Уикипедия kkwiki https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8B_%D0%B1%D0%B5%D1%82 MediaWiki 1.43.0-wmf.26 first-letter Таспа Арнайы Талқылау Қатысушы Қатысушы талқылауы Уикипедия Уикипедия талқылауы Сурет Сурет талқылауы МедиаУики МедиаУики талқылауы Үлгі Үлгі талқылауы Анықтама Анықтама талқылауы Санат Санат талқылауы Портал Портал талқылауы Жоба Жоба талқылауы TimedText TimedText talk Module Module talk Topic Қазақстан жоғарғы оқу орындарының тізімі 0 3320 3391106 3387505 2024-10-16T06:51:56Z Casserium 68287 /* Жекешелендірілген жоғары оқу орындары */ 3391106 wikitext text/x-wiki Алғашқы қазақстандық жоғары оқу орны 1928 жылы Алматы қаласында «Қазақ мемлекеттік университеті» деген атаумен құрылған. 1930 жылы ол Қазақ мемлекеттік педагогикалық институтына айналды (қазір [[Қазақ ұлттық педагогикалық университеті|Абай атындағы ҚазҰПУ]]). 1934 жылы Қазақ мемлекеттік университеті қайта құрылды (қазір [[Қазақ ұлттық университеті|Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ]]). 2023-2024 жылғы оқу жылының басындағы ресми дерек бойынша [[Қазақстан|республика аумағында]] 112 жоғары оқу орны жұмыс істейді, оның 67-сі (59,8%-ы) жеке меншікте болса, 44-і (39,3%-ы) мемлекет және 1-еуі (0,9%-ы) шетел меншігінде.<ref>{{Cite web|url=https://stat.gov.kz/api/iblock/element/112860/file/kk/|title=Қазақстан Республикасының жоғары оқу орындары (2023 - 2024 оқу жылының басына)|lang=kk|publisher=[[Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі Ұлттық статистика бюросы|Ұлттық статистика бюросы]]|access-date=2024-04-15}}</ref> Жоғары оқу орындарының ішінде 11 ұлттық жоғары оқу орны (оның 3-і ұлттық зерттеу университеті), 77 университет, 14 академия, 10 институт (консерватория, жоғары мектеп, жоғары училище) бар. == ''Мемлекеттік'' жоғары оқу орындары == === ''Дербес'' жоғары оқу орны === {| class="sortable" border="border:1px solid darkgray;" cellpadding="9" cellspacing="0" style="font-size:100%;margin:1em 1em 1em 0; background:#f9f9f9;border:1px solid darkgray;border-collapse:collapse;" width="100%" |- style="background-color:#99ccff;1px solid darkgray;text-align:center;font-weight:bold;" ! style="width:05%;" | Атауы ! style="width:05%;" | Қала ! style="width:05%;" | {{comment|Ашылған жыл}} ! style="width:05%;" | {{comment|Дербес мәртебе}} ! style="width:05%;" | Түрі ! style="width:05%;" | Басшысы ! style="width:05%;" | Сайты |- | [[Назарбаев Университеті]] | [[Астана]] | style="text-align:center;" |2010 | style="text-align:center;" |2011 | дербес білім беру ұйымы || <small>Президент: профессор</small> <br /> Ахмад Вакар || {{URL|https://nu.edu.kz/}} |} === ''Халықаралық'' жоғары оқу орны === {| class="sortable" border="border:1px solid darkgray;" cellpadding="9" cellspacing="0" style="font-size:100%;margin:1em 1em 1em 0; background:#f9f9f9;border:1px solid darkgray;border-collapse:collapse;" width="100%" |- style="background-color:#99ccff;1px solid darkgray;text-align:center;font-weight:bold;" ! style="width:20%;" | Атауы ! style="width:05%;" | Қала ! style="width:05%;" | {{comment|Ашылған жыл}} ! style="width:05%;" | {{comment|Халықаралық мәртебе}} ! style="width:05%;" | Түрі ! style="width:05%;" | Басшысы ! style="width:05%;" | Сайты |- | [[Халықаралық қазақ-түрік университеті|Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті]] | [[Түркістан (қала)|Түркістан]] | style="text-align:center;" |1991 | style="text-align:center;" |1992 | мекеме | <small>Ректор: экономика ғылымдарының кандидаты</small> <br />Темірбекова Жанар Амангелдіқызы |{{URL|https://ayu.edu.kz/}} |} === ''Ұлттық'' жоғары оқу орындары === {| class="sortable" border="border:1px solid darkgray;" cellpadding="9" cellspacing="0" style="font-size:100%;margin:1em 1em 1em 0; background:#f9f9f9;border:1px solid darkgray;border-collapse:collapse;" width="100%" |- style="background-color:#99ccff;1px solid darkgray;text-align:center;font-weight:bold;" ! style="width:26%;" | Атауы ! style="width:10%;" | Қала ! style="width:05%;" | {{comment|Ашылған жыл}} ! style="width:05%;" | {{comment|Ұлттық мәртебе}} ! style="width:05%;" | Түрі ! style="width:21%;" | Басшысы ! style="width:05%;" class="unsortable" | Сайты |- | [[Қазақ ұлттық университеті|Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті]] | [[Алматы]] | style="text-align:center;" |1934 | style="text-align:center;" |1993 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || {{sort|Түймебаев Жансейіт Қансейітұлы|<small>Басқарма төрағасы - ректор: филология ғылымдарының докторы</small> <br />[[Жансейіт Қансейітұлы Түймебаев|Түймебаев Жансейіт Қансейітұлы]]}} |{{URL|https://farabi.university/}} |- | [[Қазақ ұлттық техникалық зерттеу университеті|Қ.И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық зерттеу университеті]] | [[Алматы]] | style="text-align:center;" |1934 | style="text-align:center;" |1994 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || {{sort|Бегентаев Мейрам Мұхаметрақымұлы|<small>Басқарма төрағасы - ректор: экономика ғылымдарының докторы</small> <br /> [[Мейрам Мұхаметрақымұлы Бегентаев|Бегентаев Мейрам Мұхаметрақымұлы]]}}|| {{URL|https://satbayev.university/}} |- | [[Қазақ ұлттық педагогикалық университеті|Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті]] | [[Алматы]] | style="text-align:center;" |1928 | style="text-align:center;" |2003 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || {{sort|Тілеп Болат Анапияұлы|<small>Басқарма төрағасы - ректор: саяси ғылымдар кандидаты</small> <br /> [[Болат Әнапияұлы Тілепов|Тілеп Болат Анапияұлы]]}}|| {{URL|https://www.kaznpu.kz/}} |- | [[Қазақ ұлттық медицина университеті|С.Ж. Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медицина университеті]] | [[Алматы]] | style="text-align:center;" |1931 | style="text-align:center;" |2001 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || {{sort|Шоранов Марат Едігеұлы|<small>Басқарма төрағасы - ректор: медицина ғылымдарының кандидаты</small> <br /> Шоранов Марат Едігеұлы}}|| {{URL|https://kaznmu.edu.kz/}} |- | [[Қазақ ұлттық аграрлық зерттеу университеті]] | [[Алматы]] | style="text-align:center;" |1929 (АЗМИ)<br />1930 (ҚазАШИ) | style="text-align:center;" |2001 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор: </small> <br /> ''бос орын'' | {{URL|https://www.kaznaru.edu.kz/}} |- |[[Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті]] |[[Алматы]] |style="text-align:center;" |1944 | style="text-align:center;" |2019 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || {{sort|Қанай Гүлмира Әмірханқызы|<small>Басқарма төрағасы - ректор: PhD докторы</small> <br /> Қанай Гүлмира Әмірханқызы}}|| {{URL|https://qyzpu.edu.kz/}} |- | [[Қазақ ұлттық өнер академиясы|Т. Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясы]] | [[Алматы]] | style="text-align:center;" |1978 | style="text-align:center;" |2001 | республикалық мемлекеттік мекеме || {{sort|Арман Жүдебаев|<small>Ректор: Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері</small> <br />Жүдебаев Арман Әділханұлы}} | {{URL|https://kaznai.kz/}} |- | [[Қазақ ұлттық консерваториясы|Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясы]] | [[Алматы]] | style="text-align:center;" |1944 | style="text-align:center;" |2001 | республикалық мемлекеттік мекеме || {{sort|Әшіров Нұркен Нұрғалиұлы|<small>Ректор: PhD докторы</small> <br /> Тасбергенова Гауһар Қошқарбекқызы}} | {{URL|https://www.conservatoire.edu.kz/}} |- | [[Еуразия ұлттық университеті|Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті]] | [[Астана]] | style="text-align:center;" |1996 | style="text-align:center;" |2001 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || {{sort|Сыдықов Ерлан Бәтташұлы|<small>Басқарма төрағасы - ректор: тарих ғылымдарының докторы</small> <br /> [[Ерлан Бәтташұлы Сыдықов|Сыдықов Ерлан Бәтташұлы]]}} |{{URL|https://enu.kz/}} |- | [[Қазақ ұлттық өнер университеті]] | [[Астана]] | style="text-align:center;" |1998 | style="text-align:center;" |1998 | республикалық мемлекеттік мекеме || {{sort|Мұсақожаева Айман Қожабекқызы|<small>Ректор: Қазақстанның халық әртісі</small> <br /> [[Айман Қожабекқызы Мұсақожаева|Мұсақожаева Айман Қожабекқызы]]}}|| {{URL|https://kaznui.edu.kz/}} |- | [[Қазақ ұлттық хореография академиясы]] | [[Астана]] | style="text-align:center;" |2015 | style="text-align:center;" |2015 | шаруашылық жүргізу құқығындағы республикалық мемлекеттік кәсіпорын || {{sort|Нүсіпжанова Бибігүл Нұрғалиқызы|<small>Ректор: Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері</small> <br /> [[Бибігүл Нұрғалиқызы Нүсіпжанова|Нүсіпжанова Бибігүл Нұрғалиқызы]]}} | {{URL|https://balletacademy.edu.kz}} |- | [[Қазақ ұлттық су шаруашылығы және ирригация университеті]] | [[Тараз]] | style="text-align:center;" |2024 | style="text-align:center;" |2024 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || || |} === ''Аймақтардағы мемлекеттік'' жоғары оқу орындары === {| class="sortable" border="border:1px solid darkgray;" cellpadding="9" cellspacing="0" style="font-size:100%;margin:1em 1em 1em 0; background:#f9f9f9;border:1px solid darkgray;border-collapse:collapse;" width="100%" |- style="background-color:#99ccff;1px solid darkgray;text-align:center;font-weight:bold;" ! style="width:26%;" | Атауы ! style="width:05%;" | Қала ! style="width:05%;" | {{comment|Ашылған жыл}} ! style="width:05%;" | Түрі ! style="width:05%;" | Басшысы ! style="width:05%;" | Сайты |- | [[Каспий технологиялар және инжиниринг университеті|Ш. Есенов атындағы Каспий технологиялар және инжиниринг университеті]] | [[Ақтау]] | style="text-align:center;" |1976 || коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Президент:</small> <br />Ахметов Берік Бақытжанұлы |{{URL|https://yu.edu.kz/}} |- | [[Ақтөбе өңірлік университеті|Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік университеті]] | [[Ақтөбе]] | style="text-align:center;" |1935 || коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Қарабасова Лаура Чапайқызы |{{URL|http://zhubanov.edu.kz/}} |- | [[Марат Оспанов атындағы Батыс Қазақстан медицина университеті|М. Оспанов атындағы Батыс Қазақстан медицина университеті]] | [[Ақтөбе]] | style="text-align:center;" |1957 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Қалиев Әсет Әскерұлы |{{URL|https://zkmu.edu.kz/}} |- |[[Азаматтық авиация академиясы]] |[[Алматы]] | style="text-align:center;" |1995 | акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Сейдахметов Бекен Қанелұлы |{{URL|https://caa.edu.kz/}} |- | [[Арқалық педагогикалық институты|Ы. Алтынсарин атындағы Арқалық педагогикалық институты]] | [[Арқалық (қала)|Арқалық]] | style="text-align:center;" |1972 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Әмірбекұлы Ержан |{{URL|https://api.edu.kz/}} |- | [[Қазақ агротехникалық зерттеу университеті|С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық зерттеу университеті]] | [[Астана]] | style="text-align:center;" |1957 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Тіреуов Қанат Маратұлы |{{URL|https://kazatu.edu.kz/}} |- | [[Астана медицина университеті]] | [[Астана]] | style="text-align:center;" |1964 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Надыров Камалжан Талғатұлы |{{URL|https://amu.edu.kz/}} |- | [[Халел Досмұхамедов атындағы Атырау университеті|Х. Досмұхамедов атындағы Атырау университеті]] | [[Атырау]] | style="text-align:center;" |1950 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />[[Саламат Нұрмұханұлы Идрисов|Идрисов Саламат Нұрмұханұлы]] |{{URL|https://asu.edu.kz/}} |- | [[Атырау мұнай және газ университеті|С. Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті]] | [[Атырау]] | style="text-align:center;" |1980 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Шакуликова Гүлзада Тәңірбергенқызы |{{URL|https://aogu.edu.kz/}} |- | [[Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау университеті|Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау университетi]] | [[Көкшетау]] | style="text-align:center;" |1962 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Сырлыбаев Марат Қадырұлы |{{URL|https://shokan.edu.kz/}} |- | [[Академик Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті]] | [[Қарағанды]] | style="text-align:center;" |1938 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Дулатбеков Нұрлан Орынбасарқызы |{{URL|https://buketov.edu.kz/}} |- | [[Әбілқас Сағынов атындағы Қарағанды техникалық университеті|Ә. Сағынов атындағы Қарағанды техникалық университеті]] | [[Қарағанды]] | style="text-align:center;" |1953 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Сағынтаева Сәуле Саветқызы |{{URL|https://www.kstu.kz/}} |- | [[Қарағанды медицина университеті]] | [[Қарағанды]] | style="text-align:center;" |1950 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Тұрмұхамбетова Анар Ақылбекқызы |{{URL|https://qmu.edu.kz/}} |- | [[Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Қостанай өңірлік университеті|А. Байтұрсынұлы атындағы Қостанай өңірлік университеті]] | [[Қостанай]] | style="text-align:center;" |1939 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Қуанышбаев Сейітбек Бекенұлы |{{URL|https://ksu.edu.kz/}} |- | [[Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті]] | [[Қызылорда]] | style="text-align:center;" |1937 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Кәрімова Бейбіткүл Сәрсемханқызы |{{URL|https://korkyt.edu.kz/}} |- | [[Махамбет Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университеті|М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университеті]] | [[Орал]] | style="text-align:center;" |1932 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Серғалиев Нұрлан Хабибуллаұлы |{{URL|https://wku.edu.kz/}} |- | [[Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті|Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті]] | [[Орал]] | style="text-align:center;" |1963 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Наметов Асқар Мырзахметұлы |{{URL|https://wkau.edu.kz/}} |- | [[Сәрсен Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан университеті|С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан университеті]] | [[Өскемен]] | style="text-align:center;" |1952 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Төлеген Мұхтар Әділбекұлы |{{URL|https://vku.edu.kz/}} |- | [[Дәулет Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан техникалық университеті|Д. Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан техникалық университеті]] | [[Өскемен]] | style="text-align:center;" |1958 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Рахметуллина Сәуле Жәдігерқызы |{{URL|https://www.ektu.kz/}} |- | [[Торайғыров университеті]] | [[Павлодар]] | style="text-align:center;" |1960 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Садықов Еркін Тоқмұхамедұлы |{{URL|https://tou.edu.kz/}} |- | [[Павлодар педагогикалық университеті|Ә. Марғұлан атындағы Павлодар педагогикалық университеті]] | [[Павлодар]] | style="text-align:center;" |1962 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Жылбаев Жанбол Октябрұлы |{{URL|https://ppu.edu.kz/}} |- | [[Солтүстік Қазақстан университеті|М. Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан университеті]] | [[Петропавл]] | style="text-align:center;" |1937 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Исақаев Ербол Маратұлы |{{URL|https://ku.edu.kz/}} |- | [[Рудный индустриялық университеті]] | [[Рудный]] | style="text-align:center;" |1977 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />''бос орын'' |{{URL|https://www.rii.edu.kz/}} |- | [[Шәкәрім атындағы университет|Семей қаласының Шәкәрім атындағы университеті]] | [[Семей]] | style="text-align:center;" |1934 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Орынбеков Думан Рымғалиұлы |{{URL|https://shakarim.edu.kz/}} |- | [[Семей медицина университеті]] | [[Семей]] | style="text-align:center;" |1953 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Дюсупов Алтай Ахметқалиұлы |{{URL|https://smu.edu.kz/}} |- | [[Жетісу университеті|І. Жансүгіров атындағы Жетісу университеті]] | [[Талдықорған]] | style="text-align:center;" |1972 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Бөрібаев Ермек Әбілтайұлы |{{URL|https://zhetysu.edu.kz/}} |- | [[М.Х. Дулати атындағы Тараз университеті]] | [[Тараз]] | style="text-align:center;" |1958 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Байжұманов Мұхтар Қазбекұлы |{{URL|https://dulaty.kz/}} |- | [[Қарағанды индустриялық университеті]] | [[Теміртау]] | style="text-align:center;" |1963 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />''бос орын'' |{{URL|https://tttu.edu.kz/}} |- | [[Халықаралық туризм және меймандостық университеті]] | [[Түркістан (қала)|Түркістан]] | style="text-align:center;" |2019 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Шоқпаров Әлібек Жұмабекұлы || {{URL|https://iuth.edu.kz/}} |- | [[М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан университеті|М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан университеті]] | [[Шымкент]] | style="text-align:center;" |1943 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Нұрманбетов Қайрат Еңбекшіұлы (м.а.) |{{URL|https://auezov.edu.kz/}} |- | [[Оңтүстік Қазақстан педагогикалық университеті|Ө. Жәнібеков атындағы Оңтүстік Қазақстан педагогикалық университеті]] | [[Шымкент]] | style="text-align:center;" |1937 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Сүгірбаева Гүлжан Дәулетбекқызы (м.а.) |{{URL|https://okmpu.edu.kz/}} |} == ''Мемлекеттік органдардың'' жоғары оқу орындары == {| class="sortable" border="border:1px solid darkgray;" cellpadding="9" cellspacing="0" style="font-size:100%;margin:1em 1em 1em 0; background:#f9f9f9;border:1px solid darkgray;border-collapse:collapse;" width="100%" |- style="background-color:#99ccff;1px solid darkgray;text-align:center;font-weight:bold;" ! style="width:05%;" | Атауы ! style="width:05%;" | Қала ! style="width:05%;" | {{comment|Ашылған жыл}} ! style="width:05%;" | Басшысы ! style="width:05%;" | Басқарушы орган ! style="width:05%;" | Сайты |- | ҚР Президентінің жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы | [[Астана]] | style="text-align:center;" |1994 | <small>Ректор:</small> <br /> Әбіл Ерлан Қуанышұлы || [[Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет істері агенттігі|Мемлекеттік қызмет істері агенттігі]] || {{URL|https://www.apa.kz/}} |- | [[Қазақстан Республикасының Жоғары Сот Кеңесі#Сот төрелігі академиясы|ҚР Жоғары Сот Кеңесінің жанындағы Сот төрелігі академиясы]] | [[Астана]] | style="text-align:center;" |2016 | <small>Ректор:</small> <br /> Баймолдина Зәуреш Хамитқызы || [[Қазақстан Республикасының Жоғары Сот Кеңесі|Жоғары Сот Кеңесі]] || {{URL|https://academy.sud.kz/}} |- | ҚР Бас прокуратурасының жанындағы Құқық қорғау органдары академиясы | [[Қосшы]] | style="text-align:center;" |2015 | {{sort|Сексембаев Марат Исламханұлы|<small>Ректор: әділет аға кеңесшісі</small> <br />Сексембаев Марат Исламханұлы}} |[[Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы|Бас прокуратура]] |{{URL|https://academy-gp.kz/}} |- | "AML ACADEMY" Қаржылық мониторинг академиясы | [[Астана]] | style="text-align:center;" |2023 | <small>Ректор:</small> <br /> Мерзадинов Ерғали Серікбайұлы || [[Қазақстан Республикасының Қаржылық мониторинг агенттігі|Қаржылық мониторинг агенттігі]] || {{URL|https://www.amlacademy.kz/}} |- | [[Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Академиясы|ҚР Ұлттық қауіпсіздік комитетінің академиясы]] | [[Алматы]] | style="text-align:center;" |1974 | {{sort|Шаяхметов Әділ Шаяхметұлы|<small>Бастық: генерал-лейтенант</small> <br /> Шаяхметов Әділ Шаяхметұлы}} |[[Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті|Ұлттық қауіпсіздік комитеті]] |— |- | [[Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік әскери институты|ҚР Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Шекара академиясы]] | [[Алматы]] | style="text-align:center;" |1931 | <small>Бастық: полковник</small> <br />Поливанов Павел Константинович |[[Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті|Ұлттық қауіпсіздік комитеті]] |— |- | ҚР Төтенше жағдайлар министрлігінің М.Ғабдуллин атындағы Азаматтық қорғау академиясы | [[Көкшетау]] | style="text-align:center;" |1997 | {{sort|Әлібеков Ерлан Әлібекұлы|<small>Бастық: азаматтық қорғау полковнигі</small> <br />Әлібеков Ерлан Әлібекұлы}} |[[Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрлігі|Төтенше жағдайлар министрлігі]] |{{URL|http://agz.edu.kz/}} |- | [[Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының Академиясы|ҚР Ұлттық ұланының академиясы]] | [[Петропавл]] | style="text-align:center;" |1997 | {{sort|Әбжанов Бауыржан Садықұлы|<small>Бастық: генерал-майор</small> <br />Әбжанов Бауыржан Садықұлы}} |[[Қазақстан Республикасының Ұлттық ұлан Бас қолбасшылығы|Ұлттық ұланның Бас қолбасшылығы]] |{{URL|https://www.ang.edu.kz/}} |- | ҚР Ішкі істер министрлігінің Ш.Қабылбаев атындағы Қостанай академиясы | [[Қостанай]] | style="text-align:center;" |1971 | {{sort|Дәрменов Ақынқали Дәуітбайұлы|<small>Бастық: полиция генерал-майоры</small> <br /> Дәрменов Ақынқали Дәуітбайұлы}} |[[Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі|Ішкі істер министрлігі]] |{{URL|https://qpa.edu.kz/}} |- | ҚР Ішкі істер министрлігінің М.Есболатов атындағы Алматы академиясы | [[Алматы]] | style="text-align:center;" |1956 | <small>Бастық: </small> <br />''бос орын'' |[[Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі|Ішкі істер министрлігі]] |{{URL|https://alpolac.edu.kz/}} |- | [[Қазақстан Республикасы ІІМ Қарағанды академиясы|ҚР Ішкі істер министрлігінің Б.Бейсенов атындағы Қарағанды академиясы]] | [[Қарағанды]] | style="text-align:center;" |1969 | {{sort|Әділов Санжар Аскенұлы|<small>Бастық: полиция генерал-майоры </small> <br /> Әділов Санжар Аскенұлы}} |[[Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі|Ішкі істер министрлігі]] |{{URL|https://kpa.edu.kz/}} |- | ҚР Ішкі істер министрлігінің М.Бөкенбаев атындағы Ақтөбе заң институты | [[Ақтөбе]] | style="text-align:center;" |1996 | {{sort|Мұхаметқалиев Нұркен Жанболатұлы|<small>Бастық: полиция полковнигі</small> <br /> Мұхаметқалиев Нұркен Жанболатұлы}} |[[Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі|Ішкі істер министрлігі]] |{{URL|https://auimvd.edu.kz/}} |- | [[Ұлттық қорғаныс университеті|ҚР Қорғаныс министрлігінің Ұлттық қорғаныс университеті]] | [[Астана]] | style="text-align:center;" |1997 | {{sort|Мұстабеков Асқар Досбосынұлы|<small>Бастық: генерал-майор </small> <br /> Мұстабеков Асқар Досбосынұлы}} |[[Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігі|Қорғаныс министрлігі]] |{{URL|https://nuo.kz/}} |- | ҚР Қорғаныс министрлігінің Радиоэлектроника және байланыс әскери-инженерлік институты | [[Алматы]] | style="text-align:center;" |2001 | {{sort||<small>Бастық: </small> <br /> бос орын}} |[[Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігі|Қорғаныс министрлігі]] |{{URL|https://www.viires.edu.kz/}} |- | ҚР Қорғаныс министрлігінің [[Әуе Қорғаныс Күштері Әскери Институты|Екі мәрте Кеңес Одағының Батыры Т.Ж.Бигелдинов атындағы Әуе қорғанысы күштерінің әскери институты]] | [[Ақтөбе]] | style="text-align:center;" |1974 | {{sort|Еспағанбетов Тимур Төлегенұлы|<small>Бастық: полковник</small> <br /> Еспағанбетов Тимур Төлегенұлы}} |[[Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігі|Қорғаныс министрлігі]] |{{URL|https://visvo.edu.kz/}} |- | ҚР Қорғаныс министрлігінің [[Құрлық әскерлерінің әскери институты|С.Нұрмағамбетов атындағы Құрлық әскерлерінің әскери институты]] | [[Алматы]] | style="text-align:center;" | 1970 | {{sort|Сәбит Бейсенұлы|<small>Бастық: генерал-майор </small> <br /> Сәбит Бейсенұлы Құдайбергенов}} |[[Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігі|Қорғаныс министрлігі]] | — |} == ''Жекеменшік'' жоғары оқу орындары == === Университеттер === {| class="sortable" border="border:1px solid darkgray;" cellpadding="9" cellspacing="0" style="font-size:100%;margin:1em 1em 1em 0; background:#f9f9f9;border:1px solid darkgray;border-collapse:collapse;" width="100%" |- style="background-color:#99ccff;1px solid darkgray;text-align:center;font-weight:bold;" ! style="width:26%;" | Атауы ! style="width:05%;" | Қала ! style="width:05%;" | {{comment|Ашылған жыл}} ! style="width:05%;" | Түрі ! style="width:05%;" | Басшысы ! style="width:05%;" | Сайты |- | [[Халықаралық ақпараттық технологиялар университеті]] | [[Алматы]] | style="text-align:center;" |2009 | акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Исахов Асылбек Абдиашимұлы |{{URL|https://iitu.edu.kz/}} |- | [[Қазақстан-Британ техникалық университеті]] || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |2001 || акционерлік қоғам || <small>Ректор (басқарма төрағасы):</small> <br />Ғабдуллин Маратбек Төлебергенұлы || {{URL|https://kbtu.edu.kz/}} |- | [[Нұр-Мүбарак Египет ислам мәдениеті университеті|«Нұр-Мүбарак» Египет ислам мәдениеті университеті]]{{efn|Құрылтайшысы — [[Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы]].}} || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |1993 || жеке мекеме || <small>Ректор:</small> <br />Мухаммад аш-Шаххат Абдулхамид Мухаммад ал-Жинди || {{URL|https://www.nmu.edu.kz/}} |- | [[Алматы энергетика және байланыс университеті|Ғ. Дәукеев атындағы Алматы энергетика және байланыс университеті]] || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |1975 || коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Ректор:</small> <br />Нығыметов Ғани Сақтағанұлы || {{URL|https://aues.edu.kz/}} |- | [[КИМЭП|КИМЭП университеті]]{{efn|60% акциясы жоғары оқу орнының басшысы [[Чан Йан Бэнг]]ке, 40% акциясы Қазақстан Үкіметіне тиесілі.}} || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |1992 || коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Президент:</small> <br />[[Чан Йан Бэнг]] || {{URL|https://www.kimep.kz/}} |- | [[Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті|Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті]] || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |1941 || акционерлік қоғам || <small>Ректор:</small> <br />[[Сәлима Сағиқызы Құнанбаева|Құнанбаева Сәлима Сағиқызы]] || {{URL|https://www.ablaikhan.kz/}} |- | [[Тұран (университет)|«Тұран» университеті]] || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |1992 || мекеме || <small>Ректор:</small> <br />Алшанов Рахман Алшанұлы || {{URL|https://turan.edu.kz/}} |- |[[ALT Университеті|М. Тынышбаев атындағы ALT университеті]] |[[Алматы]] | style="text-align:center;" |1931 | акционерлік қоғам || <small>Президент-ректор:</small> <br />Әмірғалиева Салтанат Нұрәділқызы |{{URL|https://alt.edu.kz/}} |- | [[Нархоз университеті]] || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |1963 || коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Президент:</small> <br />Қожахмет Қанат Темірғалыұлы || {{URL|https://narxoz.edu.kz/}} |- | [[Алматы технологиялық университеті]] || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |1957 || акционерлік қоғам || <small>Президент:</small> <br />[[Құралбек Сәдібайұлы Құлажанов|Құлажанов Құралбек Сәдібайұлы]] <br /><small>Ректор:</small> <br />Құлажанов Талғат Құралбекұлы || {{URL|https://atu.edu.kz/}} |- | [[Қазақстан-Неміс университеті]] || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |1999 || білім беру мекемесі || <small>Президент:</small> <br />Волрад Роммель <br /><small>Ректор:</small> <br />Әжібаева Әсел Әуезқызы || {{URL|https://dku.kz/}} |- | [[Халықаралық бизнес университеті|К. Сағадиев атындағы Халықаралық бизнес университеті]] || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |1992 || жауапкершілігі шектеулі серіктестік || <small>Ректор:</small> <br />Махметова Анар Мұсақызы | {{URL|https://uib.edu.kz/}} |- | Қонаев Университеті || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |1993 || жауапкершілігі шектеулі серіктестік || <small>Президент:</small> <br />Жалаири Өмірәлі Шакарапұлы <br /><small>Ректор:</small> <br />Өмірәлі Жәзира Өмірәліқызы || {{URL|https://vuzkunaeva.kz/}} |- | Еуразия технологиялық университеті || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |1948 || жауапкершілігі шектеулі серіктестік || <small>Ректор:</small> <br />Сүлейменов Ербол Зинаддинұлы || {{URL|https://etu.edu.kz/}} |- | Каспий қоғамдық университеті || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |1992 || білім беру мекемесі || <small>Ректор:</small> <br />Нүсенов Жолдасбек Мүсілімқызы || {{URL|https://cu.edu.kz/}} |- | [[Халықаралық инженерлік-технологиялық университеті]]|| [[Алматы]] || style="text-align:center;" |2001 || жауапкершілігі шектеулі серіктестік || <small>Ректор:</small> <br />Сәрсенбекова Гүлнәр Әлібекқызы | {{URL|https://metu.edu.kz/}} |- | Халықаралық көліктік-гуманитарлық университеті || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |2000 || мекеме || <small>Президент:</small> <br />Омаров Амангелді Жұмағалиұлы <br /><small>Ректор:</small> <br />Тұрдалиев Әуезхан Тұрдалыұлы | {{URL|https://mtgu.edu.kz/}} |- | Алматы гуманитарлық-экономикалық университеті || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |1997 || мекеме || <small>Ректор:</small> <br />Корвяков Валерий Анатольевич || {{URL|https://ageu.edu.kz/}} |- | Қазақстан-Ресей медициналық университеті || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |1992 || мемлекеттік емес білім беру мекемесі || <small>Ректор:</small> <br />Жайнақбаев Нұрлан Темірбекұлы || {{URL|https://krmu.edu.kz/}} |- | Алматы менеджмент университеті || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |1988 || білім беру мекемесі || <small>Президент:</small> <br />Қожахметов Асылбек Базарбайұлы<br /><small>Ректор:</small> <br />Күреңкеева Гүлнара Тұрдалықызы || {{URL|https://almau.edu.kz/}} |- | «Қоғамдық денсаулық сақтау жоғары мектебі» Қазақстандық медицина университеті || [[Алматы]] || style="text-align:center;" | 1997|| жауапкершілігі шектеулі серіктестік || <small>Ректор:</small> <br />Әуезова Ардақ Мұханбетжанқызы || {{URL|https://ksph.edu.kz/}} |- |[[Қайнар (университет)|Q University]] |[[Алматы]] | style="text-align:center;" |1991 | мекеме || <small>Ректор:</small> <br />Джанегизова Айсұлу Сабирханқызы |{{URL|https://q-university.kz/}} |- | Халықаралық білім беру корпорациясы ([[Қазақ бас сәулет-құрылыс академиясы]], Қазақ-Америка Университеті) || [[Алматы]] || style="text-align:center;" | 1980&nbsp;(ҚазБСҚА) <br />1997 (ҚАУ) <br />2007 (ХБК) || жауапкершілігі шектеулі серіктестік || <small>Ректор:</small> <br />Имандосова Маргарита Булатовна || {{URL|https://mok.edu.kz/}} |- | [[Қазақ гуманитарлық заң университеті|М.С. Нәрікбаев атындағы КАЗГЮУ университеті]] || [[Астана]]|| style="text-align:center;" | 1994|| акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы:</small> <br />Нәрікбаев Талғат Мақсұтұлы <small>Провост (ректор):</small> <br />Пен Сергей Геннадьевич | {{URL|https://mnu.kz/}} |- | Astana IT University{{efn|91% үлесі "NNEF" қоғамдық қорына, 9% үлесі Қазақстан Үкіметіне тиесілі.}} || [[Астана]]|| style="text-align:center;" | 2019|| жауапкершілігі шектеулі серіктестік || <small>Ректор:</small> <br />Хикметов Асқар Құсыпбекұлы || {{URL|https://astanait.edu.kz/}} |- | Астана халықаралық университеті || [[Астана]]|| style="text-align:center;" | 2018 || жауапкершілігі шектеулі серіктестік || <small>Президент:</small> <br />Ырсалиев Серік Азтайұлы || {{URL|https://www.aiu.kz/}} |- | Esil University || [[Астана]]|| style="text-align:center;" | 1999 || мекеме || <small>Ректор:</small> <br />Таубаев Аяпберген Алданайұлы || {{URL|https://esil.edu.kz/}} |- | Қ. Құлажанов атындағы Қазақ технология және бизнес университеті{{efn|Жалғыз акционері — "[[Алматы технологиялық университеті]]" АҚ}} || [[Астана]]|| style="text-align:center;" | 2003|| акционерлік қоғам || <small>Президент-ректор:</small> <br />Байбеков Сейдіқасым Ниязбекұлы || {{URL|https://kaztbu.edu.kz/}} |- | «Тұран-Астана» Университеті || [[Астана]]|| style="text-align:center;" | 1998 || мекеме || <small>Ректор:</small> <br />Жапарова Гүлжамал Әлкенқызы || {{URL|https://tau-edu.kz/}} |- | Баишев Университеті || [[Ақтөбе]]|| style="text-align:center;" | 1996 || мекеме || <small>Ректор:</small> <br />Лыгина Ольга Ивановна || {{URL|https://bu.edu.kz/}} |- | Қазақ-орыс халықаралық университеті || [[Ақтөбе]]|| style="text-align:center;" | 1994|| жауапкершілігі шектеулі серіктестік || <small>Президент/ректор:</small> <br />Бердімұратова Лилиана Темірханқызы || {{URL|https://kriu.edu.kz/}} |- | [[Жезқазған университеті|Ө.А. Байқоңыров атындағы Жезқазған университеті]] || [[Жезқазған]]|| style="text-align:center;" | 1961|| акционерлік қоғам || <small>Президент-ректор:</small> <br />Тәкішев Әбділмәлік Арғынұлы || {{URL|https://zhezu.edu.kz/}} |- | А. Мырзахметов атындағы Көкшетау университеті || [[Көкшетау]]|| style="text-align:center;" | 2000|| мекеме || <small>Ректор:</small> <br />Елубаев Сағынтай Зекенұлы || {{URL|https://kuam.edu.kz/}} |- | [[Қарағанды экономика университеті|Қазтұтынуодағы Қарағанды университеті]]{{efn|Құрылтайшысы — ҚР кооперативтік ұйымдарының облыстық (өңірлік) бірлестіктерінің қауымдастығы (Қазтұтынуодағы)}} || [[Қарағанды]]|| style="text-align:center;" | 1966|| жеке мекеме || <small>Ректор:</small> <br />[[Ерқара Балқараұлы Аймағамбетов|Аймағанбетов Ерқара Балқараұлы]] || {{URL|https://keu.kz/}} |- | [[SDU University]]{{efn|Құрылтайшысы — "Білім Орда" Халықаралық қоғамдық қоры.}} || [[Қаскелең]] || style="text-align:center;" | 1996|| мекеме || <small>Ректор:</small> <br />Игенбаев Әлімжан Бекежанұлы || {{URL|https://sdu.edu.kz/}} |- | М. Дулатов атындағы Қостанай инженерлік-экономикалық университеті || [[Қостанай]] || style="text-align:center;" | 1996 || жеке мекеме || <small>Президент:</small> <br />Мамедов Рихсибай Абдурахманович<br /><small>Ректор:</small> <br />Исмаилов Арман Оразалыұлы || {{URL|https://kineu.edu.kz/}} |- | Академик З. Алдамжар атындағы Қостанай әлеуметтік-техникалық университеті || [[Қостанай]] || style="text-align:center;" | 1998 || мекеме || <small>Президент:</small> <br />Алдамжар Бибігүл Зұлқарнайқызы <br /><small>Ректор:</small> <br />Абдуллин Руслан Батыржанұлы || {{URL|https://kosstu.edu.kz/}} |- | «Болашақ» Қызылорда университеті || [[Қызылорда]] || style="text-align:center;" | 1995 || жауапкершілігі шектеулі серіктестік || <small>Президент:</small> <br />[[Бақберген Сәрсенұлы Досманбетов|Досманбетов Бақберген Сәрсенұлы]]<br /><small>Ректор:</small> <br />Досманбетов Динар Бақбергенұлы | {{URL|https://bolashak-edu.kz/}} |- | Қызылорда ашық университеті || [[Қызылорда]] || style="text-align:center;" | 1998 || білім беру мекемесі || <small>Ректор:</small> <br />Бисенов Қылышбай Алдабергенұлы || {{URL|https://ouk.edu.kz/}} |- | Батыс Қазақстан инновациялық-технологиялық университеті || [[Орал]] || style="text-align:center;" | 2000|| жеке меншік жоғары кәсіби білім беру мекемесі || <small>Ректор:</small> <br />Шакешев Бекболат Теміржанұлы || {{URL|https://wkitu.kz/}} |- | Қазақстан инновациялық және телекоммуникациялық жүйелер университеті || [[Орал]] || style="text-align:center;" | 1998 || мемлекеттік емес білім беру мекемесі || <small>Президент:</small> <br />[[Ақсерік Сарыұлы Әйтімов|Әйтімов Ақсерік Сарыұлы]]<br /> <small>Ректор:</small> <br />Баяхов Әліби Науханұлы || {{URL|https://kazuits.edu.kz/}} |- | [[Қазақстан-Американдық еркін университеті|Қазақстан-Америка еркін университеті]] || [[Өскемен]] || style="text-align:center;" | 1994|| жауапкершілігі шектеулі серіктестік || <small>Президент:</small> [[Ережеп Әлхайырұлы Мәмбетқазиев|Мәмбетқазиев Ережеп Әлхайырұлы]]<br /><small>Ректор:</small> <br />Мәмбетқазиев Айдар Ережепұлы || {{URL|https://kafu.edu.kz/}} |- | Инновациялық Еуразия университеті || [[Павлодар]] || style="text-align:center;" | 1991 || жауапкершілігі шектеулі серіктестік || <small>Ректор:</small> <br />Мұсабекова Гүлвира Айдарханқызы || {{URL|https://ineu.edu.kz/}} |- | Әлихан Бөкейхан университеті || [[Семей]] || style="text-align:center;" | 1998 || білім беру мекемесі || <small>Президент:</small> Құрманбаева Шырын Асылханқызы<br /><small>Ректор:</small> <br />Койчубаев Александр Сергеевич || {{URL|https://abu.edu.kz/}} |- | Академик Ә. Қуатбеков атындағы Халықтар Достығы университеті || [[Шымкент]]|| style="text-align:center;" | 1999|| мекеме || <small>Ректор:</small> <br />Қуатбекова Рабиға Әбдімұсақызы || {{URL|https://udn.edu.kz/}} |- | Ж.А. Тәшенев атындағы университет || [[Шымкент]]|| style="text-align:center;" | 1998 || жауапкершілігі шектеулі серіктестік || <small>Президент:</small> <br />Серік Оңалбайұлы<br /><small>Ректор:</small> <br />Байболов Қанат Сейтжанұлы || {{URL|https://tashenev.edu.kz/}} |- | «Мирас» Университеті || [[Шымкент]]|| style="text-align:center;" | 1997 || мекеме || <small>Президент:</small> Мырзалиев Мәлік Болатұлы<br /><small>Ректор:</small> <br />Халықберген Нүркен Ғалымұлы || {{URL|https://miras.edu.kz/}} |- | Орталық Азия Инновациялық Университеті || [[Шымкент]]|| style="text-align:center;" | 2021|| жауапкершілігі шектеулі серіктестік || <small>Ректор:</small> <br />Ажидинов Акмалдин Сапардинович || {{URL|https://caiu.edu.kz/}} |- | Шымкент университеті || [[Шымкент]]|| style="text-align:center;" | 2001 || жеке мекеме || <small>Ректор:</small> <br />Сейтқұлов Нұрлыбек Ақынұлы || {{URL|https://univershu.edu.kz/}} |} === Академиялар === {| class="sortable" border="border:1px solid darkgray;" cellpadding="9" cellspacing="0" style="font-size:100%;margin:1em 1em 1em 0; background:#f9f9f9;border:1px solid darkgray;border-collapse:collapse;" width="100%" |- style="background-color:#99ccff;1px solid darkgray;text-align:center;font-weight:bold;" ! style="width:26%;" | Атауы ! style="width:10%;" | Қала ! style="width:05%;" | {{comment|Ашылған жыл}} ! style="width:05%;" | Түрі ! style="width:05%;" | Басшысы ! Сайты |- | [[Қазақ спорт және туризм академиясы]] || [[Алматы]]|| style="text-align:center;" | 1944|| коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Президент:</small> <br />Закирьянов Қайрат Қайроллаұлы<br /> <small>Ректор:</small> <br />Закирьянов Бауыржан Қайратұлы | {{URL|https://kazast.edu.kz/}} |- | Дене шынықтыру және бұқаралық спорт академиясы || [[Астана]] || style="text-align:center;" | 2021 || жауапкершілігі шектеулі серіктестік || <small>Ректор:</small> <br />Дукетаев Болатбек Асылбекұлы || {{URL|https://apems.edu.kz/}} |- | Гуманитарлық-техникалық академия || [[Көкшетау]] || style="text-align:center;" | 1992|| мекеме || <small>Президент:</small> <br />Пак Владимир Юн-Динович<br /><small>Ректор:</small> <br />[[Әбілмәжін Мұсайыпұлы Аюлов|Аюлов Әбілмәжін Мұсайыпұлы]] || {{URL|https://gta.edu.kz/}} |- | «Болашақ» академиясы || [[Қарағанды]] || style="text-align:center;" | 1995 || мекеме || <small>Ректор:</small> <br />Рысмағамбетова Гүлнара Мусиқызы || {{URL|https://bolashaq.edu.kz/}} |- | Орталық Қазақстан Академиясы || [[Қарағанды]] || style="text-align:center;" | 2012 || жеке мекеме || <small>Ректор:</small> <br />Жүнісов Бақтыбай Жолжақсынұлы || {{URL|https://c-k-a.edu.kz/}} |- | [[Оңтүстік Қазақстан медицина академиясы]] || [[Шымкент]] || style="text-align:center;" | 1979 || акционерлік қоғам || <small>Ректор:</small> <br /> [[Мырзабек Мырзашұлы Рысбеков|Рысбеков Мырзабек Мырзашұлы]]|| {{URL|https://skma.edu.kz/}} |} === Институттар === {| class="sortable" border="border:1px solid darkgray;" cellpadding="9" cellspacing="0" style="font-size:100%;margin:1em 1em 1em 0; background:#f9f9f9;border:1px solid darkgray;border-collapse:collapse;" width="100%" |- style="background-color:#99ccff;1px solid darkgray;text-align:center;font-weight:bold;" ! style="width:26%;" | Атауы ! style="width:10%;" | Қала ! style="width:05%;" | {{comment|Ашылған жыл}} ! style="width:05%;" | Түрі ! style="width:05%;" | Басшысы ! Сайты |- | Л.Б. Гончаров атындағы Қазақ автомобиль-жол институты || [[Алматы]] || style="text-align:center;" | 1999 || мекеме || <small>Ректор:</small> <br />Қабашев Рақымжан Әбілқасымұлы || {{URL|https://kazadi.edu.kz/}} |- | [[Еуразия гуманитарлық институты|А.Қ. Құсайынов атындағы Еуразия гуманитарлық институты]] || [[Астана]] || style="text-align:center;" | 1995|| жоғары білім беру мекемесі || <small>Ректор:</small> <br />Исмаилов Амангелді Жақсылықұлы || {{URL|https://egi.edu.kz/}} |- | [[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]] || [[Атырау]] || style="text-align:center;" | 2001|| мекеме || <small>Ректор:</small> <br /> [[Ерсайын Валитханұлы Ихсанов|Ихсанов Ерсайын Валитханұлы]] || {{URL|https://aigi.kz/}} |- | [[Қаныш Сәтбаев атындағы Екібастұз инженерлік-техникалық институты (ЕИТИ)|Академик Қ. Сәтбаев атындағы Екібастұз инженерлік-техникалық институты]] || [[Екібастұз]] || style="text-align:center;" | 1994 || мекеме || <small>Ректор:</small> <br />Сиваракша Далида Маратовна || {{URL|https://eiti.edu.kz/}} |- | Ш. Мұртаза атындағы Халықаралық Тараз инновациялық институты || [[Тараз]] || style="text-align:center;" | 2008 || мекеме || <small>Президент:</small> <br />Мүслімов Нұржан Жомартұлы<br /> <small>Ректор:</small> <br />Баяндин Марат Асылбекұлы | {{URL|https://htii.edu.kz/}} |} == ''Шетелдік'' ЖОО филиалдары == {| class="sortable" border="border:1px solid darkgray;" cellpadding="9" cellspacing="0" style="font-size:100%;margin:1em 1em 1em 0; background:#f9f9f9;border:1px solid darkgray;border-collapse:collapse;" width="100%" |- style="background-color:#99ccff;1px solid darkgray;text-align:center;font-weight:bold;" ! style="width:26%;" | Филиал ашқан ЖОО ! style="width:10%;" | Қала ! style="width:05%;" | {{comment|Ашылған жыл}} ! style="width:05%;" | Басшысы ! Сайты |- | {{ту|Ресей}} Санкт-Петербург гуманитарлық кәсіподақтар университеті || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |1984 || <small>Директоры:</small> <br />Аубакирова Анна Александровна || {{URL|https://almata.gup.ru/}} |- | {{ту|Ресей}}Челябі мемлекеттік университеті || [[Қостанай]] || style="text-align:center;" |2000 || <small>Директоры:</small> <br />Нализко Наталья Александровна || {{URL|https://csukz.ru/}} |- | {{ту|Ресей}}[[Мәскеу мемлекеттік университеті|М.В. Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университеті]] || [[Астана]] || style="text-align:center;" |2001 || <small>Директоры:</small> <br />Сидорович Александр Владимирович || {{URL|https://www.msu.kz/}} |- | {{ту|Ресей}} Мәскеу авиациялық институты || [[Байқоңыр (қала)|Байқоңыр]] || style="text-align:center;" |2012 || <small>Директоры:</small> <br />Самойленко Елена Аркадьевна || {{URL|https://voshod.mai.ru/}} |- | {{ту|Ұлыбритания}}De Montfort University || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |2021 || <small>Кампус басшысы:</small> <br />Haina Zhang || {{URL|https://dmuk.edu.kz/}} |- | {{ту|АҚШ}}Аризона университеті || [[Петропавл]] || style="text-align:center;" |2022 || || |- | {{ту|Қытай}} Пекин университеті || [[Астана]] || style="text-align:center;" |2024 || || |- | {{ту|Қытай}} Пекин тіл және мәдениет университеті || [[Астана]] || style="text-align:center;" |2024 || || |- | {{ту|Ұлыбритания}}Heriot-Watt University || [[Ақтөбе]] || style="text-align:center;" |2023<ref>[https://kapital.kz/gosudarstvo/122564/kakiye-filialy-zarubezhnykh-vuzov-otkryli-v-kazakhstane.html Какие филиалы зарубежных вузов открыли в Казахстане]</ref> || || |- | {{ту|Польша}} Быдгощ экономика университеті || [[Семей]] || style="text-align:center;" |2023 || || |- | {{ту|Италия}}Марке политехникалық университеті || [[Талдықорған]] || style="text-align:center;" |2024 || || |- | {{ту|Ұлыбритания}}Coventry University || [[Астана]] || style="text-align:center;" |2024 || || {{URL|https://coventry.edu.kz/}} |- | {{ту|Германия}}Берлин техникалық университеті, Дармштадт техникалық университеті, Берлин еркін университеті, Гамбург қолданбалы ғылымдар университеті бірлескен консорциум || [[Ақтау]] || style="text-align:center;" |2023 || || |- | {{ту|Қытай}}[[Гонконг университеті]] || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |2023 || || |- | {{ту|Қытай}}Тяньцзин кәсіби университеті || [[Өскемен]] || style="text-align:center;" |2023 || || |- | {{ту|Қытай}}Солтүстік-Батыс политехникалық университеті || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |2023 || || |- | {{ту|Оңтүстік Корея}} Сеул ұлттық ғылым және технологиялар университеті || [[Қызылорда]] || style="text-align:center;" |2023 || || |- | {{ту|Ресей}}«МИФИ» Ұлттық ядролық зерттеу университеті || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |2022 || || |- | {{ту|Ресей}}[[Ресей мемлекеттік мұнай және газ университеті|И.Губкин атындағы Ресей мұнай және газ университеті]] || [[Атырау]] || style="text-align:center;" |2022 || || |} == Жекешелендірілген жоғары оқу орындары == # [[Қазақ гуманитарлық заң университеті|"М.С. Нәрікбаев атындағы КАЗГЮУ университеті"]] АҚ — 2001 жылға дейін мемлекеттік жоғары оқу орны болды. 2021 жылы мемлекет меншігінде қалған 35% акциясы жеке меншікке өтті. 2023 жылғы дерек бойынша ең ірі акционерлері: Талғат Нәрікбаев (38%), "Павлодар Білім" ЖШС (35%).<ref>[https://gr5.gosreestr.kz/p/ru/DossierDownload/GrObjects/1971990/%D0%9A%D0%BE%D0%BD%D1%81%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%B4%D0%B8%D1%80.%D0%9E%D1%87%D0%B5%D1%82.pdf Аудиторский отчет за 2023 год (консолидированный)]</ref> # [[Жезқазған университеті|"Ө.А. Байқоңыров атындағы Жезқазған университеті"]] АҚ — 2001 жылға дейін мемлекеттік жоғары оқу орны болды. 2019 жылы мемлекет меншігінде қалған 35% акциясы жеке меншікке өтті. 2023 жылғы дерек бойынша акционерлері: "Білім бұлағы" ЖШС (65%), Арғын Айдар (35%).<ref>[https://gr5.gosreestr.kz/p/ru/DossierDownload/GrObjects/1971327/%D0%90%D1%83%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9%20%D0%BE%D1%82%D1%87%D0%B5%D1%82%20%D0%B7%D0%B0%202023%20%D0%B3%D0%BE%D0%B4.pdf Аудиторский отчет за 2023 год]</ref> # "[[Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті|Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті]]" АҚ — 2001 жылға дейін мемлекеттік жоғары оқу орны болды. 2019 жылы мемлекет меншігінде қалған 35% акциясы жеке меншікке өтті. 2024 жылғы дерек бойынша ең ірі акционерлері: "Айтек-ITEC" ЖШС (80%), "IBCC" ЖШС (17,5%).<ref>[https://gr5.gosreestr.kz/p/ru/DossierDownload/GrObjects/1963969/%D0%A4%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D1%82%D1%87%D0%B5%D1%82%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C%20%D0%B7%D0%B0%202023%20%D0%B3%D0%BE%D0%B4.pdf Аудиторский отчет за 2023 год]</ref> # "[[Қазақ бас сәулет-құрылыс академиясы]]" АҚ — 2001 жылға дейін мемлекеттік жоғары оқу орны болды. 2019 жылы мемлекет меншігінде қалған 35% акциясы жеке меншікке өтті. 2020 жылы [[Қазақ бас сәулет-құрылыс академиясы]] мен Қазақ-Америка университеті біртұтас Халықаралық білім беру корпорациясына біріктірілді. 2024 жылғы дерек бойынша корпорация иесі — "Verum Holding Ltd." жеке компаниясы. # "[[Алматы энергетика және байланыс университеті|Ғ. Дәукеев атындағы Алматы энергетика және байланыс университеті]]" КеАҚ — 1997 жылы [[Қазақ ұлттық техникалық зерттеу университеті|ҚазҰТУ-дан]] қайта бөлініп шыққаннан бастап акцияларының бір бөлігі жеке меншікте, 2019 жылға дейін қалған 34% акциясы мемлекет меншігінде болды. 2023 жылғы дерек бойынша ең ірі акционерлері: "NNEF" қоғамдық қоры (34%), Александр Салдузи (30%), Эдгар Салдузи (28%).<ref>[https://gr5.gosreestr.kz/p/ru/DossierDownload/GrObjects/1964447/%D0%9E%D1%82%D1%87%D0%B5%D1%82%20%D0%A2%D0%9E%D0%9E%20%D0%90%D0%B9%D0%B0%D1%83%D0%B4%D0%B8%D1%82%202023%D0%B3_compressed.pdf Аудиторский отчет за 2023 год (консолидированный)]</ref> # "[[ALT Университеті|М. Тынышбаев атындағы ALT университеті]]" АҚ — 2001 жылы мемлекетке тиесілі акциялардың бір бөлігі жеке меншікке өтті. 2012 жылы жеке меншікте болған 65% акциясын "[[Қазақстан темір жолы]]" ұлттық компаниясы сатып алып, 2015 жылы өз үлесін 100%-ға дейін арттырды. 2018 жылы компания үлесі жеке меншікке сатылды. 2023 жылғы дерек бойынша жалғыз акционері — "Управляющая Компания КазАТК" ЖШС.<ref>[https://gr5.gosreestr.kz/p/ru/DossierDownload/GrObjects/1972436/%D0%9A%D0%9E%D0%9D%D0%A1%D0%BE%D0%BB%20%D0%A4%D0%9E%20%D0%B8%20%D0%90%D1%83%D0%B4%D0%B8%D1%82%20%D0%BE%D1%82%D1%87%D0%B5%D1%82%202023%20%D0%BE%D1%82%2026%2008%2024.pdf Аудиторский отчет за 2023 год (консолидированный)]</ref> # "[[Қазақстан-Британ техникалық университеті]]" АҚ — 2001 жылы құрылған кезде акциялары [[Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі|Білім және ғылым министрлігіне]], ал 2003-2018 жылдары "[[ҚазМұнайГаз]]" ұлттық компаниясына тиесілі болды. 2023 жылғы дерек бойынша жалғыз акционері — "NNEF" қоғамдық қоры.<ref>[https://opi.dfo.kz/p/ru/DossierDownload/DfoObjects/1959955/%D0%90%D1%83%D0%B4%D0%B8%D1%82%20%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D1%81%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%B4%20%D0%A4%D0%9E%20%D0%9A%D0%91%D0%A2%D0%A3%202023.pdf Аудиторский отчет за 2023 год]</ref> # "[[Оңтүстік Қазақстан медицина академиясы]]" АҚ — 2018 жылға дейін 100% акциясы мемлекетке тиесілі болды. 2023 жылғы дерек бойынша жалғыз акционері — "Қазақ инновациялық университеті" ЖШС.<ref>[https://gr5.gosreestr.kz/p/ru/DossierDownload/GrObjects/1920467/%D0%9E%D1%82%D1%87%D0%B5%D1%82%20%D0%90%D0%9E%20%D0%AE%D0%9A%D0%9C%D0%90.pdf Аудиторский отчет за 2023 год]</ref> # "[[Халықаралық ақпараттық технологиялар университеті]]" АҚ — 2009 жылы құрылған кезде 50% акциясы, кейін 2015 жылға дейін 33% акциясы [[Зерде (холдинг)|"Зерде"]] ұлттық холдингіне тиесілі болды. 2023 жылғы дерек бойынша ең ірі акционерлері: "NNEF" қоғамдық қоры (85%), Мадина Бектұрғанова (10%).<ref>[https://gr5.gosreestr.kz/p/ru/DossierDownload/GrObjects/1970606/%D0%9E%D1%82%D1%87%D0%B5%D1%82%20%D0%BD%D0%B5%D0%B7%D0%B0%D0%B2%D0%B8%D1%81%D0%B8%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%B0%D1%83%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B0%20%20%D0%A4%D0%9E%20%D0%B7%D0%B0%20%D0%B3%D0%BE%D0%B4%202023%20%D0%9C%D0%A3%D0%98%D0%A2%20(%D0%A6%D0%B5%D0%BD%D1%82%D1%80%D0%B0%D1%83%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD).pdf Аудиторский отчет за 2023 год]</ref> # "Қазақ медициналық үздіксіз білім беру университеті" АҚ — 2015 жылға дейін 100% акциясы мемлекетке тиесілі болды. 2021 жылы бас лицензиясынан айырылды. # "ВШОЗ" Қазақстандық медицина университеті" ЖШС — 2015 жылға дейін 100% үлесі мемлекетке тиесілі болды. # "[[Қазақ спорт және туризм академиясы]]" КеАҚ — 2001 жылға дейін мемлекеттік жоғары оқу орны болды. 2015 жылы мемлекет меншігінде қалған 20% акциясы жеке меншікке өтті. 2023 жылғы дерек бойынша ең ірі акционерлері — Қайрат Закирьянов (30%), "Жарыс-СТ" ЖШС (29%), "Aktau Industries Service" ЖШС (20%), "Матай-KZ" ЖШС (19%).<ref>[https://gr5.gosreestr.kz/p/ru/DossierDownload/GrObjects/1941169/2023%20%D0%A4%D0%9E%20%D0%B8%20%D0%91%D0%91.pdf Аудиторский отчет за 2023 год]</ref> # "[[Нархоз университеті]]" КеАҚ — 2001 жылға дейін мемлекеттік жоғары оқу орны болды. 2023 жылғы дерек бойынша жалғыз акционері — [[Болат Жамитұлы Өтемұратов|Болат Өтемұратов]].<ref>[https://opi.dfo.kz/p/ru/DossierDownload/DfoObjects/1972310/%D0%9A%D0%BE%D0%BD%D1%81%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%B4%D0%B8%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F%20%D1%84%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D1%82%D1%87%D0%B5%D1%82%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C%20%D0%BD%D0%B0%2031.12.2023%20%D0%B3..pdf Аудиторский отчет за 2023 год (консолидированный)]</ref> # "[[Алматы технологиялық университеті]]" АҚ — 1999 жылға дейін мемлекеттік жоғары оқу орны болды. 2023 жылғы дерек бойынша жалғыз акционері — "Ертам" ЖШС.<ref>[https://opi.dfo.kz/p/ru/DossierDownload/DfoObjects/1940507/%D0%9A%D0%BE%D0%BD%D1%81%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%B4%D0%B8%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F%20%D1%84%D0%B8%D0%BD%20%D0%BE%D1%82%D1%87%D0%B5%D1%82%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C%202023.PDF Аудиторский отчет за 2023 год (консолидированный)]</ref> == Ерекше мәртебесі бар жоғары оқу орындары == # Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті (2001) # Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті (2001) # Қазақ ұлттық аграрлық зерттеу университеті (2001) # Қ.И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық зерттеу университеті (2001) # С.Ж. Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медицина университеті (2001) # Т. Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясы (2001) # Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясы (2001) # Қазақ ұлттық өнер университеті (2001) # Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті (2003) # Президент жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы (2006) # Бас прокуратура жанындағы Құқық қорғау органдары академиясы (2015) # Жоғары Сот Кеңесі жанындағы Сот төрелігі академиясы (2016) # Қазақ ұлттық хореография академиясы (2016) # Ұлттық қорғаныс университеті (2018) # Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті (2018) # Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті (2020)<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/U010000648_ Жоғары оқу орындарына ерекше мәртебе беру туралы]</ref> === Зерттеу университеттері === # Қ.И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық зерттеу университеті (2014) # Назарбаев университеті (2015) # С.Ж. Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медицина университеті (2019) # Қарағанды медицина университеті (2019) # Қазақ ұлттық аграрлық зерттеу университеті (2020) # С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық зерттеу университеті (2020) # Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті (2022) # Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті (2022) # М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан университеті (2023) # Академик Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті (2024) == Бұрынғы жоғары оқу орындары == === Біріктірілген мемлекеттік ЖОО-лар === # Қаржы академиясы (Астана, 2020 жылы Еуразия ұлттық университетіне қосылды)<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P2000000741 "Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті" коммерциялық емес акционерлік қоғамының кейбір мәселелері туралы]</ref> # [[Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты|Ө. Сұлтанғазин атындағы Қостанай мемлекеттік педагогикалық университеті]] (Қостанай, 2019 жылы Қостанай өңірлік университетіне қосылды) # [[Тараз мемлекеттік педагогикалық университеті]] (Тараз, 2019 жылы Тараз өңірлік университетіне қосылды)<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1900000752 Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі жоғары оқу орындарының кейбір мәселелері туралы]</ref> # [[Қаржы полициясы академиясы]] (Қосшы, 2015 жылы Құқық қорғау органдары академиясына қосылды)<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1500000433 "Қаржы полициясы академиясы" мемлекеттік мекемесін тарату туралы]</ref> # Ақтөбе мемлекеттік педагогикалық институты (Ақтөбе, 2013 жылы Ақтөбе өңірлік университетіне қосылды) # [[Семей мемлекеттік педагогикалық институты]] (Семей, 2013 жылы Шәкәрім университетіне қосылды)<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1300000529 Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің жекелеген республикалық мемлекеттік ұйымдарын қайта ұйымдастыру туралы]</ref> === Жабылған және лицензиясынан айырылған жекеменшік ЖОО-лар === # [[Шет тілдер және іскерлік карьера университеті]] (Алматы, 2021)<ref>[https://egemen.kz/article/290227-qazaqstanda-taghy-bir-dgoghary-oqu-orny-litsenziyasynan-ayyryldy Қазақстанда тағы бір жоғары оқу орны лицензиясынан айырылды]</ref> # «Орда» университеті (Шымкент, 2021) — Сол жылы «Мирас» университетімен бірікті<ref>[https://www.gov.kz/memleket/entities/edu/press/news/details/227767 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЕКІ ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫ БАС ЛИЦЕНЗИЯСЫНАН АЙЫРЫЛДЫ]</ref> # «Ақмешіт» гуманитарлық-техникалық институты (Қызылорда, 2021)<ref>[https://egemen.kz/amp/article/284248-elimizdegi-taghy-bir-dgoghary-oqu-orny-litsenziyasynan-ayyryldy Еліміздегі тағы бір жоғары оқу орны лицензиясынан айырылды]</ref> # Орталық Азия университеті (Алматы, 2021)<ref>[https://inbusiness.kz/kz/last/ush-zhoo-akkreditteu-turaly-kualikterinen-ajyryldy Үш ЖОО аккредиттеу туралы куәліктерінен айырылды]</ref> # Ақтау гуманитарлық-техникалық университеті (Ақтау, 2021) # «Астана» университеті (Астана, 2021) # Қазақ медициналық үздіксіз білім беру университеті (Алматы, 2021)<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/kazak-meditsinalyik-uzdksz-blm-beru-universitet-kyizmetn-324339/amp/ Қазақ медициналық үздіксіз білім беру университеті қызметін тоқтатты]</ref> # Аймақтық әлеуметтік-инновациялық университеті (Шымкент, 2020)<ref>[https://qazaqstan.tv/news/122607/ Шымкент аймақтық әлеуметтік-инновациялық университеті жабылды]</ref> # Қазақ еңбек және әлеуметтік қатынастар академиясы (Алматы) # Қазақ инженерлік, қаржы-банк академиясы (Алматы) # «Алматы» университеті (Алматы) # Экономики және құқық академиясы (Алматы) # «Парасат» Қазақстан көпбейінді институты (Алматы) # Экономика және басқару академиясы - Еуразия нарық институты (Алматы) # Қазақ инженерлік-техникалық академиясы (Астана) # «Көкше» академиясы (Көкшетау) # Ө.А. Жолдасбеков атындағы Экономика және құқық академиясы (Талдықорған) # Қазақ инновациялық университеті (Семей) # Жамбыл гуманитарлық-техникалық университеті (Тараз) # Тараз техникалық институты (Тараз) == Ескертпелер == {{notelist}} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Қазақстан жоғарғы оқу орындары]] [[Санат:Қазақстан бойынша тізімдер]] [[Санат:Елдер бойынша жоғары оқу орындарының тізімдері]] 3jdtkrmxq3oa2gas05ebpb9q2ai87h3 Аруба 0 6222 3391138 2694457 2024-10-16T08:43:04Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 3391138 wikitext text/x-wiki {{Мемлекет |Статусы = аймақ |Қазақша атауы = Аруба |Шынайы атауы = {{lang2|nl|pap|Aruba}} |Септік = |Елтаңба = Coat of arms of Aruba.svg |Байрақ = |Ұраны = |Әнұранның аты = Aruba Dushi Tera |Аудио = Aruba Dushi Tera instrumental.ogg |lat_dir = N | lat_deg = 12 | lat_min = 30 | lat_sec = 21 |lon_dir = W | lon_deg = 69 | lon_min = 58 | lon_sec = 17 |region = AW |CoordScale = 200000 |Картада = LocationAruba.png |карта тақырыбы = |Картада2 = |Үкімет түрі = [[Конституциялық монархия|Нидерланд Патшалығының иелігінде]] |Құрылды = |Тәуелсіздік күні = [[1 қаңтар]] [[1986 жыл]] |Тәуелсіздігін алды = [[Нидерланд Антиль аралдары]]нан |Тілдері = [[Нидерланд тілі]] және [[папьяменто]] |Мемлекеттік діні = |Астанасы = [[Ораньестад (Аруба)|Ораньестад]] |Ірі қалалары = [[Ораньестад (Аруба)|Ораньестад]], [[Синт-Николас]], [[Ноорд (Аруба)|Ноорд]] |Басшы қызметі = [[Нидерланд монархиясы|Король]]<br />Губернаторы<br />[[Аруба премьер-министрі|Премьер-министрі]] |Басшылары = [[Виллем-Александр]]<br />[[Фредис Рефуньол]]<br />[[Михель Годфрид Эман]] |Жер аумағы = 178,91 |Жер аумағы бойынша орны = |Судың үлесі = |Этнохороним = |Жұрты = 104 822 |Халық саны бойынша орны = 197-ші |Сарап жылы = 2016 |Санақ бойынша халық саны = |Санақ жылы = |Халық тығыздығы = 612 |Тығыздық бойынша орны = 22-ші |ЖІӨ = |ЖІӨ сараптаған жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққандағы ЖІӨ = |Жан басына шаққандағы ЖІӨ бойынша орны = |ЖІӨ (АҚТ) = 4,483 млрд. |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы = 2019 |ЖІӨ (АҚТ) орны = |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) = 40,160<ref>https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=69&pr.y=9&sy=2017&ey=2024&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=314&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a=</ref> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны = |ЖІӨ (номинал) = 2,875 млрд. |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы = 2019 |ЖІӨ (номинал) бойынша орны = |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) = 25,750<ref>https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=69&pr.y=9&sy=2017&ey=2024&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=314&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a=</ref> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны = |АДИ = 0,908 |АДИ жылдық есебі = 2013 |АДИ бойынша орны = |АДИ деңгейі = <span style="color:#090;">өте жоғары</span> |Әуе компаниясы = |Валютасы = [[Аруба флорины]] |Интернет үйшігі = [[.aw]] |ISO = AW |Телефон коды = 297 |Уақыт белдеуі = [[UTC-4]] |Түсініктемелер = }} '''Аруба''' ({{lang-nl|Aruba}}) — аттас кішкене аралда орналасқан, өзін-өзі басқаратын [[мемлекет|мемлекеттік құрылым]], [[Кариб теңізі]]нің оңтүстігінде, [[Венесуэла]] жағасына жақын орналасқан. [[Кіші Антиль аралдары]]ның ең батыс аралы.[[Нидерланд]] патшалығының федерациялық субъектісі болып табылады. Құрлықтық аумағы — 193 км². Халық саны — 105 мың адам. Астанасы — [[Ораньестад (Аруба)|Ораньестад]] қаласы. == Әкімшілік бөлінісі == Арубада әкімшілік бөліну деген жоқ, жәй ғана сегіз аймаққа бөлінеді: (Ноорд/Танки-Леендерт, Шығыс Ораньестад, Батыс Ораньестад, Парадера, Солтүстік Синт-Николас, Оңтүстік Синт-Николас, Санта-Крус, Саванета). Оларда ешқандай басқару ұйымдары бекітілмеген, жәй халық санағын оңайлату үшін солай жасалған<ref>http://www.statoids.com/uaw.html</ref>. == Тарихы == Жаңа арал ретінде 1499 жылы ашылды. Ол кезде аралды көбіне үндістер мекендеген. 1513 жылы аралды испандар жаулап алды. 16 ғасырдағы сегізжылдық соғыстан соң Нидерланд қарауына өтті. 1799—1802 және 1806—1816 жылдары Британия басып алды, бірақ кейін Нидерланд қайтарып алды. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == {{Солтүстік Америка елдері}} {{Тәуелді аймақтар}} {{КАРИКОМ}} [[Санат:Аруба|*]] 5ijocfr5rm5xuqcmg54l6k91p7bz468 Үлгі:Potd/Months 10 6309 3391012 2995745 2024-10-15T18:46:37Z Kasymov 10777 +2025 жыл 3391012 wikitext text/x-wiki '''2007:''' {{#ifexist: Үлгі:Potd/2007-01 |[[Үлгі:Potd/2007-01|Қаңтар]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Қаңтар <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2007-02 |[[Үлгі:Potd/2007-02|Ақпан]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Ақпан <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2007-03 |[[Үлгі:Potd/2007-03|Наурыз]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Наурыз <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2007-04 |[[Үлгі:Potd/2007-04|Сәуір]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Сәуір <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2007-05 |[[Үлгі:Potd/2007-05|Мамыр]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Мамыр <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2007-06 |[[Үлгі:Potd/2007-06|Маусым]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Маусым <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2007-07 |[[Үлгі:Potd/2007-07|Шілде]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Шілде <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2007-08 |[[Үлгі:Potd/2007-08|Тамыз]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Тамыз <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2007-09 |[[Үлгі:Potd/2007-09|Қыркүйек]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Қыркүйек <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2007-10 |[[Үлгі:Potd/2007-10|Қазан]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Қазан <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2007-11 |[[Үлгі:Potd/2007-11|Қараша]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Қараша <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2007-12 |[[Үлгі:Potd/2007-12|Желтоқсан]]|<span style="color: #AAAAAA;">Желтоқсан</span>}} '''2008:''' {{#ifexist: Үлгі:Potd/2008-01 |[[Үлгі:Potd/2008-01|Қаңтар]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Қаңтар <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2008-02 |[[Үлгі:Potd/2008-02|Ақпан]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Ақпан <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2008-03 |[[Үлгі:Potd/2008-03|Наурыз]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Наурыз <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2008-04 |[[Үлгі:Potd/2008-04|Сәуір]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Сәуір <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2008-05 |[[Үлгі:Potd/2008-05|Мамыр]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Мамыр <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2008-06 |[[Үлгі:Potd/2008-06|Маусым]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Маусым <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2008-07 |[[Үлгі:Potd/2008-07|Шілде]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Шілде <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2008-08 |[[Үлгі:Potd/2008-08|Тамыз]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Тамыз <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2008-09 |[[Үлгі:Potd/2008-09|Қыркүйек]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Қыркүйек <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2008-10 |[[Үлгі:Potd/2008-10|Қазан]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Қазан <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2008-11 |[[Үлгі:Potd/2008-11|Қараша]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Қараша <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2008-12 |[[Үлгі:Potd/2008-12|Желтоқсан]]|<span style="color: #AAAAAA;">Желтоқсан</span>}} '''2009:''' {{#ifexist: Үлгі:Potd/2009-01 |[[Үлгі:Potd/2009-01|Қаңтар]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Қаңтар <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2009-02 |[[Үлгі:Potd/2009-02|Ақпан]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Ақпан <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2009-03 |[[Үлгі:Potd/2009-03|Наурыз]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Наурыз <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2009-04 |[[Үлгі:Potd/2009-04|Сәуір]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Сәуір <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2009-05 |[[Үлгі:Potd/2009-05|Мамыр]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Мамыр <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2009-06 |[[Үлгі:Potd/2009-06|Маусым]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Маусым <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2009-07 |[[Үлгі:Potd/2009-07|Шілде]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Шілде <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2009-08 |[[Үлгі:Potd/2009-08|Тамыз]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Тамыз <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2009-09 |[[Үлгі:Potd/2009-09|Қыркүйек]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Қыркүйек <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2009-10 |[[Үлгі:Potd/2009-10|Қазан]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Қазан <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2009-11 |[[Үлгі:Potd/2009-11|Қараша]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Қараша <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2009-12 |[[Үлгі:Potd/2009-12|Желтоқсан]]|<span style="color: #AAAAAA;">Желтоқсан</span>}} '''2010:''' {{#ifexist: Үлгі:Potd/2010-01 |[[Үлгі:Potd/2010-01|Қаңтар]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Қаңтар <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2010-02 |[[Үлгі:Potd/2010-02|Ақпан]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Ақпан <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2010-03 |[[Үлгі:Potd/2010-03|Наурыз]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Наурыз <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2010-04 |[[Үлгі:Potd/2010-04|Сәуір]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Сәуір <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2010-05 |[[Үлгі:Potd/2010-05|Мамыр]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Мамыр <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2010-06 |[[Үлгі:Potd/2010-06|Маусым]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Маусым <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2010-07 |[[Үлгі:Potd/2010-07|Шілде]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Шілде <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2010-08 |[[Үлгі:Potd/2010-08|Тамыз]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Тамыз <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2010-09 |[[Үлгі:Potd/2010-09|Қыркүйек]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Қыркүйек <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2010-10 |[[Үлгі:Potd/2010-10|Қазан]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Қазан <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2010-11 |[[Үлгі:Potd/2010-11|Қараша]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Қараша <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2010-12 |[[Үлгі:Potd/2010-12|Желтоқсан]]|<span style="color: #AAAAAA;">Желтоқсан</span>}} '''2011:''' {{#ifexist: Үлгі:Potd/2011-01 |[[Үлгі:Potd/2011-01|Қаңтар]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Қаңтар <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2011-02 |[[Үлгі:Potd/2011-02|Ақпан]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Ақпан <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2011-03 |[[Үлгі:Potd/2011-03|Наурыз]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Наурыз <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2011-04 |[[Үлгі:Potd/2011-04|Сәуір]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Сәуір <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2011-05 |[[Үлгі:Potd/2011-05|Мамыр]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Мамыр <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2011-06 |[[Үлгі:Potd/2011-06|Маусым]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Маусым <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2011-07 |[[Үлгі:Potd/2011-07|Шілде]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Шілде <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2011-08 |[[Үлгі:Potd/2011-08|Тамыз]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Тамыз <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2011-09 |[[Үлгі:Potd/2011-09|Қыркүйек]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Қыркүйек <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2011-10 |[[Үлгі:Potd/2011-10|Қазан]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Қазан <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2011-11 |[[Үлгі:Potd/2011-11|Қараша]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Қараша <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2011-12 |[[Үлгі:Potd/2011-12|Желтоқсан]]|<span style="color: #AAAAAA;">Желтоқсан</span>}} '''2012:''' {{#ifexist: Үлгі:Potd/2012-01 |[[Үлгі:Potd/2012-01|Қаңтар]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Қаңтар <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2012-02 |[[Үлгі:Potd/2012-02|Ақпан]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Ақпан <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2012-03 |[[Үлгі:Potd/2012-03|Наурыз]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Наурыз <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2012-04 |[[Үлгі:Potd/2012-04|Сәуір]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Сәуір <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2012-05 |[[Үлгі:Potd/2012-05|Мамыр]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Мамыр <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2012-06 |[[Үлгі:Potd/2012-06|Маусым]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Маусым <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2012-07 |[[Үлгі:Potd/2012-07|Шілде]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Шілде <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2012-08 |[[Үлгі:Potd/2012-08|Тамыз]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Тамыз <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2012-09 |[[Үлгі:Potd/2012-09|Қыркүйек]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Қыркүйек <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2012-10 |[[Үлгі:Potd/2012-10|Қазан]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Қазан <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2012-11 |[[Үлгі:Potd/2012-11|Қараша]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Қараша <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2012-12 |[[Үлгі:Potd/2012-12|Желтоқсан]]|<span style="color: #AAAAAA;">Желтоқсан</span>}} '''2022:''' {{#ifexist: Үлгі:Potd/2022-01 |[[Үлгі:Potd/2022-01|Қаңтар]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Қаңтар <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2022-02 |[[Үлгі:Potd/2022-02|Ақпан]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Ақпан <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2022-03 |[[Үлгі:Potd/2022-03|Наурыз]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Наурыз <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2022-04 |[[Үлгі:Potd/2022-04|Сәуір]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Сәуір <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2022-05 |[[Үлгі:Potd/2022-05|Мамыр]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Мамыр <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2022-06 |[[Үлгі:Potd/2022-06|Маусым]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Маусым <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2022-07 |[[Үлгі:Potd/2022-07|Шілде]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Шілде <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2022-08 |[[Үлгі:Potd/2022-08|Тамыз]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Тамыз <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2022-09 |[[Үлгі:Potd/2022-09|Қыркүйек]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Қыркүйек <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2022-10 |[[Үлгі:Potd/2022-10|Қазан]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Қазан <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2022-11 |[[Үлгі:Potd/2022-11|Қараша]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Қараша <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2022-12 |[[Үлгі:Potd/2022-12|Желтоқсан]]|<span style="color: #AAAAAA;">Желтоқсан</span>}} '''2023:''' {{#ifexist: Үлгі:Potd/2023-01 |[[Үлгі:Potd/2023-01|Қаңтар]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Қаңтар <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2023-02 |[[Үлгі:Potd/2023-02|Ақпан]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Ақпан <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2023-03 |[[Үлгі:Potd/2023-03|Наурыз]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Наурыз <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2023-04 |[[Үлгі:Potd/2023-04|Сәуір]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Сәуір <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2023-05 |[[Үлгі:Potd/2023-05|Мамыр]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Мамыр <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2023-06 |[[Үлгі:Potd/2023-06|Маусым]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Маусым <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2023-07 |[[Үлгі:Potd/2023-07|Шілде]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Шілде <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2023-08 |[[Үлгі:Potd/2023-08|Тамыз]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Тамыз <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2023-09 |[[Үлгі:Potd/2023-09|Қыркүйек]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Қыркүйек <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2023-10 |[[Үлгі:Potd/2023-10|Қазан]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Қазан <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2023-11 |[[Үлгі:Potd/2023-11|Қараша]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Қараша <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2023-12 |[[Үлгі:Potd/2023-12|Желтоқсан]]|<span style="color: #AAAAAA;">Желтоқсан</span>}} '''2024:''' {{#ifexist: Үлгі:Potd/2024-01 |[[Үлгі:Potd/2024-01|Қаңтар]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Қаңтар <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2024-02 |[[Үлгі:Potd/2024-02|Ақпан]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Ақпан <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2024-03 |[[Үлгі:Potd/2024-03|Наурыз]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Наурыз <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2024-04 |[[Үлгі:Potd/2024-04|Сәуір]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Сәуір <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2024-05 |[[Үлгі:Potd/2024-05|Мамыр]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Мамыр <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2024-06 |[[Үлгі:Potd/2024-06|Маусым]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Маусым <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2024-07 |[[Үлгі:Potd/2024-07|Шілде]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Шілде <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2024-08 |[[Үлгі:Potd/2024-08|Тамыз]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Тамыз <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2024-09 |[[Үлгі:Potd/2024-09|Қыркүйек]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Қыркүйек <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2024-10 |[[Үлгі:Potd/2024-10|Қазан]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Қазан <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2024-11 |[[Үлгі:Potd/2024-11|Қараша]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Қараша <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2024-12 |[[Үлгі:Potd/2024-12|Желтоқсан]]|<span style="color: #AAAAAA;">Желтоқсан</span>}} '''2025:''' {{#ifexist: Үлгі:Potd/2025-01 |[[Үлгі:Potd/2025-01|Қаңтар]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Қаңтар <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2025-02 |[[Үлгі:Potd/2025-02|Ақпан]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Ақпан <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2025-03 |[[Үлгі:Potd/2025-03|Наурыз]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Наурыз <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2025-04 |[[Үлгі:Potd/2025-04|Сәуір]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Сәуір <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2025-05 |[[Үлгі:Potd/2025-05|Мамыр]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Мамыр <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2025-06 |[[Үлгі:Potd/2025-06|Маусым]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Маусым <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2025-07 |[[Үлгі:Potd/2025-07|Шілде]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Шілде <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2025-08 |[[Үлгі:Potd/2025-08|Тамыз]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Тамыз <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2025-09 |[[Үлгі:Potd/2025-09|Қыркүйек]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Қыркүйек <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2025-10 |[[Үлгі:Potd/2025-10|Қазан]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Қазан <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2025-11 |[[Үлгі:Potd/2025-11|Қараша]] <nowiki>|</nowiki> |<span style="color: #AAAAAA;">Қараша <nowiki>|</nowiki></span>}} {{#ifexist: Үлгі:Potd/2025-12 |[[Үлгі:Potd/2025-12|Желтоқсан]]|<span style="color: #AAAAAA;">Желтоқсан</span>}} <noinclude> [[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті|{{PAGENAME}}]] </noinclude> 74dgq84btrxm0wcui5chqkmvcsuawrq Болат Жамитұлы Өтемұратов 0 7898 3390999 3373879 2024-10-15T18:29:03Z Шайнүсіп 161753 Сәйкес үлгіні орнаттым 3390999 wikitext text/x-wiki {{Кәсіпкер|Есімі=Болат Жәмитұлы Өтемұратов|Сурет=Photo of Bulat Utemuratov 1.jpg|Туған күні=13.11.1957|Туған жері=[[Атырау|Гурьев]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]|Азаматтығы={{USSR}} →<br>{{KAZ}}|Компания 1=ForteBank|Лауазымы 1=негізін салушы<ref> https://forbes.kz/ranking/object/41</ref>|Компания 2=АТФ Банк|Лауазымы 2=негізін салушы <ref> https://forbes.kz/ranking/object/41</ref>|Білімі=[[Нархоз университеті|Алматы халық шаруашылығы институты]] (1981)|Марапаттары={{Назарбаев ордені}} {{Құрмет ордені}} {{Достық ордені}}|Жұбайы=Ажар Әбжәмиқызы Өтемұратова ''(тумысында Байшуақова, 1955 ж.т.) ''}} '''Болат Жамитұлы Өтемұратов''' ([[13 қараша]] [[1957]], [[Атырау]]) — [[қазақстан]]дық [[кәсіпкер]], миллиардер. [[Қазақстан]] [[Қазақстан теннис федерациясы|Теннис федерациясының]] президенті (2007 )<ref>https://online.zakon.kz/m/amp/document/30100336</ref>, [[Халықаралық теннис федерациясы|Халықаралық теннис федерациясының]] вице-президенті (2019 )<ref>https://online.zakon.kz/m/amp/document/33374310</ref>,[[Швейцария|Швейцариядағы]] тұңғыш [[Қазақстан елшілерінің тізімі|елші]] (1996 - 1999).[[Forbes| Forbes журналының]] есептеуі бойынша 2024 жылы байлығы 2.7 млрд $ бағаланды.<ref>https://forbes.kz/ranking/object/41</ref> == Өмірбаяны == 1957 жылы 13 қарашада Қазақ КСР Гурьев қаласында (қазіргі — Атырау) дүниеге келді. Руы - [[қожа]]. Қызылорда қаласындағы К.Е. Ворошилов атындағы № 3 мектепте білім алып, 1975 жылы 10-сыныпты бітірді. 1981 жылы [[Алматы халық шаруашылығы институтын]] тәмамдап, экономист мамандығын алды. Институтты бітіргеннен кейін, сол жерде оқытушы болып, кейіннен 1986 жылға дейін Алматы сауда басқармасы жүйесінде жұмыс істеді. 1986-1990 жылдары Кеңестік аудандық атқару комитеті төрағасының орынбасары болды. 1990-1992 жылдары [[Қазақстан Республикасының]] Сыртқы экономикалық байланыстар жөніндегі мемлекеттік комитеті – кейіннен Қазақстан Республикасының Сыртқы экономикалық байланыстар жөніндегі министрлігінде бөлім бастығы, басқарма бастығы болып жұмыс істеді. 1992 жылы Австриядағы Қазақ сауда үйінің бас директоры болып тағайындалды. 1993 жылы Қазақстанға оралып, ҚР Сыртқы экономикалық байланыстар министрінің орынбасары (1993-94 жж.), ҚР Өнеркәсіп және сауда министрінің бірінші орынбасары (1994-1995 жж.) ретінде қызмет атқарды. 1996-1999 жылдары – Қазақстан Республикасының Швейцариядағы Төтенше және Өкілетті Елшісі, Женева қаласындағы БҰҰ бөлімшесі мен басқа да халықаралық ұйымдардың тұрақты өкілі. [[ҚР Президентінің Әкімшілігінде]] әр түрлі лауазымдарды иеленді: 1999 жылғы ақпаннан 2003 жылғы маусымға дейін — ҚР Президентінің Сыртқы саяси және сыртқы экономикалық мәселелер жөніндегі көмекшісі, 2003 жылғы маусымнан 2006 жылғы наурызға дейін — ҚР Қауіпсіздік кеңесінің хатшысы, сонымен қатар ҚР Президенті жанындағы Демократия және азаматтық қоғам мәселелері жөніндегі ұлттық комиссияның төрағасы (2004 ж. қараша – 2006 ж. наурыз). 2006 жылғы наурыздан 2008 жылғы желтоқсанға дейін – [[ҚР Президентінің]] Іс басқарушысы. 2007 жылы Қазақстан теннис федерациясының президенті болып сайланды. 2007 жылғы шілдеден 2022 ж. қантар айына дейін - [[«Нұр Отан» Халықтық-Демократиялық партиясының]] Саяси кеңесінің мүшесі<ref>https://zhasalash.kz/sayasat/qosh-bol-nur-otan-qosh-parlament!-19469.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220816011819/https://zhasalash.kz/sayasat/qosh-bol-nur-otan-qosh-parlament!-19469.html |date=2022-08-16 }}</ref>. 2022 жылдың қаңтарында «Нұр Отан» партиясының саяси кеңесінің құрамына өзгерістер енгізіліп, партияның жоғары өкілді органы 55%-ға жаңарған кезде, Өтемұратов кейбір кәсіпкерлер сияқты партияның саяси кеңесінен шығып қалды<ref>https://kazaknews.kz/sayasat/n-r-otanny-sayasi-ke-es-ramy-bekitildi/</ref>. 2008 жылғы желтоқсаннан 2013 жылғы наурызға дейін ҚР Президентінің штаттан тыс кеңесшісі, 2010 жылғы мамырдан 2013 жылғы наурызға дейін - [[Қырғыз Республикасымен]] ынтымақтастық мәселелері жөніндегі ҚР Президентінің Арнайы өкілі болды. 2019 жылғы 1 қазаннан бастап [https://www.itftennis.com/en/about-us/organisation/company-structure/ Халықаралық теннис федерациясының вице-президенті] болып сайланды. == Коммерциялық қызметі == Болат Өтемұратов – Қазақстанның ірі кәсіпкерлерінің бірі<ref>https://forbes.kz/ranking/object/41</ref>. Оның алғашқы ірі жобасы — «АТФ Банкінің» дамуы және оның UniCredit италиялық тобына сәтті сатылуы (1995 – 2007 жж. қараша). Осы кезеңде банк шағын қаржы мекемесінен 160 бөлімшесі және 8 миллиардтық теңгерімі бар ірі мультиөңірлік және мультиөнімдік қаржы тобына дейін өсті<ref>https://bulatutemuratov.kz/stati/kak-bulat-utemuratov-sozdal-privlekatelnyj-dlya-inostrannyh-investorov-finansovyj-institut-i-chto-iz-etogo-poluchilos/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201128020054/https://bulatutemuratov.kz/stati/kak-bulat-utemuratov-sozdal-privlekatelnyj-dlya-inostrannyh-investorov-finansovyj-institut-i-chto-iz-etogo-poluchilos/ |date=2020-11-28 }}</ref>. 2009 жылғы дағдарыстан кейін мына банктерді құрды: Kassa Nova –Қазақстандағы алғашқы микрокредиттік банк және ForteBank — бизнеске арналған банк. 2014 жылдың мамыр айында [[Самұрық-Қазына|«Самұрық-Қазына» ҰӘҚ]] бизнесмен Болат Өтемұратовқа Темірбанктегі өз үлесін және Альянс банктегі өз акцияларының бір бөлігін сату бойынша мәмілені аяқтады. Қор «Темірбанк» АҚ-ның 79,88% қарапайым акциясын 35,7 млрд. теңгеге, сондай-ақ «Альянс Банк» АҚ-ның 16% қарапайым және артықшылықты акциясын 1,5 млрд теңгеге сатты. «Темірбанк» АҚ қосымша 2010-2012 жылдары бөлінбеген пайда есебінен, [[Самұрық-Қазына|«Самұрық-Қазына» АҚ]]-ға 9,1 млрд теңге көлемінде үлеспайда төледі. Мәміле нәтижесінде [[Самұрық-Қазына|«Самұрық-Қазына»]] АҚ 51% қарапайым және артықшылықты акциялармен «Альянс Банк» АҚ акцияларының бақылау пакетін сақтап қалды, ал Болат Өтемұратов «Темірбанк» АҚ-дағы бақылаушы акционерге айналды. Осы мәмілеге қатысты Өтемұратов келесідей пікір білдірді: «Темірбанк» акцияларының бақылау пакетін және «Альянс Банк» акцияларының миноритарлық пакетін сатып алу жөніндегі мәміленің аяқталуы осы банктерді қалпына келтіру үдерісіндегі негізгі қадам болып табылады. «Альянс Банкіне» қатысты [[Самұрық-Қазына|«Самұрық-Қазына»]] қорымен бірлесіп, банк капиталын берік қалпына келтіру мақсатында оның сыртқы міндеттемелерін қайта құрылымдау бойынша банк кредиторларының өкілдерімен мұқият және жан-жақты келіссөздер жүргізілуде. Өз тарапымнан, мен «Темірбанктің» капиталын құю және оларды болашақта біріктіру арқылы «Альянс банкті» қалпына келтіруге қатысуға дайынмын». Сонымен қатар, Өтемұратов мырза [https://vernycapital.com/kz/main-kz/ «Верный Капитал»] инвестициялық тобының негізгі акционері болып табылады, Veon-мен бірлесіп, Beeline маркасымен жұмыс істеуші екі телекоммуникациялық операторға – Қазақстандағы «КарТел» және Қырғызстандағы «Sky Mobile» операторларына ие. == Дәулеті == Forbes мәліметтері бойынша, Өтемұратовтың дәулеті 2023 жылғы мамырдағы мәліметтер бойынша 2,7 млрд АҚШ долларын құрады<ref>https://forbes.kz/ranking/50_bogateyshih_biznesmenov_kazahstana_-_2023 </ref>. == Қоғамдық және қайырымдылық қызметі == 2007 жылғы тамызда Болат Өтемұратов ҚР Теннис федерациясының президенті болып сайланды. Федерацияда «Мектептегі теннис бастамасы» енгізілуде, «Он жасқа дейінгілерге арналған теннис» бағдарламасы дамытылуда. Team Kazakhstan теннис академиясы құрылды, бұл - теннистен ұлттық құраманың болашақ мүшелері дайындықтан өтетін интернат түріндегі оқу орны. Теннистен ерлер құрамасы үш рет Дэвис Кубогының ширек финалына шықты (2011, 2013, 2014 жж.), әйелдер құрамасы Федерация Кубогының әлемдік тобында өнер көрсетеді. Қазақстан теннис федерациясының баспасөз қызметінің мәліметінше, 2023 жылы 10 қазақстандық теннисші әлемдегі топ 100-дің қатарына кірді<ref>https://standard.kz/kz/post/qazaqstandyq-10-tennissi-alemdegi-top-100-din-qataryna-kirdi-489</ref>. 2015 жылдан бері Болат Өтемұратов Халықаралық теннис федерациясы (ITF) Директорлар кеңесінің және Дэвис Кубогы комитетінің құрамына кіреді, сондай-ақ әлемдік теннисті дамытуға белсенді қатысады. Қазақстанда теннисті дамытудағы зор жетістіктері үшін Халықаралық теннис федерациясының және Азия теннис федерациясының сыйлықтарымен марапатталды<ref>https://tengrinews.kz/tennis/bulat-utemuratov-pozdravil-mihaila-kukushkina-volevoy-373180/</ref><ref>https://ktf.kz/kz/federation/governance/?season=0&type=1&id=1</ref>.2019 жылғы қазан айында Қазақстан теннис федерациясы Астана қаласында Новак Джокович пен Рафаель Надальдің қайырымдылық матчын ұйымдастырды<ref>https://www.zakon.kz/4980492-n-r-s-ltan-a-dzhokovich-pen-nadal-keled.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201127110449/https://www.zakon.kz/4980492-n-r-s-ltan-a-dzhokovich-pen-nadal-keled.html |date=2020-11-27 }}</ref>. 2023 жылы Болат Өтемұратов Халықаралық теннис федерациясының (ITF) Директорлар кеңесінің мүшелігіне қайта сайланды, сондай-ақ ұйымның вице-президенті лауазымына тағайындалды<ref>https://stan.kz/bolat-otemyratov-halikaralik-tennis-federaciyasinin-vic-322532/</ref>. 2014 жылы Болат Өтемұратовтың қайырымдылық қоры құрылды. Қор қызметінің салалары мына бағыттарды қамтиды: * «Аутизм. Әлем баршаға ортақ» бағдарламасы – Қазақстанның 11 қаласында – [[Астана]], [[Алматы]], [[Өскемен]], [[Қызылорда]], [[Ақтөбе]], [[Орал]], [[Шымкент]], [[Петропавл]], [[Тараз]] және [[Қарағанды]] қалаларында аутистік спектрі бұзылған балаларға арналған «Асыл Мирас» аутизм-орталықтары табысты жұмыс істейді. Жыл сайын «Аутизм. Мүмкіндіктер әлемі» халықаралық конференциясы өткізіледі. * Қызыл Жарты Ай қоғамымен әріптестікте Төтенше жағдайлар кезінде зардап шеккендерге қаржылай көмек көрсетеді<ref>https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/fond-bulata-utemuratova-pomog-semyam-pavodkov-aktyubinskoy-494758/</ref>; * БЦС ауыратын балалар ата-аналарының Арди қауымдастығының жобаларына қолдау көрсетеді<ref>[https://forbes.kz//life/style/fond_bulata_utemuratova_vyidelil_1_mln_assotsiatsii_roditeley_detey-invalidov/? https://forbes.kz//life/style/fond_bulata_utemuratova_vyidelil_1_mln_assotsiatsii_roditeley_detey-invalidov/?]</ref>; * Көп балалы және аз қамтылған отбасыларға арналған тұрғын үй құрылысы жөніндегі «Баламекен» жобасы – «Баламекен» жобасы аясында Болат Өтемұратов қоры Қызылордада 100 аз қамтылған көп балалы отбасыға арнап тұрғын үйлер салды<ref>https://egemen.kz/article/199902-balameken-dgobasy-bastaldy</ref>. Бұл жобаны жүзеге асыру құны 450 миллион теңгені құрады. Арыс қаласында 2019 жылы маусымда оқ-дәрі қоймасындағы жарылыс кезінде тұрғын үйінен айырылған жергілікті тұрғындарға 50 жаңа үйдің кілттері тапсырылды. Баспаналар 100 отбасыға есептелген. Қор осы мақсатқа 850 миллион теңге бөлді<ref>https://24.kz/kz/zha-aly-tar/o-am/item/354455-arys-alasynda-100-otbasy-baspanaly-boldy</ref>. 2020 жылғы мамырда Болат Өтемұратов Түркістан облысы Мақтаарал ауданының су тасқынынан зардап шеккен тұрғындарына арнап 150 жаңа үйдің құрылысына 6 млн АҚШ долларын бөлді<ref>https://holanews.kz/view/news/4858362{{Deadlink|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>; 2021 жылы Арал қаласында 40 отбасы "Баламекен" жоба шеңберінде жаңа баспанаға ие болды. Жаңа пәтерлерді иеленген отбасылардың қатарына көпбалалы отбасылар, жетім балалар, мүгедектер мен апатты жағдайдағы үйде тұрып келген отбасылар кірді<ref>https://www.gov.kz/memleket/entities/kyzylorda-aral/press/news/details/266603?lang=kk</ref>. * Алматы Ботаникалық бағын қайта құру. 2020 жылдың мамыр айында, Алматыға жұмыс сапары аясында ҚР Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев Ботаникалық баққа барып, құны 15 миллион АҚШ долларын құраған бақты қайта құру жобасына жоғары баға берді<ref>https://sputniknews.kz/society/20200512/13951487/toqaev-almaty-botanikalyq-baq.html</ref><ref name="vernycapital.com">https://vernycapital.com/kz/news/467-otemuratov-tokaevka-botanikalyk-bakty-kajta-zhanartudan-kejin-korsetti-bul-bizdin-almatyga-syjlygymyz-bak-memleket-menshiginde-kalady {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200922174437/https://vernycapital.com/kz/news/467-otemuratov-tokaevka-botanikalyk-bakty-kajta-zhanartudan-kejin-korsetti-bul-bizdin-almatyga-syjlygymyz-bak-memleket-menshiginde-kalady |date=2020-09-22 }}</ref>; * Батырхан Шүкенов атындағы қорға қолдау көрсету<ref>https://batyr.foundation/</ref>. 2023 жылы Қор Түркияның Төтенше жағдайларды басқару басқармасы (AFAD) арқылы жер сілкінісінен зардап шеккен түрік азаматтарына көмек көрсету үшін 5 миллион АҚШ долларын бөлді<ref>https://astanatimes.com/2023/04/turkiyes-embassy-extends-gratitude-to-kazakh-people-for-support-in-aftermath-of-earthquake/</ref>. 10 жыл ішінде Қор білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет, ғылым, табиғи апаттар мен техногендік апаттардан зардап шеккендерді қолдау, мұқтаждарға арналған тұрғын үйлер салу саласындағы қайырымдылық жобаларды іске асыруға 150 млн доллар жұмсады<ref>https://forbes.kz/actual/bulata_utemuratova_priznali_metsenatom_goda/</ref>. == Әлеуметтік және экологиялық жауапкершілігі == Бизнесменге тиесілі компания БАҚ арқылы өзінің экологиялық жауаптылығын көрсетеді, 2019 жылғы 12 наурызда ауаның ластануы және экология мәселесі бойынша талқылау кездеуін ұйымдастырды<ref>https://vlast.kz/novosti/32033-eksperty-obsudat-problemy-ekologii-gorodov-kazahstana.html</ref>. Оның қайырымдылық қоры Алматы қаласындағы Ботаникалық бақты қайта құру жобасын жүргізуде. Қайта жаңартудан кейін Ботаникалық бақ Президент Қасым-Жомарт Тоқаевқа көрсетілді. Қайта құруға 15 млн АҚШ доллары мөлшерінде қаражат жұмсалды<ref name="vernycapital.com"/>. 2019 жылы Қазақстан теннис федерациясына қалалық әкімдік «Қарағанды орталық саябағынан» теннис орталығын салуға жер бөлді. Осы себепті жұртшылық, тұрғындар және экологиялық белсенділер наразылық толқынын көтерді және бұған жауап ретінде Теннис федерациясы құрылыс орнын ауыстыруға дайындығы туралы мәлімдеме жасады. Нәтижесінде, қала тұрғындары мемлекетке тиесілі саябақ аумағын және ондағы жас ағаштарды сақтап қалды. Теннис орталығы үшін ҚТФ басқа орын табуға бел буды. Инвестициялар көлемі 2,2 млрд теңгені құрайды <ref>http://ekaraganda.kz/?mod=news_read&id=86281</ref>. 2019 жылы Павлодар қалалық әкімдігі өткізген тендер шеңберінде, «ForteBank» АҚ филиал ғимаратының құрылысы үшін Павлодар қаласындағы «Денсаулық» саябағының жер тілімін уақытша пайдалану (жалдау) құқығын алды. Бұған наразы болған тұрғындар мен экологтар саябақтың жойылуына және құрылыстың салынуына үзілді-кесілді қарсы шықты. Форте Банк заңнама талабымен 1:15 есебінен өтем ретінде жаңа ағаштар отырғызды. Заң талабы бойынша саябақтағы құрылыс мәселесі бойынша қоғамдық тыңдаулар өткізілген жоқ, тек жұртшылық наразылығынан кейін ғана тыңдауды 16 мамырда өткізу туралы шешім қабылданды. Саябақтың аумағы қоғамдық тыңдаулар өткізілмей қоршалып, 9 сәуірде ағаштарды заңсыз кесу басталды<ref>https://pavon.kz/post/view/60797</ref><ref>https://pavon.kz/post/view/61015</ref>. 2021 жылдың қараша айында Болат Өтемұратов қорының қаражаты есебінен Қызылорда әуежайында жаңа терминалдың құрылысы жарияланды, ол 2024 жылы ашылады, деп кутілүде <ref>https://kaz.zakon.kz/5091304-bolat-tem-ratov-ory-yzylorda-uezhayynda.html</ref>. 2023 жылғы қыркүйегінде Қосшы қаласында Болат Өтемұратов Қорының есебінен салынған жаңа 1500 орындық мектеп-гимназия есігін ашты<ref>https://kaz.inform.kz/news/bilim-kuni-kosshyda-zhana-eki-mektep-esigin-aykara-ashty_a4107143/</ref>. 2025 жылдың наурыз айында Қосшы қаласында тұрғындар спорт секцияларына, музыка сабақтарына және мәдени шараларға қатыса алатын жаңа қоғамдық орталықты пайдалануға беру жоспарлануда<ref>https://baq.kz/bolat-otemuratov-qory-qosshyda-qogamdyq-ortalyq-salady-293129/</ref>. Алматы облысындағы Есек пен Шелекте тағы екі мектеп салынады<ref>https://www.alataunews.kz/ajmaq/almaty-oblysy-esik-pen-shelekte-mektep-salmaq/</ref>. 2022-2023 жылдары қор Алматы және Астана қалаларында 36 мектепте «Жасыл мектеп» жобасын іске қосты, онда көкөністер мен шөптерді өсіруге арналған жыл бойына заманауи жылыжайлар орнатылды. Сондай-ақ «Жас лидер академиясы» жобасы Түркістан, Жамбыл, Қызылорда облыстарында н және Шымкент қалаласында іске қосылды, онда 24 мыңнан астам оқушысы көшбасшылық, сыни тұрғыдан ойлау және топта жұмыс істеу дағдыларына үйретіледі<ref>https://informburo.kz/kaz/newskaz/nur-sultanda-zhasyl-mektepter-zhobasy-iske-khosyldy</ref>. == Марапаттары == * [[«Құрмет» ордені]] (2002) * [https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D0%B4%D0%B5%D0%BD_%D0%9D%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B5%D0%B2%D0%B0 Тұңғыш Президент Ордені](2007) * 2-дәрежелі [[Достық ордені]] (2014) * [[Қызылорда облысы]]ның Құрметті азаматы * Қазақстанда теннисті дамытудағы зор жетістіктері үшін [https://www.itftennis.com/en/ Халықаралық теннис федерациясының] және Азия теннис федерациясының мапараттары (2017) [41] * [[Алтын Жүрек|«Алтын Жүрек»]] сыйлығының Жылдың қайырымды адамы<ref>https://bulatutemuratov.kz/stati/zhomart-zh-rek-i-altyn-zh-rek-pochemu-bulata-utemuratova-vybrali-blagotvoritelem-goda/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201128022954/https://bulatutemuratov.kz/stati/zhomart-zh-rek-i-altyn-zh-rek-pochemu-bulata-utemuratova-vybrali-blagotvoritelem-goda/ |date=2020-11-28 }}</ref>(2018) == Отбасы == Әкесі - Жәмит Өтемұратов, Гурьев облыс прокуратурасының жауапты қызметкері. Жұбайы – Өтемұратова (Байшуақова) Ажар Әбжәмиқызы. Балалары: ұлдары – Әлидар Өтемұратов (1979 жылы туған) және Әнуар Өтемұратов (1983 жылы туған), қызы – Динара (2003 жылы туған). == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қазақстанның Швейцариядағы елшілері]] [[Санат:Қазақстан миллиардерлері]] [[Санат:Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаев орденінің иегерлері]] [[Санат:Достық орденінің иегерлері]] [[Санат:Құрмет орденінің иегерлері]] [[Санат:Қызылорда облысының құрметті азаматтары]] 1ww2utbmzq0ajyunkht02terqn2863c 3391000 3390999 2024-10-15T18:29:32Z Шайнүсіп 161753 3391000 wikitext text/x-wiki {{Кәсіпкер|Есімі=Болат Жәмитұлы Өтемұратов|Сурет=Photo of Bulat Utemuratov 1.jpg|Туған күні=13.11.1957|Туған жері=[[Атырау|Гурьев]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]|Азаматтығы={{USSR}} →<br>{{KAZ}}|Компания 1=[[ForteBank]]|Лауазымы 1=негізін салушы<ref> https://forbes.kz/ranking/object/41</ref>|Компания 2=[[АТФ Банк]]|Лауазымы 2=негізін салушы <ref> https://forbes.kz/ranking/object/41</ref>|Білімі=[[Нархоз университеті|Алматы халық шаруашылығы институты]] (1981)|Марапаттары={{Назарбаев ордені}} {{Құрмет ордені}} {{Достық ордені}}|Жұбайы=Ажар Әбжәмиқызы Өтемұратова ''(тумысында Байшуақова, 1955 ж.т.) ''}} '''Болат Жамитұлы Өтемұратов''' ([[13 қараша]] [[1957]], [[Атырау]]) — [[қазақстан]]дық [[кәсіпкер]], миллиардер. [[Қазақстан]] [[Қазақстан теннис федерациясы|Теннис федерациясының]] президенті (2007 )<ref>https://online.zakon.kz/m/amp/document/30100336</ref>, [[Халықаралық теннис федерациясы|Халықаралық теннис федерациясының]] вице-президенті (2019 )<ref>https://online.zakon.kz/m/amp/document/33374310</ref>,[[Швейцария|Швейцариядағы]] тұңғыш [[Қазақстан елшілерінің тізімі|елші]] (1996 - 1999).[[Forbes| Forbes журналының]] есептеуі бойынша 2024 жылы байлығы 2.7 млрд $ бағаланды.<ref>https://forbes.kz/ranking/object/41</ref> == Өмірбаяны == 1957 жылы 13 қарашада Қазақ КСР Гурьев қаласында (қазіргі — Атырау) дүниеге келді. Руы - [[қожа]]. Қызылорда қаласындағы К.Е. Ворошилов атындағы № 3 мектепте білім алып, 1975 жылы 10-сыныпты бітірді. 1981 жылы [[Алматы халық шаруашылығы институтын]] тәмамдап, экономист мамандығын алды. Институтты бітіргеннен кейін, сол жерде оқытушы болып, кейіннен 1986 жылға дейін Алматы сауда басқармасы жүйесінде жұмыс істеді. 1986-1990 жылдары Кеңестік аудандық атқару комитеті төрағасының орынбасары болды. 1990-1992 жылдары [[Қазақстан Республикасының]] Сыртқы экономикалық байланыстар жөніндегі мемлекеттік комитеті – кейіннен Қазақстан Республикасының Сыртқы экономикалық байланыстар жөніндегі министрлігінде бөлім бастығы, басқарма бастығы болып жұмыс істеді. 1992 жылы Австриядағы Қазақ сауда үйінің бас директоры болып тағайындалды. 1993 жылы Қазақстанға оралып, ҚР Сыртқы экономикалық байланыстар министрінің орынбасары (1993-94 жж.), ҚР Өнеркәсіп және сауда министрінің бірінші орынбасары (1994-1995 жж.) ретінде қызмет атқарды. 1996-1999 жылдары – Қазақстан Республикасының Швейцариядағы Төтенше және Өкілетті Елшісі, Женева қаласындағы БҰҰ бөлімшесі мен басқа да халықаралық ұйымдардың тұрақты өкілі. [[ҚР Президентінің Әкімшілігінде]] әр түрлі лауазымдарды иеленді: 1999 жылғы ақпаннан 2003 жылғы маусымға дейін — ҚР Президентінің Сыртқы саяси және сыртқы экономикалық мәселелер жөніндегі көмекшісі, 2003 жылғы маусымнан 2006 жылғы наурызға дейін — ҚР Қауіпсіздік кеңесінің хатшысы, сонымен қатар ҚР Президенті жанындағы Демократия және азаматтық қоғам мәселелері жөніндегі ұлттық комиссияның төрағасы (2004 ж. қараша – 2006 ж. наурыз). 2006 жылғы наурыздан 2008 жылғы желтоқсанға дейін – [[ҚР Президентінің]] Іс басқарушысы. 2007 жылы Қазақстан теннис федерациясының президенті болып сайланды. 2007 жылғы шілдеден 2022 ж. қантар айына дейін - [[«Нұр Отан» Халықтық-Демократиялық партиясының]] Саяси кеңесінің мүшесі<ref>https://zhasalash.kz/sayasat/qosh-bol-nur-otan-qosh-parlament!-19469.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220816011819/https://zhasalash.kz/sayasat/qosh-bol-nur-otan-qosh-parlament!-19469.html |date=2022-08-16 }}</ref>. 2022 жылдың қаңтарында «Нұр Отан» партиясының саяси кеңесінің құрамына өзгерістер енгізіліп, партияның жоғары өкілді органы 55%-ға жаңарған кезде, Өтемұратов кейбір кәсіпкерлер сияқты партияның саяси кеңесінен шығып қалды<ref>https://kazaknews.kz/sayasat/n-r-otanny-sayasi-ke-es-ramy-bekitildi/</ref>. 2008 жылғы желтоқсаннан 2013 жылғы наурызға дейін ҚР Президентінің штаттан тыс кеңесшісі, 2010 жылғы мамырдан 2013 жылғы наурызға дейін - [[Қырғыз Республикасымен]] ынтымақтастық мәселелері жөніндегі ҚР Президентінің Арнайы өкілі болды. 2019 жылғы 1 қазаннан бастап [https://www.itftennis.com/en/about-us/organisation/company-structure/ Халықаралық теннис федерациясының вице-президенті] болып сайланды. == Коммерциялық қызметі == Болат Өтемұратов – Қазақстанның ірі кәсіпкерлерінің бірі<ref>https://forbes.kz/ranking/object/41</ref>. Оның алғашқы ірі жобасы — «АТФ Банкінің» дамуы және оның UniCredit италиялық тобына сәтті сатылуы (1995 – 2007 жж. қараша). Осы кезеңде банк шағын қаржы мекемесінен 160 бөлімшесі және 8 миллиардтық теңгерімі бар ірі мультиөңірлік және мультиөнімдік қаржы тобына дейін өсті<ref>https://bulatutemuratov.kz/stati/kak-bulat-utemuratov-sozdal-privlekatelnyj-dlya-inostrannyh-investorov-finansovyj-institut-i-chto-iz-etogo-poluchilos/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201128020054/https://bulatutemuratov.kz/stati/kak-bulat-utemuratov-sozdal-privlekatelnyj-dlya-inostrannyh-investorov-finansovyj-institut-i-chto-iz-etogo-poluchilos/ |date=2020-11-28 }}</ref>. 2009 жылғы дағдарыстан кейін мына банктерді құрды: Kassa Nova –Қазақстандағы алғашқы микрокредиттік банк және ForteBank — бизнеске арналған банк. 2014 жылдың мамыр айында [[Самұрық-Қазына|«Самұрық-Қазына» ҰӘҚ]] бизнесмен Болат Өтемұратовқа Темірбанктегі өз үлесін және Альянс банктегі өз акцияларының бір бөлігін сату бойынша мәмілені аяқтады. Қор «Темірбанк» АҚ-ның 79,88% қарапайым акциясын 35,7 млрд. теңгеге, сондай-ақ «Альянс Банк» АҚ-ның 16% қарапайым және артықшылықты акциясын 1,5 млрд теңгеге сатты. «Темірбанк» АҚ қосымша 2010-2012 жылдары бөлінбеген пайда есебінен, [[Самұрық-Қазына|«Самұрық-Қазына» АҚ]]-ға 9,1 млрд теңге көлемінде үлеспайда төледі. Мәміле нәтижесінде [[Самұрық-Қазына|«Самұрық-Қазына»]] АҚ 51% қарапайым және артықшылықты акциялармен «Альянс Банк» АҚ акцияларының бақылау пакетін сақтап қалды, ал Болат Өтемұратов «Темірбанк» АҚ-дағы бақылаушы акционерге айналды. Осы мәмілеге қатысты Өтемұратов келесідей пікір білдірді: «Темірбанк» акцияларының бақылау пакетін және «Альянс Банк» акцияларының миноритарлық пакетін сатып алу жөніндегі мәміленің аяқталуы осы банктерді қалпына келтіру үдерісіндегі негізгі қадам болып табылады. «Альянс Банкіне» қатысты [[Самұрық-Қазына|«Самұрық-Қазына»]] қорымен бірлесіп, банк капиталын берік қалпына келтіру мақсатында оның сыртқы міндеттемелерін қайта құрылымдау бойынша банк кредиторларының өкілдерімен мұқият және жан-жақты келіссөздер жүргізілуде. Өз тарапымнан, мен «Темірбанктің» капиталын құю және оларды болашақта біріктіру арқылы «Альянс банкті» қалпына келтіруге қатысуға дайынмын». Сонымен қатар, Өтемұратов мырза [https://vernycapital.com/kz/main-kz/ «Верный Капитал»] инвестициялық тобының негізгі акционері болып табылады, Veon-мен бірлесіп, Beeline маркасымен жұмыс істеуші екі телекоммуникациялық операторға – Қазақстандағы «КарТел» және Қырғызстандағы «Sky Mobile» операторларына ие. == Дәулеті == Forbes мәліметтері бойынша, Өтемұратовтың дәулеті 2023 жылғы мамырдағы мәліметтер бойынша 2,7 млрд АҚШ долларын құрады<ref>https://forbes.kz/ranking/50_bogateyshih_biznesmenov_kazahstana_-_2023 </ref>. == Қоғамдық және қайырымдылық қызметі == 2007 жылғы тамызда Болат Өтемұратов ҚР Теннис федерациясының президенті болып сайланды. Федерацияда «Мектептегі теннис бастамасы» енгізілуде, «Он жасқа дейінгілерге арналған теннис» бағдарламасы дамытылуда. Team Kazakhstan теннис академиясы құрылды, бұл - теннистен ұлттық құраманың болашақ мүшелері дайындықтан өтетін интернат түріндегі оқу орны. Теннистен ерлер құрамасы үш рет Дэвис Кубогының ширек финалына шықты (2011, 2013, 2014 жж.), әйелдер құрамасы Федерация Кубогының әлемдік тобында өнер көрсетеді. Қазақстан теннис федерациясының баспасөз қызметінің мәліметінше, 2023 жылы 10 қазақстандық теннисші әлемдегі топ 100-дің қатарына кірді<ref>https://standard.kz/kz/post/qazaqstandyq-10-tennissi-alemdegi-top-100-din-qataryna-kirdi-489</ref>. 2015 жылдан бері Болат Өтемұратов Халықаралық теннис федерациясы (ITF) Директорлар кеңесінің және Дэвис Кубогы комитетінің құрамына кіреді, сондай-ақ әлемдік теннисті дамытуға белсенді қатысады. Қазақстанда теннисті дамытудағы зор жетістіктері үшін Халықаралық теннис федерациясының және Азия теннис федерациясының сыйлықтарымен марапатталды<ref>https://tengrinews.kz/tennis/bulat-utemuratov-pozdravil-mihaila-kukushkina-volevoy-373180/</ref><ref>https://ktf.kz/kz/federation/governance/?season=0&type=1&id=1</ref>.2019 жылғы қазан айында Қазақстан теннис федерациясы Астана қаласында Новак Джокович пен Рафаель Надальдің қайырымдылық матчын ұйымдастырды<ref>https://www.zakon.kz/4980492-n-r-s-ltan-a-dzhokovich-pen-nadal-keled.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201127110449/https://www.zakon.kz/4980492-n-r-s-ltan-a-dzhokovich-pen-nadal-keled.html |date=2020-11-27 }}</ref>. 2023 жылы Болат Өтемұратов Халықаралық теннис федерациясының (ITF) Директорлар кеңесінің мүшелігіне қайта сайланды, сондай-ақ ұйымның вице-президенті лауазымына тағайындалды<ref>https://stan.kz/bolat-otemyratov-halikaralik-tennis-federaciyasinin-vic-322532/</ref>. 2014 жылы Болат Өтемұратовтың қайырымдылық қоры құрылды. Қор қызметінің салалары мына бағыттарды қамтиды: * «Аутизм. Әлем баршаға ортақ» бағдарламасы – Қазақстанның 11 қаласында – [[Астана]], [[Алматы]], [[Өскемен]], [[Қызылорда]], [[Ақтөбе]], [[Орал]], [[Шымкент]], [[Петропавл]], [[Тараз]] және [[Қарағанды]] қалаларында аутистік спектрі бұзылған балаларға арналған «Асыл Мирас» аутизм-орталықтары табысты жұмыс істейді. Жыл сайын «Аутизм. Мүмкіндіктер әлемі» халықаралық конференциясы өткізіледі. * Қызыл Жарты Ай қоғамымен әріптестікте Төтенше жағдайлар кезінде зардап шеккендерге қаржылай көмек көрсетеді<ref>https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/fond-bulata-utemuratova-pomog-semyam-pavodkov-aktyubinskoy-494758/</ref>; * БЦС ауыратын балалар ата-аналарының Арди қауымдастығының жобаларына қолдау көрсетеді<ref>[https://forbes.kz//life/style/fond_bulata_utemuratova_vyidelil_1_mln_assotsiatsii_roditeley_detey-invalidov/? https://forbes.kz//life/style/fond_bulata_utemuratova_vyidelil_1_mln_assotsiatsii_roditeley_detey-invalidov/?]</ref>; * Көп балалы және аз қамтылған отбасыларға арналған тұрғын үй құрылысы жөніндегі «Баламекен» жобасы – «Баламекен» жобасы аясында Болат Өтемұратов қоры Қызылордада 100 аз қамтылған көп балалы отбасыға арнап тұрғын үйлер салды<ref>https://egemen.kz/article/199902-balameken-dgobasy-bastaldy</ref>. Бұл жобаны жүзеге асыру құны 450 миллион теңгені құрады. Арыс қаласында 2019 жылы маусымда оқ-дәрі қоймасындағы жарылыс кезінде тұрғын үйінен айырылған жергілікті тұрғындарға 50 жаңа үйдің кілттері тапсырылды. Баспаналар 100 отбасыға есептелген. Қор осы мақсатқа 850 миллион теңге бөлді<ref>https://24.kz/kz/zha-aly-tar/o-am/item/354455-arys-alasynda-100-otbasy-baspanaly-boldy</ref>. 2020 жылғы мамырда Болат Өтемұратов Түркістан облысы Мақтаарал ауданының су тасқынынан зардап шеккен тұрғындарына арнап 150 жаңа үйдің құрылысына 6 млн АҚШ долларын бөлді<ref>https://holanews.kz/view/news/4858362{{Deadlink|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>; 2021 жылы Арал қаласында 40 отбасы "Баламекен" жоба шеңберінде жаңа баспанаға ие болды. Жаңа пәтерлерді иеленген отбасылардың қатарына көпбалалы отбасылар, жетім балалар, мүгедектер мен апатты жағдайдағы үйде тұрып келген отбасылар кірді<ref>https://www.gov.kz/memleket/entities/kyzylorda-aral/press/news/details/266603?lang=kk</ref>. * Алматы Ботаникалық бағын қайта құру. 2020 жылдың мамыр айында, Алматыға жұмыс сапары аясында ҚР Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев Ботаникалық баққа барып, құны 15 миллион АҚШ долларын құраған бақты қайта құру жобасына жоғары баға берді<ref>https://sputniknews.kz/society/20200512/13951487/toqaev-almaty-botanikalyq-baq.html</ref><ref name="vernycapital.com">https://vernycapital.com/kz/news/467-otemuratov-tokaevka-botanikalyk-bakty-kajta-zhanartudan-kejin-korsetti-bul-bizdin-almatyga-syjlygymyz-bak-memleket-menshiginde-kalady {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200922174437/https://vernycapital.com/kz/news/467-otemuratov-tokaevka-botanikalyk-bakty-kajta-zhanartudan-kejin-korsetti-bul-bizdin-almatyga-syjlygymyz-bak-memleket-menshiginde-kalady |date=2020-09-22 }}</ref>; * Батырхан Шүкенов атындағы қорға қолдау көрсету<ref>https://batyr.foundation/</ref>. 2023 жылы Қор Түркияның Төтенше жағдайларды басқару басқармасы (AFAD) арқылы жер сілкінісінен зардап шеккен түрік азаматтарына көмек көрсету үшін 5 миллион АҚШ долларын бөлді<ref>https://astanatimes.com/2023/04/turkiyes-embassy-extends-gratitude-to-kazakh-people-for-support-in-aftermath-of-earthquake/</ref>. 10 жыл ішінде Қор білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет, ғылым, табиғи апаттар мен техногендік апаттардан зардап шеккендерді қолдау, мұқтаждарға арналған тұрғын үйлер салу саласындағы қайырымдылық жобаларды іске асыруға 150 млн доллар жұмсады<ref>https://forbes.kz/actual/bulata_utemuratova_priznali_metsenatom_goda/</ref>. == Әлеуметтік және экологиялық жауапкершілігі == Бизнесменге тиесілі компания БАҚ арқылы өзінің экологиялық жауаптылығын көрсетеді, 2019 жылғы 12 наурызда ауаның ластануы және экология мәселесі бойынша талқылау кездеуін ұйымдастырды<ref>https://vlast.kz/novosti/32033-eksperty-obsudat-problemy-ekologii-gorodov-kazahstana.html</ref>. Оның қайырымдылық қоры Алматы қаласындағы Ботаникалық бақты қайта құру жобасын жүргізуде. Қайта жаңартудан кейін Ботаникалық бақ Президент Қасым-Жомарт Тоқаевқа көрсетілді. Қайта құруға 15 млн АҚШ доллары мөлшерінде қаражат жұмсалды<ref name="vernycapital.com"/>. 2019 жылы Қазақстан теннис федерациясына қалалық әкімдік «Қарағанды орталық саябағынан» теннис орталығын салуға жер бөлді. Осы себепті жұртшылық, тұрғындар және экологиялық белсенділер наразылық толқынын көтерді және бұған жауап ретінде Теннис федерациясы құрылыс орнын ауыстыруға дайындығы туралы мәлімдеме жасады. Нәтижесінде, қала тұрғындары мемлекетке тиесілі саябақ аумағын және ондағы жас ағаштарды сақтап қалды. Теннис орталығы үшін ҚТФ басқа орын табуға бел буды. Инвестициялар көлемі 2,2 млрд теңгені құрайды <ref>http://ekaraganda.kz/?mod=news_read&id=86281</ref>. 2019 жылы Павлодар қалалық әкімдігі өткізген тендер шеңберінде, «ForteBank» АҚ филиал ғимаратының құрылысы үшін Павлодар қаласындағы «Денсаулық» саябағының жер тілімін уақытша пайдалану (жалдау) құқығын алды. Бұған наразы болған тұрғындар мен экологтар саябақтың жойылуына және құрылыстың салынуына үзілді-кесілді қарсы шықты. Форте Банк заңнама талабымен 1:15 есебінен өтем ретінде жаңа ағаштар отырғызды. Заң талабы бойынша саябақтағы құрылыс мәселесі бойынша қоғамдық тыңдаулар өткізілген жоқ, тек жұртшылық наразылығынан кейін ғана тыңдауды 16 мамырда өткізу туралы шешім қабылданды. Саябақтың аумағы қоғамдық тыңдаулар өткізілмей қоршалып, 9 сәуірде ағаштарды заңсыз кесу басталды<ref>https://pavon.kz/post/view/60797</ref><ref>https://pavon.kz/post/view/61015</ref>. 2021 жылдың қараша айында Болат Өтемұратов қорының қаражаты есебінен Қызылорда әуежайында жаңа терминалдың құрылысы жарияланды, ол 2024 жылы ашылады, деп кутілүде <ref>https://kaz.zakon.kz/5091304-bolat-tem-ratov-ory-yzylorda-uezhayynda.html</ref>. 2023 жылғы қыркүйегінде Қосшы қаласында Болат Өтемұратов Қорының есебінен салынған жаңа 1500 орындық мектеп-гимназия есігін ашты<ref>https://kaz.inform.kz/news/bilim-kuni-kosshyda-zhana-eki-mektep-esigin-aykara-ashty_a4107143/</ref>. 2025 жылдың наурыз айында Қосшы қаласында тұрғындар спорт секцияларына, музыка сабақтарына және мәдени шараларға қатыса алатын жаңа қоғамдық орталықты пайдалануға беру жоспарлануда<ref>https://baq.kz/bolat-otemuratov-qory-qosshyda-qogamdyq-ortalyq-salady-293129/</ref>. Алматы облысындағы Есек пен Шелекте тағы екі мектеп салынады<ref>https://www.alataunews.kz/ajmaq/almaty-oblysy-esik-pen-shelekte-mektep-salmaq/</ref>. 2022-2023 жылдары қор Алматы және Астана қалаларында 36 мектепте «Жасыл мектеп» жобасын іске қосты, онда көкөністер мен шөптерді өсіруге арналған жыл бойына заманауи жылыжайлар орнатылды. Сондай-ақ «Жас лидер академиясы» жобасы Түркістан, Жамбыл, Қызылорда облыстарында н және Шымкент қалаласында іске қосылды, онда 24 мыңнан астам оқушысы көшбасшылық, сыни тұрғыдан ойлау және топта жұмыс істеу дағдыларына үйретіледі<ref>https://informburo.kz/kaz/newskaz/nur-sultanda-zhasyl-mektepter-zhobasy-iske-khosyldy</ref>. == Марапаттары == * [[«Құрмет» ордені]] (2002) * [https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D0%B4%D0%B5%D0%BD_%D0%9D%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B5%D0%B2%D0%B0 Тұңғыш Президент Ордені](2007) * 2-дәрежелі [[Достық ордені]] (2014) * [[Қызылорда облысы]]ның Құрметті азаматы * Қазақстанда теннисті дамытудағы зор жетістіктері үшін [https://www.itftennis.com/en/ Халықаралық теннис федерациясының] және Азия теннис федерациясының мапараттары (2017) [41] * [[Алтын Жүрек|«Алтын Жүрек»]] сыйлығының Жылдың қайырымды адамы<ref>https://bulatutemuratov.kz/stati/zhomart-zh-rek-i-altyn-zh-rek-pochemu-bulata-utemuratova-vybrali-blagotvoritelem-goda/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201128022954/https://bulatutemuratov.kz/stati/zhomart-zh-rek-i-altyn-zh-rek-pochemu-bulata-utemuratova-vybrali-blagotvoritelem-goda/ |date=2020-11-28 }}</ref>(2018) == Отбасы == Әкесі - Жәмит Өтемұратов, Гурьев облыс прокуратурасының жауапты қызметкері. Жұбайы – Өтемұратова (Байшуақова) Ажар Әбжәмиқызы. Балалары: ұлдары – Әлидар Өтемұратов (1979 жылы туған) және Әнуар Өтемұратов (1983 жылы туған), қызы – Динара (2003 жылы туған). == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қазақстанның Швейцариядағы елшілері]] [[Санат:Қазақстан миллиардерлері]] [[Санат:Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаев орденінің иегерлері]] [[Санат:Достық орденінің иегерлері]] [[Санат:Құрмет орденінің иегерлері]] [[Санат:Қызылорда облысының құрметті азаматтары]] 73neor5q5oalh0dvnabhgznstjwgutd 3391058 3391000 2024-10-16T04:25:54Z Шайнүсіп 161753 3391058 wikitext text/x-wiki {{Кәсіпкер|Есімі=Болат Жәмитұлы Өтемұратов|Сурет=Photo of Bulat Utemuratov 1.jpg|Туған күні=13.11.1957|Туған жері=[[Атырау|Гурьев]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]|Азаматтығы={{USSR}} →<br>{{KAZ}}|Компания 1=[[ForteBank]]|Лауазымы 1=негізін салушы<ref> https://forbes.kz/ranking/object/41</ref>|Компания 2=[[АТФ Банк]]|Лауазымы 2=негізін салушы <ref> https://forbes.kz/ranking/object/41</ref>|Білімі=[[Нархоз университеті|Алматы халық шаруашылығы институты]] (1981)|Марапаттары={{Назарбаев ордені}} {{Құрмет ордені}} {{Достық ордені}}|Жұбайы=Ажар Әбжәмиқызы Өтемұратова ''(тумысында Байшуақова, 1955 ж.т.) ''}} '''Болат Жамитұлы Өтемұратов''' ([[13 қараша]] [[1957]], [[Атырау]]) — [[қазақстан]]дық [[кәсіпкер]], миллиардер. [[Қазақстан]] [[Қазақстан теннис федерациясы|Теннис федерациясының]] президенті (2007—)<ref>https://online.zakon.kz/m/amp/document/30100336</ref>, [[Халықаралық теннис федерациясы|Халықаралық теннис федерациясының]] вице-президенті (2019—)<ref>https://online.zakon.kz/m/amp/document/33374310</ref>,[[Швейцария|Швейцариядағы]] тұңғыш [[Қазақстан елшілерінің тізімі|елші]] (1996—1999).[[Forbes| Forbes журналының]] есептеуі бойынша 2024 жылы байлығы 2.7 млрд $ бағаланды.<ref>https://forbes.kz/ranking/object/41</ref> == Өмірбаяны == 1957 жылы 13 қарашада Қазақ КСР Гурьев қаласында (қазіргі — Атырау) дүниеге келді. Руы - [[қожа]]. Қызылорда қаласындағы К.Е. Ворошилов атындағы № 3 мектепте білім алып, 1975 жылы 10-сыныпты бітірді. 1981 жылы [[Алматы халық шаруашылығы институтын]] тәмамдап, экономист мамандығын алды. Институтты бітіргеннен кейін, сол жерде оқытушы болып, кейіннен 1986 жылға дейін Алматы сауда басқармасы жүйесінде жұмыс істеді. 1986-1990 жылдары Кеңестік аудандық атқару комитеті төрағасының орынбасары болды. 1990-1992 жылдары [[Қазақстан Республикасының]] Сыртқы экономикалық байланыстар жөніндегі мемлекеттік комитеті – кейіннен Қазақстан Республикасының Сыртқы экономикалық байланыстар жөніндегі министрлігінде бөлім бастығы, басқарма бастығы болып жұмыс істеді. 1992 жылы Австриядағы Қазақ сауда үйінің бас директоры болып тағайындалды. 1993 жылы Қазақстанға оралып, ҚР Сыртқы экономикалық байланыстар министрінің орынбасары (1993-94 жж.), ҚР Өнеркәсіп және сауда министрінің бірінші орынбасары (1994-1995 жж.) ретінде қызмет атқарды. 1996-1999 жылдары – Қазақстан Республикасының Швейцариядағы Төтенше және Өкілетті Елшісі, Женева қаласындағы БҰҰ бөлімшесі мен басқа да халықаралық ұйымдардың тұрақты өкілі. [[ҚР Президентінің Әкімшілігінде]] әр түрлі лауазымдарды иеленді: 1999 жылғы ақпаннан 2003 жылғы маусымға дейін — ҚР Президентінің Сыртқы саяси және сыртқы экономикалық мәселелер жөніндегі көмекшісі, 2003 жылғы маусымнан 2006 жылғы наурызға дейін — ҚР Қауіпсіздік кеңесінің хатшысы, сонымен қатар ҚР Президенті жанындағы Демократия және азаматтық қоғам мәселелері жөніндегі ұлттық комиссияның төрағасы (2004 ж. қараша – 2006 ж. наурыз). 2006 жылғы наурыздан 2008 жылғы желтоқсанға дейін – [[ҚР Президентінің]] Іс басқарушысы. 2007 жылы Қазақстан теннис федерациясының президенті болып сайланды. 2007 жылғы шілдеден 2022 ж. қантар айына дейін - [[«Нұр Отан» Халықтық-Демократиялық партиясының]] Саяси кеңесінің мүшесі<ref>https://zhasalash.kz/sayasat/qosh-bol-nur-otan-qosh-parlament!-19469.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220816011819/https://zhasalash.kz/sayasat/qosh-bol-nur-otan-qosh-parlament!-19469.html |date=2022-08-16 }}</ref>. 2022 жылдың қаңтарында «Нұр Отан» партиясының саяси кеңесінің құрамына өзгерістер енгізіліп, партияның жоғары өкілді органы 55%-ға жаңарған кезде, Өтемұратов кейбір кәсіпкерлер сияқты партияның саяси кеңесінен шығып қалды<ref>https://kazaknews.kz/sayasat/n-r-otanny-sayasi-ke-es-ramy-bekitildi/</ref>. 2008 жылғы желтоқсаннан 2013 жылғы наурызға дейін ҚР Президентінің штаттан тыс кеңесшісі, 2010 жылғы мамырдан 2013 жылғы наурызға дейін - [[Қырғыз Республикасымен]] ынтымақтастық мәселелері жөніндегі ҚР Президентінің Арнайы өкілі болды. 2019 жылғы 1 қазаннан бастап [https://www.itftennis.com/en/about-us/organisation/company-structure/ Халықаралық теннис федерациясының вице-президенті] болып сайланды. == Коммерциялық қызметі == Болат Өтемұратов – Қазақстанның ірі кәсіпкерлерінің бірі<ref>https://forbes.kz/ranking/object/41</ref>. Оның алғашқы ірі жобасы — «АТФ Банкінің» дамуы және оның UniCredit италиялық тобына сәтті сатылуы (1995 – 2007 жж. қараша). Осы кезеңде банк шағын қаржы мекемесінен 160 бөлімшесі және 8 миллиардтық теңгерімі бар ірі мультиөңірлік және мультиөнімдік қаржы тобына дейін өсті<ref>https://bulatutemuratov.kz/stati/kak-bulat-utemuratov-sozdal-privlekatelnyj-dlya-inostrannyh-investorov-finansovyj-institut-i-chto-iz-etogo-poluchilos/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201128020054/https://bulatutemuratov.kz/stati/kak-bulat-utemuratov-sozdal-privlekatelnyj-dlya-inostrannyh-investorov-finansovyj-institut-i-chto-iz-etogo-poluchilos/ |date=2020-11-28 }}</ref>. 2009 жылғы дағдарыстан кейін мына банктерді құрды: Kassa Nova –Қазақстандағы алғашқы микрокредиттік банк және ForteBank — бизнеске арналған банк. 2014 жылдың мамыр айында [[Самұрық-Қазына|«Самұрық-Қазына» ҰӘҚ]] бизнесмен Болат Өтемұратовқа Темірбанктегі өз үлесін және Альянс банктегі өз акцияларының бір бөлігін сату бойынша мәмілені аяқтады. Қор «Темірбанк» АҚ-ның 79,88% қарапайым акциясын 35,7 млрд. теңгеге, сондай-ақ «Альянс Банк» АҚ-ның 16% қарапайым және артықшылықты акциясын 1,5 млрд теңгеге сатты. «Темірбанк» АҚ қосымша 2010-2012 жылдары бөлінбеген пайда есебінен, [[Самұрық-Қазына|«Самұрық-Қазына» АҚ]]-ға 9,1 млрд теңге көлемінде үлеспайда төледі. Мәміле нәтижесінде [[Самұрық-Қазына|«Самұрық-Қазына»]] АҚ 51% қарапайым және артықшылықты акциялармен «Альянс Банк» АҚ акцияларының бақылау пакетін сақтап қалды, ал Болат Өтемұратов «Темірбанк» АҚ-дағы бақылаушы акционерге айналды. Осы мәмілеге қатысты Өтемұратов келесідей пікір білдірді: «Темірбанк» акцияларының бақылау пакетін және «Альянс Банк» акцияларының миноритарлық пакетін сатып алу жөніндегі мәміленің аяқталуы осы банктерді қалпына келтіру үдерісіндегі негізгі қадам болып табылады. «Альянс Банкіне» қатысты [[Самұрық-Қазына|«Самұрық-Қазына»]] қорымен бірлесіп, банк капиталын берік қалпына келтіру мақсатында оның сыртқы міндеттемелерін қайта құрылымдау бойынша банк кредиторларының өкілдерімен мұқият және жан-жақты келіссөздер жүргізілуде. Өз тарапымнан, мен «Темірбанктің» капиталын құю және оларды болашақта біріктіру арқылы «Альянс банкті» қалпына келтіруге қатысуға дайынмын». Сонымен қатар, Өтемұратов мырза [https://vernycapital.com/kz/main-kz/ «Верный Капитал»] инвестициялық тобының негізгі акционері болып табылады, Veon-мен бірлесіп, Beeline маркасымен жұмыс істеуші екі телекоммуникациялық операторға – Қазақстандағы «КарТел» және Қырғызстандағы «Sky Mobile» операторларына ие. == Дәулеті == Forbes мәліметтері бойынша, Өтемұратовтың дәулеті 2023 жылғы мамырдағы мәліметтер бойынша 2,7 млрд АҚШ долларын құрады<ref>https://forbes.kz/ranking/50_bogateyshih_biznesmenov_kazahstana_-_2023 </ref>. == Қоғамдық және қайырымдылық қызметі == 2007 жылғы тамызда Болат Өтемұратов ҚР Теннис федерациясының президенті болып сайланды. Федерацияда «Мектептегі теннис бастамасы» енгізілуде, «Он жасқа дейінгілерге арналған теннис» бағдарламасы дамытылуда. Team Kazakhstan теннис академиясы құрылды, бұл - теннистен ұлттық құраманың болашақ мүшелері дайындықтан өтетін интернат түріндегі оқу орны. Теннистен ерлер құрамасы үш рет Дэвис Кубогының ширек финалына шықты (2011, 2013, 2014 жж.), әйелдер құрамасы Федерация Кубогының әлемдік тобында өнер көрсетеді. Қазақстан теннис федерациясының баспасөз қызметінің мәліметінше, 2023 жылы 10 қазақстандық теннисші әлемдегі топ 100-дің қатарына кірді<ref>https://standard.kz/kz/post/qazaqstandyq-10-tennissi-alemdegi-top-100-din-qataryna-kirdi-489</ref>. 2015 жылдан бері Болат Өтемұратов Халықаралық теннис федерациясы (ITF) Директорлар кеңесінің және Дэвис Кубогы комитетінің құрамына кіреді, сондай-ақ әлемдік теннисті дамытуға белсенді қатысады. Қазақстанда теннисті дамытудағы зор жетістіктері үшін Халықаралық теннис федерациясының және Азия теннис федерациясының сыйлықтарымен марапатталды<ref>https://tengrinews.kz/tennis/bulat-utemuratov-pozdravil-mihaila-kukushkina-volevoy-373180/</ref><ref>https://ktf.kz/kz/federation/governance/?season=0&type=1&id=1</ref>.2019 жылғы қазан айында Қазақстан теннис федерациясы Астана қаласында Новак Джокович пен Рафаель Надальдің қайырымдылық матчын ұйымдастырды<ref>https://www.zakon.kz/4980492-n-r-s-ltan-a-dzhokovich-pen-nadal-keled.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201127110449/https://www.zakon.kz/4980492-n-r-s-ltan-a-dzhokovich-pen-nadal-keled.html |date=2020-11-27 }}</ref>. 2023 жылы Болат Өтемұратов Халықаралық теннис федерациясының (ITF) Директорлар кеңесінің мүшелігіне қайта сайланды, сондай-ақ ұйымның вице-президенті лауазымына тағайындалды<ref>https://stan.kz/bolat-otemyratov-halikaralik-tennis-federaciyasinin-vic-322532/</ref>. 2014 жылы Болат Өтемұратовтың қайырымдылық қоры құрылды. Қор қызметінің салалары мына бағыттарды қамтиды: * «Аутизм. Әлем баршаға ортақ» бағдарламасы – Қазақстанның 11 қаласында – [[Астана]], [[Алматы]], [[Өскемен]], [[Қызылорда]], [[Ақтөбе]], [[Орал]], [[Шымкент]], [[Петропавл]], [[Тараз]] және [[Қарағанды]] қалаларында аутистік спектрі бұзылған балаларға арналған «Асыл Мирас» аутизм-орталықтары табысты жұмыс істейді. Жыл сайын «Аутизм. Мүмкіндіктер әлемі» халықаралық конференциясы өткізіледі. * Қызыл Жарты Ай қоғамымен әріптестікте Төтенше жағдайлар кезінде зардап шеккендерге қаржылай көмек көрсетеді<ref>https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/fond-bulata-utemuratova-pomog-semyam-pavodkov-aktyubinskoy-494758/</ref>; * БЦС ауыратын балалар ата-аналарының Арди қауымдастығының жобаларына қолдау көрсетеді<ref>[https://forbes.kz//life/style/fond_bulata_utemuratova_vyidelil_1_mln_assotsiatsii_roditeley_detey-invalidov/? https://forbes.kz//life/style/fond_bulata_utemuratova_vyidelil_1_mln_assotsiatsii_roditeley_detey-invalidov/?]</ref>; * Көп балалы және аз қамтылған отбасыларға арналған тұрғын үй құрылысы жөніндегі «Баламекен» жобасы – «Баламекен» жобасы аясында Болат Өтемұратов қоры Қызылордада 100 аз қамтылған көп балалы отбасыға арнап тұрғын үйлер салды<ref>https://egemen.kz/article/199902-balameken-dgobasy-bastaldy</ref>. Бұл жобаны жүзеге асыру құны 450 миллион теңгені құрады. Арыс қаласында 2019 жылы маусымда оқ-дәрі қоймасындағы жарылыс кезінде тұрғын үйінен айырылған жергілікті тұрғындарға 50 жаңа үйдің кілттері тапсырылды. Баспаналар 100 отбасыға есептелген. Қор осы мақсатқа 850 миллион теңге бөлді<ref>https://24.kz/kz/zha-aly-tar/o-am/item/354455-arys-alasynda-100-otbasy-baspanaly-boldy</ref>. 2020 жылғы мамырда Болат Өтемұратов Түркістан облысы Мақтаарал ауданының су тасқынынан зардап шеккен тұрғындарына арнап 150 жаңа үйдің құрылысына 6 млн АҚШ долларын бөлді<ref>https://holanews.kz/view/news/4858362{{Deadlink|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>; 2021 жылы Арал қаласында 40 отбасы "Баламекен" жоба шеңберінде жаңа баспанаға ие болды. Жаңа пәтерлерді иеленген отбасылардың қатарына көпбалалы отбасылар, жетім балалар, мүгедектер мен апатты жағдайдағы үйде тұрып келген отбасылар кірді<ref>https://www.gov.kz/memleket/entities/kyzylorda-aral/press/news/details/266603?lang=kk</ref>. * Алматы Ботаникалық бағын қайта құру. 2020 жылдың мамыр айында, Алматыға жұмыс сапары аясында ҚР Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев Ботаникалық баққа барып, құны 15 миллион АҚШ долларын құраған бақты қайта құру жобасына жоғары баға берді<ref>https://sputniknews.kz/society/20200512/13951487/toqaev-almaty-botanikalyq-baq.html</ref><ref name="vernycapital.com">https://vernycapital.com/kz/news/467-otemuratov-tokaevka-botanikalyk-bakty-kajta-zhanartudan-kejin-korsetti-bul-bizdin-almatyga-syjlygymyz-bak-memleket-menshiginde-kalady {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200922174437/https://vernycapital.com/kz/news/467-otemuratov-tokaevka-botanikalyk-bakty-kajta-zhanartudan-kejin-korsetti-bul-bizdin-almatyga-syjlygymyz-bak-memleket-menshiginde-kalady |date=2020-09-22 }}</ref>; * Батырхан Шүкенов атындағы қорға қолдау көрсету<ref>https://batyr.foundation/</ref>. 2023 жылы Қор Түркияның Төтенше жағдайларды басқару басқармасы (AFAD) арқылы жер сілкінісінен зардап шеккен түрік азаматтарына көмек көрсету үшін 5 миллион АҚШ долларын бөлді<ref>https://astanatimes.com/2023/04/turkiyes-embassy-extends-gratitude-to-kazakh-people-for-support-in-aftermath-of-earthquake/</ref>. 10 жыл ішінде Қор білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет, ғылым, табиғи апаттар мен техногендік апаттардан зардап шеккендерді қолдау, мұқтаждарға арналған тұрғын үйлер салу саласындағы қайырымдылық жобаларды іске асыруға 150 млн доллар жұмсады<ref>https://forbes.kz/actual/bulata_utemuratova_priznali_metsenatom_goda/</ref>. == Әлеуметтік және экологиялық жауапкершілігі == Бизнесменге тиесілі компания БАҚ арқылы өзінің экологиялық жауаптылығын көрсетеді, 2019 жылғы 12 наурызда ауаның ластануы және экология мәселесі бойынша талқылау кездеуін ұйымдастырды<ref>https://vlast.kz/novosti/32033-eksperty-obsudat-problemy-ekologii-gorodov-kazahstana.html</ref>. Оның қайырымдылық қоры Алматы қаласындағы Ботаникалық бақты қайта құру жобасын жүргізуде. Қайта жаңартудан кейін Ботаникалық бақ Президент Қасым-Жомарт Тоқаевқа көрсетілді. Қайта құруға 15 млн АҚШ доллары мөлшерінде қаражат жұмсалды<ref name="vernycapital.com"/>. 2019 жылы Қазақстан теннис федерациясына қалалық әкімдік «Қарағанды орталық саябағынан» теннис орталығын салуға жер бөлді. Осы себепті жұртшылық, тұрғындар және экологиялық белсенділер наразылық толқынын көтерді және бұған жауап ретінде Теннис федерациясы құрылыс орнын ауыстыруға дайындығы туралы мәлімдеме жасады. Нәтижесінде, қала тұрғындары мемлекетке тиесілі саябақ аумағын және ондағы жас ағаштарды сақтап қалды. Теннис орталығы үшін ҚТФ басқа орын табуға бел буды. Инвестициялар көлемі 2,2 млрд теңгені құрайды <ref>http://ekaraganda.kz/?mod=news_read&id=86281</ref>. 2019 жылы Павлодар қалалық әкімдігі өткізген тендер шеңберінде, «ForteBank» АҚ филиал ғимаратының құрылысы үшін Павлодар қаласындағы «Денсаулық» саябағының жер тілімін уақытша пайдалану (жалдау) құқығын алды. Бұған наразы болған тұрғындар мен экологтар саябақтың жойылуына және құрылыстың салынуына үзілді-кесілді қарсы шықты. Форте Банк заңнама талабымен 1:15 есебінен өтем ретінде жаңа ағаштар отырғызды. Заң талабы бойынша саябақтағы құрылыс мәселесі бойынша қоғамдық тыңдаулар өткізілген жоқ, тек жұртшылық наразылығынан кейін ғана тыңдауды 16 мамырда өткізу туралы шешім қабылданды. Саябақтың аумағы қоғамдық тыңдаулар өткізілмей қоршалып, 9 сәуірде ағаштарды заңсыз кесу басталды<ref>https://pavon.kz/post/view/60797</ref><ref>https://pavon.kz/post/view/61015</ref>. 2021 жылдың қараша айында Болат Өтемұратов қорының қаражаты есебінен Қызылорда әуежайында жаңа терминалдың құрылысы жарияланды, ол 2024 жылы ашылады, деп кутілүде <ref>https://kaz.zakon.kz/5091304-bolat-tem-ratov-ory-yzylorda-uezhayynda.html</ref>. 2023 жылғы қыркүйегінде Қосшы қаласында Болат Өтемұратов Қорының есебінен салынған жаңа 1500 орындық мектеп-гимназия есігін ашты<ref>https://kaz.inform.kz/news/bilim-kuni-kosshyda-zhana-eki-mektep-esigin-aykara-ashty_a4107143/</ref>. 2025 жылдың наурыз айында Қосшы қаласында тұрғындар спорт секцияларына, музыка сабақтарына және мәдени шараларға қатыса алатын жаңа қоғамдық орталықты пайдалануға беру жоспарлануда<ref>https://baq.kz/bolat-otemuratov-qory-qosshyda-qogamdyq-ortalyq-salady-293129/</ref>. Алматы облысындағы Есек пен Шелекте тағы екі мектеп салынады<ref>https://www.alataunews.kz/ajmaq/almaty-oblysy-esik-pen-shelekte-mektep-salmaq/</ref>. 2022-2023 жылдары қор Алматы және Астана қалаларында 36 мектепте «Жасыл мектеп» жобасын іске қосты, онда көкөністер мен шөптерді өсіруге арналған жыл бойына заманауи жылыжайлар орнатылды. Сондай-ақ «Жас лидер академиясы» жобасы Түркістан, Жамбыл, Қызылорда облыстарында н және Шымкент қалаласында іске қосылды, онда 24 мыңнан астам оқушысы көшбасшылық, сыни тұрғыдан ойлау және топта жұмыс істеу дағдыларына үйретіледі<ref>https://informburo.kz/kaz/newskaz/nur-sultanda-zhasyl-mektepter-zhobasy-iske-khosyldy</ref>. == Марапаттары == * [[«Құрмет» ордені]] (2002) * [https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D0%B4%D0%B5%D0%BD_%D0%9D%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B5%D0%B2%D0%B0 Тұңғыш Президент Ордені](2007) * 2-дәрежелі [[Достық ордені]] (2014) * [[Қызылорда облысы]]ның Құрметті азаматы * Қазақстанда теннисті дамытудағы зор жетістіктері үшін [https://www.itftennis.com/en/ Халықаралық теннис федерациясының] және Азия теннис федерациясының мапараттары (2017) [41] * [[Алтын Жүрек|«Алтын Жүрек»]] сыйлығының Жылдың қайырымды адамы<ref>https://bulatutemuratov.kz/stati/zhomart-zh-rek-i-altyn-zh-rek-pochemu-bulata-utemuratova-vybrali-blagotvoritelem-goda/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201128022954/https://bulatutemuratov.kz/stati/zhomart-zh-rek-i-altyn-zh-rek-pochemu-bulata-utemuratova-vybrali-blagotvoritelem-goda/ |date=2020-11-28 }}</ref>(2018) == Отбасы == Әкесі - Жәмит Өтемұратов, Гурьев облыс прокуратурасының жауапты қызметкері. Жұбайы – Өтемұратова (Байшуақова) Ажар Әбжәмиқызы. Балалары: ұлдары – Әлидар Өтемұратов (1979 жылы туған) және Әнуар Өтемұратов (1983 жылы туған), қызы – Динара (2003 жылы туған). == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қазақстанның Швейцариядағы елшілері]] [[Санат:Қазақстан миллиардерлері]] [[Санат:Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаев орденінің иегерлері]] [[Санат:Достық орденінің иегерлері]] [[Санат:Құрмет орденінің иегерлері]] [[Санат:Қызылорда облысының құрметті азаматтары]] 6oreiohkzkwf3r4p9s7yolrnff4o16n 3391068 3391058 2024-10-16T05:12:26Z Шайнүсіп 161753 /* Байлығы */ 3391068 wikitext text/x-wiki {{Кәсіпкер|Есімі=Болат Жәмитұлы Өтемұратов|Сурет=Photo of Bulat Utemuratov 1.jpg|Туған күні=13.11.1957|Туған жері=[[Атырау|Гурьев]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]|Азаматтығы={{USSR}} →<br>{{KAZ}}|Компания 1=[[ForteBank]]|Лауазымы 1=негізін салушы<ref> https://forbes.kz/ranking/object/41</ref>|Компания 2=[[АТФ Банк]]|Лауазымы 2=негізін салушы <ref> https://forbes.kz/ranking/object/41</ref>|Білімі=[[Нархоз университеті|Алматы халық шаруашылығы институты]] (1981)|Марапаттары={{Назарбаев ордені}} {{Құрмет ордені}} {{Достық ордені}}|Жұбайы=Ажар Әбжәмиқызы Өтемұратова ''(тумысында Байшуақова, 1955 ж.т.) ''}} '''Болат Жамитұлы Өтемұратов''' ([[13 қараша]] [[1957]], [[Атырау]]) — [[қазақстан]]дық [[кәсіпкер]], миллиардер. [[Қазақстан]] [[Қазақстан теннис федерациясы|Теннис федерациясының]] президенті (2007—)<ref>https://online.zakon.kz/m/amp/document/30100336</ref>, [[Халықаралық теннис федерациясы|Халықаралық теннис федерациясының]] вице-президенті (2019—)<ref>https://online.zakon.kz/m/amp/document/33374310</ref>,[[Швейцария|Швейцариядағы]] тұңғыш [[Қазақстан елшілерінің тізімі|елші]] (1996—1999).[[Forbes| Forbes журналының]] есептеуі бойынша 2024 жылы байлығы 2.7 млрд $ бағаланды.<ref>https://forbes.kz/ranking/object/41</ref> == Өмірбаяны == 1957 жылы 13 қарашада Қазақ КСР Гурьев қаласында (қазіргі — Атырау) дүниеге келді. Руы - [[қожа]]. Қызылорда қаласындағы К.Е. Ворошилов атындағы № 3 мектепте білім алып, 1975 жылы 10-сыныпты бітірді. 1981 жылы [[Алматы халық шаруашылығы институтын]] тәмамдап, экономист мамандығын алды. Институтты бітіргеннен кейін, сол жерде оқытушы болып, кейіннен 1986 жылға дейін Алматы сауда басқармасы жүйесінде жұмыс істеді. 1986-1990 жылдары Кеңестік аудандық атқару комитеті төрағасының орынбасары болды. 1990-1992 жылдары [[Қазақстан Республикасының]] Сыртқы экономикалық байланыстар жөніндегі мемлекеттік комитеті – кейіннен Қазақстан Республикасының Сыртқы экономикалық байланыстар жөніндегі министрлігінде бөлім бастығы, басқарма бастығы болып жұмыс істеді. 1992 жылы Австриядағы Қазақ сауда үйінің бас директоры болып тағайындалды. 1993 жылы Қазақстанға оралып, ҚР Сыртқы экономикалық байланыстар министрінің орынбасары (1993-94 жж.), ҚР Өнеркәсіп және сауда министрінің бірінші орынбасары (1994-1995 жж.) ретінде қызмет атқарды. 1996-1999 жылдары – Қазақстан Республикасының Швейцариядағы Төтенше және Өкілетті Елшісі, Женева қаласындағы БҰҰ бөлімшесі мен басқа да халықаралық ұйымдардың тұрақты өкілі. [[ҚР Президентінің Әкімшілігінде]] әр түрлі лауазымдарды иеленді: 1999 жылғы ақпаннан 2003 жылғы маусымға дейін — ҚР Президентінің Сыртқы саяси және сыртқы экономикалық мәселелер жөніндегі көмекшісі, 2003 жылғы маусымнан 2006 жылғы наурызға дейін — ҚР Қауіпсіздік кеңесінің хатшысы, сонымен қатар ҚР Президенті жанындағы Демократия және азаматтық қоғам мәселелері жөніндегі ұлттық комиссияның төрағасы (2004 ж. қараша – 2006 ж. наурыз). 2006 жылғы наурыздан 2008 жылғы желтоқсанға дейін – [[ҚР Президентінің]] Іс басқарушысы. 2007 жылы Қазақстан теннис федерациясының президенті болып сайланды. 2007 жылғы шілдеден 2022 ж. қантар айына дейін - [[«Нұр Отан» Халықтық-Демократиялық партиясының]] Саяси кеңесінің мүшесі<ref>https://zhasalash.kz/sayasat/qosh-bol-nur-otan-qosh-parlament!-19469.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220816011819/https://zhasalash.kz/sayasat/qosh-bol-nur-otan-qosh-parlament!-19469.html |date=2022-08-16 }}</ref>. 2022 жылдың қаңтарында «Нұр Отан» партиясының саяси кеңесінің құрамына өзгерістер енгізіліп, партияның жоғары өкілді органы 55%-ға жаңарған кезде, Өтемұратов кейбір кәсіпкерлер сияқты партияның саяси кеңесінен шығып қалды<ref>https://kazaknews.kz/sayasat/n-r-otanny-sayasi-ke-es-ramy-bekitildi/</ref>. 2008 жылғы желтоқсаннан 2013 жылғы наурызға дейін ҚР Президентінің штаттан тыс кеңесшісі, 2010 жылғы мамырдан 2013 жылғы наурызға дейін - [[Қырғыз Республикасымен]] ынтымақтастық мәселелері жөніндегі ҚР Президентінің Арнайы өкілі болды. 2019 жылғы 1 қазаннан бастап [https://www.itftennis.com/en/about-us/organisation/company-structure/ Халықаралық теннис федерациясының вице-президенті] болып сайланды. == Коммерциялық қызметі == Болат Өтемұратов – Қазақстанның ірі кәсіпкерлерінің бірі<ref>https://forbes.kz/ranking/object/41</ref>. Оның алғашқы ірі жобасы — «АТФ Банкінің» дамуы және оның UniCredit италиялық тобына сәтті сатылуы (1995 – 2007 жж. қараша). Осы кезеңде банк шағын қаржы мекемесінен 160 бөлімшесі және 8 миллиардтық теңгерімі бар ірі мультиөңірлік және мультиөнімдік қаржы тобына дейін өсті<ref>https://bulatutemuratov.kz/stati/kak-bulat-utemuratov-sozdal-privlekatelnyj-dlya-inostrannyh-investorov-finansovyj-institut-i-chto-iz-etogo-poluchilos/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201128020054/https://bulatutemuratov.kz/stati/kak-bulat-utemuratov-sozdal-privlekatelnyj-dlya-inostrannyh-investorov-finansovyj-institut-i-chto-iz-etogo-poluchilos/ |date=2020-11-28 }}</ref>. 2009 жылғы дағдарыстан кейін мына банктерді құрды: Kassa Nova –Қазақстандағы алғашқы микрокредиттік банк және ForteBank — бизнеске арналған банк. 2014 жылдың мамыр айында [[Самұрық-Қазына|«Самұрық-Қазына» ҰӘҚ]] бизнесмен Болат Өтемұратовқа Темірбанктегі өз үлесін және Альянс банктегі өз акцияларының бір бөлігін сату бойынша мәмілені аяқтады. Қор «Темірбанк» АҚ-ның 79,88% қарапайым акциясын 35,7 млрд. теңгеге, сондай-ақ «Альянс Банк» АҚ-ның 16% қарапайым және артықшылықты акциясын 1,5 млрд теңгеге сатты. «Темірбанк» АҚ қосымша 2010-2012 жылдары бөлінбеген пайда есебінен, [[Самұрық-Қазына|«Самұрық-Қазына» АҚ]]-ға 9,1 млрд теңге көлемінде үлеспайда төледі. Мәміле нәтижесінде [[Самұрық-Қазына|«Самұрық-Қазына»]] АҚ 51% қарапайым және артықшылықты акциялармен «Альянс Банк» АҚ акцияларының бақылау пакетін сақтап қалды, ал Болат Өтемұратов «Темірбанк» АҚ-дағы бақылаушы акционерге айналды. Осы мәмілеге қатысты Өтемұратов келесідей пікір білдірді: «Темірбанк» акцияларының бақылау пакетін және «Альянс Банк» акцияларының миноритарлық пакетін сатып алу жөніндегі мәміленің аяқталуы осы банктерді қалпына келтіру үдерісіндегі негізгі қадам болып табылады. «Альянс Банкіне» қатысты [[Самұрық-Қазына|«Самұрық-Қазына»]] қорымен бірлесіп, банк капиталын берік қалпына келтіру мақсатында оның сыртқы міндеттемелерін қайта құрылымдау бойынша банк кредиторларының өкілдерімен мұқият және жан-жақты келіссөздер жүргізілуде. Өз тарапымнан, мен «Темірбанктің» капиталын құю және оларды болашақта біріктіру арқылы «Альянс банкті» қалпына келтіруге қатысуға дайынмын». Сонымен қатар, Өтемұратов мырза [https://vernycapital.com/kz/main-kz/ «Верный Капитал»] инвестициялық тобының негізгі акционері болып табылады, Veon-мен бірлесіп, Beeline маркасымен жұмыс істеуші екі телекоммуникациялық операторға – Қазақстандағы «КарТел» және Қырғызстандағы «Sky Mobile» операторларына ие. == Байлығы == {| class="wikitable" |- ! Жыл !! Байлығы !! Орны |- | 2024 | 2.7 млрд $<ref> https://forbes.kz/ranking/75_bogateyshih_biznesmenov_kazahstana_-_2024</ref> | әлемде 1238-ші, елде 6-шы |- |2023 | 2.7 млрд $<ref> https://forbes.kz/ranking/50_bogateyshih_biznesmenov_kazahstana_-_2023</ref> | әлемде 1104-ші, елде 6-шы |- |2022 | 2.8 млрд $<ref> https://forbes.kz/ranking/50_bogateyshih_biznesmenov_kazahstana_-_2022</ref> | әлемде 1123-ші, елде 6-шы |- |2021 | 3.5 млрд $<ref> https://forbes.kz/articles/50_bogateyshih_biznesmenov_kazahstana_-_2021_1621273818/amp</ref> | әлемде 891-ші, елде 4-ші |- |2020 | 2.8 млрд $<ref> https://forbes.kz/articles/50_bogateyshih_biznesmenov_kazahstana_1525434752_1603074535/amp</ref> | елде 4-ші |- |2019 | 3.4 млрд $<ref> https://forbes.kz/ranking/50_bogateyshih_biznesmenov_kazahstana_-_2019</ref> | елде 2-ші |- |2018 | 2.6 млрд $<ref> https://forbes.kz/articles/50_bogateyshih_biznesmenov_kazahstana_2018_1525434751/amp</ref> | елде 4-ші |- |2017 | 2.4 млрд<ref> https://forbes.kz/articles/50_bogateyshih_biznesmenov_kazahstana_2017_2018/amp</ref> | елде 2-ші |- |2016 | 2.4 млрд<ref> https://forbes.kz/ranking/50_bogateyshih_biznesmenov_kazahstana_-_2016</ref> | елде 1-ші |- |2015 | 2.6 млрд $<ref> https://forbes.kz/articles/50_bogateyshih_biznesmenov_kazahstana_-_2015/amp</ref> | елде 1-ші |- |2014 | 2.2 млрд $<ref> https://forbes.kz/articles/50_bogateyshih_biznesmenov_kazahstana/amp</ref> | елде 1-ші |- |2013 | 2.2 млрд $<ref> https://forbes.kz/ranking/50_bogateyshih_lyudey_kazahstana_-_2013</ref> | елде 2-ші |- |2012 | 1.6 млрд $<ref> https://forbes.kz/ranking/50_bogateyshih_lyudey_kazahstana_-_2012</ref> | елде 4-ші |- |} == Қоғамдық және қайырымдылық қызметі == 2007 жылғы тамызда Болат Өтемұратов ҚР Теннис федерациясының президенті болып сайланды. Федерацияда «Мектептегі теннис бастамасы» енгізілуде, «Он жасқа дейінгілерге арналған теннис» бағдарламасы дамытылуда. Team Kazakhstan теннис академиясы құрылды, бұл - теннистен ұлттық құраманың болашақ мүшелері дайындықтан өтетін интернат түріндегі оқу орны. Теннистен ерлер құрамасы үш рет Дэвис Кубогының ширек финалына шықты (2011, 2013, 2014 жж.), әйелдер құрамасы Федерация Кубогының әлемдік тобында өнер көрсетеді. Қазақстан теннис федерациясының баспасөз қызметінің мәліметінше, 2023 жылы 10 қазақстандық теннисші әлемдегі топ 100-дің қатарына кірді<ref>https://standard.kz/kz/post/qazaqstandyq-10-tennissi-alemdegi-top-100-din-qataryna-kirdi-489</ref>. 2015 жылдан бері Болат Өтемұратов Халықаралық теннис федерациясы (ITF) Директорлар кеңесінің және Дэвис Кубогы комитетінің құрамына кіреді, сондай-ақ әлемдік теннисті дамытуға белсенді қатысады. Қазақстанда теннисті дамытудағы зор жетістіктері үшін Халықаралық теннис федерациясының және Азия теннис федерациясының сыйлықтарымен марапатталды<ref>https://tengrinews.kz/tennis/bulat-utemuratov-pozdravil-mihaila-kukushkina-volevoy-373180/</ref><ref>https://ktf.kz/kz/federation/governance/?season=0&type=1&id=1</ref>.2019 жылғы қазан айында Қазақстан теннис федерациясы Астана қаласында Новак Джокович пен Рафаель Надальдің қайырымдылық матчын ұйымдастырды<ref>https://www.zakon.kz/4980492-n-r-s-ltan-a-dzhokovich-pen-nadal-keled.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201127110449/https://www.zakon.kz/4980492-n-r-s-ltan-a-dzhokovich-pen-nadal-keled.html |date=2020-11-27 }}</ref>. 2023 жылы Болат Өтемұратов Халықаралық теннис федерациясының (ITF) Директорлар кеңесінің мүшелігіне қайта сайланды, сондай-ақ ұйымның вице-президенті лауазымына тағайындалды<ref>https://stan.kz/bolat-otemyratov-halikaralik-tennis-federaciyasinin-vic-322532/</ref>. 2014 жылы Болат Өтемұратовтың қайырымдылық қоры құрылды. Қор қызметінің салалары мына бағыттарды қамтиды: * «Аутизм. Әлем баршаға ортақ» бағдарламасы – Қазақстанның 11 қаласында – [[Астана]], [[Алматы]], [[Өскемен]], [[Қызылорда]], [[Ақтөбе]], [[Орал]], [[Шымкент]], [[Петропавл]], [[Тараз]] және [[Қарағанды]] қалаларында аутистік спектрі бұзылған балаларға арналған «Асыл Мирас» аутизм-орталықтары табысты жұмыс істейді. Жыл сайын «Аутизм. Мүмкіндіктер әлемі» халықаралық конференциясы өткізіледі. * Қызыл Жарты Ай қоғамымен әріптестікте Төтенше жағдайлар кезінде зардап шеккендерге қаржылай көмек көрсетеді<ref>https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/fond-bulata-utemuratova-pomog-semyam-pavodkov-aktyubinskoy-494758/</ref>; * БЦС ауыратын балалар ата-аналарының Арди қауымдастығының жобаларына қолдау көрсетеді<ref>[https://forbes.kz//life/style/fond_bulata_utemuratova_vyidelil_1_mln_assotsiatsii_roditeley_detey-invalidov/? https://forbes.kz//life/style/fond_bulata_utemuratova_vyidelil_1_mln_assotsiatsii_roditeley_detey-invalidov/?]</ref>; * Көп балалы және аз қамтылған отбасыларға арналған тұрғын үй құрылысы жөніндегі «Баламекен» жобасы – «Баламекен» жобасы аясында Болат Өтемұратов қоры Қызылордада 100 аз қамтылған көп балалы отбасыға арнап тұрғын үйлер салды<ref>https://egemen.kz/article/199902-balameken-dgobasy-bastaldy</ref>. Бұл жобаны жүзеге асыру құны 450 миллион теңгені құрады. Арыс қаласында 2019 жылы маусымда оқ-дәрі қоймасындағы жарылыс кезінде тұрғын үйінен айырылған жергілікті тұрғындарға 50 жаңа үйдің кілттері тапсырылды. Баспаналар 100 отбасыға есептелген. Қор осы мақсатқа 850 миллион теңге бөлді<ref>https://24.kz/kz/zha-aly-tar/o-am/item/354455-arys-alasynda-100-otbasy-baspanaly-boldy</ref>. 2020 жылғы мамырда Болат Өтемұратов Түркістан облысы Мақтаарал ауданының су тасқынынан зардап шеккен тұрғындарына арнап 150 жаңа үйдің құрылысына 6 млн АҚШ долларын бөлді<ref>https://holanews.kz/view/news/4858362{{Deadlink|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>; 2021 жылы Арал қаласында 40 отбасы "Баламекен" жоба шеңберінде жаңа баспанаға ие болды. Жаңа пәтерлерді иеленген отбасылардың қатарына көпбалалы отбасылар, жетім балалар, мүгедектер мен апатты жағдайдағы үйде тұрып келген отбасылар кірді<ref>https://www.gov.kz/memleket/entities/kyzylorda-aral/press/news/details/266603?lang=kk</ref>. * Алматы Ботаникалық бағын қайта құру. 2020 жылдың мамыр айында, Алматыға жұмыс сапары аясында ҚР Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев Ботаникалық баққа барып, құны 15 миллион АҚШ долларын құраған бақты қайта құру жобасына жоғары баға берді<ref>https://sputniknews.kz/society/20200512/13951487/toqaev-almaty-botanikalyq-baq.html</ref><ref name="vernycapital.com">https://vernycapital.com/kz/news/467-otemuratov-tokaevka-botanikalyk-bakty-kajta-zhanartudan-kejin-korsetti-bul-bizdin-almatyga-syjlygymyz-bak-memleket-menshiginde-kalady {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200922174437/https://vernycapital.com/kz/news/467-otemuratov-tokaevka-botanikalyk-bakty-kajta-zhanartudan-kejin-korsetti-bul-bizdin-almatyga-syjlygymyz-bak-memleket-menshiginde-kalady |date=2020-09-22 }}</ref>; * Батырхан Шүкенов атындағы қорға қолдау көрсету<ref>https://batyr.foundation/</ref>. 2023 жылы Қор Түркияның Төтенше жағдайларды басқару басқармасы (AFAD) арқылы жер сілкінісінен зардап шеккен түрік азаматтарына көмек көрсету үшін 5 миллион АҚШ долларын бөлді<ref>https://astanatimes.com/2023/04/turkiyes-embassy-extends-gratitude-to-kazakh-people-for-support-in-aftermath-of-earthquake/</ref>. 10 жыл ішінде Қор білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет, ғылым, табиғи апаттар мен техногендік апаттардан зардап шеккендерді қолдау, мұқтаждарға арналған тұрғын үйлер салу саласындағы қайырымдылық жобаларды іске асыруға 150 млн доллар жұмсады<ref>https://forbes.kz/actual/bulata_utemuratova_priznali_metsenatom_goda/</ref>. == Әлеуметтік және экологиялық жауапкершілігі == Бизнесменге тиесілі компания БАҚ арқылы өзінің экологиялық жауаптылығын көрсетеді, 2019 жылғы 12 наурызда ауаның ластануы және экология мәселесі бойынша талқылау кездеуін ұйымдастырды<ref>https://vlast.kz/novosti/32033-eksperty-obsudat-problemy-ekologii-gorodov-kazahstana.html</ref>. Оның қайырымдылық қоры Алматы қаласындағы Ботаникалық бақты қайта құру жобасын жүргізуде. Қайта жаңартудан кейін Ботаникалық бақ Президент Қасым-Жомарт Тоқаевқа көрсетілді. Қайта құруға 15 млн АҚШ доллары мөлшерінде қаражат жұмсалды<ref name="vernycapital.com"/>. 2019 жылы Қазақстан теннис федерациясына қалалық әкімдік «Қарағанды орталық саябағынан» теннис орталығын салуға жер бөлді. Осы себепті жұртшылық, тұрғындар және экологиялық белсенділер наразылық толқынын көтерді және бұған жауап ретінде Теннис федерациясы құрылыс орнын ауыстыруға дайындығы туралы мәлімдеме жасады. Нәтижесінде, қала тұрғындары мемлекетке тиесілі саябақ аумағын және ондағы жас ағаштарды сақтап қалды. Теннис орталығы үшін ҚТФ басқа орын табуға бел буды. Инвестициялар көлемі 2,2 млрд теңгені құрайды <ref>http://ekaraganda.kz/?mod=news_read&id=86281</ref>. 2019 жылы Павлодар қалалық әкімдігі өткізген тендер шеңберінде, «ForteBank» АҚ филиал ғимаратының құрылысы үшін Павлодар қаласындағы «Денсаулық» саябағының жер тілімін уақытша пайдалану (жалдау) құқығын алды. Бұған наразы болған тұрғындар мен экологтар саябақтың жойылуына және құрылыстың салынуына үзілді-кесілді қарсы шықты. Форте Банк заңнама талабымен 1:15 есебінен өтем ретінде жаңа ағаштар отырғызды. Заң талабы бойынша саябақтағы құрылыс мәселесі бойынша қоғамдық тыңдаулар өткізілген жоқ, тек жұртшылық наразылығынан кейін ғана тыңдауды 16 мамырда өткізу туралы шешім қабылданды. Саябақтың аумағы қоғамдық тыңдаулар өткізілмей қоршалып, 9 сәуірде ағаштарды заңсыз кесу басталды<ref>https://pavon.kz/post/view/60797</ref><ref>https://pavon.kz/post/view/61015</ref>. 2021 жылдың қараша айында Болат Өтемұратов қорының қаражаты есебінен Қызылорда әуежайында жаңа терминалдың құрылысы жарияланды, ол 2024 жылы ашылады, деп кутілүде <ref>https://kaz.zakon.kz/5091304-bolat-tem-ratov-ory-yzylorda-uezhayynda.html</ref>. 2023 жылғы қыркүйегінде Қосшы қаласында Болат Өтемұратов Қорының есебінен салынған жаңа 1500 орындық мектеп-гимназия есігін ашты<ref>https://kaz.inform.kz/news/bilim-kuni-kosshyda-zhana-eki-mektep-esigin-aykara-ashty_a4107143/</ref>. 2025 жылдың наурыз айында Қосшы қаласында тұрғындар спорт секцияларына, музыка сабақтарына және мәдени шараларға қатыса алатын жаңа қоғамдық орталықты пайдалануға беру жоспарлануда<ref>https://baq.kz/bolat-otemuratov-qory-qosshyda-qogamdyq-ortalyq-salady-293129/</ref>. Алматы облысындағы Есек пен Шелекте тағы екі мектеп салынады<ref>https://www.alataunews.kz/ajmaq/almaty-oblysy-esik-pen-shelekte-mektep-salmaq/</ref>. 2022-2023 жылдары қор Алматы және Астана қалаларында 36 мектепте «Жасыл мектеп» жобасын іске қосты, онда көкөністер мен шөптерді өсіруге арналған жыл бойына заманауи жылыжайлар орнатылды. Сондай-ақ «Жас лидер академиясы» жобасы Түркістан, Жамбыл, Қызылорда облыстарында н және Шымкент қалаласында іске қосылды, онда 24 мыңнан астам оқушысы көшбасшылық, сыни тұрғыдан ойлау және топта жұмыс істеу дағдыларына үйретіледі<ref>https://informburo.kz/kaz/newskaz/nur-sultanda-zhasyl-mektepter-zhobasy-iske-khosyldy</ref>. == Марапаттары == * [[«Құрмет» ордені]] (2002) * [https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D0%B4%D0%B5%D0%BD_%D0%9D%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B5%D0%B2%D0%B0 Тұңғыш Президент Ордені](2007) * 2-дәрежелі [[Достық ордені]] (2014) * [[Қызылорда облысы]]ның Құрметті азаматы * Қазақстанда теннисті дамытудағы зор жетістіктері үшін [https://www.itftennis.com/en/ Халықаралық теннис федерациясының] және Азия теннис федерациясының мапараттары (2017) [41] * [[Алтын Жүрек|«Алтын Жүрек»]] сыйлығының Жылдың қайырымды адамы<ref>https://bulatutemuratov.kz/stati/zhomart-zh-rek-i-altyn-zh-rek-pochemu-bulata-utemuratova-vybrali-blagotvoritelem-goda/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201128022954/https://bulatutemuratov.kz/stati/zhomart-zh-rek-i-altyn-zh-rek-pochemu-bulata-utemuratova-vybrali-blagotvoritelem-goda/ |date=2020-11-28 }}</ref>(2018) == Отбасы == Әкесі - Жәмит Өтемұратов, Гурьев облыс прокуратурасының жауапты қызметкері. Жұбайы – Өтемұратова (Байшуақова) Ажар Әбжәмиқызы. Балалары: ұлдары – Әлидар Өтемұратов (1979 жылы туған) және Әнуар Өтемұратов (1983 жылы туған), қызы – Динара (2003 жылы туған). == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қазақстанның Швейцариядағы елшілері]] [[Санат:Қазақстан миллиардерлері]] [[Санат:Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаев орденінің иегерлері]] [[Санат:Достық орденінің иегерлері]] [[Санат:Құрмет орденінің иегерлері]] [[Санат:Қызылорда облысының құрметті азаматтары]] ep3rf25t7fhjxsss1z9b791wna440bb Тәңір 0 19334 3391144 3325236 2024-10-16T09:41:52Z Bolatbaev98 19698 3391144 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Orkhon.png|thumb|right|300px|Көне түркіше «Тәңір» сөз]] {{Тәңіршілдік}} '''Тәңір''' — [[түркілер|ежелгі түркілер]], оның ішінде [[қазақтар|қазақтардың]] сенген бағызы монотеистік Құдайдың аты. Тәңір деген сөз, жалпы құдай деген мағынаны білдірмейді. Ол табиғат құбылысын, әлем құрылысын басқаратын, адамдарды өмірге жетелейтін құдіретті тылсым ие. Тәңіршілдік ең ежелгі табиғи сенім. Онда пайғамбар жоқ, әркім өз адами деңгейінде Тәңірін тани алады, сеніп, медет ете алады. Оның кітабы жоқ, осы дүние Тәңірінің кітабы. Жарық өмір Тәңірінің сыйы. Демен осы дүниеде батыл да дана өмір сүру Тәңірінің еркін медет етуден қолдау алады. Тәңір бірегей, әрине ол философиялық мағынадағы бір, не көп емес, бірақ біртұтастық. Ол дүниемен біртұтас және дүниеден, өмірден жоғары құдірет. Табиғат заңдары Тәңіріден бастау алады, Тәңірін тану табиғат заңдарын танумен бір мағынада. Сондықтан ол еркін өмір мен ғылыми, табиғи сенімге алып келді. Түркілер Биіктегі Тәңірі құдіреттің киелі ымында қара жер бетінде салуалы, батыл, қайсар, саналы ғұмыр кешуді Тәңірмен бірлік деп түсінді. Тәңір сенімінде о дүние жоқ. Тек осы жарқын дүние бар: таң және іңір диалектикасы. Ол үшін өмір бір реткі өзін көрсету, паш ету майданы. Өлім - ұйықтау, не ұша бару. Тағдырды - дүниенің ең жалпылық заңдарын тәңірі жасайды, адам сол заңдарды пайдаланып мына дүниеде ізгі де батыл адам болуы керек. Тәңірі сондайларды қолдайды, қорғайды. Кейбір дәстүрлі сенімдерде Тәңірмен бірге "[[Ұмай ана]] айтылады. Ол - молшылық, құт-береке мен кие құдай-анасы. Тәңірі ұғымы Таң және Іңір сөздерінен қалыптасып, дүниенің қарма-қайшылық тұтастығының арғы тұтастырушысы ретінде түсініліп, біртіндеп киелі құдірет ретінде түркілік сенімнің қазығына айналған. Кейін Ислам діні келген соң да қазақтар және басқа ұлттар Тәңірі сөзін Алланың орнына еркін ауыстырып қолдана берді, бұл олардың Құдайдың сипатын таза Ибраһимдік діндер үлгісінде емес, көшпелілердің Тәңірі үлгісінде қабылдағанын білдіреді. ==Тәңір сөзінің төркіні== ===Таң және іңір=== Ертедегі түркі халықтарының Тәңірге сыйынғанын [[Күлтегін]], [[Білге қаған]], [[Тоныкөк]]ке арналған балбал тастардағы қашап жазылған жазулардан анық білеміз. Қазірге дейін [[Тәңір]] сөзінің [[этимология|этимологиясын]] іздеушілердің пікірі әртүрлі болып келеді. Бірқатар жазушылар “Тәңір” “аспан”, “көк аспан” деген ұғымды білдіреді дегенді айтады. Миф­тік аңыздар бойынша, “Таң” және “Іңір” деген екі періште кезектесіп, жердегі тіршілікті күзетеді екен, “Таң” күн ұйықтар орынға кеткенде “іңір” оның орнына күзетке тұрады деген ұғым қалыптасқан. Соған орай “Тәңір” делінген дейді.Арайдың тәңір деген жалпы құдай деген сөздері дұрыс емес! Біреулері Тәңір “Таң” + “Ра” сөздерінің қосындысы, "таң" - атқан таң, ал “ра” ертедегі күн құдайы (Египет). Міне, осыдан “Танра” делініп, “күннің таң атуы” дегенді білдіреді дейді.(толықтырып жазу керек) Тәңір сөзі екі түбірден: “таң” және “ерте” деген сөздерден тұрады дейтіндер де бар. “Таң” күннің шығар уақыты, ал “ер” күллі түркі тілдерінде, ер, ержүрек, еркек, батыр деген мағынаны білдіреді дейді, кейбіреулер. (толықтырып жазу керек). Сондай-ақ Тәңірі атауы екі сөзден: Таң және жер (йер, немесе кир) сөздерінің бірігуі арқылы жасалғанын жорамалдайтындар бар. “Тәңір” сөзі қытайдың “Тян” – “аспан” деген сөзінен туындаған деп әсіре сілтеушілер бар. Бірақ ежелгі ғұндар (патшалары ТӘңірқұт делінген), көне Түркілер өз Құдайын қытайдан алмайтыны, бұл ұғым тым ежелгі және тұран халықтарына бірдей танымал екені белгілі. Сондықтан бұл пікір мүлде қисынсыз, бәлкім Ғұндарға бағынған Қытайлар бұл ұғымды көшпенділерден алып, өздерінше таңбалаған болуы керек. Тәңірді қытаймен байланыстырушылар көбіне Ислам дінінің әсіре бағытын ұстанғандар болып келеді, олар нақты дәлел келтіре алмаса да, түрлі қиысындар жасап, Тәңіріні қазақтан алыстатып, сол арқылы Алланы сақтағысы келеді. Тәңір сөзі ежелгі Шумерлерде "Зеңгір" деп аталғаны белгілі, ол "зеңгір ааспан" нұсқасында Қазақ тілінде сақталған. [[Махмұт Қашқари|Махмұт Қашқаридің]] “[[Диуани лұғат-ит-түрік]]” деген түрік сөздігінде: – Таң-таң – таң; таң атар шақ, таң атты. – Іңір-іңір-іңір. Жарық пен қараңғылықтың өзара шарпысып астасуы, деп берілген. Демек, қоырыта айтқанда, “Таң” – бұл таң атуы, ол [[күн]] алғаш шыққан сәттегі сәулесінің, жарығының, нұрының жер бетіне көріне бастауы, аңғарылуы. Жарықтың шығуы, көтерілуі, жоғары көтерілуі. Осы жерде, “ғалымдар мифтік аңыздар арқылы, тәңір [[этимон|этимонын]] “та” “жоғары” дегенді білдіретін тау, төбе, тақа, таңдай, тамақ, таңқы, /таңқы мұрын/ танау, тамыздық, тамшы т.б. көптеген сөздер арқылы, ал, – ің – “төмен” дегенді білдіретін: еңіс, еңкіш, еңбек, еңсесі түсу, еңіреу, /ін, үңгір/ т.б. сөздер арқылы түсіндіреді” дегенді есепке алсақ, ал “Таң” сөзіндегі “аң” – “жарық”, “сәуле”, “нұр” дегенді білдіреді.Шумерлердің Ан, Анну деп аспанға сыйынды делі­нуі,сондай-ақ біздегі “Ана” сөзіндегі “Анның” “жарық” дегенді, ал “Ана” сөзінің “сәбиді жарық дүниеге әкелуші” дегенді білдіретіні де ойландыруы керек. [[Алтай-саян]] елдері Тәңіріні “Ақ янг”, “Ақ аң” деп те атайды екен. Демек, [[Шумер]] “Анымен” біздің “Таңымызда” бірлік бар болуы да мүмкін. “Іңір” – бұл күн батқаннан кейінгі қалған жарығының, нұрының, шапағының қараңғыға өтуі. Міне осылайша, жарықты қараңғыға, қараңғыны жарыққа айналдырушы таңмен іңірді, тіршілік пен өлімді реттейтін, жаратушы – ұлы күш “Тәңір” деп, оған сыйынған. Ертедегі [[түрік]], [[прототүріктер|прототүріктердің]] әрбір тайпа, рулары Тәңірді көз алдарында елестету үшін, өздеріне түсінікті болуы үшін, оның сыйпатына ұқсас (“Таң”-“жарық”-“ақ”, “Іңір” -“қараңғы” – “қара”) “ақ” пен “қаран­ы” теңеу етіп алған. Олар өздеріне көбірек кездесетін нәрселерден Тәңірді елестететін затты белгілеп алған. Солардың бір түрі қазақ, қырғыз “ақ”-“қарадан” тұратын “Ала жіп” біз қазірге дейін оны салт-дәстүр деп келдік, оның “ағы” “таңды” – “жарықты”, ал “қарасы” іңірді” – “қараңғыны” білдіріп бізге “Тәңірді” елестетеді екен. Ала жіп аттамау салты қайдан шыққан? Біздің есімізде қалғандары: біреудің “Ала жібін” аттамасын, күнә істемесін деген ырыммен, ала жіппен баланың тұсауын кесу; қараңғы түсіп, елсіз жерде, далада қалғанда ала жіпті шеңбер етіп, оның ортасында ұйықтаса тірі жан тиіспейді, ала арқанды қораның айналасына керіп қойса қораға ит-құс, қасқырлар шаппайды деген түсінік. Сондай-ақ өлген кісінің жаназасын шығарудан бұрын дәуір айналдырғанда “ала жіп”, “ала жіп” осы кісінің күнәларын ала жат” деп айтылуы; дау шешкенде, даулас­қан екі адамды татуластырғанда, бидің ала жіпті кесіп, әділ шешім шығаратыны; күнә істеді деп күдікті болған адамның кінәсін анықтау үшін “Ала жіптен аттату сияқты ырым-жырымдар. Бұл сөзіміздің бір айғағы бола алады. “Ала атылы йол тәңірі” деген көне түркі жазба ескерткіштерінде “[[медиатр]]” термині бар, ол “[[жол тәңірі]]” деген сөз екен десек, “ала тау” – оны мекендеген барша халықтар үшін [[Тәңіртау]] деген ұғымды беретінін де айта кетсек дейміз. “[[Көз моншақ]]” – оны біздің қазақтар көз тимесін деп ырымдап балаларының омырауына, бас киімінің маңдайына тағып қояды. Бұны тіл көзден сақтаушы ырым ғана емес, бұл да Тәңірдің сыйпаты екен, сол белгі арқылы Тәңірден жарылқау тілеу, жар бол деуі екен. Қазақ халқының жауынгерлік каруының бірі қолшоқпар болған, бұл қару “ақ қайың” ағашынан жасалын­ған. Міне, бұл да ала болып, Тәңірге сыйынып, соның қолдауымен жеңіске жетуге ұмтылудың белгісі. [[Алтай]] жерін мекендейтін хакастар – качиндер және бельтирлер деп бөлінеді. Біз бүгін олардың Тәңі­рісіне қалай құрбандық шалатынын айтсақ, олар да киелі ақ қайыңның ғана түбінде құрбандық шалады екен. Оған тек ер адамдар қатысып, құрбандыққа тек ғана еркек тоқты ғана шалынып, ол ақ түсті, басы, немесе бір шекесі қара болуы шарт көрінеді. Неге ақ қайың дейсіз ғой. Өйткені, “ақ қайың” басқа ағаштардай емес қабығының “ақ-қарасы” бар, яғни ала. [[Шу-Іле]] тауында, Тамғалыдағы жартастардағы тасқа қашап салынған ежелгі суреттердің бірінде екі ірі тұлға тұр: бірі, оң жағындағысы таңдидарлы адам қарап тұр, бұл “Таң” – “жарық”. Оны таңдидарлы дегенім, ол жердегі басқа тастарда адам кейіпті күн дидарлы тұлғаның суретінің бар екенінде. Күндидарлы адам кейіпті тұлғаның басы, сыртқа нұр шашып тұрған шеңберінің ішінде сызығы жоқ дөңгелекпен қоршалған. Ал Таңдидарлы тұлғаның басында ішкі және сыртқы шеңбері бар, ортасы сызықсыз дөңгелекпен салынған, ішкі және сыртқы шеңберлер майда дөңгелекшелермен бедерленген. Осы майда дөңгелекшелер күн әлі шықпаған кездегі таңның жарығын меңзеп тұр. Іңірдидарлы тұлғаның басы, азғана нұрлары шеңбер сызығының ішкі жағынан ортасына қарай сызылған дөңгелекпен сурет­телген, шеңбердің сыртында бірқатар майда дөңгелекшелер бар, бұл жарықтың қараңғыға өтуі дегенді білдірсе керек. Бұл “Іңір” — “қараңғы”. Жартастағы екінші адам кейіпті ірі тұлға осы “ІҢІР” — “қараңғы”. Екі ірі тұлғаның аяқтарының тұсында екі екіден қара малды көруге болады. Таңдидарлы тұлғаның аяқ тұсында, төменінде бұзау, одан жоғарысында семіз бұқа бейнеленген, ал Іңірдидарлы тұлғаның аяқ тұсында жоғарыда арық сиыр тұр, оның төменінде мүйізі жоқ көтерем сиыр бедерленген. Бұлардың бәрінің астында түрлі айуан бейнесіндегі он екі адам билеп жүр. “Таңның” – алдыңғы тұсындағы бұзау мен бұқа “жарықтың” құдіретінен күш алған тіршілікті – өмірді көрсететіндей, ал “Іңірдің” – алдындағы екі сиыр қартаюды – өлімді суреттегені, астындағы 12 бейне-жылдың 12 айы болса керек. Бұл тастағы көріністе “Тәңір” діні суреттелген. А.Аманжоловтың Тамғалыдағы ежелгі суреттер б.д. дейінгі 2000 жылдың аяғы – 1000 жылдың басында тасқа қашалған дегенін ескерсек, “Тәңір” діні христиан, ислам дінінен бұрын түрік, прототүріктердің діні болғаны анық.<ref>Төреғұл ДӘУЛЕТОВ, медицина ғылымдарының кандидаты. Алматы. 27 қазан 2010ж. "Егемен Қазақстан" газетінен</ref><ref>Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010 ISBN 9965-26-322-1</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Түркі мифологиясы]] n71y8a3g4044w7daaa7wii6trbnz1u1 3391145 3391144 2024-10-16T09:44:59Z Bolatbaev98 19698 3391145 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Orkhon.png|thumb|right|300px|Көне түркіше «Тәңір» сөз]] {{Тәңіршілдік}} '''Тәңір''' — [[түркілер|ежелгі түркілер]], оның ішінде [[қазақтар|қазақтардың]] сенген бағызы монотеистік Құдайдың аты. Тәңір деген сөз, жалпы құдай деген мағынаны білдірмейді. Ол табиғат құбылысын, әлем құрылысын басқаратын, адамдарды өмірге жетелейтін құдіретті тылсым ие. Тәңіршілдік ең ежелгі табиғи сенім. Онда пайғамбар жоқ, әркім өз адами деңгейінде Тәңірін тани алады, сеніп, медет ете алады. Оның кітабы жоқ, осы дүние Тәңірінің кітабы. Жарық өмір Тәңірінің сыйы. Демен осы дүниеде батыл да дана өмір сүру Тәңірінің еркін медет етуден қолдау алады. Тәңір бірегей, әрине ол философиялық мағынадағы бір, не көп емес, бірақ біртұтастық. Ол дүниемен біртұтас және дүниеден, өмірден жоғары құдірет. Табиғат заңдары Тәңіріден бастау алады, Тәңірін тану табиғат заңдарын танумен бір мағынада. Сондықтан ол еркін өмір мен ғылыми, табиғи сенімге алып келді. Түркілер Биіктегі Тәңірі құдіреттің киелі ымында қара жер бетінде салуалы, батыл, қайсар, саналы ғұмыр кешуді Тәңірмен бірлік деп түсінді. Тәңір сенімінде о дүние жоқ. Тек осы жарқын дүние бар: таң және іңір диалектикасы. Ол үшін өмір бір реткі өзін көрсету, паш ету майданы. Өлім - ұйықтау, не ұша бару. Тағдырды - дүниенің ең жалпылық заңдарын тәңірі жасайды, адам сол заңдарды пайдаланып мына дүниеде ізгі де батыл адам болуы керек. Тәңірі сондайларды қолдайды, қорғайды. Кейбір дәстүрлі сенімдерде Тәңірмен бірге "[[Ұмай ана]] айтылады. Ол - молшылық, құт-береке мен кие құдай-анасы. Тәңірі ұғымы Таң және Іңір сөздерінен қалыптасып, дүниенің қарма-қайшылық тұтастығының арғы тұтастырушысы ретінде түсініліп, біртіндеп киелі құдірет ретінде түркілік сенімнің қазығына айналған. Кейін Ислам діні келген соң да қазақтар және басқа ұлттар Тәңірі сөзін Алланың орнына еркін ауыстырып қолдана берді, бұл олардың Құдайдың сипатын таза Ибраһимдік діндер үлгісінде емес, көшпелілердің Тәңірі үлгісінде қабылдағанын білдіреді. ==Тәңір сөзінің төркіні== ===Таң және іңір=== Ертедегі түркі халықтарының Тәңірге сыйынғанын [[Күлтегін]], [[Білге қаған]], [[Тоныкөк]]ке арналған балбал тастардағы қашап жазылған жазулардан анық білеміз. Қазірге дейін [[Тәңір]] сөзінің [[этимология|этимологиясын]] іздеушілердің пікірі әртүрлі болып келеді. Бірқатар жазушылар “Тәңір” “аспан”, “көк аспан” деген ұғымды білдіреді дегенді айтады. Миф­тік аңыздар бойынша, “Таң” және “Іңір” деген екі періште кезектесіп, жердегі тіршілікті күзетеді екен, “Таң” күн ұйықтар орынға кеткенде “іңір” оның орнына күзетке тұрады деген ұғым қалыптасқан. Соған орай “Тәңір” делінген дейді. Біреулері Тәңір “Таң” + “Ра” сөздерінің қосындысы, "таң" - атқан таң, ал “ра” ертедегі күн құдайы (Египет). Міне, осыдан “Танра” делініп, “күннің таң атуы” дегенді білдіреді дейді.(толықтырып жазу керек) Тәңір сөзі екі түбірден: “таң” және “ерте” деген сөздерден тұрады дейтіндер де бар. “Таң” күннің шығар уақыты, ал “ер” күллі түркі тілдерінде, ер, ержүрек, еркек, батыр деген мағынаны білдіреді дейді, кейбіреулер. (толықтырып жазу керек). Сондай-ақ Тәңірі атауы екі сөзден: Таң және жер (йер, немесе кир) сөздерінің бірігуі арқылы жасалғанын жорамалдайтындар бар. “Тәңір” сөзі қытайдың “Тян” – “аспан” деген сөзінен туындаған деп әсіре сілтеушілер бар. Бірақ ежелгі ғұндар (патшалары ТӘңірқұт делінген), көне Түркілер өз Құдайын қытайдан алмайтыны, бұл ұғым тым ежелгі және тұран халықтарына бірдей танымал екені белгілі. Сондықтан бұл пікір мүлде қисынсыз, бәлкім Ғұндарға бағынған Қытайлар бұл ұғымды көшпенділерден алып, өздерінше таңбалаған болуы керек. Тәңірді қытаймен байланыстырушылар көбіне Ислам дінінің әсіре бағытын ұстанғандар болып келеді, олар нақты дәлел келтіре алмаса да, түрлі қиысындар жасап, Тәңіріні қазақтан алыстатып, сол арқылы Алланы сақтағысы келеді. Тәңір сөзі ежелгі Шумерлерде "Зеңгір" деп аталғаны белгілі, ол "зеңгір ааспан" нұсқасында Қазақ тілінде сақталған. [[Махмұт Қашқари|Махмұт Қашқаридің]] “[[Диуани лұғат-ит-түрік]]” деген түрік сөздігінде: – Таң-таң – таң; таң атар шақ, таң атты. – Іңір-іңір-іңір. Жарық пен қараңғылықтың өзара шарпысып астасуы, деп берілген. Демек, қоырыта айтқанда, “Таң” – бұл таң атуы, ол [[күн]] алғаш шыққан сәттегі сәулесінің, жарығының, нұрының жер бетіне көріне бастауы, аңғарылуы. Жарықтың шығуы, көтерілуі, жоғары көтерілуі. Осы жерде, “ғалымдар мифтік аңыздар арқылы, тәңір [[этимон|этимонын]] “та” “жоғары” дегенді білдіретін тау, төбе, тақа, таңдай, тамақ, таңқы, /таңқы мұрын/ танау, тамыздық, тамшы т.б. көптеген сөздер арқылы, ал, – ің – “төмен” дегенді білдіретін: еңіс, еңкіш, еңбек, еңсесі түсу, еңіреу, /ін, үңгір/ т.б. сөздер арқылы түсіндіреді” дегенді есепке алсақ, ал “Таң” сөзіндегі “аң” – “жарық”, “сәуле”, “нұр” дегенді білдіреді.Шумерлердің Ан, Анну деп аспанға сыйынды делі­нуі,сондай-ақ біздегі “Ана” сөзіндегі “Анның” “жарық” дегенді, ал “Ана” сөзінің “сәбиді жарық дүниеге әкелуші” дегенді білдіретіні де ойландыруы керек. [[Алтай-саян]] елдері Тәңіріні “Ақ янг”, “Ақ аң” деп те атайды екен. Демек, [[Шумер]] “Анымен” біздің “Таңымызда” бірлік бар болуы да мүмкін. “Іңір” – бұл күн батқаннан кейінгі қалған жарығының, нұрының, шапағының қараңғыға өтуі. Міне осылайша, жарықты қараңғыға, қараңғыны жарыққа айналдырушы таңмен іңірді, тіршілік пен өлімді реттейтін, жаратушы – ұлы күш “Тәңір” деп, оған сыйынған. Ертедегі [[түрік]], [[прототүріктер|прототүріктердің]] әрбір тайпа, рулары Тәңірді көз алдарында елестету үшін, өздеріне түсінікті болуы үшін, оның сыйпатына ұқсас (“Таң”-“жарық”-“ақ”, “Іңір” -“қараңғы” – “қара”) “ақ” пен “қаран­ы” теңеу етіп алған. Олар өздеріне көбірек кездесетін нәрселерден Тәңірді елестететін затты белгілеп алған. Солардың бір түрі қазақ, қырғыз “ақ”-“қарадан” тұратын “Ала жіп” біз қазірге дейін оны салт-дәстүр деп келдік, оның “ағы” “таңды” – “жарықты”, ал “қарасы” іңірді” – “қараңғыны” білдіріп бізге “Тәңірді” елестетеді екен. Ала жіп аттамау салты қайдан шыққан? Біздің есімізде қалғандары: біреудің “Ала жібін” аттамасын, күнә істемесін деген ырыммен, ала жіппен баланың тұсауын кесу; қараңғы түсіп, елсіз жерде, далада қалғанда ала жіпті шеңбер етіп, оның ортасында ұйықтаса тірі жан тиіспейді, ала арқанды қораның айналасына керіп қойса қораға ит-құс, қасқырлар шаппайды деген түсінік. Сондай-ақ өлген кісінің жаназасын шығарудан бұрын дәуір айналдырғанда “ала жіп”, “ала жіп” осы кісінің күнәларын ала жат” деп айтылуы; дау шешкенде, даулас­қан екі адамды татуластырғанда, бидің ала жіпті кесіп, әділ шешім шығаратыны; күнә істеді деп күдікті болған адамның кінәсін анықтау үшін “Ала жіптен аттату сияқты ырым-жырымдар. Бұл сөзіміздің бір айғағы бола алады. “Ала атылы йол тәңірі” деген көне түркі жазба ескерткіштерінде “[[медиатр]]” термині бар, ол “[[жол тәңірі]]” деген сөз екен десек, “ала тау” – оны мекендеген барша халықтар үшін [[Тәңіртау]] деген ұғымды беретінін де айта кетсек дейміз. “[[Көз моншақ]]” – оны біздің қазақтар көз тимесін деп ырымдап балаларының омырауына, бас киімінің маңдайына тағып қояды. Бұны тіл көзден сақтаушы ырым ғана емес, бұл да Тәңірдің сыйпаты екен, сол белгі арқылы Тәңірден жарылқау тілеу, жар бол деуі екен. Қазақ халқының жауынгерлік каруының бірі қолшоқпар болған, бұл қару “ақ қайың” ағашынан жасалын­ған. Міне, бұл да ала болып, Тәңірге сыйынып, соның қолдауымен жеңіске жетуге ұмтылудың белгісі. [[Алтай]] жерін мекендейтін хакастар – качиндер және бельтирлер деп бөлінеді. Біз бүгін олардың Тәңі­рісіне қалай құрбандық шалатынын айтсақ, олар да киелі ақ қайыңның ғана түбінде құрбандық шалады екен. Оған тек ер адамдар қатысып, құрбандыққа тек ғана еркек тоқты ғана шалынып, ол ақ түсті, басы, немесе бір шекесі қара болуы шарт көрінеді. Неге ақ қайың дейсіз ғой. Өйткені, “ақ қайың” басқа ағаштардай емес қабығының “ақ-қарасы” бар, яғни ала. [[Шу-Іле]] тауында, Тамғалыдағы жартастардағы тасқа қашап салынған ежелгі суреттердің бірінде екі ірі тұлға тұр: бірі, оң жағындағысы таңдидарлы адам қарап тұр, бұл “Таң” – “жарық”. Оны таңдидарлы дегенім, ол жердегі басқа тастарда адам кейіпті күн дидарлы тұлғаның суретінің бар екенінде. Күндидарлы адам кейіпті тұлғаның басы, сыртқа нұр шашып тұрған шеңберінің ішінде сызығы жоқ дөңгелекпен қоршалған. Ал Таңдидарлы тұлғаның басында ішкі және сыртқы шеңбері бар, ортасы сызықсыз дөңгелекпен салынған, ішкі және сыртқы шеңберлер майда дөңгелекшелермен бедерленген. Осы майда дөңгелекшелер күн әлі шықпаған кездегі таңның жарығын меңзеп тұр. Іңірдидарлы тұлғаның басы, азғана нұрлары шеңбер сызығының ішкі жағынан ортасына қарай сызылған дөңгелекпен сурет­телген, шеңбердің сыртында бірқатар майда дөңгелекшелер бар, бұл жарықтың қараңғыға өтуі дегенді білдірсе керек. Бұл “Іңір” — “қараңғы”. Жартастағы екінші адам кейіпті ірі тұлға осы “ІҢІР” — “қараңғы”. Екі ірі тұлғаның аяқтарының тұсында екі екіден қара малды көруге болады. Таңдидарлы тұлғаның аяқ тұсында, төменінде бұзау, одан жоғарысында семіз бұқа бейнеленген, ал Іңірдидарлы тұлғаның аяқ тұсында жоғарыда арық сиыр тұр, оның төменінде мүйізі жоқ көтерем сиыр бедерленген. Бұлардың бәрінің астында түрлі айуан бейнесіндегі он екі адам билеп жүр. “Таңның” – алдыңғы тұсындағы бұзау мен бұқа “жарықтың” құдіретінен күш алған тіршілікті – өмірді көрсететіндей, ал “Іңірдің” – алдындағы екі сиыр қартаюды – өлімді суреттегені, астындағы 12 бейне-жылдың 12 айы болса керек. Бұл тастағы көріністе “Тәңір” діні суреттелген. А.Аманжоловтың Тамғалыдағы ежелгі суреттер б.д. дейінгі 2000 жылдың аяғы – 1000 жылдың басында тасқа қашалған дегенін ескерсек, “Тәңір” діні христиан, ислам дінінен бұрын түрік, прототүріктердің діні болғаны анық.<ref>Төреғұл ДӘУЛЕТОВ, медицина ғылымдарының кандидаты. Алматы. 27 қазан 2010ж. "Егемен Қазақстан" газетінен</ref><ref>Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010 ISBN 9965-26-322-1</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Түркі мифологиясы]] 24clf67xpvy00btlfjf097zgjfggg9y 3391154 3391145 2024-10-16T10:03:16Z 1nter pares 146705 [[Special:Contributions/Bolatbaev98|Bolatbaev98]] ([[User talk:Bolatbaev98|т]]) өңдемелерінен [[User:Shukenai Gulim|Shukenai Gulim]] соңғы нұсқасына қайтарды 3325236 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Orkhon.png|thumb|right|300px|Көне түркіше «Тәңір» сөз]] {{Тәңіршілдік}} '''Тәңір''' — [[түркілер|ежелгі түркілер]], оның ішінде [[қазақтар|қазақтардың]] сенген бағызы монотеистік Құдайдың аты. Ол табиғат құбылысын, әлем құрылысын басқаратын, адамдарды өмірге жетелейтін құдіретті тылсым ие. Тәңіршілдік ең ежелгі табиғи сенім. Онда пайғамбар жоқ, әркім өз адами деңгейінде Тәңірін тани алады, сеніп, медет ете алады. Оның кітабы жоқ, осы дүние Тәңірінің кітабы. Жарық өмір Тәңірінің сыйы. Демен осы дүниеде батыл да дана өмір сүру Тәңірінің еркін медет етуден қолдау алады. Тәңір бірегей, әрине ол философиялық мағынадағы бір, не көп емес, бірақ біртұтастық. Ол дүниемен біртұтас және дүниеден, өмірден жоғары құдірет. Табиғат заңдары Тәңіріден бастау алады, Тәңірін тану табиғат заңдарын танумен бір мағынада. Сондықтан ол еркін өмір мен ғылыми, табиғи сенімге алып келді. Түркілер Биіктегі Тәңірі құдіреттің киелі ымында қара жер бетінде салуалы, батыл, қайсар, саналы ғұмыр кешуді Тәңірмен бірлік деп түсінді. Тәңір сенімінде о дүние жоқ. Тек осы жарқын дүние бар: таң және іңір диалектикасы. Ол үшін өмір бір реткі өзін көрсету, паш ету майданы. Өлім - ұйықтау, не ұша бару. Тағдырды - дүниенің ең жалпылық заңдарын тәңірі жасайды, адам сол заңдарды пайдаланып мына дүниеде ізгі де батыл адам болуы керек. Тәңірі сондайларды қолдайды, қорғайды. Кейбір дәстүрлі сенімдерде Тәңірмен бірге "[[Ұмай ана]] айтылады. Ол - молшылық, құт-береке мен кие құдай-анасы. Тәңірі ұғымы Таң және Іңір сөздерінен қалыптасып, дүниенің қарма-қайшылық тұтастығының арғы тұтастырушысы ретінде түсініліп, біртіндеп киелі құдірет ретінде түркілік сенімнің қазығына айналған. Кейін Ислам діні келген соң да қазақтар және басқа ұлттар Тәңірі сөзін Алланың орнына еркін ауыстырып қолдана берді, бұл олардың Құдайдың сипатын таза Ибраһимдік діндер үлгісінде емес, көшпелілердің Тәңірі үлгісінде қабылдағанын білдіреді. ==Тәңір сөзінің төркіні== ===Таң және іңір=== Ертедегі түркі халықтарының Тәңірге сыйынғанын [[Күлтегін]], [[Білге қаған]], [[Тоныкөк]]ке арналған балбал тастардағы қашап жазылған жазулардан анық білеміз. Қазірге дейін [[Тәңір]] сөзінің [[этимология|этимологиясын]] іздеушілердің пікірі әртүрлі болып келеді. Бірқатар жазушылар “Тәңір” “аспан”, “көк аспан” деген ұғымды білдіреді дегенді айтады. Миф­тік аңыздар бойынша, “Таң” және “Іңір” деген екі періште кезектесіп, жердегі тіршілікті күзетеді екен, “Таң” күн ұйықтар орынға кеткенде “іңір” оның орнына күзетке тұрады деген ұғым қалыптасқан. Соған орай “Тәңір” делінген дейді. Біреулері Тәңір “Таң” + “Ра” сөздерінің қосындысы, "таң" - атқан таң, ал “ра” ертедегі күн құдайы (Египет). Міне, осыдан “Танра” делініп, “күннің таң атуы” дегенді білдіреді дейді.(толықтырып жазу керек) Тәңір сөзі екі түбірден: “таң” және “ерте” деген сөздерден тұрады дейтіндер де бар. “Таң” күннің шығар уақыты, ал “ер” күллі түркі тілдерінде, ер, ержүрек, еркек, батыр деген мағынаны білдіреді дейді, кейбіреулер. (толықтырып жазу керек). Сондай-ақ Тәңірі атауы екі сөзден: Таң және жер (йер, немесе кир) сөздерінің бірігуі арқылы жасалғанын жорамалдайтындар бар. “Тәңір” сөзі қытайдың “Тян” – “аспан” деген сөзінен туындаған деп әсіре сілтеушілер бар. Бірақ ежелгі ғұндар (патшалары ТӘңірқұт делінген), көне Түркілер өз Құдайын қытайдан алмайтыны, бұл ұғым тым ежелгі және тұран халықтарына бірдей танымал екені белгілі. Сондықтан бұл пікір мүлде қисынсыз, бәлкім Ғұндарға бағынған Қытайлар бұл ұғымды көшпенділерден алып, өздерінше таңбалаған болуы керек. Тәңірді қытаймен байланыстырушылар көбіне Ислам дінінің әсіре бағытын ұстанғандар болып келеді, олар нақты дәлел келтіре алмаса да, түрлі қиысындар жасап, Тәңіріні қазақтан алыстатып, сол арқылы Алланы сақтағысы келеді. Тәңір сөзі ежелгі Шумерлерде "Зеңгір" деп аталғаны белгілі, ол "зеңгір ааспан" нұсқасында Қазақ тілінде сақталған. [[Махмұт Қашқари|Махмұт Қашқаридің]] “[[Диуани лұғат-ит-түрік]]” деген түрік сөздігінде: – Таң-таң – таң; таң атар шақ, таң атты. – Іңір-іңір-іңір. Жарық пен қараңғылықтың өзара шарпысып астасуы, деп берілген. Демек, қоырыта айтқанда, “Таң” – бұл таң атуы, ол [[күн]] алғаш шыққан сәттегі сәулесінің, жарығының, нұрының жер бетіне көріне бастауы, аңғарылуы. Жарықтың шығуы, көтерілуі, жоғары көтерілуі. Осы жерде, “ғалымдар мифтік аңыздар арқылы, тәңір [[этимон|этимонын]] “та” “жоғары” дегенді білдіретін тау, төбе, тақа, таңдай, тамақ, таңқы, /таңқы мұрын/ танау, тамыздық, тамшы т.б. көптеген сөздер арқылы, ал, – ің – “төмен” дегенді білдіретін: еңіс, еңкіш, еңбек, еңсесі түсу, еңіреу, /ін, үңгір/ т.б. сөздер арқылы түсіндіреді” дегенді есепке алсақ, ал “Таң” сөзіндегі “аң” – “жарық”, “сәуле”, “нұр” дегенді білдіреді.Шумерлердің Ан, Анну деп аспанға сыйынды делі­нуі,сондай-ақ біздегі “Ана” сөзіндегі “Анның” “жарық” дегенді, ал “Ана” сөзінің “сәбиді жарық дүниеге әкелуші” дегенді білдіретіні де ойландыруы керек. [[Алтай-саян]] елдері Тәңіріні “Ақ янг”, “Ақ аң” деп те атайды екен. Демек, [[Шумер]] “Анымен” біздің “Таңымызда” бірлік бар болуы да мүмкін. “Іңір” – бұл күн батқаннан кейінгі қалған жарығының, нұрының, шапағының қараңғыға өтуі. Міне осылайша, жарықты қараңғыға, қараңғыны жарыққа айналдырушы таңмен іңірді, тіршілік пен өлімді реттейтін, жаратушы – ұлы күш “Тәңір” деп, оған сыйынған. Ертедегі [[түрік]], [[прототүріктер|прототүріктердің]] әрбір тайпа, рулары Тәңірді көз алдарында елестету үшін, өздеріне түсінікті болуы үшін, оның сыйпатына ұқсас (“Таң”-“жарық”-“ақ”, “Іңір” -“қараңғы” – “қара”) “ақ” пен “қаран­ы” теңеу етіп алған. Олар өздеріне көбірек кездесетін нәрселерден Тәңірді елестететін затты белгілеп алған. Солардың бір түрі қазақ, қырғыз “ақ”-“қарадан” тұратын “Ала жіп” біз қазірге дейін оны салт-дәстүр деп келдік, оның “ағы” “таңды” – “жарықты”, ал “қарасы” іңірді” – “қараңғыны” білдіріп бізге “Тәңірді” елестетеді екен. Ала жіп аттамау салты қайдан шыққан? Біздің есімізде қалғандары: біреудің “Ала жібін” аттамасын, күнә істемесін деген ырыммен, ала жіппен баланың тұсауын кесу; қараңғы түсіп, елсіз жерде, далада қалғанда ала жіпті шеңбер етіп, оның ортасында ұйықтаса тірі жан тиіспейді, ала арқанды қораның айналасына керіп қойса қораға ит-құс, қасқырлар шаппайды деген түсінік. Сондай-ақ өлген кісінің жаназасын шығарудан бұрын дәуір айналдырғанда “ала жіп”, “ала жіп” осы кісінің күнәларын ала жат” деп айтылуы; дау шешкенде, даулас­қан екі адамды татуластырғанда, бидің ала жіпті кесіп, әділ шешім шығаратыны; күнә істеді деп күдікті болған адамның кінәсін анықтау үшін “Ала жіптен аттату сияқты ырым-жырымдар. Бұл сөзіміздің бір айғағы бола алады. “Ала атылы йол тәңірі” деген көне түркі жазба ескерткіштерінде “[[медиатр]]” термині бар, ол “[[жол тәңірі]]” деген сөз екен десек, “ала тау” – оны мекендеген барша халықтар үшін [[Тәңіртау]] деген ұғымды беретінін де айта кетсек дейміз. “[[Көз моншақ]]” – оны біздің қазақтар көз тимесін деп ырымдап балаларының омырауына, бас киімінің маңдайына тағып қояды. Бұны тіл көзден сақтаушы ырым ғана емес, бұл да Тәңірдің сыйпаты екен, сол белгі арқылы Тәңірден жарылқау тілеу, жар бол деуі екен. Қазақ халқының жауынгерлік каруының бірі қолшоқпар болған, бұл қару “ақ қайың” ағашынан жасалын­ған. Міне, бұл да ала болып, Тәңірге сыйынып, соның қолдауымен жеңіске жетуге ұмтылудың белгісі. [[Алтай]] жерін мекендейтін хакастар – качиндер және бельтирлер деп бөлінеді. Біз бүгін олардың Тәңі­рісіне қалай құрбандық шалатынын айтсақ, олар да киелі ақ қайыңның ғана түбінде құрбандық шалады екен. Оған тек ер адамдар қатысып, құрбандыққа тек ғана еркек тоқты ғана шалынып, ол ақ түсті, басы, немесе бір шекесі қара болуы шарт көрінеді. Неге ақ қайың дейсіз ғой. Өйткені, “ақ қайың” басқа ағаштардай емес қабығының “ақ-қарасы” бар, яғни ала. [[Шу-Іле]] тауында, Тамғалыдағы жартастардағы тасқа қашап салынған ежелгі суреттердің бірінде екі ірі тұлға тұр: бірі, оң жағындағысы таңдидарлы адам қарап тұр, бұл “Таң” – “жарық”. Оны таңдидарлы дегенім, ол жердегі басқа тастарда адам кейіпті күн дидарлы тұлғаның суретінің бар екенінде. Күндидарлы адам кейіпті тұлғаның басы, сыртқа нұр шашып тұрған шеңберінің ішінде сызығы жоқ дөңгелекпен қоршалған. Ал Таңдидарлы тұлғаның басында ішкі және сыртқы шеңбері бар, ортасы сызықсыз дөңгелекпен салынған, ішкі және сыртқы шеңберлер майда дөңгелекшелермен бедерленген. Осы майда дөңгелекшелер күн әлі шықпаған кездегі таңның жарығын меңзеп тұр. Іңірдидарлы тұлғаның басы, азғана нұрлары шеңбер сызығының ішкі жағынан ортасына қарай сызылған дөңгелекпен сурет­телген, шеңбердің сыртында бірқатар майда дөңгелекшелер бар, бұл жарықтың қараңғыға өтуі дегенді білдірсе керек. Бұл “Іңір” — “қараңғы”. Жартастағы екінші адам кейіпті ірі тұлға осы “ІҢІР” — “қараңғы”. Екі ірі тұлғаның аяқтарының тұсында екі екіден қара малды көруге болады. Таңдидарлы тұлғаның аяқ тұсында, төменінде бұзау, одан жоғарысында семіз бұқа бейнеленген, ал Іңірдидарлы тұлғаның аяқ тұсында жоғарыда арық сиыр тұр, оның төменінде мүйізі жоқ көтерем сиыр бедерленген. Бұлардың бәрінің астында түрлі айуан бейнесіндегі он екі адам билеп жүр. “Таңның” – алдыңғы тұсындағы бұзау мен бұқа “жарықтың” құдіретінен күш алған тіршілікті – өмірді көрсететіндей, ал “Іңірдің” – алдындағы екі сиыр қартаюды – өлімді суреттегені, астындағы 12 бейне-жылдың 12 айы болса керек. Бұл тастағы көріністе “Тәңір” діні суреттелген. А.Аманжоловтың Тамғалыдағы ежелгі суреттер б.д. дейінгі 2000 жылдың аяғы – 1000 жылдың басында тасқа қашалған дегенін ескерсек, “Тәңір” діні христиан, ислам дінінен бұрын түрік, прототүріктердің діні болғаны анық.<ref>Төреғұл ДӘУЛЕТОВ, медицина ғылымдарының кандидаты. Алматы. 27 қазан 2010ж. "Егемен Қазақстан" газетінен</ref><ref>Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010 ISBN 9965-26-322-1</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Түркі мифологиясы]] 0kn1eyyjfz24kiohmh23pznre0xdbg2 Үлгі:Футболдан әлем чемпионаттары 10 21096 3390959 3111594 2024-10-15T16:36:06Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 3390959 wikitext text/x-wiki {{Навигациялық кесте | аты = Футболдан әлем чемпионаттары | state = <includeonly>{{{state|collapsed}}}</includeonly> | тақырып = [[Футболдан әлем чемпионаты|Футболдан әлем чемпионаттары]] |тақырып_стиль = background:{{түс|Футбол}} |бөлім_стиль = background:{{түс|Футбол}} |бөлім1 = Әлем <br /> чемпионаттары |тізім1 = [[Футболдан 1930 жылғы әлем біріншілігі|Уругвай 1930]] • [[Футболдан 1934 жылғы әлем біріншілігі|Италия 1934]] • [[Футболдан 1938 жылғы әлем біріншілігі|Франция 1938]] • [[Футболдан 1950 жылғы әлем біріншілігі|Бразилия 1950]] • [[Футболдан 1954 жылғы әлем біріншілігі|Швейцария 1954]] • [[Футболдан 1958 жылғы әлем біріншілігі|Швеция 1958]] • [[Футболдан 1962 жылғы әлем біріншілігі|Чили 1962]] • [[Футболдан 1966 жылғы әлем біріншілігі|Англия 1966]] • [[Футболдан 1970 жылғы әлем біріншілігі|Мексика 1970]] • [[Футболдан 1974 жылғы әлем біріншілігі|Германия 1974]] • [[Футболдан 1978 жылғы әлем біріншілігі|Аргентина 1978]] • [[Футболдан 1982 жылғы әлем біріншілігі|Испания 1982]] • [[Футболдан 1986 жылғы әлем біріншілігі|Мексика 1986]] • [[Футболдан 1990 жылғы әлем біріншілігі|Италия 1990]] • [[Футболдан 1994 жылғы әлем біріншілігі|АҚШ 1994]] • [[Футболдан 1998 жылғы әлем біріншілігі|Франция 1998]] • [[Футболдан 2002 жылғы әлем біріншілігі|Корея/Жапония 2002]] • [[Футболдан 2006 жылғы әлем біріншілігі|Германия 2006]] • [[Футболдан 2010 жылғы әлем біріншілігі|ОАР 2010]] • [[Футболдан 2014 жылғы әлем біріншілігі|Бразилия 2014]] • [[Футболдан 2018 жылғы әлем біріншілігі|Ресей 2018]] • [[Футболдан 2022 жылғы әлем біріншілігі|Катар 2022]] • ''[[Футболдан 2026 жылғы әлем біріншілігі|Мексика/АҚШ/Канада 2026]]'' |бөлім2 = Финалдар |тізім2 = [[Футболдан 1930 жылғы әлем біріншілігі (финал)|1930]] • [[Футболдан 1934 жылғы әлем біріншілігі (финал)|1934]] • [[Футболдан 1938 жылғы әлем біріншілігі (финал)|1938]] • [[Футболдан 1950 жылғы әлем біріншілігі (финал)|1950]]<sup>1</sup> • [[Футболдан 1954 жылғы әлем біріншілігі (финал)|1954]] • [[Футболдан 1958 жылғы әлем біріншілігі (финал)|1958]] • [[Футболдан 1962 жылғы әлем біріншілігі (финал)|1962]] • [[Футболдан 1966 жылғы әлем біріншілігі (финал)|1966]] • [[Футболдан 1970 жылғы әлем біріншілігі (финал)|1970]] • [[Футболдан 1974 жылғы әлем біріншілігі (финал)|1974]] • [[Футболдан 1978 жылғы әлем біріншілігі (финал)|1978]] • [[Футболдан 1982 жылғы әлем біріншілігі (финал)|1982]] • [[Футболдан 1986 жылғы әлем біріншілігі (финал)|1986]] • [[Футболдан 1990 жылғы әлем біріншілігі (финал)|1990]] • [[Футболдан 1994 жылғы әлем біріншілігі (финал)|1994]] • [[Футболдан 1998 жылғы әлем біріншілігі (финал)|1998]] • [[Футболдан 2002 жылғы әлем біріншілігі (финал)|2002]] • [[Футболдан 2006 жылғы әлем біріншілігі (финал)|2006]] • [[Футболдан 2010 жылғы әлем біріншілігі (финал)|2010]] • [[Футболдан 2014 жылғы әлем біріншілігі (финал)|2014]] • [[Футболдан 2018 жылғы әлем біріншілігі (финал)|2018]] • [[Футболдан 2022 жылғы әлем біріншілігі (финал)|2022]] |бөлім3 = Іріктеу турнирі |тізім3 = <span style="color:#808080;">1930</span><sup>2</sup> • [[Футболдан 1934 жылғы әлем біріншілігі (іріктеу турнирі)|1934]] • [[Футболдан 1934 жылғы әлем біріншілігі (іріктеу турнирі)|1938]] • [[Футболдан 1950 жылғы әлем біріншілігі (іріктеу турнирі)|1950]] • [[Футболдан 1954 жылғы әлем біріншілігі (іріктеу турнирі)|1954]] • [[Футболдан 1958 жылғы әлем біріншілігі (іріктеу турнирі)|1958]] • [[Футболдан 1962 жылғы әлем біріншілігі (іріктеу турнирі)|1962]] • [[Футболдан 1966 жылғы әлем біріншілігі (іріктеу турнирі)|1966]] • [[Футболдан 1970 жылғы әлем біріншілігі (іріктеу турнирі)|1970]] • [[Футболдан 1974 жылғы әлем біріншілігі (іріктеу турнирі)|1974]] • [[Футболдан 1978 жылғы әлем біріншілігі (іріктеу турнирі)|1978]] • [[Футболдан 1982 жылғы әлем біріншілігі (іріктеу турнирі)|1982]] • [[Футболдан 1986 жылғы әлем біріншілігі (іріктеу турнирі)|1986]] • [[Футболдан 1990 жылғы әлем біріншілігі (іріктеу турнирі)|1990]] • [[Футболдан 1994 жылғы әлем біріншілігі (іріктеу турнирі)|1994]] • [[Футболдан 1998 жылғы әлем біріншілігі (іріктеу турнирі)|1998]] • [[Футболдан 2002 жылғы әлем біріншілігі (іріктеу турнирі)|2002]] • [[Футболдан 2006 жылғы әлем біріншілігі (іріктеу турнирі)|2006]] • [[Футболдан 2010 жылғы әлем біріншілігі (іріктеу турнирі)|2010]] • [[Футболдан 2014 жылғы әлем біріншілігі (іріктеу турнирі)|2014]] • [[Футболдан 2018 жылғы әлем біріншілігі (іріктеу турнирі)|2018]] • [[Футболдан 2022 жылғы әлем біріншілігі (іріктеу турнирі)|2022]] • [[Футболдан 2026 жылғы әлем біріншілігі (іріктеу турнирі)|''2026'']] |бөлім5 = Басқалары |тізім5 = [[Футболдан әлем біріншілігінің марапаттары|Марапаттар]] • [[Футболдан әлем чемпионатының сұрмергендері|Сұрмергендер]] • [[Футболдан әлем біріншілігінің хет-триктері|Хет-трик]] • [[Футболдан әлем біріншілігінің тарихы|Тарихы]] • [[Футболдан әлем біріншілігінің мүшелді голдары|Мүшел голдар]] • [[Футболдан әлем біріншілігінің рекордтары|Рекордтар]] • [[Футболдан әлем біріншілігі (қатысушы командалар статистикасы)|Командалар статистикасы]] • [[Футболдан әлем біріншілігінің кубогы|Кубок]] • [[Футболдан әлем біріншілігінің автоголдары|Автоголдар]] |асты_стиль = background:{{түс|Футбол}} |асты = <sup>1</sup>1950 жылы финал өткізілген жоқ. <sup>2</sup>1930 жылы іріктеу турнирі өткізілген жоқ.{{refend}} }}<noinclude> [[Санат:Навигациялық үлгілер:Әлем чемпионаттары]] [[Санат:Навигациялық үлгілер:Футболдан әлем чемпионаттары]] </noinclude> 1z6gt6l98782xexfpww9ik4bzkqi3fj Дирижабль 0 27140 3391052 2370281 2024-10-16T02:42:58Z Рефлексист 77299 уикилендіру 3391052 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Zeppellin NT amk.JPG|thumb|300px]] '''Дирижабль''' ({{lang-fr|dirigeable — басқарылатын}}) — [[ауа]]дан жеңіл [[газ]]дын — [[сутек]] немесе [[гелий]]дің көтеру күшімен ауаға көтерілетін сигара пішінді ұшатын [[аппарат]]. Басқарылмайтын [[аэростат]]тан дирижабльдің ерекшелігі, кез келген бағытқа ұшу мүмкіндік беретін бір немесе бірнеше [[қозғалтқыш]]ы болады. Дирижабльдің жүк көтергіштігі мен ұшу қашықтығы мол. Дирижабльдің тік бағыттағы козғалысы биіктік рульдерімен, ал үлкен ауысулар — газдың аз бөлігін жіберумен (түсу кезінде), [[балласт]]ы тастаумен (кәтерілу кезінде) реттеліп отырады. Көлденең жазықтықта дирижабль [[бағыт]] рульдерімен басқарылады.<ref>Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Әскери іс. Алматы:"Мектеп" ААҚ , 2001</ref> == Дереккөздер == <references/> {{stub:Әскери іс}} {{wikify}} [[Санат:Әскери іс]] rw8lcrif73rw0xcvb0nu16z6ma26fwc Негидалдар 0 44374 3391061 3124680 2024-10-16T04:55:36Z Мағыпар 100137 нақтылау 3391061 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Негидалдар |сурет = Map of Russia - Negidales Orotches Oultches(2008-03).png |сурет тақырыбы = |саны = 600 |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 522 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Украйна}} |саны2 = 52 (2001) |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[негидал тілі]] |діні = православие |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Негидалдар''' (орочондар, шляктар, элькан бэйэнин (эвенк және ульча тілдерінде негда – “жағалық”, “шеткі” деген сөз, өз атаулары “осы жердікі”, “жергілікті”)) – [[Ресей Федерациясы]]ның [[Хабаров]] өлкесінде тұратын халық. [[Амур]] мен [[Амгунь]] өзендерінің жағалауын мекендейді. Жалпы саны 600-дей.<ref>Большая Советская энциклопедия Негидальцы https://my-dict.ru/dic/bolshaya-sovetskaya-enciklopediya/62740-negidalcy/</ref><ref>Значение слова негидальцы https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BD%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B</ref><ref>Большая Советская энциклопедия НЕГИДАЛЬЦЫ https://rus-bse.slovaronline.com/52314-%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B</ref><ref>Негидальцы https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/409371</ref> == Тілі == Солтүстік-азиялық нәсілдің байкалдық типіне жатады. [[Алтай]] тіл шоғырының тұңғыс-маньчжур тобына жататын негидал тілінде сөйлейді, тілі екі диалектіге бөлінеді. Орыс тілі де тараған.<ref name="Қазақ энциклопедиясы, 7 том">Қазақ энциклопедиясы, 7 том</ref> == Діні == Негидалдар ресми түрде православиеправославие дінін қабылдағанымен, табиғат құбылыстарына табыну, бақсылық сақталған. == Тарихы == Негидалдарды [[Амгунь]] өзенінің жағасын мекендеп, [[нивх]]тар, ульчалармен араласып кеткен эвенкілердің ұрпақтары деген болжам бар. Зерттеушілердің пікірінше, ежелгі ата-бабалары ежелгі темір дәуірінен бастап Байкал аумағы арқылы көшіп келген көшпелі тунгус аңшыларының тобы болған. Уақыт өте келе эвенктер тобы Амур және Амгун өзендерінің бассейндеріне жетіп, Охот теңізіне барып, сонда қоныстанды. Территорияның шалғайлығы табиғи оқшаулануға әкелді, бұл көршілес нивхтар, нанай, улчи халықтарының ықпалымен бірге негидал этникалық тобының қалыптасуына мүмкіндік берді. Болжам бойынша, қытай және маньчжур көпестерімен байланыс орта ғасырлардың аяғында басталған. Орыс казактары шалғай аймақтарға тек 17 ғасырдың екінші жартысында жетті. Өлкені орыстардың белсенді игеруі, қыстақтарды, тұрақты қоныстарды салу 20 ғасырдың екінші жартысында басталды. [[Орыстар|орыс]], [[корей]], [[эвенк]] тектес мигранттардың келуі Амгуннан алтынның табылуымен байланысты болды. Кеңес өкіметінің орнауымен негидалдардың дәстүрлі өмір салтында өзгерістер болды: ұсақ елді мекендер таратылып, ірілендірілді, көшпелілікке тыйым салынды, [[бақсы]]ларды қудалады. Бұл ғасырлар бойы қалыптасқан өмір салтын, діни мәдениетті, балық аулау культімен байланысты салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды жоғалтуға әкелді.<ref>https://travelask.ru/articles/negidaltsy-tyaga-k-prekrasnomu-v-surovyh-usloviyah Анна Шихова Негидальцы: тяга к прекрасному в суровых условиях</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі шаруашылықтарының негізгілері – балық аулау мен аңшылық. Терісі бағалы аң, жабайы бұғы, бұлан, құс аулау кең тараған. Бұғыны мініс, жегіс көлігі ретінде пайдаланып, иттерді шанаға (нарта) жегеді. Қозғалыс құралы ретінде шаңғы қолданылады, тақтайлардан, қайыңнан қайық жасайды. Жазда ағаш қабықтарымен жабылған, екі жақты шатырлы шағын үйде, [[чум]] мен күркеде, қыста астынан жылытылатын үлкен ағаш қаңқалы үйлерде тұрады.<ref name="Қазақ энциклопедиясы, 7 том"/> == Мәдениеті == Негидалдардың дәстүрлі киімдері амурлық үлгіге жатады. Олар қоян жүнінен кеудеше (уйпун), аңшылық күртесінің үстіне алжапқыш (белгепун), ит терісінен тон (ненанди), бұлан мен бұғы терісінен тігілген күртеше (конго), сондай-ақ тон (сун), белдемше (хоскан) киген. Аяқ киімдері пішіміне, материалына, мақсатына, әшекейлеріне қарай (тэргэме, лобдирма, гемчира, олот, т.б.) көптеген атаулар болған. Балықты қайнатып, қуырып, пісіріп, ірімшікті (строганина) кептіріп жеген. Оны шашлыққа, ал етті сым торға қуырды. Балық сорпалары шөп дәмдеуіштерімен дайындалды. Барлық дерлік тағамдарға балық пен итбалық майы қосылды. == Қазақстандағы негидалдар == Мордвалар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы негидальдар саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 1 адам, 2009 жылғы мəлімет бойынша 6 адам.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 181-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> == Дереккөздер == <references/> ==Әдебиеттер== Әдебиеттер:Смоляк А.В., Этнические процессы у народов Нижнего Амура и Сахалина. Сер. ХІХ – нач. XX вв., М., 1975; Народы мира, историко-этнографический справочник, М., 1988. ==Сілтемелер== * [[Неварлар]] * [[Нгонилер]] * [[Нганасандар]] {{Азия халықтары}} {{stub}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] tc215y18333i6f0fw9ybgssu5xl230w 3391062 3391061 2024-10-16T04:56:33Z Мағыпар 100137 3391062 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Негидалдар |сурет = Map of Russia - Negidales Orotches Oultches(2008-03).png |сурет тақырыбы = |саны = 600 |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 522 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Украйна}} |саны2 = 52 (2001) |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[негидал тілі]] |діні = [[Православ шіркеуі|православие]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Негидалдар''' (орочондар, шляктар, элькан бэйэнин (эвенк және ульча тілдерінде негда – “жағалық”, “шеткі” деген сөз, өз атаулары “осы жердікі”, “жергілікті”)) – [[Ресей Федерациясы]]ның [[Хабаров]] өлкесінде тұратын халық. [[Амур]] мен [[Амгунь]] өзендерінің жағалауын мекендейді. Жалпы саны 600-дей.<ref>Большая Советская энциклопедия Негидальцы https://my-dict.ru/dic/bolshaya-sovetskaya-enciklopediya/62740-negidalcy/</ref><ref>Значение слова негидальцы https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BD%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B</ref><ref>Большая Советская энциклопедия НЕГИДАЛЬЦЫ https://rus-bse.slovaronline.com/52314-%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B</ref><ref>Негидальцы https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/409371</ref> == Тілі == Солтүстік-азиялық нәсілдің байкалдық типіне жатады. [[Алтай]] тіл шоғырының тұңғыс-маньчжур тобына жататын негидал тілінде сөйлейді, тілі екі диалектіге бөлінеді. Орыс тілі де тараған.<ref name="Қазақ энциклопедиясы, 7 том">Қазақ энциклопедиясы, 7 том</ref> == Діні == Негидалдар ресми түрде православиеправославие дінін қабылдағанымен, табиғат құбылыстарына табыну, бақсылық сақталған. == Тарихы == Негидалдарды [[Амгунь]] өзенінің жағасын мекендеп, [[нивх]]тар, ульчалармен араласып кеткен эвенкілердің ұрпақтары деген болжам бар. Зерттеушілердің пікірінше, ежелгі ата-бабалары ежелгі темір дәуірінен бастап Байкал аумағы арқылы көшіп келген көшпелі тунгус аңшыларының тобы болған. Уақыт өте келе эвенктер тобы Амур және Амгун өзендерінің бассейндеріне жетіп, Охот теңізіне барып, сонда қоныстанды. Территорияның шалғайлығы табиғи оқшаулануға әкелді, бұл көршілес нивхтар, нанай, улчи халықтарының ықпалымен бірге негидал этникалық тобының қалыптасуына мүмкіндік берді. Болжам бойынша, қытай және маньчжур көпестерімен байланыс орта ғасырлардың аяғында басталған. Орыс казактары шалғай аймақтарға тек 17 ғасырдың екінші жартысында жетті. Өлкені орыстардың белсенді игеруі, қыстақтарды, тұрақты қоныстарды салу 20 ғасырдың екінші жартысында басталды. [[Орыстар|орыс]], [[корей]], [[эвенк]] тектес мигранттардың келуі Амгуннан алтынның табылуымен байланысты болды. Кеңес өкіметінің орнауымен негидалдардың дәстүрлі өмір салтында өзгерістер болды: ұсақ елді мекендер таратылып, ірілендірілді, көшпелілікке тыйым салынды, [[бақсы]]ларды қудалады. Бұл ғасырлар бойы қалыптасқан өмір салтын, діни мәдениетті, балық аулау культімен байланысты салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды жоғалтуға әкелді.<ref>https://travelask.ru/articles/negidaltsy-tyaga-k-prekrasnomu-v-surovyh-usloviyah Анна Шихова Негидальцы: тяга к прекрасному в суровых условиях</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі шаруашылықтарының негізгілері – балық аулау мен аңшылық. Терісі бағалы аң, жабайы бұғы, бұлан, құс аулау кең тараған. Бұғыны мініс, жегіс көлігі ретінде пайдаланып, иттерді шанаға (нарта) жегеді. Қозғалыс құралы ретінде шаңғы қолданылады, тақтайлардан, қайыңнан қайық жасайды. Жазда ағаш қабықтарымен жабылған, екі жақты шатырлы шағын үйде, [[чум]] мен күркеде, қыста астынан жылытылатын үлкен ағаш қаңқалы үйлерде тұрады.<ref name="Қазақ энциклопедиясы, 7 том"/> == Мәдениеті == Негидалдардың дәстүрлі киімдері амурлық үлгіге жатады. Олар қоян жүнінен кеудеше (уйпун), аңшылық күртесінің үстіне алжапқыш (белгепун), ит терісінен тон (ненанди), бұлан мен бұғы терісінен тігілген күртеше (конго), сондай-ақ тон (сун), белдемше (хоскан) киген. Аяқ киімдері пішіміне, материалына, мақсатына, әшекейлеріне қарай (тэргэме, лобдирма, гемчира, олот, т.б.) көптеген атаулар болған. Балықты қайнатып, қуырып, пісіріп, ірімшікті (строганина) кептіріп жеген. Оны шашлыққа, ал етті сым торға қуырды. Балық сорпалары шөп дәмдеуіштерімен дайындалды. Барлық дерлік тағамдарға балық пен итбалық майы қосылды. == Қазақстандағы негидалдар == Мордвалар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы негидальдар саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 1 адам, 2009 жылғы мəлімет бойынша 6 адам.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 181-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> == Дереккөздер == <references/> ==Әдебиеттер== Әдебиеттер:Смоляк А.В., Этнические процессы у народов Нижнего Амура и Сахалина. Сер. ХІХ – нач. XX вв., М., 1975; Народы мира, историко-этнографический справочник, М., 1988. ==Сілтемелер== * [[Неварлар]] * [[Нгонилер]] * [[Нганасандар]] {{Азия халықтары}} {{stub}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] ag0otpdffglhyy9tn8m1tqcjq7ucc4z 3391063 3391062 2024-10-16T04:58:02Z Мағыпар 100137 нақтылау 3391063 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Негидалдар |сурет = Map of Russia - Negidales Orotches Oultches(2008-03).png |сурет тақырыбы = |саны = 600 |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 522 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Украйна}} |саны2 = 52 (2001) |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[негидал тілі]] |діні = [[Православ шіркеуі|православие]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Негидалдар''' (орочондар, шляктар, элькан бэйэнин (эвенк және ульча тілдерінде негда – “жағалық”, “шеткі” деген сөз, өз атаулары “осы жердікі”, “жергілікті”)) – [[Ресей Федерациясы]]ның [[Хабаров]] өлкесінде тұратын халық. [[Амур]] мен [[Амгунь]] өзендерінің жағалауын мекендейді. Жалпы саны 600-дей.<ref>{{cite web|url=https://my-dict.ru/dic/bolshaya-sovetskaya-enciklopediya/62740-negidalcy/|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> <ref>Значение слова негидальцы https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BD%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B</ref> <ref>Большая Советская энциклопедия НЕГИДАЛЬЦЫ https://rus-bse.slovaronline.com/52314-%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B</ref> <ref>Негидальцы https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/409371</ref> == Тілі == Солтүстік-азиялық нәсілдің байкалдық типіне жатады. [[Алтай]] тіл шоғырының тұңғыс-маньчжур тобына жататын негидал тілінде сөйлейді, тілі екі диалектіге бөлінеді. Орыс тілі де тараған.<ref name="Қазақ энциклопедиясы, 7 том">Қазақ энциклопедиясы, 7 том</ref> == Діні == Негидалдар ресми түрде православиеправославие дінін қабылдағанымен, табиғат құбылыстарына табыну, бақсылық сақталған. == Тарихы == Негидалдарды [[Амгунь]] өзенінің жағасын мекендеп, [[нивх]]тар, ульчалармен араласып кеткен эвенкілердің ұрпақтары деген болжам бар. Зерттеушілердің пікірінше, ежелгі ата-бабалары ежелгі темір дәуірінен бастап Байкал аумағы арқылы көшіп келген көшпелі тунгус аңшыларының тобы болған. Уақыт өте келе эвенктер тобы Амур және Амгун өзендерінің бассейндеріне жетіп, Охот теңізіне барып, сонда қоныстанды. Территорияның шалғайлығы табиғи оқшаулануға әкелді, бұл көршілес нивхтар, нанай, улчи халықтарының ықпалымен бірге негидал этникалық тобының қалыптасуына мүмкіндік берді. Болжам бойынша, қытай және маньчжур көпестерімен байланыс орта ғасырлардың аяғында басталған. Орыс казактары шалғай аймақтарға тек 17 ғасырдың екінші жартысында жетті. Өлкені орыстардың белсенді игеруі, қыстақтарды, тұрақты қоныстарды салу 20 ғасырдың екінші жартысында басталды. [[Орыстар|орыс]], [[корей]], [[эвенк]] тектес мигранттардың келуі Амгуннан алтынның табылуымен байланысты болды. Кеңес өкіметінің орнауымен негидалдардың дәстүрлі өмір салтында өзгерістер болды: ұсақ елді мекендер таратылып, ірілендірілді, көшпелілікке тыйым салынды, [[бақсы]]ларды қудалады. Бұл ғасырлар бойы қалыптасқан өмір салтын, діни мәдениетті, балық аулау культімен байланысты салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды жоғалтуға әкелді.<ref>https://travelask.ru/articles/negidaltsy-tyaga-k-prekrasnomu-v-surovyh-usloviyah Анна Шихова Негидальцы: тяга к прекрасному в суровых условиях</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі шаруашылықтарының негізгілері – балық аулау мен аңшылық. Терісі бағалы аң, жабайы бұғы, бұлан, құс аулау кең тараған. Бұғыны мініс, жегіс көлігі ретінде пайдаланып, иттерді шанаға (нарта) жегеді. Қозғалыс құралы ретінде шаңғы қолданылады, тақтайлардан, қайыңнан қайық жасайды. Жазда ағаш қабықтарымен жабылған, екі жақты шатырлы шағын үйде, [[чум]] мен күркеде, қыста астынан жылытылатын үлкен ағаш қаңқалы үйлерде тұрады.<ref name="Қазақ энциклопедиясы, 7 том"/> == Мәдениеті == Негидалдардың дәстүрлі киімдері амурлық үлгіге жатады. Олар қоян жүнінен кеудеше (уйпун), аңшылық күртесінің үстіне алжапқыш (белгепун), ит терісінен тон (ненанди), бұлан мен бұғы терісінен тігілген күртеше (конго), сондай-ақ тон (сун), белдемше (хоскан) киген. Аяқ киімдері пішіміне, материалына, мақсатына, әшекейлеріне қарай (тэргэме, лобдирма, гемчира, олот, т.б.) көптеген атаулар болған. Балықты қайнатып, қуырып, пісіріп, ірімшікті (строганина) кептіріп жеген. Оны шашлыққа, ал етті сым торға қуырды. Балық сорпалары шөп дәмдеуіштерімен дайындалды. Барлық дерлік тағамдарға балық пен итбалық майы қосылды. == Қазақстандағы негидалдар == Мордвалар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы негидальдар саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 1 адам, 2009 жылғы мəлімет бойынша 6 адам.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 181-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> == Дереккөздер == <references/> ==Әдебиеттер== Әдебиеттер:Смоляк А.В., Этнические процессы у народов Нижнего Амура и Сахалина. Сер. ХІХ – нач. XX вв., М., 1975; Народы мира, историко-этнографический справочник, М., 1988. ==Сілтемелер== * [[Неварлар]] * [[Нгонилер]] * [[Нганасандар]] {{Азия халықтары}} {{stub}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] 8dqa5sqjeffrnuno1iqps49xzfrprze 3391064 3391063 2024-10-16T04:59:13Z Мағыпар 100137 нақтылау 3391064 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Негидалдар |сурет = Map of Russia - Negidales Orotches Oultches(2008-03).png |сурет тақырыбы = |саны = 600 |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 522 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Украйна}} |саны2 = 52 (2001) |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[негидал тілі]] |діні = [[Православ шіркеуі|православие]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Негидалдар''' (орочондар, шляктар, элькан бэйэнин (эвенк және ульча тілдерінде негда – “жағалық”, “шеткі” деген сөз, өз атаулары “осы жердікі”, “жергілікті”)) – [[Ресей Федерациясы]]ның [[Хабаров]] өлкесінде тұратын халық. [[Амур]] мен [[Амгунь]] өзендерінің жағалауын мекендейді. Жалпы саны 600-дей.<ref>{{cite web|url=https://my-dict.ru/dic/bolshaya-sovetskaya-enciklopediya/62740-negidalcy/|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BD%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидал сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> <ref>Большая Советская энциклопедия НЕГИДАЛЬЦЫ https://rus-bse.slovaronline.com/52314-%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B</ref> <ref>Негидальцы https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/409371</ref> == Тілі == Солтүстік-азиялық нәсілдің байкалдық типіне жатады. [[Алтай]] тіл шоғырының тұңғыс-маньчжур тобына жататын негидал тілінде сөйлейді, тілі екі диалектіге бөлінеді. Орыс тілі де тараған.<ref name="Қазақ энциклопедиясы, 7 том">Қазақ энциклопедиясы, 7 том</ref> == Діні == Негидалдар ресми түрде православиеправославие дінін қабылдағанымен, табиғат құбылыстарына табыну, бақсылық сақталған. == Тарихы == Негидалдарды [[Амгунь]] өзенінің жағасын мекендеп, [[нивх]]тар, ульчалармен араласып кеткен эвенкілердің ұрпақтары деген болжам бар. Зерттеушілердің пікірінше, ежелгі ата-бабалары ежелгі темір дәуірінен бастап Байкал аумағы арқылы көшіп келген көшпелі тунгус аңшыларының тобы болған. Уақыт өте келе эвенктер тобы Амур және Амгун өзендерінің бассейндеріне жетіп, Охот теңізіне барып, сонда қоныстанды. Территорияның шалғайлығы табиғи оқшаулануға әкелді, бұл көршілес нивхтар, нанай, улчи халықтарының ықпалымен бірге негидал этникалық тобының қалыптасуына мүмкіндік берді. Болжам бойынша, қытай және маньчжур көпестерімен байланыс орта ғасырлардың аяғында басталған. Орыс казактары шалғай аймақтарға тек 17 ғасырдың екінші жартысында жетті. Өлкені орыстардың белсенді игеруі, қыстақтарды, тұрақты қоныстарды салу 20 ғасырдың екінші жартысында басталды. [[Орыстар|орыс]], [[корей]], [[эвенк]] тектес мигранттардың келуі Амгуннан алтынның табылуымен байланысты болды. Кеңес өкіметінің орнауымен негидалдардың дәстүрлі өмір салтында өзгерістер болды: ұсақ елді мекендер таратылып, ірілендірілді, көшпелілікке тыйым салынды, [[бақсы]]ларды қудалады. Бұл ғасырлар бойы қалыптасқан өмір салтын, діни мәдениетті, балық аулау культімен байланысты салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды жоғалтуға әкелді.<ref>https://travelask.ru/articles/negidaltsy-tyaga-k-prekrasnomu-v-surovyh-usloviyah Анна Шихова Негидальцы: тяга к прекрасному в суровых условиях</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі шаруашылықтарының негізгілері – балық аулау мен аңшылық. Терісі бағалы аң, жабайы бұғы, бұлан, құс аулау кең тараған. Бұғыны мініс, жегіс көлігі ретінде пайдаланып, иттерді шанаға (нарта) жегеді. Қозғалыс құралы ретінде шаңғы қолданылады, тақтайлардан, қайыңнан қайық жасайды. Жазда ағаш қабықтарымен жабылған, екі жақты шатырлы шағын үйде, [[чум]] мен күркеде, қыста астынан жылытылатын үлкен ағаш қаңқалы үйлерде тұрады.<ref name="Қазақ энциклопедиясы, 7 том"/> == Мәдениеті == Негидалдардың дәстүрлі киімдері амурлық үлгіге жатады. Олар қоян жүнінен кеудеше (уйпун), аңшылық күртесінің үстіне алжапқыш (белгепун), ит терісінен тон (ненанди), бұлан мен бұғы терісінен тігілген күртеше (конго), сондай-ақ тон (сун), белдемше (хоскан) киген. Аяқ киімдері пішіміне, материалына, мақсатына, әшекейлеріне қарай (тэргэме, лобдирма, гемчира, олот, т.б.) көптеген атаулар болған. Балықты қайнатып, қуырып, пісіріп, ірімшікті (строганина) кептіріп жеген. Оны шашлыққа, ал етті сым торға қуырды. Балық сорпалары шөп дәмдеуіштерімен дайындалды. Барлық дерлік тағамдарға балық пен итбалық майы қосылды. == Қазақстандағы негидалдар == Мордвалар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы негидальдар саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 1 адам, 2009 жылғы мəлімет бойынша 6 адам.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 181-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> == Дереккөздер == <references/> ==Әдебиеттер== Әдебиеттер:Смоляк А.В., Этнические процессы у народов Нижнего Амура и Сахалина. Сер. ХІХ – нач. XX вв., М., 1975; Народы мира, историко-этнографический справочник, М., 1988. ==Сілтемелер== * [[Неварлар]] * [[Нгонилер]] * [[Нганасандар]] {{Азия халықтары}} {{stub}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] 8tsmi0k7oz02sn3d09bt68fvwaqnvwq 3391065 3391064 2024-10-16T05:00:17Z Мағыпар 100137 нақтылау 3391065 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Негидалдар |сурет = Map of Russia - Negidales Orotches Oultches(2008-03).png |сурет тақырыбы = |саны = 600 |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 522 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Украйна}} |саны2 = 52 (2001) |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[негидал тілі]] |діні = [[Православ шіркеуі|православие]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Негидалдар''' (орочондар, шляктар, элькан бэйэнин (эвенк және ульча тілдерінде негда – “жағалық”, “шеткі” деген сөз, өз атаулары “осы жердікі”, “жергілікті”)) – [[Ресей Федерациясы]]ның [[Хабаров]] өлкесінде тұратын халық. [[Амур]] мен [[Амгунь]] өзендерінің жағалауын мекендейді. Жалпы саны 600-дей.<ref>{{cite web|url=https://my-dict.ru/dic/bolshaya-sovetskaya-enciklopediya/62740-negidalcy/|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BD%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидал сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://rus-bse.slovaronline.com/52314-%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> <ref>Негидальцы https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/409371</ref> == Тілі == Солтүстік-азиялық нәсілдің байкалдық типіне жатады. [[Алтай]] тіл шоғырының тұңғыс-маньчжур тобына жататын негидал тілінде сөйлейді, тілі екі диалектіге бөлінеді. Орыс тілі де тараған.<ref name="Қазақ энциклопедиясы, 7 том">Қазақ энциклопедиясы, 7 том</ref> == Діні == Негидалдар ресми түрде православиеправославие дінін қабылдағанымен, табиғат құбылыстарына табыну, бақсылық сақталған. == Тарихы == Негидалдарды [[Амгунь]] өзенінің жағасын мекендеп, [[нивх]]тар, ульчалармен араласып кеткен эвенкілердің ұрпақтары деген болжам бар. Зерттеушілердің пікірінше, ежелгі ата-бабалары ежелгі темір дәуірінен бастап Байкал аумағы арқылы көшіп келген көшпелі тунгус аңшыларының тобы болған. Уақыт өте келе эвенктер тобы Амур және Амгун өзендерінің бассейндеріне жетіп, Охот теңізіне барып, сонда қоныстанды. Территорияның шалғайлығы табиғи оқшаулануға әкелді, бұл көршілес нивхтар, нанай, улчи халықтарының ықпалымен бірге негидал этникалық тобының қалыптасуына мүмкіндік берді. Болжам бойынша, қытай және маньчжур көпестерімен байланыс орта ғасырлардың аяғында басталған. Орыс казактары шалғай аймақтарға тек 17 ғасырдың екінші жартысында жетті. Өлкені орыстардың белсенді игеруі, қыстақтарды, тұрақты қоныстарды салу 20 ғасырдың екінші жартысында басталды. [[Орыстар|орыс]], [[корей]], [[эвенк]] тектес мигранттардың келуі Амгуннан алтынның табылуымен байланысты болды. Кеңес өкіметінің орнауымен негидалдардың дәстүрлі өмір салтында өзгерістер болды: ұсақ елді мекендер таратылып, ірілендірілді, көшпелілікке тыйым салынды, [[бақсы]]ларды қудалады. Бұл ғасырлар бойы қалыптасқан өмір салтын, діни мәдениетті, балық аулау культімен байланысты салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды жоғалтуға әкелді.<ref>https://travelask.ru/articles/negidaltsy-tyaga-k-prekrasnomu-v-surovyh-usloviyah Анна Шихова Негидальцы: тяга к прекрасному в суровых условиях</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі шаруашылықтарының негізгілері – балық аулау мен аңшылық. Терісі бағалы аң, жабайы бұғы, бұлан, құс аулау кең тараған. Бұғыны мініс, жегіс көлігі ретінде пайдаланып, иттерді шанаға (нарта) жегеді. Қозғалыс құралы ретінде шаңғы қолданылады, тақтайлардан, қайыңнан қайық жасайды. Жазда ағаш қабықтарымен жабылған, екі жақты шатырлы шағын үйде, [[чум]] мен күркеде, қыста астынан жылытылатын үлкен ағаш қаңқалы үйлерде тұрады.<ref name="Қазақ энциклопедиясы, 7 том"/> == Мәдениеті == Негидалдардың дәстүрлі киімдері амурлық үлгіге жатады. Олар қоян жүнінен кеудеше (уйпун), аңшылық күртесінің үстіне алжапқыш (белгепун), ит терісінен тон (ненанди), бұлан мен бұғы терісінен тігілген күртеше (конго), сондай-ақ тон (сун), белдемше (хоскан) киген. Аяқ киімдері пішіміне, материалына, мақсатына, әшекейлеріне қарай (тэргэме, лобдирма, гемчира, олот, т.б.) көптеген атаулар болған. Балықты қайнатып, қуырып, пісіріп, ірімшікті (строганина) кептіріп жеген. Оны шашлыққа, ал етті сым торға қуырды. Балық сорпалары шөп дәмдеуіштерімен дайындалды. Барлық дерлік тағамдарға балық пен итбалық майы қосылды. == Қазақстандағы негидалдар == Мордвалар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы негидальдар саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 1 адам, 2009 жылғы мəлімет бойынша 6 адам.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 181-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> == Дереккөздер == <references/> ==Әдебиеттер== Әдебиеттер:Смоляк А.В., Этнические процессы у народов Нижнего Амура и Сахалина. Сер. ХІХ – нач. XX вв., М., 1975; Народы мира, историко-этнографический справочник, М., 1988. ==Сілтемелер== * [[Неварлар]] * [[Нгонилер]] * [[Нганасандар]] {{Азия халықтары}} {{stub}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] inrku0jqdfb4q8rt9qxhe9ly25idwj0 3391066 3391065 2024-10-16T05:01:11Z Мағыпар 100137 нақтылау 3391066 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Негидалдар |сурет = Map of Russia - Negidales Orotches Oultches(2008-03).png |сурет тақырыбы = |саны = 600 |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 522 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Украйна}} |саны2 = 52 (2001) |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[негидал тілі]] |діні = [[Православ шіркеуі|православие]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Негидалдар''' (орочондар, шляктар, элькан бэйэнин (эвенк және ульча тілдерінде негда – “жағалық”, “шеткі” деген сөз, өз атаулары “осы жердікі”, “жергілікті”)) – [[Ресей Федерациясы]]ның [[Хабаров]] өлкесінде тұратын халық. [[Амур]] мен [[Амгунь]] өзендерінің жағалауын мекендейді. Жалпы саны 600-дей.<ref>{{cite web|url=https://my-dict.ru/dic/bolshaya-sovetskaya-enciklopediya/62740-negidalcy/|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BD%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидал сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://rus-bse.slovaronline.com/52314-%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/409371|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тілі == Солтүстік-азиялық нәсілдің байкалдық типіне жатады. [[Алтай]] тіл шоғырының тұңғыс-маньчжур тобына жататын негидал тілінде сөйлейді, тілі екі диалектіге бөлінеді. Орыс тілі де тараған.<ref name="Қазақ энциклопедиясы, 7 том">Қазақ энциклопедиясы, 7 том</ref> == Діні == Негидалдар ресми түрде православиеправославие дінін қабылдағанымен, табиғат құбылыстарына табыну, бақсылық сақталған. == Тарихы == Негидалдарды [[Амгунь]] өзенінің жағасын мекендеп, [[нивх]]тар, ульчалармен араласып кеткен эвенкілердің ұрпақтары деген болжам бар. Зерттеушілердің пікірінше, ежелгі ата-бабалары ежелгі темір дәуірінен бастап Байкал аумағы арқылы көшіп келген көшпелі тунгус аңшыларының тобы болған. Уақыт өте келе эвенктер тобы Амур және Амгун өзендерінің бассейндеріне жетіп, Охот теңізіне барып, сонда қоныстанды. Территорияның шалғайлығы табиғи оқшаулануға әкелді, бұл көршілес нивхтар, нанай, улчи халықтарының ықпалымен бірге негидал этникалық тобының қалыптасуына мүмкіндік берді. Болжам бойынша, қытай және маньчжур көпестерімен байланыс орта ғасырлардың аяғында басталған. Орыс казактары шалғай аймақтарға тек 17 ғасырдың екінші жартысында жетті. Өлкені орыстардың белсенді игеруі, қыстақтарды, тұрақты қоныстарды салу 20 ғасырдың екінші жартысында басталды. [[Орыстар|орыс]], [[корей]], [[эвенк]] тектес мигранттардың келуі Амгуннан алтынның табылуымен байланысты болды. Кеңес өкіметінің орнауымен негидалдардың дәстүрлі өмір салтында өзгерістер болды: ұсақ елді мекендер таратылып, ірілендірілді, көшпелілікке тыйым салынды, [[бақсы]]ларды қудалады. Бұл ғасырлар бойы қалыптасқан өмір салтын, діни мәдениетті, балық аулау культімен байланысты салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды жоғалтуға әкелді.<ref>https://travelask.ru/articles/negidaltsy-tyaga-k-prekrasnomu-v-surovyh-usloviyah Анна Шихова Негидальцы: тяга к прекрасному в суровых условиях</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі шаруашылықтарының негізгілері – балық аулау мен аңшылық. Терісі бағалы аң, жабайы бұғы, бұлан, құс аулау кең тараған. Бұғыны мініс, жегіс көлігі ретінде пайдаланып, иттерді шанаға (нарта) жегеді. Қозғалыс құралы ретінде шаңғы қолданылады, тақтайлардан, қайыңнан қайық жасайды. Жазда ағаш қабықтарымен жабылған, екі жақты шатырлы шағын үйде, [[чум]] мен күркеде, қыста астынан жылытылатын үлкен ағаш қаңқалы үйлерде тұрады.<ref name="Қазақ энциклопедиясы, 7 том"/> == Мәдениеті == Негидалдардың дәстүрлі киімдері амурлық үлгіге жатады. Олар қоян жүнінен кеудеше (уйпун), аңшылық күртесінің үстіне алжапқыш (белгепун), ит терісінен тон (ненанди), бұлан мен бұғы терісінен тігілген күртеше (конго), сондай-ақ тон (сун), белдемше (хоскан) киген. Аяқ киімдері пішіміне, материалына, мақсатына, әшекейлеріне қарай (тэргэме, лобдирма, гемчира, олот, т.б.) көптеген атаулар болған. Балықты қайнатып, қуырып, пісіріп, ірімшікті (строганина) кептіріп жеген. Оны шашлыққа, ал етті сым торға қуырды. Балық сорпалары шөп дәмдеуіштерімен дайындалды. Барлық дерлік тағамдарға балық пен итбалық майы қосылды. == Қазақстандағы негидалдар == Мордвалар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы негидальдар саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 1 адам, 2009 жылғы мəлімет бойынша 6 адам.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 181-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> == Дереккөздер == <references/> ==Әдебиеттер== Әдебиеттер:Смоляк А.В., Этнические процессы у народов Нижнего Амура и Сахалина. Сер. ХІХ – нач. XX вв., М., 1975; Народы мира, историко-этнографический справочник, М., 1988. ==Сілтемелер== * [[Неварлар]] * [[Нгонилер]] * [[Нганасандар]] {{Азия халықтары}} {{stub}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] fzmvn63fkxb7dgma8m8eyozk1ibwunq 3391069 3391066 2024-10-16T05:14:28Z Мағыпар 100137 /* Тілі */ нақтылау 3391069 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Негидалдар |сурет = Map of Russia - Negidales Orotches Oultches(2008-03).png |сурет тақырыбы = |саны = 600 |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 522 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Украйна}} |саны2 = 52 (2001) |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[негидал тілі]] |діні = [[Православ шіркеуі|православие]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Негидалдар''' (орочондар, шляктар, элькан бэйэнин (эвенк және ульча тілдерінде негда – “жағалық”, “шеткі” деген сөз, өз атаулары “осы жердікі”, “жергілікті”)) – [[Ресей Федерациясы]]ның [[Хабаров]] өлкесінде тұратын халық. [[Амур]] мен [[Амгунь]] өзендерінің жағалауын мекендейді. Жалпы саны 600-дей.<ref>{{cite web|url=https://my-dict.ru/dic/bolshaya-sovetskaya-enciklopediya/62740-negidalcy/|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BD%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидал сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://rus-bse.slovaronline.com/52314-%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/409371|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тілі == Тілі тунгус тілдерінің солтүстік тунгус топшасына жататын [[негидал тілі]]нде сөйлейді. Орыс тілі де тараған.<ref>{{cite web|url=http://www.etnosy.ru/node/1226|title=Негидалдар (1967)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Діні == Негидалдар ресми түрде православиеправославие дінін қабылдағанымен, табиғат құбылыстарына табыну, бақсылық сақталған. == Тарихы == Негидалдарды [[Амгунь]] өзенінің жағасын мекендеп, [[нивх]]тар, ульчалармен араласып кеткен эвенкілердің ұрпақтары деген болжам бар. Зерттеушілердің пікірінше, ежелгі ата-бабалары ежелгі темір дәуірінен бастап Байкал аумағы арқылы көшіп келген көшпелі тунгус аңшыларының тобы болған. Уақыт өте келе эвенктер тобы Амур және Амгун өзендерінің бассейндеріне жетіп, Охот теңізіне барып, сонда қоныстанды. Территорияның шалғайлығы табиғи оқшаулануға әкелді, бұл көршілес нивхтар, нанай, улчи халықтарының ықпалымен бірге негидал этникалық тобының қалыптасуына мүмкіндік берді. Болжам бойынша, қытай және маньчжур көпестерімен байланыс орта ғасырлардың аяғында басталған. Орыс казактары шалғай аймақтарға тек 17 ғасырдың екінші жартысында жетті. Өлкені орыстардың белсенді игеруі, қыстақтарды, тұрақты қоныстарды салу 20 ғасырдың екінші жартысында басталды. [[Орыстар|орыс]], [[корей]], [[эвенк]] тектес мигранттардың келуі Амгуннан алтынның табылуымен байланысты болды. Кеңес өкіметінің орнауымен негидалдардың дәстүрлі өмір салтында өзгерістер болды: ұсақ елді мекендер таратылып, ірілендірілді, көшпелілікке тыйым салынды, [[бақсы]]ларды қудалады. Бұл ғасырлар бойы қалыптасқан өмір салтын, діни мәдениетті, балық аулау культімен байланысты салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды жоғалтуға әкелді.<ref>https://travelask.ru/articles/negidaltsy-tyaga-k-prekrasnomu-v-surovyh-usloviyah Анна Шихова Негидальцы: тяга к прекрасному в суровых условиях</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі шаруашылықтарының негізгілері – балық аулау мен аңшылық. Терісі бағалы аң, жабайы бұғы, бұлан, құс аулау кең тараған. Бұғыны мініс, жегіс көлігі ретінде пайдаланып, иттерді шанаға (нарта) жегеді. Қозғалыс құралы ретінде шаңғы қолданылады, тақтайлардан, қайыңнан қайық жасайды. Жазда ағаш қабықтарымен жабылған, екі жақты шатырлы шағын үйде, [[чум]] мен күркеде, қыста астынан жылытылатын үлкен ағаш қаңқалы үйлерде тұрады.<ref name="Қазақ энциклопедиясы, 7 том"/> == Мәдениеті == Негидалдардың дәстүрлі киімдері амурлық үлгіге жатады. Олар қоян жүнінен кеудеше (уйпун), аңшылық күртесінің үстіне алжапқыш (белгепун), ит терісінен тон (ненанди), бұлан мен бұғы терісінен тігілген күртеше (конго), сондай-ақ тон (сун), белдемше (хоскан) киген. Аяқ киімдері пішіміне, материалына, мақсатына, әшекейлеріне қарай (тэргэме, лобдирма, гемчира, олот, т.б.) көптеген атаулар болған. Балықты қайнатып, қуырып, пісіріп, ірімшікті (строганина) кептіріп жеген. Оны шашлыққа, ал етті сым торға қуырды. Балық сорпалары шөп дәмдеуіштерімен дайындалды. Барлық дерлік тағамдарға балық пен итбалық майы қосылды. == Қазақстандағы негидалдар == Мордвалар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы негидальдар саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 1 адам, 2009 жылғы мəлімет бойынша 6 адам.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 181-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> == Дереккөздер == <references/> ==Әдебиеттер== Әдебиеттер:Смоляк А.В., Этнические процессы у народов Нижнего Амура и Сахалина. Сер. ХІХ – нач. XX вв., М., 1975; Народы мира, историко-этнографический справочник, М., 1988. ==Сілтемелер== * [[Неварлар]] * [[Нгонилер]] * [[Нганасандар]] {{Азия халықтары}} {{stub}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] pcyfm3v4gz91754s7p5w58125t98n5c 3391070 3391069 2024-10-16T05:16:49Z Мағыпар 100137 /* Кәсібі */ 3391070 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Негидалдар |сурет = Map of Russia - Negidales Orotches Oultches(2008-03).png |сурет тақырыбы = |саны = 600 |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 522 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Украйна}} |саны2 = 52 (2001) |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[негидал тілі]] |діні = [[Православ шіркеуі|православие]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Негидалдар''' (орочондар, шляктар, элькан бэйэнин (эвенк және ульча тілдерінде негда – “жағалық”, “шеткі” деген сөз, өз атаулары “осы жердікі”, “жергілікті”)) – [[Ресей Федерациясы]]ның [[Хабаров]] өлкесінде тұратын халық. [[Амур]] мен [[Амгунь]] өзендерінің жағалауын мекендейді. Жалпы саны 600-дей.<ref>{{cite web|url=https://my-dict.ru/dic/bolshaya-sovetskaya-enciklopediya/62740-negidalcy/|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BD%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидал сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://rus-bse.slovaronline.com/52314-%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/409371|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тілі == Тілі тунгус тілдерінің солтүстік тунгус топшасына жататын [[негидал тілі]]нде сөйлейді. Орыс тілі де тараған.<ref>{{cite web|url=http://www.etnosy.ru/node/1226|title=Негидалдар (1967)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Діні == Негидалдар ресми түрде православиеправославие дінін қабылдағанымен, табиғат құбылыстарына табыну, бақсылық сақталған. == Тарихы == Негидалдарды [[Амгунь]] өзенінің жағасын мекендеп, [[нивх]]тар, ульчалармен араласып кеткен эвенкілердің ұрпақтары деген болжам бар. Зерттеушілердің пікірінше, ежелгі ата-бабалары ежелгі темір дәуірінен бастап Байкал аумағы арқылы көшіп келген көшпелі тунгус аңшыларының тобы болған. Уақыт өте келе эвенктер тобы Амур және Амгун өзендерінің бассейндеріне жетіп, Охот теңізіне барып, сонда қоныстанды. Территорияның шалғайлығы табиғи оқшаулануға әкелді, бұл көршілес нивхтар, нанай, улчи халықтарының ықпалымен бірге негидал этникалық тобының қалыптасуына мүмкіндік берді. Болжам бойынша, қытай және маньчжур көпестерімен байланыс орта ғасырлардың аяғында басталған. Орыс казактары шалғай аймақтарға тек 17 ғасырдың екінші жартысында жетті. Өлкені орыстардың белсенді игеруі, қыстақтарды, тұрақты қоныстарды салу 20 ғасырдың екінші жартысында басталды. [[Орыстар|орыс]], [[корей]], [[эвенк]] тектес мигранттардың келуі Амгуннан алтынның табылуымен байланысты болды. Кеңес өкіметінің орнауымен негидалдардың дәстүрлі өмір салтында өзгерістер болды: ұсақ елді мекендер таратылып, ірілендірілді, көшпелілікке тыйым салынды, [[бақсы]]ларды қудалады. Бұл ғасырлар бойы қалыптасқан өмір салтын, діни мәдениетті, балық аулау культімен байланысты салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды жоғалтуға әкелді.<ref>https://travelask.ru/articles/negidaltsy-tyaga-k-prekrasnomu-v-surovyh-usloviyah Анна Шихова Негидальцы: тяга к прекрасному в суровых условиях</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі шаруашылықтарының негізгілері – балық аулау мен аңшылық. Терісі бағалы аң, жабайы бұғы, бұлан, құс аулау кең тараған. Бұғыны мініс, жегіс көлігі ретінде пайдаланып, иттерді шанаға (нарта) жегеді. Қозғалыс құралы ретінде шаңғы қолданылады, тақтайлардан, қайыңнан қайық жасайды. Жазда ағаш қабықтарымен жабылған, екі жақты шатырлы шағын үйде, [[чум]] мен күркеде, қыста астынан жылытылатын үлкен ағаш қаңқалы үйлерде тұрады. == Мәдениеті == Негидалдардың дәстүрлі киімдері амурлық үлгіге жатады. Олар қоян жүнінен кеудеше (уйпун), аңшылық күртесінің үстіне алжапқыш (белгепун), ит терісінен тон (ненанди), бұлан мен бұғы терісінен тігілген күртеше (конго), сондай-ақ тон (сун), белдемше (хоскан) киген. Аяқ киімдері пішіміне, материалына, мақсатына, әшекейлеріне қарай (тэргэме, лобдирма, гемчира, олот, т.б.) көптеген атаулар болған. Балықты қайнатып, қуырып, пісіріп, ірімшікті (строганина) кептіріп жеген. Оны шашлыққа, ал етті сым торға қуырды. Балық сорпалары шөп дәмдеуіштерімен дайындалды. Барлық дерлік тағамдарға балық пен итбалық майы қосылды. == Қазақстандағы негидалдар == Мордвалар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы негидальдар саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 1 адам, 2009 жылғы мəлімет бойынша 6 адам.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 181-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> == Дереккөздер == <references/> ==Әдебиеттер== Әдебиеттер:Смоляк А.В., Этнические процессы у народов Нижнего Амура и Сахалина. Сер. ХІХ – нач. XX вв., М., 1975; Народы мира, историко-этнографический справочник, М., 1988. ==Сілтемелер== * [[Неварлар]] * [[Нгонилер]] * [[Нганасандар]] {{Азия халықтары}} {{stub}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] pk08yc0srnwgh0tj1b6bi0pmr2ivdj0 3391071 3391070 2024-10-16T05:18:50Z Мағыпар 100137 /* Тарихы */ нақтылау 3391071 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Негидалдар |сурет = Map of Russia - Negidales Orotches Oultches(2008-03).png |сурет тақырыбы = |саны = 600 |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 522 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Украйна}} |саны2 = 52 (2001) |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[негидал тілі]] |діні = [[Православ шіркеуі|православие]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Негидалдар''' (орочондар, шляктар, элькан бэйэнин (эвенк және ульча тілдерінде негда – “жағалық”, “шеткі” деген сөз, өз атаулары “осы жердікі”, “жергілікті”)) – [[Ресей Федерациясы]]ның [[Хабаров]] өлкесінде тұратын халық. [[Амур]] мен [[Амгунь]] өзендерінің жағалауын мекендейді. Жалпы саны 600-дей.<ref>{{cite web|url=https://my-dict.ru/dic/bolshaya-sovetskaya-enciklopediya/62740-negidalcy/|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BD%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидал сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://rus-bse.slovaronline.com/52314-%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/409371|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тілі == Тілі тунгус тілдерінің солтүстік тунгус топшасына жататын [[негидал тілі]]нде сөйлейді. Орыс тілі де тараған.<ref>{{cite web|url=http://www.etnosy.ru/node/1226|title=Негидалдар (1967)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Діні == Негидалдар ресми түрде православиеправославие дінін қабылдағанымен, табиғат құбылыстарына табыну, бақсылық сақталған. == Тарихы == Негидалдарды [[Амгунь]] өзенінің жағасын мекендеп, [[нивх]]тар, ульчалармен араласып кеткен эвенкілердің ұрпақтары деген болжам бар. Зерттеушілердің пікірінше, ежелгі ата-бабалары ежелгі темір дәуірінен бастап Байкал аумағы арқылы көшіп келген көшпелі тунгус аңшыларының тобы болған. Уақыт өте келе эвенктер тобы Амур және Амгун өзендерінің бассейндеріне жетіп, Охот теңізіне барып, сонда қоныстанды. Территорияның шалғайлығы табиғи оқшаулануға әкелді, бұл көршілес нивхтар, нанай, улчи халықтарының ықпалымен бірге негидал этникалық тобының қалыптасуына мүмкіндік берді. Болжам бойынша, қытай және маньчжур көпестерімен байланыс орта ғасырлардың аяғында басталған. Орыс казактары шалғай аймақтарға тек 17 ғасырдың екінші жартысында жетті. Өлкені орыстардың белсенді игеруі, қыстақтарды, тұрақты қоныстарды салу 20 ғасырдың екінші жартысында басталды. [[Орыстар|орыс]], [[корей]], [[эвенк]] тектес мигранттардың келуі Амгуннан алтынның табылуымен байланысты болды. Кеңес өкіметінің орнауымен негидалдардың дәстүрлі өмір салтында өзгерістер болды: ұсақ елді мекендер таратылып, ірілендірілді, көшпелілікке тыйым салынды, [[бақсы]]ларды қудалады. Бұл ғасырлар бойы қалыптасқан өмір салтын, діни мәдениетті, балық аулау культімен байланысты салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды жоғалтуға әкелді.<ref>{{cite web|url=https://travelask.ru/articles/negidaltsy-tyaga-k-prekrasnomu-v-surovyh-usloviyah|title=Анна Шихова. Негидалдар: қатал жағдайда сұлулыққа деген құштарлық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі шаруашылықтарының негізгілері – балық аулау мен аңшылық. Терісі бағалы аң, жабайы бұғы, бұлан, құс аулау кең тараған. Бұғыны мініс, жегіс көлігі ретінде пайдаланып, иттерді шанаға (нарта) жегеді. Қозғалыс құралы ретінде шаңғы қолданылады, тақтайлардан, қайыңнан қайық жасайды. Жазда ағаш қабықтарымен жабылған, екі жақты шатырлы шағын үйде, [[чум]] мен күркеде, қыста астынан жылытылатын үлкен ағаш қаңқалы үйлерде тұрады. == Мәдениеті == Негидалдардың дәстүрлі киімдері амурлық үлгіге жатады. Олар қоян жүнінен кеудеше (уйпун), аңшылық күртесінің үстіне алжапқыш (белгепун), ит терісінен тон (ненанди), бұлан мен бұғы терісінен тігілген күртеше (конго), сондай-ақ тон (сун), белдемше (хоскан) киген. Аяқ киімдері пішіміне, материалына, мақсатына, әшекейлеріне қарай (тэргэме, лобдирма, гемчира, олот, т.б.) көптеген атаулар болған. Балықты қайнатып, қуырып, пісіріп, ірімшікті (строганина) кептіріп жеген. Оны шашлыққа, ал етті сым торға қуырды. Балық сорпалары шөп дәмдеуіштерімен дайындалды. Барлық дерлік тағамдарға балық пен итбалық майы қосылды. == Қазақстандағы негидалдар == Мордвалар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы негидальдар саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 1 адам, 2009 жылғы мəлімет бойынша 6 адам.<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 181-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> == Дереккөздер == <references/> ==Әдебиеттер== Әдебиеттер:Смоляк А.В., Этнические процессы у народов Нижнего Амура и Сахалина. Сер. ХІХ – нач. XX вв., М., 1975; Народы мира, историко-этнографический справочник, М., 1988. ==Сілтемелер== * [[Неварлар]] * [[Нгонилер]] * [[Нганасандар]] {{Азия халықтары}} {{stub}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] t3vdowbc5c7einnqjxkuvf0lb7svic0 3391072 3391071 2024-10-16T05:20:42Z Мағыпар 100137 /* Қазақстандағы негидалдар */ нақтылау 3391072 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Негидалдар |сурет = Map of Russia - Negidales Orotches Oultches(2008-03).png |сурет тақырыбы = |саны = 600 |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 522 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Украйна}} |саны2 = 52 (2001) |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[негидал тілі]] |діні = [[Православ шіркеуі|православие]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Негидалдар''' (орочондар, шляктар, элькан бэйэнин (эвенк және ульча тілдерінде негда – “жағалық”, “шеткі” деген сөз, өз атаулары “осы жердікі”, “жергілікті”)) – [[Ресей Федерациясы]]ның [[Хабаров]] өлкесінде тұратын халық. [[Амур]] мен [[Амгунь]] өзендерінің жағалауын мекендейді. Жалпы саны 600-дей.<ref>{{cite web|url=https://my-dict.ru/dic/bolshaya-sovetskaya-enciklopediya/62740-negidalcy/|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BD%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидал сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://rus-bse.slovaronline.com/52314-%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/409371|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тілі == Тілі тунгус тілдерінің солтүстік тунгус топшасына жататын [[негидал тілі]]нде сөйлейді. Орыс тілі де тараған.<ref>{{cite web|url=http://www.etnosy.ru/node/1226|title=Негидалдар (1967)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Діні == Негидалдар ресми түрде православиеправославие дінін қабылдағанымен, табиғат құбылыстарына табыну, бақсылық сақталған. == Тарихы == Негидалдарды [[Амгунь]] өзенінің жағасын мекендеп, [[нивх]]тар, ульчалармен араласып кеткен эвенкілердің ұрпақтары деген болжам бар. Зерттеушілердің пікірінше, ежелгі ата-бабалары ежелгі темір дәуірінен бастап Байкал аумағы арқылы көшіп келген көшпелі тунгус аңшыларының тобы болған. Уақыт өте келе эвенктер тобы Амур және Амгун өзендерінің бассейндеріне жетіп, Охот теңізіне барып, сонда қоныстанды. Территорияның шалғайлығы табиғи оқшаулануға әкелді, бұл көршілес нивхтар, нанай, улчи халықтарының ықпалымен бірге негидал этникалық тобының қалыптасуына мүмкіндік берді. Болжам бойынша, қытай және маньчжур көпестерімен байланыс орта ғасырлардың аяғында басталған. Орыс казактары шалғай аймақтарға тек 17 ғасырдың екінші жартысында жетті. Өлкені орыстардың белсенді игеруі, қыстақтарды, тұрақты қоныстарды салу 20 ғасырдың екінші жартысында басталды. [[Орыстар|орыс]], [[корей]], [[эвенк]] тектес мигранттардың келуі Амгуннан алтынның табылуымен байланысты болды. Кеңес өкіметінің орнауымен негидалдардың дәстүрлі өмір салтында өзгерістер болды: ұсақ елді мекендер таратылып, ірілендірілді, көшпелілікке тыйым салынды, [[бақсы]]ларды қудалады. Бұл ғасырлар бойы қалыптасқан өмір салтын, діни мәдениетті, балық аулау культімен байланысты салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды жоғалтуға әкелді.<ref>{{cite web|url=https://travelask.ru/articles/negidaltsy-tyaga-k-prekrasnomu-v-surovyh-usloviyah|title=Анна Шихова. Негидалдар: қатал жағдайда сұлулыққа деген құштарлық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі шаруашылықтарының негізгілері – балық аулау мен аңшылық. Терісі бағалы аң, жабайы бұғы, бұлан, құс аулау кең тараған. Бұғыны мініс, жегіс көлігі ретінде пайдаланып, иттерді шанаға (нарта) жегеді. Қозғалыс құралы ретінде шаңғы қолданылады, тақтайлардан, қайыңнан қайық жасайды. Жазда ағаш қабықтарымен жабылған, екі жақты шатырлы шағын үйде, [[чум]] мен күркеде, қыста астынан жылытылатын үлкен ағаш қаңқалы үйлерде тұрады. == Мәдениеті == Негидалдардың дәстүрлі киімдері амурлық үлгіге жатады. Олар қоян жүнінен кеудеше (уйпун), аңшылық күртесінің үстіне алжапқыш (белгепун), ит терісінен тон (ненанди), бұлан мен бұғы терісінен тігілген күртеше (конго), сондай-ақ тон (сун), белдемше (хоскан) киген. Аяқ киімдері пішіміне, материалына, мақсатына, әшекейлеріне қарай (тэргэме, лобдирма, гемчира, олот, т.б.) көптеген атаулар болған. Балықты қайнатып, қуырып, пісіріп, ірімшікті (строганина) кептіріп жеген. Оны шашлыққа, ал етті сым торға қуырды. Балық сорпалары шөп дәмдеуіштерімен дайындалды. Барлық дерлік тағамдарға балық пен итбалық майы қосылды. == Қазақстандағы негидалдар == Мордвалар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы негидальдар саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 1 адам, 2009 жылғы мəлімет бойынша 6 адам.<ref>{{кітап|авторы= |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Нұр-Сұлтан |баспасы= |жыл=2020 |томы= |беттері=181 |барлық беті= |сериясы= |isbn=978-601-287-224-8 |тиражы= }}</ref> == Дереккөздер == <references/> ==Әдебиеттер== Әдебиеттер:Смоляк А.В., Этнические процессы у народов Нижнего Амура и Сахалина. Сер. ХІХ – нач. XX вв., М., 1975; Народы мира, историко-этнографический справочник, М., 1988. ==Сілтемелер== * [[Неварлар]] * [[Нгонилер]] * [[Нганасандар]] {{Азия халықтары}} {{stub}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] ocy95m7uu2q8e5ymtrrv6zh380dhkhq 3391073 3391072 2024-10-16T05:22:01Z Мағыпар 100137 /* Мәдениеті */ нақтылау 3391073 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Негидалдар |сурет = Map of Russia - Negidales Orotches Oultches(2008-03).png |сурет тақырыбы = |саны = 600 |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 522 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Украйна}} |саны2 = 52 (2001) |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[негидал тілі]] |діні = [[Православ шіркеуі|православие]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Негидалдар''' (орочондар, шляктар, элькан бэйэнин (эвенк және ульча тілдерінде негда – “жағалық”, “шеткі” деген сөз, өз атаулары “осы жердікі”, “жергілікті”)) – [[Ресей Федерациясы]]ның [[Хабаров]] өлкесінде тұратын халық. [[Амур]] мен [[Амгунь]] өзендерінің жағалауын мекендейді. Жалпы саны 600-дей.<ref>{{cite web|url=https://my-dict.ru/dic/bolshaya-sovetskaya-enciklopediya/62740-negidalcy/|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BD%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидал сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://rus-bse.slovaronline.com/52314-%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/409371|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тілі == Тілі тунгус тілдерінің солтүстік тунгус топшасына жататын [[негидал тілі]]нде сөйлейді. Орыс тілі де тараған.<ref>{{cite web|url=http://www.etnosy.ru/node/1226|title=Негидалдар (1967)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Діні == Негидалдар ресми түрде православиеправославие дінін қабылдағанымен, табиғат құбылыстарына табыну, бақсылық сақталған. == Тарихы == Негидалдарды [[Амгунь]] өзенінің жағасын мекендеп, [[нивх]]тар, ульчалармен араласып кеткен эвенкілердің ұрпақтары деген болжам бар. Зерттеушілердің пікірінше, ежелгі ата-бабалары ежелгі темір дәуірінен бастап Байкал аумағы арқылы көшіп келген көшпелі тунгус аңшыларының тобы болған. Уақыт өте келе эвенктер тобы Амур және Амгун өзендерінің бассейндеріне жетіп, Охот теңізіне барып, сонда қоныстанды. Территорияның шалғайлығы табиғи оқшаулануға әкелді, бұл көршілес нивхтар, нанай, улчи халықтарының ықпалымен бірге негидал этникалық тобының қалыптасуына мүмкіндік берді. Болжам бойынша, қытай және маньчжур көпестерімен байланыс орта ғасырлардың аяғында басталған. Орыс казактары шалғай аймақтарға тек 17 ғасырдың екінші жартысында жетті. Өлкені орыстардың белсенді игеруі, қыстақтарды, тұрақты қоныстарды салу 20 ғасырдың екінші жартысында басталды. [[Орыстар|орыс]], [[корей]], [[эвенк]] тектес мигранттардың келуі Амгуннан алтынның табылуымен байланысты болды. Кеңес өкіметінің орнауымен негидалдардың дәстүрлі өмір салтында өзгерістер болды: ұсақ елді мекендер таратылып, ірілендірілді, көшпелілікке тыйым салынды, [[бақсы]]ларды қудалады. Бұл ғасырлар бойы қалыптасқан өмір салтын, діни мәдениетті, балық аулау культімен байланысты салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды жоғалтуға әкелді.<ref>{{cite web|url=https://travelask.ru/articles/negidaltsy-tyaga-k-prekrasnomu-v-surovyh-usloviyah|title=Анна Шихова. Негидалдар: қатал жағдайда сұлулыққа деген құштарлық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі шаруашылықтарының негізгілері – балық аулау мен аңшылық. Терісі бағалы аң, жабайы бұғы, бұлан, құс аулау кең тараған. Бұғыны мініс, жегіс көлігі ретінде пайдаланып, иттерді шанаға (нарта) жегеді. Қозғалыс құралы ретінде шаңғы қолданылады, тақтайлардан, қайыңнан қайық жасайды. Жазда ағаш қабықтарымен жабылған, екі жақты шатырлы шағын үйде, [[чум]] мен күркеде, қыста астынан жылытылатын үлкен ағаш қаңқалы үйлерде тұрады. == Тұрмыс салты == === Дәстүрлі киімдері === Негидалдардың дәстүрлі киімдері амурлық үлгіге жатады. Олар қоян жүнінен кеудеше (уйпун), аңшылық күртесінің үстіне алжапқыш (белгепун), ит терісінен тон (ненанди), бұлан мен бұғы терісінен тігілген күртеше (конго), сондай-ақ тон (сун), белдемше (хоскан) киген. Аяқ киімдері пішіміне, материалына, мақсатына, әшекейлеріне қарай (тэргэме, лобдирма, гемчира, олот, т.б.) көптеген атаулар болған. === Дәстүрлі тағамдары === Балықты қайнатып, қуырып, пісіріп, ірімшікті (строганина) кептіріп жеген. Оны шашлыққа, ал етті сым торға қуырды. Балық сорпалары шөп дәмдеуіштерімен дайындалды. Барлық дерлік тағамдарға балық пен итбалық майы қосылды. == Қазақстандағы негидалдар == Мордвалар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы негидальдар саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 1 адам, 2009 жылғы мəлімет бойынша 6 адам.<ref>{{кітап|авторы= |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Нұр-Сұлтан |баспасы= |жыл=2020 |томы= |беттері=181 |барлық беті= |сериясы= |isbn=978-601-287-224-8 |тиражы= }}</ref> == Дереккөздер == <references/> ==Әдебиеттер== Әдебиеттер:Смоляк А.В., Этнические процессы у народов Нижнего Амура и Сахалина. Сер. ХІХ – нач. XX вв., М., 1975; Народы мира, историко-этнографический справочник, М., 1988. ==Сілтемелер== * [[Неварлар]] * [[Нгонилер]] * [[Нганасандар]] {{Азия халықтары}} {{stub}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] 5qsh2s7mtivv345w3swi9a8rn26b4im 3391074 3391073 2024-10-16T05:31:19Z Мағыпар 100137 толықтыру 3391074 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Негидалдар |сурет = Map of Russia - Negidales Orotches Oultches(2008-03).png |сурет тақырыбы = |саны = 600 |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 522 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Украйна}} |саны2 = 52 (2001) |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[негидал тілі]] |діні = [[Православ шіркеуі|православие]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Негидалдар''' (орочондар, шляктар, элькан бэйэнин (эвенк және ульча тілдерінде негда – “жағалық”, “шеткі” деген сөз, өз атаулары “осы жердікі”, “жергілікті”)) – [[Ресей Федерациясы]]ның [[Хабаров]] өлкесінде тұратын халық. [[Амур]] мен [[Амгунь]] өзендерінің жағалауын мекендейді. Жалпы саны 600-дей.<ref>{{cite web|url=https://my-dict.ru/dic/bolshaya-sovetskaya-enciklopediya/62740-negidalcy/|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BD%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидал сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://rus-bse.slovaronline.com/52314-%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/409371|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Сырт келбеті == Негидалдар Байкал антропологиялық типін білдіретін европеоидтарға жатады. Сыртқы көрініс ерекшеліктері: *тығыз дене бітімі; *биіктігі төмен немесе орташадан төмен; *ашық тері реңктері; *дене мен беттегі түктердің нашар өсуі; *жалпақ, биік, бет сүйектері көрнекті кең тұлға; *жұқа еріндер; *шаштары мен көздерінде қара және аралас реңктері бар. == Тілі == Тілі тунгус тілдерінің солтүстік тунгус топшасына жататын [[негидал тілі]]нде сөйлейді. Орыс тілі де тараған.<ref>{{cite web|url=http://www.etnosy.ru/node/1226|title=Негидалдар (1967)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Діні == Негидалдар ресми түрде православиеправославие дінін қабылдағанымен, табиғат құбылыстарына табыну, бақсылық сақталған. == Тарихы == Негидалдарды [[Амгунь]] өзенінің жағасын мекендеп, [[нивх]]тар, ульчалармен араласып кеткен эвенкілердің ұрпақтары деген болжам бар. Зерттеушілердің пікірінше, ежелгі ата-бабалары ежелгі темір дәуірінен бастап Байкал аумағы арқылы көшіп келген көшпелі тунгус аңшыларының тобы болған. Уақыт өте келе эвенктер тобы Амур және Амгун өзендерінің бассейндеріне жетіп, Охот теңізіне барып, сонда қоныстанды. Территорияның шалғайлығы табиғи оқшаулануға әкелді, бұл көршілес нивхтар, нанай, улчи халықтарының ықпалымен бірге негидал этникалық тобының қалыптасуына мүмкіндік берді. Болжам бойынша, қытай және маньчжур көпестерімен байланыс орта ғасырлардың аяғында басталған. Орыс казактары шалғай аймақтарға тек 17 ғасырдың екінші жартысында жетті. Өлкені орыстардың белсенді игеруі, қыстақтарды, тұрақты қоныстарды салу 20 ғасырдың екінші жартысында басталды. [[Орыстар|орыс]], [[корей]], [[эвенк]] тектес мигранттардың келуі Амгуннан алтынның табылуымен байланысты болды. Кеңес өкіметінің орнауымен негидалдардың дәстүрлі өмір салтында өзгерістер болды: ұсақ елді мекендер таратылып, ірілендірілді, көшпелілікке тыйым салынды, [[бақсы]]ларды қудалады. Бұл ғасырлар бойы қалыптасқан өмір салтын, діни мәдениетті, балық аулау культімен байланысты салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды жоғалтуға әкелді.<ref>{{cite web|url=https://travelask.ru/articles/negidaltsy-tyaga-k-prekrasnomu-v-surovyh-usloviyah|title=Анна Шихова. Негидалдар: қатал жағдайда сұлулыққа деген құштарлық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі шаруашылықтарының негізгілері – балық аулау мен аңшылық. Терісі бағалы аң, жабайы бұғы, бұлан, құс аулау кең тараған. Бұғыны мініс, жегіс көлігі ретінде пайдаланып, иттерді шанаға (нарта) жегеді. Қозғалыс құралы ретінде шаңғы қолданылады, тақтайлардан, қайыңнан қайық жасайды. Жазда ағаш қабықтарымен жабылған, екі жақты шатырлы шағын үйде, [[чум]] мен күркеде, қыста астынан жылытылатын үлкен ағаш қаңқалы үйлерде тұрады. == Тұрмыс салты == === Дәстүрлі киімдері === Негидалдардың дәстүрлі киімдері амурлық үлгіге жатады. Олар қоян жүнінен кеудеше (уйпун), аңшылық күртесінің үстіне алжапқыш (белгепун), ит терісінен тон (ненанди), бұлан мен бұғы терісінен тігілген күртеше (конго), сондай-ақ тон (сун), белдемше (хоскан) киген. Аяқ киімдері пішіміне, материалына, мақсатына, әшекейлеріне қарай (тэргэме, лобдирма, гемчира, олот, т.б.) көптеген атаулар болған. === Дәстүрлі тағамдары === Балықты қайнатып, қуырып, пісіріп, ірімшікті (строганина) кептіріп жеген. Оны шашлыққа, ал етті сым торға қуырды. Балық сорпалары шөп дәмдеуіштерімен дайындалды. Барлық дерлік тағамдарға балық пен итбалық майы қосылды. == Қазақстандағы негидалдар == Мордвалар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы негидальдар саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 1 адам, 2009 жылғы мəлімет бойынша 6 адам.<ref>{{кітап|авторы= |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Нұр-Сұлтан |баспасы= |жыл=2020 |томы= |беттері=181 |барлық беті= |сериясы= |isbn=978-601-287-224-8 |тиражы= }}</ref> == Дереккөздер == <references/> ==Әдебиеттер== Әдебиеттер:Смоляк А.В., Этнические процессы у народов Нижнего Амура и Сахалина. Сер. ХІХ – нач. XX вв., М., 1975; Народы мира, историко-этнографический справочник, М., 1988. ==Сілтемелер== * [[Неварлар]] * [[Нгонилер]] * [[Нганасандар]] {{Азия халықтары}} {{stub}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] 0t8dtgxzwv7le5zdnghrmvti4z6otbh 3391075 3391074 2024-10-16T05:33:21Z Мағыпар 100137 /* Сырт келбеті */ дереккөз 3391075 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Негидалдар |сурет = Map of Russia - Negidales Orotches Oultches(2008-03).png |сурет тақырыбы = |саны = 600 |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 522 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Украйна}} |саны2 = 52 (2001) |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[негидал тілі]] |діні = [[Православ шіркеуі|православие]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Негидалдар''' (орочондар, шляктар, элькан бэйэнин (эвенк және ульча тілдерінде негда – “жағалық”, “шеткі” деген сөз, өз атаулары “осы жердікі”, “жергілікті”)) – [[Ресей Федерациясы]]ның [[Хабаров]] өлкесінде тұратын халық. [[Амур]] мен [[Амгунь]] өзендерінің жағалауын мекендейді. Жалпы саны 600-дей.<ref>{{cite web|url=https://my-dict.ru/dic/bolshaya-sovetskaya-enciklopediya/62740-negidalcy/|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BD%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидал сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://rus-bse.slovaronline.com/52314-%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/409371|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Сырт келбеті == Негидалдар Байкал антропологиялық типін білдіретін европеоидтарға жатады. Сыртқы көрініс ерекшеліктері: *тығыз дене бітімі; *биіктігі төмен немесе орташадан төмен; *ашық тері реңктері; *дене мен беттегі түктердің нашар өсуі; *жалпақ, биік, бет сүйектері көрнекті кең тұлға; *жұқа еріндер; *шаштары мен көздерінде қара және аралас реңктері бар.<ref>{{cite web|url=https://travelask.ru/articles/negidaltsy-tyaga-k-prekrasnomu-v-surovyh-usloviyah|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тілі == Тілі тунгус тілдерінің солтүстік тунгус топшасына жататын [[негидал тілі]]нде сөйлейді. Орыс тілі де тараған.<ref>{{cite web|url=http://www.etnosy.ru/node/1226|title=Негидалдар (1967)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Діні == Негидалдар ресми түрде православиеправославие дінін қабылдағанымен, табиғат құбылыстарына табыну, бақсылық сақталған. == Тарихы == Негидалдарды [[Амгунь]] өзенінің жағасын мекендеп, [[нивх]]тар, ульчалармен араласып кеткен эвенкілердің ұрпақтары деген болжам бар. Зерттеушілердің пікірінше, ежелгі ата-бабалары ежелгі темір дәуірінен бастап Байкал аумағы арқылы көшіп келген көшпелі тунгус аңшыларының тобы болған. Уақыт өте келе эвенктер тобы Амур және Амгун өзендерінің бассейндеріне жетіп, Охот теңізіне барып, сонда қоныстанды. Территорияның шалғайлығы табиғи оқшаулануға әкелді, бұл көршілес нивхтар, нанай, улчи халықтарының ықпалымен бірге негидал этникалық тобының қалыптасуына мүмкіндік берді. Болжам бойынша, қытай және маньчжур көпестерімен байланыс орта ғасырлардың аяғында басталған. Орыс казактары шалғай аймақтарға тек 17 ғасырдың екінші жартысында жетті. Өлкені орыстардың белсенді игеруі, қыстақтарды, тұрақты қоныстарды салу 20 ғасырдың екінші жартысында басталды. [[Орыстар|орыс]], [[корей]], [[эвенк]] тектес мигранттардың келуі Амгуннан алтынның табылуымен байланысты болды. Кеңес өкіметінің орнауымен негидалдардың дәстүрлі өмір салтында өзгерістер болды: ұсақ елді мекендер таратылып, ірілендірілді, көшпелілікке тыйым салынды, [[бақсы]]ларды қудалады. Бұл ғасырлар бойы қалыптасқан өмір салтын, діни мәдениетті, балық аулау культімен байланысты салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды жоғалтуға әкелді.<ref>{{cite web|url=https://travelask.ru/articles/negidaltsy-tyaga-k-prekrasnomu-v-surovyh-usloviyah|title=Анна Шихова. Негидалдар: қатал жағдайда сұлулыққа деген құштарлық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі шаруашылықтарының негізгілері – балық аулау мен аңшылық. Терісі бағалы аң, жабайы бұғы, бұлан, құс аулау кең тараған. Бұғыны мініс, жегіс көлігі ретінде пайдаланып, иттерді шанаға (нарта) жегеді. Қозғалыс құралы ретінде шаңғы қолданылады, тақтайлардан, қайыңнан қайық жасайды. Жазда ағаш қабықтарымен жабылған, екі жақты шатырлы шағын үйде, [[чум]] мен күркеде, қыста астынан жылытылатын үлкен ағаш қаңқалы үйлерде тұрады. == Тұрмыс салты == === Дәстүрлі киімдері === Негидалдардың дәстүрлі киімдері амурлық үлгіге жатады. Олар қоян жүнінен кеудеше (уйпун), аңшылық күртесінің үстіне алжапқыш (белгепун), ит терісінен тон (ненанди), бұлан мен бұғы терісінен тігілген күртеше (конго), сондай-ақ тон (сун), белдемше (хоскан) киген. Аяқ киімдері пішіміне, материалына, мақсатына, әшекейлеріне қарай (тэргэме, лобдирма, гемчира, олот, т.б.) көптеген атаулар болған. === Дәстүрлі тағамдары === Балықты қайнатып, қуырып, пісіріп, ірімшікті (строганина) кептіріп жеген. Оны шашлыққа, ал етті сым торға қуырды. Балық сорпалары шөп дәмдеуіштерімен дайындалды. Барлық дерлік тағамдарға балық пен итбалық майы қосылды. == Қазақстандағы негидалдар == Мордвалар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы негидальдар саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 1 адам, 2009 жылғы мəлімет бойынша 6 адам.<ref>{{кітап|авторы= |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Нұр-Сұлтан |баспасы= |жыл=2020 |томы= |беттері=181 |барлық беті= |сериясы= |isbn=978-601-287-224-8 |тиражы= }}</ref> == Дереккөздер == <references/> ==Әдебиеттер== Әдебиеттер:Смоляк А.В., Этнические процессы у народов Нижнего Амура и Сахалина. Сер. ХІХ – нач. XX вв., М., 1975; Народы мира, историко-этнографический справочник, М., 1988. ==Сілтемелер== * [[Неварлар]] * [[Нгонилер]] * [[Нганасандар]] {{Азия халықтары}} {{stub}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] 3bokzgoo81z881w7crpn57mk49d4tkn 3391076 3391075 2024-10-16T05:38:16Z Мағыпар 100137 /* Діні */ дереккөз 3391076 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Негидалдар |сурет = Map of Russia - Negidales Orotches Oultches(2008-03).png |сурет тақырыбы = |саны = 600 |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 522 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Украйна}} |саны2 = 52 (2001) |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[негидал тілі]] |діні = [[Православ шіркеуі|православие]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Негидалдар''' (орочондар, шляктар, элькан бэйэнин (эвенк және ульча тілдерінде негда – “жағалық”, “шеткі” деген сөз, өз атаулары “осы жердікі”, “жергілікті”)) – [[Ресей Федерациясы]]ның [[Хабаров]] өлкесінде тұратын халық. [[Амур]] мен [[Амгунь]] өзендерінің жағалауын мекендейді. Жалпы саны 600-дей.<ref>{{cite web|url=https://my-dict.ru/dic/bolshaya-sovetskaya-enciklopediya/62740-negidalcy/|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BD%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидал сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://rus-bse.slovaronline.com/52314-%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/409371|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Сырт келбеті == Негидалдар Байкал антропологиялық типін білдіретін европеоидтарға жатады. Сыртқы көрініс ерекшеліктері: *тығыз дене бітімі; *биіктігі төмен немесе орташадан төмен; *ашық тері реңктері; *дене мен беттегі түктердің нашар өсуі; *жалпақ, биік, бет сүйектері көрнекті кең тұлға; *жұқа еріндер; *шаштары мен көздерінде қара және аралас реңктері бар.<ref>{{cite web|url=https://travelask.ru/articles/negidaltsy-tyaga-k-prekrasnomu-v-surovyh-usloviyah|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тілі == Тілі тунгус тілдерінің солтүстік тунгус топшасына жататын [[негидал тілі]]нде сөйлейді. Орыс тілі де тараған.<ref>{{cite web|url=http://www.etnosy.ru/node/1226|title=Негидалдар (1967)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Діні == Негидалдар ресми түрде православиеправославие дінін қабылдағанымен, табиғат құбылыстарына табыну, бақсылық сақталған. Бақсының негізгі қызметтері: ауруды емдеу, ұрланған жанды іздеу, өлі жандарды ақыретке шығарып салу болды. Қазіргі уақытта Негидал халқының бақсылықпен байланысты идеялар қабаты айтарлықтай жойылды.<ref>{{cite web|url=http://www.etnosy.ru/node/778|title=Месштыб Н.А. Негидал халқының діни сенімдері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тарихы == Негидалдарды [[Амгунь]] өзенінің жағасын мекендеп, [[нивх]]тар, ульчалармен араласып кеткен эвенкілердің ұрпақтары деген болжам бар. Зерттеушілердің пікірінше, ежелгі ата-бабалары ежелгі темір дәуірінен бастап Байкал аумағы арқылы көшіп келген көшпелі тунгус аңшыларының тобы болған. Уақыт өте келе эвенктер тобы Амур және Амгун өзендерінің бассейндеріне жетіп, Охот теңізіне барып, сонда қоныстанды. Территорияның шалғайлығы табиғи оқшаулануға әкелді, бұл көршілес нивхтар, нанай, улчи халықтарының ықпалымен бірге негидал этникалық тобының қалыптасуына мүмкіндік берді. Болжам бойынша, қытай және маньчжур көпестерімен байланыс орта ғасырлардың аяғында басталған. Орыс казактары шалғай аймақтарға тек 17 ғасырдың екінші жартысында жетті. Өлкені орыстардың белсенді игеруі, қыстақтарды, тұрақты қоныстарды салу 20 ғасырдың екінші жартысында басталды. [[Орыстар|орыс]], [[корей]], [[эвенк]] тектес мигранттардың келуі Амгуннан алтынның табылуымен байланысты болды. Кеңес өкіметінің орнауымен негидалдардың дәстүрлі өмір салтында өзгерістер болды: ұсақ елді мекендер таратылып, ірілендірілді, көшпелілікке тыйым салынды, [[бақсы]]ларды қудалады. Бұл ғасырлар бойы қалыптасқан өмір салтын, діни мәдениетті, балық аулау культімен байланысты салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды жоғалтуға әкелді.<ref>{{cite web|url=https://travelask.ru/articles/negidaltsy-tyaga-k-prekrasnomu-v-surovyh-usloviyah|title=Анна Шихова. Негидалдар: қатал жағдайда сұлулыққа деген құштарлық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі шаруашылықтарының негізгілері – балық аулау мен аңшылық. Терісі бағалы аң, жабайы бұғы, бұлан, құс аулау кең тараған. Бұғыны мініс, жегіс көлігі ретінде пайдаланып, иттерді шанаға (нарта) жегеді. Қозғалыс құралы ретінде шаңғы қолданылады, тақтайлардан, қайыңнан қайық жасайды. Жазда ағаш қабықтарымен жабылған, екі жақты шатырлы шағын үйде, [[чум]] мен күркеде, қыста астынан жылытылатын үлкен ағаш қаңқалы үйлерде тұрады. == Тұрмыс салты == === Дәстүрлі киімдері === Негидалдардың дәстүрлі киімдері амурлық үлгіге жатады. Олар қоян жүнінен кеудеше (уйпун), аңшылық күртесінің үстіне алжапқыш (белгепун), ит терісінен тон (ненанди), бұлан мен бұғы терісінен тігілген күртеше (конго), сондай-ақ тон (сун), белдемше (хоскан) киген. Аяқ киімдері пішіміне, материалына, мақсатына, әшекейлеріне қарай (тэргэме, лобдирма, гемчира, олот, т.б.) көптеген атаулар болған. === Дәстүрлі тағамдары === Балықты қайнатып, қуырып, пісіріп, ірімшікті (строганина) кептіріп жеген. Оны шашлыққа, ал етті сым торға қуырды. Балық сорпалары шөп дәмдеуіштерімен дайындалды. Барлық дерлік тағамдарға балық пен итбалық майы қосылды. == Қазақстандағы негидалдар == Мордвалар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы негидальдар саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 1 адам, 2009 жылғы мəлімет бойынша 6 адам.<ref>{{кітап|авторы= |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Нұр-Сұлтан |баспасы= |жыл=2020 |томы= |беттері=181 |барлық беті= |сериясы= |isbn=978-601-287-224-8 |тиражы= }}</ref> == Дереккөздер == <references/> ==Әдебиеттер== Әдебиеттер:Смоляк А.В., Этнические процессы у народов Нижнего Амура и Сахалина. Сер. ХІХ – нач. XX вв., М., 1975; Народы мира, историко-этнографический справочник, М., 1988. ==Сілтемелер== * [[Неварлар]] * [[Нгонилер]] * [[Нганасандар]] {{Азия халықтары}} {{stub}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] scv6r0200kkajq3w5wkj2x0832nmd0f 3391078 3391076 2024-10-16T05:45:46Z Мағыпар 100137 /* Кәсібі */ дереккөз 3391078 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Негидалдар |сурет = Map of Russia - Negidales Orotches Oultches(2008-03).png |сурет тақырыбы = |саны = 600 |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 522 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Украйна}} |саны2 = 52 (2001) |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[негидал тілі]] |діні = [[Православ шіркеуі|православие]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Негидалдар''' (орочондар, шляктар, элькан бэйэнин (эвенк және ульча тілдерінде негда – “жағалық”, “шеткі” деген сөз, өз атаулары “осы жердікі”, “жергілікті”)) – [[Ресей Федерациясы]]ның [[Хабаров]] өлкесінде тұратын халық. [[Амур]] мен [[Амгунь]] өзендерінің жағалауын мекендейді. Жалпы саны 600-дей.<ref>{{cite web|url=https://my-dict.ru/dic/bolshaya-sovetskaya-enciklopediya/62740-negidalcy/|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BD%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидал сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://rus-bse.slovaronline.com/52314-%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/409371|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Сырт келбеті == Негидалдар Байкал антропологиялық типін білдіретін европеоидтарға жатады. Сыртқы көрініс ерекшеліктері: *тығыз дене бітімі; *биіктігі төмен немесе орташадан төмен; *ашық тері реңктері; *дене мен беттегі түктердің нашар өсуі; *жалпақ, биік, бет сүйектері көрнекті кең тұлға; *жұқа еріндер; *шаштары мен көздерінде қара және аралас реңктері бар.<ref>{{cite web|url=https://travelask.ru/articles/negidaltsy-tyaga-k-prekrasnomu-v-surovyh-usloviyah|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тілі == Тілі тунгус тілдерінің солтүстік тунгус топшасына жататын [[негидал тілі]]нде сөйлейді. Орыс тілі де тараған.<ref>{{cite web|url=http://www.etnosy.ru/node/1226|title=Негидалдар (1967)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Діні == Негидалдар ресми түрде православиеправославие дінін қабылдағанымен, табиғат құбылыстарына табыну, бақсылық сақталған. Бақсының негізгі қызметтері: ауруды емдеу, ұрланған жанды іздеу, өлі жандарды ақыретке шығарып салу болды. Қазіргі уақытта Негидал халқының бақсылықпен байланысты идеялар қабаты айтарлықтай жойылды.<ref>{{cite web|url=http://www.etnosy.ru/node/778|title=Месштыб Н.А. Негидал халқының діни сенімдері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тарихы == Негидалдарды [[Амгунь]] өзенінің жағасын мекендеп, [[нивх]]тар, ульчалармен араласып кеткен эвенкілердің ұрпақтары деген болжам бар. Зерттеушілердің пікірінше, ежелгі ата-бабалары ежелгі темір дәуірінен бастап Байкал аумағы арқылы көшіп келген көшпелі тунгус аңшыларының тобы болған. Уақыт өте келе эвенктер тобы Амур және Амгун өзендерінің бассейндеріне жетіп, Охот теңізіне барып, сонда қоныстанды. Территорияның шалғайлығы табиғи оқшаулануға әкелді, бұл көршілес нивхтар, нанай, улчи халықтарының ықпалымен бірге негидал этникалық тобының қалыптасуына мүмкіндік берді. Болжам бойынша, қытай және маньчжур көпестерімен байланыс орта ғасырлардың аяғында басталған. Орыс казактары шалғай аймақтарға тек 17 ғасырдың екінші жартысында жетті. Өлкені орыстардың белсенді игеруі, қыстақтарды, тұрақты қоныстарды салу 20 ғасырдың екінші жартысында басталды. [[Орыстар|орыс]], [[корей]], [[эвенк]] тектес мигранттардың келуі Амгуннан алтынның табылуымен байланысты болды. Кеңес өкіметінің орнауымен негидалдардың дәстүрлі өмір салтында өзгерістер болды: ұсақ елді мекендер таратылып, ірілендірілді, көшпелілікке тыйым салынды, [[бақсы]]ларды қудалады. Бұл ғасырлар бойы қалыптасқан өмір салтын, діни мәдениетті, балық аулау культімен байланысты салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды жоғалтуға әкелді.<ref>{{cite web|url=https://travelask.ru/articles/negidaltsy-tyaga-k-prekrasnomu-v-surovyh-usloviyah|title=Анна Шихова. Негидалдар: қатал жағдайда сұлулыққа деген құштарлық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі шаруашылықтарының негізгілері – балық аулау мен аңшылық. Терісі бағалы аң, жабайы бұғы, бұлан, құс аулау кең тараған. Бұғыны мініс, жегіс көлігі ретінде пайдаланып, иттерді шанаға (нарта) жегеді. Қозғалыс құралы ретінде шаңғы қолданылады, тақтайлардан, қайыңнан қайық жасайды. XX ғасырдың басына дейін Негидалдардың ұсталық өнері ескі қазандықтар мен әкелінген темірден, сондай-ақ мыс пен қоладан құрал-саймандар жасаудан тұрды. Терушілік көмекші сипатта болды - жабайы пиязды, жабайы сарымсақты, папоротниктің тамырын, жидектерді және т.б.<ref>{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B#mw-header|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == === Дәстүрлі киімдері === Негидалдардың дәстүрлі киімдері амурлық үлгіге жатады. Олар қоян жүнінен кеудеше (уйпун), аңшылық күртесінің үстіне алжапқыш (белгепун), ит терісінен тон (ненанди), бұлан мен бұғы терісінен тігілген күртеше (конго), сондай-ақ тон (сун), белдемше (хоскан) киген. Аяқ киімдері пішіміне, материалына, мақсатына, әшекейлеріне қарай (тэргэме, лобдирма, гемчира, олот, т.б.) көптеген атаулар болған. === Дәстүрлі тағамдары === Балықты қайнатып, қуырып, пісіріп, ірімшікті (строганина) кептіріп жеген. Оны шашлыққа, ал етті сым торға қуырды. Балық сорпалары шөп дәмдеуіштерімен дайындалды. Барлық дерлік тағамдарға балық пен итбалық майы қосылды. == Қазақстандағы негидалдар == Мордвалар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы негидальдар саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 1 адам, 2009 жылғы мəлімет бойынша 6 адам.<ref>{{кітап|авторы= |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Нұр-Сұлтан |баспасы= |жыл=2020 |томы= |беттері=181 |барлық беті= |сериясы= |isbn=978-601-287-224-8 |тиражы= }}</ref> == Дереккөздер == <references/> ==Әдебиеттер== Әдебиеттер:Смоляк А.В., Этнические процессы у народов Нижнего Амура и Сахалина. Сер. ХІХ – нач. XX вв., М., 1975; Народы мира, историко-этнографический справочник, М., 1988. ==Сілтемелер== * [[Неварлар]] * [[Нгонилер]] * [[Нганасандар]] {{Азия халықтары}} {{stub}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] hzmajcds5ddyzoi9z5io2vqcgru8xik 3391080 3391078 2024-10-16T05:52:04Z Мағыпар 100137 /* Дәстүрлі киімдері */ дереккөз 3391080 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Негидалдар |сурет = Map of Russia - Negidales Orotches Oultches(2008-03).png |сурет тақырыбы = |саны = 600 |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 522 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Украйна}} |саны2 = 52 (2001) |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[негидал тілі]] |діні = [[Православ шіркеуі|православие]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Негидалдар''' (орочондар, шляктар, элькан бэйэнин (эвенк және ульча тілдерінде негда – “жағалық”, “шеткі” деген сөз, өз атаулары “осы жердікі”, “жергілікті”)) – [[Ресей Федерациясы]]ның [[Хабаров]] өлкесінде тұратын халық. [[Амур]] мен [[Амгунь]] өзендерінің жағалауын мекендейді. Жалпы саны 600-дей.<ref>{{cite web|url=https://my-dict.ru/dic/bolshaya-sovetskaya-enciklopediya/62740-negidalcy/|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BD%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидал сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://rus-bse.slovaronline.com/52314-%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/409371|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Сырт келбеті == Негидалдар Байкал антропологиялық типін білдіретін европеоидтарға жатады. Сыртқы көрініс ерекшеліктері: *тығыз дене бітімі; *биіктігі төмен немесе орташадан төмен; *ашық тері реңктері; *дене мен беттегі түктердің нашар өсуі; *жалпақ, биік, бет сүйектері көрнекті кең тұлға; *жұқа еріндер; *шаштары мен көздерінде қара және аралас реңктері бар.<ref>{{cite web|url=https://travelask.ru/articles/negidaltsy-tyaga-k-prekrasnomu-v-surovyh-usloviyah|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тілі == Тілі тунгус тілдерінің солтүстік тунгус топшасына жататын [[негидал тілі]]нде сөйлейді. Орыс тілі де тараған.<ref>{{cite web|url=http://www.etnosy.ru/node/1226|title=Негидалдар (1967)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Діні == Негидалдар ресми түрде православиеправославие дінін қабылдағанымен, табиғат құбылыстарына табыну, бақсылық сақталған. Бақсының негізгі қызметтері: ауруды емдеу, ұрланған жанды іздеу, өлі жандарды ақыретке шығарып салу болды. Қазіргі уақытта Негидал халқының бақсылықпен байланысты идеялар қабаты айтарлықтай жойылды.<ref>{{cite web|url=http://www.etnosy.ru/node/778|title=Месштыб Н.А. Негидал халқының діни сенімдері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тарихы == Негидалдарды [[Амгунь]] өзенінің жағасын мекендеп, [[нивх]]тар, ульчалармен араласып кеткен эвенкілердің ұрпақтары деген болжам бар. Зерттеушілердің пікірінше, ежелгі ата-бабалары ежелгі темір дәуірінен бастап Байкал аумағы арқылы көшіп келген көшпелі тунгус аңшыларының тобы болған. Уақыт өте келе эвенктер тобы Амур және Амгун өзендерінің бассейндеріне жетіп, Охот теңізіне барып, сонда қоныстанды. Территорияның шалғайлығы табиғи оқшаулануға әкелді, бұл көршілес нивхтар, нанай, улчи халықтарының ықпалымен бірге негидал этникалық тобының қалыптасуына мүмкіндік берді. Болжам бойынша, қытай және маньчжур көпестерімен байланыс орта ғасырлардың аяғында басталған. Орыс казактары шалғай аймақтарға тек 17 ғасырдың екінші жартысында жетті. Өлкені орыстардың белсенді игеруі, қыстақтарды, тұрақты қоныстарды салу 20 ғасырдың екінші жартысында басталды. [[Орыстар|орыс]], [[корей]], [[эвенк]] тектес мигранттардың келуі Амгуннан алтынның табылуымен байланысты болды. Кеңес өкіметінің орнауымен негидалдардың дәстүрлі өмір салтында өзгерістер болды: ұсақ елді мекендер таратылып, ірілендірілді, көшпелілікке тыйым салынды, [[бақсы]]ларды қудалады. Бұл ғасырлар бойы қалыптасқан өмір салтын, діни мәдениетті, балық аулау культімен байланысты салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды жоғалтуға әкелді.<ref>{{cite web|url=https://travelask.ru/articles/negidaltsy-tyaga-k-prekrasnomu-v-surovyh-usloviyah|title=Анна Шихова. Негидалдар: қатал жағдайда сұлулыққа деген құштарлық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі шаруашылықтарының негізгілері – балық аулау мен аңшылық. Терісі бағалы аң, жабайы бұғы, бұлан, құс аулау кең тараған. Бұғыны мініс, жегіс көлігі ретінде пайдаланып, иттерді шанаға (нарта) жегеді. Қозғалыс құралы ретінде шаңғы қолданылады, тақтайлардан, қайыңнан қайық жасайды. XX ғасырдың басына дейін Негидалдардың ұсталық өнері ескі қазандықтар мен әкелінген темірден, сондай-ақ мыс пен қоладан құрал-саймандар жасаудан тұрды. Терушілік көмекші сипатта болды - жабайы пиязды, жабайы сарымсақты, папоротниктің тамырын, жидектерді және т.б.<ref>{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B#mw-header|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == === Дәстүрлі киімдері === Негидалдардың киімі, басқа солтүстік халықтары сияқты, Амур аймағының қатал климатына жақсы бейімделген. Ол балық пен жануарлардың терісінен, кейінірек қытай және орыс текті маталардан тігілген. Олар қоян жүнінен кеудеше (уйпун), аңшылық күртесінің үстіне алжапқыш (белгепун), ит терісінен тон (ненанди), бұлан мен бұғы терісінен тігілген күртеше (конго), сондай-ақ тон (сун), белдемше (хоскан) киген. Аяқ киімдері пішіміне, материалына, мақсатына, әшекейлеріне қарай (тэргэме, лобдирма, гемчира, олот, т.б.) көптеген атаулар болған.<ref>{{cite web|url=https://www.culture.ru/materials/50966/ischezayushie-narody-rossii-negidalcy?ysclid=m2bg8kjibw844561526|title=Ресейдің жойылып бара жатқан халықтары. Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> === Дәстүрлі тағамдары === Балықты қайнатып, қуырып, пісіріп, ірімшікті (строганина) кептіріп жеген. Оны шашлыққа, ал етті сым торға қуырды. Балық сорпалары шөп дәмдеуіштерімен дайындалды. Барлық дерлік тағамдарға балық пен итбалық майы қосылды. == Қазақстандағы негидалдар == Мордвалар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы негидальдар саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 1 адам, 2009 жылғы мəлімет бойынша 6 адам.<ref>{{кітап|авторы= |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Нұр-Сұлтан |баспасы= |жыл=2020 |томы= |беттері=181 |барлық беті= |сериясы= |isbn=978-601-287-224-8 |тиражы= }}</ref> == Дереккөздер == <references/> ==Әдебиеттер== Әдебиеттер:Смоляк А.В., Этнические процессы у народов Нижнего Амура и Сахалина. Сер. ХІХ – нач. XX вв., М., 1975; Народы мира, историко-этнографический справочник, М., 1988. ==Сілтемелер== * [[Неварлар]] * [[Нгонилер]] * [[Нганасандар]] {{Азия халықтары}} {{stub}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] d5uh3k80ynavzhmndyv69nd02e19u1q 3391081 3391080 2024-10-16T05:52:36Z Мағыпар 100137 3391081 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Негидалдар |сурет = Map of Russia - Negidales Orotches Oultches(2008-03).png |сурет тақырыбы = |саны = 600 |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 522 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Украйна}} |саны2 = 52 (2001) |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[негидал тілі]] |діні = [[Православ шіркеуі|православие]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Негидалдар''' (орочондар, шляктар, элькан бэйэнин (эвенк және ульча тілдерінде негда – “жағалық”, “шеткі” деген сөз, өз атаулары “осы жердікі”, “жергілікті”)) – [[Ресей Федерациясы]]ның [[Хабаров]] өлкесінде тұратын халық. [[Амур]] мен [[Амгунь]] өзендерінің жағалауын мекендейді. Жалпы саны 600-дей.<ref>{{cite web|url=https://my-dict.ru/dic/bolshaya-sovetskaya-enciklopediya/62740-negidalcy/|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BD%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидал сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://rus-bse.slovaronline.com/52314-%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/409371|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Сырт келбеті == Негидалдар Байкал антропологиялық типін білдіретін европеоидтарға жатады. Сыртқы көрініс ерекшеліктері: *тығыз дене бітімі; *биіктігі төмен немесе орташадан төмен; *ашық тері реңктері; *дене мен беттегі түктердің нашар өсуі; *жалпақ, биік, бет сүйектері көрнекті кең тұлға; *жұқа еріндер; *шаштары мен көздерінде қара және аралас реңктері бар.<ref>{{cite web|url=https://travelask.ru/articles/negidaltsy-tyaga-k-prekrasnomu-v-surovyh-usloviyah|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тілі == Тілі тунгус тілдерінің солтүстік тунгус топшасына жататын [[негидал тілі]]нде сөйлейді. Орыс тілі де тараған.<ref>{{cite web|url=http://www.etnosy.ru/node/1226|title=Негидалдар (1967)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Діні == Негидалдар ресми түрде православиеправославие дінін қабылдағанымен, табиғат құбылыстарына табыну, бақсылық сақталған. Бақсының негізгі қызметтері: ауруды емдеу, ұрланған жанды іздеу, өлі жандарды ақыретке шығарып салу болды. Қазіргі уақытта Негидал халқының бақсылықпен байланысты идеялар қабаты айтарлықтай жойылды.<ref>{{cite web|url=http://www.etnosy.ru/node/778|title=Месштыб Н.А. Негидал халқының діни сенімдері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тарихы == Негидалдарды [[Амгунь]] өзенінің жағасын мекендеп, [[нивх]]тар, ульчалармен араласып кеткен эвенкілердің ұрпақтары деген болжам бар. Зерттеушілердің пікірінше, ежелгі ата-бабалары ежелгі темір дәуірінен бастап Байкал аумағы арқылы көшіп келген көшпелі тунгус аңшыларының тобы болған. Уақыт өте келе эвенктер тобы Амур және Амгун өзендерінің бассейндеріне жетіп, Охот теңізіне барып, сонда қоныстанды. Территорияның шалғайлығы табиғи оқшаулануға әкелді, бұл көршілес нивхтар, нанай, улчи халықтарының ықпалымен бірге негидал этникалық тобының қалыптасуына мүмкіндік берді. Болжам бойынша, қытай және маньчжур көпестерімен байланыс орта ғасырлардың аяғында басталған. Орыс казактары шалғай аймақтарға тек 17 ғасырдың екінші жартысында жетті. Өлкені орыстардың белсенді игеруі, қыстақтарды, тұрақты қоныстарды салу 20 ғасырдың екінші жартысында басталды. [[Орыстар|орыс]], [[корей]], [[эвенк]] тектес мигранттардың келуі Амгуннан алтынның табылуымен байланысты болды. Кеңес өкіметінің орнауымен негидалдардың дәстүрлі өмір салтында өзгерістер болды: ұсақ елді мекендер таратылып, ірілендірілді, көшпелілікке тыйым салынды, [[бақсы]]ларды қудалады. Бұл ғасырлар бойы қалыптасқан өмір салтын, діни мәдениетті, балық аулау культімен байланысты салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды жоғалтуға әкелді.<ref>{{cite web|url=https://travelask.ru/articles/negidaltsy-tyaga-k-prekrasnomu-v-surovyh-usloviyah|title=Анна Шихова. Негидалдар: қатал жағдайда сұлулыққа деген құштарлық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі шаруашылықтарының негізгілері – балық аулау мен аңшылық. Терісі бағалы аң, жабайы бұғы, бұлан, құс аулау кең тараған. Бұғыны мініс, жегіс көлігі ретінде пайдаланып, иттерді шанаға (нарта) жегеді. Қозғалыс құралы ретінде шаңғы қолданылады, тақтайлардан, қайыңнан қайық жасайды. XX ғасырдың басына дейін Негидалдардың ұсталық өнері ескі қазандықтар мен әкелінген темірден, сондай-ақ мыс пен қоладан құрал-саймандар жасаудан тұрды. Терушілік көмекші сипатта болды - жабайы пиязды, жабайы сарымсақты, папоротниктің тамырын, жидектерді және т.б.<ref>{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B#mw-header|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == === Дәстүрлі киімдері === Негидалдардың киімі, басқа солтүстік халықтары сияқты, Амур аймағының қатал климатына жақсы бейімделген. Ол балық пен жануарлардың терісінен, кейінірек қытай және орыс текті маталардан тігілген. Олар қоян жүнінен кеудеше (уйпун), аңшылық күртесінің үстіне алжапқыш (белгепун), ит терісінен тон (ненанди), бұлан мен бұғы терісінен тігілген күртеше (конго), сондай-ақ тон (сун), белдемше (хоскан) киген. Аяқ киімдері пішіміне, материалына, мақсатына, әшекейлеріне қарай (тэргэме, лобдирма, гемчира, олот, т.б.) көптеген атаулар болған.<ref>{{cite web|url=https://www.culture.ru/materials/50966/ischezayushie-narody-rossii-negidalcy?ysclid=m2bg8kjibw844561526|title=Ресейдің жойылып бара жатқан халықтары. Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> === Дәстүрлі тағамдары === Балықты қайнатып, қуырып, пісіріп, ірімшікті (строганина) кептіріп жеген. Оны шашлыққа, ал етті сым торға қуырды. Балық сорпалары шөп дәмдеуіштерімен дайындалды. Барлық дерлік тағамдарға балық пен итбалық майы қосылды. == Қазақстандағы негидалдар == Мордвалар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы негидальдар саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 1 адам, 2009 жылғы мəлімет бойынша 6 адам.<ref>{{кітап|авторы= |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Нұр-Сұлтан |баспасы= |жыл=2020 |томы= |беттері=181 |барлық беті= |сериясы= |isbn=978-601-287-224-8 |тиражы= }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} ==Әдебиеттер== Әдебиеттер:Смоляк А.В., Этнические процессы у народов Нижнего Амура и Сахалина. Сер. ХІХ – нач. XX вв., М., 1975; Народы мира, историко-этнографический справочник, М., 1988. ==Сілтемелер== * [[Неварлар]] * [[Нгонилер]] * [[Нганасандар]] {{Азия халықтары}} {{stub}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] pujbni8068fs146d4ke456myriwt3dy 3391083 3391081 2024-10-16T05:58:31Z Мағыпар 100137 /* Тұрмыс салты */ дереккөз 3391083 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Негидалдар |сурет = Map of Russia - Negidales Orotches Oultches(2008-03).png |сурет тақырыбы = |саны = 600 |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 522 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Украйна}} |саны2 = 52 (2001) |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[негидал тілі]] |діні = [[Православ шіркеуі|православие]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Негидалдар''' (орочондар, шляктар, элькан бэйэнин (эвенк және ульча тілдерінде негда – “жағалық”, “шеткі” деген сөз, өз атаулары “осы жердікі”, “жергілікті”)) – [[Ресей Федерациясы]]ның [[Хабаров]] өлкесінде тұратын халық. [[Амур]] мен [[Амгунь]] өзендерінің жағалауын мекендейді. Жалпы саны 600-дей.<ref>{{cite web|url=https://my-dict.ru/dic/bolshaya-sovetskaya-enciklopediya/62740-negidalcy/|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BD%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидал сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://rus-bse.slovaronline.com/52314-%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/409371|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Сырт келбеті == Негидалдар Байкал антропологиялық типін білдіретін европеоидтарға жатады. Сыртқы көрініс ерекшеліктері: *тығыз дене бітімі; *биіктігі төмен немесе орташадан төмен; *ашық тері реңктері; *дене мен беттегі түктердің нашар өсуі; *жалпақ, биік, бет сүйектері көрнекті кең тұлға; *жұқа еріндер; *шаштары мен көздерінде қара және аралас реңктері бар.<ref>{{cite web|url=https://travelask.ru/articles/negidaltsy-tyaga-k-prekrasnomu-v-surovyh-usloviyah|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тілі == Тілі тунгус тілдерінің солтүстік тунгус топшасына жататын [[негидал тілі]]нде сөйлейді. Орыс тілі де тараған.<ref>{{cite web|url=http://www.etnosy.ru/node/1226|title=Негидалдар (1967)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Діні == Негидалдар ресми түрде православиеправославие дінін қабылдағанымен, табиғат құбылыстарына табыну, бақсылық сақталған. Бақсының негізгі қызметтері: ауруды емдеу, ұрланған жанды іздеу, өлі жандарды ақыретке шығарып салу болды. Қазіргі уақытта Негидал халқының бақсылықпен байланысты идеялар қабаты айтарлықтай жойылды.<ref>{{cite web|url=http://www.etnosy.ru/node/778|title=Месштыб Н.А. Негидал халқының діни сенімдері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тарихы == Негидалдарды [[Амгунь]] өзенінің жағасын мекендеп, [[нивх]]тар, ульчалармен араласып кеткен эвенкілердің ұрпақтары деген болжам бар. Зерттеушілердің пікірінше, ежелгі ата-бабалары ежелгі темір дәуірінен бастап Байкал аумағы арқылы көшіп келген көшпелі тунгус аңшыларының тобы болған. Уақыт өте келе эвенктер тобы Амур және Амгун өзендерінің бассейндеріне жетіп, Охот теңізіне барып, сонда қоныстанды. Территорияның шалғайлығы табиғи оқшаулануға әкелді, бұл көршілес нивхтар, нанай, улчи халықтарының ықпалымен бірге негидал этникалық тобының қалыптасуына мүмкіндік берді. Болжам бойынша, қытай және маньчжур көпестерімен байланыс орта ғасырлардың аяғында басталған. Орыс казактары шалғай аймақтарға тек 17 ғасырдың екінші жартысында жетті. Өлкені орыстардың белсенді игеруі, қыстақтарды, тұрақты қоныстарды салу 20 ғасырдың екінші жартысында басталды. [[Орыстар|орыс]], [[корей]], [[эвенк]] тектес мигранттардың келуі Амгуннан алтынның табылуымен байланысты болды. Кеңес өкіметінің орнауымен негидалдардың дәстүрлі өмір салтында өзгерістер болды: ұсақ елді мекендер таратылып, ірілендірілді, көшпелілікке тыйым салынды, [[бақсы]]ларды қудалады. Бұл ғасырлар бойы қалыптасқан өмір салтын, діни мәдениетті, балық аулау культімен байланысты салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды жоғалтуға әкелді.<ref>{{cite web|url=https://travelask.ru/articles/negidaltsy-tyaga-k-prekrasnomu-v-surovyh-usloviyah|title=Анна Шихова. Негидалдар: қатал жағдайда сұлулыққа деген құштарлық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі шаруашылықтарының негізгілері – балық аулау мен аңшылық. Терісі бағалы аң, жабайы бұғы, бұлан, құс аулау кең тараған. Бұғыны мініс, жегіс көлігі ретінде пайдаланып, иттерді шанаға (нарта) жегеді. Қозғалыс құралы ретінде шаңғы қолданылады, тақтайлардан, қайыңнан қайық жасайды. XX ғасырдың басына дейін Негидалдардың ұсталық өнері ескі қазандықтар мен әкелінген темірден, сондай-ақ мыс пен қоладан құрал-саймандар жасаудан тұрды. Терушілік көмекші сипатта болды - жабайы пиязды, жабайы сарымсақты, папоротниктің тамырын, жидектерді және т.б.<ref>{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B#mw-header|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == === Дәстүрлі баспаналары === Тұрғын үйлердің бірнеше түрі болды: жазғы үй - шатыры бар шағын (бір отбасы үшін) қабық үй. Конустық чум, күрке. Жылытылатын үлкен қаңқалы - қысқы үй.<ref>{{cite web|url=http://www.etnosy.ru/node/286|title= Смоляк А.В. Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === Негидалдардың киімі, басқа солтүстік халықтары сияқты, Амур аймағының қатал климатына жақсы бейімделген. Ол балық пен жануарлардың терісінен, кейінірек қытай және орыс текті маталардан тігілген. Олар қоян жүнінен кеудеше (уйпун), аңшылық күртесінің үстіне алжапқыш (белгепун), ит терісінен тон (ненанди), бұлан мен бұғы терісінен тігілген күртеше (конго), сондай-ақ тон (сун), белдемше (хоскан) киген. Аяқ киімдері пішіміне, материалына, мақсатына, әшекейлеріне қарай (тэргэме, лобдирма, гемчира, олот, т.б.) көптеген атаулар болған.<ref>{{cite web|url=https://www.culture.ru/materials/50966/ischezayushie-narody-rossii-negidalcy?ysclid=m2bg8kjibw844561526|title=Ресейдің жойылып бара жатқан халықтары. Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> === Дәстүрлі тағамдары === Балықты қайнатып, қуырып, пісіріп, ірімшікті (строганина) кептіріп жеген. Оны шашлыққа, ал етті сым торға қуырды. Балық сорпалары шөп дәмдеуіштерімен дайындалды. Барлық дерлік тағамдарға балық пен итбалық майы қосылды. == Қазақстандағы негидалдар == Мордвалар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы негидальдар саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 1 адам, 2009 жылғы мəлімет бойынша 6 адам.<ref>{{кітап|авторы= |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Нұр-Сұлтан |баспасы= |жыл=2020 |томы= |беттері=181 |барлық беті= |сериясы= |isbn=978-601-287-224-8 |тиражы= }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} ==Әдебиеттер== Әдебиеттер:Смоляк А.В., Этнические процессы у народов Нижнего Амура и Сахалина. Сер. ХІХ – нач. XX вв., М., 1975; Народы мира, историко-этнографический справочник, М., 1988. ==Сілтемелер== * [[Неварлар]] * [[Нгонилер]] * [[Нганасандар]] {{Азия халықтары}} {{stub}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] aycs8q5n1pqhev8dgbxgvysq6zi4472 3391084 3391083 2024-10-16T06:02:42Z Мағыпар 100137 /* Тұрмыс салты */ толықтыру 3391084 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Негидалдар |сурет = Map of Russia - Negidales Orotches Oultches(2008-03).png |сурет тақырыбы = |саны = 600 |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 522 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Украйна}} |саны2 = 52 (2001) |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[негидал тілі]] |діні = [[Православ шіркеуі|православие]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Негидалдар''' (орочондар, шляктар, элькан бэйэнин (эвенк және ульча тілдерінде негда – “жағалық”, “шеткі” деген сөз, өз атаулары “осы жердікі”, “жергілікті”)) – [[Ресей Федерациясы]]ның [[Хабаров]] өлкесінде тұратын халық. [[Амур]] мен [[Амгунь]] өзендерінің жағалауын мекендейді. Жалпы саны 600-дей.<ref>{{cite web|url=https://my-dict.ru/dic/bolshaya-sovetskaya-enciklopediya/62740-negidalcy/|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BD%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидал сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://rus-bse.slovaronline.com/52314-%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/409371|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Сырт келбеті == Негидалдар Байкал антропологиялық типін білдіретін европеоидтарға жатады. Сыртқы көрініс ерекшеліктері: *тығыз дене бітімі; *биіктігі төмен немесе орташадан төмен; *ашық тері реңктері; *дене мен беттегі түктердің нашар өсуі; *жалпақ, биік, бет сүйектері көрнекті кең тұлға; *жұқа еріндер; *шаштары мен көздерінде қара және аралас реңктері бар.<ref>{{cite web|url=https://travelask.ru/articles/negidaltsy-tyaga-k-prekrasnomu-v-surovyh-usloviyah|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тілі == Тілі тунгус тілдерінің солтүстік тунгус топшасына жататын [[негидал тілі]]нде сөйлейді. Орыс тілі де тараған.<ref>{{cite web|url=http://www.etnosy.ru/node/1226|title=Негидалдар (1967)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Діні == Негидалдар ресми түрде православиеправославие дінін қабылдағанымен, табиғат құбылыстарына табыну, бақсылық сақталған. Бақсының негізгі қызметтері: ауруды емдеу, ұрланған жанды іздеу, өлі жандарды ақыретке шығарып салу болды. Қазіргі уақытта Негидал халқының бақсылықпен байланысты идеялар қабаты айтарлықтай жойылды.<ref>{{cite web|url=http://www.etnosy.ru/node/778|title=Месштыб Н.А. Негидал халқының діни сенімдері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тарихы == Негидалдарды [[Амгунь]] өзенінің жағасын мекендеп, [[нивх]]тар, ульчалармен араласып кеткен эвенкілердің ұрпақтары деген болжам бар. Зерттеушілердің пікірінше, ежелгі ата-бабалары ежелгі темір дәуірінен бастап Байкал аумағы арқылы көшіп келген көшпелі тунгус аңшыларының тобы болған. Уақыт өте келе эвенктер тобы Амур және Амгун өзендерінің бассейндеріне жетіп, Охот теңізіне барып, сонда қоныстанды. Территорияның шалғайлығы табиғи оқшаулануға әкелді, бұл көршілес нивхтар, нанай, улчи халықтарының ықпалымен бірге негидал этникалық тобының қалыптасуына мүмкіндік берді. Болжам бойынша, қытай және маньчжур көпестерімен байланыс орта ғасырлардың аяғында басталған. Орыс казактары шалғай аймақтарға тек 17 ғасырдың екінші жартысында жетті. Өлкені орыстардың белсенді игеруі, қыстақтарды, тұрақты қоныстарды салу 20 ғасырдың екінші жартысында басталды. [[Орыстар|орыс]], [[корей]], [[эвенк]] тектес мигранттардың келуі Амгуннан алтынның табылуымен байланысты болды. Кеңес өкіметінің орнауымен негидалдардың дәстүрлі өмір салтында өзгерістер болды: ұсақ елді мекендер таратылып, ірілендірілді, көшпелілікке тыйым салынды, [[бақсы]]ларды қудалады. Бұл ғасырлар бойы қалыптасқан өмір салтын, діни мәдениетті, балық аулау культімен байланысты салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды жоғалтуға әкелді.<ref>{{cite web|url=https://travelask.ru/articles/negidaltsy-tyaga-k-prekrasnomu-v-surovyh-usloviyah|title=Анна Шихова. Негидалдар: қатал жағдайда сұлулыққа деген құштарлық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі шаруашылықтарының негізгілері – балық аулау мен аңшылық. Терісі бағалы аң, жабайы бұғы, бұлан, құс аулау кең тараған. Бұғыны мініс, жегіс көлігі ретінде пайдаланып, иттерді шанаға (нарта) жегеді. Қозғалыс құралы ретінде шаңғы қолданылады, тақтайлардан, қайыңнан қайық жасайды. XX ғасырдың басына дейін Негидалдардың ұсталық өнері ескі қазандықтар мен әкелінген темірден, сондай-ақ мыс пен қоладан құрал-саймандар жасаудан тұрды. Терушілік көмекші сипатта болды - жабайы пиязды, жабайы сарымсақты, папоротниктің тамырын, жидектерді және т.б.<ref>{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B#mw-header|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == Патрилиндік рулар (хала) болды. Көп әйелділік және некелес туысқандық неке «қайын ата» (эт­кии, эт­ти) және «күйеу балалар» (ходоу) рулары арасындағы тұрақты неке алмасу түрінде кең таралған. Ауылдар мен отбасылардың өмірін реттейтін көршілік қауымдардың әлеуметтік маңызы зор болды. Қоғамдастықтың жұмыс істеуі ауылдың барлық тұрғындарының тұрақты өзара көмегін қамтамасыз етті. === Дәстүрлі баспаналары === Тұрғын үйлердің бірнеше түрі болды: жазғы үй - шатыры бар шағын (бір отбасы үшін) қабық үй. Конустық чум, күрке. Жылытылатын үлкен қаңқалы - қысқы үй.<ref>{{cite web|url=http://www.etnosy.ru/node/286|title= Смоляк А.В. Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === Негидалдардың киімі, басқа солтүстік халықтары сияқты, Амур аймағының қатал климатына жақсы бейімделген. Ол балық пен жануарлардың терісінен, кейінірек қытай және орыс текті маталардан тігілген. Олар қоян жүнінен кеудеше (уйпун), аңшылық күртесінің үстіне алжапқыш (белгепун), ит терісінен тон (ненанди), бұлан мен бұғы терісінен тігілген күртеше (конго), сондай-ақ тон (сун), белдемше (хоскан) киген. Аяқ киімдері пішіміне, материалына, мақсатына, әшекейлеріне қарай (тэргэме, лобдирма, гемчира, олот, т.б.) көптеген атаулар болған.<ref>{{cite web|url=https://www.culture.ru/materials/50966/ischezayushie-narody-rossii-negidalcy?ysclid=m2bg8kjibw844561526|title=Ресейдің жойылып бара жатқан халықтары. Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> === Дәстүрлі тағамдары === Балықты қайнатып, қуырып, пісіріп, ірімшікті (строганина) кептіріп жеген. Оны шашлыққа, ал етті сым торға қуырды. Балық сорпалары шөп дәмдеуіштерімен дайындалды. Барлық дерлік тағамдарға балық пен итбалық майы қосылды. == Қазақстандағы негидалдар == Мордвалар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы негидальдар саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 1 адам, 2009 жылғы мəлімет бойынша 6 адам.<ref>{{кітап|авторы= |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Нұр-Сұлтан |баспасы= |жыл=2020 |томы= |беттері=181 |барлық беті= |сериясы= |isbn=978-601-287-224-8 |тиражы= }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} ==Әдебиеттер== Әдебиеттер:Смоляк А.В., Этнические процессы у народов Нижнего Амура и Сахалина. Сер. ХІХ – нач. XX вв., М., 1975; Народы мира, историко-этнографический справочник, М., 1988. ==Сілтемелер== * [[Неварлар]] * [[Нгонилер]] * [[Нганасандар]] {{Азия халықтары}} {{stub}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] dx9w7zf3tloz6w2s7t0e1n3oqm14af3 3391085 3391084 2024-10-16T06:03:38Z Мағыпар 100137 /* Тұрмыс салты */ дереккөз 3391085 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Негидалдар |сурет = Map of Russia - Negidales Orotches Oultches(2008-03).png |сурет тақырыбы = |саны = 600 |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 522 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Украйна}} |саны2 = 52 (2001) |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[негидал тілі]] |діні = [[Православ шіркеуі|православие]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Негидалдар''' (орочондар, шляктар, элькан бэйэнин (эвенк және ульча тілдерінде негда – “жағалық”, “шеткі” деген сөз, өз атаулары “осы жердікі”, “жергілікті”)) – [[Ресей Федерациясы]]ның [[Хабаров]] өлкесінде тұратын халық. [[Амур]] мен [[Амгунь]] өзендерінің жағалауын мекендейді. Жалпы саны 600-дей.<ref>{{cite web|url=https://my-dict.ru/dic/bolshaya-sovetskaya-enciklopediya/62740-negidalcy/|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BD%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидал сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://rus-bse.slovaronline.com/52314-%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/409371|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Сырт келбеті == Негидалдар Байкал антропологиялық типін білдіретін европеоидтарға жатады. Сыртқы көрініс ерекшеліктері: *тығыз дене бітімі; *биіктігі төмен немесе орташадан төмен; *ашық тері реңктері; *дене мен беттегі түктердің нашар өсуі; *жалпақ, биік, бет сүйектері көрнекті кең тұлға; *жұқа еріндер; *шаштары мен көздерінде қара және аралас реңктері бар.<ref>{{cite web|url=https://travelask.ru/articles/negidaltsy-tyaga-k-prekrasnomu-v-surovyh-usloviyah|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тілі == Тілі тунгус тілдерінің солтүстік тунгус топшасына жататын [[негидал тілі]]нде сөйлейді. Орыс тілі де тараған.<ref>{{cite web|url=http://www.etnosy.ru/node/1226|title=Негидалдар (1967)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Діні == Негидалдар ресми түрде православиеправославие дінін қабылдағанымен, табиғат құбылыстарына табыну, бақсылық сақталған. Бақсының негізгі қызметтері: ауруды емдеу, ұрланған жанды іздеу, өлі жандарды ақыретке шығарып салу болды. Қазіргі уақытта Негидал халқының бақсылықпен байланысты идеялар қабаты айтарлықтай жойылды.<ref>{{cite web|url=http://www.etnosy.ru/node/778|title=Месштыб Н.А. Негидал халқының діни сенімдері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тарихы == Негидалдарды [[Амгунь]] өзенінің жағасын мекендеп, [[нивх]]тар, ульчалармен араласып кеткен эвенкілердің ұрпақтары деген болжам бар. Зерттеушілердің пікірінше, ежелгі ата-бабалары ежелгі темір дәуірінен бастап Байкал аумағы арқылы көшіп келген көшпелі тунгус аңшыларының тобы болған. Уақыт өте келе эвенктер тобы Амур және Амгун өзендерінің бассейндеріне жетіп, Охот теңізіне барып, сонда қоныстанды. Территорияның шалғайлығы табиғи оқшаулануға әкелді, бұл көршілес нивхтар, нанай, улчи халықтарының ықпалымен бірге негидал этникалық тобының қалыптасуына мүмкіндік берді. Болжам бойынша, қытай және маньчжур көпестерімен байланыс орта ғасырлардың аяғында басталған. Орыс казактары шалғай аймақтарға тек 17 ғасырдың екінші жартысында жетті. Өлкені орыстардың белсенді игеруі, қыстақтарды, тұрақты қоныстарды салу 20 ғасырдың екінші жартысында басталды. [[Орыстар|орыс]], [[корей]], [[эвенк]] тектес мигранттардың келуі Амгуннан алтынның табылуымен байланысты болды. Кеңес өкіметінің орнауымен негидалдардың дәстүрлі өмір салтында өзгерістер болды: ұсақ елді мекендер таратылып, ірілендірілді, көшпелілікке тыйым салынды, [[бақсы]]ларды қудалады. Бұл ғасырлар бойы қалыптасқан өмір салтын, діни мәдениетті, балық аулау культімен байланысты салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды жоғалтуға әкелді.<ref>{{cite web|url=https://travelask.ru/articles/negidaltsy-tyaga-k-prekrasnomu-v-surovyh-usloviyah|title=Анна Шихова. Негидалдар: қатал жағдайда сұлулыққа деген құштарлық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі шаруашылықтарының негізгілері – балық аулау мен аңшылық. Терісі бағалы аң, жабайы бұғы, бұлан, құс аулау кең тараған. Бұғыны мініс, жегіс көлігі ретінде пайдаланып, иттерді шанаға (нарта) жегеді. Қозғалыс құралы ретінде шаңғы қолданылады, тақтайлардан, қайыңнан қайық жасайды. XX ғасырдың басына дейін Негидалдардың ұсталық өнері ескі қазандықтар мен әкелінген темірден, сондай-ақ мыс пен қоладан құрал-саймандар жасаудан тұрды. Терушілік көмекші сипатта болды - жабайы пиязды, жабайы сарымсақты, папоротниктің тамырын, жидектерді және т.б.<ref>{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B#mw-header|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == Патрилиндік рулар (хала) болды. Көп әйелділік және некелес туысқандық неке «қайын ата» (эт­кии, эт­ти) және «күйеу балалар» (ходоу) рулары арасындағы тұрақты неке алмасу түрінде кең таралған. Ауылдар мен отбасылардың өмірін реттейтін көршілік қауымдардың әлеуметтік маңызы зор болды. Қоғамдастықтың жұмыс істеуі ауылдың барлық тұрғындарының тұрақты өзара көмегін қамтамасыз етті.<ref>{{cite web|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/2800780?ysclid=m2bgoo27c7617430360|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017 ж|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> === Дәстүрлі баспаналары === Тұрғын үйлердің бірнеше түрі болды: жазғы үй - шатыры бар шағын (бір отбасы үшін) қабық үй. Конустық чум, күрке. Жылытылатын үлкен қаңқалы - қысқы үй.<ref>{{cite web|url=http://www.etnosy.ru/node/286|title= Смоляк А.В. Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === Негидалдардың киімі, басқа солтүстік халықтары сияқты, Амур аймағының қатал климатына жақсы бейімделген. Ол балық пен жануарлардың терісінен, кейінірек қытай және орыс текті маталардан тігілген. Олар қоян жүнінен кеудеше (уйпун), аңшылық күртесінің үстіне алжапқыш (белгепун), ит терісінен тон (ненанди), бұлан мен бұғы терісінен тігілген күртеше (конго), сондай-ақ тон (сун), белдемше (хоскан) киген. Аяқ киімдері пішіміне, материалына, мақсатына, әшекейлеріне қарай (тэргэме, лобдирма, гемчира, олот, т.б.) көптеген атаулар болған.<ref>{{cite web|url=https://www.culture.ru/materials/50966/ischezayushie-narody-rossii-negidalcy?ysclid=m2bg8kjibw844561526|title=Ресейдің жойылып бара жатқан халықтары. Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> === Дәстүрлі тағамдары === Балықты қайнатып, қуырып, пісіріп, ірімшікті (строганина) кептіріп жеген. Оны шашлыққа, ал етті сым торға қуырды. Балық сорпалары шөп дәмдеуіштерімен дайындалды. Барлық дерлік тағамдарға балық пен итбалық майы қосылды. == Қазақстандағы негидалдар == Мордвалар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы негидальдар саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 1 адам, 2009 жылғы мəлімет бойынша 6 адам.<ref>{{кітап|авторы= |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Нұр-Сұлтан |баспасы= |жыл=2020 |томы= |беттері=181 |барлық беті= |сериясы= |isbn=978-601-287-224-8 |тиражы= }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} ==Әдебиеттер== Әдебиеттер:Смоляк А.В., Этнические процессы у народов Нижнего Амура и Сахалина. Сер. ХІХ – нач. XX вв., М., 1975; Народы мира, историко-этнографический справочник, М., 1988. ==Сілтемелер== * [[Неварлар]] * [[Нгонилер]] * [[Нганасандар]] {{Азия халықтары}} {{stub}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] k63di971we4n3iyzbo6aer5i259xb3s 3391086 3391085 2024-10-16T06:06:45Z Мағыпар 100137 /* Дәстүрлі тағамдары */ дереккөз 3391086 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Негидалдар |сурет = Map of Russia - Negidales Orotches Oultches(2008-03).png |сурет тақырыбы = |саны = 600 |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 522 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Украйна}} |саны2 = 52 (2001) |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[негидал тілі]] |діні = [[Православ шіркеуі|православие]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Негидалдар''' (орочондар, шляктар, элькан бэйэнин (эвенк және ульча тілдерінде негда – “жағалық”, “шеткі” деген сөз, өз атаулары “осы жердікі”, “жергілікті”)) – [[Ресей Федерациясы]]ның [[Хабаров]] өлкесінде тұратын халық. [[Амур]] мен [[Амгунь]] өзендерінің жағалауын мекендейді. Жалпы саны 600-дей.<ref>{{cite web|url=https://my-dict.ru/dic/bolshaya-sovetskaya-enciklopediya/62740-negidalcy/|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BD%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидал сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://rus-bse.slovaronline.com/52314-%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/409371|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Сырт келбеті == Негидалдар Байкал антропологиялық типін білдіретін европеоидтарға жатады. Сыртқы көрініс ерекшеліктері: *тығыз дене бітімі; *биіктігі төмен немесе орташадан төмен; *ашық тері реңктері; *дене мен беттегі түктердің нашар өсуі; *жалпақ, биік, бет сүйектері көрнекті кең тұлға; *жұқа еріндер; *шаштары мен көздерінде қара және аралас реңктері бар.<ref>{{cite web|url=https://travelask.ru/articles/negidaltsy-tyaga-k-prekrasnomu-v-surovyh-usloviyah|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тілі == Тілі тунгус тілдерінің солтүстік тунгус топшасына жататын [[негидал тілі]]нде сөйлейді. Орыс тілі де тараған.<ref>{{cite web|url=http://www.etnosy.ru/node/1226|title=Негидалдар (1967)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Діні == Негидалдар ресми түрде православиеправославие дінін қабылдағанымен, табиғат құбылыстарына табыну, бақсылық сақталған. Бақсының негізгі қызметтері: ауруды емдеу, ұрланған жанды іздеу, өлі жандарды ақыретке шығарып салу болды. Қазіргі уақытта Негидал халқының бақсылықпен байланысты идеялар қабаты айтарлықтай жойылды.<ref>{{cite web|url=http://www.etnosy.ru/node/778|title=Месштыб Н.А. Негидал халқының діни сенімдері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тарихы == Негидалдарды [[Амгунь]] өзенінің жағасын мекендеп, [[нивх]]тар, ульчалармен араласып кеткен эвенкілердің ұрпақтары деген болжам бар. Зерттеушілердің пікірінше, ежелгі ата-бабалары ежелгі темір дәуірінен бастап Байкал аумағы арқылы көшіп келген көшпелі тунгус аңшыларының тобы болған. Уақыт өте келе эвенктер тобы Амур және Амгун өзендерінің бассейндеріне жетіп, Охот теңізіне барып, сонда қоныстанды. Территорияның шалғайлығы табиғи оқшаулануға әкелді, бұл көршілес нивхтар, нанай, улчи халықтарының ықпалымен бірге негидал этникалық тобының қалыптасуына мүмкіндік берді. Болжам бойынша, қытай және маньчжур көпестерімен байланыс орта ғасырлардың аяғында басталған. Орыс казактары шалғай аймақтарға тек 17 ғасырдың екінші жартысында жетті. Өлкені орыстардың белсенді игеруі, қыстақтарды, тұрақты қоныстарды салу 20 ғасырдың екінші жартысында басталды. [[Орыстар|орыс]], [[корей]], [[эвенк]] тектес мигранттардың келуі Амгуннан алтынның табылуымен байланысты болды. Кеңес өкіметінің орнауымен негидалдардың дәстүрлі өмір салтында өзгерістер болды: ұсақ елді мекендер таратылып, ірілендірілді, көшпелілікке тыйым салынды, [[бақсы]]ларды қудалады. Бұл ғасырлар бойы қалыптасқан өмір салтын, діни мәдениетті, балық аулау культімен байланысты салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды жоғалтуға әкелді.<ref>{{cite web|url=https://travelask.ru/articles/negidaltsy-tyaga-k-prekrasnomu-v-surovyh-usloviyah|title=Анна Шихова. Негидалдар: қатал жағдайда сұлулыққа деген құштарлық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі шаруашылықтарының негізгілері – балық аулау мен аңшылық. Терісі бағалы аң, жабайы бұғы, бұлан, құс аулау кең тараған. Бұғыны мініс, жегіс көлігі ретінде пайдаланып, иттерді шанаға (нарта) жегеді. Қозғалыс құралы ретінде шаңғы қолданылады, тақтайлардан, қайыңнан қайық жасайды. XX ғасырдың басына дейін Негидалдардың ұсталық өнері ескі қазандықтар мен әкелінген темірден, сондай-ақ мыс пен қоладан құрал-саймандар жасаудан тұрды. Терушілік көмекші сипатта болды - жабайы пиязды, жабайы сарымсақты, папоротниктің тамырын, жидектерді және т.б.<ref>{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B#mw-header|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == Патрилиндік рулар (хала) болды. Көп әйелділік және некелес туысқандық неке «қайын ата» (эт­кии, эт­ти) және «күйеу балалар» (ходоу) рулары арасындағы тұрақты неке алмасу түрінде кең таралған. Ауылдар мен отбасылардың өмірін реттейтін көршілік қауымдардың әлеуметтік маңызы зор болды. Қоғамдастықтың жұмыс істеуі ауылдың барлық тұрғындарының тұрақты өзара көмегін қамтамасыз етті.<ref>{{cite web|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/2800780?ysclid=m2bgoo27c7617430360|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017 ж|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> === Дәстүрлі баспаналары === Тұрғын үйлердің бірнеше түрі болды: жазғы үй - шатыры бар шағын (бір отбасы үшін) қабық үй. Конустық чум, күрке. Жылытылатын үлкен қаңқалы - қысқы үй.<ref>{{cite web|url=http://www.etnosy.ru/node/286|title= Смоляк А.В. Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === Негидалдардың киімі, басқа солтүстік халықтары сияқты, Амур аймағының қатал климатына жақсы бейімделген. Ол балық пен жануарлардың терісінен, кейінірек қытай және орыс текті маталардан тігілген. Олар қоян жүнінен кеудеше (уйпун), аңшылық күртесінің үстіне алжапқыш (белгепун), ит терісінен тон (ненанди), бұлан мен бұғы терісінен тігілген күртеше (конго), сондай-ақ тон (сун), белдемше (хоскан) киген. Аяқ киімдері пішіміне, материалына, мақсатына, әшекейлеріне қарай (тэргэме, лобдирма, гемчира, олот, т.б.) көптеген атаулар болған.<ref>{{cite web|url=https://www.culture.ru/materials/50966/ischezayushie-narody-rossii-negidalcy?ysclid=m2bg8kjibw844561526|title=Ресейдің жойылып бара жатқан халықтары. Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> === Дәстүрлі тағамдары === Балықты қайнатып, қуырып, пісіріп, ірімшікті (строганина) кептіріп жеген. Оны шашлыққа, ал етті сым торға қуырды. Балық сорпалары шөп дәмдеуіштерімен дайындалды. Барлық дерлік тағамдарға балық пен итбалық майы қосылды. Негидал халқының кептірілген лосось – юколаның үлкен қорын сақтау дәстүрі болды. XIX ғасырдың аяғында диетада картоп пайда болды. Қысқа консервілер көптеп сақталды.<ref>{{cite web|url=https://raipon.info/narody/negidaltsy/|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Қазақстандағы негидалдар == Мордвалар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы негидальдар саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 1 адам, 2009 жылғы мəлімет бойынша 6 адам.<ref>{{кітап|авторы= |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Нұр-Сұлтан |баспасы= |жыл=2020 |томы= |беттері=181 |барлық беті= |сериясы= |isbn=978-601-287-224-8 |тиражы= }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} ==Әдебиеттер== Әдебиеттер:Смоляк А.В., Этнические процессы у народов Нижнего Амура и Сахалина. Сер. ХІХ – нач. XX вв., М., 1975; Народы мира, историко-этнографический справочник, М., 1988. ==Сілтемелер== * [[Неварлар]] * [[Нгонилер]] * [[Нганасандар]] {{Азия халықтары}} {{stub}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] ehpln4unvl5ev6p2ayt6hoju4u6gc5r 3391087 3391086 2024-10-16T06:09:36Z Мағыпар 100137 /* Қазақстандағы негидалдар */ 3391087 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Негидалдар |сурет = Map of Russia - Negidales Orotches Oultches(2008-03).png |сурет тақырыбы = |саны = 600 |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 522 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Украйна}} |саны2 = 52 (2001) |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[негидал тілі]] |діні = [[Православ шіркеуі|православие]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Негидалдар''' (орочондар, шляктар, элькан бэйэнин (эвенк және ульча тілдерінде негда – “жағалық”, “шеткі” деген сөз, өз атаулары “осы жердікі”, “жергілікті”)) – [[Ресей Федерациясы]]ның [[Хабаров]] өлкесінде тұратын халық. [[Амур]] мен [[Амгунь]] өзендерінің жағалауын мекендейді. Жалпы саны 600-дей.<ref>{{cite web|url=https://my-dict.ru/dic/bolshaya-sovetskaya-enciklopediya/62740-negidalcy/|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BD%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидал сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://rus-bse.slovaronline.com/52314-%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/409371|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Сырт келбеті == Негидалдар Байкал антропологиялық типін білдіретін европеоидтарға жатады. Сыртқы көрініс ерекшеліктері: *тығыз дене бітімі; *биіктігі төмен немесе орташадан төмен; *ашық тері реңктері; *дене мен беттегі түктердің нашар өсуі; *жалпақ, биік, бет сүйектері көрнекті кең тұлға; *жұқа еріндер; *шаштары мен көздерінде қара және аралас реңктері бар.<ref>{{cite web|url=https://travelask.ru/articles/negidaltsy-tyaga-k-prekrasnomu-v-surovyh-usloviyah|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тілі == Тілі тунгус тілдерінің солтүстік тунгус топшасына жататын [[негидал тілі]]нде сөйлейді. Орыс тілі де тараған.<ref>{{cite web|url=http://www.etnosy.ru/node/1226|title=Негидалдар (1967)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Діні == Негидалдар ресми түрде православиеправославие дінін қабылдағанымен, табиғат құбылыстарына табыну, бақсылық сақталған. Бақсының негізгі қызметтері: ауруды емдеу, ұрланған жанды іздеу, өлі жандарды ақыретке шығарып салу болды. Қазіргі уақытта Негидал халқының бақсылықпен байланысты идеялар қабаты айтарлықтай жойылды.<ref>{{cite web|url=http://www.etnosy.ru/node/778|title=Месштыб Н.А. Негидал халқының діни сенімдері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тарихы == Негидалдарды [[Амгунь]] өзенінің жағасын мекендеп, [[нивх]]тар, ульчалармен араласып кеткен эвенкілердің ұрпақтары деген болжам бар. Зерттеушілердің пікірінше, ежелгі ата-бабалары ежелгі темір дәуірінен бастап Байкал аумағы арқылы көшіп келген көшпелі тунгус аңшыларының тобы болған. Уақыт өте келе эвенктер тобы Амур және Амгун өзендерінің бассейндеріне жетіп, Охот теңізіне барып, сонда қоныстанды. Территорияның шалғайлығы табиғи оқшаулануға әкелді, бұл көршілес нивхтар, нанай, улчи халықтарының ықпалымен бірге негидал этникалық тобының қалыптасуына мүмкіндік берді. Болжам бойынша, қытай және маньчжур көпестерімен байланыс орта ғасырлардың аяғында басталған. Орыс казактары шалғай аймақтарға тек 17 ғасырдың екінші жартысында жетті. Өлкені орыстардың белсенді игеруі, қыстақтарды, тұрақты қоныстарды салу 20 ғасырдың екінші жартысында басталды. [[Орыстар|орыс]], [[корей]], [[эвенк]] тектес мигранттардың келуі Амгуннан алтынның табылуымен байланысты болды. Кеңес өкіметінің орнауымен негидалдардың дәстүрлі өмір салтында өзгерістер болды: ұсақ елді мекендер таратылып, ірілендірілді, көшпелілікке тыйым салынды, [[бақсы]]ларды қудалады. Бұл ғасырлар бойы қалыптасқан өмір салтын, діни мәдениетті, балық аулау культімен байланысты салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды жоғалтуға әкелді.<ref>{{cite web|url=https://travelask.ru/articles/negidaltsy-tyaga-k-prekrasnomu-v-surovyh-usloviyah|title=Анна Шихова. Негидалдар: қатал жағдайда сұлулыққа деген құштарлық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі шаруашылықтарының негізгілері – балық аулау мен аңшылық. Терісі бағалы аң, жабайы бұғы, бұлан, құс аулау кең тараған. Бұғыны мініс, жегіс көлігі ретінде пайдаланып, иттерді шанаға (нарта) жегеді. Қозғалыс құралы ретінде шаңғы қолданылады, тақтайлардан, қайыңнан қайық жасайды. XX ғасырдың басына дейін Негидалдардың ұсталық өнері ескі қазандықтар мен әкелінген темірден, сондай-ақ мыс пен қоладан құрал-саймандар жасаудан тұрды. Терушілік көмекші сипатта болды - жабайы пиязды, жабайы сарымсақты, папоротниктің тамырын, жидектерді және т.б.<ref>{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B#mw-header|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == Патрилиндік рулар (хала) болды. Көп әйелділік және некелес туысқандық неке «қайын ата» (эт­кии, эт­ти) және «күйеу балалар» (ходоу) рулары арасындағы тұрақты неке алмасу түрінде кең таралған. Ауылдар мен отбасылардың өмірін реттейтін көршілік қауымдардың әлеуметтік маңызы зор болды. Қоғамдастықтың жұмыс істеуі ауылдың барлық тұрғындарының тұрақты өзара көмегін қамтамасыз етті.<ref>{{cite web|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/2800780?ysclid=m2bgoo27c7617430360|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017 ж|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> === Дәстүрлі баспаналары === Тұрғын үйлердің бірнеше түрі болды: жазғы үй - шатыры бар шағын (бір отбасы үшін) қабық үй. Конустық чум, күрке. Жылытылатын үлкен қаңқалы - қысқы үй.<ref>{{cite web|url=http://www.etnosy.ru/node/286|title= Смоляк А.В. Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === Негидалдардың киімі, басқа солтүстік халықтары сияқты, Амур аймағының қатал климатына жақсы бейімделген. Ол балық пен жануарлардың терісінен, кейінірек қытай және орыс текті маталардан тігілген. Олар қоян жүнінен кеудеше (уйпун), аңшылық күртесінің үстіне алжапқыш (белгепун), ит терісінен тон (ненанди), бұлан мен бұғы терісінен тігілген күртеше (конго), сондай-ақ тон (сун), белдемше (хоскан) киген. Аяқ киімдері пішіміне, материалына, мақсатына, әшекейлеріне қарай (тэргэме, лобдирма, гемчира, олот, т.б.) көптеген атаулар болған.<ref>{{cite web|url=https://www.culture.ru/materials/50966/ischezayushie-narody-rossii-negidalcy?ysclid=m2bg8kjibw844561526|title=Ресейдің жойылып бара жатқан халықтары. Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> === Дәстүрлі тағамдары === Балықты қайнатып, қуырып, пісіріп, ірімшікті (строганина) кептіріп жеген. Оны шашлыққа, ал етті сым торға қуырды. Балық сорпалары шөп дәмдеуіштерімен дайындалды. Барлық дерлік тағамдарға балық пен итбалық майы қосылды. Негидал халқының кептірілген лосось – юколаның үлкен қорын сақтау дәстүрі болды. XIX ғасырдың аяғында диетада картоп пайда болды. Қысқа консервілер көптеп сақталды.<ref>{{cite web|url=https://raipon.info/narody/negidaltsy/|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Қазақстандағы негидалдар == Негидалдар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы негидальдар саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 1 адам, 2009 жылғы мəлімет бойынша 6 адам.<ref>{{кітап|авторы= |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Нұр-Сұлтан |баспасы= |жыл=2020 |томы= |беттері=181 |барлық беті= |сериясы= |isbn=978-601-287-224-8 |тиражы= }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} ==Әдебиеттер== Әдебиеттер:Смоляк А.В., Этнические процессы у народов Нижнего Амура и Сахалина. Сер. ХІХ – нач. XX вв., М., 1975; Народы мира, историко-этнографический справочник, М., 1988. ==Сілтемелер== * [[Неварлар]] * [[Нгонилер]] * [[Нганасандар]] {{Азия халықтары}} {{stub}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] t3ou5aiwrwt3xqa7vwhx6a59mw4vizo 3391088 3391087 2024-10-16T06:17:48Z 1nter pares 146705 3391088 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Негидалдар |сурет = Map of Russia - Negidales Orotches Oultches(2008-03).png |сурет тақырыбы = |саны = 600 |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 522 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Украина}} |саны2 = 52 (2001) |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[негидал тілі]] |діні = [[Православ шіркеуі|православие]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Негидалдар''' (орочондар, шляктар, элькан бэйэнин (эвенк және ульча тілдерінде негда – “жағалық”, “шеткі” деген сөз, өз атаулары “осы жердікі”, “жергілікті”)) – [[Ресей Федерациясы]]ның [[Хабаров]] өлкесінде тұратын халық. [[Амур]] мен [[Амгунь]] өзендерінің жағалауын мекендейді. Жалпы саны 600-дей.<ref>{{cite web|url=https://my-dict.ru/dic/bolshaya-sovetskaya-enciklopediya/62740-negidalcy/|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BD%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидал сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://rus-bse.slovaronline.com/52314-%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/409371|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Сырт келбеті == Негидалдар Байкал антропологиялық типін білдіретін европеоидтарға жатады. Сыртқы көрініс ерекшеліктері: *тығыз дене бітімі; *биіктігі төмен немесе орташадан төмен; *ашық тері реңктері; *дене мен беттегі түктердің нашар өсуі; *жалпақ, биік, бет сүйектері көрнекті кең тұлға; *жұқа еріндер; *шаштары мен көздерінде қара және аралас реңктері бар.<ref>{{cite web|url=https://travelask.ru/articles/negidaltsy-tyaga-k-prekrasnomu-v-surovyh-usloviyah|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тілі == Тілі тунгус тілдерінің солтүстік тунгус топшасына жататын [[негидал тілі]]нде сөйлейді. Орыс тілі де тараған.<ref>{{cite web|url=http://www.etnosy.ru/node/1226|title=Негидалдар (1967)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Діні == Негидалдар ресми түрде православиеправославие дінін қабылдағанымен, табиғат құбылыстарына табыну, бақсылық сақталған. Бақсының негізгі қызметтері: ауруды емдеу, ұрланған жанды іздеу, өлі жандарды ақыретке шығарып салу болды. Қазіргі уақытта Негидал халқының бақсылықпен байланысты идеялар қабаты айтарлықтай жойылды.<ref>{{cite web|url=http://www.etnosy.ru/node/778|title=Месштыб Н.А. Негидал халқының діни сенімдері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тарихы == Негидалдарды [[Амгунь]] өзенінің жағасын мекендеп, [[нивх]]тар, ульчалармен араласып кеткен эвенкілердің ұрпақтары деген болжам бар. Зерттеушілердің пікірінше, ежелгі ата-бабалары ежелгі темір дәуірінен бастап Байкал аумағы арқылы көшіп келген көшпелі тунгус аңшыларының тобы болған. Уақыт өте келе эвенктер тобы Амур және Амгун өзендерінің бассейндеріне жетіп, Охот теңізіне барып, сонда қоныстанды. Территорияның шалғайлығы табиғи оқшаулануға әкелді, бұл көршілес нивхтар, нанай, улчи халықтарының ықпалымен бірге негидал этникалық тобының қалыптасуына мүмкіндік берді. Болжам бойынша, қытай және маньчжур көпестерімен байланыс орта ғасырлардың аяғында басталған. Орыс казактары шалғай аймақтарға тек 17 ғасырдың екінші жартысында жетті. Өлкені орыстардың белсенді игеруі, қыстақтарды, тұрақты қоныстарды салу 20 ғасырдың екінші жартысында басталды. [[Орыстар|орыс]], [[корей]], [[эвенк]] тектес мигранттардың келуі Амгуннан алтынның табылуымен байланысты болды. Кеңес өкіметінің орнауымен негидалдардың дәстүрлі өмір салтында өзгерістер болды: ұсақ елді мекендер таратылып, ірілендірілді, көшпелілікке тыйым салынды, [[бақсы]]ларды қудалады. Бұл ғасырлар бойы қалыптасқан өмір салтын, діни мәдениетті, балық аулау культімен байланысты салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды жоғалтуға әкелді.<ref>{{cite web|url=https://travelask.ru/articles/negidaltsy-tyaga-k-prekrasnomu-v-surovyh-usloviyah|title=Анна Шихова. Негидалдар: қатал жағдайда сұлулыққа деген құштарлық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі шаруашылықтарының негізгілері – балық аулау мен аңшылық. Терісі бағалы аң, жабайы бұғы, бұлан, құс аулау кең тараған. Бұғыны мініс, жегіс көлігі ретінде пайдаланып, иттерді шанаға (нарта) жегеді. Қозғалыс құралы ретінде шаңғы қолданылады, тақтайлардан, қайыңнан қайық жасайды. XX ғасырдың басына дейін Негидалдардың ұсталық өнері ескі қазандықтар мен әкелінген темірден, сондай-ақ мыс пен қоладан құрал-саймандар жасаудан тұрды. Терушілік көмекші сипатта болды - жабайы пиязды, жабайы сарымсақты, папоротниктің тамырын, жидектерді және т.б.<ref>{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B#mw-header|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == Патрилиндік рулар (хала) болды. Көп әйелділік және некелес туысқандық неке «қайын ата» (эт­кии, эт­ти) және «күйеу балалар» (ходоу) рулары арасындағы тұрақты неке алмасу түрінде кең таралған. Ауылдар мен отбасылардың өмірін реттейтін көршілік қауымдардың әлеуметтік маңызы зор болды. Қоғамдастықтың жұмыс істеуі ауылдың барлық тұрғындарының тұрақты өзара көмегін қамтамасыз етті.<ref>{{cite web|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/2800780?ysclid=m2bgoo27c7617430360|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017 ж|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> === Дәстүрлі баспаналары === Тұрғын үйлердің бірнеше түрі болды: жазғы үй - шатыры бар шағын (бір отбасы үшін) қабық үй. Конустық чум, күрке. Жылытылатын үлкен қаңқалы - қысқы үй.<ref>{{cite web|url=http://www.etnosy.ru/node/286|title= Смоляк А.В. Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === Негидалдардың киімі, басқа солтүстік халықтары сияқты, Амур аймағының қатал климатына жақсы бейімделген. Ол балық пен жануарлардың терісінен, кейінірек қытай және орыс текті маталардан тігілген. Олар қоян жүнінен кеудеше (уйпун), аңшылық күртесінің үстіне алжапқыш (белгепун), ит терісінен тон (ненанди), бұлан мен бұғы терісінен тігілген күртеше (конго), сондай-ақ тон (сун), белдемше (хоскан) киген. Аяқ киімдері пішіміне, материалына, мақсатына, әшекейлеріне қарай (тэргэме, лобдирма, гемчира, олот, т.б.) көптеген атаулар болған.<ref>{{cite web|url=https://www.culture.ru/materials/50966/ischezayushie-narody-rossii-negidalcy?ysclid=m2bg8kjibw844561526|title=Ресейдің жойылып бара жатқан халықтары. Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> === Дәстүрлі тағамдары === Балықты қайнатып, қуырып, пісіріп, ірімшікті (строганина) кептіріп жеген. Оны шашлыққа, ал етті сым торға қуырды. Балық сорпалары шөп дәмдеуіштерімен дайындалды. Барлық дерлік тағамдарға балық пен итбалық майы қосылды. Негидал халқының кептірілген лосось – юколаның үлкен қорын сақтау дәстүрі болды. XIX ғасырдың аяғында диетада картоп пайда болды. Қысқа консервілер көптеп сақталды.<ref>{{cite web|url=https://raipon.info/narody/negidaltsy/|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Қазақстандағы негидалдар == Негидалдар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы негидальдар саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 1 адам, 2009 жылғы мəлімет бойынша 6 адам.<ref>{{кітап|авторы= |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Нұр-Сұлтан |баспасы= |жыл=2020 |томы= |беттері=181 |барлық беті= |сериясы= |isbn=978-601-287-224-8 |тиражы= }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} ==Әдебиеттер== Әдебиеттер:Смоляк А.В., Этнические процессы у народов Нижнего Амура и Сахалина. Сер. ХІХ – нач. XX вв., М., 1975; Народы мира, историко-этнографический справочник, М., 1988. ==Сілтемелер== * [[Неварлар]] * [[Нгонилер]] * [[Нганасандар]] {{Азия халықтары}} {{stub}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] gygb8w9218eal7hh441b7of371rcrf2 3391091 3391088 2024-10-16T06:22:15Z Мағыпар 100137 /* Тұрмыс салты */ дереккөз 3391091 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Негидалдар |сурет = Map of Russia - Negidales Orotches Oultches(2008-03).png |сурет тақырыбы = |саны = 600 |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 522 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Украина}} |саны2 = 52 (2001) |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[негидал тілі]] |діні = [[Православ шіркеуі|православие]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Негидалдар''' (орочондар, шляктар, элькан бэйэнин (эвенк және ульча тілдерінде негда – “жағалық”, “шеткі” деген сөз, өз атаулары “осы жердікі”, “жергілікті”)) – [[Ресей Федерациясы]]ның [[Хабаров]] өлкесінде тұратын халық. [[Амур]] мен [[Амгунь]] өзендерінің жағалауын мекендейді. Жалпы саны 600-дей.<ref>{{cite web|url=https://my-dict.ru/dic/bolshaya-sovetskaya-enciklopediya/62740-negidalcy/|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BD%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидал сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://rus-bse.slovaronline.com/52314-%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/409371|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Сырт келбеті == Негидалдар Байкал антропологиялық типін білдіретін европеоидтарға жатады. Сыртқы көрініс ерекшеліктері: *тығыз дене бітімі; *биіктігі төмен немесе орташадан төмен; *ашық тері реңктері; *дене мен беттегі түктердің нашар өсуі; *жалпақ, биік, бет сүйектері көрнекті кең тұлға; *жұқа еріндер; *шаштары мен көздерінде қара және аралас реңктері бар.<ref>{{cite web|url=https://travelask.ru/articles/negidaltsy-tyaga-k-prekrasnomu-v-surovyh-usloviyah|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тілі == Тілі тунгус тілдерінің солтүстік тунгус топшасына жататын [[негидал тілі]]нде сөйлейді. Орыс тілі де тараған.<ref>{{cite web|url=http://www.etnosy.ru/node/1226|title=Негидалдар (1967)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Діні == Негидалдар ресми түрде православиеправославие дінін қабылдағанымен, табиғат құбылыстарына табыну, бақсылық сақталған. Бақсының негізгі қызметтері: ауруды емдеу, ұрланған жанды іздеу, өлі жандарды ақыретке шығарып салу болды. Қазіргі уақытта Негидал халқының бақсылықпен байланысты идеялар қабаты айтарлықтай жойылды.<ref>{{cite web|url=http://www.etnosy.ru/node/778|title=Месштыб Н.А. Негидал халқының діни сенімдері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тарихы == Негидалдарды [[Амгунь]] өзенінің жағасын мекендеп, [[нивх]]тар, ульчалармен араласып кеткен эвенкілердің ұрпақтары деген болжам бар. Зерттеушілердің пікірінше, ежелгі ата-бабалары ежелгі темір дәуірінен бастап Байкал аумағы арқылы көшіп келген көшпелі тунгус аңшыларының тобы болған. Уақыт өте келе эвенктер тобы Амур және Амгун өзендерінің бассейндеріне жетіп, Охот теңізіне барып, сонда қоныстанды. Территорияның шалғайлығы табиғи оқшаулануға әкелді, бұл көршілес нивхтар, нанай, улчи халықтарының ықпалымен бірге негидал этникалық тобының қалыптасуына мүмкіндік берді. Болжам бойынша, қытай және маньчжур көпестерімен байланыс орта ғасырлардың аяғында басталған. Орыс казактары шалғай аймақтарға тек 17 ғасырдың екінші жартысында жетті. Өлкені орыстардың белсенді игеруі, қыстақтарды, тұрақты қоныстарды салу 20 ғасырдың екінші жартысында басталды. [[Орыстар|орыс]], [[корей]], [[эвенк]] тектес мигранттардың келуі Амгуннан алтынның табылуымен байланысты болды. Кеңес өкіметінің орнауымен негидалдардың дәстүрлі өмір салтында өзгерістер болды: ұсақ елді мекендер таратылып, ірілендірілді, көшпелілікке тыйым салынды, [[бақсы]]ларды қудалады. Бұл ғасырлар бойы қалыптасқан өмір салтын, діни мәдениетті, балық аулау культімен байланысты салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды жоғалтуға әкелді.<ref>{{cite web|url=https://travelask.ru/articles/negidaltsy-tyaga-k-prekrasnomu-v-surovyh-usloviyah|title=Анна Шихова. Негидалдар: қатал жағдайда сұлулыққа деген құштарлық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі шаруашылықтарының негізгілері – балық аулау мен аңшылық. Терісі бағалы аң, жабайы бұғы, бұлан, құс аулау кең тараған. Бұғыны мініс, жегіс көлігі ретінде пайдаланып, иттерді шанаға (нарта) жегеді. Қозғалыс құралы ретінде шаңғы қолданылады, тақтайлардан, қайыңнан қайық жасайды. XX ғасырдың басына дейін Негидалдардың ұсталық өнері ескі қазандықтар мен әкелінген темірден, сондай-ақ мыс пен қоладан құрал-саймандар жасаудан тұрды. Терушілік көмекші сипатта болды - жабайы пиязды, жабайы сарымсақты, папоротниктің тамырын, жидектерді және т.б.<ref>{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B#mw-header|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == Патрилиндік рулар (хала) болды. Көп әйелділік және некелес туысқандық неке «қайын ата» (эт­кии, эт­ти) және «күйеу балалар» (ходоу) рулары арасындағы тұрақты неке алмасу түрінде кең таралған. Ауылдар мен отбасылардың өмірін реттейтін көршілік қауымдардың әлеуметтік маңызы зор болды. Қоғамдастықтың жұмыс істеуі ауылдың барлық тұрғындарының тұрақты өзара көмегін қамтамасыз етті.<ref>{{cite web|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/2800780?ysclid=m2bgoo27c7617430360|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017 ж|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> === Дәстүрлі баспаналары === Тұрғын үйлердің бірнеше түрі болды: жазғы үй - шатыры бар шағын (бір отбасы үшін) қабық үй. Конустық чум, күрке. Жылытылатын үлкен қаңқалы - қысқы үй.<ref>{{cite web|url=http://www.etnosy.ru/node/286|title= Смоляк А.В. Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === Негидалдардың киімі, басқа солтүстік халықтары сияқты, Амур аймағының қатал климатына жақсы бейімделген. Ол балық пен жануарлардың терісінен, кейінірек қытай және орыс текті маталардан тігілген. Олар қоян жүнінен кеудеше (уйпун), аңшылық күртесінің үстіне алжапқыш (белгепун), ит терісінен тон (ненанди), бұлан мен бұғы терісінен тігілген күртеше (конго), сондай-ақ тон (сун), белдемше (хоскан) киген. Аяқ киімдері пішіміне, материалына, мақсатына, әшекейлеріне қарай (тэргэме, лобдирма, гемчира, олот, т.б.) көптеген атаулар болған.<ref>{{cite web|url=https://www.culture.ru/materials/50966/ischezayushie-narody-rossii-negidalcy?ysclid=m2bg8kjibw844561526|title=Ресейдің жойылып бара жатқан халықтары. Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> === Дәстүрлі тағамдары === Балықты қайнатып, қуырып, пісіріп, ірімшікті (строганина) кептіріп жеген. Оны шашлыққа, ал етті сым торға қуырды. Балық сорпалары шөп дәмдеуіштерімен дайындалды. Барлық дерлік тағамдарға балық пен итбалық майы қосылды. Негидал халқының кептірілген лосось – юколаның үлкен қорын сақтау дәстүрі болды. XIX ғасырдың аяғында диетада картоп пайда болды. Қысқа консервілер көптеп сақталды.<ref>{{cite web|url=https://raipon.info/narody/negidaltsy/|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> === Фольклоры === Фольклордың жанрлары сан алуан: рулардың шығу тегі туралы тарихи аңыздар (үлгу), өткен өмір туралы әңгімелер, ертегілер (тэлунг), жұмбақтар (нэнэвкан), нақыл сөздер (гумнев хэсэ), ғұрыптық нұсқаулар мен тыйымдар (одяви), жоқтаулар. Сәндік өнер киімдегі ою-өрнектермен және әртүрлі тұрмыстық заттармен бейнеленген. Амгунидің төменгі ағысындағы сәндік өнер Амурға жақын, жоғарғы ағысында Эвенки түріндегі ою-өрнек үлгісі.<ref>{{cite web|url=http://irkipedia.ru/content/negidalcy_istoricheskaya_enciklopediya_sibiri_2009|title=Негидалдар// «Сібір тарихи энциклопедиясы» (2009)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Қазақстандағы негидалдар == Негидалдар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы негидальдар саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 1 адам, 2009 жылғы мəлімет бойынша 6 адам.<ref>{{кітап|авторы= |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Нұр-Сұлтан |баспасы= |жыл=2020 |томы= |беттері=181 |барлық беті= |сериясы= |isbn=978-601-287-224-8 |тиражы= }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} ==Әдебиеттер== Әдебиеттер:Смоляк А.В., Этнические процессы у народов Нижнего Амура и Сахалина. Сер. ХІХ – нач. XX вв., М., 1975; Народы мира, историко-этнографический справочник, М., 1988. ==Сілтемелер== * [[Неварлар]] * [[Нгонилер]] * [[Нганасандар]] {{Азия халықтары}} {{stub}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] ft1whtq5e4yj4u790r34mdm7dnolwxk 3391094 3391091 2024-10-16T06:32:05Z Мағыпар 100137 сурет қою 3391094 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Негидалдар |сурет = Map of Russia - Negidales Orotches Oultches(2008-03).png |сурет тақырыбы = |саны = 600 |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 522 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{Байрақ|Украина}} |саны2 = 52 (2001) |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[негидал тілі]] |діні = [[Православ шіркеуі|православие]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Негидалдар''' (орочондар, шляктар, элькан бэйэнин (эвенк және ульча тілдерінде негда – “жағалық”, “шеткі” деген сөз, өз атаулары “осы жердікі”, “жергілікті”)) – [[Ресей Федерациясы]]ның [[Хабаров]] өлкесінде тұратын халық. [[Амур]] мен [[Амгунь]] өзендерінің жағалауын мекендейді. Жалпы саны 600-дей.<ref>{{cite web|url=https://my-dict.ru/dic/bolshaya-sovetskaya-enciklopediya/62740-negidalcy/|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BD%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидал сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://rus-bse.slovaronline.com/52314-%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref><ref>{{cite web|url=https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/409371|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Сырт келбеті == Негидалдар Байкал антропологиялық типін білдіретін европеоидтарға жатады. Сыртқы көрініс ерекшеліктері: *тығыз дене бітімі; *биіктігі төмен немесе орташадан төмен; *ашық тері реңктері; *дене мен беттегі түктердің нашар өсуі; *жалпақ, биік, бет сүйектері көрнекті кең тұлға; *жұқа еріндер; *шаштары мен көздерінде қара және аралас реңктері бар.<ref>{{cite web|url=https://travelask.ru/articles/negidaltsy-tyaga-k-prekrasnomu-v-surovyh-usloviyah|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тілі == Тілі тунгус тілдерінің солтүстік тунгус топшасына жататын [[негидал тілі]]нде сөйлейді. Орыс тілі де тараған.<ref>{{cite web|url=http://www.etnosy.ru/node/1226|title=Негидалдар (1967)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Діні == Негидалдар ресми түрде православиеправославие дінін қабылдағанымен, табиғат құбылыстарына табыну, бақсылық сақталған. Бақсының негізгі қызметтері: ауруды емдеу, ұрланған жанды іздеу, өлі жандарды ақыретке шығарып салу болды. Қазіргі уақытта Негидал халқының бақсылықпен байланысты идеялар қабаты айтарлықтай жойылды.<ref>{{cite web|url=http://www.etnosy.ru/node/778|title=Месштыб Н.А. Негидал халқының діни сенімдері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тарихы == Негидалдарды [[Амгунь]] өзенінің жағасын мекендеп, [[нивх]]тар, ульчалармен араласып кеткен эвенкілердің ұрпақтары деген болжам бар. [[Сурет:Negidals.jpg|нобай|оңға|200px|Негидалар]] Зерттеушілердің пікірінше, ежелгі ата-бабалары ежелгі темір дәуірінен бастап Байкал аумағы арқылы көшіп келген көшпелі тунгус аңшыларының тобы болған. Уақыт өте келе эвенктер тобы Амур және Амгун өзендерінің бассейндеріне жетіп, Охот теңізіне барып, сонда қоныстанды. Территорияның шалғайлығы табиғи оқшаулануға әкелді, бұл көршілес нивхтар, нанай, улчи халықтарының ықпалымен бірге негидал этникалық тобының қалыптасуына мүмкіндік берді. Болжам бойынша, қытай және маньчжур көпестерімен байланыс орта ғасырлардың аяғында басталған. Орыс казактары шалғай аймақтарға тек 17 ғасырдың екінші жартысында жетті. Өлкені орыстардың белсенді игеруі, қыстақтарды, тұрақты қоныстарды салу 20 ғасырдың екінші жартысында басталды. [[Орыстар|орыс]], [[корей]], [[эвенк]] тектес мигранттардың келуі Амгуннан алтынның табылуымен байланысты болды. Кеңес өкіметінің орнауымен негидалдардың дәстүрлі өмір салтында өзгерістер болды: ұсақ елді мекендер таратылып, ірілендірілді, көшпелілікке тыйым салынды, [[бақсы]]ларды қудалады. Бұл ғасырлар бойы қалыптасқан өмір салтын, діни мәдениетті, балық аулау культімен байланысты салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды жоғалтуға әкелді.<ref>{{cite web|url=https://travelask.ru/articles/negidaltsy-tyaga-k-prekrasnomu-v-surovyh-usloviyah|title=Анна Шихова. Негидалдар: қатал жағдайда сұлулыққа деген құштарлық|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі шаруашылықтарының негізгілері – балық аулау мен аңшылық. Терісі бағалы аң, жабайы бұғы, бұлан, құс аулау кең тараған. Бұғыны мініс, жегіс көлігі ретінде пайдаланып, иттерді шанаға (нарта) жегеді. Қозғалыс құралы ретінде шаңғы қолданылады, тақтайлардан, қайыңнан қайық жасайды. XX ғасырдың басына дейін Негидалдардың ұсталық өнері ескі қазандықтар мен әкелінген темірден, сондай-ақ мыс пен қоладан құрал-саймандар жасаудан тұрды. Терушілік көмекші сипатта болды - жабайы пиязды, жабайы сарымсақты, папоротниктің тамырын, жидектерді және т.б.<ref>{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D1%8B#mw-header|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == Патрилиндік рулар (хала) болды. Көп әйелділік және некелес туысқандық неке «қайын ата» (эт­кии, эт­ти) және «күйеу балалар» (ходоу) рулары арасындағы тұрақты неке алмасу түрінде кең таралған. Ауылдар мен отбасылардың өмірін реттейтін көршілік қауымдардың әлеуметтік маңызы зор болды. Қоғамдастықтың жұмыс істеуі ауылдың барлық тұрғындарының тұрақты өзара көмегін қамтамасыз етті.<ref>{{cite web|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/2800780?ysclid=m2bgoo27c7617430360|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017 ж|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> === Дәстүрлі баспаналары === Тұрғын үйлердің бірнеше түрі болды: жазғы үй - шатыры бар шағын (бір отбасы үшін) қабық үй. Конустық чум, күрке. Жылытылатын үлкен қаңқалы - қысқы үй.<ref>{{cite web|url=http://www.etnosy.ru/node/286|title= Смоляк А.В. Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === Негидалдардың киімі, басқа солтүстік халықтары сияқты, Амур аймағының қатал климатына жақсы бейімделген. Ол балық пен жануарлардың терісінен, кейінірек қытай және орыс текті маталардан тігілген. Олар қоян жүнінен кеудеше (уйпун), аңшылық күртесінің үстіне алжапқыш (белгепун), ит терісінен тон (ненанди), бұлан мен бұғы терісінен тігілген күртеше (конго), сондай-ақ тон (сун), белдемше (хоскан) киген. Аяқ киімдері пішіміне, материалына, мақсатына, әшекейлеріне қарай (тэргэме, лобдирма, гемчира, олот, т.б.) көптеген атаулар болған.<ref>{{cite web|url=https://www.culture.ru/materials/50966/ischezayushie-narody-rossii-negidalcy?ysclid=m2bg8kjibw844561526|title=Ресейдің жойылып бара жатқан халықтары. Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> === Дәстүрлі тағамдары === Балықты қайнатып, қуырып, пісіріп, ірімшікті (строганина) кептіріп жеген. Оны шашлыққа, ал етті сым торға қуырды. Балық сорпалары шөп дәмдеуіштерімен дайындалды. Барлық дерлік тағамдарға балық пен итбалық майы қосылды. Негидал халқының кептірілген лосось – юколаның үлкен қорын сақтау дәстүрі болды. XIX ғасырдың аяғында диетада картоп пайда болды. Қысқа консервілер көптеп сақталды.<ref>{{cite web|url=https://raipon.info/narody/negidaltsy/|title=Негидалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> === Фольклоры === Фольклордың жанрлары сан алуан: рулардың шығу тегі туралы тарихи аңыздар (үлгу), өткен өмір туралы әңгімелер, ертегілер (тэлунг), жұмбақтар (нэнэвкан), нақыл сөздер (гумнев хэсэ), ғұрыптық нұсқаулар мен тыйымдар (одяви), жоқтаулар. Сәндік өнер киімдегі ою-өрнектермен және әртүрлі тұрмыстық заттармен бейнеленген. Амгунидің төменгі ағысындағы сәндік өнер Амурға жақын, жоғарғы ағысында Эвенки түріндегі ою-өрнек үлгісі.<ref>{{cite web|url=http://irkipedia.ru/content/negidalcy_istoricheskaya_enciklopediya_sibiri_2009|title=Негидалдар// «Сібір тарихи энциклопедиясы» (2009)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Қазақстандағы негидалдар == Негидалдар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы негидальдар саны: 1999 жылғы мəлімет бойынша 1 адам, 2009 жылғы мəлімет бойынша 6 адам.<ref>{{кітап|авторы= |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Нұр-Сұлтан |баспасы= |жыл=2020 |томы= |беттері=181 |барлық беті= |сериясы= |isbn=978-601-287-224-8 |тиражы= }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} ==Әдебиеттер== Әдебиеттер:Смоляк А.В., Этнические процессы у народов Нижнего Амура и Сахалина. Сер. ХІХ – нач. XX вв., М., 1975; Народы мира, историко-этнографический справочник, М., 1988. ==Сілтемелер== * [[Неварлар]] * [[Нгонилер]] * [[Нганасандар]] {{Азия халықтары}} {{stub}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] hl8gppzt20e8nnz0sk7tynzbesienc9 Ненецтер 0 44869 3391156 3157782 2024-10-16T10:04:17Z Мағыпар 100137 толықтыру 3391156 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Ненецтер |сурет = |сурет тақырыбы = |саны = 45 000 |аймақ = |аймақ1 = {{RUS}} |саны1 = 44 640 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = |саны2 = |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = Ненец тілі |діні = христиан дінінің [[православие]] тармағы |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Ненецтер''' (өз атауы – ненець, ненэй, ненець «нағыз адам» мағынасында (еск. самоед, юрак)) — [[Ресей Федерациясы]]ның солтүстік бөлігін мекендейтін халық. Қазан төңкерісіне дейінгі әдебиеттерде самоедтер, юрактар деген атпен де белгілі болды. Үш автономиялық округ (Ненец, Ямал-Ненец, Таймыр) пен [[Коми Республикасы]]ның аумағында тұрады. Жалпы саны 36 мыңдай ([[2004 жыл|2004]]). Тундралық және ормандық топтарға бөлінеді. Ненец нганасан, энец, селькуп сияқты халықтармен туыстас. Ауыспалы орал нәсіліне жатады. == Тілі == Ненец тілі орал тіл шоғырының самодий тобына кіреді, тундралық (бұл диалектіде Ненецтердің көпшілігі сөйлейді) және ормандық диалектіге бөлінеді. Орыс тілі де кең тараған. Жазуы кириллица негізінде. Ненец тілі – Ямал-Ненец автономиялы округының мемлекеттік тілі (орыс тілімен қатар).<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 181-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> == Діні == [[Сурет:Nenets people near Dudinka (Ru200008050079).jpg|thumb|right|200px|Ненецтер ]] Солтүстікте тұратын Ненецтердің арасында [[XIX ғасыр|19 ғасырдың]] ортасынан бастап христиан дінінің православие тармағы тараған, жергілікті наным-сенімдер де жақсы сақталған.<ref>Қазақ Энциклопедиясы, 7 том 2 бөлім</ref> ==Тарихы== Ненецтердің ата-бабалары б.з.б. 1-мыңжылдықта [[Ертіс өзені|Ертіс]] пен [[Тобыл өзені|Тобыл]] өзендерінің жағасындағы орманды-далалы аймақтар мен Алтай, Саян тауларының сілемдерін мекендеген. Ғұн, түркі, т.б. тайпалардың шабуылы нәтижесінде тайгалық және тундралық аудандарға қарай ығысып, мұндағы жергілікті тайпалармен араласқан. Кейінірек Ненецтердің құрамына угор және энец топтары енді. ==Кәсібі== Дәстүрлі кәсіптері – аңшылық (қымбат терілі аңдар, бұғы, суда жүзетін құстарды аулау) пен балық аулау. [[XVIII ғасыр|18 ғасырдың]] ортасынан бастап бұғы шаруашылығы негізгі кәсіпшілікке айналды. Дәстүрлі тұрғын үйлері – қыста бұғы терілерімен, жазда қайың қабықтарымен жабылатын сырықтардан құрастырылатын – чум.<ref>Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 339-бет ISBN 978-601-7472-88-7</ref> == Мәдениеті == Ненец фольклорының ең көп таралған жанры - ярабц пен сюдбабц эпикалық аңыздары. Олар ән айту арқылы орындалады, сондықтан олар көбінесе эпостық жырлар деп аталады. Сюдбабц туралы аңыздардың кейіпкерлері – өзіне әйел алып, халықпен жекпе-жекке шығып, қанды қырғынмен кек алатын алыптар. Ярабцта кейіпкердің қиын өмірі мен қайғы-қасіреті айтылады. Халық фольклорында [[жұмбақ]]тар, [[бесік жыры]], ярбцарка күнделікті әңгімелері, лаханако ертегілері бар. Лирикалық әндерде тұрақты мәтін болмайды, адамдар импровизация жасап, қазір ойларында не болса, соны айтады. [[Сурет:Nenets Child.jpg|нобай|оңға|150px|ненец баласы]] Ненец киімінің негізгі мақсаты - қыста қатты аяздан және жазда қансорғыш жәндіктерден қорғау. [[Киім тігу]] үшін бұғы терісі қолданылады. Тігу алдында әйелдер шикізатты малдың жасына қарай сұрыптайды. Терінің қаңқаның қай бөлігінен алынғаны маңызды. Жаздың соңында алынған 3 айлық бұғы бұзауының терісі ерекше бағаланады. Ер адамдардың сырт киімдері (малица, сокуй) мен аяқ киімдері бұғы терісінен тігіледі. Ол өте жылы және басы мен денесін жақсы жылытады. Олар қызыл матамен қапталған, екі немесе үш қатарлы мыс түймелері бар былғары [[белдік]]пен өрілген, кестемен безендірілген. Әйелдердің қысқы тондары бұғы аяқтарының үстіңгі бөлігінен алынған терілерден - камустан жасалған. Тонның төменгі жағы поляр түлкі жүнінен тігіліп, жеңдеріне қолғаптар тігіледі. Негізгі тағамдары – бұғы еті, балық. Ненецтер көбінесе бұғы етін тұздап, ұзақ уақыт сақтайды, мұндай етті шикі, ысталған, кептірілген күйде жейді. Асқазанның бір бөлігі, жүрек, тіл олар үшін дәмді тағам болып саналады. Табиғаты қатал жағдайда өмір сүру үшін адамдар шикі қан мен етті тұтынады, бұл өнімдер аштық пен шөлді қандырып қана қоймайды, сонымен қатар ағзаны айтарлықтай мөлшерде болатын пайдалы заттармен, В2 және С дәрумендерімен қанықтырады. Сондықтан ненецтер ешқашан цингамен ауыруымен ауырмайды. Бұқтырылған немесе қайнатылған [[бұғы еті]]нен басқа [[сиыр еті]]н, [[шошқа еті]]н, теңіз жануарларын, тұщы су балықтарын жейді. Ненецтер сорпаны ұнмен пісіреді, бұқтырылған етті макарон өнімдерімен пісіреді. Гарнир ретінде [[күріш]], [[Макарондар|макарон]] пайдаланады, диетада [[көкөніс]]тер өте сирек кездеседі. Сүйікті сусындары - шай, [[морс]], [[компот]]. Сусындар жидектерден дайындалады. [[Кисель]] крахмал қосылған жидек шырынынан жасалған.<ref>https://travelask.ru/articles/nentsy-starinnye-zhiteli-severa Наталия Котоман.Ненцы — старинные жители Севера</ref> == Қазақстандағы ненецтер == Ненецтер Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы ненецтер саны: [[1999 жыл|1999]] жылғы мəлімет бойынша 83 адам, [[2009 жыл|2009]] жылғы мəлімет бойынша 7 адам. ==Әдебиет== *Хомич Л.В., Ненцы, М.–Л., 1966; Долгих Б.О., Очерки по этнической истории ненцев и энцев, М., 1970. ==Сілтемелер== *[[Орыстар]] *[[Татарлар]] *[[Қазақтар]] == Сілтеме == * {{commonscat-inline| Nenets people}} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{wikify}} {{Азия халықтары}} [[Санат:Ресей халықтары]] {{stub}} 0so6i0tw2wnpmpdzwe6w64mgq8c7tot 3391157 3391156 2024-10-16T10:09:58Z Мағыпар 100137 үлгі, нақтылау 3391157 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Ненецтер |төл атауы = ненець, ненэй |сурет = |сурет тақырыбы = |саны = 45 000 |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 44 640 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = |саны2 = |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[ненец тілі]] [[орыс тілі]] |діні = христиан дінінің [[Православ шіркеуі|православие]] тармағы |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Ненецтер''' (өз атауы – ненець, ненэй, ненець «нағыз адам» мағынасында (еск. самоед, юрак)) — [[Ресей Федерациясы]]ның солтүстік бөлігін мекендейтін халық. Қазан төңкерісіне дейінгі әдебиеттерде самоедтер, юрактар деген атпен де белгілі болды. Үш автономиялық округ (Ненец, Ямал-Ненец, Таймыр) пен [[Коми Республикасы]]ның аумағында тұрады. Жалпы саны 36 мыңдай ([[2004 жыл|2004]]). Тундралық және ормандық топтарға бөлінеді. Ненец нганасан, энец, селькуп сияқты халықтармен туыстас. Ауыспалы орал нәсіліне жатады. == Тілі == Ненец тілі орал тіл шоғырының самодий тобына кіреді, тундралық (бұл диалектіде Ненецтердің көпшілігі сөйлейді) және ормандық диалектіге бөлінеді. Орыс тілі де кең тараған. Жазуы кириллица негізінде. Ненец тілі – Ямал-Ненец автономиялы округының мемлекеттік тілі (орыс тілімен қатар).<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 181-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref> == Діні == [[Сурет:Nenets people near Dudinka (Ru200008050079).jpg|thumb|right|200px|Ненецтер ]] Солтүстікте тұратын Ненецтердің арасында [[XIX ғасыр|19 ғасырдың]] ортасынан бастап христиан дінінің православие тармағы тараған, жергілікті наным-сенімдер де жақсы сақталған.<ref>Қазақ Энциклопедиясы, 7 том 2 бөлім</ref> ==Тарихы== Ненецтердің ата-бабалары б.з.б. 1-мыңжылдықта [[Ертіс өзені|Ертіс]] пен [[Тобыл өзені|Тобыл]] өзендерінің жағасындағы орманды-далалы аймақтар мен Алтай, Саян тауларының сілемдерін мекендеген. Ғұн, түркі, т.б. тайпалардың шабуылы нәтижесінде тайгалық және тундралық аудандарға қарай ығысып, мұндағы жергілікті тайпалармен араласқан. Кейінірек Ненецтердің құрамына угор және энец топтары енді. ==Кәсібі== Дәстүрлі кәсіптері – аңшылық (қымбат терілі аңдар, бұғы, суда жүзетін құстарды аулау) пен балық аулау. [[XVIII ғасыр|18 ғасырдың]] ортасынан бастап бұғы шаруашылығы негізгі кәсіпшілікке айналды. Дәстүрлі тұрғын үйлері – қыста бұғы терілерімен, жазда қайың қабықтарымен жабылатын сырықтардан құрастырылатын – чум.<ref>Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 339-бет ISBN 978-601-7472-88-7</ref> == Мәдениеті == Ненец фольклорының ең көп таралған жанры - ярабц пен сюдбабц эпикалық аңыздары. Олар ән айту арқылы орындалады, сондықтан олар көбінесе эпостық жырлар деп аталады. Сюдбабц туралы аңыздардың кейіпкерлері – өзіне әйел алып, халықпен жекпе-жекке шығып, қанды қырғынмен кек алатын алыптар. Ярабцта кейіпкердің қиын өмірі мен қайғы-қасіреті айтылады. Халық фольклорында [[жұмбақ]]тар, [[бесік жыры]], ярбцарка күнделікті әңгімелері, лаханако ертегілері бар. Лирикалық әндерде тұрақты мәтін болмайды, адамдар импровизация жасап, қазір ойларында не болса, соны айтады. [[Сурет:Nenets Child.jpg|нобай|оңға|150px|ненец баласы]] Ненец киімінің негізгі мақсаты - қыста қатты аяздан және жазда қансорғыш жәндіктерден қорғау. [[Киім тігу]] үшін бұғы терісі қолданылады. Тігу алдында әйелдер шикізатты малдың жасына қарай сұрыптайды. Терінің қаңқаның қай бөлігінен алынғаны маңызды. Жаздың соңында алынған 3 айлық бұғы бұзауының терісі ерекше бағаланады. Ер адамдардың сырт киімдері (малица, сокуй) мен аяқ киімдері бұғы терісінен тігіледі. Ол өте жылы және басы мен денесін жақсы жылытады. Олар қызыл матамен қапталған, екі немесе үш қатарлы мыс түймелері бар былғары [[белдік]]пен өрілген, кестемен безендірілген. Әйелдердің қысқы тондары бұғы аяқтарының үстіңгі бөлігінен алынған терілерден - камустан жасалған. Тонның төменгі жағы поляр түлкі жүнінен тігіліп, жеңдеріне қолғаптар тігіледі. Негізгі тағамдары – бұғы еті, балық. Ненецтер көбінесе бұғы етін тұздап, ұзақ уақыт сақтайды, мұндай етті шикі, ысталған, кептірілген күйде жейді. Асқазанның бір бөлігі, жүрек, тіл олар үшін дәмді тағам болып саналады. Табиғаты қатал жағдайда өмір сүру үшін адамдар шикі қан мен етті тұтынады, бұл өнімдер аштық пен шөлді қандырып қана қоймайды, сонымен қатар ағзаны айтарлықтай мөлшерде болатын пайдалы заттармен, В2 және С дәрумендерімен қанықтырады. Сондықтан ненецтер ешқашан цингамен ауыруымен ауырмайды. Бұқтырылған немесе қайнатылған [[бұғы еті]]нен басқа [[сиыр еті]]н, [[шошқа еті]]н, теңіз жануарларын, тұщы су балықтарын жейді. Ненецтер сорпаны ұнмен пісіреді, бұқтырылған етті макарон өнімдерімен пісіреді. Гарнир ретінде [[күріш]], [[Макарондар|макарон]] пайдаланады, диетада [[көкөніс]]тер өте сирек кездеседі. Сүйікті сусындары - шай, [[морс]], [[компот]]. Сусындар жидектерден дайындалады. [[Кисель]] крахмал қосылған жидек шырынынан жасалған.<ref>https://travelask.ru/articles/nentsy-starinnye-zhiteli-severa Наталия Котоман.Ненцы — старинные жители Севера</ref> == Қазақстандағы ненецтер == Ненецтер Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы ненецтер саны: [[1999 жыл|1999]] жылғы мəлімет бойынша 83 адам, [[2009 жыл|2009]] жылғы мəлімет бойынша 7 адам. ==Әдебиет== *Хомич Л.В., Ненцы, М.–Л., 1966; Долгих Б.О., Очерки по этнической истории ненцев и энцев, М., 1970. ==Сілтемелер== *[[Орыстар]] *[[Татарлар]] *[[Қазақтар]] == Сілтеме == * {{commonscat-inline| Nenets people}} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{wikify}} {{Азия халықтары}} [[Санат:Ресей халықтары]] {{stub}} dmktsbffddy7a2uudbnhgn6r2k3buce 3391158 3391157 2024-10-16T10:12:53Z Мағыпар 100137 нақтылау 3391158 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Ненецтер |төл атауы = ненець, ненэй |сурет = |сурет тақырыбы = |саны = 45 000 |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 44 640 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = |саны2 = |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[ненец тілі]] [[орыс тілі]] |діні = христиан дінінің [[Православ шіркеуі|православие]] тармағы |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Ненецтер''' (өз атауы – ненець, ненэй, ненець «нағыз адам» мағынасында (еск. самоед, юрак)) — [[Ресей Федерациясы]]ның солтүстік бөлігін мекендейтін халық. Қазан төңкерісіне дейінгі әдебиеттерде самоедтер, юрактар деген атпен де белгілі болды. Үш автономиялық округ (Ненец, Ямал-Ненец, Таймыр) пен [[Коми Республикасы]]ның аумағында тұрады. Жалпы саны 36 мыңдай ([[2004 жыл|2004]]). Тундралық және ормандық топтарға бөлінеді. Ненец нганасан, энец, селькуп сияқты халықтармен туыстас. Ауыспалы орал нәсіліне жатады. == Тілі == Ненец тілі орал тіл шоғырының самодий тобына кіреді, тундралық (бұл диалектіде Ненецтердің көпшілігі сөйлейді) және ормандық диалектіге бөлінеді. Орыс тілі де кең тараған. Жазуы кириллица негізінде. Ненец тілі – Ямал-Ненец автономиялы округының мемлекеттік тілі (орыс тілімен қатар).<ref>{{кітап|авторы=Этносаяси сөздік |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны= Нұр-Сұлтан|баспасы= |жыл=2020 |томы= |беттері=181 |барлық беті= |сериясы= |isbn=978-601-287-224-8 |тиражы= }}</ref> == Діні == [[Сурет:Nenets people near Dudinka (Ru200008050079).jpg|thumb|right|200px|Ненецтер ]] Солтүстікте тұратын Ненецтердің арасында [[XIX ғасыр|19 ғасырдың]] ортасынан бастап христиан дінінің православие тармағы тараған, жергілікті наным-сенімдер де жақсы сақталған.<ref>Қазақ Энциклопедиясы, 7 том 2 бөлім</ref> ==Тарихы== Ненецтердің ата-бабалары б.з.б. 1-мыңжылдықта [[Ертіс өзені|Ертіс]] пен [[Тобыл өзені|Тобыл]] өзендерінің жағасындағы орманды-далалы аймақтар мен Алтай, Саян тауларының сілемдерін мекендеген. Ғұн, түркі, т.б. тайпалардың шабуылы нәтижесінде тайгалық және тундралық аудандарға қарай ығысып, мұндағы жергілікті тайпалармен араласқан. Кейінірек Ненецтердің құрамына угор және энец топтары енді. ==Кәсібі== Дәстүрлі кәсіптері – аңшылық (қымбат терілі аңдар, бұғы, суда жүзетін құстарды аулау) пен балық аулау. [[XVIII ғасыр|18 ғасырдың]] ортасынан бастап бұғы шаруашылығы негізгі кәсіпшілікке айналды. Дәстүрлі тұрғын үйлері – қыста бұғы терілерімен, жазда қайың қабықтарымен жабылатын сырықтардан құрастырылатын – чум.<ref>Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 339-бет ISBN 978-601-7472-88-7</ref> == Мәдениеті == Ненец фольклорының ең көп таралған жанры - ярабц пен сюдбабц эпикалық аңыздары. Олар ән айту арқылы орындалады, сондықтан олар көбінесе эпостық жырлар деп аталады. Сюдбабц туралы аңыздардың кейіпкерлері – өзіне әйел алып, халықпен жекпе-жекке шығып, қанды қырғынмен кек алатын алыптар. Ярабцта кейіпкердің қиын өмірі мен қайғы-қасіреті айтылады. Халық фольклорында [[жұмбақ]]тар, [[бесік жыры]], ярбцарка күнделікті әңгімелері, лаханако ертегілері бар. Лирикалық әндерде тұрақты мәтін болмайды, адамдар импровизация жасап, қазір ойларында не болса, соны айтады. [[Сурет:Nenets Child.jpg|нобай|оңға|150px|ненец баласы]] Ненец киімінің негізгі мақсаты - қыста қатты аяздан және жазда қансорғыш жәндіктерден қорғау. [[Киім тігу]] үшін бұғы терісі қолданылады. Тігу алдында әйелдер шикізатты малдың жасына қарай сұрыптайды. Терінің қаңқаның қай бөлігінен алынғаны маңызды. Жаздың соңында алынған 3 айлық бұғы бұзауының терісі ерекше бағаланады. Ер адамдардың сырт киімдері (малица, сокуй) мен аяқ киімдері бұғы терісінен тігіледі. Ол өте жылы және басы мен денесін жақсы жылытады. Олар қызыл матамен қапталған, екі немесе үш қатарлы мыс түймелері бар былғары [[белдік]]пен өрілген, кестемен безендірілген. Әйелдердің қысқы тондары бұғы аяқтарының үстіңгі бөлігінен алынған терілерден - камустан жасалған. Тонның төменгі жағы поляр түлкі жүнінен тігіліп, жеңдеріне қолғаптар тігіледі. Негізгі тағамдары – бұғы еті, балық. Ненецтер көбінесе бұғы етін тұздап, ұзақ уақыт сақтайды, мұндай етті шикі, ысталған, кептірілген күйде жейді. Асқазанның бір бөлігі, жүрек, тіл олар үшін дәмді тағам болып саналады. Табиғаты қатал жағдайда өмір сүру үшін адамдар шикі қан мен етті тұтынады, бұл өнімдер аштық пен шөлді қандырып қана қоймайды, сонымен қатар ағзаны айтарлықтай мөлшерде болатын пайдалы заттармен, В2 және С дәрумендерімен қанықтырады. Сондықтан ненецтер ешқашан цингамен ауыруымен ауырмайды. Бұқтырылған немесе қайнатылған [[бұғы еті]]нен басқа [[сиыр еті]]н, [[шошқа еті]]н, теңіз жануарларын, тұщы су балықтарын жейді. Ненецтер сорпаны ұнмен пісіреді, бұқтырылған етті макарон өнімдерімен пісіреді. Гарнир ретінде [[күріш]], [[Макарондар|макарон]] пайдаланады, диетада [[көкөніс]]тер өте сирек кездеседі. Сүйікті сусындары - шай, [[морс]], [[компот]]. Сусындар жидектерден дайындалады. [[Кисель]] крахмал қосылған жидек шырынынан жасалған.<ref>https://travelask.ru/articles/nentsy-starinnye-zhiteli-severa Наталия Котоман.Ненцы — старинные жители Севера</ref> == Қазақстандағы ненецтер == Ненецтер Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы ненецтер саны: [[1999 жыл|1999]] жылғы мəлімет бойынша 83 адам, [[2009 жыл|2009]] жылғы мəлімет бойынша 7 адам. ==Әдебиет== *Хомич Л.В., Ненцы, М.–Л., 1966; Долгих Б.О., Очерки по этнической истории ненцев и энцев, М., 1970. ==Сілтемелер== *[[Орыстар]] *[[Татарлар]] *[[Қазақтар]] == Сілтеме == * {{commonscat-inline| Nenets people}} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{wikify}} {{Азия халықтары}} [[Санат:Ресей халықтары]] {{stub}} neiyke4fr38f478s0w7nsmh3i98yuos 3391159 3391158 2024-10-16T10:32:51Z Мағыпар 100137 үлгі, сурет қою 3391159 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Ненецтер |төл атауы = ненець, ненэй |сурет = Nenets.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 45 000 |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 44 640 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = |саны2 = |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[ненец тілі]] [[орыс тілі]] |діні = христиан дінінің [[Православ шіркеуі|православие]] тармағы |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Ненецтер''' (өз атауы – ненець, ненэй, ненець «нағыз адам» мағынасында (еск. самоед, юрак)) — [[Ресей Федерациясы]]ның солтүстік бөлігін мекендейтін халық. Қазан төңкерісіне дейінгі әдебиеттерде самоедтер, юрактар деген атпен де белгілі болды. Үш автономиялық округ (Ненец, Ямал-Ненец, Таймыр) пен [[Коми Республикасы]]ның аумағында тұрады. Жалпы саны 36 мыңдай ([[2004 жыл|2004]]). Тундралық және ормандық топтарға бөлінеді. Ненец нганасан, энец, селькуп сияқты халықтармен туыстас. Ауыспалы орал нәсіліне жатады. == Тілі == Ненец тілі орал тіл шоғырының самодий тобына кіреді, тундралық (бұл диалектіде Ненецтердің көпшілігі сөйлейді) және ормандық диалектіге бөлінеді. Орыс тілі де кең тараған. Жазуы кириллица негізінде. Ненец тілі – Ямал-Ненец автономиялы округының мемлекеттік тілі (орыс тілімен қатар).<ref>{{кітап|авторы=Этносаяси сөздік |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны= Нұр-Сұлтан|баспасы= |жыл=2020 |томы= |беттері=181 |барлық беті= |сериясы= |isbn=978-601-287-224-8 |тиражы= }}</ref> == Діні == [[Сурет:Nenets people near Dudinka (Ru200008050079).jpg|thumb|right|200px|Ненецтер ]] Солтүстікте тұратын Ненецтердің арасында [[XIX ғасыр|19 ғасырдың]] ортасынан бастап христиан дінінің православие тармағы тараған, жергілікті наным-сенімдер де жақсы сақталған.<ref>Қазақ Энциклопедиясы, 7 том 2 бөлім</ref> ==Тарихы== Ненецтердің ата-бабалары б.з.б. 1-мыңжылдықта [[Ертіс өзені|Ертіс]] пен [[Тобыл өзені|Тобыл]] өзендерінің жағасындағы орманды-далалы аймақтар мен Алтай, Саян тауларының сілемдерін мекендеген. Ғұн, түркі, т.б. тайпалардың шабуылы нәтижесінде тайгалық және тундралық аудандарға қарай ығысып, мұндағы жергілікті тайпалармен араласқан. Кейінірек Ненецтердің құрамына угор және энец топтары енді. ==Кәсібі== Дәстүрлі кәсіптері – аңшылық (қымбат терілі аңдар, бұғы, суда жүзетін құстарды аулау) пен балық аулау. [[XVIII ғасыр|18 ғасырдың]] ортасынан бастап бұғы шаруашылығы негізгі кәсіпшілікке айналды. Дәстүрлі тұрғын үйлері – қыста бұғы терілерімен, жазда қайың қабықтарымен жабылатын сырықтардан құрастырылатын – чум.<ref>Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 339-бет ISBN 978-601-7472-88-7</ref> == Мәдениеті == Ненец фольклорының ең көп таралған жанры - ярабц пен сюдбабц эпикалық аңыздары. Олар ән айту арқылы орындалады, сондықтан олар көбінесе эпостық жырлар деп аталады. Сюдбабц туралы аңыздардың кейіпкерлері – өзіне әйел алып, халықпен жекпе-жекке шығып, қанды қырғынмен кек алатын алыптар. Ярабцта кейіпкердің қиын өмірі мен қайғы-қасіреті айтылады. Халық фольклорында [[жұмбақ]]тар, [[бесік жыры]], ярбцарка күнделікті әңгімелері, лаханако ертегілері бар. Лирикалық әндерде тұрақты мәтін болмайды, адамдар импровизация жасап, қазір ойларында не болса, соны айтады. [[Сурет:Nenets Child.jpg|нобай|оңға|150px|ненец баласы]] Ненец киімінің негізгі мақсаты - қыста қатты аяздан және жазда қансорғыш жәндіктерден қорғау. [[Киім тігу]] үшін бұғы терісі қолданылады. Тігу алдында әйелдер шикізатты малдың жасына қарай сұрыптайды. Терінің қаңқаның қай бөлігінен алынғаны маңызды. Жаздың соңында алынған 3 айлық бұғы бұзауының терісі ерекше бағаланады. Ер адамдардың сырт киімдері (малица, сокуй) мен аяқ киімдері бұғы терісінен тігіледі. Ол өте жылы және басы мен денесін жақсы жылытады. Олар қызыл матамен қапталған, екі немесе үш қатарлы мыс түймелері бар былғары [[белдік]]пен өрілген, кестемен безендірілген. Әйелдердің қысқы тондары бұғы аяқтарының үстіңгі бөлігінен алынған терілерден - камустан жасалған. Тонның төменгі жағы поляр түлкі жүнінен тігіліп, жеңдеріне қолғаптар тігіледі. Негізгі тағамдары – бұғы еті, балық. Ненецтер көбінесе бұғы етін тұздап, ұзақ уақыт сақтайды, мұндай етті шикі, ысталған, кептірілген күйде жейді. Асқазанның бір бөлігі, жүрек, тіл олар үшін дәмді тағам болып саналады. Табиғаты қатал жағдайда өмір сүру үшін адамдар шикі қан мен етті тұтынады, бұл өнімдер аштық пен шөлді қандырып қана қоймайды, сонымен қатар ағзаны айтарлықтай мөлшерде болатын пайдалы заттармен, В2 және С дәрумендерімен қанықтырады. Сондықтан ненецтер ешқашан цингамен ауыруымен ауырмайды. Бұқтырылған немесе қайнатылған [[бұғы еті]]нен басқа [[сиыр еті]]н, [[шошқа еті]]н, теңіз жануарларын, тұщы су балықтарын жейді. Ненецтер сорпаны ұнмен пісіреді, бұқтырылған етті макарон өнімдерімен пісіреді. Гарнир ретінде [[күріш]], [[Макарондар|макарон]] пайдаланады, диетада [[көкөніс]]тер өте сирек кездеседі. Сүйікті сусындары - шай, [[морс]], [[компот]]. Сусындар жидектерден дайындалады. [[Кисель]] крахмал қосылған жидек шырынынан жасалған.<ref>https://travelask.ru/articles/nentsy-starinnye-zhiteli-severa Наталия Котоман.Ненцы — старинные жители Севера</ref> == Қазақстандағы ненецтер == Ненецтер Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы ненецтер саны: [[1999 жыл|1999]] жылғы мəлімет бойынша 83 адам, [[2009 жыл|2009]] жылғы мəлімет бойынша 7 адам. ==Әдебиет== *Хомич Л.В., Ненцы, М.–Л., 1966; Долгих Б.О., Очерки по этнической истории ненцев и энцев, М., 1970. ==Сілтемелер== *[[Орыстар]] *[[Татарлар]] *[[Қазақтар]] == Сілтеме == * {{commonscat-inline| Nenets people}} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{wikify}} {{Азия халықтары}} [[Санат:Ресей халықтары]] {{stub}} j3yeu4mihfjt5yfuanplfusfu4b9gti 3391160 3391159 2024-10-16T10:35:35Z Мағыпар 100137 /* Кәсібі */ дереккөз, нақтылау 3391160 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Ненецтер |төл атауы = ненець, ненэй |сурет = Nenets.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 45 000 |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 44 640 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = |саны2 = |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[ненец тілі]] [[орыс тілі]] |діні = христиан дінінің [[Православ шіркеуі|православие]] тармағы |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Ненецтер''' (өз атауы – ненець, ненэй, ненець «нағыз адам» мағынасында (еск. самоед, юрак)) — [[Ресей Федерациясы]]ның солтүстік бөлігін мекендейтін халық. Қазан төңкерісіне дейінгі әдебиеттерде самоедтер, юрактар деген атпен де белгілі болды. Үш автономиялық округ (Ненец, Ямал-Ненец, Таймыр) пен [[Коми Республикасы]]ның аумағында тұрады. Жалпы саны 36 мыңдай ([[2004 жыл|2004]]). Тундралық және ормандық топтарға бөлінеді. Ненец нганасан, энец, селькуп сияқты халықтармен туыстас. Ауыспалы орал нәсіліне жатады. == Тілі == Ненец тілі орал тіл шоғырының самодий тобына кіреді, тундралық (бұл диалектіде Ненецтердің көпшілігі сөйлейді) және ормандық диалектіге бөлінеді. Орыс тілі де кең тараған. Жазуы кириллица негізінде. Ненец тілі – Ямал-Ненец автономиялы округының мемлекеттік тілі (орыс тілімен қатар).<ref>{{кітап|авторы=Этносаяси сөздік |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны= Нұр-Сұлтан|баспасы= |жыл=2020 |томы= |беттері=181 |барлық беті= |сериясы= |isbn=978-601-287-224-8 |тиражы= }}</ref> == Діні == [[Сурет:Nenets people near Dudinka (Ru200008050079).jpg|thumb|right|200px|Ненецтер ]] Солтүстікте тұратын Ненецтердің арасында [[XIX ғасыр|19 ғасырдың]] ортасынан бастап христиан дінінің православие тармағы тараған, жергілікті наным-сенімдер де жақсы сақталған.<ref>Қазақ Энциклопедиясы, 7 том 2 бөлім</ref> ==Тарихы== Ненецтердің ата-бабалары б.з.б. 1-мыңжылдықта [[Ертіс өзені|Ертіс]] пен [[Тобыл өзені|Тобыл]] өзендерінің жағасындағы орманды-далалы аймақтар мен Алтай, Саян тауларының сілемдерін мекендеген. Ғұн, түркі, т.б. тайпалардың шабуылы нәтижесінде тайгалық және тундралық аудандарға қарай ығысып, мұндағы жергілікті тайпалармен араласқан. Кейінірек Ненецтердің құрамына угор және энец топтары енді. ==Кәсібі== Дәстүрлі кәсіптері – аңшылық (қымбат терілі аңдар, бұғы, суда жүзетін құстарды аулау) пен балық аулау. [[XVIII ғасыр|18 ғасырдың]] ортасынан бастап бұғы шаруашылығы негізгі кәсіпшілікке айналды. Дәстүрлі тұрғын үйлері – қыста бұғы терілерімен, жазда қайың қабықтарымен жабылатын сырықтардан құрастырылатын – чум.<ref>{{кітап|авторы= Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан халқы. Энциклопедия |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Алматы |баспасы=«Қазақ энциклопедиясы» |жыл= 2016|томы= |беттері=339 |барлық беті= |сериясы= |isbn=978-601-7472-88-7 |тиражы= }}</ref> == Мәдениеті == Ненец фольклорының ең көп таралған жанры - ярабц пен сюдбабц эпикалық аңыздары. Олар ән айту арқылы орындалады, сондықтан олар көбінесе эпостық жырлар деп аталады. Сюдбабц туралы аңыздардың кейіпкерлері – өзіне әйел алып, халықпен жекпе-жекке шығып, қанды қырғынмен кек алатын алыптар. Ярабцта кейіпкердің қиын өмірі мен қайғы-қасіреті айтылады. Халық фольклорында [[жұмбақ]]тар, [[бесік жыры]], ярбцарка күнделікті әңгімелері, лаханако ертегілері бар. Лирикалық әндерде тұрақты мәтін болмайды, адамдар импровизация жасап, қазір ойларында не болса, соны айтады. [[Сурет:Nenets Child.jpg|нобай|оңға|150px|ненец баласы]] Ненец киімінің негізгі мақсаты - қыста қатты аяздан және жазда қансорғыш жәндіктерден қорғау. [[Киім тігу]] үшін бұғы терісі қолданылады. Тігу алдында әйелдер шикізатты малдың жасына қарай сұрыптайды. Терінің қаңқаның қай бөлігінен алынғаны маңызды. Жаздың соңында алынған 3 айлық бұғы бұзауының терісі ерекше бағаланады. Ер адамдардың сырт киімдері (малица, сокуй) мен аяқ киімдері бұғы терісінен тігіледі. Ол өте жылы және басы мен денесін жақсы жылытады. Олар қызыл матамен қапталған, екі немесе үш қатарлы мыс түймелері бар былғары [[белдік]]пен өрілген, кестемен безендірілген. Әйелдердің қысқы тондары бұғы аяқтарының үстіңгі бөлігінен алынған терілерден - камустан жасалған. Тонның төменгі жағы поляр түлкі жүнінен тігіліп, жеңдеріне қолғаптар тігіледі. Негізгі тағамдары – бұғы еті, балық. Ненецтер көбінесе бұғы етін тұздап, ұзақ уақыт сақтайды, мұндай етті шикі, ысталған, кептірілген күйде жейді. Асқазанның бір бөлігі, жүрек, тіл олар үшін дәмді тағам болып саналады. Табиғаты қатал жағдайда өмір сүру үшін адамдар шикі қан мен етті тұтынады, бұл өнімдер аштық пен шөлді қандырып қана қоймайды, сонымен қатар ағзаны айтарлықтай мөлшерде болатын пайдалы заттармен, В2 және С дәрумендерімен қанықтырады. Сондықтан ненецтер ешқашан цингамен ауыруымен ауырмайды. Бұқтырылған немесе қайнатылған [[бұғы еті]]нен басқа [[сиыр еті]]н, [[шошқа еті]]н, теңіз жануарларын, тұщы су балықтарын жейді. Ненецтер сорпаны ұнмен пісіреді, бұқтырылған етті макарон өнімдерімен пісіреді. Гарнир ретінде [[күріш]], [[Макарондар|макарон]] пайдаланады, диетада [[көкөніс]]тер өте сирек кездеседі. Сүйікті сусындары - шай, [[морс]], [[компот]]. Сусындар жидектерден дайындалады. [[Кисель]] крахмал қосылған жидек шырынынан жасалған.<ref>https://travelask.ru/articles/nentsy-starinnye-zhiteli-severa Наталия Котоман.Ненцы — старинные жители Севера</ref> == Қазақстандағы ненецтер == Ненецтер Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы ненецтер саны: [[1999 жыл|1999]] жылғы мəлімет бойынша 83 адам, [[2009 жыл|2009]] жылғы мəлімет бойынша 7 адам. ==Әдебиет== *Хомич Л.В., Ненцы, М.–Л., 1966; Долгих Б.О., Очерки по этнической истории ненцев и энцев, М., 1970. ==Сілтемелер== *[[Орыстар]] *[[Татарлар]] *[[Қазақтар]] == Сілтеме == * {{commonscat-inline| Nenets people}} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{wikify}} {{Азия халықтары}} [[Санат:Ресей халықтары]] {{stub}} p29rmt2y9s1oazm5yz6mvyqjf3hug34 3391161 3391160 2024-10-16T10:37:47Z Мағыпар 100137 /* Мәдениеті */ нақтылау 3391161 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Ненецтер |төл атауы = ненець, ненэй |сурет = Nenets.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 45 000 |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 44 640 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = |саны2 = |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[ненец тілі]] [[орыс тілі]] |діні = христиан дінінің [[Православ шіркеуі|православие]] тармағы |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Ненецтер''' (өз атауы – ненець, ненэй, ненець «нағыз адам» мағынасында (еск. самоед, юрак)) — [[Ресей Федерациясы]]ның солтүстік бөлігін мекендейтін халық. Қазан төңкерісіне дейінгі әдебиеттерде самоедтер, юрактар деген атпен де белгілі болды. Үш автономиялық округ (Ненец, Ямал-Ненец, Таймыр) пен [[Коми Республикасы]]ның аумағында тұрады. Жалпы саны 36 мыңдай ([[2004 жыл|2004]]). Тундралық және ормандық топтарға бөлінеді. Ненец нганасан, энец, селькуп сияқты халықтармен туыстас. Ауыспалы орал нәсіліне жатады. == Тілі == Ненец тілі орал тіл шоғырының самодий тобына кіреді, тундралық (бұл диалектіде Ненецтердің көпшілігі сөйлейді) және ормандық диалектіге бөлінеді. Орыс тілі де кең тараған. Жазуы кириллица негізінде. Ненец тілі – Ямал-Ненец автономиялы округының мемлекеттік тілі (орыс тілімен қатар).<ref>{{кітап|авторы=Этносаяси сөздік |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны= Нұр-Сұлтан|баспасы= |жыл=2020 |томы= |беттері=181 |барлық беті= |сериясы= |isbn=978-601-287-224-8 |тиражы= }}</ref> == Діні == [[Сурет:Nenets people near Dudinka (Ru200008050079).jpg|thumb|right|200px|Ненецтер ]] Солтүстікте тұратын Ненецтердің арасында [[XIX ғасыр|19 ғасырдың]] ортасынан бастап христиан дінінің православие тармағы тараған, жергілікті наным-сенімдер де жақсы сақталған.<ref>Қазақ Энциклопедиясы, 7 том 2 бөлім</ref> ==Тарихы== Ненецтердің ата-бабалары б.з.б. 1-мыңжылдықта [[Ертіс өзені|Ертіс]] пен [[Тобыл өзені|Тобыл]] өзендерінің жағасындағы орманды-далалы аймақтар мен Алтай, Саян тауларының сілемдерін мекендеген. Ғұн, түркі, т.б. тайпалардың шабуылы нәтижесінде тайгалық және тундралық аудандарға қарай ығысып, мұндағы жергілікті тайпалармен араласқан. Кейінірек Ненецтердің құрамына угор және энец топтары енді. ==Кәсібі== Дәстүрлі кәсіптері – аңшылық (қымбат терілі аңдар, бұғы, суда жүзетін құстарды аулау) пен балық аулау. [[XVIII ғасыр|18 ғасырдың]] ортасынан бастап бұғы шаруашылығы негізгі кәсіпшілікке айналды. Дәстүрлі тұрғын үйлері – қыста бұғы терілерімен, жазда қайың қабықтарымен жабылатын сырықтардан құрастырылатын – чум.<ref>{{кітап|авторы= Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан халқы. Энциклопедия |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Алматы |баспасы=«Қазақ энциклопедиясы» |жыл= 2016|томы= |беттері=339 |барлық беті= |сериясы= |isbn=978-601-7472-88-7 |тиражы= }}</ref> == Мәдениеті == Ненец фольклорының ең көп таралған жанры - ярабц пен сюдбабц эпикалық аңыздары. Олар ән айту арқылы орындалады, сондықтан олар көбінесе эпостық жырлар деп аталады. Сюдбабц туралы аңыздардың кейіпкерлері – өзіне әйел алып, халықпен жекпе-жекке шығып, қанды қырғынмен кек алатын алыптар. Ярабцта кейіпкердің қиын өмірі мен қайғы-қасіреті айтылады. Халық фольклорында [[жұмбақ]]тар, [[бесік жыры]], ярбцарка күнделікті әңгімелері, лаханако ертегілері бар. Лирикалық әндерде тұрақты мәтін болмайды, адамдар импровизация жасап, қазір ойларында не болса, соны айтады. [[Сурет:Nenets Child.jpg|нобай|оңға|150px|ненец баласы]] Ненец киімінің негізгі мақсаты - қыста қатты аяздан және жазда қансорғыш жәндіктерден қорғау. [[Киім тігу]] үшін бұғы терісі қолданылады. Тігу алдында әйелдер шикізатты малдың жасына қарай сұрыптайды. Терінің қаңқаның қай бөлігінен алынғаны маңызды. Жаздың соңында алынған 3 айлық бұғы бұзауының терісі ерекше бағаланады. Ер адамдардың сырт киімдері (малица, сокуй) мен аяқ киімдері бұғы терісінен тігіледі. Ол өте жылы және басы мен денесін жақсы жылытады. Олар қызыл матамен қапталған, екі немесе үш қатарлы мыс түймелері бар былғары [[белдік]]пен өрілген, кестемен безендірілген. Әйелдердің қысқы тондары бұғы аяқтарының үстіңгі бөлігінен алынған терілерден - камустан жасалған. Тонның төменгі жағы поляр түлкі жүнінен тігіліп, жеңдеріне қолғаптар тігіледі. Негізгі тағамдары – бұғы еті, балық. Ненецтер көбінесе бұғы етін тұздап, ұзақ уақыт сақтайды, мұндай етті шикі, ысталған, кептірілген күйде жейді. Асқазанның бір бөлігі, жүрек, тіл олар үшін дәмді тағам болып саналады. Табиғаты қатал жағдайда өмір сүру үшін адамдар шикі қан мен етті тұтынады, бұл өнімдер аштық пен шөлді қандырып қана қоймайды, сонымен қатар ағзаны айтарлықтай мөлшерде болатын пайдалы заттармен, В2 және С дәрумендерімен қанықтырады. Сондықтан ненецтер ешқашан цингамен ауыруымен ауырмайды. Бұқтырылған немесе қайнатылған [[бұғы еті]]нен басқа [[сиыр еті]]н, [[шошқа еті]]н, теңіз жануарларын, тұщы су балықтарын жейді. Ненецтер сорпаны ұнмен пісіреді, бұқтырылған етті макарон өнімдерімен пісіреді. Гарнир ретінде [[күріш]], [[Макарондар|макарон]] пайдаланады, диетада [[көкөніс]]тер өте сирек кездеседі. Сүйікті сусындары - шай, [[морс]], [[компот]]. Сусындар жидектерден дайындалады. [[Кисель]] крахмал қосылған жидек шырынынан жасалған.<ref>{{cite web|url=https://travelask.ru/articles/nentsy-starinnye-zhiteli-severa|title=Наталья Котоман. Ненецтер - Солтүстіктің ежелгі тұрғындары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Қазақстандағы ненецтер == Ненецтер Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы ненецтер саны: [[1999 жыл|1999]] жылғы мəлімет бойынша 83 адам, [[2009 жыл|2009]] жылғы мəлімет бойынша 7 адам. ==Әдебиет== *Хомич Л.В., Ненцы, М.–Л., 1966; Долгих Б.О., Очерки по этнической истории ненцев и энцев, М., 1970. ==Сілтемелер== *[[Орыстар]] *[[Татарлар]] *[[Қазақтар]] == Сілтеме == * {{commonscat-inline| Nenets people}} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{wikify}} {{Азия халықтары}} [[Санат:Ресей халықтары]] {{stub}} pdwyq508g9vhriz9a2e3xbrcu5lqvx0 3391162 3391161 2024-10-16T10:39:36Z Мағыпар 100137 /* Мәдениеті */ нақтылау 3391162 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Ненецтер |төл атауы = ненець, ненэй |сурет = Nenets.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 45 000 |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 44 640 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = |саны2 = |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[ненец тілі]] [[орыс тілі]] |діні = христиан дінінің [[Православ шіркеуі|православие]] тармағы |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Ненецтер''' (өз атауы – ненець, ненэй, ненець «нағыз адам» мағынасында (еск. самоед, юрак)) — [[Ресей Федерациясы]]ның солтүстік бөлігін мекендейтін халық. Қазан төңкерісіне дейінгі әдебиеттерде самоедтер, юрактар деген атпен де белгілі болды. Үш автономиялық округ (Ненец, Ямал-Ненец, Таймыр) пен [[Коми Республикасы]]ның аумағында тұрады. Жалпы саны 36 мыңдай ([[2004 жыл|2004]]). Тундралық және ормандық топтарға бөлінеді. Ненец нганасан, энец, селькуп сияқты халықтармен туыстас. Ауыспалы орал нәсіліне жатады. == Тілі == Ненец тілі орал тіл шоғырының самодий тобына кіреді, тундралық (бұл диалектіде Ненецтердің көпшілігі сөйлейді) және ормандық диалектіге бөлінеді. Орыс тілі де кең тараған. Жазуы кириллица негізінде. Ненец тілі – Ямал-Ненец автономиялы округының мемлекеттік тілі (орыс тілімен қатар).<ref>{{кітап|авторы=Этносаяси сөздік |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны= Нұр-Сұлтан|баспасы= |жыл=2020 |томы= |беттері=181 |барлық беті= |сериясы= |isbn=978-601-287-224-8 |тиражы= }}</ref> == Діні == [[Сурет:Nenets people near Dudinka (Ru200008050079).jpg|thumb|right|200px|Ненецтер ]] Солтүстікте тұратын Ненецтердің арасында [[XIX ғасыр|19 ғасырдың]] ортасынан бастап христиан дінінің православие тармағы тараған, жергілікті наным-сенімдер де жақсы сақталған.<ref>Қазақ Энциклопедиясы, 7 том 2 бөлім</ref> ==Тарихы== Ненецтердің ата-бабалары б.з.б. 1-мыңжылдықта [[Ертіс өзені|Ертіс]] пен [[Тобыл өзені|Тобыл]] өзендерінің жағасындағы орманды-далалы аймақтар мен Алтай, Саян тауларының сілемдерін мекендеген. Ғұн, түркі, т.б. тайпалардың шабуылы нәтижесінде тайгалық және тундралық аудандарға қарай ығысып, мұндағы жергілікті тайпалармен араласқан. Кейінірек Ненецтердің құрамына угор және энец топтары енді. ==Кәсібі== Дәстүрлі кәсіптері – аңшылық (қымбат терілі аңдар, бұғы, суда жүзетін құстарды аулау) пен балық аулау. [[XVIII ғасыр|18 ғасырдың]] ортасынан бастап бұғы шаруашылығы негізгі кәсіпшілікке айналды. Дәстүрлі тұрғын үйлері – қыста бұғы терілерімен, жазда қайың қабықтарымен жабылатын сырықтардан құрастырылатын – чум.<ref>{{кітап|авторы= Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан халқы. Энциклопедия |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Алматы |баспасы=«Қазақ энциклопедиясы» |жыл= 2016|томы= |беттері=339 |барлық беті= |сериясы= |isbn=978-601-7472-88-7 |тиражы= }}</ref> == Тұрмыс салты == [[Сурет:Nenets Child.jpg|нобай|оңға|150px|ненец баласы]] === Дәстүрлі киімдері === Ненец киімінің негізгі мақсаты - қыста қатты аяздан және жазда қансорғыш жәндіктерден қорғау. [[Киім тігу]] үшін бұғы терісі қолданылады. Тігу алдында әйелдер шикізатты малдың жасына қарай сұрыптайды. Терінің қаңқаның қай бөлігінен алынғаны маңызды. Жаздың соңында алынған 3 айлық бұғы бұзауының терісі ерекше бағаланады. Ер адамдардың сырт киімдері (малица, сокуй) мен аяқ киімдері бұғы терісінен тігіледі. Ол өте жылы және басы мен денесін жақсы жылытады. Олар қызыл матамен қапталған, екі немесе үш қатарлы мыс түймелері бар былғары [[белдік]]пен өрілген, кестемен безендірілген. Әйелдердің қысқы тондары бұғы аяқтарының үстіңгі бөлігінен алынған терілерден - камустан жасалған. Тонның төменгі жағы поляр түлкі жүнінен тігіліп, жеңдеріне қолғаптар тігіледі. === Дәстүрлі тағамдары === Негізгі тағамдары – бұғы еті, балық. Ненецтер көбінесе бұғы етін тұздап, ұзақ уақыт сақтайды, мұндай етті шикі, ысталған, кептірілген күйде жейді. Асқазанның бір бөлігі, жүрек, тіл олар үшін дәмді тағам болып саналады. Табиғаты қатал жағдайда өмір сүру үшін адамдар шикі қан мен етті тұтынады, бұл өнімдер аштық пен шөлді қандырып қана қоймайды, сонымен қатар ағзаны айтарлықтай мөлшерде болатын пайдалы заттармен, В2 және С дәрумендерімен қанықтырады. Сондықтан ненецтер ешқашан цингамен ауыруымен ауырмайды. Бұқтырылған немесе қайнатылған [[бұғы еті]]нен басқа [[сиыр еті]]н, [[шошқа еті]]н, теңіз жануарларын, тұщы су балықтарын жейді. Ненецтер сорпаны ұнмен пісіреді, бұқтырылған етті макарон өнімдерімен пісіреді. Гарнир ретінде [[күріш]], [[Макарондар|макарон]] пайдаланады, диетада [[көкөніс]]тер өте сирек кездеседі. Сүйікті сусындары - шай, [[морс]], [[компот]]. Сусындар жидектерден дайындалады. [[Кисель]] крахмал қосылған жидек шырынынан жасалған.<ref>{{cite web|url=https://travelask.ru/articles/nentsy-starinnye-zhiteli-severa|title=Наталья Котоман. Ненецтер - Солтүстіктің ежелгі тұрғындары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> === Фольклоры === Ненец фольклорының ең көп таралған жанры - ярабц пен сюдбабц эпикалық аңыздары. Олар ән айту арқылы орындалады, сондықтан олар көбінесе эпостық жырлар деп аталады. Сюдбабц туралы аңыздардың кейіпкерлері – өзіне әйел алып, халықпен жекпе-жекке шығып, қанды қырғынмен кек алатын алыптар. Ярабцта кейіпкердің қиын өмірі мен қайғы-қасіреті айтылады. Халық фольклорында [[жұмбақ]]тар, [[бесік жыры]], ярбцарка күнделікті әңгімелері, лаханако ертегілері бар. Лирикалық әндерде тұрақты мәтін болмайды, адамдар импровизация жасап, қазір ойларында не болса, соны айтады. == Қазақстандағы ненецтер == Ненецтер Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы ненецтер саны: [[1999 жыл|1999]] жылғы мəлімет бойынша 83 адам, [[2009 жыл|2009]] жылғы мəлімет бойынша 7 адам. ==Әдебиет== *Хомич Л.В., Ненцы, М.–Л., 1966; Долгих Б.О., Очерки по этнической истории ненцев и энцев, М., 1970. ==Сілтемелер== *[[Орыстар]] *[[Татарлар]] *[[Қазақтар]] == Сілтеме == * {{commonscat-inline| Nenets people}} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{wikify}} {{Азия халықтары}} [[Санат:Ресей халықтары]] {{stub}} amvclnubwzz2hvuj84ggmpv334tk0tc 3391163 3391162 2024-10-16T10:40:39Z Мағыпар 100137 3391163 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Ненецтер |төл атауы = ненець, ненэй |сурет = Nenets.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 45 000 |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 44 640 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = |саны2 = |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[ненец тілі]] [[орыс тілі]] |діні = христиан дінінің [[Православ шіркеуі|православие]] тармағы |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Ненецтер''' (өз атауы – ненець, ненэй, ненець «нағыз адам» мағынасында (еск. самоед, юрак)) — [[Ресей Федерациясы]]ның солтүстік бөлігін мекендейтін халық. Қазан төңкерісіне дейінгі әдебиеттерде самоедтер, юрактар деген атпен де белгілі болды. Үш автономиялық округ (Ненец, Ямал-Ненец, Таймыр) пен [[Коми Республикасы]]ның аумағында тұрады. Жалпы саны 36 мыңдай ([[2004 жыл|2004]]). Тундралық және ормандық топтарға бөлінеді. Ненец нганасан, энец, селькуп сияқты халықтармен туыстас. Ауыспалы орал нәсіліне жатады. == Тілі == Ненец тілі орал тіл шоғырының самодий тобына кіреді, тундралық (бұл диалектіде Ненецтердің көпшілігі сөйлейді) және ормандық диалектіге бөлінеді. Орыс тілі де кең тараған. Жазуы кириллица негізінде. Ненец тілі – Ямал-Ненец автономиялы округының мемлекеттік тілі (орыс тілімен қатар).<ref>{{кітап|авторы=Этносаяси сөздік |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны= Нұр-Сұлтан|баспасы= |жыл=2020 |томы= |беттері=181 |барлық беті= |сериясы= |isbn=978-601-287-224-8 |тиражы= }}</ref> == Діні == [[Сурет:Nenets people near Dudinka (Ru200008050079).jpg|thumb|right|200px|Ненецтер ]] Солтүстікте тұратын Ненецтердің арасында [[XIX ғасыр|19 ғасырдың]] ортасынан бастап христиан дінінің православие тармағы тараған, жергілікті наным-сенімдер де жақсы сақталған.<ref>Қазақ Энциклопедиясы, 7 том 2 бөлім</ref> ==Тарихы== Ненецтердің ата-бабалары б.з.б. 1-мыңжылдықта [[Ертіс өзені|Ертіс]] пен [[Тобыл өзені|Тобыл]] өзендерінің жағасындағы орманды-далалы аймақтар мен Алтай, Саян тауларының сілемдерін мекендеген. Ғұн, түркі, т.б. тайпалардың шабуылы нәтижесінде тайгалық және тундралық аудандарға қарай ығысып, мұндағы жергілікті тайпалармен араласқан. Кейінірек Ненецтердің құрамына угор және энец топтары енді. ==Кәсібі== Дәстүрлі кәсіптері – аңшылық (қымбат терілі аңдар, бұғы, суда жүзетін құстарды аулау) пен балық аулау. [[XVIII ғасыр|18 ғасырдың]] ортасынан бастап бұғы шаруашылығы негізгі кәсіпшілікке айналды.<ref>{{кітап|авторы= Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан халқы. Энциклопедия |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Алматы |баспасы=«Қазақ энциклопедиясы» |жыл= 2016|томы= |беттері=339 |барлық беті= |сериясы= |isbn=978-601-7472-88-7 |тиражы= }}</ref> == Тұрмыс салты == [[Сурет:Nenets Child.jpg|нобай|оңға|150px|ненец баласы]] === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === Дәстүрлі тұрғын үйлері – қыста бұғы терілерімен, жазда қайың қабықтарымен жабылатын сырықтардан құрастырылатын – чум. === Дәстүрлі киімдері === Ненец киімінің негізгі мақсаты - қыста қатты аяздан және жазда қансорғыш жәндіктерден қорғау. [[Киім тігу]] үшін бұғы терісі қолданылады. Тігу алдында әйелдер шикізатты малдың жасына қарай сұрыптайды. Терінің қаңқаның қай бөлігінен алынғаны маңызды. Жаздың соңында алынған 3 айлық бұғы бұзауының терісі ерекше бағаланады. Ер адамдардың сырт киімдері (малица, сокуй) мен аяқ киімдері бұғы терісінен тігіледі. Ол өте жылы және басы мен денесін жақсы жылытады. Олар қызыл матамен қапталған, екі немесе үш қатарлы мыс түймелері бар былғары [[белдік]]пен өрілген, кестемен безендірілген. Әйелдердің қысқы тондары бұғы аяқтарының үстіңгі бөлігінен алынған терілерден - камустан жасалған. Тонның төменгі жағы поляр түлкі жүнінен тігіліп, жеңдеріне қолғаптар тігіледі. === Дәстүрлі тағамдары === Негізгі тағамдары – бұғы еті, балық. Ненецтер көбінесе бұғы етін тұздап, ұзақ уақыт сақтайды, мұндай етті шикі, ысталған, кептірілген күйде жейді. Асқазанның бір бөлігі, жүрек, тіл олар үшін дәмді тағам болып саналады. Табиғаты қатал жағдайда өмір сүру үшін адамдар шикі қан мен етті тұтынады, бұл өнімдер аштық пен шөлді қандырып қана қоймайды, сонымен қатар ағзаны айтарлықтай мөлшерде болатын пайдалы заттармен, В2 және С дәрумендерімен қанықтырады. Сондықтан ненецтер ешқашан цингамен ауыруымен ауырмайды. Бұқтырылған немесе қайнатылған [[бұғы еті]]нен басқа [[сиыр еті]]н, [[шошқа еті]]н, теңіз жануарларын, тұщы су балықтарын жейді. Ненецтер сорпаны ұнмен пісіреді, бұқтырылған етті макарон өнімдерімен пісіреді. Гарнир ретінде [[күріш]], [[Макарондар|макарон]] пайдаланады, диетада [[көкөніс]]тер өте сирек кездеседі. Сүйікті сусындары - шай, [[морс]], [[компот]]. Сусындар жидектерден дайындалады. [[Кисель]] крахмал қосылған жидек шырынынан жасалған.<ref>{{cite web|url=https://travelask.ru/articles/nentsy-starinnye-zhiteli-severa|title=Наталья Котоман. Ненецтер - Солтүстіктің ежелгі тұрғындары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> === Фольклоры === Ненец фольклорының ең көп таралған жанры - ярабц пен сюдбабц эпикалық аңыздары. Олар ән айту арқылы орындалады, сондықтан олар көбінесе эпостық жырлар деп аталады. Сюдбабц туралы аңыздардың кейіпкерлері – өзіне әйел алып, халықпен жекпе-жекке шығып, қанды қырғынмен кек алатын алыптар. Ярабцта кейіпкердің қиын өмірі мен қайғы-қасіреті айтылады. Халық фольклорында [[жұмбақ]]тар, [[бесік жыры]], ярбцарка күнделікті әңгімелері, лаханако ертегілері бар. Лирикалық әндерде тұрақты мәтін болмайды, адамдар импровизация жасап, қазір ойларында не болса, соны айтады. == Қазақстандағы ненецтер == Ненецтер Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы ненецтер саны: [[1999 жыл|1999]] жылғы мəлімет бойынша 83 адам, [[2009 жыл|2009]] жылғы мəлімет бойынша 7 адам. ==Әдебиет== *Хомич Л.В., Ненцы, М.–Л., 1966; Долгих Б.О., Очерки по этнической истории ненцев и энцев, М., 1970. ==Сілтемелер== *[[Орыстар]] *[[Татарлар]] *[[Қазақтар]] == Сілтеме == * {{commonscat-inline| Nenets people}} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{wikify}} {{Азия халықтары}} [[Санат:Ресей халықтары]] {{stub}} dszqcojq9gqzb0ckge9rnjd5ftxj2dd 3391164 3391163 2024-10-16T10:45:58Z Мағыпар 100137 /* Кәсібі */ толықтыру 3391164 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Ненецтер |төл атауы = ненець, ненэй |сурет = Nenets.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 45 000 |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 44 640 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = |саны2 = |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[ненец тілі]] [[орыс тілі]] |діні = христиан дінінің [[Православ шіркеуі|православие]] тармағы |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Ненецтер''' (өз атауы – ненець, ненэй, ненець «нағыз адам» мағынасында (еск. самоед, юрак)) — [[Ресей Федерациясы]]ның солтүстік бөлігін мекендейтін халық. Қазан төңкерісіне дейінгі әдебиеттерде самоедтер, юрактар деген атпен де белгілі болды. Үш автономиялық округ (Ненец, Ямал-Ненец, Таймыр) пен [[Коми Республикасы]]ның аумағында тұрады. Жалпы саны 36 мыңдай ([[2004 жыл|2004]]). Тундралық және ормандық топтарға бөлінеді. Ненец нганасан, энец, селькуп сияқты халықтармен туыстас. Ауыспалы орал нәсіліне жатады. == Тілі == Ненец тілі орал тіл шоғырының самодий тобына кіреді, тундралық (бұл диалектіде Ненецтердің көпшілігі сөйлейді) және ормандық диалектіге бөлінеді. Орыс тілі де кең тараған. Жазуы кириллица негізінде. Ненец тілі – Ямал-Ненец автономиялы округының мемлекеттік тілі (орыс тілімен қатар).<ref>{{кітап|авторы=Этносаяси сөздік |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны= Нұр-Сұлтан|баспасы= |жыл=2020 |томы= |беттері=181 |барлық беті= |сериясы= |isbn=978-601-287-224-8 |тиражы= }}</ref> == Діні == [[Сурет:Nenets people near Dudinka (Ru200008050079).jpg|thumb|right|200px|Ненецтер ]] Солтүстікте тұратын Ненецтердің арасында [[XIX ғасыр|19 ғасырдың]] ортасынан бастап христиан дінінің православие тармағы тараған, жергілікті наным-сенімдер де жақсы сақталған.<ref>Қазақ Энциклопедиясы, 7 том 2 бөлім</ref> ==Тарихы== Ненецтердің ата-бабалары б.з.б. 1-мыңжылдықта [[Ертіс өзені|Ертіс]] пен [[Тобыл өзені|Тобыл]] өзендерінің жағасындағы орманды-далалы аймақтар мен Алтай, Саян тауларының сілемдерін мекендеген. Ғұн, түркі, т.б. тайпалардың шабуылы нәтижесінде тайгалық және тундралық аудандарға қарай ығысып, мұндағы жергілікті тайпалармен араласқан. Кейінірек Ненецтердің құрамына угор және энец топтары енді. ==Кәсібі== Дәстүрлі кәсіптері – аңшылық (қымбат терілі аңдар, бұғы, суда жүзетін құстарды аулау) пен балық аулау. [[XVIII ғасыр|18 ғасырдың]] ортасынан бастап бұғы шаруашылығы негізгі кәсіпшілікке айналды.<ref>{{кітап|авторы= Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан халқы. Энциклопедия |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Алматы |баспасы=«Қазақ энциклопедиясы» |жыл= 2016|томы= |беттері=339 |барлық беті= |сериясы= |isbn=978-601-7472-88-7 |тиражы= }}</ref> Ежелгі заманнан бері ненецтер өздерін «бұғы балалары» деп атады - олардың бүкіл өмірі бұғымен байланысты. Үйірде ең әдемі және ең үлкен бұғы көшбасшы болып есептеледі, оны менаруй деп атайды және ешқашан жегу жұмыстарына пайдаланылмайды. Басқа үйретілген бұғылар шанамен сырғанауға және жүк тасымалдауға жегіледі. Қыста үш-төрт киік, жазда төрт-бес киікті пайдаланады. == Тұрмыс салты == [[Сурет:Nenets Child.jpg|нобай|оңға|150px|ненец баласы]] === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === Дәстүрлі тұрғын үйлері – қыста бұғы терілерімен, жазда қайың қабықтарымен жабылатын сырықтардан құрастырылатын – чум. === Дәстүрлі киімдері === Ненец киімінің негізгі мақсаты - қыста қатты аяздан және жазда қансорғыш жәндіктерден қорғау. [[Киім тігу]] үшін бұғы терісі қолданылады. Тігу алдында әйелдер шикізатты малдың жасына қарай сұрыптайды. Терінің қаңқаның қай бөлігінен алынғаны маңызды. Жаздың соңында алынған 3 айлық бұғы бұзауының терісі ерекше бағаланады. Ер адамдардың сырт киімдері (малица, сокуй) мен аяқ киімдері бұғы терісінен тігіледі. Ол өте жылы және басы мен денесін жақсы жылытады. Олар қызыл матамен қапталған, екі немесе үш қатарлы мыс түймелері бар былғары [[белдік]]пен өрілген, кестемен безендірілген. Әйелдердің қысқы тондары бұғы аяқтарының үстіңгі бөлігінен алынған терілерден - камустан жасалған. Тонның төменгі жағы поляр түлкі жүнінен тігіліп, жеңдеріне қолғаптар тігіледі. === Дәстүрлі тағамдары === Негізгі тағамдары – бұғы еті, балық. Ненецтер көбінесе бұғы етін тұздап, ұзақ уақыт сақтайды, мұндай етті шикі, ысталған, кептірілген күйде жейді. Асқазанның бір бөлігі, жүрек, тіл олар үшін дәмді тағам болып саналады. Табиғаты қатал жағдайда өмір сүру үшін адамдар шикі қан мен етті тұтынады, бұл өнімдер аштық пен шөлді қандырып қана қоймайды, сонымен қатар ағзаны айтарлықтай мөлшерде болатын пайдалы заттармен, В2 және С дәрумендерімен қанықтырады. Сондықтан ненецтер ешқашан цингамен ауыруымен ауырмайды. Бұқтырылған немесе қайнатылған [[бұғы еті]]нен басқа [[сиыр еті]]н, [[шошқа еті]]н, теңіз жануарларын, тұщы су балықтарын жейді. Ненецтер сорпаны ұнмен пісіреді, бұқтырылған етті макарон өнімдерімен пісіреді. Гарнир ретінде [[күріш]], [[Макарондар|макарон]] пайдаланады, диетада [[көкөніс]]тер өте сирек кездеседі. Сүйікті сусындары - шай, [[морс]], [[компот]]. Сусындар жидектерден дайындалады. [[Кисель]] крахмал қосылған жидек шырынынан жасалған.<ref>{{cite web|url=https://travelask.ru/articles/nentsy-starinnye-zhiteli-severa|title=Наталья Котоман. Ненецтер - Солтүстіктің ежелгі тұрғындары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> === Фольклоры === Ненец фольклорының ең көп таралған жанры - ярабц пен сюдбабц эпикалық аңыздары. Олар ән айту арқылы орындалады, сондықтан олар көбінесе эпостық жырлар деп аталады. Сюдбабц туралы аңыздардың кейіпкерлері – өзіне әйел алып, халықпен жекпе-жекке шығып, қанды қырғынмен кек алатын алыптар. Ярабцта кейіпкердің қиын өмірі мен қайғы-қасіреті айтылады. Халық фольклорында [[жұмбақ]]тар, [[бесік жыры]], ярбцарка күнделікті әңгімелері, лаханако ертегілері бар. Лирикалық әндерде тұрақты мәтін болмайды, адамдар импровизация жасап, қазір ойларында не болса, соны айтады. == Қазақстандағы ненецтер == Ненецтер Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы ненецтер саны: [[1999 жыл|1999]] жылғы мəлімет бойынша 83 адам, [[2009 жыл|2009]] жылғы мəлімет бойынша 7 адам. ==Әдебиет== *Хомич Л.В., Ненцы, М.–Л., 1966; Долгих Б.О., Очерки по этнической истории ненцев и энцев, М., 1970. ==Сілтемелер== *[[Орыстар]] *[[Татарлар]] *[[Қазақтар]] == Сілтеме == * {{commonscat-inline| Nenets people}} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{wikify}} {{Азия халықтары}} [[Санат:Ресей халықтары]] {{stub}} c52nzrfgfaw6b4tv9exbimr6jjdj8ui 3391165 3391164 2024-10-16T10:50:00Z Мағыпар 100137 /* Кәсібі */ толықтыру 3391165 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Ненецтер |төл атауы = ненець, ненэй |сурет = Nenets.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 45 000 |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 44 640 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = |саны2 = |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[ненец тілі]] [[орыс тілі]] |діні = христиан дінінің [[Православ шіркеуі|православие]] тармағы |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Ненецтер''' (өз атауы – ненець, ненэй, ненець «нағыз адам» мағынасында (еск. самоед, юрак)) — [[Ресей Федерациясы]]ның солтүстік бөлігін мекендейтін халық. Қазан төңкерісіне дейінгі әдебиеттерде самоедтер, юрактар деген атпен де белгілі болды. Үш автономиялық округ (Ненец, Ямал-Ненец, Таймыр) пен [[Коми Республикасы]]ның аумағында тұрады. Жалпы саны 36 мыңдай ([[2004 жыл|2004]]). Тундралық және ормандық топтарға бөлінеді. Ненец нганасан, энец, селькуп сияқты халықтармен туыстас. Ауыспалы орал нәсіліне жатады. == Тілі == Ненец тілі орал тіл шоғырының самодий тобына кіреді, тундралық (бұл диалектіде Ненецтердің көпшілігі сөйлейді) және ормандық диалектіге бөлінеді. Орыс тілі де кең тараған. Жазуы кириллица негізінде. Ненец тілі – Ямал-Ненец автономиялы округының мемлекеттік тілі (орыс тілімен қатар).<ref>{{кітап|авторы=Этносаяси сөздік |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны= Нұр-Сұлтан|баспасы= |жыл=2020 |томы= |беттері=181 |барлық беті= |сериясы= |isbn=978-601-287-224-8 |тиражы= }}</ref> == Діні == [[Сурет:Nenets people near Dudinka (Ru200008050079).jpg|thumb|right|200px|Ненецтер ]] Солтүстікте тұратын Ненецтердің арасында [[XIX ғасыр|19 ғасырдың]] ортасынан бастап христиан дінінің православие тармағы тараған, жергілікті наным-сенімдер де жақсы сақталған.<ref>Қазақ Энциклопедиясы, 7 том 2 бөлім</ref> ==Тарихы== Ненецтердің ата-бабалары б.з.б. 1-мыңжылдықта [[Ертіс өзені|Ертіс]] пен [[Тобыл өзені|Тобыл]] өзендерінің жағасындағы орманды-далалы аймақтар мен Алтай, Саян тауларының сілемдерін мекендеген. Ғұн, түркі, т.б. тайпалардың шабуылы нәтижесінде тайгалық және тундралық аудандарға қарай ығысып, мұндағы жергілікті тайпалармен араласқан. Кейінірек Ненецтердің құрамына угор және энец топтары енді. ==Кәсібі== Дәстүрлі кәсіптері – аңшылық (қымбат терілі аңдар, бұғы, суда жүзетін құстарды аулау) пен балық аулау. [[XVIII ғасыр|18 ғасырдың]] ортасынан бастап бұғы шаруашылығы негізгі кәсіпшілікке айналды.<ref>{{кітап|авторы= Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан халқы. Энциклопедия |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Алматы |баспасы=«Қазақ энциклопедиясы» |жыл= 2016|томы= |беттері=339 |барлық беті= |сериясы= |isbn=978-601-7472-88-7 |тиражы= }}</ref> Ежелгі заманнан бері ненецтер өздерін «бұғы балалары» деп атады - олардың бүкіл өмірі бұғымен байланысты. Үйірде ең әдемі және ең үлкен бұғы көшбасшы болып есептеледі, оны менаруй деп атайды және ешқашан жегу жұмыстарына пайдаланылмайды. Басқа үйретілген бұғылар шанамен сырғанауға және жүк тасымалдауға жегіледі. Қыста үш-төрт киік, жазда төрт-бес киікті пайдаланады. Балалар балық аулау үшін ілмектерді, гарпундарды және қоршауларды пайдаланады. Жазда үлкендер колданка деп аталатын қайықтардан аумен, тормен балық аулады. Балық аулау кезінде ненецтер шикі балықты жейді. Қыста олар мұзды жарып важан және фитиль арқылы балық аулайды. == Тұрмыс салты == [[Сурет:Nenets Child.jpg|нобай|оңға|150px|ненец баласы]] === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === Дәстүрлі тұрғын үйлері – қыста бұғы терілерімен, жазда қайың қабықтарымен жабылатын сырықтардан құрастырылатын – чум. === Дәстүрлі киімдері === Ненец киімінің негізгі мақсаты - қыста қатты аяздан және жазда қансорғыш жәндіктерден қорғау. [[Киім тігу]] үшін бұғы терісі қолданылады. Тігу алдында әйелдер шикізатты малдың жасына қарай сұрыптайды. Терінің қаңқаның қай бөлігінен алынғаны маңызды. Жаздың соңында алынған 3 айлық бұғы бұзауының терісі ерекше бағаланады. Ер адамдардың сырт киімдері (малица, сокуй) мен аяқ киімдері бұғы терісінен тігіледі. Ол өте жылы және басы мен денесін жақсы жылытады. Олар қызыл матамен қапталған, екі немесе үш қатарлы мыс түймелері бар былғары [[белдік]]пен өрілген, кестемен безендірілген. Әйелдердің қысқы тондары бұғы аяқтарының үстіңгі бөлігінен алынған терілерден - камустан жасалған. Тонның төменгі жағы поляр түлкі жүнінен тігіліп, жеңдеріне қолғаптар тігіледі. === Дәстүрлі тағамдары === Негізгі тағамдары – бұғы еті, балық. Ненецтер көбінесе бұғы етін тұздап, ұзақ уақыт сақтайды, мұндай етті шикі, ысталған, кептірілген күйде жейді. Асқазанның бір бөлігі, жүрек, тіл олар үшін дәмді тағам болып саналады. Табиғаты қатал жағдайда өмір сүру үшін адамдар шикі қан мен етті тұтынады, бұл өнімдер аштық пен шөлді қандырып қана қоймайды, сонымен қатар ағзаны айтарлықтай мөлшерде болатын пайдалы заттармен, В2 және С дәрумендерімен қанықтырады. Сондықтан ненецтер ешқашан цингамен ауыруымен ауырмайды. Бұқтырылған немесе қайнатылған [[бұғы еті]]нен басқа [[сиыр еті]]н, [[шошқа еті]]н, теңіз жануарларын, тұщы су балықтарын жейді. Ненецтер сорпаны ұнмен пісіреді, бұқтырылған етті макарон өнімдерімен пісіреді. Гарнир ретінде [[күріш]], [[Макарондар|макарон]] пайдаланады, диетада [[көкөніс]]тер өте сирек кездеседі. Сүйікті сусындары - шай, [[морс]], [[компот]]. Сусындар жидектерден дайындалады. [[Кисель]] крахмал қосылған жидек шырынынан жасалған.<ref>{{cite web|url=https://travelask.ru/articles/nentsy-starinnye-zhiteli-severa|title=Наталья Котоман. Ненецтер - Солтүстіктің ежелгі тұрғындары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> === Фольклоры === Ненец фольклорының ең көп таралған жанры - ярабц пен сюдбабц эпикалық аңыздары. Олар ән айту арқылы орындалады, сондықтан олар көбінесе эпостық жырлар деп аталады. Сюдбабц туралы аңыздардың кейіпкерлері – өзіне әйел алып, халықпен жекпе-жекке шығып, қанды қырғынмен кек алатын алыптар. Ярабцта кейіпкердің қиын өмірі мен қайғы-қасіреті айтылады. Халық фольклорында [[жұмбақ]]тар, [[бесік жыры]], ярбцарка күнделікті әңгімелері, лаханако ертегілері бар. Лирикалық әндерде тұрақты мәтін болмайды, адамдар импровизация жасап, қазір ойларында не болса, соны айтады. == Қазақстандағы ненецтер == Ненецтер Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы ненецтер саны: [[1999 жыл|1999]] жылғы мəлімет бойынша 83 адам, [[2009 жыл|2009]] жылғы мəлімет бойынша 7 адам. ==Әдебиет== *Хомич Л.В., Ненцы, М.–Л., 1966; Долгих Б.О., Очерки по этнической истории ненцев и энцев, М., 1970. ==Сілтемелер== *[[Орыстар]] *[[Татарлар]] *[[Қазақтар]] == Сілтеме == * {{commonscat-inline| Nenets people}} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{wikify}} {{Азия халықтары}} [[Санат:Ресей халықтары]] {{stub}} k7hs9ul1z0eet67v939mm0q5st9pi6u 3391166 3391165 2024-10-16T10:50:51Z Мағыпар 100137 /* Кәсібі */ дереккөз 3391166 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Ненецтер |төл атауы = ненець, ненэй |сурет = Nenets.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 45 000 |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 44 640 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = |саны2 = |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[ненец тілі]] [[орыс тілі]] |діні = христиан дінінің [[Православ шіркеуі|православие]] тармағы |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Ненецтер''' (өз атауы – ненець, ненэй, ненець «нағыз адам» мағынасында (еск. самоед, юрак)) — [[Ресей Федерациясы]]ның солтүстік бөлігін мекендейтін халық. Қазан төңкерісіне дейінгі әдебиеттерде самоедтер, юрактар деген атпен де белгілі болды. Үш автономиялық округ (Ненец, Ямал-Ненец, Таймыр) пен [[Коми Республикасы]]ның аумағында тұрады. Жалпы саны 36 мыңдай ([[2004 жыл|2004]]). Тундралық және ормандық топтарға бөлінеді. Ненец нганасан, энец, селькуп сияқты халықтармен туыстас. Ауыспалы орал нәсіліне жатады. == Тілі == Ненец тілі орал тіл шоғырының самодий тобына кіреді, тундралық (бұл диалектіде Ненецтердің көпшілігі сөйлейді) және ормандық диалектіге бөлінеді. Орыс тілі де кең тараған. Жазуы кириллица негізінде. Ненец тілі – Ямал-Ненец автономиялы округының мемлекеттік тілі (орыс тілімен қатар).<ref>{{кітап|авторы=Этносаяси сөздік |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны= Нұр-Сұлтан|баспасы= |жыл=2020 |томы= |беттері=181 |барлық беті= |сериясы= |isbn=978-601-287-224-8 |тиражы= }}</ref> == Діні == [[Сурет:Nenets people near Dudinka (Ru200008050079).jpg|thumb|right|200px|Ненецтер ]] Солтүстікте тұратын Ненецтердің арасында [[XIX ғасыр|19 ғасырдың]] ортасынан бастап христиан дінінің православие тармағы тараған, жергілікті наным-сенімдер де жақсы сақталған.<ref>Қазақ Энциклопедиясы, 7 том 2 бөлім</ref> ==Тарихы== Ненецтердің ата-бабалары б.з.б. 1-мыңжылдықта [[Ертіс өзені|Ертіс]] пен [[Тобыл өзені|Тобыл]] өзендерінің жағасындағы орманды-далалы аймақтар мен Алтай, Саян тауларының сілемдерін мекендеген. Ғұн, түркі, т.б. тайпалардың шабуылы нәтижесінде тайгалық және тундралық аудандарға қарай ығысып, мұндағы жергілікті тайпалармен араласқан. Кейінірек Ненецтердің құрамына угор және энец топтары енді. ==Кәсібі== Дәстүрлі кәсіптері – аңшылық (қымбат терілі аңдар, бұғы, суда жүзетін құстарды аулау) пен балық аулау. [[XVIII ғасыр|18 ғасырдың]] ортасынан бастап бұғы шаруашылығы негізгі кәсіпшілікке айналды.<ref>{{кітап|авторы= Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан халқы. Энциклопедия |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Алматы |баспасы=«Қазақ энциклопедиясы» |жыл= 2016|томы= |беттері=339 |барлық беті= |сериясы= |isbn=978-601-7472-88-7 |тиражы= }}</ref> Ежелгі заманнан бері ненецтер өздерін «бұғы балалары» деп атады - олардың бүкіл өмірі бұғымен байланысты. Үйірде ең әдемі және ең үлкен бұғы көшбасшы болып есептеледі, оны менаруй деп атайды және ешқашан жегу жұмыстарына пайдаланылмайды. Басқа үйретілген бұғылар шанамен сырғанауға және жүк тасымалдауға жегіледі. Қыста үш-төрт киік, жазда төрт-бес киікті пайдаланады. Балалар балық аулау үшін ілмектерді, гарпундарды және қоршауларды пайдаланады. Жазда үлкендер колданка деп аталатын қайықтардан аумен, тормен балық аулады. Балық аулау кезінде ненецтер шикі балықты жейді. Қыста олар мұзды жарып важан және фитиль арқылы балық аулайды.<ref>{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%9D%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%8B#mw-header|title=Ненецтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == [[Сурет:Nenets Child.jpg|нобай|оңға|150px|ненец баласы]] === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === Дәстүрлі тұрғын үйлері – қыста бұғы терілерімен, жазда қайың қабықтарымен жабылатын сырықтардан құрастырылатын – чум. === Дәстүрлі киімдері === Ненец киімінің негізгі мақсаты - қыста қатты аяздан және жазда қансорғыш жәндіктерден қорғау. [[Киім тігу]] үшін бұғы терісі қолданылады. Тігу алдында әйелдер шикізатты малдың жасына қарай сұрыптайды. Терінің қаңқаның қай бөлігінен алынғаны маңызды. Жаздың соңында алынған 3 айлық бұғы бұзауының терісі ерекше бағаланады. Ер адамдардың сырт киімдері (малица, сокуй) мен аяқ киімдері бұғы терісінен тігіледі. Ол өте жылы және басы мен денесін жақсы жылытады. Олар қызыл матамен қапталған, екі немесе үш қатарлы мыс түймелері бар былғары [[белдік]]пен өрілген, кестемен безендірілген. Әйелдердің қысқы тондары бұғы аяқтарының үстіңгі бөлігінен алынған терілерден - камустан жасалған. Тонның төменгі жағы поляр түлкі жүнінен тігіліп, жеңдеріне қолғаптар тігіледі. === Дәстүрлі тағамдары === Негізгі тағамдары – бұғы еті, балық. Ненецтер көбінесе бұғы етін тұздап, ұзақ уақыт сақтайды, мұндай етті шикі, ысталған, кептірілген күйде жейді. Асқазанның бір бөлігі, жүрек, тіл олар үшін дәмді тағам болып саналады. Табиғаты қатал жағдайда өмір сүру үшін адамдар шикі қан мен етті тұтынады, бұл өнімдер аштық пен шөлді қандырып қана қоймайды, сонымен қатар ағзаны айтарлықтай мөлшерде болатын пайдалы заттармен, В2 және С дәрумендерімен қанықтырады. Сондықтан ненецтер ешқашан цингамен ауыруымен ауырмайды. Бұқтырылған немесе қайнатылған [[бұғы еті]]нен басқа [[сиыр еті]]н, [[шошқа еті]]н, теңіз жануарларын, тұщы су балықтарын жейді. Ненецтер сорпаны ұнмен пісіреді, бұқтырылған етті макарон өнімдерімен пісіреді. Гарнир ретінде [[күріш]], [[Макарондар|макарон]] пайдаланады, диетада [[көкөніс]]тер өте сирек кездеседі. Сүйікті сусындары - шай, [[морс]], [[компот]]. Сусындар жидектерден дайындалады. [[Кисель]] крахмал қосылған жидек шырынынан жасалған.<ref>{{cite web|url=https://travelask.ru/articles/nentsy-starinnye-zhiteli-severa|title=Наталья Котоман. Ненецтер - Солтүстіктің ежелгі тұрғындары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> === Фольклоры === Ненец фольклорының ең көп таралған жанры - ярабц пен сюдбабц эпикалық аңыздары. Олар ән айту арқылы орындалады, сондықтан олар көбінесе эпостық жырлар деп аталады. Сюдбабц туралы аңыздардың кейіпкерлері – өзіне әйел алып, халықпен жекпе-жекке шығып, қанды қырғынмен кек алатын алыптар. Ярабцта кейіпкердің қиын өмірі мен қайғы-қасіреті айтылады. Халық фольклорында [[жұмбақ]]тар, [[бесік жыры]], ярбцарка күнделікті әңгімелері, лаханако ертегілері бар. Лирикалық әндерде тұрақты мәтін болмайды, адамдар импровизация жасап, қазір ойларында не болса, соны айтады. == Қазақстандағы ненецтер == Ненецтер Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы ненецтер саны: [[1999 жыл|1999]] жылғы мəлімет бойынша 83 адам, [[2009 жыл|2009]] жылғы мəлімет бойынша 7 адам. ==Әдебиет== *Хомич Л.В., Ненцы, М.–Л., 1966; Долгих Б.О., Очерки по этнической истории ненцев и энцев, М., 1970. ==Сілтемелер== *[[Орыстар]] *[[Татарлар]] *[[Қазақтар]] == Сілтеме == * {{commonscat-inline| Nenets people}} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{wikify}} {{Азия халықтары}} [[Санат:Ресей халықтары]] {{stub}} d1nxfndfiwu5oh57d88p0nvoqbrylaz 3391168 3391166 2024-10-16T11:08:25Z Мағыпар 100137 /* Тұрмыс салты */ дереккөз 3391168 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Ненецтер |төл атауы = ненець, ненэй |сурет = Nenets.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 45 000 |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 44 640 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = |саны2 = |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[ненец тілі]] [[орыс тілі]] |діні = христиан дінінің [[Православ шіркеуі|православие]] тармағы |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Ненецтер''' (өз атауы – ненець, ненэй, ненець «нағыз адам» мағынасында (еск. самоед, юрак)) — [[Ресей Федерациясы]]ның солтүстік бөлігін мекендейтін халық. Қазан төңкерісіне дейінгі әдебиеттерде самоедтер, юрактар деген атпен де белгілі болды. Үш автономиялық округ (Ненец, Ямал-Ненец, Таймыр) пен [[Коми Республикасы]]ның аумағында тұрады. Жалпы саны 36 мыңдай ([[2004 жыл|2004]]). Тундралық және ормандық топтарға бөлінеді. Ненец нганасан, энец, селькуп сияқты халықтармен туыстас. Ауыспалы орал нәсіліне жатады. == Тілі == Ненец тілі орал тіл шоғырының самодий тобына кіреді, тундралық (бұл диалектіде Ненецтердің көпшілігі сөйлейді) және ормандық диалектіге бөлінеді. Орыс тілі де кең тараған. Жазуы кириллица негізінде. Ненец тілі – Ямал-Ненец автономиялы округының мемлекеттік тілі (орыс тілімен қатар).<ref>{{кітап|авторы=Этносаяси сөздік |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны= Нұр-Сұлтан|баспасы= |жыл=2020 |томы= |беттері=181 |барлық беті= |сериясы= |isbn=978-601-287-224-8 |тиражы= }}</ref> == Діні == [[Сурет:Nenets people near Dudinka (Ru200008050079).jpg|thumb|right|200px|Ненецтер ]] Солтүстікте тұратын Ненецтердің арасында [[XIX ғасыр|19 ғасырдың]] ортасынан бастап христиан дінінің православие тармағы тараған, жергілікті наным-сенімдер де жақсы сақталған.<ref>Қазақ Энциклопедиясы, 7 том 2 бөлім</ref> ==Тарихы== Ненецтердің ата-бабалары б.з.б. 1-мыңжылдықта [[Ертіс өзені|Ертіс]] пен [[Тобыл өзені|Тобыл]] өзендерінің жағасындағы орманды-далалы аймақтар мен Алтай, Саян тауларының сілемдерін мекендеген. Ғұн, түркі, т.б. тайпалардың шабуылы нәтижесінде тайгалық және тундралық аудандарға қарай ығысып, мұндағы жергілікті тайпалармен араласқан. Кейінірек Ненецтердің құрамына угор және энец топтары енді. ==Кәсібі== Дәстүрлі кәсіптері – аңшылық (қымбат терілі аңдар, бұғы, суда жүзетін құстарды аулау) пен балық аулау. [[XVIII ғасыр|18 ғасырдың]] ортасынан бастап бұғы шаруашылығы негізгі кәсіпшілікке айналды.<ref>{{кітап|авторы= Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан халқы. Энциклопедия |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Алматы |баспасы=«Қазақ энциклопедиясы» |жыл= 2016|томы= |беттері=339 |барлық беті= |сериясы= |isbn=978-601-7472-88-7 |тиражы= }}</ref> Ежелгі заманнан бері ненецтер өздерін «бұғы балалары» деп атады - олардың бүкіл өмірі бұғымен байланысты. Үйірде ең әдемі және ең үлкен бұғы көшбасшы болып есептеледі, оны менаруй деп атайды және ешқашан жегу жұмыстарына пайдаланылмайды. Басқа үйретілген бұғылар шанамен сырғанауға және жүк тасымалдауға жегіледі. Қыста үш-төрт киік, жазда төрт-бес киікті пайдаланады. Балалар балық аулау үшін ілмектерді, гарпундарды және қоршауларды пайдаланады. Жазда үлкендер колданка деп аталатын қайықтардан аумен, тормен балық аулады. Балық аулау кезінде ненецтер шикі балықты жейді. Қыста олар мұзды жарып важан және фитиль арқылы балық аулайды.<ref>{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%9D%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%8B#mw-header|title=Ненецтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == [[Сурет:Nenets Child.jpg|нобай|оңға|150px|ненец баласы]] === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === Көшпелі бұғышылардың қоныстары бірнеше шатырлардан (чум) (1-5) тұратын жылжымалы қоныс болып табылады. Ормандағы ненецтерде маусымдық қоныстар бар. Дәстүрлі тұрғын үйлері – қыста бұғы терілерімен, жазда қайың қабықтарымен жабылатын сырықтардан құрастырылатын – чум. Олардың басты артықшылығы - тасымалдау жылдамдығы, олар жылуды сақтауға ие. Сондай-ақ, мұндай ғимарат Арктикаға тән қатты желдерден қорғайды. Көлбеу төбелерден жел жанап өтіп, еңіске көтеріледі.<ref>{{cite web|url=https://paperpaper.ru/zachem-nency-edyat-syroe-myaso-kak-ispol/|title=Ненецтер неге шикі етті жейді және олардың үйі Формула 1 көлігіне қалай ұқсайды?|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === Ненец киімінің негізгі мақсаты - қыста қатты аяздан және жазда қансорғыш жәндіктерден қорғау. [[Киім тігу]] үшін бұғы терісі қолданылады. Тігу алдында әйелдер шикізатты малдың жасына қарай сұрыптайды. Терінің қаңқаның қай бөлігінен алынғаны маңызды. Жаздың соңында алынған 3 айлық бұғы бұзауының терісі ерекше бағаланады. Ер адамдардың сырт киімдері (малица, сокуй) мен аяқ киімдері бұғы терісінен тігіледі. Ол өте жылы және басы мен денесін жақсы жылытады. Олар қызыл матамен қапталған, екі немесе үш қатарлы мыс түймелері бар былғары [[белдік]]пен өрілген, кестемен безендірілген. Әйелдердің қысқы тондары бұғы аяқтарының үстіңгі бөлігінен алынған терілерден - камустан жасалған. Тонның төменгі жағы поляр түлкі жүнінен тігіліп, жеңдеріне қолғаптар тігіледі. === Дәстүрлі тағамдары === Негізгі тағамдары – бұғы еті, балық. Ненецтер көбінесе бұғы етін тұздап, ұзақ уақыт сақтайды, мұндай етті шикі, ысталған, кептірілген күйде жейді. Асқазанның бір бөлігі, жүрек, тіл олар үшін дәмді тағам болып саналады. Табиғаты қатал жағдайда өмір сүру үшін адамдар шикі қан мен етті тұтынады, бұл өнімдер аштық пен шөлді қандырып қана қоймайды, сонымен қатар ағзаны айтарлықтай мөлшерде болатын пайдалы заттармен, В2 және С дәрумендерімен қанықтырады. Сондықтан ненецтер ешқашан цингамен ауыруымен ауырмайды. Бұқтырылған немесе қайнатылған [[бұғы еті]]нен басқа [[сиыр еті]]н, [[шошқа еті]]н, теңіз жануарларын, тұщы су балықтарын жейді. Ненецтер сорпаны ұнмен пісіреді, бұқтырылған етті макарон өнімдерімен пісіреді. Гарнир ретінде [[күріш]], [[Макарондар|макарон]] пайдаланады, диетада [[көкөніс]]тер өте сирек кездеседі. Сүйікті сусындары - шай, [[морс]], [[компот]]. Сусындар жидектерден дайындалады. [[Кисель]] крахмал қосылған жидек шырынынан жасалған.<ref>{{cite web|url=https://travelask.ru/articles/nentsy-starinnye-zhiteli-severa|title=Наталья Котоман. Ненецтер - Солтүстіктің ежелгі тұрғындары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> === Фольклоры === Ненец фольклорының ең көп таралған жанры - ярабц пен сюдбабц эпикалық аңыздары. Олар ән айту арқылы орындалады, сондықтан олар көбінесе эпостық жырлар деп аталады. Сюдбабц туралы аңыздардың кейіпкерлері – өзіне әйел алып, халықпен жекпе-жекке шығып, қанды қырғынмен кек алатын алыптар. Ярабцта кейіпкердің қиын өмірі мен қайғы-қасіреті айтылады. Халық фольклорында [[жұмбақ]]тар, [[бесік жыры]], ярбцарка күнделікті әңгімелері, лаханако ертегілері бар. Лирикалық әндерде тұрақты мәтін болмайды, адамдар импровизация жасап, қазір ойларында не болса, соны айтады. == Қазақстандағы ненецтер == Ненецтер Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы ненецтер саны: [[1999 жыл|1999]] жылғы мəлімет бойынша 83 адам, [[2009 жыл|2009]] жылғы мəлімет бойынша 7 адам. ==Әдебиет== *Хомич Л.В., Ненцы, М.–Л., 1966; Долгих Б.О., Очерки по этнической истории ненцев и энцев, М., 1970. ==Сілтемелер== *[[Орыстар]] *[[Татарлар]] *[[Қазақтар]] == Сілтеме == * {{commonscat-inline| Nenets people}} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{wikify}} {{Азия халықтары}} [[Санат:Ресей халықтары]] {{stub}} c3lji5nxdf68iirwp25yf0ptb5imuk6 3391169 3391168 2024-10-16T11:12:40Z Мағыпар 100137 толықтыру 3391169 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Ненецтер |төл атауы = ненець, ненэй |сурет = Nenets.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 45 000 |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 44 640 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = |саны2 = |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[ненец тілі]] [[орыс тілі]] |діні = христиан дінінің [[Православ шіркеуі|православие]] тармағы |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Ненецтер''' (өз атауы – ненець, ненэй, ненець «нағыз адам» мағынасында (еск. самоед, юрак)) — [[Ресей Федерациясы]]ның солтүстік бөлігін мекендейтін халық. Қазан төңкерісіне дейінгі әдебиеттерде самоедтер, юрактар деген атпен де белгілі болды. Үш автономиялық округ (Ненец, Ямал-Ненец, Таймыр) пен [[Коми Республикасы]]ның аумағында тұрады. Жалпы саны 36 мыңдай ([[2004 жыл|2004]]). Тундралық және ормандық топтарға бөлінеді. Ненец нганасан, энец, селькуп сияқты халықтармен туыстас. Ауыспалы орал нәсіліне жатады. == Эндоэтнонимдері == Ескірген орыс эндоэтнонимі (Ресей империясында 1917 жылға дейін ресми) – «Юрако-самойедтер» Орыс тілінде – «Ненцы»; Коми-Зыряндша – «Яран»; эстон тілінде – «Neenetsilased»; фин тілінде - «Nenetsit»; саам тілінде - «Njenecat»; Мансише - «Ёрн»; латыш тілінде – «Ņencs». == Тілі == Ненец тілі орал тіл шоғырының самодий тобына кіреді, тундралық (бұл диалектіде Ненецтердің көпшілігі сөйлейді) және ормандық диалектіге бөлінеді. Орыс тілі де кең тараған. Жазуы кириллица негізінде. Ненец тілі – Ямал-Ненец автономиялы округының мемлекеттік тілі (орыс тілімен қатар).<ref>{{кітап|авторы=Этносаяси сөздік |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны= Нұр-Сұлтан|баспасы= |жыл=2020 |томы= |беттері=181 |барлық беті= |сериясы= |isbn=978-601-287-224-8 |тиражы= }}</ref> == Діні == [[Сурет:Nenets people near Dudinka (Ru200008050079).jpg|thumb|right|200px|Ненецтер ]] Солтүстікте тұратын Ненецтердің арасында [[XIX ғасыр|19 ғасырдың]] ортасынан бастап христиан дінінің православие тармағы тараған, жергілікті наным-сенімдер де жақсы сақталған.<ref>Қазақ Энциклопедиясы, 7 том 2 бөлім</ref> ==Тарихы== Ненецтердің ата-бабалары б.з.б. 1-мыңжылдықта [[Ертіс өзені|Ертіс]] пен [[Тобыл өзені|Тобыл]] өзендерінің жағасындағы орманды-далалы аймақтар мен Алтай, Саян тауларының сілемдерін мекендеген. Ғұн, түркі, т.б. тайпалардың шабуылы нәтижесінде тайгалық және тундралық аудандарға қарай ығысып, мұндағы жергілікті тайпалармен араласқан. Кейінірек Ненецтердің құрамына угор және энец топтары енді. ==Кәсібі== Дәстүрлі кәсіптері – аңшылық (қымбат терілі аңдар, бұғы, суда жүзетін құстарды аулау) пен балық аулау. [[XVIII ғасыр|18 ғасырдың]] ортасынан бастап бұғы шаруашылығы негізгі кәсіпшілікке айналды.<ref>{{кітап|авторы= Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан халқы. Энциклопедия |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Алматы |баспасы=«Қазақ энциклопедиясы» |жыл= 2016|томы= |беттері=339 |барлық беті= |сериясы= |isbn=978-601-7472-88-7 |тиражы= }}</ref> Ежелгі заманнан бері ненецтер өздерін «бұғы балалары» деп атады - олардың бүкіл өмірі бұғымен байланысты. Үйірде ең әдемі және ең үлкен бұғы көшбасшы болып есептеледі, оны менаруй деп атайды және ешқашан жегу жұмыстарына пайдаланылмайды. Басқа үйретілген бұғылар шанамен сырғанауға және жүк тасымалдауға жегіледі. Қыста үш-төрт киік, жазда төрт-бес киікті пайдаланады. Балалар балық аулау үшін ілмектерді, гарпундарды және қоршауларды пайдаланады. Жазда үлкендер колданка деп аталатын қайықтардан аумен, тормен балық аулады. Балық аулау кезінде ненецтер шикі балықты жейді. Қыста олар мұзды жарып важан және фитиль арқылы балық аулайды.<ref>{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%9D%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%8B#mw-header|title=Ненецтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == [[Сурет:Nenets Child.jpg|нобай|оңға|150px|ненец баласы]] === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === Көшпелі бұғышылардың қоныстары бірнеше шатырлардан (чум) (1-5) тұратын жылжымалы қоныс болып табылады. Ормандағы ненецтерде маусымдық қоныстар бар. Дәстүрлі тұрғын үйлері – қыста бұғы терілерімен, жазда қайың қабықтарымен жабылатын сырықтардан құрастырылатын – чум. Олардың басты артықшылығы - тасымалдау жылдамдығы, олар жылуды сақтауға ие. Сондай-ақ, мұндай ғимарат Арктикаға тән қатты желдерден қорғайды. Көлбеу төбелерден жел жанап өтіп, еңіске көтеріледі.<ref>{{cite web|url=https://paperpaper.ru/zachem-nency-edyat-syroe-myaso-kak-ispol/|title=Ненецтер неге шикі етті жейді және олардың үйі Формула 1 көлігіне қалай ұқсайды?|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === Ненец киімінің негізгі мақсаты - қыста қатты аяздан және жазда қансорғыш жәндіктерден қорғау. [[Киім тігу]] үшін бұғы терісі қолданылады. Тігу алдында әйелдер шикізатты малдың жасына қарай сұрыптайды. Терінің қаңқаның қай бөлігінен алынғаны маңызды. Жаздың соңында алынған 3 айлық бұғы бұзауының терісі ерекше бағаланады. Ер адамдардың сырт киімдері (малица, сокуй) мен аяқ киімдері бұғы терісінен тігіледі. Ол өте жылы және басы мен денесін жақсы жылытады. Олар қызыл матамен қапталған, екі немесе үш қатарлы мыс түймелері бар былғары [[белдік]]пен өрілген, кестемен безендірілген. Әйелдердің қысқы тондары бұғы аяқтарының үстіңгі бөлігінен алынған терілерден - камустан жасалған. Тонның төменгі жағы поляр түлкі жүнінен тігіліп, жеңдеріне қолғаптар тігіледі. === Дәстүрлі тағамдары === Негізгі тағамдары – бұғы еті, балық. Ненецтер көбінесе бұғы етін тұздап, ұзақ уақыт сақтайды, мұндай етті шикі, ысталған, кептірілген күйде жейді. Асқазанның бір бөлігі, жүрек, тіл олар үшін дәмді тағам болып саналады. Табиғаты қатал жағдайда өмір сүру үшін адамдар шикі қан мен етті тұтынады, бұл өнімдер аштық пен шөлді қандырып қана қоймайды, сонымен қатар ағзаны айтарлықтай мөлшерде болатын пайдалы заттармен, В2 және С дәрумендерімен қанықтырады. Сондықтан ненецтер ешқашан цингамен ауыруымен ауырмайды. Бұқтырылған немесе қайнатылған [[бұғы еті]]нен басқа [[сиыр еті]]н, [[шошқа еті]]н, теңіз жануарларын, тұщы су балықтарын жейді. Ненецтер сорпаны ұнмен пісіреді, бұқтырылған етті макарон өнімдерімен пісіреді. Гарнир ретінде [[күріш]], [[Макарондар|макарон]] пайдаланады, диетада [[көкөніс]]тер өте сирек кездеседі. Сүйікті сусындары - шай, [[морс]], [[компот]]. Сусындар жидектерден дайындалады. [[Кисель]] крахмал қосылған жидек шырынынан жасалған.<ref>{{cite web|url=https://travelask.ru/articles/nentsy-starinnye-zhiteli-severa|title=Наталья Котоман. Ненецтер - Солтүстіктің ежелгі тұрғындары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> === Фольклоры === Ненец фольклорының ең көп таралған жанры - ярабц пен сюдбабц эпикалық аңыздары. Олар ән айту арқылы орындалады, сондықтан олар көбінесе эпостық жырлар деп аталады. Сюдбабц туралы аңыздардың кейіпкерлері – өзіне әйел алып, халықпен жекпе-жекке шығып, қанды қырғынмен кек алатын алыптар. Ярабцта кейіпкердің қиын өмірі мен қайғы-қасіреті айтылады. Халық фольклорында [[жұмбақ]]тар, [[бесік жыры]], ярбцарка күнделікті әңгімелері, лаханако ертегілері бар. Лирикалық әндерде тұрақты мәтін болмайды, адамдар импровизация жасап, қазір ойларында не болса, соны айтады. == Қазақстандағы ненецтер == Ненецтер Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы ненецтер саны: [[1999 жыл|1999]] жылғы мəлімет бойынша 83 адам, [[2009 жыл|2009]] жылғы мəлімет бойынша 7 адам. ==Әдебиет== *Хомич Л.В., Ненцы, М.–Л., 1966; Долгих Б.О., Очерки по этнической истории ненцев и энцев, М., 1970. ==Сілтемелер== *[[Орыстар]] *[[Татарлар]] *[[Қазақтар]] == Сілтеме == * {{commonscat-inline| Nenets people}} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{wikify}} {{Азия халықтары}} [[Санат:Ресей халықтары]] {{stub}} k9q4gpfmmgbmsq9slu9q1llzje2ejkr 3391170 3391169 2024-10-16T11:13:38Z Мағыпар 100137 /* Эндоэтнонимдері */ дереккөз 3391170 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Ненецтер |төл атауы = ненець, ненэй |сурет = Nenets.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 45 000 |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Ресей}} |саны1 = 44 640 (2010) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = |саны2 = |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[ненец тілі]] [[орыс тілі]] |діні = христиан дінінің [[Православ шіркеуі|православие]] тармағы |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Ненецтер''' (өз атауы – ненець, ненэй, ненець «нағыз адам» мағынасында (еск. самоед, юрак)) — [[Ресей Федерациясы]]ның солтүстік бөлігін мекендейтін халық. Қазан төңкерісіне дейінгі әдебиеттерде самоедтер, юрактар деген атпен де белгілі болды. Үш автономиялық округ (Ненец, Ямал-Ненец, Таймыр) пен [[Коми Республикасы]]ның аумағында тұрады. Жалпы саны 36 мыңдай ([[2004 жыл|2004]]). Тундралық және ормандық топтарға бөлінеді. Ненец нганасан, энец, селькуп сияқты халықтармен туыстас. Ауыспалы орал нәсіліне жатады. == Эндоэтнонимдері == Ескірген орыс эндоэтнонимі (Ресей империясында 1917 жылға дейін ресми) – «Юрако-самойедтер» Орыс тілінде – «Ненцы»; Коми-Зыряндша – «Яран»; эстон тілінде – «Neenetsilased»; фин тілінде - «Nenetsit»; саам тілінде - «Njenecat»; Мансише - «Ёрн»; латыш тілінде – «Ņencs».<ref>{{cite web|url=https://nacio.at.ua/publ/nacionalnosti/nency_nenehcja_khasova/2-1-0-62|title=Ненцы - Нeнэця” / Хасова|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тілі == Ненец тілі орал тіл шоғырының самодий тобына кіреді, тундралық (бұл диалектіде Ненецтердің көпшілігі сөйлейді) және ормандық диалектіге бөлінеді. Орыс тілі де кең тараған. Жазуы кириллица негізінде. Ненец тілі – Ямал-Ненец автономиялы округының мемлекеттік тілі (орыс тілімен қатар).<ref>{{кітап|авторы=Этносаяси сөздік |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны= Нұр-Сұлтан|баспасы= |жыл=2020 |томы= |беттері=181 |барлық беті= |сериясы= |isbn=978-601-287-224-8 |тиражы= }}</ref> == Діні == [[Сурет:Nenets people near Dudinka (Ru200008050079).jpg|thumb|right|200px|Ненецтер ]] Солтүстікте тұратын Ненецтердің арасында [[XIX ғасыр|19 ғасырдың]] ортасынан бастап христиан дінінің православие тармағы тараған, жергілікті наным-сенімдер де жақсы сақталған.<ref>Қазақ Энциклопедиясы, 7 том 2 бөлім</ref> ==Тарихы== Ненецтердің ата-бабалары б.з.б. 1-мыңжылдықта [[Ертіс өзені|Ертіс]] пен [[Тобыл өзені|Тобыл]] өзендерінің жағасындағы орманды-далалы аймақтар мен Алтай, Саян тауларының сілемдерін мекендеген. Ғұн, түркі, т.б. тайпалардың шабуылы нәтижесінде тайгалық және тундралық аудандарға қарай ығысып, мұндағы жергілікті тайпалармен араласқан. Кейінірек Ненецтердің құрамына угор және энец топтары енді. ==Кәсібі== Дәстүрлі кәсіптері – аңшылық (қымбат терілі аңдар, бұғы, суда жүзетін құстарды аулау) пен балық аулау. [[XVIII ғасыр|18 ғасырдың]] ортасынан бастап бұғы шаруашылығы негізгі кәсіпшілікке айналды.<ref>{{кітап|авторы= Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан халқы. Энциклопедия |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Алматы |баспасы=«Қазақ энциклопедиясы» |жыл= 2016|томы= |беттері=339 |барлық беті= |сериясы= |isbn=978-601-7472-88-7 |тиражы= }}</ref> Ежелгі заманнан бері ненецтер өздерін «бұғы балалары» деп атады - олардың бүкіл өмірі бұғымен байланысты. Үйірде ең әдемі және ең үлкен бұғы көшбасшы болып есептеледі, оны менаруй деп атайды және ешқашан жегу жұмыстарына пайдаланылмайды. Басқа үйретілген бұғылар шанамен сырғанауға және жүк тасымалдауға жегіледі. Қыста үш-төрт киік, жазда төрт-бес киікті пайдаланады. Балалар балық аулау үшін ілмектерді, гарпундарды және қоршауларды пайдаланады. Жазда үлкендер колданка деп аталатын қайықтардан аумен, тормен балық аулады. Балық аулау кезінде ненецтер шикі балықты жейді. Қыста олар мұзды жарып важан және фитиль арқылы балық аулайды.<ref>{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%9D%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%8B#mw-header|title=Ненецтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == [[Сурет:Nenets Child.jpg|нобай|оңға|150px|ненец баласы]] === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === Көшпелі бұғышылардың қоныстары бірнеше шатырлардан (чум) (1-5) тұратын жылжымалы қоныс болып табылады. Ормандағы ненецтерде маусымдық қоныстар бар. Дәстүрлі тұрғын үйлері – қыста бұғы терілерімен, жазда қайың қабықтарымен жабылатын сырықтардан құрастырылатын – чум. Олардың басты артықшылығы - тасымалдау жылдамдығы, олар жылуды сақтауға ие. Сондай-ақ, мұндай ғимарат Арктикаға тән қатты желдерден қорғайды. Көлбеу төбелерден жел жанап өтіп, еңіске көтеріледі.<ref>{{cite web|url=https://paperpaper.ru/zachem-nency-edyat-syroe-myaso-kak-ispol/|title=Ненецтер неге шикі етті жейді және олардың үйі Формула 1 көлігіне қалай ұқсайды?|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === Ненец киімінің негізгі мақсаты - қыста қатты аяздан және жазда қансорғыш жәндіктерден қорғау. [[Киім тігу]] үшін бұғы терісі қолданылады. Тігу алдында әйелдер шикізатты малдың жасына қарай сұрыптайды. Терінің қаңқаның қай бөлігінен алынғаны маңызды. Жаздың соңында алынған 3 айлық бұғы бұзауының терісі ерекше бағаланады. Ер адамдардың сырт киімдері (малица, сокуй) мен аяқ киімдері бұғы терісінен тігіледі. Ол өте жылы және басы мен денесін жақсы жылытады. Олар қызыл матамен қапталған, екі немесе үш қатарлы мыс түймелері бар былғары [[белдік]]пен өрілген, кестемен безендірілген. Әйелдердің қысқы тондары бұғы аяқтарының үстіңгі бөлігінен алынған терілерден - камустан жасалған. Тонның төменгі жағы поляр түлкі жүнінен тігіліп, жеңдеріне қолғаптар тігіледі. === Дәстүрлі тағамдары === Негізгі тағамдары – бұғы еті, балық. Ненецтер көбінесе бұғы етін тұздап, ұзақ уақыт сақтайды, мұндай етті шикі, ысталған, кептірілген күйде жейді. Асқазанның бір бөлігі, жүрек, тіл олар үшін дәмді тағам болып саналады. Табиғаты қатал жағдайда өмір сүру үшін адамдар шикі қан мен етті тұтынады, бұл өнімдер аштық пен шөлді қандырып қана қоймайды, сонымен қатар ағзаны айтарлықтай мөлшерде болатын пайдалы заттармен, В2 және С дәрумендерімен қанықтырады. Сондықтан ненецтер ешқашан цингамен ауыруымен ауырмайды. Бұқтырылған немесе қайнатылған [[бұғы еті]]нен басқа [[сиыр еті]]н, [[шошқа еті]]н, теңіз жануарларын, тұщы су балықтарын жейді. Ненецтер сорпаны ұнмен пісіреді, бұқтырылған етті макарон өнімдерімен пісіреді. Гарнир ретінде [[күріш]], [[Макарондар|макарон]] пайдаланады, диетада [[көкөніс]]тер өте сирек кездеседі. Сүйікті сусындары - шай, [[морс]], [[компот]]. Сусындар жидектерден дайындалады. [[Кисель]] крахмал қосылған жидек шырынынан жасалған.<ref>{{cite web|url=https://travelask.ru/articles/nentsy-starinnye-zhiteli-severa|title=Наталья Котоман. Ненецтер - Солтүстіктің ежелгі тұрғындары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-10-16|lang=}}</ref> === Фольклоры === Ненец фольклорының ең көп таралған жанры - ярабц пен сюдбабц эпикалық аңыздары. Олар ән айту арқылы орындалады, сондықтан олар көбінесе эпостық жырлар деп аталады. Сюдбабц туралы аңыздардың кейіпкерлері – өзіне әйел алып, халықпен жекпе-жекке шығып, қанды қырғынмен кек алатын алыптар. Ярабцта кейіпкердің қиын өмірі мен қайғы-қасіреті айтылады. Халық фольклорында [[жұмбақ]]тар, [[бесік жыры]], ярбцарка күнделікті әңгімелері, лаханако ертегілері бар. Лирикалық әндерде тұрақты мәтін болмайды, адамдар импровизация жасап, қазір ойларында не болса, соны айтады. == Қазақстандағы ненецтер == Ненецтер Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы ненецтер саны: [[1999 жыл|1999]] жылғы мəлімет бойынша 83 адам, [[2009 жыл|2009]] жылғы мəлімет бойынша 7 адам. ==Әдебиет== *Хомич Л.В., Ненцы, М.–Л., 1966; Долгих Б.О., Очерки по этнической истории ненцев и энцев, М., 1970. ==Сілтемелер== *[[Орыстар]] *[[Татарлар]] *[[Қазақтар]] == Сілтеме == * {{commonscat-inline| Nenets people}} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{wikify}} {{Азия халықтары}} [[Санат:Ресей халықтары]] {{stub}} 4bywqsen0yogo64qta2ig0o64xdtcnd Саяси мәдениет 0 69837 3391146 2791734 2024-10-16T09:47:29Z Murzakhmetova Ai 162770 /* growthexperiments-addlink-summary-summary:1|0|2 */ 3391146 wikitext text/x-wiki '''Саяси мәдениет''' ({{lang-en|political culture}}, {{lang-en|cultura}} - [[тәрбие]], білім, даму) - белгілі бір қоғамға немесе әлеуметтік қауымдастыққа тән саяси сана мен іс-әрекеттердің жиынтығы. Яғни, өкімет пен азаматтардың өзара қатынастарына байланысты тарихи қалыптасқан саяси [[нұсқау]]лар, [[қазына]]лар, адамның өзін-өзі ұстауы жөніндегі [[жарлық]], [[қаулы]]лар жүйесі. Ол қоғамдағы саяси өмірдің барлық салаларын қамтиды. Оған ең алдымен саяси сананың мәдениеті, адамдардың, топтардың, ұлттардың өзін-өзі мәдени ұстай білуі, осы жүйенің шеңберінде жұмыс істейтін саяси мекемелердің мәдениеті кіреді. == Саяси мәдениеттің жіктелуі == Саяси мәдениеттің жіктелуі - [[Г.Алмонд]] пен [[С.Верба]] ұсынған саяси мәдениет түрлері: :* ''"патриархалдық" мәдениет'', мұнда жалпыұлттық саясаттың мақсаттары мен құндылықтары туралы біліктер, сезімдер мен нормативті пайымдаулар жоқтың қасы. Қатысу мәдениетінің осы типіне негізделген жүріс-тұрыс үлгісі бүкіл ұлтқа қатысты саяси процеске деген немқұрайлылықпен, бұл саладағы еш үміттердің болмауымен және жергілікті немесе этникалық ынтымақтастыққа негізделген бірегей топталумен сипатталады; :* ''"Бағыну, тәуелділік пен табыну" мәдениеті'' саяси басшылық қадағалауға тиісті нормалар мен бағынуға тиісті өкімдерді "өндіруші мен сыйлаушы" ретінде қабылданатын жүріс-тұрыс үлгісін анықтайды. Бұл үлгідегі негізгі [[психологиялық мотив]]тер игіліктерді күтушілік пен жазадан қорқу болып табылады; :* ''"Қатысу" мәдениеті'' жүріс-тұрыстың біршама күрделі [[үлгі]]сіне ие. Оны әлеуметтік серіктестік ретінде сипаттауға болады, мұнда мемлекеттік биліктің саналы сипаты мен тиімділігіне қарай бағынуды қажет ететін нормалар мен өкімдерді "өндіруші" ретінде де, саяси шешімдерді қабылдауға төменнен келетін қатысушы ретінде де қабылдана алады. == Саяси мәдениет құрылымы == Саяси мәдениет құрылымы - ең алдымен қоғамның саяси өмірінің әр түрлі жақтарын бейнелейтін әдеттегі қалыптасқан түсініктер жатады. Ол саяси жүйе мен оның институттары, [[саяси тәртіп]], билік тетіктері мен басқару, т.б. Саяси мәдениеттің келесі құрамдас бөлігіне саяси қазыналар мен құндылықтар жатады. Ол "[[еркіндік]]", "[[тендік]]", "[[әділдік]]", т.б. сияқты байлықтардың қайсысына басымдық, артықшылық беруден байқалады. Келесі бөлігі - адамдардың мемлекетке, саяси партиялар мен ұйымдарға қатынасы. Саяси мәдениетке саяси бағдар ұстау де кіреді. Ол субъектілердің саяси құбылыстарға қатынасын білдіреді. Ол саяси білімін көтеру немесе оған мән бермеу, саяси жұмысқа белсене қатынасу немесе қатынаспау және т.б. түрде көрініс табуы мүмкін. Саяси мәдениетте әдет-ғүрып, жүріс-түрыстың да орны зор. Саяси мәдениеттің ерекше белгісіне саяси рәміздер жатады. Әр халық өздерінің ғасырлар бойғы дәстүрлеріне сай ұлттық-мемлекеттік рәміздерін жасайды. Оған ең алдымен [[Жалау]], [[Елтаңба]], [[Әнүран]], [[Ата Заң]], [[үлттық валюта]] және т.б. енеді. Саяси мәдениетке жалпы саяси жүйе мен оның институттарының қызмет етуі кіреді. Ол мемлекеттің, партиялардың және т.б. сайлауды ұйымдастыруын, әр түрлі деңгейде қабылданған саяси шешімдердің, саяси-әлеуметтік шиеленістерді ұғыну және зерттеудің мәдениеттілігін қамтиды. <ref>Орысша-қазақша заңдык түсіндірме сөздік-анық тамалық. - Алматы: «Жеті жарғы» баспасы, 2008 жыл. ISBN 9965-11-274-6</ref> <ref>Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{wikify}} {{Мемлекет пен құқық теориясы}} [[Санат:Саясат]] [[Санат:Мемлекет және құқық теориясы]] 9fowy5hixfoctomhf0tsnequ38uis09 3391155 3391146 2024-10-16T10:03:40Z 1nter pares 146705 [[Special:Contributions/Murzakhmetova Ai|Murzakhmetova Ai]] ([[User talk:Murzakhmetova Ai|т]]) өңдемелерінен [[User:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] соңғы нұсқасына қайтарды 2791734 wikitext text/x-wiki '''Саяси мәдениет''' ({{lang-en|political culture}}, {{lang-en|cultura}} - тәрбие, білім, даму) - белгілі бір қоғамға немесе әлеуметтік қауымдастыққа тән саяси сана мен іс-әрекеттердің жиынтығы. Яғни, өкімет пен азаматтардың өзара қатынастарына байланысты тарихи қалыптасқан саяси [[нұсқау]]лар, [[қазына]]лар, адамның өзін-өзі ұстауы жөніндегі [[жарлық]], [[қаулы]]лар жүйесі. Ол қоғамдағы саяси өмірдің барлық салаларын қамтиды. Оған ең алдымен саяси сананың мәдениеті, адамдардың, топтардың, ұлттардың өзін-өзі мәдени ұстай білуі, осы жүйенің шеңберінде жұмыс істейтін саяси мекемелердің мәдениеті кіреді. == Саяси мәдениеттің жіктелуі == Саяси мәдениеттің жіктелуі - [[Г.Алмонд]] пен [[С.Верба]] ұсынған саяси мәдениет түрлері: :* ''"патриархалдық" мәдениет'', мұнда жалпыұлттық саясаттың мақсаттары мен құндылықтары туралы біліктер, сезімдер мен нормативті пайымдаулар жоқтың қасы. Қатысу мәдениетінің осы типіне негізделген жүріс-тұрыс үлгісі бүкіл ұлтқа қатысты саяси процеске деген немқұрайлылықпен, бұл саладағы еш үміттердің болмауымен және жергілікті немесе этникалық ынтымақтастыққа негізделген бірегей топталумен сипатталады; :* ''"Бағыну, тәуелділік пен табыну" мәдениеті'' саяси басшылық қадағалауға тиісті нормалар мен бағынуға тиісті өкімдерді "өндіруші мен сыйлаушы" ретінде қабылданатын жүріс-тұрыс үлгісін анықтайды. Бұл үлгідегі негізгі [[психологиялық мотив]]тер игіліктерді күтушілік пен жазадан қорқу болып табылады; :* ''"Қатысу" мәдениеті'' жүріс-тұрыстың біршама күрделі [[үлгі]]сіне ие. Оны әлеуметтік серіктестік ретінде сипаттауға болады, мұнда мемлекеттік биліктің саналы сипаты мен тиімділігіне қарай бағынуды қажет ететін нормалар мен өкімдерді "өндіруші" ретінде де, саяси шешімдерді қабылдауға төменнен келетін қатысушы ретінде де қабылдана алады. == Саяси мәдениет құрылымы == Саяси мәдениет құрылымы - ең алдымен қоғамның саяси өмірінің әр түрлі жақтарын бейнелейтін әдеттегі қалыптасқан түсініктер жатады. Ол саяси жүйе мен оның институттары, [[саяси тәртіп]], билік тетіктері мен басқару, т.б. Саяси мәдениеттің келесі құрамдас бөлігіне саяси қазыналар мен құндылықтар жатады. Ол "[[еркіндік]]", "[[тендік]]", "[[әділдік]]", т.б. сияқты байлықтардың қайсысына басымдық, артықшылық беруден байқалады. Келесі бөлігі - адамдардың мемлекетке, саяси партиялар мен ұйымдарға қатынасы. Саяси мәдениетке саяси бағдар ұстау де кіреді. Ол субъектілердің саяси құбылыстарға қатынасын білдіреді. Ол саяси білімін көтеру немесе оған мән бермеу, саяси жұмысқа белсене қатынасу немесе қатынаспау және т.б. түрде көрініс табуы мүмкін. Саяси мәдениетте әдет-ғүрып, жүріс-түрыстың да орны зор. Саяси мәдениеттің ерекше белгісіне саяси рәміздер жатады. Әр халық өздерінің ғасырлар бойғы дәстүрлеріне сай ұлттық-мемлекеттік рәміздерін жасайды. Оған ең алдымен [[Жалау]], [[Елтаңба]], [[Әнүран]], [[Ата Заң]], [[үлттық валюта]] және т.б. енеді. Саяси мәдениетке жалпы саяси жүйе мен оның институттарының қызмет етуі кіреді. Ол мемлекеттің, партиялардың және т.б. сайлауды ұйымдастыруын, әр түрлі деңгейде қабылданған саяси шешімдердің, саяси-әлеуметтік шиеленістерді ұғыну және зерттеудің мәдениеттілігін қамтиды. <ref>Орысша-қазақша заңдык түсіндірме сөздік-анық тамалық. - Алматы: «Жеті жарғы» баспасы, 2008 жыл. ISBN 9965-11-274-6</ref> <ref>Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{wikify}} {{Мемлекет пен құқық теориясы}} [[Санат:Саясат]] [[Санат:Мемлекет және құқық теориясы]] jvtkfala72k2cfuwkqp850tntn7nrdg Шөмішбай Нағашыбайұлы Сариев 0 81936 3390998 3390852 2024-10-15T18:22:24Z Kasymov 10777 3390998 wikitext text/x-wiki {{Жазушы |Есімі = Шөмішбай Нағашыбайұлы Сариев |Суреті =Сариев Ш.Н. - 03.jpg |Туған күні = 15.04.1946 |Туған жері = [[Қызылорда облысы]], {{туғанжері|Арал ауданы|Арал ауданында}}, [[Шөміш]] |Қайтыс болған күні = 15.02.2021 |Қайтыс болған жері = |Азаматтығы = {{USSR}}<br />{{байрақ|Қазақ КСР}}<br />{{KAZ}} |Ұлты = Қазақ |Мансабы = [[ақын]] |Шығармашылық жылдары = |Бағыты = |Жанры = поэзия |Шығармалардың тілі = |Дебюті = |Марапаттары = {{{!}} {{!}}{{Парасат ордені}}{{!}}{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}} {{!}}} {{{!}} {{!}}{{Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері}} {{!}}} |Сыйлықтары = |Қолтаңбасы = }} '''Шөмішбай Нағашыбайұлы Сариев''' ([[1946 жыл]]ы [[15 сәуір]]де [[Қызылорда облысы]], [[Арал ауданы]], [[Шөміш]] станциясында туған. [[2021 жыл]]ы [[15 ақпан]]<nowiki/>да дүниеден озған) – [[ақын]], аудармашы. [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]], бірінші дәрежелі [[Барыс ордені|«Барыс»]]<ref>[[Барыс ордені]]</ref> және «[[Парасат ордені|Парасат» ордендерінің]] иегері.<ref>{{cite web|url=http://www.inform.kz/kaz/article/2455917|title=15 сәуір. ҚАЗАҚПАРАТ КҮНТІЗБЕСІ: АТАУЛЫ КҮНДЕР, ОҚИҒАЛАР, ЕСІМДЕР|accessdate=April 14, 2013}}</ref> Екі дүркін «Елім менің» атты Президент бәйгесі бас жүлдесінің, Франц Кафка атындағы халықаралық Алтын медаль сыйлығының, «Жыл Адамы – Алтын адам», «Платина Тарлан» сыйлықтарының, «Халықтың сүйіктісі» ұлттық сыйлығының лауреаты<ref>«ХАЛЫҚТЫҢ СҮЙІКТІСІ» СЫЙЛЫҒЫНЫҢ ЛАУРЕАТЫ</ref>. Филология ғылымдарының кандидаты. == Ғұмырнама == 1946 жылы 15 сәуір де [[Қызылорда облысы]], [[Арал ауданы]], [[Шөміш]] стансасында туған. Қамбаш орта мектебін бітірісімен, Қазалы аудандық [[«Ленин туы»]] және Арал аудандық [[«Толқын»]] газеттерінде қызмет атқарған. <ref name=":0">https://kitapkhana.kz/486-sariev-shmshbay.html - Қамбаш орта мектебін бітірісімен, Қазалы аудандық «Ленин туы» және Арал аудандық «Толқын» газеттерінде қызмет атқарған</ref> 1961 жылы алғашқы өлеңдеріне Қызылорда облыстық «Ленин жолы» газеті бетінде сәт сапар берілген. 1966 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің (қазіргі [[Қазақ ұлттық университеті|Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті]]) журналистика факультетіне оқуға түсіп, оны 1971 жылы тәмамдаған<ref>https://www.kaznu.kz/kz/3/news/one/35092/ - ҚАЗҰУ-ДА АҚЫН ШӨМІШБАЙ САРИЕВКЕ АРНАЛҒАН КІТАПТЫҢ ТҰСАУКЕСЕРІ ӨТТІ</ref>. 1970-1974 жылдары «Қазақстан» саяси баспасында редактор болып қызмет атқарған. 1974 жылдан 1991 жылға дейін «Жұлдыз» журналының әуелі сын бөліміне орналасып, кейін поэзия, өнер және ғылым, сын библиография бөлімдерінің меңгерушісі болған. 1991 жылы конкурстық негізде Қазақстан Ғылым академиясы М. О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Қазіргі әдебиет бөліміне аға ғылыми қызметкер болып орналасты. 1993 жылы «Қазіргі қазақ лирикасының ізденістері» атты тақырыпта кандидаттық диссертация қорғап, филология ғылымдарының кандидаты дәрежесін иеленді. «ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдарындағы поэзия» атты монография жазып, Мағжан Жұмабайұлы, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы тағы да басқа алаш арыстарының еңбектерін ғылыми тұрғыда талдады. «70-ші, 80-ші, 90-шы жылдардағы қазақ поэзиясы» атты монографиясы жеке кітап болып «Ғылым» баспасынан жарық көрді. Мағжан Жұмабайұлының үш томдық шығармаларын дайындауға атсалысып (1995 ж.), өлеңдерінің ғылыми түсініктемелерін жазды және сол кітаптың редакция алқасының мүшесі болды. Өмірінің соңына дейін осы аталған институттың Абайтану бөлімінде аға ғылыми қызметкер болып қызмет атқарды<ref name=":0" />. Ш. Сариев негізгі қызметімен бірге, Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясында бас маман қызметін атқарды. Сондай-ақ Қ. И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетінде және Д. А. Қонаев атындағы заң университетінде бірнеше жыл сабақ берді, қазіргі бағыт-бағдары жаңаша өзгерген [[Ақиқат журналы|«Ақиқат» журналының (бұрынғы «Қазақстан коммунисі» журналы)]] Руханият бөлімін басқарды. «Тамаша» телехабарының алғашқы кезеңдердегі он жыл бойғы авторы болды. == Шығармашылығы == Д.Гулиа, О.Бергольц, И.Абашидзе, С.Викулов, А.Дементьев, Ф.Алиева, Р.Рождественский, Хизмет Абдуллин, М.Эминеску, Луиш ди Камоэнс сынды көптеген шетел ақындарының өлеңдерін қазақ тіліне аударған.<ref>https://adebiportal.kz/kz/authors/view/1475 - Әдебиет порталы. Шөмішбай Сариев</ref> 1989 жылы «Қайнар» баспасынан «Тамаша, Тамаша,Тамаша» атты кітабы басылып шықты. Қазақ ақындары ішінде тұңғыш рет «Ғашықтар жыры», «Бозжорға» атты авторлық бейнетаспасы жарық көрді.<ref>https://tengrinews.kz/music/shomshbay-sariev-sozn-jazgan-gashyiktar-jyiryi-men-bozjorga-429033/ - Tengrinews: Шөмішбай Сариев сөзін жазған "Ғашықтар жыры" мен "Бозжорға" әндерінің шығу тарихы қандай?</ref> Ш.Сариев 2000 жылы Бухаресте «ЮНЕСКО» ұйымдастырған Румынияның ұлы ақыны Михаил Эминескуге арналған бүкіл дүниежүзілік ақындар симпозиумына Қазақстан мен Орта Азиядан жалғыз қатысқан ақын. Шығармалары орыс, украин, қырғыз, өзбек, тәжік, румын, чех, үнді, француз тілдеріне аударылып, жарияланды. 2003 жылы Прагада Чех елінің ұлы ақын-жазушысы Франц Кафка атындағы халықаралық Алтын медаль сыйлығының лауреаты атағына ие болды. Осы жылы үнді тілінде «Теңізден соққан жел лебі» атты кітабы жарық көріп, Дели қаласында өткен кітаптың тұсаукесер тойына қатысты. 2004 жылы «Жыл Адамы - Алтын Адам» сыйлығының лауреаты атанды және сол жылы «Платина Тарлан» сыйлығының лауреаты атағына ие болды. Ал 2006 жылы ақын Шөмішбай Сариевке Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері атағы берілді. 2008 жылы Парижде өткен «Ақындар көктемі» фестиваліне қатысып, өлеңдері 80 елге француз радиосы арқылы таралды. Француз тілінде «Дала желі» атты кітабы жарық көрді. 2018 жылы Америкада Нью-Йорк қаласында тұңғыш рет өткен Қазақ әдебиетінің форумына қатысып, «Сәлем саған, туған ел» кітабының тұсаукесерін өткізді. == Ақынның өмірі мен шығармашылығы жайлы хабарлар тізімі == * '''«Кеш жарық» бағдарламасы (10.07.2011 жыл) -''' Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылығына арналған кеш '''('''''«Қазақстан» республикалық телерадиокорпорациясы)''''';''' * '''«Әлі есімде» бағдарламасы (2012 жыл) -''' ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылығына арналған хабар ''(«Мәдениет» телеарнасы);'' * '''«Сол бір кеш» бағдарламасы (2013 жыл) -''' ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылығына арналған бағдарлама ''(«Хабар» телеарнасы)'' эфирге 20.05.2014 жылы шықты'';'' * '''«Сенбілік кездесу» бағдарламасы (25.04.2015 жыл) -''' ақын Шөмішбай Сариевпен сенбілік кездесу ''(«Қазақстан» ұлттық телеарнасы);'' * '''«Келбет» бағдарламасы (27.03.2016 жыл) -''' ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылығына арналған хабар ''(«Қазақстан» ұлттық телеарнасы)''; * '''«Біздің кейіпкер» бағдарламасы (2016 жыл)''' - ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылығына арналған хабар ''(«Алматы» телеарнасы);'' * '''«Бірегей» бағдарламасы (15.04.2017 жыл) -''' ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылығына арналған хабар ''(«Астана» телеарнасы);'' * '''«Әнім сен едің» бағдарламасы (28.10.2017 жыл)-''' ҚР Ақпарат және коммуникациялар министрлігінің тапсырысы бойынша ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылығына арналған хабар; * '''«Той жыры» бағдарламасы (14.04.2018 жыл) -''' ақын Шөмішбай Сариев пен жары Жұмагүл Сариева арналған хабар ''(«Астана» телеарнасы);'' * '''«Qazaq Life Дарабоз» бағдарламасы (09.11.2019 жыл) - а'''қын Шөмішбай Сариевтің шығармашылығына арналған хабар ''(«Kazakh TV» телеарнасы);'' * '''«Емен-жарқын» бағдарламасы (2019 жыл) -''' ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылығына арналған хабар ''(«Asyl Arna» телеарнасы);'' * '''«Тұлға» бағдарламасы (2019 жыл) -''' ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылығына арналған хабар ''(«Қазақстан» ұлттық телеарнасы)'' эфирге 22.04.2020 жылы шықты; * '''«Сәулелі ғұмыр» бағдарламасы (2021 жыл) -'''ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылығына арналған хабар ''(«Алматы» телеарнасы);'' * '''«Qazaq Golden Hits» бағдарламасы (2021 жыл) -''' ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылығына арналған бағдалрама ''(«Хабар Агенттігі» АҚ).'' <blockquote>"Қазақстан" телеарнасының "Тұлға" бағдарламасы: https://www.youtube.com/watch?v=CHuIkQCzJNc "Алматы" телеарнасының "Сәулелі ғұмыр" бағдарламасы: https://www.youtube.com/watch?v=xzYDoRLLcfQ "Абай ТВ" арнасының "Ұмытпаймыз" бағдарламасы: https://www.youtube.com/watch?v=vU_KY6nFplA</blockquote> == Шығармалары == * '''''«Балдәурен»''', Өлеңдер. А., «Жазушы», 1974;'' '''''«Арайлы көктем»,''''' ''Творчестволық портреттер. А., «Қазақстан», 1974;'' '''''«Теңізден соққан жел»,''''' ''Өлеңдер мен поэма. А., «Жазушы», 1975;'' '''''«Тағдыр».''''' ''Өлеңдер және балладалар. А., «Жалын», 1976;'' '''''«Заула, тұлпар уақыт»,''''' ''Өлеңдер. А., «Жалын», 1979;'' '''''«Өң мен түс»,''''' ''Өлеңдер және толғаулар. А., «Жалын», 1980;'' '''''«Үш өлшем»,''''' ''Өлеңдер. А., «Жалын», 1982;'' '''''«Созвучие»,''''' ''аударма. /орыс тілінде/, «Жалын»1983;'' '''''«Тағдыр жыры»,''''' ''Өлеңдер. А., «Жазушы». 1984;'' '''«''Веет ветер морской»,''''' ''/орыс тілінде/, «Жалын» 1987;'' '''''«Біздің ғасыр»,''''' ''Өлеңдер. Поэмалар. А., «Жазушы», 1989;'' '''''«Тамаша»,''''' ''А., «Қайнар», 1989;'' '''''«Сүйінші»,''''' ''Замандас композиторлардың әндеріне жазылған өлеңдер. А., «Ардана қайырымдылық қоры», 1992;'' '''''«Сағынышым теңіз»,''''' ''Өлеңдер, поэмалар. Таңдамалы. А., «Жазушы», 1994;'' '''''«Песня сожаления»,''''' ''Издательства Международного Сообщества Писательских Союзов «Стилистика» /алты ақынның өлеңдері/ Москва,1998;'' '''''«Қос қанат»,''''' ''Өлеңдер. «Әсем-систем», 2004;'' '''''«Екі томдық шығармалар жинағы»,''''' ''Өлеңдер. «Елорда» 2006;'' '''''«Шөмішбай Сариев. Шығармалары»,''''' ''Өлеңдер. «Фолиант», 2008;'' '''''«Дала желі»,''''' ''Француз тілінде, /Ш.Сариев, О.Сүлейменов, Н.Оразалин/ Париж, 2008;'' '''''«Шөл даланың ұлымын...»,''''' ''Өлеңдер. «Қайнар», 2008;'' '''''Камоэнс. Сонеттер,''''' ''«Аударма» баспасы, 2009;'' '''''«Айналдым сенен, Атамекен-ай»,''''' ''«SanSam», 2011;'' '''''«Поэзия падишасы – лирика»,''''' ''Өлеңдер. «Тау-Самал», 2012;'' '''''«Қазақ лирикасы: көркемдік ізденістер және ұлт тәуелсіздігі»,''''' ''Ғылыми зерттеулер, сын мақалалар, «Тау-Самал», 2012;'' '''''«Ұлы даланың тарихы»''''' ''қазақ әдебиеті антологиясы (Америка), 2013;'' '''''«Өлеңдер, поэмалар»''''' ''таңдамалы шығармалар жинағы, «ҚАЗАҚПАРАТ» баспа корпорациясы, 2016;'' '''''«Сәлем саған, туған ел»,''''' ''ән мәтіндері мен ноталар жинағы, «SanSam», 2018;'' '''''«Жүрегім – Қазақ елі»''''' ''жыр жинағы, «Атамұра», 2021;'' '''''«Қос қанатты ақын Шөмішбай Сариев»,''''' ''фотоальбом, «Дәуір», 2022;'' '''''«Ғибратты ғұмыр»,''''' '' «Қазақ университеті», 2022;'' '''''«Дүниені жалт қаратсам деп едім»,''''' ''/ұйғыр тілінде/, 2023;'' '''''«Шөмішбай Сариев. Библиографиялық көрсеткіш»,''''' ''/С.Мұқанов атындағы ОӘҒК, Республикалық ғылыми-педагогикалық кітапхана/ 2023;'' '''''«Теңізден соққан жел»,''''' ''өлеңдер, «Атамұра» баспасы, 2024.'' == Ақынның өлеңіне жазылған әндер == # '''"Айналдым сенен, атамекен-ай"''' - музыкасын жазған композитор Жанбота Тұяқбаев, әнді орындаған әнші Роза Рымбаева; # '''" Сарыарқа"''' - музыкасын жазған композитор Сейдолла Бәйтереков, әнді орындаған Бағдат Сәмединова; # '''"Қарағым-ай"''' - музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді алғаш орындаған әнші Нұрлан Өнербаев, кейін орындаған әншілер Сүлеймен Ибрагимов, Димаш Құдайберген; # '''"Аяулым"''' - музыкасын жазған композитор Төлеген Мұхамеджанов, әнді орындаған әнші Бауыржан Исаев; # '''"Сәлем саған, туған ел"''' - музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді алғаш орындаған әнші Роза Рымбаева, кейін орындаған әнші Нағима Есқалиева; # '''"Ойлан балам"''' - музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді алғаш орындаған актер Досхан Жолжақсынов, кейін орындаған актер Еркін Жолжақсынов; # '''"Жусан исі"''' - музыкасын жазған композитор Сейдолла Бәйтереков, әнді алғаш орындаған Нұрлан Өнербаев, кейін орындаған әнші Жеңіс Ысқақова; # '''"Арман жолдар"''' - музыкасын жазған композитор Карина Абдулина, әнді орындаған әнші Карина Абдулина; # '''"Домбыра туралы баллада"''' - музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді орындаған әнші Роза Рымбаева; # '''"Аққу арман"''' - музыкасын жазған композитор Төлеген Мұхамеджанов, әнді алғаш орындаған әнші Нұрлан Өнербаев, кейін орындаған әнші Жанболат Ербатыров; # '''«Сағындым сағым жылдар» -''' музыкасын жазған композитор Гүлнәр Дәукенова, әнді алғаш орындаған әнші Мақпал Жүнісова, кейін орындаған әншілер Меруерт Түсіпбаева, Айгүл Иманбаева, Гүлнұр Оразымбетова; # '''«Боз жорға»''' - музыкасын жазған композитор Бейбіт Оралұлы, әнді алғаш орындаған «На-на» тобы, кейін «Ринго» тобы, «Алатау серілері» тобы; # '''«Өзің куә Алматым»''' - музыкасын жазған композитор Владимир Питерцев, әнді  орындаған әнші  Бағдат Сәмединова; # '''«Қайран уақыт»''' - музыкасын жазған композитор Гүлнәр Дәукенова, әнді алғаш орындаған әнші Мақпал Жүнісова; # '''«Сен мұңыңды бер маған» -''' музыкасын жазған композитор Карина Абдуллина, әнді орындаған алғаш әнші Карина Абдуллина; # '''«Аралдан ұшқан аққулар»''' - музыкасын жазған композитор Сейдолла Бәйтереков, әнді алғаш орындаған әнші Роза Рымбаева, кейін орындаған әнші Диана Шарапова; # '''«Дос керек'''» - музыкасын жазған композитор Владимир Питерцев, әнді  орындаған әншілер Сәкен Майғазиев пен Мақсат Базарбаев; # '''«Қимай сені барамын»''' - музыкасын жазған композитор Төлеген Мұхамеджанов, әнді алғаш орындаған әнші Меруерт Түсіпбаева, кейін орындаған әнші Әлішер Каримов; # «'''Балдәурен» -''' музыкасын жазған Сейдолла Бәйтереков, әнді орындаған Роза Рымбаева және «Мұзарт» тобы; # '''«Өкінбе сен» -''' музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді  орындаған әнші Жұбаныш Жексен; # '''«Өмір-өзен» -''' музыкасын жазған әнші-композитор Медеу Арынбаев, әнді орындаған әнші Медеу Арынбаев; # '''«Ғашықтар жыры»''' - музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді алғаш орындаған әншілер Мақпал Жүнісова мен Сембек Жұмағалиев, кейін орындаған Мирас пен Құралай; # '''«Ақ босаға»''' - музыкасын жазған композитор Нұр, әнді  орындаған «Жігіттер» квартеті; # '''«Мазала»''' - музыкасын жазған композитор Дәурен Шәріп, әнді орындаған әнші Қайрат Нұртас; # '''«Өмір саған разымын» -''' музыкасын жазған әнші Бүркіт, әнді орындаған әнші Бүркіт; # '''«Арқаның сұлу аруы-ай»''' - музыкасын жазған композитор Бейбіт Оралұлы, әнді орындаған әнші Майра Мұхамедқызы; # '''«Ауылым әніміз»''' - музыкасын жазған композитор Дильмұрат Бахар,  орындаған әнші Нұрлан Абдуллин; # '''«Аққуым» -''' музыкасын жазған композитор Төлеген Мұхамеджанов, әнді орындаған Нұржамал Үсенбаева; # '''«Сағынышым Астана'''» - музыкасын жазған композитор Ренат Гайсин, әнді алғаш орындаған Батырхан Шүкенов, кейін осы әнге бір топ майталман әншілермен  клип түсірілді; # '''«Қазақ елі»''' - музыкасын жазған композитор Еркін Ынтықбаев, әнді орындаған әнші Роза Рымбаева. <blockquote>''Ш.Сариевтің жалпы 300-ден астам өлеңіне ән жазылған.''</blockquote> == Марапаттары == * 2003 жылы Франц Кафка атындағы халықаралық алтын медаль иегері; * 2004 жылы Тәуелсіз «Платина Тарлан» сыйлығының иегері; * 2004 жылы «Жыл адамы – Алтын Адам» ұлттық сыйлығының иегері; * 2005 жылы Президент Жарлығымен [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]] құрметті атағымен марапатталды. * 2011 жылы Президент Жарлығымен жоғарғы мемлекеттік марапат «[[Парасат ордені]]» берілді. * 2011 жылы «Қазақстан тәуелсіздігіне 20 жыл» медалі; * 2020 жылы І дәрежелі «Барыс» орденінің иегері; * Филология ғылымдарының кандидаты (құрметті ғылыми атағы). == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{wikify}} [[Санат:Қазақстан жазушылары]] [[Санат:Қазақстан ақындары]] [[Санат:Тәуелсіз "Тарлан" сыйлығының иегерлері]] [[Санат:Филология ғылымдарының кандидаттары]] 40expr86pw7i13wvrylqg299ppkzv5g 3391059 3390998 2024-10-16T04:40:07Z Bokeibalasy1987 158869 /* Шығармашылығы */ 3391059 wikitext text/x-wiki {{Жазушы |Есімі = Шөмішбай Нағашыбайұлы Сариев |Суреті =Сариев Ш.Н. - 03.jpg |Туған күні = 15.04.1946 |Туған жері = [[Қызылорда облысы]], {{туғанжері|Арал ауданы|Арал ауданында}}, [[Шөміш]] |Қайтыс болған күні = 15.02.2021 |Қайтыс болған жері = |Азаматтығы = {{USSR}}<br />{{байрақ|Қазақ КСР}}<br />{{KAZ}} |Ұлты = Қазақ |Мансабы = [[ақын]] |Шығармашылық жылдары = |Бағыты = |Жанры = поэзия |Шығармалардың тілі = |Дебюті = |Марапаттары = {{{!}} {{!}}{{Парасат ордені}}{{!}}{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}} {{!}}} {{{!}} {{!}}{{Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері}} {{!}}} |Сыйлықтары = |Қолтаңбасы = }} '''Шөмішбай Нағашыбайұлы Сариев''' ([[1946 жыл]]ы [[15 сәуір]]де [[Қызылорда облысы]], [[Арал ауданы]], [[Шөміш]] станциясында туған. [[2021 жыл]]ы [[15 ақпан]]<nowiki/>да дүниеден озған) – [[ақын]], аудармашы. [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]], бірінші дәрежелі [[Барыс ордені|«Барыс»]]<ref>[[Барыс ордені]]</ref> және «[[Парасат ордені|Парасат» ордендерінің]] иегері.<ref>{{cite web|url=http://www.inform.kz/kaz/article/2455917|title=15 сәуір. ҚАЗАҚПАРАТ КҮНТІЗБЕСІ: АТАУЛЫ КҮНДЕР, ОҚИҒАЛАР, ЕСІМДЕР|accessdate=April 14, 2013}}</ref> Екі дүркін «Елім менің» атты Президент бәйгесі бас жүлдесінің, Франц Кафка атындағы халықаралық Алтын медаль сыйлығының, «Жыл Адамы – Алтын адам», «Платина Тарлан» сыйлықтарының, «Халықтың сүйіктісі» ұлттық сыйлығының лауреаты<ref>«ХАЛЫҚТЫҢ СҮЙІКТІСІ» СЫЙЛЫҒЫНЫҢ ЛАУРЕАТЫ</ref>. Филология ғылымдарының кандидаты. == Ғұмырнама == 1946 жылы 15 сәуір де [[Қызылорда облысы]], [[Арал ауданы]], [[Шөміш]] стансасында туған. Қамбаш орта мектебін бітірісімен, Қазалы аудандық [[«Ленин туы»]] және Арал аудандық [[«Толқын»]] газеттерінде қызмет атқарған. <ref name=":0">https://kitapkhana.kz/486-sariev-shmshbay.html - Қамбаш орта мектебін бітірісімен, Қазалы аудандық «Ленин туы» және Арал аудандық «Толқын» газеттерінде қызмет атқарған</ref> 1961 жылы алғашқы өлеңдеріне Қызылорда облыстық «Ленин жолы» газеті бетінде сәт сапар берілген. 1966 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің (қазіргі [[Қазақ ұлттық университеті|Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті]]) журналистика факультетіне оқуға түсіп, оны 1971 жылы тәмамдаған<ref>https://www.kaznu.kz/kz/3/news/one/35092/ - ҚАЗҰУ-ДА АҚЫН ШӨМІШБАЙ САРИЕВКЕ АРНАЛҒАН КІТАПТЫҢ ТҰСАУКЕСЕРІ ӨТТІ</ref>. 1970-1974 жылдары «Қазақстан» саяси баспасында редактор болып қызмет атқарған. 1974 жылдан 1991 жылға дейін «Жұлдыз» журналының әуелі сын бөліміне орналасып, кейін поэзия, өнер және ғылым, сын библиография бөлімдерінің меңгерушісі болған. 1991 жылы конкурстық негізде Қазақстан Ғылым академиясы М. О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Қазіргі әдебиет бөліміне аға ғылыми қызметкер болып орналасты. 1993 жылы «Қазіргі қазақ лирикасының ізденістері» атты тақырыпта кандидаттық диссертация қорғап, филология ғылымдарының кандидаты дәрежесін иеленді. «ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдарындағы поэзия» атты монография жазып, Мағжан Жұмабайұлы, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы тағы да басқа алаш арыстарының еңбектерін ғылыми тұрғыда талдады. «70-ші, 80-ші, 90-шы жылдардағы қазақ поэзиясы» атты монографиясы жеке кітап болып «Ғылым» баспасынан жарық көрді. Мағжан Жұмабайұлының үш томдық шығармаларын дайындауға атсалысып (1995 ж.), өлеңдерінің ғылыми түсініктемелерін жазды және сол кітаптың редакция алқасының мүшесі болды. Өмірінің соңына дейін осы аталған институттың Абайтану бөлімінде аға ғылыми қызметкер болып қызмет атқарды<ref name=":0" />. Ш. Сариев негізгі қызметімен бірге, Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясында бас маман қызметін атқарды. Сондай-ақ Қ. И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетінде және Д. А. Қонаев атындағы заң университетінде бірнеше жыл сабақ берді, қазіргі бағыт-бағдары жаңаша өзгерген [[Ақиқат журналы|«Ақиқат» журналының (бұрынғы «Қазақстан коммунисі» журналы)]] Руханият бөлімін басқарды. «Тамаша» телехабарының алғашқы кезеңдердегі он жыл бойғы авторы болды. == Шығармашылығы == Д.Гулиа, О.Бергольц, И.Абашидзе, С.Викулов, А.Дементьев, Ф.Алиева, Р.Рождественский, Х. Абдуллин, М.Эминеску, Луиш ди Камоэнс сынды көптеген шетел ақындарының өлеңдерін қазақ тіліне аударған.<ref>https://adebiportal.kz/kz/authors/view/1475 - Әдебиет порталы. Шөмішбай Сариев</ref> 1989 жылы «Қайнар» баспасынан «Тамаша, Тамаша,Тамаша» атты кітабы басылып шықты. Қазақ ақындары ішінде тұңғыш рет «Ғашықтар жыры», «Бозжорға» атты авторлық бейнетаспасы жарық көрді.<ref>https://tengrinews.kz/music/shomshbay-sariev-sozn-jazgan-gashyiktar-jyiryi-men-bozjorga-429033/ - Tengrinews: Шөмішбай Сариев сөзін жазған "Ғашықтар жыры" мен "Бозжорға" әндерінің шығу тарихы қандай?</ref> Ш.Сариев 2000 жылы Бухаресте «ЮНЕСКО» ұйымдастырған Румынияның ұлы ақыны Михаил Эминескуге арналған бүкіл дүниежүзілік ақындар симпозиумына Қазақстан мен Орта Азиядан жалғыз қатысқан ақын. Шығармалары орыс, украин, қырғыз, өзбек, тәжік, румын, чех, үнді, француз тілдеріне аударылып, жарияланды. 2003 жылы Прагада Чех елінің ұлы ақын-жазушысы Франц Кафка атындағы халықаралық Алтын медаль сыйлығының лауреаты атағына ие болды. Осы жылы үнді тілінде «Теңізден соққан жел лебі» атты кітабы жарық көріп, Дели қаласында өткен кітаптың тұсаукесер тойына қатысты. 2004 жылы «Жыл Адамы - Алтын Адам» сыйлығының лауреаты атанды және сол жылы «Платина Тарлан» сыйлығының лауреаты атағына ие болды. Ал 2006 жылы ақын Шөмішбай Сариевке [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]] атағы берілді. 2008 жылы Парижде өткен «Ақындар көктемі» фестиваліне қатысып, өлеңдері 80 елге француз радиосы арқылы таралды. Француз тілінде «Дала желі» атты кітабы жарық көрді. 2016 жылы М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының ұйымдастыруымен ақынның 70 жасқа толуына арналған «Ақындық – мұрат, ғалымдық – парасат» атты республикалық ғылыми-теориялық конференция ұйымдастырылды. 2018 жылы Америкада Нью-Йорк қаласында тұңғыш рет өткен Қазақ әдебиетінің форумына қатысып, «Сәлем саған, туған ел» кітабының тұсаукесерін өткізді. == Ақынның шығармашылық кештері == 05.10.1983 – «Туған жер» авторлық кеші, Ғ.Мүсірепов атындағы балалар мен жасөспірімдер театры ''(ТЮЗ)''; 15.04. 1991 – Арал теңізіне арналған қайырымдық кеші''',''' М.Әуезов атындағы Қазақ ұлттық драма театры; 26.04.1996 – Шөмішбай Сариевтің 50 жылдығына арналған авторлық кеші, М.Әуезов атындағы Қазақ ұлттық драма театры; 13.01.2001 – «Боз жорға» авторлық кеші, Республика сарайы; 17.04.2003 – «Ғашық жүрек» авторлық кеші, Республика сарайы; 15.04.2006 – Ш.Сариевтің 60 жылдығына арналған «Атамекен-ай!» авторлық кеші, Республика сарайы; 15.04.2009 – «Ақын Шөмішбай Сариев – Пайғамбар жасында» авторлық кеші, Республика сарайы; 22.10.2011 – «Айналдым сенен, Атамекен-ай!» авторлық кеші, Балуан Шолақ атындағы спорт сарайы; 19.04.2016 – Ш.Сариевтің 70 жылдығына арналған «Айналдым қазақ деген халықтан мен...» шығармашылық кеші, Абай атындағы опера және балет театры; 06.10.2023 – Ш.Сариевтің шығармашылығына арналған «Теңіздей тебірендім, тербедің...» атты еске алу кеші, Н.Бекежанов атындағы Қызылорда облыстық қазақ академиялық музыкалық драма театры. == Ақынның өмірі мен шығармашылығы жайлы хабарлар тізімі == * '''«Кеш жарық» бағдарламасы (10.07.2011) -''' ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылығына арналған кеш '''('''''«Қазақстан» республикалық телерадиокорпорациясы)''''';''' * '''«Әлі есімде» бағдарламасы (2012) -''' ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылығына арналған хабар ''(«Мәдениет» телеарнасы);'' * '''«Сол бір кеш» бағдарламасы (2013) -''' ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылығына арналған бағдарлама (эфирге 20.05.2014 жылы шықты) ''(«Хабар» телеарнасы)'' * '''«Сенбілік кездесу» бағдарламасы (25.04.2015) -''' ақын Шөмішбай Сариевпен сенбілік кездесу ''(«Қазақстан» ұлттық телеарнасы);'' * '''«Келбет» бағдарламасы (27.03.2016) -''' ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылығына арналған хабар ''(«Қазақстан» ұлттық телеарнасы)''; * '''«Біздің кейіпкер» бағдарламасы (2016)''' - ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылығына арналған хабар ''(«Алматы» телеарнасы);'' * '''«Бірегей» бағдарламасы (15.04.2017) -''' ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылығына арналған хабар ''(«Астана» телеарнасы);'' * '''«Әнім сен едің» бағдарламасы (28.10.2017)-''' ҚР Ақпарат және коммуникациялар министрлігінің тапсырысы бойынша ақын Ш.Сариевтің шығармашылығына арналған хабар; * '''«Той жыры» бағдарламасы (14.04.2018) -''' ақын Ш.Сариев пен жары Жұмагүл Сариева арналған хабар ''(«Астана» телеарнасы);'' * '''«Qazaq Life Дарабоз» бағдарламасы (09.11.2019) - а'''қын Ш.Сариевтің шығармашылығына арналған хабар ''(«Kazakh TV» телеарнасы);'' * '''«Емен-жарқын» бағдарламасы (2019) -''' ақын Ш.Сариевтің шығармашылығына арналған хабар ''(«Asyl Arna» телеарнасы);'' * '''«Тұлға» бағдарламасы (2019) -''' ақын Ш.Сариевтің шығармашылығына арналған хабар ''(«Қазақстан» ұлттық телеарнасы)'' эфирге 22.04.2020 жылы шықты; * '''«Сәулелі ғұмыр» бағдарламасы (2021) -'''ақын Ш.Сариевтің шығармашылығына арналған хабар ''(«Алматы» телеарнасы);'' * '''«Qazaq Golden Hits» бағдарламасы (2021 жыл) -''' ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылығына арналған бағдалрама ''(«Хабар Агенттігі» АҚ).'' * '''«Ұмытпаймыз» (2023)''' – ақын Ш.Сариевтің шығармашылығына арналған бағдарлама ''(«АбайТВ» телеарнасы).'' == Шығармалары == * '''''«Балдәурен»''', Өлеңдер. А., «Жазушы», 1974;'' '''''«Арайлы көктем»,''''' ''Творчестволық портреттер. А., «Қазақстан», 1974;'' '''''«Теңізден соққан жел»,''''' ''Өлеңдер мен поэма. А., «Жазушы», 1975;'' '''''«Тағдыр».''''' ''Өлеңдер және балладалар. А., «Жалын», 1976;'' '''''«Заула, тұлпар уақыт»,''''' ''Өлеңдер. А., «Жалын», 1979;'' '''''«Өң мен түс»,''''' ''Өлеңдер және толғаулар. А., «Жалын», 1980;'' '''''«Үш өлшем»,''''' ''Өлеңдер. А., «Жалын», 1982;'' '''''«Созвучие»,''''' ''аударма. /орыс тілінде/, «Жалын»1983;'' '''''«Тағдыр жыры»,''''' ''Өлеңдер. А., «Жазушы». 1984;'' '''«''Веет ветер морской»,''''' ''/орыс тілінде/, «Жалын» 1987;'' '''''«Біздің ғасыр»,''''' ''Өлеңдер. Поэмалар. А., «Жазушы», 1989;'' '''''«Тамаша»,''''' ''А., «Қайнар», 1989;'' '''''«Сүйінші»,''''' ''Замандас композиторлардың әндеріне жазылған өлеңдер. А., «Ардана қайырымдылық қоры», 1992;'' '''''«Сағынышым теңіз»,''''' ''Өлеңдер, поэмалар. Таңдамалы. А., «Жазушы», 1994;'' '''''«Песня сожаления»,''''' ''Издательства Международного Сообщества Писательских Союзов «Стилистика» /алты ақынның өлеңдері/ Москва,1998;'' '''''«Қос қанат»,''''' ''Өлеңдер. «Әсем-систем», 2004;'' '''''«Екі томдық шығармалар жинағы»,''''' ''Өлеңдер. «Елорда» 2006;'' '''''«Шөмішбай Сариев. Шығармалары»,''''' ''Өлеңдер. «Фолиант», 2008;'' '''''«Дала желі»,''''' ''Француз тілінде, /Ш.Сариев, О.Сүлейменов, Н.Оразалин/ Париж, 2008;'' '''''«Шөл даланың ұлымын...»,''''' ''Өлеңдер. «Қайнар», 2008;'' '''''Камоэнс. Сонеттер,''''' ''«Аударма» баспасы, 2009;'' '''''«Айналдым сенен, Атамекен-ай»,''''' ''«SanSam», 2011;'' '''''«Поэзия падишасы – лирика»,''''' ''Өлеңдер. «Тау-Самал», 2012;'' '''''«Қазақ лирикасы: көркемдік ізденістер және ұлт тәуелсіздігі»,''''' ''Ғылыми зерттеулер, сын мақалалар, «Тау-Самал», 2012;'' '''''«Ұлы даланың тарихы»''''' ''қазақ әдебиеті антологиясы (Америка), 2013;'' '''''«Өлеңдер, поэмалар»''''' ''таңдамалы шығармалар жинағы, «ҚАЗАҚПАРАТ» баспа корпорациясы, 2016;'' '''''«Сәлем саған, туған ел»,''''' ''ән мәтіндері мен ноталар жинағы, «SanSam», 2018;'' '''''«Жүрегім – Қазақ елі»''''' ''жыр жинағы, «Атамұра», 2021;'' '''''«Қос қанатты ақын Шөмішбай Сариев»,''''' ''фотоальбом, «Дәуір», 2022;'' '''''«Ғибратты ғұмыр»,''''' '' «Қазақ университеті», 2022;'' '''''«Дүниені жалт қаратсам деп едім»,''''' ''/ұйғыр тілінде/, 2023;'' '''''«Шөмішбай Сариев. Библиографиялық көрсеткіш»,''''' ''/С.Мұқанов атындағы ОӘҒК, Республикалық ғылыми-педагогикалық кітапхана/ 2023;'' '''''«Теңізден соққан жел»,''''' ''өлеңдер, «Атамұра» баспасы, 2024.'' == Ақынның өлеңіне жазылған әндер == # '''"Айналдым сенен, атамекен-ай"''' - музыкасын жазған композитор Жанбота Тұяқбаев, әнді орындаған әнші Роза Рымбаева; # '''" Сарыарқа"''' - музыкасын жазған композитор Сейдолла Бәйтереков, әнді орындаған Бағдат Сәмединова; # '''"Қарағым-ай"''' - музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді алғаш орындаған әнші Нұрлан Өнербаев, кейін орындаған әншілер Сүлеймен Ибрагимов, Димаш Құдайберген; # '''"Аяулым"''' - музыкасын жазған композитор Төлеген Мұхамеджанов, әнді орындаған әнші Бауыржан Исаев; # '''"Сәлем саған, туған ел"''' - музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді алғаш орындаған әнші Роза Рымбаева, кейін орындаған әнші Нағима Есқалиева; # '''"Ойлан балам"''' - музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді алғаш орындаған актер Досхан Жолжақсынов, кейін орындаған актер Еркін Жолжақсынов; # '''"Жусан исі"''' - музыкасын жазған композитор Сейдолла Бәйтереков, әнді алғаш орындаған Нұрлан Өнербаев, кейін орындаған әнші Жеңіс Ысқақова; # '''"Арман жолдар"''' - музыкасын жазған композитор Карина Абдулина, әнді орындаған әнші Карина Абдулина; # '''"Домбыра туралы баллада"''' - музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді орындаған әнші Роза Рымбаева; # '''"Аққу арман"''' - музыкасын жазған композитор Төлеген Мұхамеджанов, әнді алғаш орындаған әнші Нұрлан Өнербаев, кейін орындаған әнші Жанболат Ербатыров; # '''«Сағындым сағым жылдар» -''' музыкасын жазған композитор Гүлнәр Дәукенова, әнді алғаш орындаған әнші Мақпал Жүнісова, кейін орындаған әншілер Меруерт Түсіпбаева, Айгүл Иманбаева, Гүлнұр Оразымбетова; # '''«Боз жорға»''' - музыкасын жазған композитор Бейбіт Оралұлы, әнді алғаш орындаған «На-на» тобы, кейін «Ринго» тобы, «Алатау серілері» тобы; # '''«Өзің куә Алматым»''' - музыкасын жазған композитор Владимир Питерцев, әнді  орындаған әнші  Бағдат Сәмединова; # '''«Қайран уақыт»''' - музыкасын жазған композитор Гүлнәр Дәукенова, әнді алғаш орындаған әнші Мақпал Жүнісова; # '''«Сен мұңыңды бер маған» -''' музыкасын жазған композитор Карина Абдуллина, әнді орындаған алғаш әнші Карина Абдуллина; # '''«Аралдан ұшқан аққулар»''' - музыкасын жазған композитор Сейдолла Бәйтереков, әнді алғаш орындаған әнші Роза Рымбаева, кейін орындаған әнші Диана Шарапова; # '''«Дос керек'''» - музыкасын жазған композитор Владимир Питерцев, әнді  орындаған әншілер Сәкен Майғазиев пен Мақсат Базарбаев; # '''«Қимай сені барамын»''' - музыкасын жазған композитор Төлеген Мұхамеджанов, әнді алғаш орындаған әнші Меруерт Түсіпбаева, кейін орындаған әнші Әлішер Каримов; # «'''Балдәурен» -''' музыкасын жазған Сейдолла Бәйтереков, әнді орындаған Роза Рымбаева және «Мұзарт» тобы; # '''«Өкінбе сен» -''' музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді  орындаған әнші Жұбаныш Жексен; # '''«Өмір-өзен» -''' музыкасын жазған әнші-композитор Медеу Арынбаев, әнді орындаған әнші Медеу Арынбаев; # '''«Ғашықтар жыры»''' - музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді алғаш орындаған әншілер Мақпал Жүнісова мен Сембек Жұмағалиев, кейін орындаған Мирас пен Құралай; # '''«Ақ босаға»''' - музыкасын жазған композитор Нұр, әнді  орындаған «Жігіттер» квартеті; # '''«Мазала»''' - музыкасын жазған композитор Дәурен Шәріп, әнді орындаған әнші Қайрат Нұртас; # '''«Өмір саған разымын» -''' музыкасын жазған әнші Бүркіт, әнді орындаған әнші Бүркіт; # '''«Арқаның сұлу аруы-ай»''' - музыкасын жазған композитор Бейбіт Оралұлы, әнді орындаған әнші Майра Мұхамедқызы; # '''«Ауылым әніміз»''' - музыкасын жазған композитор Дильмұрат Бахар,  орындаған әнші Нұрлан Абдуллин; # '''«Аққуым» -''' музыкасын жазған композитор Төлеген Мұхамеджанов, әнді орындаған Нұржамал Үсенбаева; # '''«Сағынышым Астана'''» - музыкасын жазған композитор Ренат Гайсин, әнді алғаш орындаған Батырхан Шүкенов, кейін осы әнге бір топ майталман әншілермен  клип түсірілді; # '''«Қазақ елі»''' - музыкасын жазған композитор Еркін Ынтықбаев, әнді орындаған әнші Роза Рымбаева. <blockquote>''Ш.Сариевтің жалпы 300-ден астам өлеңіне ән жазылған.''</blockquote> == Марапаттары == * 2003 жылы Франц Кафка атындағы халықаралық алтын медаль иегері; * 2004 жылы Тәуелсіз «Платина Тарлан» сыйлығының иегері; * 2004 жылы «Жыл адамы – Алтын Адам» ұлттық сыйлығының иегері; * 2005 жылы Президент Жарлығымен [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]] құрметті атағымен марапатталды. * 2011 жылы Президент Жарлығымен жоғарғы мемлекеттік марапат «[[Парасат ордені]]» берілді. * 2011 жылы «Қазақстан тәуелсіздігіне 20 жыл» медалі; * 2020 жылы І дәрежелі «Барыс» орденінің иегері; * Филология ғылымдарының кандидаты (құрметті ғылыми атағы). == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{wikify}} [[Санат:Қазақстан жазушылары]] [[Санат:Қазақстан ақындары]] [[Санат:Тәуелсіз "Тарлан" сыйлығының иегерлері]] [[Санат:Филология ғылымдарының кандидаттары]] hiouqit64byqyu50x4ve3jj1n8e2fn2 3391067 3391059 2024-10-16T05:06:08Z Bokeibalasy1987 158869 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3391067 wikitext text/x-wiki {{Жазушы |Есімі = Шөмішбай Нағашыбайұлы Сариев |Суреті =Сариев Ш.Н. - 03.jpg |Туған күні = 15.04.1946 |Туған жері = [[Қызылорда облысы]], {{туғанжері|Арал ауданы|Арал ауданында}}, [[Шөміш]] |Қайтыс болған күні = 15.02.2021 |Қайтыс болған жері = |Азаматтығы = {{USSR}}<br />{{байрақ|Қазақ КСР}}<br />{{KAZ}} |Ұлты = Қазақ |Мансабы = [[ақын]] |Шығармашылық жылдары = |Бағыты = |Жанры = поэзия |Шығармалардың тілі = |Дебюті = |Марапаттары = {{{!}} {{!}}{{Парасат ордені}}{{!}}{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}} {{!}}} {{{!}} {{!}}{{Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері}} {{!}}} |Сыйлықтары = |Қолтаңбасы = }} '''Шөмішбай Нағашыбайұлы Сариев''' ([[1946 жыл]]ы [[15 сәуір]]де [[Қызылорда облысы]], [[Арал ауданы]], [[Шөміш]] станциясында туған. [[2021 жыл]]ы [[15 ақпан]]<nowiki/>да дүниеден озған) – [[ақын]], аудармашы. [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]], бірінші дәрежелі [[Барыс ордені|«Барыс»]]<ref>[[Барыс ордені]]</ref> және «[[Парасат ордені|Парасат» ордендерінің]] иегері.<ref>{{cite web|url=http://www.inform.kz/kaz/article/2455917|title=15 сәуір. ҚАЗАҚПАРАТ КҮНТІЗБЕСІ: АТАУЛЫ КҮНДЕР, ОҚИҒАЛАР, ЕСІМДЕР|accessdate=April 14, 2013}}</ref> Екі дүркін «Елім менің» атты Президент бәйгесі бас жүлдесінің, Франц Кафка атындағы халықаралық Алтын медаль сыйлығының, «Жыл Адамы – Алтын адам», «Платина Тарлан» сыйлықтарының, «Халықтың сүйіктісі» ұлттық сыйлығының лауреаты<ref>«ХАЛЫҚТЫҢ СҮЙІКТІСІ» СЫЙЛЫҒЫНЫҢ ЛАУРЕАТЫ</ref>. Филология ғылымдарының кандидаты. == Ғұмырнама == 1946 жылы 15 сәуір де [[Қызылорда облысы]], [[Арал ауданы]], [[Шөміш]] стансасында туған. Қамбаш орта мектебін бітірісімен, Қазалы аудандық [[«Ленин туы»]] және Арал аудандық [[«Толқын»]] газеттерінде қызмет атқарған. <ref name=":0">https://kitapkhana.kz/486-sariev-shmshbay.html - Қамбаш орта мектебін бітірісімен, Қазалы аудандық «Ленин туы» және Арал аудандық «Толқын» газеттерінде қызмет атқарған</ref> 1961 жылы алғашқы өлеңдеріне Қызылорда облыстық «Ленин жолы» газеті бетінде сәт сапар берілген. 1966 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің (қазіргі [[Қазақ ұлттық университеті|Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті]]) журналистика факультетіне оқуға түсіп, оны 1971 жылы тәмамдаған<ref>https://www.kaznu.kz/kz/3/news/one/35092/ - ҚАЗҰУ-ДА АҚЫН ШӨМІШБАЙ САРИЕВКЕ АРНАЛҒАН КІТАПТЫҢ ТҰСАУКЕСЕРІ ӨТТІ</ref>. 1970-1974 жылдары «Қазақстан» саяси баспасында редактор болып қызмет атқарған. 1974 жылдан 1991 жылға дейін «Жұлдыз» журналының әуелі сын бөліміне орналасып, кейін поэзия, өнер және ғылым, сын библиография бөлімдерінің меңгерушісі болған. 1991 жылы конкурстық негізде Қазақстан Ғылым академиясы М. О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Қазіргі әдебиет бөліміне аға ғылыми қызметкер болып орналасты. 1993 жылы «Қазіргі қазақ лирикасының ізденістері» атты тақырыпта кандидаттық диссертация қорғап, филология ғылымдарының кандидаты дәрежесін иеленді. «ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдарындағы поэзия» атты монография жазып, Мағжан Жұмабайұлы, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы тағы да басқа алаш арыстарының еңбектерін ғылыми тұрғыда талдады. «70-ші, 80-ші, 90-шы жылдардағы қазақ поэзиясы» атты монографиясы жеке кітап болып «Ғылым» баспасынан жарық көрді. Мағжан Жұмабайұлының үш томдық шығармаларын дайындауға атсалысып (1995 ж.), өлеңдерінің ғылыми түсініктемелерін жазды және сол кітаптың редакция алқасының мүшесі болды. Өмірінің соңына дейін осы аталған институттың Абайтану бөлімінде аға ғылыми қызметкер болып қызмет атқарды<ref name=":0" />. Ш. Сариев негізгі қызметімен бірге, Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясында бас маман қызметін атқарды. Сондай-ақ Қ. И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетінде және Д. А. Қонаев атындағы заң университетінде бірнеше жыл сабақ берді, қазіргі бағыт-бағдары жаңаша өзгерген [[Ақиқат журналы|«Ақиқат» журналының (бұрынғы «Қазақстан коммунисі» журналы)]] Руханият бөлімін басқарды. «Тамаша» телехабарының алғашқы кезеңдердегі он жыл бойғы авторы болды. == Шығармашылығы == Д.Гулиа, О.Бергольц, И.Абашидзе, С.Викулов, А.Дементьев, Ф.Алиева, Р.Рождественский, Х. Абдуллин, М.Эминеску, Луиш ди Камоэнс сынды көптеген шетел ақындарының өлеңдерін қазақ тіліне аударған.<ref>https://adebiportal.kz/kz/authors/view/1475 - Әдебиет порталы. Шөмішбай Сариев</ref> 1989 жылы «Қайнар» баспасынан «Тамаша, Тамаша,Тамаша» атты кітабы басылып шықты. Қазақ ақындары ішінде тұңғыш рет «Ғашықтар жыры», «Бозжорға» атты авторлық бейнетаспасы жарық көрді.<ref>https://tengrinews.kz/music/shomshbay-sariev-sozn-jazgan-gashyiktar-jyiryi-men-bozjorga-429033/ - Tengrinews: Шөмішбай Сариев сөзін жазған "Ғашықтар жыры" мен "Бозжорға" әндерінің шығу тарихы қандай?</ref> Ш.Сариев 2000 жылы Бухаресте «ЮНЕСКО» ұйымдастырған Румынияның ұлы ақыны Михаил Эминескуге арналған бүкіл дүниежүзілік ақындар симпозиумына Қазақстан мен Орта Азиядан жалғыз қатысқан ақын. Шығармалары орыс, украин, қырғыз, өзбек, тәжік, румын, чех, үнді, француз тілдеріне аударылып, жарияланды. 2003 жылы Прагада Чех елінің ұлы ақын-жазушысы Франц Кафка атындағы халықаралық Алтын медаль сыйлығының лауреаты атағына ие болды. Осы жылы үнді тілінде «Теңізден соққан жел лебі» атты кітабы жарық көріп, Дели қаласында өткен кітаптың тұсаукесер тойына қатысты. 2004 жылы «Жыл Адамы - Алтын Адам» сыйлығының лауреаты атанды және сол жылы «Платина Тарлан» сыйлығының лауреаты атағына ие болды. Ал 2006 жылы ақын Шөмішбай Сариевке [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]] атағы берілді. 2008 жылы Парижде өткен «Ақындар көктемі» фестиваліне қатысып, өлеңдері 80 елге француз радиосы арқылы таралды. Француз тілінде «Дала желі» атты кітабы жарық көрді. 2016 жылы М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының ұйымдастыруымен ақынның 70 жасқа толуына арналған «Ақындық – мұрат, ғалымдық – парасат» атты республикалық ғылыми-теориялық конференция ұйымдастырылды. 2018 жылы Америкада Нью-Йорк қаласында тұңғыш рет өткен Қазақ әдебиетінің форумына қатысып, «Сәлем саған, туған ел» кітабының тұсаукесерін өткізді. == Ақынның шығармашылық кештері == 05.10.1983 – «Туған жер» авторлық кеші, Ғ.Мүсірепов атындағы балалар мен жасөспірімдер театры ''(ТЮЗ)''; 15.04. 1991 – Арал теңізіне арналған қайырымдық кеші''',''' М.Әуезов атындағы Қазақ ұлттық драма театры; 26.04.1996 – Шөмішбай Сариевтің 50 жылдығына арналған авторлық кеші, М.Әуезов атындағы Қазақ ұлттық драма театры; 13.01.2001 – «Боз жорға» авторлық кеші, Республика сарайы; 17.04.2003 – «Ғашық жүрек» авторлық кеші, Республика сарайы; 15.04.2006 – Ш.Сариевтің 60 жылдығына арналған «Атамекен-ай!» авторлық кеші, Республика сарайы; 15.04.2009 – «Ақын Шөмішбай Сариев – Пайғамбар жасында» авторлық кеші, Республика сарайы; 22.10.2011 – «Айналдым сенен, Атамекен-ай!» авторлық кеші, Балуан Шолақ атындағы спорт сарайы; 19.04.2016 – Ш.Сариевтің 70 жылдығына арналған «Айналдым қазақ деген халықтан мен...» шығармашылық кеші, Абай атындағы опера және балет театры; 06.10.2023 – Ш.Сариевтің шығармашылығына арналған «Теңіздей тебірендім, тербедің...» атты еске алу кеші, Н.Бекежанов атындағы Қызылорда облыстық қазақ академиялық музыкалық драма театры. == Ақынның өмірі мен шығармашылығы жайлы хабарлар тізімі == * [[Сурет:Сариев Ш.Н. - 09.jpg|нобай]]'''«Кеш жарық» бағдарламасы (10.07.2011) -''' ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылығына арналған кеш '''('''''«Қазақстан» республикалық телерадиокорпорациясы)''''';''' * '''«Әлі есімде» бағдарламасы (2012) -''' ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылығына арналған хабар ''(«Мәдениет» телеарнасы);'' * '''«Сол бір кеш» бағдарламасы (2013) -''' ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылығына арналған бағдарлама (эфирге 20.05.2014 жылы шықты) ''(«Хабар» телеарнасы)'' * '''«Сенбілік кездесу» бағдарламасы (25.04.2015) -''' ақын Шөмішбай Сариевпен сенбілік кездесу ''(«Қазақстан» ұлттық телеарнасы);'' * '''«Келбет» бағдарламасы (27.03.2016) -''' ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылығына арналған хабар ''(«Қазақстан» ұлттық телеарнасы)''; * '''«Біздің кейіпкер» бағдарламасы (2016)''' - ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылығына арналған хабар ''(«Алматы» телеарнасы);'' * '''«Бірегей» бағдарламасы (15.04.2017) -''' ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылығына арналған хабар ''(«Астана» телеарнасы);'' * '''«Әнім сен едің» бағдарламасы (28.10.2017)-''' ҚР Ақпарат және коммуникациялар министрлігінің тапсырысы бойынша ақын Ш.Сариевтің шығармашылығына арналған хабар; * '''«Той жыры» бағдарламасы (14.04.2018) -''' ақын Ш.Сариев пен жары Жұмагүл Сариева арналған хабар ''(«Астана» телеарнасы);'' * '''«Qazaq Life Дарабоз» бағдарламасы (09.11.2019) - а'''қын Ш.Сариевтің шығармашылығына арналған хабар ''(«Kazakh TV» телеарнасы);'' * '''«Емен-жарқын» бағдарламасы (2019) -''' ақын Ш.Сариевтің шығармашылығына арналған хабар ''(«Asyl Arna» телеарнасы);'' * '''«Тұлға» бағдарламасы (2019) -''' ақын Ш.Сариевтің шығармашылығына арналған хабар ''(«Қазақстан» ұлттық телеарнасы)'' эфирге 22.04.2020 жылы шықты; * '''«Сәулелі ғұмыр» бағдарламасы (2021) -'''ақын Ш.Сариевтің шығармашылығына арналған хабар ''(«Алматы» телеарнасы);'' * '''«Qazaq Golden Hits» бағдарламасы (2021 жыл) -''' ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылығына арналған бағдалрама ''(«Хабар Агенттігі» АҚ).'' * '''«Ұмытпаймыз» (2023)''' – ақын Ш.Сариевтің шығармашылығына арналған бағдарлама ''(«АбайТВ» телеарнасы).'' == Шығармалары == * '''''«Балдәурен»''', Өлеңдер. А., «Жазушы», 1974;'' * '''''«Арайлы көктем»,''''' ''Творчестволық портреттер. А., «Қазақстан», 1974;'' * '''''«Теңізден соққан жел»,''''' ''Өлеңдер мен поэма. А., «Жазушы», 1975;'' * '''''«Тағдыр».''''' ''Өлеңдер және балладалар. А., «Жалын», 1976;'' * '''''«Заула, тұлпар уақыт»,''''' ''Өлеңдер. А., «Жалын», 1979;'' * '''''«Өң мен түс»,''''' ''Өлеңдер және толғаулар. А., «Жалын», 1980;'' * '''''«Үш өлшем»,''''' ''Өлеңдер. А., «Жалын», 1982;'' * '''''«Созвучие»,''''' ''аударма. /орыс тілінде/, «Жалын»1983;'' * '''''«Тағдыр жыры»,''''' ''Өлеңдер. А., «Жазушы». 1984;'' * '''«''Веет ветер морской»,''''' ''/орыс тілінде/, «Жалын» 1987;'' * '''''«Біздің ғасыр»,''''' ''Өлеңдер. Поэмалар. А., «Жазушы», 1989;'' * '''''«Тамаша»,''''' ''А., «Қайнар», 1989;'' * '''''«Сүйінші»,''''' ''Замандас композиторлардың әндеріне жазылған өлеңдер. А., «Ардана қайырымдылық қоры», 1992;'' * '''''«Сағынышым теңіз»,''''' ''Өлеңдер, поэмалар. Таңдамалы. А., «Жазушы», 1994;'' * '''''«Песня сожаления»,''''' ''Издательства Международного Сообщества Писательских Союзов «Стилистика» /алты ақынның өлеңдері/ Москва,1998;'' * '''''«Қос қанат»,''''' ''Өлеңдер. «Әсем-систем», 2004;'' * '''''«Екі томдық шығармалар жинағы»,''''' ''Өлеңдер. «Елорда» 2006;'' * '''''«Шөмішбай Сариев. Шығармалары»,''''' ''Өлеңдер. «Фолиант», 2008;'' * '''''«Дала желі»,''''' ''Француз тілінде, /Ш.Сариев, О.Сүлейменов, Н.Оразалин/ Париж, 2008;'' '''''«Шөл даланың ұлымын...»,''''' ''Өлеңдер. «Қайнар», 2008;'' * '''''Камоэнс. Сонеттер,''''' ''«Аударма» баспасы, 2009;'' * '''''«Айналдым сенен, Атамекен-ай»,''''' ''«SanSam», 2011;'' * '''''«Поэзия падишасы – лирика»,''''' ''Өлеңдер. «Тау-Самал», 2012;'' * '''''«Қазақ лирикасы: көркемдік ізденістер және ұлт тәуелсіздігі»,''''' ''Ғылыми зерттеулер, сын мақалалар, «Тау-Самал», 2012;'' * '''''«Ұлы даланың тарихы»''''' ''қазақ әдебиеті антологиясы (Америка), 2013;'' * '''''«Өлеңдер, поэмалар»''''' ''таңдамалы шығармалар жинағы, «ҚАЗАҚПАРАТ» баспа корпорациясы, 2016;'' * '''''«Сәлем саған, туған ел»,''''' ''ән мәтіндері мен ноталар жинағы, «SanSam», 2018;'' * '''''«Жүрегім – Қазақ елі»''''' ''жыр жинағы, «Атамұра», 2021;'' * '''''«Қос қанатты ақын Шөмішбай Сариев»,''''' ''фотоальбом, «Дәуір», 2022;'' * '''''«Ғибратты ғұмыр»,''''' '' «Қазақ университеті», 2022;'' * '''''«Дүниені жалт қаратсам деп едім»,''''' ''/ұйғыр тілінде/, 2023;'' * '''''«Шөмішбай Сариев. Библиографиялық көрсеткіш»,''''' ''/С.Мұқанов атындағы ОӘҒК, Республикалық ғылыми-педагогикалық кітапхана/ 2023;'' '''''«Теңізден соққан жел»,''''' ''өлеңдер, «Атамұра» баспасы, 2024.'' == Ақынның өлеңіне жазылған әндер == [[Сурет:Сариев Ш.Н. - 11.jpg|нобай]] ''Ш.Сариевтің жалпы 300-ден астам өлеңіне ән жазылған. Соның ішінде халыққа кеңінен тараған әндері:'' * '''"Айналдым сенен, атамекен-ай"''' - музыкасын жазған композитор Жанбота Тұяқбаев, әнді орындаған әнші Роза Рымбаева; * '''" Сарыарқа"''' - музыкасын жазған композитор Сейдолла Бәйтереков, әнді орындаған Бағдат Сәмединова; * '''"Қарағым-ай"''' - музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді алғаш орындаған әнші Нұрлан Өнербаев, кейін орындаған әншілер Сүлеймен Ибрагимов, Димаш Құдайберген; * '''"Аяулым"''' - музыкасын жазған композитор Төлеген Мұхамеджанов, әнді орындаған әнші Бауыржан Исаев; * '''"Сәлем саған, туған ел"''' - музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді алғаш орындаған әнші Роза Рымбаева, кейін орындаған әнші Нағима Есқалиева; * '''"Ойлан балам"''' - музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді алғаш орындаған актер Досхан Жолжақсынов, кейін орындаған актер Еркін Жолжақсынов; * '''"Жусан исі"''' - музыкасын жазған композитор Сейдолла Бәйтереков, әнді алғаш орындаған Нұрлан Өнербаев, кейін орындаған әнші Жеңіс Ысқақова; * '''"Арман жолдар"''' - музыкасын жазған композитор Карина Абдулина, әнді орындаған әнші Карина Абдулина; * '''"Домбыра туралы баллада"''' - музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді орындаған әнші Роза Рымбаева; * '''"Аққу арман"''' - музыкасын жазған композитор Төлеген Мұхамеджанов, әнді алғаш орындаған әнші Нұрлан Өнербаев, кейін орындаған әнші Жанболат Ербатыров; * '''«Сағындым сағым жылдар» -''' музыкасын жазған композитор Гүлнәр Дәукенова, әнді алғаш орындаған әнші Мақпал Жүнісова, кейін орындаған әншілер Меруерт Түсіпбаева, Айгүл Иманбаева, Гүлнұр Оразымбетова; * '''«Боз жорға»''' - музыкасын жазған композитор Бейбіт Оралұлы, әнді алғаш орындаған «На-на» тобы, кейін «Ринго» тобы, «Алатау серілері» тобы; * '''«Өзің куә Алматым»''' - музыкасын жазған композитор Владимир Питерцев, әнді  орындаған әнші  Бағдат Сәмединова; * '''«Қайран уақыт»''' - музыкасын жазған композитор Гүлнәр Дәукенова, әнді алғаш орындаған әнші Мақпал Жүнісова; * '''«Сен мұңыңды бер маған» -''' музыкасын жазған композитор Карина Абдуллина, әнді орындаған алғаш әнші Карина Абдуллина; * '''«Аралдан ұшқан аққулар»''' - музыкасын жазған композитор Сейдолла Бәйтереков, әнді алғаш орындаған әнші Роза Рымбаева, кейін орындаған әнші Диана Шарапова; * '''«Дос керек'''» - музыкасын жазған композитор Владимир Питерцев, әнді  орындаған әншілер Сәкен Майғазиев пен Мақсат Базарбаев; * '''«Қимай сені барамын»''' - музыкасын жазған композитор Төлеген Мұхамеджанов, әнді алғаш орындаған әнші Меруерт Түсіпбаева, кейін орындаған әнші Әлішер Каримов; * «'''Балдәурен» -''' музыкасын жазған Сейдолла Бәйтереков, әнді орындаған Роза Рымбаева және «Мұзарт» тобы; * '''«Өкінбе сен» -''' музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді  орындаған әнші Жұбаныш Жексен; * '''«Өмір-өзен» -''' музыкасын жазған әнші-композитор Медеу Арынбаев, әнді орындаған әнші Медеу Арынбаев; * '''«Ғашықтар жыры»''' - музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді алғаш орындаған әншілер Мақпал Жүнісова мен Сембек Жұмағалиев, кейін орындаған Мирас пен Құралай; * '''«Ақ босаға»''' - музыкасын жазған композитор Нұр, әнді  орындаған «Жігіттер» квартеті; * '''«Мазала»''' - музыкасын жазған композитор Дәурен Шәріп, әнді орындаған әнші Қайрат Нұртас; * '''«Өмір саған разымын» -''' музыкасын жазған әнші Бүркіт, әнді орындаған әнші Бүркіт; * '''«Арқаның сұлу аруы-ай»''' - музыкасын жазған композитор Бейбіт Оралұлы, әнді орындаған әнші Майра Мұхамедқызы; * '''«Ауылым әніміз»''' - музыкасын жазған композитор Дильмұрат Бахар,  орындаған әнші Нұрлан Абдуллин; * '''«Аққуым» -''' музыкасын жазған композитор Төлеген Мұхамеджанов, әнді орындаған Нұржамал Үсенбаева; * '''«Сағынышым Астана'''» - музыкасын жазған композитор Ренат Гайсин, әнді алғаш орындаған Батырхан Шүкенов, кейін осы әнге бір топ майталман әншілермен  клип түсірілді; * '''«Қазақ елі»''' - музыкасын жазған композитор Еркін Ынтықбаев, әнді орындаған әнші Роза Рымбаева. * '''«Арман досым» –''' музыкасын жазған композитор Тілектес Қажығалиев, әнді орындаған әнші Нағима Есқалиева; * '''«Аққу сенім» –''' музыкасын жазған композитор Жанбота Тұяқбаев, әнді алғаш орындаған әнші Мақпал Жүнісова, кейін орындаған әнші Тамара Асар; * '''«Далам менің» –''' музыкасын жазған композитор Мұрат Құсайынов, әнді орындаған «Дос-Мұқасан» тобы; * «'''Айнала» –''' музыкасын жазған композитор Дильмурат Бахаров, әнді орындаған «Дервиши» тобы. == Қазақстан Республикасының мемлекеттік марапаттары == [[Сурет:Сариев Ш.Н. - 15.jpg|солға|нобай]] 12.12.2005 – Отандық әдебиет пен мәдениетті дамытуға қосқан айрықша үлесі үшін '''«Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері»''' құрметті атағы берілді; 05.12.2011 – Отандық әдебиет пен музыка саласын дамытуға қосқан елеулі үлесі үшін '''«Парасат» орденімен''' марапатталды; 03.12.2020 – Отандық поэзияның дамуына қосқан зор үлесі, көп жылғы жемісті қызметі мен қоғамдық белсенділігі үшін '''І дәрежелі «Барыс» орденімен''' марапатталды ''(Марапат Президенттің қолымен Ақордада табысталды)''. == Өзге де марапаттар: == 2003 – Әлемдік әдебиетті дамытуға қосқан айрықша  үлесі үшін Франц Кафка атындағы халықаралық алтын медалі; 2004 – «Әдебиет» аталымы бойынша Тәуелсіз «Платина Тарлан» ұлттық сыйлығы; 2004 – Поэзиядағы жетістіктері үшін «Жыл адамы – Алтын Адам» ұлттық сыйлығы; 2017 – «Халықтың сүйіктісі» ұлттық сыйлығы. 2007 жылы Қызылорда облысы «Арал ауданының Құрметті азаматы» атағы берілді. {{дереккөздер}} {{wikify}} [[Санат:Қазақстан жазушылары]] [[Санат:Қазақстан ақындары]] [[Санат:Тәуелсіз "Тарлан" сыйлығының иегерлері]] [[Санат:Филология ғылымдарының кандидаттары]] 4m5eg1tns8nkvryggnmug9ok8i34qu5 3391079 3391067 2024-10-16T05:51:12Z 1nter pares 146705 /* Өзге де марапаттар */ 3391079 wikitext text/x-wiki {{Жазушы |Есімі = Шөмішбай Нағашыбайұлы Сариев |Суреті =Сариев Ш.Н. - 03.jpg |Туған күні = 15.04.1946 |Туған жері = [[Қызылорда облысы]], {{туғанжері|Арал ауданы|Арал ауданында}}, [[Шөміш]] |Қайтыс болған күні = 15.02.2021 |Қайтыс болған жері = |Азаматтығы = {{USSR}}<br />{{байрақ|Қазақ КСР}}<br />{{KAZ}} |Ұлты = Қазақ |Мансабы = [[ақын]] |Шығармашылық жылдары = |Бағыты = |Жанры = поэзия |Шығармалардың тілі = |Дебюті = |Марапаттары = {{{!}} {{!}}{{Парасат ордені}}{{!}}{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}} {{!}}} {{{!}} {{!}}{{Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері}} {{!}}} |Сыйлықтары = |Қолтаңбасы = }} '''Шөмішбай Нағашыбайұлы Сариев''' ([[1946 жыл]]ы [[15 сәуір]]де [[Қызылорда облысы]], [[Арал ауданы]], [[Шөміш]] станциясында туған. [[2021 жыл]]ы [[15 ақпан]]<nowiki/>да дүниеден озған) – [[ақын]], аудармашы. [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]], бірінші дәрежелі [[Барыс ордені|«Барыс»]]<ref>[[Барыс ордені]]</ref> және «[[Парасат ордені|Парасат» ордендерінің]] иегері.<ref>{{cite web|url=http://www.inform.kz/kaz/article/2455917|title=15 сәуір. ҚАЗАҚПАРАТ КҮНТІЗБЕСІ: АТАУЛЫ КҮНДЕР, ОҚИҒАЛАР, ЕСІМДЕР|accessdate=April 14, 2013}}</ref> Екі дүркін «Елім менің» атты Президент бәйгесі бас жүлдесінің, Франц Кафка атындағы халықаралық Алтын медаль сыйлығының, «Жыл Адамы – Алтын адам», «Платина Тарлан» сыйлықтарының, «Халықтың сүйіктісі» ұлттық сыйлығының лауреаты<ref>«ХАЛЫҚТЫҢ СҮЙІКТІСІ» СЫЙЛЫҒЫНЫҢ ЛАУРЕАТЫ</ref>. Филология ғылымдарының кандидаты. == Ғұмырнама == 1946 жылы 15 сәуір де [[Қызылорда облысы]], [[Арал ауданы]], [[Шөміш]] стансасында туған. Қамбаш орта мектебін бітірісімен, Қазалы аудандық [[«Ленин туы»]] және Арал аудандық [[«Толқын»]] газеттерінде қызмет атқарған. <ref name=":0">https://kitapkhana.kz/486-sariev-shmshbay.html - Қамбаш орта мектебін бітірісімен, Қазалы аудандық «Ленин туы» және Арал аудандық «Толқын» газеттерінде қызмет атқарған</ref> 1961 жылы алғашқы өлеңдеріне Қызылорда облыстық «Ленин жолы» газеті бетінде сәт сапар берілген. 1966 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің (қазіргі [[Қазақ ұлттық университеті|Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті]]) журналистика факультетіне оқуға түсіп, оны 1971 жылы тәмамдаған<ref>https://www.kaznu.kz/kz/3/news/one/35092/ - ҚАЗҰУ-ДА АҚЫН ШӨМІШБАЙ САРИЕВКЕ АРНАЛҒАН КІТАПТЫҢ ТҰСАУКЕСЕРІ ӨТТІ</ref>. 1970-1974 жылдары «Қазақстан» саяси баспасында редактор болып қызмет атқарған. 1974 жылдан 1991 жылға дейін «Жұлдыз» журналының әуелі сын бөліміне орналасып, кейін поэзия, өнер және ғылым, сын библиография бөлімдерінің меңгерушісі болған. 1991 жылы конкурстық негізде Қазақстан Ғылым академиясы М. О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Қазіргі әдебиет бөліміне аға ғылыми қызметкер болып орналасты. 1993 жылы «Қазіргі қазақ лирикасының ізденістері» атты тақырыпта кандидаттық диссертация қорғап, филология ғылымдарының кандидаты дәрежесін иеленді. «ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдарындағы поэзия» атты монография жазып, Мағжан Жұмабайұлы, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы тағы да басқа алаш арыстарының еңбектерін ғылыми тұрғыда талдады. «70-ші, 80-ші, 90-шы жылдардағы қазақ поэзиясы» атты монографиясы жеке кітап болып «Ғылым» баспасынан жарық көрді. Мағжан Жұмабайұлының үш томдық шығармаларын дайындауға атсалысып (1995 ж.), өлеңдерінің ғылыми түсініктемелерін жазды және сол кітаптың редакция алқасының мүшесі болды. Өмірінің соңына дейін осы аталған институттың Абайтану бөлімінде аға ғылыми қызметкер болып қызмет атқарды<ref name=":0" />. Ш. Сариев негізгі қызметімен бірге, Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясында бас маман қызметін атқарды. Сондай-ақ Қ. И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетінде және Д. А. Қонаев атындағы заң университетінде бірнеше жыл сабақ берді, қазіргі бағыт-бағдары жаңаша өзгерген [[Ақиқат журналы|«Ақиқат» журналының (бұрынғы «Қазақстан коммунисі» журналы)]] Руханият бөлімін басқарды. «Тамаша» телехабарының алғашқы кезеңдердегі он жыл бойғы авторы болды. == Шығармашылығы == Д.Гулиа, О.Бергольц, И.Абашидзе, С.Викулов, А.Дементьев, Ф.Алиева, Р.Рождественский, Х. Абдуллин, М.Эминеску, Луиш ди Камоэнс сынды көптеген шетел ақындарының өлеңдерін қазақ тіліне аударған.<ref>https://adebiportal.kz/kz/authors/view/1475 - Әдебиет порталы. Шөмішбай Сариев</ref> 1989 жылы «Қайнар» баспасынан «Тамаша, Тамаша,Тамаша» атты кітабы басылып шықты. Қазақ ақындары ішінде тұңғыш рет «Ғашықтар жыры», «Бозжорға» атты авторлық бейнетаспасы жарық көрді.<ref>https://tengrinews.kz/music/shomshbay-sariev-sozn-jazgan-gashyiktar-jyiryi-men-bozjorga-429033/ - Tengrinews: Шөмішбай Сариев сөзін жазған "Ғашықтар жыры" мен "Бозжорға" әндерінің шығу тарихы қандай?</ref> Ш.Сариев 2000 жылы Бухаресте «ЮНЕСКО» ұйымдастырған Румынияның ұлы ақыны Михаил Эминескуге арналған бүкіл дүниежүзілік ақындар симпозиумына Қазақстан мен Орта Азиядан жалғыз қатысқан ақын. Шығармалары орыс, украин, қырғыз, өзбек, тәжік, румын, чех, үнді, француз тілдеріне аударылып, жарияланды. 2003 жылы Прагада Чех елінің ұлы ақын-жазушысы Франц Кафка атындағы халықаралық Алтын медаль сыйлығының лауреаты атағына ие болды. Осы жылы үнді тілінде «Теңізден соққан жел лебі» атты кітабы жарық көріп, Дели қаласында өткен кітаптың тұсаукесер тойына қатысты. 2004 жылы «Жыл Адамы - Алтын Адам» сыйлығының лауреаты атанды және сол жылы «Платина Тарлан» сыйлығының лауреаты атағына ие болды. Ал 2006 жылы ақын Шөмішбай Сариевке [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]] атағы берілді. 2008 жылы Парижде өткен «Ақындар көктемі» фестиваліне қатысып, өлеңдері 80 елге француз радиосы арқылы таралды. Француз тілінде «Дала желі» атты кітабы жарық көрді. 2016 жылы М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының ұйымдастыруымен ақынның 70 жасқа толуына арналған «Ақындық – мұрат, ғалымдық – парасат» атты республикалық ғылыми-теориялық конференция ұйымдастырылды. 2018 жылы Америкада Нью-Йорк қаласында тұңғыш рет өткен Қазақ әдебиетінің форумына қатысып, «Сәлем саған, туған ел» кітабының тұсаукесерін өткізді. == Ақынның шығармашылық кештері == 05.10.1983 – «Туған жер» авторлық кеші, Ғ.Мүсірепов атындағы балалар мен жасөспірімдер театры ''(ТЮЗ)''; 15.04. 1991 – Арал теңізіне арналған қайырымдық кеші''',''' М.Әуезов атындағы Қазақ ұлттық драма театры; 26.04.1996 – Шөмішбай Сариевтің 50 жылдығына арналған авторлық кеші, М.Әуезов атындағы Қазақ ұлттық драма театры; 13.01.2001 – «Боз жорға» авторлық кеші, Республика сарайы; 17.04.2003 – «Ғашық жүрек» авторлық кеші, Республика сарайы; 15.04.2006 – Ш.Сариевтің 60 жылдығына арналған «Атамекен-ай!» авторлық кеші, Республика сарайы; 15.04.2009 – «Ақын Шөмішбай Сариев – Пайғамбар жасында» авторлық кеші, Республика сарайы; 22.10.2011 – «Айналдым сенен, Атамекен-ай!» авторлық кеші, Балуан Шолақ атындағы спорт сарайы; 19.04.2016 – Ш.Сариевтің 70 жылдығына арналған «Айналдым қазақ деген халықтан мен...» шығармашылық кеші, Абай атындағы опера және балет театры; 06.10.2023 – Ш.Сариевтің шығармашылығына арналған «Теңіздей тебірендім, тербедің...» атты еске алу кеші, Н.Бекежанов атындағы Қызылорда облыстық қазақ академиялық музыкалық драма театры. == Ақынның өмірі мен шығармашылығы жайлы хабарлар тізімі == * [[Сурет:Сариев Ш.Н. - 09.jpg|нобай]]'''«Кеш жарық» бағдарламасы (10.07.2011) -''' ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылығына арналған кеш '''('''''«Қазақстан» республикалық телерадиокорпорациясы)''''';''' * '''«Әлі есімде» бағдарламасы (2012) -''' ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылығына арналған хабар ''(«Мәдениет» телеарнасы);'' * '''«Сол бір кеш» бағдарламасы (2013) -''' ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылығына арналған бағдарлама (эфирге 20.05.2014 жылы шықты) ''(«Хабар» телеарнасы)'' * '''«Сенбілік кездесу» бағдарламасы (25.04.2015) -''' ақын Шөмішбай Сариевпен сенбілік кездесу ''(«Қазақстан» ұлттық телеарнасы);'' * '''«Келбет» бағдарламасы (27.03.2016) -''' ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылығына арналған хабар ''(«Қазақстан» ұлттық телеарнасы)''; * '''«Біздің кейіпкер» бағдарламасы (2016)''' - ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылығына арналған хабар ''(«Алматы» телеарнасы);'' * '''«Бірегей» бағдарламасы (15.04.2017) -''' ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылығына арналған хабар ''(«Астана» телеарнасы);'' * '''«Әнім сен едің» бағдарламасы (28.10.2017)-''' ҚР Ақпарат және коммуникациялар министрлігінің тапсырысы бойынша ақын Ш.Сариевтің шығармашылығына арналған хабар; * '''«Той жыры» бағдарламасы (14.04.2018) -''' ақын Ш.Сариев пен жары Жұмагүл Сариева арналған хабар ''(«Астана» телеарнасы);'' * '''«Qazaq Life Дарабоз» бағдарламасы (09.11.2019) - а'''қын Ш.Сариевтің шығармашылығына арналған хабар ''(«Kazakh TV» телеарнасы);'' * '''«Емен-жарқын» бағдарламасы (2019) -''' ақын Ш.Сариевтің шығармашылығына арналған хабар ''(«Asyl Arna» телеарнасы);'' * '''«Тұлға» бағдарламасы (2019) -''' ақын Ш.Сариевтің шығармашылығына арналған хабар ''(«Қазақстан» ұлттық телеарнасы)'' эфирге 22.04.2020 жылы шықты; * '''«Сәулелі ғұмыр» бағдарламасы (2021) -'''ақын Ш.Сариевтің шығармашылығына арналған хабар ''(«Алматы» телеарнасы);'' * '''«Qazaq Golden Hits» бағдарламасы (2021 жыл) -''' ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылығына арналған бағдалрама ''(«Хабар Агенттігі» АҚ).'' * '''«Ұмытпаймыз» (2023)''' – ақын Ш.Сариевтің шығармашылығына арналған бағдарлама ''(«АбайТВ» телеарнасы).'' == Шығармалары == * '''''«Балдәурен»''', Өлеңдер. А., «Жазушы», 1974;'' * '''''«Арайлы көктем»,''''' ''Творчестволық портреттер. А., «Қазақстан», 1974;'' * '''''«Теңізден соққан жел»,''''' ''Өлеңдер мен поэма. А., «Жазушы», 1975;'' * '''''«Тағдыр».''''' ''Өлеңдер және балладалар. А., «Жалын», 1976;'' * '''''«Заула, тұлпар уақыт»,''''' ''Өлеңдер. А., «Жалын», 1979;'' * '''''«Өң мен түс»,''''' ''Өлеңдер және толғаулар. А., «Жалын», 1980;'' * '''''«Үш өлшем»,''''' ''Өлеңдер. А., «Жалын», 1982;'' * '''''«Созвучие»,''''' ''аударма. /орыс тілінде/, «Жалын»1983;'' * '''''«Тағдыр жыры»,''''' ''Өлеңдер. А., «Жазушы». 1984;'' * '''«''Веет ветер морской»,''''' ''/орыс тілінде/, «Жалын» 1987;'' * '''''«Біздің ғасыр»,''''' ''Өлеңдер. Поэмалар. А., «Жазушы», 1989;'' * '''''«Тамаша»,''''' ''А., «Қайнар», 1989;'' * '''''«Сүйінші»,''''' ''Замандас композиторлардың әндеріне жазылған өлеңдер. А., «Ардана қайырымдылық қоры», 1992;'' * '''''«Сағынышым теңіз»,''''' ''Өлеңдер, поэмалар. Таңдамалы. А., «Жазушы», 1994;'' * '''''«Песня сожаления»,''''' ''Издательства Международного Сообщества Писательских Союзов «Стилистика» /алты ақынның өлеңдері/ Москва,1998;'' * '''''«Қос қанат»,''''' ''Өлеңдер. «Әсем-систем», 2004;'' * '''''«Екі томдық шығармалар жинағы»,''''' ''Өлеңдер. «Елорда» 2006;'' * '''''«Шөмішбай Сариев. Шығармалары»,''''' ''Өлеңдер. «Фолиант», 2008;'' * '''''«Дала желі»,''''' ''Француз тілінде, /Ш.Сариев, О.Сүлейменов, Н.Оразалин/ Париж, 2008;'' '''''«Шөл даланың ұлымын...»,''''' ''Өлеңдер. «Қайнар», 2008;'' * '''''Камоэнс. Сонеттер,''''' ''«Аударма» баспасы, 2009;'' * '''''«Айналдым сенен, Атамекен-ай»,''''' ''«SanSam», 2011;'' * '''''«Поэзия падишасы – лирика»,''''' ''Өлеңдер. «Тау-Самал», 2012;'' * '''''«Қазақ лирикасы: көркемдік ізденістер және ұлт тәуелсіздігі»,''''' ''Ғылыми зерттеулер, сын мақалалар, «Тау-Самал», 2012;'' * '''''«Ұлы даланың тарихы»''''' ''қазақ әдебиеті антологиясы (Америка), 2013;'' * '''''«Өлеңдер, поэмалар»''''' ''таңдамалы шығармалар жинағы, «ҚАЗАҚПАРАТ» баспа корпорациясы, 2016;'' * '''''«Сәлем саған, туған ел»,''''' ''ән мәтіндері мен ноталар жинағы, «SanSam», 2018;'' * '''''«Жүрегім – Қазақ елі»''''' ''жыр жинағы, «Атамұра», 2021;'' * '''''«Қос қанатты ақын Шөмішбай Сариев»,''''' ''фотоальбом, «Дәуір», 2022;'' * '''''«Ғибратты ғұмыр»,''''' '' «Қазақ университеті», 2022;'' * '''''«Дүниені жалт қаратсам деп едім»,''''' ''/ұйғыр тілінде/, 2023;'' * '''''«Шөмішбай Сариев. Библиографиялық көрсеткіш»,''''' ''/С.Мұқанов атындағы ОӘҒК, Республикалық ғылыми-педагогикалық кітапхана/ 2023;'' '''''«Теңізден соққан жел»,''''' ''өлеңдер, «Атамұра» баспасы, 2024.'' == Ақынның өлеңіне жазылған әндер == [[Сурет:Сариев Ш.Н. - 11.jpg|нобай]] ''Ш.Сариевтің жалпы 300-ден астам өлеңіне ән жазылған. Соның ішінде халыққа кеңінен тараған әндері:'' * '''"Айналдым сенен, атамекен-ай"''' - музыкасын жазған композитор Жанбота Тұяқбаев, әнді орындаған әнші Роза Рымбаева; * '''" Сарыарқа"''' - музыкасын жазған композитор Сейдолла Бәйтереков, әнді орындаған Бағдат Сәмединова; * '''"Қарағым-ай"''' - музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді алғаш орындаған әнші Нұрлан Өнербаев, кейін орындаған әншілер Сүлеймен Ибрагимов, Димаш Құдайберген; * '''"Аяулым"''' - музыкасын жазған композитор Төлеген Мұхамеджанов, әнді орындаған әнші Бауыржан Исаев; * '''"Сәлем саған, туған ел"''' - музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді алғаш орындаған әнші Роза Рымбаева, кейін орындаған әнші Нағима Есқалиева; * '''"Ойлан балам"''' - музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді алғаш орындаған актер Досхан Жолжақсынов, кейін орындаған актер Еркін Жолжақсынов; * '''"Жусан исі"''' - музыкасын жазған композитор Сейдолла Бәйтереков, әнді алғаш орындаған Нұрлан Өнербаев, кейін орындаған әнші Жеңіс Ысқақова; * '''"Арман жолдар"''' - музыкасын жазған композитор Карина Абдулина, әнді орындаған әнші Карина Абдулина; * '''"Домбыра туралы баллада"''' - музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді орындаған әнші Роза Рымбаева; * '''"Аққу арман"''' - музыкасын жазған композитор Төлеген Мұхамеджанов, әнді алғаш орындаған әнші Нұрлан Өнербаев, кейін орындаған әнші Жанболат Ербатыров; * '''«Сағындым сағым жылдар» -''' музыкасын жазған композитор Гүлнәр Дәукенова, әнді алғаш орындаған әнші Мақпал Жүнісова, кейін орындаған әншілер Меруерт Түсіпбаева, Айгүл Иманбаева, Гүлнұр Оразымбетова; * '''«Боз жорға»''' - музыкасын жазған композитор Бейбіт Оралұлы, әнді алғаш орындаған «На-на» тобы, кейін «Ринго» тобы, «Алатау серілері» тобы; * '''«Өзің куә Алматым»''' - музыкасын жазған композитор Владимир Питерцев, әнді  орындаған әнші  Бағдат Сәмединова; * '''«Қайран уақыт»''' - музыкасын жазған композитор Гүлнәр Дәукенова, әнді алғаш орындаған әнші Мақпал Жүнісова; * '''«Сен мұңыңды бер маған» -''' музыкасын жазған композитор Карина Абдуллина, әнді орындаған алғаш әнші Карина Абдуллина; * '''«Аралдан ұшқан аққулар»''' - музыкасын жазған композитор Сейдолла Бәйтереков, әнді алғаш орындаған әнші Роза Рымбаева, кейін орындаған әнші Диана Шарапова; * '''«Дос керек'''» - музыкасын жазған композитор Владимир Питерцев, әнді  орындаған әншілер Сәкен Майғазиев пен Мақсат Базарбаев; * '''«Қимай сені барамын»''' - музыкасын жазған композитор Төлеген Мұхамеджанов, әнді алғаш орындаған әнші Меруерт Түсіпбаева, кейін орындаған әнші Әлішер Каримов; * «'''Балдәурен» -''' музыкасын жазған Сейдолла Бәйтереков, әнді орындаған Роза Рымбаева және «Мұзарт» тобы; * '''«Өкінбе сен» -''' музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді  орындаған әнші Жұбаныш Жексен; * '''«Өмір-өзен» -''' музыкасын жазған әнші-композитор Медеу Арынбаев, әнді орындаған әнші Медеу Арынбаев; * '''«Ғашықтар жыры»''' - музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді алғаш орындаған әншілер Мақпал Жүнісова мен Сембек Жұмағалиев, кейін орындаған Мирас пен Құралай; * '''«Ақ босаға»''' - музыкасын жазған композитор Нұр, әнді  орындаған «Жігіттер» квартеті; * '''«Мазала»''' - музыкасын жазған композитор Дәурен Шәріп, әнді орындаған әнші Қайрат Нұртас; * '''«Өмір саған разымын» -''' музыкасын жазған әнші Бүркіт, әнді орындаған әнші Бүркіт; * '''«Арқаның сұлу аруы-ай»''' - музыкасын жазған композитор Бейбіт Оралұлы, әнді орындаған әнші Майра Мұхамедқызы; * '''«Ауылым әніміз»''' - музыкасын жазған композитор Дильмұрат Бахар,  орындаған әнші Нұрлан Абдуллин; * '''«Аққуым» -''' музыкасын жазған композитор Төлеген Мұхамеджанов, әнді орындаған Нұржамал Үсенбаева; * '''«Сағынышым Астана'''» - музыкасын жазған композитор Ренат Гайсин, әнді алғаш орындаған Батырхан Шүкенов, кейін осы әнге бір топ майталман әншілермен  клип түсірілді; * '''«Қазақ елі»''' - музыкасын жазған композитор Еркін Ынтықбаев, әнді орындаған әнші Роза Рымбаева. * '''«Арман досым» –''' музыкасын жазған композитор Тілектес Қажығалиев, әнді орындаған әнші Нағима Есқалиева; * '''«Аққу сенім» –''' музыкасын жазған композитор Жанбота Тұяқбаев, әнді алғаш орындаған әнші Мақпал Жүнісова, кейін орындаған әнші Тамара Асар; * '''«Далам менің» –''' музыкасын жазған композитор Мұрат Құсайынов, әнді орындаған «Дос-Мұқасан» тобы; * «'''Айнала» –''' музыкасын жазған композитор Дильмурат Бахаров, әнді орындаған «Дервиши» тобы. == Қазақстан Республикасының мемлекеттік марапаттары == [[Сурет:Сариев Ш.Н. - 15.jpg|солға|нобай]] 12.12.2005 – Отандық әдебиет пен мәдениетті дамытуға қосқан айрықша үлесі үшін '''«Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері»''' құрметті атағы берілді; 05.12.2011 – Отандық әдебиет пен музыка саласын дамытуға қосқан елеулі үлесі үшін '''«Парасат» орденімен''' марапатталды; 03.12.2020 – Отандық поэзияның дамуына қосқан зор үлесі, көп жылғы жемісті қызметі мен қоғамдық белсенділігі үшін '''І дәрежелі «Барыс» орденімен''' марапатталды ''(Марапат Президенттің қолымен Ақордада табысталды)''. == Өзге де марапаттар == 2003 – Әлемдік әдебиетті дамытуға қосқан айрықша  үлесі үшін Франц Кафка атындағы халықаралық алтын медалі; 2004 – «Әдебиет» аталымы бойынша Тәуелсіз «Платина Тарлан» ұлттық сыйлығы; 2004 – Поэзиядағы жетістіктері үшін «Жыл адамы – Алтын Адам» ұлттық сыйлығы; 2017 – «Халықтың сүйіктісі» ұлттық сыйлығы. 2007 жылы Қызылорда облысы «Арал ауданының Құрметті азаматы» атағы берілді. == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} {{wikify}} [[Санат:Қазақстан жазушылары]] [[Санат:Қазақстан ақындары]] [[Санат:Тәуелсіз "Тарлан" сыйлығының иегерлері]] [[Санат:Филология ғылымдарының кандидаттары]] qmhzmw6tsybr7yhyjgkfuodiwvfeg03 3391082 3391079 2024-10-16T05:54:33Z 1nter pares 146705 3391082 wikitext text/x-wiki {{Жазушы |Есімі = Шөмішбай Нағашыбайұлы Сариев |Суреті =Сариев Ш.Н. - 03.jpg |Туған күні = 15.04.1946 |Туған жері = [[Қызылорда облысы]], {{туғанжері|Арал ауданы|Арал ауданында}}, [[Шөміш]] |Қайтыс болған күні = 15.02.2021 |Қайтыс болған жері = |Азаматтығы = {{USSR}}<br />{{байрақ|Қазақ КСР}}<br />{{KAZ}} |Ұлты = Қазақ |Мансабы = [[ақын]] |Шығармашылық жылдары = |Бағыты = |Жанры = поэзия |Шығармалардың тілі = |Дебюті = |Марапаттары = {{{!}} {{!}}{{Парасат ордені}}{{!}}{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}} {{!}}} {{{!}} {{!}}{{Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері}} {{!}}} |Сыйлықтары = |Қолтаңбасы = }} '''Шөмішбай Нағашыбайұлы Сариев''' ([[1946 жыл]]ы 15 сәуір [[Қызылорда облысы]], [[Арал ауданы]], [[Шөміш]] станциясы – [[2021 жыл]]ы 15 ақпан) — [[ақын]], аудармашы. [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]], бірінші дәрежелі [[Барыс ордені|«Барыс»]]<ref>[[Барыс ордені]]</ref> және «[[Парасат ордені|Парасат» ордендерінің]] иегері.<ref>{{cite web|url=http://www.inform.kz/kaz/article/2455917|title=15 сәуір. ҚАЗАҚПАРАТ КҮНТІЗБЕСІ: АТАУЛЫ КҮНДЕР, ОҚИҒАЛАР, ЕСІМДЕР|accessdate=April 14, 2013}}</ref> Екі дүркін «Елім менің» атты Президент бәйгесі бас жүлдесінің, Франц Кафка атындағы халықаралық Алтын медаль сыйлығының, «Жыл Адамы – Алтын адам», «Платина Тарлан» сыйлықтарының, «Халықтың сүйіктісі» ұлттық сыйлығының лауреаты.<ref>«ХАЛЫҚТЫҢ СҮЙІКТІСІ» СЫЙЛЫҒЫНЫҢ ЛАУРЕАТЫ</ref> Филология ғылымдарының кандидаты. == Ғұмырнама == 1946 жылы 15 сәуір де [[Қызылорда облысы]], [[Арал ауданы]], [[Шөміш]] стансасында туған. Қамбаш орта мектебін бітірісімен, Қазалы аудандық [[«Ленин туы»]] және Арал аудандық [[«Толқын»]] газеттерінде қызмет атқарған.<ref name=":0">https://kitapkhana.kz/486-sariev-shmshbay.html - Қамбаш орта мектебін бітірісімен, Қазалы аудандық «Ленин туы» және Арал аудандық «Толқын» газеттерінде қызмет атқарған</ref> 1961 жылы алғашқы өлеңдеріне Қызылорда облыстық «Ленин жолы» газеті бетінде сәт сапар берілген. 1966 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің (қазіргі [[Қазақ ұлттық университеті|Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті]]) журналистика факультетіне оқуға түсіп, оны 1971 жылы тәмамдаған.<ref>https://www.kaznu.kz/kz/3/news/one/35092/ - ҚАЗҰУ-ДА АҚЫН ШӨМІШБАЙ САРИЕВКЕ АРНАЛҒАН КІТАПТЫҢ ТҰСАУКЕСЕРІ ӨТТІ</ref> 1970-1974 жылдары «Қазақстан» саяси баспасында редактор болып қызмет атқарған. 1974 жылдан 1991 жылға дейін «Жұлдыз» журналының әуелі сын бөліміне орналасып, кейін поэзия, өнер және ғылым, сын библиография бөлімдерінің меңгерушісі болған. 1991 жылы конкурстық негізде Қазақстан Ғылым академиясы М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Қазіргі әдебиет бөліміне аға ғылыми қызметкер болып орналасты. 1993 жылы «Қазіргі қазақ лирикасының ізденістері» атты тақырыпта кандидаттық диссертация қорғап, филология ғылымдарының кандидаты дәрежесін иеленді. «ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдарындағы поэзия» атты монография жазып, Мағжан Жұмабайұлы, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы тағы да басқа алаш арыстарының еңбектерін ғылыми тұрғыда талдады. «70-ші, 80-ші, 90-шы жылдардағы қазақ поэзиясы» атты монографиясы жеке кітап болып «Ғылым» баспасынан жарық көрді. Мағжан Жұмабайұлының үш томдық шығармаларын дайындауға атсалысып (1995 ж.), өлеңдерінің ғылыми түсініктемелерін жазды және сол кітаптың редакция алқасының мүшесі болды. Өмірінің соңына дейін осы аталған институттың Абайтану бөлімінде аға ғылыми қызметкер болып қызмет атқарды.<ref name=":0" /> Ш. Сариев негізгі қызметімен бірге, Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясында бас маман қызметін атқарды. Сондай-ақ Қ. И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетінде және Д. А. Қонаев атындағы заң университетінде бірнеше жыл сабақ берді, қазіргі бағыт-бағдары жаңаша өзгерген [[Ақиқат журналы|«Ақиқат» журналының (бұрынғы «Қазақстан коммунисі» журналы)]] Руханият бөлімін басқарды. «Тамаша» телехабарының алғашқы кезеңдердегі он жыл бойғы авторы болды. == Шығармашылығы == Д.Гулиа, О.Бергольц, И.Абашидзе, С.Викулов, А.Дементьев, Ф.Алиева, Р.Рождественский, Х. Абдуллин, М.Эминеску, Луиш ди Камоэнс сынды көптеген шетел ақындарының өлеңдерін қазақ тіліне аударған.<ref>https://adebiportal.kz/kz/authors/view/1475 - Әдебиет порталы. Шөмішбай Сариев</ref> 1989 жылы «Қайнар» баспасынан «Тамаша, Тамаша,Тамаша» атты кітабы басылып шықты. Қазақ ақындары ішінде тұңғыш рет «Ғашықтар жыры», «Бозжорға» атты авторлық бейнетаспасы жарық көрді.<ref>https://tengrinews.kz/music/shomshbay-sariev-sozn-jazgan-gashyiktar-jyiryi-men-bozjorga-429033/ - Tengrinews: Шөмішбай Сариев сөзін жазған "Ғашықтар жыры" мен "Бозжорға" әндерінің шығу тарихы қандай?</ref> Ш.Сариев 2000 жылы Бухаресте «ЮНЕСКО» ұйымдастырған Румынияның ұлы ақыны Михаил Эминескуге арналған бүкіл дүниежүзілік ақындар симпозиумына Қазақстан мен Орта Азиядан жалғыз қатысқан ақын. Шығармалары орыс, украин, қырғыз, өзбек, тәжік, румын, чех, үнді, француз тілдеріне аударылып, жарияланды. 2003 жылы Прагада Чех елінің ұлы ақын-жазушысы Франц Кафка атындағы халықаралық Алтын медаль сыйлығының лауреаты атағына ие болды. Осы жылы үнді тілінде «Теңізден соққан жел лебі» атты кітабы жарық көріп, Дели қаласында өткен кітаптың тұсаукесер тойына қатысты. 2004 жылы «Жыл Адамы - Алтын Адам» сыйлығының лауреаты атанды және сол жылы «Платина Тарлан» сыйлығының лауреаты атағына ие болды. Ал 2006 жылы ақын Шөмішбай Сариевке [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]] атағы берілді. 2008 жылы Парижде өткен «Ақындар көктемі» фестиваліне қатысып, өлеңдері 80 елге француз радиосы арқылы таралды. Француз тілінде «Дала желі» атты кітабы жарық көрді. 2016 жылы М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының ұйымдастыруымен ақынның 70 жасқа толуына арналған «Ақындық – мұрат, ғалымдық – парасат» атты республикалық ғылыми-теориялық конференция ұйымдастырылды. 2018 жылы Америкада Нью-Йорк қаласында тұңғыш рет өткен Қазақ әдебиетінің форумына қатысып, «Сәлем саған, туған ел» кітабының тұсаукесерін өткізді. == Ақынның шығармашылық кештері == 05.10.1983 – «Туған жер» авторлық кеші, Ғ.Мүсірепов атындағы балалар мен жасөспірімдер театры ''(ТЮЗ)''; 15.04. 1991 – Арал теңізіне арналған қайырымдық кеші''',''' М.Әуезов атындағы Қазақ ұлттық драма театры; 26.04.1996 – Шөмішбай Сариевтің 50 жылдығына арналған авторлық кеші, М.Әуезов атындағы Қазақ ұлттық драма театры; 13.01.2001 – «Боз жорға» авторлық кеші, Республика сарайы; 17.04.2003 – «Ғашық жүрек» авторлық кеші, Республика сарайы; 15.04.2006 – Ш.Сариевтің 60 жылдығына арналған «Атамекен-ай!» авторлық кеші, Республика сарайы; 15.04.2009 – «Ақын Шөмішбай Сариев – Пайғамбар жасында» авторлық кеші, Республика сарайы; 22.10.2011 – «Айналдым сенен, Атамекен-ай!» авторлық кеші, Балуан Шолақ атындағы спорт сарайы; 19.04.2016 – Ш.Сариевтің 70 жылдығына арналған «Айналдым қазақ деген халықтан мен...» шығармашылық кеші, Абай атындағы опера және балет театры; 06.10.2023 – Ш.Сариевтің шығармашылығына арналған «Теңіздей тебірендім, тербедің...» атты еске алу кеші, Н.Бекежанов атындағы Қызылорда облыстық қазақ академиялық музыкалық драма театры. == Ақынның өмірі мен шығармашылығы жайлы хабарлар тізімі == * [[Сурет:Сариев Ш.Н. - 09.jpg|нобай]]'''«Кеш жарық» бағдарламасы (10.07.2011) -''' ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылығына арналған кеш '''('''''«Қазақстан» республикалық телерадиокорпорациясы)''''';''' * '''«Әлі есімде» бағдарламасы (2012) -''' ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылығына арналған хабар ''(«Мәдениет» телеарнасы);'' * '''«Сол бір кеш» бағдарламасы (2013) -''' ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылығына арналған бағдарлама (эфирге 20.05.2014 жылы шықты) ''(«Хабар» телеарнасы)'' * '''«Сенбілік кездесу» бағдарламасы (25.04.2015) -''' ақын Шөмішбай Сариевпен сенбілік кездесу ''(«Қазақстан» ұлттық телеарнасы);'' * '''«Келбет» бағдарламасы (27.03.2016) -''' ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылығына арналған хабар ''(«Қазақстан» ұлттық телеарнасы)''; * '''«Біздің кейіпкер» бағдарламасы (2016)''' - ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылығына арналған хабар ''(«Алматы» телеарнасы);'' * '''«Бірегей» бағдарламасы (15.04.2017) -''' ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылығына арналған хабар ''(«Астана» телеарнасы);'' * '''«Әнім сен едің» бағдарламасы (28.10.2017)-''' ҚР Ақпарат және коммуникациялар министрлігінің тапсырысы бойынша ақын Ш.Сариевтің шығармашылығына арналған хабар; * '''«Той жыры» бағдарламасы (14.04.2018) -''' ақын Ш.Сариев пен жары Жұмагүл Сариева арналған хабар ''(«Астана» телеарнасы);'' * '''«Qazaq Life Дарабоз» бағдарламасы (09.11.2019) - а'''қын Ш.Сариевтің шығармашылығына арналған хабар ''(«Kazakh TV» телеарнасы);'' * '''«Емен-жарқын» бағдарламасы (2019) -''' ақын Ш.Сариевтің шығармашылығына арналған хабар ''(«Asyl Arna» телеарнасы);'' * '''«Тұлға» бағдарламасы (2019) -''' ақын Ш.Сариевтің шығармашылығына арналған хабар ''(«Қазақстан» ұлттық телеарнасы)'' эфирге 22.04.2020 жылы шықты; * '''«Сәулелі ғұмыр» бағдарламасы (2021) -'''ақын Ш.Сариевтің шығармашылығына арналған хабар ''(«Алматы» телеарнасы);'' * '''«Qazaq Golden Hits» бағдарламасы (2021 жыл) -''' ақын Шөмішбай Сариевтің шығармашылығына арналған бағдалрама ''(«Хабар Агенттігі» АҚ).'' * '''«Ұмытпаймыз» (2023)''' – ақын Ш.Сариевтің шығармашылығына арналған бағдарлама ''(«АбайТВ» телеарнасы).'' == Шығармалары == * '''''«Балдәурен»''', Өлеңдер. А., «Жазушы», 1974;'' * '''''«Арайлы көктем»,''''' ''Творчестволық портреттер. А., «Қазақстан», 1974;'' * '''''«Теңізден соққан жел»,''''' ''Өлеңдер мен поэма. А., «Жазушы», 1975;'' * '''''«Тағдыр».''''' ''Өлеңдер және балладалар. А., «Жалын», 1976;'' * '''''«Заула, тұлпар уақыт»,''''' ''Өлеңдер. А., «Жалын», 1979;'' * '''''«Өң мен түс»,''''' ''Өлеңдер және толғаулар. А., «Жалын», 1980;'' * '''''«Үш өлшем»,''''' ''Өлеңдер. А., «Жалын», 1982;'' * '''''«Созвучие»,''''' ''аударма. /орыс тілінде/, «Жалын»1983;'' * '''''«Тағдыр жыры»,''''' ''Өлеңдер. А., «Жазушы». 1984;'' * '''«''Веет ветер морской»,''''' ''/орыс тілінде/, «Жалын» 1987;'' * '''''«Біздің ғасыр»,''''' ''Өлеңдер. Поэмалар. А., «Жазушы», 1989;'' * '''''«Тамаша»,''''' ''А., «Қайнар», 1989;'' * '''''«Сүйінші»,''''' ''Замандас композиторлардың әндеріне жазылған өлеңдер. А., «Ардана қайырымдылық қоры», 1992;'' * '''''«Сағынышым теңіз»,''''' ''Өлеңдер, поэмалар. Таңдамалы. А., «Жазушы», 1994;'' * '''''«Песня сожаления»,''''' ''Издательства Международного Сообщества Писательских Союзов «Стилистика» /алты ақынның өлеңдері/ Москва,1998;'' * '''''«Қос қанат»,''''' ''Өлеңдер. «Әсем-систем», 2004;'' * '''''«Екі томдық шығармалар жинағы»,''''' ''Өлеңдер. «Елорда» 2006;'' * '''''«Шөмішбай Сариев. Шығармалары»,''''' ''Өлеңдер. «Фолиант», 2008;'' * '''''«Дала желі»,''''' ''Француз тілінде, /Ш.Сариев, О.Сүлейменов, Н.Оразалин/ Париж, 2008;'' '''''«Шөл даланың ұлымын...»,''''' ''Өлеңдер. «Қайнар», 2008;'' * '''''Камоэнс. Сонеттер,''''' ''«Аударма» баспасы, 2009;'' * '''''«Айналдым сенен, Атамекен-ай»,''''' ''«SanSam», 2011;'' * '''''«Поэзия падишасы – лирика»,''''' ''Өлеңдер. «Тау-Самал», 2012;'' * '''''«Қазақ лирикасы: көркемдік ізденістер және ұлт тәуелсіздігі»,''''' ''Ғылыми зерттеулер, сын мақалалар, «Тау-Самал», 2012;'' * '''''«Ұлы даланың тарихы»''''' ''қазақ әдебиеті антологиясы (Америка), 2013;'' * '''''«Өлеңдер, поэмалар»''''' ''таңдамалы шығармалар жинағы, «ҚАЗАҚПАРАТ» баспа корпорациясы, 2016;'' * '''''«Сәлем саған, туған ел»,''''' ''ән мәтіндері мен ноталар жинағы, «SanSam», 2018;'' * '''''«Жүрегім – Қазақ елі»''''' ''жыр жинағы, «Атамұра», 2021;'' * '''''«Қос қанатты ақын Шөмішбай Сариев»,''''' ''фотоальбом, «Дәуір», 2022;'' * '''''«Ғибратты ғұмыр»,''''' '' «Қазақ университеті», 2022;'' * '''''«Дүниені жалт қаратсам деп едім»,''''' ''/ұйғыр тілінде/, 2023;'' * '''''«Шөмішбай Сариев. Библиографиялық көрсеткіш»,''''' ''/С.Мұқанов атындағы ОӘҒК, Республикалық ғылыми-педагогикалық кітапхана/ 2023;'' '''''«Теңізден соққан жел»,''''' ''өлеңдер, «Атамұра» баспасы, 2024.'' == Ақынның өлеңіне жазылған әндер == [[Сурет:Сариев Ш.Н. - 11.jpg|нобай]] ''Ш.Сариевтің жалпы 300-ден астам өлеңіне ән жазылған. Соның ішінде халыққа кеңінен тараған әндері:'' * '''"Айналдым сенен, атамекен-ай"''' - музыкасын жазған композитор Жанбота Тұяқбаев, әнді орындаған әнші Роза Рымбаева; * '''" Сарыарқа"''' - музыкасын жазған композитор Сейдолла Бәйтереков, әнді орындаған Бағдат Сәмединова; * '''"Қарағым-ай"''' - музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді алғаш орындаған әнші Нұрлан Өнербаев, кейін орындаған әншілер Сүлеймен Ибрагимов, Димаш Құдайберген; * '''"Аяулым"''' - музыкасын жазған композитор Төлеген Мұхамеджанов, әнді орындаған әнші Бауыржан Исаев; * '''"Сәлем саған, туған ел"''' - музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді алғаш орындаған әнші Роза Рымбаева, кейін орындаған әнші Нағима Есқалиева; * '''"Ойлан балам"''' - музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді алғаш орындаған актер Досхан Жолжақсынов, кейін орындаған актер Еркін Жолжақсынов; * '''"Жусан исі"''' - музыкасын жазған композитор Сейдолла Бәйтереков, әнді алғаш орындаған Нұрлан Өнербаев, кейін орындаған әнші Жеңіс Ысқақова; * '''"Арман жолдар"''' - музыкасын жазған композитор Карина Абдулина, әнді орындаған әнші Карина Абдулина; * '''"Домбыра туралы баллада"''' - музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді орындаған әнші Роза Рымбаева; * '''"Аққу арман"''' - музыкасын жазған композитор Төлеген Мұхамеджанов, әнді алғаш орындаған әнші Нұрлан Өнербаев, кейін орындаған әнші Жанболат Ербатыров; * '''«Сағындым сағым жылдар» -''' музыкасын жазған композитор Гүлнәр Дәукенова, әнді алғаш орындаған әнші Мақпал Жүнісова, кейін орындаған әншілер Меруерт Түсіпбаева, Айгүл Иманбаева, Гүлнұр Оразымбетова; * '''«Боз жорға»''' - музыкасын жазған композитор Бейбіт Оралұлы, әнді алғаш орындаған «На-на» тобы, кейін «Ринго» тобы, «Алатау серілері» тобы; * '''«Өзің куә Алматым»''' - музыкасын жазған композитор Владимир Питерцев, әнді  орындаған әнші  Бағдат Сәмединова; * '''«Қайран уақыт»''' - музыкасын жазған композитор Гүлнәр Дәукенова, әнді алғаш орындаған әнші Мақпал Жүнісова; * '''«Сен мұңыңды бер маған» -''' музыкасын жазған композитор Карина Абдуллина, әнді орындаған алғаш әнші Карина Абдуллина; * '''«Аралдан ұшқан аққулар»''' - музыкасын жазған композитор Сейдолла Бәйтереков, әнді алғаш орындаған әнші Роза Рымбаева, кейін орындаған әнші Диана Шарапова; * '''«Дос керек'''» - музыкасын жазған композитор Владимир Питерцев, әнді  орындаған әншілер Сәкен Майғазиев пен Мақсат Базарбаев; * '''«Қимай сені барамын»''' - музыкасын жазған композитор Төлеген Мұхамеджанов, әнді алғаш орындаған әнші Меруерт Түсіпбаева, кейін орындаған әнші Әлішер Каримов; * «'''Балдәурен» -''' музыкасын жазған Сейдолла Бәйтереков, әнді орындаған Роза Рымбаева және «Мұзарт» тобы; * '''«Өкінбе сен» -''' музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді  орындаған әнші Жұбаныш Жексен; * '''«Өмір-өзен» -''' музыкасын жазған әнші-композитор Медеу Арынбаев, әнді орындаған әнші Медеу Арынбаев; * '''«Ғашықтар жыры»''' - музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді алғаш орындаған әншілер Мақпал Жүнісова мен Сембек Жұмағалиев, кейін орындаған Мирас пен Құралай; * '''«Ақ босаға»''' - музыкасын жазған композитор Нұр, әнді  орындаған «Жігіттер» квартеті; * '''«Мазала»''' - музыкасын жазған композитор Дәурен Шәріп, әнді орындаған әнші Қайрат Нұртас; * '''«Өмір саған разымын» -''' музыкасын жазған әнші Бүркіт, әнді орындаған әнші Бүркіт; * '''«Арқаның сұлу аруы-ай»''' - музыкасын жазған композитор Бейбіт Оралұлы, әнді орындаған әнші Майра Мұхамедқызы; * '''«Ауылым әніміз»''' - музыкасын жазған композитор Дильмұрат Бахар,  орындаған әнші Нұрлан Абдуллин; * '''«Аққуым» -''' музыкасын жазған композитор Төлеген Мұхамеджанов, әнді орындаған Нұржамал Үсенбаева; * '''«Сағынышым Астана'''» - музыкасын жазған композитор Ренат Гайсин, әнді алғаш орындаған Батырхан Шүкенов, кейін осы әнге бір топ майталман әншілермен  клип түсірілді; * '''«Қазақ елі»''' - музыкасын жазған композитор Еркін Ынтықбаев, әнді орындаған әнші Роза Рымбаева. * '''«Арман досым» –''' музыкасын жазған композитор Тілектес Қажығалиев, әнді орындаған әнші Нағима Есқалиева; * '''«Аққу сенім» –''' музыкасын жазған композитор Жанбота Тұяқбаев, әнді алғаш орындаған әнші Мақпал Жүнісова, кейін орындаған әнші Тамара Асар; * '''«Далам менің» –''' музыкасын жазған композитор Мұрат Құсайынов, әнді орындаған «Дос-Мұқасан» тобы; * «'''Айнала» –''' музыкасын жазған композитор Дильмурат Бахаров, әнді орындаған «Дервиши» тобы. == Қазақстан Республикасының мемлекеттік марапаттары == [[Сурет:Сариев Ш.Н. - 15.jpg|солға|нобай]] 12.12.2005 – Отандық әдебиет пен мәдениетті дамытуға қосқан айрықша үлесі үшін '''«Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері»''' құрметті атағы берілді; 05.12.2011 – Отандық әдебиет пен музыка саласын дамытуға қосқан елеулі үлесі үшін '''«Парасат» орденімен''' марапатталды; 03.12.2020 – Отандық поэзияның дамуына қосқан зор үлесі, көп жылғы жемісті қызметі мен қоғамдық белсенділігі үшін '''І дәрежелі «Барыс» орденімен''' марапатталды ''(Марапат Президенттің қолымен Ақордада табысталды)''. == Өзге де марапаттар == 2003 – Әлемдік әдебиетті дамытуға қосқан айрықша  үлесі үшін Франц Кафка атындағы халықаралық алтын медалі; 2004 – «Әдебиет» аталымы бойынша Тәуелсіз «Платина Тарлан» ұлттық сыйлығы; 2004 – Поэзиядағы жетістіктері үшін «Жыл адамы – Алтын Адам» ұлттық сыйлығы; 2017 – «Халықтың сүйіктісі» ұлттық сыйлығы. 2007 жылы Қызылорда облысы «Арал ауданының Құрметті азаматы» атағы берілді. == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} {{wikify}} [[Санат:Қазақстан жазушылары]] [[Санат:Қазақстан ақындары]] [[Санат:Тәуелсіз "Тарлан" сыйлығының иегерлері]] [[Санат:Филология ғылымдарының кандидаттары]] o6xcozgzeyvx6fmzhzf7tfi0tl7g1f9 3391092 3391082 2024-10-16T06:28:24Z Ashina 7704 3391092 wikitext text/x-wiki {{Жазушы |Есімі = Шөмішбай Нағашыбайұлы Сариев |Суреті =Сариев Ш.Н. - 03.jpg |Туған күні = 15.04.1946 |Туған жері = [[Қызылорда облысы]], {{туғанжері|Арал ауданы|Арал ауданында}}, [[Шөміш]] |Қайтыс болған күні = 15.02.2021 |Қайтыс болған жері = |Азаматтығы = {{USSR}}<br />{{байрақ|Қазақ КСР}}<br />{{KAZ}} |Ұлты = Қазақ |Мансабы = [[ақын]] |Шығармашылық жылдары = |Бағыты = |Жанры = поэзия |Шығармалардың тілі = |Дебюті = |Марапаттары = {{{!}} {{!}}{{Парасат ордені}}{{!}}{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}} {{!}}} {{{!}} {{!}}{{Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері}} {{!}}} |Сыйлықтары = |Қолтаңбасы = }} '''Шөмішбай Нағашыбайұлы Сариев''' (''[[1946 жыл]]ы 15 сәуір [[Қызылорда облысы]], [[Арал ауданы]], [[Шөміш]] станциясы – [[2021 жыл]]ы 15 ақпан)'' — [[ақын|қазақ ақыны]], аудармашы. [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]], бірінші дәрежелі [[Барыс ордені|«Барыс»]]<ref>[[Барыс ордені]]</ref> және «[[Парасат ордені|Парасат» ордендерінің]] иегері.<ref>{{cite web|url=http://www.inform.kz/kaz/article/2455917|title=15 сәуір. ҚАЗАҚПАРАТ КҮНТІЗБЕСІ: АТАУЛЫ КҮНДЕР, ОҚИҒАЛАР, ЕСІМДЕР|accessdate=April 14, 2013}}</ref> Екі дүркін «Елім менің» атты Президент бәйгесі бас жүлдесінің, Франц Кафка атындағы халықаралық Алтын медаль сыйлығының, «Жыл Адамы – Алтын адам», «Платина Тарлан» сыйлықтарының, «Халықтың сүйіктісі» ұлттық сыйлығының лауреаты.<ref>«ХАЛЫҚТЫҢ СҮЙІКТІСІ» СЫЙЛЫҒЫНЫҢ ЛАУРЕАТЫ</ref> Филология ғылымдарының кандидаты. == Өмірбаяны == 1946 жылы 15 сәуір де [[Қызылорда облысы]], [[Арал ауданы]], [[Шөміш]] стансасында туған. Қамбаш орта мектебін бітірісімен, Қазалы аудандық «Ленин туы» және Арал аудандық «Толқын» газеттерінде қызмет атқарған.<ref name=":0">https://kitapkhana.kz/486-sariev-shmshbay.html - Қамбаш орта мектебін бітірісімен, Қазалы аудандық «Ленин туы» және Арал аудандық «Толқын» газеттерінде қызмет атқарған</ref> Алғашқы өлеңдері 1961 жылы Қызылорда облыстық «Ленин жолы» газетінде жарияланды. 1966 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің (қазіргі [[Қазақ ұлттық университеті|Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті]]) журналистика факультетіне оқуға түсіп, оны 1971 жылы тәмамдаған.<ref>https://www.kaznu.kz/kz/3/news/one/35092/ - ҚАЗҰУ-ДА АҚЫН ШӨМІШБАЙ САРИЕВКЕ АРНАЛҒАН КІТАПТЫҢ ТҰСАУКЕСЕРІ ӨТТІ</ref> Әр жылдары редакторлық және әдебиеттану саласында еңбек еткен. 1993 жылы кандидаттық диссертациясын қорғап, филология ғылымдарының кандидаты дәрежесін иеленді. Қазақстан Ғылым академиясының М. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында аға ғылыми қызметкер қызметін атқарды. === Қызметі === 1970-1974 жылдары «Қазақстан» саяси баспасында редактор болып қызмет атқарған. 1974 жылдан 1991 жылға дейін «Жұлдыз» журналының әуелі сын бөліміне орналасып, кейін поэзия, өнер және ғылым, сын библиография бөлімдерінің меңгерушісі болған. 1991 жылы конкурстық негізде Қазақстан Ғылым академиясы М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Қазіргі әдебиет бөліміне аға ғылыми қызметкер болып орналасты. 1993 жылы «Қазіргі қазақ лирикасының ізденістері» атты тақырыпта кандидаттық диссертация қорғап, филология ғылымдарының кандидаты дәрежесін иеленді. «ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдарындағы поэзия» атты монография жазып, Мағжан Жұмабайұлы, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы тағы да басқа алаш арыстарының еңбектерін ғылыми тұрғыда талдады. «70-ші, 80-ші, 90-шы жылдардағы қазақ поэзиясы» атты монографиясы жеке кітап болып «Ғылым» баспасынан жарық көрді. Мағжан Жұмабайұлының үш томдық шығармаларын дайындауға атсалысып (1995 ж.), өлеңдерінің ғылыми түсініктемелерін жазды және сол кітаптың редакция алқасының мүшесі болды. Өмірінің соңына дейін осы аталған институттың Абайтану бөлімінде аға ғылыми қызметкер болып қызмет атқарды.<ref name=":0" /> Ш. Сариев негізгі қызметімен бірге, Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясында бас маман қызметін атқарды. Сондай-ақ Қ. И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетінде және Д. А. Қонаев атындағы заң университетінде бірнеше жыл сабақ берді, қазіргі бағыт-бағдары жаңаша өзгерген [[Ақиқат журналы|«Ақиқат» журналының (бұрынғы «Қазақстан коммунисі» журналы)]] Руханият бөлімін басқарды. «Тамаша» телехабарының алғашқы кезеңдердегі он жыл бойғы авторы болды. == Шығармашылығы == Шөмішбай Сариев Д. Гулиа, О. Бергольц, И. Абашидзе, С. Викулов, А. Дементьев, Ф. Алиева, Р. Рождественский, Х. Абдуллин, М. Эминеску, Луиш ди Камоэнс сияқты көптеген шетел ақындарының өлеңдерін қазақ тіліне аударды.<ref>https://adebiportal.kz/kz/authors/view/1475 - Әдебиет порталы. Шөмішбай Сариев</ref> 1989 жылы «Қайнар» баспасынан «Тамаша, Тамаша, Тамаша» атты кітабы басылып шықты. Қазақ ақындары арасында тұңғыш рет «Ғашықтар жыры», «Бозжорға» атты авторлық бейнетаспасы жарық көрген. 2000 жылы Шөмішбай Сариев Бухарестте «ЮНЕСКО» ұйымдастырған Румынияның ұлы ақыны Михаил Эминескуге арналған бүкіл дүниежүзілік ақындар симпозиумына Қазақстан мен Орта Азиядан жалғыз қатысқан ақын болды<ref>https://tengrinews.kz/music/shomshbay-sariev-sozn-jazgan-gashyiktar-jyiryi-men-bozjorga-429033/ - Tengrinews: Шөмішбай Сариев сөзін жазған "Ғашықтар жыры" мен "Бозжорға" әндерінің шығу тарихы қандай?</ref>. Оның шығармалары орыс, украин, қырғыз, өзбек, тәжік, румын, чех, үнді және француз тілдеріне аударылып, жарияланды. 2003 жылы Прагада Чехияның ұлы ақын-жазушысы Франц Кафка атындағы халықаралық Алтын медаль сыйлығының лауреаты атанды. Осы жылы үнді тілінде «Теңізден соққан жел лебі» атты кітабы жарық көріп, Дели қаласында өткен кітаптың тұсаукесеріне қатысты. 2004 жылы «Жыл Адамы - Алтын Адам» және «Платина Тарлан» сыйлықтарының лауреаты атанды. 2006 жылы Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері атағына ие болды. 2008 жылы Парижде өткен «Ақындар көктемі» фестиваліне қатысып, оның өлеңдері 80 елге француз радиосы арқылы таралды. Сонымен қатар, француз тілінде «Дала желі» атты кітабы жарық көрді. 2016 жылы М. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты ақынның 70 жасқа толуына арналған «Ақындық – мұрат, ғалымдық – парасат» атты республикалық ғылыми-теориялық конференция өткізді. 2018 жылы Нью-Йоркте өткен тұңғыш Қазақ әдебиеті форумына қатысып, «Сәлем саған, туған ел» кітабының тұсаукесерін өткізді. == Ақынның шығармашылық кештері == * '''05.10.1983''' – «Туған жер» авторлық кеші, Ғ.Мүсірепов атындағы балалар мен жасөспірімдер театры (ТЮЗ); * '''15.04.1991''' – Арал теңізіне арналған қайырымдық кеші, М.Әуезов атындағы Қазақ ұлттық драма театры; * '''26.04.1996''' – Шөмішбай Сариевтің 50 жылдығына арналған авторлық кеші, М.Әуезов атындағы Қазақ ұлттық драма театры; * '''13.01.2001''' – «Боз жорға» авторлық кеші, Республика сарайы; * '''17.04.2003''' – «Ғашық жүрек» авторлық кеші, Республика сарайы; * '''15.04.2006''' – Ш.Сариевтің 60 жылдығына арналған «Атамекен-ай!» авторлық кеші, Республика сарайы; * '''15.04.2009''' – «Ақын Шөмішбай Сариев – Пайғамбар жасында» авторлық кеші, Республика сарайы; * '''22.10.2011''' – «Айналдым сенен, Атамекен-ай!» авторлық кеші, Балуан Шолақ атындағы спорт сарайы; * '''19.04.2016''' – Ш.Сариевтің 70 жылдығына арналған «Айналдым қазақ деген халықтан мен...» шығармашылық кеші, Абай атындағы опера және балет театры; * '''06.10.2023''' – Ш.Сариевтің шығармашылығына арналған «Теңіздей тебірендім, тербедің...» атты еске алу кеші, Н.Бекежанов атындағы Қызылорда облыстық қазақ академиялық музыкалық драма театры. == Шығармалары == * '''''«Балдәурен»''', Өлеңдер. А., «Жазушы», 1974;'' * '''''«Арайлы көктем»,''''' ''Творчестволық портреттер. А., «Қазақстан», 1974;'' * '''''«Теңізден соққан жел»,''''' ''Өлеңдер мен поэма. А., «Жазушы», 1975;'' * '''''«Тағдыр».''''' ''Өлеңдер және балладалар. А., «Жалын», 1976;'' * '''''«Заула, тұлпар уақыт»,''''' ''Өлеңдер. А., «Жалын», 1979;'' * '''''«Өң мен түс»,''''' ''Өлеңдер және толғаулар. А., «Жалын», 1980;'' * '''''«Үш өлшем»,''''' ''Өлеңдер. А., «Жалын», 1982;'' * '''''«Созвучие»,''''' ''аударма. /орыс тілінде/, «Жалын»1983;'' * '''''«Тағдыр жыры»,''''' ''Өлеңдер. А., «Жазушы». 1984;'' * '''«''Веет ветер морской»,''''' ''/орыс тілінде/, «Жалын» 1987;'' * '''''«Біздің ғасыр»,''''' ''Өлеңдер. Поэмалар. А., «Жазушы», 1989;'' * '''''«Тамаша»,''''' ''А., «Қайнар», 1989;'' * '''''«Сүйінші»,''''' ''Замандас композиторлардың әндеріне жазылған өлеңдер. А., «Ардана қайырымдылық қоры», 1992;'' * '''''«Сағынышым теңіз»,''''' ''Өлеңдер, поэмалар. Таңдамалы. А., «Жазушы», 1994;'' * '''''«Песня сожаления»,''''' ''Издательства Международного Сообщества Писательских Союзов «Стилистика» /алты ақынның өлеңдері/ Москва,1998;'' * '''''«Қос қанат»,''''' ''Өлеңдер. «Әсем-систем», 2004;'' * '''''«Екі томдық шығармалар жинағы»,''''' ''Өлеңдер. «Елорда» 2006;'' * '''''«Шөмішбай Сариев. Шығармалары»,''''' ''Өлеңдер. «Фолиант», 2008;'' * '''''«Дала желі»,''''' ''Француз тілінде, /Ш.Сариев, О.Сүлейменов, Н.Оразалин/ Париж, 2008;'' '''''«Шөл даланың ұлымын...»,''''' ''Өлеңдер. «Қайнар», 2008;'' * '''''Камоэнс. Сонеттер,''''' ''«Аударма» баспасы, 2009;'' * '''''«Айналдым сенен, Атамекен-ай»,''''' ''«SanSam», 2011;'' * '''''«Поэзия падишасы – лирика»,''''' ''Өлеңдер. «Тау-Самал», 2012;'' * '''''«Қазақ лирикасы: көркемдік ізденістер және ұлт тәуелсіздігі»,''''' ''Ғылыми зерттеулер, сын мақалалар, «Тау-Самал», 2012;'' * '''''«Ұлы даланың тарихы»''''' ''қазақ әдебиеті антологиясы (Америка), 2013;'' * '''''«Өлеңдер, поэмалар»''''' ''таңдамалы шығармалар жинағы, «ҚАЗАҚПАРАТ» баспа корпорациясы, 2016;'' * '''''«Сәлем саған, туған ел»,''''' ''ән мәтіндері мен ноталар жинағы, «SanSam», 2018;'' * '''''«Жүрегім – Қазақ елі»''''' ''жыр жинағы, «Атамұра», 2021;'' * '''''«Қос қанатты ақын Шөмішбай Сариев»,''''' ''фотоальбом, «Дәуір», 2022;'' * '''''«Ғибратты ғұмыр»,''''' '' «Қазақ университеті», 2022;'' * '''''«Дүниені жалт қаратсам деп едім»,''''' ''/ұйғыр тілінде/, 2023;'' * '''''«Шөмішбай Сариев. Библиографиялық көрсеткіш»,''''' ''/С.Мұқанов атындағы ОӘҒК, Республикалық ғылыми-педагогикалық кітапхана/ 2023;'' '''''«Теңізден соққан жел»,''''' ''өлеңдер, «Атамұра» баспасы, 2024.'' == Ақынның өлеңіне жазылған әндер == [[Сурет:Сариев Ш.Н. - 11.jpg|нобай]] ''Ш.Сариевтің жалпы 300-ден астам өлеңіне ән жазылған. Соның ішінде халыққа кеңінен тараған әндері:'' * '''"Айналдым сенен, атамекен-ай"''' - музыкасын жазған композитор Жанбота Тұяқбаев, әнді орындаған әнші Роза Рымбаева; * '''" Сарыарқа"''' - музыкасын жазған композитор Сейдолла Бәйтереков, әнді орындаған Бағдат Сәмединова; * '''"Қарағым-ай"''' - музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді алғаш орындаған әнші Нұрлан Өнербаев, кейін орындаған әншілер Сүлеймен Ибрагимов, Димаш Құдайберген; * '''"Аяулым"''' - музыкасын жазған композитор Төлеген Мұхамеджанов, әнді орындаған әнші Бауыржан Исаев; * '''"Сәлем саған, туған ел"''' - музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді алғаш орындаған әнші Роза Рымбаева, кейін орындаған әнші Нағима Есқалиева; * '''"Ойлан балам"''' - музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді алғаш орындаған актер Досхан Жолжақсынов, кейін орындаған актер Еркін Жолжақсынов; * '''"Жусан исі"''' - музыкасын жазған композитор Сейдолла Бәйтереков, әнді алғаш орындаған Нұрлан Өнербаев, кейін орындаған әнші Жеңіс Ысқақова; * '''"Арман жолдар"''' - музыкасын жазған композитор Карина Абдулина, әнді орындаған әнші Карина Абдулина; * '''"Домбыра туралы баллада"''' - музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді орындаған әнші Роза Рымбаева; * '''"Аққу арман"''' - музыкасын жазған композитор Төлеген Мұхамеджанов, әнді алғаш орындаған әнші Нұрлан Өнербаев, кейін орындаған әнші Жанболат Ербатыров; * '''«Сағындым сағым жылдар» -''' музыкасын жазған композитор Гүлнәр Дәукенова, әнді алғаш орындаған әнші Мақпал Жүнісова, кейін орындаған әншілер Меруерт Түсіпбаева, Айгүл Иманбаева, Гүлнұр Оразымбетова; * '''«Боз жорға»''' - музыкасын жазған композитор Бейбіт Оралұлы, әнді алғаш орындаған «На-на» тобы, кейін «Ринго» тобы, «Алатау серілері» тобы; * '''«Өзің куә Алматым»''' - музыкасын жазған композитор Владимир Питерцев, әнді  орындаған әнші  Бағдат Сәмединова; * '''«Қайран уақыт»''' - музыкасын жазған композитор Гүлнәр Дәукенова, әнді алғаш орындаған әнші Мақпал Жүнісова; * '''«Сен мұңыңды бер маған» -''' музыкасын жазған композитор Карина Абдуллина, әнді орындаған алғаш әнші Карина Абдуллина; * '''«Аралдан ұшқан аққулар»''' - музыкасын жазған композитор Сейдолла Бәйтереков, әнді алғаш орындаған әнші Роза Рымбаева, кейін орындаған әнші Диана Шарапова; * '''«Дос керек'''» - музыкасын жазған композитор Владимир Питерцев, әнді  орындаған әншілер Сәкен Майғазиев пен Мақсат Базарбаев; * '''«Қимай сені барамын»''' - музыкасын жазған композитор Төлеген Мұхамеджанов, әнді алғаш орындаған әнші Меруерт Түсіпбаева, кейін орындаған әнші Әлішер Каримов; * «'''Балдәурен» -''' музыкасын жазған Сейдолла Бәйтереков, әнді орындаған Роза Рымбаева және «Мұзарт» тобы; * '''«Өкінбе сен» -''' музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді  орындаған әнші Жұбаныш Жексен; * '''«Өмір-өзен» -''' музыкасын жазған әнші-композитор Медеу Арынбаев, әнді орындаған әнші Медеу Арынбаев; * '''«Ғашықтар жыры»''' - музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді алғаш орындаған әншілер Мақпал Жүнісова мен Сембек Жұмағалиев, кейін орындаған Мирас пен Құралай; * '''«Ақ босаға»''' - музыкасын жазған композитор Нұр, әнді  орындаған «Жігіттер» квартеті; * '''«Мазала»''' - музыкасын жазған композитор Дәурен Шәріп, әнді орындаған әнші Қайрат Нұртас; * '''«Өмір саған разымын» -''' музыкасын жазған әнші Бүркіт, әнді орындаған әнші Бүркіт; * '''«Арқаның сұлу аруы-ай»''' - музыкасын жазған композитор Бейбіт Оралұлы, әнді орындаған әнші Майра Мұхамедқызы; * '''«Ауылым әніміз»''' - музыкасын жазған композитор Дильмұрат Бахар,  орындаған әнші Нұрлан Абдуллин; * '''«Аққуым» -''' музыкасын жазған композитор Төлеген Мұхамеджанов, әнді орындаған Нұржамал Үсенбаева; * '''«Сағынышым Астана'''» - музыкасын жазған композитор Ренат Гайсин, әнді алғаш орындаған Батырхан Шүкенов, кейін осы әнге бір топ майталман әншілермен  клип түсірілді; * '''«Қазақ елі»''' - музыкасын жазған композитор Еркін Ынтықбаев, әнді орындаған әнші Роза Рымбаева. * '''«Арман досым» –''' музыкасын жазған композитор Тілектес Қажығалиев, әнді орындаған әнші Нағима Есқалиева; * '''«Аққу сенім» –''' музыкасын жазған композитор Жанбота Тұяқбаев, әнді алғаш орындаған әнші Мақпал Жүнісова, кейін орындаған әнші Тамара Асар; * '''«Далам менің» –''' музыкасын жазған композитор Мұрат Құсайынов, әнді орындаған «Дос-Мұқасан» тобы; * «'''Айнала» –''' музыкасын жазған композитор Дильмурат Бахаров, әнді орындаған «Дервиши» тобы. == Мемлекеттік наградалары == '''«Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері»''' құрметті атағы берілді (12.12.2005); '''«Парасат» ордені''' (05.12.2011); '''І дәрежелі «Барыс» ордені''' ''(Марапат Президенттің қолымен Ақордада табысталды) (03.12.2020 )''. == Өзге де марапаттар == [[Сурет:Сариев Ш.Н. - 15.jpg|солға|нобай]] Әлемдік әдебиетті дамытуға қосқан айрықша  үлесі үшін Франц Кафка атындағы халықаралық алтын медалі (2003); «Әдебиет» аталымы бойынша Тәуелсіз «Платина Тарлан» ұлттық сыйлығы (2004); Поэзиядағы жетістіктері үшін «Жыл адамы – Алтын Адам» ұлттық сыйлығы (2004); 2007 жылы Қызылорда облысы «Арал ауданының Құрметті азаматы» атағы берілді. == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} {{wikify}} [[Санат:Қазақстан жазушылары]] [[Санат:Қазақстан ақындары]] [[Санат:Тәуелсіз "Тарлан" сыйлығының иегерлері]] [[Санат:Филология ғылымдарының кандидаттары]] pzq75g3vs5asjwtmnhh1d16aj9ein0b 3391093 3391092 2024-10-16T06:29:08Z Ashina 7704 /* Шығармалары */ 3391093 wikitext text/x-wiki {{Жазушы |Есімі = Шөмішбай Нағашыбайұлы Сариев |Суреті =Сариев Ш.Н. - 03.jpg |Туған күні = 15.04.1946 |Туған жері = [[Қызылорда облысы]], {{туғанжері|Арал ауданы|Арал ауданында}}, [[Шөміш]] |Қайтыс болған күні = 15.02.2021 |Қайтыс болған жері = |Азаматтығы = {{USSR}}<br />{{байрақ|Қазақ КСР}}<br />{{KAZ}} |Ұлты = Қазақ |Мансабы = [[ақын]] |Шығармашылық жылдары = |Бағыты = |Жанры = поэзия |Шығармалардың тілі = |Дебюті = |Марапаттары = {{{!}} {{!}}{{Парасат ордені}}{{!}}{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}} {{!}}} {{{!}} {{!}}{{Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері}} {{!}}} |Сыйлықтары = |Қолтаңбасы = }} '''Шөмішбай Нағашыбайұлы Сариев''' (''[[1946 жыл]]ы 15 сәуір [[Қызылорда облысы]], [[Арал ауданы]], [[Шөміш]] станциясы – [[2021 жыл]]ы 15 ақпан)'' — [[ақын|қазақ ақыны]], аудармашы. [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]], бірінші дәрежелі [[Барыс ордені|«Барыс»]]<ref>[[Барыс ордені]]</ref> және «[[Парасат ордені|Парасат» ордендерінің]] иегері.<ref>{{cite web|url=http://www.inform.kz/kaz/article/2455917|title=15 сәуір. ҚАЗАҚПАРАТ КҮНТІЗБЕСІ: АТАУЛЫ КҮНДЕР, ОҚИҒАЛАР, ЕСІМДЕР|accessdate=April 14, 2013}}</ref> Екі дүркін «Елім менің» атты Президент бәйгесі бас жүлдесінің, Франц Кафка атындағы халықаралық Алтын медаль сыйлығының, «Жыл Адамы – Алтын адам», «Платина Тарлан» сыйлықтарының, «Халықтың сүйіктісі» ұлттық сыйлығының лауреаты.<ref>«ХАЛЫҚТЫҢ СҮЙІКТІСІ» СЫЙЛЫҒЫНЫҢ ЛАУРЕАТЫ</ref> Филология ғылымдарының кандидаты. == Өмірбаяны == 1946 жылы 15 сәуір де [[Қызылорда облысы]], [[Арал ауданы]], [[Шөміш]] стансасында туған. Қамбаш орта мектебін бітірісімен, Қазалы аудандық «Ленин туы» және Арал аудандық «Толқын» газеттерінде қызмет атқарған.<ref name=":0">https://kitapkhana.kz/486-sariev-shmshbay.html - Қамбаш орта мектебін бітірісімен, Қазалы аудандық «Ленин туы» және Арал аудандық «Толқын» газеттерінде қызмет атқарған</ref> Алғашқы өлеңдері 1961 жылы Қызылорда облыстық «Ленин жолы» газетінде жарияланды. 1966 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің (қазіргі [[Қазақ ұлттық университеті|Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті]]) журналистика факультетіне оқуға түсіп, оны 1971 жылы тәмамдаған.<ref>https://www.kaznu.kz/kz/3/news/one/35092/ - ҚАЗҰУ-ДА АҚЫН ШӨМІШБАЙ САРИЕВКЕ АРНАЛҒАН КІТАПТЫҢ ТҰСАУКЕСЕРІ ӨТТІ</ref> Әр жылдары редакторлық және әдебиеттану саласында еңбек еткен. 1993 жылы кандидаттық диссертациясын қорғап, филология ғылымдарының кандидаты дәрежесін иеленді. Қазақстан Ғылым академиясының М. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында аға ғылыми қызметкер қызметін атқарды. === Қызметі === 1970-1974 жылдары «Қазақстан» саяси баспасында редактор болып қызмет атқарған. 1974 жылдан 1991 жылға дейін «Жұлдыз» журналының әуелі сын бөліміне орналасып, кейін поэзия, өнер және ғылым, сын библиография бөлімдерінің меңгерушісі болған. 1991 жылы конкурстық негізде Қазақстан Ғылым академиясы М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Қазіргі әдебиет бөліміне аға ғылыми қызметкер болып орналасты. 1993 жылы «Қазіргі қазақ лирикасының ізденістері» атты тақырыпта кандидаттық диссертация қорғап, филология ғылымдарының кандидаты дәрежесін иеленді. «ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдарындағы поэзия» атты монография жазып, Мағжан Жұмабайұлы, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы тағы да басқа алаш арыстарының еңбектерін ғылыми тұрғыда талдады. «70-ші, 80-ші, 90-шы жылдардағы қазақ поэзиясы» атты монографиясы жеке кітап болып «Ғылым» баспасынан жарық көрді. Мағжан Жұмабайұлының үш томдық шығармаларын дайындауға атсалысып (1995 ж.), өлеңдерінің ғылыми түсініктемелерін жазды және сол кітаптың редакция алқасының мүшесі болды. Өмірінің соңына дейін осы аталған институттың Абайтану бөлімінде аға ғылыми қызметкер болып қызмет атқарды.<ref name=":0" /> Ш. Сариев негізгі қызметімен бірге, Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясында бас маман қызметін атқарды. Сондай-ақ Қ. И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетінде және Д. А. Қонаев атындағы заң университетінде бірнеше жыл сабақ берді, қазіргі бағыт-бағдары жаңаша өзгерген [[Ақиқат журналы|«Ақиқат» журналының (бұрынғы «Қазақстан коммунисі» журналы)]] Руханият бөлімін басқарды. «Тамаша» телехабарының алғашқы кезеңдердегі он жыл бойғы авторы болды. == Шығармашылығы == Шөмішбай Сариев Д. Гулиа, О. Бергольц, И. Абашидзе, С. Викулов, А. Дементьев, Ф. Алиева, Р. Рождественский, Х. Абдуллин, М. Эминеску, Луиш ди Камоэнс сияқты көптеген шетел ақындарының өлеңдерін қазақ тіліне аударды.<ref>https://adebiportal.kz/kz/authors/view/1475 - Әдебиет порталы. Шөмішбай Сариев</ref> 1989 жылы «Қайнар» баспасынан «Тамаша, Тамаша, Тамаша» атты кітабы басылып шықты. Қазақ ақындары арасында тұңғыш рет «Ғашықтар жыры», «Бозжорға» атты авторлық бейнетаспасы жарық көрген. 2000 жылы Шөмішбай Сариев Бухарестте «ЮНЕСКО» ұйымдастырған Румынияның ұлы ақыны Михаил Эминескуге арналған бүкіл дүниежүзілік ақындар симпозиумына Қазақстан мен Орта Азиядан жалғыз қатысқан ақын болды<ref>https://tengrinews.kz/music/shomshbay-sariev-sozn-jazgan-gashyiktar-jyiryi-men-bozjorga-429033/ - Tengrinews: Шөмішбай Сариев сөзін жазған "Ғашықтар жыры" мен "Бозжорға" әндерінің шығу тарихы қандай?</ref>. Оның шығармалары орыс, украин, қырғыз, өзбек, тәжік, румын, чех, үнді және француз тілдеріне аударылып, жарияланды. 2003 жылы Прагада Чехияның ұлы ақын-жазушысы Франц Кафка атындағы халықаралық Алтын медаль сыйлығының лауреаты атанды. Осы жылы үнді тілінде «Теңізден соққан жел лебі» атты кітабы жарық көріп, Дели қаласында өткен кітаптың тұсаукесеріне қатысты. 2004 жылы «Жыл Адамы - Алтын Адам» және «Платина Тарлан» сыйлықтарының лауреаты атанды. 2006 жылы Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері атағына ие болды. 2008 жылы Парижде өткен «Ақындар көктемі» фестиваліне қатысып, оның өлеңдері 80 елге француз радиосы арқылы таралды. Сонымен қатар, француз тілінде «Дала желі» атты кітабы жарық көрді. 2016 жылы М. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты ақынның 70 жасқа толуына арналған «Ақындық – мұрат, ғалымдық – парасат» атты республикалық ғылыми-теориялық конференция өткізді. 2018 жылы Нью-Йоркте өткен тұңғыш Қазақ әдебиеті форумына қатысып, «Сәлем саған, туған ел» кітабының тұсаукесерін өткізді. == Ақынның шығармашылық кештері == * '''05.10.1983''' – «Туған жер» авторлық кеші, Ғ.Мүсірепов атындағы балалар мен жасөспірімдер театры (ТЮЗ); * '''15.04.1991''' – Арал теңізіне арналған қайырымдық кеші, М.Әуезов атындағы Қазақ ұлттық драма театры; * '''26.04.1996''' – Шөмішбай Сариевтің 50 жылдығына арналған авторлық кеші, М.Әуезов атындағы Қазақ ұлттық драма театры; * '''13.01.2001''' – «Боз жорға» авторлық кеші, Республика сарайы; * '''17.04.2003''' – «Ғашық жүрек» авторлық кеші, Республика сарайы; * '''15.04.2006''' – Ш.Сариевтің 60 жылдығына арналған «Атамекен-ай!» авторлық кеші, Республика сарайы; * '''15.04.2009''' – «Ақын Шөмішбай Сариев – Пайғамбар жасында» авторлық кеші, Республика сарайы; * '''22.10.2011''' – «Айналдым сенен, Атамекен-ай!» авторлық кеші, Балуан Шолақ атындағы спорт сарайы; * '''19.04.2016''' – Ш.Сариевтің 70 жылдығына арналған «Айналдым қазақ деген халықтан мен...» шығармашылық кеші, Абай атындағы опера және балет театры; * '''06.10.2023''' – Ш.Сариевтің шығармашылығына арналған «Теңіздей тебірендім, тербедің...» атты еске алу кеші, Н.Бекежанов атындағы Қызылорда облыстық қазақ академиялық музыкалық драма театры. == Шығармалары == {| class="wikitable" style="width:100%;" |- ! style="width:50%;" | Шығармалары (1) ! style="width:50%;" | Шығармалары (2) |- | * «Балдәурен», Өлеңдер. А., «Жазушы», 1974; * «Арайлы көктем», Творчестволық портреттер. А., «Қазақстан», 1974; * «Теңізден соққан жел», Өлеңдер мен поэма. А., «Жазушы», 1975; * «Тағдыр». Өлеңдер және балладалар. А., «Жалын», 1976; * «Заула, тұлпар уақыт», Өлеңдер. А., «Жалын», 1979; * «Өң мен түс», Өлеңдер және толғаулар. А., «Жалын», 1980; * «Үш өлшем», Өлеңдер. А., «Жалын», 1982; * «Созвучие», аударма. /орыс тілінде/, «Жалын», 1983; * «Тағдыр жыры», Өлеңдер. А., «Жазушы», 1984; * «Веет ветер морской», /орыс тілінде/, «Жалын», 1987; * «Біздің ғасыр», Өлеңдер. Поэмалар. А., «Жазушы», 1989; * «Тамаша», А., «Қайнар», 1989; * «Сүйінші», Замандас композиторлардың әндеріне жазылған өлеңдер. А., «Ардана қайырымдылық қоры», 1992; | * «Сағынышым теңіз», Өлеңдер, поэмалар. Таңдамалы. А., «Жазушы», 1994; * «Песня сожаления», Москва, 1998; * «Қос қанат», Өлеңдер. «Әсем-систем», 2004; * «Екі томдық шығармалар жинағы», Өлеңдер. «Елорда» 2006; * «Шөмішбай Сариев. Шығармалары», Өлеңдер. «Фолиант», 2008; * «Дала желі», Француз тілінде, Париж, 2008; * «Шөл даланың ұлымын...», Өлеңдер. «Қайнар», 2008; * Камоэнс. Сонеттер, «Аударма» баспасы, 2009; * «Айналдым сенен, Атамекен-ай», «SanSam», 2011; * «Поэзия падишасы – лирика», Өлеңдер. «Тау-Самал», 2012; * «Ұлы даланың тарихы» қазақ әдебиеті антологиясы (Америка), 2013; * «Өлеңдер, поэмалар» таңдамалы шығармалар жинағы, «ҚАЗАҚПАРАТ», 2016; * «Сәлем саған, туған ел», ән мәтіндері мен ноталар жинағы, «SanSam», 2018; |- | * «Жүрегім – Қазақ елі» жыр жинағы, «Атамұра», 2021; * «Қос қанатты ақын Шөмішбай Сариев», фотоальбом, «Дәуір», 2022; * «Ғибратты ғұмыр», «Қазақ университеті», 2022; * «Дүниені жалт қаратсам деп едім», /ұйғыр тілінде/, 2023; * «Шөмішбай Сариев. Библиографиялық көрсеткіш», 2023; * «Теңізден соққан жел», өлеңдер, «Атамұра» баспасы, 2024. | |} == Ақынның өлеңіне жазылған әндер == [[Сурет:Сариев Ш.Н. - 11.jpg|нобай]] ''Ш.Сариевтің жалпы 300-ден астам өлеңіне ән жазылған. Соның ішінде халыққа кеңінен тараған әндері:'' * '''"Айналдым сенен, атамекен-ай"''' - музыкасын жазған композитор Жанбота Тұяқбаев, әнді орындаған әнші Роза Рымбаева; * '''" Сарыарқа"''' - музыкасын жазған композитор Сейдолла Бәйтереков, әнді орындаған Бағдат Сәмединова; * '''"Қарағым-ай"''' - музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді алғаш орындаған әнші Нұрлан Өнербаев, кейін орындаған әншілер Сүлеймен Ибрагимов, Димаш Құдайберген; * '''"Аяулым"''' - музыкасын жазған композитор Төлеген Мұхамеджанов, әнді орындаған әнші Бауыржан Исаев; * '''"Сәлем саған, туған ел"''' - музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді алғаш орындаған әнші Роза Рымбаева, кейін орындаған әнші Нағима Есқалиева; * '''"Ойлан балам"''' - музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді алғаш орындаған актер Досхан Жолжақсынов, кейін орындаған актер Еркін Жолжақсынов; * '''"Жусан исі"''' - музыкасын жазған композитор Сейдолла Бәйтереков, әнді алғаш орындаған Нұрлан Өнербаев, кейін орындаған әнші Жеңіс Ысқақова; * '''"Арман жолдар"''' - музыкасын жазған композитор Карина Абдулина, әнді орындаған әнші Карина Абдулина; * '''"Домбыра туралы баллада"''' - музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді орындаған әнші Роза Рымбаева; * '''"Аққу арман"''' - музыкасын жазған композитор Төлеген Мұхамеджанов, әнді алғаш орындаған әнші Нұрлан Өнербаев, кейін орындаған әнші Жанболат Ербатыров; * '''«Сағындым сағым жылдар» -''' музыкасын жазған композитор Гүлнәр Дәукенова, әнді алғаш орындаған әнші Мақпал Жүнісова, кейін орындаған әншілер Меруерт Түсіпбаева, Айгүл Иманбаева, Гүлнұр Оразымбетова; * '''«Боз жорға»''' - музыкасын жазған композитор Бейбіт Оралұлы, әнді алғаш орындаған «На-на» тобы, кейін «Ринго» тобы, «Алатау серілері» тобы; * '''«Өзің куә Алматым»''' - музыкасын жазған композитор Владимир Питерцев, әнді  орындаған әнші  Бағдат Сәмединова; * '''«Қайран уақыт»''' - музыкасын жазған композитор Гүлнәр Дәукенова, әнді алғаш орындаған әнші Мақпал Жүнісова; * '''«Сен мұңыңды бер маған» -''' музыкасын жазған композитор Карина Абдуллина, әнді орындаған алғаш әнші Карина Абдуллина; * '''«Аралдан ұшқан аққулар»''' - музыкасын жазған композитор Сейдолла Бәйтереков, әнді алғаш орындаған әнші Роза Рымбаева, кейін орындаған әнші Диана Шарапова; * '''«Дос керек'''» - музыкасын жазған композитор Владимир Питерцев, әнді  орындаған әншілер Сәкен Майғазиев пен Мақсат Базарбаев; * '''«Қимай сені барамын»''' - музыкасын жазған композитор Төлеген Мұхамеджанов, әнді алғаш орындаған әнші Меруерт Түсіпбаева, кейін орындаған әнші Әлішер Каримов; * «'''Балдәурен» -''' музыкасын жазған Сейдолла Бәйтереков, әнді орындаған Роза Рымбаева және «Мұзарт» тобы; * '''«Өкінбе сен» -''' музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді  орындаған әнші Жұбаныш Жексен; * '''«Өмір-өзен» -''' музыкасын жазған әнші-композитор Медеу Арынбаев, әнді орындаған әнші Медеу Арынбаев; * '''«Ғашықтар жыры»''' - музыкасын жазған композитор Кеңес Дүйсекеев, әнді алғаш орындаған әншілер Мақпал Жүнісова мен Сембек Жұмағалиев, кейін орындаған Мирас пен Құралай; * '''«Ақ босаға»''' - музыкасын жазған композитор Нұр, әнді  орындаған «Жігіттер» квартеті; * '''«Мазала»''' - музыкасын жазған композитор Дәурен Шәріп, әнді орындаған әнші Қайрат Нұртас; * '''«Өмір саған разымын» -''' музыкасын жазған әнші Бүркіт, әнді орындаған әнші Бүркіт; * '''«Арқаның сұлу аруы-ай»''' - музыкасын жазған композитор Бейбіт Оралұлы, әнді орындаған әнші Майра Мұхамедқызы; * '''«Ауылым әніміз»''' - музыкасын жазған композитор Дильмұрат Бахар,  орындаған әнші Нұрлан Абдуллин; * '''«Аққуым» -''' музыкасын жазған композитор Төлеген Мұхамеджанов, әнді орындаған Нұржамал Үсенбаева; * '''«Сағынышым Астана'''» - музыкасын жазған композитор Ренат Гайсин, әнді алғаш орындаған Батырхан Шүкенов, кейін осы әнге бір топ майталман әншілермен  клип түсірілді; * '''«Қазақ елі»''' - музыкасын жазған композитор Еркін Ынтықбаев, әнді орындаған әнші Роза Рымбаева. * '''«Арман досым» –''' музыкасын жазған композитор Тілектес Қажығалиев, әнді орындаған әнші Нағима Есқалиева; * '''«Аққу сенім» –''' музыкасын жазған композитор Жанбота Тұяқбаев, әнді алғаш орындаған әнші Мақпал Жүнісова, кейін орындаған әнші Тамара Асар; * '''«Далам менің» –''' музыкасын жазған композитор Мұрат Құсайынов, әнді орындаған «Дос-Мұқасан» тобы; * «'''Айнала» –''' музыкасын жазған композитор Дильмурат Бахаров, әнді орындаған «Дервиши» тобы. == Мемлекеттік наградалары == '''«Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері»''' құрметті атағы берілді (12.12.2005); '''«Парасат» ордені''' (05.12.2011); '''І дәрежелі «Барыс» ордені''' ''(Марапат Президенттің қолымен Ақордада табысталды) (03.12.2020 )''. == Өзге де марапаттар == [[Сурет:Сариев Ш.Н. - 15.jpg|солға|нобай]] Әлемдік әдебиетті дамытуға қосқан айрықша  үлесі үшін Франц Кафка атындағы халықаралық алтын медалі (2003); «Әдебиет» аталымы бойынша Тәуелсіз «Платина Тарлан» ұлттық сыйлығы (2004); Поэзиядағы жетістіктері үшін «Жыл адамы – Алтын Адам» ұлттық сыйлығы (2004); 2007 жылы Қызылорда облысы «Арал ауданының Құрметті азаматы» атағы берілді. == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} {{wikify}} [[Санат:Қазақстан жазушылары]] [[Санат:Қазақстан ақындары]] [[Санат:Тәуелсіз "Тарлан" сыйлығының иегерлері]] [[Санат:Филология ғылымдарының кандидаттары]] 8x32ohio061h0nclb89zaoxy9awbugw 3391095 3391093 2024-10-16T06:34:21Z Ashina 7704 /* Ақынның өлеңіне жазылған әндер */ 3391095 wikitext text/x-wiki {{Жазушы |Есімі = Шөмішбай Нағашыбайұлы Сариев |Суреті =Сариев Ш.Н. - 03.jpg |Туған күні = 15.04.1946 |Туған жері = [[Қызылорда облысы]], {{туғанжері|Арал ауданы|Арал ауданында}}, [[Шөміш]] |Қайтыс болған күні = 15.02.2021 |Қайтыс болған жері = |Азаматтығы = {{USSR}}<br />{{байрақ|Қазақ КСР}}<br />{{KAZ}} |Ұлты = Қазақ |Мансабы = [[ақын]] |Шығармашылық жылдары = |Бағыты = |Жанры = поэзия |Шығармалардың тілі = |Дебюті = |Марапаттары = {{{!}} {{!}}{{Парасат ордені}}{{!}}{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}} {{!}}} {{{!}} {{!}}{{Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері}} {{!}}} |Сыйлықтары = |Қолтаңбасы = }} '''Шөмішбай Нағашыбайұлы Сариев''' (''[[1946 жыл]]ы 15 сәуір [[Қызылорда облысы]], [[Арал ауданы]], [[Шөміш]] станциясы – [[2021 жыл]]ы 15 ақпан)'' — [[ақын|қазақ ақыны]], аудармашы. [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]], бірінші дәрежелі [[Барыс ордені|«Барыс»]]<ref>[[Барыс ордені]]</ref> және «[[Парасат ордені|Парасат» ордендерінің]] иегері.<ref>{{cite web|url=http://www.inform.kz/kaz/article/2455917|title=15 сәуір. ҚАЗАҚПАРАТ КҮНТІЗБЕСІ: АТАУЛЫ КҮНДЕР, ОҚИҒАЛАР, ЕСІМДЕР|accessdate=April 14, 2013}}</ref> Екі дүркін «Елім менің» атты Президент бәйгесі бас жүлдесінің, Франц Кафка атындағы халықаралық Алтын медаль сыйлығының, «Жыл Адамы – Алтын адам», «Платина Тарлан» сыйлықтарының, «Халықтың сүйіктісі» ұлттық сыйлығының лауреаты.<ref>«ХАЛЫҚТЫҢ СҮЙІКТІСІ» СЫЙЛЫҒЫНЫҢ ЛАУРЕАТЫ</ref> Филология ғылымдарының кандидаты. == Өмірбаяны == 1946 жылы 15 сәуір де [[Қызылорда облысы]], [[Арал ауданы]], [[Шөміш]] стансасында туған. Қамбаш орта мектебін бітірісімен, Қазалы аудандық «Ленин туы» және Арал аудандық «Толқын» газеттерінде қызмет атқарған.<ref name=":0">https://kitapkhana.kz/486-sariev-shmshbay.html - Қамбаш орта мектебін бітірісімен, Қазалы аудандық «Ленин туы» және Арал аудандық «Толқын» газеттерінде қызмет атқарған</ref> Алғашқы өлеңдері 1961 жылы Қызылорда облыстық «Ленин жолы» газетінде жарияланды. 1966 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің (қазіргі [[Қазақ ұлттық университеті|Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті]]) журналистика факультетіне оқуға түсіп, оны 1971 жылы тәмамдаған.<ref>https://www.kaznu.kz/kz/3/news/one/35092/ - ҚАЗҰУ-ДА АҚЫН ШӨМІШБАЙ САРИЕВКЕ АРНАЛҒАН КІТАПТЫҢ ТҰСАУКЕСЕРІ ӨТТІ</ref> Әр жылдары редакторлық және әдебиеттану саласында еңбек еткен. 1993 жылы кандидаттық диссертациясын қорғап, филология ғылымдарының кандидаты дәрежесін иеленді. Қазақстан Ғылым академиясының М. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында аға ғылыми қызметкер қызметін атқарды. === Қызметі === 1970-1974 жылдары «Қазақстан» саяси баспасында редактор болып қызмет атқарған. 1974 жылдан 1991 жылға дейін «Жұлдыз» журналының әуелі сын бөліміне орналасып, кейін поэзия, өнер және ғылым, сын библиография бөлімдерінің меңгерушісі болған. 1991 жылы конкурстық негізде Қазақстан Ғылым академиясы М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Қазіргі әдебиет бөліміне аға ғылыми қызметкер болып орналасты. 1993 жылы «Қазіргі қазақ лирикасының ізденістері» атты тақырыпта кандидаттық диссертация қорғап, филология ғылымдарының кандидаты дәрежесін иеленді. «ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдарындағы поэзия» атты монография жазып, Мағжан Жұмабайұлы, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы тағы да басқа алаш арыстарының еңбектерін ғылыми тұрғыда талдады. «70-ші, 80-ші, 90-шы жылдардағы қазақ поэзиясы» атты монографиясы жеке кітап болып «Ғылым» баспасынан жарық көрді. Мағжан Жұмабайұлының үш томдық шығармаларын дайындауға атсалысып (1995 ж.), өлеңдерінің ғылыми түсініктемелерін жазды және сол кітаптың редакция алқасының мүшесі болды. Өмірінің соңына дейін осы аталған институттың Абайтану бөлімінде аға ғылыми қызметкер болып қызмет атқарды.<ref name=":0" /> Ш. Сариев негізгі қызметімен бірге, Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясында бас маман қызметін атқарды. Сондай-ақ Қ. И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетінде және Д. А. Қонаев атындағы заң университетінде бірнеше жыл сабақ берді, қазіргі бағыт-бағдары жаңаша өзгерген [[Ақиқат журналы|«Ақиқат» журналының (бұрынғы «Қазақстан коммунисі» журналы)]] Руханият бөлімін басқарды. «Тамаша» телехабарының алғашқы кезеңдердегі он жыл бойғы авторы болды. == Шығармашылығы == Шөмішбай Сариев Д. Гулиа, О. Бергольц, И. Абашидзе, С. Викулов, А. Дементьев, Ф. Алиева, Р. Рождественский, Х. Абдуллин, М. Эминеску, Луиш ди Камоэнс сияқты көптеген шетел ақындарының өлеңдерін қазақ тіліне аударды.<ref>https://adebiportal.kz/kz/authors/view/1475 - Әдебиет порталы. Шөмішбай Сариев</ref> 1989 жылы «Қайнар» баспасынан «Тамаша, Тамаша, Тамаша» атты кітабы басылып шықты. Қазақ ақындары арасында тұңғыш рет «Ғашықтар жыры», «Бозжорға» атты авторлық бейнетаспасы жарық көрген. 2000 жылы Шөмішбай Сариев Бухарестте «ЮНЕСКО» ұйымдастырған Румынияның ұлы ақыны Михаил Эминескуге арналған бүкіл дүниежүзілік ақындар симпозиумына Қазақстан мен Орта Азиядан жалғыз қатысқан ақын болды<ref>https://tengrinews.kz/music/shomshbay-sariev-sozn-jazgan-gashyiktar-jyiryi-men-bozjorga-429033/ - Tengrinews: Шөмішбай Сариев сөзін жазған "Ғашықтар жыры" мен "Бозжорға" әндерінің шығу тарихы қандай?</ref>. Оның шығармалары орыс, украин, қырғыз, өзбек, тәжік, румын, чех, үнді және француз тілдеріне аударылып, жарияланды. 2003 жылы Прагада Чехияның ұлы ақын-жазушысы Франц Кафка атындағы халықаралық Алтын медаль сыйлығының лауреаты атанды. Осы жылы үнді тілінде «Теңізден соққан жел лебі» атты кітабы жарық көріп, Дели қаласында өткен кітаптың тұсаукесеріне қатысты. 2004 жылы «Жыл Адамы - Алтын Адам» және «Платина Тарлан» сыйлықтарының лауреаты атанды. 2006 жылы Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері атағына ие болды. 2008 жылы Парижде өткен «Ақындар көктемі» фестиваліне қатысып, оның өлеңдері 80 елге француз радиосы арқылы таралды. Сонымен қатар, француз тілінде «Дала желі» атты кітабы жарық көрді. 2016 жылы М. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты ақынның 70 жасқа толуына арналған «Ақындық – мұрат, ғалымдық – парасат» атты республикалық ғылыми-теориялық конференция өткізді. 2018 жылы Нью-Йоркте өткен тұңғыш Қазақ әдебиеті форумына қатысып, «Сәлем саған, туған ел» кітабының тұсаукесерін өткізді. == Ақынның шығармашылық кештері == * '''05.10.1983''' – «Туған жер» авторлық кеші, Ғ.Мүсірепов атындағы балалар мен жасөспірімдер театры (ТЮЗ); * '''15.04.1991''' – Арал теңізіне арналған қайырымдық кеші, М.Әуезов атындағы Қазақ ұлттық драма театры; * '''26.04.1996''' – Шөмішбай Сариевтің 50 жылдығына арналған авторлық кеші, М.Әуезов атындағы Қазақ ұлттық драма театры; * '''13.01.2001''' – «Боз жорға» авторлық кеші, Республика сарайы; * '''17.04.2003''' – «Ғашық жүрек» авторлық кеші, Республика сарайы; * '''15.04.2006''' – Ш.Сариевтің 60 жылдығына арналған «Атамекен-ай!» авторлық кеші, Республика сарайы; * '''15.04.2009''' – «Ақын Шөмішбай Сариев – Пайғамбар жасында» авторлық кеші, Республика сарайы; * '''22.10.2011''' – «Айналдым сенен, Атамекен-ай!» авторлық кеші, Балуан Шолақ атындағы спорт сарайы; * '''19.04.2016''' – Ш.Сариевтің 70 жылдығына арналған «Айналдым қазақ деген халықтан мен...» шығармашылық кеші, Абай атындағы опера және балет театры; * '''06.10.2023''' – Ш.Сариевтің шығармашылығына арналған «Теңіздей тебірендім, тербедің...» атты еске алу кеші, Н.Бекежанов атындағы Қызылорда облыстық қазақ академиялық музыкалық драма театры. == Шығармалары == {| class="wikitable" style="width:100%;" |- ! style="width:50%;" | Шығармалары (1) ! style="width:50%;" | Шығармалары (2) |- | * «Балдәурен», Өлеңдер. А., «Жазушы», 1974; * «Арайлы көктем», Творчестволық портреттер. А., «Қазақстан», 1974; * «Теңізден соққан жел», Өлеңдер мен поэма. А., «Жазушы», 1975; * «Тағдыр». Өлеңдер және балладалар. А., «Жалын», 1976; * «Заула, тұлпар уақыт», Өлеңдер. А., «Жалын», 1979; * «Өң мен түс», Өлеңдер және толғаулар. А., «Жалын», 1980; * «Үш өлшем», Өлеңдер. А., «Жалын», 1982; * «Созвучие», аударма. /орыс тілінде/, «Жалын», 1983; * «Тағдыр жыры», Өлеңдер. А., «Жазушы», 1984; * «Веет ветер морской», /орыс тілінде/, «Жалын», 1987; * «Біздің ғасыр», Өлеңдер. Поэмалар. А., «Жазушы», 1989; * «Тамаша», А., «Қайнар», 1989; * «Сүйінші», Замандас композиторлардың әндеріне жазылған өлеңдер. А., «Ардана қайырымдылық қоры», 1992; | * «Сағынышым теңіз», Өлеңдер, поэмалар. Таңдамалы. А., «Жазушы», 1994; * «Песня сожаления», Москва, 1998; * «Қос қанат», Өлеңдер. «Әсем-систем», 2004; * «Екі томдық шығармалар жинағы», Өлеңдер. «Елорда» 2006; * «Шөмішбай Сариев. Шығармалары», Өлеңдер. «Фолиант», 2008; * «Дала желі», Француз тілінде, Париж, 2008; * «Шөл даланың ұлымын...», Өлеңдер. «Қайнар», 2008; * Камоэнс. Сонеттер, «Аударма» баспасы, 2009; * «Айналдым сенен, Атамекен-ай», «SanSam», 2011; * «Поэзия падишасы – лирика», Өлеңдер. «Тау-Самал», 2012; * «Ұлы даланың тарихы» қазақ әдебиеті антологиясы (Америка), 2013; * «Өлеңдер, поэмалар» таңдамалы шығармалар жинағы, «ҚАЗАҚПАРАТ», 2016; * «Сәлем саған, туған ел», ән мәтіндері мен ноталар жинағы, «SanSam», 2018; |- | * «Жүрегім – Қазақ елі» жыр жинағы, «Атамұра», 2021; * «Қос қанатты ақын Шөмішбай Сариев», фотоальбом, «Дәуір», 2022; * «Ғибратты ғұмыр», «Қазақ университеті», 2022; * «Дүниені жалт қаратсам деп едім», /ұйғыр тілінде/, 2023; * «Шөмішбай Сариев. Библиографиялық көрсеткіш», 2023; * «Теңізден соққан жел», өлеңдер, «Атамұра» баспасы, 2024. | |} == Ақынның өлеңіне жазылған әндер == {| class="wikitable" style="text-align:center;" |- ! Өлеңнің аты ! Композитор ! Орындаушылар |- | «Айналдым сенен, атамекен-ай» | [[Жанбота Тұяқбаев]] | [[Роза Рымбаева]] |- | «Сарыарқа» | [[Сейдолла Бәйтереков]] | [[Бағдат Сәмединова]] |- | «Қарағым-ай» | [[Кеңес Дүйсекеев]] | [[Нұрлан Өнербаев]], [[Сүлеймен Ибрагимов]], [[Димаш Құдайберген]] |- | «Аяулым» | [[Төлеген Мұхамеджанов]] | [[Бауыржан Исаев]] |- | «Сәлем саған, туған ел» | [[Кеңес Дүйсекеев]] | [[Роза Рымбаева]], [[Нағима Есқалиева]] |- | «Ойлан балам» | [[Кеңес Дүйсекеев]] | [[Досхан Жолжақсынов]], [[Еркін Жолжақсынов]] |- | «Жусан исі» | [[Сейдолла Бәйтереков]] | [[Нұрлан Өнербаев]], [[Жеңіс Ысқақова]] |- | «Арман жолдар» | [[Карина Абдулина]] | [[Карина Абдулина]] |- | «Домбыра туралы баллада» | [[Кеңес Дүйсекеев]] | [[Роза Рымбаева]] |- | «Аққу арман» | [[Төлеген Мұхамеджанов]] | [[Нұрлан Өнербаев]], [[Жанболат Ербатыров]] |- | «Сағындым сағым жылдар» | [[Гүлнәр Дәукенова]] | [[Мақпал Жүнісова]], [[Меруерт Түсіпбаева]], [[Айгүл Иманбаева]], [[Гүлнұр Оразымбетова]] |- | «Боз жорға» | [[Бейбіт Оралұлы]] | [[На-на (топ)|На-на]], [[Ринго (топ)|Ринго]], [[Алатау серілері]] |- | «Өзің куә Алматым» | [[Владимир Питерцев]] | [[Бағдат Сәмединова]] |- | «Қайран уақыт» | [[Гүлнәр Дәукенова]] | [[Мақпал Жүнісова]] |- | «Сен мұңыңды бер маған» | [[Карина Абдулина]] | [[Карина Абдулина]] |- | «Аралдан ұшқан аққулар» | [[Сейдолла Бәйтереков]] | [[Роза Рымбаева]], [[Диана Шарапова]] |- | «Дос керек» | [[Владимир Питерцев]] | [[Сәкен Майғазиев]], [[Мақсат Базарбаев]] |- | «Қимай сені барамын» | [[Төлеген Мұхамеджанов]] | [[Меруерт Түсіпбаева]], [[Әлішер Каримов]] |- | «Балдәурен» | [[Сейдолла Бәйтереков]] | [[Роза Рымбаева]], [[Мұзарт (топ)|Мұзарт]] |- | «Өкінбе сен» | [[Кеңес Дүйсекеев]] | [[Жұбаныш Жексен]] |- | «Өмір-өзен» | [[Медеу Арынбаев]] | [[Медеу Арынбаев]] |- | «Ғашықтар жыры» | [[Кеңес Дүйсекеев]] | [[Мақпал Жүнісова]], [[Сембек Жұмағалиев]], [[Мирас пен Құралай]] |- | «Ақ босаға» | [[Нұр (композитор)|Нұр]] | [[Жігіттер (топ)|Жігіттер квартеті]] |- | «Мазала» | [[Дәурен Шәріп]] | [[Қайрат Нұртас]] |- | «Өмір саған разымын» | [[Бүркіт (әнші)|Бүркіт]] | [[Бүркіт (әнші)|Бүркіт]] |- | «Арқаның сұлу аруы-ай» | [[Бейбіт Оралұлы]] | [[Майра Мұхамедқызы]] |- | «Ауылым әніміз» | [[Дильмұрат Бахаров]] | [[Нұрлан Абдуллин]] |- | «Аққуым» | [[Төлеген Мұхамеджанов]] | [[Нұржамал Үсенбаева]] |- | «Сағынышым Астана» | [[Ренат Гайсин]] | [[Батырхан Шүкенов]], басқа орындаушылар |- | «Қазақ елі» | [[Еркін Ынтықбаев]] | [[Роза Рымбаева]] |- | «Арман досым» | [[Тілектес Қажығалиев]] | [[Нағима Есқалиева]] |- | «Аққу сенім» | [[Жанбота Тұяқбаев]] | [[Мақпал Жүнісова]], [[Тамара Асар]] |- | «Далам менің» | [[Мұрат Құсайынов]] | [[Дос-Мұқасан]] |- | «Айнала» | [[Дильмұрат Бахаров]] | [[Дервиши]] |} == Мемлекеттік наградалары == '''«Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері»''' құрметті атағы берілді (12.12.2005); '''«Парасат» ордені''' (05.12.2011); '''І дәрежелі «Барыс» ордені''' ''(Марапат Президенттің қолымен Ақордада табысталды) (03.12.2020 )''. == Өзге де марапаттар == [[Сурет:Сариев Ш.Н. - 15.jpg|солға|нобай]] Әлемдік әдебиетті дамытуға қосқан айрықша  үлесі үшін Франц Кафка атындағы халықаралық алтын медалі (2003); «Әдебиет» аталымы бойынша Тәуелсіз «Платина Тарлан» ұлттық сыйлығы (2004); Поэзиядағы жетістіктері үшін «Жыл адамы – Алтын Адам» ұлттық сыйлығы (2004); 2007 жылы Қызылорда облысы «Арал ауданының Құрметті азаматы» атағы берілді. == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} {{wikify}} [[Санат:Қазақстан жазушылары]] [[Санат:Қазақстан ақындары]] [[Санат:Тәуелсіз "Тарлан" сыйлығының иегерлері]] [[Санат:Филология ғылымдарының кандидаттары]] 0i3q12880n59mq5o55jpdekq3lgt1hs 3391096 3391095 2024-10-16T06:34:55Z Ashina 7704 /* Ақынның шығармашылық кештері */ 3391096 wikitext text/x-wiki {{Жазушы |Есімі = Шөмішбай Нағашыбайұлы Сариев |Суреті =Сариев Ш.Н. - 03.jpg |Туған күні = 15.04.1946 |Туған жері = [[Қызылорда облысы]], {{туғанжері|Арал ауданы|Арал ауданында}}, [[Шөміш]] |Қайтыс болған күні = 15.02.2021 |Қайтыс болған жері = |Азаматтығы = {{USSR}}<br />{{байрақ|Қазақ КСР}}<br />{{KAZ}} |Ұлты = Қазақ |Мансабы = [[ақын]] |Шығармашылық жылдары = |Бағыты = |Жанры = поэзия |Шығармалардың тілі = |Дебюті = |Марапаттары = {{{!}} {{!}}{{Парасат ордені}}{{!}}{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}} {{!}}} {{{!}} {{!}}{{Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері}} {{!}}} |Сыйлықтары = |Қолтаңбасы = }} '''Шөмішбай Нағашыбайұлы Сариев''' (''[[1946 жыл]]ы 15 сәуір [[Қызылорда облысы]], [[Арал ауданы]], [[Шөміш]] станциясы – [[2021 жыл]]ы 15 ақпан)'' — [[ақын|қазақ ақыны]], аудармашы. [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]], бірінші дәрежелі [[Барыс ордені|«Барыс»]]<ref>[[Барыс ордені]]</ref> және «[[Парасат ордені|Парасат» ордендерінің]] иегері.<ref>{{cite web|url=http://www.inform.kz/kaz/article/2455917|title=15 сәуір. ҚАЗАҚПАРАТ КҮНТІЗБЕСІ: АТАУЛЫ КҮНДЕР, ОҚИҒАЛАР, ЕСІМДЕР|accessdate=April 14, 2013}}</ref> Екі дүркін «Елім менің» атты Президент бәйгесі бас жүлдесінің, Франц Кафка атындағы халықаралық Алтын медаль сыйлығының, «Жыл Адамы – Алтын адам», «Платина Тарлан» сыйлықтарының, «Халықтың сүйіктісі» ұлттық сыйлығының лауреаты.<ref>«ХАЛЫҚТЫҢ СҮЙІКТІСІ» СЫЙЛЫҒЫНЫҢ ЛАУРЕАТЫ</ref> Филология ғылымдарының кандидаты. == Өмірбаяны == 1946 жылы 15 сәуір де [[Қызылорда облысы]], [[Арал ауданы]], [[Шөміш]] стансасында туған. Қамбаш орта мектебін бітірісімен, Қазалы аудандық «Ленин туы» және Арал аудандық «Толқын» газеттерінде қызмет атқарған.<ref name=":0">https://kitapkhana.kz/486-sariev-shmshbay.html - Қамбаш орта мектебін бітірісімен, Қазалы аудандық «Ленин туы» және Арал аудандық «Толқын» газеттерінде қызмет атқарған</ref> Алғашқы өлеңдері 1961 жылы Қызылорда облыстық «Ленин жолы» газетінде жарияланды. 1966 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің (қазіргі [[Қазақ ұлттық университеті|Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті]]) журналистика факультетіне оқуға түсіп, оны 1971 жылы тәмамдаған.<ref>https://www.kaznu.kz/kz/3/news/one/35092/ - ҚАЗҰУ-ДА АҚЫН ШӨМІШБАЙ САРИЕВКЕ АРНАЛҒАН КІТАПТЫҢ ТҰСАУКЕСЕРІ ӨТТІ</ref> Әр жылдары редакторлық және әдебиеттану саласында еңбек еткен. 1993 жылы кандидаттық диссертациясын қорғап, филология ғылымдарының кандидаты дәрежесін иеленді. Қазақстан Ғылым академиясының М. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында аға ғылыми қызметкер қызметін атқарды. === Қызметі === 1970-1974 жылдары «Қазақстан» саяси баспасында редактор болып қызмет атқарған. 1974 жылдан 1991 жылға дейін «Жұлдыз» журналының әуелі сын бөліміне орналасып, кейін поэзия, өнер және ғылым, сын библиография бөлімдерінің меңгерушісі болған. 1991 жылы конкурстық негізде Қазақстан Ғылым академиясы М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Қазіргі әдебиет бөліміне аға ғылыми қызметкер болып орналасты. 1993 жылы «Қазіргі қазақ лирикасының ізденістері» атты тақырыпта кандидаттық диссертация қорғап, филология ғылымдарының кандидаты дәрежесін иеленді. «ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдарындағы поэзия» атты монография жазып, Мағжан Жұмабайұлы, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы тағы да басқа алаш арыстарының еңбектерін ғылыми тұрғыда талдады. «70-ші, 80-ші, 90-шы жылдардағы қазақ поэзиясы» атты монографиясы жеке кітап болып «Ғылым» баспасынан жарық көрді. Мағжан Жұмабайұлының үш томдық шығармаларын дайындауға атсалысып (1995 ж.), өлеңдерінің ғылыми түсініктемелерін жазды және сол кітаптың редакция алқасының мүшесі болды. Өмірінің соңына дейін осы аталған институттың Абайтану бөлімінде аға ғылыми қызметкер болып қызмет атқарды.<ref name=":0" /> Ш. Сариев негізгі қызметімен бірге, Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясында бас маман қызметін атқарды. Сондай-ақ Қ. И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетінде және Д. А. Қонаев атындағы заң университетінде бірнеше жыл сабақ берді, қазіргі бағыт-бағдары жаңаша өзгерген [[Ақиқат журналы|«Ақиқат» журналының (бұрынғы «Қазақстан коммунисі» журналы)]] Руханият бөлімін басқарды. «Тамаша» телехабарының алғашқы кезеңдердегі он жыл бойғы авторы болды. == Шығармашылығы == Шөмішбай Сариев Д. Гулиа, О. Бергольц, И. Абашидзе, С. Викулов, А. Дементьев, Ф. Алиева, Р. Рождественский, Х. Абдуллин, М. Эминеску, Луиш ди Камоэнс сияқты көптеген шетел ақындарының өлеңдерін қазақ тіліне аударды.<ref>https://adebiportal.kz/kz/authors/view/1475 - Әдебиет порталы. Шөмішбай Сариев</ref> 1989 жылы «Қайнар» баспасынан «Тамаша, Тамаша, Тамаша» атты кітабы басылып шықты. Қазақ ақындары арасында тұңғыш рет «Ғашықтар жыры», «Бозжорға» атты авторлық бейнетаспасы жарық көрген. 2000 жылы Шөмішбай Сариев Бухарестте «ЮНЕСКО» ұйымдастырған Румынияның ұлы ақыны Михаил Эминескуге арналған бүкіл дүниежүзілік ақындар симпозиумына Қазақстан мен Орта Азиядан жалғыз қатысқан ақын болды<ref>https://tengrinews.kz/music/shomshbay-sariev-sozn-jazgan-gashyiktar-jyiryi-men-bozjorga-429033/ - Tengrinews: Шөмішбай Сариев сөзін жазған "Ғашықтар жыры" мен "Бозжорға" әндерінің шығу тарихы қандай?</ref>. Оның шығармалары орыс, украин, қырғыз, өзбек, тәжік, румын, чех, үнді және француз тілдеріне аударылып, жарияланды. 2003 жылы Прагада Чехияның ұлы ақын-жазушысы Франц Кафка атындағы халықаралық Алтын медаль сыйлығының лауреаты атанды. Осы жылы үнді тілінде «Теңізден соққан жел лебі» атты кітабы жарық көріп, Дели қаласында өткен кітаптың тұсаукесеріне қатысты. 2004 жылы «Жыл Адамы - Алтын Адам» және «Платина Тарлан» сыйлықтарының лауреаты атанды. 2006 жылы Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері атағына ие болды. 2008 жылы Парижде өткен «Ақындар көктемі» фестиваліне қатысып, оның өлеңдері 80 елге француз радиосы арқылы таралды. Сонымен қатар, француз тілінде «Дала желі» атты кітабы жарық көрді. 2016 жылы М. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты ақынның 70 жасқа толуына арналған «Ақындық – мұрат, ғалымдық – парасат» атты республикалық ғылыми-теориялық конференция өткізді. 2018 жылы Нью-Йоркте өткен тұңғыш Қазақ әдебиеті форумына қатысып, «Сәлем саған, туған ел» кітабының тұсаукесерін өткізді. == Ақынның шығармашылық кештері == [[Сурет:Сариев Ш.Н. - 11.jpg|нобай|right]] * '''05.10.1983''' – «Туған жер» авторлық кеші, Ғ.Мүсірепов атындағы балалар мен жасөспірімдер театры (ТЮЗ); * '''15.04.1991''' – Арал теңізіне арналған қайырымдық кеші, М.Әуезов атындағы Қазақ ұлттық драма театры; * '''26.04.1996''' – Шөмішбай Сариевтің 50 жылдығына арналған авторлық кеші, М.Әуезов атындағы Қазақ ұлттық драма театры; * '''13.01.2001''' – «Боз жорға» авторлық кеші, Республика сарайы; * '''17.04.2003''' – «Ғашық жүрек» авторлық кеші, Республика сарайы; * '''15.04.2006''' – Ш.Сариевтің 60 жылдығына арналған «Атамекен-ай!» авторлық кеші, Республика сарайы; * '''15.04.2009''' – «Ақын Шөмішбай Сариев – Пайғамбар жасында» авторлық кеші, Республика сарайы; * '''22.10.2011''' – «Айналдым сенен, Атамекен-ай!» авторлық кеші, Балуан Шолақ атындағы спорт сарайы; * '''19.04.2016''' – Ш.Сариевтің 70 жылдығына арналған «Айналдым қазақ деген халықтан мен...» шығармашылық кеші, Абай атындағы опера және балет театры; * '''06.10.2023''' – Ш.Сариевтің шығармашылығына арналған «Теңіздей тебірендім, тербедің...» атты еске алу кеші, Н.Бекежанов атындағы Қызылорда облыстық қазақ академиялық музыкалық драма театры. == Шығармалары == {| class="wikitable" style="width:100%;" |- ! style="width:50%;" | Шығармалары (1) ! style="width:50%;" | Шығармалары (2) |- | * «Балдәурен», Өлеңдер. А., «Жазушы», 1974; * «Арайлы көктем», Творчестволық портреттер. А., «Қазақстан», 1974; * «Теңізден соққан жел», Өлеңдер мен поэма. А., «Жазушы», 1975; * «Тағдыр». Өлеңдер және балладалар. А., «Жалын», 1976; * «Заула, тұлпар уақыт», Өлеңдер. А., «Жалын», 1979; * «Өң мен түс», Өлеңдер және толғаулар. А., «Жалын», 1980; * «Үш өлшем», Өлеңдер. А., «Жалын», 1982; * «Созвучие», аударма. /орыс тілінде/, «Жалын», 1983; * «Тағдыр жыры», Өлеңдер. А., «Жазушы», 1984; * «Веет ветер морской», /орыс тілінде/, «Жалын», 1987; * «Біздің ғасыр», Өлеңдер. Поэмалар. А., «Жазушы», 1989; * «Тамаша», А., «Қайнар», 1989; * «Сүйінші», Замандас композиторлардың әндеріне жазылған өлеңдер. А., «Ардана қайырымдылық қоры», 1992; | * «Сағынышым теңіз», Өлеңдер, поэмалар. Таңдамалы. А., «Жазушы», 1994; * «Песня сожаления», Москва, 1998; * «Қос қанат», Өлеңдер. «Әсем-систем», 2004; * «Екі томдық шығармалар жинағы», Өлеңдер. «Елорда» 2006; * «Шөмішбай Сариев. Шығармалары», Өлеңдер. «Фолиант», 2008; * «Дала желі», Француз тілінде, Париж, 2008; * «Шөл даланың ұлымын...», Өлеңдер. «Қайнар», 2008; * Камоэнс. Сонеттер, «Аударма» баспасы, 2009; * «Айналдым сенен, Атамекен-ай», «SanSam», 2011; * «Поэзия падишасы – лирика», Өлеңдер. «Тау-Самал», 2012; * «Ұлы даланың тарихы» қазақ әдебиеті антологиясы (Америка), 2013; * «Өлеңдер, поэмалар» таңдамалы шығармалар жинағы, «ҚАЗАҚПАРАТ», 2016; * «Сәлем саған, туған ел», ән мәтіндері мен ноталар жинағы, «SanSam», 2018; |- | * «Жүрегім – Қазақ елі» жыр жинағы, «Атамұра», 2021; * «Қос қанатты ақын Шөмішбай Сариев», фотоальбом, «Дәуір», 2022; * «Ғибратты ғұмыр», «Қазақ университеті», 2022; * «Дүниені жалт қаратсам деп едім», /ұйғыр тілінде/, 2023; * «Шөмішбай Сариев. Библиографиялық көрсеткіш», 2023; * «Теңізден соққан жел», өлеңдер, «Атамұра» баспасы, 2024. | |} == Ақынның өлеңіне жазылған әндер == {| class="wikitable" style="text-align:center;" |- ! Өлеңнің аты ! Композитор ! Орындаушылар |- | «Айналдым сенен, атамекен-ай» | [[Жанбота Тұяқбаев]] | [[Роза Рымбаева]] |- | «Сарыарқа» | [[Сейдолла Бәйтереков]] | [[Бағдат Сәмединова]] |- | «Қарағым-ай» | [[Кеңес Дүйсекеев]] | [[Нұрлан Өнербаев]], [[Сүлеймен Ибрагимов]], [[Димаш Құдайберген]] |- | «Аяулым» | [[Төлеген Мұхамеджанов]] | [[Бауыржан Исаев]] |- | «Сәлем саған, туған ел» | [[Кеңес Дүйсекеев]] | [[Роза Рымбаева]], [[Нағима Есқалиева]] |- | «Ойлан балам» | [[Кеңес Дүйсекеев]] | [[Досхан Жолжақсынов]], [[Еркін Жолжақсынов]] |- | «Жусан исі» | [[Сейдолла Бәйтереков]] | [[Нұрлан Өнербаев]], [[Жеңіс Ысқақова]] |- | «Арман жолдар» | [[Карина Абдулина]] | [[Карина Абдулина]] |- | «Домбыра туралы баллада» | [[Кеңес Дүйсекеев]] | [[Роза Рымбаева]] |- | «Аққу арман» | [[Төлеген Мұхамеджанов]] | [[Нұрлан Өнербаев]], [[Жанболат Ербатыров]] |- | «Сағындым сағым жылдар» | [[Гүлнәр Дәукенова]] | [[Мақпал Жүнісова]], [[Меруерт Түсіпбаева]], [[Айгүл Иманбаева]], [[Гүлнұр Оразымбетова]] |- | «Боз жорға» | [[Бейбіт Оралұлы]] | [[На-на (топ)|На-на]], [[Ринго (топ)|Ринго]], [[Алатау серілері]] |- | «Өзің куә Алматым» | [[Владимир Питерцев]] | [[Бағдат Сәмединова]] |- | «Қайран уақыт» | [[Гүлнәр Дәукенова]] | [[Мақпал Жүнісова]] |- | «Сен мұңыңды бер маған» | [[Карина Абдулина]] | [[Карина Абдулина]] |- | «Аралдан ұшқан аққулар» | [[Сейдолла Бәйтереков]] | [[Роза Рымбаева]], [[Диана Шарапова]] |- | «Дос керек» | [[Владимир Питерцев]] | [[Сәкен Майғазиев]], [[Мақсат Базарбаев]] |- | «Қимай сені барамын» | [[Төлеген Мұхамеджанов]] | [[Меруерт Түсіпбаева]], [[Әлішер Каримов]] |- | «Балдәурен» | [[Сейдолла Бәйтереков]] | [[Роза Рымбаева]], [[Мұзарт (топ)|Мұзарт]] |- | «Өкінбе сен» | [[Кеңес Дүйсекеев]] | [[Жұбаныш Жексен]] |- | «Өмір-өзен» | [[Медеу Арынбаев]] | [[Медеу Арынбаев]] |- | «Ғашықтар жыры» | [[Кеңес Дүйсекеев]] | [[Мақпал Жүнісова]], [[Сембек Жұмағалиев]], [[Мирас пен Құралай]] |- | «Ақ босаға» | [[Нұр (композитор)|Нұр]] | [[Жігіттер (топ)|Жігіттер квартеті]] |- | «Мазала» | [[Дәурен Шәріп]] | [[Қайрат Нұртас]] |- | «Өмір саған разымын» | [[Бүркіт (әнші)|Бүркіт]] | [[Бүркіт (әнші)|Бүркіт]] |- | «Арқаның сұлу аруы-ай» | [[Бейбіт Оралұлы]] | [[Майра Мұхамедқызы]] |- | «Ауылым әніміз» | [[Дильмұрат Бахаров]] | [[Нұрлан Абдуллин]] |- | «Аққуым» | [[Төлеген Мұхамеджанов]] | [[Нұржамал Үсенбаева]] |- | «Сағынышым Астана» | [[Ренат Гайсин]] | [[Батырхан Шүкенов]], басқа орындаушылар |- | «Қазақ елі» | [[Еркін Ынтықбаев]] | [[Роза Рымбаева]] |- | «Арман досым» | [[Тілектес Қажығалиев]] | [[Нағима Есқалиева]] |- | «Аққу сенім» | [[Жанбота Тұяқбаев]] | [[Мақпал Жүнісова]], [[Тамара Асар]] |- | «Далам менің» | [[Мұрат Құсайынов]] | [[Дос-Мұқасан]] |- | «Айнала» | [[Дильмұрат Бахаров]] | [[Дервиши]] |} == Мемлекеттік наградалары == '''«Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері»''' құрметті атағы берілді (12.12.2005); '''«Парасат» ордені''' (05.12.2011); '''І дәрежелі «Барыс» ордені''' ''(Марапат Президенттің қолымен Ақордада табысталды) (03.12.2020 )''. == Өзге де марапаттар == [[Сурет:Сариев Ш.Н. - 15.jpg|солға|нобай]] Әлемдік әдебиетті дамытуға қосқан айрықша  үлесі үшін Франц Кафка атындағы халықаралық алтын медалі (2003); «Әдебиет» аталымы бойынша Тәуелсіз «Платина Тарлан» ұлттық сыйлығы (2004); Поэзиядағы жетістіктері үшін «Жыл адамы – Алтын Адам» ұлттық сыйлығы (2004); 2007 жылы Қызылорда облысы «Арал ауданының Құрметті азаматы» атағы берілді. == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} {{wikify}} [[Санат:Қазақстан жазушылары]] [[Санат:Қазақстан ақындары]] [[Санат:Тәуелсіз "Тарлан" сыйлығының иегерлері]] [[Санат:Филология ғылымдарының кандидаттары]] 0xuk8yt5g6wvdzr03hv4ll2k76n5c6v 3391098 3391096 2024-10-16T06:35:49Z Ashina 7704 /* Өзге де марапаттар */ 3391098 wikitext text/x-wiki {{Жазушы |Есімі = Шөмішбай Нағашыбайұлы Сариев |Суреті =Сариев Ш.Н. - 03.jpg |Туған күні = 15.04.1946 |Туған жері = [[Қызылорда облысы]], {{туғанжері|Арал ауданы|Арал ауданында}}, [[Шөміш]] |Қайтыс болған күні = 15.02.2021 |Қайтыс болған жері = |Азаматтығы = {{USSR}}<br />{{байрақ|Қазақ КСР}}<br />{{KAZ}} |Ұлты = Қазақ |Мансабы = [[ақын]] |Шығармашылық жылдары = |Бағыты = |Жанры = поэзия |Шығармалардың тілі = |Дебюті = |Марапаттары = {{{!}} {{!}}{{Парасат ордені}}{{!}}{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}} {{!}}} {{{!}} {{!}}{{Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері}} {{!}}} |Сыйлықтары = |Қолтаңбасы = }} '''Шөмішбай Нағашыбайұлы Сариев''' (''[[1946 жыл]]ы 15 сәуір [[Қызылорда облысы]], [[Арал ауданы]], [[Шөміш]] станциясы – [[2021 жыл]]ы 15 ақпан)'' — [[ақын|қазақ ақыны]], аудармашы. [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]], бірінші дәрежелі [[Барыс ордені|«Барыс»]]<ref>[[Барыс ордені]]</ref> және «[[Парасат ордені|Парасат» ордендерінің]] иегері.<ref>{{cite web|url=http://www.inform.kz/kaz/article/2455917|title=15 сәуір. ҚАЗАҚПАРАТ КҮНТІЗБЕСІ: АТАУЛЫ КҮНДЕР, ОҚИҒАЛАР, ЕСІМДЕР|accessdate=April 14, 2013}}</ref> Екі дүркін «Елім менің» атты Президент бәйгесі бас жүлдесінің, Франц Кафка атындағы халықаралық Алтын медаль сыйлығының, «Жыл Адамы – Алтын адам», «Платина Тарлан» сыйлықтарының, «Халықтың сүйіктісі» ұлттық сыйлығының лауреаты.<ref>«ХАЛЫҚТЫҢ СҮЙІКТІСІ» СЫЙЛЫҒЫНЫҢ ЛАУРЕАТЫ</ref> Филология ғылымдарының кандидаты. == Өмірбаяны == 1946 жылы 15 сәуір де [[Қызылорда облысы]], [[Арал ауданы]], [[Шөміш]] стансасында туған. Қамбаш орта мектебін бітірісімен, Қазалы аудандық «Ленин туы» және Арал аудандық «Толқын» газеттерінде қызмет атқарған.<ref name=":0">https://kitapkhana.kz/486-sariev-shmshbay.html - Қамбаш орта мектебін бітірісімен, Қазалы аудандық «Ленин туы» және Арал аудандық «Толқын» газеттерінде қызмет атқарған</ref> Алғашқы өлеңдері 1961 жылы Қызылорда облыстық «Ленин жолы» газетінде жарияланды. 1966 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің (қазіргі [[Қазақ ұлттық университеті|Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті]]) журналистика факультетіне оқуға түсіп, оны 1971 жылы тәмамдаған.<ref>https://www.kaznu.kz/kz/3/news/one/35092/ - ҚАЗҰУ-ДА АҚЫН ШӨМІШБАЙ САРИЕВКЕ АРНАЛҒАН КІТАПТЫҢ ТҰСАУКЕСЕРІ ӨТТІ</ref> Әр жылдары редакторлық және әдебиеттану саласында еңбек еткен. 1993 жылы кандидаттық диссертациясын қорғап, филология ғылымдарының кандидаты дәрежесін иеленді. Қазақстан Ғылым академиясының М. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында аға ғылыми қызметкер қызметін атқарды. === Қызметі === 1970-1974 жылдары «Қазақстан» саяси баспасында редактор болып қызмет атқарған. 1974 жылдан 1991 жылға дейін «Жұлдыз» журналының әуелі сын бөліміне орналасып, кейін поэзия, өнер және ғылым, сын библиография бөлімдерінің меңгерушісі болған. 1991 жылы конкурстық негізде Қазақстан Ғылым академиясы М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Қазіргі әдебиет бөліміне аға ғылыми қызметкер болып орналасты. 1993 жылы «Қазіргі қазақ лирикасының ізденістері» атты тақырыпта кандидаттық диссертация қорғап, филология ғылымдарының кандидаты дәрежесін иеленді. «ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдарындағы поэзия» атты монография жазып, Мағжан Жұмабайұлы, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы тағы да басқа алаш арыстарының еңбектерін ғылыми тұрғыда талдады. «70-ші, 80-ші, 90-шы жылдардағы қазақ поэзиясы» атты монографиясы жеке кітап болып «Ғылым» баспасынан жарық көрді. Мағжан Жұмабайұлының үш томдық шығармаларын дайындауға атсалысып (1995 ж.), өлеңдерінің ғылыми түсініктемелерін жазды және сол кітаптың редакция алқасының мүшесі болды. Өмірінің соңына дейін осы аталған институттың Абайтану бөлімінде аға ғылыми қызметкер болып қызмет атқарды.<ref name=":0" /> Ш. Сариев негізгі қызметімен бірге, Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясында бас маман қызметін атқарды. Сондай-ақ Қ. И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетінде және Д. А. Қонаев атындағы заң университетінде бірнеше жыл сабақ берді, қазіргі бағыт-бағдары жаңаша өзгерген [[Ақиқат журналы|«Ақиқат» журналының (бұрынғы «Қазақстан коммунисі» журналы)]] Руханият бөлімін басқарды. «Тамаша» телехабарының алғашқы кезеңдердегі он жыл бойғы авторы болды. == Шығармашылығы == Шөмішбай Сариев Д. Гулиа, О. Бергольц, И. Абашидзе, С. Викулов, А. Дементьев, Ф. Алиева, Р. Рождественский, Х. Абдуллин, М. Эминеску, Луиш ди Камоэнс сияқты көптеген шетел ақындарының өлеңдерін қазақ тіліне аударды.<ref>https://adebiportal.kz/kz/authors/view/1475 - Әдебиет порталы. Шөмішбай Сариев</ref> 1989 жылы «Қайнар» баспасынан «Тамаша, Тамаша, Тамаша» атты кітабы басылып шықты. Қазақ ақындары арасында тұңғыш рет «Ғашықтар жыры», «Бозжорға» атты авторлық бейнетаспасы жарық көрген. 2000 жылы Шөмішбай Сариев Бухарестте «ЮНЕСКО» ұйымдастырған Румынияның ұлы ақыны Михаил Эминескуге арналған бүкіл дүниежүзілік ақындар симпозиумына Қазақстан мен Орта Азиядан жалғыз қатысқан ақын болды<ref>https://tengrinews.kz/music/shomshbay-sariev-sozn-jazgan-gashyiktar-jyiryi-men-bozjorga-429033/ - Tengrinews: Шөмішбай Сариев сөзін жазған "Ғашықтар жыры" мен "Бозжорға" әндерінің шығу тарихы қандай?</ref>. Оның шығармалары орыс, украин, қырғыз, өзбек, тәжік, румын, чех, үнді және француз тілдеріне аударылып, жарияланды. 2003 жылы Прагада Чехияның ұлы ақын-жазушысы Франц Кафка атындағы халықаралық Алтын медаль сыйлығының лауреаты атанды. Осы жылы үнді тілінде «Теңізден соққан жел лебі» атты кітабы жарық көріп, Дели қаласында өткен кітаптың тұсаукесеріне қатысты. 2004 жылы «Жыл Адамы - Алтын Адам» және «Платина Тарлан» сыйлықтарының лауреаты атанды. 2006 жылы Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері атағына ие болды. 2008 жылы Парижде өткен «Ақындар көктемі» фестиваліне қатысып, оның өлеңдері 80 елге француз радиосы арқылы таралды. Сонымен қатар, француз тілінде «Дала желі» атты кітабы жарық көрді. 2016 жылы М. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты ақынның 70 жасқа толуына арналған «Ақындық – мұрат, ғалымдық – парасат» атты республикалық ғылыми-теориялық конференция өткізді. 2018 жылы Нью-Йоркте өткен тұңғыш Қазақ әдебиеті форумына қатысып, «Сәлем саған, туған ел» кітабының тұсаукесерін өткізді. == Ақынның шығармашылық кештері == [[Сурет:Сариев Ш.Н. - 11.jpg|нобай|right]] * '''05.10.1983''' – «Туған жер» авторлық кеші, Ғ.Мүсірепов атындағы балалар мен жасөспірімдер театры (ТЮЗ); * '''15.04.1991''' – Арал теңізіне арналған қайырымдық кеші, М.Әуезов атындағы Қазақ ұлттық драма театры; * '''26.04.1996''' – Шөмішбай Сариевтің 50 жылдығына арналған авторлық кеші, М.Әуезов атындағы Қазақ ұлттық драма театры; * '''13.01.2001''' – «Боз жорға» авторлық кеші, Республика сарайы; * '''17.04.2003''' – «Ғашық жүрек» авторлық кеші, Республика сарайы; * '''15.04.2006''' – Ш.Сариевтің 60 жылдығына арналған «Атамекен-ай!» авторлық кеші, Республика сарайы; * '''15.04.2009''' – «Ақын Шөмішбай Сариев – Пайғамбар жасында» авторлық кеші, Республика сарайы; * '''22.10.2011''' – «Айналдым сенен, Атамекен-ай!» авторлық кеші, Балуан Шолақ атындағы спорт сарайы; * '''19.04.2016''' – Ш.Сариевтің 70 жылдығына арналған «Айналдым қазақ деген халықтан мен...» шығармашылық кеші, Абай атындағы опера және балет театры; * '''06.10.2023''' – Ш.Сариевтің шығармашылығына арналған «Теңіздей тебірендім, тербедің...» атты еске алу кеші, Н.Бекежанов атындағы Қызылорда облыстық қазақ академиялық музыкалық драма театры. == Шығармалары == {| class="wikitable" style="width:100%;" |- ! style="width:50%;" | Шығармалары (1) ! style="width:50%;" | Шығармалары (2) |- | * «Балдәурен», Өлеңдер. А., «Жазушы», 1974; * «Арайлы көктем», Творчестволық портреттер. А., «Қазақстан», 1974; * «Теңізден соққан жел», Өлеңдер мен поэма. А., «Жазушы», 1975; * «Тағдыр». Өлеңдер және балладалар. А., «Жалын», 1976; * «Заула, тұлпар уақыт», Өлеңдер. А., «Жалын», 1979; * «Өң мен түс», Өлеңдер және толғаулар. А., «Жалын», 1980; * «Үш өлшем», Өлеңдер. А., «Жалын», 1982; * «Созвучие», аударма. /орыс тілінде/, «Жалын», 1983; * «Тағдыр жыры», Өлеңдер. А., «Жазушы», 1984; * «Веет ветер морской», /орыс тілінде/, «Жалын», 1987; * «Біздің ғасыр», Өлеңдер. Поэмалар. А., «Жазушы», 1989; * «Тамаша», А., «Қайнар», 1989; * «Сүйінші», Замандас композиторлардың әндеріне жазылған өлеңдер. А., «Ардана қайырымдылық қоры», 1992; | * «Сағынышым теңіз», Өлеңдер, поэмалар. Таңдамалы. А., «Жазушы», 1994; * «Песня сожаления», Москва, 1998; * «Қос қанат», Өлеңдер. «Әсем-систем», 2004; * «Екі томдық шығармалар жинағы», Өлеңдер. «Елорда» 2006; * «Шөмішбай Сариев. Шығармалары», Өлеңдер. «Фолиант», 2008; * «Дала желі», Француз тілінде, Париж, 2008; * «Шөл даланың ұлымын...», Өлеңдер. «Қайнар», 2008; * Камоэнс. Сонеттер, «Аударма» баспасы, 2009; * «Айналдым сенен, Атамекен-ай», «SanSam», 2011; * «Поэзия падишасы – лирика», Өлеңдер. «Тау-Самал», 2012; * «Ұлы даланың тарихы» қазақ әдебиеті антологиясы (Америка), 2013; * «Өлеңдер, поэмалар» таңдамалы шығармалар жинағы, «ҚАЗАҚПАРАТ», 2016; * «Сәлем саған, туған ел», ән мәтіндері мен ноталар жинағы, «SanSam», 2018; |- | * «Жүрегім – Қазақ елі» жыр жинағы, «Атамұра», 2021; * «Қос қанатты ақын Шөмішбай Сариев», фотоальбом, «Дәуір», 2022; * «Ғибратты ғұмыр», «Қазақ университеті», 2022; * «Дүниені жалт қаратсам деп едім», /ұйғыр тілінде/, 2023; * «Шөмішбай Сариев. Библиографиялық көрсеткіш», 2023; * «Теңізден соққан жел», өлеңдер, «Атамұра» баспасы, 2024. | |} == Ақынның өлеңіне жазылған әндер == {| class="wikitable" style="text-align:center;" |- ! Өлеңнің аты ! Композитор ! Орындаушылар |- | «Айналдым сенен, атамекен-ай» | [[Жанбота Тұяқбаев]] | [[Роза Рымбаева]] |- | «Сарыарқа» | [[Сейдолла Бәйтереков]] | [[Бағдат Сәмединова]] |- | «Қарағым-ай» | [[Кеңес Дүйсекеев]] | [[Нұрлан Өнербаев]], [[Сүлеймен Ибрагимов]], [[Димаш Құдайберген]] |- | «Аяулым» | [[Төлеген Мұхамеджанов]] | [[Бауыржан Исаев]] |- | «Сәлем саған, туған ел» | [[Кеңес Дүйсекеев]] | [[Роза Рымбаева]], [[Нағима Есқалиева]] |- | «Ойлан балам» | [[Кеңес Дүйсекеев]] | [[Досхан Жолжақсынов]], [[Еркін Жолжақсынов]] |- | «Жусан исі» | [[Сейдолла Бәйтереков]] | [[Нұрлан Өнербаев]], [[Жеңіс Ысқақова]] |- | «Арман жолдар» | [[Карина Абдулина]] | [[Карина Абдулина]] |- | «Домбыра туралы баллада» | [[Кеңес Дүйсекеев]] | [[Роза Рымбаева]] |- | «Аққу арман» | [[Төлеген Мұхамеджанов]] | [[Нұрлан Өнербаев]], [[Жанболат Ербатыров]] |- | «Сағындым сағым жылдар» | [[Гүлнәр Дәукенова]] | [[Мақпал Жүнісова]], [[Меруерт Түсіпбаева]], [[Айгүл Иманбаева]], [[Гүлнұр Оразымбетова]] |- | «Боз жорға» | [[Бейбіт Оралұлы]] | [[На-на (топ)|На-на]], [[Ринго (топ)|Ринго]], [[Алатау серілері]] |- | «Өзің куә Алматым» | [[Владимир Питерцев]] | [[Бағдат Сәмединова]] |- | «Қайран уақыт» | [[Гүлнәр Дәукенова]] | [[Мақпал Жүнісова]] |- | «Сен мұңыңды бер маған» | [[Карина Абдулина]] | [[Карина Абдулина]] |- | «Аралдан ұшқан аққулар» | [[Сейдолла Бәйтереков]] | [[Роза Рымбаева]], [[Диана Шарапова]] |- | «Дос керек» | [[Владимир Питерцев]] | [[Сәкен Майғазиев]], [[Мақсат Базарбаев]] |- | «Қимай сені барамын» | [[Төлеген Мұхамеджанов]] | [[Меруерт Түсіпбаева]], [[Әлішер Каримов]] |- | «Балдәурен» | [[Сейдолла Бәйтереков]] | [[Роза Рымбаева]], [[Мұзарт (топ)|Мұзарт]] |- | «Өкінбе сен» | [[Кеңес Дүйсекеев]] | [[Жұбаныш Жексен]] |- | «Өмір-өзен» | [[Медеу Арынбаев]] | [[Медеу Арынбаев]] |- | «Ғашықтар жыры» | [[Кеңес Дүйсекеев]] | [[Мақпал Жүнісова]], [[Сембек Жұмағалиев]], [[Мирас пен Құралай]] |- | «Ақ босаға» | [[Нұр (композитор)|Нұр]] | [[Жігіттер (топ)|Жігіттер квартеті]] |- | «Мазала» | [[Дәурен Шәріп]] | [[Қайрат Нұртас]] |- | «Өмір саған разымын» | [[Бүркіт (әнші)|Бүркіт]] | [[Бүркіт (әнші)|Бүркіт]] |- | «Арқаның сұлу аруы-ай» | [[Бейбіт Оралұлы]] | [[Майра Мұхамедқызы]] |- | «Ауылым әніміз» | [[Дильмұрат Бахаров]] | [[Нұрлан Абдуллин]] |- | «Аққуым» | [[Төлеген Мұхамеджанов]] | [[Нұржамал Үсенбаева]] |- | «Сағынышым Астана» | [[Ренат Гайсин]] | [[Батырхан Шүкенов]], басқа орындаушылар |- | «Қазақ елі» | [[Еркін Ынтықбаев]] | [[Роза Рымбаева]] |- | «Арман досым» | [[Тілектес Қажығалиев]] | [[Нағима Есқалиева]] |- | «Аққу сенім» | [[Жанбота Тұяқбаев]] | [[Мақпал Жүнісова]], [[Тамара Асар]] |- | «Далам менің» | [[Мұрат Құсайынов]] | [[Дос-Мұқасан]] |- | «Айнала» | [[Дильмұрат Бахаров]] | [[Дервиши]] |} == Мемлекеттік наградалары == '''«Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері»''' құрметті атағы берілді (12.12.2005); '''«Парасат» ордені''' (05.12.2011); '''І дәрежелі «Барыс» ордені''' ''(Марапат Президенттің қолымен Ақордада табысталды) (03.12.2020 )''. == Өзге де марапаттар == [[Сурет:Сариев Ш.Н. - 15.jpg|нобай|right|400px]] Әлемдік әдебиетті дамытуға қосқан айрықша&nbsp; үлесі үшін Франц Кафка атындағы халықаралық алтын медалі (2003); «Әдебиет» аталымы бойынша Тәуелсіз «Платина Тарлан» ұлттық сыйлығы (2004); Поэзиядағы жетістіктері үшін «Жыл адамы – Алтын Адам» ұлттық сыйлығы (2004); 2007 жылы Қызылорда облысы «Арал ауданының Құрметті азаматы» атағы берілді. == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} {{wikify}} [[Санат:Қазақстан жазушылары]] [[Санат:Қазақстан ақындары]] [[Санат:Тәуелсіз "Тарлан" сыйлығының иегерлері]] [[Санат:Филология ғылымдарының кандидаттары]] 8yylc49r60ldbqx0ffhxkumylu1f8hp 3391099 3391098 2024-10-16T06:36:34Z Ashina 7704 /* Мемлекеттік наградалары */ 3391099 wikitext text/x-wiki {{Жазушы |Есімі = Шөмішбай Нағашыбайұлы Сариев |Суреті =Сариев Ш.Н. - 03.jpg |Туған күні = 15.04.1946 |Туған жері = [[Қызылорда облысы]], {{туғанжері|Арал ауданы|Арал ауданында}}, [[Шөміш]] |Қайтыс болған күні = 15.02.2021 |Қайтыс болған жері = |Азаматтығы = {{USSR}}<br />{{байрақ|Қазақ КСР}}<br />{{KAZ}} |Ұлты = Қазақ |Мансабы = [[ақын]] |Шығармашылық жылдары = |Бағыты = |Жанры = поэзия |Шығармалардың тілі = |Дебюті = |Марапаттары = {{{!}} {{!}}{{Парасат ордені}}{{!}}{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}} {{!}}} {{{!}} {{!}}{{Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері}} {{!}}} |Сыйлықтары = |Қолтаңбасы = }} '''Шөмішбай Нағашыбайұлы Сариев''' (''[[1946 жыл]]ы 15 сәуір [[Қызылорда облысы]], [[Арал ауданы]], [[Шөміш]] станциясы – [[2021 жыл]]ы 15 ақпан)'' — [[ақын|қазақ ақыны]], аудармашы. [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]], бірінші дәрежелі [[Барыс ордені|«Барыс»]]<ref>[[Барыс ордені]]</ref> және «[[Парасат ордені|Парасат» ордендерінің]] иегері.<ref>{{cite web|url=http://www.inform.kz/kaz/article/2455917|title=15 сәуір. ҚАЗАҚПАРАТ КҮНТІЗБЕСІ: АТАУЛЫ КҮНДЕР, ОҚИҒАЛАР, ЕСІМДЕР|accessdate=April 14, 2013}}</ref> Екі дүркін «Елім менің» атты Президент бәйгесі бас жүлдесінің, Франц Кафка атындағы халықаралық Алтын медаль сыйлығының, «Жыл Адамы – Алтын адам», «Платина Тарлан» сыйлықтарының, «Халықтың сүйіктісі» ұлттық сыйлығының лауреаты.<ref>«ХАЛЫҚТЫҢ СҮЙІКТІСІ» СЫЙЛЫҒЫНЫҢ ЛАУРЕАТЫ</ref> Филология ғылымдарының кандидаты. == Өмірбаяны == 1946 жылы 15 сәуір де [[Қызылорда облысы]], [[Арал ауданы]], [[Шөміш]] стансасында туған. Қамбаш орта мектебін бітірісімен, Қазалы аудандық «Ленин туы» және Арал аудандық «Толқын» газеттерінде қызмет атқарған.<ref name=":0">https://kitapkhana.kz/486-sariev-shmshbay.html - Қамбаш орта мектебін бітірісімен, Қазалы аудандық «Ленин туы» және Арал аудандық «Толқын» газеттерінде қызмет атқарған</ref> Алғашқы өлеңдері 1961 жылы Қызылорда облыстық «Ленин жолы» газетінде жарияланды. 1966 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің (қазіргі [[Қазақ ұлттық университеті|Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті]]) журналистика факультетіне оқуға түсіп, оны 1971 жылы тәмамдаған.<ref>https://www.kaznu.kz/kz/3/news/one/35092/ - ҚАЗҰУ-ДА АҚЫН ШӨМІШБАЙ САРИЕВКЕ АРНАЛҒАН КІТАПТЫҢ ТҰСАУКЕСЕРІ ӨТТІ</ref> Әр жылдары редакторлық және әдебиеттану саласында еңбек еткен. 1993 жылы кандидаттық диссертациясын қорғап, филология ғылымдарының кандидаты дәрежесін иеленді. Қазақстан Ғылым академиясының М. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында аға ғылыми қызметкер қызметін атқарды. === Қызметі === 1970-1974 жылдары «Қазақстан» саяси баспасында редактор болып қызмет атқарған. 1974 жылдан 1991 жылға дейін «Жұлдыз» журналының әуелі сын бөліміне орналасып, кейін поэзия, өнер және ғылым, сын библиография бөлімдерінің меңгерушісі болған. 1991 жылы конкурстық негізде Қазақстан Ғылым академиясы М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Қазіргі әдебиет бөліміне аға ғылыми қызметкер болып орналасты. 1993 жылы «Қазіргі қазақ лирикасының ізденістері» атты тақырыпта кандидаттық диссертация қорғап, филология ғылымдарының кандидаты дәрежесін иеленді. «ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдарындағы поэзия» атты монография жазып, Мағжан Жұмабайұлы, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы тағы да басқа алаш арыстарының еңбектерін ғылыми тұрғыда талдады. «70-ші, 80-ші, 90-шы жылдардағы қазақ поэзиясы» атты монографиясы жеке кітап болып «Ғылым» баспасынан жарық көрді. Мағжан Жұмабайұлының үш томдық шығармаларын дайындауға атсалысып (1995 ж.), өлеңдерінің ғылыми түсініктемелерін жазды және сол кітаптың редакция алқасының мүшесі болды. Өмірінің соңына дейін осы аталған институттың Абайтану бөлімінде аға ғылыми қызметкер болып қызмет атқарды.<ref name=":0" /> Ш. Сариев негізгі қызметімен бірге, Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясында бас маман қызметін атқарды. Сондай-ақ Қ. И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетінде және Д. А. Қонаев атындағы заң университетінде бірнеше жыл сабақ берді, қазіргі бағыт-бағдары жаңаша өзгерген [[Ақиқат журналы|«Ақиқат» журналының (бұрынғы «Қазақстан коммунисі» журналы)]] Руханият бөлімін басқарды. «Тамаша» телехабарының алғашқы кезеңдердегі он жыл бойғы авторы болды. == Шығармашылығы == Шөмішбай Сариев Д. Гулиа, О. Бергольц, И. Абашидзе, С. Викулов, А. Дементьев, Ф. Алиева, Р. Рождественский, Х. Абдуллин, М. Эминеску, Луиш ди Камоэнс сияқты көптеген шетел ақындарының өлеңдерін қазақ тіліне аударды.<ref>https://adebiportal.kz/kz/authors/view/1475 - Әдебиет порталы. Шөмішбай Сариев</ref> 1989 жылы «Қайнар» баспасынан «Тамаша, Тамаша, Тамаша» атты кітабы басылып шықты. Қазақ ақындары арасында тұңғыш рет «Ғашықтар жыры», «Бозжорға» атты авторлық бейнетаспасы жарық көрген. 2000 жылы Шөмішбай Сариев Бухарестте «ЮНЕСКО» ұйымдастырған Румынияның ұлы ақыны Михаил Эминескуге арналған бүкіл дүниежүзілік ақындар симпозиумына Қазақстан мен Орта Азиядан жалғыз қатысқан ақын болды<ref>https://tengrinews.kz/music/shomshbay-sariev-sozn-jazgan-gashyiktar-jyiryi-men-bozjorga-429033/ - Tengrinews: Шөмішбай Сариев сөзін жазған "Ғашықтар жыры" мен "Бозжорға" әндерінің шығу тарихы қандай?</ref>. Оның шығармалары орыс, украин, қырғыз, өзбек, тәжік, румын, чех, үнді және француз тілдеріне аударылып, жарияланды. 2003 жылы Прагада Чехияның ұлы ақын-жазушысы Франц Кафка атындағы халықаралық Алтын медаль сыйлығының лауреаты атанды. Осы жылы үнді тілінде «Теңізден соққан жел лебі» атты кітабы жарық көріп, Дели қаласында өткен кітаптың тұсаукесеріне қатысты. 2004 жылы «Жыл Адамы - Алтын Адам» және «Платина Тарлан» сыйлықтарының лауреаты атанды. 2006 жылы Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері атағына ие болды. 2008 жылы Парижде өткен «Ақындар көктемі» фестиваліне қатысып, оның өлеңдері 80 елге француз радиосы арқылы таралды. Сонымен қатар, француз тілінде «Дала желі» атты кітабы жарық көрді. 2016 жылы М. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты ақынның 70 жасқа толуына арналған «Ақындық – мұрат, ғалымдық – парасат» атты республикалық ғылыми-теориялық конференция өткізді. 2018 жылы Нью-Йоркте өткен тұңғыш Қазақ әдебиеті форумына қатысып, «Сәлем саған, туған ел» кітабының тұсаукесерін өткізді. == Ақынның шығармашылық кештері == [[Сурет:Сариев Ш.Н. - 11.jpg|нобай|right]] * '''05.10.1983''' – «Туған жер» авторлық кеші, Ғ.Мүсірепов атындағы балалар мен жасөспірімдер театры (ТЮЗ); * '''15.04.1991''' – Арал теңізіне арналған қайырымдық кеші, М.Әуезов атындағы Қазақ ұлттық драма театры; * '''26.04.1996''' – Шөмішбай Сариевтің 50 жылдығына арналған авторлық кеші, М.Әуезов атындағы Қазақ ұлттық драма театры; * '''13.01.2001''' – «Боз жорға» авторлық кеші, Республика сарайы; * '''17.04.2003''' – «Ғашық жүрек» авторлық кеші, Республика сарайы; * '''15.04.2006''' – Ш.Сариевтің 60 жылдығына арналған «Атамекен-ай!» авторлық кеші, Республика сарайы; * '''15.04.2009''' – «Ақын Шөмішбай Сариев – Пайғамбар жасында» авторлық кеші, Республика сарайы; * '''22.10.2011''' – «Айналдым сенен, Атамекен-ай!» авторлық кеші, Балуан Шолақ атындағы спорт сарайы; * '''19.04.2016''' – Ш.Сариевтің 70 жылдығына арналған «Айналдым қазақ деген халықтан мен...» шығармашылық кеші, Абай атындағы опера және балет театры; * '''06.10.2023''' – Ш.Сариевтің шығармашылығына арналған «Теңіздей тебірендім, тербедің...» атты еске алу кеші, Н.Бекежанов атындағы Қызылорда облыстық қазақ академиялық музыкалық драма театры. == Шығармалары == {| class="wikitable" style="width:100%;" |- ! style="width:50%;" | Шығармалары (1) ! style="width:50%;" | Шығармалары (2) |- | * «Балдәурен», Өлеңдер. А., «Жазушы», 1974; * «Арайлы көктем», Творчестволық портреттер. А., «Қазақстан», 1974; * «Теңізден соққан жел», Өлеңдер мен поэма. А., «Жазушы», 1975; * «Тағдыр». Өлеңдер және балладалар. А., «Жалын», 1976; * «Заула, тұлпар уақыт», Өлеңдер. А., «Жалын», 1979; * «Өң мен түс», Өлеңдер және толғаулар. А., «Жалын», 1980; * «Үш өлшем», Өлеңдер. А., «Жалын», 1982; * «Созвучие», аударма. /орыс тілінде/, «Жалын», 1983; * «Тағдыр жыры», Өлеңдер. А., «Жазушы», 1984; * «Веет ветер морской», /орыс тілінде/, «Жалын», 1987; * «Біздің ғасыр», Өлеңдер. Поэмалар. А., «Жазушы», 1989; * «Тамаша», А., «Қайнар», 1989; * «Сүйінші», Замандас композиторлардың әндеріне жазылған өлеңдер. А., «Ардана қайырымдылық қоры», 1992; | * «Сағынышым теңіз», Өлеңдер, поэмалар. Таңдамалы. А., «Жазушы», 1994; * «Песня сожаления», Москва, 1998; * «Қос қанат», Өлеңдер. «Әсем-систем», 2004; * «Екі томдық шығармалар жинағы», Өлеңдер. «Елорда» 2006; * «Шөмішбай Сариев. Шығармалары», Өлеңдер. «Фолиант», 2008; * «Дала желі», Француз тілінде, Париж, 2008; * «Шөл даланың ұлымын...», Өлеңдер. «Қайнар», 2008; * Камоэнс. Сонеттер, «Аударма» баспасы, 2009; * «Айналдым сенен, Атамекен-ай», «SanSam», 2011; * «Поэзия падишасы – лирика», Өлеңдер. «Тау-Самал», 2012; * «Ұлы даланың тарихы» қазақ әдебиеті антологиясы (Америка), 2013; * «Өлеңдер, поэмалар» таңдамалы шығармалар жинағы, «ҚАЗАҚПАРАТ», 2016; * «Сәлем саған, туған ел», ән мәтіндері мен ноталар жинағы, «SanSam», 2018; |- | * «Жүрегім – Қазақ елі» жыр жинағы, «Атамұра», 2021; * «Қос қанатты ақын Шөмішбай Сариев», фотоальбом, «Дәуір», 2022; * «Ғибратты ғұмыр», «Қазақ университеті», 2022; * «Дүниені жалт қаратсам деп едім», /ұйғыр тілінде/, 2023; * «Шөмішбай Сариев. Библиографиялық көрсеткіш», 2023; * «Теңізден соққан жел», өлеңдер, «Атамұра» баспасы, 2024. | |} == Ақынның өлеңіне жазылған әндер == {| class="wikitable" style="text-align:center;" |- ! Өлеңнің аты ! Композитор ! Орындаушылар |- | «Айналдым сенен, атамекен-ай» | [[Жанбота Тұяқбаев]] | [[Роза Рымбаева]] |- | «Сарыарқа» | [[Сейдолла Бәйтереков]] | [[Бағдат Сәмединова]] |- | «Қарағым-ай» | [[Кеңес Дүйсекеев]] | [[Нұрлан Өнербаев]], [[Сүлеймен Ибрагимов]], [[Димаш Құдайберген]] |- | «Аяулым» | [[Төлеген Мұхамеджанов]] | [[Бауыржан Исаев]] |- | «Сәлем саған, туған ел» | [[Кеңес Дүйсекеев]] | [[Роза Рымбаева]], [[Нағима Есқалиева]] |- | «Ойлан балам» | [[Кеңес Дүйсекеев]] | [[Досхан Жолжақсынов]], [[Еркін Жолжақсынов]] |- | «Жусан исі» | [[Сейдолла Бәйтереков]] | [[Нұрлан Өнербаев]], [[Жеңіс Ысқақова]] |- | «Арман жолдар» | [[Карина Абдулина]] | [[Карина Абдулина]] |- | «Домбыра туралы баллада» | [[Кеңес Дүйсекеев]] | [[Роза Рымбаева]] |- | «Аққу арман» | [[Төлеген Мұхамеджанов]] | [[Нұрлан Өнербаев]], [[Жанболат Ербатыров]] |- | «Сағындым сағым жылдар» | [[Гүлнәр Дәукенова]] | [[Мақпал Жүнісова]], [[Меруерт Түсіпбаева]], [[Айгүл Иманбаева]], [[Гүлнұр Оразымбетова]] |- | «Боз жорға» | [[Бейбіт Оралұлы]] | [[На-на (топ)|На-на]], [[Ринго (топ)|Ринго]], [[Алатау серілері]] |- | «Өзің куә Алматым» | [[Владимир Питерцев]] | [[Бағдат Сәмединова]] |- | «Қайран уақыт» | [[Гүлнәр Дәукенова]] | [[Мақпал Жүнісова]] |- | «Сен мұңыңды бер маған» | [[Карина Абдулина]] | [[Карина Абдулина]] |- | «Аралдан ұшқан аққулар» | [[Сейдолла Бәйтереков]] | [[Роза Рымбаева]], [[Диана Шарапова]] |- | «Дос керек» | [[Владимир Питерцев]] | [[Сәкен Майғазиев]], [[Мақсат Базарбаев]] |- | «Қимай сені барамын» | [[Төлеген Мұхамеджанов]] | [[Меруерт Түсіпбаева]], [[Әлішер Каримов]] |- | «Балдәурен» | [[Сейдолла Бәйтереков]] | [[Роза Рымбаева]], [[Мұзарт (топ)|Мұзарт]] |- | «Өкінбе сен» | [[Кеңес Дүйсекеев]] | [[Жұбаныш Жексен]] |- | «Өмір-өзен» | [[Медеу Арынбаев]] | [[Медеу Арынбаев]] |- | «Ғашықтар жыры» | [[Кеңес Дүйсекеев]] | [[Мақпал Жүнісова]], [[Сембек Жұмағалиев]], [[Мирас пен Құралай]] |- | «Ақ босаға» | [[Нұр (композитор)|Нұр]] | [[Жігіттер (топ)|Жігіттер квартеті]] |- | «Мазала» | [[Дәурен Шәріп]] | [[Қайрат Нұртас]] |- | «Өмір саған разымын» | [[Бүркіт (әнші)|Бүркіт]] | [[Бүркіт (әнші)|Бүркіт]] |- | «Арқаның сұлу аруы-ай» | [[Бейбіт Оралұлы]] | [[Майра Мұхамедқызы]] |- | «Ауылым әніміз» | [[Дильмұрат Бахаров]] | [[Нұрлан Абдуллин]] |- | «Аққуым» | [[Төлеген Мұхамеджанов]] | [[Нұржамал Үсенбаева]] |- | «Сағынышым Астана» | [[Ренат Гайсин]] | [[Батырхан Шүкенов]], басқа орындаушылар |- | «Қазақ елі» | [[Еркін Ынтықбаев]] | [[Роза Рымбаева]] |- | «Арман досым» | [[Тілектес Қажығалиев]] | [[Нағима Есқалиева]] |- | «Аққу сенім» | [[Жанбота Тұяқбаев]] | [[Мақпал Жүнісова]], [[Тамара Асар]] |- | «Далам менің» | [[Мұрат Құсайынов]] | [[Дос-Мұқасан]] |- | «Айнала» | [[Дильмұрат Бахаров]] | [[Дервиши]] |} == Мемлекеттік наградалары == * '''«Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері»''' құрметті атағы берілді (12.12.2005); * '''«Парасат» ордені''' (05.12.2011); * '''І дәрежелі «Барыс» ордені''' ''(Марапат Президенттің қолымен Ақордада табысталды) (03.12.2020)''. == Өзге де марапаттар == [[Сурет:Сариев Ш.Н. - 15.jpg|нобай|right|400px]] Әлемдік әдебиетті дамытуға қосқан айрықша&nbsp; үлесі үшін Франц Кафка атындағы халықаралық алтын медалі (2003); «Әдебиет» аталымы бойынша Тәуелсіз «Платина Тарлан» ұлттық сыйлығы (2004); Поэзиядағы жетістіктері үшін «Жыл адамы – Алтын Адам» ұлттық сыйлығы (2004); 2007 жылы Қызылорда облысы «Арал ауданының Құрметті азаматы» атағы берілді. == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} {{wikify}} [[Санат:Қазақстан жазушылары]] [[Санат:Қазақстан ақындары]] [[Санат:Тәуелсіз "Тарлан" сыйлығының иегерлері]] [[Санат:Филология ғылымдарының кандидаттары]] gzu43didolxhnhrgvf7tbeawe8r174j 3391107 3391099 2024-10-16T07:00:41Z Ashina 7704 3391107 wikitext text/x-wiki {{Жазушы |Есімі = Шөмішбай Нағашыбайұлы Сариев |Суреті =Сариев Ш.Н. - 03.jpg |Туған күні = 15.04.1946 |Туған жері = [[Қызылорда облысы]], {{туғанжері|Арал ауданы|Арал ауданында}}, [[Шөміш]] |Қайтыс болған күні = 15.02.2021 |Қайтыс болған жері = |Азаматтығы = {{USSR}}<br />{{байрақ|Қазақ КСР}}<br />{{KAZ}} |Ұлты = Қазақ |Мансабы = [[ақын]] |Шығармашылық жылдары = |Бағыты = |Жанры = поэзия |Шығармалардың тілі = |Дебюті = |Марапаттары = {{{!}} {{!}}{{Парасат ордені}}{{!}}{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}} {{!}}} {{{!}} {{!}}{{Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері}} {{!}}} |Сыйлықтары = |Қолтаңбасы = }} '''Шөмішбай Нағашыбайұлы Сариев''' (''[[1946 жыл]]ы 15 сәуір [[Қызылорда облысы]], [[Арал ауданы]], [[Шөміш]] станциясы – [[2021 жыл]]ы 15 ақпан)'' — [[ақын|қазақ ақыны]], аудармашы. [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]], бірінші дәрежелі [[Барыс ордені|«Барыс»]]<ref>[[Барыс ордені]]</ref> және «[[Парасат ордені|Парасат» ордендерінің]] иегері.<ref>{{cite web|url=http://www.inform.kz/kaz/article/2455917|title=15 сәуір. ҚАЗАҚПАРАТ КҮНТІЗБЕСІ: АТАУЛЫ КҮНДЕР, ОҚИҒАЛАР, ЕСІМДЕР|accessdate=April 14, 2013}}</ref> Екі дүркін «Елім менің» атты Президент бәйгесі бас жүлдесінің, Франц Кафка атындағы халықаралық Алтын медаль сыйлығының, «Жыл Адамы – Алтын адам», «Платина Тарлан» сыйлықтарының, «Халықтың сүйіктісі» ұлттық сыйлығының лауреаты.<ref>«ХАЛЫҚТЫҢ СҮЙІКТІСІ» СЫЙЛЫҒЫНЫҢ ЛАУРЕАТЫ</ref> Филология ғылымдарының кандидаты. == Өмірбаяны == 1946 жылы 15 сәуір де [[Қызылорда облысы]], [[Арал ауданы]], [[Шөміш]] стансасында туған. Қамбаш орта мектебін бітірісімен, Қазалы аудандық «Ленин туы» және Арал аудандық «Толқын» газеттерінде қызмет атқарған.<ref name=":0">https://kitapkhana.kz/486-sariev-shmshbay.html - Қамбаш орта мектебін бітірісімен, Қазалы аудандық «Ленин туы» және Арал аудандық «Толқын» газеттерінде қызмет атқарған</ref> Алғашқы өлеңдері 1961 жылы Қызылорда облыстық «Ленин жолы» газетінде жарияланды. 1966 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің (қазіргі [[Қазақ ұлттық университеті|Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті]]) журналистика факультетіне оқуға түсіп, оны 1971 жылы тәмамдаған.<ref>https://www.kaznu.kz/kz/3/news/one/35092/ - ҚАЗҰУ-ДА АҚЫН ШӨМІШБАЙ САРИЕВКЕ АРНАЛҒАН КІТАПТЫҢ ТҰСАУКЕСЕРІ ӨТТІ</ref> Әр жылдары редакторлық және әдебиеттану саласында еңбек еткен. 1993 жылы кандидаттық диссертациясын қорғап, [[Кандидаттық диссертация|филология ғылымдарының кандидаты]] дәрежесін иеленді. Қазақстан Ғылым академиясының [[М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты|М. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында]] аға ғылыми қызметкер қызметін атқарды. === Қызметі === 1970-1974 жылдары «Қазақстан» саяси баспасында редактор болып қызмет атқарған. 1974 жылдан 1991 жылға дейін [[Жұлдыз (журнал)|«Жұлдыз» журналының]] әуелі сын бөліміне орналасып, кейін поэзия, өнер және ғылым, сын библиография бөлімдерінің меңгерушісі болған. 1991 жылы конкурстық негізде Қазақстан Ғылым академиясы М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Қазіргі әдебиет бөліміне аға ғылыми қызметкер болып орналасты. 1993 жылы «Қазіргі қазақ лирикасының ізденістері» атты тақырыпта кандидаттық диссертация қорғап, филология ғылымдарының кандидаты дәрежесін иеленді. ''«ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдарындағы поэзия»'' атты монография жазып, [[Мағжан Бекенұлы Жұмабаев|Мағжан Жұмабайұлы]], [[Ахмет Байтұрсынұлы]], [[Міржақып Дулатұлы]] тағы да басқа алаш арыстарының еңбектерін ғылыми тұрғыда талдады. ''«70-ші, 80-ші, 90-шы жылдардағы қазақ поэзиясы»'' атты монографиясы жеке кітап болып «Ғылым» баспасынан жарық көрді. Мағжан Жұмабайұлының үш томдық шығармаларын дайындауға атсалысып (1995 ж.), өлеңдерінің ғылыми түсініктемелерін жазды және сол кітаптың редакция алқасының мүшесі болды. Өмірінің соңына дейін осы аталған институттың [[Абайтану бөлімі|Абайтану бөлімінде]] [[аға ғылыми қызметкер]] болып қызмет атқарды.<ref name=":0" /> Ш. Сариев негізгі қызметімен бірге, Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясында бас маман қызметін атқарды. Сондай-ақ [[Қазақ ұлттық техникалық зерттеу университеті|Қ. И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетінде]] және Д. А. Қонаев атындағы заң университетінде бірнеше жыл сабақ берді, қазіргі бағыт-бағдары жаңаша өзгерген [[Ақиқат журналы|«Ақиқат» журналының (бұрынғы «Қазақстан коммунисі» журналы)]] Руханият бөлімін басқарды. [[Тамаша (әзіл-сықақ театр)|«Тамаша» телехабарының]] алғашқы кезеңдердегі он жыл бойғы авторы болды. == Шығармашылығы == Шөмішбай Сариев Д. Гулиа, О. Бергольц, И. Абашидзе, С. Викулов, А. Дементьев, Ф. Алиева, Р. Рождественский, Х. Абдуллин, М. Эминеску, Луиш ди Камоэнс сияқты көптеген шетел ақындарының өлеңдерін қазақ тіліне аударды.<ref>https://adebiportal.kz/kz/authors/view/1475 - Әдебиет порталы. Шөмішбай Сариев</ref> [[1989 жыл|1989 жылы]] «Қайнар» баспасынан ''«Тамаша, Тамаша, Тамаша»'' атты кітабы басылып шықты. Қазақ ақындары арасында тұңғыш рет «Ғашықтар жыры», «Бозжорға» атты авторлық бейнетаспасы жарық көрген. [[2000 жыл|2000 жылы]] Шөмішбай Сариев [[Бухарест|Бухарестте]] [[ЮНЕСКО|«ЮНЕСКО»]] ұйымдастырған [[Румыния|Румынияның]] ұлы ақыны [[Михаил Эминеску|Михаил Эминескуге]] арналған бүкіл дүниежүзілік ақындар симпозиумына Қазақстан мен Орта Азиядан жалғыз қатысқан ақын болды<ref>https://tengrinews.kz/music/shomshbay-sariev-sozn-jazgan-gashyiktar-jyiryi-men-bozjorga-429033/ - Tengrinews: Шөмішбай Сариев сөзін жазған "Ғашықтар жыры" мен "Бозжорға" әндерінің шығу тарихы қандай?</ref>. Оның шығармалары орыс, украин, қырғыз, өзбек, тәжік, румын, чех, үнді және француз тілдеріне аударылып, жарияланды. [[2003 жыл|2003 жылы]] [[Прага|Прагад]]<nowiki/>а [[Чехия|Чехияның]] ұлы ақын-жазушысы [[Франц Кафка]] атындағы халықаралық Алтын медаль сыйлығының лауреаты атанды. Осы жылы үнді тілінде ''«Теңізден соққан жел лебі»'' атты кітабы жарық көріп, [[Дели|Дели қаласында]] өткен кітаптың тұсаукесеріне қатысты. [[2004 жыл|2004 жылы]] ''«Жыл Адамы - Алтын Адам»'' және ''«Платина Тарлан»'' сыйлықтарының лауреаты атанды. [[2006 жыл|2006 жылы]] [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]] атағына ие болды. [[2008 жыл|2008 жылы]] [[Париж|Парижде]] өткен «Ақындар көктемі» фестиваліне қатысып, оның өлеңдері 80 елге француз радиосы арқылы таралды. Сонымен қатар, [[Француз тілі|француз тілінде]] ''«Дала желі»'' атты кітабы жарық көрді. [[2016 жыл|2016 жылы]] М. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты ақынның 70 жасқа толуына арналған ''«Ақындық – мұрат, ғалымдық – парасат»'' атты республикалық ғылыми-теориялық конференция өткізді. [[2018 жыл|2018 жылы]] [[Нью-Йорк|Нью-Йоркте]] өткен тұңғыш Қазақ әдебиеті форумына қатысып, ''«Сәлем саған, туған ел»'' кітабының тұсаукесерін өткізді. == Ақынның шығармашылық кештері == [[Сурет:Сариев Ш.Н. - 11.jpg|нобай|right]] * '''05.10.1983''' – «Туған жер» авторлық кеші, Ғ.Мүсірепов атындағы балалар мен жасөспірімдер театры (ТЮЗ); * '''15.04.1991''' – Арал теңізіне арналған қайырымдық кеші, М.Әуезов атындағы Қазақ ұлттық драма театры; * '''26.04.1996''' – Шөмішбай Сариевтің 50 жылдығына арналған авторлық кеші, М.Әуезов атындағы Қазақ ұлттық драма театры; * '''13.01.2001''' – «Боз жорға» авторлық кеші, [[Республика сарайы (Алматы)|Республика сарайы]]; * '''17.04.2003''' – «Ғашық жүрек» авторлық кеші, Республика сарайы; * '''15.04.2006''' – Ш.Сариевтің 60 жылдығына арналған «Атамекен-ай!» авторлық кеші, Республика сарайы; * '''15.04.2009''' – «Ақын Шөмішбай Сариев – Пайғамбар жасында» авторлық кеші, Республика сарайы; * '''22.10.2011''' – «Айналдым сенен, Атамекен-ай!» авторлық кеші, Балуан Шолақ атындағы спорт сарайы; * '''19.04.2016''' – Ш.Сариевтің 70 жылдығына арналған «Айналдым қазақ деген халықтан мен...» шығармашылық кеші, Абай атындағы опера және балет театры; * '''06.10.2023''' – Ш.Сариевтің шығармашылығына арналған «Теңіздей тебірендім, тербедің...» атты еске алу кеші, Н.Бекежанов атындағы Қызылорда облыстық қазақ академиялық музыкалық драма театры. == Шығармалары == {| class="wikitable" style="width:100%;" |- ! style="width:50%;" | Шығармалары (1) ! style="width:50%;" | Шығармалары (2) |- | * «Балдәурен», Өлеңдер. А., «Жазушы», 1974; * «Арайлы көктем», Творчестволық портреттер. А., «Қазақстан», 1974; * «Теңізден соққан жел», Өлеңдер мен поэма. А., «Жазушы», 1975; * «Тағдыр». Өлеңдер және балладалар. А., «Жалын», 1976; * «Заула, тұлпар уақыт», Өлеңдер. А., «Жалын», 1979; * «Өң мен түс», Өлеңдер және толғаулар. А., «Жалын», 1980; * «Үш өлшем», Өлеңдер. А., «Жалын», 1982; * «Созвучие», аударма. /орыс тілінде/, «Жалын», 1983; * «Тағдыр жыры», Өлеңдер. А., «Жазушы», 1984; * «Веет ветер морской», /орыс тілінде/, «Жалын», 1987; * «Біздің ғасыр», Өлеңдер. Поэмалар. А., «Жазушы», 1989; * «Тамаша», А., «Қайнар», 1989; * «Сүйінші», Замандас композиторлардың әндеріне жазылған өлеңдер. А., «Ардана қайырымдылық қоры», 1992; | * «Сағынышым теңіз», Өлеңдер, поэмалар. Таңдамалы. А., «Жазушы», 1994; * «Песня сожаления», Москва, 1998; * «Қос қанат», Өлеңдер. «Әсем-систем», 2004; * «Екі томдық шығармалар жинағы», Өлеңдер. «Елорда» 2006; * «Шөмішбай Сариев. Шығармалары», Өлеңдер. «Фолиант», 2008; * «Дала желі», Француз тілінде, Париж, 2008; * «Шөл даланың ұлымын...», Өлеңдер. «Қайнар», 2008; * Камоэнс. Сонеттер, «Аударма» баспасы, 2009; * «Айналдым сенен, Атамекен-ай», «SanSam», 2011; * «Поэзия падишасы – лирика», Өлеңдер. «Тау-Самал», 2012; * «Ұлы даланың тарихы» қазақ әдебиеті антологиясы (Америка), 2013; * «Өлеңдер, поэмалар» таңдамалы шығармалар жинағы, «ҚАЗАҚПАРАТ», 2016; * «Сәлем саған, туған ел», ән мәтіндері мен ноталар жинағы, «SanSam», 2018; |- | * «Жүрегім – Қазақ елі» жыр жинағы, «Атамұра», 2021; * «Қос қанатты ақын Шөмішбай Сариев», фотоальбом, «Дәуір», 2022; * «Ғибратты ғұмыр», «Қазақ университеті», 2022; * «Дүниені жалт қаратсам деп едім», /ұйғыр тілінде/, 2023; * «Шөмішбай Сариев. Библиографиялық көрсеткіш», 2023; * «Теңізден соққан жел», өлеңдер, «Атамұра» баспасы, 2024. | |} == Ақынның өлеңіне жазылған әндер == {| class="wikitable" style="text-align:center;" |- ! Өлеңнің аты ! Композитор ! Орындаушылар |- | '''«Айналдым сенен, атамекен-ай»''' | [[Жанбота Тұяқбаев]] | [[Роза Рымбаева]] |- | '''«Сарыарқа»''' | [[Сейдолла Бәйтереков]] | [[Бағдат Сәмединова]] |- | '''«Қарағым-ай»''' | [[Кеңес Дүйсекеев]] | [[Нұрлан Өнербаев]], [[Сүлеймен иб|Сүлеймен Ибрагимов]], [[Дінмұхаммед Қанатұлы Құдайбергенов|Димаш Құдайберген]] |- | '''«Аяулым»''' | [[Төлеген Мұхамеджанов]] | [[Бауыржан Исаев]] |- | '''«Сәлем саған, туған ел»''' | [[Кеңес Дүйсекеев]] | [[Роза Рымбаева]], [[Нағима Есқалиева]] |- | '''«Ойлан балам»''' | [[Кеңес Дүйсекеев]] | [[Досхан Жолжақсынов]], Еркін Жолжақсынов |- | '''«Жусан исі»''' | [[Сейдолла Бәйтереков]] | [[Нұрлан Өнербаев]], [[Жеңіс Ермағанбетқызы Ысқақова|Жеңіс Ысқақова]] |- | '''«Арман жолдар»''' | [[Карина Абрекқызы Абдуллина|Карина Абдулина]] | [[Карина Абрекқызы Абдуллина|Карина Абдулина]] |- | '''«Домбыра туралы баллада»''' | [[Кеңес Дүйсекеев]] | [[Роза Рымбаева]] |- | '''«Аққу арман»''' | [[Төлеген Мұхамеджанов]] | [[Нұрлан Өнербаев]], [[Жанболат Ербатыров]] |- | '''«Сағындым сағым жылдар»''' | [[Гүлнәр Дәукенова]] | [[Мақпал Жүнісова]], [[Меруерт Түсіпбаева]], [[Айгүл Иманбаева]], [[Гүлнұр Манатқызы Оразымбетова|Гүлнұр Оразымбетова]] |- | '''«Боз жорға»''' | [[Бейбіт Оралұлы Бірімғазы|Бейбіт Оралұлы]] | [[На-на (топ)|На-на]], [[Ринго (топ)|Ринго]], [[Алатау серілері]] |- | '''«Өзің куә Алматым»''' | [[Владимир Питерцев]] | [[Бағдат Сәмединова]] |- | '''«Қайран уақыт»''' | [[Гүлнәр Дәукенова]] | [[Мақпал Жүнісова]] |- | '''«Сен мұңыңды бер маған»''' | [[Карина Абрекқызы Абдуллина|Карина Абдулина]] | [[Карина Абрекқызы Абдуллина|Карина Абдулина]] |- | '''«Аралдан ұшқан аққулар»''' | [[Сейдолла Бәйтереков]] | [[Роза Рымбаева]], [[Диана Шарапова]] |- | '''«Дос керек»''' | [[Владимир Питерцев]] | [[Сәкен Майғазиев]], [[Мақсат Базарбаев]] |- | '''«Қимай сені барамын»''' | [[Төлеген Мұхамеджанов]] | [[Меруерт Балғабайқызы Түсіпбаева|Меруерт Түсіпбаева]], [[Әлішер Кәрімов|Әлішер Каримов]] |- | '''«Балдәурен»''' | [[Сейдолла Бәйтереков]] | [[Роза Рымбаева]], [[МузАРТ|Мұзарт]] |- | '''«Өкінбе сен»''' | [[Кеңес Дүйсекеев]] | [[Жұбаныш Жексенұлы Тоқсанбаев|Жұбаныш Жексен]] |- | '''«Өмір-өзен»''' | [[Медеу Арынбаев]] | [[Медеу Уәлиханұлы Арынбаев|Медеу Арынбаев]] |- | '''«Ғашықтар жыры»''' | [[Кеңес Дүйсекеев]] | [[Мақпал Жүнісова]], [[Сембек Жұмағалиев]], [[Мирас пен Құралай]] |- | '''«Ақ босаға»''' | [[Нұр (композитор)|Нұр]] | [[Жігіттер (топ)|Жігіттер квартеті]] |- | '''«Мазала»''' | [[Дәурен Шәріп]] | [[Қайрат Нұртас]] |- | '''«Өмір саған разымын»''' | [[Бүркіт (әнші)|Бүркіт]] | [[Бүркіт (әнші)|Бүркіт]] |- | '''«Арқаның сұлу аруы-ай»''' | [[Бейбіт Оралұлы]] | [[Майра Мұхамедқызы]] |- | '''«Ауылым әніміз»''' | [[Дильмұрат Бахаров]] | [[Нұрлан Абдуллин]] |- | '''«Аққуым»''' | [[Төлеген Мұхамеджанов]] | [[Нұржамал Үсенбаева]] |- | '''«Сағынышым Астана»''' | [[Ренат Гайсин]] | [[Батырхан Шүкенов]], басқа орындаушылар |- | '''«Қазақ елі»''' | [[Еркін Ынтықбаев]] | [[Роза Рымбаева]] |- | '''«Арман досым»''' | [[Тілектес Қажығалиев]] | [[Нағима Есқалиева]] |- | '''«Аққу сенім»''' | [[Жанбота Тұяқбаев]] | [[Мақпал Жүнісова]], [[Тамара Асар]] |- | '''«Далам менің»''' | [[Мұрат Құсайынов]] | [[Дос-Мұқасан]] |- | '''«Айнала»''' | [[Дильмұрат Бахаров]] | Дервиши |} == Мемлекеттік наградалары == * '''«Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері»''' құрметті атағы берілді (12.12.2005); * '''«Парасат» ордені''' (05.12.2011); * '''І дәрежелі «Барыс» ордені''' ''(Марапат Президенттің қолымен Ақордада табысталды) (03.12.2020)''. == Өзге де марапаттар == [[Сурет:Сариев Ш.Н. - 15.jpg|нобай|right|400px]] Әлемдік әдебиетті дамытуға қосқан айрықша&nbsp; үлесі үшін Франц Кафка атындағы халықаралық алтын медалі (2003); «Әдебиет» аталымы бойынша Тәуелсіз «Платина Тарлан» ұлттық сыйлығы (2004); Поэзиядағы жетістіктері үшін «Жыл адамы – Алтын Адам» ұлттық сыйлығы (2004); 2007 жылы Қызылорда облысы «Арал ауданының Құрметті азаматы» атағы берілді. == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} {{wikify}} [[Санат:Қазақстан жазушылары]] [[Санат:Қазақстан ақындары]] [[Санат:Тәуелсіз "Тарлан" сыйлығының иегерлері]] [[Санат:Филология ғылымдарының кандидаттары]] 2ufhif78pt7ctor1lxww09z6me9lig7 3391108 3391107 2024-10-16T07:03:03Z Ashina 7704 3391108 wikitext text/x-wiki {{Жазушы |Есімі = Шөмішбай Нағашыбайұлы Сариев |Суреті =Сариев Ш.Н. - 03.jpg |Туған күні = 15.04.1946 |Туған жері = [[Қызылорда облысы]], {{туғанжері|Арал ауданы|Арал ауданында}}, [[Шөміш]] |Қайтыс болған күні = 15.02.2021 |Қайтыс болған жері = |Азаматтығы = {{USSR}}<br />{{байрақ|Қазақ КСР}}<br />{{KAZ}} |Ұлты = Қазақ |Мансабы = [[ақын]] |Шығармашылық жылдары = |Бағыты = |Жанры = поэзия |Шығармалардың тілі = |Дебюті = |Марапаттары = {{{!}} {{!}}{{Парасат ордені}}{{!}}{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}} {{!}}} {{{!}} {{!}}{{Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері}} {{!}}} |Сыйлықтары = |Қолтаңбасы = }} '''Шөмішбай Нағашыбайұлы Сариев''' (''[[1946 жыл]]ы 15 сәуір [[Қызылорда облысы]], [[Арал ауданы]], [[Шөміш]] станциясы – [[2021 жыл]]ы 15 ақпан)'' — [[ақын|қазақ ақыны]], аудармашы. [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]], бірінші дәрежелі [[Барыс ордені|«Барыс»]]<ref>[[Барыс ордені]]</ref> және «[[Парасат ордені|Парасат» ордендерінің]] иегері.<ref>{{cite web|url=http://www.inform.kz/kaz/article/2455917|title=15 сәуір. ҚАЗАҚПАРАТ КҮНТІЗБЕСІ: АТАУЛЫ КҮНДЕР, ОҚИҒАЛАР, ЕСІМДЕР|accessdate=April 14, 2013}}</ref> Екі дүркін «Елім менің» атты Президент бәйгесі бас жүлдесінің, Франц Кафка атындағы халықаралық Алтын медаль сыйлығының, «Жыл Адамы – Алтын адам», «Платина Тарлан» сыйлықтарының, «Халықтың сүйіктісі» ұлттық сыйлығының лауреаты.<ref>«ХАЛЫҚТЫҢ СҮЙІКТІСІ» СЫЙЛЫҒЫНЫҢ ЛАУРЕАТЫ</ref> Филология ғылымдарының кандидаты. == Өмірбаяны == 1946 жылы 15 сәуір де [[Қызылорда облысы]], [[Арал ауданы]], [[Шөміш]] стансасында туған. Қамбаш орта мектебін бітірісімен, Қазалы аудандық «Ленин туы» және Арал аудандық «Толқын» газеттерінде қызмет атқарған.<ref name=":0">https://kitapkhana.kz/486-sariev-shmshbay.html - Қамбаш орта мектебін бітірісімен, Қазалы аудандық «Ленин туы» және Арал аудандық «Толқын» газеттерінде қызмет атқарған</ref> Алғашқы өлеңдері 1961 жылы Қызылорда облыстық «Ленин жолы» газетінде жарияланды. 1966 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің (қазіргі [[Қазақ ұлттық университеті|Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті]]) журналистика факультетіне оқуға түсіп, оны 1971 жылы тәмамдаған.<ref>https://www.kaznu.kz/kz/3/news/one/35092/ - ҚАЗҰУ-ДА АҚЫН ШӨМІШБАЙ САРИЕВКЕ АРНАЛҒАН КІТАПТЫҢ ТҰСАУКЕСЕРІ ӨТТІ</ref> Әр жылдары редакторлық және әдебиеттану саласында еңбек еткен. 1993 жылы кандидаттық диссертациясын қорғап, [[Кандидаттық диссертация|филология ғылымдарының кандидаты]] дәрежесін иеленді. Қазақстан Ғылым академиясының [[М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты|М. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында]] аға ғылыми қызметкер қызметін атқарды. === Қызметі === 1970-1974 жылдары «Қазақстан» саяси баспасында редактор болып қызмет атқарған. 1974 жылдан 1991 жылға дейін [[Жұлдыз (журнал)|«Жұлдыз» журналының]] әуелі сын бөліміне орналасып, кейін поэзия, өнер және ғылым, сын библиография бөлімдерінің меңгерушісі болған. 1991 жылы конкурстық негізде Қазақстан Ғылым академиясы М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Қазіргі әдебиет бөліміне аға ғылыми қызметкер болып орналасты. 1993 жылы «Қазіргі қазақ лирикасының ізденістері» атты тақырыпта кандидаттық диссертация қорғап, филология ғылымдарының кандидаты дәрежесін иеленді. ''«ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдарындағы поэзия»'' атты монография жазып, [[Мағжан Бекенұлы Жұмабаев|Мағжан Жұмабайұлы]], [[Ахмет Байтұрсынұлы]], [[Міржақып Дулатұлы]] тағы да басқа алаш арыстарының еңбектерін ғылыми тұрғыда талдады. ''«70-ші, 80-ші, 90-шы жылдардағы қазақ поэзиясы»'' атты монографиясы жеке кітап болып «Ғылым» баспасынан жарық көрді. Мағжан Жұмабайұлының үш томдық шығармаларын дайындауға атсалысып (1995 ж.), өлеңдерінің ғылыми түсініктемелерін жазды және сол кітаптың редакция алқасының мүшесі болды. Өмірінің соңына дейін осы аталған институттың [[Абайтану бөлімі|Абайтану бөлімінде]] [[аға ғылыми қызметкер]] болып қызмет атқарды.<ref name=":0" /> Ш. Сариев негізгі қызметімен бірге, Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясында бас маман қызметін атқарды. Сондай-ақ [[Қазақ ұлттық техникалық зерттеу университеті|Қ. И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетінде]] және Д. А. Қонаев атындағы заң университетінде бірнеше жыл сабақ берді, қазіргі бағыт-бағдары жаңаша өзгерген [[Ақиқат журналы|«Ақиқат» журналының (бұрынғы «Қазақстан коммунисі» журналы)]] Руханият бөлімін басқарды. [[Тамаша (әзіл-сықақ театр)|«Тамаша» телехабарының]] алғашқы кезеңдердегі он жыл бойғы авторы болды. === Шығармашылығы === Шөмішбай Сариев Д. Гулиа, О. Бергольц, И. Абашидзе, С. Викулов, А. Дементьев, Ф. Алиева, Р. Рождественский, Х. Абдуллин, М. Эминеску, Луиш ди Камоэнс сияқты көптеген шетел ақындарының өлеңдерін қазақ тіліне аударды.<ref>https://adebiportal.kz/kz/authors/view/1475 - Әдебиет порталы. Шөмішбай Сариев</ref> [[1989 жыл|1989 жылы]] «Қайнар» баспасынан ''«Тамаша, Тамаша, Тамаша»'' атты кітабы басылып шықты. Қазақ ақындары арасында тұңғыш рет «Ғашықтар жыры», «Бозжорға» атты авторлық бейнетаспасы жарық көрген. [[2000 жыл|2000 жылы]] Шөмішбай Сариев [[Бухарест|Бухарестте]] [[ЮНЕСКО|«ЮНЕСКО»]] ұйымдастырған [[Румыния|Румынияның]] ұлы ақыны [[Михаил Эминеску|Михаил Эминескуге]] арналған бүкіл дүниежүзілік ақындар симпозиумына Қазақстан мен Орта Азиядан жалғыз қатысқан ақын болды<ref>https://tengrinews.kz/music/shomshbay-sariev-sozn-jazgan-gashyiktar-jyiryi-men-bozjorga-429033/ - Tengrinews: Шөмішбай Сариев сөзін жазған "Ғашықтар жыры" мен "Бозжорға" әндерінің шығу тарихы қандай?</ref>. Оның шығармалары орыс, украин, қырғыз, өзбек, тәжік, румын, чех, үнді және француз тілдеріне аударылып, жарияланды. [[2003 жыл|2003 жылы]] [[Прага|Прагад]]<nowiki/>а [[Чехия|Чехияның]] ұлы ақын-жазушысы [[Франц Кафка]] атындағы халықаралық Алтын медаль сыйлығының лауреаты атанды. Осы жылы үнді тілінде ''«Теңізден соққан жел лебі»'' атты кітабы жарық көріп, [[Дели|Дели қаласында]] өткен кітаптың тұсаукесеріне қатысты. [[2004 жыл|2004 жылы]] ''«Жыл Адамы - Алтын Адам»'' және ''«Платина Тарлан»'' сыйлықтарының лауреаты атанды. [[2006 жыл|2006 жылы]] [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]] атағына ие болды. [[2008 жыл|2008 жылы]] [[Париж|Парижде]] өткен «Ақындар көктемі» фестиваліне қатысып, оның өлеңдері 80 елге француз радиосы арқылы таралды. Сонымен қатар, [[Француз тілі|француз тілінде]] ''«Дала желі»'' атты кітабы жарық көрді. [[2016 жыл|2016 жылы]] М. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты ақынның 70 жасқа толуына арналған ''«Ақындық – мұрат, ғалымдық – парасат»'' атты республикалық ғылыми-теориялық конференция өткізді. [[2018 жыл|2018 жылы]] [[Нью-Йорк|Нью-Йоркте]] өткен тұңғыш Қазақ әдебиеті форумына қатысып, ''«Сәлем саған, туған ел»'' кітабының тұсаукесерін өткізді. === Ақынның шығармашылық кештері === [[Сурет:Сариев Ш.Н. - 11.jpg|нобай|right]] * '''05.10.1983''' – «Туған жер» авторлық кеші, Ғ.Мүсірепов атындағы балалар мен жасөспірімдер театры (ТЮЗ); * '''15.04.1991''' – Арал теңізіне арналған қайырымдық кеші, М.Әуезов атындағы Қазақ ұлттық драма театры; * '''26.04.1996''' – Шөмішбай Сариевтің 50 жылдығына арналған авторлық кеші, М.Әуезов атындағы Қазақ ұлттық драма театры; * '''13.01.2001''' – «Боз жорға» авторлық кеші, [[Республика сарайы (Алматы)|Республика сарайы]]; * '''17.04.2003''' – «Ғашық жүрек» авторлық кеші, Республика сарайы; * '''15.04.2006''' – Ш.Сариевтің 60 жылдығына арналған «Атамекен-ай!» авторлық кеші, Республика сарайы; * '''15.04.2009''' – «Ақын Шөмішбай Сариев – Пайғамбар жасында» авторлық кеші, Республика сарайы; * '''22.10.2011''' – «Айналдым сенен, Атамекен-ай!» авторлық кеші, Балуан Шолақ атындағы спорт сарайы; * '''19.04.2016''' – Ш.Сариевтің 70 жылдығына арналған «Айналдым қазақ деген халықтан мен...» шығармашылық кеші, Абай атындағы опера және балет театры; * '''06.10.2023''' – Ш.Сариевтің шығармашылығына арналған «Теңіздей тебірендім, тербедің...» атты еске алу кеші, Н.Бекежанов атындағы Қызылорда облыстық қазақ академиялық музыкалық драма театры. === Кітаптары === {| class="wikitable" style="width:100%;" |- ! style="width:50%;" | Кітаптар тізімі ! style="width:50%;" | Кітаптар тізімі |- | * «Балдәурен», Өлеңдер. А., «Жазушы», 1974; * «Арайлы көктем», Творчестволық портреттер. А., «Қазақстан», 1974; * «Теңізден соққан жел», Өлеңдер мен поэма. А., «Жазушы», 1975; * «Тағдыр». Өлеңдер және балладалар. А., «Жалын», 1976; * «Заула, тұлпар уақыт», Өлеңдер. А., «Жалын», 1979; * «Өң мен түс», Өлеңдер және толғаулар. А., «Жалын», 1980; * «Үш өлшем», Өлеңдер. А., «Жалын», 1982; * «Созвучие», аударма. /орыс тілінде/, «Жалын», 1983; * «Тағдыр жыры», Өлеңдер. А., «Жазушы», 1984; * «Веет ветер морской», /орыс тілінде/, «Жалын», 1987; * «Біздің ғасыр», Өлеңдер. Поэмалар. А., «Жазушы», 1989; * «Тамаша», А., «Қайнар», 1989; * «Сүйінші», Замандас композиторлардың әндеріне жазылған өлеңдер. А., «Ардана қайырымдылық қоры», 1992; | * «Сағынышым теңіз», Өлеңдер, поэмалар. Таңдамалы. А., «Жазушы», 1994; * «Песня сожаления», Москва, 1998; * «Қос қанат», Өлеңдер. «Әсем-систем», 2004; * «Екі томдық шығармалар жинағы», Өлеңдер. «Елорда» 2006; * «Шөмішбай Сариев. Шығармалары», Өлеңдер. «Фолиант», 2008; * «Дала желі», Француз тілінде, Париж, 2008; * «Шөл даланың ұлымын...», Өлеңдер. «Қайнар», 2008; * Камоэнс. Сонеттер, «Аударма» баспасы, 2009; * «Айналдым сенен, Атамекен-ай», «SanSam», 2011; * «Поэзия падишасы – лирика», Өлеңдер. «Тау-Самал», 2012; * «Ұлы даланың тарихы» қазақ әдебиеті антологиясы (Америка), 2013; * «Өлеңдер, поэмалар» таңдамалы шығармалар жинағы, «ҚАЗАҚПАРАТ», 2016; * «Сәлем саған, туған ел», ән мәтіндері мен ноталар жинағы, «SanSam», 2018; |- | * «Жүрегім – Қазақ елі» жыр жинағы, «Атамұра», 2021; * «Қос қанатты ақын Шөмішбай Сариев», фотоальбом, «Дәуір», 2022; * «Ғибратты ғұмыр», «Қазақ университеті», 2022; * «Дүниені жалт қаратсам деп едім», /ұйғыр тілінде/, 2023; * «Шөмішбай Сариев. Библиографиялық көрсеткіш», 2023; * «Теңізден соққан жел», өлеңдер, «Атамұра» баспасы, 2024. | |} === Ақынның өлеңіне жазылған әндер === {| class="wikitable" style="text-align:center;" |- ! Өлеңнің аты ! Композитор ! Орындаушылар |- | '''«Айналдым сенен, атамекен-ай»''' | [[Жанбота Тұяқбаев]] | [[Роза Рымбаева]] |- | '''«Сарыарқа»''' | [[Сейдолла Бәйтереков]] | [[Бағдат Сәмединова]] |- | '''«Қарағым-ай»''' | [[Кеңес Дүйсекеев]] | [[Нұрлан Өнербаев]], [[Сүлеймен иб|Сүлеймен Ибрагимов]], [[Дінмұхаммед Қанатұлы Құдайбергенов|Димаш Құдайберген]] |- | '''«Аяулым»''' | [[Төлеген Мұхамеджанов]] | [[Бауыржан Исаев]] |- | '''«Сәлем саған, туған ел»''' | [[Кеңес Дүйсекеев]] | [[Роза Рымбаева]], [[Нағима Есқалиева]] |- | '''«Ойлан балам»''' | [[Кеңес Дүйсекеев]] | [[Досхан Жолжақсынов]], Еркін Жолжақсынов |- | '''«Жусан исі»''' | [[Сейдолла Бәйтереков]] | [[Нұрлан Өнербаев]], [[Жеңіс Ермағанбетқызы Ысқақова|Жеңіс Ысқақова]] |- | '''«Арман жолдар»''' | [[Карина Абрекқызы Абдуллина|Карина Абдулина]] | [[Карина Абрекқызы Абдуллина|Карина Абдулина]] |- | '''«Домбыра туралы баллада»''' | [[Кеңес Дүйсекеев]] | [[Роза Рымбаева]] |- | '''«Аққу арман»''' | [[Төлеген Мұхамеджанов]] | [[Нұрлан Өнербаев]], [[Жанболат Ербатыров]] |- | '''«Сағындым сағым жылдар»''' | [[Гүлнәр Дәукенова]] | [[Мақпал Жүнісова]], [[Меруерт Түсіпбаева]], [[Айгүл Иманбаева]], [[Гүлнұр Манатқызы Оразымбетова|Гүлнұр Оразымбетова]] |- | '''«Боз жорға»''' | [[Бейбіт Оралұлы Бірімғазы|Бейбіт Оралұлы]] | [[На-на (топ)|На-на]], [[Ринго (топ)|Ринго]], [[Алатау серілері]] |- | '''«Өзің куә Алматым»''' | [[Владимир Питерцев]] | [[Бағдат Сәмединова]] |- | '''«Қайран уақыт»''' | [[Гүлнәр Дәукенова]] | [[Мақпал Жүнісова]] |- | '''«Сен мұңыңды бер маған»''' | [[Карина Абрекқызы Абдуллина|Карина Абдулина]] | [[Карина Абрекқызы Абдуллина|Карина Абдулина]] |- | '''«Аралдан ұшқан аққулар»''' | [[Сейдолла Бәйтереков]] | [[Роза Рымбаева]], [[Диана Шарапова]] |- | '''«Дос керек»''' | [[Владимир Питерцев]] | [[Сәкен Майғазиев]], [[Мақсат Базарбаев]] |- | '''«Қимай сені барамын»''' | [[Төлеген Мұхамеджанов]] | [[Меруерт Балғабайқызы Түсіпбаева|Меруерт Түсіпбаева]], [[Әлішер Кәрімов|Әлішер Каримов]] |- | '''«Балдәурен»''' | [[Сейдолла Бәйтереков]] | [[Роза Рымбаева]], [[МузАРТ|Мұзарт]] |- | '''«Өкінбе сен»''' | [[Кеңес Дүйсекеев]] | [[Жұбаныш Жексенұлы Тоқсанбаев|Жұбаныш Жексен]] |- | '''«Өмір-өзен»''' | [[Медеу Арынбаев]] | [[Медеу Уәлиханұлы Арынбаев|Медеу Арынбаев]] |- | '''«Ғашықтар жыры»''' | [[Кеңес Дүйсекеев]] | [[Мақпал Жүнісова]], [[Сембек Жұмағалиев]], [[Мирас пен Құралай]] |- | '''«Ақ босаға»''' | [[Нұр (композитор)|Нұр]] | [[Жігіттер (топ)|Жігіттер квартеті]] |- | '''«Мазала»''' | [[Дәурен Шәріп]] | [[Қайрат Нұртас]] |- | '''«Өмір саған разымын»''' | [[Бүркіт (әнші)|Бүркіт]] | [[Бүркіт (әнші)|Бүркіт]] |- | '''«Арқаның сұлу аруы-ай»''' | [[Бейбіт Оралұлы]] | [[Майра Мұхамедқызы]] |- | '''«Ауылым әніміз»''' | [[Дильмұрат Бахаров]] | [[Нұрлан Абдуллин]] |- | '''«Аққуым»''' | [[Төлеген Мұхамеджанов]] | [[Нұржамал Үсенбаева]] |- | '''«Сағынышым Астана»''' | [[Ренат Гайсин]] | [[Батырхан Шүкенов]], басқа орындаушылар |- | '''«Қазақ елі»''' | [[Еркін Ынтықбаев]] | [[Роза Рымбаева]] |- | '''«Арман досым»''' | [[Тілектес Қажығалиев]] | [[Нағима Есқалиева]] |- | '''«Аққу сенім»''' | [[Жанбота Тұяқбаев]] | [[Мақпал Жүнісова]], [[Тамара Асар]] |- | '''«Далам менің»''' | [[Мұрат Құсайынов]] | [[Дос-Мұқасан]] |- | '''«Айнала»''' | [[Дильмұрат Бахаров]] | Дервиши |} == Мемлекеттік наградалары == * '''«Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері»''' құрметті атағы берілді (12.12.2005); * '''«Парасат» ордені''' (05.12.2011); * '''І дәрежелі «Барыс» ордені''' ''(Марапат Президенттің қолымен Ақордада табысталды) (03.12.2020)''. === Өзге де марапаттар === [[Сурет:Сариев Ш.Н. - 15.jpg|нобай|right|400px]] Әлемдік әдебиетті дамытуға қосқан айрықша&nbsp; үлесі үшін Франц Кафка атындағы халықаралық алтын медалі (2003); «Әдебиет» аталымы бойынша Тәуелсіз «Платина Тарлан» ұлттық сыйлығы (2004); Поэзиядағы жетістіктері үшін «Жыл адамы – Алтын Адам» ұлттық сыйлығы (2004); 2007 жылы Қызылорда облысы «Арал ауданының Құрметті азаматы» атағы берілді. == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} {{wikify}} [[Санат:Қазақстан жазушылары]] [[Санат:Қазақстан ақындары]] [[Санат:Тәуелсіз "Тарлан" сыйлығының иегерлері]] [[Санат:Филология ғылымдарының кандидаттары]] 6xw6czv7z1vq9e7vk38zilupbe96s1r Қазақ-жоңғар соғыстары 0 98386 3391120 3370647 2024-10-16T07:40:12Z Akaan327 102676 3391120 wikitext text/x-wiki {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс = Қазақ-жоңғар соғысы |бөлім = |сурет = Zunghar Khanate at 1750.jpg |сурет атауы = Қазақстан және жоңғарлар, 1750 жыл |дата = 1643–1755 |орын = |себеп = |нәтиже = [[Цинь империясы]]ның Жоңғар хандығын жоюы. [[Қазақ жүздері]]нің [[Ресей империясы]]ның құрамына ену процесінің басталуы. |өзгерістер =Жоңғар хандығы [[Цин империясы]]ның құрамына енді, жүздер Ресей бодандығын қабылдады. |қарсылас1 = [[Қазақ хандығы]]<br>[[Қазақ жүздері]] |қарсылас2 = [[Жоңғар хандығы]] |қарсылас3 = |қарсылас4 = |командир1 = [[Жәңгір хан]] 1652 дейін <br> [[Батыр хан]] 1680 дейін <br> [[Тәуке хан]] 1718 дейін <br> [[Әбілқайыр хан]] 1748 дейін <br> [[Абылай хан]] <br> [[Сәмеке хан]] 1734 дейін <br>[[Әбілмәмбет хан]] <br> [[Қабанбай батыр]] <br> [[Қайып хан]] 1718 дейін |командир2 = [[Батыр қонтайшы]] <br>[[Қалдан Бошоқты]]<br>[[Сыбан Раптан]]<br>[[Қалдан Серен]] |командир3 = |командир4 = |күштер1 =600 ден ([[Орбұлақ шайқасы]]нда) 80 мыңға ([[Тәуке хан]] билік кезінде) |күштер2 =1000 ([[Аяғоз шайқасы]]нда)нан 70 мыңда ([[Қалдан Серен]] кезінде) |күштер3 = |күштер4 = |шығындар1 = |шығындар2 = |шығындар3 = |шығындар4 = |жалпы шығындар = |ескерту = }} '''Қазақ-жоңғар соғысы''' (1643–1759 жылдар аралығында) — [[Қазақ хандығы]] мен [[Жоңғар хандығы]]ның арасындағы [[XVII ғасыр]]дың 40-шы жылдарынан [[XVIII ғасыр]]дың ортасына дейін созылған қарулы қақтығыстардың сериясы. ==Тарихы== XV ғасырдың ортасында Өзбек хандығының жеріне бірнеше рет жорық жасап, ойраттарды ауыр жеңіліске ұшыратты. 1457 жылы Үш-Темұртайшы басқарған Әбілқайыр мен ойрат әскерлерінің Сығнақ маңында шайқасы болды. Ұзақ сағатқа созылған шайқас Әбілқайыр ханның жеңілуімен аяқталды, Әбілқайыр хан шегінуге мәжбүр болып, Сығнақ қабырғаларының артына тығылады. Ойраттар Ташкент, Түркістан, Шахрухия қалаларын тонап, қиратты. 1460 жылы Әбілқайыр хан ойраттардан жеңіліс тауып, әлсіреген кезеңде Әбілқайыр ханның қатал саясатына наразы Шыңғыстар Жәнібек пен Керей өз қол астындағылармен шығысқа Жетісуға, Моғолстанға қоныс аударып, өз мемлекетін құрды. Қазақ хандығы. Олармен бірге кеткен тайпалар өздерін өзбек-казактар ​​деп атай бастады («еркін өзбектер», түркіден «казак» еркін дегенді білдіреді). Кейінірек тек «казак», «казактар» деп аталды. 16 ғасырдың аяғында Тәуекел хан ойраттардың жорықтарын тойтарып, олардың руларының бір бөлігін бағындырды. Бірақ қазақ хандығының ішкі алауыздықтан әлсіреуі 17 ғасырда ойрат тайпаларының (ойраттардың батыс бөлігі) «сол қанаты» құрған жаңа мемлекет – Жоңғар хандығының позицияларының күшеюіне әкелді.) Қазақ пен жоңғар хандықтарының арасындағы алғашқы қақтығыстар жаңа мемлекет пайда болғаннан кейін бірден 1635 жылы басталды. ==Соғыстың алғышарттары== XV ғасырда Қазақстанның қазіргі аумағына батыс моңғол тайпалары – ойраттар қоныс аудара бастады. Ойраттар Орталық Азия халықтарының жайлымдары мен Жетісу арқылы өтіп жатқан сауда жолдарын басып алуды көздеді. =="Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама"== XVIII ғасырдың бас кезіндегі қазақ-жоңғар қарулы қақтығыстары көп жағдайда ойраттардың үстемдігімен аяқталып, [[қазақ]] қоғамының экономикалық, саяси және басқа әлсіз жақтарын көрсете бастады. [[Тәуке хан]]нан соң билікке келген [[Болат хан]] (1718—1729 жылдары) тұсында қазақ қоғамында феодалдық бытыраңқылық үстемдік алады. [[Кіші жүз]] бен [[Орта жүз]]дің біраз бөлігі [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайыр]] сұлтанды ақ киізге отырғызып, хан көтереді (1718—1748 жылдары). Ташкентте [[Ұлы жүз]]дің өкілдері [[Жолбарыс хан|Жолбарыс]] [[сұлтан]]ды хан сайлайды. Орта жүздің қалған бөлігі [[Сәмеке]]ні хан ретінде мойындайды. Орталық биліктің әлсіреуі жаңа жоңғар басқыншылығына жол ашқан еді. XVIII ғасырда қазақ-жоңғар қатынасының асқынып кетуіне байланысты да сол жер мәселесі тұрды. Қонтайшы [[Севан Рабдан]] [[Жетісу]]ды біржола ойраттарға қалдырып, сонымен бірге [[Түркістан (қала)|Түркістан]] арқылы өтетін сауда жолын да иемденуден үміттенді. Жоңғар хандығы бұл кезде біршама экономикалық және саяси өрлеу кезеңінде тұрды: егіншілік бұрын болмаған көлемге жетті, көрші елдермен сауда қатынасы өсті, қонтайшы [[Тибет]]ті, Шығыс Түркістан]][[ мен қырғыздардың біраз бөлігін өзіне қаратты. Темір өндіру технологиясын игерген [[ойрат]]тарға орыс шебері Зеленовский мен швед офицері Ренат мылтық және зеңбірек құю ісін, оқ-дәрі жасауды жолға қойып берді. 1723 жылы жоңғар [[қалмақтар]]ының үлкен күші [[Жетісу]] арқылы [[Талас]] өңіріне, одан әрі Қаратауға жетіп, Түркістан мен [[Ташкент]]тен бір-ақ шығады. "Жұт — жеті ағайынды" дейді халық. Жұт әкелген ауыр қыстан соң, жайсыз көктемге енді ғана іліккен Ұлы жүз бен Орта жүз қазақтарының біразы қырғынға ұшырап, бірнеше мыңы тұтқын есебінде қалмақ жеріне айдалып, қалғаны мал-мүлкін тастап, [[Ходжент]] пен [[Самарқан]]ға, Кіші жүз қазақтары [[Хиуа]] мен [[Бұхара]]ға жетіп паналайды. Демограф М.Тәтімовтің болжамы бойынша, осы қасіретті кезеңде қазақ елі миллионнан астам адамынан айырылған. Осы [[оқиға]]ның ізін ала қазақ жұртына келген орыс елшісі [[Тевкелев Алексей Иванович|А.И.Тевкелев]] елдің жағдайын білдіре келіп: "Қазақтар ойрандалды, тоз-тоз болды, жұрдай болып жұтады", — деп жазды. Оқиға қазақ елінің тарихына "Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама" деген атпен енді. 1730 жылы Ұлы жүз [[Саңырақ]], Орта жүз [[Бөгенбай батыр|Бөгенбай]], Кіші жүз [[Тайлақ батыр]]лар бастаған қазақ қолдары Бұланты өзенінің бойында [[Ойраттар|ойрат]] әскерін талқан етіп жеңеді. Кейін бұл шайқас өткен жерді халық "Қалмаққырылған" атап кетеді. Келесі ірі жеңіске қазақ қолдары 1730 жылы [[Балқаш]] көлінің батыс жағындағы "Аңырақай" деген жерде жетеді. Шамамен осы мезгілде [[Қойгелді Сартұлы]], [[Тоқсанбай]], [[Мәлік]] және [[Кеген би]]лер бастаған халық көтеріліп, Түркістанға жақын маңда орналасқан қонтайшының өкілі [[Барша хан]] мен оның кеңесшісі Саңғалды өлтіріп, шағын әскерін тұтқынға алады. 1730 жылы [[Цин империясы]] әскерінің басқыншылығына ұшыраған ойраттар енді қайтып қазақ жеріне басып кіру мүмкіндігінен айырылады. Өз жерінен ауа көшкен қазақ елі енді атамекеніне орала бастайды. ==Састөбе құрылтайы== Тәуелсіздік үшін [[күрес]], терең күйзеліске ұшыраған [[шаруашылық]]ты жандандыру қажеттілігі XVIII ғасырдың 30—50-жылдары қазақ елінің басқарушы тобы алдына [[мемлекет]] тұтастығын қалпына келтіру [[мәселе]]сін үнемі қоюмен болды. Бұл мәселеге [[байланыс]]ты [[қоғам]]ның саяси өмірінде өзара қарсы бірнеше ағымның қалыптасқаны анық байқалды. Олардың бірі — [[Сәмеке хан]], [[Күшік хан]] сияқты ірі тайпалық [[одақ]]тардың басында тұрған [[хан]], сұлтандар саяси бытыраңқылық жағдайды [[қанағат]] тұтса, Әбілқайыр хан бастаған екінші топ [[Ресей]]дің қолдауына сүйеніп, бүтін хандық билікті қалпына келтіруден үміттенді, ал үшінші — [[Төле би]] мен [[Абылай]] сұлтан бастаған топ қазақ билеушілерінің арасындағы алауыздықты жеңіп, өзара ымыраға келу арқылы жалпыұлттық [[мемлекет]]тікті қайта жандандыру жолында тұрды. 1729 жылы әкесінен қалған [[хандық]] билікті әлсіретіп алған [[Болат хан]] өмірден өтті. Жоңғар қаупі біржола жойылмаған [[жағдай]]да қуатты хандық билікті қалпына келтіру [[мәселе]]сі билеуші саяси топ арасында қайтадан талқыға түсе бастайды. 1730 жылы [[көктем]]нің жазға ұласар сәтінде, Сайрамға жақын маңдағы [[Састөбе]]де — үш жүздің билеушілері бас қосып, талқыға екі мәселе түседі. Бірі — қаһарлы жоңғар қаупі жағдайында [[Тәуке хан]] тұсындағы [[Түркістан (қала)|Түркістан]]дағы ұлы хандық билікті қайта жаңғыртып, соған сай жалпы қазақ ханын сайлау, екіншісі — бұл кезде босқыннан оралған үш жүздің "енші мекенін" анықтау. [[Әйтеке би]] бастаған топ ұлы хандық таққа [[Кіші жүз]]дің билеушісі Әбілқайыр ханды ұсынады. Бірақ бұл ұсынысқа [[Қазыбек би]] мен [[Тастемір би]] (Төле бидің орнына келген) бастаған қалған екі жүздің өкілдері қарсы шығып, бір жетіге созылған тартыс нәтижесіз аяқталады. Бұл кезде төре тұқымдары арасындағы аса белсенді де жігерлі, айлалы [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайыр хан]]ға тура соның деңгейінде баламаға түсе алатын басқа қайраткер де жоқ еді. Ұлы жүздің ханы [[Жолбарыс хан|Жолбарыс]] Әбілқайырға бауыр, оның айтқанынан шықпайтын, ал Орта жүзді билеуші [[Әбілмәмбет хан]] мен [[Сәмеке хан|Сәмеке]], Күшік сұлтандардың жеке бас қасиеті мен ел арасындағы беделі ұлы хандық таққа жетімсіз еді. [[Абылай]] мен [[Барақ]] сұлтандар бұл кезде әлі жас болатын. Сонымен [[құрылтай]] үш жүздің "енші жерін" анықтаумен аяқталады. Сөйтіп, [[Састөбе]] құрылтайы қазақ жүздерінің феодалдық бытыраңқылық жолына бет бұрғандығын ресми түрде бекітіп берген [[тарих]]и кеңес болды. Бұл кеңес [[Қасым хан]] заманынан бері, әсіресе Әз [[Тәуке хан]] тұсында тұрақты өтіп тұрған үш жүздің ең соңғы бас қосуы. Бұдан былайғы [[уақыт]]та іс жүзінде әр жүз өз мәселелері бойынша дербес [[шешім]] қабылдауға құқылы болды. Басқаша айтқанда, Састөбе құрылтайы қазақ елінің [[саяси өмір]]інде жаңа [[тарих]]и кезеңнің, яғни саяси бытыраңқылықтың біржола үстемдік алғандығын көрсеткен [[оқиға]]. ==Төле би мен Абылай== XVIII ғасырдың алғашқы жартысындағы қауырт саяси оқиғалар, әсіресе "[[Ақтабан шұбырынды]]" оқиғасы ел басқару ісімен, оның ішкі және сыртқы қатынас мәселелерімен арнайы кәсіби деңгейде айналысатын топтың қалыптасуына түрткі болды. Бұл топ тек төре тұқымынан ғана тұрған жоқ, оның арасында қара сүйектен шыққан би мен батырлар да, бай мен ақын-жыраулар да бар еді. Оның басында тұрғандардан [[Төле би]] Әлібекұлын (1663—1756 жылдары), [[Қазыбек би]] Келдібекұлын (1667—1763 жылдары) және [[Әйтеке би]] Бәйбекұлын (1644—1700 жылдары) атауға болады. Қоғам өмірінде [[Бұқар жырау]] сияқты қайраткер-ойшылдардың, Жәнібек тархан, Сартай батыр Байжанұлы, Жылқыайдар батыр, Жылқыаман батыр, Итемген-Сүтемген батырлардың және т.б. сияқты батырлардың орны да қомақты болғаны даусыз. Сақталған деректік материалдардан қазақ басқарушы тобының жалпыұлттық мынадай үш мәселені ел алдына міндет етіп қойғанын аңғаруға болады. Олар — жалпыұлттық мемлекеттілікті қалпына келтіру және орнықтыру, халықтың белгілі бір бөлігін біртіндеп отырықшы тұрмысқа аудару және жалпыұлттық мүддеге бет бұру еді. XVIII ғасырдың 50-жылдарының алғашқы жартысында [[Түркістан (қала)|Түркістан]]дағы Төле биге [[Көкшетау]]дан Абылай сұлтан бастаған өкілдік келеді. [[Шәкәрім Құдайбердіұлы]] өзінің "Шeжipeciндe, және Абылай туралы тарихи жырда: "Сапарға келушілердің мақсаты — "Қазақ хандығының тұрағын анықтау" болды деп көрсетеді. Бұл кезде [[Ұлы жүз]]дің соңғы ханы [[Жолбарыс хан]] қаза тауып (1740 жылы), билік Төле бидің қолында еді. Бидің 1748—1749 жылдары Барақ сұлтанды Ұлы жүз ханы етіп қою әрекетінен ештеңе шықпайды. Ал бұл жолы қартайған Төле бидің үш жүз алдында бірдей беделді Абылай сұлтанмен арада болған келіссөзде сұлтанды Орта жүз бен Ұлы жүздің тең билеушісі ретінде мойындағандығы жөнінде тұжырым жасауға толық негіз бар. Абылай сұлтанның ресми түрде хандық билікке сайланғанға (1771 жылы) шейін-ақ Ұлы жүз билеушілерінің өтінішімен қырғыздар мен [[Қоқан хандығы]]на әскери жорықтар жасауы (1766 жылы, 1770 жылы) соның айғағы. "Ақтабан шұбырынды" оқиғасы көшпелі мал шаруашылығына сүйенген экономиканың әлсіз жақтарын көрсетіп, оны реформалау қажеттігі туралы мәселе қойды. Төле би алқалы кеңесте сөйлеген сөзінде халыққа: "...Дұрыс жолға түс, жер емшегін ем, орнықты болсаң, карның тойынар, киімің бүтінделер! Аяқты малға сенбе, мал — бір жұттық... төрт түлік жиған малыңнан күндердің күні келгенде бір үзім нан артық!" — деген үндеумен қайырады. Бидің түсінігі бойынша, егіншілік пен дәстүрлі мал шаруашылығы қатар дамуға тиіс. Мәшһүр Жүсіп Көпеев [[Төле би]] заманында 22 наурызды Жаңа жылдың басы ретінде (наурыз мейрамы) қарсы алу, осы күннен бастап егіншілік қамына кірісудің қазақ арасында дәстүрге айналғандығын жазады. Тура осы мазмұндағы пікірді [[Абылай хан]] да ұсынады. Ол Қалдан Серенмен болған әңгімеде: "Қазақ орнықпай жүрген ел еді, бір жерге орнықтырып, отырықшы өмірге кіргізіп өлсем, армансыз болар едім" деген ойын білдіреді. Қар астынан қылаң берген жауқазындай бас көтерген қоғамдық өмір мен ойдағы бұл үдерістер бұдан былайғы уақытта өзінің табиғи жалғасын таба алған жоқ; мемлекеттіліктің қалыптасуы соңына жетпей үзілді, енді ғана басталған қоғамның белгілі бөлігінің отырықшы тұрмысқа өтуі тоқтап қалды, коғамдық санада рулық- жүздік жіктелуден ұлттық тұтастыққа көшу аяқталмады. Ал осы іргелі мәселелер аталмыш тарихи мезгілде неге өз шешімін таппады? Көшпелі мал шаруашылығына негізделген экономика және өмір салты тұрақты басқару аппаратына сүйенген мемлекеттік жүйенің тамыр жайып, орнығуына қолайлы жағдай туғыза алған жоқ. Сонымен бірге экстенсивті көшпелі мал шаруашылығын жүргізуге тиімді үлкен аумақ сан жағынан аса көп емес халыққа интенсивті экономикалық жүйеге көшуге аса қолайлы фактор емес-тін. Сондай-ақ елде білім беру саласының мүлдем жоқтығы, сауаттылықтың өте төмен деңгейі шаруашылық пен қоғамдық өмірдің тиімді жүйесіне кешуде негізгі кедергілердің біріне айналды.<ref>Қазақстан тарихы: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық / Ә. Төлеубаев, Ж. Қасымбаев, М. Қойгелдиев, т.б. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006. — 232 бет, суретті. ISBN 9965-33-633-4</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Қазақстан тарихы]] cogqpedo0fg21hnv2rno2wpk03mv84s 3391121 3391120 2024-10-16T07:40:40Z Akaan327 102676 3391121 wikitext text/x-wiki {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс = Қазақ-жоңғар соғысы |бөлім = |сурет = Zunghar Khanate at 1750.jpg |сурет атауы = Қазақстан және жоңғарлар, 1750 жыл |дата = 1643–1755 |орын = |себеп = |нәтиже = [[Цинь империясы]]ның Жоңғар хандығын жоюы. [[Қазақ жүздері]]нің [[Ресей империясы]]ның құрамына ену процесінің басталуы. |өзгерістер =Жоңғар хандығы [[Цин империясы]]ның құрамына енді, жүздер Ресей бодандығын қабылдады. |қарсылас1 = [[Қазақ хандығы]]<br>[[Қазақ жүздері]] |қарсылас2 = [[Жоңғар хандығы]] |қарсылас3 = |қарсылас4 = |командир1 = [[Жәңгір хан]] 1652 дейін <br> [[Батыр хан]] 1680 дейін <br> [[Тәуке хан]] 1718 дейін <br> [[Әбілқайыр хан]] 1748 дейін <br> [[Абылай хан]] <br> [[Сәмеке хан]] 1734 дейін <br>[[Әбілмәмбет хан]] <br> [[Қабанбай батыр]] <br> [[Қайып хан]] 1718 дейін |командир2 = [[Батыр қонтайшы]] <br>[[Қалдан Бошоқты]]<br>[[Сыбан Раптан]]<br>[[Қалдан Серен]] |командир3 = |командир4 = |күштер1 =600 ден ([[Орбұлақ шайқасы]]нда) 80 мыңға ([[Тәуке хан]] билік кезінде) |күштер2 =1000 нан ([[Аяғоз шайқасы]]нда) 70 мыңда ([[Қалдан Серен]] кезінде) |күштер3 = |күштер4 = |шығындар1 = |шығындар2 = |шығындар3 = |шығындар4 = |жалпы шығындар = |ескерту = }} '''Қазақ-жоңғар соғысы''' (1643–1759 жылдар аралығында) — [[Қазақ хандығы]] мен [[Жоңғар хандығы]]ның арасындағы [[XVII ғасыр]]дың 40-шы жылдарынан [[XVIII ғасыр]]дың ортасына дейін созылған қарулы қақтығыстардың сериясы. ==Тарихы== XV ғасырдың ортасында Өзбек хандығының жеріне бірнеше рет жорық жасап, ойраттарды ауыр жеңіліске ұшыратты. 1457 жылы Үш-Темұртайшы басқарған Әбілқайыр мен ойрат әскерлерінің Сығнақ маңында шайқасы болды. Ұзақ сағатқа созылған шайқас Әбілқайыр ханның жеңілуімен аяқталды, Әбілқайыр хан шегінуге мәжбүр болып, Сығнақ қабырғаларының артына тығылады. Ойраттар Ташкент, Түркістан, Шахрухия қалаларын тонап, қиратты. 1460 жылы Әбілқайыр хан ойраттардан жеңіліс тауып, әлсіреген кезеңде Әбілқайыр ханның қатал саясатына наразы Шыңғыстар Жәнібек пен Керей өз қол астындағылармен шығысқа Жетісуға, Моғолстанға қоныс аударып, өз мемлекетін құрды. Қазақ хандығы. Олармен бірге кеткен тайпалар өздерін өзбек-казактар ​​деп атай бастады («еркін өзбектер», түркіден «казак» еркін дегенді білдіреді). Кейінірек тек «казак», «казактар» деп аталды. 16 ғасырдың аяғында Тәуекел хан ойраттардың жорықтарын тойтарып, олардың руларының бір бөлігін бағындырды. Бірақ қазақ хандығының ішкі алауыздықтан әлсіреуі 17 ғасырда ойрат тайпаларының (ойраттардың батыс бөлігі) «сол қанаты» құрған жаңа мемлекет – Жоңғар хандығының позицияларының күшеюіне әкелді.) Қазақ пен жоңғар хандықтарының арасындағы алғашқы қақтығыстар жаңа мемлекет пайда болғаннан кейін бірден 1635 жылы басталды. ==Соғыстың алғышарттары== XV ғасырда Қазақстанның қазіргі аумағына батыс моңғол тайпалары – ойраттар қоныс аудара бастады. Ойраттар Орталық Азия халықтарының жайлымдары мен Жетісу арқылы өтіп жатқан сауда жолдарын басып алуды көздеді. =="Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама"== XVIII ғасырдың бас кезіндегі қазақ-жоңғар қарулы қақтығыстары көп жағдайда ойраттардың үстемдігімен аяқталып, [[қазақ]] қоғамының экономикалық, саяси және басқа әлсіз жақтарын көрсете бастады. [[Тәуке хан]]нан соң билікке келген [[Болат хан]] (1718—1729 жылдары) тұсында қазақ қоғамында феодалдық бытыраңқылық үстемдік алады. [[Кіші жүз]] бен [[Орта жүз]]дің біраз бөлігі [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайыр]] сұлтанды ақ киізге отырғызып, хан көтереді (1718—1748 жылдары). Ташкентте [[Ұлы жүз]]дің өкілдері [[Жолбарыс хан|Жолбарыс]] [[сұлтан]]ды хан сайлайды. Орта жүздің қалған бөлігі [[Сәмеке]]ні хан ретінде мойындайды. Орталық биліктің әлсіреуі жаңа жоңғар басқыншылығына жол ашқан еді. XVIII ғасырда қазақ-жоңғар қатынасының асқынып кетуіне байланысты да сол жер мәселесі тұрды. Қонтайшы [[Севан Рабдан]] [[Жетісу]]ды біржола ойраттарға қалдырып, сонымен бірге [[Түркістан (қала)|Түркістан]] арқылы өтетін сауда жолын да иемденуден үміттенді. Жоңғар хандығы бұл кезде біршама экономикалық және саяси өрлеу кезеңінде тұрды: егіншілік бұрын болмаған көлемге жетті, көрші елдермен сауда қатынасы өсті, қонтайшы [[Тибет]]ті, Шығыс Түркістан]][[ мен қырғыздардың біраз бөлігін өзіне қаратты. Темір өндіру технологиясын игерген [[ойрат]]тарға орыс шебері Зеленовский мен швед офицері Ренат мылтық және зеңбірек құю ісін, оқ-дәрі жасауды жолға қойып берді. 1723 жылы жоңғар [[қалмақтар]]ының үлкен күші [[Жетісу]] арқылы [[Талас]] өңіріне, одан әрі Қаратауға жетіп, Түркістан мен [[Ташкент]]тен бір-ақ шығады. "Жұт — жеті ағайынды" дейді халық. Жұт әкелген ауыр қыстан соң, жайсыз көктемге енді ғана іліккен Ұлы жүз бен Орта жүз қазақтарының біразы қырғынға ұшырап, бірнеше мыңы тұтқын есебінде қалмақ жеріне айдалып, қалғаны мал-мүлкін тастап, [[Ходжент]] пен [[Самарқан]]ға, Кіші жүз қазақтары [[Хиуа]] мен [[Бұхара]]ға жетіп паналайды. Демограф М.Тәтімовтің болжамы бойынша, осы қасіретті кезеңде қазақ елі миллионнан астам адамынан айырылған. Осы [[оқиға]]ның ізін ала қазақ жұртына келген орыс елшісі [[Тевкелев Алексей Иванович|А.И.Тевкелев]] елдің жағдайын білдіре келіп: "Қазақтар ойрандалды, тоз-тоз болды, жұрдай болып жұтады", — деп жазды. Оқиға қазақ елінің тарихына "Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама" деген атпен енді. 1730 жылы Ұлы жүз [[Саңырақ]], Орта жүз [[Бөгенбай батыр|Бөгенбай]], Кіші жүз [[Тайлақ батыр]]лар бастаған қазақ қолдары Бұланты өзенінің бойында [[Ойраттар|ойрат]] әскерін талқан етіп жеңеді. Кейін бұл шайқас өткен жерді халық "Қалмаққырылған" атап кетеді. Келесі ірі жеңіске қазақ қолдары 1730 жылы [[Балқаш]] көлінің батыс жағындағы "Аңырақай" деген жерде жетеді. Шамамен осы мезгілде [[Қойгелді Сартұлы]], [[Тоқсанбай]], [[Мәлік]] және [[Кеген би]]лер бастаған халық көтеріліп, Түркістанға жақын маңда орналасқан қонтайшының өкілі [[Барша хан]] мен оның кеңесшісі Саңғалды өлтіріп, шағын әскерін тұтқынға алады. 1730 жылы [[Цин империясы]] әскерінің басқыншылығына ұшыраған ойраттар енді қайтып қазақ жеріне басып кіру мүмкіндігінен айырылады. Өз жерінен ауа көшкен қазақ елі енді атамекеніне орала бастайды. ==Састөбе құрылтайы== Тәуелсіздік үшін [[күрес]], терең күйзеліске ұшыраған [[шаруашылық]]ты жандандыру қажеттілігі XVIII ғасырдың 30—50-жылдары қазақ елінің басқарушы тобы алдына [[мемлекет]] тұтастығын қалпына келтіру [[мәселе]]сін үнемі қоюмен болды. Бұл мәселеге [[байланыс]]ты [[қоғам]]ның саяси өмірінде өзара қарсы бірнеше ағымның қалыптасқаны анық байқалды. Олардың бірі — [[Сәмеке хан]], [[Күшік хан]] сияқты ірі тайпалық [[одақ]]тардың басында тұрған [[хан]], сұлтандар саяси бытыраңқылық жағдайды [[қанағат]] тұтса, Әбілқайыр хан бастаған екінші топ [[Ресей]]дің қолдауына сүйеніп, бүтін хандық билікті қалпына келтіруден үміттенді, ал үшінші — [[Төле би]] мен [[Абылай]] сұлтан бастаған топ қазақ билеушілерінің арасындағы алауыздықты жеңіп, өзара ымыраға келу арқылы жалпыұлттық [[мемлекет]]тікті қайта жандандыру жолында тұрды. 1729 жылы әкесінен қалған [[хандық]] билікті әлсіретіп алған [[Болат хан]] өмірден өтті. Жоңғар қаупі біржола жойылмаған [[жағдай]]да қуатты хандық билікті қалпына келтіру [[мәселе]]сі билеуші саяси топ арасында қайтадан талқыға түсе бастайды. 1730 жылы [[көктем]]нің жазға ұласар сәтінде, Сайрамға жақын маңдағы [[Састөбе]]де — үш жүздің билеушілері бас қосып, талқыға екі мәселе түседі. Бірі — қаһарлы жоңғар қаупі жағдайында [[Тәуке хан]] тұсындағы [[Түркістан (қала)|Түркістан]]дағы ұлы хандық билікті қайта жаңғыртып, соған сай жалпы қазақ ханын сайлау, екіншісі — бұл кезде босқыннан оралған үш жүздің "енші мекенін" анықтау. [[Әйтеке би]] бастаған топ ұлы хандық таққа [[Кіші жүз]]дің билеушісі Әбілқайыр ханды ұсынады. Бірақ бұл ұсынысқа [[Қазыбек би]] мен [[Тастемір би]] (Төле бидің орнына келген) бастаған қалған екі жүздің өкілдері қарсы шығып, бір жетіге созылған тартыс нәтижесіз аяқталады. Бұл кезде төре тұқымдары арасындағы аса белсенді де жігерлі, айлалы [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайыр хан]]ға тура соның деңгейінде баламаға түсе алатын басқа қайраткер де жоқ еді. Ұлы жүздің ханы [[Жолбарыс хан|Жолбарыс]] Әбілқайырға бауыр, оның айтқанынан шықпайтын, ал Орта жүзді билеуші [[Әбілмәмбет хан]] мен [[Сәмеке хан|Сәмеке]], Күшік сұлтандардың жеке бас қасиеті мен ел арасындағы беделі ұлы хандық таққа жетімсіз еді. [[Абылай]] мен [[Барақ]] сұлтандар бұл кезде әлі жас болатын. Сонымен [[құрылтай]] үш жүздің "енші жерін" анықтаумен аяқталады. Сөйтіп, [[Састөбе]] құрылтайы қазақ жүздерінің феодалдық бытыраңқылық жолына бет бұрғандығын ресми түрде бекітіп берген [[тарих]]и кеңес болды. Бұл кеңес [[Қасым хан]] заманынан бері, әсіресе Әз [[Тәуке хан]] тұсында тұрақты өтіп тұрған үш жүздің ең соңғы бас қосуы. Бұдан былайғы [[уақыт]]та іс жүзінде әр жүз өз мәселелері бойынша дербес [[шешім]] қабылдауға құқылы болды. Басқаша айтқанда, Састөбе құрылтайы қазақ елінің [[саяси өмір]]інде жаңа [[тарих]]и кезеңнің, яғни саяси бытыраңқылықтың біржола үстемдік алғандығын көрсеткен [[оқиға]]. ==Төле би мен Абылай== XVIII ғасырдың алғашқы жартысындағы қауырт саяси оқиғалар, әсіресе "[[Ақтабан шұбырынды]]" оқиғасы ел басқару ісімен, оның ішкі және сыртқы қатынас мәселелерімен арнайы кәсіби деңгейде айналысатын топтың қалыптасуына түрткі болды. Бұл топ тек төре тұқымынан ғана тұрған жоқ, оның арасында қара сүйектен шыққан би мен батырлар да, бай мен ақын-жыраулар да бар еді. Оның басында тұрғандардан [[Төле би]] Әлібекұлын (1663—1756 жылдары), [[Қазыбек би]] Келдібекұлын (1667—1763 жылдары) және [[Әйтеке би]] Бәйбекұлын (1644—1700 жылдары) атауға болады. Қоғам өмірінде [[Бұқар жырау]] сияқты қайраткер-ойшылдардың, Жәнібек тархан, Сартай батыр Байжанұлы, Жылқыайдар батыр, Жылқыаман батыр, Итемген-Сүтемген батырлардың және т.б. сияқты батырлардың орны да қомақты болғаны даусыз. Сақталған деректік материалдардан қазақ басқарушы тобының жалпыұлттық мынадай үш мәселені ел алдына міндет етіп қойғанын аңғаруға болады. Олар — жалпыұлттық мемлекеттілікті қалпына келтіру және орнықтыру, халықтың белгілі бір бөлігін біртіндеп отырықшы тұрмысқа аудару және жалпыұлттық мүддеге бет бұру еді. XVIII ғасырдың 50-жылдарының алғашқы жартысында [[Түркістан (қала)|Түркістан]]дағы Төле биге [[Көкшетау]]дан Абылай сұлтан бастаған өкілдік келеді. [[Шәкәрім Құдайбердіұлы]] өзінің "Шeжipeciндe, және Абылай туралы тарихи жырда: "Сапарға келушілердің мақсаты — "Қазақ хандығының тұрағын анықтау" болды деп көрсетеді. Бұл кезде [[Ұлы жүз]]дің соңғы ханы [[Жолбарыс хан]] қаза тауып (1740 жылы), билік Төле бидің қолында еді. Бидің 1748—1749 жылдары Барақ сұлтанды Ұлы жүз ханы етіп қою әрекетінен ештеңе шықпайды. Ал бұл жолы қартайған Төле бидің үш жүз алдында бірдей беделді Абылай сұлтанмен арада болған келіссөзде сұлтанды Орта жүз бен Ұлы жүздің тең билеушісі ретінде мойындағандығы жөнінде тұжырым жасауға толық негіз бар. Абылай сұлтанның ресми түрде хандық билікке сайланғанға (1771 жылы) шейін-ақ Ұлы жүз билеушілерінің өтінішімен қырғыздар мен [[Қоқан хандығы]]на әскери жорықтар жасауы (1766 жылы, 1770 жылы) соның айғағы. "Ақтабан шұбырынды" оқиғасы көшпелі мал шаруашылығына сүйенген экономиканың әлсіз жақтарын көрсетіп, оны реформалау қажеттігі туралы мәселе қойды. Төле би алқалы кеңесте сөйлеген сөзінде халыққа: "...Дұрыс жолға түс, жер емшегін ем, орнықты болсаң, карның тойынар, киімің бүтінделер! Аяқты малға сенбе, мал — бір жұттық... төрт түлік жиған малыңнан күндердің күні келгенде бір үзім нан артық!" — деген үндеумен қайырады. Бидің түсінігі бойынша, егіншілік пен дәстүрлі мал шаруашылығы қатар дамуға тиіс. Мәшһүр Жүсіп Көпеев [[Төле би]] заманында 22 наурызды Жаңа жылдың басы ретінде (наурыз мейрамы) қарсы алу, осы күннен бастап егіншілік қамына кірісудің қазақ арасында дәстүрге айналғандығын жазады. Тура осы мазмұндағы пікірді [[Абылай хан]] да ұсынады. Ол Қалдан Серенмен болған әңгімеде: "Қазақ орнықпай жүрген ел еді, бір жерге орнықтырып, отырықшы өмірге кіргізіп өлсем, армансыз болар едім" деген ойын білдіреді. Қар астынан қылаң берген жауқазындай бас көтерген қоғамдық өмір мен ойдағы бұл үдерістер бұдан былайғы уақытта өзінің табиғи жалғасын таба алған жоқ; мемлекеттіліктің қалыптасуы соңына жетпей үзілді, енді ғана басталған қоғамның белгілі бөлігінің отырықшы тұрмысқа өтуі тоқтап қалды, коғамдық санада рулық- жүздік жіктелуден ұлттық тұтастыққа көшу аяқталмады. Ал осы іргелі мәселелер аталмыш тарихи мезгілде неге өз шешімін таппады? Көшпелі мал шаруашылығына негізделген экономика және өмір салты тұрақты басқару аппаратына сүйенген мемлекеттік жүйенің тамыр жайып, орнығуына қолайлы жағдай туғыза алған жоқ. Сонымен бірге экстенсивті көшпелі мал шаруашылығын жүргізуге тиімді үлкен аумақ сан жағынан аса көп емес халыққа интенсивті экономикалық жүйеге көшуге аса қолайлы фактор емес-тін. Сондай-ақ елде білім беру саласының мүлдем жоқтығы, сауаттылықтың өте төмен деңгейі шаруашылық пен қоғамдық өмірдің тиімді жүйесіне кешуде негізгі кедергілердің біріне айналды.<ref>Қазақстан тарихы: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық / Ә. Төлеубаев, Ж. Қасымбаев, М. Қойгелдиев, т.б. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006. — 232 бет, суретті. ISBN 9965-33-633-4</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Қазақстан тарихы]] iecrig4agpzzgatw9jvj59drlusgf1d 3391122 3391121 2024-10-16T07:41:18Z Akaan327 102676 3391122 wikitext text/x-wiki {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс = Қазақ-жоңғар соғысы |бөлім = |сурет = Zunghar Khanate at 1750.jpg |сурет атауы = Қазақстан және жоңғарлар, 1750 жыл |дата = 1643–1755 |орын = |себеп = |нәтиже = [[Цинь империясы]]ның Жоңғар хандығын жоюы. [[Қазақ жүздері]]нің [[Ресей империясы]]ның құрамына ену процесінің басталуы. |өзгерістер =Жоңғар хандығы [[Цин империясы]]ның құрамына енді, жүздер Ресей бодандығын қабылдады. |қарсылас1 = [[Қазақ хандығы]]<br>[[Қазақ жүздері]] |қарсылас2 = [[Жоңғар хандығы]] |қарсылас3 = |қарсылас4 = |командир1 = [[Жәңгір хан]] 1652 дейін <br> [[Батыр хан]] 1680 дейін <br> [[Тәуке хан]] 1718 дейін <br> [[Әбілқайыр хан]] 1748 дейін <br> [[Абылай хан]] <br> [[Сәмеке хан]] 1734 дейін <br>[[Әбілмәмбет хан]] <br> [[Қабанбай батыр]] <br> [[Қайып хан]] 1718 дейін |командир2 = [[Батыр қонтайшы]] <br>[[Қалдан Бошоқты]]<br>[[Сыбан Раптан]]<br>[[Қалдан Серен]] |командир3 = |командир4 = |күштер1 =600 ден ([[Орбұлақ шайқасы]]нда) 80 мыңға дейін ([[Тәуке хан]] билік кезінде) |күштер2 =1000 нан ([[Аяғоз шайқасы]]нда) 70 мыңға дейін ([[Қалдан Серен]] кезінде) |күштер3 = |күштер4 = |шығындар1 = |шығындар2 = |шығындар3 = |шығындар4 = |жалпы шығындар = |ескерту = }} '''Қазақ-жоңғар соғысы''' (1643–1759 жылдар аралығында) — [[Қазақ хандығы]] мен [[Жоңғар хандығы]]ның арасындағы [[XVII ғасыр]]дың 40-шы жылдарынан [[XVIII ғасыр]]дың ортасына дейін созылған қарулы қақтығыстардың сериясы. ==Тарихы== XV ғасырдың ортасында Өзбек хандығының жеріне бірнеше рет жорық жасап, ойраттарды ауыр жеңіліске ұшыратты. 1457 жылы Үш-Темұртайшы басқарған Әбілқайыр мен ойрат әскерлерінің Сығнақ маңында шайқасы болды. Ұзақ сағатқа созылған шайқас Әбілқайыр ханның жеңілуімен аяқталды, Әбілқайыр хан шегінуге мәжбүр болып, Сығнақ қабырғаларының артына тығылады. Ойраттар Ташкент, Түркістан, Шахрухия қалаларын тонап, қиратты. 1460 жылы Әбілқайыр хан ойраттардан жеңіліс тауып, әлсіреген кезеңде Әбілқайыр ханның қатал саясатына наразы Шыңғыстар Жәнібек пен Керей өз қол астындағылармен шығысқа Жетісуға, Моғолстанға қоныс аударып, өз мемлекетін құрды. Қазақ хандығы. Олармен бірге кеткен тайпалар өздерін өзбек-казактар ​​деп атай бастады («еркін өзбектер», түркіден «казак» еркін дегенді білдіреді). Кейінірек тек «казак», «казактар» деп аталды. 16 ғасырдың аяғында Тәуекел хан ойраттардың жорықтарын тойтарып, олардың руларының бір бөлігін бағындырды. Бірақ қазақ хандығының ішкі алауыздықтан әлсіреуі 17 ғасырда ойрат тайпаларының (ойраттардың батыс бөлігі) «сол қанаты» құрған жаңа мемлекет – Жоңғар хандығының позицияларының күшеюіне әкелді.) Қазақ пен жоңғар хандықтарының арасындағы алғашқы қақтығыстар жаңа мемлекет пайда болғаннан кейін бірден 1635 жылы басталды. ==Соғыстың алғышарттары== XV ғасырда Қазақстанның қазіргі аумағына батыс моңғол тайпалары – ойраттар қоныс аудара бастады. Ойраттар Орталық Азия халықтарының жайлымдары мен Жетісу арқылы өтіп жатқан сауда жолдарын басып алуды көздеді. =="Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама"== XVIII ғасырдың бас кезіндегі қазақ-жоңғар қарулы қақтығыстары көп жағдайда ойраттардың үстемдігімен аяқталып, [[қазақ]] қоғамының экономикалық, саяси және басқа әлсіз жақтарын көрсете бастады. [[Тәуке хан]]нан соң билікке келген [[Болат хан]] (1718—1729 жылдары) тұсында қазақ қоғамында феодалдық бытыраңқылық үстемдік алады. [[Кіші жүз]] бен [[Орта жүз]]дің біраз бөлігі [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайыр]] сұлтанды ақ киізге отырғызып, хан көтереді (1718—1748 жылдары). Ташкентте [[Ұлы жүз]]дің өкілдері [[Жолбарыс хан|Жолбарыс]] [[сұлтан]]ды хан сайлайды. Орта жүздің қалған бөлігі [[Сәмеке]]ні хан ретінде мойындайды. Орталық биліктің әлсіреуі жаңа жоңғар басқыншылығына жол ашқан еді. XVIII ғасырда қазақ-жоңғар қатынасының асқынып кетуіне байланысты да сол жер мәселесі тұрды. Қонтайшы [[Севан Рабдан]] [[Жетісу]]ды біржола ойраттарға қалдырып, сонымен бірге [[Түркістан (қала)|Түркістан]] арқылы өтетін сауда жолын да иемденуден үміттенді. Жоңғар хандығы бұл кезде біршама экономикалық және саяси өрлеу кезеңінде тұрды: егіншілік бұрын болмаған көлемге жетті, көрші елдермен сауда қатынасы өсті, қонтайшы [[Тибет]]ті, Шығыс Түркістан]][[ мен қырғыздардың біраз бөлігін өзіне қаратты. Темір өндіру технологиясын игерген [[ойрат]]тарға орыс шебері Зеленовский мен швед офицері Ренат мылтық және зеңбірек құю ісін, оқ-дәрі жасауды жолға қойып берді. 1723 жылы жоңғар [[қалмақтар]]ының үлкен күші [[Жетісу]] арқылы [[Талас]] өңіріне, одан әрі Қаратауға жетіп, Түркістан мен [[Ташкент]]тен бір-ақ шығады. "Жұт — жеті ағайынды" дейді халық. Жұт әкелген ауыр қыстан соң, жайсыз көктемге енді ғана іліккен Ұлы жүз бен Орта жүз қазақтарының біразы қырғынға ұшырап, бірнеше мыңы тұтқын есебінде қалмақ жеріне айдалып, қалғаны мал-мүлкін тастап, [[Ходжент]] пен [[Самарқан]]ға, Кіші жүз қазақтары [[Хиуа]] мен [[Бұхара]]ға жетіп паналайды. Демограф М.Тәтімовтің болжамы бойынша, осы қасіретті кезеңде қазақ елі миллионнан астам адамынан айырылған. Осы [[оқиға]]ның ізін ала қазақ жұртына келген орыс елшісі [[Тевкелев Алексей Иванович|А.И.Тевкелев]] елдің жағдайын білдіре келіп: "Қазақтар ойрандалды, тоз-тоз болды, жұрдай болып жұтады", — деп жазды. Оқиға қазақ елінің тарихына "Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама" деген атпен енді. 1730 жылы Ұлы жүз [[Саңырақ]], Орта жүз [[Бөгенбай батыр|Бөгенбай]], Кіші жүз [[Тайлақ батыр]]лар бастаған қазақ қолдары Бұланты өзенінің бойында [[Ойраттар|ойрат]] әскерін талқан етіп жеңеді. Кейін бұл шайқас өткен жерді халық "Қалмаққырылған" атап кетеді. Келесі ірі жеңіске қазақ қолдары 1730 жылы [[Балқаш]] көлінің батыс жағындағы "Аңырақай" деген жерде жетеді. Шамамен осы мезгілде [[Қойгелді Сартұлы]], [[Тоқсанбай]], [[Мәлік]] және [[Кеген би]]лер бастаған халық көтеріліп, Түркістанға жақын маңда орналасқан қонтайшының өкілі [[Барша хан]] мен оның кеңесшісі Саңғалды өлтіріп, шағын әскерін тұтқынға алады. 1730 жылы [[Цин империясы]] әскерінің басқыншылығына ұшыраған ойраттар енді қайтып қазақ жеріне басып кіру мүмкіндігінен айырылады. Өз жерінен ауа көшкен қазақ елі енді атамекеніне орала бастайды. ==Састөбе құрылтайы== Тәуелсіздік үшін [[күрес]], терең күйзеліске ұшыраған [[шаруашылық]]ты жандандыру қажеттілігі XVIII ғасырдың 30—50-жылдары қазақ елінің басқарушы тобы алдына [[мемлекет]] тұтастығын қалпына келтіру [[мәселе]]сін үнемі қоюмен болды. Бұл мәселеге [[байланыс]]ты [[қоғам]]ның саяси өмірінде өзара қарсы бірнеше ағымның қалыптасқаны анық байқалды. Олардың бірі — [[Сәмеке хан]], [[Күшік хан]] сияқты ірі тайпалық [[одақ]]тардың басында тұрған [[хан]], сұлтандар саяси бытыраңқылық жағдайды [[қанағат]] тұтса, Әбілқайыр хан бастаған екінші топ [[Ресей]]дің қолдауына сүйеніп, бүтін хандық билікті қалпына келтіруден үміттенді, ал үшінші — [[Төле би]] мен [[Абылай]] сұлтан бастаған топ қазақ билеушілерінің арасындағы алауыздықты жеңіп, өзара ымыраға келу арқылы жалпыұлттық [[мемлекет]]тікті қайта жандандыру жолында тұрды. 1729 жылы әкесінен қалған [[хандық]] билікті әлсіретіп алған [[Болат хан]] өмірден өтті. Жоңғар қаупі біржола жойылмаған [[жағдай]]да қуатты хандық билікті қалпына келтіру [[мәселе]]сі билеуші саяси топ арасында қайтадан талқыға түсе бастайды. 1730 жылы [[көктем]]нің жазға ұласар сәтінде, Сайрамға жақын маңдағы [[Састөбе]]де — үш жүздің билеушілері бас қосып, талқыға екі мәселе түседі. Бірі — қаһарлы жоңғар қаупі жағдайында [[Тәуке хан]] тұсындағы [[Түркістан (қала)|Түркістан]]дағы ұлы хандық билікті қайта жаңғыртып, соған сай жалпы қазақ ханын сайлау, екіншісі — бұл кезде босқыннан оралған үш жүздің "енші мекенін" анықтау. [[Әйтеке би]] бастаған топ ұлы хандық таққа [[Кіші жүз]]дің билеушісі Әбілқайыр ханды ұсынады. Бірақ бұл ұсынысқа [[Қазыбек би]] мен [[Тастемір би]] (Төле бидің орнына келген) бастаған қалған екі жүздің өкілдері қарсы шығып, бір жетіге созылған тартыс нәтижесіз аяқталады. Бұл кезде төре тұқымдары арасындағы аса белсенді де жігерлі, айлалы [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайыр хан]]ға тура соның деңгейінде баламаға түсе алатын басқа қайраткер де жоқ еді. Ұлы жүздің ханы [[Жолбарыс хан|Жолбарыс]] Әбілқайырға бауыр, оның айтқанынан шықпайтын, ал Орта жүзді билеуші [[Әбілмәмбет хан]] мен [[Сәмеке хан|Сәмеке]], Күшік сұлтандардың жеке бас қасиеті мен ел арасындағы беделі ұлы хандық таққа жетімсіз еді. [[Абылай]] мен [[Барақ]] сұлтандар бұл кезде әлі жас болатын. Сонымен [[құрылтай]] үш жүздің "енші жерін" анықтаумен аяқталады. Сөйтіп, [[Састөбе]] құрылтайы қазақ жүздерінің феодалдық бытыраңқылық жолына бет бұрғандығын ресми түрде бекітіп берген [[тарих]]и кеңес болды. Бұл кеңес [[Қасым хан]] заманынан бері, әсіресе Әз [[Тәуке хан]] тұсында тұрақты өтіп тұрған үш жүздің ең соңғы бас қосуы. Бұдан былайғы [[уақыт]]та іс жүзінде әр жүз өз мәселелері бойынша дербес [[шешім]] қабылдауға құқылы болды. Басқаша айтқанда, Састөбе құрылтайы қазақ елінің [[саяси өмір]]інде жаңа [[тарих]]и кезеңнің, яғни саяси бытыраңқылықтың біржола үстемдік алғандығын көрсеткен [[оқиға]]. ==Төле би мен Абылай== XVIII ғасырдың алғашқы жартысындағы қауырт саяси оқиғалар, әсіресе "[[Ақтабан шұбырынды]]" оқиғасы ел басқару ісімен, оның ішкі және сыртқы қатынас мәселелерімен арнайы кәсіби деңгейде айналысатын топтың қалыптасуына түрткі болды. Бұл топ тек төре тұқымынан ғана тұрған жоқ, оның арасында қара сүйектен шыққан би мен батырлар да, бай мен ақын-жыраулар да бар еді. Оның басында тұрғандардан [[Төле би]] Әлібекұлын (1663—1756 жылдары), [[Қазыбек би]] Келдібекұлын (1667—1763 жылдары) және [[Әйтеке би]] Бәйбекұлын (1644—1700 жылдары) атауға болады. Қоғам өмірінде [[Бұқар жырау]] сияқты қайраткер-ойшылдардың, Жәнібек тархан, Сартай батыр Байжанұлы, Жылқыайдар батыр, Жылқыаман батыр, Итемген-Сүтемген батырлардың және т.б. сияқты батырлардың орны да қомақты болғаны даусыз. Сақталған деректік материалдардан қазақ басқарушы тобының жалпыұлттық мынадай үш мәселені ел алдына міндет етіп қойғанын аңғаруға болады. Олар — жалпыұлттық мемлекеттілікті қалпына келтіру және орнықтыру, халықтың белгілі бір бөлігін біртіндеп отырықшы тұрмысқа аудару және жалпыұлттық мүддеге бет бұру еді. XVIII ғасырдың 50-жылдарының алғашқы жартысында [[Түркістан (қала)|Түркістан]]дағы Төле биге [[Көкшетау]]дан Абылай сұлтан бастаған өкілдік келеді. [[Шәкәрім Құдайбердіұлы]] өзінің "Шeжipeciндe, және Абылай туралы тарихи жырда: "Сапарға келушілердің мақсаты — "Қазақ хандығының тұрағын анықтау" болды деп көрсетеді. Бұл кезде [[Ұлы жүз]]дің соңғы ханы [[Жолбарыс хан]] қаза тауып (1740 жылы), билік Төле бидің қолында еді. Бидің 1748—1749 жылдары Барақ сұлтанды Ұлы жүз ханы етіп қою әрекетінен ештеңе шықпайды. Ал бұл жолы қартайған Төле бидің үш жүз алдында бірдей беделді Абылай сұлтанмен арада болған келіссөзде сұлтанды Орта жүз бен Ұлы жүздің тең билеушісі ретінде мойындағандығы жөнінде тұжырым жасауға толық негіз бар. Абылай сұлтанның ресми түрде хандық билікке сайланғанға (1771 жылы) шейін-ақ Ұлы жүз билеушілерінің өтінішімен қырғыздар мен [[Қоқан хандығы]]на әскери жорықтар жасауы (1766 жылы, 1770 жылы) соның айғағы. "Ақтабан шұбырынды" оқиғасы көшпелі мал шаруашылығына сүйенген экономиканың әлсіз жақтарын көрсетіп, оны реформалау қажеттігі туралы мәселе қойды. Төле би алқалы кеңесте сөйлеген сөзінде халыққа: "...Дұрыс жолға түс, жер емшегін ем, орнықты болсаң, карның тойынар, киімің бүтінделер! Аяқты малға сенбе, мал — бір жұттық... төрт түлік жиған малыңнан күндердің күні келгенде бір үзім нан артық!" — деген үндеумен қайырады. Бидің түсінігі бойынша, егіншілік пен дәстүрлі мал шаруашылығы қатар дамуға тиіс. Мәшһүр Жүсіп Көпеев [[Төле би]] заманында 22 наурызды Жаңа жылдың басы ретінде (наурыз мейрамы) қарсы алу, осы күннен бастап егіншілік қамына кірісудің қазақ арасында дәстүрге айналғандығын жазады. Тура осы мазмұндағы пікірді [[Абылай хан]] да ұсынады. Ол Қалдан Серенмен болған әңгімеде: "Қазақ орнықпай жүрген ел еді, бір жерге орнықтырып, отырықшы өмірге кіргізіп өлсем, армансыз болар едім" деген ойын білдіреді. Қар астынан қылаң берген жауқазындай бас көтерген қоғамдық өмір мен ойдағы бұл үдерістер бұдан былайғы уақытта өзінің табиғи жалғасын таба алған жоқ; мемлекеттіліктің қалыптасуы соңына жетпей үзілді, енді ғана басталған қоғамның белгілі бөлігінің отырықшы тұрмысқа өтуі тоқтап қалды, коғамдық санада рулық- жүздік жіктелуден ұлттық тұтастыққа көшу аяқталмады. Ал осы іргелі мәселелер аталмыш тарихи мезгілде неге өз шешімін таппады? Көшпелі мал шаруашылығына негізделген экономика және өмір салты тұрақты басқару аппаратына сүйенген мемлекеттік жүйенің тамыр жайып, орнығуына қолайлы жағдай туғыза алған жоқ. Сонымен бірге экстенсивті көшпелі мал шаруашылығын жүргізуге тиімді үлкен аумақ сан жағынан аса көп емес халыққа интенсивті экономикалық жүйеге көшуге аса қолайлы фактор емес-тін. Сондай-ақ елде білім беру саласының мүлдем жоқтығы, сауаттылықтың өте төмен деңгейі шаруашылық пен қоғамдық өмірдің тиімді жүйесіне кешуде негізгі кедергілердің біріне айналды.<ref>Қазақстан тарихы: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық / Ә. Төлеубаев, Ж. Қасымбаев, М. Қойгелдиев, т.б. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006. — 232 бет, суретті. ISBN 9965-33-633-4</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Қазақстан тарихы]] 1ajrp04vzjwuj1ehi3qxo26yw6c2yfk 3391123 3391122 2024-10-16T07:41:49Z Akaan327 102676 3391123 wikitext text/x-wiki {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс = Қазақ-жоңғар соғысы |бөлім = |сурет = Zunghar Khanate at 1750.jpg |сурет атауы = Қазақстан және жоңғарлар, 1750 жыл |дата = 1643–1755 |орын = |себеп = |нәтиже = [[Цинь империясы]]ның Жоңғар хандығын жоюы. [[Қазақ жүздері]]нің [[Ресей империясы]]ның құрамына ену процесінің басталуы. |өзгерістер =Жоңғар хандығы [[Цин империясы]]ның құрамына енді, жүздер Ресей бодандығын қабылдады. |қарсылас1 = [[Қазақ хандығы]]<br>[[Қазақ жүздері]] |қарсылас2 = [[Жоңғар хандығы]] |қарсылас3 = |қарсылас4 = |командир1 = [[Жәңгір хан]] 1652 дейін <br> [[Батыр хан]] 1680 дейін <br> [[Тәуке хан]] 1718 дейін <br> [[Әбілқайыр хан]] 1748 дейін <br> [[Абылай хан]] <br> [[Сәмеке хан]] 1734 дейін <br>[[Әбілмәмбет хан]] <br> [[Қабанбай батыр]] <br> [[Қайып хан]] 1718 дейін |командир2 = [[Батыр қонтайшы]] <br>[[Қалдан Бошоқты]]<br>[[Сыбан Раптан]]<br>[[Қалдан Серен]] |командир3 = |командир4 = |күштер1 =600 ден ([[Орбұлақ шайқасы]]нда) 80 мыңға дейін ([[Тәуке хан]] билік кезінде) |күштер2 =1000 нан ([[Аяғоз шайқасы]]нда) 70 мыңға дейін ([[Қалдан Серен]] билік кезінде) |күштер3 = |күштер4 = |шығындар1 = |шығындар2 = |шығындар3 = |шығындар4 = |жалпы шығындар = |ескерту = }} '''Қазақ-жоңғар соғысы''' (1643–1759 жылдар аралығында) — [[Қазақ хандығы]] мен [[Жоңғар хандығы]]ның арасындағы [[XVII ғасыр]]дың 40-шы жылдарынан [[XVIII ғасыр]]дың ортасына дейін созылған қарулы қақтығыстардың сериясы. ==Тарихы== XV ғасырдың ортасында Өзбек хандығының жеріне бірнеше рет жорық жасап, ойраттарды ауыр жеңіліске ұшыратты. 1457 жылы Үш-Темұртайшы басқарған Әбілқайыр мен ойрат әскерлерінің Сығнақ маңында шайқасы болды. Ұзақ сағатқа созылған шайқас Әбілқайыр ханның жеңілуімен аяқталды, Әбілқайыр хан шегінуге мәжбүр болып, Сығнақ қабырғаларының артына тығылады. Ойраттар Ташкент, Түркістан, Шахрухия қалаларын тонап, қиратты. 1460 жылы Әбілқайыр хан ойраттардан жеңіліс тауып, әлсіреген кезеңде Әбілқайыр ханның қатал саясатына наразы Шыңғыстар Жәнібек пен Керей өз қол астындағылармен шығысқа Жетісуға, Моғолстанға қоныс аударып, өз мемлекетін құрды. Қазақ хандығы. Олармен бірге кеткен тайпалар өздерін өзбек-казактар ​​деп атай бастады («еркін өзбектер», түркіден «казак» еркін дегенді білдіреді). Кейінірек тек «казак», «казактар» деп аталды. 16 ғасырдың аяғында Тәуекел хан ойраттардың жорықтарын тойтарып, олардың руларының бір бөлігін бағындырды. Бірақ қазақ хандығының ішкі алауыздықтан әлсіреуі 17 ғасырда ойрат тайпаларының (ойраттардың батыс бөлігі) «сол қанаты» құрған жаңа мемлекет – Жоңғар хандығының позицияларының күшеюіне әкелді.) Қазақ пен жоңғар хандықтарының арасындағы алғашқы қақтығыстар жаңа мемлекет пайда болғаннан кейін бірден 1635 жылы басталды. ==Соғыстың алғышарттары== XV ғасырда Қазақстанның қазіргі аумағына батыс моңғол тайпалары – ойраттар қоныс аудара бастады. Ойраттар Орталық Азия халықтарының жайлымдары мен Жетісу арқылы өтіп жатқан сауда жолдарын басып алуды көздеді. =="Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама"== XVIII ғасырдың бас кезіндегі қазақ-жоңғар қарулы қақтығыстары көп жағдайда ойраттардың үстемдігімен аяқталып, [[қазақ]] қоғамының экономикалық, саяси және басқа әлсіз жақтарын көрсете бастады. [[Тәуке хан]]нан соң билікке келген [[Болат хан]] (1718—1729 жылдары) тұсында қазақ қоғамында феодалдық бытыраңқылық үстемдік алады. [[Кіші жүз]] бен [[Орта жүз]]дің біраз бөлігі [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайыр]] сұлтанды ақ киізге отырғызып, хан көтереді (1718—1748 жылдары). Ташкентте [[Ұлы жүз]]дің өкілдері [[Жолбарыс хан|Жолбарыс]] [[сұлтан]]ды хан сайлайды. Орта жүздің қалған бөлігі [[Сәмеке]]ні хан ретінде мойындайды. Орталық биліктің әлсіреуі жаңа жоңғар басқыншылығына жол ашқан еді. XVIII ғасырда қазақ-жоңғар қатынасының асқынып кетуіне байланысты да сол жер мәселесі тұрды. Қонтайшы [[Севан Рабдан]] [[Жетісу]]ды біржола ойраттарға қалдырып, сонымен бірге [[Түркістан (қала)|Түркістан]] арқылы өтетін сауда жолын да иемденуден үміттенді. Жоңғар хандығы бұл кезде біршама экономикалық және саяси өрлеу кезеңінде тұрды: егіншілік бұрын болмаған көлемге жетті, көрші елдермен сауда қатынасы өсті, қонтайшы [[Тибет]]ті, Шығыс Түркістан]][[ мен қырғыздардың біраз бөлігін өзіне қаратты. Темір өндіру технологиясын игерген [[ойрат]]тарға орыс шебері Зеленовский мен швед офицері Ренат мылтық және зеңбірек құю ісін, оқ-дәрі жасауды жолға қойып берді. 1723 жылы жоңғар [[қалмақтар]]ының үлкен күші [[Жетісу]] арқылы [[Талас]] өңіріне, одан әрі Қаратауға жетіп, Түркістан мен [[Ташкент]]тен бір-ақ шығады. "Жұт — жеті ағайынды" дейді халық. Жұт әкелген ауыр қыстан соң, жайсыз көктемге енді ғана іліккен Ұлы жүз бен Орта жүз қазақтарының біразы қырғынға ұшырап, бірнеше мыңы тұтқын есебінде қалмақ жеріне айдалып, қалғаны мал-мүлкін тастап, [[Ходжент]] пен [[Самарқан]]ға, Кіші жүз қазақтары [[Хиуа]] мен [[Бұхара]]ға жетіп паналайды. Демограф М.Тәтімовтің болжамы бойынша, осы қасіретті кезеңде қазақ елі миллионнан астам адамынан айырылған. Осы [[оқиға]]ның ізін ала қазақ жұртына келген орыс елшісі [[Тевкелев Алексей Иванович|А.И.Тевкелев]] елдің жағдайын білдіре келіп: "Қазақтар ойрандалды, тоз-тоз болды, жұрдай болып жұтады", — деп жазды. Оқиға қазақ елінің тарихына "Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама" деген атпен енді. 1730 жылы Ұлы жүз [[Саңырақ]], Орта жүз [[Бөгенбай батыр|Бөгенбай]], Кіші жүз [[Тайлақ батыр]]лар бастаған қазақ қолдары Бұланты өзенінің бойында [[Ойраттар|ойрат]] әскерін талқан етіп жеңеді. Кейін бұл шайқас өткен жерді халық "Қалмаққырылған" атап кетеді. Келесі ірі жеңіске қазақ қолдары 1730 жылы [[Балқаш]] көлінің батыс жағындағы "Аңырақай" деген жерде жетеді. Шамамен осы мезгілде [[Қойгелді Сартұлы]], [[Тоқсанбай]], [[Мәлік]] және [[Кеген би]]лер бастаған халық көтеріліп, Түркістанға жақын маңда орналасқан қонтайшының өкілі [[Барша хан]] мен оның кеңесшісі Саңғалды өлтіріп, шағын әскерін тұтқынға алады. 1730 жылы [[Цин империясы]] әскерінің басқыншылығына ұшыраған ойраттар енді қайтып қазақ жеріне басып кіру мүмкіндігінен айырылады. Өз жерінен ауа көшкен қазақ елі енді атамекеніне орала бастайды. ==Састөбе құрылтайы== Тәуелсіздік үшін [[күрес]], терең күйзеліске ұшыраған [[шаруашылық]]ты жандандыру қажеттілігі XVIII ғасырдың 30—50-жылдары қазақ елінің басқарушы тобы алдына [[мемлекет]] тұтастығын қалпына келтіру [[мәселе]]сін үнемі қоюмен болды. Бұл мәселеге [[байланыс]]ты [[қоғам]]ның саяси өмірінде өзара қарсы бірнеше ағымның қалыптасқаны анық байқалды. Олардың бірі — [[Сәмеке хан]], [[Күшік хан]] сияқты ірі тайпалық [[одақ]]тардың басында тұрған [[хан]], сұлтандар саяси бытыраңқылық жағдайды [[қанағат]] тұтса, Әбілқайыр хан бастаған екінші топ [[Ресей]]дің қолдауына сүйеніп, бүтін хандық билікті қалпына келтіруден үміттенді, ал үшінші — [[Төле би]] мен [[Абылай]] сұлтан бастаған топ қазақ билеушілерінің арасындағы алауыздықты жеңіп, өзара ымыраға келу арқылы жалпыұлттық [[мемлекет]]тікті қайта жандандыру жолында тұрды. 1729 жылы әкесінен қалған [[хандық]] билікті әлсіретіп алған [[Болат хан]] өмірден өтті. Жоңғар қаупі біржола жойылмаған [[жағдай]]да қуатты хандық билікті қалпына келтіру [[мәселе]]сі билеуші саяси топ арасында қайтадан талқыға түсе бастайды. 1730 жылы [[көктем]]нің жазға ұласар сәтінде, Сайрамға жақын маңдағы [[Састөбе]]де — үш жүздің билеушілері бас қосып, талқыға екі мәселе түседі. Бірі — қаһарлы жоңғар қаупі жағдайында [[Тәуке хан]] тұсындағы [[Түркістан (қала)|Түркістан]]дағы ұлы хандық билікті қайта жаңғыртып, соған сай жалпы қазақ ханын сайлау, екіншісі — бұл кезде босқыннан оралған үш жүздің "енші мекенін" анықтау. [[Әйтеке би]] бастаған топ ұлы хандық таққа [[Кіші жүз]]дің билеушісі Әбілқайыр ханды ұсынады. Бірақ бұл ұсынысқа [[Қазыбек би]] мен [[Тастемір би]] (Төле бидің орнына келген) бастаған қалған екі жүздің өкілдері қарсы шығып, бір жетіге созылған тартыс нәтижесіз аяқталады. Бұл кезде төре тұқымдары арасындағы аса белсенді де жігерлі, айлалы [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайыр хан]]ға тура соның деңгейінде баламаға түсе алатын басқа қайраткер де жоқ еді. Ұлы жүздің ханы [[Жолбарыс хан|Жолбарыс]] Әбілқайырға бауыр, оның айтқанынан шықпайтын, ал Орта жүзді билеуші [[Әбілмәмбет хан]] мен [[Сәмеке хан|Сәмеке]], Күшік сұлтандардың жеке бас қасиеті мен ел арасындағы беделі ұлы хандық таққа жетімсіз еді. [[Абылай]] мен [[Барақ]] сұлтандар бұл кезде әлі жас болатын. Сонымен [[құрылтай]] үш жүздің "енші жерін" анықтаумен аяқталады. Сөйтіп, [[Састөбе]] құрылтайы қазақ жүздерінің феодалдық бытыраңқылық жолына бет бұрғандығын ресми түрде бекітіп берген [[тарих]]и кеңес болды. Бұл кеңес [[Қасым хан]] заманынан бері, әсіресе Әз [[Тәуке хан]] тұсында тұрақты өтіп тұрған үш жүздің ең соңғы бас қосуы. Бұдан былайғы [[уақыт]]та іс жүзінде әр жүз өз мәселелері бойынша дербес [[шешім]] қабылдауға құқылы болды. Басқаша айтқанда, Састөбе құрылтайы қазақ елінің [[саяси өмір]]інде жаңа [[тарих]]и кезеңнің, яғни саяси бытыраңқылықтың біржола үстемдік алғандығын көрсеткен [[оқиға]]. ==Төле би мен Абылай== XVIII ғасырдың алғашқы жартысындағы қауырт саяси оқиғалар, әсіресе "[[Ақтабан шұбырынды]]" оқиғасы ел басқару ісімен, оның ішкі және сыртқы қатынас мәселелерімен арнайы кәсіби деңгейде айналысатын топтың қалыптасуына түрткі болды. Бұл топ тек төре тұқымынан ғана тұрған жоқ, оның арасында қара сүйектен шыққан би мен батырлар да, бай мен ақын-жыраулар да бар еді. Оның басында тұрғандардан [[Төле би]] Әлібекұлын (1663—1756 жылдары), [[Қазыбек би]] Келдібекұлын (1667—1763 жылдары) және [[Әйтеке би]] Бәйбекұлын (1644—1700 жылдары) атауға болады. Қоғам өмірінде [[Бұқар жырау]] сияқты қайраткер-ойшылдардың, Жәнібек тархан, Сартай батыр Байжанұлы, Жылқыайдар батыр, Жылқыаман батыр, Итемген-Сүтемген батырлардың және т.б. сияқты батырлардың орны да қомақты болғаны даусыз. Сақталған деректік материалдардан қазақ басқарушы тобының жалпыұлттық мынадай үш мәселені ел алдына міндет етіп қойғанын аңғаруға болады. Олар — жалпыұлттық мемлекеттілікті қалпына келтіру және орнықтыру, халықтың белгілі бір бөлігін біртіндеп отырықшы тұрмысқа аудару және жалпыұлттық мүддеге бет бұру еді. XVIII ғасырдың 50-жылдарының алғашқы жартысында [[Түркістан (қала)|Түркістан]]дағы Төле биге [[Көкшетау]]дан Абылай сұлтан бастаған өкілдік келеді. [[Шәкәрім Құдайбердіұлы]] өзінің "Шeжipeciндe, және Абылай туралы тарихи жырда: "Сапарға келушілердің мақсаты — "Қазақ хандығының тұрағын анықтау" болды деп көрсетеді. Бұл кезде [[Ұлы жүз]]дің соңғы ханы [[Жолбарыс хан]] қаза тауып (1740 жылы), билік Төле бидің қолында еді. Бидің 1748—1749 жылдары Барақ сұлтанды Ұлы жүз ханы етіп қою әрекетінен ештеңе шықпайды. Ал бұл жолы қартайған Төле бидің үш жүз алдында бірдей беделді Абылай сұлтанмен арада болған келіссөзде сұлтанды Орта жүз бен Ұлы жүздің тең билеушісі ретінде мойындағандығы жөнінде тұжырым жасауға толық негіз бар. Абылай сұлтанның ресми түрде хандық билікке сайланғанға (1771 жылы) шейін-ақ Ұлы жүз билеушілерінің өтінішімен қырғыздар мен [[Қоқан хандығы]]на әскери жорықтар жасауы (1766 жылы, 1770 жылы) соның айғағы. "Ақтабан шұбырынды" оқиғасы көшпелі мал шаруашылығына сүйенген экономиканың әлсіз жақтарын көрсетіп, оны реформалау қажеттігі туралы мәселе қойды. Төле би алқалы кеңесте сөйлеген сөзінде халыққа: "...Дұрыс жолға түс, жер емшегін ем, орнықты болсаң, карның тойынар, киімің бүтінделер! Аяқты малға сенбе, мал — бір жұттық... төрт түлік жиған малыңнан күндердің күні келгенде бір үзім нан артық!" — деген үндеумен қайырады. Бидің түсінігі бойынша, егіншілік пен дәстүрлі мал шаруашылығы қатар дамуға тиіс. Мәшһүр Жүсіп Көпеев [[Төле би]] заманында 22 наурызды Жаңа жылдың басы ретінде (наурыз мейрамы) қарсы алу, осы күннен бастап егіншілік қамына кірісудің қазақ арасында дәстүрге айналғандығын жазады. Тура осы мазмұндағы пікірді [[Абылай хан]] да ұсынады. Ол Қалдан Серенмен болған әңгімеде: "Қазақ орнықпай жүрген ел еді, бір жерге орнықтырып, отырықшы өмірге кіргізіп өлсем, армансыз болар едім" деген ойын білдіреді. Қар астынан қылаң берген жауқазындай бас көтерген қоғамдық өмір мен ойдағы бұл үдерістер бұдан былайғы уақытта өзінің табиғи жалғасын таба алған жоқ; мемлекеттіліктің қалыптасуы соңына жетпей үзілді, енді ғана басталған қоғамның белгілі бөлігінің отырықшы тұрмысқа өтуі тоқтап қалды, коғамдық санада рулық- жүздік жіктелуден ұлттық тұтастыққа көшу аяқталмады. Ал осы іргелі мәселелер аталмыш тарихи мезгілде неге өз шешімін таппады? Көшпелі мал шаруашылығына негізделген экономика және өмір салты тұрақты басқару аппаратына сүйенген мемлекеттік жүйенің тамыр жайып, орнығуына қолайлы жағдай туғыза алған жоқ. Сонымен бірге экстенсивті көшпелі мал шаруашылығын жүргізуге тиімді үлкен аумақ сан жағынан аса көп емес халыққа интенсивті экономикалық жүйеге көшуге аса қолайлы фактор емес-тін. Сондай-ақ елде білім беру саласының мүлдем жоқтығы, сауаттылықтың өте төмен деңгейі шаруашылық пен қоғамдық өмірдің тиімді жүйесіне кешуде негізгі кедергілердің біріне айналды.<ref>Қазақстан тарихы: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық / Ә. Төлеубаев, Ж. Қасымбаев, М. Қойгелдиев, т.б. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006. — 232 бет, суретті. ISBN 9965-33-633-4</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Қазақстан тарихы]] brgzlfmiysa7u7rjs6ug6dtdryuxa4w Геннадий Геннадьевич Головкин 0 104081 3391112 3377893 2024-10-16T07:23:59Z Akaan327 102676 3391112 wikitext text/x-wiki {{Боксшы |Есімі = Геннадий Головкин |Шынайы есімі = |Суреті = Gennady Golovkin (KAZ) 2017.png |Толық есімі = Геннадий Геннадьевич Головкин |Лақап аты = GGG (Triple G) |Азаматтығы = {{KAZ}} |Туған күні = 08.04.1982 |Туған жері = {{KAZ}}, [[Қарағанды]], Майқұдық |Қайтыс болған күні = |Қайтыс болған жері = |Тұрғылықты жері ={{USA}}, [[Лос-Анджелес]] |Салмағы = [[Орта салмақ]] |Тұрысы = оңқай |Бойы = 179 см |Қолдың қарқыны = 178 см |Стилі = [[ортодокс]] |Бапкері = Абел Санчес |Командасы = Макс & Олег Германн |Алғашқы айқасы = [[6 мамыр]] [[2006 жыл]] |Соңғы айқасы = [[9 сәуір]] [[2022 жыл]] |Чемпион белдігі = [[Бүкіләлемдік бокс ассоциациясы|WBA]], [[Халықаралық бокс федерациясы|IBF]],[[Халықаралық бокс ұйымы|IBO]], [[Бүкіләлемдік бокс кеңесі|WBC]] |Айқастар = 44 |Жеңістер саны = 42 |Нокаут = 37 |Жеңілгені = 1 |Тең түскендері = 1 |Болмағандары = 0 |Әуесқой айқастары = 350 |Әуесқой айқастарда жеңгені = 345 |Әуесқой айқастарда жеңілгені = 5 |Әуесқой айқастарда нокауты = |Әуесқой айқастарда тең түскендері = |Рейтинг1 = BoxRec |Позиция1 = 1 (1090 ұпай) |Үздік позициясы1 = Ағымдағы |Рейтинг2 = The Ring |Позиция2 = 4 |Үздік позициясы2 = |Рейтинг3 = |Позиция3 = |Үздік позициясы3 = |Рейтинг4 = |Позиция4 = |Үздік позициясы4 = |Рейтинг5 = |Позиция5 = |Үздік позициясы5 = |Рейтинг6 = |Позиция6 = |Үздік позициясы6 = |Рейтинг7 = |Позиция7 = |Үздік позициясы7 = |Рейтинг8 = |Позиция8 = |Үздік позициясы8 = |Рейтинг9 = |Позиция9 = |Үздік позициясы9 = |boxrec_id = 356831 |Сайты = gggboxing.com }} {{Медальдар | ені = 270px | суреті = | медальдар = {{ОО-спорт|[[Бокс]]}} {{турнир|[[Жазғы Олимпиада ойындары|Олимпиада ойындары]]}} {{медаль|Күміс|[[Жазғы Олимпиадалық Ойындар 2004|Афина 2004]]|[[Жазғы Олимпиадалық Ойындар 2004 бокс|75 кг дейін]]}} {{турнир|[[Әуесқой бокстан әлем чемпионаты|Әлем чемпионаты]]}} {{медаль|Алтын|[[Бокстан әлем чемпионаты 2003|Бангкок 2003]]|75 кг дейін}} {{турнир|[[Әуесқой бокстан әлем кубогы|Әлем кубоктары]]}} {{медаль|Күміс|[[Бокстан әлем кубогы 2002|Астана 2002]]|71 кг дейін}} {{турнир|[[Әуесқой бокстан Азия чемпионаты|Азия чемпионаттары]]}} {{медаль|Алтын|[[Бокстан Азия чемпионаты 2004|Филиппин 2004]]|75 кг дейін}} {{турнир|Мемлекеттік марапаттары}} {{{!}} {{!}}{{Парасат ордені}}{{!!}}{{Құрмет ордені}} {{!}}} }} ''' Головкин Геннадий Геннадийұлы''' ([[8 сәуір]] [[1982 жыл]] [[Қарағанды]], [[Қазақстан]]) — орта және екінші орта салмақта өнер көрсететін [[қазақстан]]дық кәсіпқой [[Қазақстандағы бокс|бокс]]<nowiki/>шы, әуесқой спортшылар арасында бокстан Әлем чемпионы (2003), Афинада өткен Олимпиаданың (2004) күміс жүлдегері. Кәсіпқой бокста IBF, WBA, IBO бойынша екі дүркін Әлем чемпионы. Әлемдік бокстағы бірнеше тұжырымдар бойынша орта салмақтағы қазіргі уақыттағы Әлем чемпионы IBO (2011-2018, 2019 - қ.у); WBA (2010–2018, 2022–2023); WBC (2016–2018), IBF (2015–2018, 2019–2023). [[The Ring журналы]]на сәйкес [[Pound for pound|P4P]] салмақ дәрежесіне қарамастан, үздік боксшылардың ондығына кіреді (2018). <span lang="KZ">Америкалық USA Today басылымының нұсқасы бойынша «Жыл боксшысы» атанды.</span> Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген спорт шебері. Қазақстан 7 дүркін чемпионы, 2000 жылғы жастар арасында Әлем чемпионы, Қазақстанның тұңғыш өткен спартакиада ойындарының чемпионы (2001), 2001 жылы өткен мұнай өндіруші елдер арасындағы Кубок жеңімпазы, III Шығыс Азия ойындарының чемпионы (2001). 2024 жылғы 26 ақпаны [[Қазақстан Республикасы Ұлттық Олимпиадалық комитеті]]н<nowiki/>інің басшысы болып сайланды<ref>{{Cite web|title=ГЕННАДИЙ ГОЛОВКИН ИЗБРАН НОВЫМ ПРЕЗИДЕНТОМ НАЦИОНАЛЬНОГО ОЛИМПИЙСКОГО КОМИТЕТА РК|url=https://olympic.kz/ru/article/29320-gennadiy-golovkin-izbran-novym-prezidentom-natsionalnogo-olimpiyskogo-komiteta-rk|accessdate=2024 жылғы 28 ақпан}}</ref><ref>{{Cite web|title=Головкин вместо Кулибаева. В Казахстане перед Олимпиадой сменился глава НОК|url=https://rus.azattyq.org/a/32836661.html}}</ref>. == Отбасы == Генадий Головкин 1982 жылдың 8 сәуір күні Қазақстанның Қарағанды қаласында Майқұдық ауданында дүниеге келген. Әкесі – '''Геннадий Иванович Головкин''', мамандығы – шахтер, "Карагандинская шахтасында қызмет етті. 2014 жылы дүниеден өтті. Анасы – '''Елизавета Сергеевна''', ұлты кәріс, химиялық зертханада көмекші қызметін атқарған<ref>{{Cite web|title=Шахтерская закладка|url=https://kfb.kz/print.php?cat=5&id=156&lang=rus|accessdate=2024 жылғы 28 ақпан}}</ref>. Головкиндер отбасында 4 ұл дүниеге келген. Вадим, Сергей, Генадий және Максим. Максим мен Генадий егіздер, Максим Генадийден 15 минут кейін туған. Екі ағасы әскерде қызмет атқарып, белгісіз жағдайларда қаза болды (Вадим - 1990 жылы, Сергей – 1994 жылы). Бокс секциясына 8 жастағы Максим мен Генадийді ағалары алып келеді. Генадий Головкиннің алғашқы бапкері Виктор Дмитриев, ал кейін Галым Кенжебаев болды. Максим Генадийдің екінші бапкері ретінде қызмет етеді. Ағайындылар бір сыныпта оқыды және бірдей салмақ дәрежесінде өнер көрсеткен, бірақ бір-бірімен ешқашан бетпе-бет белдескен емес. Бір-бірімен белдесуге тура келгенде, екеуінің біреуін жарыстан алып тастайтын болған. 2004 жылғы Олимпиадаға іріктеу кезінде осы себеппен Максим спорттан кетті. Геннадий Головкин үйленген. Жолдасының есімі – Алина. Қарағанды қаласында туған. Генадий мен Алина 2000 жылы танысып, 2007 жылы 7 шілдеде неке құрған. Обасында екі ұл (2009 және 2019) мен бір қыз (2017) өсіріп жатыр. Тұңғыш ұлдың есімі – Вадим. Алина жолдасының ойындарын қарауға бармайды. Генадий хоккейді жақсы көргендіктен, НХЛ ойындарына жанкүйер болып қатысады<ref>{{Cite web|title=Биография боксера Геннадия Головкина: история сына русского шахтера из Казахстана|url=https://www.sport-express.com/martial/boxing/professional/reviews/biografiya-gennadiya-golovkina-istoriya-zhizni-boksera-iz-kazahstana-i-karera-2115714/|accessdate=2024 жылғы 28 ақпан}}</ref>. == Әуесқой мансабы == Головкиннің әуесқой мансабы ұзаққа созылды әрі, қанық оқиғаға толы болды.Генадий бокспен 8 жасынан бастап айналыса бастады. 1993 жылы оны облыстық бокстан өткен жарысқа оның бапкері жіберген болатын. Соңында осы сайыстан 3 жеңіс әкелді. Бұдан кейін ол облыстық, мемлекеттік және халықаралық бокстан жарыстарға үміткер болып қатыса бастады. Осы уақытқа дейін Генадий Головкин өзінің қатысқан 350 жекпе-жегінде тек 5 рет қана жеңіліске ұшыраған болатын.19 жасында шығыс боксында бірінші орын алады да, 2002 жылы бұл жеңісін тағы бір мәрте қайталайды. 2003 жылы Таиландта өткен боксшылар жекпе-жегінде өзінің 4 қарсыласының екеуін нокаутқа жібергені үшін бірінші орынды алады. Өзінің алғашқы ресми белдесуін Головкин 11 жасында облыстық деңгейдегі жарыста өткізді. Онда ол өзінен 2 – 4 жас үлкен қарсыластармен белдесті, сөйтіп сол жарыста жеңіске жетті. [[2000 жыл]]ы Геннадий Головкин [[Будапешт]]те жартылай орта салмақ дәрежесіндегі жастар арасында өткен Чемпионатта жеңіске жетті. [[2001 жыл]]ы [[Шығыс Азия]]лық ойындардың финалында Дэниэль Гилді жеңді (15 – 3). [[2002 жыл]]ы [[Астана]]да өткен командалық Әлем кубогында Қазақстан құрамасының құрамында күміс медальді жеңіп алды. Головкин жарыстағы барлық 4 белдесуінде жеңіске қол жеткізді. Топтық кезеңде Қазақстан – [[Әзірбайжан]] матчында Джавид Тагиевті жеңді (19 – 8), ал Қазақстан – [[Камерун]] матчында Фостер Нкодоны мерзімінен бұрын жеңді (RSCO 3). Жартылай финалдық Қазақстан - Ресей матчы кезінде Андрей Балановты жеңіп шықты (10 – 7). Ал жалпылай санағанда 7 – 5 есебімен кубалықтар жеңімпаз атанған Қазақстан – Куба финалдық матчында Дамиан Остинды жеңген болатын (6 – 4). [[2002 жыл]]ы [[Пусан]]да ''(Оңтүстік Корея)'' [[алтын]] [[медаль]]ді жеңіп алды. Финалда Пхленчит Сурияны нокаутпен жеңді. [[2003 жыл]]ы [[Бангкок]]тегі Әлем чемпионатында алдымен ресейлік Матвей Коробовты, кейін әйгілі ирландиялық Энди Лиді ірі есеппен жеңіп, содан соң болашақ әлем чемпионы – Лучиан Бутені нокаутпен жеңіп, жартылай финалда кубалық Йорданис Деспагноны жеңіп, финалда украиналық боксшы – Алексей Машкинді нокаутпен құлатып, алтын медальға ие болды. 2004 жылы Пуэрто–Принсесте (Филиппин) алтын медальді жеңіп алды. Ширек финалда оңтүстіккореялық Дук–Жин–Чоны, жартылай финалда қырғыз Қымбатбек Рысқұловты жеңіп, финалда жергілікті боксшы Кристофер Каматты 2 раундта тоқтатты. == Бокстан әлем чемпионаты (2003) == {| class="wikitable" |- | colspan="15" bgcolor = "yellow" style="text-align:center"| '''Орташа салмақ''' |- ! Кезең !! Күні !! Спортшы !! Нәтижесі !! Спортшы |- | 1/16 || 07.07.2003 || {{flagicon|KAZ}} Геннадий Головкин || 19:10 || {{flagicon|RUS}} Матвей Коробов |- | 1/8 || 09.07.2003 || {{flagicon|KAZ}} Геннадий Головкин || 29:9 || {{flagicon|Ireland}} Энди Ли |- | 1/4 || 10.07.2003 || {{flagicon|KAZ}} Геннадий Головкин || KO 4 || {{flagicon|Romania}} Lucian Bute |- | 1/2 || 11.07.2003 || {{flagicon|KAZ}} Геннадий Головкин || 29:26 || {{flagicon|CUB}} Yordanis Despaigne |- | Финал || 12.07.2003 || {{flagicon|KAZ}} Геннадий Головкин || RSCI 2 || {{flagicon|UKR}} Олег Машкин |} == Олимпиада ойындары == 2004 жылғы Олимпиада ойындарында 75 кг дейінгі салмақ дәрежесінде 2-орынға ие болды. Іріктеу кезеңінде Головкиннен жеңілген Артаев 72 кг дейінгі салмақ дәрежесінде алтын медальді жеңіп алды. Финалдың 1/16 бөлігі – автоматты түрде өтті; Финалдың 1/8 бөлігі – Ахмед Али Ханды жеңді (Пәкістан) 31 – 10; Финалдың 1/4 бөлігі – Рамадан Яссирді жеңді (Мысыр) 31 – 20; Финалдың 1/2 бөлігі – Андре Дирелланы жеңді (АҚШ) 23 – 18; Финал – Гайдарбек Гайдарбековтен жеңілді (Ресей) 18 – 28 {| class="wikitable" |- | colspan="15" bgcolor = "yellow" style="text-align:center"| '''Орташа салмақ''' |- ! Кезең !! Күні !! Спортшы !! Нәтижесі !! Спортшы |- | 1/8 || 21.08.2004 || {{flagicon|KAZ}} Геннадий Головкин || 31:10 || {{flagicon|Pakistan}} Әли Ахмед Хан |- | 1/4 || 25.08.2004 || {{flagicon|KAZ}} Геннадий Головкин || 31:20 || {{flagicon|Egypt}} Ramadan Yasser |- | 1/2 || 27.08.2004 || {{flagicon|KAZ}} Геннадий Головкин || 23:18 || {{flagicon|USA}} Andre Dirrell |- | Финал || 28.08.2004 || {{flagicon|KAZ}} Геннадий Головкин || 18:28 || {{flagicon|RUS}} Гайдарбек Гайдарбеков |} === Бокстан әлем чемпионаты (2005) === {| class="wikitable" |- | colspan="15" bgcolor = "yellow" style="text-align:center"| '''Орташа салмақ''' |- ! Кезең !! Күні !! Спортшы !! Нәтижесі !! Спортшы |- | 1/16 || 15.11.2005 || {{flagicon|KAZ}} Геннадий Головкин || 15:12 || {{flagicon|Montenegro}} Nikola Sjekloca |- | 1/8 || 16.11.2005 || {{flagicon|KAZ}} Геннадий Головкин || 21:27 || {{flagicon|Egypt}} Mohamed Hikal |} == Кәсіпқой мансабы == Головкин кәсіпқой рингтегі дебютін 2006 жылы 24 мамырда Габор Балотқа қарсы ойында орта салмақ дәрежесінде жасады. Бірінші раунда ақ қарсыласын нокаутқа жіберіп жеңіске жетті. Осыдан кейін қатыранан 36 ойында жеңіске жетті, соның ішінде 32 ұрысты уақытынан бұрын аяқтады. Кәсіпқой боксқа келгеннен кейін, Генадийдің тіркелген компаниясы 5 жыл бойы оған лайықты қарсылас тауып бере алмағандықтан, бұл боксшының жұлдызы жанбады. 2007 жылдың қыркүйегінде француз Мехди Боудламен 8 – раундтық ұрыста ұпай саны бойынша жеңіске жетті (11 – 1). 2008 жылдың сәуірінде ұпай саны бойынша Иан Гарднерді жеңді. 2008 жылдың қараша айында белорус Малик Дзиарр 2-раундта белдесуден бас тартып, Головкин жеңіске жетті. (29 – 3). 2009 жылдың 11 шілдесінде алғашқы 12 раундтық айқасқа шықты. WBO интерконтинеталды чемпионы атағы үшін болған айқастың 2-раундында бразилиялық Джон Андерсон Карвальоны нокаутпен тізе бүктірді. Кейін жеңілмеген Михаил Макаровты нокаутпен жеңді. 2009 жылы Гена WBO-ның интерконтинентальды чемпионы белдігін алды. 2010 жылы Головкин ағайынды Кличколардың K2 Promotions промоутерлік компаниясымен келісімшартқа отырды. 2010 жылдың тамыз айында колумбиялық Милтон Нуньесті (21-1-1) 1 раундта нокаутпен жеңді. Бұл жеңіс арқылы ол WBA-ның уақытша тізіміне кірсе, 3 айдан кейін тізімге толығымен орнықты. 2011 жылы IBO версиясы бойынша 2 белдік алды. Жеке сынақ бойынша Әлем кубогының чемпионы (2002 ж.); «А» класты турнирлердің бірнеше мәрте жеңімпазы. WBA нұсқасы бойынша орташа салмақта әлем чемпионы (атағын 8 рет қорғады), IBO нұсқасы бойынша орташа салмақта әлем чемпионы (атағын 5 рет қорғады). 2012 жылы Феликс Штурмды жеңген аустралиялық Дэвид Гил міндетті түрде осы жыл аяғына дейін өз белбеуін Геннадийге қарсы қорғауға шақырғанымен, Гил басқа өз отандасымен жекпе жекке шығуға шешкен. Осының нәтижесінде WBA Генаға Гилдің титулын тартып алып берді, яғни Гена - суперчемпион атанды.<ref>[http://news.nur.kz/237138.html?utm_source=page_A&utm_medium=latestnews&utm_campaign=ABtest Геннадий Головкин WBA титулының иегері атанды]{{Deadlink|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> == Кәсіби ойындардың статистикасы == {{S-start}} | style="text-align:center;" colspan="8"|'''42 жеңіс''' (37 нокаут), '''1 жеңіліс''', '''1 тең''' <ref>[http://boxrec.com/list_bouts.php?human_id=356831&cat=boxer Gennady Golovkin's Professional Boxing Record&nbsp;– BoxRec.com] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150309222557/http://boxrec.com/list_bouts.php?human_id=356831&cat=boxer |date=2015-03-09 }}</ref> |- style="text-align:center; background:#e3e3e3;" | style="border-style:none none solid solid; "|'''Нәтиже''' | style="border-style:none none solid solid; "|'''Есеп''' | style="border-style:none none solid solid; "|'''Қарсылас''' | style="border-style:none none solid solid; "|'''Тип''' | style="border-style:none none solid solid; "|'''Раунд''' | style="border-style:none none solid solid; "|'''Күні''' | style="border-style:none none solid solid; "|'''Болған жер''' | style="border-style:none none solid solid; "|'''Ескерту''' |- align=center |{{yes2}}Жеңді||34-0 || align=left|{{flagicon|Канада}} [[Давид Лемье]] |{{small|TKO}} || {{small|8 (12), 1:32}} ||{{small|2015-10-18}} |align=left|{{flagicon|USA}} {{small|[[Медисон Скуер Гарден]], [[Нью-Йорк]], [[АҚШ]]}} |align=left|{{small|[[WBC]] және [[Халықаралық Бокс Ұйымы|IBO]], [[WBC]] титулдарын қорғау, [[IBF]] титулды алған}} |- align=center |{{yes2}}Жеңді||33-0 || align=left|{{flagicon|АҚШ}} [[Вилли Монро]] |{{small|TKO}} || {{small|6 (12), 0:45 }} ||{{small|2015-05-17}} |align=left|{{flagicon|USA}} {{small|The Forum, [[Инглвуд (Калифорния)|Инглвуд]], [[Калифорния]], [[АҚШ]]}} |align=left|{{small|[[WBC]] және [[Халықаралық Бокс Ұйымы|IBO]] титулдарын қорғау}} |- align=center |{{yes2}}Жеңді||32-0 || align=left|{{flagicon|Ұлыбритания}} [[Мартин Мюррей]] |{{small|TKO}} || {{small|10 (12), 0:50 }} ||{{small|2015-02-21}} |align=left|{{flagicon|Monaco}} {{small| Salle des Étoiles, [[Монте-Карло]], [[Монако]]}} |align=left|{{small|[[WBA]] және [[Халықаралық Бокс Ұйымы|IBO]] титулдарын қорғау}} |- align=center |{{yes2}}Жеңді||31-0 || align=left|{{flagicon|MEX}} [[Марко Антонио Рубио]] |{{small|KO}} || {{small|2 (12), 1:19 }} ||{{small|2014-10-18}} |align=left|{{flagicon|USA}} {{small| Стабхаб Сентер, Карсон, [[АҚШ]]}} |align=left|{{small|[[WBA]] және [[Халықаралық Бокс Ұйымы|IBO]] титулдарын қорғау}} |- align=center |{{yes2}}Жеңді||30-0 || align=left|{{flagicon|AUS}} [[Дэниэл Гил]] |{{small|TKO}} || {{small|3 (12), 2:47 }} ||{{small|2014-07-26}} |align=left|{{flagicon|USA}} {{small| [[Медисон Скуер Гарден]], [[Нью-Йорк]], [[АҚШ]]}} |align=left|{{small|[[WBA]] және [[Халықаралық Бокс Ұйымы|IBO]] титулдарын қорғау}} |- align=center |{{yes2}}Жеңді ||29-0|| align=left|{{flagicon|GHA}} [[Осуману Адама]] |{{small|TKO}} || {{small|7 (12), 1:20}} ||{{small|2014-02-01}} |align=left|{{flagicon|Monaco}} {{small| [[Chapiteau de Fontvieille]], [[Монте-Карло]]}} |align=left|{{small|[[WBA]] және [[Халықаралық Бокс Ұйымы|IBO]] титулдарын қорғау}} |- align=center |{{yes2}}Жеңді ||28-0|| align=left|{{flagicon|USA}} [[Кёртис Стивенс]] |{{small|TKO}} || {{small|8 (12), 3:00}} ||{{small|2013-11-02}} |align=left|{{flagicon|USA}} {{small| [[Медисон Скуер Гарден]], [[Нью-Йорк]]}} |align=left|{{small|[[WBA]] және [[Халықаралық Бокс Ұйымы|IBO]] титулдарын қорғау}} |- align=center |{{yes2}}Жеңді ||27-0|| align=left|{{flagicon|IRL}} [[Мэтью Маклин]] |{{small|TKO}} || {{small|3 (12), 1:22}} ||{{small|2013-29-07}} |align=left|{{flagicon|USA}} {{small| [[Машантакет]], [[Коннектикут]]}} |align=left|{{small|[[WBA]] және [[Халықаралық Бокс Ұйымы|IBO]] титулдарын қорғау}} |- align=center |{{yes2}}Жеңді ||26-0|| align=left|{{flagicon|JPA}} [[Нобухиро Ишида]] |{{small|TKO}} || {{small|3 (12), 2:46}} ||{{small|2013-30-03}} |align=left|{{flagicon|Monaco}} {{small| [[Монте-Карло]], [[Монако]]}} |align=left|{{small|[[WBA]] және [[Халықаралық Бокс Ұйымы|IBO]] титулдарын қорғау}} |- align=center |{{yes2}}Жеңді ||25-0|| align=left|{{flagicon|USA}} Габриел Росадо |{{small|TKO}} || {{small|7 (12), 2:46}} ||{{small|2013-19-01}} |align=left|{{flagicon|USA}} {{small| [[Медисон Скуер Гарден]], [[Нью-Йорк (штат)|Нью-Йорк]], [[АҚШ]]}} |align=left|{{small|[[WBA]] және [[Халықаралық Бокс Ұйымы|IBO]] титулдарын қорғау}} |- align=center |{{yes2}}Жеңді ||24-0|| align=left|{{flagicon|POL}} Гжегож Прокса |{{small|TKO}} || {{small|5 (12), 1:11}} ||{{small|2012-09-01}} |align=left|{{flagicon|USA}} {{small|Turning Stone Resort & Casino, [[Нью-Йорк (штат)|Верона]], [[АҚШ]]}} |align=left|{{small|[[WBA]] және [[Халықаралық Бокс Ұйымы|IBO]] титулдарын қорғау}} |- align=center |{{yes2}}Жеңді ||23-0|| align=left|{{flagicon|Japan}} Макото Фучигами |{{small|TKO}} || {{small|3 (12), 1:17}} ||{{small|2012-05-12}} |align=left|{{flagicon|UKR}} {{small|«Терминал» сауда ойын-сауық орталығы, [[Бровары]], [[Украина]]}} |align=left|{{small|[[WBA]] және [[Халықаралық Бокс Ұйымы|IBO]] титулдарын қорғау}} |- align=center |{{yes2}}Жеңді ||22–0|| align=left|{{flagicon|US}} Лахуан Саймон |{{small|KO}} || {{small|1 (12), 2:17}} ||{{small|2011-12-09}} |align=left|{{flagicon|GER}} {{small|Ballsaal Interconti-Hotel, [[Дюссельдорф]], [[Германия]]}} |align=left|{{small|[[WBA]] титулын қорғау<br>[[Халықаралық Бокс Ұйымы|IBO]] бос титулын алу}} |- align=center |{{yes2}}Жеңді ||21–0|| align=left|{{flagicon|Uganda}} Кассим Оума |{{small|TKO}} || {{small|10 (12), 1:57}} ||{{small|2011-06-17}} |align=left|{{flagicon|PAN}} {{small|Arena Roberto Duran, [[Панама (қала)|Панама-сити]]}} |align=left|{{small|[[WBA]] титулын қорғау}} |- align=center |{{yes2}}Жеңді ||20–0|| align=left|{{flagicon|COL}} Нилсон Хулио Тапиа |{{small|KO}} || {{small|3 (12), 2:44}} || {{small|2010-12-16}} |align=left|{{flagicon|Kazakhstan}} {{small|"Дәулет" спорт кешені , [[Астана]], [[Қазақстан]]}} |align=left|{{small|[[WBA]] титулын қорғау}} |- align=center |{{yes2}}Жеңді ||19–0|| align=left|{{flagicon|COL}} Милтон Нунез |{{small|KO}} || {{small|1 (12), 0:58}} || {{small|2010-08-14 }} |align=left|{{flagicon|PAN}} {{small|Arena Roberto Duran, [[Панама (қала)|Панама-сити]]}} |align=left|{{small|[[WBA]] титулын алу}} |- align=center |{{yes2}}Жеңді ||18–0|| align=left|{{flagicon|Russia}} Михаил Макаров |{{small|KO}} || {{small|2 (10), 1:24}} || {{small|2009-11-21}} |align=left|{{flagicon|GER}} {{small|Sparkassen-Arena, [[Киль]], [[Германия]]}} |align=left| |- align=center |{{yes2}}Жеңді ||17–0|| align=left|{{flagicon|BRA}} Джон Андерсон Карвальо |{{small|KO}} || {{small|1 (12), 1:24}} || {{small|2009-07-11}} |align=left|{{flagicon|GER}} {{small|Нюрбургринг, [[Нюрбург]], [[Германия]]}} |align=left|{{small|[[WBA]] бос құрлықаралық титулын алу}} |- align=center |{{yes2}}Жеңді ||16–0|| align=left|{{flagicon|US}} Энтони Гринидж |{{small|KO}} || {{small|5 (10), 0:59}} || {{small|2009-04-25 }} |align=left|{{flagicon|GER}} {{small|König Palast, Крефельд, [[Германия]]}} |align=left| |- align=center |{{yes2}}Жеңді ||15–0|| align=left|{{flagicon|ARG}} Хавьер Альберто Мамани |{{small|TKO}} || {{small|1 (10), 2:52}} || {{small|2009-01-17}} |align=left|{{flagicon|GER}} {{small|Burg-Waechter Castello, [[Дюссельдорф]], [[Германия]]}} |align=left| |- align=center |{{yes2}}Жеңді ||14–0|| align=left|{{flagicon|Belarus}} Малик Дзиарра |{{small|RTD}} || {{small|2 (10), 3:00}} || {{small|2008-11-22}} |align=left|{{flagicon|GER}} {{small|Stadthalle, [[Росток]], [[Германия]]}} |align=left| |- align=center |{{yes2}}Жеңді ||13–0|| align=left|{{flagicon|Algeria}} Амар Амари |{{small|UD}} || {{small|8}} || {{small| 2008-06-21}} |align=left|{{flagicon|DEN}} {{small|Brøndby Hall, [[Копенгаген]], [[Дания]]}} |align=left| |- align=center |{{yes2}}Жеңді ||12–0|| align=left|{{flagicon|FRA}} Ибрагим Сид |{{small|TKO}} || {{small|8 (8), 0:26}} || {{small|2008-05-10}} |align=left|{{flagicon|GER}} {{small|Brandberge Arena, Галле, [[Германия]]}} |align=left| |- align=center |{{yes2}}Жеңді ||11–0|| align=left|{{flagicon|CAN}} Ян Гарднер |{{small|UD}} || {{small|8}} || {{small|2008-04-05}} |align=left|{{flagicon|GER}} {{small|Burg-Waechter Castello, [[Дюссельдорф]], [[Германия]]}} |align=left| |- align=center |{{yes2}}Жеңді ||10–0|| align=left|{{flagicon|South Africa}} Тшепо Машего |{{small|KO}} || {{small|1 (8), 2:04}} || {{small|2008-02-29}} |align=left|{{flagicon|GER}} {{small|Alsterdorfer Sporthalle, [[Гамбург]], [[Германия]]}} |align=left| |- align=center |{{yes2}}Жеңді ||9–0|| align=left|{{flagicon|FRA}} Мехди Буадла |{{small|UD}} || {{small|8}} || {{small|2007-09-07}} |align=left|{{flagicon|GER}} {{small|Burg-Waechter Castello, [[Дюссельдорф]], [[Германия]]}} |align=left| |- align=center |{{yes2}}Жеңді ||8–0|| align=left|{{flagicon|Belarus}} Сергей Хомитский |{{small|TKO}} || {{small|5 (8), 1:59}} || {{small|2007-05-25}} |align=left|{{flagicon|GER}} {{small|Fight Night Arena, [[Кёльн]], [[Германия]]}} |align=left| |- align=center |{{yes2}}Жеңді ||7–0|| align=left|{{flagicon|South Africa}} Саймон Мокоена |{{small|RTD}} || {{small|6 (8)}} || {{small|2007-02-27}} |align=left|{{flagicon|GER}} {{small|Kugelbake-Halle, [[Куксхафен]], [[Германия]]}} |align=left| |- align=center |{{yes2}}Жеңді ||6–0|| align=left|{{flagicon|Senegal}} Сильвен Гомис |{{small|KO}} || {{small|4 (6), 1:00}} || {{small|2006-12-02}} |align=left|{{flagicon|GER}} {{small|Estrel Convention Center, [[Берлин]], [[Германия]]}} |align=left| |- align=center |{{yes2}}Жеңді ||5–0|| align=left|{{flagicon|ARG}} Хорхе Ариел Гарсия |{{small|KO}} || {{small|2 (6), 2:28}} || {{small|2006-10-21}} |align=left|{{flagicon|GER}} {{small|Brandberge Arena, Галле, [[Германия]]}} |align=left| |- align=center |{{yes2}}Жеңді ||4–0|| align=left|{{flagicon|Latvia}} Мартинс Кукулис |{{small|TKO}} || {{small|3 (4)}} || {{small|2006-09-19}} |align=left|{{flagicon|GER}} {{small|Kugelbake-Halle, [[Куксхафен]], [[Германия]]}} |align=left| |- align=center |{{yes2}}Жеңді ||3–0|| align=left|{{flagicon|POL}} Даниел Урбанский |{{small|TKO}} || {{small|4 (4)}} || {{small|2006-08-22 }} |align=left|{{flagicon|GER}} {{small|Universum Gym, [[Гамбург]], [[Германия]]}} |align=left| |- align=center |{{yes2}}Жеңді ||2–0|| align=left|{{flagicon|Belarus}} Сергей Наварка |{{small|TKO}} || {{small|3 (4), 1:10}} || {{small|2006-07-29}} |align=left|{{flagicon|GER}} {{small|Koenig Pilsener Arena, [[Оберхаузен]], [[Германия]]}} |align=left| |- align=center |{{yes2}}Жеңді ||1–0|| align=left|{{flagicon|Hungary}} Габор Балог |{{small|KO}} || {{small|1 (4), 1:28}} || {{small|2006-05-06 }} |align=left|{{flagicon|GER}} {{small|Burg-Waechter Castello, [[Дюссельдорф]], [[Германия]]}} |align=left|{{small|Кәсіби бокстағы дебюті}} |- align=center {{S-end}} == Головкин стилі == == GGG белгісі == == Жетістіктері == # 2003 жылы әлем чемпионы және 2004 жылғы Олимпиада ойындарының күміс жүлдегері. # 7 дүркін [[Қазақстан|Қазақстан Республикасының]] чемпионы, халықаралық турнирлердің жеңімпазы: жастар арасындағы әлем чемпионы ([[Мажарстан]], [[Будапешт]], 2000 ж.); # ҚР I спартакиадасының чемпионы (2001 ж.); # [[Шығыс Азия ойындары]]ның чемпионы ([[Жапония]], Осака, 2001 ж.); # [[Азия ойындары]]ның чемпионы - ([[Оңтүстік Корея]], [[Пусан]], 2002 ж.); # Жеке сынақ бойынша Әлем кубогының чемпионы (2002 ж.); # «А» класты турнирлердің бірнеше мәрте жеңімпазы. # WBA нұсқасы бойынша орташа салмақта әлем чемпионы (атағын 8 рет қорғады) # IBO нұсқасы бойынша орташа салмақта әлем чемпионы (атағын 5 рет қорғады). # 89% нокауттық үлесімен Головкин кәсіпқой бокс тарихында орташа салмақ бойынша нокаут үлесімен бірінші орында тұр. #2006 жылы кәсіпқой боксқа ауысты. == Мемлекеттік нагрдалары == # Құрмет ордені (2004) # Парасат ордені (2011) # Назарбаев ордені (2018) == Дереккөздер == <references/> {{Кесте |аты = The Ring журналының тұжырымы бойынша жыл боксшысы |тақырып = The Ring журналының тұжырымы бойынша жыл боксшысы |сурет = |state = <includeonly>{{{state|collapsed}}}</includeonly> |үсті = |titlestyle = background:#E0E68E; |groupstyle = background:#E0E68E; |бөлім1 = |тізім1 = {{nobr|1928 Танни •}} {{nobr|1929 Лаугран •}} {{nobr|1930 Шмелинг •}} {{nobr|1931 Лаугран •}} {{nobr|1932Шарки •}} {{nobr|1934 Росс Канцонери •}} {{nobr|1935 Росс •}} {{nobr|1936 Луис •}} {{nobr|1937 Армстронг •}} {{nobr|1938 Луис •}} {{nobr|1939 Луис •}} {{nobr|1940 Конн •}} {{nobr|1941 Луис •}} {{nobr|1942 Шугар Робинсон •}} {{nobr|1943 Апостоли •}} {{nobr|1944 Бью •}} {{nobr|1945 Пэп •}} {{nobr|1946 Зэйл •}} {{nobr|1947 Лисневич •}} {{nobr|1948 Уилльямс •}} {{nobr|1949 Чарльз •}} {{nobr|1950 Чарльз •}} {{nobr|1951 Шугар Робинсон •}} {{nobr|1952 Марчиано •}} {{nobr|1953 Олсон •}} {{nobr|1954 Марчиано •}} {{nobr|1955 Марчиано •}} {{nobr|1956 Паттерсон •}} {{nobr|1957 Базилио •}} {{nobr|1958 Юханссон •}} {{nobr|1959 Юханссон •}} {{nobr|1960 Паттерсон •}} {{nobr|1961 Браун •}} {{nobr|1962 Тайгер •}} {{nobr|1963 Клей •}} {{nobr|1964 Гриффит •}} {{nobr|1965 Тайгер •}} {{nobr|1967 Фрейзер •}} {{nobr|1968 Бенвенути •}} {{nobr|1969 Наполес •}} {{nobr|1970 Фрейзер •}} {{nobr|1971 Фрейзер •}} {{nobr|1972 [[Мұхаммед Әли|Әли]] •}} {{nobr|1973 Форман •}} {{nobr|1974 [[Мұхаммед Әли|Әли]] •}} {{nobr|1975 Әли •}} {{nobr|1976 Форман •}} {{nobr|1977 Сарате •}} {{nobr|1978 [[Мұхаммед Әли|Әли]] •}} {{nobr|1979 [[Шугар Леонард]] •}} {{nobr|1980 Хирнс •}} {{nobr|1981 Шугар Леонард •}} {{nobr|Санчес 1982 Холмс •}} {{nobr|1983 Хаглер •}} {{nobr|1984 Хирнс •}} {{nobr|1985 Хаглер Карри •}} {{nobr|1986 [[Майк Тайсон|Тайсон]] •}} {{nobr|1987 Холифилд •}} {{nobr|1988 [[Майк Тайсон|Тайсон]] •}} {{nobr|1989 Уитакер •}} {{nobr|1990 Чавес •}} {{nobr|1991 Тони •}} {{nobr|1992 Боу •}} {{nobr|1993 Карбахаль •}} {{nobr|1994 [[Рой Джонс|Джонс]] •}} {{nobr|1995 Де Ла Хойя •}} {{nobr|1996 Холифилд •}} {{nobr|1997 Холифилд •}} {{nobr|1998 [[Флойд Мейуезер|Мейуезер кіші]] •}}{{nobr|1999 Айяла •}} {{nobr|2000 Тринидад •}} {{nobr|2001 [[Бернард Хопкинс|Хопкинс]] •}} {{nobr|2002 Форрест •}} {{nobr|2003 Тони •}} {{nobr|2004 Джонсон •}} {{nobr|2005 [[Рикки Хаттон|Хаттон]] •}} {{nobr|2006 [[Мэнни Пакьяо|Пакьяо]] •}} {{nobr|2007 [[Флойд Мейуезер|Мэйуэзер кіші]] •}} {{nobr|2008 [[Мэнни Пакьяо|Пакьяо]] •}} {{nobr|2009 Пакьяо •}} {{nobr|2010 [[Серхио Габриель Мартинес|Мартинес]] •}} {{nobr|2011 Уорд •}} {{nobr|2012 Маркес •}} {{nobr|2013 [[Геннадий Геннадьевич Головкин|Головкин]] •}} {{nobr|2014 Ковалёв}} |бөлім2 = |бөлім3 = |тізім3 = |бөлім4 = |тізім4 = |бөлім5 = |асты = }} [[Санат:Қазақстанның Олимпиада күміс жүлдегерлері]] [[Санат:Қазақ кәсіпқой боксшылары]] [[Санат:Әуесқой бокстан әлем чемпиондары]] [[Санат:Бокстан Қазақстан чемпиондары]] [[Санат:Бокстан Азия ойындары чемпиондары]] [[Санат:Қазақстан спорт шеберлері]] [[Санат:Қазақстанның халықаралық дәрежедегі спорт шеберлері]] [[Санат:Қазақстан боксшылары]] [[Санат:8 сәуірде туғандар]] [[Санат:Қарағандыда туғандар]] [[Санат:Қарағанды облысының құрметті азаматтары]] [[Санат:2004 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарының күміс жүлдегерлері]] [[Санат:Қазақстанның Азия ойындары чемпиондары]] j4ejqczvs2hp0aak3etaqbn737pam1c Қатысушы талқылауы:Kasymov 3 122375 3390976 3390709 2024-10-15T17:49:00Z Kasymov 10777 /* Біріктіруге немесе жоюға ұсынылған мақалалар тізімі */ 3390976 wikitext text/x-wiki {{Мұрағат|қыркүйек 2011 — қаңтар 2015|қаңтар 2015 — 2016 қаңтар|қаңтар 2016 — қаңтар 2017|қаңтар 2017 — сәуір 2019|маусым 2019 — желтоқсан 2020|ақпан 2021 — қаңтар 2022|ақпан 2022 — қаңтар 2023|қаңтар 2023 — сәуір 2024}} {{астынан}} == Жою №1 == Қайырлы күн. Мына қажетсіз айрық бетті <s>Мұқыр ауылдық округі</s> жою керек болып тұр. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 05:29, 2024 ж. сәуірдің 28 (+05) :Алматы облысындағысының атауы шынымен Мұқыры ма? [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 08:34, 2024 ж. сәуірдің 28 (+05) ::Иә, шынымен Мұқыры. Орысшасы ''Мукры''. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 04:51, 2024 ж. сәуірдің 29 (+05) :Жетісу облысында мұндай ауыл бар ғой [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 16:51, 2024 ж. сәуірдің 28 (+05) == Павел Архипович Загребельный‎ == Павел Архипович Загребельный‎ мақаласынан не үшін «КСРО мемлекеттік сыйлығының иегерлері» деген санатты алып тастадың? Себебін айта кетсең, келесіде қоймас үшін. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) --[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 12:38, 2024 ж. мамырдың 1 (+05) : Түсіндім, кешірерсің, автоматты шығатын болып тұр ғой.--[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 12:41, 2024 ж. мамырдың 1 (+05) ::Кеш жарық {{@|Мағыпар}}! Сонымен қатар {{tl|туғанжері}}, {{tl|қайтысболғанжері}} деген үлгілерді қолдансаңыз, автоматты түрде туған/қайтыс болған жерлердің санаты пайда болады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:58, 2024 ж. мамырдың 1 (+05) == Үлгі:Азаматтық қақтығыс == Қайырлы күн, ''[[Үлгі:Азаматтық қақтығыс|Азаматтық қақтығыс]]'' үлгісін дұрыстап жібересіз ба? ''Себеп'' деген істемей тұр. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 15:30, 2024 ж. мамырдың 7 (+05) :Сосын, ''Нәтиже'' дегенде алғашқы сөйлемде * белгісі істемейді, мысалы [[Қазақстандағы жер наразылығы (2016)]] мақаласында көрсеңіз болады. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 15:41, 2024 ж. мамырдың 7 (+05) :Иә, енді істейді. Бірақ "жұлдызшаны" білмедім. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 17:29, 2024 ж. мамырдың 7 (+05) ::{{@|Casserium}}''*'' барлық үлгілерде солай дұрыс көрсетпейді, метауикиден болу керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 01:15, 2024 ж. мамырдың 8 (+05) :::Иә солай шығар онда -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 01:27, 2024 ж. мамырдың 8 (+05) == Албан тілі мақалам жоққа шығарылды. == Менің жақында істегем мақаламда қате кеткен болар, мақаланың қате кеткен жері бар ма? Болмаса жоққа шығарудың себе не? [[Қатысушы:Nafpeg|Nafpeg]] ([[Қатысушы талқылауы:Nafpeg|талқылау]]) 17:21, 2024 ж. мамырдың 8 (+05) :Себебі, сіз аудару функция арқылы мақаланы аяғына дейін өңдеген жоқсыз. Тыныс белгілер, дереккөздер арасында интервал қалып қойған, сонымен қатар дайын үлгіні пайдаланбай отырсыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:46, 2024 ж. мамырдың 9 (+05) == Мақалада қате бар == Қайырлы күн, [[Egov.Press|мына мақалада]] суретті жойып жіберген екен. Қырғызша нұсқасындағыдай түзеп жіберсеңіз керемет болар еді. [[Арнайы:Үлесі/37.99.97.162|37.99.97.162]] 17:42, 2024 ж. мамырдың 11 (+05) : Қайырлы күн! Суретті түзеп қойдым;-[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:52, 2024 ж. мамырдың 11 (+05) == Қате == Қайырлы кеш. Біраздан бері [[Үлгі:Елді мекен-Қазақстан]] дұрыс істемей тұр. Атырау облысының барлық елді мекендерінде '''<imagemap>: 2 жолдағы кескін жарамсыз, әрбір жол мынаның біреуінен басталу қажет:''' деген жазу шығады. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 23:06, 2024 ж. мамырдың 15 (+05) ::{{@|Casserium}}, үлгі қате емес. Позкарта үлгісіне қосымша үлгі жасалды. Түзетілді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:39, 2024 ж. мамырдың 16 (+05) :::Көп рақмет -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 22:52, 2024 ж. мамырдың 16 (+05) == Жеңіл атлетші == Сәлеметсізбе! Жеңіл атлетші‎ үлгісі дүрыс істемей жатыр. ең төменгі жағында ақпаратты көрсетпейді (10 000м ден бастап). мүмкін шаблон тым созылғандықтан шығар? қалай түзетуге болады? [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 22:54, 2024 ж. мамырдың 18 (+05) :{{@|TalgatSnow}}Қайырлы күн, уақыт болғанда тексерістен өткіземін. Ұзақ үлгі екен, асықпай қарау керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 16:56, 2024 ж. мамырдың 19 (+05) ::Ok [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 21:56, 2024 ж. мамырдың 19 (+05) == Мақалаларды жою == Қайырлы кеш, мына мақалаларды жоюға ұсынамын. * <s>Атбасар түсті металдар тресі (Атбасцветмет)</s> * <s>ХVІІІ ғасырдың екінші жартысы – ХІХ ғасырдың басында Ертістің оң жағалауына көшу.</s> * <s>Қорғанысқа және басқаруға жұмсалатын шығыстар</s> * <s>Гринвуд Джеймс</s> * <s>Зат мөлшері. Авогадро саны. Молярлық масса</s> * <s>Ең кіші шекті өлшем</s> * <s>Ең үлкен шекті өлшем</s> * ''Есенжол Қаниұлы Әлиаров'' * <s>Шіркеулік славянизмдер</s> * ''Байзақ ауданының ескерткіштері'' * <s>Иоганни Густав Ренат</s> * <s>Әбілқайыр Мұқамбет Ғази Баһадур хан</s> * <s>Әуе-десанттық күштер күні</s> * <s>Өздігінен даму</s> * <s>Сесиль Джон Родс</s> [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 02:25, 2024 ж. мамырдың 20 (+05) :Қалғандары не себеппен жойылмады? [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 04:37, 2024 ж. мамырдың 21 (+05) == Үш мақала жою == Мыналарды жоюға ұсынамын: * <s>Өзіндік маркетинг</s> * ''Өзін-өзі өлтіру‎'' * <s>Мен</s> --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 14:38, 2024 ж. мамырдың 24 (+05) == Өзін-өзі өлтіру‎ == Бұл мақаланы неге жоймадыңыз? --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 13:30, 2024 ж. мамырдың 26 (+05) :{{@|Жанна Ж}} Керек мақала, әлде дубликаты бар ма? Ретке келтіру керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:43, 2024 ж. мамырдың 26 (+05) :: Ол сізге не үшін керек? Оны қашан ретке келтіресіз? Менің ойымша, бұл мақала қажет емес. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 07:18, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) :::{{@|Жанна Ж}}, маған керек деп жазбадым, сосын мен ретке келтіремін деген жоқпын. Мақала маңызды, сіз жой деп талқыға салмай мұндай керек мақалалар жойыла бермейді. Сіздің талқылау бетіңізге қалдырып кеткен жұмысты жасасаңыз дұрыс болар еді, уақытыңыз бен ынтаңыз бар сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:54, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) :::: Бірақ мен айтқан ''Өзіндік маркетинг'' және ''Мен'' мақалаларын жойдыңыз ғой. Оларды талқыға салған жоқсыз. Ендеше мына мақаланы да жойыңыз. Оның тіпті '''Суицидтік ой''' деген дубликаты да бар. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:56, 2024 ж. мамырдың 28 (+05) :{{@|Жанна Ж}} Себебі басқа тілмен байланыспаған, сондықтан маңыздылығы төмен болғандықтан, жойылды. Ендеше жойыңыз деп бұйрық бере алмайсыз, мұнда өз еркімен. Қай нұқасының атауы ресми түрде дұрыс, соны қалдыру керек. Сізге айтылған жұмысты орындау қолыңыздан келмейтін сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:30, 2024 ж. мамырдың 30 (+05) : Мен сізді түсінбей отырмын: сапасы жоғары ''Өзіндік маркетинг'', ''Өздігінен даму'' және ''Мен'' мақалаларын сіз оңай жойып, сапасы төмен ''Өзін-өзі өлтіру''‎ мақаласын белгісіз бір себеппен қалдырып отырсыз, оның тіпті дубликаты да бар. Бұл екіжүзділік пе? --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:26, 2024 ж. мамырдың 30 (+05) : Жалпы сіз маңыздылықтың басқа тілдерге қатысы жоқ екенін білмейді екенсіз. Бірақ бұған соншама қадалып қалсаңыз, мысалы, ''Мен'' мақаласының 27 интеруики сілтемесі бар екенін біліп жүріңіз. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:32, 2024 ж. мамырдың 30 (+05) ::{{@|Жанна Ж}}Жақсы, сізге айтылған жұмысты білмейді екенсіз. Жасай алмайды екенсіз, бірақ маған сын айтып, білгіш болып, екіжүзділік танытып отырсыз. Немесе өтірікші екенсіз. 134 мақаланы тексерістен өткізіп, жоюға болатын мақалаларға үлгі қалдырып кетсеңіз. Ақыры сондай нәрсенің сарапшысына қатты ұқсайсыз. Іске сәт. Уақыт пен энергияны маған құртпаңыз, өмір онсызда қысқа. Пайдалы нәрсеге жұмсаңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:09, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) ::: Әңгімені басқа жаққа бұрудың шебері екенсіз! Екіжүзділік дегеніміз екі бірдей тақырыпты қарама-қарсы тәсілдермен шешу. Мысалы, мен айтқан '''Өзіндік маркетинг''' мақаласын сіз тез-ақ жоя салдыңыз, бірақ мен айтқан ''Өзін-өзі өлтіру''‎ мақаласын сіз «жой деп талқыға салмай мұндай керек мақалалар жойыла бермейді» деген сылтаумен қалдырдыңыз. Яғни мұнда екіжүзділік таныттыңыз!!! --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 10:38, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) :{{@|Жанна Ж}}Егер басқа сұрақтарыңыз бен артық әңгімеңіз бітсе, құр босқа менің мазамды алмаңыз. Сау болыңыз, іске сәт --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 01:00, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :: Екіжүзді болып танылмас үшін жаңағы үш мақаланы жойғандай [[Өзін-өзі өлтіру]] мақаласын да жойыңыз! --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 10:06, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :::Ол мақаланы не себеппен жою керек? '''Біріншіден''', бұл бетке көп бет сілтеніп тұр. '''Екіншіден''', энциклопедиялық маңызы сіз айтқандай жоқ емес айтарлықтай маңызы бар ([[wikidata:Q10737|141 тілде жазылған]]). '''Үшіншіден''', мақаланы жоюға [[Талқылау:Өзін-өзі өлтіру#Жедел жоюға ұсынысы|қарсылықтар бар]]. Нақты аргументтер ұсынсаңыз. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 10:44, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :::: Бірақ ол '''Өздігінен даму''' және '''Мен''' мақалаларын жойды ғой. Олардың сапасы шамамен бірдей, оларға да көп тілде сілтеме қойылған. Бұл кедергі болған жоқ қой. Сонда бұны да жойсын, әлде алдыңғы мақалаларды қайтара ма? --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:44, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :::::Тағы айтам '''нақты аргументтер''' келтірсеңіз. Өздігінен даму бетіне [[Арнайы:Мында сілтегендер/Өздігінен даму|еш бет сілтеніп тұрған жоқ]], ал Мен бетіне [[Арнайы:Мында сілтегендер/Мен|2 бет қана сілтеніп тұр]]. Сонымен қатар, бұл мақалалар көлемі аз және сапасы жағынан өте нашар жазылған. Өтіп кеткен нәрсені қайта қозғаудың қажеті жоқ. Осымен бұл тақырып жабылсын. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 03:00, 2024 ж. маусымның 2 (+05) == Күндерек == Сәлеметсізбе! неліктен басты беттегі күндерек жаңартылмайды? кейбір күндері мүлдем бос тұр [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 19:10, 2024 ж. мамырдың 26 (+05) :{{@|TalgatSnow}} Кеш жарық, себебі ешкім жасамаған, жасалғандардың өзі ескі ақпарат сияқты. Егер ынтаңыз болса жасауға болады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:47, 2024 ж. мамырдың 26 (+05) ::жазсам қосқан ақпарат басты бетте көрстілмейді. Бетті жаңалау батырмасы істемейді [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 10:28, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) :::{{@|TalgatSnow}} қайырлы күн! Сіз тек ақпаратты «26 мамыр» сияқты деген бетке қосып жатқанға ұқсайсыз. Басты беттегі күндеректі өңдеу үшін «Уикипедия:Бүгін/26 мамыр» дегенді өңдеу қажет -- [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 13:10, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) ::::Ок [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 13:23, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) == [[Әйелдердің қоғамдағы орны]] == Kasymov, сізге не болды??? Бұл мақалаға енгізіп жүрген түзетулерімді неге жойып жүрсіз? Бір жерден қатені таптыңыз ба? --[[Қатысушы:Амантаева Дарига|Амантаева Дарига]] ([[Қатысушы талқылауы:Амантаева Дарига|талқылау]]) 22:49, 2024 ж. мамырдың 30 (+05) :{{@|Амантаева Дарига}} Ешнәрсе болған жоқ) Сіз мақалаға тікелей қатысы '''жоқ''' сөздерге сілтеме қойып жатыр екенсіз. Олай дұрыс емес, ''Әйелдердің қоғамдағы орны'' мақаласында ''генерал'', ''қазақ әйелдері'' (жоқ мақала, әрі ондай мақала болмайды да) сөздерге сілтенген соң кері қайтардым. Сіз қойған санатты қойдым --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:04, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) :: Салт-дәстүр, қоғам, дала сөздерінің бұл мақалаға қатысы жоқ деп неге санайсыз? Тарихымызда болған төрт әйгілі әйелдің есіміне сілтеме қосу қалайша бұл мақалаға қатысты емес болады? Қайтарыңыз ол сілтемелерді... --[[Қатысушы:Амантаева Дарига|Амантаева Дарига]] ([[Қатысушы талқылауы:Амантаева Дарига|талқылау]]) 22:26, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) :::Есімдерді сілтеймін, бірақ сал-дәстүр сияқты сөздер мақалаға тікелей қатысы жоқ --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 01:02, 2024 ж. маусымның 1 (+05) == Аралтұз == Қайырлы күн, ''Аралтұз'' мақаласын жойып, <s>Аралтұз комбинаты</s> мақаласын ''Аралтұз'' бетіне жылжытсаңыз. Себебі ол бұрын басталған және мен оны толықтырдым. Сосын ''Арал теңізі мәселелері жөніндегі мемлекетаралық кеңес'', ''Арал теңізі мәселелері жөніндегі мемлекетаралық келісім'' мақалаларын жоя салсаңыз. Арал теңізі мәселелері жөніндегі келісім дубликаты. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 15:58, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) == Сайт == Қайырлы кеш. [[Үлгі:Компания|Мына үлгінің кодына]] сайтқа қойылатын ''URL'' үлгісін қоса қоясыз ба. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 04:18, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :{{@|Casserium}}, өңдеуге болады. Болғаннан кейін, жаза салыңыз. Қайтадан жабамын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 02:46, 2024 ж. маусымның 2 (+05) ::Рақмет, қостым. Жаба берсеңіз болады -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 01:52, 2024 ж. маусымның 4 (+05) :::@[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]], Енді [[Үлгі:Мемлекеттік орган|мына]] үлгіні уақытша аша тұрасыз ба. Өткендегі себеппен -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 04:18, 2024 ж. маусымның 6 (+05) :::Қайырлы күн, сіздер осы [[Үлгі:Компания]] үлгісінде логотиптен бөлек '''сурет''' бөлімін қоса аласыздар ма, яғни компания логотипі сосын астында мысалға штаб-пәтерінің суреті тұрады. Мәселен, орыс уикипедиясындағы [https://ru.m.wikipedia.org/wiki/Apple Apple] мақаласынан қарасаңыздар болады. Солай істелсе, жақсы болар еді. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 14:24, 2024 ж. маусымның 6 (+05) ::::@[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]], екі үлгіні қайта аша қойыңызшы онда. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 19:47, 2024 ж. маусымның 7 (+05) :{{@|Casserium}}, {{@|Тұран}} дайын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:53, 2024 ж. маусымның 10 (+05) == [[Әйелдің отбасындағы орны]] == Сіз антифеминистсіз бе? Бұл мақаланы неге жойдыңыз? Өте жақсы жазылған мақала еді ғой. [[Қатысушы:Амантаева Дарига|Амантаева Дарига]] ([[Қатысушы талқылауы:Амантаева Дарига|талқылау]]) 19:04, 2024 ж. маусымның 3 (+05) :Иә ''сексистпін''!! Мақаланың маңыздылығы төмен, мәселе әйел, ер болсын! Энциклопедиялық мақалаға қандай қатысы бар??? Неге жойдыңыз деудің орнына, ойыңызға келгенін ойланбай жазуға бола ма?!. Ескерту, бір-бірімізді танитын құрбы емеспіз, этика пен шекараны ұстаңыз! --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:50, 2024 ж. маусымның 4 (+05) == Медиа Уики == <s>Қайырлы кеш. Уикипедияда [https://translatewiki.net/wiki/MediaWiki:Tooltip-n-portal/kk-cyrl Translatewiki] сайтында аударылып қойған [[МедиаУики:Tooltip-n-portal]] [[МедиаУики:Articleexists]] бар. Соны жою мүмкін бе екен?</s> -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 19:46, 2024 ж. маусымның 7 (+05) == Procter & Gamble == ''Проктер мен Гэмбл'' мақаласын '''Procter & Gamble''' деп жылжытып бересіз бе? Себебі бұл компанияның ресми атауы. Сосын, <s>Проктер және Гэмбл</s>, ''Проктер мен Гэмбл'' жоя салу керек, ешкім олай іздемейді. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 01:24, 2024 ж. маусымның 9 (+05) :{{@|Тұран}} Дайын, есік атауға мақалалар сільеніп тұр --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:55, 2024 ж. маусымның 10 (+05) ::Рақмет, оны өзім жөндей саламын. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 10:23, 2024 ж. маусымның 11 (+05) ::@[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]] енді <s>Проктер мен Гэмбл</s> жоя салыңыз. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 11:08, 2024 ж. маусымның 11 (+05) == Жақсы мақалалардағы хаос == Сәлеметсіз бе, Kasymov мырза! Жақсы мақалаларда бүртүрлі жағдай. [[Қымыз]] мақаласы жақсы мақалалар қатарында болса да, ол таңдаулы мақала белгсіне ие. [[Биология]] мақаласында белгі мүлдем жоқ. Бұл ситуацияны түзейсіз бе [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 00:35, 2024 ж. маусымның 13 (+05) :{{@|Рахман999}}Кеш жарық, шешімді қателеспесем Амангелді мен Нұрлан мырзалар шешкен. Солардан нақты жауап алып, түзетпесе. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 02:05, 2024 ж. маусымның 14 (+05) ::Солардан сұрап көрейім бе? [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 02:08, 2024 ж. маусымның 14 (+05) :Иә --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 02:09, 2024 ж. маусымның 14 (+05) == Вандализм == ‎Мықтыбек Оразтайұлы деген қатысушы менің [[Футболдан 2024 жылғы Еуропа чемпионаты (финал)]] мақаламды жойып, жылжытудың орнына көшіріп басқа атпен бастады [[Футболдан 2024 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)]]. өзгенің еңбегін өзіңе жатқызу админге сай келмейтін нәрсе. бұған дейін менің рұқсатымсыз жеке бетімді бастап өндеген [[Қатысушы:TalgatSnow]]. сан үшін мақалаларды бастап бітірмейді:[[Футболдан Литва чемпионаты 2023]], [[Футболдан Украина кубогы 2021/22]]. мақала санатаулары дұрыс емес. әрекет етуіңізді сұраймын @[[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]], @[[Қатысушы:Amangeldi Mukhamejan|Amangeldi Mukhamejan]], @[[Қатысушы:Салиха|Салиха]] [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 16:13, 2024 ж. шілденің 17 (+05) :{{@|TalgatSnow}}Қалпына келді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:46, 2024 ж. шілденің 18 (+05) == Мақаланың көрінуі == Қайырлы күн! [[Айбар Қайнарұлы Олжаев]] мақаласы неге гуглдан іздесе шықпайды? Тек уикидің ішінен іздегенде ғана шығады екен. Жауабыңызға алдын ала рақмет. [[Қатысушы:Daniyal.aidarov5|Daniyal.aidarov5]] ([[Қатысушы талқылауы:Daniyal.aidarov5|талқылау]]) 12:41, 2024 ж. шілденің 22 (+05) :{{@|Daniyal.aidarov5}} кеш жарық, меніңше біршама уақыт керек сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:54, 2024 ж. шілденің 22 (+05) == Research about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub == Hi everyone, We would like to invite you to submit your responses to the survey dedicated to the tools that are used currently across the Wikimedia projects and the tools that you want to have. This survey was made by the working group of the [[:m:Wikimedia CEE Hub|CEE Hub]], and your responses will be reviewed afterwards, as we want to continue supporting the communities. That support can be documentation for certain most used tools by other communities across the region per specific topics, finding solutions for new tools to be created in the future, creating most needed tools in the region (so called "regional wishlist list"), and many other options. ''Deadline to fill in the survey is '''20th of August, 2024'''.'' Submit your answers [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSeIwzCDKs6jXPG7EpZe-JH2Mm1odU0_MAv1bO-z-nLOq9dlug/viewform?usp=sf_link '''here'''] Thank you in advance for your time that you will dedicate in filling in this survey --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 18:07, 2024 ж. шілденің 26 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Мақаладағы қате == Қайырлы күн, [[Egov.Press|мына мақалада]] Instagram-парақшасы қате сілтемеге жолдайды екен. Сілтемені алып тастасаңыз жақсы болар еді. [[Арнайы:Үлесі/37.99.45.88|37.99.45.88]] 18:49, 2024 ж. шілденің 27 (+05) :Түзетілді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 19:38, 2024 ж. шілденің 29 (+05) == [[Жоба:Инкубатор/Astana Vision]] == Қайырлы күн Мен өңдеуге жіберген мақаланы тексере аласыз ба? Қарау кезегінде әлі көп мақалалар бар екенін түсінемін және осы мақалаға ерекше назар аударғаным үшін кешірім сұраймын. Алдын ала көп рахмет! [[Қатысушы:Nomini Meo|Nomini Meo]] ([[Қатысушы талқылауы:Nomini Meo|талқылау]]) 13:48, 2024 ж. тамыздың 9 (+05) == Мақаланы жою == Какого хуя менің қазақша мақалаларымды жоясыз ? Мен оларды орысша мақаладан өз қолыммен аударып, толықтай өзім өңдеп жарияласам, өшіріп тастағансыз. Какого хуя ? Қазақ тіліне деген құрметсіздік пе ?[[Қатысушы:Balgymbek Has Been|Balgymbek Has Been]] ([[Қатысушы талқылауы:Balgymbek Has Been|талқылау]]) 07:37, 2024 ж. тамыздың 14 (+05) :{{@|Balgymbek Has Been}} Мақалаңызда '''қ**тақта''' ақпарат жоқ екен, саған ескерткенмін! Мақаласымақты артынан құл сияқты тегін кім өңдеп толықтыру керек?? Дым ақпарат жоқ, өтірік аудару функциясы арқылы топаста жасай алады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:57, 2024 ж. тамыздың 16 (+05) == "Бергамаск Сиютасы" мақаласы жойылды. == Сәлеметсіз бе! Менің "Бергамаск Сиютасы" атты мақалам тамыздың 4, сағат 21:00-де жойылды. Не себеппен жойылғанын айтып береңізші, мен қателерін түзетіп қайта жазып көрейін. Деректер ағылшын тілді мақала нұсқасынан алынды өйткені қазақ тілінде Бергамаск Сиютасы туралы мәлеметтер жоқ. [[Қатысушы:Nafpeg|Бекзат Азатұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Nafpeg|талқылау]]) 22:18, 2024 ж. тамыздың 17 (+05) : {{@|Nafpeg}}Сіз мақала емес, жоба бастапсыз, атауы өзгеріп, тексерістен өтпей тұр: ''Бергамаск сюитасы'' --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 19:45, 2024 ж. тамыздың 19 (+05) == Шақырым — километрдің қазақшасы == Қайырлы күн! Мен кей елді мекендердегі орысша сөздерді қазақшалап жатсам, оларды неге қайтадан орыс нұсқасына келтіріп жүрсіз? --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 13:35, 2024 ж. тамыздың 20 (+05) Мысалы, мынау жерде [[Ақшоқы (Солтүстік Қазақстан облысы)]]. :{{@|Kyzyljar muzei}}Ресми түрде қалай? шақырым деген сөзге дереккөздер көрсетсеңіз. Халықаралық сөзді аударған дұрыс па? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:16, 2024 ж. тамыздың 22 (+05) :: Ойбай, сіз жаңалықтарды қай тілде көресіз, оқисыз?! [https://egemen.kz/article/371013-kolik-infraqurylymyn-damytugha-568-mlrd-tenhge-bolinedi Мынау кешегі жаңалықта] басты газетте шыққан ақпарат — километр емес. --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 07:03, 2024 ж. тамыздың 28 (+05) :::{{@|Kyzyljar muzei}} Осы туралы телеграмм тобына қосылып, сонда талқылаңыз. Егер шақырым деген 100 пайыз сенімді болсаңыз СІЗ барлық мақала өзгерте аласыз ба???? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:44, 2024 ж. тамыздың 28 (+05) :::: Бұл талқылайтын дүние емес. Бұны бәрі біледі, сізден басқа. --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 09:03, 2024 ж. тамыздың 30 (+05) :{{@|Kyzyljar muzei}} Сізден 100 пайыз дәлел болмағандықтан '''км''' қалады. ''Бұны бәрі біледі'', 20 млн халықтан немесе осында белсенді 250 қатысушыдан сұрадыңыз ба? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:21, 2024 ж. тамыздың 30 (+05) :: Сіз теледидардан референдум сияқты сөздерді естіп, шақырым деген сөзді қалай елемей қалғансыз? --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 12:18, 2024 ж. қыркүйектің 1 (+05) == Түркістан облысы бауырлас қалалары == неге алынып тасталды? [[Қатысушы:Nurbol9393|Nurbol9393]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurbol9393|талқылау]]) 18:53, 2024 ж. тамыздың 20 (+05) == Үлгі-инфобокс керек еді == Қайырлы күн! Тарихи нысандар мен ескерткіштер бойынша енгізілген беттерді өңдеп, жаңа материалдар енгізбекші едім, соған үлгі-инфобокс жасап бере аласыз ба? (мен жасауды білмеймін). Жасау барысында үлгіде - атауы/суреті/орналасқан жері/ескерткіш түрі/кезеңі/авторы/нысан мәртебесі деген тұстар көрсетілсе. Мысалы, [[Тәнеке батыр мазары]]. Алдын ала рахмет! Салиха 16:39, 2024 ж. тамыздың 21 (+05) :{{@|Салиха}} Кеш жарық, мысалға көрсетіп жіберсеңіз (үлгіні) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:17, 2024 ж. тамыздың 22 (+05) :Қайырлы күн! Мысалы, :{{Тарихи нысан : | атауы = Тәнеке батыр мазары : | Суреті = : | сурет атауы = : | орналасуы = Жетісу облысы, Ақсу ауданы : | жасалу кезеңі = ХІХ ғасыр : | сәулетші = : | мүсінші = : | нысанның түрі = қала құрылысы және сәулет : | нысан мәртебесі = киелі нысан :}} : қосарыңыз болса қосуға болады. Салиха 11:06, 2024 ж. тамыздың 23 (+05) :Жақсы --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:59, 2024 ж. тамыздың 24 (+05) == “Мұса пайғамбар” мақалаға енгізілген өзгерістерді қайтару == Bekzat Alibek есімді қолданушы жазған мәтін Уикипедияның стильдік талаптарына сәйкес келмейді. Мысалы, бүкіл мәтін тек жеке және исламдық тұрғыдан сипатталған. ("Ғ.С", стиль, анықтама) [[Қатысушы:Jondjas|Jondjas]] ([[Қатысушы талқылауы:Jondjas|талқылау]]) 09:24, 2024 ж. тамыздың 25 (+05) :{{@|Jondjas}} Ол жағы дұрыс, бірақ сіз неге '''Киелі кітапқа''' сілтеп тұрсыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:40, 2024 ж. тамыздың 26 (+05) == Мақалаларды жою == Ассалаумағалейкүм! [[Назар]] мен [[Абыл Өтембетұлы]] мақалаларын жоюға ұсынамын. Біріншісі түсініксіз, екіншісі қайталанған. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 16:47, 2024 ж. тамыздың 25 (+05) == Үлгі-инфобокс туралы == Қайырлы таң, Айдын! Тарихи нысанға үлгі-инфобокс жасауға мысал ретінде [[Қызыл таң маталар үйі]] бетін көріңізші, жаңа ғана жаздым. Салиха 11:30, 2024 ж. тамыздың 31 (+05) :Жақсы, уақыт тығыз болғандықтан, уикипедияға көңіл бөле алмай жатырмын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:15, 2024 ж. қыркүйектің 2 (+05) == Жою №2 == Кеш жарық! ''Асыл Тұрсынбекұлы Шубай''‎ және ''Әйел тілі'' мақалаларын жоюды ұсынамын. --[[Қатысушы:І Хәріполла|І Хәріполла]] ([[Қатысушы талқылауы:І Хәріполла|талқылау]]) 00:33, 2024 ж. қыркүйектің 5 (+05) :Жойылды, {{@|І Хәріполла}} --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 14:35, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05) == Мақалада қате бар == Қайырлы күн. [[Egov.Press|Мына мақаладағы]] Instagram сілтемесі дұрыс емес екен. Түзеп жіберсеңіз. egov.kz орнына egovpress болуы керек. [[Арнайы:Үлесі/37.99.44.42|37.99.44.42]] 09:58, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05) : Инстапарашаңызды түзеп қойдым. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 10:24, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05) == Қ.К. Тоқаев туралы == Тоқаевтың Тимурдан басқа тағы Манира (1987 ж.т.) деген қызы бар екен ғой. Оны неге ешкім жазбайды ? Рақмет [[Қатысушы:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] ([[Қатысушы талқылауы:Шайнүсіп|талқылау]]) 11:06, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05) == Аналды секс == Сәлем, ''бұл мақаланы'' жою керек! Масқара емес пе? --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 21:31, 2024 ж. қыркүйектің 11 (+05) :Кеш жарық, енді ол масқара болғанда көп тілде жазылған, бар нәрсені қайтіп жоямыз. Басқа админдерден сұрап көріңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:56, 2024 ж. қыркүйектің 12 (+05) == Қазақстанның темір жол бекеттері == Жалпы фотосуреттер қосқанда түсірген жылы міндетті түрде болу керек деп ойлаймын. Себебі қай жылы түсірілгенін оқырман білу керек. Екіншіден сол суретті, мысалы вокзалдардың дизайны өзгерсе, қайта жіберсең сурет бар деп қабылдамайды, егер жылы болмаса. Мен 10 жылдан бері Фотопланета энциклопедиясына суреттер жіберіп жүрмін, бәрінде де түсірген күнін, айын сұрайды. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 09:54, 2024 ж. қыркүйектің 13 (+05) :{{@|Мағыпар}}Кеш жарық, суреттің атауы ұзақ сияқты. Сипаттамасы бөлімінде бәрін жазып көрсетуге болады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:21, 2024 ж. қыркүйектің 14 (+05) ::Жақсы, келесілерін қысқартармын. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 10:40, 2024 ж. қыркүйектің 15 (+05) == Үлгілер == == Үлгілер == Ассалаумағалейкум! [[АФК чемпиондар лигасы элитасы|АФК чемпиондар лигасы]] мен [[КОНКАКАФ чемпиондары кубогы|КОНКАКАФ чемпиондар лигасы]]ның атауы өзгеріпті. Үлгілерді қайтеміз? Атауын өзгертеміз бе? --[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 12:27, 2024 ж. қыркүйектің 16 (+05) :Кеш жарық! Навигациялық үлгілерді ма, егер сол болса иә. Әрі ескі атаудағы үлгіні жою керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 20:01, 2024 ж. қыркүйектің 16 (+05) == Жою №3 == Қайырлы кеш. Мақала атауларын бір үлгіге келтіру үшін мына сілтеме беттерді жою керек болып тұр: * ''КИМЭП'' * Үлгі:Кәрім Мәсімовтың министрлер кабинеті (2016 жыл 6 мамыр) -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 00:40, 2024 ж. қыркүйектің 30 (+05) :{{@|Casserium}}Екіншісін не үшін жою керек? Атын өзгерту керек, тарихы сақталады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:45, 2024 ж. қазанның 1 (+05) ::Ол дубликат болып тұрған үлгі. Ішіндегі мазмұны [[Үлгі:Кәрім Мәсімовтің II министрлер кабинеті]] осы үлгімен біріктірілген. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 22:57, 2024 ж. қазанның 1 (+05) == Санат == Кеш жарық! "Қазақ билері" санатында [[Би (өнер)]] мен [[Би (тұлға)]] аралас екен. Бұл санатты [[Би (өнер)]]-ге қалдырып, қазақ тұлғаларын "Қазақ би-шешендері" санатына көшірсек қайтеді? [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 23:19, 2024 ж. қазанның 2 (+05) * Санаттар дұрысталды, мәселе шешілді. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:39, 2024 ж. қазанның 3 (+05) == Results from the survey about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub == Hi everyone, During August 2024, we sent you a survey about the tools, so now we would like to bring to your attention the conclusions and results from the survey, which you can explore on this '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Tools|Meta page]]'''. I hope you will enjoy exploring the mentioned tools on the page, along with other conclusions from the survey. Thanks for your time, and we will continue working on this important topic. --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 17:10, 2024 ж. қазанның 7 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Біріктіруге немесе жоюға ұсынылған мақалалар тізімі == Біріктіруге немесе жоюға ұсынылған мақалалар тізімі: 1.0 – ''Қазақстандағы хандық биліктің жойылуы'' (жақсысы) 1.1 – <s>Қазақ хандығындағы биліктің жойылуы</s> 1.0 – [[Саңырақ Тоқтыбайұлы батыр]] (жақсысы) 1.1 – [[Саңырық Тоқтыбайұлы]] 1.2 – [[Саңырақ батыр Тоқтыбайұлы]] 1.0 – [[Хангелді Сырымбетұлы]] 1.1 – [[Ханкелді батыр]] 1.0 – [[Жолбарыс би]] 1.1 – [[Жолбарыс Жылқайдарұлы]] 1.0 – [[Әлмерек абыз]] 1.1 – [[Әлмерек Жаншықұлы]] [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 20:03, 2024 ж. қазанның 9 (+05) == Translation request == Hello, Kasymov. Can you translate and upload the article about the prominent Turkish economist [[:en:Dani Rodrik]]/[[:ru:Родрик, Дэни]] in Kazakh Wikipedia? Yours sincerely, [[Қатысушы:Oirattas|Oirattas]] ([[Қатысушы талқылауы:Oirattas|талқылау]]) 16:14, 2024 ж. қазанның 14 (+05) 3rc55o3tja9t8dynhg1d6ivvh9z0qi1 МедиаУики:Wikimedia-copyright-footer 8 189092 3390981 3291257 2024-10-15T17:52:57Z Bartosz Dziewoński (WMF) 162753 Correct HTML markup – remove unpaired </li> 3390981 wikitext text/x-wiki Мәтін <a href="//creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/">Creative Commons Attribution-ShareAlike лицензиясы</a> аясында қолжетімді; қосымша шарттар қолданылуы мүмкін. Бұл сайтты қолдану арқылы <a href="//foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use">Қолдану шарты</a> және <a href="//foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Құпиялық саясатымен</a> келісесіз. Wikipedia® <a href="//www.wikimediafoundation.org/">Wikimedia Foundation, Inc.</a> коммерциялық емес ұйымының тіркелген сауда маркасы.<br /> tedjwywkm9h6wcf7uh5tg4zzo25v1fa 3391001 3390981 2024-10-15T18:34:51Z Bartosz Dziewoński (WMF) 162753 Bartosz Dziewoński (WMF) [[МедиаУики:Wikimedia-copyright]] бетін [[МедиаУики:Wikimedia-copyright-footer]] бетіне жылжытты (айдатқыш қалдырмады): Copyright message updates ([[phab:T375789|T375789]]) 3390981 wikitext text/x-wiki Мәтін <a href="//creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/">Creative Commons Attribution-ShareAlike лицензиясы</a> аясында қолжетімді; қосымша шарттар қолданылуы мүмкін. Бұл сайтты қолдану арқылы <a href="//foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use">Қолдану шарты</a> және <a href="//foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Құпиялық саясатымен</a> келісесіз. Wikipedia® <a href="//www.wikimediafoundation.org/">Wikimedia Foundation, Inc.</a> коммерциялық емес ұйымының тіркелген сауда маркасы.<br /> tedjwywkm9h6wcf7uh5tg4zzo25v1fa 3391002 3391001 2024-10-15T18:34:55Z Bartosz Dziewoński (WMF) 162753 Copyright message updates ([[phab:T375789|T375789]]): Migrate [[МедиаУики:Wikimedia-copyright]] to [[МедиаУики:Wikimedia-copyright-footer]], now using wikitext markup instead of raw HTML 3391002 wikitext text/x-wiki Мәтін [//creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/ Creative Commons Attribution-ShareAlike лицензиясы] аясында қолжетімді; қосымша шарттар қолданылуы мүмкін. Бұл сайтты қолдану арқылы [//foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use Қолдану шарты] және [//foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy Құпиялық саясатымен] келісесіз. Wikipedia® [//www.wikimediafoundation.org/ Wikimedia Foundation, Inc.] коммерциялық емес ұйымының тіркелген сауда маркасы.<br /> r53lb8h2s0p3kk72ne51o2vbooebusz Бёрсум 0 204889 3390989 3390644 2024-10-15T18:08:00Z Kasymov 10777 3390989 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = муниципалитет |қазақша атауы = Бёрсум |шынайы атауы = Börßum |сурет = |жағдайы = |ел = Германия |елтаңба = DEU Börßum COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=52 |lat_min=04 |lat_sec=00 |lon_dir=E |lon_deg=10 |lon_min=34 |lon_sec=00 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Германия жерлері{{!}}Жер |аймағы = Төменгі Саксония |кестедегі аймақ = Төменгі Саксония |аудан түрі = Германия ауданы{{!}}Ауданы |ауданы = Вольфенбюттель |кестедегі аудан = Вольфенбюттель (аудан){{!}}Вольфенбюттель |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = 2 ішкі аудан |басшының түрi = |басшысы = Катрин Шольтизик |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 14,78 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 88 |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 2159 |санақ жылы = 2010 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = 05334 |пошта индексі = 38312 |пошта индекстері = |автомобиль коды = WF |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 03 1 58 003 |ортаққордағы санаты = |сайты = http://www.boerssum.de |сайт тілі = de }} '''Бёрсум''' ({{lang-de|Börßum}}) — [[Германия|Германия Федеративтік Республикасының]] [[Төменгі Саксония]] [[Германия жерлері|жерінде]] орналасқан [[муниципалитет]]. [[Вольфенбюттель (аудан)|Вольфенбюттель]] ауданының құрамына енеді. Муниципалитеттің тұрақты тұрғындарының саны 2159 адамды құрайды (31 желтоқсан 2010 жыл).<ref>[http://www1.nls.niedersachsen.de/statistik/html/parametereingabe.asp?DT=K1000014&CM=Bev%F6lkerungsfortschreibung Landesbetrieb für Statistik und Kommunikationstechnologie Niedersachsen – Bevölkerungsfortschreibung]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Алып жатқан жер аумағы 14,78 км² шамасында. Мемлекет ішінде бекітілген [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|ресми коды]] — ''03 1 58 003''. Муниципалитеттің басшысы — Катрин Шольтизик. Муниципалитеттің өзі әкімшілік құрылымы бойынша 2 қалалық ауданға бөлінеді. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.boerssum.de Ресми сайты] {{Германия:Вольфенбюттель ауданы:Қалалар}} {{LowerSaxony-geo-stub}} [[Санат:Төменгі Саксония елді мекендері]] aogzs9sbpvkszt34sjwf6ks4tahmmvb Крамме 0 209883 3390997 3390875 2024-10-15T18:21:40Z Kasymov 10777 3390997 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = муниципалитет |қазақша атауы = Крамме |шынайы атауы = Cramme |сурет = |жағдайы = |ел = Германия |елтаңба = DEU Cramme COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=52 |lat_min=6 |lat_sec=47 |lon_dir=E |lon_deg=10 |lon_min=26 |lon_sec=44 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Германия жерлері{{!}}Жер |аймағы = Төменгі Саксония |кестедегі аймақ = Төменгі Саксония |аудан түрі = Германия ауданы{{!}}Ауданы |ауданы = Вольфенбюттель |кестедегі аудан = Вольфенбюттель (аудан){{!}}Вольфенбюттель |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 12,45 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 108 |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 950 |санақ жылы = 2010 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = 05341 |пошта индексі = 38312 |пошта индекстері = |автомобиль коды = WF |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 03 1 58 005 |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = de }} '''Крамме''' ({{lang-de|Cramme}}) — [[Германия|Германия Федеративтік Республикасының]] [[Төменгі Саксония]] [[Германия жерлері|жерінде]] орналасқан [[муниципалитет]]. [[Вольфенбюттель (аудан)|Вольфенбюттель]] ауданының құрамына енеді. Муниципалитеттің тұрақты тұрғындарының саны 950 адамды құрайды (31 желтоқсан 2010 жыл).<ref>[http://www1.nls.niedersachsen.de/statistik/html/parametereingabe.asp?DT=K1000014&CM=Bev%F6lkerungsfortschreibung Landesbetrieb für Statistik und Kommunikationstechnologie Niedersachsen – Bevölkerungsfortschreibung] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160206072230/http://www1.nls.niedersachsen.de/statistik/html/parametereingabe.asp?DT=K1000014&CM=Bev%F6lkerungsfortschreibung |date=2016-02-06 }}</ref> Алып жатқан жер аумағы 12,45 км² шамасында. Мемлекет ішінде бекітілген [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|ресми коды]] — ''03 1 58 005''. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Германия:Вольфенбюттель ауданы:Қалалар}} {{LowerSaxony-geo-stub}} [[Санат:Төменгі Саксония елді мекендері]] tsie8tlbp9irnaeyjxwmvwi4jyamj8u Нидер-Хильберсхайм 0 210293 3390987 3390548 2024-10-15T18:06:22Z Kasymov 10777 3390987 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = муниципалитет |қазақша атауы = Нидер-Хильберсхайм |шынайы атауы = Nieder-Hilbersheim |сурет = |жағдайы = |ел = Германия |елтаңба = DEU Nieder-Hilbersheim COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=49 |lat_min=54 |lat_sec=47 |lon_dir=E |lon_deg=8 |lon_min=2 |lon_sec=30 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Германия жерлері{{!}}Жер |аймағы = Рейнланд-Пфальц |кестедегі аймақ = Рейнланд-Пфальц |аудан түрі = Германия ауданы{{!}}Ауданы |ауданы = Майнц-Бинген |кестедегі аудан = Майнц-Бинген (аудан){{!}}Майнц-Бинген |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = Франц Мерш |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 4,59 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 244 |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 632 |санақ жылы = 2010 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = 06728 |пошта индексі = 55437 |пошта индекстері = |автомобиль коды = MZ |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 07 3 39 041 |ортаққордағы санаты = Nieder-Hilbersheim |сайты = |сайт тілі = de }} '''Нидер-Хильберсхайм''' ({{lang-de|Nieder-Hilbersheim}}) — [[Германия|Германия Федеративтік Республикасының]] [[Рейнланд-Пфальц]] [[Германия жерлері|жерінде]] орналасқан [[муниципалитет]]. [[Майнц-Бинген (аудан)|Майнц-Бинген]] ауданының құрамына енеді. Муниципалитеттің тұрақты тұрғындарының саны 632 адамды құрайды (31 желтоқсан 2010 жыл).<ref>[https://www.statistikdaten.bayern.de/genesis/online?language=de&sequenz=tabelleErgebnis&selectionname=12411-009r&sachmerkmal=QUASTI&sachschluessel=SQUART04&startjahr=2010&endjahr=2010 Bayerisches Landesamt für Statistik und Datenverarbeitung – Fortschreibung des Bevölkerungsstandes, Quartale (hier viertes Quartal, Stichtag zum Quartalsende)]</ref> Алып жатқан жер аумағы 4,59 км² шамасында. Мемлекет ішінде бекітілген [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|ресми коды]] — ''07 3 39 041''. Муниципалитеттің басшысы — Франц Мерш. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Германия:Майнц-Бинген ауданы:Қалалар}} {{RhinelandPalatinate-geo-stub}} [[Санат:Рейнланд-Пфальц елді мекендері]] bfimhjnzsmv54q1bku8q8wxjk6gzc9q Эркероде 0 214321 3391060 2909070 2024-10-16T04:51:57Z Fornax 154215 ([[c:GR|GR]]) [[File:Wappen Erkerode.png]] → [[File:DEU Erkerode COA.svg]] 3391060 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = муниципалитет |қазақша атауы = Эркероде |шынайы атауы = Erkerode |сурет = |жағдайы = |ел = Германия |елтаңба = DEU Erkerode COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=52 |lat_min=13 |lat_sec=0 |lon_dir=E |lon_deg=10 |lon_min=42 |lon_sec=0 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Германия жерлері{{!}}Жер |аймағы = Төменгі Саксония |кестедегі аймақ = Төменгі Саксония |аудан түрі = Германия ауданы{{!}}Ауданы |ауданы = Вольфенбюттель |кестедегі аудан = Вольфенбюттель (аудан){{!}}Вольфенбюттель |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = Йохан-Хайнрих фон Хеннингес |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 13,34 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 60-180 |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 1003 |санақ жылы = 2010 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = 05305 |пошта индексі = 38173 |пошта индекстері = |автомобиль коды = WF |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 03 1 58 012 |ортаққордағы санаты = Erkerode |сайты = |сайт тілі = de }} '''Эркероде''' ({{lang-de|Erkerode}}) — [[Германия|Германия Федеративтік Республикасының]] [[Төменгі Саксония]] [[Германия жерлері|жерінде]] орналасқан [[муниципалитет]]. [[Вольфенбюттель (аудан)|Вольфенбюттель]] ауданының құрамына енеді. Муниципалитеттің тұрақты тұрғындарының саны 1003 адамды құрайды (31 желтоқсан 2010 жыл).<ref>[http://www1.nls.niedersachsen.de/statistik/html/parametereingabe.asp?DT=K1000014&CM=Bev%F6lkerungsfortschreibung Landesbetrieb für Statistik und Kommunikationstechnologie Niedersachsen – Bevölkerungsfortschreibung]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Алып жатқан жер аумағы 13,34 км² шамасында. Мемлекет ішінде бекітілген [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|ресми коды]] — ''03 1 58 012''. Муниципалитеттің басшысы — Йохан-Хайнрих фон Хеннингес. == Дереккөздер == {{reflist}} == Сыртқы сілтемелер == * {{Төменгі Саксония аудандары}} {{Германия:Вольфенбюттель ауданы:Қалалар}} {{LowerSaxony-geo-stub}} [[Санат:Төменгі Саксония елді мекендері]] 5uv1im7h02c8t20mckva8scnsyu2pu2 Флёте 0 214343 3390988 3390565 2024-10-15T18:06:37Z Kasymov 10777 3390988 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = муниципалитет |қазақша атауы = Флёте |шынайы атауы = Flöthe |сурет = |жағдайы = |ел = Германия |елтаңба = DEU Flöthe COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=52 |lat_min=54 |lat_sec=59 |lon_dir=E |lon_deg=10 |lon_min=28 |lon_sec=59 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Германия жерлері{{!}}Жер |аймағы = Төменгі Саксония |кестедегі аймақ = Төменгі Саксония |аудан түрі = Германия ауданы{{!}}Ауданы |ауданы = Вольфенбюттель |кестедегі аудан = Вольфенбюттель (аудан){{!}}Вольфенбюттель |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = 2 ішкі аудан |басшының түрi = |басшысы = Ханс-Дитер Баси |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 18,84 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 137 |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 1177 |санақ жылы = 2010 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = 05339 / 05341 |пошта индексі = 38312 |пошта индекстері = |автомобиль коды = WF |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 03 1 58 014 |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = de }} '''Флёте''' ({{lang-de|Flöthe}}) — [[Германия|Германия Федеративтік Республикасының]] [[Төменгі Саксония]] [[Германия жерлері|жерінде]] орналасқан [[муниципалитет]]. [[Вольфенбюттель (аудан)|Вольфенбюттель]] ауданының құрамына енеді. Муниципалитеттің тұрақты тұрғындарының саны 1177 адамды құрайды (31 желтоқсан 2010 жыл).<ref>[http://www1.nls.niedersachsen.de/statistik/html/parametereingabe.asp?DT=K1000014&CM=Bev%F6lkerungsfortschreibung Landesbetrieb für Statistik und Kommunikationstechnologie Niedersachsen – Bevölkerungsfortschreibung]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Алып жатқан жер аумағы 18,84 км² шамасында. Мемлекет ішінде бекітілген [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|ресми коды]] — ''03 1 58 014''. Муниципалитеттің басшысы — Ханс-Дитер Баси. Муниципалитеттің өзі әкімшілік құрылымы бойынша 2 қалалық ауданға бөлінеді. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Германия:Вольфенбюттель ауданы:Қалалар}} {{LowerSaxony-geo-stub}} [[Санат:Төменгі Саксония елді мекендері]] 3steismqeum8cutzuhra7jkmrymyo3y Қазақстан телеарналары 0 268530 3391020 3389102 2024-10-15T19:45:50Z Casserium 68287 /* Аймақтарда таратылатын арналар (тегін қолжетімді) */ 3391020 wikitext text/x-wiki Төменде қазіргі уақытта жұмыс істеп тұрған мемлекеттік органдар мен басқа заңды тұлғалар құрып, [[Қазақстан]] заңнамасына сәйкес тіркелген телеарналар тізімі келтірілген. Тізімге ел аумағының басым бөлігінде қолжетімді, сонымен бірге жергілікті маңызы бар арналар енгізілген. == Жалпыұлттық арналар (міндетті, тегін) == Бұл арналар Қазақстан Республикасының аумағында таратылуы міндеттелген. Тізім Ақпарат министрінің бұйрығымен бекітілген.<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V1900018861 «Міндетті теле-, радиоарналар тізбесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Ақпарат және қоғамдық даму министрінің 2019 жылғы 17 маусымдағы № 171 бұйрығы]</ref> {| class="wikitable sortable" ! № || Атауы || Құрылтайшысы || Орналасқан<br />жері || Ашылған жылы || Бұрынғы атауы || Тематикасы || Тарату<br />тілі || Таратылу<br />уақыты || Тікелей<br />эфир || Сайты |- | 1 || [[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan]] || «[[Қазақстан (корпорация)|„Қазақстан“ РТРК]]» АҚ || Астана || 1958 || Қазақстан-1, Қазақстан | әмбебап || қазақша || 22/7 || [https://qazaqstan.tv/live қолжетімді] || {{URL|https://qazaqstan.tv/}} |- | 2 || [[Хабар (телеарна)|Хабар]] || «[[Хабар (агенттік)|„Хабар“ агенттігі]]» АҚ || Астана || 1995 || — || әмбебап || қазақша, орысша || 20/7 || [https://khabar.kz/kk/ba-darlama/onlajn-k-rsetilim қолжетімді] || {{URL|https://khabar.kz/}} |- | 3 || [[24KZ]] || «[[Хабар (агенттік)|„Хабар“ агенттігі]]» АҚ || Астана || 2012 || Хабар 24 | ақпараттық || қазақша, орысша || 24/7 || [https://24.kz/kz/live-24-kz қолжетімді] || {{URL|https://24.kz/}} |- | 4 || [[Balapan (телеарна)|Balapan]] || «[[Қазақстан (корпорация)|„Қазақстан“ РТРК]]» АҚ || Астана || 2010 || Балапан || балалар ||қазақша || 17/7 || [https://balapan.tv/live қолжетімді] || {{URL|https://balapan.tv/}} |- | 5 || [[Abai TV]] || «[[Қазақстан (корпорация)|„Қазақстан“ РТРК]]» АҚ || Астана || 2020 || — || мәдени-ағарту || қазақша, орысша || 17/7 || [https://abaitv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://abaitv.kz/}} |- | 6 || [[Qazsport]] || «[[Қазақстан (корпорация)|„Қазақстан“ РТРК]]» АҚ || Астана || 2013 || Kazsport || спорттық || қазақша, орысша || 18/7 || [https://qazsporttv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://qazsporttv.kz/}} |- | 7 || [[Jibek Joly (телеарна)|Jibek Joly]] || [[Қазақстан Республикасы Президентінің телерадиокешені|«ҚР Президентінің телерадиокешені»]] ШЖҚ РМК || Астана || 2022 || — || әмбебап || қазақша, орысша || 24/7 || [https://jjtv.kz/kk/live қолжетімді] || {{URL|https://jjtv.kz/kk jjtv.kz}} |- | 8 || [[Мир (телерадиокомпания)|Мир]] || «„Мир“ МТРК» ЖАҚ || Мәскеу || 1992 || — || әмбебап || орысша || 24/7 || [https://onair.mir24.tv/?stream_id=3 қолжетімді] || {{URL|https://mirtv.ru/}} |- | 9 || [[Astana TV]] || «Астана қ. теледидары» ЖШС{{efn|[[Nur Media|«Nur Media» ЖШС]] ([[Аманат (партия)|«Amanat»]] партиясының медиахолдингі, 60% үлес) және оның еншілес компаниясы «Рауан Медиа Групп» АҚ (40% үлес) иелік етеді}} || Астана || 1993 || Цесна, АсТВ, Астана || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || 23/7 || [https://www.astanatv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://www.astanatv.kz/}} |- | 10 || [[Almaty TV]] || «„Almaty“ ТРК» АҚ{{efn|Алматы қаласының әкімдігі иелік етеді}} || Алматы || 2000 || ЮСА, Алматы || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || 24/7 || [https://almaty.tv/kz/broadcasting қолжетімді] || {{URL|https://almaty.tv/kz/ almaty.tv}} |- | 11 || [[Еуразия бірінші арнасы|Еуразия]] |«Еуразия+ОРТ» ЖШС{{efn|«Телевизия жаңалықтары агенттігі» ЖШС ([[Қазақстан (корпорация)|«„Қазақстан“ РТРК»]] АҚ еншілес компаниясы, 80% үлес) және ресейлік «[[Бірінші арна (Ресей)|Первый канал]]» АҚ (20% үлес) иелік етеді}} |Алматы || 1997 || ОРТ Қазақстан |ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || 24/7 || [https://beetv.kz/ru-KZ/channels/pervyi-kanal-evraziya қолжетімді] || {{URL|https://1tv.kz/kz/ 1tv.kz}} |- | 12 || [[КТК (телеарна)|КТК]] || «Коммерческий Телевизионный Канал» АҚ{{efn|Ең ірі акционері — «Нұрсұлтан Назарбаев қоры» жеке қоры}} || Алматы || 1991 || — || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || 24/7 || [https://www.ktk.kz/kz/live/ қолжетімді] || {{URL|https://www.ktk.kz/kz/ ktk.kz}} |- | 13 || [[31 арна (Қазақстан)|31 арна]] || «„31 канал“ ТРК» ЖШС{{efn|«Әділдік және өркендеу» қоғамдық қоры иелік етеді}} || Алматы || 1993 || — || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || 24/7 || [https://31.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://31.kz/}} |- | 14 || [[Жетінші арна]] || «„ЭРА“ Телекомпаниясы» ЖШС{{efn|«Media Holding Group» ЖШС иелік етеді}} || Астана || 2003 || Эра-ТВ|| ойын-сауық || қазақша, орысша || 24/7 || [https://tv7.kz/kz/live-kz/ қолжетімді] || {{URL|https://tv7.kz/}} |- | 15 || [[EL ARNA (телеарна)|El Arna]] || «[[Хабар (агенттік)|„Хабар“ агенттігі]]» АҚ|| Астана || 2000 || Хабар-2, Ел Арна || ойын-сауық, фильмдер || қазақша, орысша || 24/7 || [https://elarna.kz/kk/onlinetv қолжетімді] || {{URL|https://elarna.kz/}} |- | 16 || [[Atameken Business]] || «Media Holding „Atameken Business“» ЖШС{{efn|«Нарық сараптамасы және мониторингінің орталығы» ЖШС ([[Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасы|«Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасының]] еншілес компаниясы) және «Almaty Zhas Product» ЖШС иелік етеді}} || Астана || 2016 || Atameken Business Channel || ақпараттық || қазақша, орысша || 24/7 || colspan="2" | {{URL|https://atamekenbusiness.kz/kz atamekenbusiness.kz}} |- | 17 || [[НТК (телеарна)|НТК]] || «Независимый Телевизионный Канал» ЖШС{{efn|«Европа Плюс Казахстан» ЖШС және Нұрәлі Әлиев иелік етеді}} || Алматы || 1997 || А1 || ойын-сауық || қазақша, орысша || 22/7 || [https://www.ntk.kz/kz/Live қолжетімді] || {{URL|https://www.ntk.kz/kz ntk.kz}} |} == Жалпыұлттық арналар (міндетті емес, тегін) == Бұл арналар бірнеше аумақта эфирлік аналогтық жиіліктерде, эфирлік сандық мультиплекс ұлттық операторында, [[OTAU TV]] ұлттық спутниктік хабар тарату желісі («[[Қазтелерадио]]» АҚ), [[ID TV (Қазақстан)|iD TV]] кабельдік желісі («ALACAST» ЖШС және «[[Қазақтелеком]]» АҚ бірлескен кәсіпорны), [[TV Com]] («TV Commerce» ЖШС), басқа спутниктік және кабельдік платформалы желілерде таратылады. {| class="wikitable sortable" ! Атауы || Құрылтайшысы || Орналасқан<br />жері || Тематикасы || Тарату<br />тілі || Таратылу<br />уақыты || Тікелей<br />эфир || Сайты |- | [[Мир (телерадиокомпания)|Мир 24]]|| «Мир» Мемлекетаралық телерадиокомпаниясы || Мәскеу || ақпараттық || [[Орыс тілі|орысша]] || 24/7 || [https://onair.mir24.tv/ қолжетімді] || {{URL|https://mir24.tv/}} |- | [[Munara TV]] || «MUNARA Media Group» ЖШС{{Efn|[[Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы|ҚМДБ]] иелік етеді}}|| Астана || діни || қазақша || || || жоқ |- | [[Turan TV]] || «Тұран ТВ» ЖШС || [[Алматы]] || танымдық || қазақша, орысша || 24/7 || [https://turantv.kz/live.html қолжетімді] || {{URL|http://turantv.kz}} |- | [[Гәкку (телеарна)|Gakku TV]] || «Gakku Media» ЖШС{{efn|«Musan Group» ЖШС құрамына кіреді|name=мусан}} || Алматы || музыкалық || қазақша, орысша || || || {{URL|https://gakku.kz/}} |- | [[Той Думан]] || «Той Думан» ЖШС{{efn|name=мусан}} || Алматы || музыкалық || қазақша || || || {{URL|https://toiduman.kz/}} |- | [[HitTV]] || «ТРК „Shahar“» ЖШС || Алматы || ойын-сауық || қазақша, орысша || || [http://hittv.kz/pryamoj-efir.html қолжетімді] || {{URL|http://hittv.kz/kz/}} |- | [[MuzZone]] || «Телеканал MUZZONE TV» ЖШС || Алматы || музыкалық || қазақша, орысша || 24/7 || [https://muzzone.tv/ қолжетімді] || {{URL|https://muzzone.tv/}} |- | [[InSport]] || «PLAY TV» ЖШС || Астана || спорттық || қазақша, орысша || || ||{{URL|https://insporttv.kz/}} |- | [[InTennis]] || «PLAY TV» ЖШС || Астана || спорттық || қазақша, орысша || || || |- | [[InHockey]] || «PLAY TV» ЖШС || Астана || спорттық || қазақша, орысша || || || |} === «[[Қазақстан (корпорация)|Қазақстан» РТРК]]» АҚ аймақтық филиалдары === {| class="wikitable sortable" ! Атауы || Орналасқан<br />жері || Ашылған жылы || Бұрынғы атауы || Тематикасы || Тарату<br />тілі || Таратылу<br />уақыты || Тікелей<br />эфир || Сайты |- | [[MAŃǴYSTAÝ (телеарна)|MAŃǴYSTAÝ]] || [[Ақтау]] || 1970 || Қазақстан-Ақтау || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://mangystautv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://mangystautv.kz/}} |- | [[AQTÓBE (телеарна)|AQTÓBE]] || [[Ақтөбе]] || 1960 || Қазақстан-Ақтөбе || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://aqtobetv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://aqtobetv.kz/}} |- | [[ATYRAÝ (телеарна)|ATYRAÝ]] || [[Атырау]] || 1990 || Қазақстан-Атырау || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://atyrautv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://atyrautv.kz/}} |- | [[KÓKSHE (телеарна)|KÓKSHE]] || [[Көкшетау]] || 1999 || Қазақстан-Көкшетау || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://kokshetv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://kokshetv.kz/}} |- | [[SARYARQA (телеарна)|SARYARQA]] || [[Қарағанды]] || 1958 || Қазақстан-Қарағанды || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://saryarqatv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://saryarqatv.kz/}} |- | [[QOSTANAI (телеарна)|QOSTANAI]] || [[Қостанай]] || 1991 || Қазақстан-Қостанай || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://qostanaitv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://qostanaitv.kz/}} |- | [[QYZYLORDA (телеарна)|QYZYLORDA]] || [[Қызылорда]] || 1991 || Қазақстан-Қызылорда || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://qyzylordatv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://qyzylordatv.kz/}} |- | [[AQJAIYQ (телеарна)|AQJAIYQ]] || [[Орал]] || 1964 || Қазақстан-Орал || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://aqjaiyqtv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://aqjaiyqtv.kz/}} |- | [[ALTAI (телеарна)|ALTAI]] || [[Өскемен]] || 1958 || Қазақстан-Өскемен || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://altaitv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://altaitv.kz/}} |- | [[ERTIS (телеарна)|ERTIS]] || [[Павлодар]] || 1965 || Қазақстан-Павлодар || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://ertistv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://ertistv.kz/}} |- | [[QYZYLJAR (телеарна)|QYZYLJAR]] || [[Петропавл]] || 1960 || Қазақстан-Петропавл || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://qyzyljartv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://qyzyljartv.kz/}} |- | [[SEMEI (телеарна)|SEMEI]] || [[Семей]] || 1965 || Қазақстан-Семей || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://semeitv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://semeitv.kz/}} |- | [[JAMBYL (телеарна)|JAMBYL]] || [[Тараз]] || 1989 || Қазақстан-Тараз || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://jambyltv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://jambyltv.kz/}} |- | [[OŃTÚSTIK (телеарна)|OŃTÚSTIK]] || [[Шымкент]] || 1990 || Қазақстан-Шымкент || ақпараттық || қазақша, орысша, өзбекше || 15/7 || [https://ontustiktv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://ontustiktv.kz/}} |} == Аймақтарда таратылатын арналар (тегін қолжетімді) == Бұл арналар облыс немесе аймақ аумағында аналогтық жиілікте, сандық мультиплекс операторында және ұлттық кабель желілерінде таратылады. {| class="wikitable sortable" ! Атауы || Құрылтайшысы || Орналасқан<br />жері || Тематикасы || Тарату<br />тілі || Тікелей<br />эфир || Сайты |- | [[Рика-ТВ]] || «„РИКА-ТВ“ Телекомпаниясы» ЖШС || [[Ақтөбе]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || [http://www.rikatv.kz/kz/ қолжетімді] || {{URL|http://www.rikatv.kz/kz/ rikatv.kz}} |- | [[Alatau (телеарна)|Alatau]] || «Алатау-ТВ» ЖШС || Алматы || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || || {{URL|https://alatautv.kz/}} |- | [[Caspian News]] || «Caspian NEWS» ЖШС || [[Атырау]] || ақпараттық || қазақша, орысша || || {{URL|https://cntv.kz/}} |- | [[Ulytau (телеарна)|Ulytau]] || «„ULYTAU“ ОТРК» ЖШС{{efn|Жезқазған қаласының әкімдігі иелік етеді}}|| [[Жезқазған]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || [https://ulytau.tv/tikelej-jefir.html қолжетімді] || {{URL|https://ulytau.tv/}} |- | [[Новое телевидение]] || «„Пропаганда-паблишинг“ баспа үйі» ЖШС || [[Қарағанды]] || ақпараттық || қазақша, орысша || [https://novoetv.kz/smotret-onlajn/ қолжетімді] || {{URL|http://www.novoetv.kz/}} |- | [[5 канал (телеарна, Қарағанды)|Пятый канал]] || «5 канал — KZ» ЖШС || [[Қарағанды]] || ақпараттық || [[қазақ тілі|қазақша]]<br />[[Орыс тілі|орысша]] || || {{URL|https://www.5tv.kz/}} |- | [[Первый Карагандинский]] || «„Қарағанды“ ТРК» ЖШС || [[Қарағанды]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || || {{URL|http://1karagandy.kz}} |- | [[Алау-ТВ]] || «Алау-ТВ» ЖШС || [[Қостанай]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || [https://alautv.kz/tv-onlajn/ қолжетімді] || {{URL|https://kaz.alautv.kz/ alautv.kz}} |- | [[Қоғам ТВ]] || «„Қызылорда“ қоғамдық ТРК» ЖШС || [[Қызылорда]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || || {{URL|https://kogamtv.kz/}} |- | [[ТДК-42]] || «ӨЖК „Серик“» ЖШС || [[Орал]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || [https://tdk42.kz/kk/online-kk/ қолжетімді] || {{URL|https://tdk42.kz/kk/ tdk42.kz}} |- | [[Ирбис ТВ]] || «„Арна“ жарнама-ақпараттық агенттігі» ЖШС || [[Павлодар]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || colspan="2" | {{URL|https://kz.irbistv.kz/ irbistv.kz}} |- | [[МТРК (телеарна)|МТРК]] || «СҚО әкімдігінің муниципалды телерадиоарнасы» ЖШС{{Efn|СҚО әкімдігі иелік етеді}} || [[Петропавл]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша|| [https://mtrk.kz/kz/on-air-online/ қолжетімді] || {{URL|https://mtrk.kz/kz/ mtrk.kz}} |- | [[Первый Северный]] || «Carat-Прогноз» ЖШС{{Efn|"Солтүстік" әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы" АҚ арқылы СҚО әкімдігі иелік етеді}} || [[Петропавл]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || || {{URL|https://1severniy.kz/}} |- | [[ТВК-6]] ||«Байуаков ТВК-6» ЖШС|| [[Семей]] || ақпараттық || қазақша, орысша || || {{URL|https://tvk-6.kz/}} |- | [[Жетісу (телеарна)|Jetisý]] || «„Жетісу“ ТРК» ЖШС{{efn|Жетісу облысының әкімдігі иелік етеді}} || [[Талдықорған]] || ақпараттық-танымдық, отбасылық || қазақша, орысша || [https://zhetysutv.kz/live-kz/ қолжетімді] || {{URL|https://zhetysutv.kz/}} |- | [[77 TV]] || «Kazyna Tau» ЖШС || [[Тараз]] || ақпараттық || қазақша, орысша || || {{URL|https://77tv.kz/}} |- | [[Turkistan (телеарна)|Turkistan]] || «Turkistan Media Holding» ЖШС{{Efn|Түркістан облысының әкімдігі иелік етеді}}|| [[Түркістан (қала)|Түркістан]]|| ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || [https://turkistan.tv/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://turkistan.tv/}} |- | [[Отырар ТВ]] ||«Собкор» ЖШС || [[Шымкент]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || || {{URL|https://kz.otyrar.kz/ otyrar.kz}} |- | [[Айғақ ТВ]] || «„Айғақ“ ТРК» ЖШС|| [[Шымкент]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || || {{URL|https://aigak.kz/}} |- | [[Dombyra (телеарна)|Dombyra]] || «Dombyra Ұлттық Телеарнасы» ЖШС || Алматы || музыкалық || || || |- | [[Zhuldyz TV]] || «Zhuldyz TV Media (Жулдыз ТВ Медиа)» ЖШС || Алматы || музыкалық || || || |- | [[MuzLife]] || «MuzLife» ЖШС || Алматы || музыкалық || || || |- |[[Sport Plus Qazaqstan]] |«Спорттық теледидар» ЖШС |Алматы |спорттық |қазақша, орысша |[https://sportplustv.kz/kz/live қолжетімді] |{{URL|https://sportplustv.kz/kz sportplustv.kz}} |- |[[Ассамблея ТВ]] |«Ассамблея ТВ» ЖШС |Астана |ақпараттық, ойын-сауық |қазақша, орысша | | |- |[[Qadam TV]] |Жеке кәсіпкер «Qadam TV» |Алматы |ақпараттық, ойын-сауық |ұйғырша | | |} == Жергілікті жерде таратылатын арналар == Бұл арналар белгілі бір елді мекенде (ауданда) және оның айналасында эфирлік аналогтық жиілік және кабельдік желілерде таратылады.<ref>[https://www.gov.kz/uploads/2023/6/6/2b772948dcea57ee40db42732c89d214_original.435712.doc Реестр отечественных телеканалов]</ref> {| class="wikitable sortable" ! Атауы || Құрылтайшысы || Орналасқан<br />жері |- | [[Арай-Плюс]] || «Арай-Плюс» ЖШС || [[Талдықорған]] |- | [[Миг ТВ]] || «МИГ» өндірістік кооперативі || [[Талғар]] |- | [[Қонаев ТВ]] || «SNi Compani» ЖШС|| [[Қонаев (қала)|Қонаев]] |- | [[Алва ТВ]] || «„АЛВА“ қайырымдылық коммерциялық орталығы» ЖШС || [[Алтай (қала)|Алтай]] |- | [[Риддер ТВ]] || «Риддер-Информ» ЖШС || [[Риддер]] |- | [[Ұлан ТВ]] || «Сұлтан» ЖК || [[Қасым Қайсенов кенті|Қасым Қайсенов]] |- | [[TARAZ 24]] || «TARAZ 24» ЖШС || [[Тараз]] |- | [[Карачаганак ТВ]] || «Телестудия „Карачаганак“» ЖШС || [[Ақсай (Бөрлі ауданы)|Ақсай]] |- | [[ТКТ (телеарна)|ТКТ]] || «„ТКТ“ телекомпаниясы» ЖШС || [[Теміртау]] |- | [[Сфера (телеарна)|Сфера]] || «„СФЕРА“ Телерадиокомпания» ЖШС || [[Теміртау]] |- | [[43 канал]] || «Телекомпания 43 канал» ЖШС || [[Қарағанды]] |- | [[ТВ-29 (телеарна)|ТВ-29]] || «Телекомпания TV-29» ЖШС || [[Теміртау]] |- | [[Твоё ТВ]] || «Телекомпания TV-29» ЖШС || [[Теміртау]] |- | [[Aqsham]] || «AQSHAM telearnasy» ЖК || [[Сәтбаев (қала)|Сәтбаев]] |- | [[БТВ (телеарна)|БТВ]] || «Балхаш ТВ» ЖШС || [[Балқаш (қала)|Балқаш]] |- | [[Акцент (телеарна)|Акцент]] || «Лисаковское телевидение „Акцент“» ЖШС || [[Лисаковск]] |- | [[Рудный дауысы]] || «Rýdnyi media» ЖШС || [[Рудный]] |- | [[ТВС (телеарна, Қазақстан)|ТВС]] || «Соколов-Сарыбай кен-байыту өндірістік бірлестігі» АҚ || [[Рудный]] |- | [[Арқа дидары]] || «Арқа дидары» ЖШС || [[Арқалық (қала)|Арқалық]] |- | [[Серік ТВ]] || «Серік ТВ» ЖШС || [[Әйтеке би кенті|Әйтеке би]] |- | [[Aqtau TV]] || «Caspian Media Service» ЖШС || [[Ақтау]] |- | [[JAŃAÓZEN (телеарна)|JAŃAÓZEN]] || «[[Қазақстан (корпорация)|„Қазақстан“ РТРК]]» АҚ || [[Жаңаөзен]] |- | [[Арта ТВ]] || «АРТА» ЖШС || [[Екібастұз]] |- | [[Аксу ТВ]] || «Ақсу қаласы ақпараттық орталығы» ЖШС || [[Ақсу]] |- | [[Лабрис]] || «ТРК Лабрис-TV Плюс» ЖШС || [[Екібастұз]] |- | [[КТК-7]] || «Коммерческий телевизионный канал» ЖШС || [[Павлодар]] |- | [[Екібастұз қалалық телеарнасы]] || «Екібастұз қалалық телекомпаниясы» мекемесі || [[Екібастұз]] |- | [[Han TV]] || «Тасс-Media» ЖШС || [[Шымкент]] |- | [[Turan-Túrkistan]] || «Тұран-Түркістан» ЖШС|| [[Түркістан (қала)|Түркістан]] |- | [[Арыс толқындары|ART TV]] || «Арыс толқындары» ЖШС || [[Арыс]] |- | [[Sairam TV]] || «Сайрам ақшамы» ЖШС || [[Ақсукент]] |- | [[Санұр (телеарна)|Sanur TV]] || «„Санур" қоғамдық телерадиокомпаниясы» ЖШС || [[Жетісай]] |- | [[Сәт (телеарна)|Сәт]] || «„Сәт“ Медиа-Холдинг» ЖШС || [[Сарыағаш]] |- | [[Икар ТВ]] || «Телескоп» ЖШС || [[Кентау]] |} == Шетелге хабар тарататын арналар == Бұл арналар шетелде хабар жүргiзуге арналған немесе соған бейімделген. {| class="wikitable sortable" ! Атауы || Құрылтайшысы || Орналасқан<br />жері || Тематикасы || Тарату<br />тілі || Тікелей<br />эфир || Сайты |- | [[Jibek Joly (телеарна)|Silk Way]] || [[Қазақстан Республикасы Президентінің телерадиокешені|«ҚР Президентінің телерадиокешені» ШЖҚ РМК]] || Астана || ақпараттық, танымдық || [[қазақ тілі|қазақша]], [[орыс тілі|орысша]], <br />[[ағылшын тілі|ағылшынша]], [[қырғыз тілі|қырғызша]], <br />[[өзбек тілі|өзбекше]], [[түрік тілі|түрікше]] || [https://silkwaytv.kz/ қолжетімді] || {{URL|https://silkwaytv.kz/}} |- | [[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan International]] || «[[Қазақстан (корпорация)|„Қазақстан“ РТРК]]» АҚ || Астана | әмбебап || [[қазақ тілі|қазақша]] || [https://qazaqstan.tv/live қолжетімді] || {{URL|https://qazaqstan.tv/}} |- | [[Balapan (телеарна)|Balapan International]] || «[[Қазақстан (корпорация)|„Қазақстан“ РТРК]]» АҚ || Астана || балалар ||[[қазақ тілі|қазақша]] || [https://balapan.tv/live қолжетімді] || {{URL|https://balapan.tv/}} |} == Шетел арналарының қазақстандық нұсқасы == Аналық арна иелерінің осы арналарда үлесі бар және аналық арнаның мазмұнын ұсынады немесе қазақстандық аудитория үшін мазмұнының бейімделуін қамтамасыз етеді. {| class="wikitable sortable" ! Атауы || Аналық<br />арна || Аналық<br />арнаның<br />сайты || Тематикасы || Тарату<br />тілі || Таратылу<br />уақыты || Тікелей<br />эфир || Сайты |- | [[Мир (телерадиокомпания)|Мир]] || {{ту|ТМД}} [[Мир (телерадиокомпания)|Мир]] || {{URL|https://mirtv.ru/}} || әмбебап || [[Орыс тілі|орысша]] || 24/7 || {{URL|https://onair.mir24.tv/ қолжетімді}} || {{URL|https://mirtv.ru/}} |- | [[Мир (телерадиокомпания)|Мир 24]] || {{ту|ТМД}} [[Мир (телерадиокомпания)|Мир 24]] || {{URL|https://mir24.tv/}} || ақпараттық || [[Орыс тілі|орысша]] || 24/7 || {{URL|https://onair.mir24.tv/ қолжетімді}} || {{URL|https://mir24.tv/}} |- | [[Еуразия бірінші арнасы]] || {{ту|Ресей}} [[Бірінші арна (Ресей)|Первый канал]] || {{URL|http://www.1tv.ru}} || әмбебап || қазақша, орысша || 24/7 || {{URL|https://beetv.kz/ru-KZ/channels/pervyi-kanal-evraziya|қолжетімді}} ||{{URL|https://1tv.kz/kz/}} |- | [[РТР-Планета]] || {{ту|Ресей}} [[Россия-1]] || {{URL|https://vgtrk.ru/russiatv}} || әмбебап || орысша || || ||{{URL|https://vgtrk.ru/rtrplaneta}} |- | [[Первый канал СНГ]] || {{ту|Ресей}} [[Бірінші арна (Ресей)|Первый канал]] || {{URL|http://www.1tv.ru}} || әмбебап || орысша || || || {{URL|https://www.1tv.com/}} |- | [[НТВ Мир]] || {{ту|Ресей}} [[НТВ]] || {{URL|https://www.ntv.ru/}} || әмбебап || орысша || || || |- | [[Камеди Қазақстан]] (ТНТ Қазақстан) || {{ту|Ресей}} [[ТНТ]] || {{URL|https://tnt-online.ru/}} || ойын-сауық || орысша || || || |- | [[Большая Пятница]] (Пятница! International) || {{ту|Ресей}} [[Пятница]] || {{URL|https://friday.ru/}} || ойын-сауық || орысша || || || |- | [[Сетанта Спорт]] || {{ту|Ирландия}} Setanta Sports || {{URL|https://setantasports.com}} || спорттық || [[Орыс тілі|орысша]], [[Ағылшын тілі|ағылшынша]] || || || {{URL|https://setantasports.com/kz/}} |} == Хабар таратуын тоқтатқан арналар == Бұл арналар атауын өзгерткен немесе басқа себептер бойынша эфирге шығуын тоқтатты (бұл тізім толық емес және барлық арнаны қамтымайды). {| class="wikitable sortable" ! Атауы || Құрылтайшысы || Орналасқан<br />жері || Танымы|| Таратылу<br />тілі || Қызмет еткен<br />уақыты || Тарапына ауыстырылған |- | [[Алатау (телеарна)|Алатау]] || [[Қазақстан (корпорация)|“Қазақстан теледидары және радиосы“ республикалық копорациясы]] || [[Алматы]] || || қазақша, ұйғырша || 1984-1999 || [[Хабар (телеарна)|Хабар]] |- | [[Білім (телеарна)|Білім]] || «[[Хабар агенттігі|„Хабар“ агенттігі]]» АҚ || Астана || танымдық || [[қазақ тілі|қазақша]],<br />[[Орыс тілі|орысша]],<br />[[Ағылшын тілі|ағылшынша]] || [[2012 жыл|2012]]—[[2014 жыл|14]] || [[Білім және мәдениет (телеарна)|Білім және Мәдениет]] |- | [[Мәдениет]]|| «[[Қазақстан (корпорация)|„Қазақстан“ РТРК»]] АҚ || Астана || мәдени-ағарту || қазақша, орысша || [[2011 жыл|2011]]—[[2014 жыл|14]] || [[Білім және мәдениет (телеарна)|Білім және Мәдениет]] |- | [[Білім және мәдениет (телеарна)|Білім және Мәдениет]] || «[[Хабар (агенттік)|„Хабар“ агенттігі]]» АҚ || Астана || мәдени-ағарту, танымдық || қазақша, орысша || 2014-16 || - |- | [[Хабар-2]] || «[[Хабар (агенттік)|„Хабар“ агенттігі]]» АҚ || [[Алматы]] || әмбебап || қазақша || 2000-02 || [[EL ARNA (телеарна)|Ел Арна]] |- | [[EL ARNA (телеарна)|Ел Арна]] || «[[Хабар (агенттік)|„Хабар“ агенттігі]]» АҚ || Астана || жастар || қазақша, орысша || [[2000 жыл|2000]]—[[2014 жыл|14]] || [[24KZ]] |- | [[Эра-ТВ]] || «Эра-ТВ» ЖШС|| [[Астана]] || әмбебап || || [[2003 жыл|2003]]—[[2009 жыл|09]] || [[Жетінші арна]] |- | [[Асыл арна]] || «„Асыл арна“ студиясы» ЖШС || Алматы || діни || қазақша, орысша || 2009-21 || - |- | [[TAN (телеарна)|TAN]] || «„ТАН“ ТРК» ЖШС || Алматы || ойын-сауық || қазақша, орысша || 1991-2021 || - |- | [[Комтек]] || || [[Қарағанды]] || || || 199?-94 || [[Интер Караганда]] |- | [[Интер Караганда]] || || [[Қарағанды]] || || || 1994-97 || [[Пятый канал]] |- |[[ТВК]] | |[[Қарағанды]] | | |2003-09 |[[Первый Карагандинский]] |- | [[5 канал (телеарна, Атырау)|5 канал]] || МП «5 канал» || [[Атырау]] || , || || [[1991 жыл|1991]]—[[1995 жыл|95]] || [[Қазақстан-Атырау]] |- | [[7 NEWS (телеарна, Қазақстан)|7 NEWS]] || «Эра-ТВ» ЖШС || Астана || || || || [[7 Kazakhstan]] |- | [[Jastar]] || || || жастар || || || - |- | [[Адал (телеарна)|Адал]] || «Адал ТВ» ЖШС|| [[Атырау]] || , || || [[1998 жыл|1998]]—[[2002 жыл|2002]] || [[31 арна (Қазақстан)|31 арна]] |- | [[Азия+ (телеарна, Қазақстан)|Азия+]] || «Астана-Шоу» || [[Астана]] || || [[қазақ тілі|қазақша]] || || - |- | [[АРТ (телекомпания)|АРТ]] || «Компания „TV-арт“» ЖШС|| [[Қарағанды]] || , || || [[2002 жыл|2002]]—[[2009 жыл|09]] || [[Новое телевидение]] |- | [[Кептер ТВ]] || || [[Алматы]] || , || || [[2009 жыл|2009]]—[[2011 жыл|11]] || - |- | [[Семейный канал]] || || [[Алматы]] || || || ?—[[1996 жыл|96]] || - |- | [[Тотем (телеарна)|Тотем]] || || [[Алматы]] || әмбебап || || [[1994 жыл|94]]—[[1997 жыл|97]] || - |- | [[ТВ М]] || || [[Алматы]] || || || ?—[[1996 жыл|96]] || - |} == Тағы қараңыз == * [[Қазақстан (корпорация)|«Қазақстан» РТРК]] * [[Хабар (агенттік)|«Хабар» агенттігі]] == Ескертпелер == {{notelist}} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қазақстан телеарналары}} [[Санат:Қазақстан телеарналары]] [[Санат:Бұқаралық ақпарат құралдары]] [[Санат:Қазақстан бойынша тізімдер]] d6hzi4kdtwuyz3nq3e7ffjnc4ilstnq 3391025 3391020 2024-10-15T19:57:09Z Casserium 68287 /* Аймақтарда таратылатын арналар (тегін қолжетімді) */ 3391025 wikitext text/x-wiki Төменде қазіргі уақытта жұмыс істеп тұрған мемлекеттік органдар мен басқа заңды тұлғалар құрып, [[Қазақстан]] заңнамасына сәйкес тіркелген телеарналар тізімі келтірілген. Тізімге ел аумағының басым бөлігінде қолжетімді, сонымен бірге жергілікті маңызы бар арналар енгізілген. == Жалпыұлттық арналар (міндетті, тегін) == Бұл арналар Қазақстан Республикасының аумағында таратылуы міндеттелген. Тізім Ақпарат министрінің бұйрығымен бекітілген.<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V1900018861 «Міндетті теле-, радиоарналар тізбесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Ақпарат және қоғамдық даму министрінің 2019 жылғы 17 маусымдағы № 171 бұйрығы]</ref> {| class="wikitable sortable" ! № || Атауы || Құрылтайшысы || Орналасқан<br />жері || Ашылған жылы || Бұрынғы атауы || Тематикасы || Тарату<br />тілі || Таратылу<br />уақыты || Тікелей<br />эфир || Сайты |- | 1 || [[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan]] || «[[Қазақстан (корпорация)|„Қазақстан“ РТРК]]» АҚ || Астана || 1958 || Қазақстан-1, Қазақстан | әмбебап || қазақша || 22/7 || [https://qazaqstan.tv/live қолжетімді] || {{URL|https://qazaqstan.tv/}} |- | 2 || [[Хабар (телеарна)|Хабар]] || «[[Хабар (агенттік)|„Хабар“ агенттігі]]» АҚ || Астана || 1995 || — || әмбебап || қазақша, орысша || 20/7 || [https://khabar.kz/kk/ba-darlama/onlajn-k-rsetilim қолжетімді] || {{URL|https://khabar.kz/}} |- | 3 || [[24KZ]] || «[[Хабар (агенттік)|„Хабар“ агенттігі]]» АҚ || Астана || 2012 || Хабар 24 | ақпараттық || қазақша, орысша || 24/7 || [https://24.kz/kz/live-24-kz қолжетімді] || {{URL|https://24.kz/}} |- | 4 || [[Balapan (телеарна)|Balapan]] || «[[Қазақстан (корпорация)|„Қазақстан“ РТРК]]» АҚ || Астана || 2010 || Балапан || балалар ||қазақша || 17/7 || [https://balapan.tv/live қолжетімді] || {{URL|https://balapan.tv/}} |- | 5 || [[Abai TV]] || «[[Қазақстан (корпорация)|„Қазақстан“ РТРК]]» АҚ || Астана || 2020 || — || мәдени-ағарту || қазақша, орысша || 17/7 || [https://abaitv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://abaitv.kz/}} |- | 6 || [[Qazsport]] || «[[Қазақстан (корпорация)|„Қазақстан“ РТРК]]» АҚ || Астана || 2013 || Kazsport || спорттық || қазақша, орысша || 18/7 || [https://qazsporttv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://qazsporttv.kz/}} |- | 7 || [[Jibek Joly (телеарна)|Jibek Joly]] || [[Қазақстан Республикасы Президентінің телерадиокешені|«ҚР Президентінің телерадиокешені»]] ШЖҚ РМК || Астана || 2022 || — || әмбебап || қазақша, орысша || 24/7 || [https://jjtv.kz/kk/live қолжетімді] || {{URL|https://jjtv.kz/kk jjtv.kz}} |- | 8 || [[Мир (телерадиокомпания)|Мир]] || «„Мир“ МТРК» ЖАҚ || Мәскеу || 1992 || — || әмбебап || орысша || 24/7 || [https://onair.mir24.tv/?stream_id=3 қолжетімді] || {{URL|https://mirtv.ru/}} |- | 9 || [[Astana TV]] || «Астана қ. теледидары» ЖШС{{efn|[[Nur Media|«Nur Media» ЖШС]] ([[Аманат (партия)|«Amanat»]] партиясының медиахолдингі, 60% үлес) және оның еншілес компаниясы «Рауан Медиа Групп» АҚ (40% үлес) иелік етеді}} || Астана || 1993 || Цесна, АсТВ, Астана || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || 23/7 || [https://www.astanatv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://www.astanatv.kz/}} |- | 10 || [[Almaty TV]] || «„Almaty“ ТРК» АҚ{{efn|Алматы қаласының әкімдігі иелік етеді}} || Алматы || 2000 || ЮСА, Алматы || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || 24/7 || [https://almaty.tv/kz/broadcasting қолжетімді] || {{URL|https://almaty.tv/kz/ almaty.tv}} |- | 11 || [[Еуразия бірінші арнасы|Еуразия]] |«Еуразия+ОРТ» ЖШС{{efn|«Телевизия жаңалықтары агенттігі» ЖШС ([[Қазақстан (корпорация)|«„Қазақстан“ РТРК»]] АҚ еншілес компаниясы, 80% үлес) және ресейлік «[[Бірінші арна (Ресей)|Первый канал]]» АҚ (20% үлес) иелік етеді}} |Алматы || 1997 || ОРТ Қазақстан |ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || 24/7 || [https://beetv.kz/ru-KZ/channels/pervyi-kanal-evraziya қолжетімді] || {{URL|https://1tv.kz/kz/ 1tv.kz}} |- | 12 || [[КТК (телеарна)|КТК]] || «Коммерческий Телевизионный Канал» АҚ{{efn|Ең ірі акционері — «Нұрсұлтан Назарбаев қоры» жеке қоры}} || Алматы || 1991 || — || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || 24/7 || [https://www.ktk.kz/kz/live/ қолжетімді] || {{URL|https://www.ktk.kz/kz/ ktk.kz}} |- | 13 || [[31 арна (Қазақстан)|31 арна]] || «„31 канал“ ТРК» ЖШС{{efn|«Әділдік және өркендеу» қоғамдық қоры иелік етеді}} || Алматы || 1993 || — || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || 24/7 || [https://31.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://31.kz/}} |- | 14 || [[Жетінші арна]] || «„ЭРА“ Телекомпаниясы» ЖШС{{efn|«Media Holding Group» ЖШС иелік етеді}} || Астана || 2003 || Эра-ТВ|| ойын-сауық || қазақша, орысша || 24/7 || [https://tv7.kz/kz/live-kz/ қолжетімді] || {{URL|https://tv7.kz/}} |- | 15 || [[EL ARNA (телеарна)|El Arna]] || «[[Хабар (агенттік)|„Хабар“ агенттігі]]» АҚ|| Астана || 2000 || Хабар-2, Ел Арна || ойын-сауық, фильмдер || қазақша, орысша || 24/7 || [https://elarna.kz/kk/onlinetv қолжетімді] || {{URL|https://elarna.kz/}} |- | 16 || [[Atameken Business]] || «Media Holding „Atameken Business“» ЖШС{{efn|«Нарық сараптамасы және мониторингінің орталығы» ЖШС ([[Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасы|«Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасының]] еншілес компаниясы) және «Almaty Zhas Product» ЖШС иелік етеді}} || Астана || 2016 || Atameken Business Channel || ақпараттық || қазақша, орысша || 24/7 || colspan="2" | {{URL|https://atamekenbusiness.kz/kz atamekenbusiness.kz}} |- | 17 || [[НТК (телеарна)|НТК]] || «Независимый Телевизионный Канал» ЖШС{{efn|«Европа Плюс Казахстан» ЖШС және Нұрәлі Әлиев иелік етеді}} || Алматы || 1997 || А1 || ойын-сауық || қазақша, орысша || 22/7 || [https://www.ntk.kz/kz/Live қолжетімді] || {{URL|https://www.ntk.kz/kz ntk.kz}} |} == Жалпыұлттық арналар (міндетті емес, тегін) == Бұл арналар бірнеше аумақта эфирлік аналогтық жиіліктерде, эфирлік сандық мультиплекс ұлттық операторында, [[OTAU TV]] ұлттық спутниктік хабар тарату желісі («[[Қазтелерадио]]» АҚ), [[ID TV (Қазақстан)|iD TV]] кабельдік желісі («ALACAST» ЖШС және «[[Қазақтелеком]]» АҚ бірлескен кәсіпорны), [[TV Com]] («TV Commerce» ЖШС), басқа спутниктік және кабельдік платформалы желілерде таратылады. {| class="wikitable sortable" ! Атауы || Құрылтайшысы || Орналасқан<br />жері || Тематикасы || Тарату<br />тілі || Таратылу<br />уақыты || Тікелей<br />эфир || Сайты |- | [[Мир (телерадиокомпания)|Мир 24]]|| «Мир» Мемлекетаралық телерадиокомпаниясы || Мәскеу || ақпараттық || [[Орыс тілі|орысша]] || 24/7 || [https://onair.mir24.tv/ қолжетімді] || {{URL|https://mir24.tv/}} |- | [[Munara TV]] || «MUNARA Media Group» ЖШС{{Efn|[[Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы|ҚМДБ]] иелік етеді}}|| Астана || діни || қазақша || || || жоқ |- | [[Turan TV]] || «Тұран ТВ» ЖШС || [[Алматы]] || танымдық || қазақша, орысша || 24/7 || [https://turantv.kz/live.html қолжетімді] || {{URL|http://turantv.kz}} |- | [[Гәкку (телеарна)|Gakku TV]] || «Gakku Media» ЖШС{{efn|«Musan Group» ЖШС құрамына кіреді|name=мусан}} || Алматы || музыкалық || қазақша, орысша || || || {{URL|https://gakku.kz/}} |- | [[Той Думан]] || «Той Думан» ЖШС{{efn|name=мусан}} || Алматы || музыкалық || қазақша || || || {{URL|https://toiduman.kz/}} |- | [[HitTV]] || «ТРК „Shahar“» ЖШС || Алматы || ойын-сауық || қазақша, орысша || || [http://hittv.kz/pryamoj-efir.html қолжетімді] || {{URL|http://hittv.kz/kz/}} |- | [[MuzZone]] || «Телеканал MUZZONE TV» ЖШС || Алматы || музыкалық || қазақша, орысша || 24/7 || [https://muzzone.tv/ қолжетімді] || {{URL|https://muzzone.tv/}} |- | [[InSport]] || «PLAY TV» ЖШС || Астана || спорттық || қазақша, орысша || || ||{{URL|https://insporttv.kz/}} |- | [[InTennis]] || «PLAY TV» ЖШС || Астана || спорттық || қазақша, орысша || || || |- | [[InHockey]] || «PLAY TV» ЖШС || Астана || спорттық || қазақша, орысша || || || |} === «[[Қазақстан (корпорация)|Қазақстан» РТРК]]» АҚ аймақтық филиалдары === {| class="wikitable sortable" ! Атауы || Орналасқан<br />жері || Ашылған жылы || Бұрынғы атауы || Тематикасы || Тарату<br />тілі || Таратылу<br />уақыты || Тікелей<br />эфир || Сайты |- | [[MAŃǴYSTAÝ (телеарна)|MAŃǴYSTAÝ]] || [[Ақтау]] || 1970 || Қазақстан-Ақтау || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://mangystautv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://mangystautv.kz/}} |- | [[AQTÓBE (телеарна)|AQTÓBE]] || [[Ақтөбе]] || 1960 || Қазақстан-Ақтөбе || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://aqtobetv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://aqtobetv.kz/}} |- | [[ATYRAÝ (телеарна)|ATYRAÝ]] || [[Атырау]] || 1990 || Қазақстан-Атырау || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://atyrautv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://atyrautv.kz/}} |- | [[KÓKSHE (телеарна)|KÓKSHE]] || [[Көкшетау]] || 1999 || Қазақстан-Көкшетау || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://kokshetv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://kokshetv.kz/}} |- | [[SARYARQA (телеарна)|SARYARQA]] || [[Қарағанды]] || 1958 || Қазақстан-Қарағанды || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://saryarqatv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://saryarqatv.kz/}} |- | [[QOSTANAI (телеарна)|QOSTANAI]] || [[Қостанай]] || 1991 || Қазақстан-Қостанай || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://qostanaitv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://qostanaitv.kz/}} |- | [[QYZYLORDA (телеарна)|QYZYLORDA]] || [[Қызылорда]] || 1991 || Қазақстан-Қызылорда || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://qyzylordatv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://qyzylordatv.kz/}} |- | [[AQJAIYQ (телеарна)|AQJAIYQ]] || [[Орал]] || 1964 || Қазақстан-Орал || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://aqjaiyqtv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://aqjaiyqtv.kz/}} |- | [[ALTAI (телеарна)|ALTAI]] || [[Өскемен]] || 1958 || Қазақстан-Өскемен || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://altaitv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://altaitv.kz/}} |- | [[ERTIS (телеарна)|ERTIS]] || [[Павлодар]] || 1965 || Қазақстан-Павлодар || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://ertistv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://ertistv.kz/}} |- | [[QYZYLJAR (телеарна)|QYZYLJAR]] || [[Петропавл]] || 1960 || Қазақстан-Петропавл || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://qyzyljartv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://qyzyljartv.kz/}} |- | [[SEMEI (телеарна)|SEMEI]] || [[Семей]] || 1965 || Қазақстан-Семей || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://semeitv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://semeitv.kz/}} |- | [[JAMBYL (телеарна)|JAMBYL]] || [[Тараз]] || 1989 || Қазақстан-Тараз || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://jambyltv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://jambyltv.kz/}} |- | [[OŃTÚSTIK (телеарна)|OŃTÚSTIK]] || [[Шымкент]] || 1990 || Қазақстан-Шымкент || ақпараттық || қазақша, орысша, өзбекше || 15/7 || [https://ontustiktv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://ontustiktv.kz/}} |} == Аймақтарда таратылатын арналар (тегін қолжетімді) == Бұл арналар облыс немесе аймақ аумағында аналогтық жиілікте, сандық мультиплекс операторында және ұлттық кабель желілерінде таратылады. {| class="wikitable sortable" ! Атауы || Құрылтайшысы || Орналасқан<br />жері || Тематикасы || Тарату<br />тілі || Тікелей<br />эфир || Сайты |- | [[Рика-ТВ]] || «„РИКА-ТВ“ Телекомпаниясы» ЖШС || [[Ақтөбе]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || [http://www.rikatv.kz/kz/ қолжетімді] || {{URL|http://www.rikatv.kz/kz/ rikatv.kz}} |- | [[Alatau (телеарна)|Alatau]] || «Алатау-ТВ» ЖШС || Алматы || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || || {{URL|https://alatautv.kz/}} |- | [[Caspian News]] || «Caspian NEWS» ЖШС || [[Атырау]] || ақпараттық || қазақша, орысша || || {{URL|https://cntv.kz/}} |- | [[Ulytau (телеарна)|Ulytau]] || «„ULYTAU“ ОТРК» ЖШС{{efn|Жезқазған қаласының әкімдігі иелік етеді}}|| [[Жезқазған]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || [https://ulytau.tv/tikelej-jefir.html қолжетімді] || {{URL|https://ulytau.tv/}} |- | [[Новое телевидение]] || «„Пропаганда-паблишинг“ баспа үйі» ЖШС || [[Қарағанды]] || ақпараттық || қазақша, орысша || [https://novoetv.kz/smotret-onlajn/ қолжетімді] || {{URL|http://www.novoetv.kz/}} |- | [[5 канал (телеарна, Қарағанды)|Пятый канал]] || «5 канал — KZ» ЖШС || [[Қарағанды]] || ақпараттық || [[қазақ тілі|қазақша]]<br />[[Орыс тілі|орысша]] || || {{URL|https://www.5tv.kz/}} |- | [[Первый Карагандинский]] || «„Бірінші Қарағанды“ Телеарнасы» ЖШС || [[Қарағанды]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || || {{URL|http://1karagandy.kz}} |- | [[Алау-ТВ]] || «Алау-ТВ» ЖШС || [[Қостанай]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || [https://alautv.kz/tv-onlajn/ қолжетімді] || {{URL|https://kaz.alautv.kz/ alautv.kz}} |- | [[Қоғам ТВ]] || «„Қызылорда“ қоғамдық ТРК» ЖШС || [[Қызылорда]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || || {{URL|https://kogamtv.kz/}} |- | [[ТДК-42]] || «ӨЖК „Серик“» ЖШС || [[Орал]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || [https://tdk42.kz/kk/online-kk/ қолжетімді] || {{URL|https://tdk42.kz/kk/ tdk42.kz}} |- | [[Ирбис ТВ]] || «„Арна“ жарнама-ақпараттық агенттігі» ЖШС || [[Павлодар]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || colspan="2" | {{URL|https://kz.irbistv.kz/ irbistv.kz}} |- | [[МТРК (телеарна)|МТРК]] || «СҚО әкімдігінің муниципалды телерадиоарнасы» ЖШС{{Efn|СҚО әкімдігі иелік етеді}} || [[Петропавл]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша|| [https://mtrk.kz/kz/on-air-online/ қолжетімді] || {{URL|https://mtrk.kz/kz/ mtrk.kz}} |- | [[Первый Северный]] || «Carat-Прогноз» ЖШС{{Efn|"Солтүстік" әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы" АҚ арқылы СҚО әкімдігі иелік етеді}} || [[Петропавл]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || || {{URL|https://1severniy.kz/}} |- | [[ТВК-6]] ||«Байуаков ТВК-6» ЖШС|| [[Семей]] || ақпараттық || қазақша, орысша || || {{URL|https://tvk-6.kz/}} |- | [[Жетісу (телеарна)|Jetisý]] || «„Жетісу“ ТРК» ЖШС{{efn|Жетісу облысының әкімдігі иелік етеді}} || [[Талдықорған]] || ақпараттық-танымдық, отбасылық || қазақша, орысша || [https://zhetysutv.kz/live-kz/ қолжетімді] || {{URL|https://zhetysutv.kz/}} |- | [[77 TV]] || «Kazyna Tau» ЖШС || [[Тараз]] || ақпараттық || қазақша, орысша || || {{URL|https://77tv.kz/}} |- | [[Turkistan (телеарна)|Turkistan]] || «Turkistan Media Holding» ЖШС{{Efn|Түркістан облысының әкімдігі иелік етеді}}|| [[Түркістан (қала)|Түркістан]]|| ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || [https://turkistan.tv/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://turkistan.tv/}} |- | [[Отырар ТВ]] ||«Собкор» ЖШС || [[Шымкент]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || || {{URL|https://kz.otyrar.kz/ otyrar.kz}} |- | [[Айғақ ТВ]] || «„Айғақ“ ТРК» ЖШС|| [[Шымкент]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || || {{URL|https://aigak.kz/}} |- | [[Dombyra (телеарна)|Dombyra]] || «Dombyra Ұлттық Телеарнасы» ЖШС || Алматы || музыкалық || || || |- | [[Zhuldyz TV]] || «Zhuldyz TV Media (Жулдыз ТВ Медиа)» ЖШС || Алматы || музыкалық || || || |- | [[MuzLife]] || «MuzLife» ЖШС || Алматы || музыкалық || || || |- |[[Sport Plus Qazaqstan]] |«Спорттық теледидар» ЖШС |Алматы |спорттық |қазақша, орысша |[https://sportplustv.kz/kz/live қолжетімді] |{{URL|https://sportplustv.kz/kz sportplustv.kz}} |- |[[Ассамблея ТВ]] |«Ассамблея ТВ» ЖШС |Астана |ақпараттық, ойын-сауық |қазақша, орысша | | |- |[[Qadam TV]] |Жеке кәсіпкер «Qadam TV» |Алматы |ақпараттық, ойын-сауық |ұйғырша | | |} == Жергілікті жерде таратылатын арналар == Бұл арналар белгілі бір елді мекенде (ауданда) және оның айналасында эфирлік аналогтық жиілік және кабельдік желілерде таратылады.<ref>[https://www.gov.kz/uploads/2023/6/6/2b772948dcea57ee40db42732c89d214_original.435712.doc Реестр отечественных телеканалов]</ref> {| class="wikitable sortable" ! Атауы || Құрылтайшысы || Орналасқан<br />жері |- | [[Арай-Плюс]] || «Арай-Плюс» ЖШС || [[Талдықорған]] |- | [[Миг ТВ]] || «МИГ» өндірістік кооперативі || [[Талғар]] |- | [[Қонаев ТВ]] || «SNi Compani» ЖШС|| [[Қонаев (қала)|Қонаев]] |- | [[Алва ТВ]] || «„АЛВА“ қайырымдылық коммерциялық орталығы» ЖШС || [[Алтай (қала)|Алтай]] |- | [[Риддер ТВ]] || «Риддер-Информ» ЖШС || [[Риддер]] |- | [[Ұлан ТВ]] || «Сұлтан» ЖК || [[Қасым Қайсенов кенті|Қасым Қайсенов]] |- | [[TARAZ 24]] || «TARAZ 24» ЖШС || [[Тараз]] |- | [[Карачаганак ТВ]] || «Телестудия „Карачаганак“» ЖШС || [[Ақсай (Бөрлі ауданы)|Ақсай]] |- | [[ТКТ (телеарна)|ТКТ]] || «„ТКТ“ телекомпаниясы» ЖШС || [[Теміртау]] |- | [[Сфера (телеарна)|Сфера]] || «„СФЕРА“ Телерадиокомпания» ЖШС || [[Теміртау]] |- | [[43 канал]] || «Телекомпания 43 канал» ЖШС || [[Қарағанды]] |- | [[ТВ-29 (телеарна)|ТВ-29]] || «Телекомпания TV-29» ЖШС || [[Теміртау]] |- | [[Твоё ТВ]] || «Телекомпания TV-29» ЖШС || [[Теміртау]] |- | [[Aqsham]] || «AQSHAM telearnasy» ЖК || [[Сәтбаев (қала)|Сәтбаев]] |- | [[БТВ (телеарна)|БТВ]] || «Балхаш ТВ» ЖШС || [[Балқаш (қала)|Балқаш]] |- | [[Акцент (телеарна)|Акцент]] || «Лисаковское телевидение „Акцент“» ЖШС || [[Лисаковск]] |- | [[Рудный дауысы]] || «Rýdnyi media» ЖШС || [[Рудный]] |- | [[ТВС (телеарна, Қазақстан)|ТВС]] || «Соколов-Сарыбай кен-байыту өндірістік бірлестігі» АҚ || [[Рудный]] |- | [[Арқа дидары]] || «Арқа дидары» ЖШС || [[Арқалық (қала)|Арқалық]] |- | [[Серік ТВ]] || «Серік ТВ» ЖШС || [[Әйтеке би кенті|Әйтеке би]] |- | [[Aqtau TV]] || «Caspian Media Service» ЖШС || [[Ақтау]] |- | [[JAŃAÓZEN (телеарна)|JAŃAÓZEN]] || «[[Қазақстан (корпорация)|„Қазақстан“ РТРК]]» АҚ || [[Жаңаөзен]] |- | [[Арта ТВ]] || «АРТА» ЖШС || [[Екібастұз]] |- | [[Аксу ТВ]] || «Ақсу қаласы ақпараттық орталығы» ЖШС || [[Ақсу]] |- | [[Лабрис]] || «ТРК Лабрис-TV Плюс» ЖШС || [[Екібастұз]] |- | [[КТК-7]] || «Коммерческий телевизионный канал» ЖШС || [[Павлодар]] |- | [[Екібастұз қалалық телеарнасы]] || «Екібастұз қалалық телекомпаниясы» мекемесі || [[Екібастұз]] |- | [[Han TV]] || «Тасс-Media» ЖШС || [[Шымкент]] |- | [[Turan-Túrkistan]] || «Тұран-Түркістан» ЖШС|| [[Түркістан (қала)|Түркістан]] |- | [[Арыс толқындары|ART TV]] || «Арыс толқындары» ЖШС || [[Арыс]] |- | [[Sairam TV]] || «Сайрам ақшамы» ЖШС || [[Ақсукент]] |- | [[Санұр (телеарна)|Sanur TV]] || «„Санур" қоғамдық телерадиокомпаниясы» ЖШС || [[Жетісай]] |- | [[Сәт (телеарна)|Сәт]] || «„Сәт“ Медиа-Холдинг» ЖШС || [[Сарыағаш]] |- | [[Икар ТВ]] || «Телескоп» ЖШС || [[Кентау]] |} == Шетелге хабар тарататын арналар == Бұл арналар шетелде хабар жүргiзуге арналған немесе соған бейімделген. {| class="wikitable sortable" ! Атауы || Құрылтайшысы || Орналасқан<br />жері || Тематикасы || Тарату<br />тілі || Тікелей<br />эфир || Сайты |- | [[Jibek Joly (телеарна)|Silk Way]] || [[Қазақстан Республикасы Президентінің телерадиокешені|«ҚР Президентінің телерадиокешені» ШЖҚ РМК]] || Астана || ақпараттық, танымдық || [[қазақ тілі|қазақша]], [[орыс тілі|орысша]], <br />[[ағылшын тілі|ағылшынша]], [[қырғыз тілі|қырғызша]], <br />[[өзбек тілі|өзбекше]], [[түрік тілі|түрікше]] || [https://silkwaytv.kz/ қолжетімді] || {{URL|https://silkwaytv.kz/}} |- | [[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan International]] || «[[Қазақстан (корпорация)|„Қазақстан“ РТРК]]» АҚ || Астана | әмбебап || [[қазақ тілі|қазақша]] || [https://qazaqstan.tv/live қолжетімді] || {{URL|https://qazaqstan.tv/}} |- | [[Balapan (телеарна)|Balapan International]] || «[[Қазақстан (корпорация)|„Қазақстан“ РТРК]]» АҚ || Астана || балалар ||[[қазақ тілі|қазақша]] || [https://balapan.tv/live қолжетімді] || {{URL|https://balapan.tv/}} |} == Шетел арналарының қазақстандық нұсқасы == Аналық арна иелерінің осы арналарда үлесі бар және аналық арнаның мазмұнын ұсынады немесе қазақстандық аудитория үшін мазмұнының бейімделуін қамтамасыз етеді. {| class="wikitable sortable" ! Атауы || Аналық<br />арна || Аналық<br />арнаның<br />сайты || Тематикасы || Тарату<br />тілі || Таратылу<br />уақыты || Тікелей<br />эфир || Сайты |- | [[Мир (телерадиокомпания)|Мир]] || {{ту|ТМД}} [[Мир (телерадиокомпания)|Мир]] || {{URL|https://mirtv.ru/}} || әмбебап || [[Орыс тілі|орысша]] || 24/7 || {{URL|https://onair.mir24.tv/ қолжетімді}} || {{URL|https://mirtv.ru/}} |- | [[Мир (телерадиокомпания)|Мир 24]] || {{ту|ТМД}} [[Мир (телерадиокомпания)|Мир 24]] || {{URL|https://mir24.tv/}} || ақпараттық || [[Орыс тілі|орысша]] || 24/7 || {{URL|https://onair.mir24.tv/ қолжетімді}} || {{URL|https://mir24.tv/}} |- | [[Еуразия бірінші арнасы]] || {{ту|Ресей}} [[Бірінші арна (Ресей)|Первый канал]] || {{URL|http://www.1tv.ru}} || әмбебап || қазақша, орысша || 24/7 || {{URL|https://beetv.kz/ru-KZ/channels/pervyi-kanal-evraziya|қолжетімді}} ||{{URL|https://1tv.kz/kz/}} |- | [[РТР-Планета]] || {{ту|Ресей}} [[Россия-1]] || {{URL|https://vgtrk.ru/russiatv}} || әмбебап || орысша || || ||{{URL|https://vgtrk.ru/rtrplaneta}} |- | [[Первый канал СНГ]] || {{ту|Ресей}} [[Бірінші арна (Ресей)|Первый канал]] || {{URL|http://www.1tv.ru}} || әмбебап || орысша || || || {{URL|https://www.1tv.com/}} |- | [[НТВ Мир]] || {{ту|Ресей}} [[НТВ]] || {{URL|https://www.ntv.ru/}} || әмбебап || орысша || || || |- | [[Камеди Қазақстан]] (ТНТ Қазақстан) || {{ту|Ресей}} [[ТНТ]] || {{URL|https://tnt-online.ru/}} || ойын-сауық || орысша || || || |- | [[Большая Пятница]] (Пятница! International) || {{ту|Ресей}} [[Пятница]] || {{URL|https://friday.ru/}} || ойын-сауық || орысша || || || |- | [[Сетанта Спорт]] || {{ту|Ирландия}} Setanta Sports || {{URL|https://setantasports.com}} || спорттық || [[Орыс тілі|орысша]], [[Ағылшын тілі|ағылшынша]] || || || {{URL|https://setantasports.com/kz/}} |} == Хабар таратуын тоқтатқан арналар == Бұл арналар атауын өзгерткен немесе басқа себептер бойынша эфирге шығуын тоқтатты (бұл тізім толық емес және барлық арнаны қамтымайды). {| class="wikitable sortable" ! Атауы || Құрылтайшысы || Орналасқан<br />жері || Танымы|| Таратылу<br />тілі || Қызмет еткен<br />уақыты || Тарапына ауыстырылған |- | [[Алатау (телеарна)|Алатау]] || [[Қазақстан (корпорация)|“Қазақстан теледидары және радиосы“ республикалық копорациясы]] || [[Алматы]] || || қазақша, ұйғырша || 1984-1999 || [[Хабар (телеарна)|Хабар]] |- | [[Білім (телеарна)|Білім]] || «[[Хабар агенттігі|„Хабар“ агенттігі]]» АҚ || Астана || танымдық || [[қазақ тілі|қазақша]],<br />[[Орыс тілі|орысша]],<br />[[Ағылшын тілі|ағылшынша]] || [[2012 жыл|2012]]—[[2014 жыл|14]] || [[Білім және мәдениет (телеарна)|Білім және Мәдениет]] |- | [[Мәдениет]]|| «[[Қазақстан (корпорация)|„Қазақстан“ РТРК»]] АҚ || Астана || мәдени-ағарту || қазақша, орысша || [[2011 жыл|2011]]—[[2014 жыл|14]] || [[Білім және мәдениет (телеарна)|Білім және Мәдениет]] |- | [[Білім және мәдениет (телеарна)|Білім және Мәдениет]] || «[[Хабар (агенттік)|„Хабар“ агенттігі]]» АҚ || Астана || мәдени-ағарту, танымдық || қазақша, орысша || 2014-16 || - |- | [[Хабар-2]] || «[[Хабар (агенттік)|„Хабар“ агенттігі]]» АҚ || [[Алматы]] || әмбебап || қазақша || 2000-02 || [[EL ARNA (телеарна)|Ел Арна]] |- | [[EL ARNA (телеарна)|Ел Арна]] || «[[Хабар (агенттік)|„Хабар“ агенттігі]]» АҚ || Астана || жастар || қазақша, орысша || [[2000 жыл|2000]]—[[2014 жыл|14]] || [[24KZ]] |- | [[Эра-ТВ]] || «Эра-ТВ» ЖШС|| [[Астана]] || әмбебап || || [[2003 жыл|2003]]—[[2009 жыл|09]] || [[Жетінші арна]] |- | [[Асыл арна]] || «„Асыл арна“ студиясы» ЖШС || Алматы || діни || қазақша, орысша || 2009-21 || - |- | [[TAN (телеарна)|TAN]] || «„ТАН“ ТРК» ЖШС || Алматы || ойын-сауық || қазақша, орысша || 1991-2021 || - |- | [[Комтек]] || || [[Қарағанды]] || || || 199?-94 || [[Интер Караганда]] |- | [[Интер Караганда]] || || [[Қарағанды]] || || || 1994-97 || [[Пятый канал]] |- |[[ТВК]] | |[[Қарағанды]] | | |2003-09 |[[Первый Карагандинский]] |- | [[5 канал (телеарна, Атырау)|5 канал]] || МП «5 канал» || [[Атырау]] || , || || [[1991 жыл|1991]]—[[1995 жыл|95]] || [[Қазақстан-Атырау]] |- | [[7 NEWS (телеарна, Қазақстан)|7 NEWS]] || «Эра-ТВ» ЖШС || Астана || || || || [[7 Kazakhstan]] |- | [[Jastar]] || || || жастар || || || - |- | [[Адал (телеарна)|Адал]] || «Адал ТВ» ЖШС|| [[Атырау]] || , || || [[1998 жыл|1998]]—[[2002 жыл|2002]] || [[31 арна (Қазақстан)|31 арна]] |- | [[Азия+ (телеарна, Қазақстан)|Азия+]] || «Астана-Шоу» || [[Астана]] || || [[қазақ тілі|қазақша]] || || - |- | [[АРТ (телекомпания)|АРТ]] || «Компания „TV-арт“» ЖШС|| [[Қарағанды]] || , || || [[2002 жыл|2002]]—[[2009 жыл|09]] || [[Новое телевидение]] |- | [[Кептер ТВ]] || || [[Алматы]] || , || || [[2009 жыл|2009]]—[[2011 жыл|11]] || - |- | [[Семейный канал]] || || [[Алматы]] || || || ?—[[1996 жыл|96]] || - |- | [[Тотем (телеарна)|Тотем]] || || [[Алматы]] || әмбебап || || [[1994 жыл|94]]—[[1997 жыл|97]] || - |- | [[ТВ М]] || || [[Алматы]] || || || ?—[[1996 жыл|96]] || - |} == Тағы қараңыз == * [[Қазақстан (корпорация)|«Қазақстан» РТРК]] * [[Хабар (агенттік)|«Хабар» агенттігі]] == Ескертпелер == {{notelist}} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қазақстан телеарналары}} [[Санат:Қазақстан телеарналары]] [[Санат:Бұқаралық ақпарат құралдары]] [[Санат:Қазақстан бойынша тізімдер]] ntjvynljxm398w7mza8g699uswfcrqw 3391028 3391025 2024-10-15T20:03:37Z Casserium 68287 /* Аймақтарда таратылатын арналар (тегін қолжетімді) */ 3391028 wikitext text/x-wiki Төменде қазіргі уақытта жұмыс істеп тұрған мемлекеттік органдар мен басқа заңды тұлғалар құрып, [[Қазақстан]] заңнамасына сәйкес тіркелген телеарналар тізімі келтірілген. Тізімге ел аумағының басым бөлігінде қолжетімді, сонымен бірге жергілікті маңызы бар арналар енгізілген. == Жалпыұлттық арналар (міндетті, тегін) == Бұл арналар Қазақстан Республикасының аумағында таратылуы міндеттелген. Тізім Ақпарат министрінің бұйрығымен бекітілген.<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V1900018861 «Міндетті теле-, радиоарналар тізбесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Ақпарат және қоғамдық даму министрінің 2019 жылғы 17 маусымдағы № 171 бұйрығы]</ref> {| class="wikitable sortable" ! № || Атауы || Құрылтайшысы || Орналасқан<br />жері || Ашылған жылы || Бұрынғы атауы || Тематикасы || Тарату<br />тілі || Таратылу<br />уақыты || Тікелей<br />эфир || Сайты |- | 1 || [[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan]] || «[[Қазақстан (корпорация)|„Қазақстан“ РТРК]]» АҚ || Астана || 1958 || Қазақстан-1, Қазақстан | әмбебап || қазақша || 22/7 || [https://qazaqstan.tv/live қолжетімді] || {{URL|https://qazaqstan.tv/}} |- | 2 || [[Хабар (телеарна)|Хабар]] || «[[Хабар (агенттік)|„Хабар“ агенттігі]]» АҚ || Астана || 1995 || — || әмбебап || қазақша, орысша || 20/7 || [https://khabar.kz/kk/ba-darlama/onlajn-k-rsetilim қолжетімді] || {{URL|https://khabar.kz/}} |- | 3 || [[24KZ]] || «[[Хабар (агенттік)|„Хабар“ агенттігі]]» АҚ || Астана || 2012 || Хабар 24 | ақпараттық || қазақша, орысша || 24/7 || [https://24.kz/kz/live-24-kz қолжетімді] || {{URL|https://24.kz/}} |- | 4 || [[Balapan (телеарна)|Balapan]] || «[[Қазақстан (корпорация)|„Қазақстан“ РТРК]]» АҚ || Астана || 2010 || Балапан || балалар ||қазақша || 17/7 || [https://balapan.tv/live қолжетімді] || {{URL|https://balapan.tv/}} |- | 5 || [[Abai TV]] || «[[Қазақстан (корпорация)|„Қазақстан“ РТРК]]» АҚ || Астана || 2020 || — || мәдени-ағарту || қазақша, орысша || 17/7 || [https://abaitv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://abaitv.kz/}} |- | 6 || [[Qazsport]] || «[[Қазақстан (корпорация)|„Қазақстан“ РТРК]]» АҚ || Астана || 2013 || Kazsport || спорттық || қазақша, орысша || 18/7 || [https://qazsporttv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://qazsporttv.kz/}} |- | 7 || [[Jibek Joly (телеарна)|Jibek Joly]] || [[Қазақстан Республикасы Президентінің телерадиокешені|«ҚР Президентінің телерадиокешені»]] ШЖҚ РМК || Астана || 2022 || — || әмбебап || қазақша, орысша || 24/7 || [https://jjtv.kz/kk/live қолжетімді] || {{URL|https://jjtv.kz/kk jjtv.kz}} |- | 8 || [[Мир (телерадиокомпания)|Мир]] || «„Мир“ МТРК» ЖАҚ || Мәскеу || 1992 || — || әмбебап || орысша || 24/7 || [https://onair.mir24.tv/?stream_id=3 қолжетімді] || {{URL|https://mirtv.ru/}} |- | 9 || [[Astana TV]] || «Астана қ. теледидары» ЖШС{{efn|[[Nur Media|«Nur Media» ЖШС]] ([[Аманат (партия)|«Amanat»]] партиясының медиахолдингі, 60% үлес) және оның еншілес компаниясы «Рауан Медиа Групп» АҚ (40% үлес) иелік етеді}} || Астана || 1993 || Цесна, АсТВ, Астана || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || 23/7 || [https://www.astanatv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://www.astanatv.kz/}} |- | 10 || [[Almaty TV]] || «„Almaty“ ТРК» АҚ{{efn|Алматы қаласының әкімдігі иелік етеді}} || Алматы || 2000 || ЮСА, Алматы || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || 24/7 || [https://almaty.tv/kz/broadcasting қолжетімді] || {{URL|https://almaty.tv/kz/ almaty.tv}} |- | 11 || [[Еуразия бірінші арнасы|Еуразия]] |«Еуразия+ОРТ» ЖШС{{efn|«Телевизия жаңалықтары агенттігі» ЖШС ([[Қазақстан (корпорация)|«„Қазақстан“ РТРК»]] АҚ еншілес компаниясы, 80% үлес) және ресейлік «[[Бірінші арна (Ресей)|Первый канал]]» АҚ (20% үлес) иелік етеді}} |Алматы || 1997 || ОРТ Қазақстан |ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || 24/7 || [https://beetv.kz/ru-KZ/channels/pervyi-kanal-evraziya қолжетімді] || {{URL|https://1tv.kz/kz/ 1tv.kz}} |- | 12 || [[КТК (телеарна)|КТК]] || «Коммерческий Телевизионный Канал» АҚ{{efn|Ең ірі акционері — «Нұрсұлтан Назарбаев қоры» жеке қоры}} || Алматы || 1991 || — || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || 24/7 || [https://www.ktk.kz/kz/live/ қолжетімді] || {{URL|https://www.ktk.kz/kz/ ktk.kz}} |- | 13 || [[31 арна (Қазақстан)|31 арна]] || «„31 канал“ ТРК» ЖШС{{efn|«Әділдік және өркендеу» қоғамдық қоры иелік етеді}} || Алматы || 1993 || — || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || 24/7 || [https://31.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://31.kz/}} |- | 14 || [[Жетінші арна]] || «„ЭРА“ Телекомпаниясы» ЖШС{{efn|«Media Holding Group» ЖШС иелік етеді}} || Астана || 2003 || Эра-ТВ|| ойын-сауық || қазақша, орысша || 24/7 || [https://tv7.kz/kz/live-kz/ қолжетімді] || {{URL|https://tv7.kz/}} |- | 15 || [[EL ARNA (телеарна)|El Arna]] || «[[Хабар (агенттік)|„Хабар“ агенттігі]]» АҚ|| Астана || 2000 || Хабар-2, Ел Арна || ойын-сауық, фильмдер || қазақша, орысша || 24/7 || [https://elarna.kz/kk/onlinetv қолжетімді] || {{URL|https://elarna.kz/}} |- | 16 || [[Atameken Business]] || «Media Holding „Atameken Business“» ЖШС{{efn|«Нарық сараптамасы және мониторингінің орталығы» ЖШС ([[Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасы|«Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасының]] еншілес компаниясы) және «Almaty Zhas Product» ЖШС иелік етеді}} || Астана || 2016 || Atameken Business Channel || ақпараттық || қазақша, орысша || 24/7 || colspan="2" | {{URL|https://atamekenbusiness.kz/kz atamekenbusiness.kz}} |- | 17 || [[НТК (телеарна)|НТК]] || «Независимый Телевизионный Канал» ЖШС{{efn|«Европа Плюс Казахстан» ЖШС және Нұрәлі Әлиев иелік етеді}} || Алматы || 1997 || А1 || ойын-сауық || қазақша, орысша || 22/7 || [https://www.ntk.kz/kz/Live қолжетімді] || {{URL|https://www.ntk.kz/kz ntk.kz}} |} == Жалпыұлттық арналар (міндетті емес, тегін) == Бұл арналар бірнеше аумақта эфирлік аналогтық жиіліктерде, эфирлік сандық мультиплекс ұлттық операторында, [[OTAU TV]] ұлттық спутниктік хабар тарату желісі («[[Қазтелерадио]]» АҚ), [[ID TV (Қазақстан)|iD TV]] кабельдік желісі («ALACAST» ЖШС және «[[Қазақтелеком]]» АҚ бірлескен кәсіпорны), [[TV Com]] («TV Commerce» ЖШС), басқа спутниктік және кабельдік платформалы желілерде таратылады. {| class="wikitable sortable" ! Атауы || Құрылтайшысы || Орналасқан<br />жері || Тематикасы || Тарату<br />тілі || Таратылу<br />уақыты || Тікелей<br />эфир || Сайты |- | [[Мир (телерадиокомпания)|Мир 24]]|| «Мир» Мемлекетаралық телерадиокомпаниясы || Мәскеу || ақпараттық || [[Орыс тілі|орысша]] || 24/7 || [https://onair.mir24.tv/ қолжетімді] || {{URL|https://mir24.tv/}} |- | [[Munara TV]] || «MUNARA Media Group» ЖШС{{Efn|[[Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы|ҚМДБ]] иелік етеді}}|| Астана || діни || қазақша || || || жоқ |- | [[Turan TV]] || «Тұран ТВ» ЖШС || [[Алматы]] || танымдық || қазақша, орысша || 24/7 || [https://turantv.kz/live.html қолжетімді] || {{URL|http://turantv.kz}} |- | [[Гәкку (телеарна)|Gakku TV]] || «Gakku Media» ЖШС{{efn|«Musan Group» ЖШС құрамына кіреді|name=мусан}} || Алматы || музыкалық || қазақша, орысша || || || {{URL|https://gakku.kz/}} |- | [[Той Думан]] || «Той Думан» ЖШС{{efn|name=мусан}} || Алматы || музыкалық || қазақша || || || {{URL|https://toiduman.kz/}} |- | [[HitTV]] || «ТРК „Shahar“» ЖШС || Алматы || ойын-сауық || қазақша, орысша || || [http://hittv.kz/pryamoj-efir.html қолжетімді] || {{URL|http://hittv.kz/kz/}} |- | [[MuzZone]] || «Телеканал MUZZONE TV» ЖШС || Алматы || музыкалық || қазақша, орысша || 24/7 || [https://muzzone.tv/ қолжетімді] || {{URL|https://muzzone.tv/}} |- | [[InSport]] || «PLAY TV» ЖШС || Астана || спорттық || қазақша, орысша || || ||{{URL|https://insporttv.kz/}} |- | [[InTennis]] || «PLAY TV» ЖШС || Астана || спорттық || қазақша, орысша || || || |- | [[InHockey]] || «PLAY TV» ЖШС || Астана || спорттық || қазақша, орысша || || || |} === «[[Қазақстан (корпорация)|Қазақстан» РТРК]]» АҚ аймақтық филиалдары === {| class="wikitable sortable" ! Атауы || Орналасқан<br />жері || Ашылған жылы || Бұрынғы атауы || Тематикасы || Тарату<br />тілі || Таратылу<br />уақыты || Тікелей<br />эфир || Сайты |- | [[MAŃǴYSTAÝ (телеарна)|MAŃǴYSTAÝ]] || [[Ақтау]] || 1970 || Қазақстан-Ақтау || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://mangystautv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://mangystautv.kz/}} |- | [[AQTÓBE (телеарна)|AQTÓBE]] || [[Ақтөбе]] || 1960 || Қазақстан-Ақтөбе || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://aqtobetv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://aqtobetv.kz/}} |- | [[ATYRAÝ (телеарна)|ATYRAÝ]] || [[Атырау]] || 1990 || Қазақстан-Атырау || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://atyrautv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://atyrautv.kz/}} |- | [[KÓKSHE (телеарна)|KÓKSHE]] || [[Көкшетау]] || 1999 || Қазақстан-Көкшетау || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://kokshetv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://kokshetv.kz/}} |- | [[SARYARQA (телеарна)|SARYARQA]] || [[Қарағанды]] || 1958 || Қазақстан-Қарағанды || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://saryarqatv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://saryarqatv.kz/}} |- | [[QOSTANAI (телеарна)|QOSTANAI]] || [[Қостанай]] || 1991 || Қазақстан-Қостанай || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://qostanaitv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://qostanaitv.kz/}} |- | [[QYZYLORDA (телеарна)|QYZYLORDA]] || [[Қызылорда]] || 1991 || Қазақстан-Қызылорда || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://qyzylordatv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://qyzylordatv.kz/}} |- | [[AQJAIYQ (телеарна)|AQJAIYQ]] || [[Орал]] || 1964 || Қазақстан-Орал || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://aqjaiyqtv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://aqjaiyqtv.kz/}} |- | [[ALTAI (телеарна)|ALTAI]] || [[Өскемен]] || 1958 || Қазақстан-Өскемен || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://altaitv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://altaitv.kz/}} |- | [[ERTIS (телеарна)|ERTIS]] || [[Павлодар]] || 1965 || Қазақстан-Павлодар || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://ertistv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://ertistv.kz/}} |- | [[QYZYLJAR (телеарна)|QYZYLJAR]] || [[Петропавл]] || 1960 || Қазақстан-Петропавл || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://qyzyljartv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://qyzyljartv.kz/}} |- | [[SEMEI (телеарна)|SEMEI]] || [[Семей]] || 1965 || Қазақстан-Семей || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://semeitv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://semeitv.kz/}} |- | [[JAMBYL (телеарна)|JAMBYL]] || [[Тараз]] || 1989 || Қазақстан-Тараз || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://jambyltv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://jambyltv.kz/}} |- | [[OŃTÚSTIK (телеарна)|OŃTÚSTIK]] || [[Шымкент]] || 1990 || Қазақстан-Шымкент || ақпараттық || қазақша, орысша, өзбекше || 15/7 || [https://ontustiktv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://ontustiktv.kz/}} |} == Аймақтарда таратылатын арналар (тегін қолжетімді) == Бұл арналар облыс немесе аймақ аумағында аналогтық жиілікте, сандық мультиплекс операторында және ұлттық кабель желілерінде таратылады. {| class="wikitable sortable" ! Атауы || Құрылтайшысы || Орналасқан<br />жері || Тематикасы || Тарату<br />тілі || Тікелей<br />эфир || Сайты |- | [[Рика-ТВ]] || «„РИКА-ТВ“ Телекомпаниясы» ЖШС || [[Ақтөбе]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || [http://www.rikatv.kz/kz/ қолжетімді] || {{URL|http://www.rikatv.kz/kz/ rikatv.kz}} |- | [[Alatau (телеарна)|Alatau]] || «Алатау-ТВ» ЖШС || Алматы || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || || {{URL|https://alatautv.kz/}} |- | [[Caspian News]] || «Caspian NEWS» ЖШС || [[Атырау]] || ақпараттық || қазақша, орысша || || {{URL|https://cntv.kz/}} |- | [[Ulytau (телеарна)|Ulytau]] || «„ULYTAU“ ОТРК» ЖШС{{efn|Жезқазған қаласының әкімдігі иелік етеді}}|| [[Жезқазған]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || [https://ulytau.tv/tikelej-jefir.html қолжетімді] || {{URL|https://ulytau.tv/}} |- | [[Новое телевидение]] || «„Пропаганда-паблишинг“ баспа үйі» ЖШС || [[Қарағанды]] || ақпараттық || қазақша, орысша || [https://novoetv.kz/smotret-onlajn/ қолжетімді] || {{URL|http://www.novoetv.kz/}} |- | [[5 канал (телеарна, Қарағанды)|Пятый канал]] || «5 канал — KZ» ЖШС || [[Қарағанды]] || ақпараттық || [[қазақ тілі|қазақша]]<br />[[Орыс тілі|орысша]] || || {{URL|https://www.5tv.kz/}} |- | [[Первый Карагандинский]] || «„Бірінші Қарағанды“ Телеарнасы» ЖШС || [[Қарағанды]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || || {{URL|http://1karagandy.kz}} |- | [[Алау-ТВ]] || «Алау-ТВ» ЖШС || [[Қостанай]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || [https://alautv.kz/tv-onlajn/ қолжетімді] || {{URL|https://kaz.alautv.kz/ alautv.kz}} |- | [[Қоғам ТВ]] || «„Қызылорда“ қоғамдық ТРК» ЖШС || [[Қызылорда]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || || {{URL|https://kogamtv.kz/}} |- | [[ТДК-42]] || «ӨЖК „Серик“» ЖШС || [[Орал]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || [https://tdk42.kz/kk/online-kk/ қолжетімді] || {{URL|https://tdk42.kz/kk/ tdk42.kz}} |- | [[Ирбис ТВ]] || «„Арна“ жарнама-ақпараттық агенттігі» ЖШС || [[Павлодар]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || colspan="2" | {{URL|https://kz.irbistv.kz/ irbistv.kz}} |- | [[МТРК (телеарна)|МТРК]] || «СҚО әкімдігінің муниципалды телерадиоарнасы» ЖШС{{Efn|СҚО әкімдігі иелік етеді}} || [[Петропавл]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша|| [https://mtrk.kz/kz/on-air-online/ қолжетімді] || {{URL|https://mtrk.kz/kz/ mtrk.kz}} |- | [[Первый Северный]] || «Carat-Прогноз» ЖШС{{Efn|"Солтүстік" әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы" АҚ арқылы СҚО әкімдігі иелік етеді}} || [[Петропавл]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || || {{URL|https://1severniy.kz/}} |- | [[ТВК-6]] ||«Байуаков ТВК-6» ЖШС|| [[Семей]] || ақпараттық || қазақша, орысша || || {{URL|https://tvk-6.kz/}} |- | [[Жетісу (телеарна)|Jetisý]] || «„Жетісу“ ТРК» ЖШС{{efn|Жетісу облысының әкімдігі иелік етеді}} || [[Талдықорған]] || ақпараттық-танымдық, отбасылық || қазақша, орысша || [https://zhetysutv.kz/live-kz/ қолжетімді] || {{URL|https://zhetysutv.kz/}} |- | [[77 TV]] || «Kazyna Tau» ЖШС || [[Тараз]] || ақпараттық || қазақша, орысша || || {{URL|https://77tv.kz/}} |- | [[Turkistan (телеарна)|Turkistan]] || «Turkistan Media Holding» ЖШС{{Efn|Түркістан облысының әкімдігі иелік етеді}}|| [[Түркістан (қала)|Түркістан]]|| ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || [https://turkistan.tv/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://turkistan.tv/}} |- | [[Отырар ТВ]] ||«Собкор» ЖШС || [[Шымкент]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || || {{URL|https://kz.otyrar.kz/ otyrar.kz}} |- | [[Айғақ ТВ]] || «„Айғақ“ ТРК» ЖШС|| [[Шымкент]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || || {{URL|https://aigak.kz/}} |- | [[Dombyra (телеарна)|Dombyra]] || «Dombyra Ұлттық Телеарнасы» ЖШС || Алматы || музыкалық || || || |- | [[Zhuldyz TV]] || «Zhuldyz TV Media» ЖШС || Алматы || музыкалық || || || |- | [[MuzLife]] || «MuzLife» ЖШС || Алматы || музыкалық || || || |- |[[Sport Plus Qazaqstan]] |«Спорттық теледидар» ЖШС |Алматы |спорттық |қазақша, орысша |[https://sportplustv.kz/kz/live қолжетімді] |{{URL|https://sportplustv.kz/kz sportplustv.kz}} |- |[[Ассамблея ТВ]] |«Ассамблея ТВ» ЖШС |Астана |ақпараттық, ойын-сауық |қазақша, орысша | | |- |[[Qadam TV]] |Жеке кәсіпкер «Qadam TV» |Алматы |ақпараттық, ойын-сауық |ұйғырша | | |} == Жергілікті жерде таратылатын арналар == Бұл арналар белгілі бір елді мекенде (ауданда) және оның айналасында эфирлік аналогтық жиілік және кабельдік желілерде таратылады.<ref>[https://www.gov.kz/uploads/2023/6/6/2b772948dcea57ee40db42732c89d214_original.435712.doc Реестр отечественных телеканалов]</ref> {| class="wikitable sortable" ! Атауы || Құрылтайшысы || Орналасқан<br />жері |- | [[Арай-Плюс]] || «Арай-Плюс» ЖШС || [[Талдықорған]] |- | [[Миг ТВ]] || «МИГ» өндірістік кооперативі || [[Талғар]] |- | [[Қонаев ТВ]] || «SNi Compani» ЖШС|| [[Қонаев (қала)|Қонаев]] |- | [[Алва ТВ]] || «„АЛВА“ қайырымдылық коммерциялық орталығы» ЖШС || [[Алтай (қала)|Алтай]] |- | [[Риддер ТВ]] || «Риддер-Информ» ЖШС || [[Риддер]] |- | [[Ұлан ТВ]] || «Сұлтан» ЖК || [[Қасым Қайсенов кенті|Қасым Қайсенов]] |- | [[TARAZ 24]] || «TARAZ 24» ЖШС || [[Тараз]] |- | [[Карачаганак ТВ]] || «Телестудия „Карачаганак“» ЖШС || [[Ақсай (Бөрлі ауданы)|Ақсай]] |- | [[ТКТ (телеарна)|ТКТ]] || «„ТКТ“ телекомпаниясы» ЖШС || [[Теміртау]] |- | [[Сфера (телеарна)|Сфера]] || «„СФЕРА“ Телерадиокомпания» ЖШС || [[Теміртау]] |- | [[43 канал]] || «Телекомпания 43 канал» ЖШС || [[Қарағанды]] |- | [[ТВ-29 (телеарна)|ТВ-29]] || «Телекомпания TV-29» ЖШС || [[Теміртау]] |- | [[Твоё ТВ]] || «Телекомпания TV-29» ЖШС || [[Теміртау]] |- | [[Aqsham]] || «AQSHAM telearnasy» ЖК || [[Сәтбаев (қала)|Сәтбаев]] |- | [[БТВ (телеарна)|БТВ]] || «Балхаш ТВ» ЖШС || [[Балқаш (қала)|Балқаш]] |- | [[Акцент (телеарна)|Акцент]] || «Лисаковское телевидение „Акцент“» ЖШС || [[Лисаковск]] |- | [[Рудный дауысы]] || «Rýdnyi media» ЖШС || [[Рудный]] |- | [[ТВС (телеарна, Қазақстан)|ТВС]] || «Соколов-Сарыбай кен-байыту өндірістік бірлестігі» АҚ || [[Рудный]] |- | [[Арқа дидары]] || «Арқа дидары» ЖШС || [[Арқалық (қала)|Арқалық]] |- | [[Серік ТВ]] || «Серік ТВ» ЖШС || [[Әйтеке би кенті|Әйтеке би]] |- | [[Aqtau TV]] || «Caspian Media Service» ЖШС || [[Ақтау]] |- | [[JAŃAÓZEN (телеарна)|JAŃAÓZEN]] || «[[Қазақстан (корпорация)|„Қазақстан“ РТРК]]» АҚ || [[Жаңаөзен]] |- | [[Арта ТВ]] || «АРТА» ЖШС || [[Екібастұз]] |- | [[Аксу ТВ]] || «Ақсу қаласы ақпараттық орталығы» ЖШС || [[Ақсу]] |- | [[Лабрис]] || «ТРК Лабрис-TV Плюс» ЖШС || [[Екібастұз]] |- | [[КТК-7]] || «Коммерческий телевизионный канал» ЖШС || [[Павлодар]] |- | [[Екібастұз қалалық телеарнасы]] || «Екібастұз қалалық телекомпаниясы» мекемесі || [[Екібастұз]] |- | [[Han TV]] || «Тасс-Media» ЖШС || [[Шымкент]] |- | [[Turan-Túrkistan]] || «Тұран-Түркістан» ЖШС|| [[Түркістан (қала)|Түркістан]] |- | [[Арыс толқындары|ART TV]] || «Арыс толқындары» ЖШС || [[Арыс]] |- | [[Sairam TV]] || «Сайрам ақшамы» ЖШС || [[Ақсукент]] |- | [[Санұр (телеарна)|Sanur TV]] || «„Санур" қоғамдық телерадиокомпаниясы» ЖШС || [[Жетісай]] |- | [[Сәт (телеарна)|Сәт]] || «„Сәт“ Медиа-Холдинг» ЖШС || [[Сарыағаш]] |- | [[Икар ТВ]] || «Телескоп» ЖШС || [[Кентау]] |} == Шетелге хабар тарататын арналар == Бұл арналар шетелде хабар жүргiзуге арналған немесе соған бейімделген. {| class="wikitable sortable" ! Атауы || Құрылтайшысы || Орналасқан<br />жері || Тематикасы || Тарату<br />тілі || Тікелей<br />эфир || Сайты |- | [[Jibek Joly (телеарна)|Silk Way]] || [[Қазақстан Республикасы Президентінің телерадиокешені|«ҚР Президентінің телерадиокешені» ШЖҚ РМК]] || Астана || ақпараттық, танымдық || [[қазақ тілі|қазақша]], [[орыс тілі|орысша]], <br />[[ағылшын тілі|ағылшынша]], [[қырғыз тілі|қырғызша]], <br />[[өзбек тілі|өзбекше]], [[түрік тілі|түрікше]] || [https://silkwaytv.kz/ қолжетімді] || {{URL|https://silkwaytv.kz/}} |- | [[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan International]] || «[[Қазақстан (корпорация)|„Қазақстан“ РТРК]]» АҚ || Астана | әмбебап || [[қазақ тілі|қазақша]] || [https://qazaqstan.tv/live қолжетімді] || {{URL|https://qazaqstan.tv/}} |- | [[Balapan (телеарна)|Balapan International]] || «[[Қазақстан (корпорация)|„Қазақстан“ РТРК]]» АҚ || Астана || балалар ||[[қазақ тілі|қазақша]] || [https://balapan.tv/live қолжетімді] || {{URL|https://balapan.tv/}} |} == Шетел арналарының қазақстандық нұсқасы == Аналық арна иелерінің осы арналарда үлесі бар және аналық арнаның мазмұнын ұсынады немесе қазақстандық аудитория үшін мазмұнының бейімделуін қамтамасыз етеді. {| class="wikitable sortable" ! Атауы || Аналық<br />арна || Аналық<br />арнаның<br />сайты || Тематикасы || Тарату<br />тілі || Таратылу<br />уақыты || Тікелей<br />эфир || Сайты |- | [[Мир (телерадиокомпания)|Мир]] || {{ту|ТМД}} [[Мир (телерадиокомпания)|Мир]] || {{URL|https://mirtv.ru/}} || әмбебап || [[Орыс тілі|орысша]] || 24/7 || {{URL|https://onair.mir24.tv/ қолжетімді}} || {{URL|https://mirtv.ru/}} |- | [[Мир (телерадиокомпания)|Мир 24]] || {{ту|ТМД}} [[Мир (телерадиокомпания)|Мир 24]] || {{URL|https://mir24.tv/}} || ақпараттық || [[Орыс тілі|орысша]] || 24/7 || {{URL|https://onair.mir24.tv/ қолжетімді}} || {{URL|https://mir24.tv/}} |- | [[Еуразия бірінші арнасы]] || {{ту|Ресей}} [[Бірінші арна (Ресей)|Первый канал]] || {{URL|http://www.1tv.ru}} || әмбебап || қазақша, орысша || 24/7 || {{URL|https://beetv.kz/ru-KZ/channels/pervyi-kanal-evraziya|қолжетімді}} ||{{URL|https://1tv.kz/kz/}} |- | [[РТР-Планета]] || {{ту|Ресей}} [[Россия-1]] || {{URL|https://vgtrk.ru/russiatv}} || әмбебап || орысша || || ||{{URL|https://vgtrk.ru/rtrplaneta}} |- | [[Первый канал СНГ]] || {{ту|Ресей}} [[Бірінші арна (Ресей)|Первый канал]] || {{URL|http://www.1tv.ru}} || әмбебап || орысша || || || {{URL|https://www.1tv.com/}} |- | [[НТВ Мир]] || {{ту|Ресей}} [[НТВ]] || {{URL|https://www.ntv.ru/}} || әмбебап || орысша || || || |- | [[Камеди Қазақстан]] (ТНТ Қазақстан) || {{ту|Ресей}} [[ТНТ]] || {{URL|https://tnt-online.ru/}} || ойын-сауық || орысша || || || |- | [[Большая Пятница]] (Пятница! International) || {{ту|Ресей}} [[Пятница]] || {{URL|https://friday.ru/}} || ойын-сауық || орысша || || || |- | [[Сетанта Спорт]] || {{ту|Ирландия}} Setanta Sports || {{URL|https://setantasports.com}} || спорттық || [[Орыс тілі|орысша]], [[Ағылшын тілі|ағылшынша]] || || || {{URL|https://setantasports.com/kz/}} |} == Хабар таратуын тоқтатқан арналар == Бұл арналар атауын өзгерткен немесе басқа себептер бойынша эфирге шығуын тоқтатты (бұл тізім толық емес және барлық арнаны қамтымайды). {| class="wikitable sortable" ! Атауы || Құрылтайшысы || Орналасқан<br />жері || Танымы|| Таратылу<br />тілі || Қызмет еткен<br />уақыты || Тарапына ауыстырылған |- | [[Алатау (телеарна)|Алатау]] || [[Қазақстан (корпорация)|“Қазақстан теледидары және радиосы“ республикалық копорациясы]] || [[Алматы]] || || қазақша, ұйғырша || 1984-1999 || [[Хабар (телеарна)|Хабар]] |- | [[Білім (телеарна)|Білім]] || «[[Хабар агенттігі|„Хабар“ агенттігі]]» АҚ || Астана || танымдық || [[қазақ тілі|қазақша]],<br />[[Орыс тілі|орысша]],<br />[[Ағылшын тілі|ағылшынша]] || [[2012 жыл|2012]]—[[2014 жыл|14]] || [[Білім және мәдениет (телеарна)|Білім және Мәдениет]] |- | [[Мәдениет]]|| «[[Қазақстан (корпорация)|„Қазақстан“ РТРК»]] АҚ || Астана || мәдени-ағарту || қазақша, орысша || [[2011 жыл|2011]]—[[2014 жыл|14]] || [[Білім және мәдениет (телеарна)|Білім және Мәдениет]] |- | [[Білім және мәдениет (телеарна)|Білім және Мәдениет]] || «[[Хабар (агенттік)|„Хабар“ агенттігі]]» АҚ || Астана || мәдени-ағарту, танымдық || қазақша, орысша || 2014-16 || - |- | [[Хабар-2]] || «[[Хабар (агенттік)|„Хабар“ агенттігі]]» АҚ || [[Алматы]] || әмбебап || қазақша || 2000-02 || [[EL ARNA (телеарна)|Ел Арна]] |- | [[EL ARNA (телеарна)|Ел Арна]] || «[[Хабар (агенттік)|„Хабар“ агенттігі]]» АҚ || Астана || жастар || қазақша, орысша || [[2000 жыл|2000]]—[[2014 жыл|14]] || [[24KZ]] |- | [[Эра-ТВ]] || «Эра-ТВ» ЖШС|| [[Астана]] || әмбебап || || [[2003 жыл|2003]]—[[2009 жыл|09]] || [[Жетінші арна]] |- | [[Асыл арна]] || «„Асыл арна“ студиясы» ЖШС || Алматы || діни || қазақша, орысша || 2009-21 || - |- | [[TAN (телеарна)|TAN]] || «„ТАН“ ТРК» ЖШС || Алматы || ойын-сауық || қазақша, орысша || 1991-2021 || - |- | [[Комтек]] || || [[Қарағанды]] || || || 199?-94 || [[Интер Караганда]] |- | [[Интер Караганда]] || || [[Қарағанды]] || || || 1994-97 || [[Пятый канал]] |- |[[ТВК]] | |[[Қарағанды]] | | |2003-09 |[[Первый Карагандинский]] |- | [[5 канал (телеарна, Атырау)|5 канал]] || МП «5 канал» || [[Атырау]] || , || || [[1991 жыл|1991]]—[[1995 жыл|95]] || [[Қазақстан-Атырау]] |- | [[7 NEWS (телеарна, Қазақстан)|7 NEWS]] || «Эра-ТВ» ЖШС || Астана || || || || [[7 Kazakhstan]] |- | [[Jastar]] || || || жастар || || || - |- | [[Адал (телеарна)|Адал]] || «Адал ТВ» ЖШС|| [[Атырау]] || , || || [[1998 жыл|1998]]—[[2002 жыл|2002]] || [[31 арна (Қазақстан)|31 арна]] |- | [[Азия+ (телеарна, Қазақстан)|Азия+]] || «Астана-Шоу» || [[Астана]] || || [[қазақ тілі|қазақша]] || || - |- | [[АРТ (телекомпания)|АРТ]] || «Компания „TV-арт“» ЖШС|| [[Қарағанды]] || , || || [[2002 жыл|2002]]—[[2009 жыл|09]] || [[Новое телевидение]] |- | [[Кептер ТВ]] || || [[Алматы]] || , || || [[2009 жыл|2009]]—[[2011 жыл|11]] || - |- | [[Семейный канал]] || || [[Алматы]] || || || ?—[[1996 жыл|96]] || - |- | [[Тотем (телеарна)|Тотем]] || || [[Алматы]] || әмбебап || || [[1994 жыл|94]]—[[1997 жыл|97]] || - |- | [[ТВ М]] || || [[Алматы]] || || || ?—[[1996 жыл|96]] || - |} == Тағы қараңыз == * [[Қазақстан (корпорация)|«Қазақстан» РТРК]] * [[Хабар (агенттік)|«Хабар» агенттігі]] == Ескертпелер == {{notelist}} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қазақстан телеарналары}} [[Санат:Қазақстан телеарналары]] [[Санат:Бұқаралық ақпарат құралдары]] [[Санат:Қазақстан бойынша тізімдер]] 901kw9klmo6gsu2bw2aqtoc32pmq1qu 3391034 3391028 2024-10-15T20:11:01Z Casserium 68287 /* Аймақтарда таратылатын арналар (тегін қолжетімді) */ 3391034 wikitext text/x-wiki Төменде қазіргі уақытта жұмыс істеп тұрған мемлекеттік органдар мен басқа заңды тұлғалар құрып, [[Қазақстан]] заңнамасына сәйкес тіркелген телеарналар тізімі келтірілген. Тізімге ел аумағының басым бөлігінде қолжетімді, сонымен бірге жергілікті маңызы бар арналар енгізілген. == Жалпыұлттық арналар (міндетті, тегін) == Бұл арналар Қазақстан Республикасының аумағында таратылуы міндеттелген. Тізім Ақпарат министрінің бұйрығымен бекітілген.<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V1900018861 «Міндетті теле-, радиоарналар тізбесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Ақпарат және қоғамдық даму министрінің 2019 жылғы 17 маусымдағы № 171 бұйрығы]</ref> {| class="wikitable sortable" ! № || Атауы || Құрылтайшысы || Орналасқан<br />жері || Ашылған жылы || Бұрынғы атауы || Тематикасы || Тарату<br />тілі || Таратылу<br />уақыты || Тікелей<br />эфир || Сайты |- | 1 || [[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan]] || «[[Қазақстан (корпорация)|„Қазақстан“ РТРК]]» АҚ || Астана || 1958 || Қазақстан-1, Қазақстан | әмбебап || қазақша || 22/7 || [https://qazaqstan.tv/live қолжетімді] || {{URL|https://qazaqstan.tv/}} |- | 2 || [[Хабар (телеарна)|Хабар]] || «[[Хабар (агенттік)|„Хабар“ агенттігі]]» АҚ || Астана || 1995 || — || әмбебап || қазақша, орысша || 20/7 || [https://khabar.kz/kk/ba-darlama/onlajn-k-rsetilim қолжетімді] || {{URL|https://khabar.kz/}} |- | 3 || [[24KZ]] || «[[Хабар (агенттік)|„Хабар“ агенттігі]]» АҚ || Астана || 2012 || Хабар 24 | ақпараттық || қазақша, орысша || 24/7 || [https://24.kz/kz/live-24-kz қолжетімді] || {{URL|https://24.kz/}} |- | 4 || [[Balapan (телеарна)|Balapan]] || «[[Қазақстан (корпорация)|„Қазақстан“ РТРК]]» АҚ || Астана || 2010 || Балапан || балалар ||қазақша || 17/7 || [https://balapan.tv/live қолжетімді] || {{URL|https://balapan.tv/}} |- | 5 || [[Abai TV]] || «[[Қазақстан (корпорация)|„Қазақстан“ РТРК]]» АҚ || Астана || 2020 || — || мәдени-ағарту || қазақша, орысша || 17/7 || [https://abaitv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://abaitv.kz/}} |- | 6 || [[Qazsport]] || «[[Қазақстан (корпорация)|„Қазақстан“ РТРК]]» АҚ || Астана || 2013 || Kazsport || спорттық || қазақша, орысша || 18/7 || [https://qazsporttv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://qazsporttv.kz/}} |- | 7 || [[Jibek Joly (телеарна)|Jibek Joly]] || [[Қазақстан Республикасы Президентінің телерадиокешені|«ҚР Президентінің телерадиокешені»]] ШЖҚ РМК || Астана || 2022 || — || әмбебап || қазақша, орысша || 24/7 || [https://jjtv.kz/kk/live қолжетімді] || {{URL|https://jjtv.kz/kk jjtv.kz}} |- | 8 || [[Мир (телерадиокомпания)|Мир]] || «„Мир“ МТРК» ЖАҚ || Мәскеу || 1992 || — || әмбебап || орысша || 24/7 || [https://onair.mir24.tv/?stream_id=3 қолжетімді] || {{URL|https://mirtv.ru/}} |- | 9 || [[Astana TV]] || «Астана қ. теледидары» ЖШС{{efn|[[Nur Media|«Nur Media» ЖШС]] ([[Аманат (партия)|«Amanat»]] партиясының медиахолдингі, 60% үлес) және оның еншілес компаниясы «Рауан Медиа Групп» АҚ (40% үлес) иелік етеді}} || Астана || 1993 || Цесна, АсТВ, Астана || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || 23/7 || [https://www.astanatv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://www.astanatv.kz/}} |- | 10 || [[Almaty TV]] || «„Almaty“ ТРК» АҚ{{efn|Алматы қаласының әкімдігі иелік етеді}} || Алматы || 2000 || ЮСА, Алматы || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || 24/7 || [https://almaty.tv/kz/broadcasting қолжетімді] || {{URL|https://almaty.tv/kz/ almaty.tv}} |- | 11 || [[Еуразия бірінші арнасы|Еуразия]] |«Еуразия+ОРТ» ЖШС{{efn|«Телевизия жаңалықтары агенттігі» ЖШС ([[Қазақстан (корпорация)|«„Қазақстан“ РТРК»]] АҚ еншілес компаниясы, 80% үлес) және ресейлік «[[Бірінші арна (Ресей)|Первый канал]]» АҚ (20% үлес) иелік етеді}} |Алматы || 1997 || ОРТ Қазақстан |ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || 24/7 || [https://beetv.kz/ru-KZ/channels/pervyi-kanal-evraziya қолжетімді] || {{URL|https://1tv.kz/kz/ 1tv.kz}} |- | 12 || [[КТК (телеарна)|КТК]] || «Коммерческий Телевизионный Канал» АҚ{{efn|Ең ірі акционері — «Нұрсұлтан Назарбаев қоры» жеке қоры}} || Алматы || 1991 || — || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || 24/7 || [https://www.ktk.kz/kz/live/ қолжетімді] || {{URL|https://www.ktk.kz/kz/ ktk.kz}} |- | 13 || [[31 арна (Қазақстан)|31 арна]] || «„31 канал“ ТРК» ЖШС{{efn|«Әділдік және өркендеу» қоғамдық қоры иелік етеді}} || Алматы || 1993 || — || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || 24/7 || [https://31.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://31.kz/}} |- | 14 || [[Жетінші арна]] || «„ЭРА“ Телекомпаниясы» ЖШС{{efn|«Media Holding Group» ЖШС иелік етеді}} || Астана || 2003 || Эра-ТВ|| ойын-сауық || қазақша, орысша || 24/7 || [https://tv7.kz/kz/live-kz/ қолжетімді] || {{URL|https://tv7.kz/}} |- | 15 || [[EL ARNA (телеарна)|El Arna]] || «[[Хабар (агенттік)|„Хабар“ агенттігі]]» АҚ|| Астана || 2000 || Хабар-2, Ел Арна || ойын-сауық, фильмдер || қазақша, орысша || 24/7 || [https://elarna.kz/kk/onlinetv қолжетімді] || {{URL|https://elarna.kz/}} |- | 16 || [[Atameken Business]] || «Media Holding „Atameken Business“» ЖШС{{efn|«Нарық сараптамасы және мониторингінің орталығы» ЖШС ([[Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасы|«Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасының]] еншілес компаниясы) және «Almaty Zhas Product» ЖШС иелік етеді}} || Астана || 2016 || Atameken Business Channel || ақпараттық || қазақша, орысша || 24/7 || colspan="2" | {{URL|https://atamekenbusiness.kz/kz atamekenbusiness.kz}} |- | 17 || [[НТК (телеарна)|НТК]] || «Независимый Телевизионный Канал» ЖШС{{efn|«Европа Плюс Казахстан» ЖШС және Нұрәлі Әлиев иелік етеді}} || Алматы || 1997 || А1 || ойын-сауық || қазақша, орысша || 22/7 || [https://www.ntk.kz/kz/Live қолжетімді] || {{URL|https://www.ntk.kz/kz ntk.kz}} |} == Жалпыұлттық арналар (міндетті емес, тегін) == Бұл арналар бірнеше аумақта эфирлік аналогтық жиіліктерде, эфирлік сандық мультиплекс ұлттық операторында, [[OTAU TV]] ұлттық спутниктік хабар тарату желісі («[[Қазтелерадио]]» АҚ), [[ID TV (Қазақстан)|iD TV]] кабельдік желісі («ALACAST» ЖШС және «[[Қазақтелеком]]» АҚ бірлескен кәсіпорны), [[TV Com]] («TV Commerce» ЖШС), басқа спутниктік және кабельдік платформалы желілерде таратылады. {| class="wikitable sortable" ! Атауы || Құрылтайшысы || Орналасқан<br />жері || Тематикасы || Тарату<br />тілі || Таратылу<br />уақыты || Тікелей<br />эфир || Сайты |- | [[Мир (телерадиокомпания)|Мир 24]]|| «Мир» Мемлекетаралық телерадиокомпаниясы || Мәскеу || ақпараттық || [[Орыс тілі|орысша]] || 24/7 || [https://onair.mir24.tv/ қолжетімді] || {{URL|https://mir24.tv/}} |- | [[Munara TV]] || «MUNARA Media Group» ЖШС{{Efn|[[Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы|ҚМДБ]] иелік етеді}}|| Астана || діни || қазақша || || || жоқ |- | [[Turan TV]] || «Тұран ТВ» ЖШС || [[Алматы]] || танымдық || қазақша, орысша || 24/7 || [https://turantv.kz/live.html қолжетімді] || {{URL|http://turantv.kz}} |- | [[Гәкку (телеарна)|Gakku TV]] || «Gakku Media» ЖШС{{efn|«Musan Group» ЖШС құрамына кіреді|name=мусан}} || Алматы || музыкалық || қазақша, орысша || || || {{URL|https://gakku.kz/}} |- | [[Той Думан]] || «Той Думан» ЖШС{{efn|name=мусан}} || Алматы || музыкалық || қазақша || || || {{URL|https://toiduman.kz/}} |- | [[HitTV]] || «ТРК „Shahar“» ЖШС || Алматы || ойын-сауық || қазақша, орысша || || [http://hittv.kz/pryamoj-efir.html қолжетімді] || {{URL|http://hittv.kz/kz/}} |- | [[MuzZone]] || «Телеканал MUZZONE TV» ЖШС || Алматы || музыкалық || қазақша, орысша || 24/7 || [https://muzzone.tv/ қолжетімді] || {{URL|https://muzzone.tv/}} |- | [[InSport]] || «PLAY TV» ЖШС || Астана || спорттық || қазақша, орысша || || ||{{URL|https://insporttv.kz/}} |- | [[InTennis]] || «PLAY TV» ЖШС || Астана || спорттық || қазақша, орысша || || || |- | [[InHockey]] || «PLAY TV» ЖШС || Астана || спорттық || қазақша, орысша || || || |} === «[[Қазақстан (корпорация)|Қазақстан» РТРК]]» АҚ аймақтық филиалдары === {| class="wikitable sortable" ! Атауы || Орналасқан<br />жері || Ашылған жылы || Бұрынғы атауы || Тематикасы || Тарату<br />тілі || Таратылу<br />уақыты || Тікелей<br />эфир || Сайты |- | [[MAŃǴYSTAÝ (телеарна)|MAŃǴYSTAÝ]] || [[Ақтау]] || 1970 || Қазақстан-Ақтау || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://mangystautv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://mangystautv.kz/}} |- | [[AQTÓBE (телеарна)|AQTÓBE]] || [[Ақтөбе]] || 1960 || Қазақстан-Ақтөбе || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://aqtobetv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://aqtobetv.kz/}} |- | [[ATYRAÝ (телеарна)|ATYRAÝ]] || [[Атырау]] || 1990 || Қазақстан-Атырау || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://atyrautv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://atyrautv.kz/}} |- | [[KÓKSHE (телеарна)|KÓKSHE]] || [[Көкшетау]] || 1999 || Қазақстан-Көкшетау || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://kokshetv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://kokshetv.kz/}} |- | [[SARYARQA (телеарна)|SARYARQA]] || [[Қарағанды]] || 1958 || Қазақстан-Қарағанды || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://saryarqatv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://saryarqatv.kz/}} |- | [[QOSTANAI (телеарна)|QOSTANAI]] || [[Қостанай]] || 1991 || Қазақстан-Қостанай || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://qostanaitv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://qostanaitv.kz/}} |- | [[QYZYLORDA (телеарна)|QYZYLORDA]] || [[Қызылорда]] || 1991 || Қазақстан-Қызылорда || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://qyzylordatv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://qyzylordatv.kz/}} |- | [[AQJAIYQ (телеарна)|AQJAIYQ]] || [[Орал]] || 1964 || Қазақстан-Орал || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://aqjaiyqtv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://aqjaiyqtv.kz/}} |- | [[ALTAI (телеарна)|ALTAI]] || [[Өскемен]] || 1958 || Қазақстан-Өскемен || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://altaitv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://altaitv.kz/}} |- | [[ERTIS (телеарна)|ERTIS]] || [[Павлодар]] || 1965 || Қазақстан-Павлодар || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://ertistv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://ertistv.kz/}} |- | [[QYZYLJAR (телеарна)|QYZYLJAR]] || [[Петропавл]] || 1960 || Қазақстан-Петропавл || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://qyzyljartv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://qyzyljartv.kz/}} |- | [[SEMEI (телеарна)|SEMEI]] || [[Семей]] || 1965 || Қазақстан-Семей || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://semeitv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://semeitv.kz/}} |- | [[JAMBYL (телеарна)|JAMBYL]] || [[Тараз]] || 1989 || Қазақстан-Тараз || ақпараттық || қазақша, орысша || 14/7 || [https://jambyltv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://jambyltv.kz/}} |- | [[OŃTÚSTIK (телеарна)|OŃTÚSTIK]] || [[Шымкент]] || 1990 || Қазақстан-Шымкент || ақпараттық || қазақша, орысша, өзбекше || 15/7 || [https://ontustiktv.kz/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://ontustiktv.kz/}} |} == Аймақтарда таратылатын арналар (тегін қолжетімді) == Бұл арналар облыс немесе аймақ аумағында аналогтық жиілікте, сандық мультиплекс операторында және ұлттық кабель желілерінде таратылады. {| class="wikitable sortable" ! Атауы || Құрылтайшысы || Орналасқан<br />жері || Тематикасы || Тарату<br />тілі || Тікелей<br />эфир || Сайты |- | [[Рика-ТВ]] || «„РИКА-ТВ“ Телекомпаниясы» ЖШС || [[Ақтөбе]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || [http://www.rikatv.kz/kz/ қолжетімді] || {{URL|http://www.rikatv.kz/kz/ rikatv.kz}} |- | [[Alatau (телеарна)|Alatau]] || «Алатау-ТВ» ЖШС || Алматы || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || || {{URL|https://alatautv.kz/}} |- | [[Caspian News]] || «Caspian NEWS» ЖШС || [[Атырау]] || ақпараттық || қазақша, орысша || || {{URL|https://cntv.kz/}} |- | [[Ulytau (телеарна)|Ulytau]] || «„ULYTAU“ ОТРК» ЖШС{{efn|Жезқазған қаласының әкімдігі иелік етеді}}|| [[Жезқазған]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || [https://ulytau.tv/tikelej-jefir.html қолжетімді] || {{URL|https://ulytau.tv/}} |- | [[Новое телевидение]] || «„Пропаганда-паблишинг“ баспа үйі» ЖШС || [[Қарағанды]] || ақпараттық || қазақша, орысша || [https://novoetv.kz/smotret-onlajn/ қолжетімді] || {{URL|http://www.novoetv.kz/}} |- | [[5 канал (телеарна, Қарағанды)|Пятый канал]] || «5 канал — KZ» ЖШС || [[Қарағанды]] || ақпараттық || [[қазақ тілі|қазақша]]<br />[[Орыс тілі|орысша]] || || {{URL|https://www.5tv.kz/}} |- | [[Первый Карагандинский]] || «„Қарағанды“ ТРК» ЖШС || [[Қарағанды]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || || {{URL|http://1karagandy.kz}} |- | [[Алау-ТВ]] || «Алау-ТВ» ЖШС || [[Қостанай]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || [https://alautv.kz/tv-onlajn/ қолжетімді] || {{URL|https://kaz.alautv.kz/ alautv.kz}} |- | [[Қоғам ТВ]] || «„Қызылорда“ қоғамдық ТРК» ЖШС || [[Қызылорда]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || || {{URL|https://kogamtv.kz/}} |- | [[ТДК-42]] || «ӨЖК „Серик“» ЖШС || [[Орал]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || [https://tdk42.kz/kk/online-kk/ қолжетімді] || {{URL|https://tdk42.kz/kk/ tdk42.kz}} |- | [[Ирбис ТВ]] || «„Арна“ жарнама-ақпараттық агенттігі» ЖШС || [[Павлодар]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || colspan="2" | {{URL|https://kz.irbistv.kz/ irbistv.kz}} |- | [[МТРК (телеарна)|МТРК]] || «СҚО әкімдігінің муниципалды телерадиоарнасы» ЖШС{{Efn|СҚО әкімдігі иелік етеді}} || [[Петропавл]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша|| [https://mtrk.kz/kz/on-air-online/ қолжетімді] || {{URL|https://mtrk.kz/kz/ mtrk.kz}} |- | [[Первый Северный]] || «Carat-Прогноз» ЖШС{{Efn|"Солтүстік" әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы" АҚ арқылы СҚО әкімдігі иелік етеді}} || [[Петропавл]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || || {{URL|https://1severniy.kz/}} |- | [[ТВК-6]] ||«Байуаков ТВК-6» ЖШС|| [[Семей]] || ақпараттық || қазақша, орысша || || {{URL|https://tvk-6.kz/}} |- | [[Жетісу (телеарна)|Jetisý]] || «„Жетісу“ ТРК» ЖШС{{efn|Жетісу облысының әкімдігі иелік етеді}} || [[Талдықорған]] || ақпараттық-танымдық, отбасылық || қазақша, орысша || [https://zhetysutv.kz/live-kz/ қолжетімді] || {{URL|https://zhetysutv.kz/}} |- | [[77 TV]] || «Kazyna Tau» ЖШС || [[Тараз]] || ақпараттық || қазақша, орысша || || {{URL|https://77tv.kz/}} |- | [[Turkistan (телеарна)|Turkistan]] || «Turkistan Media Holding» ЖШС{{Efn|Түркістан облысының әкімдігі иелік етеді}}|| [[Түркістан (қала)|Түркістан]]|| ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || [https://turkistan.tv/kz/live қолжетімді] || {{URL|https://turkistan.tv/}} |- | [[Отырар ТВ]] ||«Собкор» ЖШС || [[Шымкент]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || || {{URL|https://kz.otyrar.kz/ otyrar.kz}} |- | [[Айғақ ТВ]] || «„Айғақ“ ТРК» ЖШС|| [[Шымкент]] || ақпараттық, ойын-сауық || қазақша, орысша || || {{URL|https://aigak.kz/}} |- | [[Dombyra (телеарна)|Dombyra]] || «Dombyra Ұлттық Телеарнасы» ЖШС || Алматы || музыкалық || || || |- | [[Zhuldyz TV]] || «Zhuldyz TV Media» ЖШС || Алматы || музыкалық || || || |- | [[MuzLife]] || «MuzLife» ЖШС || Алматы || музыкалық || || || |- |[[Sport Plus Qazaqstan]] |«Спорттық теледидар» ЖШС |Алматы |спорттық |қазақша, орысша |[https://sportplustv.kz/kz/live қолжетімді] |{{URL|https://sportplustv.kz/kz sportplustv.kz}} |- |[[Ассамблея ТВ]] |«Ассамблея ТВ» ЖШС |Астана |ақпараттық, ойын-сауық |қазақша, орысша | | |- |[[Qadam TV]] |Жеке кәсіпкер «Qadam TV» |Алматы |ақпараттық, ойын-сауық |ұйғырша | | |} == Жергілікті жерде таратылатын арналар == Бұл арналар белгілі бір елді мекенде (ауданда) және оның айналасында эфирлік аналогтық жиілік және кабельдік желілерде таратылады.<ref>[https://www.gov.kz/uploads/2023/6/6/2b772948dcea57ee40db42732c89d214_original.435712.doc Реестр отечественных телеканалов]</ref> {| class="wikitable sortable" ! Атауы || Құрылтайшысы || Орналасқан<br />жері |- | [[Арай-Плюс]] || «Арай-Плюс» ЖШС || [[Талдықорған]] |- | [[Миг ТВ]] || «МИГ» өндірістік кооперативі || [[Талғар]] |- | [[Қонаев ТВ]] || «SNi Compani» ЖШС|| [[Қонаев (қала)|Қонаев]] |- | [[Алва ТВ]] || «„АЛВА“ қайырымдылық коммерциялық орталығы» ЖШС || [[Алтай (қала)|Алтай]] |- | [[Риддер ТВ]] || «Риддер-Информ» ЖШС || [[Риддер]] |- | [[Ұлан ТВ]] || «Сұлтан» ЖК || [[Қасым Қайсенов кенті|Қасым Қайсенов]] |- | [[TARAZ 24]] || «TARAZ 24» ЖШС || [[Тараз]] |- | [[Карачаганак ТВ]] || «Телестудия „Карачаганак“» ЖШС || [[Ақсай (Бөрлі ауданы)|Ақсай]] |- | [[ТКТ (телеарна)|ТКТ]] || «„ТКТ“ телекомпаниясы» ЖШС || [[Теміртау]] |- | [[Сфера (телеарна)|Сфера]] || «„СФЕРА“ Телерадиокомпания» ЖШС || [[Теміртау]] |- | [[43 канал]] || «Телекомпания 43 канал» ЖШС || [[Қарағанды]] |- | [[ТВ-29 (телеарна)|ТВ-29]] || «Телекомпания TV-29» ЖШС || [[Теміртау]] |- | [[Твоё ТВ]] || «Телекомпания TV-29» ЖШС || [[Теміртау]] |- | [[Aqsham]] || «AQSHAM telearnasy» ЖК || [[Сәтбаев (қала)|Сәтбаев]] |- | [[БТВ (телеарна)|БТВ]] || «Балхаш ТВ» ЖШС || [[Балқаш (қала)|Балқаш]] |- | [[Акцент (телеарна)|Акцент]] || «Лисаковское телевидение „Акцент“» ЖШС || [[Лисаковск]] |- | [[Рудный дауысы]] || «Rýdnyi media» ЖШС || [[Рудный]] |- | [[ТВС (телеарна, Қазақстан)|ТВС]] || «Соколов-Сарыбай кен-байыту өндірістік бірлестігі» АҚ || [[Рудный]] |- | [[Арқа дидары]] || «Арқа дидары» ЖШС || [[Арқалық (қала)|Арқалық]] |- | [[Серік ТВ]] || «Серік ТВ» ЖШС || [[Әйтеке би кенті|Әйтеке би]] |- | [[Aqtau TV]] || «Caspian Media Service» ЖШС || [[Ақтау]] |- | [[JAŃAÓZEN (телеарна)|JAŃAÓZEN]] || «[[Қазақстан (корпорация)|„Қазақстан“ РТРК]]» АҚ || [[Жаңаөзен]] |- | [[Арта ТВ]] || «АРТА» ЖШС || [[Екібастұз]] |- | [[Аксу ТВ]] || «Ақсу қаласы ақпараттық орталығы» ЖШС || [[Ақсу]] |- | [[Лабрис]] || «ТРК Лабрис-TV Плюс» ЖШС || [[Екібастұз]] |- | [[КТК-7]] || «Коммерческий телевизионный канал» ЖШС || [[Павлодар]] |- | [[Екібастұз қалалық телеарнасы]] || «Екібастұз қалалық телекомпаниясы» мекемесі || [[Екібастұз]] |- | [[Han TV]] || «Тасс-Media» ЖШС || [[Шымкент]] |- | [[Turan-Túrkistan]] || «Тұран-Түркістан» ЖШС|| [[Түркістан (қала)|Түркістан]] |- | [[Арыс толқындары|ART TV]] || «Арыс толқындары» ЖШС || [[Арыс]] |- | [[Sairam TV]] || «Сайрам ақшамы» ЖШС || [[Ақсукент]] |- | [[Санұр (телеарна)|Sanur TV]] || «„Санур" қоғамдық телерадиокомпаниясы» ЖШС || [[Жетісай]] |- | [[Сәт (телеарна)|Сәт]] || «„Сәт“ Медиа-Холдинг» ЖШС || [[Сарыағаш]] |- | [[Икар ТВ]] || «Телескоп» ЖШС || [[Кентау]] |} == Шетелге хабар тарататын арналар == Бұл арналар шетелде хабар жүргiзуге арналған немесе соған бейімделген. {| class="wikitable sortable" ! Атауы || Құрылтайшысы || Орналасқан<br />жері || Тематикасы || Тарату<br />тілі || Тікелей<br />эфир || Сайты |- | [[Jibek Joly (телеарна)|Silk Way]] || [[Қазақстан Республикасы Президентінің телерадиокешені|«ҚР Президентінің телерадиокешені» ШЖҚ РМК]] || Астана || ақпараттық, танымдық || [[қазақ тілі|қазақша]], [[орыс тілі|орысша]], <br />[[ағылшын тілі|ағылшынша]], [[қырғыз тілі|қырғызша]], <br />[[өзбек тілі|өзбекше]], [[түрік тілі|түрікше]] || [https://silkwaytv.kz/ қолжетімді] || {{URL|https://silkwaytv.kz/}} |- | [[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan International]] || «[[Қазақстан (корпорация)|„Қазақстан“ РТРК]]» АҚ || Астана | әмбебап || [[қазақ тілі|қазақша]] || [https://qazaqstan.tv/live қолжетімді] || {{URL|https://qazaqstan.tv/}} |- | [[Balapan (телеарна)|Balapan International]] || «[[Қазақстан (корпорация)|„Қазақстан“ РТРК]]» АҚ || Астана || балалар ||[[қазақ тілі|қазақша]] || [https://balapan.tv/live қолжетімді] || {{URL|https://balapan.tv/}} |} == Шетел арналарының қазақстандық нұсқасы == Аналық арна иелерінің осы арналарда үлесі бар және аналық арнаның мазмұнын ұсынады немесе қазақстандық аудитория үшін мазмұнының бейімделуін қамтамасыз етеді. {| class="wikitable sortable" ! Атауы || Аналық<br />арна || Аналық<br />арнаның<br />сайты || Тематикасы || Тарату<br />тілі || Таратылу<br />уақыты || Тікелей<br />эфир || Сайты |- | [[Мир (телерадиокомпания)|Мир]] || {{ту|ТМД}} [[Мир (телерадиокомпания)|Мир]] || {{URL|https://mirtv.ru/}} || әмбебап || [[Орыс тілі|орысша]] || 24/7 || {{URL|https://onair.mir24.tv/ қолжетімді}} || {{URL|https://mirtv.ru/}} |- | [[Мир (телерадиокомпания)|Мир 24]] || {{ту|ТМД}} [[Мир (телерадиокомпания)|Мир 24]] || {{URL|https://mir24.tv/}} || ақпараттық || [[Орыс тілі|орысша]] || 24/7 || {{URL|https://onair.mir24.tv/ қолжетімді}} || {{URL|https://mir24.tv/}} |- | [[Еуразия бірінші арнасы]] || {{ту|Ресей}} [[Бірінші арна (Ресей)|Первый канал]] || {{URL|http://www.1tv.ru}} || әмбебап || қазақша, орысша || 24/7 || {{URL|https://beetv.kz/ru-KZ/channels/pervyi-kanal-evraziya|қолжетімді}} ||{{URL|https://1tv.kz/kz/}} |- | [[РТР-Планета]] || {{ту|Ресей}} [[Россия-1]] || {{URL|https://vgtrk.ru/russiatv}} || әмбебап || орысша || || ||{{URL|https://vgtrk.ru/rtrplaneta}} |- | [[Первый канал СНГ]] || {{ту|Ресей}} [[Бірінші арна (Ресей)|Первый канал]] || {{URL|http://www.1tv.ru}} || әмбебап || орысша || || || {{URL|https://www.1tv.com/}} |- | [[НТВ Мир]] || {{ту|Ресей}} [[НТВ]] || {{URL|https://www.ntv.ru/}} || әмбебап || орысша || || || |- | [[Камеди Қазақстан]] (ТНТ Қазақстан) || {{ту|Ресей}} [[ТНТ]] || {{URL|https://tnt-online.ru/}} || ойын-сауық || орысша || || || |- | [[Большая Пятница]] (Пятница! International) || {{ту|Ресей}} [[Пятница]] || {{URL|https://friday.ru/}} || ойын-сауық || орысша || || || |- | [[Сетанта Спорт]] || {{ту|Ирландия}} Setanta Sports || {{URL|https://setantasports.com}} || спорттық || [[Орыс тілі|орысша]], [[Ағылшын тілі|ағылшынша]] || || || {{URL|https://setantasports.com/kz/}} |} == Хабар таратуын тоқтатқан арналар == Бұл арналар атауын өзгерткен немесе басқа себептер бойынша эфирге шығуын тоқтатты (бұл тізім толық емес және барлық арнаны қамтымайды). {| class="wikitable sortable" ! Атауы || Құрылтайшысы || Орналасқан<br />жері || Танымы|| Таратылу<br />тілі || Қызмет еткен<br />уақыты || Тарапына ауыстырылған |- | [[Алатау (телеарна)|Алатау]] || [[Қазақстан (корпорация)|“Қазақстан теледидары және радиосы“ республикалық копорациясы]] || [[Алматы]] || || қазақша, ұйғырша || 1984-1999 || [[Хабар (телеарна)|Хабар]] |- | [[Білім (телеарна)|Білім]] || «[[Хабар агенттігі|„Хабар“ агенттігі]]» АҚ || Астана || танымдық || [[қазақ тілі|қазақша]],<br />[[Орыс тілі|орысша]],<br />[[Ағылшын тілі|ағылшынша]] || [[2012 жыл|2012]]—[[2014 жыл|14]] || [[Білім және мәдениет (телеарна)|Білім және Мәдениет]] |- | [[Мәдениет]]|| «[[Қазақстан (корпорация)|„Қазақстан“ РТРК»]] АҚ || Астана || мәдени-ағарту || қазақша, орысша || [[2011 жыл|2011]]—[[2014 жыл|14]] || [[Білім және мәдениет (телеарна)|Білім және Мәдениет]] |- | [[Білім және мәдениет (телеарна)|Білім және Мәдениет]] || «[[Хабар (агенттік)|„Хабар“ агенттігі]]» АҚ || Астана || мәдени-ағарту, танымдық || қазақша, орысша || 2014-16 || - |- | [[Хабар-2]] || «[[Хабар (агенттік)|„Хабар“ агенттігі]]» АҚ || [[Алматы]] || әмбебап || қазақша || 2000-02 || [[EL ARNA (телеарна)|Ел Арна]] |- | [[EL ARNA (телеарна)|Ел Арна]] || «[[Хабар (агенттік)|„Хабар“ агенттігі]]» АҚ || Астана || жастар || қазақша, орысша || [[2000 жыл|2000]]—[[2014 жыл|14]] || [[24KZ]] |- | [[Эра-ТВ]] || «Эра-ТВ» ЖШС|| [[Астана]] || әмбебап || || [[2003 жыл|2003]]—[[2009 жыл|09]] || [[Жетінші арна]] |- | [[Асыл арна]] || «„Асыл арна“ студиясы» ЖШС || Алматы || діни || қазақша, орысша || 2009-21 || - |- | [[TAN (телеарна)|TAN]] || «„ТАН“ ТРК» ЖШС || Алматы || ойын-сауық || қазақша, орысша || 1991-2021 || - |- | [[Комтек]] || || [[Қарағанды]] || || || 199?-94 || [[Интер Караганда]] |- | [[Интер Караганда]] || || [[Қарағанды]] || || || 1994-97 || [[Пятый канал]] |- |[[ТВК]] | |[[Қарағанды]] | | |2003-09 |[[Первый Карагандинский]] |- | [[5 канал (телеарна, Атырау)|5 канал]] || МП «5 канал» || [[Атырау]] || , || || [[1991 жыл|1991]]—[[1995 жыл|95]] || [[Қазақстан-Атырау]] |- | [[7 NEWS (телеарна, Қазақстан)|7 NEWS]] || «Эра-ТВ» ЖШС || Астана || || || || [[7 Kazakhstan]] |- | [[Jastar]] || || || жастар || || || - |- | [[Адал (телеарна)|Адал]] || «Адал ТВ» ЖШС|| [[Атырау]] || , || || [[1998 жыл|1998]]—[[2002 жыл|2002]] || [[31 арна (Қазақстан)|31 арна]] |- | [[Азия+ (телеарна, Қазақстан)|Азия+]] || «Астана-Шоу» || [[Астана]] || || [[қазақ тілі|қазақша]] || || - |- | [[АРТ (телекомпания)|АРТ]] || «Компания „TV-арт“» ЖШС|| [[Қарағанды]] || , || || [[2002 жыл|2002]]—[[2009 жыл|09]] || [[Новое телевидение]] |- | [[Кептер ТВ]] || || [[Алматы]] || , || || [[2009 жыл|2009]]—[[2011 жыл|11]] || - |- | [[Семейный канал]] || || [[Алматы]] || || || ?—[[1996 жыл|96]] || - |- | [[Тотем (телеарна)|Тотем]] || || [[Алматы]] || әмбебап || || [[1994 жыл|94]]—[[1997 жыл|97]] || - |- | [[ТВ М]] || || [[Алматы]] || || || ?—[[1996 жыл|96]] || - |} == Тағы қараңыз == * [[Қазақстан (корпорация)|«Қазақстан» РТРК]] * [[Хабар (агенттік)|«Хабар» агенттігі]] == Ескертпелер == {{notelist}} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қазақстан телеарналары}} [[Санат:Қазақстан телеарналары]] [[Санат:Бұқаралық ақпарат құралдары]] [[Санат:Қазақстан бойынша тізімдер]] 4h2btd4viug4ildo5ifwg40w97cb31x Талқылау:Аштық 1 338683 3391056 1284951 2024-10-16T04:22:09Z 95.82.114.250 /* аштық */ жаңа бөлім 3391056 wikitext text/x-wiki == аштық == Адамдардың, елдердің аштық мәселесі [[Арнайы:Үлесі/95.82.114.250|95.82.114.250]] 09:22, 2024 ж. қазанның 16 (+05) lekoqw0bxpcto51xsw6uu0h8koppbfp 3391057 3391056 2024-10-16T04:24:10Z Nurtenge 93712 [[Special:Contributions/95.82.114.250|95.82.114.250]] ([[User talk:95.82.114.250|т]]) өңдемелерінен [[User:BolatbekBot|BolatbekBot]] соңғы нұсқасына қайтарды 1284951 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 Уикипедия:Белсенді қатысушылар 4 492279 3390903 3390723 2024-10-15T12:00:03Z Jembot 36112 Bot: Рейтингті жаңарту 3390903 wikitext text/x-wiki {{/begin|200}} |- | 1 || [[User:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] || [[Special:Contributions/Мықтыбек Оразтайұлы|{{formatnum:1622}}]] || {{Permissions|Мықтыбек Оразтайұлы}} |- | 2 || [[User:Мағыпар|Мағыпар]] || [[Special:Contributions/Мағыпар|{{formatnum:1150}}]] || {{Permissions|Мағыпар}} |- | 3 || [[User:Casserium|Casserium]] || [[Special:Contributions/Casserium|{{formatnum:1034}}]] || {{Permissions|Casserium}} |- | 4 || [[User:1nter pares|1nter pares]] || [[Special:Contributions/1nter pares|{{formatnum:564}}]] || {{Permissions|1nter pares}} |- | 5 || [[User:Kaiyr|Kaiyr]] || [[Special:Contributions/Kaiyr|{{formatnum:470}}]] || {{Permissions|Kaiyr}} |- | 6 || [[User:Орел Карл|Орел Карл]] || [[Special:Contributions/Орел Карл|{{formatnum:316}}]] || {{Permissions|Орел Карл}} |- | 7 || [[User:ShadZ01|ShadZ01]] || [[Special:Contributions/ShadZ01|{{formatnum:267}}]] || {{Permissions|ShadZ01}} |- | 8 || [[User:Салиха|Салиха]] || [[Special:Contributions/Салиха|{{formatnum:188}}]] || {{Permissions|Салиха}} |- | 9 || [[User:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] || [[Special:Contributions/Шайнүсіп|{{formatnum:145}}]] || {{Permissions|Шайнүсіп}} |- | 10 || [[User:Nurtenge|Nurtenge]] || [[Special:Contributions/Nurtenge|{{formatnum:144}}]] || {{Permissions|Nurtenge}} |- | 11 || [[User:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] || [[Special:Contributions/Muzaffar Turgunov|{{formatnum:139}}]] || {{Permissions|Muzaffar Turgunov}} |- | 12 || [[User:Kasymov|Kasymov]] || [[Special:Contributions/Kasymov|{{formatnum:124}}]] || {{Permissions|Kasymov}} |- | 13 || [[User:Syrymzhan|Syrymzhan]] || [[Special:Contributions/Syrymzhan|{{formatnum:95}}]] || {{Permissions|Syrymzhan}} |- | 14 || [[User:Ismukhammed|Ismukhammed]] || [[Special:Contributions/Ismukhammed|{{formatnum:93}}]] || {{Permissions|Ismukhammed}} |- | 15 || [[User:Makenzis|Makenzis]] || [[Special:Contributions/Makenzis|{{formatnum:73}}]] || {{Permissions|Makenzis}} |- | 16 || [[User:Кусманов Альтаир|Кусманов Альтаир]] || [[Special:Contributions/Кусманов Альтаир|{{formatnum:66}}]] || {{Permissions|Кусманов Альтаир}} |- | 17 || [[User:Kas77777|Kas77777]] || [[Special:Contributions/Kas77777|{{formatnum:60}}]] || {{Permissions|Kas77777}} |- | 18 || [[User:Akaan327|Akaan327]] || [[Special:Contributions/Akaan327|{{formatnum:51}}]] || {{Permissions|Akaan327}} |- | 19 || [[User:Зейнеп Молдаш|Зейнеп Молдаш]] || [[Special:Contributions/Зейнеп Молдаш|{{formatnum:48}}]] || {{Permissions|Зейнеп Молдаш}} |- | 20 || [[User:Тұран|Тұран]] || [[Special:Contributions/Тұран|{{formatnum:46}}]] || {{Permissions|Тұран}} |- | 21 || [[User:Malik Nursultan B|Malik Nursultan B]] || [[Special:Contributions/Malik Nursultan B|{{formatnum:43}}]] || {{Permissions|Malik Nursultan B}} |- | 22 || [[User:JellFisher|JellFisher]] || [[Special:Contributions/JellFisher|{{formatnum:41}}]] || {{Permissions|JellFisher}} |- | 23 || [[User:Fornax|Fornax]] || [[Special:Contributions/Fornax|{{formatnum:39}}]] || {{Permissions|Fornax}} |- | 24 || [[User:IL68|IL68]] || [[Special:Contributions/IL68|{{formatnum:34}}]] || {{Permissions|IL68}} |- | 25 || [[User:Айжанкааа|Айжанкааа]] || [[Special:Contributions/Айжанкааа|{{formatnum:33}}]] || {{Permissions|Айжанкааа}} |- | 26 || [[User:Каипов Бекжан|Каипов Бекжан]] || [[Special:Contributions/Каипов Бекжан|{{formatnum:32}}]] || {{Permissions|Каипов Бекжан}} |- | 27 || [[User:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] || [[Special:Contributions/Ерден Карсыбеков|{{formatnum:27}}]] || {{Permissions|Ерден Карсыбеков}} |- | 28 || [[User:KoishymanovaG|KoishymanovaG]] || [[Special:Contributions/KoishymanovaG|{{formatnum:26}}]] || {{Permissions|KoishymanovaG}} |- | 29 || [[User:Gliwi|Gliwi]] || [[Special:Contributions/Gliwi|{{formatnum:26}}]] || {{Permissions|Gliwi}} |- | 30 || [[User:Рахман999|Рахман999]] || [[Special:Contributions/Рахман999|{{formatnum:22}}]] || {{Permissions|Рахман999}} |- | 31 || [[User:TolegenulyAdylkadyr|TolegenulyAdylkadyr]] || [[Special:Contributions/TolegenulyAdylkadyr|{{formatnum:20}}]] || {{Permissions|TolegenulyAdylkadyr}} |- | 32 || [[User:Aigerimamirgali|Aigerimamirgali]] || [[Special:Contributions/Aigerimamirgali|{{formatnum:18}}]] || {{Permissions|Aigerimamirgali}} |- | 33 || [[User:NazerkeKenzhebay21nis|NazerkeKenzhebay21nis]] || [[Special:Contributions/NazerkeKenzhebay21nis|{{formatnum:17}}]] || {{Permissions|NazerkeKenzhebay21nis}} |- | 34 || [[User:Simplyhuman05|Simplyhuman05]] || [[Special:Contributions/Simplyhuman05|{{formatnum:14}}]] || {{Permissions|Simplyhuman05}} |- | 35 || [[User:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] || [[Special:Contributions/Еститін Азамат|{{formatnum:14}}]] || {{Permissions|Еститін Азамат}} |- | 36 || [[User:MainDirector|MainDirector]] || [[Special:Contributions/MainDirector|{{formatnum:13}}]] || {{Permissions|MainDirector}} |- | 37 || [[User:Daniyal.aidarov5|Daniyal.aidarov5]] || [[Special:Contributions/Daniyal.aidarov5|{{formatnum:12}}]] || {{Permissions|Daniyal.aidarov5}} |- | 38 || [[User:Cupidyucky|Cupidyucky]] || [[Special:Contributions/Cupidyucky|{{formatnum:11}}]] || {{Permissions|Cupidyucky}} |- | 39 || [[User:ДолбоЯщер|ДолбоЯщер]] || [[Special:Contributions/ДолбоЯщер|{{formatnum:10}}]] || {{Permissions|ДолбоЯщер}} |- | 40 || [[User:Bokeibalasy1987|Bokeibalasy1987]] || [[Special:Contributions/Bokeibalasy1987|{{formatnum:10}}]] || {{Permissions|Bokeibalasy1987}} |- | 41 || [[User:YiFeiBot|YiFeiBot]] || [[Special:Contributions/YiFeiBot|{{formatnum:10}}]] || {{Permissions|YiFeiBot}} |- | 42 || [[User:Ashina|Ashina]] || [[Special:Contributions/Ashina|{{formatnum:10}}]] || {{Permissions|Ashina}} {{/end}} efz5bfkg3684rbpd5e5zrt4p6ljaw2e Найнук 0 506041 3391105 2369206 2024-10-16T06:49:05Z 1nter pares 146705 3391105 wikitext text/x-wiki '''Найнук''' (қазақша - айна, шар айна) — [[курд]] халқының әуесқой [[ән]]-[[би]] ансамблі. Ол 1983 жылы [[Жамбыл облысы]]ның Жамбыл ауд-ндағы Жамбыл атындағы к-зда ұйымдастырылды. Әуесқой [[ансамбль]] құрамында [[мектеп]] оқушылыры, жұмысшылар мен колхозшылар - әншілер Б. Қудиаров, А, Хаджиев, зурнашы Хасаналиев т.б бар. Оның репертуарынан курд және қазақ халқының ән-күйлері мен билері орын алды. Бұл ансамбльдің коллективі 1986 жылы [[Алматы]]да болып, [[Қазақ]] телевизиясы арқылы өнер көрсетті.<ref>Қазақ ССР - 4 томдық қысқаша энциклопедия./Бас редактор Р.Н. Нұрғалиев; Алматы; Қазақ Совет Энциклопедиясы. Бас. редак. 1989 ISBN 5-89 800-009-7</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} hzcllkqc81qdiwucfyrzwo0ej96nrz9 Жасыбай Өмірұлы 0 506135 3391049 2231068 2024-10-16T00:36:51Z Xqbot 3358 Бот: Шынжырлы айдатуды түзетті → [[Жасыбай батыр Өмірұлы]] 3391049 wikitext text/x-wiki #АЙДАУ [[Жасыбай батыр Өмірұлы]] 6hlh1pi0sdwibghc4aile7c6anilpmq Ангилья 0 518702 3391135 2694428 2024-10-16T08:28:58Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 3391135 wikitext text/x-wiki {{Мемлекет |Қазақша атауы = Ангилья |Шынайы атауы = {{lang-en|Anguilla}} |Атау септігі = |Елтаңба = Coat of Arms of Anguilla.svg |Байрақ = Flag of Anguilla.svg |Ұраны = |Әнұранның аты = "Күш және шыдамдылық" |Аудио = |lat_dir = N | lat_deg = 18 |lat_min = 13 |lat_sec = 00 |lon_dir = W | lon_deg = 63 |lon_min = 03 |lon_sec = 00 |region = AI |CoordScale = 100000 |Картада = Anguilla_in_United_Kingdom.svg |карта тақырыбы = |Картада2 = |Үкімет түрі = [[Британияның теңіздің арғы жағындағы аймақтары]] |Құрылды = |Тәуелсіздік күні = |Тәуелсіздігін алды = |Тілі = [[ағылшын тілі]] |Мемлекеттік діні = [[христиандық]] |Астанасы = [[Валли (Ангилья)|Валли]] |Ірі қаласы = Валли |Басшы қызметі = [[Британ монархтарының тізімі|Патшайым]]<br />Губернаторы<br />Премьер-министрі |Басшылары = [[II Елизавета]]<br />Кристина Скотт<br />Виктор Бэнкс |Жер аумағы = 91 |Жер аумағы бойынша орны = |Судың үлесі = |Этнохороним = |Жұрты = 14 764 |Халық саны бойынша орны = |Сарап жылы = 2016 |Санақ бойынша халық саны = 13 452 |Санақ жылы = 2011 |Халық тығыздығы = 132 |Тығыздық бойынша орны = |ЖІӨ = |ЖІӨ сараптаған жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққандағы ЖІӨ = |Жан басына шаққандағы ЖІӨ бойынша орны = |ЖІӨ (АҚТ) = 311&nbsp;млн.<ref name="UN Data">{{cite web |url=http://data.un.org/CountryProfile.aspx?crName=Anguilla |title=UN Data |accessdate=7 January 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161230131850/http://data.un.org/CountryProfile.aspx?crName=Anguilla |archive-date=30 December 2016 |dead-url=no |df=dmy-all }}</ref> |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы = 2014 |ЖІӨ (АҚТ) орны = |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) = 29,493.3 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны = |ЖІӨ (номинал) = |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы = |ЖІӨ (номинал)бойынша орны = |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) = |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны = |АДИ = |АДИ жылдық есебі = |АДИ бойынша орны = |АДИ деңгейі = |Әуе компаниясы = |Валютасы = [[Шығыс кариб доллары]] |Интернет үйшігі = [[.ai]] |ISO = |Телефон коды = 1-264 |Уақыт белдеуі = UTC-4 |Түсініктемелер = }} '''Ангилья''' ({{lang-en|Anguilla}}) — [[Ұлыбритания|Ұлыбританияның]] теңіздегі иеліктерінің бірі, Өзін-өзі басқара алады. [[Кариб теңізі|Кариб]] бассейнінде орналасқан. Аумағы 91 мың шаршы шақырым, халқының саны 18 090 (2020). Мемлекеттік тілі - ағылшын тілі. Астанасы — [[Валли (Ангилья)|Валли]] қаласы. Елді губернатор басқарады. == Әкімшілік бөлінісі == Барлығы 14 аудан бар: {| class="wikitable" !№ !Аудан !Түпнұсқа атауы !Халқы. (2011) |- |1 |Блоуинг-Пойнт |Blowing Point |825 |- |2 |Ист-Энд |East End |661 |- |3 |Джордж-Хилл |George Hill |1124 |- |4 |Айленд-Харбор |Island Harbour |963 |- |5 |Норт-Хилл |North Hill |444 |- |6 |Норт-Сайд |North Side |1514 |- |7 |Санди-Граунд |Sandy Ground |252 |- |8 |Санди-Хилл |Sandy Hill |633 |- |9 |Саут-Хилл |South Hill |1689 |- |10 |Стони-Граунд |Stoney Ground |1577 |- |11 |Те-Фаррингтон |The Farrington |629 |- |12 |Те-Куортер |The Quarter |1079 |- |13 |Валли |The Valley |1298 |- |14 |Уэст-Энд |West End |884 |- | |Барлығы | |13 572 |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * http://theanguillian.com/ {{Сыртқы сілтемелер}}{{Солтүстік Америка елдері}} {{OECS}} {{КАРИКОМ}} {{Құрама Патшалық}} {{Тәуелді аймақтар}} {{stub}} [[Санат:Ангилья|*]] [[Санат:Ағылшын тілді елдер мен аумақтар]] spma6v40et3gsdjn3i8cvykv41attm2 3391136 3391135 2024-10-16T08:32:59Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 3391136 wikitext text/x-wiki {{Мемлекет |Қазақша атауы = Ангилья |Шынайы атауы = {{lang-en|Anguilla}} |Атау септігі = |Елтаңба = Coat of Arms of Anguilla.svg |Байрақ = Flag of Anguilla.svg |Ұраны = |Әнұранның аты = "Күш және шыдамдылық" |Аудио = |lat_dir = N | lat_deg = 18 |lat_min = 13 |lat_sec = 00 |lon_dir = W | lon_deg = 63 |lon_min = 03 |lon_sec = 00 |region = AI |CoordScale = 100000 |Картада = Anguilla_in_United_Kingdom.svg |карта тақырыбы = |Картада2 = |Үкімет түрі = [[Британияның теңіздің арғы жағындағы аймақтары]] |Құрылды = |Тәуелсіздік күні = |Тәуелсіздігін алды = |Тілі = [[ағылшын тілі]] |Мемлекеттік діні = [[христиандық]] |Астанасы = [[Валли (Ангилья)|Валли]] |Ірі қаласы = Валли |Басшы қызметі = [[Британ монархтарының тізімі|Патшайым]]<br />Губернаторы<br />Премьер-министрі |Басшылары = [[II Елизавета]]<br />Кристина Скотт<br />Виктор Бэнкс |Жер аумағы = 91 |Жер аумағы бойынша орны = |Судың үлесі = |Этнохороним = |Жұрты = 14 764 |Халық саны бойынша орны = |Сарап жылы = 2016 |Санақ бойынша халық саны = 13 452 |Санақ жылы = 2011 |Халық тығыздығы = 132 |Тығыздық бойынша орны = |ЖІӨ = |ЖІӨ сараптаған жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққандағы ЖІӨ = |Жан басына шаққандағы ЖІӨ бойынша орны = |ЖІӨ (АҚТ) = 311&nbsp;млн.<ref name="UN Data">{{cite web |url=http://data.un.org/CountryProfile.aspx?crName=Anguilla |title=UN Data |accessdate=7 January 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161230131850/http://data.un.org/CountryProfile.aspx?crName=Anguilla |archive-date=30 December 2016 |dead-url=no |df=dmy-all }}</ref> |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы = 2014 |ЖІӨ (АҚТ) орны = |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) = 29,493.3 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны = |ЖІӨ (номинал) = |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы = |ЖІӨ (номинал)бойынша орны = |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) = |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны = |АДИ = |АДИ жылдық есебі = |АДИ бойынша орны = |АДИ деңгейі = |Әуе компаниясы = |Валютасы = [[Шығыс кариб доллары]] |Интернет үйшігі = [[.ai]] |ISO = |Телефон коды = 1-264 |Уақыт белдеуі = UTC-4 |Түсініктемелер = }} '''Ангилья''' ({{lang-en|Anguilla}}) — [[Ұлыбритания|Ұлыбританияның]] теңіздегі иеліктерінің бірі, Өзін-өзі басқара алады. [[Кариб теңізі|Кариб]] бассейнінде орналасқан. Аумағы 91 мың шаршы шақырым, халқының саны 18 090 (2020). Мемлекеттік тілі - ағылшын тілі. Астанасы — [[Валли (Ангилья)|Валли]] қаласы. Елді губернатор басқарады. == Тарихы == 1650 жылы Британ отарына айналды. == Әкімшілік бөлінісі == Барлығы 14 аудан бар: {| class="wikitable" !№ !Аудан !Түпнұсқа атауы !Халқы. (2011) |- |1 |Блоуинг-Пойнт |Blowing Point |825 |- |2 |Ист-Энд |East End |661 |- |3 |Джордж-Хилл |George Hill |1124 |- |4 |Айленд-Харбор |Island Harbour |963 |- |5 |Норт-Хилл |North Hill |444 |- |6 |Норт-Сайд |North Side |1514 |- |7 |Санди-Граунд |Sandy Ground |252 |- |8 |Санди-Хилл |Sandy Hill |633 |- |9 |Саут-Хилл |South Hill |1689 |- |10 |Стони-Граунд |Stoney Ground |1577 |- |11 |Те-Фаррингтон |The Farrington |629 |- |12 |Те-Куортер |The Quarter |1079 |- |13 |Валли |The Valley |1298 |- |14 |Уэст-Энд |West End |884 |- | |Барлығы | |13 572 |} == Саяси партиялары == 2015 жылғы сайлаудан соң: * Ангилья біріккен майданы (6 депутат); * Тәуелсіз (1 депутат). == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * http://theanguillian.com/ {{Сыртқы сілтемелер}}{{Солтүстік Америка елдері}} {{OECS}} {{КАРИКОМ}} {{Құрама Патшалық}} {{Тәуелді аймақтар}} {{stub}} [[Санат:Ангилья|*]] [[Санат:Ағылшын тілді елдер мен аумақтар]] 2g9xuzoftfeegl898khz2izea214mqu Үлгі:Кәрім Мәсімовтің II министрлер кабинеті 10 535742 3390921 3379186 2024-10-15T13:52:15Z Casserium 68287 3390921 wikitext text/x-wiki {{Навигациялық жол |state = <includeonly>{{{state|autocollapse}}}</includeonly> |түс = {{түс|Қазақстан}} |сурет = [[Сурет:Coat_of_arms_of_Kazakhstan.svg|55px|Қазақстан Республикасының Елтаңбасы]] |аты= Кәрім Мәсімовтің II министрлер кабинеті |жасыру = |тақырыбы = [[Кәрім Қажымқанұлы Мәсімов|Кәрім Мәсімов]]тің II министрлер кабинеті (2 сәуір 2014 — 8 қыркүйек 2016) |мазмұны = {{{!}} class="wikitable" {{!}}- {{!}} rowspan=1 {{!}}'''Премьер-Министрдің бірінші орынбасары'''{{!}}{{!}}'''Премьер-Министрдің орынбасары'''{{!}}{{!}}'''Премьер-Министрдің орынбасары''' {{!}}- {{!}} rowspan=1 {{!}} [[Бақытжан Әбдірұлы Сағынтаев|Б. Сағынтаев]] <small>(16.01.2013)</small> {{!}}{{!}}[[Гүлшара Наушақызы Әбдіқалықова|Г. Әбдіқалықова]] <small>(28.11.2013—11.11.2014)</small> <br>[[Бердібек Мәшбекұлы Сапарбаев|Б. Сапарбаев]] <small>(11.11.2014—11.09.2015)</small> <br>[[Дариға Нұрсұлтанқызы Назарбаева|Д. Назарбаева]] <small>(11.09.2015)</small> {{!}}{{!}}[[Әсет Өрентайұлы Исекешев|Ә. Исекешев]] <small>(12.03.2010—06.08.2014)</small> <br />[[Бақыт Тұрлыханұлы Сұлтанов|Б. Сұлтанов]] <small>(06.11.2013—06.08.2014)</small> <br>[[Асқар Исабекұлы Мырзахметов|А. Мырзахметов]] <small>(14.06.2016)</small> {{!}}- {{!}}'''Ауыл шаруашылығы министрі'''{{!}}{{!}}'''Әділет министрі'''{{!}}{{!}}'''Білім және ғылым министрі''' {{!}}- {{!}}[[Асылжан Сарыбайұлы Мамытбеков|А. Мамытбеков]] <small>(11.04.2011—06.05.2016)</small> <br />[[Асқар Исабекұлы Мырзахметов|А. Мырзахметов]] <small>(06.05.2016)</small> {{!}}{{!}}[[Берік Мәжитұлы Имашев|Б. Имашев]] <small>(20.01.2012)</small> {{!}}{{!}}[[Аслан Бәкенұлы Сәрінжіпов|А. Сәрінжіпов]] <small>(02.09.2013—10.02.2016)</small> <br />[[Ерлан Кенжеғалиұлы Сағадиев|Е. Сағадиев]] <small>(10.02.2016)</small> {{!}}- {{!}}{{!}}'''Денсаулық сақтау және әлеуметтiк даму министрі'''{{!}}{{!}}'''Инвестициялар және даму министрі'''{{!}}{{!}}'''Қаржы министрі''' {{!}}- {{!}}{{!}}[[Тамара Босымбекқызы Дүйсенова|Т. Дүйсенова]] <small>(06.08.2014)</small> {{!}}{{!}}[[Әсет Өрентайұлы Исекешев|Ә. Исекешев]] <small>(06.08.2014—21.06.2016)</small> <br />[[Жеңіс Махмұдұлы Қасымбек|Ж. Қасымбек]] <small>(21.06.2016)</small> {{!}}{{!}}[[Бақыт Тұрлыханұлы Сұлтанов|Б. Сұлтанов]] <small>(06.11.2013)<small> {{!}}- {{!}}'''Қорғаныс министрі'''{{!}}{{!}}'''Мәдениет және спорт министрі'''{{!}}{{!}}'''Сыртқы істер министрі''' {{!}}- {{!}}rowspan=1{{!}}[[Серік Нығметұлы Ахметов|С. Ахметов]] <small>(03.04.2014—22.10.2014)</small> <br />[[Иманғали Нұрғалиұлы Тасмағамбетов|И. Тасмағамбетов]] <small>(22.10.2014)</small> {{!}}rowspan=1{{!}}[[Арыстанбек Мұхамедиұлы|А. Мұхамедиұлы]] <small>(06.08.2014)</small> {{!}}{{!}}[[Ерлан Әбілфайызұлы Ыдырысов|Е. Ыдырысов]] <small>(28.09.2012)</small> {{!}}- {{!}}'''Ұлттық экономика министрі'''{{!}}{{!}}'''Ішкі істер министрі'''{{!}}{{!}}'''Энергетика министрі''' {{!}}- {{!}}[[Ерболат Асқарбекұлы Досаев|Е. Досаев]] <small>(06.08.2014—05.05.2016)</small> <br />[[Қуандық Уәлиханұлы Бишімбаев|Қ. Бишімбаев]] <small>(06.05.2016)</small> {{!}}{{!}}[[Қалмұханбет Нұрмұханбетұлы Қасымов|Қ. Қасымов]] <small>(11.04.2011)</small> {{!}}{{!}}[[Владимир Сергеевич Школьник|В. Школьник]] <small>(06.08.2014—25.03.2016)</small> <br />[[Қанат Алдабергенұлы Бозымбаев|Қ. Бозымбаев]] <small>(25.03.2016)</small> {{!}}- {{!}}'''Экономикалық интеграция істері министрі'''{{!}}{{!}}'''Ақпарат және коммуникациялар министрі'''{{!}}{{!}}'''Денсаулық сақтау министрі''' {{!}}- {{!}}[[Жанар Сейдахметқызы Айтжанова|Ж. Айтжанова]] <small>(16.04.2011—12.05.2016)</small>{{!}}{{!}}[[Дәурен Әскербекұлы Абаев|Д. Абаев]] <small>(06.05.2016 бастап)</small> {{!}}{{!}}[[Салидат Зекенқызы Қайырбекова|С. Қайырбекова]] <small>(07.10.2010—06.08.2014)</small> {{!}}- {{!}}'''Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі''' {{!}}{{!}}'''Индустрия және жаңа технологиялар министрі'''{{!}}{{!}}'''Көлік және коммуникациялар министрі''' {{!}}- {{!}}[[Тамара Босымбекқызы Дүйсенова|Т. Дүйсенова]] <small>(27.06.2013—06.08.2014)</small>{{!}}{{!}}[[Әсет Өрентайұлы Исекешев|Ә. Исекешев]] <small>(12.03.2010—06.08.2014)</small>{{!}}{{!}}[[Жеңіс Махмұдұлы Қасымбек|Ж. Қасымбек]] <small>(07.03.2014—06.08.2014)<small> {{!}}- {{!}}'''Қоршаған орта және су ресурстары министрі'''{{!}}{{!}}'''Мәдениет министрі'''{{!}}{{!}}'''Мұнай және газ министрі''' {{!}}- {{!}}[[Нұрлан Жамбылұлы Қаппаров|Н. Қаппаров]] <small>(11.11.2013—06.08.2014)</small>{{!}}{{!}}[[Арыстанбек Мұхамедиұлы|А. Мұхамедиұлы]] <small>(11.03.2014—06.08.2014)</small>{{!}}{{!}}[[Ұзақбай Сүлейменұлы Қарабалин|Ұ. Қарабалин]] <small>(03.07.2013—06.08.2014)</small> {{!}}- {{!}}'''Өңірлік даму министрі'''{{!}}{{!}}'''Төтенше жағдайлар министрі'''{{!}}{{!}}'''Экономика және бюджеттік жоспарлау министрі''' {{!}}- {{!}}[[Болат Бидахметұлы Жәмішев|Б. Жәмішев]] <small>(06.11.2013—06.08.2014)</small>{{!}}{{!}}[[Владимир Карпович Божко|В. Божко]] <small>(13.11.2007—06.08.2014)</small>{{!}}{{!}}[[Ерболат Асқарбекұлы Досаев|Е. Досаев]] <small>(16.01.2013—06.08.2014)</small> {{!}}} }}<noinclude> [[Санат:Навигациялық үлгілер:Қазақстан|{{PAGENAME}}]] [[Санат:Навигациялық үлгілер:Қазақстан министрлері]] </noinclude> jju0dx13t43ih9h9kxvevurb2s14tli Жоба:Қазақ хандығы 102 536309 3390977 2483445 2024-10-15T17:50:03Z Kasymbot 15834 /* '''Толықтырылуы керек мақалалар''': */ clean up, replaced: Қазақ хандығындағы биліктің жойылуы → Қазақстандағы хандық биліктің жой using [[Project:AWB|AWB]] 3390977 wikitext text/x-wiki {{{{NAMESPACE}}:{{BASEPAGENAME}}/Навигация}} {{/Жоғарғы бөлім}} __NOTOC__ {{Shortcut|Ж:АЖ}} == Жоба жаңалықтары == * 14 наурыз 2015 жылы — «Қазақ хандығы» жобасы өз жұмысын бастады. == Жоба қатысушылары == {{User:Box/Жоба қатысушысы:Қазақ хандығы}} : Қатысушы ''[[Уикипедия:Юзербокстар|Юзербоксы]]'': :*жазылуы {{[[User:Box/Жоба қатысушысы:Қазақ хандығы]]}} нәтижесі оң жақта көрсетілген {| class="wikitable mw-datatable" width="100%" style="text-align:center;" ! № ! Қатысушының есімі ! Мүше болған күні |- |1. | [[Қатысушы:GanS NIS|Ғабдулғани]] | |- |2. | [[Қатысушы:Кырмызов |Кырмызов ]] | |- |3. | ‎[[Қатысушы:Sagzhan |Сағжан ]] | |- |4. | | |- |5. | | |} == Жоба марапаттамасы == {| style="border: 1px solid gray; background-color: #fdffe7;" |rowspan="2" valign="middle" | [[File:Kazakh Khanate 550 Barnstar Hires-2.png|left|120px]] |rowspan="2" | |style="font-size: x-large; padding: 0; vertical-align: middle; height: 1.1em;" | '''[[Уикипедия:Марапаттама/Қазақ хандығы|Қазақ хандығы]]''' |- |style="vertical-align: middle; border-top: 1px solid gray;" | '''«Қазақ хандығы» марапаттамасы''' [[Жоба:Қазақ хандығы|Қазақ хандығы]] атты жоба аясында белсенділік көрсетіп, Уикипедияның дамуына үлес қосқан қатысушыларға табысталады. |} == '''Толықтырылуы керек мақалалар''': == * [[Қазақ хандығы]] ** [[Қазақ хандығының дәстүрлі аймақтық-әкімшілік құрылымы]] * [[Қазақ хандығының тарихы]] ** [[Қазақ хандығының құрылуы]] (Қазақ хандығының тарихы мақаласына біріктіру) ** [[Қазақ хандығының қалыптасуы мен нығаюы]] (Қазақ хандығының тарихы мақаласына біріктіру) ** [[Қазақстандағы хандық биліктің жойылуы]] ** [[Қазақ хандықтарының сыртқы саясаты мен дипломатиясы (15-17 ғасыр)]] ** [[Қазақ хандығының Ресей құрамына кіруі]] (толықтыру керек) * [[Қазақ хандары]] ** {{tl|Қазақ хандары}} үлгісінде қызыл сілтемелерді қалдырмау ** [[Қазақ хандарының шежіресі]] ** [[Жәнібек хан]] ** [[Керей хан]] ** [[Абылай хан]] ** [[Әбілқайыр хан]] * [[Қазақ хандығының жылнамасы]] * [[Қазақ хандығының 550 жылдығы]] — уақытылы мағлұматтарды жаңартып отыру керек, күн сайын жаңа іс-шаралар атқарылып жатыр. *[[Кенесары хан]] == Қазақстан елді мекендері == Сонымен қатар Қазақстанның әкімшілік бөліністері: облысы, қала, ауыл, аудан және елді мекендерінің бәріне мақалаларды жазып толықтыру керек. Және осыған қатысты үлгілер жасау н/е жаңарту керек. (Мысал үшін: [[Үлгі:Жаңақорған ауданы елді мекендері]] сияқты аудандар бойынша үлгі немесе үлкен [[Үлгі:Атырау облысы]]) [[Үлгі:Қазақстан Республикасының әкімшілік аумақтары|Қазақстан Республикасының әкімшілік аумақтары]] үлгісін толықтыру. Қазақстан әкімшілік бөліністері және елді мекендері тіралы жазылмаған мақалалар: * * * Осыған қатысты үлгілер жасау. == Қазақстан тарихы == Басты мақаласын - [[Қазақстан тарихы]] дамыту керек. Толықтырылатын және жазылмаған мақалалар: * * Осыған қатысты үлгілер жасау. == Тарихи тұлғалар == Толықтырылатын және жазылмаған мақалалар: * * Осыған қатысты үлгілер жасау. [[Санат:Қазақ хандығы]] idb5dtxkz6qib7cb97luw5xkg6o8km6 Нефтчи (футбол клубы, Баку) 0 544103 3391045 3388692 2024-10-15T21:10:02Z Sura Shukurlu 88277 3391045 wikitext text/x-wiki {{Футбол клубы |атауы = {{flagicon|Әзірбайжан}} Нефтчи |ағымдағы маусым = |логотипі = |толық атауы = |лақап аты = |құрылған = 1937 |таратылды = |стадионы = «[[Баксель Арена]]» |сыйымдылығы = 15 000 |иесі = |президенті = |директоры = |бас директоры = |жаттықтырушы = Самир Аббасов |капитаны = |рейтингі = |бюджеті = |жарыс = [[Футболдан Әзірбайжан чемпионаты|Премьер-Лига]] |маусым = 2023/24 |орын = 5. |сайты = http://www.neftchipfk.com | pattern_la1 = _fkpartizan1819h | pattern_b1 = _fkpartizan1819h | pattern_ra1 = _fkpartizan1819h | pattern_sh1 = _fkpartizan1819h | pattern_so1 = _fkpartizan1819h | leftarm1 = FFFFFF | body1 = FFFFFF | rightarm1 = FFFFFF | shorts1 = 000000 | socks1 = FFFFFF | pattern_la2= | pattern_b2=_vneckwhite | pattern_ra2= | pattern_sh2= | pattern_so2=_white_band_color | leftarm2=FF0000 | body2=FF0000 | rightarm2=FF0000 | shorts2=FF0000 | socks2=FF0000 | pattern_la3= | pattern_b3= _blackhorizontal | pattern_ra3= | pattern_sh3= | pattern_so3= _black_band_color | leftarm3= FFF000 | body3= FFF000 | rightarm3= FFF000 | shorts3= 000000 | socks3= FFFFFF }} «'''Нефтчи'''» ({{lang-az|"Neftçi" Peşəkar Futbol Klubu}}) — [[Футболдан Әзірбайжан чемпионаты|Әзірбайжан Премьер Лигасында]] ойнайтын қазақстандық футбол клубы. [[Баку]] қаласындағы "Баксель Арена" стадионы клубтың базасы боп саналады. Сыыйымдылығы 15 000 адам. == Клубтың тарихы == «Нефтчи» футбол клубының ресми тарихы 1937 жылдан бастау алады. 1967 жылға дейін "Нефтяник" атауымен сынға түсті. Кеңес жылдарында [[Әзірбайжан|Әзірбайжан КСР-інің]] атынан жоғары лигада ойнап жүрді. 1966 жылы [[Футболдан КСРО чемпионаты|КСРО чемпионатында]] күміс жүлдегер атанды, бұл КСРО чемпионаттарындағы ең жоғары нәтижжесі. [[УЕФА Еуропа Лигасы|Еуропа лигасының]] топтық кезеңінде ойнаған тұңғыш әзірбайжандық клуб (2012/13). == Жетістіктері == === КСРО дәуірінде === * КСРО чемпионатының күміс жүлдегері (1966) * КСРО кубогының жартылай финалисі (1967, 1968, 1970, 1971) * КСРО футбол федерациялары кубогының финалисі (1988) === Тәуелсіздік дәуірінде === * Әзірбайжан чемпионы (1992, 1995/96, 1996/97, 2003/04, 2004/05, 2010/2011, 2011/12, 2012/13, 2020/21) ** Әзірбайжан чемпионатының күміс жүлдегері (2000/01, 2006/07, 2018/2019) ** Әзірбайжан чемпионатының қола жүлдегері (1993, 1994/95, 1998/99, 1999/2000, 2005/2006, 2007/08, 2017/18) * Әзірбайжан кубогы (1994/95, 1995/1996, 1998/1999, 2003/04, 2012/13, 2013/14) ** Әзірбайжан кубогының финалисі (2000/01, 2011/12, 2014/15, 2015/16) * Әзірбайжан суперкубогы (1993, 1995) * Интертото кубогының финалисі: 2008 * Достастық кубогы (2006) == Сілтемелер == * [http://www.neftchipfk.com/ Ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190507225648/http://www.neftchipfk.com/ |date=2019-05-07 }} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Әзірбайжан футбол клубтары]] [[Санат:Алфавит бойынша футбол клубтары]] [[Санат:Нефтчи Баку ФК]] 9vbwzlw9qr6kj25urf0srrs75prm826 Қазақ хандығының тарихы 0 547517 3390978 2350005 2024-10-15T17:50:20Z Kasymbot 15834 clean up, replaced: Қазақ хандығындағы биліктің жойылуы → Қазақстандағы хандық биліктің жойылуы (2) using [[Project:AWB|AWB]] 3390978 wikitext text/x-wiki Қазақстан тарихында '''Қазақ хандығы дәуірі''' деп аталатын кезеңге [[XV ғасыр]]дың ортасы мен [[XIX ғасыр]]дың бірінші ширегі аралығы жатады. [[XV ғасыр]]дың ортасында Керей мен [[Жәнібек хан]]дардың басшылығымен [[Қазақ хандығы]] құрылады. Ол мемлекет қазақ жерінде [[сақтар|сақ дәуірі]]нен бері жалғасып келе жатқан мемлекеттіліктің жалғасы және қазақ халқының ұлттық сипаттағы мемлекеті болып саналады. [[XIX ғасыр]]дың бірінші ширегінде [[Ресей]] [[билік|билігі]] алдыменен [[Орта жүз]]де (1822), содан кейін [[Кіші жүз]]де (1824) хандық билікті жояды. Үш жарым ғасырдан астам өмір сүрген Қазақ хандығы дәуірі өз ішінде екі үлкен тарихи кезеңге бөлінеді. Біріншісі - бір орталықтан басқарылған кезең, екіншісі - бытыраңқылық кезең деп аталады. Бірінші кезеңге хандық құрылғаннан 1715 жылы [[Тәуке хан]] қайтыс болғанға дейінгі аралық жатса, ал екінші кезең 1715 - 1824 жылдар аралығын қамтиды. Бірінші кезең тағы да өз ішінде шартты түрде бірнеше кішігірім кезеңдерге бөлінеді. Олар – хандықтың құрылуы, күшеюі, әлсіреуі, қайта өрлеуі, өзара талас немесе «текетірес», [[жоңғарлар]]мен алғашқы күрес, «алтын ғасыр» кезеңдері. Осы кезеңде Қазақ хандығында мынадай хандар билік жүргізді: [[Керей хан]], [[Жәнібек хан]], [[Бұрындық хан]], [[Қасым хан]], [[Мамаш хан]], [[Тайыр хан]], [[Бұйдаш хан|Бұйдаш]], [[Ахмет хан|Ахмет]], [[Тоғым хан]]дар бір мезгілде, [[Хақназар хан]], [[Шығай хан]], [[Тәуекел хан]], [[Есім хан]], [[Тұрсын хан]], қайта [[Есім хан]], [[Жәнібек хан]], [[Жәңгір хан]], [[Тәуке хан]]. [[Тәуке хан]] қайтыс болғаннан кейін екінші кезең – бытыраңқылық кезең басталып Қазақ елінде - [[Ұлы жүз]]де, [[Орта жүз]]де және [[Кіші жүз]]де жеке хандар пайда болады. ==Қазақ хандығының құрылуы== {{Main|Қазақ хандығының құрылуы}} 1457 жылдың күзінде [[Әбілқайыр хан]] [[Сығанақ]] түбінде қалмақтардан жеңілгеннен кейін, Керей мен Жәнібек сұлтандар қол астындағы ру-тайпалармен Шу өңіріне келіп қоныстанып, Қазақ хандығының негізін салады. [[Мұхаммед Хайдар Дулати]]дің [[«Тарихи Рашиди»]] кітабында Қазақ хандығының құрылған жері - [[Шу]] бойы мен [[Қозыбасы]] деп айтылады. 1458 жылдың көктемінде [[Керей хан|Керейді]] ақ киізге көтеріп хан сайлайды. Әбілқайыр ханға наразы сұлтандар, әмірлер, ру-тайпа басылары Керей мен [[Жәнібек хан|Жәнібекке]] келіп қосылады. Аз уақыттың ішінде халықтың саны 200 мыңнан асып түседі. ==Қазақ хандығының қалыптасуы мен нығаюы== {{Main|Қазақ хандығының қалыптасуы мен нығаюы}} XV ғасырдың 60-жылдары өмірге келген Қазақ хандығы бұл мезгілге дейін аяқталып қалған қазақ халқының қалыптасуының табиғи жалғасы әрі жиынтығы болатын. Өз ішінде алаш атанған қазақ ұлтының негізгі өмірлік сұранысын, яғни этнос|этностық аумағының бүтіндігін, шаруашылығы мен күнделікті тұрмыс-тіршілігінің қауіпсіздігін Ақ Орда , Моғолстан мемлекеті , Әбілхайыр Ордасы Әбілхайыр хандығы және Ноғай Ордасы сияқты мемлекеттік құрылымдар қамтамасыз ете алған жоқтын. Өйткені бұл хандықтардың өз ішінде де саяси және экономикалық тұрақтылық болған емес. Сондықтан да қалыптасу жолында тұрған қазақ ұлтының аумағы мен жеке тайпалық бөліктерінің түрлі тұрақсыз хандық биліктердің құрамына еніп, тынымсыз қайта бөлініп отыруы ұлттық ұюға жағымсыз ықпал жасаумен болды. Бұл мезгіл — Орталық Азия кеңістігінде Шыңғыс хан дәуірі, тіптен одан да бұрынғы ру және тайпалық араласудың күні өткен уақыт болатын. Ұлттық ұюға біржола бет бұрған ендігі кезеңде халықтардың тұрақты өмірі мен тіршілігін, атамекеннің тұтастығын, үдемелі дамуға деген табиғи ұмтылысын қамтамасыз ете алатын жалқы фактор — мемлекет тұтастығының болуы еді. Әрқайсысы жеке хандықты иемденуден үміттеіп, тынымсыз соғыс жүргізуге әдеттенген Шыңғыс хан әулетінің арасында мұндай қоғамдық сұраныстарды дәл түсініп, оны қанағаттандыруға бар күшін сарп еткендері де аз болған жоқ. ==Қазақстандағы хандық биліктің жойылуы== {{Main|Қазақстандағы хандық биліктің жойылуы}} XIX ғасырдың басында Ресейдің орта жүздегі саясаты белсенді болып, шаруашылық саласында жаңа бағыттар қалыптаса бастады. Жайық, Каспий теңізі, Ертіс, Зайсан көлі маңындағы қазақтар бұрын мал өсірумен айналысса, енді олар балық аулаумен шұғылдана бастады. Сонымен қоса шығыс және орталық аймақтарда тас көмір, түсті металл, өндіретін алғаш кен орындарын игеру жүзеге асырылып, ХІХ ғ. ортасына қарай су және жел дирмені, ұсталық, май, кен, былғары өңдеу зауыттары іске қосыла бастады.Тау кен өндірісіне Орал әскери шебі бойында тартылған жатақтардың саны жыл санап өсе түсті. Мысалы: 1820 жылы 6 мың адам болса, 1824 жылы ол сан 2 мыңға өскен. Уәли билігінің әлсіздігі Ресейдің бұл аймаққа ықпалын күшейте түсті. Империя құрамына Қазақстанның қосылуы, оның орналасқан геосаяси жағдайы Ресей үшін тиімді болды. Сонымен қатар Қазақстанның Қытаймен, Орта Азия халықтарымен Сібірмен тиімді сауда қатынасы Ресей үшін тиімсіз еді. Осындай жүріп жатқан ілгерлеушіліктерге патша үкіметі талабын қанағаттандырып, Ресейдйң басшылық, және саяси жағынан жүргізіліп отырған шаралары жандана түсті. Сондықтан да халық арасында ықпалы төмендей түскен қазақ хандықтары патша үкіметінің билеу саясатына қарсылық ұйымдастыра алмады. Қытай жағына “ауып түсіп”, “Богдыханның бодандығын қабылдауы” мүмкін деген қауіптері де хандық институттың жойылуын тездетті. 1781 жылы Абылайдың қайтыс болуы, оның толып жатқан ұрпақтары арасындағы кикілжіңдер хан билігін әлсіретті. ==Қазақ хандықтарының сыртқы саясаты мен дипломатиясы (15-17 ғасыр)== {{Main|Қазақ хандықтарының сыртқы саясаты мен дипломатиясы (15-17 ғасыр)}} Қазақ хандықтарының сыртқы саясаты мен дипломатиясы (15-17 ғасыр), Қазақ хандығы 15 ғасырдың 60 жылдарының ортасы мен 70 жылдарының басында ([[Мұхаммед Хайдар Дулати]]дің есебі бойынша 1465-66 ж.) Батыс Жетісуда құрылды.<ref name="source1">“Қазақ Совет Энциклопедиясы”, ІХ том</ref> Оның негізін қалаушылар [[Керей хан]] мен [[Жәнібек хан]] болды. Қазақ хандықтарының сыртқы саясат жөніндегі бағыт-бағдары және дипломатиялық қатынасы белгілі бір дәуірдегі ішкі, әсіресе сыртқы жағдайға сәйкес өзгеріп отырды. ==Қазақ хандығының Ресей құрамына кіруі== {{Main|Қазақ хандығының Ресей құрамына кіруі}} Қазақ хандығының Ресей құрамына кіруі - XVIII ғасырдың орта шенінде басталып, IXX ғасыр ортасында аяқталған тарихи процесс. == Тағы қараңыз == * [[Қазақ хандығының жылнамасы]] * [[Қазақ хандығының дәстүрлі аймақтық-әкімшілік құрылымы]] * [[Қазақ хандығы тарихы: құрылуы, өрлеуі, құлдырауы]] * [[Қазақ хандары]] ==Дереккөздер== [[Санат:Қазақ хандығы]] 571kvv5flqj1ncjzmv3m23bqzpwjnbg Шақырады көктем 0 557643 3391102 3137135 2024-10-16T06:42:23Z 1nter pares 146705 «[[Санат:Қазақ әндері|Қазақ әндері]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) 3391102 wikitext text/x-wiki '''Шақырады көктем''' — [[көктем]] туралы [[ән]]. Әннің сөзін жазған - композитор, Қазақстанның халық артисі [[Әсет Көпбайұлы Бейсеуов]]. Композитордың "Шақырады көктем" әнімен қоса "Алмалы Алматым", "Гүлдер", "Мұңайма", "Алтыным", "Маралдым", "Сандуғаш", "Сырласу вальсі", "Жұлдызым", "[[Армандастар (ән)|Армандастар]]", "Жайықтан қайтқан тырналар", т.б. туындылары қазақ ән өнерінің алтын қорына енді. Қазірде бұл әнді кеңестік және қазақ эстрада әншісі (сопрано), профессор, актриса [[Роза Қуанышқызы Рымбаева]] орындайды. == Әннің сөзі == Елестеттім көктемді гүл ашқан,<br> Көздеріңе ғашықпын нұр шашқан.<br> Алыстарға жетеле, еремін.<br> Сені ғана бақыт деп сенемін. &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;''Қайырмасы: &nbsp;&nbsp;&nbsp;Арманымдай алдағы,<br> &nbsp;&nbsp;&nbsp;Ақ шуақтай таңдағы,<br> &nbsp;&nbsp;&nbsp;Аялай бер арманым, аялай бер! &nbsp;&nbsp;&nbsp;Сандуғаштар жырлаған,<br> &nbsp;&nbsp;&nbsp;Көктемдерге бір барам,<br> &nbsp;&nbsp;&nbsp;Шақырады біздерді көгорай бел! Қолыңды бер, жатсынба, арманым,<br> Сәуледей боп аяла таңдағы.<br> Шақырады жас көктем гүлімен,<br> Шақырады жасыл бақ жырымен. &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;''Қайырмасы... == Тағы қараңыз == * [[Өмір көктем]] * [[Наурыз-думан әні]] * [[Қазақтың 100 әні]] == Сілтемелер == * {{youtube|3x2W2nTYScA|Роза Рымбаеваның орындауы}} [[Санат:Алфавит бойынша әндер]] [[Санат:Қазақ әндері]] hva0sxwj1vgyqasmomuvlly87dduomt Наурыз-думан әні 0 558153 3391103 3137141 2024-10-16T06:42:51Z 1nter pares 146705 «[[Санат:Қазақ әндері|Қазақ әндері]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) 3391103 wikitext text/x-wiki '''«Наурыз-думан»''' әнін 1988 жылы филармонияда өткен концертте алғаш рет орындалған. Сол жолы әнді танымал күйші Абдулхамит Райымбергеновтің жетекшілігіндегі «Мұрагер» ансамблі сүйемелдеді. Шын мәнінде, бұл ән бірден тыңдаушыларының көңілінен шығып, сәтімен тұсауы кесілген туынды болды. Алматыда, жалпы елімізде сол жылдары [[Наурыз мейрамы|Наурыз]] енді-енді тойланып, өзіндік бағыт, баға алып жатқан тұсы еді. Сол кезде қазақтың өте таланты композиторы [[Талғат Болатұлы Сарыбаев|Талғат Сарыбаев]] ақын [[Мұқағали Сүлейменұлы Мақатаев|Мұқағали Мақатаевтың]] сөзіне жазылған «Наурыз-думан» әнін жазды. == Әннің сөзі == Наурыз айы туғанда,<br> Той болушы еді бұлмаңда.<br> Сақталушы еді сыбаға,<br> Сапарға кеткен ұлдарға,<br> Наурыз айы туғанда. Наурыз, наурыз күні игі,<br> Күні игі жердің түрі игі!<br> Бауыры жылып науат қар,<br> Бабымен ғана жібиді.<br> Наурыз, наурыз күні игі,<br> Күні игі жердің түр іигі!<br> Шашылып ырыс шанақтан.<br> Шақырып бір үй бір үйді,<br> Шаттанушы еді бір игі! Осынау игі кең жерге,<br> Наурыз айы келгенде.<br> Наурыз тойын бергенде,<br> Көрмегендер де арманда,<br> Арманда оны көрген де.<br> Келіп ем өмір-орманға,<br> Наурыз айы келгенде. Пайдаланылған әдебиеттер: http://almaty-akshamy.kz == Тағы қараңыз == * [[Шақырады көктем]] * [[Наурыз («Үркер» әні)]] == Сілтемелер == * {{youtube|UiR2KfxFRfA|Роза Рымбаеваның орындауы}} [[Санат:Алфавит бойынша әндер]] [[Санат:Қазақ әндері]] s367gmcdz3l10wz42dcfy0ei4z5dp05 Жақия қажы мешіті 0 558592 3391113 3158685 2024-10-16T07:25:05Z Салиха 17167 3391113 wikitext text/x-wiki {{Мешіт | мешіт атауы = Жақия қажы мешіті | шынайы аты = | суреті = Науан Хазірет мешіті.jpg | сурет атауы = | позициялық карта = Қазақстан |lat_dir = N |lat_deg = 53 |lat_min = 17 |lat_sec = 39 |lon_dir = E |lon_deg = 69 |lon_min = 23 |lon_sec = 01 | карта атауы = | карта ені = | мемлекет = {{KAZ}} | қала = [[Көкшетау]] | статусы = Ақмола облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіші | ағымы = [[суннизм]] | мұсылмандардың діни басқармасы = [[Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы|Қазақстан МДБ]] | иесі = | мешіт түрі = жұма мешіті | сәулет стилі = қала құрылысы және сәулет | жобаның авторы = | сәулетшісі = | құрылысшысы = | құрылыстың бастамашысы = | құрылыс құны = | қайырымгері = | алғашқы деректер = | құрылысы = [[1885 жыл|1885]]-[[1886 жыл|1886]] жылдар | құрылысы басталды = | құрылысы аяқталды = | жәдігерлер = | имамы = | қазіргі жағдайы = | жалпы ауданы = | көлемі = | ішкі ауданы = | сыйымдылығы = | күмбездердің саны = | күмбездің биіктігі = | күмбездің диаметрі = | мұнаралар саны = 2 | мұнаралардың биіктігі = | материал = | таравих = | ифтар және сухур = | кітапхана = | мектеп = | медресе = | сайты = | Commons = Zhakiya Kazhi Mosque }} '''Жақия қажы мешіті''' ({{lang-tt|Жакия хаҗи мәчете}}) – [[Ақмола облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізімі|Ақмола облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері]]нің тізіміне енген сәулет ескерткіші. == Орналасқан жері == [[Көкшетау]] қаласы, Әуелбеков көшесі, 91. == Кезеңі == [[1885 жыл|1885]]-[[1886 жыл|1886]] жылдар. == Тарихи деректер == Мешітті ғалым, ағартушы, қазақ халқының еркіндігі мен азаматтық құқықтары үшін күрескер, қоғамдық қайраткер, Көкшетау аумағының тумасы – Науан Хазіреттің (Наурызбай Таласов) құрметіне атаған. [[1886 жыл|1886]] жылы облыстық басқарманың шешімімен ол Көкшетау мешітінің имамы етіп тағайындалды. Кейінірек мешіт жанынан медресе-мектеп ашты. Мұсылмандық біліммен қатар діни білім де берілді, оқушылар оқып, жазуға, араб және орыс графикасын үйренді. Мешіт ғимараты татар сәудагерлердің (Шаяхмет, Баязит) және жергілікті мұсылмандардың қаражатына тұрғызылды. Пайда болғалы бері ғимарат өзінің функционалдық қызметін бірнеше рет ауыстырған. * [[1920 жыл|1920]] жылдарға дейін мешіт ретінде қолданылған, одан кейін оның мұнарасы құлатылды. * [[1941 жыл|1941]]-[[1945 жыл|1945]] жылдары ғимаратта құрылған әскери бөлімдер, [[1947 жыл|1947]]-[[1974 жыл|1974]] жылдар аралығында облыстық тарихи-өлкетану музейі және драма театрының шығармашылық шеберханалары орналасты. * [[1975 жыл|1975]] жылы құрылыста Республикалық көркемөнер көрме залының филиалы - галерея жұмыс істеді. * [[1985 жыл]]ы қайта қалпына келтіру жобасы жасалған («Қазқайтажаңарту» институты). * [[1989 жыл|1989]] жылы ғимаратқа алғашқы мақсаты қайтарылғаннан кейін мұнарасы қайта тұрғызылып, мешіт аумағы кеңейтілді, солтүстік шығыс жағынан қызмет бөлмелеріне арналған қосымша құрылыс салынды. * [[1991 жыл]] күрделі жөндеуден өтті. Қазір ғимараттың кейпі кең тараған мұнаралы татар мешіт түріне жатады.<br> Мешітте бір уақытта 1400 адам құлшылық ете алады (1000 ер адам және 400 әйел адам). Мешітте биіктігі 25 м болатын төрт мұнара бар, қабырғалары ағлай таспен қапталған. Діни орында неке қию залы, Құран оқу залы, мешіт қызметкерлерінің бөлмесі, кітапхана, 350 адамға есептелген асхана бар.<ref>Қазақстанның тарихи-мәдени нысандарының және жаппай зиярат ету орындарының альбомы/ ; ҚР Мәдениет және спорт министрлігі, Қазақ ғылыми-зерттеу мәдениет институты ; [жоба авторы Т. Бекбергенов ; бас ред. А. Р. Хазбулатов]... – Астана : [б. ж.], 2018. - 495 б., суретті; . – Библиогр.: 490 б. . – 100 дана – ISBN 978-9961-23-485-9</ref> Қазіргі уақытта мешіт Жақия қажы есімімен аталады. == Мешіт сипаты== Бір көлеммен біріккен ғибадатханалы және мұнаралы татар мешіттері типін сипаттайды. Қабырғалары қалдықты бөренелерден құралған, жұқа тақтаймен қапталған. Вальма шатыр астындағы батыс қасбетте михраб төртбұрыштарымен және шығыста вальма шатыр астында ауызүйдің төмендетілген көлемімен бойлық діңгек бойымен созылған жоспардағы тіктөртбұрышты көлем. Шатыр үстінде шығыс шетте - шатыр күмбезі астында төртбұрыш үстінде сегізбұрыш екіқабатты мұнара, батыс шетте - алтықырлы жайпақ күбезше. Қасбеттер классика пішіндері және ағаш сәулетшілігі элементтері аралас эклектика кезеңіне тән. Жақ тәрізді терезелердің жақтауларының жоғарғы және төменгі жақтары жапсырма арамен кесілген ою-өрнекпен безендірілген. Баспалдақты карниздер жгут және толқынды тартқышпен безендірілген. Ішінде кіріс бөліктен қалқамен бөлінген залдың батыс қабырғасының ортасында михраб нишасы бар бойлық-діңгектік композиция. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтеме == * http://e-islam.kz/qazaqstan-musylmandary-dini-basqarmasy/item/779-eislam{{Deadlink|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} [[Санат:Ақмола облысы сәулеті]] [[Санат:Ақмола облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері]] [[Санат:Көкшетау мешіттері]] mj90aojx88j8tco334s4zvj0yfrgslj 3391115 3391113 2024-10-16T07:27:51Z Салиха 17167 3391115 wikitext text/x-wiki {{Мешіт | мешіт атауы = Жақия қажы мешіті | шынайы аты = | суреті = Науан Хазірет мешіті.jpg | сурет атауы = | позициялық карта = Қазақстан |lat_dir = N |lat_deg = 53 |lat_min = 17 |lat_sec = 39 |lon_dir = E |lon_deg = 69 |lon_min = 23 |lon_sec = 01 | карта атауы = | карта ені = | мемлекет = {{KAZ}} | қала = [[Көкшетау]] | статусы = Ақмола облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіші | ағымы = [[суннизм]] | мұсылмандардың діни басқармасы = [[Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы|Қазақстан МДБ]] | иесі = | мешіт түрі = жұма мешіті | сәулет стилі = қала құрылысы және сәулет | жобаның авторы = | сәулетшісі = | құрылысшысы = | құрылыстың бастамашысы = | құрылыс құны = | қайырымгері = | алғашқы деректер = | құрылысы = [[1885 жыл|1885]]-[[1886 жыл|1886]] жылдар | құрылысы басталды = | құрылысы аяқталды = | жәдігерлер = | имамы = | қазіргі жағдайы = | жалпы ауданы = | көлемі = | ішкі ауданы = | сыйымдылығы = | күмбездердің саны = | күмбездің биіктігі = | күмбездің диаметрі = | мұнаралар саны = 4 | мұнаралардың биіктігі = 25 м | материал = | таравих = | ифтар және сухур = | кітапхана = | мектеп = | медресе = | сайты = | Commons = Zhakiya Kazhi Mosque }} '''Жақия қажы мешіті''' ({{lang-tt|Жакия хаҗи мәчете}}) – [[Ақмола облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізімі|Ақмола облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері]]нің тізіміне енген сәулет ескерткіші. == Орналасқан жері == [[Көкшетау]] қаласы, Әуелбеков көшесі, 91. == Кезеңі == [[1885 жыл|1885]]-[[1886 жыл|1886]] жылдар. == Тарихи деректер == Мешітті ғалым, ағартушы, қазақ халқының еркіндігі мен азаматтық құқықтары үшін күрескер, қоғамдық қайраткер, Көкшетау аумағының тумасы – Науан Хазіреттің (Наурызбай Таласов) құрметіне атаған. [[1886 жыл|1886]] жылы облыстық басқарманың шешімімен ол Көкшетау мешітінің имамы етіп тағайындалды. Кейінірек мешіт жанынан медресе-мектеп ашты. Мұсылмандық біліммен қатар діни білім де берілді, оқушылар оқып, жазуға, араб және орыс графикасын үйренді. Мешіт ғимараты татар сәудагерлердің (Шаяхмет, Баязит) және жергілікті мұсылмандардың қаражатына тұрғызылды. Пайда болғалы бері ғимарат өзінің функционалдық қызметін бірнеше рет ауыстырған. * [[1920 жыл|1920]] жылдарға дейін мешіт ретінде қолданылған, одан кейін оның мұнарасы құлатылды. * [[1941 жыл|1941]]-[[1945 жыл|1945]] жылдары ғимаратта құрылған әскери бөлімдер, [[1947 жыл|1947]]-[[1974 жыл|1974]] жылдар аралығында облыстық тарихи-өлкетану музейі және драма театрының шығармашылық шеберханалары орналасты. * [[1975 жыл|1975]] жылы құрылыста Республикалық көркемөнер көрме залының филиалы - галерея жұмыс істеді. * [[1985 жыл]]ы қайта қалпына келтіру жобасы жасалған («Қазқайтажаңарту» институты). * [[1989 жыл|1989]] жылы ғимаратқа алғашқы мақсаты қайтарылғаннан кейін мұнарасы қайта тұрғызылып, мешіт аумағы кеңейтілді, солтүстік шығыс жағынан қызмет бөлмелеріне арналған қосымша құрылыс салынды. * [[1991 жыл]] күрделі жөндеуден өтті. Қазір ғимараттың кейпі кең тараған мұнаралы татар мешіт түріне жатады.<br> Мешітте бір уақытта 1400 адам құлшылық ете алады (1000 ер адам және 400 әйел адам). Мешітте биіктігі 25 м болатын төрт мұнара бар, қабырғалары ағлай таспен қапталған. Діни орында неке қию залы, Құран оқу залы, мешіт қызметкерлерінің бөлмесі, кітапхана, 350 адамға есептелген асхана бар.<ref>Қазақстанның тарихи-мәдени нысандарының және жаппай зиярат ету орындарының альбомы/ ; ҚР Мәдениет және спорт министрлігі, Қазақ ғылыми-зерттеу мәдениет институты ; [жоба авторы Т. Бекбергенов ; бас ред. А. Р. Хазбулатов]... – Астана : [б. ж.], 2018. - 495 б., суретті; . – Библиогр.: 490 б. . – 100 дана – ISBN 978-9961-23-485-9</ref> Қазіргі уақытта мешіт Жақия қажы есімімен аталады. == Мешіт сипаты== Бір көлеммен біріккен ғибадатханалы және мұнаралы татар мешіттері типін сипаттайды. Қабырғалары қалдықты бөренелерден құралған, жұқа тақтаймен қапталған. Вальма шатыр астындағы батыс қасбетте михраб төртбұрыштарымен және шығыста вальма шатыр астында ауызүйдің төмендетілген көлемімен бойлық діңгек бойымен созылған жоспардағы тіктөртбұрышты көлем. Шатыр үстінде шығыс шетте - шатыр күмбезі астында төртбұрыш үстінде сегізбұрыш екіқабатты мұнара, батыс шетте - алтықырлы жайпақ күбезше. Қасбеттер классика пішіндері және ағаш сәулетшілігі элементтері аралас эклектика кезеңіне тән. Жақ тәрізді терезелердің жақтауларының жоғарғы және төменгі жақтары жапсырма арамен кесілген ою-өрнекпен безендірілген. Баспалдақты карниздер жгут және толқынды тартқышпен безендірілген. Ішінде кіріс бөліктен қалқамен бөлінген залдың батыс қабырғасының ортасында михраб нишасы бар бойлық-діңгектік композиция. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтеме == * http://e-islam.kz/qazaqstan-musylmandary-dini-basqarmasy/item/779-eislam{{Deadlink|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} [[Санат:Ақмола облысы сәулеті]] [[Санат:Ақмола облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері]] [[Санат:Көкшетау мешіттері]] 5dzoq33bgws26gy4qx9q9u7jjkncrq9 3391117 3391115 2024-10-16T07:28:36Z Салиха 17167 «[[Санат:Қазақстан мешіттері|Қазақстан мешіттері]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) 3391117 wikitext text/x-wiki {{Мешіт | мешіт атауы = Жақия қажы мешіті | шынайы аты = | суреті = Науан Хазірет мешіті.jpg | сурет атауы = | позициялық карта = Қазақстан |lat_dir = N |lat_deg = 53 |lat_min = 17 |lat_sec = 39 |lon_dir = E |lon_deg = 69 |lon_min = 23 |lon_sec = 01 | карта атауы = | карта ені = | мемлекет = {{KAZ}} | қала = [[Көкшетау]] | статусы = Ақмола облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіші | ағымы = [[суннизм]] | мұсылмандардың діни басқармасы = [[Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы|Қазақстан МДБ]] | иесі = | мешіт түрі = жұма мешіті | сәулет стилі = қала құрылысы және сәулет | жобаның авторы = | сәулетшісі = | құрылысшысы = | құрылыстың бастамашысы = | құрылыс құны = | қайырымгері = | алғашқы деректер = | құрылысы = [[1885 жыл|1885]]-[[1886 жыл|1886]] жылдар | құрылысы басталды = | құрылысы аяқталды = | жәдігерлер = | имамы = | қазіргі жағдайы = | жалпы ауданы = | көлемі = | ішкі ауданы = | сыйымдылығы = | күмбездердің саны = | күмбездің биіктігі = | күмбездің диаметрі = | мұнаралар саны = 4 | мұнаралардың биіктігі = 25 м | материал = | таравих = | ифтар және сухур = | кітапхана = | мектеп = | медресе = | сайты = | Commons = Zhakiya Kazhi Mosque }} '''Жақия қажы мешіті''' ({{lang-tt|Жакия хаҗи мәчете}}) – [[Ақмола облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізімі|Ақмола облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері]]нің тізіміне енген сәулет ескерткіші. == Орналасқан жері == [[Көкшетау]] қаласы, Әуелбеков көшесі, 91. == Кезеңі == [[1885 жыл|1885]]-[[1886 жыл|1886]] жылдар. == Тарихи деректер == Мешітті ғалым, ағартушы, қазақ халқының еркіндігі мен азаматтық құқықтары үшін күрескер, қоғамдық қайраткер, Көкшетау аумағының тумасы – Науан Хазіреттің (Наурызбай Таласов) құрметіне атаған. [[1886 жыл|1886]] жылы облыстық басқарманың шешімімен ол Көкшетау мешітінің имамы етіп тағайындалды. Кейінірек мешіт жанынан медресе-мектеп ашты. Мұсылмандық біліммен қатар діни білім де берілді, оқушылар оқып, жазуға, араб және орыс графикасын үйренді. Мешіт ғимараты татар сәудагерлердің (Шаяхмет, Баязит) және жергілікті мұсылмандардың қаражатына тұрғызылды. Пайда болғалы бері ғимарат өзінің функционалдық қызметін бірнеше рет ауыстырған. * [[1920 жыл|1920]] жылдарға дейін мешіт ретінде қолданылған, одан кейін оның мұнарасы құлатылды. * [[1941 жыл|1941]]-[[1945 жыл|1945]] жылдары ғимаратта құрылған әскери бөлімдер, [[1947 жыл|1947]]-[[1974 жыл|1974]] жылдар аралығында облыстық тарихи-өлкетану музейі және драма театрының шығармашылық шеберханалары орналасты. * [[1975 жыл|1975]] жылы құрылыста Республикалық көркемөнер көрме залының филиалы - галерея жұмыс істеді. * [[1985 жыл]]ы қайта қалпына келтіру жобасы жасалған («Қазқайтажаңарту» институты). * [[1989 жыл|1989]] жылы ғимаратқа алғашқы мақсаты қайтарылғаннан кейін мұнарасы қайта тұрғызылып, мешіт аумағы кеңейтілді, солтүстік шығыс жағынан қызмет бөлмелеріне арналған қосымша құрылыс салынды. * [[1991 жыл]] күрделі жөндеуден өтті. Қазір ғимараттың кейпі кең тараған мұнаралы татар мешіт түріне жатады.<br> Мешітте бір уақытта 1400 адам құлшылық ете алады (1000 ер адам және 400 әйел адам). Мешітте биіктігі 25 м болатын төрт мұнара бар, қабырғалары ағлай таспен қапталған. Діни орында неке қию залы, Құран оқу залы, мешіт қызметкерлерінің бөлмесі, кітапхана, 350 адамға есептелген асхана бар.<ref>Қазақстанның тарихи-мәдени нысандарының және жаппай зиярат ету орындарының альбомы/ ; ҚР Мәдениет және спорт министрлігі, Қазақ ғылыми-зерттеу мәдениет институты ; [жоба авторы Т. Бекбергенов ; бас ред. А. Р. Хазбулатов]... – Астана : [б. ж.], 2018. - 495 б., суретті; . – Библиогр.: 490 б. . – 100 дана – ISBN 978-9961-23-485-9</ref> Қазіргі уақытта мешіт Жақия қажы есімімен аталады. == Мешіт сипаты== Бір көлеммен біріккен ғибадатханалы және мұнаралы татар мешіттері типін сипаттайды. Қабырғалары қалдықты бөренелерден құралған, жұқа тақтаймен қапталған. Вальма шатыр астындағы батыс қасбетте михраб төртбұрыштарымен және шығыста вальма шатыр астында ауызүйдің төмендетілген көлемімен бойлық діңгек бойымен созылған жоспардағы тіктөртбұрышты көлем. Шатыр үстінде шығыс шетте - шатыр күмбезі астында төртбұрыш үстінде сегізбұрыш екіқабатты мұнара, батыс шетте - алтықырлы жайпақ күбезше. Қасбеттер классика пішіндері және ағаш сәулетшілігі элементтері аралас эклектика кезеңіне тән. Жақ тәрізді терезелердің жақтауларының жоғарғы және төменгі жақтары жапсырма арамен кесілген ою-өрнекпен безендірілген. Баспалдақты карниздер жгут және толқынды тартқышпен безендірілген. Ішінде кіріс бөліктен қалқамен бөлінген залдың батыс қабырғасының ортасында михраб нишасы бар бойлық-діңгектік композиция. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтеме == * http://e-islam.kz/qazaqstan-musylmandary-dini-basqarmasy/item/779-eislam{{Deadlink|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} [[Санат:Ақмола облысы сәулеті]] [[Санат:Ақмола облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері]] [[Санат:Көкшетау мешіттері]] [[Санат:Қазақстан мешіттері]] 4sh0b931e9q3pvnkwyppz8c1h586gn8 3391118 3391117 2024-10-16T07:28:47Z Салиха 17167 «[[Санат:Көкшетау мешіттері|Көкшетау мешіттері]]» деген санатты аластады ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) 3391118 wikitext text/x-wiki {{Мешіт | мешіт атауы = Жақия қажы мешіті | шынайы аты = | суреті = Науан Хазірет мешіті.jpg | сурет атауы = | позициялық карта = Қазақстан |lat_dir = N |lat_deg = 53 |lat_min = 17 |lat_sec = 39 |lon_dir = E |lon_deg = 69 |lon_min = 23 |lon_sec = 01 | карта атауы = | карта ені = | мемлекет = {{KAZ}} | қала = [[Көкшетау]] | статусы = Ақмола облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіші | ағымы = [[суннизм]] | мұсылмандардың діни басқармасы = [[Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы|Қазақстан МДБ]] | иесі = | мешіт түрі = жұма мешіті | сәулет стилі = қала құрылысы және сәулет | жобаның авторы = | сәулетшісі = | құрылысшысы = | құрылыстың бастамашысы = | құрылыс құны = | қайырымгері = | алғашқы деректер = | құрылысы = [[1885 жыл|1885]]-[[1886 жыл|1886]] жылдар | құрылысы басталды = | құрылысы аяқталды = | жәдігерлер = | имамы = | қазіргі жағдайы = | жалпы ауданы = | көлемі = | ішкі ауданы = | сыйымдылығы = | күмбездердің саны = | күмбездің биіктігі = | күмбездің диаметрі = | мұнаралар саны = 4 | мұнаралардың биіктігі = 25 м | материал = | таравих = | ифтар және сухур = | кітапхана = | мектеп = | медресе = | сайты = | Commons = Zhakiya Kazhi Mosque }} '''Жақия қажы мешіті''' ({{lang-tt|Жакия хаҗи мәчете}}) – [[Ақмола облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізімі|Ақмола облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері]]нің тізіміне енген сәулет ескерткіші. == Орналасқан жері == [[Көкшетау]] қаласы, Әуелбеков көшесі, 91. == Кезеңі == [[1885 жыл|1885]]-[[1886 жыл|1886]] жылдар. == Тарихи деректер == Мешітті ғалым, ағартушы, қазақ халқының еркіндігі мен азаматтық құқықтары үшін күрескер, қоғамдық қайраткер, Көкшетау аумағының тумасы – Науан Хазіреттің (Наурызбай Таласов) құрметіне атаған. [[1886 жыл|1886]] жылы облыстық басқарманың шешімімен ол Көкшетау мешітінің имамы етіп тағайындалды. Кейінірек мешіт жанынан медресе-мектеп ашты. Мұсылмандық біліммен қатар діни білім де берілді, оқушылар оқып, жазуға, араб және орыс графикасын үйренді. Мешіт ғимараты татар сәудагерлердің (Шаяхмет, Баязит) және жергілікті мұсылмандардың қаражатына тұрғызылды. Пайда болғалы бері ғимарат өзінің функционалдық қызметін бірнеше рет ауыстырған. * [[1920 жыл|1920]] жылдарға дейін мешіт ретінде қолданылған, одан кейін оның мұнарасы құлатылды. * [[1941 жыл|1941]]-[[1945 жыл|1945]] жылдары ғимаратта құрылған әскери бөлімдер, [[1947 жыл|1947]]-[[1974 жыл|1974]] жылдар аралығында облыстық тарихи-өлкетану музейі және драма театрының шығармашылық шеберханалары орналасты. * [[1975 жыл|1975]] жылы құрылыста Республикалық көркемөнер көрме залының филиалы - галерея жұмыс істеді. * [[1985 жыл]]ы қайта қалпына келтіру жобасы жасалған («Қазқайтажаңарту» институты). * [[1989 жыл|1989]] жылы ғимаратқа алғашқы мақсаты қайтарылғаннан кейін мұнарасы қайта тұрғызылып, мешіт аумағы кеңейтілді, солтүстік шығыс жағынан қызмет бөлмелеріне арналған қосымша құрылыс салынды. * [[1991 жыл]] күрделі жөндеуден өтті. Қазір ғимараттың кейпі кең тараған мұнаралы татар мешіт түріне жатады.<br> Мешітте бір уақытта 1400 адам құлшылық ете алады (1000 ер адам және 400 әйел адам). Мешітте биіктігі 25 м болатын төрт мұнара бар, қабырғалары ағлай таспен қапталған. Діни орында неке қию залы, Құран оқу залы, мешіт қызметкерлерінің бөлмесі, кітапхана, 350 адамға есептелген асхана бар.<ref>Қазақстанның тарихи-мәдени нысандарының және жаппай зиярат ету орындарының альбомы/ ; ҚР Мәдениет және спорт министрлігі, Қазақ ғылыми-зерттеу мәдениет институты ; [жоба авторы Т. Бекбергенов ; бас ред. А. Р. Хазбулатов]... – Астана : [б. ж.], 2018. - 495 б., суретті; . – Библиогр.: 490 б. . – 100 дана – ISBN 978-9961-23-485-9</ref> Қазіргі уақытта мешіт Жақия қажы есімімен аталады. == Мешіт сипаты== Бір көлеммен біріккен ғибадатханалы және мұнаралы татар мешіттері типін сипаттайды. Қабырғалары қалдықты бөренелерден құралған, жұқа тақтаймен қапталған. Вальма шатыр астындағы батыс қасбетте михраб төртбұрыштарымен және шығыста вальма шатыр астында ауызүйдің төмендетілген көлемімен бойлық діңгек бойымен созылған жоспардағы тіктөртбұрышты көлем. Шатыр үстінде шығыс шетте - шатыр күмбезі астында төртбұрыш үстінде сегізбұрыш екіқабатты мұнара, батыс шетте - алтықырлы жайпақ күбезше. Қасбеттер классика пішіндері және ағаш сәулетшілігі элементтері аралас эклектика кезеңіне тән. Жақ тәрізді терезелердің жақтауларының жоғарғы және төменгі жақтары жапсырма арамен кесілген ою-өрнекпен безендірілген. Баспалдақты карниздер жгут және толқынды тартқышпен безендірілген. Ішінде кіріс бөліктен қалқамен бөлінген залдың батыс қабырғасының ортасында михраб нишасы бар бойлық-діңгектік композиция. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтеме == * http://e-islam.kz/qazaqstan-musylmandary-dini-basqarmasy/item/779-eislam{{Deadlink|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} [[Санат:Ақмола облысы сәулеті]] [[Санат:Ақмола облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері]] [[Санат:Қазақстан мешіттері]] h1wo9xxin9iod5yqlo4i8jwwme4wo5x Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы/зертхана 2 585634 3390944 3390426 2024-10-15T16:00:24Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 3390944 wikitext text/x-wiki === 1 раунд === {{TwoLegStart}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Ауғанстан|2013||R}}'''|| 2:0 |{{футбол|Моңғолия}} || 1:0| 1:0}} {{TwoLegResult|{{футбол|Мальдивтер|||R}}|| 2:3 |'''{{футбол|Бангладеш}}''' || 1:1| 1:2}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Сингапур|||R}}'''|| 3:1 |{{футбол|Гуам}} || 2:1| 1:0}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Йемен|||R}}'''|| 4:1 |{{футбол|Шри-Ланка}} || 3:0| 1:1}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Мьянма|||R}}'''|| 5:1 |{{футбол|Макао}} ||5:1| 0:0}} {{TwoLegResult|{{футбол|Камбоджа|||R}}|| 0:1 |'''{{футбол|Пәкістан}}''' ||0:0|0:1 }} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Тайвань|||R}}'''|| 7:0 |{{футбол|Шығыс Тимор}} || 4:0| 3:0 }} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Индонезия|||R}}'''|| 12:0 |{{футбол|Бруней}} || 6:0|6:0}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Гонконг|||R}}'''|| 4:2 |{{футбол|Бутан}} || 4:0| 0:2}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Непал|||R}}'''|| 2:1 |{{футбол|Лаос}} || 1:1|1:0}} |} === 2 раунд === === A тобы=== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Катар}}'''|5|1|0|18|3|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Кувейт}}'''|2|1|3|6|6|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Үндістан}}|1|2|3|3|7|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Ауғанстан|2013}}|1|2|3|3|14|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} === B тобы === {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Жапония}}'''|6|0|0|24|0|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|КХДР}}'''|3|0|3|11|7|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Сирия}}|2|1|3|9|12|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Малайзия}}|0|1|5|3|28|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} === C тобы === {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Оңтүстік Корея}}'''|5|1|0|20|1|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Қытай}}'''|2|2|2|9|9|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Тайланд}}|2|2|2|9|9|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Сингапур}}|0|1|5|5|24|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} === D тобы === {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Оман}}'''|4|1|1|11|2|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Қырғызстан}}'''|3|2|1|13|7|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Малайзия}}|3|1|2|9|9|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Тайвань}}|0|0|6|2|16|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} === E тобы === {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Иран}}'''|4|2|0|16|4|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Өзбекстан}}'''|4|2|0|13|4|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Түрікменстан}}|0|2|4|4|14|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Гонконг}}|0|2|4|4|15|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} === F тобы=== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Ирак}}'''|6|0|0|17|2|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Индонезия}}''' |3|1|2|8|8|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Вьетнам}}|2|0|4|6|10|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Филиппиндер}}|0|1|5|3|14|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} === G тобы=== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Иордания}}'''|4|1|1|16|4|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Сауд Арабиясы}}'''|4|1|1|12|3|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Тәжікстан}}|2|2|2|11|7|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Пәкістан}}|0|0|6|1|26|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} === H тобы=== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|БАӘ}}'''|5|1|0|16|2|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Бахрейн}}'''|3|2|1|11|3|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Йемен}}|1|2|3|5|9|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Непал}}|0|1|5|2|20|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} === I тобы === {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Аустралия}}'''|6|0|0|22|0|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Палестина}}'''|2|2|2|6|6|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Ливан}}|1|3|2|5|8|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Бангладеш}}|0|1|5|1|20|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} == ЕЛДЕР, АСТАНАЛАР == 1.      [[Алжир]] - [[Алжир (қала)|Алжир]] 2.      [[Албания]] – [[Тирана]] 3.      [[Америка Құрама Штаттары]] – [[Вашингтон]] 4.      [[Америка Самоасы]] – [[Паго-Паго]] 5.      [[Ангилья]] – [[Валли]] 6.      [[Англия]] – [[Лондон]] 7.      [[Ангола]] – [[Луанда]] 8.      [[Андорра]] – [[Андорра-ла-Велья|Андорра-Ла-Велья]] 9.      [[Антигуа және Барбуда]] – [[Сент-Джонс]] 10.  [[Аргентина]] – [[Буэнос-Айрес]] 11.  [[Армения]] – [[Ереван]] 12.  [[Аруба]] – [[Ораньестад]] 13.  [[Ауғанстан]] – [[Кабул]] 14.  [[Аустралия]] – [[Сидней]] 15.  [[Аустрия]] – [[Вена]] 16.  [[Әзербайжан]] – [[Баку]] 17.  [[Багам аралдары|Багам]] – [[Нассо|Нассау]] 18.  [[Бангладеш]] – [[Дакка]] 19.  [[Барбадос]] – [[Бриджтаун]] 20.  [[Батыс Сахара]] – [[Эль-Аюн қаласы|Әл-Аюнь]] 21.  [[Бахрейн]] – [[Манама]] 22.  [[Біріккен Араб Әмірліктері|БАӘ]] – [[Абу-Даби]] 23.  [[Белиз]] – [[Белмопан]] 24.  [[Беларусь|Белорусь]] – [[Минск]] 25.  [[Бельгия]] – [[Брюссель]] 26.  [[Бенин]] – [[Порто-Ново]] 27.  [[Бермудалар|Бермуд]] – [[Гамильтон]] 28.  [[Болгария]] – [[София|Софья]] 29.  [[Боливия]] – [[Ла-Пас|Ла-Па]] 30.  [[Бонэйр]] – [[Кралендейк]] 31.  [[Босния және Герцеговина|Босния ж/е Гереговина]] – [[Сараево]] 32.  [[Ботсвана]] – [[Габороне]] 33.  [[Бразилия]] - [[Бразилиа]] 34.  [[Бруней]] – [[Тхимпху]] 35.  [[Бутан]] – [[Нейпьидо]] 36.  [[Буркина-Фасо]] – [[Уагадугу]] 37.  [[Бурунди]] – [[Бужумбура]] 38.  [[Ватикан]] – [[Ватикан (қала)|Ватикан]] 39.  [[Вануату]] – [[Порт-Вила]] 40.  [[Венесуэла]] – [[Каракас]] 41.  [[Америкалық Вирджин аралдары|Виргин (АҚШ)]] – [[Шарлотта-Амалия|Шарлотта-Амалья]] 42.  [[Британдық Вирджин аралдары|Виргин (Британия)]] – [[Род-Таун]] 43.  [[Вьетнам]] – [[Ханой]] 44.  [[Гаити]] – [[Порт-о-Пренс]] 45.  [[Габон]] - [[Либревиль]] 46.  [[Гайана]] – [[Джорджтаун]] 47.  [[Гана]] – [[Аккра]] 48.  [[Гвиана]] – [[Кайенна]] 49.  [[Гвинея]] – [[Конакри]] 50.  [[Гвинея-Бисау]] – [[Бисау]] 51.  Гваделупа – Бас-Тер 52.  Гватемала – Гватемала 53.  Германия – Берлин 54.  Гибралтар – Гибралтар 55.  Гондурас – Тегусигальпа 56.  Гонконг – Сянган 57.  Грекия – Афина 58.  Гренада – Сент-Джорджес 59.  Грузия – Тбилиси 60.  Гуам – Хагатна 61.  Дания – Копенгаген 62.  Джибути – Джибути 63.  Доминика – Розе 64.  Доминикан Республикасы – Санта-Доминго 65.  Жаңа Зеландия – Веллингтон 66.  Жаңа Каледония - Нумеа 67.  Жапония – Токио 68.  Замбия – Лусака 69.  Занзибар – Занзибар 70.  Зимбабве – Хараре 71.  Израиль – Тель-Авив 72.  Индонезия – Джакарта 73.  Иордания – Амман 74.  Ирак – Бағдат 75.  Иран – Тегеран 76.  Ирландия – Дублин 77.  Исландия – Рейкьявик 78.  Испания – Мадрид 79.  Италия – Рим 80.  Йемен – Сана 81.  Кабо-Верде – Прая 82.  Кайман – Джорджтаун 83.  Камбоджа – Пномпень 84.  Камерун – Яунде 85.  Канада – Оттава 86.  Катар – Доһа 87.  Кения – Найроби 88.  Кипр – Никосия 89.  Кирибати – Оңтүстік Тарава 90.  Колумбия – Богота 91.  Комор – Морони 92.  Конго – Браззавиль 93.  Конго ДР – Киншаса 94.  Корея Республикасы – Сеул 95.  Корей ХДР – Пхеньян 96.  Косово – Приштина 97.  Коста-Рика – Сан-Хосе 98.  Кот-Д’Ивуар – Ямусукро 99.  Куба – Гавана 100.  Кувейт – Әл-Кувейт 101.  Кук – Аваруа 102.  Кюрасао – Виллемстад 103.  Қазақстан – Астана 104.  Қырғызстан – Бішкек 105.  Қытай – Бейжің 106.  Лаос – Вьентьян 107.  Латвия - Рига 108.  Лесото – Масеру 109.  Либерия – Монровия 110.  Ливан – Бейрут 111.  Ливия – Триполи 112.  Литва – Вильнюс 113.  Лихтенштейн – Вадуц 114.  Люксембург – Люксембург 115.  Малайзия – Куала-Лумпур 116.  Мальдив – Мале 117.  Мальта – Ла-Валетта 118.  Маврикий – Порт-Луи 119.  Мавритания – Нуакшот 120.  Мадагаскар – Антананариву 121.  Мажарстан – Будапешт 122.  Макао – Аомынь 123.  Македония – Скопье 124.  Малави – Лилонгве 125.  Мали – Бамако 126.  Марокко – Рабат 127.  Мартиника – Фор-де-Франс 128.  Маршалл – Маджуро 129.  Микронезия – Паликир 130.  Мексика – Мехико 131.  Мозамбик – Мапуту 132.  Молдавия – Кишинау 133.  Монако – Монако 134.  Монтсеррат – Плимут 135.  Моңғолия – Ұлан-Батыр 136.  Мысыр – Каир 137.  Мьянма – Янгон 138.  Намибия – Виндхук 139.  Науру – Ярен 140.  Непал – Катманду 141.  Нигер – Ниамей 142.  Нигерия – Абуджа 143.  Нидерланд – Амстердам 144.  Никарагуа – Манагуа 145.  Ниуэ – Алофи 146.  Норвегия – Осло 147.  ОАР – Претория 148.  Оман – Маскат 149.  Оңтүстік Судан – Джуба 150.  Орталық Африка – Банги 151.  Өзбекстан – Ташкент 152.  Палау – Нгерулмуд 153.  Палестина – Йерусалим 154.  [[Папуа — Жаңа Гвинея|Папуа Жаңа Гвинея]] - [[Порт-Морсби]] 155.  Парагвай - Асуньсон 156.  Пәкістан – Исламабад 157.  Перу – Лима 158.  Польша – Варшава 159.  Португалия – Лиссабон 160.  Полинезия – Папаэте 161.  Пуэрто-Рико – Сан-Хуан 162.  Ресей – Мәскеу 163.  Реюньон – Сен-Дени 164.  Руанда – Кигали 165.  Румыния – Бухарест 166.  Сальвадор – Сан-Сальвадор 167.  Самоа – Апиа 168.  Сан-Марино – Сан-Марино 169.  Сан-Томе және Принсипи – Сан-Томе 170.  Сауд Арабиясы – Эр-Рияд 171.  Сейшель – Виктория 172.  Сенегал – Дакар 173.  Сент-Винсент және Гренадина – Кингстаун 174.  Сент-Киттс және Невис – Бастер 175.  Сент-люсия – Кастри 176.  Сент-Мартен – Мариго 177.  Синт-Мартен – Филипсург 178.  Сербия – Белград 179.  Сингапур – Сингапур 180.  Сирия – Дамаск 181.  Словакия – Братислава 182.  Словения – Любляна 183.  Соломон – Хониара 184.  Солтүстік Ирландия – Бельфаст 185.  Солтүстік Мариана – Сайпан 186.  Сомали – Могадишо 187.  Судан – Хартум 188.  Сьерра Леоне – Фритаун 189.  Тайвань – Тайбэй 190.  Тайланд – Бангкок 191.  Танзания – Додома 192.  Тәжікстан – Душанбе 193.  Теркс және Кайкос – Кобернтаун 194.  Тонга – Нукуалова 195.  Того – Ломе 196.  Токелау – Факаофо 197.  Тринидад және Тобаго – 198.  Тувалу – Фунафути 199.  Тунис – Тунис 200.  [[Түркия]] – [[Анкара]] 201.  [[Түрікменстан]] – [[Ашхабад|Ашғабад]] 202.  [[Уганда]] – [[Кампала]] 203.  [[Украина]] – [[Киев]] 204.  [[Уэльс]] – [[Кардифф]] 205.  [[Шығыс Тимор]] – [[Дили]] 206.  [[Швейцария]] – [[Берн]] 207.  [[Швеция]] – [[Стокгольм]] 208.  [[Шотландия]] – [[Глазго]] 209.  [[Шри-Ланка]] – [[Коломбо]] 210.  [[Чад]] – [[Нджамена]] 211.  [[Чили]] – [[Сантьяго]] 212.  [[Черногория]] – [[Цетине]] 213.  [[Чехия]] – [[Прага]] 214.  [[Фарер аралдары|Фарерлер]] – [[Торсхавн]] 215.  [[Фиджи]] – [[Сува]] 216.  [[Филиппин]] – [[Манила]] 217.  [[Финляндия]] – [[Хельсинки]] 218.  [[Франция]] – [[Париж]] 219.  [[Хорватия]] – [[Загреб]] 220.  [[Эстония]] - [[Таллин|Таллинн]] 221.  [[Эритрея]] – [[Асмэра]] 222.  [[Эквадор]] – [[Кито]] 223.  [[Эсватини]] – [[Мбабане]] 224.  [[Эфиопия]] – [[Аддис-Абеба]] 225.  [[Экваторлық Гвинея]] – [[Малабо]] 226.  [[Ямайка]] – [[Кингстон (Ямайка)|Кингстон]]{{Матч туралы есептеме |мерзімі =[[19 қазан]] [[1986 жыл]] |команда1 =[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |команда2 = [[Арарат (футбол клубы)|Арарат]] |есеп =3-0 |стадион =[[Орталық стадион (Алматы)|Қазақ КСР орталық стадионы]] |голдар1=[[Виктор Николаевич Карачун|Виктор Карачун]] 4<br>[[Евстафий Алкивиадович Пехлеваниди|Евстафий Пехлеваниди]] 58, 63 |голдар2= |көрермендер =28 000 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі =[[1 қараша]] [[1986 жыл]] |команда1 = [[Жальгирис (футбол клубы)|Жальгирис]] |команда2 = [[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |есеп =1-1 |стадион ="Жальгирис" |голдар1=[[Гинтарас Алоизович Квилюнас|Гинтарас Квилюнас]] 76 |голдар2=[[Сергей Васильевич Волгин|Сергей Волгин]] 78 |көрермендер =3500 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі = [[9 қараша]] [[1986 жыл]] |команда1 =[[Зенит (футбол клубы, Санкт-Петербург)|Зенит]] |команда2 = [[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |есеп =3-1 |стадион = Ленин атындағы СК |голдар1=[[Юрий Владимирович Желудков|Юрий Желудков]] 26 п, 89<br>[[Сергей Игоревич Дмитриев|Сергей Дмитриев]] 29 |голдар2=[[Евстафий Алкивиадович Пехлеваниди|Евстафий Пехлеваниди]] 74 |көрермендер =18 000 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі =[[24 қазан]] [[1986 жыл]] |команда1 =[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |команда2 = [[Шахтер (футбол клубы, Донецк)|Шахтер Донецк]] |есеп =2-0 |стадион =[[Орталық стадион (Алматы)|Қазақ КСР орталық стадионы]] |голдар1=[[Вахид Юнусұлы Масудов|Вахид Масудов]] 8<br>[[Сергей Петрович Сорокин|Сергей Сорокин]] 86 |голдар2= |көрермендер =19000}} {{Матч туралы есептеме |мерзімі =[[21 қараша]] [[1986 жыл]] |команда1 =[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |команда2 = [[Металлист (футбол клубы)|Металлист]] |есеп =3-2 |стадион =[[Орталық стадион (Алматы)|Қазақ КСР орталық стадионы]] |голдар1=[[Виктор Николаевич Карачун|Виктор Карачун]] 24<br>[[Вахид Юнусұлы Масудов|Вахид Масудов]] 42<br>[[Евстафий Алкивиадович Пехлеваниди|Евстафий Пехлеваниди]] 90 (п) |голдар2=[[Виктор Владимирович Камарзаев|Виктор Камарзаев]] 32<br>[[Юрий Иванович Тарасов |Юрий Тарасов 41]] |көрермендер =7000}} tugds2u48mvuy45cua5pkmy3l9ebrpv 3390945 3390944 2024-10-15T16:02:41Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 3390945 wikitext text/x-wiki == [[Азия Футбол Конфедерациясы|АФК]] == === 1 раунд === {{TwoLegStart}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Ауғанстан|2013||R}}'''|| 2:0 |{{футбол|Моңғолия}} || 1:0| 1:0}} {{TwoLegResult|{{футбол|Мальдивтер|||R}}|| 2:3 |'''{{футбол|Бангладеш}}''' || 1:1| 1:2}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Сингапур|||R}}'''|| 3:1 |{{футбол|Гуам}} || 2:1| 1:0}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Йемен|||R}}'''|| 4:1 |{{футбол|Шри-Ланка}} || 3:0| 1:1}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Мьянма|||R}}'''|| 5:1 |{{футбол|Макао}} ||5:1| 0:0}} {{TwoLegResult|{{футбол|Камбоджа|||R}}|| 0:1 |'''{{футбол|Пәкістан}}''' ||0:0|0:1 }} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Тайвань|||R}}'''|| 7:0 |{{футбол|Шығыс Тимор}} || 4:0| 3:0 }} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Индонезия|||R}}'''|| 12:0 |{{футбол|Бруней}} || 6:0|6:0}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Гонконг|||R}}'''|| 4:2 |{{футбол|Бутан}} || 4:0| 0:2}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Непал|||R}}'''|| 2:1 |{{футбол|Лаос}} || 1:1|1:0}} |} === 2 раунд === ==== A тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Катар}}'''|5|1|0|18|3|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Кувейт}}'''|2|1|3|6|6|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Үндістан}}|1|2|3|3|7|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Ауғанстан|2013}}|1|2|3|3|14|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== B тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Жапония}}'''|6|0|0|24|0|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|КХДР}}'''|3|0|3|11|7|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Сирия}}|2|1|3|9|12|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Малайзия}}|0|1|5|3|28|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== C тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Оңтүстік Корея}}'''|5|1|0|20|1|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Қытай}}'''|2|2|2|9|9|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Тайланд}}|2|2|2|9|9|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Сингапур}}|0|1|5|5|24|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== D тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Оман}}'''|4|1|1|11|2|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Қырғызстан}}'''|3|2|1|13|7|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Малайзия}}|3|1|2|9|9|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Тайвань}}|0|0|6|2|16|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== E тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Иран}}'''|4|2|0|16|4|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Өзбекстан}}'''|4|2|0|13|4|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Түрікменстан}}|0|2|4|4|14|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Гонконг}}|0|2|4|4|15|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== F тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Ирак}}'''|6|0|0|17|2|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Индонезия}}''' |3|1|2|8|8|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Вьетнам}}|2|0|4|6|10|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Филиппиндер}}|0|1|5|3|14|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== G тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Иордания}}'''|4|1|1|16|4|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Сауд Арабиясы}}'''|4|1|1|12|3|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Тәжікстан}}|2|2|2|11|7|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Пәкістан}}|0|0|6|1|26|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== H тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|БАӘ}}'''|5|1|0|16|2|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Бахрейн}}'''|3|2|1|11|3|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Йемен}}|1|2|3|5|9|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Непал}}|0|1|5|2|20|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== I тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Аустралия}}'''|6|0|0|22|0|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Палестина}}'''|2|2|2|6|6|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Ливан}}|1|3|2|5|8|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Бангладеш}}|0|1|5|1|20|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} == [[КОНКАКАФ]] == == ЕЛДЕР, АСТАНАЛАР == 1.      [[Алжир]] - [[Алжир (қала)|Алжир]] 2.      [[Албания]] – [[Тирана]] 3.      [[Америка Құрама Штаттары]] – [[Вашингтон]] 4.      [[Америка Самоасы]] – [[Паго-Паго]] 5.      [[Ангилья]] – [[Валли]] 6.      [[Англия]] – [[Лондон]] 7.      [[Ангола]] – [[Луанда]] 8.      [[Андорра]] – [[Андорра-ла-Велья|Андорра-Ла-Велья]] 9.      [[Антигуа және Барбуда]] – [[Сент-Джонс]] 10.  [[Аргентина]] – [[Буэнос-Айрес]] 11.  [[Армения]] – [[Ереван]] 12.  [[Аруба]] – [[Ораньестад]] 13.  [[Ауғанстан]] – [[Кабул]] 14.  [[Аустралия]] – [[Сидней]] 15.  [[Аустрия]] – [[Вена]] 16.  [[Әзербайжан]] – [[Баку]] 17.  [[Багам аралдары|Багам]] – [[Нассо|Нассау]] 18.  [[Бангладеш]] – [[Дакка]] 19.  [[Барбадос]] – [[Бриджтаун]] 20.  [[Батыс Сахара]] – [[Эль-Аюн қаласы|Әл-Аюнь]] 21.  [[Бахрейн]] – [[Манама]] 22.  [[Біріккен Араб Әмірліктері|БАӘ]] – [[Абу-Даби]] 23.  [[Белиз]] – [[Белмопан]] 24.  [[Беларусь|Белорусь]] – [[Минск]] 25.  [[Бельгия]] – [[Брюссель]] 26.  [[Бенин]] – [[Порто-Ново]] 27.  [[Бермудалар|Бермуд]] – [[Гамильтон]] 28.  [[Болгария]] – [[София|Софья]] 29.  [[Боливия]] – [[Ла-Пас|Ла-Па]] 30.  [[Бонэйр]] – [[Кралендейк]] 31.  [[Босния және Герцеговина|Босния ж/е Гереговина]] – [[Сараево]] 32.  [[Ботсвана]] – [[Габороне]] 33.  [[Бразилия]] - [[Бразилиа]] 34.  [[Бруней]] – [[Тхимпху]] 35.  [[Бутан]] – [[Нейпьидо]] 36.  [[Буркина-Фасо]] – [[Уагадугу]] 37.  [[Бурунди]] – [[Бужумбура]] 38.  [[Ватикан]] – [[Ватикан (қала)|Ватикан]] 39.  [[Вануату]] – [[Порт-Вила]] 40.  [[Венесуэла]] – [[Каракас]] 41.  [[Америкалық Вирджин аралдары|Виргин (АҚШ)]] – [[Шарлотта-Амалия|Шарлотта-Амалья]] 42.  [[Британдық Вирджин аралдары|Виргин (Британия)]] – [[Род-Таун]] 43.  [[Вьетнам]] – [[Ханой]] 44.  [[Гаити]] – [[Порт-о-Пренс]] 45.  [[Габон]] - [[Либревиль]] 46.  [[Гайана]] – [[Джорджтаун]] 47.  [[Гана]] – [[Аккра]] 48.  [[Гвиана]] – [[Кайенна]] 49.  [[Гвинея]] – [[Конакри]] 50.  [[Гвинея-Бисау]] – [[Бисау]] 51.  Гваделупа – Бас-Тер 52.  Гватемала – Гватемала 53.  Германия – Берлин 54.  Гибралтар – Гибралтар 55.  Гондурас – Тегусигальпа 56.  Гонконг – Сянган 57.  Грекия – Афина 58.  Гренада – Сент-Джорджес 59.  Грузия – Тбилиси 60.  Гуам – Хагатна 61.  Дания – Копенгаген 62.  Джибути – Джибути 63.  Доминика – Розе 64.  Доминикан Республикасы – Санта-Доминго 65.  Жаңа Зеландия – Веллингтон 66.  Жаңа Каледония - Нумеа 67.  Жапония – Токио 68.  Замбия – Лусака 69.  Занзибар – Занзибар 70.  Зимбабве – Хараре 71.  Израиль – Тель-Авив 72.  Индонезия – Джакарта 73.  Иордания – Амман 74.  Ирак – Бағдат 75.  Иран – Тегеран 76.  Ирландия – Дублин 77.  Исландия – Рейкьявик 78.  Испания – Мадрид 79.  Италия – Рим 80.  Йемен – Сана 81.  Кабо-Верде – Прая 82.  Кайман – Джорджтаун 83.  Камбоджа – Пномпень 84.  Камерун – Яунде 85.  Канада – Оттава 86.  Катар – Доһа 87.  Кения – Найроби 88.  Кипр – Никосия 89.  Кирибати – Оңтүстік Тарава 90.  Колумбия – Богота 91.  Комор – Морони 92.  Конго – Браззавиль 93.  Конго ДР – Киншаса 94.  Корея Республикасы – Сеул 95.  Корей ХДР – Пхеньян 96.  Косово – Приштина 97.  Коста-Рика – Сан-Хосе 98.  Кот-Д’Ивуар – Ямусукро 99.  Куба – Гавана 100.  Кувейт – Әл-Кувейт 101.  Кук – Аваруа 102.  Кюрасао – Виллемстад 103.  Қазақстан – Астана 104.  Қырғызстан – Бішкек 105.  Қытай – Бейжің 106.  Лаос – Вьентьян 107.  Латвия - Рига 108.  Лесото – Масеру 109.  Либерия – Монровия 110.  Ливан – Бейрут 111.  Ливия – Триполи 112.  Литва – Вильнюс 113.  Лихтенштейн – Вадуц 114.  Люксембург – Люксембург 115.  Малайзия – Куала-Лумпур 116.  Мальдив – Мале 117.  Мальта – Ла-Валетта 118.  Маврикий – Порт-Луи 119.  Мавритания – Нуакшот 120.  Мадагаскар – Антананариву 121.  Мажарстан – Будапешт 122.  Макао – Аомынь 123.  Македония – Скопье 124.  Малави – Лилонгве 125.  Мали – Бамако 126.  Марокко – Рабат 127.  Мартиника – Фор-де-Франс 128.  Маршалл – Маджуро 129.  Микронезия – Паликир 130.  Мексика – Мехико 131.  Мозамбик – Мапуту 132.  Молдавия – Кишинау 133.  Монако – Монако 134.  Монтсеррат – Плимут 135.  Моңғолия – Ұлан-Батыр 136.  Мысыр – Каир 137.  Мьянма – Янгон 138.  Намибия – Виндхук 139.  Науру – Ярен 140.  Непал – Катманду 141.  Нигер – Ниамей 142.  Нигерия – Абуджа 143.  Нидерланд – Амстердам 144.  Никарагуа – Манагуа 145.  Ниуэ – Алофи 146.  Норвегия – Осло 147.  ОАР – Претория 148.  Оман – Маскат 149.  Оңтүстік Судан – Джуба 150.  Орталық Африка – Банги 151.  Өзбекстан – Ташкент 152.  Палау – Нгерулмуд 153.  Палестина – Йерусалим 154.  [[Папуа — Жаңа Гвинея|Папуа Жаңа Гвинея]] - [[Порт-Морсби]] 155.  Парагвай - Асуньсон 156.  Пәкістан – Исламабад 157.  Перу – Лима 158.  Польша – Варшава 159.  Португалия – Лиссабон 160.  Полинезия – Папаэте 161.  Пуэрто-Рико – Сан-Хуан 162.  Ресей – Мәскеу 163.  Реюньон – Сен-Дени 164.  Руанда – Кигали 165.  Румыния – Бухарест 166.  Сальвадор – Сан-Сальвадор 167.  Самоа – Апиа 168.  Сан-Марино – Сан-Марино 169.  Сан-Томе және Принсипи – Сан-Томе 170.  Сауд Арабиясы – Эр-Рияд 171.  Сейшель – Виктория 172.  Сенегал – Дакар 173.  Сент-Винсент және Гренадина – Кингстаун 174.  Сент-Киттс және Невис – Бастер 175.  Сент-люсия – Кастри 176.  Сент-Мартен – Мариго 177.  Синт-Мартен – Филипсург 178.  Сербия – Белград 179.  Сингапур – Сингапур 180.  Сирия – Дамаск 181.  Словакия – Братислава 182.  Словения – Любляна 183.  Соломон – Хониара 184.  Солтүстік Ирландия – Бельфаст 185.  Солтүстік Мариана – Сайпан 186.  Сомали – Могадишо 187.  Судан – Хартум 188.  Сьерра Леоне – Фритаун 189.  Тайвань – Тайбэй 190.  Тайланд – Бангкок 191.  Танзания – Додома 192.  Тәжікстан – Душанбе 193.  Теркс және Кайкос – Кобернтаун 194.  Тонга – Нукуалова 195.  Того – Ломе 196.  Токелау – Факаофо 197.  Тринидад және Тобаго – 198.  Тувалу – Фунафути 199.  Тунис – Тунис 200.  [[Түркия]] – [[Анкара]] 201.  [[Түрікменстан]] – [[Ашхабад|Ашғабад]] 202.  [[Уганда]] – [[Кампала]] 203.  [[Украина]] – [[Киев]] 204.  [[Уэльс]] – [[Кардифф]] 205.  [[Шығыс Тимор]] – [[Дили]] 206.  [[Швейцария]] – [[Берн]] 207.  [[Швеция]] – [[Стокгольм]] 208.  [[Шотландия]] – [[Глазго]] 209.  [[Шри-Ланка]] – [[Коломбо]] 210.  [[Чад]] – [[Нджамена]] 211.  [[Чили]] – [[Сантьяго]] 212.  [[Черногория]] – [[Цетине]] 213.  [[Чехия]] – [[Прага]] 214.  [[Фарер аралдары|Фарерлер]] – [[Торсхавн]] 215.  [[Фиджи]] – [[Сува]] 216.  [[Филиппин]] – [[Манила]] 217.  [[Финляндия]] – [[Хельсинки]] 218.  [[Франция]] – [[Париж]] 219.  [[Хорватия]] – [[Загреб]] 220.  [[Эстония]] - [[Таллин|Таллинн]] 221.  [[Эритрея]] – [[Асмэра]] 222.  [[Эквадор]] – [[Кито]] 223.  [[Эсватини]] – [[Мбабане]] 224.  [[Эфиопия]] – [[Аддис-Абеба]] 225.  [[Экваторлық Гвинея]] – [[Малабо]] 226.  [[Ямайка]] – [[Кингстон (Ямайка)|Кингстон]]{{Матч туралы есептеме |мерзімі =[[19 қазан]] [[1986 жыл]] |команда1 =[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |команда2 = [[Арарат (футбол клубы)|Арарат]] |есеп =3-0 |стадион =[[Орталық стадион (Алматы)|Қазақ КСР орталық стадионы]] |голдар1=[[Виктор Николаевич Карачун|Виктор Карачун]] 4<br>[[Евстафий Алкивиадович Пехлеваниди|Евстафий Пехлеваниди]] 58, 63 |голдар2= |көрермендер =28 000 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі =[[1 қараша]] [[1986 жыл]] |команда1 = [[Жальгирис (футбол клубы)|Жальгирис]] |команда2 = [[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |есеп =1-1 |стадион ="Жальгирис" |голдар1=[[Гинтарас Алоизович Квилюнас|Гинтарас Квилюнас]] 76 |голдар2=[[Сергей Васильевич Волгин|Сергей Волгин]] 78 |көрермендер =3500 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі = [[9 қараша]] [[1986 жыл]] |команда1 =[[Зенит (футбол клубы, Санкт-Петербург)|Зенит]] |команда2 = [[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |есеп =3-1 |стадион = Ленин атындағы СК |голдар1=[[Юрий Владимирович Желудков|Юрий Желудков]] 26 п, 89<br>[[Сергей Игоревич Дмитриев|Сергей Дмитриев]] 29 |голдар2=[[Евстафий Алкивиадович Пехлеваниди|Евстафий Пехлеваниди]] 74 |көрермендер =18 000 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі =[[24 қазан]] [[1986 жыл]] |команда1 =[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |команда2 = [[Шахтер (футбол клубы, Донецк)|Шахтер Донецк]] |есеп =2-0 |стадион =[[Орталық стадион (Алматы)|Қазақ КСР орталық стадионы]] |голдар1=[[Вахид Юнусұлы Масудов|Вахид Масудов]] 8<br>[[Сергей Петрович Сорокин|Сергей Сорокин]] 86 |голдар2= |көрермендер =19000}} {{Матч туралы есептеме |мерзімі =[[21 қараша]] [[1986 жыл]] |команда1 =[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |команда2 = [[Металлист (футбол клубы)|Металлист]] |есеп =3-2 |стадион =[[Орталық стадион (Алматы)|Қазақ КСР орталық стадионы]] |голдар1=[[Виктор Николаевич Карачун|Виктор Карачун]] 24<br>[[Вахид Юнусұлы Масудов|Вахид Масудов]] 42<br>[[Евстафий Алкивиадович Пехлеваниди|Евстафий Пехлеваниди]] 90 (п) |голдар2=[[Виктор Владимирович Камарзаев|Виктор Камарзаев]] 32<br>[[Юрий Иванович Тарасов |Юрий Тарасов 41]] |көрермендер =7000}} rvdfkcamh6mtlzby3vq1p89rcm1cmjb 3390946 3390945 2024-10-15T16:08:57Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 /* КОНКАКАФ */ 3390946 wikitext text/x-wiki == [[Азия Футбол Конфедерациясы|АФК]] == === 1 раунд === {{TwoLegStart}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Ауғанстан|2013||R}}'''|| 2:0 |{{футбол|Моңғолия}} || 1:0| 1:0}} {{TwoLegResult|{{футбол|Мальдивтер|||R}}|| 2:3 |'''{{футбол|Бангладеш}}''' || 1:1| 1:2}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Сингапур|||R}}'''|| 3:1 |{{футбол|Гуам}} || 2:1| 1:0}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Йемен|||R}}'''|| 4:1 |{{футбол|Шри-Ланка}} || 3:0| 1:1}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Мьянма|||R}}'''|| 5:1 |{{футбол|Макао}} ||5:1| 0:0}} {{TwoLegResult|{{футбол|Камбоджа|||R}}|| 0:1 |'''{{футбол|Пәкістан}}''' ||0:0|0:1 }} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Тайвань|||R}}'''|| 7:0 |{{футбол|Шығыс Тимор}} || 4:0| 3:0 }} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Индонезия|||R}}'''|| 12:0 |{{футбол|Бруней}} || 6:0|6:0}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Гонконг|||R}}'''|| 4:2 |{{футбол|Бутан}} || 4:0| 0:2}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Непал|||R}}'''|| 2:1 |{{футбол|Лаос}} || 1:1|1:0}} |} === 2 раунд === ==== A тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Катар}}'''|5|1|0|18|3|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Кувейт}}'''|2|1|3|6|6|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Үндістан}}|1|2|3|3|7|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Ауғанстан|2013}}|1|2|3|3|14|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== B тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Жапония}}'''|6|0|0|24|0|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|КХДР}}'''|3|0|3|11|7|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Сирия}}|2|1|3|9|12|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Малайзия}}|0|1|5|3|28|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== C тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Оңтүстік Корея}}'''|5|1|0|20|1|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Қытай}}'''|2|2|2|9|9|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Тайланд}}|2|2|2|9|9|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Сингапур}}|0|1|5|5|24|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== D тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Оман}}'''|4|1|1|11|2|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Қырғызстан}}'''|3|2|1|13|7|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Малайзия}}|3|1|2|9|9|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Тайвань}}|0|0|6|2|16|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== E тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Иран}}'''|4|2|0|16|4|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Өзбекстан}}'''|4|2|0|13|4|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Түрікменстан}}|0|2|4|4|14|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Гонконг}}|0|2|4|4|15|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== F тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Ирак}}'''|6|0|0|17|2|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Индонезия}}''' |3|1|2|8|8|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Вьетнам}}|2|0|4|6|10|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Филиппиндер}}|0|1|5|3|14|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== G тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Иордания}}'''|4|1|1|16|4|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Сауд Арабиясы}}'''|4|1|1|12|3|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Тәжікстан}}|2|2|2|11|7|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Пәкістан}}|0|0|6|1|26|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== H тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|БАӘ}}'''|5|1|0|16|2|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Бахрейн}}'''|3|2|1|11|3|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Йемен}}|1|2|3|5|9|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Непал}}|0|1|5|2|20|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== I тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Аустралия}}'''|6|0|0|22|0|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Палестина}}'''|2|2|2|6|6|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Ливан}}|1|3|2|5|8|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Бангладеш}}|0|1|5|1|20|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} == [[КОНКАКАФ]] == === 1 раунд === {{TwoLegStart}} {{TwoLegResult| '''{{футбол|Ангилья|||R}} '''||1:1 <small>[[пенальти|пен.]] 4:3|{{футбол|Туркс және Кайкос}} || 0:0 |1:1}} {{TwoLegResult| {{футбол|Америкалық Вирджин аралдары|||R}} ||1:1 <small>2:4 [[пенальти|пен.]]| '''{{футбол|Британдық Вирджин аралдары}} '''|| 1:1|0:0}} |} === 2 раунд === == ЕЛДЕР, АСТАНАЛАР == 1.      [[Алжир]] - [[Алжир (қала)|Алжир]] 2.      [[Албания]] – [[Тирана]] 3.      [[Америка Құрама Штаттары]] – [[Вашингтон]] 4.      [[Америка Самоасы]] – [[Паго-Паго]] 5.      [[Ангилья]] – [[Валли]] 6.      [[Англия]] – [[Лондон]] 7.      [[Ангола]] – [[Луанда]] 8.      [[Андорра]] – [[Андорра-ла-Велья|Андорра-Ла-Велья]] 9.      [[Антигуа және Барбуда]] – [[Сент-Джонс]] 10.  [[Аргентина]] – [[Буэнос-Айрес]] 11.  [[Армения]] – [[Ереван]] 12.  [[Аруба]] – [[Ораньестад]] 13.  [[Ауғанстан]] – [[Кабул]] 14.  [[Аустралия]] – [[Сидней]] 15.  [[Аустрия]] – [[Вена]] 16.  [[Әзербайжан]] – [[Баку]] 17.  [[Багам аралдары|Багам]] – [[Нассо|Нассау]] 18.  [[Бангладеш]] – [[Дакка]] 19.  [[Барбадос]] – [[Бриджтаун]] 20.  [[Батыс Сахара]] – [[Эль-Аюн қаласы|Әл-Аюнь]] 21.  [[Бахрейн]] – [[Манама]] 22.  [[Біріккен Араб Әмірліктері|БАӘ]] – [[Абу-Даби]] 23.  [[Белиз]] – [[Белмопан]] 24.  [[Беларусь|Белорусь]] – [[Минск]] 25.  [[Бельгия]] – [[Брюссель]] 26.  [[Бенин]] – [[Порто-Ново]] 27.  [[Бермудалар|Бермуд]] – [[Гамильтон]] 28.  [[Болгария]] – [[София|Софья]] 29.  [[Боливия]] – [[Ла-Пас|Ла-Па]] 30.  [[Бонэйр]] – [[Кралендейк]] 31.  [[Босния және Герцеговина|Босния ж/е Гереговина]] – [[Сараево]] 32.  [[Ботсвана]] – [[Габороне]] 33.  [[Бразилия]] - [[Бразилиа]] 34.  [[Бруней]] – [[Тхимпху]] 35.  [[Бутан]] – [[Нейпьидо]] 36.  [[Буркина-Фасо]] – [[Уагадугу]] 37.  [[Бурунди]] – [[Бужумбура]] 38.  [[Ватикан]] – [[Ватикан (қала)|Ватикан]] 39.  [[Вануату]] – [[Порт-Вила]] 40.  [[Венесуэла]] – [[Каракас]] 41.  [[Америкалық Вирджин аралдары|Виргин (АҚШ)]] – [[Шарлотта-Амалия|Шарлотта-Амалья]] 42.  [[Британдық Вирджин аралдары|Виргин (Британия)]] – [[Род-Таун]] 43.  [[Вьетнам]] – [[Ханой]] 44.  [[Гаити]] – [[Порт-о-Пренс]] 45.  [[Габон]] - [[Либревиль]] 46.  [[Гайана]] – [[Джорджтаун]] 47.  [[Гана]] – [[Аккра]] 48.  [[Гвиана]] – [[Кайенна]] 49.  [[Гвинея]] – [[Конакри]] 50.  [[Гвинея-Бисау]] – [[Бисау]] 51.  Гваделупа – Бас-Тер 52.  Гватемала – Гватемала 53.  Германия – Берлин 54.  Гибралтар – Гибралтар 55.  Гондурас – Тегусигальпа 56.  Гонконг – Сянган 57.  Грекия – Афина 58.  Гренада – Сент-Джорджес 59.  Грузия – Тбилиси 60.  Гуам – Хагатна 61.  Дания – Копенгаген 62.  Джибути – Джибути 63.  Доминика – Розе 64.  Доминикан Республикасы – Санта-Доминго 65.  Жаңа Зеландия – Веллингтон 66.  Жаңа Каледония - Нумеа 67.  Жапония – Токио 68.  Замбия – Лусака 69.  Занзибар – Занзибар 70.  Зимбабве – Хараре 71.  Израиль – Тель-Авив 72.  Индонезия – Джакарта 73.  Иордания – Амман 74.  Ирак – Бағдат 75.  Иран – Тегеран 76.  Ирландия – Дублин 77.  Исландия – Рейкьявик 78.  Испания – Мадрид 79.  Италия – Рим 80.  Йемен – Сана 81.  Кабо-Верде – Прая 82.  Кайман – Джорджтаун 83.  Камбоджа – Пномпень 84.  Камерун – Яунде 85.  Канада – Оттава 86.  Катар – Доһа 87.  Кения – Найроби 88.  Кипр – Никосия 89.  Кирибати – Оңтүстік Тарава 90.  Колумбия – Богота 91.  Комор – Морони 92.  Конго – Браззавиль 93.  Конго ДР – Киншаса 94.  Корея Республикасы – Сеул 95.  Корей ХДР – Пхеньян 96.  Косово – Приштина 97.  Коста-Рика – Сан-Хосе 98.  Кот-Д’Ивуар – Ямусукро 99.  Куба – Гавана 100.  Кувейт – Әл-Кувейт 101.  Кук – Аваруа 102.  Кюрасао – Виллемстад 103.  Қазақстан – Астана 104.  Қырғызстан – Бішкек 105.  Қытай – Бейжің 106.  Лаос – Вьентьян 107.  Латвия - Рига 108.  Лесото – Масеру 109.  Либерия – Монровия 110.  Ливан – Бейрут 111.  Ливия – Триполи 112.  Литва – Вильнюс 113.  Лихтенштейн – Вадуц 114.  Люксембург – Люксембург 115.  Малайзия – Куала-Лумпур 116.  Мальдив – Мале 117.  Мальта – Ла-Валетта 118.  Маврикий – Порт-Луи 119.  Мавритания – Нуакшот 120.  Мадагаскар – Антананариву 121.  Мажарстан – Будапешт 122.  Макао – Аомынь 123.  Македония – Скопье 124.  Малави – Лилонгве 125.  Мали – Бамако 126.  Марокко – Рабат 127.  Мартиника – Фор-де-Франс 128.  Маршалл – Маджуро 129.  Микронезия – Паликир 130.  Мексика – Мехико 131.  Мозамбик – Мапуту 132.  Молдавия – Кишинау 133.  Монако – Монако 134.  Монтсеррат – Плимут 135.  Моңғолия – Ұлан-Батыр 136.  Мысыр – Каир 137.  Мьянма – Янгон 138.  Намибия – Виндхук 139.  Науру – Ярен 140.  Непал – Катманду 141.  Нигер – Ниамей 142.  Нигерия – Абуджа 143.  Нидерланд – Амстердам 144.  Никарагуа – Манагуа 145.  Ниуэ – Алофи 146.  Норвегия – Осло 147.  ОАР – Претория 148.  Оман – Маскат 149.  Оңтүстік Судан – Джуба 150.  Орталық Африка – Банги 151.  Өзбекстан – Ташкент 152.  Палау – Нгерулмуд 153.  Палестина – Йерусалим 154.  [[Папуа — Жаңа Гвинея|Папуа Жаңа Гвинея]] - [[Порт-Морсби]] 155.  Парагвай - Асуньсон 156.  Пәкістан – Исламабад 157.  Перу – Лима 158.  Польша – Варшава 159.  Португалия – Лиссабон 160.  Полинезия – Папаэте 161.  Пуэрто-Рико – Сан-Хуан 162.  Ресей – Мәскеу 163.  Реюньон – Сен-Дени 164.  Руанда – Кигали 165.  Румыния – Бухарест 166.  Сальвадор – Сан-Сальвадор 167.  Самоа – Апиа 168.  Сан-Марино – Сан-Марино 169.  Сан-Томе және Принсипи – Сан-Томе 170.  Сауд Арабиясы – Эр-Рияд 171.  Сейшель – Виктория 172.  Сенегал – Дакар 173.  Сент-Винсент және Гренадина – Кингстаун 174.  Сент-Киттс және Невис – Бастер 175.  Сент-люсия – Кастри 176.  Сент-Мартен – Мариго 177.  Синт-Мартен – Филипсург 178.  Сербия – Белград 179.  Сингапур – Сингапур 180.  Сирия – Дамаск 181.  Словакия – Братислава 182.  Словения – Любляна 183.  Соломон – Хониара 184.  Солтүстік Ирландия – Бельфаст 185.  Солтүстік Мариана – Сайпан 186.  Сомали – Могадишо 187.  Судан – Хартум 188.  Сьерра Леоне – Фритаун 189.  Тайвань – Тайбэй 190.  Тайланд – Бангкок 191.  Танзания – Додома 192.  Тәжікстан – Душанбе 193.  Теркс және Кайкос – Кобернтаун 194.  Тонга – Нукуалова 195.  Того – Ломе 196.  Токелау – Факаофо 197.  Тринидад және Тобаго – 198.  Тувалу – Фунафути 199.  Тунис – Тунис 200.  [[Түркия]] – [[Анкара]] 201.  [[Түрікменстан]] – [[Ашхабад|Ашғабад]] 202.  [[Уганда]] – [[Кампала]] 203.  [[Украина]] – [[Киев]] 204.  [[Уэльс]] – [[Кардифф]] 205.  [[Шығыс Тимор]] – [[Дили]] 206.  [[Швейцария]] – [[Берн]] 207.  [[Швеция]] – [[Стокгольм]] 208.  [[Шотландия]] – [[Глазго]] 209.  [[Шри-Ланка]] – [[Коломбо]] 210.  [[Чад]] – [[Нджамена]] 211.  [[Чили]] – [[Сантьяго]] 212.  [[Черногория]] – [[Цетине]] 213.  [[Чехия]] – [[Прага]] 214.  [[Фарер аралдары|Фарерлер]] – [[Торсхавн]] 215.  [[Фиджи]] – [[Сува]] 216.  [[Филиппин]] – [[Манила]] 217.  [[Финляндия]] – [[Хельсинки]] 218.  [[Франция]] – [[Париж]] 219.  [[Хорватия]] – [[Загреб]] 220.  [[Эстония]] - [[Таллин|Таллинн]] 221.  [[Эритрея]] – [[Асмэра]] 222.  [[Эквадор]] – [[Кито]] 223.  [[Эсватини]] – [[Мбабане]] 224.  [[Эфиопия]] – [[Аддис-Абеба]] 225.  [[Экваторлық Гвинея]] – [[Малабо]] 226.  [[Ямайка]] – [[Кингстон (Ямайка)|Кингстон]]{{Матч туралы есептеме |мерзімі =[[19 қазан]] [[1986 жыл]] |команда1 =[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |команда2 = [[Арарат (футбол клубы)|Арарат]] |есеп =3-0 |стадион =[[Орталық стадион (Алматы)|Қазақ КСР орталық стадионы]] |голдар1=[[Виктор Николаевич Карачун|Виктор Карачун]] 4<br>[[Евстафий Алкивиадович Пехлеваниди|Евстафий Пехлеваниди]] 58, 63 |голдар2= |көрермендер =28 000 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі =[[1 қараша]] [[1986 жыл]] |команда1 = [[Жальгирис (футбол клубы)|Жальгирис]] |команда2 = [[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |есеп =1-1 |стадион ="Жальгирис" |голдар1=[[Гинтарас Алоизович Квилюнас|Гинтарас Квилюнас]] 76 |голдар2=[[Сергей Васильевич Волгин|Сергей Волгин]] 78 |көрермендер =3500 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі = [[9 қараша]] [[1986 жыл]] |команда1 =[[Зенит (футбол клубы, Санкт-Петербург)|Зенит]] |команда2 = [[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |есеп =3-1 |стадион = Ленин атындағы СК |голдар1=[[Юрий Владимирович Желудков|Юрий Желудков]] 26 п, 89<br>[[Сергей Игоревич Дмитриев|Сергей Дмитриев]] 29 |голдар2=[[Евстафий Алкивиадович Пехлеваниди|Евстафий Пехлеваниди]] 74 |көрермендер =18 000 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі =[[24 қазан]] [[1986 жыл]] |команда1 =[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |команда2 = [[Шахтер (футбол клубы, Донецк)|Шахтер Донецк]] |есеп =2-0 |стадион =[[Орталық стадион (Алматы)|Қазақ КСР орталық стадионы]] |голдар1=[[Вахид Юнусұлы Масудов|Вахид Масудов]] 8<br>[[Сергей Петрович Сорокин|Сергей Сорокин]] 86 |голдар2= |көрермендер =19000}} {{Матч туралы есептеме |мерзімі =[[21 қараша]] [[1986 жыл]] |команда1 =[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |команда2 = [[Металлист (футбол клубы)|Металлист]] |есеп =3-2 |стадион =[[Орталық стадион (Алматы)|Қазақ КСР орталық стадионы]] |голдар1=[[Виктор Николаевич Карачун|Виктор Карачун]] 24<br>[[Вахид Юнусұлы Масудов|Вахид Масудов]] 42<br>[[Евстафий Алкивиадович Пехлеваниди|Евстафий Пехлеваниди]] 90 (п) |голдар2=[[Виктор Владимирович Камарзаев|Виктор Камарзаев]] 32<br>[[Юрий Иванович Тарасов |Юрий Тарасов 41]] |көрермендер =7000}} 9edeg0un6chjpoh0arypdk2dtqvgv9q 3390947 3390946 2024-10-15T16:09:35Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 3390947 wikitext text/x-wiki == [[Азия Футбол Конфедерациясы|АФК]] == === 1 раунд === {{TwoLegStart}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Ауғанстан|2013||R}}'''|| 2:0 |{{футбол|Моңғолия}} || 1:0| 1:0}} {{TwoLegResult|{{футбол|Мальдивтер|||R}}|| 2:3 |'''{{футбол|Бангладеш}}''' || 1:1| 1:2}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Сингапур|||R}}'''|| 3:1 |{{футбол|Гуам}} || 2:1| 1:0}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Йемен|||R}}'''|| 4:1 |{{футбол|Шри-Ланка}} || 3:0| 1:1}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Мьянма|||R}}'''|| 5:1 |{{футбол|Макао}} ||5:1| 0:0}} {{TwoLegResult|{{футбол|Камбоджа|||R}}|| 0:1 |'''{{футбол|Пәкістан}}''' ||0:0|0:1 }} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Тайвань|||R}}'''|| 7:0 |{{футбол|Шығыс Тимор}} || 4:0| 3:0 }} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Индонезия|||R}}'''|| 12:0 |{{футбол|Бруней}} || 6:0|6:0}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Гонконг|||R}}'''|| 4:2 |{{футбол|Бутан}} || 4:0| 0:2}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Непал|||R}}'''|| 2:1 |{{футбол|Лаос}} || 1:1|1:0}} |} === 2 раунд === ==== A тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Катар}}'''|5|1|0|18|3|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Кувейт}}'''|2|1|3|6|6|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Үндістан}}|1|2|3|3|7|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Ауғанстан|2013}}|1|2|3|3|14|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== B тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Жапония}}'''|6|0|0|24|0|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|КХДР}}'''|3|0|3|11|7|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Сирия}}|2|1|3|9|12|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Малайзия}}|0|1|5|3|28|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== C тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Оңтүстік Корея}}'''|5|1|0|20|1|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Қытай}}'''|2|2|2|9|9|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Тайланд}}|2|2|2|9|9|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Сингапур}}|0|1|5|5|24|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== D тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Оман}}'''|4|1|1|11|2|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Қырғызстан}}'''|3|2|1|13|7|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Малайзия}}|3|1|2|9|9|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Тайвань}}|0|0|6|2|16|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== E тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Иран}}'''|4|2|0|16|4|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Өзбекстан}}'''|4|2|0|13|4|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Түрікменстан}}|0|2|4|4|14|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Гонконг}}|0|2|4|4|15|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== F тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Ирак}}'''|6|0|0|17|2|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Индонезия}}''' |3|1|2|8|8|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Вьетнам}}|2|0|4|6|10|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Филиппиндер}}|0|1|5|3|14|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== G тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Иордания}}'''|4|1|1|16|4|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Сауд Арабиясы}}'''|4|1|1|12|3|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Тәжікстан}}|2|2|2|11|7|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Пәкістан}}|0|0|6|1|26|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== H тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|БАӘ}}'''|5|1|0|16|2|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Бахрейн}}'''|3|2|1|11|3|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Йемен}}|1|2|3|5|9|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Непал}}|0|1|5|2|20|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== I тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Аустралия}}'''|6|0|0|22|0|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Палестина}}'''|2|2|2|6|6|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Ливан}}|1|3|2|5|8|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Бангладеш}}|0|1|5|1|20|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} == [[КОНКАКАФ]] == === 1 раунд === {{TwoLegStart}} {{TwoLegResult| '''{{футбол|Ангилья|||R}} '''||1:1 <small>[[пенальти|пен.]] 4:3|{{футбол|Туркс және Кайкос}} || 0:0 |1:1}} {{TwoLegResult| {{футбол|Америкалық Вирджин аралдары|||R}} ||1:1 <small>2:4 [[пенальти|пен.]]| '''{{футбол|Британдық Вирджин аралдары}} '''|| 1:1|0:0}} |} === 2 раунд === == [[Океания Футбол Конфедерациясы|ОФК]] == == ЕЛДЕР, АСТАНАЛАР == 1.      [[Алжир]] - [[Алжир (қала)|Алжир]] 2.      [[Албания]] – [[Тирана]] 3.      [[Америка Құрама Штаттары]] – [[Вашингтон]] 4.      [[Америка Самоасы]] – [[Паго-Паго]] 5.      [[Ангилья]] – [[Валли]] 6.      [[Англия]] – [[Лондон]] 7.      [[Ангола]] – [[Луанда]] 8.      [[Андорра]] – [[Андорра-ла-Велья|Андорра-Ла-Велья]] 9.      [[Антигуа және Барбуда]] – [[Сент-Джонс]] 10.  [[Аргентина]] – [[Буэнос-Айрес]] 11.  [[Армения]] – [[Ереван]] 12.  [[Аруба]] – [[Ораньестад]] 13.  [[Ауғанстан]] – [[Кабул]] 14.  [[Аустралия]] – [[Сидней]] 15.  [[Аустрия]] – [[Вена]] 16.  [[Әзербайжан]] – [[Баку]] 17.  [[Багам аралдары|Багам]] – [[Нассо|Нассау]] 18.  [[Бангладеш]] – [[Дакка]] 19.  [[Барбадос]] – [[Бриджтаун]] 20.  [[Батыс Сахара]] – [[Эль-Аюн қаласы|Әл-Аюнь]] 21.  [[Бахрейн]] – [[Манама]] 22.  [[Біріккен Араб Әмірліктері|БАӘ]] – [[Абу-Даби]] 23.  [[Белиз]] – [[Белмопан]] 24.  [[Беларусь|Белорусь]] – [[Минск]] 25.  [[Бельгия]] – [[Брюссель]] 26.  [[Бенин]] – [[Порто-Ново]] 27.  [[Бермудалар|Бермуд]] – [[Гамильтон]] 28.  [[Болгария]] – [[София|Софья]] 29.  [[Боливия]] – [[Ла-Пас|Ла-Па]] 30.  [[Бонэйр]] – [[Кралендейк]] 31.  [[Босния және Герцеговина|Босния ж/е Гереговина]] – [[Сараево]] 32.  [[Ботсвана]] – [[Габороне]] 33.  [[Бразилия]] - [[Бразилиа]] 34.  [[Бруней]] – [[Тхимпху]] 35.  [[Бутан]] – [[Нейпьидо]] 36.  [[Буркина-Фасо]] – [[Уагадугу]] 37.  [[Бурунди]] – [[Бужумбура]] 38.  [[Ватикан]] – [[Ватикан (қала)|Ватикан]] 39.  [[Вануату]] – [[Порт-Вила]] 40.  [[Венесуэла]] – [[Каракас]] 41.  [[Америкалық Вирджин аралдары|Виргин (АҚШ)]] – [[Шарлотта-Амалия|Шарлотта-Амалья]] 42.  [[Британдық Вирджин аралдары|Виргин (Британия)]] – [[Род-Таун]] 43.  [[Вьетнам]] – [[Ханой]] 44.  [[Гаити]] – [[Порт-о-Пренс]] 45.  [[Габон]] - [[Либревиль]] 46.  [[Гайана]] – [[Джорджтаун]] 47.  [[Гана]] – [[Аккра]] 48.  [[Гвиана]] – [[Кайенна]] 49.  [[Гвинея]] – [[Конакри]] 50.  [[Гвинея-Бисау]] – [[Бисау]] 51.  Гваделупа – Бас-Тер 52.  Гватемала – Гватемала 53.  Германия – Берлин 54.  Гибралтар – Гибралтар 55.  Гондурас – Тегусигальпа 56.  Гонконг – Сянган 57.  Грекия – Афина 58.  Гренада – Сент-Джорджес 59.  Грузия – Тбилиси 60.  Гуам – Хагатна 61.  Дания – Копенгаген 62.  Джибути – Джибути 63.  Доминика – Розе 64.  Доминикан Республикасы – Санта-Доминго 65.  Жаңа Зеландия – Веллингтон 66.  Жаңа Каледония - Нумеа 67.  Жапония – Токио 68.  Замбия – Лусака 69.  Занзибар – Занзибар 70.  Зимбабве – Хараре 71.  Израиль – Тель-Авив 72.  Индонезия – Джакарта 73.  Иордания – Амман 74.  Ирак – Бағдат 75.  Иран – Тегеран 76.  Ирландия – Дублин 77.  Исландия – Рейкьявик 78.  Испания – Мадрид 79.  Италия – Рим 80.  Йемен – Сана 81.  Кабо-Верде – Прая 82.  Кайман – Джорджтаун 83.  Камбоджа – Пномпень 84.  Камерун – Яунде 85.  Канада – Оттава 86.  Катар – Доһа 87.  Кения – Найроби 88.  Кипр – Никосия 89.  Кирибати – Оңтүстік Тарава 90.  Колумбия – Богота 91.  Комор – Морони 92.  Конго – Браззавиль 93.  Конго ДР – Киншаса 94.  Корея Республикасы – Сеул 95.  Корей ХДР – Пхеньян 96.  Косово – Приштина 97.  Коста-Рика – Сан-Хосе 98.  Кот-Д’Ивуар – Ямусукро 99.  Куба – Гавана 100.  Кувейт – Әл-Кувейт 101.  Кук – Аваруа 102.  Кюрасао – Виллемстад 103.  Қазақстан – Астана 104.  Қырғызстан – Бішкек 105.  Қытай – Бейжің 106.  Лаос – Вьентьян 107.  Латвия - Рига 108.  Лесото – Масеру 109.  Либерия – Монровия 110.  Ливан – Бейрут 111.  Ливия – Триполи 112.  Литва – Вильнюс 113.  Лихтенштейн – Вадуц 114.  Люксембург – Люксембург 115.  Малайзия – Куала-Лумпур 116.  Мальдив – Мале 117.  Мальта – Ла-Валетта 118.  Маврикий – Порт-Луи 119.  Мавритания – Нуакшот 120.  Мадагаскар – Антананариву 121.  Мажарстан – Будапешт 122.  Макао – Аомынь 123.  Македония – Скопье 124.  Малави – Лилонгве 125.  Мали – Бамако 126.  Марокко – Рабат 127.  Мартиника – Фор-де-Франс 128.  Маршалл – Маджуро 129.  Микронезия – Паликир 130.  Мексика – Мехико 131.  Мозамбик – Мапуту 132.  Молдавия – Кишинау 133.  Монако – Монако 134.  Монтсеррат – Плимут 135.  Моңғолия – Ұлан-Батыр 136.  Мысыр – Каир 137.  Мьянма – Янгон 138.  Намибия – Виндхук 139.  Науру – Ярен 140.  Непал – Катманду 141.  Нигер – Ниамей 142.  Нигерия – Абуджа 143.  Нидерланд – Амстердам 144.  Никарагуа – Манагуа 145.  Ниуэ – Алофи 146.  Норвегия – Осло 147.  ОАР – Претория 148.  Оман – Маскат 149.  Оңтүстік Судан – Джуба 150.  Орталық Африка – Банги 151.  Өзбекстан – Ташкент 152.  Палау – Нгерулмуд 153.  Палестина – Йерусалим 154.  [[Папуа — Жаңа Гвинея|Папуа Жаңа Гвинея]] - [[Порт-Морсби]] 155.  Парагвай - Асуньсон 156.  Пәкістан – Исламабад 157.  Перу – Лима 158.  Польша – Варшава 159.  Португалия – Лиссабон 160.  Полинезия – Папаэте 161.  Пуэрто-Рико – Сан-Хуан 162.  Ресей – Мәскеу 163.  Реюньон – Сен-Дени 164.  Руанда – Кигали 165.  Румыния – Бухарест 166.  Сальвадор – Сан-Сальвадор 167.  Самоа – Апиа 168.  Сан-Марино – Сан-Марино 169.  Сан-Томе және Принсипи – Сан-Томе 170.  Сауд Арабиясы – Эр-Рияд 171.  Сейшель – Виктория 172.  Сенегал – Дакар 173.  Сент-Винсент және Гренадина – Кингстаун 174.  Сент-Киттс және Невис – Бастер 175.  Сент-люсия – Кастри 176.  Сент-Мартен – Мариго 177.  Синт-Мартен – Филипсург 178.  Сербия – Белград 179.  Сингапур – Сингапур 180.  Сирия – Дамаск 181.  Словакия – Братислава 182.  Словения – Любляна 183.  Соломон – Хониара 184.  Солтүстік Ирландия – Бельфаст 185.  Солтүстік Мариана – Сайпан 186.  Сомали – Могадишо 187.  Судан – Хартум 188.  Сьерра Леоне – Фритаун 189.  Тайвань – Тайбэй 190.  Тайланд – Бангкок 191.  Танзания – Додома 192.  Тәжікстан – Душанбе 193.  Теркс және Кайкос – Кобернтаун 194.  Тонга – Нукуалова 195.  Того – Ломе 196.  Токелау – Факаофо 197.  Тринидад және Тобаго – 198.  Тувалу – Фунафути 199.  Тунис – Тунис 200.  [[Түркия]] – [[Анкара]] 201.  [[Түрікменстан]] – [[Ашхабад|Ашғабад]] 202.  [[Уганда]] – [[Кампала]] 203.  [[Украина]] – [[Киев]] 204.  [[Уэльс]] – [[Кардифф]] 205.  [[Шығыс Тимор]] – [[Дили]] 206.  [[Швейцария]] – [[Берн]] 207.  [[Швеция]] – [[Стокгольм]] 208.  [[Шотландия]] – [[Глазго]] 209.  [[Шри-Ланка]] – [[Коломбо]] 210.  [[Чад]] – [[Нджамена]] 211.  [[Чили]] – [[Сантьяго]] 212.  [[Черногория]] – [[Цетине]] 213.  [[Чехия]] – [[Прага]] 214.  [[Фарер аралдары|Фарерлер]] – [[Торсхавн]] 215.  [[Фиджи]] – [[Сува]] 216.  [[Филиппин]] – [[Манила]] 217.  [[Финляндия]] – [[Хельсинки]] 218.  [[Франция]] – [[Париж]] 219.  [[Хорватия]] – [[Загреб]] 220.  [[Эстония]] - [[Таллин|Таллинн]] 221.  [[Эритрея]] – [[Асмэра]] 222.  [[Эквадор]] – [[Кито]] 223.  [[Эсватини]] – [[Мбабане]] 224.  [[Эфиопия]] – [[Аддис-Абеба]] 225.  [[Экваторлық Гвинея]] – [[Малабо]] 226.  [[Ямайка]] – [[Кингстон (Ямайка)|Кингстон]]{{Матч туралы есептеме |мерзімі =[[19 қазан]] [[1986 жыл]] |команда1 =[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |команда2 = [[Арарат (футбол клубы)|Арарат]] |есеп =3-0 |стадион =[[Орталық стадион (Алматы)|Қазақ КСР орталық стадионы]] |голдар1=[[Виктор Николаевич Карачун|Виктор Карачун]] 4<br>[[Евстафий Алкивиадович Пехлеваниди|Евстафий Пехлеваниди]] 58, 63 |голдар2= |көрермендер =28 000 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі =[[1 қараша]] [[1986 жыл]] |команда1 = [[Жальгирис (футбол клубы)|Жальгирис]] |команда2 = [[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |есеп =1-1 |стадион ="Жальгирис" |голдар1=[[Гинтарас Алоизович Квилюнас|Гинтарас Квилюнас]] 76 |голдар2=[[Сергей Васильевич Волгин|Сергей Волгин]] 78 |көрермендер =3500 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі = [[9 қараша]] [[1986 жыл]] |команда1 =[[Зенит (футбол клубы, Санкт-Петербург)|Зенит]] |команда2 = [[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |есеп =3-1 |стадион = Ленин атындағы СК |голдар1=[[Юрий Владимирович Желудков|Юрий Желудков]] 26 п, 89<br>[[Сергей Игоревич Дмитриев|Сергей Дмитриев]] 29 |голдар2=[[Евстафий Алкивиадович Пехлеваниди|Евстафий Пехлеваниди]] 74 |көрермендер =18 000 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі =[[24 қазан]] [[1986 жыл]] |команда1 =[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |команда2 = [[Шахтер (футбол клубы, Донецк)|Шахтер Донецк]] |есеп =2-0 |стадион =[[Орталық стадион (Алматы)|Қазақ КСР орталық стадионы]] |голдар1=[[Вахид Юнусұлы Масудов|Вахид Масудов]] 8<br>[[Сергей Петрович Сорокин|Сергей Сорокин]] 86 |голдар2= |көрермендер =19000}} {{Матч туралы есептеме |мерзімі =[[21 қараша]] [[1986 жыл]] |команда1 =[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |команда2 = [[Металлист (футбол клубы)|Металлист]] |есеп =3-2 |стадион =[[Орталық стадион (Алматы)|Қазақ КСР орталық стадионы]] |голдар1=[[Виктор Николаевич Карачун|Виктор Карачун]] 24<br>[[Вахид Юнусұлы Масудов|Вахид Масудов]] 42<br>[[Евстафий Алкивиадович Пехлеваниди|Евстафий Пехлеваниди]] 90 (п) |голдар2=[[Виктор Владимирович Камарзаев|Виктор Камарзаев]] 32<br>[[Юрий Иванович Тарасов |Юрий Тарасов 41]] |көрермендер =7000}} eh60vz5ng3qk2d8yecg3e1dx5vb3ez5 3390949 3390947 2024-10-15T16:15:40Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 /* ОФК */ 3390949 wikitext text/x-wiki == [[Азия Футбол Конфедерациясы|АФК]] == === 1 раунд === {{TwoLegStart}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Ауғанстан|2013||R}}'''|| 2:0 |{{футбол|Моңғолия}} || 1:0| 1:0}} {{TwoLegResult|{{футбол|Мальдивтер|||R}}|| 2:3 |'''{{футбол|Бангладеш}}''' || 1:1| 1:2}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Сингапур|||R}}'''|| 3:1 |{{футбол|Гуам}} || 2:1| 1:0}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Йемен|||R}}'''|| 4:1 |{{футбол|Шри-Ланка}} || 3:0| 1:1}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Мьянма|||R}}'''|| 5:1 |{{футбол|Макао}} ||5:1| 0:0}} {{TwoLegResult|{{футбол|Камбоджа|||R}}|| 0:1 |'''{{футбол|Пәкістан}}''' ||0:0|0:1 }} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Тайвань|||R}}'''|| 7:0 |{{футбол|Шығыс Тимор}} || 4:0| 3:0 }} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Индонезия|||R}}'''|| 12:0 |{{футбол|Бруней}} || 6:0|6:0}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Гонконг|||R}}'''|| 4:2 |{{футбол|Бутан}} || 4:0| 0:2}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Непал|||R}}'''|| 2:1 |{{футбол|Лаос}} || 1:1|1:0}} |} === 2 раунд === ==== A тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Катар}}'''|5|1|0|18|3|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Кувейт}}'''|2|1|3|6|6|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Үндістан}}|1|2|3|3|7|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Ауғанстан|2013}}|1|2|3|3|14|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== B тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Жапония}}'''|6|0|0|24|0|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|КХДР}}'''|3|0|3|11|7|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Сирия}}|2|1|3|9|12|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Малайзия}}|0|1|5|3|28|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== C тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Оңтүстік Корея}}'''|5|1|0|20|1|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Қытай}}'''|2|2|2|9|9|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Тайланд}}|2|2|2|9|9|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Сингапур}}|0|1|5|5|24|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== D тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Оман}}'''|4|1|1|11|2|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Қырғызстан}}'''|3|2|1|13|7|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Малайзия}}|3|1|2|9|9|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Тайвань}}|0|0|6|2|16|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== E тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Иран}}'''|4|2|0|16|4|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Өзбекстан}}'''|4|2|0|13|4|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Түрікменстан}}|0|2|4|4|14|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Гонконг}}|0|2|4|4|15|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== F тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Ирак}}'''|6|0|0|17|2|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Индонезия}}''' |3|1|2|8|8|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Вьетнам}}|2|0|4|6|10|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Филиппиндер}}|0|1|5|3|14|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== G тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Иордания}}'''|4|1|1|16|4|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Сауд Арабиясы}}'''|4|1|1|12|3|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Тәжікстан}}|2|2|2|11|7|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Пәкістан}}|0|0|6|1|26|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== H тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|БАӘ}}'''|5|1|0|16|2|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Бахрейн}}'''|3|2|1|11|3|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Йемен}}|1|2|3|5|9|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Непал}}|0|1|5|2|20|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== I тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Аустралия}}'''|6|0|0|22|0|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Палестина}}'''|2|2|2|6|6|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Ливан}}|1|3|2|5|8|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Бангладеш}}|0|1|5|1|20|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} == [[КОНКАКАФ]] == === 1 раунд === {{TwoLegStart}} {{TwoLegResult| '''{{футбол|Ангилья|||R}} '''||1:1 <small>[[пенальти|пен.]] 4:3|{{футбол|Туркс және Кайкос}} || 0:0 |1:1}} {{TwoLegResult| {{футбол|Америкалық Вирджин аралдары|||R}} ||1:1 <small>2:4 [[пенальти|пен.]]| '''{{футбол|Британдық Вирджин аралдары}} '''|| 1:1|0:0}} |} === 2 раунд === == [[Океания Футбол Конфедерациясы|ОФК]] == === 1 раунд === Жартылай финал {{матч туралы есептеме |мерзімі ={{start date|2024|09|6|df=y}} |команда1 ={{футбол|Кук аралдары|||R}} |есеп = 1:3 |команда2 ={{футбол|Тонга}} |стадион = {{ту|Самоа}} Ұлттық стадион, [[Апиа]] }} ---- {{матч туралы есептеме |мерзімі ={{start date|2024|09|6|df=y}} |команда1 ={{футбол|Америка Самоасы|||R}} |есеп = 0:2 |команда2 ={{футбол|Самоа}} |стадион = {{ту|Самоа}} Ұлттық стадион, [[Апиа]] }} '''Финал''' {{матч туралы есептеме |мерзімі ={{start date|2024|09|9|df=y}} |команда1 = {{футбол|Тонга|||R}} |есеп = 1:2 |команда2 ={{футбол|Самоа}} |стадион = {{ту|Самоа}} Ұлттық стадион, [[Апиа]] }} === 2 раунд === == ЕЛДЕР, АСТАНАЛАР == 1.      [[Алжир]] - [[Алжир (қала)|Алжир]] 2.      [[Албания]] – [[Тирана]] 3.      [[Америка Құрама Штаттары]] – [[Вашингтон]] 4.      [[Америка Самоасы]] – [[Паго-Паго]] 5.      [[Ангилья]] – [[Валли]] 6.      [[Англия]] – [[Лондон]] 7.      [[Ангола]] – [[Луанда]] 8.      [[Андорра]] – [[Андорра-ла-Велья|Андорра-Ла-Велья]] 9.      [[Антигуа және Барбуда]] – [[Сент-Джонс]] 10.  [[Аргентина]] – [[Буэнос-Айрес]] 11.  [[Армения]] – [[Ереван]] 12.  [[Аруба]] – [[Ораньестад]] 13.  [[Ауғанстан]] – [[Кабул]] 14.  [[Аустралия]] – [[Сидней]] 15.  [[Аустрия]] – [[Вена]] 16.  [[Әзербайжан]] – [[Баку]] 17.  [[Багам аралдары|Багам]] – [[Нассо|Нассау]] 18.  [[Бангладеш]] – [[Дакка]] 19.  [[Барбадос]] – [[Бриджтаун]] 20.  [[Батыс Сахара]] – [[Эль-Аюн қаласы|Әл-Аюнь]] 21.  [[Бахрейн]] – [[Манама]] 22.  [[Біріккен Араб Әмірліктері|БАӘ]] – [[Абу-Даби]] 23.  [[Белиз]] – [[Белмопан]] 24.  [[Беларусь|Белорусь]] – [[Минск]] 25.  [[Бельгия]] – [[Брюссель]] 26.  [[Бенин]] – [[Порто-Ново]] 27.  [[Бермудалар|Бермуд]] – [[Гамильтон]] 28.  [[Болгария]] – [[София|Софья]] 29.  [[Боливия]] – [[Ла-Пас|Ла-Па]] 30.  [[Бонэйр]] – [[Кралендейк]] 31.  [[Босния және Герцеговина|Босния ж/е Гереговина]] – [[Сараево]] 32.  [[Ботсвана]] – [[Габороне]] 33.  [[Бразилия]] - [[Бразилиа]] 34.  [[Бруней]] – [[Тхимпху]] 35.  [[Бутан]] – [[Нейпьидо]] 36.  [[Буркина-Фасо]] – [[Уагадугу]] 37.  [[Бурунди]] – [[Бужумбура]] 38.  [[Ватикан]] – [[Ватикан (қала)|Ватикан]] 39.  [[Вануату]] – [[Порт-Вила]] 40.  [[Венесуэла]] – [[Каракас]] 41.  [[Америкалық Вирджин аралдары|Виргин (АҚШ)]] – [[Шарлотта-Амалия|Шарлотта-Амалья]] 42.  [[Британдық Вирджин аралдары|Виргин (Британия)]] – [[Род-Таун]] 43.  [[Вьетнам]] – [[Ханой]] 44.  [[Гаити]] – [[Порт-о-Пренс]] 45.  [[Габон]] - [[Либревиль]] 46.  [[Гайана]] – [[Джорджтаун]] 47.  [[Гана]] – [[Аккра]] 48.  [[Гвиана]] – [[Кайенна]] 49.  [[Гвинея]] – [[Конакри]] 50.  [[Гвинея-Бисау]] – [[Бисау]] 51.  Гваделупа – Бас-Тер 52.  Гватемала – Гватемала 53.  Германия – Берлин 54.  Гибралтар – Гибралтар 55.  Гондурас – Тегусигальпа 56.  Гонконг – Сянган 57.  Грекия – Афина 58.  Гренада – Сент-Джорджес 59.  Грузия – Тбилиси 60.  Гуам – Хагатна 61.  Дания – Копенгаген 62.  Джибути – Джибути 63.  Доминика – Розе 64.  Доминикан Республикасы – Санта-Доминго 65.  Жаңа Зеландия – Веллингтон 66.  Жаңа Каледония - Нумеа 67.  Жапония – Токио 68.  Замбия – Лусака 69.  Занзибар – Занзибар 70.  Зимбабве – Хараре 71.  Израиль – Тель-Авив 72.  Индонезия – Джакарта 73.  Иордания – Амман 74.  Ирак – Бағдат 75.  Иран – Тегеран 76.  Ирландия – Дублин 77.  Исландия – Рейкьявик 78.  Испания – Мадрид 79.  Италия – Рим 80.  Йемен – Сана 81.  Кабо-Верде – Прая 82.  Кайман – Джорджтаун 83.  Камбоджа – Пномпень 84.  Камерун – Яунде 85.  Канада – Оттава 86.  Катар – Доһа 87.  Кения – Найроби 88.  Кипр – Никосия 89.  Кирибати – Оңтүстік Тарава 90.  Колумбия – Богота 91.  Комор – Морони 92.  Конго – Браззавиль 93.  Конго ДР – Киншаса 94.  Корея Республикасы – Сеул 95.  Корей ХДР – Пхеньян 96.  Косово – Приштина 97.  Коста-Рика – Сан-Хосе 98.  Кот-Д’Ивуар – Ямусукро 99.  Куба – Гавана 100.  Кувейт – Әл-Кувейт 101.  Кук – Аваруа 102.  Кюрасао – Виллемстад 103.  Қазақстан – Астана 104.  Қырғызстан – Бішкек 105.  Қытай – Бейжің 106.  Лаос – Вьентьян 107.  Латвия - Рига 108.  Лесото – Масеру 109.  Либерия – Монровия 110.  Ливан – Бейрут 111.  Ливия – Триполи 112.  Литва – Вильнюс 113.  Лихтенштейн – Вадуц 114.  Люксембург – Люксембург 115.  Малайзия – Куала-Лумпур 116.  Мальдив – Мале 117.  Мальта – Ла-Валетта 118.  Маврикий – Порт-Луи 119.  Мавритания – Нуакшот 120.  Мадагаскар – Антананариву 121.  Мажарстан – Будапешт 122.  Макао – Аомынь 123.  Македония – Скопье 124.  Малави – Лилонгве 125.  Мали – Бамако 126.  Марокко – Рабат 127.  Мартиника – Фор-де-Франс 128.  Маршалл – Маджуро 129.  Микронезия – Паликир 130.  Мексика – Мехико 131.  Мозамбик – Мапуту 132.  Молдавия – Кишинау 133.  Монако – Монако 134.  Монтсеррат – Плимут 135.  Моңғолия – Ұлан-Батыр 136.  Мысыр – Каир 137.  Мьянма – Янгон 138.  Намибия – Виндхук 139.  Науру – Ярен 140.  Непал – Катманду 141.  Нигер – Ниамей 142.  Нигерия – Абуджа 143.  Нидерланд – Амстердам 144.  Никарагуа – Манагуа 145.  Ниуэ – Алофи 146.  Норвегия – Осло 147.  ОАР – Претория 148.  Оман – Маскат 149.  Оңтүстік Судан – Джуба 150.  Орталық Африка – Банги 151.  Өзбекстан – Ташкент 152.  Палау – Нгерулмуд 153.  Палестина – Йерусалим 154.  [[Папуа — Жаңа Гвинея|Папуа Жаңа Гвинея]] - [[Порт-Морсби]] 155.  Парагвай - Асуньсон 156.  Пәкістан – Исламабад 157.  Перу – Лима 158.  Польша – Варшава 159.  Португалия – Лиссабон 160.  Полинезия – Папаэте 161.  Пуэрто-Рико – Сан-Хуан 162.  Ресей – Мәскеу 163.  Реюньон – Сен-Дени 164.  Руанда – Кигали 165.  Румыния – Бухарест 166.  Сальвадор – Сан-Сальвадор 167.  Самоа – Апиа 168.  Сан-Марино – Сан-Марино 169.  Сан-Томе және Принсипи – Сан-Томе 170.  Сауд Арабиясы – Эр-Рияд 171.  Сейшель – Виктория 172.  Сенегал – Дакар 173.  Сент-Винсент және Гренадина – Кингстаун 174.  Сент-Киттс және Невис – Бастер 175.  Сент-люсия – Кастри 176.  Сент-Мартен – Мариго 177.  Синт-Мартен – Филипсург 178.  Сербия – Белград 179.  Сингапур – Сингапур 180.  Сирия – Дамаск 181.  Словакия – Братислава 182.  Словения – Любляна 183.  Соломон – Хониара 184.  Солтүстік Ирландия – Бельфаст 185.  Солтүстік Мариана – Сайпан 186.  Сомали – Могадишо 187.  Судан – Хартум 188.  Сьерра Леоне – Фритаун 189.  Тайвань – Тайбэй 190.  Тайланд – Бангкок 191.  Танзания – Додома 192.  Тәжікстан – Душанбе 193.  Теркс және Кайкос – Кобернтаун 194.  Тонга – Нукуалова 195.  Того – Ломе 196.  Токелау – Факаофо 197.  Тринидад және Тобаго – 198.  Тувалу – Фунафути 199.  Тунис – Тунис 200.  [[Түркия]] – [[Анкара]] 201.  [[Түрікменстан]] – [[Ашхабад|Ашғабад]] 202.  [[Уганда]] – [[Кампала]] 203.  [[Украина]] – [[Киев]] 204.  [[Уэльс]] – [[Кардифф]] 205.  [[Шығыс Тимор]] – [[Дили]] 206.  [[Швейцария]] – [[Берн]] 207.  [[Швеция]] – [[Стокгольм]] 208.  [[Шотландия]] – [[Глазго]] 209.  [[Шри-Ланка]] – [[Коломбо]] 210.  [[Чад]] – [[Нджамена]] 211.  [[Чили]] – [[Сантьяго]] 212.  [[Черногория]] – [[Цетине]] 213.  [[Чехия]] – [[Прага]] 214.  [[Фарер аралдары|Фарерлер]] – [[Торсхавн]] 215.  [[Фиджи]] – [[Сува]] 216.  [[Филиппин]] – [[Манила]] 217.  [[Финляндия]] – [[Хельсинки]] 218.  [[Франция]] – [[Париж]] 219.  [[Хорватия]] – [[Загреб]] 220.  [[Эстония]] - [[Таллин|Таллинн]] 221.  [[Эритрея]] – [[Асмэра]] 222.  [[Эквадор]] – [[Кито]] 223.  [[Эсватини]] – [[Мбабане]] 224.  [[Эфиопия]] – [[Аддис-Абеба]] 225.  [[Экваторлық Гвинея]] – [[Малабо]] 226.  [[Ямайка]] – [[Кингстон (Ямайка)|Кингстон]]{{Матч туралы есептеме |мерзімі =[[19 қазан]] [[1986 жыл]] |команда1 =[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |команда2 = [[Арарат (футбол клубы)|Арарат]] |есеп =3-0 |стадион =[[Орталық стадион (Алматы)|Қазақ КСР орталық стадионы]] |голдар1=[[Виктор Николаевич Карачун|Виктор Карачун]] 4<br>[[Евстафий Алкивиадович Пехлеваниди|Евстафий Пехлеваниди]] 58, 63 |голдар2= |көрермендер =28 000 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі =[[1 қараша]] [[1986 жыл]] |команда1 = [[Жальгирис (футбол клубы)|Жальгирис]] |команда2 = [[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |есеп =1-1 |стадион ="Жальгирис" |голдар1=[[Гинтарас Алоизович Квилюнас|Гинтарас Квилюнас]] 76 |голдар2=[[Сергей Васильевич Волгин|Сергей Волгин]] 78 |көрермендер =3500 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі = [[9 қараша]] [[1986 жыл]] |команда1 =[[Зенит (футбол клубы, Санкт-Петербург)|Зенит]] |команда2 = [[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |есеп =3-1 |стадион = Ленин атындағы СК |голдар1=[[Юрий Владимирович Желудков|Юрий Желудков]] 26 п, 89<br>[[Сергей Игоревич Дмитриев|Сергей Дмитриев]] 29 |голдар2=[[Евстафий Алкивиадович Пехлеваниди|Евстафий Пехлеваниди]] 74 |көрермендер =18 000 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі =[[24 қазан]] [[1986 жыл]] |команда1 =[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |команда2 = [[Шахтер (футбол клубы, Донецк)|Шахтер Донецк]] |есеп =2-0 |стадион =[[Орталық стадион (Алматы)|Қазақ КСР орталық стадионы]] |голдар1=[[Вахид Юнусұлы Масудов|Вахид Масудов]] 8<br>[[Сергей Петрович Сорокин|Сергей Сорокин]] 86 |голдар2= |көрермендер =19000}} {{Матч туралы есептеме |мерзімі =[[21 қараша]] [[1986 жыл]] |команда1 =[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |команда2 = [[Металлист (футбол клубы)|Металлист]] |есеп =3-2 |стадион =[[Орталық стадион (Алматы)|Қазақ КСР орталық стадионы]] |голдар1=[[Виктор Николаевич Карачун|Виктор Карачун]] 24<br>[[Вахид Юнусұлы Масудов|Вахид Масудов]] 42<br>[[Евстафий Алкивиадович Пехлеваниди|Евстафий Пехлеваниди]] 90 (п) |голдар2=[[Виктор Владимирович Камарзаев|Виктор Камарзаев]] 32<br>[[Юрий Иванович Тарасов |Юрий Тарасов 41]] |көрермендер =7000}} 24tex0laxtoqorgixrgx928qjc2njur 3390950 3390949 2024-10-15T16:16:14Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 /* 2 раунд */ 3390950 wikitext text/x-wiki == [[Азия Футбол Конфедерациясы|АФК]] == === 1 раунд === {{TwoLegStart}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Ауғанстан|2013||R}}'''|| 2:0 |{{футбол|Моңғолия}} || 1:0| 1:0}} {{TwoLegResult|{{футбол|Мальдивтер|||R}}|| 2:3 |'''{{футбол|Бангладеш}}''' || 1:1| 1:2}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Сингапур|||R}}'''|| 3:1 |{{футбол|Гуам}} || 2:1| 1:0}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Йемен|||R}}'''|| 4:1 |{{футбол|Шри-Ланка}} || 3:0| 1:1}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Мьянма|||R}}'''|| 5:1 |{{футбол|Макао}} ||5:1| 0:0}} {{TwoLegResult|{{футбол|Камбоджа|||R}}|| 0:1 |'''{{футбол|Пәкістан}}''' ||0:0|0:1 }} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Тайвань|||R}}'''|| 7:0 |{{футбол|Шығыс Тимор}} || 4:0| 3:0 }} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Индонезия|||R}}'''|| 12:0 |{{футбол|Бруней}} || 6:0|6:0}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Гонконг|||R}}'''|| 4:2 |{{футбол|Бутан}} || 4:0| 0:2}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Непал|||R}}'''|| 2:1 |{{футбол|Лаос}} || 1:1|1:0}} |} === 2 раунд === ==== A тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Катар}}'''|5|1|0|18|3|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Кувейт}}'''|2|1|3|6|6|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Үндістан}}|1|2|3|3|7|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Ауғанстан|2013}}|1|2|3|3|14|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== B тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Жапония}}'''|6|0|0|24|0|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|КХДР}}'''|3|0|3|11|7|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Сирия}}|2|1|3|9|12|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Малайзия}}|0|1|5|3|28|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== C тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Оңтүстік Корея}}'''|5|1|0|20|1|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Қытай}}'''|2|2|2|9|9|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Тайланд}}|2|2|2|9|9|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Сингапур}}|0|1|5|5|24|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== D тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Оман}}'''|4|1|1|11|2|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Қырғызстан}}'''|3|2|1|13|7|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Малайзия}}|3|1|2|9|9|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Тайвань}}|0|0|6|2|16|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== E тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Иран}}'''|4|2|0|16|4|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Өзбекстан}}'''|4|2|0|13|4|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Түрікменстан}}|0|2|4|4|14|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Гонконг}}|0|2|4|4|15|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== F тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Ирак}}'''|6|0|0|17|2|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Индонезия}}''' |3|1|2|8|8|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Вьетнам}}|2|0|4|6|10|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Филиппиндер}}|0|1|5|3|14|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== G тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Иордания}}'''|4|1|1|16|4|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Сауд Арабиясы}}'''|4|1|1|12|3|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Тәжікстан}}|2|2|2|11|7|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Пәкістан}}|0|0|6|1|26|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== H тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|БАӘ}}'''|5|1|0|16|2|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Бахрейн}}'''|3|2|1|11|3|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Йемен}}|1|2|3|5|9|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Непал}}|0|1|5|2|20|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== I тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Аустралия}}'''|6|0|0|22|0|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Палестина}}'''|2|2|2|6|6|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Ливан}}|1|3|2|5|8|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Бангладеш}}|0|1|5|1|20|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} == [[КОНКАКАФ]] == === 1 раунд === {{TwoLegStart}} {{TwoLegResult| '''{{футбол|Ангилья|||R}} '''||1:1 <small>[[пенальти|пен.]] 4:3|{{футбол|Туркс және Кайкос}} || 0:0 |1:1}} {{TwoLegResult| {{футбол|Америкалық Вирджин аралдары|||R}} ||1:1 <small>2:4 [[пенальти|пен.]]| '''{{футбол|Британдық Вирджин аралдары}} '''|| 1:1|0:0}} |} === 2 раунд === == [[Океания Футбол Конфедерациясы|ОФК]] == === 1 раунд === '''Жартылай финал''' {{матч туралы есептеме |мерзімі ={{start date|2024|09|6|df=y}} |команда1 ={{футбол|Кук аралдары|||R}} |есеп = 1:3 |команда2 ={{футбол|Тонга}} |стадион = {{ту|Самоа}} Ұлттық стадион, [[Апиа]] }} ---- {{матч туралы есептеме |мерзімі ={{start date|2024|09|6|df=y}} |команда1 ={{футбол|Америка Самоасы|||R}} |есеп = 0:2 |команда2 ={{футбол|Самоа}} |стадион = {{ту|Самоа}} Ұлттық стадион, [[Апиа]] }} '''Финал''' {{матч туралы есептеме |мерзімі ={{start date|2024|09|9|df=y}} |команда1 = {{футбол|Тонга|||R}} |есеп = 1:2 |команда2 ={{футбол|Самоа}} |стадион = {{ту|Самоа}} Ұлттық стадион, [[Апиа]] }} === 2 раунд === == [[Африка Футбол Конфедерациясы|КАФ]] == == ЕЛДЕР, АСТАНАЛАР == 1.      [[Алжир]] - [[Алжир (қала)|Алжир]] 2.      [[Албания]] – [[Тирана]] 3.      [[Америка Құрама Штаттары]] – [[Вашингтон]] 4.      [[Америка Самоасы]] – [[Паго-Паго]] 5.      [[Ангилья]] – [[Валли]] 6.      [[Англия]] – [[Лондон]] 7.      [[Ангола]] – [[Луанда]] 8.      [[Андорра]] – [[Андорра-ла-Велья|Андорра-Ла-Велья]] 9.      [[Антигуа және Барбуда]] – [[Сент-Джонс]] 10.  [[Аргентина]] – [[Буэнос-Айрес]] 11.  [[Армения]] – [[Ереван]] 12.  [[Аруба]] – [[Ораньестад]] 13.  [[Ауғанстан]] – [[Кабул]] 14.  [[Аустралия]] – [[Сидней]] 15.  [[Аустрия]] – [[Вена]] 16.  [[Әзербайжан]] – [[Баку]] 17.  [[Багам аралдары|Багам]] – [[Нассо|Нассау]] 18.  [[Бангладеш]] – [[Дакка]] 19.  [[Барбадос]] – [[Бриджтаун]] 20.  [[Батыс Сахара]] – [[Эль-Аюн қаласы|Әл-Аюнь]] 21.  [[Бахрейн]] – [[Манама]] 22.  [[Біріккен Араб Әмірліктері|БАӘ]] – [[Абу-Даби]] 23.  [[Белиз]] – [[Белмопан]] 24.  [[Беларусь|Белорусь]] – [[Минск]] 25.  [[Бельгия]] – [[Брюссель]] 26.  [[Бенин]] – [[Порто-Ново]] 27.  [[Бермудалар|Бермуд]] – [[Гамильтон]] 28.  [[Болгария]] – [[София|Софья]] 29.  [[Боливия]] – [[Ла-Пас|Ла-Па]] 30.  [[Бонэйр]] – [[Кралендейк]] 31.  [[Босния және Герцеговина|Босния ж/е Гереговина]] – [[Сараево]] 32.  [[Ботсвана]] – [[Габороне]] 33.  [[Бразилия]] - [[Бразилиа]] 34.  [[Бруней]] – [[Тхимпху]] 35.  [[Бутан]] – [[Нейпьидо]] 36.  [[Буркина-Фасо]] – [[Уагадугу]] 37.  [[Бурунди]] – [[Бужумбура]] 38.  [[Ватикан]] – [[Ватикан (қала)|Ватикан]] 39.  [[Вануату]] – [[Порт-Вила]] 40.  [[Венесуэла]] – [[Каракас]] 41.  [[Америкалық Вирджин аралдары|Виргин (АҚШ)]] – [[Шарлотта-Амалия|Шарлотта-Амалья]] 42.  [[Британдық Вирджин аралдары|Виргин (Британия)]] – [[Род-Таун]] 43.  [[Вьетнам]] – [[Ханой]] 44.  [[Гаити]] – [[Порт-о-Пренс]] 45.  [[Габон]] - [[Либревиль]] 46.  [[Гайана]] – [[Джорджтаун]] 47.  [[Гана]] – [[Аккра]] 48.  [[Гвиана]] – [[Кайенна]] 49.  [[Гвинея]] – [[Конакри]] 50.  [[Гвинея-Бисау]] – [[Бисау]] 51.  Гваделупа – Бас-Тер 52.  Гватемала – Гватемала 53.  Германия – Берлин 54.  Гибралтар – Гибралтар 55.  Гондурас – Тегусигальпа 56.  Гонконг – Сянган 57.  Грекия – Афина 58.  Гренада – Сент-Джорджес 59.  Грузия – Тбилиси 60.  Гуам – Хагатна 61.  Дания – Копенгаген 62.  Джибути – Джибути 63.  Доминика – Розе 64.  Доминикан Республикасы – Санта-Доминго 65.  Жаңа Зеландия – Веллингтон 66.  Жаңа Каледония - Нумеа 67.  Жапония – Токио 68.  Замбия – Лусака 69.  Занзибар – Занзибар 70.  Зимбабве – Хараре 71.  Израиль – Тель-Авив 72.  Индонезия – Джакарта 73.  Иордания – Амман 74.  Ирак – Бағдат 75.  Иран – Тегеран 76.  Ирландия – Дублин 77.  Исландия – Рейкьявик 78.  Испания – Мадрид 79.  Италия – Рим 80.  Йемен – Сана 81.  Кабо-Верде – Прая 82.  Кайман – Джорджтаун 83.  Камбоджа – Пномпень 84.  Камерун – Яунде 85.  Канада – Оттава 86.  Катар – Доһа 87.  Кения – Найроби 88.  Кипр – Никосия 89.  Кирибати – Оңтүстік Тарава 90.  Колумбия – Богота 91.  Комор – Морони 92.  Конго – Браззавиль 93.  Конго ДР – Киншаса 94.  Корея Республикасы – Сеул 95.  Корей ХДР – Пхеньян 96.  Косово – Приштина 97.  Коста-Рика – Сан-Хосе 98.  Кот-Д’Ивуар – Ямусукро 99.  Куба – Гавана 100.  Кувейт – Әл-Кувейт 101.  Кук – Аваруа 102.  Кюрасао – Виллемстад 103.  Қазақстан – Астана 104.  Қырғызстан – Бішкек 105.  Қытай – Бейжің 106.  Лаос – Вьентьян 107.  Латвия - Рига 108.  Лесото – Масеру 109.  Либерия – Монровия 110.  Ливан – Бейрут 111.  Ливия – Триполи 112.  Литва – Вильнюс 113.  Лихтенштейн – Вадуц 114.  Люксембург – Люксембург 115.  Малайзия – Куала-Лумпур 116.  Мальдив – Мале 117.  Мальта – Ла-Валетта 118.  Маврикий – Порт-Луи 119.  Мавритания – Нуакшот 120.  Мадагаскар – Антананариву 121.  Мажарстан – Будапешт 122.  Макао – Аомынь 123.  Македония – Скопье 124.  Малави – Лилонгве 125.  Мали – Бамако 126.  Марокко – Рабат 127.  Мартиника – Фор-де-Франс 128.  Маршалл – Маджуро 129.  Микронезия – Паликир 130.  Мексика – Мехико 131.  Мозамбик – Мапуту 132.  Молдавия – Кишинау 133.  Монако – Монако 134.  Монтсеррат – Плимут 135.  Моңғолия – Ұлан-Батыр 136.  Мысыр – Каир 137.  Мьянма – Янгон 138.  Намибия – Виндхук 139.  Науру – Ярен 140.  Непал – Катманду 141.  Нигер – Ниамей 142.  Нигерия – Абуджа 143.  Нидерланд – Амстердам 144.  Никарагуа – Манагуа 145.  Ниуэ – Алофи 146.  Норвегия – Осло 147.  ОАР – Претория 148.  Оман – Маскат 149.  Оңтүстік Судан – Джуба 150.  Орталық Африка – Банги 151.  Өзбекстан – Ташкент 152.  Палау – Нгерулмуд 153.  Палестина – Йерусалим 154.  [[Папуа — Жаңа Гвинея|Папуа Жаңа Гвинея]] - [[Порт-Морсби]] 155.  Парагвай - Асуньсон 156.  Пәкістан – Исламабад 157.  Перу – Лима 158.  Польша – Варшава 159.  Португалия – Лиссабон 160.  Полинезия – Папаэте 161.  Пуэрто-Рико – Сан-Хуан 162.  Ресей – Мәскеу 163.  Реюньон – Сен-Дени 164.  Руанда – Кигали 165.  Румыния – Бухарест 166.  Сальвадор – Сан-Сальвадор 167.  Самоа – Апиа 168.  Сан-Марино – Сан-Марино 169.  Сан-Томе және Принсипи – Сан-Томе 170.  Сауд Арабиясы – Эр-Рияд 171.  Сейшель – Виктория 172.  Сенегал – Дакар 173.  Сент-Винсент және Гренадина – Кингстаун 174.  Сент-Киттс және Невис – Бастер 175.  Сент-люсия – Кастри 176.  Сент-Мартен – Мариго 177.  Синт-Мартен – Филипсург 178.  Сербия – Белград 179.  Сингапур – Сингапур 180.  Сирия – Дамаск 181.  Словакия – Братислава 182.  Словения – Любляна 183.  Соломон – Хониара 184.  Солтүстік Ирландия – Бельфаст 185.  Солтүстік Мариана – Сайпан 186.  Сомали – Могадишо 187.  Судан – Хартум 188.  Сьерра Леоне – Фритаун 189.  Тайвань – Тайбэй 190.  Тайланд – Бангкок 191.  Танзания – Додома 192.  Тәжікстан – Душанбе 193.  Теркс және Кайкос – Кобернтаун 194.  Тонга – Нукуалова 195.  Того – Ломе 196.  Токелау – Факаофо 197.  Тринидад және Тобаго – 198.  Тувалу – Фунафути 199.  Тунис – Тунис 200.  [[Түркия]] – [[Анкара]] 201.  [[Түрікменстан]] – [[Ашхабад|Ашғабад]] 202.  [[Уганда]] – [[Кампала]] 203.  [[Украина]] – [[Киев]] 204.  [[Уэльс]] – [[Кардифф]] 205.  [[Шығыс Тимор]] – [[Дили]] 206.  [[Швейцария]] – [[Берн]] 207.  [[Швеция]] – [[Стокгольм]] 208.  [[Шотландия]] – [[Глазго]] 209.  [[Шри-Ланка]] – [[Коломбо]] 210.  [[Чад]] – [[Нджамена]] 211.  [[Чили]] – [[Сантьяго]] 212.  [[Черногория]] – [[Цетине]] 213.  [[Чехия]] – [[Прага]] 214.  [[Фарер аралдары|Фарерлер]] – [[Торсхавн]] 215.  [[Фиджи]] – [[Сува]] 216.  [[Филиппин]] – [[Манила]] 217.  [[Финляндия]] – [[Хельсинки]] 218.  [[Франция]] – [[Париж]] 219.  [[Хорватия]] – [[Загреб]] 220.  [[Эстония]] - [[Таллин|Таллинн]] 221.  [[Эритрея]] – [[Асмэра]] 222.  [[Эквадор]] – [[Кито]] 223.  [[Эсватини]] – [[Мбабане]] 224.  [[Эфиопия]] – [[Аддис-Абеба]] 225.  [[Экваторлық Гвинея]] – [[Малабо]] 226.  [[Ямайка]] – [[Кингстон (Ямайка)|Кингстон]]{{Матч туралы есептеме |мерзімі =[[19 қазан]] [[1986 жыл]] |команда1 =[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |команда2 = [[Арарат (футбол клубы)|Арарат]] |есеп =3-0 |стадион =[[Орталық стадион (Алматы)|Қазақ КСР орталық стадионы]] |голдар1=[[Виктор Николаевич Карачун|Виктор Карачун]] 4<br>[[Евстафий Алкивиадович Пехлеваниди|Евстафий Пехлеваниди]] 58, 63 |голдар2= |көрермендер =28 000 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі =[[1 қараша]] [[1986 жыл]] |команда1 = [[Жальгирис (футбол клубы)|Жальгирис]] |команда2 = [[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |есеп =1-1 |стадион ="Жальгирис" |голдар1=[[Гинтарас Алоизович Квилюнас|Гинтарас Квилюнас]] 76 |голдар2=[[Сергей Васильевич Волгин|Сергей Волгин]] 78 |көрермендер =3500 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі = [[9 қараша]] [[1986 жыл]] |команда1 =[[Зенит (футбол клубы, Санкт-Петербург)|Зенит]] |команда2 = [[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |есеп =3-1 |стадион = Ленин атындағы СК |голдар1=[[Юрий Владимирович Желудков|Юрий Желудков]] 26 п, 89<br>[[Сергей Игоревич Дмитриев|Сергей Дмитриев]] 29 |голдар2=[[Евстафий Алкивиадович Пехлеваниди|Евстафий Пехлеваниди]] 74 |көрермендер =18 000 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі =[[24 қазан]] [[1986 жыл]] |команда1 =[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |команда2 = [[Шахтер (футбол клубы, Донецк)|Шахтер Донецк]] |есеп =2-0 |стадион =[[Орталық стадион (Алматы)|Қазақ КСР орталық стадионы]] |голдар1=[[Вахид Юнусұлы Масудов|Вахид Масудов]] 8<br>[[Сергей Петрович Сорокин|Сергей Сорокин]] 86 |голдар2= |көрермендер =19000}} {{Матч туралы есептеме |мерзімі =[[21 қараша]] [[1986 жыл]] |команда1 =[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |команда2 = [[Металлист (футбол клубы)|Металлист]] |есеп =3-2 |стадион =[[Орталық стадион (Алматы)|Қазақ КСР орталық стадионы]] |голдар1=[[Виктор Николаевич Карачун|Виктор Карачун]] 24<br>[[Вахид Юнусұлы Масудов|Вахид Масудов]] 42<br>[[Евстафий Алкивиадович Пехлеваниди|Евстафий Пехлеваниди]] 90 (п) |голдар2=[[Виктор Владимирович Камарзаев|Виктор Камарзаев]] 32<br>[[Юрий Иванович Тарасов |Юрий Тарасов 41]] |көрермендер =7000}} d1z3qc4mo99aqn8r0qqpoaa3qrh4cck 3390951 3390950 2024-10-15T16:16:59Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 /* КАФ */ 3390951 wikitext text/x-wiki == [[Азия Футбол Конфедерациясы|АФК]] == === 1 раунд === {{TwoLegStart}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Ауғанстан|2013||R}}'''|| 2:0 |{{футбол|Моңғолия}} || 1:0| 1:0}} {{TwoLegResult|{{футбол|Мальдивтер|||R}}|| 2:3 |'''{{футбол|Бангладеш}}''' || 1:1| 1:2}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Сингапур|||R}}'''|| 3:1 |{{футбол|Гуам}} || 2:1| 1:0}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Йемен|||R}}'''|| 4:1 |{{футбол|Шри-Ланка}} || 3:0| 1:1}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Мьянма|||R}}'''|| 5:1 |{{футбол|Макао}} ||5:1| 0:0}} {{TwoLegResult|{{футбол|Камбоджа|||R}}|| 0:1 |'''{{футбол|Пәкістан}}''' ||0:0|0:1 }} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Тайвань|||R}}'''|| 7:0 |{{футбол|Шығыс Тимор}} || 4:0| 3:0 }} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Индонезия|||R}}'''|| 12:0 |{{футбол|Бруней}} || 6:0|6:0}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Гонконг|||R}}'''|| 4:2 |{{футбол|Бутан}} || 4:0| 0:2}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Непал|||R}}'''|| 2:1 |{{футбол|Лаос}} || 1:1|1:0}} |} === 2 раунд === ==== A тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Катар}}'''|5|1|0|18|3|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Кувейт}}'''|2|1|3|6|6|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Үндістан}}|1|2|3|3|7|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Ауғанстан|2013}}|1|2|3|3|14|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== B тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Жапония}}'''|6|0|0|24|0|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|КХДР}}'''|3|0|3|11|7|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Сирия}}|2|1|3|9|12|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Малайзия}}|0|1|5|3|28|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== C тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Оңтүстік Корея}}'''|5|1|0|20|1|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Қытай}}'''|2|2|2|9|9|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Тайланд}}|2|2|2|9|9|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Сингапур}}|0|1|5|5|24|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== D тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Оман}}'''|4|1|1|11|2|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Қырғызстан}}'''|3|2|1|13|7|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Малайзия}}|3|1|2|9|9|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Тайвань}}|0|0|6|2|16|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== E тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Иран}}'''|4|2|0|16|4|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Өзбекстан}}'''|4|2|0|13|4|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Түрікменстан}}|0|2|4|4|14|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Гонконг}}|0|2|4|4|15|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== F тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Ирак}}'''|6|0|0|17|2|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Индонезия}}''' |3|1|2|8|8|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Вьетнам}}|2|0|4|6|10|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Филиппиндер}}|0|1|5|3|14|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== G тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Иордания}}'''|4|1|1|16|4|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Сауд Арабиясы}}'''|4|1|1|12|3|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Тәжікстан}}|2|2|2|11|7|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Пәкістан}}|0|0|6|1|26|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== H тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|БАӘ}}'''|5|1|0|16|2|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Бахрейн}}'''|3|2|1|11|3|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Йемен}}|1|2|3|5|9|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Непал}}|0|1|5|2|20|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== I тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Аустралия}}'''|6|0|0|22|0|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Палестина}}'''|2|2|2|6|6|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Ливан}}|1|3|2|5|8|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Бангладеш}}|0|1|5|1|20|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} == [[КОНКАКАФ]] == === 1 раунд === {{TwoLegStart}} {{TwoLegResult| '''{{футбол|Ангилья|||R}} '''||1:1 <small>[[пенальти|пен.]] 4:3|{{футбол|Туркс және Кайкос}} || 0:0 |1:1}} {{TwoLegResult| {{футбол|Америкалық Вирджин аралдары|||R}} ||1:1 <small>2:4 [[пенальти|пен.]]| '''{{футбол|Британдық Вирджин аралдары}} '''|| 1:1|0:0}} |} === 2 раунд === == [[Океания Футбол Конфедерациясы|ОФК]] == === 1 раунд === '''Жартылай финал''' {{матч туралы есептеме |мерзімі ={{start date|2024|09|6|df=y}} |команда1 ={{футбол|Кук аралдары|||R}} |есеп = 1:3 |команда2 ={{футбол|Тонга}} |стадион = {{ту|Самоа}} Ұлттық стадион, [[Апиа]] }} ---- {{матч туралы есептеме |мерзімі ={{start date|2024|09|6|df=y}} |команда1 ={{футбол|Америка Самоасы|||R}} |есеп = 0:2 |команда2 ={{футбол|Самоа}} |стадион = {{ту|Самоа}} Ұлттық стадион, [[Апиа]] }} '''Финал''' {{матч туралы есептеме |мерзімі ={{start date|2024|09|9|df=y}} |команда1 = {{футбол|Тонга|||R}} |есеп = 1:2 |команда2 ={{футбол|Самоа}} |стадион = {{ту|Самоа}} Ұлттық стадион, [[Апиа]] }} === 2 раунд === == [[Африка Футбол Конфедерациясы|КАФ]] == === 1 раунд === == ЕЛДЕР, АСТАНАЛАР == 1.      [[Алжир]] - [[Алжир (қала)|Алжир]] 2.      [[Албания]] – [[Тирана]] 3.      [[Америка Құрама Штаттары]] – [[Вашингтон]] 4.      [[Америка Самоасы]] – [[Паго-Паго]] 5.      [[Ангилья]] – [[Валли]] 6.      [[Англия]] – [[Лондон]] 7.      [[Ангола]] – [[Луанда]] 8.      [[Андорра]] – [[Андорра-ла-Велья|Андорра-Ла-Велья]] 9.      [[Антигуа және Барбуда]] – [[Сент-Джонс]] 10.  [[Аргентина]] – [[Буэнос-Айрес]] 11.  [[Армения]] – [[Ереван]] 12.  [[Аруба]] – [[Ораньестад]] 13.  [[Ауғанстан]] – [[Кабул]] 14.  [[Аустралия]] – [[Сидней]] 15.  [[Аустрия]] – [[Вена]] 16.  [[Әзербайжан]] – [[Баку]] 17.  [[Багам аралдары|Багам]] – [[Нассо|Нассау]] 18.  [[Бангладеш]] – [[Дакка]] 19.  [[Барбадос]] – [[Бриджтаун]] 20.  [[Батыс Сахара]] – [[Эль-Аюн қаласы|Әл-Аюнь]] 21.  [[Бахрейн]] – [[Манама]] 22.  [[Біріккен Араб Әмірліктері|БАӘ]] – [[Абу-Даби]] 23.  [[Белиз]] – [[Белмопан]] 24.  [[Беларусь|Белорусь]] – [[Минск]] 25.  [[Бельгия]] – [[Брюссель]] 26.  [[Бенин]] – [[Порто-Ново]] 27.  [[Бермудалар|Бермуд]] – [[Гамильтон]] 28.  [[Болгария]] – [[София|Софья]] 29.  [[Боливия]] – [[Ла-Пас|Ла-Па]] 30.  [[Бонэйр]] – [[Кралендейк]] 31.  [[Босния және Герцеговина|Босния ж/е Гереговина]] – [[Сараево]] 32.  [[Ботсвана]] – [[Габороне]] 33.  [[Бразилия]] - [[Бразилиа]] 34.  [[Бруней]] – [[Тхимпху]] 35.  [[Бутан]] – [[Нейпьидо]] 36.  [[Буркина-Фасо]] – [[Уагадугу]] 37.  [[Бурунди]] – [[Бужумбура]] 38.  [[Ватикан]] – [[Ватикан (қала)|Ватикан]] 39.  [[Вануату]] – [[Порт-Вила]] 40.  [[Венесуэла]] – [[Каракас]] 41.  [[Америкалық Вирджин аралдары|Виргин (АҚШ)]] – [[Шарлотта-Амалия|Шарлотта-Амалья]] 42.  [[Британдық Вирджин аралдары|Виргин (Британия)]] – [[Род-Таун]] 43.  [[Вьетнам]] – [[Ханой]] 44.  [[Гаити]] – [[Порт-о-Пренс]] 45.  [[Габон]] - [[Либревиль]] 46.  [[Гайана]] – [[Джорджтаун]] 47.  [[Гана]] – [[Аккра]] 48.  [[Гвиана]] – [[Кайенна]] 49.  [[Гвинея]] – [[Конакри]] 50.  [[Гвинея-Бисау]] – [[Бисау]] 51.  Гваделупа – Бас-Тер 52.  Гватемала – Гватемала 53.  Германия – Берлин 54.  Гибралтар – Гибралтар 55.  Гондурас – Тегусигальпа 56.  Гонконг – Сянган 57.  Грекия – Афина 58.  Гренада – Сент-Джорджес 59.  Грузия – Тбилиси 60.  Гуам – Хагатна 61.  Дания – Копенгаген 62.  Джибути – Джибути 63.  Доминика – Розе 64.  Доминикан Республикасы – Санта-Доминго 65.  Жаңа Зеландия – Веллингтон 66.  Жаңа Каледония - Нумеа 67.  Жапония – Токио 68.  Замбия – Лусака 69.  Занзибар – Занзибар 70.  Зимбабве – Хараре 71.  Израиль – Тель-Авив 72.  Индонезия – Джакарта 73.  Иордания – Амман 74.  Ирак – Бағдат 75.  Иран – Тегеран 76.  Ирландия – Дублин 77.  Исландия – Рейкьявик 78.  Испания – Мадрид 79.  Италия – Рим 80.  Йемен – Сана 81.  Кабо-Верде – Прая 82.  Кайман – Джорджтаун 83.  Камбоджа – Пномпень 84.  Камерун – Яунде 85.  Канада – Оттава 86.  Катар – Доһа 87.  Кения – Найроби 88.  Кипр – Никосия 89.  Кирибати – Оңтүстік Тарава 90.  Колумбия – Богота 91.  Комор – Морони 92.  Конго – Браззавиль 93.  Конго ДР – Киншаса 94.  Корея Республикасы – Сеул 95.  Корей ХДР – Пхеньян 96.  Косово – Приштина 97.  Коста-Рика – Сан-Хосе 98.  Кот-Д’Ивуар – Ямусукро 99.  Куба – Гавана 100.  Кувейт – Әл-Кувейт 101.  Кук – Аваруа 102.  Кюрасао – Виллемстад 103.  Қазақстан – Астана 104.  Қырғызстан – Бішкек 105.  Қытай – Бейжің 106.  Лаос – Вьентьян 107.  Латвия - Рига 108.  Лесото – Масеру 109.  Либерия – Монровия 110.  Ливан – Бейрут 111.  Ливия – Триполи 112.  Литва – Вильнюс 113.  Лихтенштейн – Вадуц 114.  Люксембург – Люксембург 115.  Малайзия – Куала-Лумпур 116.  Мальдив – Мале 117.  Мальта – Ла-Валетта 118.  Маврикий – Порт-Луи 119.  Мавритания – Нуакшот 120.  Мадагаскар – Антананариву 121.  Мажарстан – Будапешт 122.  Макао – Аомынь 123.  Македония – Скопье 124.  Малави – Лилонгве 125.  Мали – Бамако 126.  Марокко – Рабат 127.  Мартиника – Фор-де-Франс 128.  Маршалл – Маджуро 129.  Микронезия – Паликир 130.  Мексика – Мехико 131.  Мозамбик – Мапуту 132.  Молдавия – Кишинау 133.  Монако – Монако 134.  Монтсеррат – Плимут 135.  Моңғолия – Ұлан-Батыр 136.  Мысыр – Каир 137.  Мьянма – Янгон 138.  Намибия – Виндхук 139.  Науру – Ярен 140.  Непал – Катманду 141.  Нигер – Ниамей 142.  Нигерия – Абуджа 143.  Нидерланд – Амстердам 144.  Никарагуа – Манагуа 145.  Ниуэ – Алофи 146.  Норвегия – Осло 147.  ОАР – Претория 148.  Оман – Маскат 149.  Оңтүстік Судан – Джуба 150.  Орталық Африка – Банги 151.  Өзбекстан – Ташкент 152.  Палау – Нгерулмуд 153.  Палестина – Йерусалим 154.  [[Папуа — Жаңа Гвинея|Папуа Жаңа Гвинея]] - [[Порт-Морсби]] 155.  Парагвай - Асуньсон 156.  Пәкістан – Исламабад 157.  Перу – Лима 158.  Польша – Варшава 159.  Португалия – Лиссабон 160.  Полинезия – Папаэте 161.  Пуэрто-Рико – Сан-Хуан 162.  Ресей – Мәскеу 163.  Реюньон – Сен-Дени 164.  Руанда – Кигали 165.  Румыния – Бухарест 166.  Сальвадор – Сан-Сальвадор 167.  Самоа – Апиа 168.  Сан-Марино – Сан-Марино 169.  Сан-Томе және Принсипи – Сан-Томе 170.  Сауд Арабиясы – Эр-Рияд 171.  Сейшель – Виктория 172.  Сенегал – Дакар 173.  Сент-Винсент және Гренадина – Кингстаун 174.  Сент-Киттс және Невис – Бастер 175.  Сент-люсия – Кастри 176.  Сент-Мартен – Мариго 177.  Синт-Мартен – Филипсург 178.  Сербия – Белград 179.  Сингапур – Сингапур 180.  Сирия – Дамаск 181.  Словакия – Братислава 182.  Словения – Любляна 183.  Соломон – Хониара 184.  Солтүстік Ирландия – Бельфаст 185.  Солтүстік Мариана – Сайпан 186.  Сомали – Могадишо 187.  Судан – Хартум 188.  Сьерра Леоне – Фритаун 189.  Тайвань – Тайбэй 190.  Тайланд – Бангкок 191.  Танзания – Додома 192.  Тәжікстан – Душанбе 193.  Теркс және Кайкос – Кобернтаун 194.  Тонга – Нукуалова 195.  Того – Ломе 196.  Токелау – Факаофо 197.  Тринидад және Тобаго – 198.  Тувалу – Фунафути 199.  Тунис – Тунис 200.  [[Түркия]] – [[Анкара]] 201.  [[Түрікменстан]] – [[Ашхабад|Ашғабад]] 202.  [[Уганда]] – [[Кампала]] 203.  [[Украина]] – [[Киев]] 204.  [[Уэльс]] – [[Кардифф]] 205.  [[Шығыс Тимор]] – [[Дили]] 206.  [[Швейцария]] – [[Берн]] 207.  [[Швеция]] – [[Стокгольм]] 208.  [[Шотландия]] – [[Глазго]] 209.  [[Шри-Ланка]] – [[Коломбо]] 210.  [[Чад]] – [[Нджамена]] 211.  [[Чили]] – [[Сантьяго]] 212.  [[Черногория]] – [[Цетине]] 213.  [[Чехия]] – [[Прага]] 214.  [[Фарер аралдары|Фарерлер]] – [[Торсхавн]] 215.  [[Фиджи]] – [[Сува]] 216.  [[Филиппин]] – [[Манила]] 217.  [[Финляндия]] – [[Хельсинки]] 218.  [[Франция]] – [[Париж]] 219.  [[Хорватия]] – [[Загреб]] 220.  [[Эстония]] - [[Таллин|Таллинн]] 221.  [[Эритрея]] – [[Асмэра]] 222.  [[Эквадор]] – [[Кито]] 223.  [[Эсватини]] – [[Мбабане]] 224.  [[Эфиопия]] – [[Аддис-Абеба]] 225.  [[Экваторлық Гвинея]] – [[Малабо]] 226.  [[Ямайка]] – [[Кингстон (Ямайка)|Кингстон]]{{Матч туралы есептеме |мерзімі =[[19 қазан]] [[1986 жыл]] |команда1 =[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |команда2 = [[Арарат (футбол клубы)|Арарат]] |есеп =3-0 |стадион =[[Орталық стадион (Алматы)|Қазақ КСР орталық стадионы]] |голдар1=[[Виктор Николаевич Карачун|Виктор Карачун]] 4<br>[[Евстафий Алкивиадович Пехлеваниди|Евстафий Пехлеваниди]] 58, 63 |голдар2= |көрермендер =28 000 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі =[[1 қараша]] [[1986 жыл]] |команда1 = [[Жальгирис (футбол клубы)|Жальгирис]] |команда2 = [[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |есеп =1-1 |стадион ="Жальгирис" |голдар1=[[Гинтарас Алоизович Квилюнас|Гинтарас Квилюнас]] 76 |голдар2=[[Сергей Васильевич Волгин|Сергей Волгин]] 78 |көрермендер =3500 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі = [[9 қараша]] [[1986 жыл]] |команда1 =[[Зенит (футбол клубы, Санкт-Петербург)|Зенит]] |команда2 = [[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |есеп =3-1 |стадион = Ленин атындағы СК |голдар1=[[Юрий Владимирович Желудков|Юрий Желудков]] 26 п, 89<br>[[Сергей Игоревич Дмитриев|Сергей Дмитриев]] 29 |голдар2=[[Евстафий Алкивиадович Пехлеваниди|Евстафий Пехлеваниди]] 74 |көрермендер =18 000 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі =[[24 қазан]] [[1986 жыл]] |команда1 =[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |команда2 = [[Шахтер (футбол клубы, Донецк)|Шахтер Донецк]] |есеп =2-0 |стадион =[[Орталық стадион (Алматы)|Қазақ КСР орталық стадионы]] |голдар1=[[Вахид Юнусұлы Масудов|Вахид Масудов]] 8<br>[[Сергей Петрович Сорокин|Сергей Сорокин]] 86 |голдар2= |көрермендер =19000}} {{Матч туралы есептеме |мерзімі =[[21 қараша]] [[1986 жыл]] |команда1 =[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |команда2 = [[Металлист (футбол клубы)|Металлист]] |есеп =3-2 |стадион =[[Орталық стадион (Алматы)|Қазақ КСР орталық стадионы]] |голдар1=[[Виктор Николаевич Карачун|Виктор Карачун]] 24<br>[[Вахид Юнусұлы Масудов|Вахид Масудов]] 42<br>[[Евстафий Алкивиадович Пехлеваниди|Евстафий Пехлеваниди]] 90 (п) |голдар2=[[Виктор Владимирович Камарзаев|Виктор Камарзаев]] 32<br>[[Юрий Иванович Тарасов |Юрий Тарасов 41]] |көрермендер =7000}} 87iuy957kmysb38tfq117en5jpeh9dz 3390960 3390951 2024-10-15T16:36:24Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 3390960 wikitext text/x-wiki == ЕЛДЕР, АСТАНАЛАР == 1.      [[Алжир]] - [[Алжир (қала)|Алжир]] 2.      [[Албания]] – [[Тирана]] 3.      [[Америка Құрама Штаттары]] – [[Вашингтон]] 4.      [[Америка Самоасы]] – [[Паго-Паго]] 5.      [[Ангилья]] – [[Валли]] 6.      [[Англия]] – [[Лондон]] 7.      [[Ангола]] – [[Луанда]] 8.      [[Андорра]] – [[Андорра-ла-Велья|Андорра-Ла-Велья]] 9.      [[Антигуа және Барбуда]] – [[Сент-Джонс]] 10.  [[Аргентина]] – [[Буэнос-Айрес]] 11.  [[Армения]] – [[Ереван]] 12.  [[Аруба]] – [[Ораньестад]] 13.  [[Ауғанстан]] – [[Кабул]] 14.  [[Аустралия]] – [[Сидней]] 15.  [[Аустрия]] – [[Вена]] 16.  [[Әзербайжан]] – [[Баку]] 17.  [[Багам аралдары|Багам]] – [[Нассо|Нассау]] 18.  [[Бангладеш]] – [[Дакка]] 19.  [[Барбадос]] – [[Бриджтаун]] 20.  [[Батыс Сахара]] – [[Эль-Аюн қаласы|Әл-Аюнь]] 21.  [[Бахрейн]] – [[Манама]] 22.  [[Біріккен Араб Әмірліктері|БАӘ]] – [[Абу-Даби]] 23.  [[Белиз]] – [[Белмопан]] 24.  [[Беларусь|Белорусь]] – [[Минск]] 25.  [[Бельгия]] – [[Брюссель]] 26.  [[Бенин]] – [[Порто-Ново]] 27.  [[Бермудалар|Бермуд]] – [[Гамильтон]] 28.  [[Болгария]] – [[София|Софья]] 29.  [[Боливия]] – [[Ла-Пас|Ла-Па]] 30.  [[Бонэйр]] – [[Кралендейк]] 31.  [[Босния және Герцеговина|Босния ж/е Гереговина]] – [[Сараево]] 32.  [[Ботсвана]] – [[Габороне]] 33.  [[Бразилия]] - [[Бразилиа]] 34.  [[Бруней]] – [[Тхимпху]] 35.  [[Бутан]] – [[Нейпьидо]] 36.  [[Буркина-Фасо]] – [[Уагадугу]] 37.  [[Бурунди]] – [[Бужумбура]] 38.  [[Ватикан]] – [[Ватикан (қала)|Ватикан]] 39.  [[Вануату]] – [[Порт-Вила]] 40.  [[Венесуэла]] – [[Каракас]] 41.  [[Америкалық Вирджин аралдары|Виргин (АҚШ)]] – [[Шарлотта-Амалия|Шарлотта-Амалья]] 42.  [[Британдық Вирджин аралдары|Виргин (Британия)]] – [[Род-Таун]] 43.  [[Вьетнам]] – [[Ханой]] 44.  [[Гаити]] – [[Порт-о-Пренс]] 45.  [[Габон]] - [[Либревиль]] 46.  [[Гайана]] – [[Джорджтаун]] 47.  [[Гана]] – [[Аккра]] 48.  [[Гвиана]] – [[Кайенна]] 49.  [[Гвинея]] – [[Конакри]] 50.  [[Гвинея-Бисау]] – [[Бисау]] 51.  Гваделупа – Бас-Тер 52.  Гватемала – Гватемала 53.  Германия – Берлин 54.  Гибралтар – Гибралтар 55.  Гондурас – Тегусигальпа 56.  Гонконг – Сянган 57.  Грекия – Афина 58.  Гренада – Сент-Джорджес 59.  Грузия – Тбилиси 60.  Гуам – Хагатна 61.  Дания – Копенгаген 62.  Джибути – Джибути 63.  Доминика – Розе 64.  Доминикан Республикасы – Санта-Доминго 65.  Жаңа Зеландия – Веллингтон 66.  Жаңа Каледония - Нумеа 67.  Жапония – Токио 68.  Замбия – Лусака 69.  Занзибар – Занзибар 70.  Зимбабве – Хараре 71.  Израиль – Тель-Авив 72.  Индонезия – Джакарта 73.  Иордания – Амман 74.  Ирак – Бағдат 75.  Иран – Тегеран 76.  Ирландия – Дублин 77.  Исландия – Рейкьявик 78.  Испания – Мадрид 79.  Италия – Рим 80.  Йемен – Сана 81.  Кабо-Верде – Прая 82.  Кайман – Джорджтаун 83.  Камбоджа – Пномпень 84.  Камерун – Яунде 85.  Канада – Оттава 86.  Катар – Доһа 87.  Кения – Найроби 88.  Кипр – Никосия 89.  Кирибати – Оңтүстік Тарава 90.  Колумбия – Богота 91.  Комор – Морони 92.  Конго – Браззавиль 93.  Конго ДР – Киншаса 94.  Корея Республикасы – Сеул 95.  Корей ХДР – Пхеньян 96.  Косово – Приштина 97.  Коста-Рика – Сан-Хосе 98.  Кот-Д’Ивуар – Ямусукро 99.  Куба – Гавана 100.  Кувейт – Әл-Кувейт 101.  Кук – Аваруа 102.  Кюрасао – Виллемстад 103.  Қазақстан – Астана 104.  Қырғызстан – Бішкек 105.  Қытай – Бейжің 106.  Лаос – Вьентьян 107.  Латвия - Рига 108.  Лесото – Масеру 109.  Либерия – Монровия 110.  Ливан – Бейрут 111.  Ливия – Триполи 112.  Литва – Вильнюс 113.  Лихтенштейн – Вадуц 114.  Люксембург – Люксембург 115.  Малайзия – Куала-Лумпур 116.  Мальдив – Мале 117.  Мальта – Ла-Валетта 118.  Маврикий – Порт-Луи 119.  Мавритания – Нуакшот 120.  Мадагаскар – Антананариву 121.  Мажарстан – Будапешт 122.  Макао – Аомынь 123.  Македония – Скопье 124.  Малави – Лилонгве 125.  Мали – Бамако 126.  Марокко – Рабат 127.  Мартиника – Фор-де-Франс 128.  Маршалл – Маджуро 129.  Микронезия – Паликир 130.  Мексика – Мехико 131.  Мозамбик – Мапуту 132.  Молдавия – Кишинау 133.  Монако – Монако 134.  Монтсеррат – Плимут 135.  Моңғолия – Ұлан-Батыр 136.  Мысыр – Каир 137.  Мьянма – Янгон 138.  Намибия – Виндхук 139.  Науру – Ярен 140.  Непал – Катманду 141.  Нигер – Ниамей 142.  Нигерия – Абуджа 143.  Нидерланд – Амстердам 144.  Никарагуа – Манагуа 145.  Ниуэ – Алофи 146.  Норвегия – Осло 147.  ОАР – Претория 148.  Оман – Маскат 149.  Оңтүстік Судан – Джуба 150.  Орталық Африка – Банги 151.  Өзбекстан – Ташкент 152.  Палау – Нгерулмуд 153.  Палестина – Йерусалим 154.  [[Папуа — Жаңа Гвинея|Папуа Жаңа Гвинея]] - [[Порт-Морсби]] 155.  Парагвай - Асуньсон 156.  Пәкістан – Исламабад 157.  Перу – Лима 158.  Польша – Варшава 159.  Португалия – Лиссабон 160.  Полинезия – Папаэте 161.  Пуэрто-Рико – Сан-Хуан 162.  Ресей – Мәскеу 163.  Реюньон – Сен-Дени 164.  Руанда – Кигали 165.  Румыния – Бухарест 166.  Сальвадор – Сан-Сальвадор 167.  Самоа – Апиа 168.  Сан-Марино – Сан-Марино 169.  Сан-Томе және Принсипи – Сан-Томе 170.  Сауд Арабиясы – Эр-Рияд 171.  Сейшель – Виктория 172.  Сенегал – Дакар 173.  Сент-Винсент және Гренадина – Кингстаун 174.  Сент-Киттс және Невис – Бастер 175.  Сент-люсия – Кастри 176.  Сент-Мартен – Мариго 177.  Синт-Мартен – Филипсург 178.  Сербия – Белград 179.  Сингапур – Сингапур 180.  Сирия – Дамаск 181.  Словакия – Братислава 182.  Словения – Любляна 183.  Соломон – Хониара 184.  Солтүстік Ирландия – Бельфаст 185.  Солтүстік Мариана – Сайпан 186.  Сомали – Могадишо 187.  Судан – Хартум 188.  Сьерра Леоне – Фритаун 189.  Тайвань – Тайбэй 190.  Тайланд – Бангкок 191.  Танзания – Додома 192.  Тәжікстан – Душанбе 193.  Теркс және Кайкос – Кобернтаун 194.  Тонга – Нукуалова 195.  Того – Ломе 196.  Токелау – Факаофо 197.  Тринидад және Тобаго – 198.  Тувалу – Фунафути 199.  Тунис – Тунис 200.  [[Түркия]] – [[Анкара]] 201.  [[Түрікменстан]] – [[Ашхабад|Ашғабад]] 202.  [[Уганда]] – [[Кампала]] 203.  [[Украина]] – [[Киев]] 204.  [[Уэльс]] – [[Кардифф]] 205.  [[Шығыс Тимор]] – [[Дили]] 206.  [[Швейцария]] – [[Берн]] 207.  [[Швеция]] – [[Стокгольм]] 208.  [[Шотландия]] – [[Глазго]] 209.  [[Шри-Ланка]] – [[Коломбо]] 210.  [[Чад]] – [[Нджамена]] 211.  [[Чили]] – [[Сантьяго]] 212.  [[Черногория]] – [[Цетине]] 213.  [[Чехия]] – [[Прага]] 214.  [[Фарер аралдары|Фарерлер]] – [[Торсхавн]] 215.  [[Фиджи]] – [[Сува]] 216.  [[Филиппин]] – [[Манила]] 217.  [[Финляндия]] – [[Хельсинки]] 218.  [[Франция]] – [[Париж]] 219.  [[Хорватия]] – [[Загреб]] 220.  [[Эстония]] - [[Таллин|Таллинн]] 221.  [[Эритрея]] – [[Асмэра]] 222.  [[Эквадор]] – [[Кито]] 223.  [[Эсватини]] – [[Мбабане]] 224.  [[Эфиопия]] – [[Аддис-Абеба]] 225.  [[Экваторлық Гвинея]] – [[Малабо]] 226.  [[Ямайка]] – [[Кингстон (Ямайка)|Кингстон]]{{Матч туралы есептеме |мерзімі =[[19 қазан]] [[1986 жыл]] |команда1 =[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |команда2 = [[Арарат (футбол клубы)|Арарат]] |есеп =3-0 |стадион =[[Орталық стадион (Алматы)|Қазақ КСР орталық стадионы]] |голдар1=[[Виктор Николаевич Карачун|Виктор Карачун]] 4<br>[[Евстафий Алкивиадович Пехлеваниди|Евстафий Пехлеваниди]] 58, 63 |голдар2= |көрермендер =28 000 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі =[[1 қараша]] [[1986 жыл]] |команда1 = [[Жальгирис (футбол клубы)|Жальгирис]] |команда2 = [[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |есеп =1-1 |стадион ="Жальгирис" |голдар1=[[Гинтарас Алоизович Квилюнас|Гинтарас Квилюнас]] 76 |голдар2=[[Сергей Васильевич Волгин|Сергей Волгин]] 78 |көрермендер =3500 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі = [[9 қараша]] [[1986 жыл]] |команда1 =[[Зенит (футбол клубы, Санкт-Петербург)|Зенит]] |команда2 = [[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |есеп =3-1 |стадион = Ленин атындағы СК |голдар1=[[Юрий Владимирович Желудков|Юрий Желудков]] 26 п, 89<br>[[Сергей Игоревич Дмитриев|Сергей Дмитриев]] 29 |голдар2=[[Евстафий Алкивиадович Пехлеваниди|Евстафий Пехлеваниди]] 74 |көрермендер =18 000 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі =[[24 қазан]] [[1986 жыл]] |команда1 =[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |команда2 = [[Шахтер (футбол клубы, Донецк)|Шахтер Донецк]] |есеп =2-0 |стадион =[[Орталық стадион (Алматы)|Қазақ КСР орталық стадионы]] |голдар1=[[Вахид Юнусұлы Масудов|Вахид Масудов]] 8<br>[[Сергей Петрович Сорокин|Сергей Сорокин]] 86 |голдар2= |көрермендер =19000}} {{Матч туралы есептеме |мерзімі =[[21 қараша]] [[1986 жыл]] |команда1 =[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |команда2 = [[Металлист (футбол клубы)|Металлист]] |есеп =3-2 |стадион =[[Орталық стадион (Алматы)|Қазақ КСР орталық стадионы]] |голдар1=[[Виктор Николаевич Карачун|Виктор Карачун]] 24<br>[[Вахид Юнусұлы Масудов|Вахид Масудов]] 42<br>[[Евстафий Алкивиадович Пехлеваниди|Евстафий Пехлеваниди]] 90 (п) |голдар2=[[Виктор Владимирович Камарзаев|Виктор Камарзаев]] 32<br>[[Юрий Иванович Тарасов |Юрий Тарасов 41]] |көрермендер =7000}} 77268yeuwzooldyd12etfky9c4sgm43 3391137 3390960 2024-10-16T08:33:33Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 3391137 wikitext text/x-wiki == ЕЛДЕР, АСТАНАЛАР == 1.      [[Алжир]] - [[Алжир (қала)|Алжир]] 2.      [[Албания]] – [[Тирана]] 3.      [[Америка Құрама Штаттары]] – [[Вашингтон]] 4.      [[Америка Самоасы]] – [[Паго-Паго]] 5.      [[Ангилья]] – [[Валли (Ангилья)|Валли]] 6.      [[Англия]] – [[Лондон]] 7.      [[Ангола]] – [[Луанда]] 8.      [[Андорра]] – [[Андорра-ла-Велья|Андорра-Ла-Велья]] 9.      [[Антигуа және Барбуда]] – [[Сент-Джонс]] 10.  [[Аргентина]] – [[Буэнос-Айрес]] 11.  [[Армения]] – [[Ереван]] 12.  [[Аруба]] – [[Ораньестад]] 13.  [[Ауғанстан]] – [[Кабул]] 14.  [[Аустралия]] – [[Сидней]] 15.  [[Аустрия]] – [[Вена]] 16.  [[Әзербайжан]] – [[Баку]] 17.  [[Багам аралдары|Багам]] – [[Нассо|Нассау]] 18.  [[Бангладеш]] – [[Дакка]] 19.  [[Барбадос]] – [[Бриджтаун]] 20.  [[Батыс Сахара]] – [[Эль-Аюн қаласы|Әл-Аюнь]] 21.  [[Бахрейн]] – [[Манама]] 22.  [[Біріккен Араб Әмірліктері|БАӘ]] – [[Абу-Даби]] 23.  [[Белиз]] – [[Белмопан]] 24.  [[Беларусь|Белорусь]] – [[Минск]] 25.  [[Бельгия]] – [[Брюссель]] 26.  [[Бенин]] – [[Порто-Ново]] 27.  [[Бермудалар|Бермуд]] – [[Гамильтон]] 28.  [[Болгария]] – [[София|Софья]] 29.  [[Боливия]] – [[Ла-Пас|Ла-Па]] 30.  [[Бонэйр]] – [[Кралендейк]] 31.  [[Босния және Герцеговина|Босния ж/е Гереговина]] – [[Сараево]] 32.  [[Ботсвана]] – [[Габороне]] 33.  [[Бразилия]] - [[Бразилиа]] 34.  [[Бруней]] – [[Тхимпху]] 35.  [[Бутан]] – [[Нейпьидо]] 36.  [[Буркина-Фасо]] – [[Уагадугу]] 37.  [[Бурунди]] – [[Бужумбура]] 38.  [[Ватикан]] – [[Ватикан (қала)|Ватикан]] 39.  [[Вануату]] – [[Порт-Вила]] 40.  [[Венесуэла]] – [[Каракас]] 41.  [[Америкалық Вирджин аралдары|Виргин (АҚШ)]] – [[Шарлотта-Амалия|Шарлотта-Амалья]] 42.  [[Британдық Вирджин аралдары|Виргин (Британия)]] – [[Род-Таун]] 43.  [[Вьетнам]] – [[Ханой]] 44.  [[Гаити]] – [[Порт-о-Пренс]] 45.  [[Габон]] - [[Либревиль]] 46.  [[Гайана]] – [[Джорджтаун]] 47.  [[Гана]] – [[Аккра]] 48.  [[Гвиана]] – [[Кайенна]] 49.  [[Гвинея]] – [[Конакри]] 50.  [[Гвинея-Бисау]] – [[Бисау]] 51.  Гваделупа – Бас-Тер 52.  Гватемала – Гватемала 53.  Германия – Берлин 54.  Гибралтар – Гибралтар 55.  Гондурас – Тегусигальпа 56.  Гонконг – Сянган 57.  Грекия – Афина 58.  Гренада – Сент-Джорджес 59.  Грузия – Тбилиси 60.  Гуам – Хагатна 61.  Дания – Копенгаген 62.  Джибути – Джибути 63.  Доминика – Розе 64.  Доминикан Республикасы – Санта-Доминго 65.  Жаңа Зеландия – Веллингтон 66.  Жаңа Каледония - Нумеа 67.  Жапония – Токио 68.  Замбия – Лусака 69.  Занзибар – Занзибар 70.  Зимбабве – Хараре 71.  Израиль – Тель-Авив 72.  Индонезия – Джакарта 73.  Иордания – Амман 74.  Ирак – Бағдат 75.  Иран – Тегеран 76.  Ирландия – Дублин 77.  Исландия – Рейкьявик 78.  Испания – Мадрид 79.  Италия – Рим 80.  Йемен – Сана 81.  Кабо-Верде – Прая 82.  Кайман – Джорджтаун 83.  Камбоджа – Пномпень 84.  Камерун – Яунде 85.  Канада – Оттава 86.  Катар – Доһа 87.  Кения – Найроби 88.  Кипр – Никосия 89.  Кирибати – Оңтүстік Тарава 90.  Колумбия – Богота 91.  Комор – Морони 92.  Конго – Браззавиль 93.  Конго ДР – Киншаса 94.  Корея Республикасы – Сеул 95.  Корей ХДР – Пхеньян 96.  Косово – Приштина 97.  Коста-Рика – Сан-Хосе 98.  Кот-Д’Ивуар – Ямусукро 99.  Куба – Гавана 100.  Кувейт – Әл-Кувейт 101.  Кук – Аваруа 102.  Кюрасао – Виллемстад 103.  Қазақстан – Астана 104.  Қырғызстан – Бішкек 105.  Қытай – Бейжің 106.  Лаос – Вьентьян 107.  Латвия - Рига 108.  Лесото – Масеру 109.  Либерия – Монровия 110.  Ливан – Бейрут 111.  Ливия – Триполи 112.  Литва – Вильнюс 113.  Лихтенштейн – Вадуц 114.  Люксембург – Люксембург 115.  Малайзия – Куала-Лумпур 116.  Мальдив – Мале 117.  Мальта – Ла-Валетта 118.  Маврикий – Порт-Луи 119.  Мавритания – Нуакшот 120.  Мадагаскар – Антананариву 121.  Мажарстан – Будапешт 122.  Макао – Аомынь 123.  Македония – Скопье 124.  Малави – Лилонгве 125.  Мали – Бамако 126.  Марокко – Рабат 127.  Мартиника – Фор-де-Франс 128.  Маршалл – Маджуро 129.  Микронезия – Паликир 130.  Мексика – Мехико 131.  Мозамбик – Мапуту 132.  Молдавия – Кишинау 133.  Монако – Монако 134.  Монтсеррат – Плимут 135.  Моңғолия – Ұлан-Батыр 136.  Мысыр – Каир 137.  Мьянма – Янгон 138.  Намибия – Виндхук 139.  Науру – Ярен 140.  Непал – Катманду 141.  Нигер – Ниамей 142.  Нигерия – Абуджа 143.  Нидерланд – Амстердам 144.  Никарагуа – Манагуа 145.  Ниуэ – Алофи 146.  Норвегия – Осло 147.  ОАР – Претория 148.  Оман – Маскат 149.  Оңтүстік Судан – Джуба 150.  Орталық Африка – Банги 151.  Өзбекстан – Ташкент 152.  Палау – Нгерулмуд 153.  Палестина – Йерусалим 154.  [[Папуа — Жаңа Гвинея|Папуа Жаңа Гвинея]] - [[Порт-Морсби]] 155.  Парагвай - Асуньсон 156.  Пәкістан – Исламабад 157.  Перу – Лима 158.  Польша – Варшава 159.  Португалия – Лиссабон 160.  Полинезия – Папаэте 161.  Пуэрто-Рико – Сан-Хуан 162.  Ресей – Мәскеу 163.  Реюньон – Сен-Дени 164.  Руанда – Кигали 165.  Румыния – Бухарест 166.  Сальвадор – Сан-Сальвадор 167.  Самоа – Апиа 168.  Сан-Марино – Сан-Марино 169.  Сан-Томе және Принсипи – Сан-Томе 170.  Сауд Арабиясы – Эр-Рияд 171.  Сейшель – Виктория 172.  Сенегал – Дакар 173.  Сент-Винсент және Гренадина – Кингстаун 174.  Сент-Киттс және Невис – Бастер 175.  Сент-люсия – Кастри 176.  Сент-Мартен – Мариго 177.  Синт-Мартен – Филипсург 178.  Сербия – Белград 179.  Сингапур – Сингапур 180.  Сирия – Дамаск 181.  Словакия – Братислава 182.  Словения – Любляна 183.  Соломон – Хониара 184.  Солтүстік Ирландия – Бельфаст 185.  Солтүстік Мариана – Сайпан 186.  Сомали – Могадишо 187.  Судан – Хартум 188.  Сьерра Леоне – Фритаун 189.  Тайвань – Тайбэй 190.  Тайланд – Бангкок 191.  Танзания – Додома 192.  Тәжікстан – Душанбе 193.  Теркс және Кайкос – Кобернтаун 194.  Тонга – Нукуалова 195.  Того – Ломе 196.  Токелау – Факаофо 197.  Тринидад және Тобаго – 198.  Тувалу – Фунафути 199.  Тунис – Тунис 200.  [[Түркия]] – [[Анкара]] 201.  [[Түрікменстан]] – [[Ашхабад|Ашғабад]] 202.  [[Уганда]] – [[Кампала]] 203.  [[Украина]] – [[Киев]] 204.  [[Уэльс]] – [[Кардифф]] 205.  [[Шығыс Тимор]] – [[Дили]] 206.  [[Швейцария]] – [[Берн]] 207.  [[Швеция]] – [[Стокгольм]] 208.  [[Шотландия]] – [[Глазго]] 209.  [[Шри-Ланка]] – [[Коломбо]] 210.  [[Чад]] – [[Нджамена]] 211.  [[Чили]] – [[Сантьяго]] 212.  [[Черногория]] – [[Цетине]] 213.  [[Чехия]] – [[Прага]] 214.  [[Фарер аралдары|Фарерлер]] – [[Торсхавн]] 215.  [[Фиджи]] – [[Сува]] 216.  [[Филиппин]] – [[Манила]] 217.  [[Финляндия]] – [[Хельсинки]] 218.  [[Франция]] – [[Париж]] 219.  [[Хорватия]] – [[Загреб]] 220.  [[Эстония]] - [[Таллин|Таллинн]] 221.  [[Эритрея]] – [[Асмэра]] 222.  [[Эквадор]] – [[Кито]] 223.  [[Эсватини]] – [[Мбабане]] 224.  [[Эфиопия]] – [[Аддис-Абеба]] 225.  [[Экваторлық Гвинея]] – [[Малабо]] 226.  [[Ямайка]] – [[Кингстон (Ямайка)|Кингстон]]{{Матч туралы есептеме |мерзімі =[[19 қазан]] [[1986 жыл]] |команда1 =[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |команда2 = [[Арарат (футбол клубы)|Арарат]] |есеп =3-0 |стадион =[[Орталық стадион (Алматы)|Қазақ КСР орталық стадионы]] |голдар1=[[Виктор Николаевич Карачун|Виктор Карачун]] 4<br>[[Евстафий Алкивиадович Пехлеваниди|Евстафий Пехлеваниди]] 58, 63 |голдар2= |көрермендер =28 000 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі =[[1 қараша]] [[1986 жыл]] |команда1 = [[Жальгирис (футбол клубы)|Жальгирис]] |команда2 = [[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |есеп =1-1 |стадион ="Жальгирис" |голдар1=[[Гинтарас Алоизович Квилюнас|Гинтарас Квилюнас]] 76 |голдар2=[[Сергей Васильевич Волгин|Сергей Волгин]] 78 |көрермендер =3500 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі = [[9 қараша]] [[1986 жыл]] |команда1 =[[Зенит (футбол клубы, Санкт-Петербург)|Зенит]] |команда2 = [[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |есеп =3-1 |стадион = Ленин атындағы СК |голдар1=[[Юрий Владимирович Желудков|Юрий Желудков]] 26 п, 89<br>[[Сергей Игоревич Дмитриев|Сергей Дмитриев]] 29 |голдар2=[[Евстафий Алкивиадович Пехлеваниди|Евстафий Пехлеваниди]] 74 |көрермендер =18 000 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі =[[24 қазан]] [[1986 жыл]] |команда1 =[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |команда2 = [[Шахтер (футбол клубы, Донецк)|Шахтер Донецк]] |есеп =2-0 |стадион =[[Орталық стадион (Алматы)|Қазақ КСР орталық стадионы]] |голдар1=[[Вахид Юнусұлы Масудов|Вахид Масудов]] 8<br>[[Сергей Петрович Сорокин|Сергей Сорокин]] 86 |голдар2= |көрермендер =19000}} {{Матч туралы есептеме |мерзімі =[[21 қараша]] [[1986 жыл]] |команда1 =[[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]] |команда2 = [[Металлист (футбол клубы)|Металлист]] |есеп =3-2 |стадион =[[Орталық стадион (Алматы)|Қазақ КСР орталық стадионы]] |голдар1=[[Виктор Николаевич Карачун|Виктор Карачун]] 24<br>[[Вахид Юнусұлы Масудов|Вахид Масудов]] 42<br>[[Евстафий Алкивиадович Пехлеваниди|Евстафий Пехлеваниди]] 90 (п) |голдар2=[[Виктор Владимирович Камарзаев|Виктор Камарзаев]] 32<br>[[Юрий Иванович Тарасов |Юрий Тарасов 41]] |көрермендер =7000}} ksjwvkyjmnsuccb7ne0t072evq596u8 Қысқы Азия ойындары 1999 0 591856 3391142 2584374 2024-10-16T09:15:55Z Davranov95 160296 /* Медаль есебі */ 3391142 wikitext text/x-wiki {{Олимпиада ойындары |Атауы = IV қысқы Азия ойындары |Эмблемасы = |Эмблема аты = Қысқы Азия ойындарының ұйымдастырушысы қаланың логотипі 1999 |Ені = 250 |Қала ={{flagicon|Корея Республикасы}} [[Канвондо (Оңтүстік Корея)|Канвондо]] |Елдер = 14 |Спортшылар саны =798 |Медальдар =43 жиынтығы 7 түрлері бойынша |Ашылуы = [[30 қаңтар]] [[1999]] ([[Канвондо (Оңтүстік Корея)|Канвондо]]) |Ашқан = [[Ким Дэ Чжун]] |Жабылуы = [[6 ақпан]] [[1999]] ([[Канвондо (Оңтүстік Корея)|Канвондо]]) |Жапқан = |Олимпиада оты = |Олимпиада_анты = |Стадион = }} '''IV қысқы [[Азия ойындары|қысқы Азия ойындары]]''' [[Канвондо (Оңтүстік Корея)|Канвондода]] ([[Корея Республикасы]]) 30 қаңтардан 6 ақпанға дейін [[1999]] жылы өтті. Корея Республикасы сол кезде алғаш рет осындай ойындарды қабылдады. == Рәміздері == 1999 жылғы қысқы Азиада ойындарының символы кеудесінде ай жартысы бар аю болды. == Спорт түрлері== Қысқы Азияда 1999 жылы 43 медальдар жиынтығы 7 әр түрлі спорт түрлері ойнатылды. Төменде олардың тізімі бар. {{col-begin|width=90%}} {{col-break|width=33%}} * [[Сурет:Alpine skiing pictogram.svg|20px]] [[Тау шаңғы спорты]] (6) * [[Сурет:Biathlon pictogram.svg|20px]] [[Биатлон]] (6) * [[Сурет:Cross country skiing pictogram.svg|20px]] [[Шаңғы жарысы]] (6) * [[Сурет:Figure skating pictogram.svg|20px]] [[Мәнерлеп сырғанау]] (4) {{col-break|width=33%}} * [[Сурет:Speed skating pictogram.svg|20px|alt=|link=]] [[Коньки тебу спорты]] (9) * [[Сурет:Ice hockey pictogram.svg|20px]] [[Шайбалы хоккей]] (2) * [[Сурет:Short track speed skating pictogram.svg|20px]] [[Шорт-трек]] (10) {{col-end}} == Қатысушы елдер == Осы спорттық шараға барлығы 14 команда, [[Ұлттық Олимпиада комитеті|Ұлттық Олимпиада комитеттерінің]] атынан, [[Азия Олимпиадалық Кеңесі]]нің мүшелері қатысты (жақшаларда спортшылардың саны көрсетілген): {{col-begin|width=90%}} {{col-break|width=33%}} * {{flagicon|Гонконг}} [[Гонконг]] * {{flagicon|Үндістан}} [[Үндістан]] * {{flagicon|Иран}} [[Иран]] * {{flagicon|Қазақстан}} [[Қазақстан]] * {{flagicon|Қырғызстан}} [[Қырғызстан]] * {{flagicon|Қытай}} [[Қытай]] * {{Тайваньның Олимпиада туы}} [[Қытайлық Тайбэй]] {{col-break|width=33%}} * {{flagicon|Кувейт}} [[Кувейт]] * {{flagicon|Ливан}} [[Ливан]] * {{flagicon|Моңғолия}} [[Моңғолия]] * {{flagicon|Пәкістан}} [[Пәкістан]] * {{flagicon|Өзбекстан}} [[Өзбекстан]] * {{flagicon|Корея Республикасы}} [[Корея Республикасы]] * {{flagicon|Жапония}} [[Жапония]] {{col-end}} == Медаль есебі == {| class="wikitable sortable" !Орын !Ел !Алтын !Күміс !Қола !Барлығы |- |1 |{{flagicon|Қытай}} [[Қытай]] |15 |10 |11 |36 |- |2 |{{flagicon|Корея Республикасы}} [[Корея Республикасы]] |11 |10 |14 |35 |- |3 |{{flagicon|Қазақстан}} [[Қазақстан]] |10 |8 |7 |25 |- |4 |{{flagicon|Жапония}} [[Жапония]] |6 |14 |9 |29 |- |} == Күнтізбе == {| class="wikitable" style="margin:0.5em auto; font-size:90%; position:relative;" width=65% |- |bgcolor="#00cc33" align=center|&nbsp;●&nbsp;||Ашылу салтанаты |bgcolor="#3399ff" align=center|&nbsp;●&nbsp;||Жарыстар |bgcolor="#ffcc00" align=center|&nbsp;●&nbsp;||Жарыстардың финалы |bgcolor="#ee3333" align=center|&nbsp;●&nbsp;||Жабылу рәсімі |} {| class="wikitable" style="margin:0.5em auto; font-size:90%; line-height:1.25em;" |- !width=200|Қаңтар / Ақпан 1999 !width=32|30.01<br />Сб !width=32|31.01<br />Жс !width=32|1.02<br />Дс !width=32|2.02<br />Сс !width=32|3.02<br />Ср !width=32|4.02<br />Бс !width=32|5.02<br />Жм !width=32|6.02<br />Сб !width=55|алтын<br />медальдар |- align="center" |align="left"|[[Сурет:Alpine skiing pictogram.svg|15px]] [[Тау шаңғы спорты]] | |bgcolor=#ffcc00|1 |bgcolor=#ffcc00|1 |bgcolor=#ffcc00|1 |bgcolor=#ffcc00|1 |bgcolor=#ffcc00|1 |bgcolor=#ffcc00|1 | |6 |- align="center" |align="left"|[[Сурет:Biathlon pictogram.svg|15px]] [[Биатлон]] | | |bgcolor=#ffcc00|2 | |bgcolor=#ffcc00|2 | |bgcolor=#ffcc00|2 | |6 |- align="center" |align="left"|[[Сурет:Cross country skiing pictogram.svg|15px]] [[Шаңғы жарысы]] | |bgcolor=#ffcc00|1 |bgcolor=#ffcc00|1 |bgcolor=#ffcc00|1 |bgcolor=#ffcc00|1 |bgcolor=#ffcc00|1 |bgcolor=#ffcc00|1 | |6 |- align="center" |align="left"|[[Сурет:Figure skating pictogram.svg|15px]] [[Мәнерлеп сырғанау]] | | | | |bgcolor=#3399ff| |bgcolor=#ffcc00|1 |bgcolor=#ffcc00|3 | |4 |- align="center" |align="left"|[[Сурет:Ice hockey pictogram.svg|15px]] [[Шайбалы хоккей]] |bgcolor=#3399ff| |bgcolor=#3399ff| |bgcolor=#3399ff| |bgcolor=#3399ff| |bgcolor=#3399ff| |bgcolor=#ffcc00|1 |bgcolor=#3399ff| |bgcolor=#ffcc00|1 |2 |- align="center" |align="left"|[[Сурет:Short track speed skating pictogram.svg|15px]] [[Шорт-трек]] | |bgcolor=#ffcc00|4 |bgcolor=#ffcc00|6 | | | | | |10 |- align="center" |align="left"|[[Сурет:Speed skating pictogram.svg|15px]] [[Коньки тебу спорты]] | | | |bgcolor=#ffcc00|2 |bgcolor=#ffcc00|2 |bgcolor=#ffcc00|2 |bgcolor=#ffcc00|3 | |9 |- align=center !Барлығы золотых медалей ! !6 !10 !4 !6 !6 !10 !1 !43 |- |Рәсімдер |bgcolor=#00cc33 align=center|● | | | | | | |bgcolor=#ee3333 align=center|● | |- !width=200|Қаңтар / Ақпан 1999 !width=32|30.01<br />Сб !width=32|31.01<br />Жс !width=32|1.02<br />Дс !width=32|2.02<br />Сс !width=32|3.02<br />Ср !width=32|4.02<br />Бс !width=32|5.02<br />Жм !width=32|6.02<br />Сб !width=55|алтын<br />медальдар |} {{Азия ойындары}} [[Санат:Қысқы Азия ойындары|1999]] dgy7o27b3gjtvz9y130dcwc85u8k2vr 3391153 3391142 2024-10-16T10:01:55Z 1nter pares 146705 [[Special:Contributions/Davranov95|Davranov95]] ([[User talk:Davranov95|т]]) өңдемелерінен [[User:Амангелді Нұрбол|Амангелді Нұрбол]] соңғы нұсқасына қайтарды 2584374 wikitext text/x-wiki {{Олимпиада ойындары |Атауы = IV қысқы Азия ойындары |Эмблемасы = |Эмблема аты = Қысқы Азия ойындарының ұйымдастырушысы қаланың логотипі 1999 |Ені = 250 |Қала ={{flagicon|Корея Республикасы}} [[Канвондо (Оңтүстік Корея)|Канвондо]] |Елдер = 14 |Спортшылар саны =798 |Медальдар =43 жиынтығы 7 түрлері бойынша |Ашылуы = [[30 қаңтар]] [[1999]] ([[Канвондо (Оңтүстік Корея)|Канвондо]]) |Ашқан = [[Ким Дэ Чжун]] |Жабылуы = [[6 ақпан]] [[1999]] ([[Канвондо (Оңтүстік Корея)|Канвондо]]) |Жапқан = |Олимпиада оты = |Олимпиада_анты = |Стадион = }} '''IV қысқы [[Азия ойындары|қысқы Азия ойындары]]''' [[Канвондо (Оңтүстік Корея)|Канвондода]] ([[Корея Республикасы]]) 30 қаңтардан 6 ақпанға дейін [[1999]] жылы өтті. Корея Республикасы сол кезде алғаш рет осындай ойындарды қабылдады. == Рәміздері == 1999 жылғы қысқы Азиада ойындарының символы кеудесінде ай жартысы бар аю болды. == Спорт түрлері== Қысқы Азияда 1999 жылы 43 медальдар жиынтығы 7 әр түрлі спорт түрлері ойнатылды. Төменде олардың тізімі бар. {{col-begin|width=90%}} {{col-break|width=33%}} * [[Сурет:Alpine skiing pictogram.svg|20px]] [[Тау шаңғы спорты]] (6) * [[Сурет:Biathlon pictogram.svg|20px]] [[Биатлон]] (6) * [[Сурет:Cross country skiing pictogram.svg|20px]] [[Шаңғы жарысы]] (6) * [[Сурет:Figure skating pictogram.svg|20px]] [[Мәнерлеп сырғанау]] (4) {{col-break|width=33%}} * [[Сурет:Speed skating pictogram.svg|20px|alt=|link=]] [[Коньки тебу спорты]] (9) * [[Сурет:Ice hockey pictogram.svg|20px]] [[Шайбалы хоккей]] (2) * [[Сурет:Short track speed skating pictogram.svg|20px]] [[Шорт-трек]] (10) {{col-end}} == Қатысушы елдер == Осы спорттық шараға барлығы 14 команда, [[Ұлттық Олимпиада комитеті|Ұлттық Олимпиада комитеттерінің]] атынан, [[Азия Олимпиадалық Кеңесі]]нің мүшелері қатысты (жақшаларда спортшылардың саны көрсетілген): {{col-begin|width=90%}} {{col-break|width=33%}} * {{flagicon|Гонконг}} [[Гонконг]] * {{flagicon|Үндістан}} [[Үндістан]] * {{flagicon|Иран}} [[Иран]] * {{flagicon|Қазақстан}} [[Қазақстан]] * {{flagicon|Қырғызстан}} [[Қырғызстан]] * {{flagicon|Қытай}} [[Қытай]] * {{Тайваньның Олимпиада туы}} [[Қытайлық Тайбэй]] {{col-break|width=33%}} * {{flagicon|Кувейт}} [[Кувейт]] * {{flagicon|Ливан}} [[Ливан]] * {{flagicon|Моңғолия}} [[Моңғолия]] * {{flagicon|Пәкістан}} [[Пәкістан]] * {{flagicon|Өзбекстан}} [[Өзбекстан]] * {{flagicon|Корея Республикасы}} [[Корея Республикасы]] * {{flagicon|Жапония}} [[Жапония]] {{col-end}} == Медаль есебі == {| class="wikitable sortable" !Орын !Ел !Алтын !Күміс !Қола !Барлығы |- |1 |{{flagicon|Қытай}} [[Қытай]] |15 |10 |11 |36 |- |2 |{{flagicon|Корея Республикасы}} [[Корея Республикасы]] |11 |10 |14 |35 |- |3 |{{flagicon|Қазақстан}} [[Қазақстан]] |10 |8 |7 |25 |- |4 |{{flagicon|Жапония}} [[Жапония]] |6 |14 |9 |29 |- |rowspan=2|5 |{{flagicon|Өзбекстан}} [[Өзбекстан]] |1 |1 |1 |3 |- |} == Күнтізбе == {| class="wikitable" style="margin:0.5em auto; font-size:90%; position:relative;" width=65% |- |bgcolor="#00cc33" align=center|&nbsp;●&nbsp;||Ашылу салтанаты |bgcolor="#3399ff" align=center|&nbsp;●&nbsp;||Жарыстар |bgcolor="#ffcc00" align=center|&nbsp;●&nbsp;||Жарыстардың финалы |bgcolor="#ee3333" align=center|&nbsp;●&nbsp;||Жабылу рәсімі |} {| class="wikitable" style="margin:0.5em auto; font-size:90%; line-height:1.25em;" |- !width=200|Қаңтар / Ақпан 1999 !width=32|30.01<br />Сб !width=32|31.01<br />Жс !width=32|1.02<br />Дс !width=32|2.02<br />Сс !width=32|3.02<br />Ср !width=32|4.02<br />Бс !width=32|5.02<br />Жм !width=32|6.02<br />Сб !width=55|алтын<br />медальдар |- align="center" |align="left"|[[Сурет:Alpine skiing pictogram.svg|15px]] [[Тау шаңғы спорты]] | |bgcolor=#ffcc00|1 |bgcolor=#ffcc00|1 |bgcolor=#ffcc00|1 |bgcolor=#ffcc00|1 |bgcolor=#ffcc00|1 |bgcolor=#ffcc00|1 | |6 |- align="center" |align="left"|[[Сурет:Biathlon pictogram.svg|15px]] [[Биатлон]] | | |bgcolor=#ffcc00|2 | |bgcolor=#ffcc00|2 | |bgcolor=#ffcc00|2 | |6 |- align="center" |align="left"|[[Сурет:Cross country skiing pictogram.svg|15px]] [[Шаңғы жарысы]] | |bgcolor=#ffcc00|1 |bgcolor=#ffcc00|1 |bgcolor=#ffcc00|1 |bgcolor=#ffcc00|1 |bgcolor=#ffcc00|1 |bgcolor=#ffcc00|1 | |6 |- align="center" |align="left"|[[Сурет:Figure skating pictogram.svg|15px]] [[Мәнерлеп сырғанау]] | | | | |bgcolor=#3399ff| |bgcolor=#ffcc00|1 |bgcolor=#ffcc00|3 | |4 |- align="center" |align="left"|[[Сурет:Ice hockey pictogram.svg|15px]] [[Шайбалы хоккей]] |bgcolor=#3399ff| |bgcolor=#3399ff| |bgcolor=#3399ff| |bgcolor=#3399ff| |bgcolor=#3399ff| |bgcolor=#ffcc00|1 |bgcolor=#3399ff| |bgcolor=#ffcc00|1 |2 |- align="center" |align="left"|[[Сурет:Short track speed skating pictogram.svg|15px]] [[Шорт-трек]] | |bgcolor=#ffcc00|4 |bgcolor=#ffcc00|6 | | | | | |10 |- align="center" |align="left"|[[Сурет:Speed skating pictogram.svg|15px]] [[Коньки тебу спорты]] | | | |bgcolor=#ffcc00|2 |bgcolor=#ffcc00|2 |bgcolor=#ffcc00|2 |bgcolor=#ffcc00|3 | |9 |- align=center !Барлығы золотых медалей ! !6 !10 !4 !6 !6 !10 !1 !43 |- |Рәсімдер |bgcolor=#00cc33 align=center|● | | | | | | |bgcolor=#ee3333 align=center|● | |- !width=200|Қаңтар / Ақпан 1999 !width=32|30.01<br />Сб !width=32|31.01<br />Жс !width=32|1.02<br />Дс !width=32|2.02<br />Сс !width=32|3.02<br />Ср !width=32|4.02<br />Бс !width=32|5.02<br />Жм !width=32|6.02<br />Сб !width=55|алтын<br />медальдар |} {{Азия ойындары}} [[Санат:Қысқы Азия ойындары|1999]] 86uxk735x8h8x4poyn8ytllgev2deww Үлгі:Футболдан Еуропа чемпионаттары 10 594301 3390971 3379071 2024-10-15T17:12:25Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 3390971 wikitext text/x-wiki {{Навигациялық кесте |аты = Футболдан Еуропа чемпионаттары |state = <includeonly>collapsed</includeonly> |тақырып = Футболдан Еуропа чемпионаттары |тақырып_стиль = background:{{түс|Футбол}} |тақырып = [[Футболдан Еуропа чемпионаты|Футболдан Еуропа чемпионаттары]] |бөлім1 = Турнирлер |бөлім_стиль = background:{{түс|Футбол}} |тізім1 = [[Футболдан 1960 жылғы Еуропа біріншілігі|Франция-1960]]{{•}} [[Футболдан 1964 жылғы Еуропа біріншілігі|Испания-1964]]{{•}} [[Футболдан 1968 жылғы Еуропа біріншілігі|Италия-1968]]{{•}} [[Футболдан 1972 жылғы Еуропа біріншілігі|Бельгия-1972]]{{•}} [[Футболдан 1976 жылғы Еуропа біріншілігі|Югославия-1976]]{{•}} [[Футболдан 1980 жылғы Еуропа біріншілігі|Италия-1980]]{{•}} [[Футболдан 1984 жылғы Еуропа біріншілігі|Франция-1984]]{{•}} [[Футболдан 1988 жылғы Еуропа біріншілігі|ГФР-1988]]{{•}} [[Футболдан 1992 жылғы Еуропа біріншілігі|Швеция-1992]]{{•}} [[Футболдан 1996 жылғы Еуропа біріншілігі|Англия-1996]]{{•}} [[Футболдан 2000 жылғы Еуропа біріншілігі|Бельгия мен Голландия-2000]]{{•}} [[Футболдан 2004 жылғы Еуропа біріншілігі|Португалия-2004]]{{•}} [[Футболдан 2008 жылғы Еуропа біріншілігі|Аустрия мен Швейцария-2008]]{{•}} [[Футболдан 2012 жылғы Еуропа біріншілігі|Польша мен Украина-2012]]{{•}} [[Футболдан 2016 жылғы Еуропа біріншілігі|Франция-2016]]{{•}} [[Футболдан 2020 жылғы Еуропа біріншілігі|Еуропа-2020]]{{•}} [[Футболдан 2024 жылғы Еуропа біріншілігі|Германия-2024]]{{•}} [[Футболдан 2028 жылғы Еуропа біріншілігі|Ұлыбритания мен Ирландия-2028]] |бөлім2 = Финалдар |тізім2 = [[Футболдан 1960 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)|1960]]{{•}} [[Футболдан 1964 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)|1964]]{{•}} [[Футболдан 1968 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)|1968]]{{•}} [[Футболдан 1972 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)|1972]]{{•}} [[Футболдан 1976 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)|1976]]{{•}} [[Футболдан 1980 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)|1980]]{{•}} [[Футболдан 1984 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)|1984]]{{•}} [[Футболдан 1988 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)|1988]]{{•}} [[Футболдан 1992 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)|1992]]{{•}} [[Футболдан 1996 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)|1996]]{{•}} [[Футболдан 2000 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)|2000]]{{•}} [[Футболдан 2004 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)|2004]]{{•}} [[Футболдан 2008 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)|2008]]{{•}} [[Футболдан 2012 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)|2012]]{{•}} [[Футболдан 2016 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)|2016]]{{•}} [[Футболдан 2020 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)|2020]]{{•}} [[Футболдан 2024 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)|2024]] |бөлім3 = Іріктеу турнирі |тізім3 = [[Футболдан 1960 жылғы Еуропа біріншілігі (іріктеу турнирі)|1960]]{{•}} [[Футболдан 1964 жылғы Еуропа біріншілігі (іріктеу турнирі)|1964]]{{•}} [[Футболдан 1968 жылғы Еуропа біріншілігі (іріктеу турнирі)|1968]]{{•}} [[Футболдан 1972 жылғы Еуропа біріншілігі (іріктеу турнирі)|1972]]{{•}} [[Футболдан 1976 жылғы Еуропа біріншілігі (іріктеу турнирі)|1976]]{{•}} [[Футболдан 1980 жылғы Еуропа біріншілігі (іріктеу турнирі)|1980]]{{•}} [[Футболдан 1984 жылғы Еуропа біріншілігі (іріктеу турнирі)|1984]]{{•}} [[Футболдан 1988 жылғы Еуропа біріншілігі (іріктеу турнирі)|1988]]{{•}} [[Футболдан 1992 жылғы Еуропа біріншілігі (іріктеу турнирі)|1992]]{{•}} [[Футболдан 1996 жылғы Еуропа біріншілігі (іріктеу турнирі)|1996]]{{•}} [[Футболдан 2000 жылғы Еуропа біріншілігі (іріктеу турнирі)|2000]]{{•}} [[Футболдан 2004 жылғы Еуропа біріншілігі (іріктеу турнирі)|2004]]{{•}} [[Футболдан 2008 жылғы Еуропа біріншілігі (іріктеу турнирі)|2008]]{{•}} [[Футболдан 2012 жылғы Еуропа біріншілігі (іріктеу турнирі)|2012]]{{•}} [[Футболдан 2016 жылғы Еуропа біріншілігі (іріктеу турнирі)|2016]]{{•}} [[Футболдан 2020 жылғы Еуропа біріншілігі (іріктеу турнирі)|2020]]{{•}} [[Футболдан 2024 жылғы Еуропа біріншілігі (іріктеу турнирі)|2024]] |асты = [[Футболдан Еуропа чемпионатының сұрмергендері|Сұрмергендер]]{{•}} [[Футболдан Еуропа чемпионатының хет-триктері|Хет-трик]]{{•}} [[Футболдан Еуропа чемпионатының тарихы|Тарихы]]{{•}} [[Футболдан Еуропа чемпионатының рекордтары|Рекордтар]] }}<noinclude>[[Санат:Навигациялық үлгілер:Футболдан Еуропа чемпионаттары]] [[Санат:Үлгілер:Құрамалардың халықаралық футбол турнирлері]]</noinclude> nnankqtx04vlaz4v233adybc2p6xspr 3390972 3390971 2024-10-15T17:14:05Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 3390972 wikitext text/x-wiki {{Навигациялық кесте |аты = Футболдан Еуропа чемпионаттары |state = <includeonly>collapsed</includeonly> |тақырып = Футболдан Еуропа чемпионаттары |тақырып_стиль = background:{{түс|Футбол}} |тақырып = [[Футболдан Еуропа чемпионаты|Футболдан Еуропа чемпионаттары]] |бөлім1 = Турнирлер |бөлім_стиль = background:{{түс|Футбол}} |тізім1 = [[Футболдан 1960 жылғы Еуропа біріншілігі|Франция-1960]]{{•}} [[Футболдан 1964 жылғы Еуропа біріншілігі|Испания-1964]]{{•}} [[Футболдан 1968 жылғы Еуропа біріншілігі|Италия-1968]]{{•}} [[Футболдан 1972 жылғы Еуропа біріншілігі|Бельгия-1972]]{{•}} [[Футболдан 1976 жылғы Еуропа біріншілігі|Югославия-1976]]{{•}} [[Футболдан 1980 жылғы Еуропа біріншілігі|Италия-1980]]{{•}} [[Футболдан 1984 жылғы Еуропа біріншілігі|Франция-1984]]{{•}} [[Футболдан 1988 жылғы Еуропа біріншілігі|ГФР-1988]]{{•}} [[Футболдан 1992 жылғы Еуропа біріншілігі|Швеция-1992]]{{•}} [[Футболдан 1996 жылғы Еуропа біріншілігі|Англия-1996]]{{•}} [[Футболдан 2000 жылғы Еуропа біріншілігі|Бельгия мен Голландия-2000]]{{•}} [[Футболдан 2004 жылғы Еуропа біріншілігі|Португалия-2004]]{{•}} [[Футболдан 2008 жылғы Еуропа біріншілігі|Аустрия мен Швейцария-2008]]{{•}} [[Футболдан 2012 жылғы Еуропа біріншілігі|Польша мен Украина-2012]]{{•}} [[Футболдан 2016 жылғы Еуропа біріншілігі|Франция-2016]]{{•}} [[Футболдан 2020 жылғы Еуропа біріншілігі|Еуропа-2020]]{{•}} [[Футболдан 2024 жылғы Еуропа біріншілігі|Германия-2024]]{{•}} [[Футболдан 2028 жылғы Еуропа біріншілігі|Ұлыбритания мен Ирландия-2028]] |бөлім2 = Финалдар |тізім2 = [[Футболдан 1960 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)|1960]]{{•}} [[Футболдан 1964 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)|1964]]{{•}} [[Футболдан 1968 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)|1968]]{{•}} [[Футболдан 1972 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)|1972]]{{•}} [[Футболдан 1976 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)|1976]]{{•}} [[Футболдан 1980 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)|1980]]{{•}} [[Футболдан 1984 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)|1984]]{{•}} [[Футболдан 1988 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)|1988]]{{•}} [[Футболдан 1992 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)|1992]]{{•}} [[Футболдан 1996 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)|1996]]{{•}} [[Футболдан 2000 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)|2000]]{{•}} [[Футболдан 2004 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)|2004]]{{•}} [[Футболдан 2008 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)|2008]]{{•}} [[Футболдан 2012 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)|2012]]{{•}} [[Футболдан 2016 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)|2016]]{{•}} [[Футболдан 2020 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)|2020]]{{•}} [[Футболдан 2024 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)|2024]] |бөлім3 = Іріктеу турнирі |тізім3 = [[Футболдан 1960 жылғы Еуропа біріншілігі (іріктеу турнирі)|1960]]{{•}} [[Футболдан 1964 жылғы Еуропа біріншілігі (іріктеу турнирі)|1964]]{{•}} [[Футболдан 1968 жылғы Еуропа біріншілігі (іріктеу турнирі)|1968]]{{•}} [[Футболдан 1972 жылғы Еуропа біріншілігі (іріктеу турнирі)|1972]]{{•}} [[Футболдан 1976 жылғы Еуропа біріншілігі (іріктеу турнирі)|1976]]{{•}} [[Футболдан 1980 жылғы Еуропа біріншілігі (іріктеу турнирі)|1980]]{{•}} [[Футболдан 1984 жылғы Еуропа біріншілігі (іріктеу турнирі)|1984]]{{•}} [[Футболдан 1988 жылғы Еуропа біріншілігі (іріктеу турнирі)|1988]]{{•}} [[Футболдан 1992 жылғы Еуропа біріншілігі (іріктеу турнирі)|1992]]{{•}} [[Футболдан 1996 жылғы Еуропа біріншілігі (іріктеу турнирі)|1996]]{{•}} [[Футболдан 2000 жылғы Еуропа біріншілігі (іріктеу турнирі)|2000]]{{•}} [[Футболдан 2004 жылғы Еуропа біріншілігі (іріктеу турнирі)|2004]]{{•}} [[Футболдан 2008 жылғы Еуропа біріншілігі (іріктеу турнирі)|2008]]{{•}} [[Футболдан 2012 жылғы Еуропа біріншілігі (іріктеу турнирі)|2012]]{{•}} [[Футболдан 2016 жылғы Еуропа біріншілігі (іріктеу турнирі)|2016]]{{•}} [[Футболдан 2020 жылғы Еуропа біріншілігі (іріктеу турнирі)|2020]]{{•}} [[Футболдан 2024 жылғы Еуропа біріншілігі (іріктеу турнирі)|2024]] |асты = [[Футболдан Еуропа чемпионатының сұрмергендері|Сұрмергендер]]{{•}} [[Футболдан Еуропа чемпионатының хет-триктері|Хет-трик]]{{•}} [[Футболдан Еуропа чемпионаты#Nарихы|Тарихы]]{{•}} [[Футболдан Еуропа чемпионатының рекордтары|Рекордтар]] }}<noinclude>[[Санат:Навигациялық үлгілер:Футболдан Еуропа чемпионаттары]] [[Санат:Үлгілер:Құрамалардың халықаралық футбол турнирлері]]</noinclude> elrews3w0fd47ibhkcqeobdc6izvfkj Қазақстан газеттері тізімі 0 609093 3391041 3389980 2024-10-15T20:29:24Z Casserium 68287 /* Қарағанды облысы */ 3391041 wikitext text/x-wiki Қазақстанның республикалық, облыстық, аудандық, қалалық газеттер тізімі. Бұл тізімде мемлекеттік және жеке меншіктегі газеттер көрсетілген. {| class="wikitable" |+ Өңірлер бойынша басты газеттер ! Өңір !! Қазақша газет !! Орысша газет !! Өңірдегі ең ірі медиахолдинг |- | Республика || [[Егемен Қазақстан]] || [[Казахстанская правда]] || Қазақ газеттері |- | Алматы қаласы || [[Алматы ақшамы]] || Вечерний Алматы || Алатау Ақпарат |- | Астана қаласы || Астана ақшамы || Вечерняя Астана || Елорда Ақпарат |- | Шымкент қаласы || [[Шымкент келбеті]] || Панорама Шымкента || Шымкент ақпарат орталығы |- | Абай облысы || [[Семей Таңы|Семей таңы]] || Вести Семей || Абай Аймақ Медиа |- | Ақмола облысы || [[Арқа ажары]] || [[Акмолинская Правда|Акмолинская правда]] || Ақмола-Тіршілік |- | Ақтөбе облысы || [[Ақтөбе (газет)|Ақтөбе]] || Актюбинский вестник || Ақтөбе Медиа |- | Алматы облысы || Алатау арайы || [[Огни Алатау]] || Өлке тынысы |- | Атырау облысы || [[Атырау (газет)|Атырау]] || [[Прикаспийская коммуна]] || Атырау-Ақпарат |- | Батыс Қазақстан облысы || [[Орал Өңірі|Орал өңірі]] || [[Приуралье]] || Жайық Пресс |- | Жамбыл облысы || Ақ жол || [[Знамя Труда|Знамя труда]] || Әулиеата-Медиа |- | Жетісу облысы || [[Жетісу газеті|Жетісу]] || Вестник Жетысу || Жетісу Медиа |- | Қарағанды облысы || [[Орталық Қазақстан (газет)|Орталық Қазақстан]] || [[Индустриальная Караганда]] || Сарыарқа Ақпарат |- | Қостанай облысы || [[Қостанай Таңы|Қостанай таңы]] || Костанайские новости || Қостанай Медиа |- | Қызылорда облысы || [[Сыр Бойы (газет)|Сыр бойы]] || Кызылординские вести || Сыр Медиа |- | Маңғыстау облысы || [[Маңғыстау газеті|Маңғыстау]] || [[Огни Мангистау]] || Маңғыстау Медиа |- | Павлодар облысы || [[Сарыарқа самалы]] || [[Звезда Прииртышья]] || Ертіс Медиа |- | Солтүстік Қазақстан облысы || Солтүстік Қазақстан || Северный Казахстан || Қызылжар-Ақпарат |- | rowspan="2" | Түркістан облысы || rowspan="2" | [[Оңтүстік Қазақстан (газет)|Оңтүстік Қазақстан]] || [[Южный Казахстан]] || rowspan="2" | — |- | [[Жанубий Қозоғистон газеті|Жанубий Қозоғистон]] (өзбекше) |- | Ұлытау облысы || Сарыарқа || Жезказганский вестник || — |- | Шығыс Қазақстан облысы || Дидар || [[Рудный Алтай]] || Алтай Ньюс |} == Республика == {| class="wikitable" |+Мемлекеттік газеттер ! Атауы !! Тілі !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | [[Егемен Қазақстан]] ({{URL|https://egemen.kz/|сайты}}) || қазақша || rowspan="6" | [[Қазақ газеттері|"Қазақ газеттері" ЖШС]] ({{URL|https://kazgazeta.kz/|сайты}}) || rowspan="2" | Астана қ. |- | [[Казахстанская правда]] ({{URL|https://kazpravda.kz/|сайты}}) || орысша |- | Ана тілі ({{URL|https://anatili.kazgazeta.kz/|сайты}}) || қазақша || rowspan="4" | Алматы қ. |- | [[Уйғур авази]] ({{URL|https://uyguravazi.kazgazeta.kz/|сайты}}) || ұйғырша |- | [[Ұлан (газет)|Ұлан]] ({{URL|https://ulan.kazgazeta.kz/|сайты}}) || қазақша |- | [[Дружные Ребята|Дружные ребята]] ({{URL|https://druzhnyerebiata.kazgazeta.kz/|сайты}}) || орысша |- | [[Сақшы (газет)|Сақшы]] || қазақша || rowspan="2" | "ҚР Ішкі істер органдарының Медиа орталығы" ЖШС ({{URL|https://polisia.kz/ сайты}}) || rowspan="2" | Астана қ. |- | [[На страже]] || орысша |- | [[Сарбаз (газет)|Сарбаз]] ({{URL|https://sarbaz.kz/ сайты}}) || қазақша, орысша || "ГИС Әскери Медиа" ЖШС || Астана қ. |- | [[Отан сақшысы|Отан сақшысы — Часовой Родины]] || қазақша, орысша || [[Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Шекара қызметі|ҚР ҰҚК Шекара қызметі]] || Астана қ. |} {| class="wikitable" |+ Жекеменшік газеттер ! Атауы !! Тілі !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | [[Айқын (газет)|Айқын]] ({{URL|https://aikyn.kz/|сайты}}) || қазақша || rowspan="3" | "АЙҚЫН-ЛИТЕР" ЖШС{{efn|[[Аманат (партия)|"Аманат"]] партиясының медиахолдингі [[Nur Media|"Nur Media" ЖШС]] құрамына кіреді}} ({{URL|https://aikyn-liter.kz/|сайты}}) || rowspan="3" | Астана қ. |- | [[Түркістан газеті|Түркістан]] ({{URL|https://turkystan.kz/|сайты}}) || қазақша |- | Литер ({{URL|https://liter.kz/|сайты}}) || орысша |- | [[Теміржолшы (газет)|Қазақстан теміржолшысы]] ({{URL|https://rail-news.kz/ сайты}}) || қазақша, орысша || Қазкөліккәсіп || Астана қ. |- | [[Спорт газеті|Қазақ спорты]] ({{URL|https://qazaqsporty.kz/ сайты}}) || қазақша || "SPORT&ks" газетінің редакциясы" ЖШС || Астана қ. |- | [[Қазақстан мұғалімі]] ({{URL|http://kazmugalimi.kz/ сайты}}) || қазақша || "Қазақстан мұғалімі" ЖШС || Алматы қ. |- | [[Шалқар газеті|Шалқар]] ({{URL|https://shalqar.kz/ сайты}}) || қазақша || "Жанашыр" қайырымдылық қоры || Алматы қ. |- | [[Жас Алаш (газет)|Жас Алаш]] ({{URL|https://zhasalash.kz/ сайты}}) || қазақша || "Жас Алаш" ЖШС || Алматы қ. |- | [[Қазақ әдебиеті (газет)|Қазақ әдебиеті]] ({{URL|https://qazaqadebieti.kz/ сайты}}) || қазақша || [[Қазақстан жазушылар одағы]] || Алматы қ. |- | [[Коре ильбо|Корё ильбо]] ({{URL|https://koreilbo.com/ сайты}}) || орысша, корейше || "Редакция газеты Коре Ильбо KZ" ЖШС || Алматы қ. |- | [[Дойче альгемайне цайтунг|Deutsche Allgemeine Zeitung]] ({{URL|https://daz.asia/ru/ сайты}}) || орысша, немісше || "Возрождение" Қазақстандық немістердің бірлестігі || Алматы қ. |- | [[Українські новини]] ({{URL|https://ukrgazeta.kz/ сайты}}) || украинша || "ВАТРА" Украин Мәдени Орталығы || Астана қ. |- | [[Қазақ үні]] ({{URL|https://qazaquni.kz/ сайты}}) || қазақша || "Қазақ үні" ЖШС || Алматы қ. |- | [[Қазақстан дәуірі]] ({{URL|https://qazdauiri.kz/ сайты}}) || қазақша || "Qazaqstan dauiri" ЖШС || Алматы қ. |- | [[Заң (газет)|Заң газеті]] ({{URL|https://zangazet.kz/ ортақ сайты}}) || қазақша || rowspan="2" | "ЗАҢ" Медиа-корпорациясы" ЖШС ({{URL|https://zanmedia.kz/ сайты}}) || rowspan="2" | Алматы қ. |- | [[Юридическая газета]] || орысша |- | [[Жас қазақ (газет)|Жас қазақ]] ({{URL|https://jasqazaq.kz/ сайты}}) || қазақша || "Аманат Медиа" ЖШС || Алматы қ. |- | [[Қазақ (газет)|Қазақ]] ({{URL|https://qazaq1913.com/ сайты}}) || қазақша || "МИРАС ИНФО" ЖШС || Алматы қ. |- | [[Курсив]] ({{URL|https://kz.kursiv.media/ сайты}}) || орысша || "Alteco Partners" ЖШС || Алматы қ. |- | [[Время]] ({{URL|https://time.kz/ сайты}}) || орысша || "Баспа "Уақыт" ЖШС || Алматы қ. |- | [[Комсомольская правда Казахстан]] ({{URL|https://www.kp.kz/ сайты}}) || орысша || "Комсомольская правда в Казахстане" ЖШС || Алматы қ. |- | [[Аргументы и Факты Казахстан]] ({{URL|https://kzaif.kz/ сайты}}) || орысша || "Аргументы и Факты в Казахстане" ЖШС || Алматы қ. |- | [[Новое поколение]] ({{URL|https://www.np.kz/ сайты}}) || орысша || rowspan="2" | "Новое поколение" ЖШС || Алматы қ. |- | [[Московский Комсомолец Казахстан]] ({{URL|https://mk-kz.kz/ сайты}}) || орысша || Алматы қ. |- | [[Капитал]] ({{URL|https://kapital.kz/ сайты}}) || орысша || "Издательский дом Капитал" ЖШС || Алматы қ. |- | [[Деловой Казахстан]] ({{URL|https://dknews.kz/ сайты}}) || орысша || "Группа компаний "Бизнес Медиа" ЖШС || Алматы қ. |- | [[Деловая неделя]] ({{URL|https://dn.kz/ сайты}}) || орысша || "Газета "Деловая неделя" ЖШС || Алматы қ. |- | [[Человек и Закон]] ({{URL|http://astanazan.kz/ сайты}}) || орысша || "Газета "Центр правовой защиты и информации" ЖШС || Астана қ. |} == Алматы қаласы == {| class="wikitable" ! Атауы !! Тілі !! Меншік иесі |- | [[Алматы ақшамы]] ({{URL|https://aqshamnews.kz/kz сайты}}) || қазақша || rowspan="2" | "Alatay Aqparat" ЖШС |- | [[Вечерний Алматы (газет)|Вечерний Алматы]] ({{URL|https://vecher.kz/|сайты}}) || орысша |} == Астана қаласы == {| class="wikitable" ! Атауы !! Тілі !! Меншік иесі |- | [[Астана ақшамы]] ({{URL|https://astana-akshamy.kz/|сайты}}) || қазақша || rowspan="2" | "Elorda Aqparat" ЖШС ({{URL|https://elordainfo.kz/ ақпараттық порталы}}) |- | [[Вечерняя Астана]] ({{URL|https://vechastana.kz/|сайты}}) || орысша |} == Шымкент қаласы == {| class="wikitable" |+ Мемлекеттік газеттер ! Атауы !! Тілі !! Меншік иесі |- | [[Шымкент келбеті]] ({{URL|https://shymkala.kz/|сайты}}) || қазақша || rowspan="2" | "Шымкент ақпарат орталығы" ЖШС ({{URL|https://shymkentaqparat.kz/ ақпараттық порталы}}) |- | [[Шымкент келбеті|Панорама Шымкента]] ({{URL|http://panorama.shymkala.kz/|сайты}}) || орысша |} {| class="wikitable" |+ Жекеменшік газеттер ! Атауы !! Тілі !! Меншік иесі |- | [[Рабат (газет)|Рабат]] ({{URL|https://otyrar.kz/author/rabat/ сайты}}) || орысша || rowspan="2" | "Рабат редакциясы" ЖШС |- | [[Оңтүстік Рабат]] || қазақша |- | [[Айғақ газеті|Айғақ]] ({{URL|https://aigak.kz/ сайты}}) || қазақша || "Айғақ" Медиа" ЖШС |} == Байқоңыр қаласы == {| class="wikitable" ! Атауы !! Тілі !! Меншік иесі |- | [[Байконур]] ({{URL|http://gazetabaikonur.ru|сайты}}) || орысша || "Медиа "Байконур" мемлекеттік бюджеттік мекемесі |} == [[Абай облысы]] == {| class="wikitable" |+ Мемлекеттік газет ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі |- | [[Аягөз жаңалықтары]]|| [[Аягөз ауданы]] || "Аягөз жаңалықтары" аудандық газеті" ЖШС |} {| class="wikitable" |+ Жекеменшік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | [[Семей Таңы|Семей таңы]] ({{URL|https://semeytany.kz/|сайты}}) || rowspan="2" | [[Абай облысы]] || rowspan="5" | "Abai Aimaq Media" ЖШС || rowspan="2" | Семей қ. |- | [[Вести Семей]] ({{URL|https://vestisemey.kz/|сайты}}) |- | [[Біздің Бесқарағай]] ({{URL|https://besqaragay.kz/|сайты}}) || [[Бесқарағай ауданы]] || Бесқарағай а. |- | [[Жаңа уақыт]] ({{URL|https://boroduliha.kz/|ортақ сайты}}) || rowspan="2" | [[Бородулиха ауданы]] || rowspan="2" | Бородулиха а. |- | [[Новое время]] |- | [[Спектр (газет)|Спектр]] ({{URL|https://spectr.com.kz/ сайты}}) || [[Семей]] қаласы || rowspan="2" | "Газета "Спектр" ЖШС || Семей қ. |- | [[Курчатов көкжиегі]] || [[Курчатов]] қаласы || Курчатов қ. |- | [[Ертіс өңірі]] ({{URL|https://ertisoniri.kz/ сайты}}) || Республика || "Газета "Ертіс Өңірі" ЖШС || Семей қ. |- | [[Абай елі (газет)|Абай елі]]|| [[Абай ауданы (Абай облысы)|Абай ауданы]] || "Абай елі" ЖШС || Қарауыл а. |- | [[Тарбағатай (газет)|Тарбағатай]] || [[Ақсуат ауданы]] || "Аудандық "Тарбағатай" газеті" ЖШС || Ақсуат а. |- | [[Қалба тынысы]]|| [[Жарма ауданы]] || Жеке кәсіпкер "Арыххан Г" || Қалбатау а. |- | [[Жұлдыз (газет, Көкпекті ауданы)|Жұлдыз — Новая жизнь]] ({{URL|https://www.zhuldyzkokpekty.kz/|сайты}}) ||[[Көкпекті ауданы]] || "Көкпекті ауданының "Жұлдыз"- "Новая жизнь" аудандық газеті" ЖШС|| Көкпекті а. |- | [[Уақыт тынысы|Уақыт тынысы — Пульс времени]] || [[Үржар ауданы]] || "Абай облысы Үржар аудандық "Уақыт тынысы" ("Пульс времени") газеті редакциясы және теледидары" ЖШС|| Үржар а. |} == [[Ақмола облысы]] == {| class="wikitable" |+ Мемлекеттік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі |- | [[Арқа ажары]] ({{URL|https://arka-azhary.kz/|сайты}}) || rowspan="2" | [[Ақмола облысы]] || rowspan="2" | "Ақмола - "Тіршілік" ЖШС |- | [[Акмолинская Правда|Акмолинская правда]] ({{URL|https://apgazeta.kz/|сайты}}) |} {| class="wikitable" |+ Жекеменшік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | [[Бұқпа]] ({{URL|https://bukpa.kz/ сайты}}) || Республика || Жеке кәсіпкер "Шарипбаев А.Б." || Көкшетау қ. |- | [[Кокшетау Сегодня]] ({{URL|https://kokshetoday.kz/ сайты}}) || [[Ақмола облысы]] || Жеке кәсіпкер "Жагпарова О.Д." || Көкшетау қ. |- | [[Көкшетау (газет)|Көкшетау]] ({{URL|https://kokshe-news.kz/|сайты}}) || rowspan="2" | [[Көкшетау]] қаласы || rowspan="2" | "Көкше-Меdia" ЖШС || rowspan="2" | Көкшетау қ. |- | [[Степной маяк]] ({{URL|https://sm-news.kz/|сайты}}) |- | [[Престиж (газет)|Престиж]] || [[Степногорск]] қаласы || Жеке кәсіпкер "Гаврилов Н.И." || Степногорск қ. |- | [[Жаңа Бастау]] ({{URL|https://janabastau.kz/|сайты}}) || [[Қосшы]] қаласы || "Bastau Media" ЖШС || Қосшы қ. |- | [[Ақкөл арайы]] || [[Ақкөл ауданы]] || rowspan="2" | Жеке кәсіпкер "Future" || Ақкөл қ. |- | [[Ерейментау арнасы]] || [[Ерейментау ауданы]] || Ерейментау қ. |- | [[Аршалы айнасы]] || rowspan="2" | [[Аршалы ауданы]] || rowspan="2" | "Аршалы-Инфо" ЖШС || rowspan="2" | Аршалы к. |- | [[Вперёд (газет)|Вперёд]] |- | [[Маяк (газет, Астрахан ауданы)|Маяк]] ({{URL|http://mayak.skom.kz/|сайты}}) || [[Астрахан ауданы]] || "Астраханская районная газета "Маяк" ЖШС || Астраханка а. |- | [[Простор-Атбасар]] ({{URL|https://prostoratbasar.kz/|сайты}}) || [[Атбасар ауданы]] || "Атбасар-Информ" ЖШС || Атбасар қ. |- | [[Бурабай (газет)|Бурабай]] ({{URL|https://gazetaburabay.kz/|сайты}}) || rowspan="2" | [[Бурабай ауданы]] || "Бурабай аудандық газетінің редакциясы" ЖШС || rowspan="2" | Щучинск қ. |- | [[Луч (газет)|Луч]] ({{URL|https://luchpres.kz/|сайты}}) || "Щучинская газета "Луч" ЖШС |- | [[Бұланды Ақпарат]] ({{URL|https://bulandymedia.kz/|сайты}}) || [[Бұланды ауданы]] || "Bulandy Media" ЖШС || Макинск қ. |- | [[Еңбекшілдер жаршысы|Еңбекшілдер жаршысы — Вести Енбекшильдерья]] || [[Біржан сал ауданы]] || "Аудандық газетінің редакциясы "Еңбекшілдер жаршысы - Вести Енбекшильдерья"" ЖШС || Степняк қ. |- | [[Алтын астық]] || [[Егіндікөл ауданы]] || "Егіндікөл Info" ЖШС || Егіндікөл а. |- | [[Есіл-Инфо]] ({{URL|https://esil-gazeta.kz/|сайты}}) || [[Есіл ауданы (Ақмола облысы)|Есіл ауданы]] || "Есіл-Инфо" ЖШС || Есіл қ. |- | [[Жақсы жаршысы|Жақсы жаршысы — Жаксынский вестник]] ({{URL|https://zhvestnik.kz/|сайты}}) || [[Жақсы ауданы]] || "Жақсы жаршысы" газетінің редакциясы" ЖШС || Жақсы а. |- | [[Жарқайың тынысы]] ({{URL|https://zharkain-tinisi.kz/|сайты}}) || rowspan="2" | [[Жарқайың ауданы]] || "Жарқайың-Баспасөз" ЖШС || rowspan="2" | Державинск қ. |- | [[Целинное знамя]] ({{URL|https://celinca.kz/|сайты}}) || "Держава - Пресс" ЖШС |- | [[Зерделі Зеренді]] || rowspan="2" | [[Зеренді ауданы]] || rowspan="2" | "Z-Информ" ЖШС || rowspan="2" | Зеренді а. |- | [[Зерен (газет)|Зерен]] |- | [[Нұр-Қорғалжын]] ({{URL|https://nurgazeta.kz/|сайты}}) || [[Қорғалжын ауданы]] || "Нұр-Аяу Жан" ЖШС || Қорғалжын а. |- | [[Сандыктауский край]] || [[Сандықтау ауданы]] || "Сандықтау - Ақпарат" ЖШС || Балкашино а. |- | [[Есіл-Нұра]] ({{URL|https://vestiakmola.kz/ ортақ сайты}}) || rowspan="2" | [[Целиноград ауданы]] || rowspan="2" | "Перне" ЖШС || rowspan="2" | Ақмол а. |- | [[Вестник Акмола]] |- | [[Шортанды жаршысы]] || rowspan="2" | [[Шортанды ауданы]] || rowspan="2" | "Шортанды ауданының "Жаршы" және "Вестник" газеттерінің редакциясы" ЖШС || rowspan="2" | Шортанды к. |- | [[Вестник Шортанды]] |} == [[Ақтөбе облысы]] == {| class="wikitable" |+ Мемлекеттік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі |- | [[Ақтөбе (газет)|Ақтөбе]] ({{URL|https://aqtobegazeti.kz/|сайты}}) || rowspan="2" | [[Ақтөбе облысы]] || rowspan="2" | [[Ақтөбе медиа|"Ақтөбе Медиа" ЖШС]] ({{URL|https://aqtobemedia.kz/ ақпараттық-талдау агенттігі}}) |- | [[Актюбинский вестник]] ({{URL|https://avestnik.kz/|сайты}}) |} {| class="wikitable" |+ Жекеменшік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | [[Диапазон (газет)|Диапазон]] ({{URL|https://diapazon.kz/ сайты}}) || rowspan="4" | [[Ақтөбе облысы]] || "Рифма" ЖШС || rowspan="4" | Ақтөбе қ. |- | [[Актобе Таймс]] ({{URL|https://aktobetimes.kz/ сайты}}) || rowspan="2" | "FEST" ЖШС |- | [[Керек.info]] ({{URL|https://kerek-info.kz/ сайты}}) |- | [[Эврика (газет)|Эврика]] ({{URL|http://www.rikatv.kz/evrika/ сайты}}) || "Эврика, ЛТД" ЖШС |- | [[Жұлдыз-Звезда]] || [[Алға ауданы]] || "Алға аудандық "Жұлдыз-Звезда" газеті" ЖШС || Алға қ. |- | [[Жаңалық жаршысы]] ({{URL|https://zhanalyq-zharshysy.kz/|сайты}}) || [[Әйтеке би ауданы]] || "Жаңалық жаршысы" аудандық газеті" ЖШС || Т.Жүргенов а. |- | [[Жем-Сағыз]] ({{URL|https://zhemsagyz.kz/|сайты}}) || [[Байғанин ауданы]] || "Аудандық "Жем-Сағыз" газеті" ЖШС || Қарауылкелді а. |- | [[Қарғалы (газет)|Қарғалы]] ({{URL|https://kargali.kz/|сайты}}) || [[Қарғалы ауданы]] || Жеке кәсіпкер "Байханова К.Т." || Бадамша а. |- | [[Қобда (газет)|Қобда]] ({{URL|https://qobdagazet.kz/|сайты}}) || [[Қобда ауданы]] || "Аудандық "Қобда" газеті" ЖШС || Қобда а. |- | [[Мәртөк тынысы (газет)|Мәртөк тынысы]] ({{URL|https://martok-tynysy.kz/|сайты}}) || [[Мәртөк ауданы]] || "Мәртөк тынысы" ЖШС || Мәртөк а. |- | [[Мұғалжар (газет)|Мұғалжар]] ({{URL|https://mugalzhar.kz/|сайты}}) || [[Мұғалжар ауданы]] || "Мұғалжар" ЖШС || Қандыағаш қ. |- | [[Ойыл (газет)|Ойыл]] ({{URL|http://oiyl.kz/|сайты}}) || [[Ойыл ауданы]] || "Ойыл газеті" ЖШС || Ойыл а. |- | [[Темір (газет)|Темір]] ({{URL|https://temirnews.kz/|сайты}}) || [[Темір ауданы]] || "Аудандық "Темір" газеті" ЖШС || Шұбарқұдық к. |- | [[Хромтау (газет)|Хромтау]] ({{URL|https://hromtaugazeti.kz/|сайты}}) || [[Хромтау ауданы]] || "Хромтау" газеті редакциясы" ЖШС || Хромтау қ. |- | [[Шалқар (газет, Шалқар ауданы)|Шалқар]] ({{URL|http://shalqargazeti.kz/|сайты}}) || [[Шалқар ауданы]] || "Аудандық "Шалқар" газеті" ЖШС || Шалқар қ. |- | [[Ырғыз (газет)|Ырғыз]] || [[Ырғыз ауданы]] || "Үркер" ЖШС || Ырғыз а. |} == [[Алматы облысы]] == {| class="wikitable" |+ Мемлекеттік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі |- |[[Алатау арайы]] ({{URL|https://alatauaraiy.kz/|сайты}}) || rowspan="2" | [[Алматы облысы]] || rowspan="2" | "Өлке тынысы" ЖШС ({{URL|https://www.alataunews.kz/ ақпарат порталы}}) |- |[[Огни Алатау]] ({{URL|https://ognialatau.kz/|сайты}}) |- | [[Қарадала тынысы|Қарадала тынысы — Қарадала нәпәси]] ({{URL|https://qaradala.kz/|сайты}}) || [[Ұйғыр ауданы]] || "Қарадала тынысы - Қарадала нәпәси" ЖШС |} {| class="wikitable" |+ Жекеменшік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | [[Ардагер үні]] ({{URL|https://ardageruni.kz/ сайты}}) || || "Ардагерлер ұйымы" РҚБ Алматы облыстық филиалы|| Қонаев қ. |- | [[Нұрлы өлке]] ({{URL|https://nurlyolke.kz/|сайты}}) || [[Қонаев (қала)|Қонаев]] қаласы || "Қапшағай тынысы" ЖШС || Қонаев қ. |- | [[Балқаш өңірі]] ({{URL|https://balqash-oniri.kz/|сайты}}) || [[Балқаш ауданы]] || "Балқаш өңірі" ЖШС || Бақанас а. |- | [[Еңбекшіқазақ газеті|Еңбекшіқазақ]] ({{URL|https://mezet.org/|сайты}}) || [[Еңбекшіқазақ ауданы]] || "Редакция газеты Еңбекшіқазақ" ЖШС || Есік қ. |- | [[Атамекен (газет, Жамбыл ауданы)|Атамекен]] ({{URL|https://atamekengazeti.kz/|сайты}}) || [[Жамбыл ауданы (Алматы облысы)|Жамбыл ауданы]] || "Жамбыл Атамекен" ЖШС || Ұзынағаш а. |- | [[Қарқара (газет)|Қарқара]] ([https://qarqaragazeti.kz/ сайты]) || [[Кеген ауданы]] || "Қарқара газеті" ЖШС || Кеген а. |- | [[Нақты (газет)|Нақты]] ({{URL|https://naqtygazeti.kz/kk/|сайты}}) || [[Қарасай ауданы]] || "Atlant Media" ЖШС || Қаскелең қ. |- | [[Хантәңірі (газет)|Хантәңірі]] ({{URL|https://hantengrigazeti.kz/|сайты}}) || [[Райымбек ауданы]] || "Хантәңірі редакциясы" ЖШС || Нарынқол а. |- | [[Алатау жұлдызы]] ({{URL|https://alatau-zhuldyzy.kz/ сайты}}) || [[Талғар ауданы]] || "Alatau Zhuldyzy" ЖШС || Талғар қ. |- | [[Іле өңірі|Іле өңірі — Или вадиси]] || [[Ұйғыр ауданы]] || "Іле өңірі-Или вадиси" ЖШС || Шонжы а. |- | [[Іле таңы (газет)|Іле таңы]] ({{URL|https://ile-tany.kz/|сайты}}) || [[Іле ауданы]] || "Ile tany" ЖШС || Өтеген батыр а. |} == [[Атырау облысы]] == {| class="wikitable" |+ Мемлекеттік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі |- | [[Атырау (газет)|Атырау]] ({{URL|https://atr.kz/|сайты}}) || rowspan="2" | [[Атырау облысы]] || rowspan="9" | [[Атырау-Ақпарат|"Атырау-Ақпарат" ЖШС]] ({{URL|https://www.atyrauaqparat.kz/ ресми сайты}}, {{URL|https://atpress.kz/ ақпараттық ресурсы}}) |- | [[Прикаспийская коммуна]] ({{URL|https://pricom.kz/|сайты}}) |- | [[Кең Жылой]] ({{URL|https://ken-zhyloi.kz/|сайты}}) || [[Жылыой ауданы]] |- | [[Дендер (газет)|Дендер]] ({{URL|https://den-der.kz/|сайты}}) || [[Индер ауданы]] |- | [[Нарын таңы]] ({{URL|https://naryntany.kz/|сайты}}) || [[Исатай ауданы]] |- | [[Серпер (газет)|Серпер]] ({{URL|https://ser-per.kz/|сайты}}) || [[Құрманғазы ауданы]] |- | [[Қызылқоға (газет)|Қызылқоға]] ({{URL|https://qyzylqoga.kz/|сайты}}) || [[Қызылқоға ауданы]] |- | [[Мақат тынысы (газет)|Мақат тынысы]] ({{URL|https://maqat-tynysy.kz/|сайты}}) || [[Мақат ауданы]] |- | [[Жайық шұғыласы]] ({{URL|https://zh-shugylasy.kz/|сайты}}) || [[Махамбет ауданы]] |} {| class="wikitable" |+ Жекеменшік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | [[Ақ Жайық (газет)|Ақ Жайық]] ({{URL|https://azh.kz/kz сайты}}) || [[Атырау облысы]] || "Ақ Жайық" ЖШС || [[Атырау]] қ. |- | [[Ар-Честь|Сахара]] ({{URL|http://sakhara.kz/ сайты}}) || Республика || "Ар-честь газеті" мекемесі || [[Атырау]] қ. |- | [[Құлсары (газет)|Құлсары]] || Республика || Жеке кәсіпкер "Сисенбердиев Ә. Ж." || [[Құлсары]] қ. |} == [[Батыс Қазақстан облысы]] == {| class="wikitable" |+ Мемлекеттік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы!! Меншік иесі |- | [[Орал Өңірі|Орал өңірі]] || rowspan="2" | [[Батыс Қазақстан облысы]] || rowspan="14" | "Жайық Пресс" ЖШС ({{URL|https://zhaikpress.kz/kk/ ақпарат агенттігі}}) |- | [[Приуралье]] ({{URL|https://priru.kz/ сайты}}) |- | [[Жайық таңы]] || [[Ақжайық ауданы]] |- | [[Ауыл тынысы (Бәйтерек ауданы)|Ауыл тынысы]] || [[Бәйтерек ауданы]] |- | [[Орда жұлдызы]] || [[Бөкей ордасы ауданы]] |- | [[Бөрлі жаршысы|Бөрлі жаршысы — Бурлинские вести]] || [[Бөрлі ауданы]] |- | [[Жаңарған өңір]] || [[Жаңақала ауданы]] |- | [[Шұғыла (газет, Жәнібек ауданы)|Шұғыла]] || [[Жәнібек ауданы]] |- | [[Ауыл айнасы]] || [[Казталов ауданы]] |- | [[Қаратөбе өңірі]] || [[Қаратөбе ауданы]] |- | [[Сырым елі]] || [[Сырым ауданы]] |- | [[Екпін (газет)|Екпін]] || [[Тасқала ауданы]] |- | [[Теректі жаңалығы|Теректі жаңалығы — Теректинская новь]] || [[Теректі ауданы]] |- | [[Серпін (газет)|Серпін]] ||[[Шыңғырлау ауданы]] |} {| class="wikitable" |+ Жекеменшік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | [[ИНФОРМБИРЖА news]] ({{URL|https://ibirzha.kz/ сайты}}) || [[Батыс Қазақстан облысы]] || "ГрафитекС" ЖШС || [[Орал]] қ. |- | [[Мой Город]] ({{URL|http://mgorod.kz/ сайты}}) || [[Батыс Қазақстан облысы]] || "Медиастарт 2012" ЖШС || [[Орал]] қ. |- | [[Уральская неделя]] ({{URL|https://www.uralskweek.kz сайты}}) || [[Батыс Қазақстан облысы]] || "Журналистская инициатива" ЖШС || [[Орал]] қ. |- | [[Надежда]] ({{URL|https://nadezhda.kz/ сайты}}) || [[Батыс Қазақстан облысы]] || "Статус" ЖШС || [[Орал]] қ. |- | [[Будни Аксая]] || [[Бөрлі ауданы]] || "Business-print" ЖШС || [[Ақсай (Бөрлі ауданы)|Ақсай]] қ. |} == [[Жамбыл облысы]] == {| class="wikitable" |+ Мемлекеттік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы!! Меншік иесі |- | [[Ақ жол (газет, Жамбыл облысы)|Ақ жол]] ({{URL|https://aqjolgazet.kz/|сайты}}) || rowspan="3" | [[Жамбыл облысы]] || rowspan="3" | "Aulieata-Media" ЖШС ({{URL|https://jambylinfo.kz/ ақпарат агенттігі}}) |- | [[Знамя Труда|Знамя труда]] ({{URL|https://ztgzt.kz/|сайты}}) |- | [[Арай (газет)|Арай]] ({{URL|https://arainfo.kz/|сайты}}) |- | [[Сарысу (газет)|Сарысу]] ({{URL|https://gazeta-sarysu.kz/|сайты}}) || [[Сарысу ауданы]] || "Сарысу" газетінің редакциясы" ЖШС{{efn|Үкіметтің 2020 жылғы "Жекешелендірудің 2021-2025 жылдарға арналған кейбір мәселелері туралы" Қаулысына сәйкес жекешелендіруге қойылған|name=жеке}} |} {| class="wikitable" |+ Жекеменшік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | [[Taраз Тimes]] || [[Жамбыл облысы]] || "Медиа-Юг" жарнама-ақпарат агенттігі" ЖШС || Тараз қ. |- | [[Әулиеата (газет)|Әулиеата]] ({{URL|https://aulieata.kz/ сайты}}) || [[Жамбыл облысы]] || "Қанатты қалам әлемі" ЖШС || Тараз қ. |- | [[Магнолия (газет)|Магнолия]] ({{URL|https://magnolia.kz/ сайты}}) || [[Жамбыл облысы]] || "Компания Магнолия" ЖШС || Тараз қ. |- | [[Новый регион]] || [[Жамбыл облысы]] || "Редакция газеты "Новый регион" ЖШС || Тараз қ. |- | [[Ауыл жаңалығы|Ауыл жаңалығы — Сельская новь]] ({{URL|https://auil-zhanaligi.kz/ сайты}}) || [[Байзақ ауданы]] || "Байзақ аудандық "Ауыл жаңалығы" - "Сельская новь" газетінің редакциясы" ЖШС || Сарыкемер а. |- | [[Шұғыла (газет, Жамбыл ауданы)|Шұғыла — Радуга]] || [[Жамбыл ауданы (Жамбыл облысы)|Жамбыл ауданы]] || "Жамбыл аудандық "Шұғыла-Радуга" газеті редакциясы" ЖШС || Аса а. |- | [[Жаңа өмір (Жуалы ауданы)|Жаңа өмір — Новая жизнь]] ({{URL|https://janaomir.kz/|сайты}}) || [[Жуалы ауданы]] || "Жуалы аудандық "Жаңа өмір" - "Новая жизнь" қоғамдық-саяси газеті" ЖШС || Б.Момышұлы а. |- | [[Қордай шамшырағы|Қордай шамшырағы — Кордайский маяк]] ({{URL|https://mayak1932.kz/|сайты}}) ||[[Қордай ауданы]] || "Қордай шамшырағы-Кордайский маяк" аудандық қоғамдық-саяси газеті" ЖШС || Қордай а. |- | [[Меркі тынысы|Меркі тынысы — Меркенский вестник]] || [[Меркі ауданы]] || "Меркі тынысы" -Баспасы" ЖШС ||Меркі а. |- | [[Меркі ақиқат]] || [[Меркі ауданы]] || Жеке кәсіпкер "Алтын қалам и К" || Меркі а. |- | [[Мойынқұм таңы]] || [[Мойынқұм ауданы]] || "Мойынқұм аудандық "Мойынқұм таңы" газетінің редакциясы" ЖШС || Мойынқұм а. |- | [[Талас тынысы]] || [[Талас ауданы]] || "Талас аудандық "Талас тынысы" газетінің редакциясы" ЖШС || Қаратау қ. |- | [[Құлан таңы|Құлан таңы — Огни Кулана]] ({{URL|https://qulantany.kz/ сайты}}) || [[Тұрар Рысқұлов ауданы]] || "Т.Рысқұлов аудандық "Құлан таңы" газетінің редакциясы" ЖШС || Құлан а. |- | [[Шу өңірі|Шу өңірі — Шуская долина]] ({{URL|https://shuoniri.kz/ сайты}}) || [[Шу ауданы]] || "Шу аудандық баспасы" ЖШС || Төле би а. |- | [[Жамбыл-Тараз газеті|Жамбыл-Тараз]] ({{URL|https://z-taraz.kz/|сайты}}) || [[Тараз]] қаласы || "Редакция газеты "Жамбыл-Тараз" ЖШС || Тараз қ. |} == [[Жетісу облысы]] == {| class="wikitable" |+ Мемлекеттік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі |- |[[Жетісу газеті|Жетісу]] ({{URL|https://7-su.kz/|сайты}}) || rowspan="2" | [[Жетісу облысы]] || rowspan="2" | ШЖҚ «Жетісу Медиа» МКК |- |[[Вестник Жетісу]] ({{URL|https://vestnik19.kz/|сайты}}) |} {| class="wikitable" |+ Жекеменшік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | [[Алатау (газет)|Алатау]] ({{URL|https://alataugazeti.kz/ сайты}}) || Республика || "Алматы-Болашақ" АҚ || Талдықорған қ. |- | [[Ақсу өңірі]] ({{URL|https://aksuoniri.kz/|сайты}}) ||[[Ақсу ауданы]] || "Ақсу өңірі" ЖШС || Жансүгіров а. |- | [[Алакөл айнасы]] ({{URL|https://alakol-aynasy.kz/|сайты}}) || [[Алакөл ауданы]] || "Алакөл айнасы" ЖШС || Үшарал қ. |- | [[Жетісу шұғыласы]] ({{URL|https://eskeldi-eli.kz/|сайты}}) || [[Ескелді ауданы]] || "Ескелді елі" ЖШС || Қарабұлақ а. |- | [[Кербұлақ жұлдызы]] ({{URL|https://kerbulaq.kz/|сайты}}) || [[Кербұлақ ауданы]] || "Кербұлақ жұлдызы" ЖШС || Сарыөзек а. |- | [[Нұрлы Көксу]] || [[Көксу ауданы]] || "Нұрлы Көксу" ЖШС || Балпық би а. |- | [[Қаратал (газет)|Қаратал]] ({{URL|https://qaratalnews.kz/?lang=kk-kz|сайты}}) || [[Қаратал ауданы]] || "Қаратал" газеті" ЖШС || Үштөбе қ. |- | [[Жаркент өңірі]] ({{URL|http://z-o.kz/|сайты}}) || [[Панфилов ауданы]] || "Жаркент өңірі" ЖШС || Жаркент қ. |- | [[Сарқан (газет)|Сарқан]] ({{URL|https://sarkan-gazeta.kz/|сайты}}) || [[Сарқан ауданы]] || "Сарқан газеті" ЖШС || Сарқан қ. |- | [[Талдықорған (газет)|Талдықорған]] ({{URL|https://taldykorgan-online.kz/|сайты}}) || rowspan="2" | [[Талдықорған]] қаласы || "Талдықорған таңы" ЖШС || rowspan="2" | Талдықорған қ. |- | [[Вечерний Талдыкорган]] ({{URL|http://vtk.kz/ сайты}}) || "Сәттілік" фирмасы" ЖШС |- | [[Текелі тынысы]] ({{URL|https://tekelinews.kz/|сайты}}) || [[Текелі]] қаласы || "Текелі тынысы" ЖШС || Текелі қ. |} ==[[Қарағанды облысы]] == {| class="wikitable" |+ Мемлекеттік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы!! Меншік иесі |- | [[Орталық Қазақстан (газет)|Орталық Қазақстан]] ({{URL|https://ortalyq.kz/ сайты}}) || rowspan="2" | [[Қарағанды облысы]] || rowspan="2" | "Saryarqa aqparat" ЖШС ({{URL|https://www.life09.kz/ ақпарат агенттігі}}) |- | [[Индустриальная Караганда]] ({{URL|https://inkaraganda.kz/|сайты}}) |} {| class="wikitable" |+ Жекеменшік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі !! Редакциясы |- |[[Новый Вестник]] ({{URL|https://nv.kz/ сайты}}) |[[Қарағанды облысы]] |"Газета "Новый вестник" ЖШС |Қарағанды қ. |- |[[Вечерняя Караганда]] |[[Қарағанды облысы]] | |Қарағанды қ. |- |[[Қарағанды хабары]] ({{URL|https://qaragandyhabary.kz сайты}}) | rowspan="2" | [[Қарағанды облысы]] | rowspan="2" | "КЕНТ" Баспа үйі" ЖШС | rowspan="2" | Қарағанды қ. |- |[[Арқа ақшамы]] ({{URL|https://arqaaqshamy.kz/ сайты}}) |- |[[Абай-ақиқат]] |[[Абай ауданы (Қарағанды облысы)|Абай ауданы]] |"Аудандық "Абай-ақиқат" газетінің редакциясы" ЖШС |Абай қ. |- |[[Ақтоғай ажары]] ({{URL|https://aqtogaiajary.kz/|сайты}}) |[[Ақтоғай ауданы (Қарағанды облысы)|Ақтоғай ауданы]] |"Aqtoǵaı ajary" Ақтоғай аудандық газетінің редакциясы" ЖШС |Ақтоғай а. |- | [[Бұқар жырау жаршысы]] ({{URL|https://bjj-gazeti.kz/|сайты}}) || [[Бұқар жырау ауданы]]|| "Бұқар жырау жаршысы" ЖШС || Ботақара к. |- |[[Қарқаралы (газет)|Қарқаралы]] ({{URL|https://qarqaralygazeti.kz/|сайты}}) |[[Қарқаралы ауданы]] |"Қарқаралы" аудандық газетінің редакциясы" ЖШС |Қарқаралы қ. |- |[[Нұра таңы]] ({{URL|https://nuratany.kz/|сайты}}) |[[Нұра ауданы (Қарағанды облысы)|Нұра ауданы]] |"Аудандық "Нұра" газетінің редакциясы" ЖШС |Нұра к. |- |[[Сельский труженик]] |[[Осакаров ауданы]] |"Сельский труженик" аудандық газеті" ЖШС |Осакаровка к. |- |[[Шет шұғыласы]] |[[Шет ауданы]] |"Шет аудандық "Шет шұғыласы" газетінің редакциясы" ЖШС |Ақсу-Аюлы а. |- |[[Балқаш өңірі]] | rowspan="2" |[[Балқаш (қала)|Балқаш]] қаласы |"Балқаш өңірі" газетінің редакциясы" ЖШС | rowspan="2" |Балқаш қ. |- |[[Северное Прибалхашье]] |"Северное Прибалхашье" газетінің редакциясы" ЖШС |- |[[Приозерский вестник]] |[[Приозёрск|Приозерск]] қаласы |Жеке кәсіпкер "Струментов А.В." |Приозерск қ. |- |[[Саран (газет)|Саран]] ({{URL|https://www.sarangazeti.kz/kz/|сайты}}) |[[Саран (қала)|Саран]] қаласы |"Саран тынысы" ЖШС |Саран қ. |- |[[Теміртау тынысы]] ({{URL|https://temirtautynysy.kz/ сайты}}) |[[Теміртау]] қаласы |Жеке кәсіпкер "Қалқаман Н. Қ." |Теміртау қ. |- |[[Вечерняя газета]] |[[Теміртау]] қаласы |"Редакция газеты "Вечерняя газета" ЖШС |Теміртау қ. |} == [[Қостанай облысы]] == {| class="wikitable" |+ Мемлекеттік газет ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі |- | [[Қостанай Таңы|Қостанай таңы]] ({{URL|https://kostanaytany.kz/|сайты}}) || [[Қостанай облысы]] || "Қостанай таңы" газеті редакциясы" ЖШС |} {| class="wikitable" |+ Жекеменшік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | [[Костанайские новости]] ({{URL|https://kstnews.kz/ сайты}}) || rowspan="6" | [[Қостанай облысы]] || "Костанайские новости" ЖШС{{efn|name=km}} || rowspan="6" | Қостанай қ. |- | [[Наша газета]] ({{URL|https://www.ng.kz/ сайты}}) || rowspan="2" | "Твой шанс" ЖШС |- | [[Твой шанс]] ({{URL|https://chance.ng.kz/ сайты}}) |- | [[Костанай-Агро]] ({{URL|https://qagro.kz/ сайты}}) || "Костанай-Агро" аймақтық, аграрлық, саяси-қоғамдық газет редакциясы" ЖШС |- | [[Курьер Казахстана]] ({{URL|https://gazeta-kurier.kz/ сайты}}) || "Зеленое яблоко" ЖШС |- | [[Учительская плюс]] ({{URL|https://uchitelskaya.kz/ сайты}}) || "Редакция общественной информационно-образовательной газеты "Учительская" ЖШС |- | [[Аманкелді арайы]] || [[Амангелді ауданы]] || Жеке кәсіпкер "Аманкелді арайы газеті редакциясы" || Амангелді а. |- | [[Таза бұлақ]] ({{URL|https://www.taza-bulak.kz/|ортақ сайты}}) || rowspan="2" | [[Алтынсарин ауданы]] || rowspan="2" | "Таза бұлақ - Чистый родник" ЖШС || rowspan="2" | Обаған а. |- | [[Чистый родник]] |- | [[Әулиекөл (газет)|Әулиекөл]] || [[Әулиекөл ауданы]] || "Әулиекөл" газеті" ЖШС{{efn|name=km|{{URL|https://www.qostanai.media/ "Костанай.Медиа" ЖШС}} құрамына кіреді}} || Әулиекөл а. |- | [[Әйет шамшырағы]] ({{URL|http://www.gazetamayak.kz/|сайты}}) || [[Бейімбет Майлин ауданы]] || "Шамшырақ-Маяк" газетінің редакциясы" ЖШС || Әйет а. |- | [[Наше время]] || [[Денисов ауданы]] || "Біздің заман" газетінің редакциясы" ЖШС || Денисовка а. |- | [[Біздің Торғай]] || [[Жангелді ауданы]] || "Біздің Торғай" ЖШС{{efn|name=km}} || Торғай а. |- | [[Житикаринские новости]] || rowspan="3" | [[Жітіқара ауданы]] || "Арман плюс" ЖШС || rowspan="3" | Жітіқара қ. |- | [[Авангард (газет)|Авангард]] ({{URL|http://avangard-zhitikara.kz/ сайты}}) || "Журналист" ЖШС |- | [[Хризотил КМ]] ({{URL|https://chrysotile.kz/ сайты}}) || Жеке кәсіпкер "Ержанова О.И." |- | [[Қамысты жаңалықтары|Қамысты жаңалықтары — Камыстинские новости]] || [[Қамысты ауданы]] || "Қамысты жаңалықтары-Камыстинские новости" қоғамдық газетінің редакциясы" ЖШС{{efn|name=km}} || Қамысты а. |- | [[Айна (газет)|Айна]] || [[Қарабалық ауданы]] || "Редакция районной газеты "АЙНА" ЖШС || Қарабалық к. |- | [[Қарасу өңірі]] || [[Қарасу ауданы]] || "Қарасу өңірі" Қарасу аудандық газет редакциясы" ЖШС{{efn|name=km}} || Қарасу а. |- | [[Арна (газет)|Арна]] ({{URL|https://arna-news.kz/|сайты}}) ||[[Қостанай ауданы]] || "ARNA news аймақтық қоғамдық-саяси газет редакциясы" ЖШС || Тобыл қ. |- | [[Меңдіқара үні]] || [[Меңдіқара ауданы]] || "Редакция газеты "Меңдіқара үні" ЖШС{{efn|name=km}} || Боровской а. |- | [[Науырзым тынысы]] || [[Науырзым ауданы]] || "Науырзым тынысы" ЖШС{{efn|name=km}} || Қарамеңді а. |- | [[Сарыкөл (газет)|Сарыкөл]] || [[Сарыкөл ауданы]] || "Сарыкөл" газетінің редакциясы" ЖШС{{efn|name=km}} || Сарыкөл к. |- | [[Нұрлы жол]] || [[Ұзынкөл ауданы]] || "Ұзынкөл аудандық "Нұрлы жол" газетінің редакциясы" ЖШС{{efn|name=km}} || Ұзынкөл а. |- | [[Фёдоровские новости]] || [[Фёдоров ауданы]] || "Федоровские новости" ЖШС || Фёдоровка а. |- | [[Арқалық хабары]] || [[Арқалық (қала)|Арқалық]] қаласы || "Арқалық хабары" ЖШС || Арқалық қ. |- | [[Біздің Қостанай]] || rowspan="2" | [[Қостанай]] қаласы || rowspan="2" | "Біздің Қостанай" газеті" ЖШС{{efn|name=km}} || rowspan="2" | Қостанай қ. |- | [[Наш Костанай]] ({{URL|https://top-news.kz/|ортақ сайты}}) |- | [[Лисаковская новь]] ({{URL|http://lisnov.kz/|сайты}}) || [[Лисаковск]] қаласы || "Лисаковская новь" газетінің редакциясы" ЖШС || Лисаковск қ. |- | [[Рудненский рабочий]] ({{URL|https://rydnyimedia.kz/|сайты}}) || rowspan="2" | [[Рудный]] қаласы || "Rýdnyi media" ЖШС{{efn|name=km}} || rowspan="2" | Рудный қ. |- | [[Хорошее дело]] ({{URL|https://hordelo.kz/ сайты}}) || "Корпорация SANA" ЖШС |} == [[Қызылорда облысы]] == {| class="wikitable" |+Мемлекеттік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі |- | [[Сыр Бойы (газет)|Сыр бойы]] ([https://syrboyi.kz/ сайты])|| rowspan="3" | [[Қызылорда облысы]] ||rowspan="11" | "Сыр Медиа" ЖШС ({{URL|https://syr-media.kz/ сайты}}, {{URL|https://kyzylorda-news.kz/ ақпарат агенттігі}}) |- | [[Кызылординские вести]] ({{URL|https://kzvesti.kz/|сайты}}) |- | [[Ақмешіт жастары]] ({{URL|https://aqmeshit-zhastary.kz/|сайты}}) |- | [[Толқын (газет)|Толқын]] ({{URL|https://tolqyn.kz/|сайты}}) ||[[Арал ауданы]] |- | [[Жалағаш жаршысы]] ({{URL|https://zhalagash-zharshysy.kz/|сайты}}) || [[Жалағаш ауданы]] |- | [[Жаңақорған тынысы]] ({{URL|https://zhanaqorgan-tynysy.kz/|сайты}}) || [[Жаңақорған ауданы]] |- | [[Қазалы (газет)|Қазалы]] ({{URL|https://qazaly.kz/|сайты}}) || [[Қазалы ауданы]] |- | [[Қармақшы таңы]] ({{URL|https://qarmaqshy-tany.kz/|сайты}}) || [[Қармақшы ауданы]] |- | [[Тіршілік тынысы]] ({{URL|https://tirshilik-tynysy.kz/|сайты}}) || [[Сырдария ауданы (Қызылорда облысы)|Сырдария ауданы]] |- | [[Өскен өңір (Шиелі ауданы)|Өскен өңір]] ({{URL|https://osken-onir.kz/|сайты}}) || [[Шиелі ауданы]] |- | [[Ақмешіт апталығы]] ({{URL|https://aqmeshit-aptalygy.kz/|сайты}}) || [[Қызылорда]] қаласы |} {| class="wikitable" |+Жекеменшік газеттер ! Атауы !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | [[Халық (газет)|Халық]] ({{URL|https://halyqline.kz/ сайты}}) || "Халық" газеті" ЖШС || Қызылорда қ. |- | [[Ақмешіт ақшамы]] ({{URL|http://qaa.kz/ сайты}}) || "Желтоқсан и К" ЖШС || Қызылорда қ. |- | [[Сыр дидары]] ({{URL|https://syrdidary.kz/ сайты}}) || Жеке кәсіпкер "Орынбаев А.Т." || Қызылорда қ. |} == [[Маңғыстау облысы]] == {| class="wikitable" |+ Мемлекеттік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі |- | [[Маңғыстау газеті|Маңғыстау]] || rowspan="2" | [[Маңғыстау облысы]] || rowspan="8" | "Маңғыстау-Медиа" ЖШС ({{URL|https://mangystaumedia.kz/kk ақпарат порталы}}) |- | [[Огни Мангистау]] |- | [[Рауан (газет)|Рауан]] || [[Бейнеу ауданы]] |- | [[Қарақия (газет)|Қарақия]] ||[[Қарақия ауданы]] |- | [[Жаңа өмір (газет)|Жаңа өмір]] || [[Маңғыстау ауданы]] |- | [[Мұнайлы (газет)|Мұнайлы]] ||[[Мұнайлы ауданы]] |- | [[Ақкетік арайы]]|| [[Түпқараған ауданы]] |- | [[Жаңаөзен газеті|Жаңаөзен]] ||[[Жаңаөзен]] қаласы |} {| class="wikitable" |+ Жекеменшік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | [[Тумба]] ({{URL|https://tumba.kz/ сайты}}) || [[Маңғыстау облысы]] || "Тумба" ЖШС || Ақтау қ. |- | [[Лада Пресс]] ({{URL|https://www.lada.kz/ сайты}}) || [[Маңғыстау облысы]] || "Лада Пресс" ЖШС || Ақтау қ. |} == [[Павлодар облысы]]== {| class="wikitable" |+ Мемлекеттік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | [[Сарыарқа самалы]] ({{URL|https://saryarka-samaly.kz/|сайты}}) || rowspan="2" | [[Павлодар облысы]] ||rowspan="2" | "Ертіс Медиа" ЖШС ({{URL|https://ertismedia.kz/ сайты}}, {{URL|https://pavlodarnews.kz/ ақпарат агенттігі}}) || rowspan="2" | Павлодар қ. |- | [[Звезда Прииртышья]] ({{URL|https://irstar.kz/|сайты}}) |- | [[Заря (газет)|Заря]] || [[Тереңкөл ауданы]] || "Тереңкөл ауданы "Заря" газетінің редакциясы" мекемесі || Тереңкөл а. |} {| class="wikitable" |+ Жекеменшік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | [[Обозрение недели]] ({{URL|https://obozrenie.kz/ сайты}}) || [[Павлодар облысы]] || "ПВ Новости" ЖШС || [[Павлодар]] қ. |- | [[Аққу үні]] || rowspan="2" | [[Аққулы ауданы]] || rowspan="2" | "Аққу үні" ЖШС || rowspan="2" | Аққулы а. |- | [[Вести Аққулы]] |- | [[Ауыл тынысы (Ақтоғай ауданы)|Ауыл тынысы]] || rowspan="2" |[[Ақтоғай ауданы (Павлодар облысы)|Ақтоғай ауданы]] || rowspan="2" | "Ауыл тынысы" ЖШС || rowspan="2" | Ақтоғай а. |- | [[Пульс села]] |- | [[Баянтау]]|| [[Баянауыл ауданы]] || "Баянтау" газетінің редакциясы" ЖШС || Баянауыл а. |- | [[Ертіс нұры]] || rowspan="2" |[[Ертіс ауданы]] || rowspan="2" | "Ертіс нұры" және "Иртыш" ЖШС || rowspan="2" | Ертіс а. |- | [[Иртыш]] |- | [[Туған өлке]] || rowspan="2" |[[Железин ауданы]] || rowspan="2" | "Железин ауданының ақпараттық орталығы" ЖШС || rowspan="2" | Железинка а. |- | [[Родные просторы]] |- | [[Шамшырақ (газет, Май ауданы)|Шамшырақ]] || [[Май ауданы]] || "Май ауданының ақпараттық орталығы" ЖШС || Көктөбе а. |- | [[Заман тынысы]] || rowspan="2" |[[Павлодар ауданы]] || rowspan="2" | "Редакция Павлодарской районной газеты" ЖШС || rowspan="2" | Павлодар қ. |- | [[Нива (газет)|Нива]] |- | [[Тереңкөл тынысы]] || [[Тереңкөл ауданы]] || "Тереңкөл тынысы" ЖШС || Тереңкөл а. |- | [[Шарбақты (газет)|Шарбақты]] || rowspan="2" | [[Шарбақты ауданы]] || rowspan="2" | "Sharbaqty" аудандық газетінің редакциясы" ЖШС || rowspan="2" | Шарбақты а. |- | [[Трибуна]] |- | [[Аймақ ажары]] || rowspan="2" |[[Успен ауданы]] || rowspan="2" | "Успенка - газета" ЖШС || rowspan="2" | Успенка а. |- | [[Огни села]] |- | [[Ақсу жолы]] || rowspan="2" | [[Ақсу]] қаласы || rowspan="2" | "Информационный центр города Аксу" ЖШС || rowspan="2" | [[Ақсу]] қ. |- | [[Новый путь]] |- | [[Отарқа]] || rowspan="2" | [[Екібастұз]] қаласы || rowspan="2" | "Информационный центр - Екібастұз дауысы" ЖШС || rowspan="2" | [[Екібастұз]] қ. |- | [[Голос Экибастуза]] ({{URL|https://ekibastan.kz/ сайты}}) |} == [[Солтүстік Қазақстан облысы]] == {| class="wikitable" |+ Мемлекеттік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі |- | [[Солтүстік Қазақстан (газет)|Солтүстік Қазақстан]] ({{URL|https://soltustikkaz.kz/ сайты}}) || [[Солтүстік Қазақстан облысы]] || rowspan="2" | "Қызылжар-Ақпарат" ЖШС ({{URL|https://qyzyljarnews.kz/ ақпарат порталы}}) |- | [[Қызылжар нұры]] ({{URL|https://kn.soltustikkaz.kz/ сайты}}) || [[Петропавл]] қаласы |} {| class="wikitable" |+ Жекеменшік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | [[Северный Казахстан]] ({{URL|https://izdatelstvo-sk.kz/|сайты}}) || rowspan="3" | [[Солтүстік Қазақстан облысы]] || rowspan="2" | "Издательство "Северный Казахстан" ЖШС || rowspan="3" | Петропавл қ. |- | [[Неделя СК]] |- | [[Проспект СК]] ({{URL|http://prospektsk.kz/|сайты}}) || "Мол табыс" ЖШС |- | [[Айыртау таңы]] || rowspan="2" | [[Айыртау ауданы]] || rowspan="2" | "Айыртау-Информ" ЖШС || rowspan="2" | Саумалкөл а. |- | [[Айыртауские зори]] |- | [[Нұрлы ел]] || rowspan="2" | [[Ақжар ауданы]] || rowspan="4" | "Нұрлы ел" ЖШС || rowspan="2" | Талшық а. |- | [[Акжарские вести]] |- | [[Кішкенекөл таңы]] || rowspan="2" | [[Уәлиханов ауданы]] || rowspan="2" | Кішкенекөл а. |- | [[Кызыл Ту]] |- | [[Аққайың (газет)|Аққайың]] || rowspan="2" | [[Аққайың ауданы]] || rowspan="2" | "Редакция газеты "Колос" ЖШС || rowspan="2" | Смирнов а. |- | [[Колос]] |- | [[Есіл өңірі]] || rowspan="2" | [[Ғабит Мүсірепов ауданы]] || "Информ-Дала Север" ЖШС || rowspan="2" | Новоишим а. |- | [[Новости Приишимья]] ({{URL|http://ishimochka.kz/|сайты}}) || "Техносервис-Есиль" ЖШС |- | [[Есіл таңы]] || rowspan="2" | [[Есіл ауданы (Солтүстік Қазақстан облысы)|Есіл ауданы]] || rowspan="2" | "Ишим-Вести" ЖШС || rowspan="2" | Явленка а. |- | [[Ишим]] |- | [[Ауыл арайы]] || rowspan="2" | [[Жамбыл ауданы (Солтүстік Қазақстан облысы)|Жамбыл ауданы]] || rowspan="2" | "Газета "Ауыл арайы-Сельская новь" ЖШС || rowspan="2" | Пресновка а. |- | [[Сельская новь]] |- | [[Қызылжар (газет)|Қызылжар]] || rowspan="2" | [[Қызылжар ауданы]] || Жеке кәсіпкер "Сүлейменова А.А." || rowspan="2" | Бескөл а. |- | [[Маяк (газет, Қызылжар ауданы)|Маяк]] || "Инга" ЖШС |- | [[Солтүстік жұлдызы]] || rowspan="2" | [[Мамлют ауданы]] || rowspan="2" | "Редакция газеты "Знамя труда" ЖШС || rowspan="2" | Мамлют қ. |- | [[Знамя труда]] |- | [[Мағжан жұлдызы]] ({{URL|http://www.gazetavesti.kz/|ортақ сайты}}) || rowspan="2" | [[Мағжан Жұмабаев ауданы]] || rowspan="2" | "Газета Вести" ЖШС || rowspan="2" | Булаев қ. |- | [[Вести]] |- | [[Тайынша таңы]] ({{URL|http://tainshatany.kz/|сайты}}) || rowspan="2" | [[Тайынша ауданы]] || "Тайынша - Таңы" ЖШС || rowspan="2" | Тайынша қ. |- | [[Тайыншинские вести]] ({{URL|https://tainsha-vesti.kz/|сайты}}) || "Тайынша - Информ" ЖШС |- | [[Нива (газет)|Нива]] || [[Тимирязев ауданы]] || "Целинная нива" ЖШС || Тимирязев а. |- | [[Парыз (газет)|Парыз]] || rowspan="2" | [[Шал ақын ауданы]] || rowspan="2" | "Редакция газеты Новатор" ЖШС || rowspan="2" | Сергеев қ. |- | [[Новатор (газет)|Новатор]] |} == [[Түркістан облысы]] == {| class="wikitable" ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі |- |[[Оңтүстік Қазақстан (газет)|Оңтүстік Қазақстан]] ({{URL|https://okg.kz/|сайты}}) || rowspan="3" | [[Түркістан облысы]] || "Оңтүстік Қазақстан" облыстық қоғамдық-саяси газеті редакциясы" ЖШС |- |[[Южный Казахстан]] ({{URL|https://yujanka.kz/|сайты}}) || "Южный Казахстан" облыстық қоғамдық-саяси газеті редакциясы" ЖШС |- |[[Жанубий Қозоғистон газеті|Жанубий Қозоғистон]] ({{URL|https://janubiy.kz/|сайты}}) || "Жанубий Қозоғистон" облыстық қоғамдық-саяси газеті редакциясы" ЖШС |} {| class="wikitable" |+ Жекеменшік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | [[Алғабас газеті|Алғабас]] || [[Бәйдібек ауданы]]|| "Alģabas" газеті" ЖШС || Шаян а. |- | [[Жаңа Жетісай]] ({{URL|https://www.zhetysai.kz/|сайты}}) || [[Жетісай ауданы]]|| "Жетісай" аудандық газеті" ЖШС || Жетісай қ. |- | [[Келес келбеті]] || [[Келес ауданы]]|| "Келес келбеті" саяси газеті" ЖШС || Абай а. |- | [[Қазығұрт тынысы]]|| [[Қазығұрт ауданы]] || "Қазығұрт тынысы" газеті" ЖШС || Қазығұрт а. |- | [[Мақтаарал газеті|Мақтаарал]] ({{URL|https://maqtaaral.info/|сайты}}) || [[Мақтаарал ауданы]] || "Мырзашөл" Мақтаарал аудандық газеті" ЖШС || Мырзакент к. |- | [[Ордабасы Оттары|Ордабасы оттары]] ({{URL|https://ordabasy-ottary.kz/|сайты}}) || [[Ордабасы ауданы]] || "Ордабасы оттары" газеті" ЖШС |- | [[Отырар алқабы газеті|Отырар алқабы]] || rowspan="2" | [[Отырар ауданы]]|| "Отырар алқабы" газеті" ЖШС || rowspan="2" | Шәуілдір а. |- | [[Отырар өркениеті]] || Жеке кәсіпкер "К. Маханбетов" |- | [[Мәртөбе газеті|Мәртөбе]] || rowspan="3" | [[Сайрам ауданы]] || rowspan="3" | "Исфиджаб" ЖШС || rowspan="3" | Ақсу а. |- | [[Пульс Сайрама]] |- |[[Сайрам садоси]] |- | [[Сарыағаш (газет)|Сарыағаш]] || [[Сарыағаш ауданы]]|| "Сарыағаш ауданының "Сарыағаш" қоғамдық-саяси газеті" ЖШС || Сарыағаш қ. |- | [[Созақ үні]] ||[[Созақ ауданы]] || "Созақ аудандық "Созақ үні" газеті редакциясы" ЖШС || Шолаққорған а. |- | [[Төлеби туы]] || [[Төле би ауданы]] || "Төлеби туы kz" қоғамдық-саяси газетінің редакциясы" ЖШС || Леңгір қ. |- | [[Шамшырақ (газет, Түлкібас ауданы)|Шамшырақ]] || [[Түлкібас ауданы]] || "Шамшырақ" Түлкібас қоғамдық-саяси газеті" ЖШС || Т.Рысқұлов а. |- | [[Өскен өңір (Шардара ауданы)|Өскен өңір]] ({{URL|https://oskenonir.kz/|сайты}}) || rowspan="2" | [[Шардара ауданы]] || "Өскен өңір" Шардара аудандық газеті" ЖШС || rowspan="2" | Шардара қ. |- | [[Шартарап-Шарайна]] ({{URL|https://shartarap-sharayna.kz/ сайты}}) || "Нұр-МБК" өндірістік кооперативі |- | [[Арыс ақиқаты]] || [[Арыс]] қаласы || "Арыс ақиқаты" газетінің редакциясы" ЖШС || Арыс қ. |- | [[Кентау шұғыласы]] ({{URL|http://kentauinfo.kz/ сайты}}) || [[Кентау]] қаласы || "Кентау" - "Кентау шұғыласы" қалалық газеттердің редакциясы" ЖШС || Кентау қ. |- | [[Түркістан газеті|Түркістан]] ({{URL|https://yassy-tur.kz/ сайты}}, {{URL|http://yassy.kz/ ақпарат агенттігі}}) || rowspan="2" | [[Түркістан (қала)|Түркістан]] қаласы || rowspan="3" | "Түркістан Медиа" ЖШС || rowspan="3" | Түркістан қ. |- | [[Туркистон]] |- | [[Сауран (газет)|Сауран]] || [[Сауран ауданы]] |} == [[Ұлытау облысы]] == {| class="wikitable" |+ Жекеменшік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | [[Сарыарқа (газет, Жезқазған)|Сарыарқа]] ({{URL|https://www.saryarqa.info/|сайты}}) || rowspan="3" | [[Ұлытау облысы]] || "Сарыарқа газеті редакциясы" ЖШС || rowspan="3" | Жезқазған қ. |- | [[Жезказганский вестник]] ({{URL|https://news20.kz/ сайты}}) || "ЖезМедиа-Пресс" ЖШС |- | [[Мысты өңір]] ({{URL|https://mysty-onir.kz/ сайты}}) || "Мысты Өңір" газет редакциясы" ЖШС |- | [[Қазыналы өңір]] ({{URL|https://qarajalnews.kz/|сайты}}) ||[[Қаражал (қала)|Қаражал]] қаласы || "Қазыналы өңір" газеті редакциясы ЖШС || Қаражал қ. |- | [[Шарайна]] ({{URL|https://sharayna.kz/|сайты}}) ||rowspan="2" | [[Сәтбаев (қала)|Сәтбаев]] қаласы || "Сәтбаев қалалық "Шарайна" газетінің редакциясы" ЖШС || rowspan="2" | Сәтбаев қ. |- | [[Аймақ ақшамы]] ({{URL|https://aimaqaqshamy.kz/ сайты}}) || Жеке кәсіпкер "Дастанов А." |- | [[Жаңаарқа (газет))|Жаңаарқа]] ({{URL|https://janaarqa.kz/|сайты}}) || [[Жаңаарқа ауданы]]|| "Жаңаарқа" газет редакциясы" ЖШС || Жаңаарқа к. |- | [[Ұлытау (газет)|Ұлытау]] ({{URL|https://ulytaunews.kz/ сайты}}) || [[Ұлытау ауданы]]|| "Ұлытау аудандық "Ұлытау" газетінің редакциясы" ЖШС || Ұлытау а. |} == [[Шығыс Қазақстан облысы]] == {| class="wikitable" |+ Мемлекеттік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі |- | [[Дидар (газет)|Дидар]] ({{URL|https://didar-gazeti.kz/|сайты}}) || rowspan="2" | [[Шығыс Қазақстан облысы]] || rowspan="4" | "ALTAI-NEWS" медиа-орталығы" ЖШС ({{URL|https://altainews.kz/kz/|ақпарат порталы}}) |- | [[Рудный Алтай]] ({{URL|https://rudnyi-altai.kz/|сайты}}) |- | [[Пульс Алтая|Пульс Алтая — Алтай тынысы]] || [[Алтай ауданы]] |- | [[Арайлы Катонқарағай]] || [[Катонқарағай ауданы]] |- | [[Огни Прииртышья|Ертіс алауы — Огни Прииртышья]] || [[Глубокое ауданы]] || "Ертіс алауы - Огни Прииртышья" ЖШС |} {| class="wikitable" |+ Жекеменшік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | [[Мой край]] ({{URL|https://moy-krai.kz/ сайты}}) || [[Шығыс Қазақстан облысы]] || rowspan="4" | "Издательский дом "Регион" ЖШС || rowspan="2" | Өскемен қ. |- | [[Мой город]] ({{URL|https://moy-gorod.kz/ сайты}}) || [[Өскемен]] қаласы |- | [[Мой город Риддер]] ({{URL|https://moy-gorod-ridder.kz/ сайты}}) || [[Риддер]] қаласы || Риддер қ. |- | [[Мой город Зыряновск]] || [[Алтай (қала)|Алтай]] қаласы || Алтай қ. |- | [[Устинка плюс]] ({{URL|https://ustinka.kz/ сайты}}) || [[Шығыс Қазақстан облысы]] || "Асылсу" ЖШС || Өскемен қ. |- | [[Достық (газет)|Достық]] || [[Зайсан ауданы]] || "Зайсан аудандық "Достық" газеті редакциясы" ЖШС || Зайсан қ. |- | [[Күршім жаршысы]] || [[Күршім ауданы]] || Жеке кәсіпкер "Заңғар _Медиа" || Күршім а. |- | [[Самар тынысы]]|| [[Самар ауданы]] || "Шығыс Ақпарат" ЖШС || Самар а. |- | [[Тұғырлы Тарбағатай]]|| [[Тарбағатай ауданы]] || "ALTAI MEDIA" ЖШС || Ақжар а. |- | [[Ұлан айнасы]] ({{URL|https://ulan-ainasy.kz/ сайты}}) || [[Ұлан ауданы]] || Жеке кәсіпкер "Ұлан таңы" || Қайсенов к. |- | [[Шемонаиха тынысы]] || rowspan="3" | [[Шемонаиха ауданы]] || Жеке кәсіпкер "Есенбекова Г.Қ." || rowspan="3" | Шемонаиха қ. |- | [[ЛЗ Сегодня]] || "ЛИТЕРА LTD" ЖШС |- | [[Уба-Информ]] || "ЭВИАЛ" ЖШС |- | [[Лениногорская правда]] || [[Риддер]] қаласы || "Лениногор шындығы" газеті" ЖШС || Риддер қ. |} == Қосымша ақпарат == {{Notelist}} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қазақстан газеттері]] [[Санат:Қазақстан бойынша тізімдер]] hm1goz35nl6qmx0lrcbhdz4hkmbm3rd 3391042 3391041 2024-10-15T20:38:00Z Casserium 68287 /* Қарағанды облысы */ 3391042 wikitext text/x-wiki Қазақстанның республикалық, облыстық, аудандық, қалалық газеттер тізімі. Бұл тізімде мемлекеттік және жеке меншіктегі газеттер көрсетілген. {| class="wikitable" |+ Өңірлер бойынша басты газеттер ! Өңір !! Қазақша газет !! Орысша газет !! Өңірдегі ең ірі медиахолдинг |- | Республика || [[Егемен Қазақстан]] || [[Казахстанская правда]] || Қазақ газеттері |- | Алматы қаласы || [[Алматы ақшамы]] || Вечерний Алматы || Алатау Ақпарат |- | Астана қаласы || Астана ақшамы || Вечерняя Астана || Елорда Ақпарат |- | Шымкент қаласы || [[Шымкент келбеті]] || Панорама Шымкента || Шымкент ақпарат орталығы |- | Абай облысы || [[Семей Таңы|Семей таңы]] || Вести Семей || Абай Аймақ Медиа |- | Ақмола облысы || [[Арқа ажары]] || [[Акмолинская Правда|Акмолинская правда]] || Ақмола-Тіршілік |- | Ақтөбе облысы || [[Ақтөбе (газет)|Ақтөбе]] || Актюбинский вестник || Ақтөбе Медиа |- | Алматы облысы || Алатау арайы || [[Огни Алатау]] || Өлке тынысы |- | Атырау облысы || [[Атырау (газет)|Атырау]] || [[Прикаспийская коммуна]] || Атырау-Ақпарат |- | Батыс Қазақстан облысы || [[Орал Өңірі|Орал өңірі]] || [[Приуралье]] || Жайық Пресс |- | Жамбыл облысы || Ақ жол || [[Знамя Труда|Знамя труда]] || Әулиеата-Медиа |- | Жетісу облысы || [[Жетісу газеті|Жетісу]] || Вестник Жетысу || Жетісу Медиа |- | Қарағанды облысы || [[Орталық Қазақстан (газет)|Орталық Қазақстан]] || [[Индустриальная Караганда]] || Сарыарқа Ақпарат |- | Қостанай облысы || [[Қостанай Таңы|Қостанай таңы]] || Костанайские новости || Қостанай Медиа |- | Қызылорда облысы || [[Сыр Бойы (газет)|Сыр бойы]] || Кызылординские вести || Сыр Медиа |- | Маңғыстау облысы || [[Маңғыстау газеті|Маңғыстау]] || [[Огни Мангистау]] || Маңғыстау Медиа |- | Павлодар облысы || [[Сарыарқа самалы]] || [[Звезда Прииртышья]] || Ертіс Медиа |- | Солтүстік Қазақстан облысы || Солтүстік Қазақстан || Северный Казахстан || Қызылжар-Ақпарат |- | rowspan="2" | Түркістан облысы || rowspan="2" | [[Оңтүстік Қазақстан (газет)|Оңтүстік Қазақстан]] || [[Южный Казахстан]] || rowspan="2" | — |- | [[Жанубий Қозоғистон газеті|Жанубий Қозоғистон]] (өзбекше) |- | Ұлытау облысы || Сарыарқа || Жезказганский вестник || — |- | Шығыс Қазақстан облысы || Дидар || [[Рудный Алтай]] || Алтай Ньюс |} == Республика == {| class="wikitable" |+Мемлекеттік газеттер ! Атауы !! Тілі !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | [[Егемен Қазақстан]] ({{URL|https://egemen.kz/|сайты}}) || қазақша || rowspan="6" | [[Қазақ газеттері|"Қазақ газеттері" ЖШС]] ({{URL|https://kazgazeta.kz/|сайты}}) || rowspan="2" | Астана қ. |- | [[Казахстанская правда]] ({{URL|https://kazpravda.kz/|сайты}}) || орысша |- | Ана тілі ({{URL|https://anatili.kazgazeta.kz/|сайты}}) || қазақша || rowspan="4" | Алматы қ. |- | [[Уйғур авази]] ({{URL|https://uyguravazi.kazgazeta.kz/|сайты}}) || ұйғырша |- | [[Ұлан (газет)|Ұлан]] ({{URL|https://ulan.kazgazeta.kz/|сайты}}) || қазақша |- | [[Дружные Ребята|Дружные ребята]] ({{URL|https://druzhnyerebiata.kazgazeta.kz/|сайты}}) || орысша |- | [[Сақшы (газет)|Сақшы]] || қазақша || rowspan="2" | "ҚР Ішкі істер органдарының Медиа орталығы" ЖШС ({{URL|https://polisia.kz/ сайты}}) || rowspan="2" | Астана қ. |- | [[На страже]] || орысша |- | [[Сарбаз (газет)|Сарбаз]] ({{URL|https://sarbaz.kz/ сайты}}) || қазақша, орысша || "ГИС Әскери Медиа" ЖШС || Астана қ. |- | [[Отан сақшысы|Отан сақшысы — Часовой Родины]] || қазақша, орысша || [[Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Шекара қызметі|ҚР ҰҚК Шекара қызметі]] || Астана қ. |} {| class="wikitable" |+ Жекеменшік газеттер ! Атауы !! Тілі !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | [[Айқын (газет)|Айқын]] ({{URL|https://aikyn.kz/|сайты}}) || қазақша || rowspan="3" | "АЙҚЫН-ЛИТЕР" ЖШС{{efn|[[Аманат (партия)|"Аманат"]] партиясының медиахолдингі [[Nur Media|"Nur Media" ЖШС]] құрамына кіреді}} ({{URL|https://aikyn-liter.kz/|сайты}}) || rowspan="3" | Астана қ. |- | [[Түркістан газеті|Түркістан]] ({{URL|https://turkystan.kz/|сайты}}) || қазақша |- | Литер ({{URL|https://liter.kz/|сайты}}) || орысша |- | [[Теміржолшы (газет)|Қазақстан теміржолшысы]] ({{URL|https://rail-news.kz/ сайты}}) || қазақша, орысша || Қазкөліккәсіп || Астана қ. |- | [[Спорт газеті|Қазақ спорты]] ({{URL|https://qazaqsporty.kz/ сайты}}) || қазақша || "SPORT&ks" газетінің редакциясы" ЖШС || Астана қ. |- | [[Қазақстан мұғалімі]] ({{URL|http://kazmugalimi.kz/ сайты}}) || қазақша || "Қазақстан мұғалімі" ЖШС || Алматы қ. |- | [[Шалқар газеті|Шалқар]] ({{URL|https://shalqar.kz/ сайты}}) || қазақша || "Жанашыр" қайырымдылық қоры || Алматы қ. |- | [[Жас Алаш (газет)|Жас Алаш]] ({{URL|https://zhasalash.kz/ сайты}}) || қазақша || "Жас Алаш" ЖШС || Алматы қ. |- | [[Қазақ әдебиеті (газет)|Қазақ әдебиеті]] ({{URL|https://qazaqadebieti.kz/ сайты}}) || қазақша || [[Қазақстан жазушылар одағы]] || Алматы қ. |- | [[Коре ильбо|Корё ильбо]] ({{URL|https://koreilbo.com/ сайты}}) || орысша, корейше || "Редакция газеты Коре Ильбо KZ" ЖШС || Алматы қ. |- | [[Дойче альгемайне цайтунг|Deutsche Allgemeine Zeitung]] ({{URL|https://daz.asia/ru/ сайты}}) || орысша, немісше || "Возрождение" Қазақстандық немістердің бірлестігі || Алматы қ. |- | [[Українські новини]] ({{URL|https://ukrgazeta.kz/ сайты}}) || украинша || "ВАТРА" Украин Мәдени Орталығы || Астана қ. |- | [[Қазақ үні]] ({{URL|https://qazaquni.kz/ сайты}}) || қазақша || "Қазақ үні" ЖШС || Алматы қ. |- | [[Қазақстан дәуірі]] ({{URL|https://qazdauiri.kz/ сайты}}) || қазақша || "Qazaqstan dauiri" ЖШС || Алматы қ. |- | [[Заң (газет)|Заң газеті]] ({{URL|https://zangazet.kz/ ортақ сайты}}) || қазақша || rowspan="2" | "ЗАҢ" Медиа-корпорациясы" ЖШС ({{URL|https://zanmedia.kz/ сайты}}) || rowspan="2" | Алматы қ. |- | [[Юридическая газета]] || орысша |- | [[Жас қазақ (газет)|Жас қазақ]] ({{URL|https://jasqazaq.kz/ сайты}}) || қазақша || "Аманат Медиа" ЖШС || Алматы қ. |- | [[Қазақ (газет)|Қазақ]] ({{URL|https://qazaq1913.com/ сайты}}) || қазақша || "МИРАС ИНФО" ЖШС || Алматы қ. |- | [[Курсив]] ({{URL|https://kz.kursiv.media/ сайты}}) || орысша || "Alteco Partners" ЖШС || Алматы қ. |- | [[Время]] ({{URL|https://time.kz/ сайты}}) || орысша || "Баспа "Уақыт" ЖШС || Алматы қ. |- | [[Комсомольская правда Казахстан]] ({{URL|https://www.kp.kz/ сайты}}) || орысша || "Комсомольская правда в Казахстане" ЖШС || Алматы қ. |- | [[Аргументы и Факты Казахстан]] ({{URL|https://kzaif.kz/ сайты}}) || орысша || "Аргументы и Факты в Казахстане" ЖШС || Алматы қ. |- | [[Новое поколение]] ({{URL|https://www.np.kz/ сайты}}) || орысша || rowspan="2" | "Новое поколение" ЖШС || Алматы қ. |- | [[Московский Комсомолец Казахстан]] ({{URL|https://mk-kz.kz/ сайты}}) || орысша || Алматы қ. |- | [[Капитал]] ({{URL|https://kapital.kz/ сайты}}) || орысша || "Издательский дом Капитал" ЖШС || Алматы қ. |- | [[Деловой Казахстан]] ({{URL|https://dknews.kz/ сайты}}) || орысша || "Группа компаний "Бизнес Медиа" ЖШС || Алматы қ. |- | [[Деловая неделя]] ({{URL|https://dn.kz/ сайты}}) || орысша || "Газета "Деловая неделя" ЖШС || Алматы қ. |- | [[Человек и Закон]] ({{URL|http://astanazan.kz/ сайты}}) || орысша || "Газета "Центр правовой защиты и информации" ЖШС || Астана қ. |} == Алматы қаласы == {| class="wikitable" ! Атауы !! Тілі !! Меншік иесі |- | [[Алматы ақшамы]] ({{URL|https://aqshamnews.kz/kz сайты}}) || қазақша || rowspan="2" | "Alatay Aqparat" ЖШС |- | [[Вечерний Алматы (газет)|Вечерний Алматы]] ({{URL|https://vecher.kz/|сайты}}) || орысша |} == Астана қаласы == {| class="wikitable" ! Атауы !! Тілі !! Меншік иесі |- | [[Астана ақшамы]] ({{URL|https://astana-akshamy.kz/|сайты}}) || қазақша || rowspan="2" | "Elorda Aqparat" ЖШС ({{URL|https://elordainfo.kz/ ақпараттық порталы}}) |- | [[Вечерняя Астана]] ({{URL|https://vechastana.kz/|сайты}}) || орысша |} == Шымкент қаласы == {| class="wikitable" |+ Мемлекеттік газеттер ! Атауы !! Тілі !! Меншік иесі |- | [[Шымкент келбеті]] ({{URL|https://shymkala.kz/|сайты}}) || қазақша || rowspan="2" | "Шымкент ақпарат орталығы" ЖШС ({{URL|https://shymkentaqparat.kz/ ақпараттық порталы}}) |- | [[Шымкент келбеті|Панорама Шымкента]] ({{URL|http://panorama.shymkala.kz/|сайты}}) || орысша |} {| class="wikitable" |+ Жекеменшік газеттер ! Атауы !! Тілі !! Меншік иесі |- | [[Рабат (газет)|Рабат]] ({{URL|https://otyrar.kz/author/rabat/ сайты}}) || орысша || rowspan="2" | "Рабат редакциясы" ЖШС |- | [[Оңтүстік Рабат]] || қазақша |- | [[Айғақ газеті|Айғақ]] ({{URL|https://aigak.kz/ сайты}}) || қазақша || "Айғақ" Медиа" ЖШС |} == Байқоңыр қаласы == {| class="wikitable" ! Атауы !! Тілі !! Меншік иесі |- | [[Байконур]] ({{URL|http://gazetabaikonur.ru|сайты}}) || орысша || "Медиа "Байконур" мемлекеттік бюджеттік мекемесі |} == [[Абай облысы]] == {| class="wikitable" |+ Мемлекеттік газет ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі |- | [[Аягөз жаңалықтары]]|| [[Аягөз ауданы]] || "Аягөз жаңалықтары" аудандық газеті" ЖШС |} {| class="wikitable" |+ Жекеменшік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | [[Семей Таңы|Семей таңы]] ({{URL|https://semeytany.kz/|сайты}}) || rowspan="2" | [[Абай облысы]] || rowspan="5" | "Abai Aimaq Media" ЖШС || rowspan="2" | Семей қ. |- | [[Вести Семей]] ({{URL|https://vestisemey.kz/|сайты}}) |- | [[Біздің Бесқарағай]] ({{URL|https://besqaragay.kz/|сайты}}) || [[Бесқарағай ауданы]] || Бесқарағай а. |- | [[Жаңа уақыт]] ({{URL|https://boroduliha.kz/|ортақ сайты}}) || rowspan="2" | [[Бородулиха ауданы]] || rowspan="2" | Бородулиха а. |- | [[Новое время]] |- | [[Спектр (газет)|Спектр]] ({{URL|https://spectr.com.kz/ сайты}}) || [[Семей]] қаласы || rowspan="2" | "Газета "Спектр" ЖШС || Семей қ. |- | [[Курчатов көкжиегі]] || [[Курчатов]] қаласы || Курчатов қ. |- | [[Ертіс өңірі]] ({{URL|https://ertisoniri.kz/ сайты}}) || Республика || "Газета "Ертіс Өңірі" ЖШС || Семей қ. |- | [[Абай елі (газет)|Абай елі]]|| [[Абай ауданы (Абай облысы)|Абай ауданы]] || "Абай елі" ЖШС || Қарауыл а. |- | [[Тарбағатай (газет)|Тарбағатай]] || [[Ақсуат ауданы]] || "Аудандық "Тарбағатай" газеті" ЖШС || Ақсуат а. |- | [[Қалба тынысы]]|| [[Жарма ауданы]] || Жеке кәсіпкер "Арыххан Г" || Қалбатау а. |- | [[Жұлдыз (газет, Көкпекті ауданы)|Жұлдыз — Новая жизнь]] ({{URL|https://www.zhuldyzkokpekty.kz/|сайты}}) ||[[Көкпекті ауданы]] || "Көкпекті ауданының "Жұлдыз"- "Новая жизнь" аудандық газеті" ЖШС|| Көкпекті а. |- | [[Уақыт тынысы|Уақыт тынысы — Пульс времени]] || [[Үржар ауданы]] || "Абай облысы Үржар аудандық "Уақыт тынысы" ("Пульс времени") газеті редакциясы және теледидары" ЖШС|| Үржар а. |} == [[Ақмола облысы]] == {| class="wikitable" |+ Мемлекеттік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі |- | [[Арқа ажары]] ({{URL|https://arka-azhary.kz/|сайты}}) || rowspan="2" | [[Ақмола облысы]] || rowspan="2" | "Ақмола - "Тіршілік" ЖШС |- | [[Акмолинская Правда|Акмолинская правда]] ({{URL|https://apgazeta.kz/|сайты}}) |} {| class="wikitable" |+ Жекеменшік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | [[Бұқпа]] ({{URL|https://bukpa.kz/ сайты}}) || Республика || Жеке кәсіпкер "Шарипбаев А.Б." || Көкшетау қ. |- | [[Кокшетау Сегодня]] ({{URL|https://kokshetoday.kz/ сайты}}) || [[Ақмола облысы]] || Жеке кәсіпкер "Жагпарова О.Д." || Көкшетау қ. |- | [[Көкшетау (газет)|Көкшетау]] ({{URL|https://kokshe-news.kz/|сайты}}) || rowspan="2" | [[Көкшетау]] қаласы || rowspan="2" | "Көкше-Меdia" ЖШС || rowspan="2" | Көкшетау қ. |- | [[Степной маяк]] ({{URL|https://sm-news.kz/|сайты}}) |- | [[Престиж (газет)|Престиж]] || [[Степногорск]] қаласы || Жеке кәсіпкер "Гаврилов Н.И." || Степногорск қ. |- | [[Жаңа Бастау]] ({{URL|https://janabastau.kz/|сайты}}) || [[Қосшы]] қаласы || "Bastau Media" ЖШС || Қосшы қ. |- | [[Ақкөл арайы]] || [[Ақкөл ауданы]] || rowspan="2" | Жеке кәсіпкер "Future" || Ақкөл қ. |- | [[Ерейментау арнасы]] || [[Ерейментау ауданы]] || Ерейментау қ. |- | [[Аршалы айнасы]] || rowspan="2" | [[Аршалы ауданы]] || rowspan="2" | "Аршалы-Инфо" ЖШС || rowspan="2" | Аршалы к. |- | [[Вперёд (газет)|Вперёд]] |- | [[Маяк (газет, Астрахан ауданы)|Маяк]] ({{URL|http://mayak.skom.kz/|сайты}}) || [[Астрахан ауданы]] || "Астраханская районная газета "Маяк" ЖШС || Астраханка а. |- | [[Простор-Атбасар]] ({{URL|https://prostoratbasar.kz/|сайты}}) || [[Атбасар ауданы]] || "Атбасар-Информ" ЖШС || Атбасар қ. |- | [[Бурабай (газет)|Бурабай]] ({{URL|https://gazetaburabay.kz/|сайты}}) || rowspan="2" | [[Бурабай ауданы]] || "Бурабай аудандық газетінің редакциясы" ЖШС || rowspan="2" | Щучинск қ. |- | [[Луч (газет)|Луч]] ({{URL|https://luchpres.kz/|сайты}}) || "Щучинская газета "Луч" ЖШС |- | [[Бұланды Ақпарат]] ({{URL|https://bulandymedia.kz/|сайты}}) || [[Бұланды ауданы]] || "Bulandy Media" ЖШС || Макинск қ. |- | [[Еңбекшілдер жаршысы|Еңбекшілдер жаршысы — Вести Енбекшильдерья]] || [[Біржан сал ауданы]] || "Аудандық газетінің редакциясы "Еңбекшілдер жаршысы - Вести Енбекшильдерья"" ЖШС || Степняк қ. |- | [[Алтын астық]] || [[Егіндікөл ауданы]] || "Егіндікөл Info" ЖШС || Егіндікөл а. |- | [[Есіл-Инфо]] ({{URL|https://esil-gazeta.kz/|сайты}}) || [[Есіл ауданы (Ақмола облысы)|Есіл ауданы]] || "Есіл-Инфо" ЖШС || Есіл қ. |- | [[Жақсы жаршысы|Жақсы жаршысы — Жаксынский вестник]] ({{URL|https://zhvestnik.kz/|сайты}}) || [[Жақсы ауданы]] || "Жақсы жаршысы" газетінің редакциясы" ЖШС || Жақсы а. |- | [[Жарқайың тынысы]] ({{URL|https://zharkain-tinisi.kz/|сайты}}) || rowspan="2" | [[Жарқайың ауданы]] || "Жарқайың-Баспасөз" ЖШС || rowspan="2" | Державинск қ. |- | [[Целинное знамя]] ({{URL|https://celinca.kz/|сайты}}) || "Держава - Пресс" ЖШС |- | [[Зерделі Зеренді]] || rowspan="2" | [[Зеренді ауданы]] || rowspan="2" | "Z-Информ" ЖШС || rowspan="2" | Зеренді а. |- | [[Зерен (газет)|Зерен]] |- | [[Нұр-Қорғалжын]] ({{URL|https://nurgazeta.kz/|сайты}}) || [[Қорғалжын ауданы]] || "Нұр-Аяу Жан" ЖШС || Қорғалжын а. |- | [[Сандыктауский край]] || [[Сандықтау ауданы]] || "Сандықтау - Ақпарат" ЖШС || Балкашино а. |- | [[Есіл-Нұра]] ({{URL|https://vestiakmola.kz/ ортақ сайты}}) || rowspan="2" | [[Целиноград ауданы]] || rowspan="2" | "Перне" ЖШС || rowspan="2" | Ақмол а. |- | [[Вестник Акмола]] |- | [[Шортанды жаршысы]] || rowspan="2" | [[Шортанды ауданы]] || rowspan="2" | "Шортанды ауданының "Жаршы" және "Вестник" газеттерінің редакциясы" ЖШС || rowspan="2" | Шортанды к. |- | [[Вестник Шортанды]] |} == [[Ақтөбе облысы]] == {| class="wikitable" |+ Мемлекеттік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі |- | [[Ақтөбе (газет)|Ақтөбе]] ({{URL|https://aqtobegazeti.kz/|сайты}}) || rowspan="2" | [[Ақтөбе облысы]] || rowspan="2" | [[Ақтөбе медиа|"Ақтөбе Медиа" ЖШС]] ({{URL|https://aqtobemedia.kz/ ақпараттық-талдау агенттігі}}) |- | [[Актюбинский вестник]] ({{URL|https://avestnik.kz/|сайты}}) |} {| class="wikitable" |+ Жекеменшік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | [[Диапазон (газет)|Диапазон]] ({{URL|https://diapazon.kz/ сайты}}) || rowspan="4" | [[Ақтөбе облысы]] || "Рифма" ЖШС || rowspan="4" | Ақтөбе қ. |- | [[Актобе Таймс]] ({{URL|https://aktobetimes.kz/ сайты}}) || rowspan="2" | "FEST" ЖШС |- | [[Керек.info]] ({{URL|https://kerek-info.kz/ сайты}}) |- | [[Эврика (газет)|Эврика]] ({{URL|http://www.rikatv.kz/evrika/ сайты}}) || "Эврика, ЛТД" ЖШС |- | [[Жұлдыз-Звезда]] || [[Алға ауданы]] || "Алға аудандық "Жұлдыз-Звезда" газеті" ЖШС || Алға қ. |- | [[Жаңалық жаршысы]] ({{URL|https://zhanalyq-zharshysy.kz/|сайты}}) || [[Әйтеке би ауданы]] || "Жаңалық жаршысы" аудандық газеті" ЖШС || Т.Жүргенов а. |- | [[Жем-Сағыз]] ({{URL|https://zhemsagyz.kz/|сайты}}) || [[Байғанин ауданы]] || "Аудандық "Жем-Сағыз" газеті" ЖШС || Қарауылкелді а. |- | [[Қарғалы (газет)|Қарғалы]] ({{URL|https://kargali.kz/|сайты}}) || [[Қарғалы ауданы]] || Жеке кәсіпкер "Байханова К.Т." || Бадамша а. |- | [[Қобда (газет)|Қобда]] ({{URL|https://qobdagazet.kz/|сайты}}) || [[Қобда ауданы]] || "Аудандық "Қобда" газеті" ЖШС || Қобда а. |- | [[Мәртөк тынысы (газет)|Мәртөк тынысы]] ({{URL|https://martok-tynysy.kz/|сайты}}) || [[Мәртөк ауданы]] || "Мәртөк тынысы" ЖШС || Мәртөк а. |- | [[Мұғалжар (газет)|Мұғалжар]] ({{URL|https://mugalzhar.kz/|сайты}}) || [[Мұғалжар ауданы]] || "Мұғалжар" ЖШС || Қандыағаш қ. |- | [[Ойыл (газет)|Ойыл]] ({{URL|http://oiyl.kz/|сайты}}) || [[Ойыл ауданы]] || "Ойыл газеті" ЖШС || Ойыл а. |- | [[Темір (газет)|Темір]] ({{URL|https://temirnews.kz/|сайты}}) || [[Темір ауданы]] || "Аудандық "Темір" газеті" ЖШС || Шұбарқұдық к. |- | [[Хромтау (газет)|Хромтау]] ({{URL|https://hromtaugazeti.kz/|сайты}}) || [[Хромтау ауданы]] || "Хромтау" газеті редакциясы" ЖШС || Хромтау қ. |- | [[Шалқар (газет, Шалқар ауданы)|Шалқар]] ({{URL|http://shalqargazeti.kz/|сайты}}) || [[Шалқар ауданы]] || "Аудандық "Шалқар" газеті" ЖШС || Шалқар қ. |- | [[Ырғыз (газет)|Ырғыз]] || [[Ырғыз ауданы]] || "Үркер" ЖШС || Ырғыз а. |} == [[Алматы облысы]] == {| class="wikitable" |+ Мемлекеттік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі |- |[[Алатау арайы]] ({{URL|https://alatauaraiy.kz/|сайты}}) || rowspan="2" | [[Алматы облысы]] || rowspan="2" | "Өлке тынысы" ЖШС ({{URL|https://www.alataunews.kz/ ақпарат порталы}}) |- |[[Огни Алатау]] ({{URL|https://ognialatau.kz/|сайты}}) |- | [[Қарадала тынысы|Қарадала тынысы — Қарадала нәпәси]] ({{URL|https://qaradala.kz/|сайты}}) || [[Ұйғыр ауданы]] || "Қарадала тынысы - Қарадала нәпәси" ЖШС |} {| class="wikitable" |+ Жекеменшік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | [[Ардагер үні]] ({{URL|https://ardageruni.kz/ сайты}}) || || "Ардагерлер ұйымы" РҚБ Алматы облыстық филиалы|| Қонаев қ. |- | [[Нұрлы өлке]] ({{URL|https://nurlyolke.kz/|сайты}}) || [[Қонаев (қала)|Қонаев]] қаласы || "Қапшағай тынысы" ЖШС || Қонаев қ. |- | [[Балқаш өңірі]] ({{URL|https://balqash-oniri.kz/|сайты}}) || [[Балқаш ауданы]] || "Балқаш өңірі" ЖШС || Бақанас а. |- | [[Еңбекшіқазақ газеті|Еңбекшіқазақ]] ({{URL|https://mezet.org/|сайты}}) || [[Еңбекшіқазақ ауданы]] || "Редакция газеты Еңбекшіқазақ" ЖШС || Есік қ. |- | [[Атамекен (газет, Жамбыл ауданы)|Атамекен]] ({{URL|https://atamekengazeti.kz/|сайты}}) || [[Жамбыл ауданы (Алматы облысы)|Жамбыл ауданы]] || "Жамбыл Атамекен" ЖШС || Ұзынағаш а. |- | [[Қарқара (газет)|Қарқара]] ([https://qarqaragazeti.kz/ сайты]) || [[Кеген ауданы]] || "Қарқара газеті" ЖШС || Кеген а. |- | [[Нақты (газет)|Нақты]] ({{URL|https://naqtygazeti.kz/kk/|сайты}}) || [[Қарасай ауданы]] || "Atlant Media" ЖШС || Қаскелең қ. |- | [[Хантәңірі (газет)|Хантәңірі]] ({{URL|https://hantengrigazeti.kz/|сайты}}) || [[Райымбек ауданы]] || "Хантәңірі редакциясы" ЖШС || Нарынқол а. |- | [[Алатау жұлдызы]] ({{URL|https://alatau-zhuldyzy.kz/ сайты}}) || [[Талғар ауданы]] || "Alatau Zhuldyzy" ЖШС || Талғар қ. |- | [[Іле өңірі|Іле өңірі — Или вадиси]] || [[Ұйғыр ауданы]] || "Іле өңірі-Или вадиси" ЖШС || Шонжы а. |- | [[Іле таңы (газет)|Іле таңы]] ({{URL|https://ile-tany.kz/|сайты}}) || [[Іле ауданы]] || "Ile tany" ЖШС || Өтеген батыр а. |} == [[Атырау облысы]] == {| class="wikitable" |+ Мемлекеттік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі |- | [[Атырау (газет)|Атырау]] ({{URL|https://atr.kz/|сайты}}) || rowspan="2" | [[Атырау облысы]] || rowspan="9" | [[Атырау-Ақпарат|"Атырау-Ақпарат" ЖШС]] ({{URL|https://www.atyrauaqparat.kz/ ресми сайты}}, {{URL|https://atpress.kz/ ақпараттық ресурсы}}) |- | [[Прикаспийская коммуна]] ({{URL|https://pricom.kz/|сайты}}) |- | [[Кең Жылой]] ({{URL|https://ken-zhyloi.kz/|сайты}}) || [[Жылыой ауданы]] |- | [[Дендер (газет)|Дендер]] ({{URL|https://den-der.kz/|сайты}}) || [[Индер ауданы]] |- | [[Нарын таңы]] ({{URL|https://naryntany.kz/|сайты}}) || [[Исатай ауданы]] |- | [[Серпер (газет)|Серпер]] ({{URL|https://ser-per.kz/|сайты}}) || [[Құрманғазы ауданы]] |- | [[Қызылқоға (газет)|Қызылқоға]] ({{URL|https://qyzylqoga.kz/|сайты}}) || [[Қызылқоға ауданы]] |- | [[Мақат тынысы (газет)|Мақат тынысы]] ({{URL|https://maqat-tynysy.kz/|сайты}}) || [[Мақат ауданы]] |- | [[Жайық шұғыласы]] ({{URL|https://zh-shugylasy.kz/|сайты}}) || [[Махамбет ауданы]] |} {| class="wikitable" |+ Жекеменшік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | [[Ақ Жайық (газет)|Ақ Жайық]] ({{URL|https://azh.kz/kz сайты}}) || [[Атырау облысы]] || "Ақ Жайық" ЖШС || [[Атырау]] қ. |- | [[Ар-Честь|Сахара]] ({{URL|http://sakhara.kz/ сайты}}) || Республика || "Ар-честь газеті" мекемесі || [[Атырау]] қ. |- | [[Құлсары (газет)|Құлсары]] || Республика || Жеке кәсіпкер "Сисенбердиев Ә. Ж." || [[Құлсары]] қ. |} == [[Батыс Қазақстан облысы]] == {| class="wikitable" |+ Мемлекеттік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы!! Меншік иесі |- | [[Орал Өңірі|Орал өңірі]] || rowspan="2" | [[Батыс Қазақстан облысы]] || rowspan="14" | "Жайық Пресс" ЖШС ({{URL|https://zhaikpress.kz/kk/ ақпарат агенттігі}}) |- | [[Приуралье]] ({{URL|https://priru.kz/ сайты}}) |- | [[Жайық таңы]] || [[Ақжайық ауданы]] |- | [[Ауыл тынысы (Бәйтерек ауданы)|Ауыл тынысы]] || [[Бәйтерек ауданы]] |- | [[Орда жұлдызы]] || [[Бөкей ордасы ауданы]] |- | [[Бөрлі жаршысы|Бөрлі жаршысы — Бурлинские вести]] || [[Бөрлі ауданы]] |- | [[Жаңарған өңір]] || [[Жаңақала ауданы]] |- | [[Шұғыла (газет, Жәнібек ауданы)|Шұғыла]] || [[Жәнібек ауданы]] |- | [[Ауыл айнасы]] || [[Казталов ауданы]] |- | [[Қаратөбе өңірі]] || [[Қаратөбе ауданы]] |- | [[Сырым елі]] || [[Сырым ауданы]] |- | [[Екпін (газет)|Екпін]] || [[Тасқала ауданы]] |- | [[Теректі жаңалығы|Теректі жаңалығы — Теректинская новь]] || [[Теректі ауданы]] |- | [[Серпін (газет)|Серпін]] ||[[Шыңғырлау ауданы]] |} {| class="wikitable" |+ Жекеменшік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | [[ИНФОРМБИРЖА news]] ({{URL|https://ibirzha.kz/ сайты}}) || [[Батыс Қазақстан облысы]] || "ГрафитекС" ЖШС || [[Орал]] қ. |- | [[Мой Город]] ({{URL|http://mgorod.kz/ сайты}}) || [[Батыс Қазақстан облысы]] || "Медиастарт 2012" ЖШС || [[Орал]] қ. |- | [[Уральская неделя]] ({{URL|https://www.uralskweek.kz сайты}}) || [[Батыс Қазақстан облысы]] || "Журналистская инициатива" ЖШС || [[Орал]] қ. |- | [[Надежда]] ({{URL|https://nadezhda.kz/ сайты}}) || [[Батыс Қазақстан облысы]] || "Статус" ЖШС || [[Орал]] қ. |- | [[Будни Аксая]] || [[Бөрлі ауданы]] || "Business-print" ЖШС || [[Ақсай (Бөрлі ауданы)|Ақсай]] қ. |} == [[Жамбыл облысы]] == {| class="wikitable" |+ Мемлекеттік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы!! Меншік иесі |- | [[Ақ жол (газет, Жамбыл облысы)|Ақ жол]] ({{URL|https://aqjolgazet.kz/|сайты}}) || rowspan="3" | [[Жамбыл облысы]] || rowspan="3" | "Aulieata-Media" ЖШС ({{URL|https://jambylinfo.kz/ ақпарат агенттігі}}) |- | [[Знамя Труда|Знамя труда]] ({{URL|https://ztgzt.kz/|сайты}}) |- | [[Арай (газет)|Арай]] ({{URL|https://arainfo.kz/|сайты}}) |- | [[Сарысу (газет)|Сарысу]] ({{URL|https://gazeta-sarysu.kz/|сайты}}) || [[Сарысу ауданы]] || "Сарысу" газетінің редакциясы" ЖШС{{efn|Үкіметтің 2020 жылғы "Жекешелендірудің 2021-2025 жылдарға арналған кейбір мәселелері туралы" Қаулысына сәйкес жекешелендіруге қойылған|name=жеке}} |} {| class="wikitable" |+ Жекеменшік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | [[Taраз Тimes]] || [[Жамбыл облысы]] || "Медиа-Юг" жарнама-ақпарат агенттігі" ЖШС || Тараз қ. |- | [[Әулиеата (газет)|Әулиеата]] ({{URL|https://aulieata.kz/ сайты}}) || [[Жамбыл облысы]] || "Қанатты қалам әлемі" ЖШС || Тараз қ. |- | [[Магнолия (газет)|Магнолия]] ({{URL|https://magnolia.kz/ сайты}}) || [[Жамбыл облысы]] || "Компания Магнолия" ЖШС || Тараз қ. |- | [[Новый регион]] || [[Жамбыл облысы]] || "Редакция газеты "Новый регион" ЖШС || Тараз қ. |- | [[Ауыл жаңалығы|Ауыл жаңалығы — Сельская новь]] ({{URL|https://auil-zhanaligi.kz/ сайты}}) || [[Байзақ ауданы]] || "Байзақ аудандық "Ауыл жаңалығы" - "Сельская новь" газетінің редакциясы" ЖШС || Сарыкемер а. |- | [[Шұғыла (газет, Жамбыл ауданы)|Шұғыла — Радуга]] || [[Жамбыл ауданы (Жамбыл облысы)|Жамбыл ауданы]] || "Жамбыл аудандық "Шұғыла-Радуга" газеті редакциясы" ЖШС || Аса а. |- | [[Жаңа өмір (Жуалы ауданы)|Жаңа өмір — Новая жизнь]] ({{URL|https://janaomir.kz/|сайты}}) || [[Жуалы ауданы]] || "Жуалы аудандық "Жаңа өмір" - "Новая жизнь" қоғамдық-саяси газеті" ЖШС || Б.Момышұлы а. |- | [[Қордай шамшырағы|Қордай шамшырағы — Кордайский маяк]] ({{URL|https://mayak1932.kz/|сайты}}) ||[[Қордай ауданы]] || "Қордай шамшырағы-Кордайский маяк" аудандық қоғамдық-саяси газеті" ЖШС || Қордай а. |- | [[Меркі тынысы|Меркі тынысы — Меркенский вестник]] || [[Меркі ауданы]] || "Меркі тынысы" -Баспасы" ЖШС ||Меркі а. |- | [[Меркі ақиқат]] || [[Меркі ауданы]] || Жеке кәсіпкер "Алтын қалам и К" || Меркі а. |- | [[Мойынқұм таңы]] || [[Мойынқұм ауданы]] || "Мойынқұм аудандық "Мойынқұм таңы" газетінің редакциясы" ЖШС || Мойынқұм а. |- | [[Талас тынысы]] || [[Талас ауданы]] || "Талас аудандық "Талас тынысы" газетінің редакциясы" ЖШС || Қаратау қ. |- | [[Құлан таңы|Құлан таңы — Огни Кулана]] ({{URL|https://qulantany.kz/ сайты}}) || [[Тұрар Рысқұлов ауданы]] || "Т.Рысқұлов аудандық "Құлан таңы" газетінің редакциясы" ЖШС || Құлан а. |- | [[Шу өңірі|Шу өңірі — Шуская долина]] ({{URL|https://shuoniri.kz/ сайты}}) || [[Шу ауданы]] || "Шу аудандық баспасы" ЖШС || Төле би а. |- | [[Жамбыл-Тараз газеті|Жамбыл-Тараз]] ({{URL|https://z-taraz.kz/|сайты}}) || [[Тараз]] қаласы || "Редакция газеты "Жамбыл-Тараз" ЖШС || Тараз қ. |} == [[Жетісу облысы]] == {| class="wikitable" |+ Мемлекеттік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі |- |[[Жетісу газеті|Жетісу]] ({{URL|https://7-su.kz/|сайты}}) || rowspan="2" | [[Жетісу облысы]] || rowspan="2" | ШЖҚ «Жетісу Медиа» МКК |- |[[Вестник Жетісу]] ({{URL|https://vestnik19.kz/|сайты}}) |} {| class="wikitable" |+ Жекеменшік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | [[Алатау (газет)|Алатау]] ({{URL|https://alataugazeti.kz/ сайты}}) || Республика || "Алматы-Болашақ" АҚ || Талдықорған қ. |- | [[Ақсу өңірі]] ({{URL|https://aksuoniri.kz/|сайты}}) ||[[Ақсу ауданы]] || "Ақсу өңірі" ЖШС || Жансүгіров а. |- | [[Алакөл айнасы]] ({{URL|https://alakol-aynasy.kz/|сайты}}) || [[Алакөл ауданы]] || "Алакөл айнасы" ЖШС || Үшарал қ. |- | [[Жетісу шұғыласы]] ({{URL|https://eskeldi-eli.kz/|сайты}}) || [[Ескелді ауданы]] || "Ескелді елі" ЖШС || Қарабұлақ а. |- | [[Кербұлақ жұлдызы]] ({{URL|https://kerbulaq.kz/|сайты}}) || [[Кербұлақ ауданы]] || "Кербұлақ жұлдызы" ЖШС || Сарыөзек а. |- | [[Нұрлы Көксу]] || [[Көксу ауданы]] || "Нұрлы Көксу" ЖШС || Балпық би а. |- | [[Қаратал (газет)|Қаратал]] ({{URL|https://qaratalnews.kz/?lang=kk-kz|сайты}}) || [[Қаратал ауданы]] || "Қаратал" газеті" ЖШС || Үштөбе қ. |- | [[Жаркент өңірі]] ({{URL|http://z-o.kz/|сайты}}) || [[Панфилов ауданы]] || "Жаркент өңірі" ЖШС || Жаркент қ. |- | [[Сарқан (газет)|Сарқан]] ({{URL|https://sarkan-gazeta.kz/|сайты}}) || [[Сарқан ауданы]] || "Сарқан газеті" ЖШС || Сарқан қ. |- | [[Талдықорған (газет)|Талдықорған]] ({{URL|https://taldykorgan-online.kz/|сайты}}) || rowspan="2" | [[Талдықорған]] қаласы || "Талдықорған таңы" ЖШС || rowspan="2" | Талдықорған қ. |- | [[Вечерний Талдыкорган]] ({{URL|http://vtk.kz/ сайты}}) || "Сәттілік" фирмасы" ЖШС |- | [[Текелі тынысы]] ({{URL|https://tekelinews.kz/|сайты}}) || [[Текелі]] қаласы || "Текелі тынысы" ЖШС || Текелі қ. |} ==[[Қарағанды облысы]] == {| class="wikitable" |+ Мемлекеттік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы!! Меншік иесі |- | [[Орталық Қазақстан (газет)|Орталық Қазақстан]] ({{URL|https://ortalyq.kz/ сайты}}) || rowspan="2" | [[Қарағанды облысы]] || rowspan="2" | "Saryarqa aqparat" ЖШС ({{URL|https://www.life09.kz/ ақпарат агенттігі}}) |- | [[Индустриальная Караганда]] ({{URL|https://inkaraganda.kz/|сайты}}) |} {| class="wikitable" |+ Жекеменшік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі !! Редакциясы |- |[[Новый Вестник]] ({{URL|https://nv.kz/ сайты}}) |[[Қарағанды облысы]] |"Газета "Новый вестник" ЖШС |Қарағанды қ. |- |[[Вечерняя Караганда]] |[[Қарағанды облысы]] | |Қарағанды қ. |- |[[Қарағанды хабары]] ({{URL|https://qaragandyhabary.kz сайты}}) | rowspan="2" | [[Қарағанды облысы]] | rowspan="2" | "КЕНТ" Баспа үйі" ЖШС | rowspan="2" | Қарағанды қ. |- |[[Арқа ақшамы]] ({{URL|https://arqaaqshamy.kz/ сайты}}) |- |[[Авитрек Регион]] ({{URL|https://www.avitrek.kz/ сайты}}) |Республика |"РЕГИОН - XXI" ЖШС |Қарағанды қ. |- |[[Абай-ақиқат]] |[[Абай ауданы (Қарағанды облысы)|Абай ауданы]] |"Аудандық "Абай-ақиқат" газетінің редакциясы" ЖШС |Абай қ. |- |[[Ақтоғай ажары]] ({{URL|https://aqtogaiajary.kz/|сайты}}) |[[Ақтоғай ауданы (Қарағанды облысы)|Ақтоғай ауданы]] |"Aqtoǵaı ajary" Ақтоғай аудандық газетінің редакциясы" ЖШС |Ақтоғай а. |- | [[Бұқар жырау жаршысы]] ({{URL|https://bjj-gazeti.kz/|сайты}}) || [[Бұқар жырау ауданы]]|| "Бұқар жырау жаршысы" ЖШС || Ботақара к. |- |[[Қарқаралы (газет)|Қарқаралы]] ({{URL|https://qarqaralygazeti.kz/|сайты}}) |[[Қарқаралы ауданы]] |"Қарқаралы" аудандық газетінің редакциясы" ЖШС |Қарқаралы қ. |- |[[Нұра таңы]] ({{URL|https://nuratany.kz/|сайты}}) |[[Нұра ауданы (Қарағанды облысы)|Нұра ауданы]] |"Аудандық "Нұра" газетінің редакциясы" ЖШС |Нұра к. |- |[[Сельский труженик]] |[[Осакаров ауданы]] |"Сельский труженик" аудандық газеті" ЖШС |Осакаровка к. |- |[[Шет шұғыласы]] |[[Шет ауданы]] |"Шет аудандық "Шет шұғыласы" газетінің редакциясы" ЖШС |Ақсу-Аюлы а. |- |[[Балқаш өңірі]] | rowspan="2" |[[Балқаш (қала)|Балқаш]] қаласы |"Балқаш өңірі" газетінің редакциясы" ЖШС | rowspan="2" |Балқаш қ. |- |[[Северное Прибалхашье]] |"Северное Прибалхашье" газетінің редакциясы" ЖШС |- |[[Приозерский вестник]] |[[Приозёрск|Приозерск]] қаласы |Жеке кәсіпкер "Струментов А.В." |Приозерск қ. |- |[[Саран (газет)|Саран]] ({{URL|https://www.sarangazeti.kz/kz/|сайты}}) |[[Саран (қала)|Саран]] қаласы |"Саран тынысы" ЖШС |Саран қ. |- |[[Теміртау тынысы]] ({{URL|https://temirtautynysy.kz/ сайты}}) |[[Теміртау]] қаласы |Жеке кәсіпкер "Қалқаман Н. Қ." |Теміртау қ. |- |[[Вечерняя газета]] |[[Теміртау]] қаласы |"Редакция газеты "Вечерняя газета" ЖШС |Теміртау қ. |} == [[Қостанай облысы]] == {| class="wikitable" |+ Мемлекеттік газет ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі |- | [[Қостанай Таңы|Қостанай таңы]] ({{URL|https://kostanaytany.kz/|сайты}}) || [[Қостанай облысы]] || "Қостанай таңы" газеті редакциясы" ЖШС |} {| class="wikitable" |+ Жекеменшік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | [[Костанайские новости]] ({{URL|https://kstnews.kz/ сайты}}) || rowspan="6" | [[Қостанай облысы]] || "Костанайские новости" ЖШС{{efn|name=km}} || rowspan="6" | Қостанай қ. |- | [[Наша газета]] ({{URL|https://www.ng.kz/ сайты}}) || rowspan="2" | "Твой шанс" ЖШС |- | [[Твой шанс]] ({{URL|https://chance.ng.kz/ сайты}}) |- | [[Костанай-Агро]] ({{URL|https://qagro.kz/ сайты}}) || "Костанай-Агро" аймақтық, аграрлық, саяси-қоғамдық газет редакциясы" ЖШС |- | [[Курьер Казахстана]] ({{URL|https://gazeta-kurier.kz/ сайты}}) || "Зеленое яблоко" ЖШС |- | [[Учительская плюс]] ({{URL|https://uchitelskaya.kz/ сайты}}) || "Редакция общественной информационно-образовательной газеты "Учительская" ЖШС |- | [[Аманкелді арайы]] || [[Амангелді ауданы]] || Жеке кәсіпкер "Аманкелді арайы газеті редакциясы" || Амангелді а. |- | [[Таза бұлақ]] ({{URL|https://www.taza-bulak.kz/|ортақ сайты}}) || rowspan="2" | [[Алтынсарин ауданы]] || rowspan="2" | "Таза бұлақ - Чистый родник" ЖШС || rowspan="2" | Обаған а. |- | [[Чистый родник]] |- | [[Әулиекөл (газет)|Әулиекөл]] || [[Әулиекөл ауданы]] || "Әулиекөл" газеті" ЖШС{{efn|name=km|{{URL|https://www.qostanai.media/ "Костанай.Медиа" ЖШС}} құрамына кіреді}} || Әулиекөл а. |- | [[Әйет шамшырағы]] ({{URL|http://www.gazetamayak.kz/|сайты}}) || [[Бейімбет Майлин ауданы]] || "Шамшырақ-Маяк" газетінің редакциясы" ЖШС || Әйет а. |- | [[Наше время]] || [[Денисов ауданы]] || "Біздің заман" газетінің редакциясы" ЖШС || Денисовка а. |- | [[Біздің Торғай]] || [[Жангелді ауданы]] || "Біздің Торғай" ЖШС{{efn|name=km}} || Торғай а. |- | [[Житикаринские новости]] || rowspan="3" | [[Жітіқара ауданы]] || "Арман плюс" ЖШС || rowspan="3" | Жітіқара қ. |- | [[Авангард (газет)|Авангард]] ({{URL|http://avangard-zhitikara.kz/ сайты}}) || "Журналист" ЖШС |- | [[Хризотил КМ]] ({{URL|https://chrysotile.kz/ сайты}}) || Жеке кәсіпкер "Ержанова О.И." |- | [[Қамысты жаңалықтары|Қамысты жаңалықтары — Камыстинские новости]] || [[Қамысты ауданы]] || "Қамысты жаңалықтары-Камыстинские новости" қоғамдық газетінің редакциясы" ЖШС{{efn|name=km}} || Қамысты а. |- | [[Айна (газет)|Айна]] || [[Қарабалық ауданы]] || "Редакция районной газеты "АЙНА" ЖШС || Қарабалық к. |- | [[Қарасу өңірі]] || [[Қарасу ауданы]] || "Қарасу өңірі" Қарасу аудандық газет редакциясы" ЖШС{{efn|name=km}} || Қарасу а. |- | [[Арна (газет)|Арна]] ({{URL|https://arna-news.kz/|сайты}}) ||[[Қостанай ауданы]] || "ARNA news аймақтық қоғамдық-саяси газет редакциясы" ЖШС || Тобыл қ. |- | [[Меңдіқара үні]] || [[Меңдіқара ауданы]] || "Редакция газеты "Меңдіқара үні" ЖШС{{efn|name=km}} || Боровской а. |- | [[Науырзым тынысы]] || [[Науырзым ауданы]] || "Науырзым тынысы" ЖШС{{efn|name=km}} || Қарамеңді а. |- | [[Сарыкөл (газет)|Сарыкөл]] || [[Сарыкөл ауданы]] || "Сарыкөл" газетінің редакциясы" ЖШС{{efn|name=km}} || Сарыкөл к. |- | [[Нұрлы жол]] || [[Ұзынкөл ауданы]] || "Ұзынкөл аудандық "Нұрлы жол" газетінің редакциясы" ЖШС{{efn|name=km}} || Ұзынкөл а. |- | [[Фёдоровские новости]] || [[Фёдоров ауданы]] || "Федоровские новости" ЖШС || Фёдоровка а. |- | [[Арқалық хабары]] || [[Арқалық (қала)|Арқалық]] қаласы || "Арқалық хабары" ЖШС || Арқалық қ. |- | [[Біздің Қостанай]] || rowspan="2" | [[Қостанай]] қаласы || rowspan="2" | "Біздің Қостанай" газеті" ЖШС{{efn|name=km}} || rowspan="2" | Қостанай қ. |- | [[Наш Костанай]] ({{URL|https://top-news.kz/|ортақ сайты}}) |- | [[Лисаковская новь]] ({{URL|http://lisnov.kz/|сайты}}) || [[Лисаковск]] қаласы || "Лисаковская новь" газетінің редакциясы" ЖШС || Лисаковск қ. |- | [[Рудненский рабочий]] ({{URL|https://rydnyimedia.kz/|сайты}}) || rowspan="2" | [[Рудный]] қаласы || "Rýdnyi media" ЖШС{{efn|name=km}} || rowspan="2" | Рудный қ. |- | [[Хорошее дело]] ({{URL|https://hordelo.kz/ сайты}}) || "Корпорация SANA" ЖШС |} == [[Қызылорда облысы]] == {| class="wikitable" |+Мемлекеттік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі |- | [[Сыр Бойы (газет)|Сыр бойы]] ([https://syrboyi.kz/ сайты])|| rowspan="3" | [[Қызылорда облысы]] ||rowspan="11" | "Сыр Медиа" ЖШС ({{URL|https://syr-media.kz/ сайты}}, {{URL|https://kyzylorda-news.kz/ ақпарат агенттігі}}) |- | [[Кызылординские вести]] ({{URL|https://kzvesti.kz/|сайты}}) |- | [[Ақмешіт жастары]] ({{URL|https://aqmeshit-zhastary.kz/|сайты}}) |- | [[Толқын (газет)|Толқын]] ({{URL|https://tolqyn.kz/|сайты}}) ||[[Арал ауданы]] |- | [[Жалағаш жаршысы]] ({{URL|https://zhalagash-zharshysy.kz/|сайты}}) || [[Жалағаш ауданы]] |- | [[Жаңақорған тынысы]] ({{URL|https://zhanaqorgan-tynysy.kz/|сайты}}) || [[Жаңақорған ауданы]] |- | [[Қазалы (газет)|Қазалы]] ({{URL|https://qazaly.kz/|сайты}}) || [[Қазалы ауданы]] |- | [[Қармақшы таңы]] ({{URL|https://qarmaqshy-tany.kz/|сайты}}) || [[Қармақшы ауданы]] |- | [[Тіршілік тынысы]] ({{URL|https://tirshilik-tynysy.kz/|сайты}}) || [[Сырдария ауданы (Қызылорда облысы)|Сырдария ауданы]] |- | [[Өскен өңір (Шиелі ауданы)|Өскен өңір]] ({{URL|https://osken-onir.kz/|сайты}}) || [[Шиелі ауданы]] |- | [[Ақмешіт апталығы]] ({{URL|https://aqmeshit-aptalygy.kz/|сайты}}) || [[Қызылорда]] қаласы |} {| class="wikitable" |+Жекеменшік газеттер ! Атауы !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | [[Халық (газет)|Халық]] ({{URL|https://halyqline.kz/ сайты}}) || "Халық" газеті" ЖШС || Қызылорда қ. |- | [[Ақмешіт ақшамы]] ({{URL|http://qaa.kz/ сайты}}) || "Желтоқсан и К" ЖШС || Қызылорда қ. |- | [[Сыр дидары]] ({{URL|https://syrdidary.kz/ сайты}}) || Жеке кәсіпкер "Орынбаев А.Т." || Қызылорда қ. |} == [[Маңғыстау облысы]] == {| class="wikitable" |+ Мемлекеттік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі |- | [[Маңғыстау газеті|Маңғыстау]] || rowspan="2" | [[Маңғыстау облысы]] || rowspan="8" | "Маңғыстау-Медиа" ЖШС ({{URL|https://mangystaumedia.kz/kk ақпарат порталы}}) |- | [[Огни Мангистау]] |- | [[Рауан (газет)|Рауан]] || [[Бейнеу ауданы]] |- | [[Қарақия (газет)|Қарақия]] ||[[Қарақия ауданы]] |- | [[Жаңа өмір (газет)|Жаңа өмір]] || [[Маңғыстау ауданы]] |- | [[Мұнайлы (газет)|Мұнайлы]] ||[[Мұнайлы ауданы]] |- | [[Ақкетік арайы]]|| [[Түпқараған ауданы]] |- | [[Жаңаөзен газеті|Жаңаөзен]] ||[[Жаңаөзен]] қаласы |} {| class="wikitable" |+ Жекеменшік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | [[Тумба]] ({{URL|https://tumba.kz/ сайты}}) || [[Маңғыстау облысы]] || "Тумба" ЖШС || Ақтау қ. |- | [[Лада Пресс]] ({{URL|https://www.lada.kz/ сайты}}) || [[Маңғыстау облысы]] || "Лада Пресс" ЖШС || Ақтау қ. |} == [[Павлодар облысы]]== {| class="wikitable" |+ Мемлекеттік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | [[Сарыарқа самалы]] ({{URL|https://saryarka-samaly.kz/|сайты}}) || rowspan="2" | [[Павлодар облысы]] ||rowspan="2" | "Ертіс Медиа" ЖШС ({{URL|https://ertismedia.kz/ сайты}}, {{URL|https://pavlodarnews.kz/ ақпарат агенттігі}}) || rowspan="2" | Павлодар қ. |- | [[Звезда Прииртышья]] ({{URL|https://irstar.kz/|сайты}}) |- | [[Заря (газет)|Заря]] || [[Тереңкөл ауданы]] || "Тереңкөл ауданы "Заря" газетінің редакциясы" мекемесі || Тереңкөл а. |} {| class="wikitable" |+ Жекеменшік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | [[Обозрение недели]] ({{URL|https://obozrenie.kz/ сайты}}) || [[Павлодар облысы]] || "ПВ Новости" ЖШС || [[Павлодар]] қ. |- | [[Аққу үні]] || rowspan="2" | [[Аққулы ауданы]] || rowspan="2" | "Аққу үні" ЖШС || rowspan="2" | Аққулы а. |- | [[Вести Аққулы]] |- | [[Ауыл тынысы (Ақтоғай ауданы)|Ауыл тынысы]] || rowspan="2" |[[Ақтоғай ауданы (Павлодар облысы)|Ақтоғай ауданы]] || rowspan="2" | "Ауыл тынысы" ЖШС || rowspan="2" | Ақтоғай а. |- | [[Пульс села]] |- | [[Баянтау]]|| [[Баянауыл ауданы]] || "Баянтау" газетінің редакциясы" ЖШС || Баянауыл а. |- | [[Ертіс нұры]] || rowspan="2" |[[Ертіс ауданы]] || rowspan="2" | "Ертіс нұры" және "Иртыш" ЖШС || rowspan="2" | Ертіс а. |- | [[Иртыш]] |- | [[Туған өлке]] || rowspan="2" |[[Железин ауданы]] || rowspan="2" | "Железин ауданының ақпараттық орталығы" ЖШС || rowspan="2" | Железинка а. |- | [[Родные просторы]] |- | [[Шамшырақ (газет, Май ауданы)|Шамшырақ]] || [[Май ауданы]] || "Май ауданының ақпараттық орталығы" ЖШС || Көктөбе а. |- | [[Заман тынысы]] || rowspan="2" |[[Павлодар ауданы]] || rowspan="2" | "Редакция Павлодарской районной газеты" ЖШС || rowspan="2" | Павлодар қ. |- | [[Нива (газет)|Нива]] |- | [[Тереңкөл тынысы]] || [[Тереңкөл ауданы]] || "Тереңкөл тынысы" ЖШС || Тереңкөл а. |- | [[Шарбақты (газет)|Шарбақты]] || rowspan="2" | [[Шарбақты ауданы]] || rowspan="2" | "Sharbaqty" аудандық газетінің редакциясы" ЖШС || rowspan="2" | Шарбақты а. |- | [[Трибуна]] |- | [[Аймақ ажары]] || rowspan="2" |[[Успен ауданы]] || rowspan="2" | "Успенка - газета" ЖШС || rowspan="2" | Успенка а. |- | [[Огни села]] |- | [[Ақсу жолы]] || rowspan="2" | [[Ақсу]] қаласы || rowspan="2" | "Информационный центр города Аксу" ЖШС || rowspan="2" | [[Ақсу]] қ. |- | [[Новый путь]] |- | [[Отарқа]] || rowspan="2" | [[Екібастұз]] қаласы || rowspan="2" | "Информационный центр - Екібастұз дауысы" ЖШС || rowspan="2" | [[Екібастұз]] қ. |- | [[Голос Экибастуза]] ({{URL|https://ekibastan.kz/ сайты}}) |} == [[Солтүстік Қазақстан облысы]] == {| class="wikitable" |+ Мемлекеттік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі |- | [[Солтүстік Қазақстан (газет)|Солтүстік Қазақстан]] ({{URL|https://soltustikkaz.kz/ сайты}}) || [[Солтүстік Қазақстан облысы]] || rowspan="2" | "Қызылжар-Ақпарат" ЖШС ({{URL|https://qyzyljarnews.kz/ ақпарат порталы}}) |- | [[Қызылжар нұры]] ({{URL|https://kn.soltustikkaz.kz/ сайты}}) || [[Петропавл]] қаласы |} {| class="wikitable" |+ Жекеменшік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | [[Северный Казахстан]] ({{URL|https://izdatelstvo-sk.kz/|сайты}}) || rowspan="3" | [[Солтүстік Қазақстан облысы]] || rowspan="2" | "Издательство "Северный Казахстан" ЖШС || rowspan="3" | Петропавл қ. |- | [[Неделя СК]] |- | [[Проспект СК]] ({{URL|http://prospektsk.kz/|сайты}}) || "Мол табыс" ЖШС |- | [[Айыртау таңы]] || rowspan="2" | [[Айыртау ауданы]] || rowspan="2" | "Айыртау-Информ" ЖШС || rowspan="2" | Саумалкөл а. |- | [[Айыртауские зори]] |- | [[Нұрлы ел]] || rowspan="2" | [[Ақжар ауданы]] || rowspan="4" | "Нұрлы ел" ЖШС || rowspan="2" | Талшық а. |- | [[Акжарские вести]] |- | [[Кішкенекөл таңы]] || rowspan="2" | [[Уәлиханов ауданы]] || rowspan="2" | Кішкенекөл а. |- | [[Кызыл Ту]] |- | [[Аққайың (газет)|Аққайың]] || rowspan="2" | [[Аққайың ауданы]] || rowspan="2" | "Редакция газеты "Колос" ЖШС || rowspan="2" | Смирнов а. |- | [[Колос]] |- | [[Есіл өңірі]] || rowspan="2" | [[Ғабит Мүсірепов ауданы]] || "Информ-Дала Север" ЖШС || rowspan="2" | Новоишим а. |- | [[Новости Приишимья]] ({{URL|http://ishimochka.kz/|сайты}}) || "Техносервис-Есиль" ЖШС |- | [[Есіл таңы]] || rowspan="2" | [[Есіл ауданы (Солтүстік Қазақстан облысы)|Есіл ауданы]] || rowspan="2" | "Ишим-Вести" ЖШС || rowspan="2" | Явленка а. |- | [[Ишим]] |- | [[Ауыл арайы]] || rowspan="2" | [[Жамбыл ауданы (Солтүстік Қазақстан облысы)|Жамбыл ауданы]] || rowspan="2" | "Газета "Ауыл арайы-Сельская новь" ЖШС || rowspan="2" | Пресновка а. |- | [[Сельская новь]] |- | [[Қызылжар (газет)|Қызылжар]] || rowspan="2" | [[Қызылжар ауданы]] || Жеке кәсіпкер "Сүлейменова А.А." || rowspan="2" | Бескөл а. |- | [[Маяк (газет, Қызылжар ауданы)|Маяк]] || "Инга" ЖШС |- | [[Солтүстік жұлдызы]] || rowspan="2" | [[Мамлют ауданы]] || rowspan="2" | "Редакция газеты "Знамя труда" ЖШС || rowspan="2" | Мамлют қ. |- | [[Знамя труда]] |- | [[Мағжан жұлдызы]] ({{URL|http://www.gazetavesti.kz/|ортақ сайты}}) || rowspan="2" | [[Мағжан Жұмабаев ауданы]] || rowspan="2" | "Газета Вести" ЖШС || rowspan="2" | Булаев қ. |- | [[Вести]] |- | [[Тайынша таңы]] ({{URL|http://tainshatany.kz/|сайты}}) || rowspan="2" | [[Тайынша ауданы]] || "Тайынша - Таңы" ЖШС || rowspan="2" | Тайынша қ. |- | [[Тайыншинские вести]] ({{URL|https://tainsha-vesti.kz/|сайты}}) || "Тайынша - Информ" ЖШС |- | [[Нива (газет)|Нива]] || [[Тимирязев ауданы]] || "Целинная нива" ЖШС || Тимирязев а. |- | [[Парыз (газет)|Парыз]] || rowspan="2" | [[Шал ақын ауданы]] || rowspan="2" | "Редакция газеты Новатор" ЖШС || rowspan="2" | Сергеев қ. |- | [[Новатор (газет)|Новатор]] |} == [[Түркістан облысы]] == {| class="wikitable" ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі |- |[[Оңтүстік Қазақстан (газет)|Оңтүстік Қазақстан]] ({{URL|https://okg.kz/|сайты}}) || rowspan="3" | [[Түркістан облысы]] || "Оңтүстік Қазақстан" облыстық қоғамдық-саяси газеті редакциясы" ЖШС |- |[[Южный Казахстан]] ({{URL|https://yujanka.kz/|сайты}}) || "Южный Казахстан" облыстық қоғамдық-саяси газеті редакциясы" ЖШС |- |[[Жанубий Қозоғистон газеті|Жанубий Қозоғистон]] ({{URL|https://janubiy.kz/|сайты}}) || "Жанубий Қозоғистон" облыстық қоғамдық-саяси газеті редакциясы" ЖШС |} {| class="wikitable" |+ Жекеменшік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | [[Алғабас газеті|Алғабас]] || [[Бәйдібек ауданы]]|| "Alģabas" газеті" ЖШС || Шаян а. |- | [[Жаңа Жетісай]] ({{URL|https://www.zhetysai.kz/|сайты}}) || [[Жетісай ауданы]]|| "Жетісай" аудандық газеті" ЖШС || Жетісай қ. |- | [[Келес келбеті]] || [[Келес ауданы]]|| "Келес келбеті" саяси газеті" ЖШС || Абай а. |- | [[Қазығұрт тынысы]]|| [[Қазығұрт ауданы]] || "Қазығұрт тынысы" газеті" ЖШС || Қазығұрт а. |- | [[Мақтаарал газеті|Мақтаарал]] ({{URL|https://maqtaaral.info/|сайты}}) || [[Мақтаарал ауданы]] || "Мырзашөл" Мақтаарал аудандық газеті" ЖШС || Мырзакент к. |- | [[Ордабасы Оттары|Ордабасы оттары]] ({{URL|https://ordabasy-ottary.kz/|сайты}}) || [[Ордабасы ауданы]] || "Ордабасы оттары" газеті" ЖШС |- | [[Отырар алқабы газеті|Отырар алқабы]] || rowspan="2" | [[Отырар ауданы]]|| "Отырар алқабы" газеті" ЖШС || rowspan="2" | Шәуілдір а. |- | [[Отырар өркениеті]] || Жеке кәсіпкер "К. Маханбетов" |- | [[Мәртөбе газеті|Мәртөбе]] || rowspan="3" | [[Сайрам ауданы]] || rowspan="3" | "Исфиджаб" ЖШС || rowspan="3" | Ақсу а. |- | [[Пульс Сайрама]] |- |[[Сайрам садоси]] |- | [[Сарыағаш (газет)|Сарыағаш]] || [[Сарыағаш ауданы]]|| "Сарыағаш ауданының "Сарыағаш" қоғамдық-саяси газеті" ЖШС || Сарыағаш қ. |- | [[Созақ үні]] ||[[Созақ ауданы]] || "Созақ аудандық "Созақ үні" газеті редакциясы" ЖШС || Шолаққорған а. |- | [[Төлеби туы]] || [[Төле би ауданы]] || "Төлеби туы kz" қоғамдық-саяси газетінің редакциясы" ЖШС || Леңгір қ. |- | [[Шамшырақ (газет, Түлкібас ауданы)|Шамшырақ]] || [[Түлкібас ауданы]] || "Шамшырақ" Түлкібас қоғамдық-саяси газеті" ЖШС || Т.Рысқұлов а. |- | [[Өскен өңір (Шардара ауданы)|Өскен өңір]] ({{URL|https://oskenonir.kz/|сайты}}) || rowspan="2" | [[Шардара ауданы]] || "Өскен өңір" Шардара аудандық газеті" ЖШС || rowspan="2" | Шардара қ. |- | [[Шартарап-Шарайна]] ({{URL|https://shartarap-sharayna.kz/ сайты}}) || "Нұр-МБК" өндірістік кооперативі |- | [[Арыс ақиқаты]] || [[Арыс]] қаласы || "Арыс ақиқаты" газетінің редакциясы" ЖШС || Арыс қ. |- | [[Кентау шұғыласы]] ({{URL|http://kentauinfo.kz/ сайты}}) || [[Кентау]] қаласы || "Кентау" - "Кентау шұғыласы" қалалық газеттердің редакциясы" ЖШС || Кентау қ. |- | [[Түркістан газеті|Түркістан]] ({{URL|https://yassy-tur.kz/ сайты}}, {{URL|http://yassy.kz/ ақпарат агенттігі}}) || rowspan="2" | [[Түркістан (қала)|Түркістан]] қаласы || rowspan="3" | "Түркістан Медиа" ЖШС || rowspan="3" | Түркістан қ. |- | [[Туркистон]] |- | [[Сауран (газет)|Сауран]] || [[Сауран ауданы]] |} == [[Ұлытау облысы]] == {| class="wikitable" |+ Жекеменшік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | [[Сарыарқа (газет, Жезқазған)|Сарыарқа]] ({{URL|https://www.saryarqa.info/|сайты}}) || rowspan="3" | [[Ұлытау облысы]] || "Сарыарқа газеті редакциясы" ЖШС || rowspan="3" | Жезқазған қ. |- | [[Жезказганский вестник]] ({{URL|https://news20.kz/ сайты}}) || "ЖезМедиа-Пресс" ЖШС |- | [[Мысты өңір]] ({{URL|https://mysty-onir.kz/ сайты}}) || "Мысты Өңір" газет редакциясы" ЖШС |- | [[Қазыналы өңір]] ({{URL|https://qarajalnews.kz/|сайты}}) ||[[Қаражал (қала)|Қаражал]] қаласы || "Қазыналы өңір" газеті редакциясы ЖШС || Қаражал қ. |- | [[Шарайна]] ({{URL|https://sharayna.kz/|сайты}}) ||rowspan="2" | [[Сәтбаев (қала)|Сәтбаев]] қаласы || "Сәтбаев қалалық "Шарайна" газетінің редакциясы" ЖШС || rowspan="2" | Сәтбаев қ. |- | [[Аймақ ақшамы]] ({{URL|https://aimaqaqshamy.kz/ сайты}}) || Жеке кәсіпкер "Дастанов А." |- | [[Жаңаарқа (газет))|Жаңаарқа]] ({{URL|https://janaarqa.kz/|сайты}}) || [[Жаңаарқа ауданы]]|| "Жаңаарқа" газет редакциясы" ЖШС || Жаңаарқа к. |- | [[Ұлытау (газет)|Ұлытау]] ({{URL|https://ulytaunews.kz/ сайты}}) || [[Ұлытау ауданы]]|| "Ұлытау аудандық "Ұлытау" газетінің редакциясы" ЖШС || Ұлытау а. |} == [[Шығыс Қазақстан облысы]] == {| class="wikitable" |+ Мемлекеттік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі |- | [[Дидар (газет)|Дидар]] ({{URL|https://didar-gazeti.kz/|сайты}}) || rowspan="2" | [[Шығыс Қазақстан облысы]] || rowspan="4" | "ALTAI-NEWS" медиа-орталығы" ЖШС ({{URL|https://altainews.kz/kz/|ақпарат порталы}}) |- | [[Рудный Алтай]] ({{URL|https://rudnyi-altai.kz/|сайты}}) |- | [[Пульс Алтая|Пульс Алтая — Алтай тынысы]] || [[Алтай ауданы]] |- | [[Арайлы Катонқарағай]] || [[Катонқарағай ауданы]] |- | [[Огни Прииртышья|Ертіс алауы — Огни Прииртышья]] || [[Глубокое ауданы]] || "Ертіс алауы - Огни Прииртышья" ЖШС |} {| class="wikitable" |+ Жекеменшік газеттер ! Атауы !! Таралу аумағы !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | [[Мой край]] ({{URL|https://moy-krai.kz/ сайты}}) || [[Шығыс Қазақстан облысы]] || rowspan="4" | "Издательский дом "Регион" ЖШС || rowspan="2" | Өскемен қ. |- | [[Мой город]] ({{URL|https://moy-gorod.kz/ сайты}}) || [[Өскемен]] қаласы |- | [[Мой город Риддер]] ({{URL|https://moy-gorod-ridder.kz/ сайты}}) || [[Риддер]] қаласы || Риддер қ. |- | [[Мой город Зыряновск]] || [[Алтай (қала)|Алтай]] қаласы || Алтай қ. |- | [[Устинка плюс]] ({{URL|https://ustinka.kz/ сайты}}) || [[Шығыс Қазақстан облысы]] || "Асылсу" ЖШС || Өскемен қ. |- | [[Достық (газет)|Достық]] || [[Зайсан ауданы]] || "Зайсан аудандық "Достық" газеті редакциясы" ЖШС || Зайсан қ. |- | [[Күршім жаршысы]] || [[Күршім ауданы]] || Жеке кәсіпкер "Заңғар _Медиа" || Күршім а. |- | [[Самар тынысы]]|| [[Самар ауданы]] || "Шығыс Ақпарат" ЖШС || Самар а. |- | [[Тұғырлы Тарбағатай]]|| [[Тарбағатай ауданы]] || "ALTAI MEDIA" ЖШС || Ақжар а. |- | [[Ұлан айнасы]] ({{URL|https://ulan-ainasy.kz/ сайты}}) || [[Ұлан ауданы]] || Жеке кәсіпкер "Ұлан таңы" || Қайсенов к. |- | [[Шемонаиха тынысы]] || rowspan="3" | [[Шемонаиха ауданы]] || Жеке кәсіпкер "Есенбекова Г.Қ." || rowspan="3" | Шемонаиха қ. |- | [[ЛЗ Сегодня]] || "ЛИТЕРА LTD" ЖШС |- | [[Уба-Информ]] || "ЭВИАЛ" ЖШС |- | [[Лениногорская правда]] || [[Риддер]] қаласы || "Лениногор шындығы" газеті" ЖШС || Риддер қ. |} == Қосымша ақпарат == {{Notelist}} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қазақстан газеттері]] [[Санат:Қазақстан бойынша тізімдер]] arp1vcbcf8hmtgidjccz104i7r5tkl5 Рауан (газет) 0 609688 3391043 3153073 2024-10-15T20:43:04Z 1nter pares 146705 3391043 wikitext text/x-wiki {{Газет |атауы = Рауан |шынайы атауы = |сурет = Рауан-1.jpg|250px |сурет атауы = |түрі = |форматы = [[A3]] |құрылғаны = [[1 шілде]] [[1985 жыл]] |басылымның аяқталуы = |бағасы = |иелері = «Маңғыстау-Медиа» ЖШС |баспашы = |редакторы = |бас редакторы = [[Беркімбай Гарабаев]] |штаты = |саяси = |тілі = [[Қазақ тілі|қазақша]] |мерзімділік = |көлемі = |тиражы = 1 171 дана |бас кеңсесі = |ISSN = |веб-сайты = http://www.mangystaumedia.kz/ }} '''Рауан''' – [[Бейнеу ауданы|Бейнеу аудандық]] газеті. == Тарихы == [[1985 жыл]]ы [[1 шілде]]де Бейнеу аудандық газетінің ең алғашқы саны жарыққа шықты. Газет алғашқы ашылған кезде «Ленин жолы» аталды. Бас редактор ақын [[Айтуар Өтегенов]]. Бұрын көршілес Жылыой ауданындағы газетте еңбек еткен тәжірибелі журналист, жоғарғы партия мектебін бітіріп келгеннен кейін Бейнеу ауданындағы жаңа газетті басқару қызметіне тағайындалыпты. Ал редактордың орынбасары [[Хабидолла Махутов]] облыстық «Коммунистік жол» газетінің Бейнеу ауданы бойынша меншікті тілшісі болып қызмет істеген, сатирик журналист. Жауапты хатшы [[Шетпе]]де тұратын өлкеміздің мықты қаламгері, сазгер [[Талғат Атшыбаев]], одан кейін [[Қыдырбай Тұрмағанбетов]], кейін [[Бірғали Байекеев]] болды. Экономика бөлімінің меңгерушісі [[Серік Рзаев]], әлеуметтік сала-еңбекші хаттар бөлімінің меңгерушісі болып [[Айнахан Есетова]], ал осы екі бөлімнің тілшілері [[Сансызбай Естеков]] пен [[Сали Адай]], радио хабарларын жүргізетін тілші [[Сатыбалды Қадіров]], фототілші [[Жүсіпбай Жұмағалиев]], есепші [[Рысты Қуанспекова]], хатшы [[Базаргүл Қонысова]], хат тасушы техникалық қызметкер [[Айсұлу Мұханова]], жүргізуші [[Дат Дүйсалиев]], жауапты шығарушы [[Роза Тумышова]] барлығы 14–15 адамнан тұратын шағын ұжым бір үйдің адамындай, бір кісінің баласындай еді. Газет жанынан [[Қашаған Күржіманұлы]] атындағы әдеби бірлестік ашылып, оған [[Уәйіс Қайралапов]], [[Әбдібек Жаманбаев]], [[Қаржаубай Жылқыбаев]] секілді үлкен ағалар да, [[Сабыр Адай]], [[Бақытжан Қосбармақов]], [[Сағындық Рзахметов]], [[Рахат Қосбармақов]], [[Нұрмұхамбет Боранбаев]] секілді жас ақындар да мүше болды және олардың күн құрғатпай іздеп келетін орыны аудандық газеттің редакциясы еді. [[1990 жыл]]ы газеттің «Ленин жолы» атауы өзгеретін болды. Оның бір себебі сол кезде біздің облысымыз таратылып, Атырау облысының құрамына кірді. [[Атырау облысы]]ның бір ауданының газеті «Ленин жолы» аталады екен. Сол себепті ат өзгерту кейін ашылған біздің газетіміздің үлесіне тиіпті. «Рауан» атауын ұсынған газет авторларының бірі, домбырашы ұстаз [[Әжіғали Ағысбаев]] болатын. Сөйтіп 5 жыл бойы «Ленин жолы» атауымен шыққан газет 1990 жылдың бірінші шілдесінен бастап «Рауан» болып қалың оқырманға жол тартты. [[2003 жыл]]ы «Рауан» газеті редакциясы» мемлекеттік коммуналдық кәсіпорны болып құрылды. Әр кезеңдерде орын алған қиындықтарға қарамай редактор Сали Адай, журналистер [[Кәрісбай Әділ]], [[Гүлзира Ботабаева]], фото тілші Беркімбай Гарабаев, газеттің дизайнері [[Тұрым Қойлыбаев]] газет шығарудың «ыстығына күйіп, суығына тоңды». «Рауан» газеті [[2013 жыл]]ы «Маңғыстау-Медиа» ЖШС-ның құрамына еніп, қызметін жалғастырып келеді. == Сыртқы сілтемелер == * [https://mangystaumedia.kz/rauan-gazeti/ Рауан газеті туралы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181104130302/https://mangystaumedia.kz/rauan-gazeti/ |date=2018-11-04 }} [[Санат:Маңғыстау облысы газеттері]] [[Санат:Қазақ тілді газеттер]] i7a40k72tqg4a4jqcw82fw18m1uscod Әлия (ән) 0 616354 3391100 2845938 2024-10-16T06:40:57Z 1nter pares 146705 «[[Санат:Қазақ әндері|Қазақ әндері]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) 3391100 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=ақпан 2019}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> «Әлия» әні – қазақтың «100 әні» тізіміне енген әуендердің бірі. Бұл ән – сұлулық пен қайсарлықтың белгісіне айналған ән. «Әлия» - қазақ қызының асқан қайсарлығын, өжет мінезін көрсеткен ән. Әрбәр тыңдаушының жүрегін тебірентіп және әрбірі көзіне жас алары анық. Ұлы Отан соғысында жауқазын ғұмыры қиылған қазақтың батыр қызы Әлия Молдағұлова (1925-1944) рухына арнап көше аты да берілді, ескеркіш те қойылды, өлең де жазылды. Ал қаһарман қызға жасалған тағызымдардың ішіндегі ең ерекшесі Сейдолла Бәйтерековтың «Әлия» әні еді. ===Тарихы:=== «Әлия» әні дүниеге 1975 жылы келген екен. Көзі тірісінде сазгер былай деген екен: «Ән ойымда біраз жүрді. Күрделі әуен жадымды баурай жөнелді. Басында ыңылдап қана жүрдім. Бірде Бәкір Тәжібаевтың жыр жинағын қолыма алып, аша бергенім мұң екен, көзіме ақынның Әлия Молдағұловаға арналған өлең жолдары түсті. Жадымда жүрген әуенге салып едім, құйып қойғандай дәл келді. Бұл ән арнау емес, бұл ән - жоқтау. Балғын қыздың ерлігін ұлықтау, ел жадында қалдыру үшін осындай ән қажет-ақ». Біреуі біліп, бірі білмес, Сейдолла Бәйтерековтың алғашқы нұсқасында "Әлия" деп айтылатын жерінде мүлдем басқа әуен болушы еді. Алайда композитор, қазақтан шыққан тұңғыш саксафонист Еркін Слетдинов сол жерін дұрыстап, құлағымызда қалған, бәрімізге таныс әуенмен өзгертті. Композитордың айтуынша, бұл жерде бұндай қатты дыбыстың шығуы мүлдем керек жоқ. Дайын ән жас әнші Нағима Есқалиеваға ұсынылады. Алайда, ән кеңінен сол кезде 17 жасар әнші Роза Рымбаеваның орындауында танылды. 1976 жылы «Золотой Орфей» байқауында ән шырқалып, бірінші орынды иеленді. Мәскеуліктер «Әлия» әнін «Ең үздік жыл әні» деп бағалап, марапаттаған болатын. «Әлия» әні арқылы жас әнші Роза Рымбаева көпшіліктің көзайымына айналып, өнер көгінде кеңінен қанат қағуына жол ашты. Сондай-ақ, «Әлия» әні көпшілікке сазгер Сейдолла Бәйтерековты де таныстырды. ===Әннің орындаушылары:=== Ән авторы белгілі композитор Сейдолла Бәйтерековтің жұбайы Ләззат Ақанова-Бәйтерекова Бәкір Тәжібаевтың сөзіне жазылған «Әлия» әнінің алғаш рет қалай орындалғанын әрі қалай әлемдік сахнаға жол тартқанын есіне алды. «''Әлия әнін қанша адам айтты. Бірақ Роза Рымбаеваның орындауындағы баллада сарыны ғана Әлия Молдағұлованың ерлігін паш ететін сияқты. Роза мен Әлияның образдары біте қайнасып кеткен сияқты көрінеді маған. Концерттердің бәрінде тыңдарман қауымның тұрып қол соғатыны да содан деп ойлаймын''», - деді Ләззат Аханова-Байтерекова. Атақты «Әлияны» үлкен сахнаға алып шығып, әлемге танытқан Роза Рымбаева екені рас. Бір қызығы оны ең алғаш басқа әнші орындаған екен. Ең алғашқы рет оны Нағима Есқалиева орындаған. 1977 жылы студенттер арасындағы ән байқауында «Жетіген» ансамблімен айтып шықты. Әлия әні Бәкір Тәжібаевқа «Песня года-1977» фестивалінің лауреаты атағын әперді. Бұл ән Сейдолла Бәйтерековтің, Роза Рымбаеваның да тағдыры іспеттес. Белгілі продюсер Мұрат Ирғалиев те өзінің естеліктерімен бөлісті. «''Мен сол кезде құрылыс отрядтары жастарының студенттік конкурсын әзірлеп жатқанмын. 1977 жыл болатын. Сол жылы Әлияны Нағима Есқалиева «Жетіген» ансамблінің сүйемелдеуімен айтты. Ал Розаның орындауында мен әнді Мәскеуде өткен «Песня года» фестивалінде тыңдадым. Роза Рымбаева Алматыға келген кезде қаланың көшелерінде клип түсіріп жатқан едік. Мен бұл әнді «Астана» байқауында филиппиндік әншіге бергем. Бұл конкурста 50 шетелдік әнші қазақ әндерін орындауы тиіс болатын. Филиппиндік Ладин Роксас «Әлияны» лирикалық жанрда орындап шықты. Ладиннің елінде әнді тыңдарман түсінуі үшін сөзін өзгерттік. Филиппин тіліндегі нұсқасында бір қыз гүлдер арасында жүгіріп жүреді. Сол кезде қара құстар келіп, айналаны өртей бастайды. Жаңағы қыз жер бетіндегі гүлдерді сақтап қалу үшін жанын береді. Әнде Әлияның аты сақталды. Мұндай интерпретацияда филиппиндік Әлия сол елде хитке айналды''», - деді Мұрат Ирғалиев. Әлияны елге танытқан Роза Қуанышқызы әннің өз тағдырына қалай әсер еткенін айтып берді. «''Негізі бұл әнді ең алғаш орындаған «Гүлдер» ансамблінің сүйемелдеуімен Тілектес Нұрмағамбетов болатын. Ол кісі өзінің аранжировкасымен өз тонында айтты. Ал менің нұсқамды өзімнің жолдасым Тасқын Оқапов дайындап берген болатын. Әннің әуені, көлемі басқаша болып шықты. Мен Әлияның арқасында танымал болдым. Әлия әнінің шыққанына 40 жылдан асып кетті''», - деді Роза Қуанышқызы. «Әлия» әні қазақтың алтын қорына енген әндердің бірі және ел есінде, жүрегінде сақталары анық. <ref> https://massaget.kz/layfstayl/madeniet/music/4047/ </ref> <ref> https://www.inform.kz/kz/aliya-anine-40-zhyl-ony-en-algash-kim-oryndagan_a3039290 </ref> [[Санат:Қазақ әндері]] 6bufi9qnrvi7448i0s8rsmwxj2n26z5 3391101 3391100 2024-10-16T06:41:41Z 1nter pares 146705 3391101 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=ақпан 2019}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> «Әлия» әні — қазақтың «100 әні» тізіміне енген әуендердің бірі. Бұл ән – сұлулық пен қайсарлықтың белгісіне айналған ән. «Әлия» - қазақ қызының асқан қайсарлығын, өжет мінезін көрсеткен ән. Әрбәр тыңдаушының жүрегін тебірентіп және әрбірі көзіне жас алары анық. Ұлы Отан соғысында жауқазын ғұмыры қиылған қазақтың батыр қызы Әлия Молдағұлова (1925-1944) рухына арнап көше аты да берілді, ескеркіш те қойылды, өлең де жазылды. Ал қаһарман қызға жасалған тағызымдардың ішіндегі ең ерекшесі Сейдолла Бәйтерековтың «Әлия» әні еді. ===Тарихы:=== «Әлия» әні дүниеге 1975 жылы келген екен. Көзі тірісінде сазгер былай деген екен: «Ән ойымда біраз жүрді. Күрделі әуен жадымды баурай жөнелді. Басында ыңылдап қана жүрдім. Бірде Бәкір Тәжібаевтың жыр жинағын қолыма алып, аша бергенім мұң екен, көзіме ақынның Әлия Молдағұловаға арналған өлең жолдары түсті. Жадымда жүрген әуенге салып едім, құйып қойғандай дәл келді. Бұл ән арнау емес, бұл ән - жоқтау. Балғын қыздың ерлігін ұлықтау, ел жадында қалдыру үшін осындай ән қажет-ақ». Біреуі біліп, бірі білмес, Сейдолла Бәйтерековтың алғашқы нұсқасында "Әлия" деп айтылатын жерінде мүлдем басқа әуен болушы еді. Алайда композитор, қазақтан шыққан тұңғыш саксафонист Еркін Слетдинов сол жерін дұрыстап, құлағымызда қалған, бәрімізге таныс әуенмен өзгертті. Композитордың айтуынша, бұл жерде бұндай қатты дыбыстың шығуы мүлдем керек жоқ. Дайын ән жас әнші Нағима Есқалиеваға ұсынылады. Алайда, ән кеңінен сол кезде 17 жасар әнші Роза Рымбаеваның орындауында танылды. 1976 жылы «Золотой Орфей» байқауында ән шырқалып, бірінші орынды иеленді. Мәскеуліктер «Әлия» әнін «Ең үздік жыл әні» деп бағалап, марапаттаған болатын. «Әлия» әні арқылы жас әнші Роза Рымбаева көпшіліктің көзайымына айналып, өнер көгінде кеңінен қанат қағуына жол ашты. Сондай-ақ, «Әлия» әні көпшілікке сазгер Сейдолла Бәйтерековты де таныстырды. ===Әннің орындаушылары:=== Ән авторы белгілі композитор Сейдолла Бәйтерековтің жұбайы Ләззат Ақанова-Бәйтерекова Бәкір Тәжібаевтың сөзіне жазылған «Әлия» әнінің алғаш рет қалай орындалғанын әрі қалай әлемдік сахнаға жол тартқанын есіне алды. «''Әлия әнін қанша адам айтты. Бірақ Роза Рымбаеваның орындауындағы баллада сарыны ғана Әлия Молдағұлованың ерлігін паш ететін сияқты. Роза мен Әлияның образдары біте қайнасып кеткен сияқты көрінеді маған. Концерттердің бәрінде тыңдарман қауымның тұрып қол соғатыны да содан деп ойлаймын''», - деді Ләззат Аханова-Байтерекова. Атақты «Әлияны» үлкен сахнаға алып шығып, әлемге танытқан Роза Рымбаева екені рас. Бір қызығы оны ең алғаш басқа әнші орындаған екен. Ең алғашқы рет оны Нағима Есқалиева орындаған. 1977 жылы студенттер арасындағы ән байқауында «Жетіген» ансамблімен айтып шықты. Әлия әні Бәкір Тәжібаевқа «Песня года-1977» фестивалінің лауреаты атағын әперді. Бұл ән Сейдолла Бәйтерековтің, Роза Рымбаеваның да тағдыры іспеттес. Белгілі продюсер Мұрат Ирғалиев те өзінің естеліктерімен бөлісті. «''Мен сол кезде құрылыс отрядтары жастарының студенттік конкурсын әзірлеп жатқанмын. 1977 жыл болатын. Сол жылы Әлияны Нағима Есқалиева «Жетіген» ансамблінің сүйемелдеуімен айтты. Ал Розаның орындауында мен әнді Мәскеуде өткен «Песня года» фестивалінде тыңдадым. Роза Рымбаева Алматыға келген кезде қаланың көшелерінде клип түсіріп жатқан едік. Мен бұл әнді «Астана» байқауында филиппиндік әншіге бергем. Бұл конкурста 50 шетелдік әнші қазақ әндерін орындауы тиіс болатын. Филиппиндік Ладин Роксас «Әлияны» лирикалық жанрда орындап шықты. Ладиннің елінде әнді тыңдарман түсінуі үшін сөзін өзгерттік. Филиппин тіліндегі нұсқасында бір қыз гүлдер арасында жүгіріп жүреді. Сол кезде қара құстар келіп, айналаны өртей бастайды. Жаңағы қыз жер бетіндегі гүлдерді сақтап қалу үшін жанын береді. Әнде Әлияның аты сақталды. Мұндай интерпретацияда филиппиндік Әлия сол елде хитке айналды''», - деді Мұрат Ирғалиев. Әлияны елге танытқан Роза Қуанышқызы әннің өз тағдырына қалай әсер еткенін айтып берді. «''Негізі бұл әнді ең алғаш орындаған «Гүлдер» ансамблінің сүйемелдеуімен Тілектес Нұрмағамбетов болатын. Ол кісі өзінің аранжировкасымен өз тонында айтты. Ал менің нұсқамды өзімнің жолдасым Тасқын Оқапов дайындап берген болатын. Әннің әуені, көлемі басқаша болып шықты. Мен Әлияның арқасында танымал болдым. Әлия әнінің шыққанына 40 жылдан асып кетті''», - деді Роза Қуанышқызы. «Әлия» әні қазақтың алтын қорына енген әндердің бірі және ел есінде, жүрегінде сақталары анық.<ref> https://massaget.kz/layfstayl/madeniet/music/4047/</ref><ref>https://www.inform.kz/kz/aliya-anine-40-zhyl-ony-en-algash-kim-oryndagan_a3039290 </ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Қазақ әндері]] lk4xuxc5n9om7qpv3lyc2hy868bl9kc Үлгі талқылауы:Қазақстан ауданы 11 641033 3390973 2768741 2024-10-15T17:31:57Z Talgautb 91847 /* сурет */ жаңа бөлім 3390973 wikitext text/x-wiki Изменили шаблон и все статьи по районам стали без нормальной карточке о районе--[[Қатысушы:Sibom|Sibom]] ([[Қатысушы талқылауы:Sibom|талқылауы]]) 00:28, 2020 ж. мамырдың 23 (+06) :{{@|Sibom}} Ничего подобного, я создал новый шаблон. Старый ''әкімшілік-бірлік-Қазақстан'' (который тоже когда-то я создал) предлагал удалить/заменить на этот новый. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 10:54, 2020 ж. мамырдың 26 (+06) *посмотрите первую статью, которая использует шаблон [[Бөкей ордасы ауданы]]. Параметры шаблонов разные поэтому так получается--[[Қатысушы:Sibom|Sibom]] ([[Қатысушы талқылауы:Sibom|талқылауы]]) 11:37, 2020 ж. мамырдың 26 (+06) == сурет == надо добавить, чтобы можно было добавлять картинки к шаблону примеры [[:en:Template:Infobox_settlement|1]] [[:ru:Шаблон:Административная_единица|2]] [[Қатысушы:Talgautb|Talgautb]] ([[Қатысушы талқылауы:Talgautb|талқылау]]) 22:31, 2024 ж. қазанның 15 (+05) jis682cawi2g6bn808pchqcplym58nz Қазақ мемлекеттігі 0 665725 3390980 3368242 2024-10-15T17:52:48Z Kasymbot 15834 /* Тағы да қараңыз: */ clean up, replaced: Қазақ хандығындағы биліктің жойылуы → Қазақстандағы хандық биліктің жойылуы using [[Project:AWB|AWB]] 3390980 wikitext text/x-wiki '''Қазақ мемлекеттігі''' — әр жылдарда қазіргі Қазақстан аумағында мекендеген [[мемлекет]]тер, тұтастай алғанда мемлекеттің қалыптасу кезеңдері. == Қазақстанның көне тарихы == === Сақтар (б.з.д. VIII-III ғғ.) === {{Толық мақала|Сақтар}} Қазақстандағы өмір сүрген тайпалардың ішінде аты-жөні жақсы сақталған тайпалардың бірі - [[сақтар]]. Археологиялық зерттерлеуге және жазба деректерге қарағанда б.з.б. VII-IV ғғ. сақ тайпалары [[Орта Азия]] және [[Қазақстан]] жерін мекендеген. Парсы жазба деректері бойынша, Орта Азия мен Қазақстан территориясында мекендейтін көшпелі тайпаларды жалпы атпен сақтар деп атаса, ал гректің атақты тарихшысы [[Геродот]] (б.з.б. V ғ.) сақтарды «азиялық скифтер» деп атаған.<ref>{{cite web|url=https://e-history.kz/kz/history-of-kazakhstan/show/8637/|title=Сақтардың тайпалық одақтары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> [[Сурет:PazyrikHorseman.JPG|нобай|солға|200px|Орта Азиядан шыққан сақ шабандозы, б.з.д. 300 ж.]] [[Сурет:Mapofsaks.jpg|thumb|оңға|300px|Сақтар мекендеген жерлер.]] Сақтар [[жылқы]] өсірген. Екі тұқымы болғаны анықталды, оның біреуі басы үлкен, аяғы жуан, денесі шомбал, жатаған жылқы, ал екіншісі шоқтығы биік бойшаң, сымбатты жылқы, оны қарулы жауынгерлер мінетін болған. Қой бағумен де айналысқан, олар қазақтың кәзіргі құйрықты қойлары тұқымына жақын болған. [[Түйе]] шаруашылығы да кең дамыды. Ал сиырдың көшпелі тіршілікке бейімделген мұндай тұқымының өзгеден айырмасы — өнімділігі төмен, тірілей салмағы аз, жемшөпті көп талғамайтын. Суықта сыр бермейтін, жүні қалың, тебін малы болды. Қыстау маңындағы [[егіншілік]] сақтарды астықпен қамтамасыз еткен. Олар [[тары]], [[арпа]], [[бидай]] еккен. Оңтүстік Сырдария алқабында сақтардың [[Шірік-Рабат]], [[Бәбіш Молда]], [[Баланды күмбезі|Баланды]] секілді қоңыстарында табылған. Сақ тайпалары арасында металл өндіру және оны өңдеу, әсіресе қола құюға байланысты кәсіпшіліктері дамыған. Б.э.д. 1 мыңжылдықта Қазақстан және Орта Азияны мекендеген сақ тайпалары темірден заттар жасауды меңгерді. [[Темір]] мен [[мыс]], [[қалайы]] мен [[қорғасын]], [[алтын]] мен [[күміс]] өндіру жоғары дәрежеде дамыған. Мәселен, Имантау кен орнында 3 млн. пұт мыс рудасы, ал Жезқазған мен Успенскіден 10 мың және 26 мың пұт руда өндірілген, сонда сол руданың көбісі сақтар заманында өндірілгені анықталды. Сақ зергерлері қоладан қанжарлар, оқ жебелері мен сүңгі ұштарын, аттың қайыс әбзелдерін, әшекейлер мен айна, қазандар мен құрбандық ыдыстарын жасаған.<ref>{{cite web|url=https://qazbrand.info/all/374/sa-tar/|title=Сақтар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> Сақтардың археологиялық ескерткіштерінің бірі – [[Бәбіш Молда]] қаласы. [[Шірік-Рабат]] – апасиактардың («су жағасын мекендеген сақтар») астанасы. Бұл қала қазіргі [[Қызылқұм (шөл)|Қызылқұм]] шөлінде, жерді алып жатқан төбеде орналасқан. Қаланың орнынан көптеген дуал, мұнара құрылыстар табылған. Алматы облысындағы [[Есік қорғаны]] – б. з. б. VIII-III ғғ. сақ моласы. Бұл молада әрі жауынгер, әрі малшы, әрі абыз адам жерленген. Ол алтын адам деп аталған. Онымен бірге қару-жарақ, басқа да шаруашылық құралдар көмілген.<ref>{{cite web|url=https://martebe.kz/sa-tar-olardy-o-amdy-rylymy-men-m-denieti/|title=Сақтар. Олардың қоғамдық құрылымы мен мәдениеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> === Массагеттер (б.з.д. VIII-III ғғ.) === {{Толық мақала|Массагеттер}} Массагеттерді қазіргі тарихшылар Орталық Азияның көшпелі тайпаларының одағы ретінде қабылдайды. Массагеттер [[сақтар]]дың тайпалық одағымен тығыз байланысты болды. Археология ғылымында осы тайпалардың мәдениетін жалпы «сако-массагет шеңберінің мәдениеті» деген атпен біріктіру дәстүрге айналған. Тілдік және мәдени жағынан массагеттер [[скифтер]]мен туыстас болды. Бұл тайпалық бірлестіктің сақтарға жақын орналасуын ескере отырып, оның қоныс аудару аумағын дәл анықтау мүмкін емес, бірақ сако-массагет шеңбері мәдениеттерінің негізгі таралу орталықтары Орталық және Шығыс аймақтары, [[Қазақстан]], [[Жетісу]], Арал аймағы және Памир болды. [[Сурет:Tomiris.jpg|нобай|оңға|300px|Томирис патшайым Кирдің басы алдында.]] Ежелгі деректерге сүйенсек, массагеттер [[Каспий теңізі|Каспийден]] [[Әмудария]] өзеніне дейін өмір сүрген. [[Геродот]] оларды батыл жауынгерлердің үлкен тайпасы ретінде сипаттайды. Оның айтуынша, массагеттер садақтармен, найзалармен және айбалталармен қаруланған, олар [[мыс]] пен [[алтын]]нан бұйымдар жасаған. Олардың негізгі кәсібі - [[мал шаруашылығы]] және [[балық аулау]] болған. Геродот көбінесе массагеттерді скифтермен салыстырады, олар ұқсас киім киіп, ұқсас өмір салтын ұстанған. Олардың жалғыз құдайы - күн. Олар жылқыларды күн үшін құрбандыққа шалған.<ref>{{cite web|url=https://xn--e1adcaacuhnujm.xn--p1ai/massagety.html|title=Жер тарихы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> Ежелгі дәуірде Орта Азия мен Қазақстан жерінде тайпа бірлестіктерінің ең күштісі массагеттер болды. Олар әрдайым көрші патшалықтармен қарым-қатынаста болып, жауласқанмен жағаласып, тойласқанымен табысып отырды. Көшпенді де еркін, ержүрек халықты табанына таптау үшін талай рет парсы, грек, қытай патшалары жорық жасаған. Жаулардың ешқайсысына да берілмей қайта өздеріне айықпас соққы беріп отырған. Скифтердің әйелдері де батыр, қайсарлықтарымен тарихта өз аттарын қалдырып отырды. Соның бірі, әйгілі әйел патшайым –[[Тұмар ханша|Томирис]]. Массагеттер патшасы Томирис өз кезегінде ешкім тоқтата алмаған парсы патшасы Кирге қатты соққы беріп, әскерін талқандап, өзін қолға түсіріп басын алады. Әлемнің жартысын жаулап алып, төрткүл дүниеге қаталдығымен, жойқын жаугершілігімен танымал болған Кир және одан кейінгі “жеңілмес” патшалар: Дари, Ескендір Зұлқайнар массагеттер даласына келгенде таулары шағылып, кері қайтып отырған. Қайсар-батырлықтың арқасында сақ-скиф, массагеттер кең байтақ Евразия даласын ешкімге бермей жайлап жатты.<ref>{{cite web|url=https://kitaphana.kz/refkaz/235-madeniettanu/3407-koshpendi-madeniet.html|title=Қазақстан аумағындағы ертедегі көшпенділер мәдениеті мен өнері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> === Қаңлылар (б.з.д. III ғ. - б.з. IV ғ.) === {{Толық мақала|Қаңлылар}} Б. з. б. II ғасырдың екінші жартысындағы «Халықтардың ұлы қоныс аударуы» деп аталып кеткен тарихи оқиғалардың нәтижесінде [[Орталық Азия]]да жаңа мемлекеттік бірлестіктер, соның ішінде [[Үйсін]], [[Янцай]], [[Қаңлы]] мемлекеттері қалыптасады. Қазіргі Қазақстан Республикасы аумағындағы жерлерде бірінші болып, б.з.б. IV ғасырдан бұрын біріккен Қаңлы мемлекеті болған.<ref>{{cite web|url=https://edq.kz/2022/04/22/%D2%9B%D0%B0%D2%A3%D0%BB%D1%8B-%D0%BC%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D0%B5%D1%82%D1%96-%D2%9B%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B-%D0%BC%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D0%B5%D1%82%D1%82%D1%96%D0%BB%D1%96/|title=Қаңлы мемлекеті – Қазақ мемлекеттілігінің негізі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> [[Сурет:Kangju tamga.png|thumb|солға|200px|Қаңлы тамгасы]] [[Сурет:Territory of the Kangju in 200 CE.jpg|нобай|оңға|300px|Қаңлы аумағы]] Тарихнаманың ауқымды болғанына қарамастан, қаңлылардың зерттелуі әлі де қанағаттандырмайды. Бұған жазбаша деректемелердің мейлінше шектеулілігі себеп болды, оның үстіне деректер үздік-создық және қарама-қайшы, мұның езі мәселенің әркелкі түсіндірілуін туғызады. Мемлекеттің аумағы ұланбайтақ жерді: [[Ташкент]] жазирасы мен [[Сырдария]], [[Жаңадария (ескі арна)|Жаңадария]], [[Қуаңдария]] алабының ежелгі арналарын және [[Жетісу]]дың онтүстік-батыс бөлігін қоса Оңтүстік Қазақстанды алып жатты. Ең құдіретті кезінде оған Сусе, Фумо, Юйни, Цзи, Юйцзянь сияқты бес «шағын иелік», сондай-ақ Янцай бағынды. Алайда олардың орналасуы даулы болып қалып отыр. Айтылған аймақта археологтар сол уақыттағы негізгі үш мәдениетті - қаңлы мәдениетіне баланатын Қауыншы, Отырар-Қаратау, Жетіасар мәдениетін атап көрсетеді. Осы мәдениеттерді 70—80-жылдары белсенді түрде өрістетілген зерттеу қаңлы тұрғындарының материалдық мәдениетінің сипаты, шаруашылығы, қоленері туралы деректерді едәуір толықтыра түседі. [[Қытай]]дың тарихи хроникалық деректерінің ерекшеліктері мынадай: тек соларға ғана қарап бұл мемлекеттің пайда болған уақытын, оның нақты шекарасын, астанасы Битянь қаласының қайда екенін, тәуелді бес иеліктің қалай орналасқанын және басқа да көптеген нәрселерді айқын анықтау мүмкін емес. Қаңлы мемлекеті мен оның иеліктерінің орналасу мәселелерінің тарихы И. Бичуриннен басталады, ол оның орналасқан жерін Сырдария өзенінің солтүстік жағындағы далалар деп белгілеген. «Шицзи» мәтініне «Давань туралы хикаяда» берген түсініктемесінде ол «Кангюй иелігі қазір қазақтың [[Ұлы жүз]]і мен [[Орта жүз]]і кешіп жүрген Сырдарияның солтүстік жағындағы далаларды алып жатыр» деп атап өткен. «Шицзиде» қаңлының орналасуы туралы былай делінген: «[[Қаңлы]] Даванның солтүстік-батысында шамамен алғанда 2000 ли жерде жатыр. Бұл — әдетте 20 000 әскері бар юечжиліктерге ұқсайтын көшпелі иелік. Кангюй Даваньмен шектес және күшінің аз болуына қарай оңтүстікте юечжилердің билігін, шығысында ғұндардың билігін таниды». Қаңлы мемлекеті б.з. IІІ ғасырынан бастап құлдырады. Соған байланысты Қаңлы мемлекетінің вассалы болған, қаңлы князьдары билеген оңтүстік өңірдегі қала-қыстақтық аймақтар дербес елге айнала бастады. Сондай-ақ, олардың тіршілік және тұрмыстық формасының ерекшеленуіне байланысты олардың рухани мәдениеті өзіндік даму үрдісіне түсті. Сонымен, қаңлының оңтүстігі мен солтүстігіндегі тұрғындардың этникалық ерекшеліктері айшықтала түсті. Ал қаңлының солтүстігінде көшпенді немесе жартылай көшпенді өмір сүрген тұрғындардың дамуы үйсіндерге жақындасу бағытында болды. Демек, әлеуметтік өндіріс тіршілік формасындағы айырмашылықтардың алшақтауы ел ішіндегі біртұтастықты әлсіретті. Соның салдарынан Қаңлы мемлекеті б.з. V ғасырында ыдырай бастады, VI ғасырда Түрік қағанатының құрамына қосылды.<ref>{{cite web|url=https://nauryz.ucoz.com/load/aza_sha_referattar/aza_stan_tarikhy/a_ly_memleketi/10-1-0-68|title=Қаңлы мемлекеті |author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> === Үйсіндер (б.з.д. III ғ.-б.з. III ғ.) === {{Толық мақала|Үйсін мемлекеті}} '''Үйсін мемлекеті''' - (б.з.д. VIIIғ - б.з. V ғасырда) [[Қазақстан]]ды мекендеген тайпаларда [[мемлекет]]тіктің алғашқы белгілері болды. [[Сурет:ZhangQianTravel.jpg|нобай|300px|right|Үйсіндер тұрған жер]] Бұлар сақтардың этномәдени мұрагерлері [[үйсіндер]] болатын. Қазақ мемлекеттігінің тағы бір қайнар көзі '''үйсіндер''' мемлекеті болып есептеледі. Үйсіндерде ежелгі өркениетке тән дамудың барлық белгілері байқалды. Бұл қалыпты даму белгілеріне мемлекеттік билік жүйесін, жазудың болғандығын, тұрақты әскерді, елшілік жоралғыларын және т.б. жатқызуға болады. Сақ дәуірінде болған малға, еңбек құралдарына және тұрмыс бұйымдарына деген жеке меншік үйсіндерде де кең қанат жайды. Қоғамның билеуші және бағынышты топтарға бөлінуі мейлінше айқын байқалды. Қоғам — ру ақсүйектері мен тәуелді ұсақ өндірушілер, жартылай тәуелді [[құл]]дарға бөлінді. Жерді жеке иеленумен қатар [[иерархия]]лық иелену түрі де дамыды (рулық, тайпалық, қауымдық). Ежелгі үйсіндерде әлеуметтік-экономикалық қатынастар өтпелі кезеңге тән сипатта болды. Дамудың мұндай ерекше түрінің болу себебі экономикалық кұрылысқа байланысты. Жартылай көшпелі және жартылай отырықшы үйсін коғамында өндірістің екі негізгі түрі болды: '''мал''' және '''жер'''. Мал түріндегі байлықтың жиналуы, мал-мүлік, жиһазға жеке меншіктің, тауар алмасудың дамуына әкелді. Әйтсе де көшпелі қоғам ерекшелігіне сай — әлеуметтік қатынастар аса ірі және шағын дәулетті мал иелерінің жеке меншік қатынастары түрінде дамыды. Рулық құрылыстың ыдырауы барысында туындаған таптық қатынастар құлиеленушілік сипатқа ие болды. Дегенмен ежелгі үйсін қоғамында құлдың еңбегін пайдалану өзіндік ерекше түрде дамыды; яғни, құл еңбегі өндірістің негізгі тірегіне айналған жоқ, ал құл иелену классикалық түрге жете алмады. Жазбаша және археологиялық деректерден ежелгі үйсін қоғамында б.з.д. II—I ғасырлардың өзінде-ақ жекелеген адамдардың қолында байлықтың шоғырланғандығы байқалды. Қытай деректерінде: "Үйсіндерде жылқы көп. Олардың ең бай адамдарында төрт-бес мың жылқы болады", — деп көрсетілген. Үйсін мемлекеті толассыз соғыстардан, ушыға түскен тақ таласы әсерінен әлсірей түсті. Нәтижесінде, үйсін жұрты VI ғасырдың орта шенінде құрылған Түрік қағандығының құрамына енді.<ref>{{cite web|url=https://temirtautynysy.kz/jsin-memleketi/|title=Үйсін мемлекеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> === Сарматтар (б.з.д. VII ғ.-б.з. IV ғ.) === {{Толық мақала|Сарматтар}} Сармат тайпалары [[Батыс Қазақстан аймағы]]нда өмір сүрген. Көне деректерде б.з.б. III ғасырдан бастап «Сармат» атауы кездеседі. Б.з.б. II ғасырда олар қазіргі Батыс Қазақстан жеріне еніп, [[Қара теңіз]]дің солтүстік аймақтарына дейін жеткен. Сарматтар [[Жайық]], [[Тобыл]] өзендерінің солтүстік сағаларынан [[Жем (өзен)|Жем өзені]] мен Солтүстік Каспий маңы құмдарына дейін, [[Мұғалжар тауы]]нан Дон өзеніне дейінгі орасан зор аумақты мекендеді. Сармат тайпалар одағына - роксоландар, [[аорсылар]], сирактар және [[аландар]] жатады. Сармат тайпалары жөнінде деректер грек, рим тарихшылары Диодордың, [[Геродот]]тың, Үлкен Плиний мен [[Полибий]]дің еңбектерінде кездеседі. Мәселен, грек тарихшысы Диодордың айтуы бойынша «Сарматтар скифтердің жеріне басып кіреді де, жер-суын иемденіп, халқын қырғынға ұшыратады» делінген. Дегенмен, жазба деректерде сармат тайпалары жөнінде мәліметтер өте аз. Геродот «сарматтарды әйелдер басқарған» деп жазса, қазба ескерткіштер де сармат қоғамында әйелдердің үстемдік құрғанын нақтылай түседі. Барлық көшпелі тайпаларға тән тұрғындар санының өсуі тіршілік ету аясын кеңейтуді қажет етті. Осындай жағдайда олар өз көршілері скифтерге қарағанда Алдыңғы Азия, Солтүстік Кавказ бен [[Парфия]]ға сәтті басқыншылық жорықтар жасаған. Б.з.б. I ғасырда Сармат тайпалар одағының бірі роксоландар сонау [[Мидия]] шекараларына дейін жетсе, кейіннен олардың ізін [[Арал теңізі]]нің солтүстігін мекендеген [[аландар]] басып өткен. [[Сурет:Sarmatian-8.jpg|нобай|солға|150px|Сармат]] [[Сурет:Gdańsk HotGS 03.jpg|нобай|оңға|200px|Атырау облысы Аралтөбе қорымынан табылған сармат көсемі]] Сарматтар жаулап алған елдердің саяси өміріне өз ықпалын жүргізіп отырды. Мәселен, роксоландар [[Понтий патшалығы|Понтия патшасы]] Митридатпен соғыста скифтерді жақтап, кейін Митридатпен одақтасып Римге қарсы соғысады. Жаулап алу барысында сармат тайпаларының бірі [[аорсылар]] римдіктерге көмектесіп, сирактарды талқандауға қатысқан. Ал сирактар ол кезде [[Боспор патшалығы]]ның одақтасы болатын. Алан тайпалары халықтардың ұлы қоныс аударуы кезінде ғұндарға қосылып, Испанияға дейін барды. Ғұндар Батыс Қазақстанды мекендей бастаған кезде сармат тайпалары олармен араласып, біріге бастады. Сарматтар иран тілді ел болған, алайда ғұндардың келуімен олар түркі тілінің ықпалына көшеді. Сарматтар жайлы жазба деректерге қарағанда жан-жақты, көлемді мәліметтерді негізінен археологиялық ескерткіштер береді. [[Сурет:Сарматский меч.2-1 вв. до н.э.jpg|нобай|солға|100px|Сармат қылышы]] '''Археологиялық ескерткіштері.''' Сарматтардың археологиялық ескерткіштеріне Сынтас, Целинный, [[Бесоба қорымы|Бесоба]], Ақжар, Лебедевка, Володарка, [[Аралтөбе (көне қорым)|Аралтөбе]] т.б. қорымдар жатады. Сармат ескерткіштері негізінен – қорымдар мен жекелеген [[обалар]]дан тұрған. Оларда диаметрі - 60 метр, биіктігі – 4 метрден астам обалар жиі кездеседі. Б.з.б VII ғасырға жататын Орал өңіріндегі Целинный ескерткішіне қазба жұмысын жүргізу барысында 100-ден астам оба табылды. Бұл обаларда мәйіттің басын батысқа қарата, дөңгелек қабір шұңқырға бірінің үстіне бірін шалқасынан жатқызып, екі деңгейде жерлеу тәсілімен қойған. Сармат ескерткіштерінің тағы бір жақсы зерттелгені [[Елек]] өзені бойындағы – Сынтас қорымы. Қорымдағы бөренелерден салынған шатыр тәрізді құрылыстың ішінен 3 сармат жауынгерінің денесі және аң бейнесімен безендірілген сүйек қасықтар табылды. Мұндағы айырмашылықтар, ерте сармат кезеңінде мәйіттің басын оңтүстікке қаратып жерлесе, орта кезеңде мәйітті қабірде қиғаштап жерледі, ал соңғы кезеңде мәйіттің басы солтүстікке қаратылып, шалқасынан жерленген. Сармат ескерткіштері арасындағы биіктігі 2 метрге жуық [[Бесоба қорымы|Бесоба]] бастарын оңтүстік-батысқа қаратып, жатқызған абыз әйелдер жерленген. Сонымен қатар Батыс Қазақстан облысы [[Шыңғырлау ауданы]] Лебедевка қорымынан басы солтүстікке қаратылып, шалқасынан жерленген бай сармат әйелінің қабірі табылды. Әйелдің жанына ыдыс-аяқ, қару-жарақ пен еңбек құралдары және табиғат құдайы Дионистің басы бейнеленген мыс құмыра қойылған. 1999 жылы Атырау облысындағы [[Жем (өзен)|Жем өзенінің]] сол жағалауына орналасқан б.з.б. II ғасырға жататын [[Аралтөбе (көне қорым)|Аралтөбе]] қорымындағы қабірлер зерттелді. Қабірден өте бай салтанатты киімдер кигізіліп, айрықша құрметпен жерленген сармат көсемі мен әйелінің қаңқасы табылды. Олармен бірге қабірдің ішіне 2 жылқы, қару-жарақ пен ыдыс-аяқ, темірден жасалып, алтын оқамен оралған және ежелгі ұзын құлақ екі иттің басымен безендірілген аса таяқтың сынығы қойылған. Табылған заттардың ішінде ең маңыздысы – гректер жасаған қола [[құмыра]] және қыш [[амфора]]. Сонымен қатар түрлі пішіндегі алтын жалтырауықтар табылды. Алтын жалтырауықпен негізінен көшпелі ақсүйектер мен патшаның салтанатты және жерлеу киімдері әшекейленген. Аралтөбе қорғанындағы сармат көсемі қазақ жерінен табылған екінші [[Атыраудың алтын адамы|алтын адам]] болып саналады.<ref>{{cite web|url=https://e-history.kz/media/scorm/189/115/text/text.htm|title=Сармат тайпасының қоныстануы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> === Ғұндар (370-469) === {{Толық мақала|Ғұндар мемлекеті}} Біздің заманымызға дейінгі 4-3 ғасырларда [[Қытай]]дың солтүстігі мен [[Орталық Азия]] жерін мекендеген тайпалық бірлестік ғұндар деп аталды. Олар көшпелі, жауынгер халық болған. Ғұндардың кезінде патриархалды-рулық қарым-қатынастық белгілері өте күшті болды. Ғұндар ішінара 24 [[ру]]ға бөлінген және әр рудың басында ағамандар тұрған. Сол уақытта ағамандар кеңесі мен халық жиналысы жұмыс істеген. [[Сурет:Hunnish - Bracelet - Walters 571082 - Detail Front.jpg|thumb|солға|150px|Алтыннан жасалған Ғұн білезігі]] Ғұндар ер азаматтардың барлығын қатардағы жауынгер деп саналған. Жазба деректерде ғұндар билеушісінің [[Тәңірқұт|шаньюй]] деп аталғаны көрсетілген. Елді шаньюй билесе, олардан кейін түменбасылар тұрған. Ғұн мемлекеті б.з.д. III ғасырда көшпенді ғұн тайпаларын біріктірген Мөде хан кезінде Еуразиядағы ең мықты мемлекет болды. Тарихи деректерде, б.з.д 209 жылы Мөде хан әкесін өлтіріп, таққа өзі отырған делінеді. Мөде хан билікке келгелі ғұндар қатты күшейіп, аумағын кеңейте бастайды. [[Сурет:Hsiung-nu-Empire.png|нобай|оңға|250px|Ғұндардың орналасуы]] Жазба деректерге сүйенсек, ғұндар біздің заманымызға дейін 188 жылы қытай императоры Гао-Диды бағындырып, содан хань династиясы ғұндарға салық төлеп тұруға мәжбүр болған. Тарихта жауынгер халық ретінде аты қалған ғұндар бұдан басқа [[юечжа]], ловфань, байянь, үйсін тағы да басқа тайпалардың жерін тартып алып, үстемдік еткен. Қытаймен ғұндар арасындағы соғыс 300 жылға созылды. Б.з.д III ғасырда Қытай мемлекеті ғұндардан қорғану үшін [[Ұлы Қытай қорғаны]]н сала бастады. Сол замандарда ғұндардың әскер басы 300-400 мыңға жететін. Олар [[Байкал]]дан [[Тибет]]ке, [[Шығыс Түркістан]]нан [[Хуанхэ]] өзеніне дейінгі жерді иелік етіп, мемлекет құрған. Алайда, ғұндардың билеушісі Мөде қайтыс болғаннан кейін елде өзара қақтығыс орын ала бастайды. Содан біздің заманымызға дейін 47 жылы Хулагу билігі кезінде ғұндар оңтүстік және солтүстік болып екіге бөлініп кетеді. Оңтүстік ғұндар Қытайға бодан болуға көнсе, солтүстік ғұндар орталық азия тайпаларымен одақтасып батысқа қоныс аударып, өз тәуелсіздіктерін сақтап қалады. [[Сурет:Klosz Gyorgy hun.jpg|нобай|солға|150px|Ғұн қазаны]] Дегенмен, Қытай үнемі қысым көрсете бергендіктен, ғұндар Тянь-Шань тауынан асып өтіп, қаңлы жеріне қоныстанады. Осылайша, кезінде ұзан-ғайыр жерді мекендеген ғұндар [[Орта Азия]] мен [[Қазақстан]]ға алғаш рет қоныс аударып келеді. Ал, біздің заманымыздың 1 ғасырында ғұндардың екінші рет қоныс аударуы болды. 93 жылы қытайлардан қысым көрген солтүстік ғұндар өз жерінен ығыстырылып, тағы да батысқа қарай көшуге мәжбүр болады. Осылайша, ғұндар қазақ жері арқылы батысқа жылжиды. Ал олардың Қазақстан аумағына келуіне байланысты қаңлы тайпалары түркі тілін үйрене бастайды. Ғұндар жалпы көшпелі [[мал шаруашылығы]]мен айналысқан тайпа. Олар әсіресе [[жылқы]] өсіріп, қой ұстаған. Оның ішінде асыл тұқымды жылқыларды қолда өсіріп, ат баптауды жетік меңгерген. Сонымен бірге,ғұндар аң аулап, отрықшылықпен айналысып, егін еккен. Ғұндар дәнді дақылдың ішінде [[тары]]ны көп өсірген. Ғұндар жауынгер ғана емес, сондай-ақ керемет қолөнер шебері болған. Оларда қолөнер мен бейнелеу өнері жоғары деңгейде дамыған. Соның арқасында көшпелі халық зергерлік өнердегі полихром стилін дүниеге әкеледі. Ғұндар өмір сүрген заманда сауда қатынасы мен қолөнер жақсы дамыды. Олар металдан, сүйек пен мүйізден, тас пен саздан, ағаштан, керамикадан бұйымдар жасап, [[қолөнер]]мен айналысқан. Сондай-ақ, ғұндар ат үсті ойындарының негізін салған тайпа ретінде тарихта қалды. Жауынгер тайпаның халқы көктәңіріне табынып, ата-бабасының рухына сиынған. Тіпті, өздерінің дәстүрлі құқық жүйесін де қалыптастырған. Ғұндар қоғамында мал мен жерді жеке меншік ретінде пайдалану, алым-салық, жазу-сызудың пайда болауы таптық қоғам мен мемлекеттің пайда болуын туғызды. Б.з. 1 мыңжылдығының басында ғұндар жергілікті тайпаларды бағындырып, [[Сырдария]] бойымен Арал өңіріне, орталық және батыс Қазақстан аймақтарына көшіп барады. Ал біздің заманымыздың 4 ғасырында Шығыс және Орталық Еуропа жеріне келеді. Сөйтіп, олар үш ғасыр уақыт ішінде [[Еуропа]] жеріне енеді.<ref>{{cite web|url=https://stan.kz/gundar-turaly-derekter/|title=Ғұндар туралы деректер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> === Жужандар (402-552) === {{Толық мақала|Жужан қағанаты}} Жүржан елі III ғасырдың соңында Үйсүн империясының Орта Азия аймағын басып алып өз билігін орнатты. Яғни, «аталарына тиесілі болған билікті қайтарып алды». Осылайша IV ғасырдың басында қазіргі [[Қазақстан]] мен [[Орта Азия]]да Жүржан мемлекеті (қытайша «жужан») пайда болды. Үйсүн империясы билеушілері қазіргі Шыңжан аймағында ғана өз биліктерін сақтап қалды және Солтүстік Қытай билігін де қолдарына алды. Олардың басты әскери күші табын тайпасы болған (қытайша «табгачи» немесе «тоба»). [[Сурет:Ruiruiguo Rouruan in 王会图, circa 650 CE.jpg|нобай|солға|150px|Руоран тайпасы өкілі]] [[Сурет:Rouran500.png|нобай|оңға|300px|Жужан Қағанаты б.з.д. 500 ж.]] Жүржандар (жужан) IV ғасырдың екінші жартысында (367 жылы) сол шығыс аймақты да жаулай бастады. Осы тұста «тоба мен жужандар соғысы» деген атауға ие тарихи оқиғалар орын алды. Ресейліктер тобгачтар мен жужандар сяньби халқынан, яғни маңғол тілділер деп бұрмалады. Қытайлық «Ляншу» дерегі мен «Наньши» дерегі жужандар хуньдарға туыс тайпа дейді, ал «Вэйшу» дерегі «жужандар суншу тайпасы» деп көрсетеді. Қытай жазбалары хуньдарды «сюнну» деп те атаған. Жужан-гунн заманында хұңзақ халқының абар тайпасы [[Кавказ]]ға орнықты (қазіргі [[Аварлар|авар ұлты]] солардан қалыптасты). Маңғыстаулық маңғы тайпасының бір тобы Закавказеге сол заманда барды, олардың екінші үлкен бөлігі қазіргі [[Моңғолия]] аймағын мекендеді. [[Шыңғысхан]] заманындағы маңғы тайпасы сол жужандар заманында [[Маңғыстау түбегі|Маңғыстау]]дан барған маңғы тайпасы болатын (Шыңғысхан заманында маңғыл тайпасында тайджут руы болды, ал ол адайжұрт атауының қытайша жазбаға түскен нұсқасы болатын). Жужан-гунндердің Кавказдағы әскері абар мен маңғы тайпалары, қазіргі Маңғолия аймағындағы әскері маңғы мен жергілікті теле (деле) тайпасы болғанын тарихи жазбалар растайды. Қол астындағы қидан-халхалар ықпалымен манжурлар «жужандық» түркілік тілін жоғалтты. Алайда, оларда қазақы белгілер әлі де бар деседі. Кейінгі IX-XI ғасырларда [[Қидан мемлекетінің тарихы|Қидан мемлекетін]] билеген сол манжур-жужандық династия. Оларды қытай дерегі «сяо» деп көрсетеді, дұрысы – «асұя» (Асылұя атауының қысқарған нұсқасы). Ал XVI ғасырда Қытайды басып алып, Манжур-Цинь империясын орнатқан ру «журжен» деп аталған. Олардың әскері қидан-халхалар болды, қазір маңғол санатындағы сол [[халхалар]] Маңғолияға XVI ғасырда ғана келіп орнықты. Оған дейін бұл аймақты тек [[қазақ]] тайпалары иеленді. Осы деректер жужандардың дұрыс атауы «жүржан» екенін, Шыңғысхан заманындағы «маңғыл» тайпасы Каспийден барған «маңғы» тайпасы екенін дәлелдейді (тайджут руы – адайжұрт, яғни адай руы). Шыңғысхан заманындағы маңғыл тайпасы мен қазіргі халха-маңғолдардың еш туыстық байланысы жоқ. Десе де, оларды билеген топтар өзара туыс және журжандық Асылұяның ұрпақтары болып табылады. Қытай дерегі қидандардың солтүстігінде татаб (татар) тайпасы отырғанын айтады. Олардың солтүстік шығысқа барғандары [[саха]] (якут-жахұт) халқын қалыптастырды, қалғаны – Шыңғысхан заманындағы татар тайпасы.<ref>{{cite web|url=https://abai.kz/post/72477|title=Асылұя - Еуразияны билеген династия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> === Эфталиттар (Ақ ғұндар) (?-565) === {{Толық мақала|Ақ ғұндар}} Эфталиттер – V-VI ғасырларда барлық [[Орталық Азия]] аймағын біріктіріп тұрған қуатты мемлекет. Қазіргі кездегі барлық заманауи ғылым мен баспа беттері эфталиттердің Орталық Азиядағы өте үлкен империяны құрған батыл көшпенді тайпа болғандығын растайды. Оның шекарасы [[Каспий теңізі]]нен [[Қашқар]]ға дейін және [[Арал теңізі]]нен [[Үндістан]]ға дейін созылып жатты.<ref>{{cite web|url=https://old.qazaqtv.com/kz/programms/viewArchive?id=21558|title=Эфталиттер түркі халықтарынан тараған ба?|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> [[Сурет:Hephthalite horseman on British Museum bowl 460-479 CE.jpg|нобай|солға|200px|Эфталиттік шабандоз (тостағандағы сурет)]] [[Сурет:Эфталитское государство.png|нобай|оңға|300px|Эфталит мемлекеті]] Жазбаша дереккөздердегі эфталиттер туралы мәліметтер өте көп; олар туралы латын, грек, сирия, армян, қытай, араб, орта және жаңа парсы дереккөздері, бұл жаңалықтардың көпшілігі Орта Азиядағы эфталиттердің үстемдік ету уақытына, V-VI ғасырларға жатады. Эфталиттердің пайда болу мәселесі өте күрделі. Дереккөздерде қарастырылып отырған кезеңдегі Орта Азияның көшпелі тайпаларына жататын бірнеше атаулар бар.Олардың ішіндегі ең маңыздылары -эфталиттер, хиониттер, кидариттер және [[ақ ғұндар]]. Бұл тайпалардың немесе халықтардың өзара, сондай-ақ кушандармен қарым-қатынасы әлі де айқын емес. Эфталиттер шығу тегі бойынша Орталық Азияның жергілікті көшпелі халқымен байланысты. Қытай дереккөздерінің мәліметінше, ол юэчжи тайпасынан шыққан. Эфталиттердің алғашқы қоныстанған жерлері, қытай дереккөздері бойынша Алтайдың оңтүстігінде және [[Хотан]]ның шығысында, яғни Юэчжи қонысының шығысында орналасқан. Рас, Қытай дереккөздері эфталиттердің пайда болуының басқа нұсқасына да сілтеме жасайды, оған сәйкес олар гаогу тайпасының, яғни [[ұйғырлар]]дың саласы болған, бірақ олардың тілі гаогу немесе түркі тілдеріне (яғни моңғол және түркі тілдеріне) ұқсамайтындығы айтылған. Сондықтан эфталиттер Шығыс Иран диалектілерінде сөйлейтін Шығыс [[массагет]] тайпаларының тобы болды деп болжауға болады. [[Сурет:HunCoinDerivedFromSassanianDesign5thCE.JPG|нобай|солға|200px|Эфталит монетасы]] Эфталиттердің әлеуметтік-экономикалық құрылымы туралы салыстырмалы түрде мәлімет аз. Қытай дереккөздері бойынша олар көшпенділер ретінде болған, эфталиттердің қалалары болмаған, олар шөпке бай жерлерде, киіз үйлерде өмір сүрді. Орталық Азияға кіру қарсаңында оларда [[алғашқы қауым]]дық жүйе болды. Олардың неке салты өте көне болды, халықтың қалың бұқарасы арасында [[полиандрия]] (көп күйеулілік) басым болды, бірнеше ағайындылардың бір әйелі болған. Әйелдің қанша күйеуі болғанын оның бас киіміндегі бұрыштар санынан білуге болады. Таптық жіктелу жерлеу рәсімдерінде де байқалады: [[Бай (ауқатты)|байлар]] тас жертөлеге жерленген, ал [[Кедейлік|кедейлер]] жерге көмілген. Алғашқы қауымдық жүйенің ыдырау кезеңінде танымал эфталиттер 20 және одан да көп адамнан тұратын отрядтарға ие болды, отрядтар көшбасшымен бірге тамақтанды, онымен шайқастарға қатысты, онымен бірдей олжа алу құқығына ие болды, ол қайтыс болған жағдайда олар онымен бірге жерленді. Көшпелі эфталиттер жүйесінде таптық қоғамның қалыптасу процесі олардың Орта Азияны жаулап алғаннан кейін едәуір жеделдеді. Эфталиттердің ішінде таптық қоғамның дамуы феодализация жолымен жүрді. Эфталит мемлекеті - Орта Азияның алғашқы ерте феодалдық бірлестігі болды.<ref>{{cite web|url=http://historic.ru/books/item/f00/s00/z0000017/st133.shtml|title=Азия даласының көшпенділері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> === Юебан (Иобан мемлекеті) (160-490) === Юебан - қазіргі Қазақстанның оңтүстігінің орталық бөлігіндегі хунну халқының ежелгі мемлекеті. Біздің заманымыздың 160-шы жылдары құрылған. Қытайдағы қазақ тарихына қатысты ежелгі жылнамаларда Қытай зерттеушілері синолог Го Шиляңның сөздігіне сүйеніп, бұл атауды Йұрпан (Юебан) деп алып отыр. Йұрпан елі туралы Қытай деректерінде: «Йұрпан елі Үйсіннің солтүстік батысында... Олардың арғы аталары ғұндардың Теріскей Ғұн тәңірқұтына қарасты ұлыстан еді. Хән әулетінің арбалы-аттылары Доу Шян қуа соққылап Теріскей ғұн [[тәңірқұт]]ын Жин-уей (Алтай) тауынан батысқа Қангуға (қаңғаларға) қарай асырғанда олардың еліне ілесе алмаған аш-арық адамдары Күсәннің солтүстік аймақтарын мекендеп қалды. Бұлар 200 мыңдай адам еді. Игілігіндегі жері мыңдаған ли келетін. Бұлардың тұрмыс салты және тілі қаңғылардікімен бірдей болды. Ал олардың адамдары өздерін хулардың қай-қайсысынан таза ұстайтын еді. Олар шаштарының ұзындығын қас сызығына дейін теңестіріп қиып, оның үстіне тортасы айырылған сарымай жағу арқылы жылтыратады. Әр күні үш мәрте жуынып ауыз шайқайды...». [[Сурет:Юебань.png|thumb|оңға|300px|Юебан шекарасы]] Қазақстандық зерттеуші Ю.А.Зуев Қытай жылнамаларын зерттеген [[Қытайтану|синологтардың]] еңбектеріне сүйене отырып, Йұрпан (ол бұл елді Юебань деп атайды) еліне қытайлық қолбасылардың тұтқиылдан және әртүрлі жолдармен шабуыл жасап, олардың [[Тәңірқұт|шаньюйін]] үш мың лиден астам жерге дейін қуғындап, киіз үйлерін өртеп, он адамды, яғни басшыларын жерге тірідей көміп, ханшасының қолына кісен салып, думанды айғай шумен кейін оралғандарын» жазады. Мұнан аңғаратынымыз, ежелгі Йұрпан (Юебан) елі қытайлықтардың ата жауы болған. [[Қытай]] сияқты үлкен елмен көрші болу оларға оңай тие қойған жоқ, олар Солтүстік Қытай мемлекеттерімен жауласып қана қоймай, елшілік қатынастар да орнатты. Тіптен олармен жужандарға қарсы әскери одақ құрып, келісімшарттар да жасады. Нығмет Мыңжан Иобан (Юебан) мемлекеті деп атайды. Оның түсіндіруінше «батысқа қарай босқан ғұндер алдымен үйсін жеріне келген, одан соң қаңлы еліне ауып барған. Осы барыста ғұндардың талай тайпасы үйсін елінде қалып қойған. Осы үйсін жерінде қалған ғұн тайпалары оңтүстік, солтүстік патшалықтары дәуірінде (V-VI ғасырларда) дамып, 200 мыңдай жан саны бар Иобан мемлекетін құрған. Бұл тарихи фактілер 200 мыңнан астам халқы бар, ұланбайтақ өңірге орналасқан Иобан мемлекетінің іргесін үйсін жерінде қалған ғұн тайпалары қалағандығын анықтайды. Иобан мемлекетінің географиялық орны жөнінде «Солтүстік патшалықтар тарихы, батыс өңір шежіресі, Иобан мемлекеті тарауында» былай дейді: «Иобан мемлекеті үйсіндердің батыс солтүстігінде 10 мың 930 шақырым жерде Күшардың солтүстігінде орналасқан». Осы екі елдің арасын асқар тау бөліп тұрған, бұл таудың оңтүстігінде Күшар елі, солтүстігінде Иобан елі. Күшар мен Иобанның арасындағы асқар тау [[Тянь-Шань]] тауы екендігі анық.<ref>{{cite web|url=https://anatili.kazgazeta.kz/news/55302|title=«Ана тілі» газеті, 14-қараша 2009 ж. Әлмерек абыз: кеше және бүгін|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> === Гаогюй (Телеуіттер) (480-540) === {{Толық мақала|Телеуіттер}} Гаогюй — Қытай тілінен аударғанда бұл «биік арбалар» деген мағынаны білдіреді. Бұл одаққа Сиейанто тайпасы кіреді. Сейанто тайпасы туралы мәліметтер аз, олар [[шаньюй]] Халатоу бастаған 350-ші жылдары Раная Ян мемлекетінің аумағына қоныс аударған 35 мың [[хунну]] отбасы туралы айтылады. Бұл тайпа екі тайпаның - сие мен янтоның бірігуі арқылы пайда болғандығы да белгілі. [[Сурет:Гаогюй.png|нобай|оңға|300px|Гаогюй шекарасы]] Ғасырдың соңында Ертісте Гаогюдің күшейгені соншалық, олардың билеушісі Афучжило мен оның ағасы Цюнки өз мемлекетінің құрылғанындығын жариялады. Шайқастар Гаогюй атты әскерінің мықтылығын көрсетеді, Моңғолияның солтүстік-батысы түгелдей дерлік оларға бағынады және олар шығыс Түркістандағы Тарим бассейні үстінен билік үшін жужандармен сәтті бәсекелеседі. Гаогюй бұрынғы сюзерендермен ғана емес, сонымен бірге Қытайдың [[Солтүстік вэй|Тоба-Вэй]] мемлекетімен және орта азиялық [[Ақ ғұндар|эфталиттермен]] де соғысады. Мұның бәрі VI ғасырдың басында Гаогюй одағы әлсіреп, қайтадан [[Жужан қағанаты|жужандарға]] бағыныштылығына әкеледі. Осы уақыттан бастап қытай шежірелерінің беттерінен "гаогюй" атауы жоғалып, "арба" сөзінің түркі баламасы - теле пайда болды. Бұл атаудың шығу тегі туралы мәселені Л.П.Потапов көтеріп, ол терминді "динлин" этнонимінен алады. XIX ғасырда Қытайдағы орыс рухани миссиясының басшысы Иакинф Бичурин де осындай көзқараста болды. Осыған байланысты С.Г.Кляшторныйдың «теле» терминінің «тегрег» сөзімен байланысы туралы тұжырымы әділірек: түрік тілінен - «арба», арбаның қарақалпақша атауы «телеген» сияқты естіледі, сондықтан орыс тіліндегі нұсқасы да -арба.<ref>{{cite web|url=https://eurasica.ru/articles/kypchak/sirskiy_kaganat_ot_hunnu_do_syeyanto/ |title=Сириск қағанаты. Хуннудан Сеянтоға дейін.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> '''Әдет-ғұрыптары:''' Олар көшпелі, далада жүреді, былғары киім киеді. Жужанжардан айырмашылығы көп спицалы биік дөңгелекті [[арба]]лармен ерекшеленеді. Қытайлықтардың пікірі бойынша гаогюйлер дөрекі, қатал болды, оларға патша өкіметі ұнамаған. Тума-туыстарымен тату-тәтті өмір сүреді, бір-біріне барлық жағынан көмектеседі. Шайқасқа түсер алдында сына түрінде кіріп, содан кейін шегініп, күрт бұрылып, қайтадан шабуылдайды. Күн күркіреген кезде олар қуанышты түрде айқайлап, белгілі бір жерден аспанға оқ жаудырады. Күзде олар құрбандыққа қошқар шалады және [[дұға]] оқиды, ер адамдар айнала атқа мінеді, содан кейін талдың бұтақтарын алып, үстіне [[қымыз]] құйып, сол жерге қояды. Жерлеу кезінде ер адамдар қабір қазып, оған қолында [[садақ]], белбеуде [[семсер]] және қолтық астына [[найза]]сы бар мәйітті қояды, бірақ қабірді көмбейді. Апаттар кезінде олар рухтарға жаппай дұға етіп, құрбандыққа қошқар шалады.<ref>{{cite web|url=https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1291775|title=Гаоцзюй|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> == Қазақстанның ерте және орта ғасырлардағы мемлекеттері == === Түрік қағанаты (552-603) === {{Толық мақала|Түрік қағанаты}} Қытай деректері бойынша түркілер алғашында Қытай шекарасының батысында, [[Алтай таулары]]ның етегінде өмір сүрді. Кейін түрік тайпаларының көсемі [[Бумын қаған|Бумынның]] басшылығымен иеліктерін [[Хуанхэ]] жағалауларына дейін кеңейтті. Қытай деректерінде түркілерге қатысты алғашқы мәліметтер 542 жылдан бастап кездеседі. Түркілер жужан қағанына салықты темір түрінде төлеген. Түркілер Алтайдан Хуанхэ жағалауларына дейін жеткен кезде Бумын ордасына 545 жылы Қытай елшілігі келеді. Осы сәттен бастап түркілер сол замандағы ірі мемлекеттердің бірі ретінде танылып, тарих сахнасына шығады. Қытай елімен бейбіт қарым-қатынас орнатқаннан кейін [[жужандар]]дың тепкісін көрген түркілер оларға қарсы бас көтере бастайды. Бумын қалың қолмен жужандарға шабуыл жасайды. 552 жылы жужандар әскері талқандалады. Бумын түркі елінің қағаны болып жарияланады. Орталық Азиядағы жаңа мемлекет — Түрік қағанаты осылай пайда болды. [[Сурет:Тюркский каганат.png|оңға|400px]] Түрік қағанаты [[Маньчжурия]]дан Босфорға және [[Сібір]]ден Парсыға ([[Иран]]) дейінгі жерді алып жатты. Осындай орасан зор аумақты бағындырып қана қоймай, оған иелік ету қажет еді. [[Қаған]]дар тек қолбасшы ғана емес, аса көрнекті билеушілер болды. Түрік қағанатында егіншілік пен қолөнер дамыды, түрлі діндер бір-бірімен үйлесім тапты. Қаған мемлекетті басқарды, жоғарғы сот міндетін атқарды, әскерге басшылық етті. Мемлекетті басқаруда тайпаның [[ақсүйек]] қауымына сүйенді. Әскери және азаматтық қызметтерді басқаратын шенеуніктер аппараты — [[ябғу]], [[шад]] т.б. құрылды. Билеуші әулеттің жасы жағынан ең үлкені қаған сайланды. Мұның өзі кәмелетке жетпеген ханзаданы таққа отырғызудан сақтап, елдің қауіпсіздігін қамтамасыз етті. Билік үнемі тәжірибелі адамдардың қолында болды. Ұлы қаған ордасы түркілердің байырғы қонысы — Алтайда орналасты. Түрік мемлекетінде қарапайым халық [[бодун]] (мемлекеттің қатардағы құрамы) аталды. Үстем тап, яғни «бектер» ақсүйектер билік тобын құрады. Қаған [[ашина]] руынан шыққан түркі еліндегі ақсүйек қауымының ең таңдаулы өкілі саналды. [[Сурет:Pınarbaşı 16.JPG|thumb|солға|200px|Қағанаттың негізін қалаушы Бум-қағанның мүсіні. Түркия]] Түркілердің шыққан тегі бір болғандықтан, олардың жерге және соғыстан түскен олжаға құқықтары бірдей еді. Қауым ішіндегі бірлік таптық қарама-қайшылықтарды болдырмады. Ғалымдар түркілер тарихын зерттей келе, қатардағы бодундардың қаған билігіне қарсы көтерілген бірде-бір оқиғасын кездестіре алмаған. Түркі қоғамының бірлігі берік еді. Соғыста ерлік көрсеткендерге қатардағы жауынгер немесе ақсүйек тобынан болсын «ер» (жауынгер) атағы берілді. Бектің ерлерден тұратын тұрақты жасағы құрылды. Тіпті ең кедей ердің өзі бектің алдында еркіндігін сақтап қалды. Түркі тайпалары өз мемлекетінің шегарасында бірігіп, жаңа түркі халықтарының қалыптасу ошағына айналды. Жаулап алғанға дейін бөлек жүрген тайпалар бейбіт өмірге көшіп, шаруашылығын дамытуға мүмкіндік алды. Түрік қағанатында дала тайпалары мен қала тұрғындары, [[будда]], [[Христиандық|христиан]] дінін ұстанғандар және [[тәңір]]ге табынушылар бейбіт өмір сүрді. VI ғасырдың соңы — VII ғасырдың басында Қытайдың күшеюі билік басындағы түркі әулетінің өз ішінде қырқыстың басталуымен және даладағы сұрапыл жұтпен тұспа-тұс келді. Мұның бәрі қағанатты дағдарысқа ұрындырды. Түркілердің қарсылығын әскери күшпен жеңе алмаған Қытай 603 жылы дипломатиялық жолмен қағанаттың ыдырауына қол жеткізді. Біртұтас мемлекет Батыс Түрік және Шығыс Түрік қағанаттарына бөлінді. Қағанат ыдырағанмен қуатты мемлекет болып қала берді.<ref>{{cite web|url=https://ikaz.info/vi-ix-gasyrlardagy-kazakstan/|title=Түрік қағанаты: құрылуы және қалыптасу тарихы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> === Батыс Түрік қағанаты (603-704) === {{Толық мақала|Батыс Түрік қағанаты}} Ұлы Түрік қағандығы (552-603) ыдырап, оның екіге бөлінуі нәтижесінде пайда болған ерте ортағасырлық түркілер мемлекетінің бірі – Батыс Түрік қағандығы (603-704). Ұлы Түрік қағандығында саяси-әлеуметтік қайшылықтардың шиеленісуі, оның дербестікке ұмтылған жеке бөліктерінде оқшалану үрдісінің күшеюі Шығыс және Батыс қағандықтардың құрылуына алып келді (603). Жылнамашылардың жазбаларында Батыс Түрік қағандығы негізінен бұрынғы үйсін жерлерінде құрылған, демек, оның аумағы ендік бағытта Қаратаудың шығыс баурайынан Жоңғарияға дейінгі жерді алып жатты. Қағанаттың негізгі этникалық-саяси ұйытқысы – «он тайпа» он оқ бодунның мекендеген жері де осы еді. Сонымен қатар, ол Түрік қағанатының [[Шығыс Түркістан]] мен [[Орта Азия]]дағы ([[Самарқан]], Маймург, Кеш, Нахшеб, Иштихан, Кушания, [[Бұхара]], Амуль және Андхой) отырықшы-егіншілік жұрттарындағы басып алған барлық жерлерінің мұрагері болды. Батыс түріктеріне тәуелді деген аты ғана болған [[Соғды]] мен Бұхарада да қағанның өкілдері болды.<ref>{{кітап|авторы= |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан тарихы |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Алматы |баспасы= |жыл=1996 |томы=1 |беттері=300 |барлық беті= |сериясы= |isbn= |тиражы= }}</ref> [[Сурет:Qianling Mausoleum, dignitary with braids.jpg|thumb|солға|200px|Батыс Түрік қағанының мүсіні]] Батыс Түрік қағандығының іргесін қалаған жоғарғы қаған – [[Бумын қаған|Бумын]]ның інісі Истеми (Естеми, Естемі) жабғу қаған болды. Истеми 552-553 жылдардан бастап батысқа жорық жасаған түрік әскерлерінің қолбасшысы еді. Ол осы жорығында Жоңғария мен Жетісу өңіріндегі және Сырдария алқабындағы түркі тілдес тайпалар мен ұлыстарды өзіне бағындырды. 558 жылы түріктер аварларды жеңіп, Еділ алабы мен Орал маңындағы бұлғар (болгар) мен өзге де түрік тайпаларын құрамына енгізді. [[Сурет:Батыс Түрік Қағанаты.png|оңға|350px]] Батыс Түрік қағандығының территориясы: [[Алтай тауы]]нан Тянь-Шань тауына дейін, шығыста Баркөлден бастап Батыста [[Арал теңізі]] мен [[Каспий теңізі]]не дейін созылған кең алқапты алып жатты. Осы ұлан-байтақ территорияны мекендеген түркі тілдес тайпалар: үйсін, қаңлы, дулат, түркеш, теле, басмыл, қыпшақ, оғыз, баһа (жайма) тағы басқа тайпалар Батыс Түрік қағандығының құрамына қосылды. Қағандық құрамына әр кезеңде [[қарлұқтар]], [[Енисей қырғыздары]], жікілдер (шығылдар), чомулдар, тухсилер тағы басқа тайпалар енді. Оның бас ордасы Шу өзенінің бойындағы [[Суяб]] қаласында (кәзіргі Тоқмақ қаласының маңы), жазғы ордасы Мыңбұлақта (кәзіргі Түркістанның маңы) болды. Жегу–жабғу қаған (610-618), [[Тон қаған|Тон-жабғу қаған]] (618-630) билік құрған кездерде қағандық қуатты елге айналды. Тохарыстан мен Кансуға (қәзіргі Ауғаныстан) жасалған жорықтарда қағандық шекарасы [[Үндістан]]ға дейін созылды. Тон-жабғу қағанының баласы Тырду–Шадтың ордасы Құндыздыда болды. Көшпелі түрік халқы 10 әскери – әкімшілік бөлікке («оққа») біріктірілді. Әрбір бөлік қолбасшысымен (шат), бір [[түмен]] (10 мың) атты әскер шығарды. 10 бөлік бес-бестен территориялық бірлестікке топтастырылды. [[Суяб]]тан шығысқа қарай Дулудың (Дулаттың) бес бөлігінің жері, батысқа қарай Нушибидің бес бөлігінің жері алып жатты.<ref>{{кітап|авторы= |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақ ССР. қысқаша энциклопедия |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны= |баспасы= |жыл= |томы=1 |беттері=90 |барлық беті= |сериясы= |isbn= |тиражы= }}</ref> Жетісу аймағында әскери-тайпалық ұйымдарды ондық санмен атау ежелгі үйсіндер кезінен немесе б.з.б III ғасырдан бастап әдетке айналған. Қарапайым халық «қара бодун», ал, әлеуметтік құрылымның ең төменгі сатысының тәуелді тобы «тат» деп аталған . Батыс Түрік қағандығында үй жұмыстарына жұмсалатын құлдар да болған. Бұлар көбінесе соғыс тұтқындары еді. Батыс Түрік қағандығындағы шаруашылықтың басым саласы көшпелі [[мал шаруашылығы]] еді, сонымен бірге, [[Іле]], [[Шу]], [[Талас (өзен)|Талас]] өзендерінің алқаптарында, Алатаудың баурайында егіншілік алқаптары да болды. Олар көбіне [[тары]] мен бидай екті, халықтың бір бөлігі бақшашылықпен шұғылданып, жеміс-жидек, жүзім өсірді. Көшпелі мал шаруашылығымен шұғылданған тайпалар арасында патриархалдық қатынас үстем орында болды. Ал, отырықшы-егінші аудандарда феодалдық қатынас қалыптасты.<ref>{{кітап|авторы=Н.Мыңжан |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақтың қысқаша тарихы |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Алматы |баспасы= |жыл=1994 |томы= |беттері=113 |барлық беті= |сериясы= |isbn= |тиражы= }}</ref> Түркілердің басты қатынас көлігі [[жылқы]] болды. Сондықтан олар ат әбзелдерінің жақсы жасалуына ерекше көңіл бөлген. Мал ұстауға арқан, көген, желі, бұйда, шылбыр, құрық сияқты құралдарды пайдаланған. Оның халқы Көк Тәңірге, [[Ұмай ана]]ға, Жер Анаға, Су Анаға табынды. Халқының құрамы алуан түрлі тайпалардан тұрған қағандықта 630 жылдардан бастап, билік үшін талас-тартыстар басталып, Батыс Түрік қағандығының екі тайпалар одағы -дулу мен [[нушиби]] арасындағы тайпалық соғысқа әкеліп соқты. Олар 634 жылы [[Сырдария]]дан батысқа қарай созылған – иеліктерінен айырылды.<ref>{{кітап|авторы= |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақ Совет энциклопедиясы |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны= |баспасы= |жыл= |томы=1 |беттері=232 |барлық беті= |сериясы= |isbn= |тиражы= }}</ref> Батыс Түрік қағанатының әлсіреген жағдайын біржола пайдаланып қалуды ойлаған [[Қытай]] мемлекеті 659 жылы Жетісуға басып кіреді. Қағандық өзінің тәуелсіздігінен айырылды. Батыс Түрік қағандығын құраған тайпалар кейіннен [[қазақ]] халқының, өзге де түркі халықтарының құрамына енді, негізін қалады.<ref>{{cite web|url=https://ortalyq.kz/220820200015-2/|title=Батыс Түрік қағандығы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> === Түргеш қағанаты (704-756) === {{Толық мақала|Түргеш қағанаты}} Түрік тектес түргеш тайпалары VI-ғасырда [[Тянь-Шань]] таулы аймақтарын мекендеген, ал VII-ғасырда Жетісудың орталық аймақтарын қоныс еткен. Олар өзінен бүрынғы өмір сүрген Батыс түрік қағанаты құрамындағы халқы көп тайпалардың бірі болған. Түргеш тайпалары жөніндегі алғашқы мәліметтер [[Күлтегін ескерткіші]]нде және Қытай жазба деректерінде кездеседі. Ал түргештердің жеке қағандық болып құрылуы туралы дерек [[Тоныкөк жазба ескерткіші|«Тоныкөк» жазуында]] айтылған. Түргеш қағанаты халқының этникалық қүрамы негізінен сары және қара түргеш тайпаларынан тұрған. Жазба деректердің керсетуі бойынша олар [[Шу (өзен)|Шу]], [[Талас (өзен)|Талас]], Іле бойларын жайлаған. Шу бойындағы түргештер сары, ал Талас аймағындағы түргештер қара түргештер деп аталған. [[Сурет:Тюркешский каганат.png|оңға|300px]] Түргеш қағанаты 704-756 жылдар аралығында өмір сүрді. Бұл кезде Жетісу аймағында араб басқыншыларына қарсы күрес жүріп жатқан болатын. Жетісуда Түргеш қағанаты билеушілерінің негізін қалаушы Үшелік-қаған. Оның билік жүргізген кезі - 699-706 жылдар. Ол Жетісудан Батыс түрік билеушісі Бөрішадты қуып, [[Ташкент]]тен [[Турфан мемлекеті|Турфанға]] және Бесбалыққа дейін өзінің өкіметін орнатты. Оның басты саяси орталығы - Шу өзені бойындағы [[Суяб]] қаласы. Екінші орталығы - Іле өзені бойымдағы Күнгүт қаласы. [[Үшлік қаған|Үшелік]] елді 20 ұлысқа /бөлікке/ бөліп, олардың әр қайсысында 7 мыңнан әскер ұстады. 705 жылы арабтар шабуыл жасап, Әмударияның шығысындағы [[Мәуереннаһр|Мәуеренахрды]] жаулап алуға кірісті. Хорасанды билеуші Күтеиб-ибн-Мүсілім Балхы жерін басып алып, Бұхараға аттанады. Осындай қиын кезенде түргештер [[Соғды]] /Согдиана/ еліне көмекке келеді, онымен бірігіп Күтеибке тойтарыс береді. 709 жылы Күтеиб Мәуеренахрға қайтадан жорық ұйымдастырады. Ол Согдиана патшасы Тархунды алдап, оны түріктердің көмегінен бастартуға мәжбүр етеді, сөйтіп [[Бұхара]]ны басып алады Түргеш қағанатында [[Үшлік қаған|Үшелік]] өлгеннен кейін билік оның баласы [[Сақал қаған]]ға көшті. Оның ел билеген кезі 706-711 жылдар. Бұл кезде елдің ішкі және сыртқы жағдайы өте күрделі болды, бірлік болмады. Қаған билігі үшін сары және қара түргеш тайпаларының арасында талас-тартыс басталды, Батыста түргештер соғдылармен бірігіп арабтарға қарсы күрес жүргізді. Оңтүстіктен оған Қытайдың Тан империясы, шығыстан Орталық Азия түріктері қауіп төнгізді. 711 жылы Шығыс түрік қағаны Қалаған Жоңғария жерінде /Бөлісу жанында/ түргештерге соққы беріп, Сырдариядан өтті. Бұл кезде арабтарға қарсы самарқандықтар мен Орталық Азия түріктері көтерілді. 712-713 жылдары арабтарға қарсы түріктер, соғдылар Шаш /Ташкент/ қаласы тұрғындары және ферғаналықтар бірігіп күш керсетті. Мәуеренахрдағы араб иелігіие төніп отырған қауіпті түсінген Күтеиб Шаш қаласын өртеді, 714 жылы ол [[Исфиджаб]]қа шабуыл ұйымдастырды. [[Сурет:BezeklikSogdianMerchants.jpg|thumb|солға|250px|Соғды көпестері]] Көптеген қиындықтардан кейін, яғни екі тайпаның арасындағы тартыста қара түргештер жеңіске жетеді, олар қолдаған [[Сұлу қаған]] болады. Түргеш қағанаты Сұлу қағанның /715-738 жж./ тұсында қайта күшейе бастады. Бұл кезде өкімет қара түргеш тайпаларының қолына көшіп, мемлекет орталығы Талас (Тараз) қаласына ауысты. Айлалы саясаткер және күшті әскери қолбасшы Сұлу екі майданда: батыста арабтарға қарсы, шығыста Батыс түрік қағандары мирасқорларын (Шығыс Түркістанда орныққан) қолдаған Тан империясымен күрес жүргізді. 723 жылы түргештер Ферғана [[қарлұқтар]]ымен және Шаш тұрғындарымен бірігіп, арабтарға күйрете соққы берді. Дегенмен арабтар 732 жылы өз әскерлерін біріктіріп, түргештерді қирата жеңіп, Бұхара қаласын басып алды. 737 жылы Сұлу арабтарға қарсы жорық ұйымдастырып, Тохарстанға дейін жетті, бірақ кейін жеңіліп қалды. Қайтып келе жатқанда, оны өзінің әскери басшысы [[Баға тархан]] өлтірді. Сұлу қаған қаза болғаннан кейін билік үшін "сары" және "қара" түргештердің арасында ұзаққа созылған күрес жүрді. Түргеш мемлекеті өз ішіндегі күрестің нәтижесінде едәуір әлсіреді, мұны Тан /Қытай/ империясы ұтымды пайдаланды. Оның Шығыс Түркістан жеріндегі билеушісі 748 жылы түргештердің басты қаласы [[Суяб]]қа әскер жіберіп, оны басып алды, Шаш қаласының билеушісі өлтірілді. Оның баласы арабтардан көмек сұрады. 751 жылы Тараздың касындағы Атлах қаласы жанында Зияд-ибн-Салых бастаған араб әскерлері мен Гао-Сяньчжи басқарған Қытай әскерлерінің арасында 5 күнге созылған қырғын соғыс жүрді. Қытайлықтарға қарсы оның тылындағы қарлұқтар көтерілді. Нәтижесінде Қытай әскерлері жеңіліске ұшырады. Олар Жетісуды ғана емес, ұйғырлар мен тибеттердің қысымымен Шығыс Түркістан жерін тастап кетуге мәжбүр болды. Сондай-ақ, арабтар да Талас жерін қалдырып, Шаш қаласына шегінді. Бірақ, өз ішінен әбден әлсіреген Түргеш мемлекеті де 756 жылы құлады.<ref>{{cite web|url=http://referat.resurs.kz/ref/kazakstan-respublikasinin--aumagindagi-ertefeodaldik-monarhiyalar/1/|title=Қазақстан Республикасының аумағындағы ерте феодалдық монархиялар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> Түргеш қағанаты Батыс түрік қағанатының мемлекеттік-әкімшілік, әскери және әлеуметтік-мәдени дәстүрлерін жалғастыра берді. Археологиялық зерттеу жұмытарының кезінде Тараз, [[Баласағұн]] қалаларынан Түргеш қағанатының Қытай жазуымен жазылған төрт бұрышты ортасында тесігі бар, теңгенің табылуы Қытаймен сауда қатынасының дамығандығын көрсетеді. Олай болса, сондай ауыр талас – тартысқа, соғыстарға қарамастан, Қазақстан жерінде түркі дәуірінде өмір сүрген бұл қағандықтардан тарихи із қалған.<ref>{{cite web|url=http://testent.ru/index/kazakhstan_territorijasyndagy_erte_zhene_damygan_orta_gasyrdagy_memleketter/0-611|title=Қазақстан территориясындағы ерте және дамыған орта ғасырдағы мемлекеттер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> === Қарлұқ қағанаты (756-940) === {{Толық мақала|Қарлұқ қағанаты}} '''Қарлұқ мемлекеті'''(756-940 жж.) — [[Жетісу]] жеріндегі ежелгі мемлекет. Қарлұқтардың дербестікке ұмтылуы олардың Ұйғыр қағанатынан бөлініп шығуына жеткізді. 746 жылы қарлұқтар Жетісуға қоныс аударды, ал онда саяси жағдай тым күрделі болатын. Өзара қырқысқан күресте түргеш қағандары өздерінің бұрынғы Қарлұқ тайпаларының мекені күш-құдіретінен айырылды. Соның салдарынан бытырап кеткен түргеш тайпалары қарлұқтарға лайықты қарсылық көрсете алмады. [[Сурет:Қарлұқтар.png|thumb|оңға|350px|Қарлұқ қағанаты шекарасы]] Қайшылықтың шиеленіскен түйіні 751 жылы екі империялық күш арасындағы шешуші шайқас барысында шешілді, оның нәтижесінде тань әскерлері зор шығынға ұшырады. Араб тарихшысы [[Ибн әл-Асир]]дің мәліметтеріне қарағанда, Атлах қаласынын түбінде 50 мың қытай өлтіріліп, 20 мындайы тұтқынға алынған. Қытай әскерлері Жетісу шегінен ғана емес, [[ұйғырлар]] мен тибеттіктердің қысымымен Шығыс Түркістаннан да кетті. Талас аңғарында арабтар да тұрақтап қала алмай, Шашқа шегінді. Соның нәтижесінде қарлұқтар өз жағдайын нығайтып алды. 766 жылы Түргештердің екі қағанының ордалары —Тараз және Суябпен қоса бүкіл Жетісу қарлұқтар жабғуының қолына көшті. Сол арқылы саяси және әлеуметтік биліктердің қарлұқ көсемдерінің қолына көшуі Жетісуда Қарлұк мемлекетінің біржола қалыптасуына жеткізді. Қарлұктар өздеріне бағынышты жерлердіц шекарасын одан әрі кеңейте берді. 766—775 жылдары қарлұқтардың бір тармағы [[Қашқар|Қашғарияны]] басып алды, ал VIII ғасырдың аяғында олардың басқа бір тобы [[Ферғана]]ға өз ықпалын таратты. [[Сурет:Balasagun ruins.jpg|thumb|солға|300px|Баласағұн қирандылары: Қарлұқ мемлекетінің астанасы [[Баласағұн]] қаласының орны]] Қарлұқтар туралы деректер 5 ғасырға жатады. Ол «бұлақ» деген атпен белгілі. Түркі руна ескерткіштерінде «үш қарлұқ» атын [[алтай тауы]] мен [[Балқаш көлі]]нің шығыс жағалауы арасын қоныс еткен көшпелі тайпалар бірлестігіне айтады. 7 ғ. ортасында қарлұқ бірлестігі құрамына бұлақ, шігіл мен ташлық кірген. Көсемдері Елтабар деп аталған. 766 жылы түргеш қағандарының қос ордасы Тараз бен [[Суяб]]ты қоса, бүкіл Жетісу қарлұқ жабғысының қоластына көшеді. Олар ерте феодалдық мемлекет құрады. Араф географы Әл-Марвази (12 ғ.) қарлұқтар құрамында 9 тайпа болғанын айтады. Қарлұқ конфедерациясына Жетісу мен оңтүстік Қазақстанның тухси, шігілдер, әзкіштер, халаджылар, чаруктер, барысхандар, т.б. түркі тілдес тайпалар кірген. 8-10 ғғ. Қарлұқ тайпалары Қазақстанның [[Жоңғар Алатауы]]нан бастап, [[Сырдария|Сырдың]] орта ағысына дейінгі территорияны қоныс етеді. Балқаш пен Ыстықкөл арасы, Шу, Іле, Талас өзендері бойында, Отырарға дейін көшіп жүреді. Олардың билеушісі джабғу, 840 жылдан бастап [[қаған]] атағын алды. Көшпелі тайпалардың билеуші ақсүйек топтарының қолында жайылымдар мен құнарлы жер ғана емес, қала орталықтары да болды. Қарлұқтар елінде 25 қала мен қыстақ болған. Олардың ішінде Тараз, Құлан, Мерке, Атлалық, Тұзын, Балық, Барысқан және т.б. Қарлұқ қалалары [[Ұлы Жібек жолы]] бойында орналасты. 940 (942) ж. Қарлұқ мемлекетінің астанасын – [[Баласағұн]]ды – Шығыс Түркістандағы түріктер – Тянь-Шянь жағынан қоныс аударған чығыл және ягма тайпалары – жаулап алады. Осыдан кейін Жетісуда билік қараханидтерге тап болады. Сонымен, 940 жылы қарлұқ мемлекеті өмір сүруін тоқтатты.<ref>{{кітап|авторы= |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=«Қазақстан тарихы» (көне заманнан бүгінге дейін) |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым=Атамұра |орны=Алматы |баспасы= |жыл=2010 |томы=1 |беттері= |барлық беті= |сериясы= |isbn=59ISBN 978-601-282-027-0,1-т |тиражы= }}</ref> === Қаңғар одағы (659-750) === '''Қаңғарлар''' — қазіргі кезде [[қазақтар]], [[башқұрттар]], [[ноғайлар]], [[өзбектер]] мен [[қарақалпақтар]] құрамына кіретін ерте ортағасырлық қаңлылар. Қаңғарлардың батыс тармағы қыпшақтардан жеңілгеннен кейін Венгр (мажарлар) халқына қосылды. Одақтың орталығы Ұлытауда орналасты.<ref>{{cite web|url=https://media-inform.com/1524207/1/kangarskiy-soyuz.html|title=Қаңғар одағы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> [[Сурет:Қаңғарлар.png|оңға|400px]] Қаңғарлар [[Қытай]]ға қарсы саясатты ұстанды. Сонымен, олар Ферғана алқабындағы Даван княздігіне және Қытаймен соғыстарында Кіші гунмо үйсіндерге көмектесті. Барлық ғалымдар қаңғарларды Сырдария мен Батыс Жетісудың аралығына орналастырады. Бұл [[локализация]] тарихи әдебиетте кең таралған қаңғар тайпаларының негізгі территориясының шығыста Талас пен Шу арасындағы ауылшаруашылық аудандарына сәйкес келуі туралы [[гипотеза]]ның негізі болды. Соңғы жылдардағы археологиялық бақылаулар бұл көзқарасты одан әрі нығайтты. Алайда жазбаша дереккөздер қаңғарлардың тіршілік ету ортасын едәуір кеңейтеді, Қытай шежіресі "Динлиннің иеліктері Кангюйдің солтүстігінде" дейді. Динлиндердің Оңтүстік Сібірде өмір сүргені белгілі. Сондықтан Қаңғар көшпенділері оңтүстікке, дәлірек айтқанда, оңтүстік -батысқа қарай - Орталық және [[Шығыс Қазақстан]] далаларында орналасуы керек. Қытай тарихнамашысы Жакинф Бичурин де "Қаңлы иелігі қазір үлкен және орта казак ордалары көшіп жүрген Сырдариядан солтүстікке қарай даланы басып алған" дейді. Егер Сырдария алқабында тұрақты тұрғын үйлері, егістіктері, бекіністі қалашықтары бар қанғарлардың қысқы көшпелілері, ал солтүстікте, [[Орталық Қазақстан]]ның далаларында жазғы қоныстары болған деп болжасақ, жазбаша дереккөздердің археологиялық дереккөздермен қайшылығы оңай шешілетін болады. Мұның бәрі қаңғарлардың негізгі кәсібі жартылай көшпелі [[мал шаруашылығы]] болғанын көрсетеді. Қытайлықтар Кангюйді «көшпелі иелік» деп атаған. Сырдария алқабында қаңғарлар [[егіншілік]]пен айналысты, [[астық]], бақша-бақша дақылдарын өсірді, [[қой]], [[түйе]], [[жылқы]] өсірді, отырықшы қаңғарлар — [[ешкі]], [[сиыр]] өсірді. Қаңғарлардың этникалық құрамына қатысты екі көзқарас бар. Кейбір зерттеушілер оларды иран тілділер деп есептесе, басқалары түркі тілдес этностарға жатқызады.<ref>{{cite web|url=http://www.elimai.kz/gosudarstvo-kangarov-alany.html|title=Қаңғар мемлекеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> Біздің эраның басындағы қаңғарлар мемлекетінде өзінің ақша жүйесі қалыптасады, әміршінің таңбасы бар меншікті [[Мәнет|монетасы]] соғыла бастаған, бұл әлеуметтік-экономикалық қатынастарды жеткілікті түрде дамыған мемлекеттік-құқықтық реттеуді көрсетеді.<ref>{{cite web|url=https://studbooks.net/971753/pravo/gosudarstvo_usuney_kangarov|title=Уйсіндар мен қаңғарлар мемлекеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> === Хазар қағанаты (650-969) === {{Толық мақала|Хазар қағандығы}} Хазар қағанаты (VII-X ғғ.) Батыс Түрік қағанатының ыдырауы нәтижесінде Каспий маңы даласында VII ғ. ортасына қарай пайда болған Еуропаның шығысындағы алғашқы ерте феодалдық мемлекет болды. Сирия тарихшысы Захари Митиленскийдің айтуынша, V-VI ғасырлар тоғысында [[Каспий теңізі]]нің солтүстік-батысында 13 түркі тілді тайпалар мекендеді, олардың арасында савирлер, [[аварлар]], болгарлар, хазарлар болды. Хазарлар савирлермен бірге Кавказдағы Византия мен Иран иеліктеріне жорықтар жасап, өздерін көрнекті әскери күш ретінде көрсетті. Батыс Түрік қағанаты әлсіреп, ыдырағаннан кейін хазарлар жаңа тайпалар одағы - Хазар қағанатын құрып, [[Солтүстік Кавказ]]дың ірі және ықпалды тайпаларының бірі болып шықты. Қағанаттағы билікті [[Ашина]] түрік (түркі) әулеті өз қолына алды.<ref>{{cite web|url=http://history-doc.ru/xazarskij-kaganat/|title=Хазар қағанаты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> [[Сурет:Tamga of Ashina.png|thumb|солға|100px|Ашина тайпасының таңбасы]] [[Сурет:Chasaren.jpg|thumb|оңға|300px|Хазар қағанатының аумағы]] Хазарлар хандығы VII-IX ғасырлар арасында үздіксіз өсіп ұлғая берді, хандықтың шығыс шекарасы [[Жайық]] өзенінен бастап, батысқа Дон өзеніне дейін, ал солтүстікте [[Мәскеу]] маңынан, оңтүстіктегі [[Арал]]ға дейін созылып жатты. Бұл аумақтың ішінде [[бұлғарлар]], [[мажарлар]], толып жатқан фин қауымдары, [[славяндар]], кавказдық құрама халықтар т.б. тайпалар аралас-құралас тіршілік етті. Сонысына қарамай, сол бір заманда аталмыш ұлан-байтақ өңірде біршама тыныштық, жайлы өмір сүру мүмкіндігі жасалған болатын. Хазар халқы мен хазар мемлекеті 7 ғасырдан 10 ғасырға дейін [[Еділ]]дің төменгі сағасында өмір сүрді. Бұл батыл әрі жауынгер тайпа болды. Хазарлар елі [[Қара теңіз]]ден Каспий теңізіне дейінгі аумақты алып жатты. Хазарлар [[түріктер]] болды және алғашқы уақытта олар Батыс түрік қағанатының құрамына енді. Кейін олардың қарауынан шығып, олар өз елдерін құрды. Хазарлар Еуразияда араб [[экспансия]]сымен түйісіп қалған бірінші мемелекет болды. Кавказда 642 жылы арабтармен бірінші шайқас өтті. Бірінші соғыс кезінде арабтардың әскербасы мерт болып, хазарлар жеңіп кетеді. Шайқас Баланжир деген жерде өтеді, бұл хазар ханының ордасы тұрған жер еді. Кейінірек хазарлар ордасы орын ауыстырып Самандарға көшеді, содан кейін Еділ (Итиль) бойына қоныстанады. [[Сурет:Khazar coin Spillings Hoard.jpg|thumb|солға|150px|Хазар күміс монетасы]] [[Сурет:Khazar 1.gif|thumb|оңға|250px|Хазар]] Арабтар мен хазарлардың екінші соғысы 772-773 жылдары болады, бұл жерде хазарлардың жолы болмай, олар жеңіліс табады. IX ғасырдағы орыс жылнамаларында Днепр бойындағы тайпалар хазарларға сансыз ақ терілермен немесе қарулармен, қылыштармен алым-салық төледі делінген, ал X ғасырда сол алым-салық олардан ақшалай алынған. Исламдық (арабтық) жазбаларда хазарлар тамаша егіншілер және шебер балықшылар деп айтылады. Соларда хазарлар жері кең және су қоймаларына бай, әсіресе қыста судың молдығы соншалықты, [[балық]] пен жануарларға бай сансыз көлдер пайда болады. Су тартылған көктем мен жазда хазарлар [[астық]] себеді. Сөйтіп, бір жерден хазарлар екі өнім: қыста — балық, жазда — бидай жинады.<ref>{{cite web|url=https://martebe.kz/hazar-khagandygynyn-khurylymy-men-sharuashylygy/|title=Хазар қағандығының құрылымы мен шаруашылығы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> Бүгінде тарихшылар Хазар қағанатының құлауының себептерін әртүрлі түсіндіреді. Кейбіреулер бұл мемлекет айналасындағы жаулармен үнемі соғыстардың нәтижесінде әлсіреді деп санайды. Басқалары хазарлардың [[иудаизм]]ді — бейбіт дінді қабылдауы көшпелі соғыс тайпаларының жауынгерлік рухын төмендетуге ықпал етті деп сендіреді. Бүгінде мұны еврейлер өз діндерімен Хазарды "жауынгер ұлтынан" "саудагер ұлтына" айналдырған деп түсіндіретін тарихшылар бар. Хазарлар көп ұзамай қираған астанасы [[Итиль]]ге оралды, оны қалпына келтірді, бірақ араб тарихшылары атап өткендей, яһудилер емес, [[мұсылмандар]] өмір сүрді. X ғасырдың аяғында Святославтың ұлы Владимир қайтадан хазарларға барып, елді иемденіп, оларға салық салды. Тағы да Хазар қалалары қирады, астанасы қирандыға айналды тек қан Қырымда және Азов теңізінің жағасында ғана Хазар иеліктері аман қалды. 1016 жылы гректер мен славяндар Қырымдағы соңғы Хазар бекіністерін қиратып, қаған Джордж Цулуды тұтқындады. Кейбір зерттеушілер қазір Хазар қағанаты оныншы ғасырдың соңында ыдырамады, бірақ моңғол шапқыншылығына дейін тәуелсіз, шағын мемлекет ретінде өмір сүруді жалғастырды деп санайды. Кейінгі ғасырлардағы еврей саяхатшыларының сипаттамаларында ғана [[Қырым түбегі]] Хазария деп аталды.<ref>{{cite web|url=https://ujew.com.ua/istoriya-hazarskogo-kaganata|title=Хазар қағанатының тарихы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> === Қимақ қағанаты (750-1035) === {{Толық мақала|Қимақ қағанаты}} Қимақ тайпалары туралы алғашқы деректер VIII ғасырдан бастап кездеседі. Бұл кезде имақ деп аталған тайпалар қазіргі Шығыс Қазақстан аумағын мекендеген. VIII ғасырда имақтар [[түргештер]]ге бағынышты болды, бірақ көп ұзамай олардан тәуелсіздігін алады. Бұл деректердің көпшілігі орта ғасырлық парсы-араб жазбалары, сонымен қатар «Худуд әл-алам» мен Махмут Қашқаридың еңбектері болып келеді. Гардизу, [[Рашид әд-Дин]] еңбектерінде қимақтар бірлестігіндегі жеті тайпа — эймур, имақ, [[татар]], [[баяндүр]], [[қыпшақ]], ланиказ, ажлад туралы айтылады. Алғашқы бес тайпа туралы мәліметтер басқа жазба деректерінде кездескенімен ланиказ және ажлад тайпалары туралы мәліметтер кейінгі деректерде кездеспейді. Махмут Қашқари қимақтар мен қыпшақтардың бір тілде сөйлейтінін айтса, «Худу әл-аламда» қимақтардың астанасы Имақия болғандығы туралы деректер келтіріледі. [[Сурет:Bayundur.svg|thumb|солға|200px|Баяндүр тайпасының таңбасы]] [[Енисей қырғыздары]]ның 840 жылы Ұйғыр қағанатын талқандауы қимақтар тарихындағы бетбұрыс кезеңдердің бірі болды. Осы кезде эймур, байандур және татарлар қимақтар бірлестігіне қосылады. Бұған дейін тоғызтатарлар Ұйғыр қағанатына кірсе, байандурлардың көп бөлігі [[оғыздар]]дың құрамында болатын. 840 жылы Ұйғыр қағанаты құлағаннан кейін оның құрамына кірген көптеген тайпалар қимақтарға қосылады. Қимақтар X ғасырда бүкіл Шығыс және [[Орталық Қазақстан]]ды және [[Батыс Қазақстан]]ды қамтыған күшті мемлекетке айналды. Қимақтар бұл кезде Батыс Алтайдан Оңтүстік [[Орал тауы]]ның оңтүстік шығысына дейін, батыста [[Арал теңізі]] маңына дейін және Солтүстік-Шығыс Жетісу мен [[Сырдария]]ның Иқан, [[Сауран]] қалаларына дейінгі кеңістікті алып жатты. Қимақтардың жоғары билеушісі қақан деп аталды. Олардың көптеген қалалары болған, солардың бірі Имақия қимақтардың астанасына айналды. [[Әл-Идриси]] қимақтардың 16 қаласы болғандығы және қала тұрғындарының тұрмысы туралы айтады. Автордың айтуынша бұл қалалардың көпшілігі [[Ертіс]] жағалауында орналасқан. Елді қақан мен оның аймақтағы басқарушылары биледі. Әл-Идрисидің айтуынша қақан билігіне сол әулеттен шыққан адам ғана [[мұрагер]] бола алды. Аймақ басқарушыларының билігі де мұрагерлік бойынша берілді, олардың иелігіндегі жерлер де басқарушылардың ұрпақтарына мұра болып қалдырылды. Аймақ басшылары әскери көсемдер қызметін де қоса атқарады. Олар қақанға әскер жасақтап беріп отырды. Бұл қызметтері үшін қақаннан тиісінше үлес алды. Кейбірі ірі тайпа көсемдері күшейіп қақанға жартылай ғана тәуелді болды, олар өздерін «патшалар» деп те атай бастады. Бұл туралы Әл-Идриси «патшалар» басқарған жартылай дербес аймақтардың болғандығын айтады. [[Сурет:Қимақтар.png||thumb|оңға|350px|Қимақ қағанаты аумағы]] Қимақтар мен қыпшақтар өзара туыстас [[түрік тілі]]нде сөйледі. Қазақстанның кең байтақ аумағын мекендеген қимақтардың негізгі кәсібі көшпелі [[мал шаруашылығы]] болды. Көшпелі тұрмысқа негізделген қимақтардың [[қолөнер]] кәсібі де жақсы дамыды. Көшпелі мал шаруашылығымен қатар [[егіншілік]] те дамыды. Өзендер мен көлдерде және ормандарда [[балық]] пен аң аулады. Қала мәдениеті мен сауда дамыды. [[Темір]]ден, [[қола]]дан, [[алтын]]нан, [[күміс]]тен қару-жарақ, тұрмыс заттары және зергерлік бұйымдар жасалды. Қазіргі уақытта табылып отырған археологиялық материалдар бұл мәліметтерді дәлелдей түседі.<ref>{{cite web|url=https://ikaz.info/ima-a-andy-y/|title=Қимақ қағандығы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> Қимақтар жазуды білген. Олар ежелгі көне түрік жазуын пайдаланып, қамыс қаламмен жазған. Қимақтар табиғаттың әр түрлі күштері мен құбылыстарын пір тұтқан, көк тәңірісі ата-бабаларына сиынған. Олар күнге, жұлдыздарға, аруақтарға да табынған. Ертіс өзенін қасиет тұтып, "өзен – адамның тәңірі” деген. Өлгендерді өртеп жіберген. Оларға тас мүсін қойып, оған [[табыну]] салты кеңінен тараған. XI ғасырдың бас кезінде [[Орталық Азия]]дан шыққан тайпалардың бірінен соң бірінің шабуыл жасауы Қимақ мемлекетін әлсіретті. Бұдан басқа қағанаттың өз ішінде де билік үшін талас-тартыс күшейді. Сондықтан оның құрамына кірген қыпшақтар өзінің қоныстанған жерлерін тастап, [[Сырдария]] бойындағы, [[Арал]]дың батысы мен Каспийдің солтүстік өңіріндегі оғыздарды орындарынан қозғап, оларды оңтүстікке және Қара теңіз далаларына көшуге мәжбүр етті. Осы оқиғалардың барысында қимақтар саяси үстемдігінен айырылып қана қойған жоқ, сонымен қатар қыпшақтарға тәуелді болып шықты. Қимақтардың бір бөлігі [[Ертіс]]те қалып, екінші бөлігі Түркістан және Орта Азия аймағына қоныс аударды, енді біразы қыпшақ тайпаларымен батысқа, оңтүстік орыс далаларына қарай қозғалды. Сөйтіп, қыпшақтар қимақ мемлекетінің орнын басты.<ref>{{cite web|url=https://everything.kz/article/138242-kimak-aanaty-ix-xi-basy|title= Қимақ қағанаты (IX-XI ғғ. басы)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> === Оғыз мемлекеті (756-1055) === {{Толық мақала|Оғыз мемлекеті}} Араб деректерінің мәліметтеріне қарағанда, IX ғасырдың соңы – X ғасырдың басында оғыздарда мемлекет қалыптасты. Оғыз [[конфедерация]]сына қаңғар, [[печенегтер]], Арал, Каспийдің солтүстік төңірегінің тайпалары енді. Оғыздармен бірге Сырдарияға көшкен халаж, қарлұқ тайпалары, Шу мен Талас аңғарын мекендеуші жағыр, шарұқ тайпалары да кірді. Шығыс Түрік тайпаларының кейбір топтары да болды. Олардың ішінде имек тайпалары, байандұрлар, имурлер, кай тайпалары бар. [[Сурет:Оғыз даласы.png|thumb|оңға|350px|Оғыз мемлекетінің аумағы]] Махмұд Қашғари «Диуани лұғат – ат түрікте» XI ғасырда оғыздарда 22 тайпа болды деп, олардың тізімін береді. [[Әл-Марвази Шариф аз-Заман Тахир|Әл-Марвази]] 12 тайпадан тұрды деген пікірді ұстанады. Келесі бір дерек «Джами ат– Тауарих» оғыздар екі үлкен тайпалық топтан-бұзұқтар мен ұшұқтардан тұрғандығын мәлімдейді. Оғыз мемлекеті кең байтақ аумақты алып жатты. Батыста [[Ырғыз]], [[Жайық]], [[Жем (өзен)|Жем]], [[Ойыл (өзен)|Ойыл]], Арал маңын, Шығыста [[Балқаш көлі]]нің оңтүстігіне дейінгі жерлерді, Сырдария аңғарын, Қаратау баурайын, Шу өңірін мекендеді. Оңтүстікте [[Хорезм]], Мәуереннахр, Хорасанмен шектесті. Оғыз мемлекетінің астанасы [[Янгикент]] немесе Жаңа Гузия қаласы болды. Янгикент өте қолайлы жерде орналасқан қала еді. Қала Хорезм, Мәуереннахрмен шектесіп, Кимектер даласы арқылы Сарысу, Кеңгір, Есіл, Нұра бойларына баратын маңызды керуен жолының үстінде орналасты. Оғыз мемлекетінің билеушісі «жабғу» лауазымына ие болды. [[Сурет:KorkytAta Memorial Karmakshi 07.jpg|thumb|солға|200px|Янгикенттің орнынан табылған ыдыс-аяқтар.]] Мүліктік теңсіздік малға жеке меншікке негізделді. [[Ибн Фадлан]] «бай оғыз он мың бас жылқысы бар оғыз»,- деп көрсетеді. Деректерде мұндай бай топтар [[бай]], [[бек]], әмірлер деп аталады. Кедей топ М.Қашғаридің «Диуани лұғат –ат түрікінде» ерлер деп аталған. Олар малға қарау, киім тігу, тамақ даярлау сияқты үй жұмыстарымен айналысқан. Кедей ауырып қалған жағдайда, оларды құлдар сияқты қараусыз далада қалдырған.<ref>{{cite web|url=https://qazbrand.info/all/428/o-yz-memleketi/|title=Оғыз мемлекеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> Оғыз мемлекеті Еуразияның саяси әскери тарихында елеулі роль атқарды. 965 жылы оғыз жабғуы мен Киев князі Святослав арасында Хазарларға қарсы әскери одақ құрылып, Хазар қағанатын талқандайды. Бұл одақ екі жақтың да көздеген мақсаттарынан, сауда-экономикалық мүдделерінен туындады. Егер Хазар мемлекетін талқандау орыс көпестері үшін Шығыс елдерінің бай базарларына жол ашса, оғыздар үшін Дон, [[Қара теңіз]] маңындағы далалар мен мал жайылымдары қажет болды. 985 жылы князь Владимирмен одақтасып, [[Еділ бұлғарлары]]н талқандауға қатысады. X ғасырдың соңы - XI ғасырдың басында оғыз мемлекеті құлдырай бастады. Бұл, бір жағынан, Әлихан тұсындағы алым-салықтың өсуіне халық наразылығының күшеюімен, екінші жағынан, Шығыстан төнген селжұқ тайпаларының толассыз шабуылдарымен түсіндіріледі. Әлиханның мұрагері Шах Мәлік тұсында Оғыз мемлекеті қайта күшейді. Тіпті 1041 жылы Хорезмді басып алды. Ішкі талас-тартыс, селжұқтарға қарсы сыртқы шабуылдар оғыз мемлекетін әлсіретті. Осы тұста солтүстік-шығыста қыпшақ тайпаларының шабуылдары күшейді. Бұл оғыз мемлекетінің өмір сүруін тоқтатуына алып келді. Араб деректерінде «Мафазат әл –Ғұз» деп аталған Оғыздар даласы [[Дешті-қыпшақ мемлекеті|Дешті Қыпшақ]] құрамына енді.<ref>{{cite web|url=https://wikizero.com/kk/%D0%9E%D2%93%D1%8B%D0%B7_%D0%BC%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D0%B5%D1%82%D1%96 |title=Оғыз мемлекеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> === Қараханидтер мемлекеті (942-1212) === {{Толық мақала|Қарахан мемлекеті}} Қарахан мемлекеті жайлы деректер араб және парсы авторларының еңбектерінде көптеп кездеседі. Онда [[қарлұқтар]] арасынан түркі тайпаларына билік еткен «қағандардың қағаны» шыққанын айтады. [[Сурет:Qaraxanlı bayrağı.jpg|thumb|солға|200px|Қарахандар туы]] Қарахан әулетінің шығу тегі [[Қашқар|Қашғарияда]] өмір сүрген қарлұқтармен байланысты. 940 жылы Қашғарияның қарлұқ тайпалары [[Баласағұн]]ды басып алып, [[Әбділкәрім Сатұқ Қарахан|Сатұқ Боғра хан]] басқарған жаңа әулеттің негізін қалады. Осылайша, ғылымда Қарахан мемлекеті аталған жаңа Түркі империясы құрылды. Болжам бойынша Қарахан әулеті атауы осы билеуші ұрпақтың арғы атасы Қараханнан шыққан. 999 жылы қарахандықтар Орта Азиядағы Самани мемлекетін талқандады. Өз билігін [[Әмудария]]ға дейін жүргізді. Бұл өзен Қарахан мемлекеті мен Газнауилер арасындағы шекара болды. [[Сурет:Karahanide.jpg|оңға|400px]] X ғасырдың соңына қарай қағанаттың жер аумағы қалыптасты. Қарахан мемлекеті мен Қыпшақ хандығы арасындағы солтүстік шекара [[Балқаш]] және Алакөл көлдерінің бойымен өтті. Қарахандықтар иеліктері батысында Мауараннахрды (Әмудария мен Сырдария аралығы), Жетісу жерін және шығысында [[Қашқар]]ды қамтыды. Қарахан мемлекетіндегі билік екі тайпалық топ — жігіл және яғма ақсүйектері арасында бөлінді. Елді шығыс және батыс бөліктерге бөлінген өз қағандары басқарды. Шығыс бөлігінің [[қаған]]ы жоғары билеуші саналды. Оның ордасы [[Баласағұн]] қаласында орналасты. Батыс кіші қағанның ордасы [[Бұхара]]да, кейін [[Самарқан]]да болды. Осылайша, Қарахан мемлекетінде биліктің қосарлы немесе тең құқықты қосарлы жүйесі қалыптасты. Қарахан мемлекетінде жер иеленудің иқталық жүйесі орнықты. Қағандар өз маңайындағыларға қызметтері үшін жер үлестерін бөліп берді. Олар аймақ немесе қала тұрғындарынан салық алу құқығына ие болды. Мұндай жер үлестері [[иқта]], ал иқтаны ұстаушылар иқтадар деп аталды. Иқта және иқталық жүйе Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан өмірінде маңызды рөл атқарды. Феодалдық қатынастардың дамуына ықпал етті. Иқталық жүйе жаңа [[ақсүйек]] қауымын қалыптастырды. Олар байып алып, қағандарға бағынбады. Кейбір жеке жер иелері өз теңгесін шығарып, көрші елдермен дипломатиялық қатынас жүргізді. Мұның бәрі келіспеушілікке, өзара қырқысқа алып келді. XI ғасырдың 30-жылдарының соңында мемлекет екіге бөлінді: Мауараннахрдағы батыс бөлігі және құрамына Жетісу мен Қашғар енген шығыс бөлігі. Екі қағанаттың арасындағы шекара [[Сырдария]] өзені бойымен өтті. [[Сурет:UzgenMausoleum.jpg|thumb|солға|300px|XI-XII ғасырлардағы Қараханид кесенесі]] Исламды қабылдау қарахандықтар дәуіріндегі ірі оқиға болды. Шығыстанушы В.В. Бартольд: «X ғасырдағы араб географтары түркілерді исламға мүлдем жат халық ретінде сипаттайды» — деп жазды. Алайда X ғасырда түбегейлі өзгерістер болды. Исламның таралуы Қарахан қағаны [[Әбділкәрім Сатұқ Қарахан|Сатұқ Боғра хан]] есімімен байланыстырылады. Ол түркілердің [[ислам]]ға өтуіне дейін-ақ жаңа дінді қабылдаған болатын. Оның ұлы тақ мұрагері Мұса 960 жылы исламды мемлекеттік дін деп жариялады. Қарахандықтардың екі бөлігі арасындағы өзара қырқыстар мен орталық биліктің әлсіреуін көшпелі [[қарақытай]] (қидан) тайпалары пайдаланды. XII ғасырдың бас кезінен бастап Жетісу үнемі қидандардың шапқыншылығына ұшырай бастады. 1141 жылы Жетісудың негізгі аумағындағы саяси билік қарақытайлар қолына өтіп, олар қарахандық билеушілерді өздеріне тәуелді етті. Алайда қарақытайлар тек салық алумен ғана шектелді. Олар өз бодандарының мемлекеттік құрылымына, дініне, мәдениетіне тиіспей, мұрагерлік қаған билігін де сақтады. Соған қарамастан қарақытай үстемдігі қарахандардың саяси құлдырауының бастамасы болды. 1210 жылы наймандармен күресте Шығыс Қарахан әулеті талқандалды. 1212 жылы Самарқанда Хорезм шахы Мұхаммед Батыс Қарахан әулетінің соңғы өкілін тағынан тайдырды. Бір кездегі аса қуатты Қарахан мемлекетінің тарихы осылайша аяқталды.<ref>{{cite web|url=https://ikaz.info/karahan-memleketini-kuryluy-men-kulauy/|title=Қарахан мемлекетінің құрылуы мен құлауы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> === Қарлұқ хандығы (960-1224) === {{Толық мақала|Қарлұқ қағанаты}} 1130 жылға дейін Қарахан, кейін [[Қарақытай]], [[Моңғол империясы]]ның [[Вассалдық|вассалы]] (боданы) болған мемлекет. 1200 жылы тәуелсіз хандық болды. 1211 жылы [[Арыслан хан]] мен [[Бұзар хан]]дар Шыңғыс ханмен одақтасып [[Күшілік хан]]ға қарсы күрес жүргізді. Шыңғыс хан ұлдары арасында ұлысқа бөлісу кезінде, Қойлық иелігі Жошы ұлысына, Алмалық иелігі Шағатай ұлысының құрамына кіреді. Хандары: Арыслан хан (ордасы Қойлық қаласы), Бұзар хан (ордасы Алмалық қаласы), Сукнак хан (1218—1222, Бұзар хан баласы.)<ref>{{cite web|url=https://wikizero.com/kk/%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%BB%D2%B1%D2%9B_%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D2%93%D1%8B|title=Қарлұқ хандығы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> [[Сурет:Қарлұқтар.png|thumb|оңға|300px|Қарлұқ хандығы аумағы]] Жалпы, қарлұқтар туралы шежіреде біздің заманымыздың V ғасырынан бері белгілі, олар қазіргі [[Қазақстан]] мен ішінара [[Ресей]] аумағын - [[Балқаш]] көлі мен [[Алтай таулары]]ның арасын алып жатты. Қарлұқтар өздерінің туыс халықтары - [[түріктер]]мен - [[ұйғырлар]]мен, басмылдармен, [[түргештер]]мен, [[Енисей қырғыздары]]мен өте қиын қарым -қатынаста болды. Олар басқа түріктерге қарсы одақ құрды, немесе бір -бірімен шайқасты. Қарлұқтар тіпті Мавераннахр үшін (арабтар мен қытайлар арасындағы) шайқасқа қатысты. Арабтардың жағына шығып, олар ұрыстың нәтижесін шешіп, жеңіске жетті. Бұл үшін оларға лайықты территория түрінде үлес алды.<ref>{{cite web|url=https://zen.yandex.ru/media/etnomi/kuda-ischezli-karluki--belye-kochevnikitiurki-608e64ffc235fb60b6c8f5d5 |title=Қарлұқтар — ақ көшпелі түріктер қайда жоғалып кетті?|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> Қарлұқтар аңшы, көшпенді малшылар және диқандар болған. Олар керуен жолдарының бойындағы сауда бекеттеріне шоғырланған ауылда және қалаларда қоныстанды. Әр түрлі халық әртүрлі діни нанымдарды ұстанды. Қарлұқтар мен көптеген түркі халықтары [[Христиандық|христиандар]] мен [[мұсылмандар]] шаманизм мен пұтқа табынушылық деп санаған тәңіршілдікті ұстанды. Сауда қарым -қатынасы арқылы мұсылман мәдениетінің бейбіт түрде енуі маңызды рөл атқарды. Саудагерлердің соңынан әр түрлі конфессиялардың миссионерлері, оның ішінде христиандар келді. Түркістанның көптеген қалаларында христиандық шіркеулер болды. Түріктер [[Қастек жотасы|Қастек тауларын]] құдайдың мекені деп санап, киелі санаған. Әр дін өзінің ұстамымен жүрді, нәтижесінде түркі рунасы, соғды, сирия, кейінірек ұйғыр сияқты түрлі жазулар қолданылды. Қарлұқтар Бұхара мен Самарқандта пайдаланған Хорезмнің түркі әдеби тілін қабылдады және дамытты.<ref>{{cite web|url=https://www.hmong.press/wiki/Karluks|title=Қарлұқтар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> === Батыс Қараханидтер хандығы (1042-1212) === {{Толық мақала|Батыс Қарахан қағандығы}} '''Батыс Қарахан хандығы''' (сондай-ақ қағанат) — Орта Азиядағы ортағасырлық түрік мұсылман мемлекеті, [[Қарахан мемлекеті]]нің екіге бөлінуі нәтижесінде пайда болды. Қарахан мемлекетінің екіге бөлінуі: Шығыс және Батыс хандықтары 1040 жылы Қараханидтер мемлекетінде ханның ұлдары арасындағы билік үшін күрестің нәтижесінде болды. [[Әли ибн Мұса|Әли Арслан]] («Алидтердің» аға буыны) және Хасан Богра («Хасанидтердің» кіші тобының мүшелері). [[Сурет:Kalon Minaret.jpg|thumb|солға|200px|Қараханид Арслан-ханның қаражатына салынған Қалан мұнарасы.]] Батыс Қарахан қағанатының негізін қалаушы "Алид" — Ибрахим Буритакин немесе Ибрахим б.Наср Табгач хан (1040-1068) болды. Басшы Хакан атағын алды. Батыс Қарахан қағанатының құрамына [[Ферғана]] батыс бөлігінің Мавераннахра аумағы кірді. Шығыс Қарахан хандығы "Хасанидтерге" қалды. Екі қағанаттың шекарасы [[Сырдария]] ауданында өтті және бұл жерлер олардың тұрақты күресінің алаңы болды. Оларды иелену толығымен қағанаттардың әскери-саяси күшіне байланысты болды. Алдымен мемлекеттің астанасы [[Өзген]] болды, содан кейін Ибрахим Буритакин [[Самарқан]] қаласын астана етіп сайлады. Дереккөздер көрсеткендей, оның билік ету кезеңі елдің экономикалық және мәдени өміріндегі өрлеумен сипатталады. Ибрагим тамгач-хан мемлекеттегі сыбайлас жемқорлық пен қылмыспен аяусыз күрескен. Ол ел нарықтарындағы өнімдердің бағасына қатаң бақылау орнатты. 1089 жылы Селжук сұлтан Мәлік-Шахво үлкен әскерімен қағанатқа басып кіріп, Самарқанды басып алды. Ахмед Хан б.Хызр өзін Мәлік шахтың [[Вассалдық|вассалы]] (боданы) ретінде тануға мәжбүр болды. Сөйтіп мемлекет [[Селжүктер]]дің билігіне өтті, олар өздерінің қолбасшыларын Қараханидтер арасынан хакан тағына тағайындады. 1102 жылы Тараз билеушісі Жибрайыл Қадыр хан Мавераннахрдағы Селжүктердің саяси үстемдігіне қарсы шықты. Алайда селжұқтардан жеңіліп, Қадыр ханның өзі қаза тапты. Махмуд ибн Мұхаммед (1132-1141) билігі кезінде қағанат аумағына [[қарақытай]]лар басып кірді. 1141 жылы Катван жазығындағы шайқаста Батыс қағанатының Селжүк сұлтанның біріккен әскері Қарақытайдан жеңіліске ұшырап қағанат олардың вассалына айналды. Батыс қағанаттағы билік тікелей әкеден ұлға өтті. Сол кезде де, 1040 ж. және әулет құлағанға дейін 1212 ж. Самарқан хандары Ибраһим Табгач-ханның ұрпағынан шыққан. [[Сурет:Magok-i-Attari mosque 01.jpg|thumb|оңға|200px|Қараханидтер дәуіріндегі Бұхарадағы Магоки-Аттари мешіті.]] '''Сәулет өнері.''' 1078-1079 жылдары Шамс әл-мулк Рабат Мәлік үлкен керуен сарай салды (қазіргі Навои қаласының маңында). Қараханидтер [[Самарқан]]да бірқатар үлкен сәулет құрылыстарын салды. Қараханидтердің Самарқандағы ең әйгілі ғимараты 1040 жылғы Ибраһим ибн Наср Табгач-хан [[медресе]]сі, сондай-ақ Ибрагим Хусейннің (1178-1202) үлкен сарайы болды. Қарахан дәуірінен Бұхарада сақталған көне ескерткіштер : Калаян мұнарасы, Магоки-Атарии Намазгох және Түркі-джанди мешіттері. Күйдірілген кірпішті белсенді қолданудың арқасында қараханидтік сәулет өзінің сәулеттік формаларына байлығымен ерекшеленді. Қараханидтік сәулет өнерінде доғалы құрылымдар мен [[күмбез]]дер кеңінен қолданылды. Сыртқы қабырғалар мен күмбездерді безендіру үшін өрнекті және жылтыр кірпіш қолданылған. Қабырғаны әрлеуге ою және шойын әшекейлері, сондай-ақ, парис (ганч) гипсі кеңінен таралды. Сегіз қырлы пішіндер мен кілем тәрізді өрнектер жиі қолданыды.<ref>{{cite web|url=https://wiki2.org/ru/%D0%97%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%B4%D0%BD%D0%BE-%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D1%85%D0%B0%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE|title=Батыс Қарахан хандығы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> === Шығыс Қараханидтер хандығы (1042-1212) === {{Толық мақала|Шығыс Қарахан қағандығы}} '''Шығыс Қарахан хандығы''' — Қараханидтер мемлекетінің екі бөлікке бөлінуі нәтижесінде пайда болған феодалдық мемлекет. Алдымен, 1130 жылға дейін Шығыс хандығының астанасы Баласағұн болды, Баласағұнды [[қарақытай]]лар басып алғаннан кейін ол [[Қашқар]] қаласы болды. 1141 жылы [[Ибраһим ибн Хусейн|Хусейн хан]] өзін хан деп жариялады және сол кезден бастап хандық екіге бөлінді. [[Сурет:Babazhi Khatun Mausoleum.JPG|thumb|солға|200px|XI-XII ғасырда салынған Бабажы-қатын кесенесі]] [[Сурет:Aisha Bibi2.jpg|thumb|оңға|200px|Тараз маңындағы Айша-бибі кесенесі]] Шығыс хандығы – [[Жетісу]] мен [[Шығыс Түркістан]] аумағын қамтыды, қалалары -[[Тараз]], [[Испиджаб]], Шаша, [[Ферғана]]. Билеушісі -Арслан Сүлеймен хан болды. XI ғ. екі хандықтың арасындағы шекара [[Сырдария]] өзені арқылы өтті. Басқа мемлекеттерден айырмашылығы-әскери басқару әкімшіліктен бөлінді. Әскери-әкімшілік құрылым [[иерархия]]лық принцип бойынша құрылды. '''Икта''' -салық жинау құқығы, ал оның иесі – иктадар деп аталды. Хандар өздерінің туыстары мен жақын адамдарына аудан немесе қала тұрғындарынан мемлекет пайдасына өндіріп алынғанға дейін салық алу құқығын берді. Сатук Бограханның баласы Мұса ханның тұсында Қараханидтер [[ислам]]ды мемлекеттік дін деп жариялады. Мұсылман діні көне түрік руникалық жазуын ығыстырып, араб жазуына негізделген жаңа түрік жазуын қалыптастыруға ықпал етті. «Басқа мемлекеттерден айырмашылығы, Қараханидтер хандығында рухани мәдениеттің тез өсуі байқалды. Түркі тілінде мұсылман әдебиеті пайда болды, оның өкілдері [[Жүсіп Баласағұни]], [[Махмұд Қашқари]] болды. Қараханидтер сәулет өнерінің кейбір үлгілері Сырдария маңындағы [[Тараз]]да, [[Айша бибі кесенесі|Айша бибі]], [[Аяққамыр күмбезі|Аяққамыр]], [[Бабажы-қатын кесенесі]] және т.б.орналасқан. Арслан ханның мемлекеттік өкімет билігін орталықтандыруға ұмтылуы діни, әскери, зайырлы ақсүйектердің қарсылығына ұшырады. Арслан хан Санжар сұлтанды көмекке шақырды, ол өз әскерлерімен Мауераннахрға шабуыл жасап, 1130 ж. Самарқандты алды. Ауыр науқасқа шалдыққан Арслан хан көп ұзамай қайтыс болды. Қарақытайлардың [[Жетісу]] мен [[Мәуереннаһр|Мауераннахрға]] баса-көктеп кіруі Шығыс Қарахан қағандығының құлауын жеделдете түсті. Өзара тақ таласынан әрі қарақытайлардың шабуылынан әбден әлсірген Шығыс Қарахан хандығына 13 ғасырдың бас кезінде Хорезм мемлекеті қауіп төндірді. 1212 ж. Хорезм шахы Мұхаммедпен болған шайқаста соңғы билеушісінен айрылған Шығыс Қарахан қағандығы мемлекет ретінде біржолата жойылды.<ref>{{cite web|url=https://poisk-ru.ru/s35469t8.html|title=Қарахан хандығының тарихы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> === Қарақытайлар мемлекеті (1128-1213) === {{Толық мақала|Қарақытай мемлекеті}} 1125 жылы Қытайдың біріккен күштері мен оның одақтастары [[Қидан мемлекетінің тарихы|Қидан мемлекетін]] талқандады. Қидандардың бір бөлігі жаулап алушыларға бағынды, ал қалған бөлігі [[Елюй даши|Елюй Дашидың]] басшылығымен батысқа жылжып, Жетісудың солтүстік-шығысына енді. Осында қидандар жергілікті түркі халқымен араласып, [[қарақытай]]лар деген атпен белгілі болды. [[Сурет:MongolHuntersSong.jpg|thumb|солға|200px|Қарақытайлар (10-ғасыр)]] Бастапқы кезеңде [[Жетісу]]ға қоныстанған қидандар жергілікті билеушілерге бағынатындықтарын білдірді. 1128 жылы Баласағұн билеушісі қидандарды бағынбаған тайпаларға қарсы шығуға одақтас ретінде шақырды. Олар одақтас болудың орнына өздері [[Баласағұн]] қаласын басып алды. Сол жылы қидандар Жетісуда Қарақытай деген атпен, ордасы Ғұзорда болған өз мемлекетінің негізін қалады. Мемлекеттің негізін қалаушы Елюй Даши 1141 жылы [[Самарқан]]ға жақын маңда біріккен салжұқ-қарахан әскерін талқандады. Қарақытайлар [[Бұхара]]ны және бүкіл орталық [[Мәуереннаһр|Мауараннахрды]] басып алды. [[Хорезмшах мемлекеті]]нің билеушісі жеңіліске ұшырап, қарақытайларға жыл сайын алым-салық төлеуге мәжбүр болды. [[Сурет:KaraKhitaiAD1200.png|thumb|оңға|300px|Қарақытай мемлекетінің аумағы. 1200 жылдар]] Жетісу, Мауараннахр және Шығые Түркістан Қарақытай мемлекетінің құрамына енді. Алайда қарақытайлық гурхан қарахандықтар әулетін жойған жоқ. Өзінің [[Вассалдық|вассалдары]] (бодан) етіп, алым-салық алумен шектелді. Қарақытайлар қарахандықтардың басқару жүйесіне өзгеріс енгізбеді және өлке экономикасына, қоғамдық өмірі мен мәдениетіне ықпал еткен жоқ. Қидандар билеушісі [[гурхан]] лауазымын иеленді. Бұл «хандардың ханы» мағынасын білдірді. Бас ордасы Баласағұнға жақын жерде, Шу өзенінің бойында орналасты. Гурхан қатаң салық енгізді. Өз маңайындағыларға енші жер бермеді себебі өзара маңайындағыларға енші жер бермеді себебі өзара қырқыстан және олардың күшейіп кетуінен қауіптенді. Қарақытайлар әскерінде тәртіп күшейтілді. Гурханның өкілетті басқарушылары өздерінің бағыныштыларына бақылау жасап қана қоймай, салық жинаумен де айналысты. Әр отбасынан бір динардан салық алды. XII ғасырдың ортасынан бастап қарақытайлар өздерінің салық саясатын өзгертіп, ашық тонауға көшті. Қарақытайлар [[ислам]]ға түсіністікпен қарады, алайда XII ғасыр соңында [[мұсылман]]дарды қудалау басталды. Жетісуда қарақытайларға қарсы мұсылман қозғалысы күшейе түсті. Бейбіт тұрғындарды тонаушылық, шапқыншылық және мұсылмандарды ығыстыру қарақытайлардың Жетісудағы билігінің одан әрі әлсіреуіне әкелді. Қарақытайлар Хорезмшахтар мемлекетінің билеушісі Мұхаммедпен соғысты бастап, жеңіліске ұшырады. Самарқан билеушісімен одақтаса отырып, [[Хорезмшах мемлекеті]]нің әскері Таласқа жақын маңда қарақытайлықтарды талқандады. 1208 жылы Монғолиядан Шыңғысхан ығыстырған Күшлік басқарған наймандар Жетісуға келеді. Олардың келуімен Жетісудағы жағдай күрт өзгерді. Қарақытайлар Жетісудағы саяси ықпалынан айырылды. [[Күшлік Хан]] және оның одақтастары қарақытай билеушісін тұтқындады. 1212 жылы Қарақытай мемлекеті өмір сүруін тоқтатты.<ref>{{cite web|url=https://ikaz.info/karakytaj-memleketi-kuryluy-kurylymy-kulauy/|title=Қарақытай мемлекеті (құрылуы, құрылымы, құлауы)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> === Қыпшақ хандығы (1030-1219) === {{Толық мақала|Қыпшақ хандығы}} Сыртқы жауларының соққысынан құлаған Қимақ қағанатының жері XI ғ. жаңа құрылған Қыпшақ хандығының қолына толығымен көшеді. Ол жерлер шығыста Алтай мен Ертістен басталып, батысында Еділ мен Оңтүстік Оралға дейінгі, солтүстігінде Құланды даласынан, оңтүстігінде Балқаш көлі мен Жоңғар Алатауына дейінгі кең-байтақ аймақты алып жатты. [[Сурет:Қазақстан және Орта Азия(1213 жылға дейін).PNG|thumb|оңға|300px|Қыпшақ хандығы]] Қыпшақ хандығы күшейе бастаған кезінде оңтүстік жағындағы шекарасын кеңейтіп, Сырдарияның орта және төменгі бөлігін, Арал мен Каспий өңірі далаларын өздеріне қаратқан. Қыпшақтар Есіл мен Тобыл, Нұра, Елек пен Сарысу өңірінде көшіп-қонып жүрген. Олар Маңғыстау мен Үстіртте қыстап, жаз айларында Жем, Сағыз, Ойыл, Қобда, Жайық өзендерінің аңғарларын жайлаған. Араб деректеріне қарағанда, қыпшақтардың тарихи қалыптасқан көшу бағыттары болған. Қыпшақтардың этникалық құрамына кірген тайпалардан қыпшақ халқы қалыптаса бастады. Бұл тайпалардан тіл, наным-сенім, қоғамдық құрылыстары, шаруашылықты жүргізу жағы бір-біріне ұқсас болды. Әрине тіл жағынан кейбір жергілікті диалектілер сақталған. Бірақ ол бірыңғай қыпшақ халқы болып қалыптасуға кедергі болмаған. Оны Плано Карпинидің «қаңлылар қыпшақша сөйлейді екен» дегені толық дәлелдейді. Тайпалар бірлестігінің ішінде мұндай жақындасу жағдайлары тығыз жүріп жатты. Сондықтан да Дешті Қыпшақта (Қыпшақтар даласында) қыпшақ халқының қалыптасуы заңды құбылыс еді. Қыпшақ хандығының қоғамдық құрылысы тікелей Қимақ қағанатының қоғамдық құрылысының жалғасы болды. Бұл хандық та да билік әкеден – балаға мұрагерлікпен беріліп отырды. Мұндағы бір ерекшелік, хан тағына елбөрілі тайпасының белгілі өкілдері ғана сайланып отырған. Сондықтан да тарихшы Жүзжани бұл хандар әулетінің тайпасы деп атаған. Хандық биліктің орталығы «орда» деп аталды. Ордада хандық өкіметті билеушілер тұрды. Әскери басқару жүйесі бұрыннан қалыптасып келе жатқан дәстүр бойынша оң және сол қанат болып бөлінді. Күші және беделі басым оң қанаттың ордасы Жайық өзені бойындағы Сарайшық қаласының орнында болса, ал сол қанаттың орталығы Сырдария бойындағы Сығанақ қаласында орналасты. Әскери басқару жүйесінің екі қанатқа бөлінуі оң қанаттың батыстағы, сол қанаттың шығыстағы билікті мызғытпай ұстап отыруы үшін жасалған еді. Қыпшақ хандығының әлеуметтік-экономикалық тегі таптық құрылыс болды. Ақсүйек-шонжарларға хандар, оның туған-туыстары, тархандар, басқақтар, бектер, байлар және ру-тайпа көсемдері жатты. Ал қарапайым бұқара халық малы жоқ кедейлерден тұрды. Кедейлердің ішінде жер өңдеумен айналысатын жатақтары да болды. Қыпшақ қоғамында құлдар да еңбек етті. Мұндай басыбайлы құлдыққа малы жоқ кедейлер, қолға түскен тұтқындар түсіп отырған. [[Сурет:Baba 010.jpg|thumb|солға|200px|Қыпшақ мүсіні]] XI ғ. бастап Қазақстанның Жетісудан басқа жерлерінің барлығына қыпшақтар ие болды. Хандықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайының нығаюы жерін кеңейтуді талап етті. Әсіресе қыпшақтарға Қазақстанның оңтүстігіндегі қалаларға, Орта Азияның базарына, Орыс елінің оңтүстік далалы аудандарына шығу қажет болды. Алайда бұл жерлерге шығу оңай емес еді. Өйткені арада оғыздар мемлекетінің билігі жүріп тұрған. X ғ. аяғы – XI ғ. басында Оғыз хандығының жағдайы нашарлай бастайды. Бұл жағдайды Қыпшақ хандығы дер кезінде пайдаланып, оғыздарға солтүстік және солттүстік-шығыстан басып кіреді. Сөйтіп қыпшақтар өздерінің шекарасын Сырдарияның орта ағысынан Арал теңізіне дейін кеңейтеді. Қыпшақтар Хорезм елімен де қатынасты жақсартуға әрекет жасайды. Алайда Хорезм шахы қыпшақтардың күшеюінен және олардың өз шекараларына жақындауынан қауіптене бастаған болатын. Сондықтан да шах әр түрлі саяси қулықтар жасауға тырысады. Ондай әрекеттерге кезінде Хорезм шахының мұрагері Атсыз да барған болатын. Бұлардың арасындағы саяси жағдай да өте тұрақсыз болды. Хорезм шахы кез-келген мүмкіндікті өз пайдасына шешуге тырысып отырды. Кейбір жазба деректерге қарағанда, Атсыз қыпшақтардың қол астындағы оғыздардың жеріне бірнеше рет шабуыл да жасаған. 1133 ж. қыпшақтар жеңіліп те қалған. Бірақ Хорезм мемлекеті ешбір нәтижелі жеңіске жете алмаған. Дегенмен осы жеңілістен кейін қыпшақтар екіге бөлініп, әлсірей бастаған. Ашық майданда жеңіске жете алмайтындықтарын білген хорезмдіктер енді қыпшақтардың ішкі қайшылықтарын пайдалануды көздеді. Мәселен, қыпшақтардың ақсүйек-шонжарларын өз жақтарына қызметке тартып, сый-сияпат жасап, олардың арасынан әскери топтар құрып, өздеріне қарсы қоюға тырысқан. Қыпшақтардың арасына ислам дінін таратумен де айналысады. Сөйтіп, олардың ішіне іріткі салып, қыпшақтарды өздеріне тәуелді етуге әрекет жасайды. Ал XIII ғ. басында Сыр бойындағы қалалар үшін Хорезм шахы Мұхаммед пен Қыпшақ хандығының арасында бірнеше шайқастар болып өтеді. Бұл шайқастарда қыпшақтар өз ішіндегі алауыздықтың кесірінен жеңіліп, солтүстікке қарай шегінеді. Бірақ олардың арасындағы жауласушылық мұнымен бітпейді. Отырар, Сығанақ, Арал теңізінің аумағы бұл екі ел үшін ұзақ жылдар бойына қақтығыс көзіне айналады. Билік үшін бәсеке тек монғолдар екі елді де жаулап алғаннан кейін ғана біржола тынады. Қыпшақ хандығы құлағанымен, оның халқы мүлде жойылып кеткен жоқ. Олар өздерінің тарихи дамуын жалғастырумен болды. Ақыр соңында олар қазақ халқының басты этникалық құрамының біріне айналды.<ref>{{cite web|url=https://stud.baribar.kz/7578/qypshaq-khandyghy-khi-khiii-gh-basy/|title=Қыпшақ хандығы (XI-XIII ғ. басы)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> === Хорезмшах империясы (1097-1231) === {{Толық мақала|Хорезмшах мемлекеті}} Сұлтан [[Мәлік шах I|Мәлік Шах]] тұсында Ануштегін Қарши Хорезмнің билеушісі болды. Ол жергілікті [[ануштегіндер]] билеушілерінің әулетін құрды. Олар бірте -бірте ықпалын күшейтіп, [[Салжұқ сұлтандығы|Селжұқ]] сұлтандарынан тәуелсіз саясат жүргізе бастады. 1097 жылы Хорезмді басып алған селжұқтар Ануштегіннің ұлы Құтуббиддин Мұхаммед I таққа отырды. Құтуббиддин Мұхаммед таққа отырған 1097 жылы Қорасан әміршісі Хабаши бин Алтунтак Селжұқ мемлекетіне көтеріліс жасап, жеңіліске ұшырады. Қорасанның жаңа әміршісі болып тағайындалған [[Санжар сұлтан]] да Хорезм билігін Құтуббиддин Мұхаммедке сеніп тапсырды. Осы кезде теріскейдегі түркі (қыпшақтар) хандары Хорезм өлкесіне жорықтар жасап, Үргенішті өздеріне бағынышты еткісі келді. Бірақ, Санжар сұлтан мен Құтуббиддин Мұхаммедтің екеуара ауызбіршілігінің арқасында Хорезм өлкесі ешкімнің талауына түскен жоқ. Құтуббиддин Мұхаммед [[қыпшақтар]]дың шабуылын дер кезінде тойтарып отырды. [[Сурет:Khwarezmian Empire 1190 - 1220 (AD).PNG|thumb|оңға|300px|Хорезмшах мемлекеті 1217 ж.]] Құтуббиддин Мұхаммед 1128 жылы қайтыс болып, орнына ұлы Қызыл Арслан [[Атсыз]] Хорезм билігін қолына алды. Жастайынан ел басқару ісіне араласып, жан-жақты пісіп жетілген Қызыл Арслан Атсыз алғашқыда Санжар сұлтанға адал қызмет етті. Ол Хорезмге ұдайы қауіп төндірген қыпшақтар мекендеген Маңғысау мен Жент өңіріне жеңісті әскери жорықтар жасап, Хорезм әмірлігінің аясын кеңейте түсті. Қызыл Арслан Атсыздың алғырлығы сарай уәзірлерінде шошытып, олар Санжар сұлтан мен Қызыл Арслан Атсыздың арасына от тастап, екеуін шағыстырды. Бұл тайталастың ақыры Қызыл Арслан Атсыздың Хорезмді Селжұқ мемлекетінен бөліп әкетуіне мәжбүрледі. Ол 1138 жылы Қорасанмен байланысатын есіктердің бәрін жауып, Хорезімдегі Селжұқ өкілдерін зынданға салып, өзінің дербес билеуші екенін жариялады. Хорезім әміршісінің қылығына қатты ашуланған Санжар сұлтан Балх қаласынан қалың қолмен Хорезмге аттанды. Қызыл Арслан Атсыз Хазарасип қаласының маңына әскерін жинап, Селжұқ әскерімен бетпе-бет келмей, оларды шөлмен жүргізіп, біраз әуре-сарсаңға салғанымен, соңында жеңіліске ұшырады. [[Санжар сұлтан]] қолға түскен Атсыздың ұлы Атлықты өлім құштырып, қолға түскен қыпшақ жасақтарын [[Мерв]]ке айдады. [[Сурет:Il-Arslan Mausoleum (42486914261).jpg|thumb|солға|200px|Хорезмшах Арслан кесенесі,]] [[Сурет:Urgench.jpg|thumb|оңға|200px|Хорезмшах Текеш кесенесі]] [[Сурет:Ala Al-Din Muhammad Khwarazmshah gold coin.jpg|thumb|оңға|200px|Мұхаммед II-нің алтын динары]] Хорезм халқына селжұқтардың жаңа әскери кеңестен тұратын билік жүйесі ұнай қойған жоқ. Халыққа керісінше өктем болса да, Қызыл Арслан Атсыздың ержүректілігі мен алғырлығы ұнайтын еді. Көп ұзамай 1140 жылы халық селжұқ бектеріне қарсы көтеріліске шықты. Сүлеймен бин Мұхаммед пен оның қызметкерлері Хорезмді тастап қашты. Қызыл Арслан Атсыз қайтадан Хорезм билігін қолына алды. Бірақ, 1141 жылы қайтадан Санжар сұлтанның билігін мойындауға мәжбүр болды. Дегенмен, 1141 жылы шығыстан келген [[қарақытай]]лар (Батыс Лиау патшалығы) «Катауан» соғысында Санжар сұлтанды тас-талқан етіп жеңгеннен кейін Қызыл Арслан Атсыз селжұқ мемлекетінен тәуелсіз екенін тағыда жария етті. Ол Хорезмді тәуелсіз деп ғана қоймай, әскерін бастап Қорасанға шабуыл жасады Қызыл Арслан Атсыз келер жылы Селжұқтарға қарайтын Нишабур қаласын келіп қоршауға алды. Қаланы ала алмағанмен, халық Қызыл Арслан Атсызға салық төлеуге мәжбүр болды. Әрі Нишабур мінберінде Санжар сұлтанның атына емес, Хорезм шахының атына құтпа оқылды. Қызыл Арслан Нишабурге өзінің бауыры Йынал Тегінді [[әмірші]] етіп тағайындады. Алайда, Нишабур халқы оның билігін мойындай қоймады. Осы кезде Термезді орталық ете отырып қайта күшейген Санжар сұлтан 1143 жылы Хорезмді өзінің уысынан шығармас үшін Қызыл Арслан Атсызға екінші рет соғыс ашты. Хорезм әскері жеңіліске ұшырап, Сарахс мен Мерв қалаларынан тонап алған қазыналарды қайтарып беріп, Селжұқ мемлекетіне жылына 30 мың динар салық төлеп, қайтадан бағынды. [[Сурет:Mort de Muhammad Hwârazmshâh.jpeg|thumb|солға|300px|Хорезмшах Мұхаммедтің II өлімі.]] Қызыл Арслан Атсызға жыл сайын 30 мың динар салық төлеу оңайға соққан жоқ. Отар ел болудан құтылу үшін селжұқтарға қарсы астыртын әзірлік жүргізуге көшті. Бірақ, Санжар сұлтан Үргенішке жіберген тыңшылары арқылы Қызыр Арслан Атсыздың астыртын дайындығынан хабардар болды. Күшеймей тұрғанда басып қалу үшін Санжар сұлтан 1147 жылы үшінші рет [[Хорезм]]ге жорыққа шықты. Екі тараптың әскерлері екі ай бойы соғысып, ақырында селжұқ жасағы Хазариресп қаласын басып алды. Артынша [[Үргеніш]]те қоршауға алды. Бірақ, Захид Ахупуш атты дәруіш-сопы араға түсіп, Үргенішті аман сақтап қалды. Осы жолы Қызыл Арслан Атсыз тізесін иіп тұрып Санжарға сұлтанға қарсы шықпаймын деп ант берді. Санжар сұлтан оған Хорезм билігін қайта табыстады. Бұдан кейін Қызыл Арслан Атсыз күшейіп, Сыр бойындағы Қыпшақтарға 1152 жылы қасиетті жорық ([[ғазауат]]) жасап, [[Сығанақ]] пен [[Жент (қала)|Жент]] қалаларын басып алды. Аталған өңірге ұлы Ел-Тегінді әмірші етіп тағайындады. Бұл кезде Санжар сұлтанға қарсы оғыздар көтеріліске шығып, Селжұқ мемлекеті құлдырау кезеңін басынан кешірді. Оғыздар Санжар сұлтанды қолға түсіріп үш жыл қапаста (1153-1156) ұстады. Қызыл Арслан Атсыз оғыздарға қарсы 1156 жылы Қорасанға әскер кіргізіп, Санжар сұлтанды босатуын сұрағанмен, одан еш нәтиже шықпады. Өзі осы жорықта қайтыс болды. Бірақ, Селжұқ мемлекетінің күйреуімен, Хорезмшах мемлекеті толық тәуелсіздікке қол жеткізді.<ref>{{cite web|url=https://kazislam.kz/khorezmshakh-t-rki-islam-memleketi/?lang=ru|title=Хорезмшах түркі-ислам мемлекеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> 1215 жылы Ирандағы Керман Хорезмшахтардың иеліктеріне қосылды, ал 1217 жылға қарай Иран, Мазандаран, Арран, Әзірбайжан, Ширван, Фарс, Мекран, Маңғышлақ, Кеш, Сиджистан, Гур, Газна – толлық бағынышты болды. [[Мұхаммед Хорезмшах|Хорезмшах Мұхаммед]] өзін әлемнің ұлы билеушісі ретінде көрді, өйткені Әзірбайжан, Ширван және Арранды бағындырып, Грузияға жорыққа 50 мың әскер дайындап, Анадолы мен Сирияға әскер жіберуді ұйғарды.<ref>{{cite web|url=https://history.wikireading.ru/216756|title=Хорезмшах|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> === Найман хандығы (1210-1218) === {{Толық мақала|Найман мемлекеті}} Наймандардың арғы бабалары IV-V ғасырларда байырғы хұндардың ұрпақтары болып табылатын Теле тайпалық одақтары құрамында көшіп-қонып жүрді. Ал VII ғасырда олар Қыпшақтардың байырғы бабалары үстемдік жасаған Сеянто хандығына бағынды. Тарихи деректер олардың VIII-IX ғасырларда-ақ айтарлықтай сауатты болғандарынан хабардар етеді. Олар алғаш барлық түркітілдестер тәрізді [[Көне түркі жазуы|Орхон жазуын]] пайдаланса, ал кейіннен Оғыз бірлестіктеріне Ұйғырлар үстемдігі орнаған тұста [[көне ұйғыр жазуы]]н қолданатын болды. [[Сурет:Найманская держава при Инанч хане.jpg|thumb|оңға|350px|Найман мемлекеті (ортасында) және көрші елдер.]] [[Сурет:Miskin. Miniature from Rashid al'Din Jami-al-Tavarikh. 1596. The David Collection..jpg|thumb|солға|200px|Таян хан]] 1125 жылы Қидандар мемлекетін Чжурчжендердің (Шүршіттердің бабаларының) талқандауы [[Найман]]дардың тәуелсіздік алуларына жол ашты. Зерттеушілер тәуелсіз Найман мемлекетінің құрылуын 1143 жылдан, яғни [[Инаныш Білге Бұқа|Инанш Білге]] ханның билік жасаған жылдарынан бастайды. Әсіресе, күшті Қидан мемлекетін құрған тарихи тұлға [[Елюй Даши]]дің өлімі Наймандардың тәуелсіз хандық құруларына жол ашты. Қидан империясының қиранды орнында жаңа хандықтар, солардың қатарында Найман және Керейт хандықтары еңсе көтерді. Бұл екі туыстас хандықтарды географиялық бекет Ханғай (Өтікен) таулары бөліп жатты. Жаңа қалыптаса бастаған Найман хандығының шығыстағы көршілері Керейттер болса, ал оңтүстік-батыста олар Қарақытайлармен шектесті. Солтүстіктегі Найман мемлекетінің шекарасы [[Балқаш]] көліне дейін созылып, [[Шу (өзен)|Шу өзенін]] бойлай жалғасты.<ref>{{кітап|авторы=Талас Омарбеков |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Найман хандығы |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны= |баспасы=«Ана тілі» газеті |жыл=02.06.2011|томы= |беттері= |барлық беті= |сериясы= |isbn= |тиражы= }}</ref> Найман мемлекеті 12 ғасырдың аяғында билік еткен [[Инанш Білге Бұқа]] хан тұсында нығайды. Ұлы Жібек жолында орналасқан Найман мемлекетінің көрші елдермен саяси, сауда байланыстары жақсарды. [[Рашид әд-Дин]] “Наймандардың хандары қадірлі, қуатты, олардың халқының саны көп, әскері де қуатты болды” деп жазды. Найман мемлекетінің хандары мұрагерлік жолмен сайланды. Белгілі тайпа билеушілері, батыр, қолбасшылары хан кеңесінің құрамына кірді. Хан ұлыс жасағының бас қолбасшысы болды. Ұлыста іс қағаздары жүргізіліп, хан жарлықтары хатқа түсіріліп, оған ханның төрт бұрышты алтын мөрі (таңба) басылған. 12 ғасырдың аяғынан бастап Найман мемлекетінің хандары “Бұйрық”, “Күшлік” деп аталды. Инанш Білге өлген соң, оның екі ұлы Таян хан мен Бұйрық хан таққа таласып, Найман мемлекетін екіге бөлді. Екі иелікке бөлінген ұлыстың әрқайсысы өз алдына дербес әрекет етіп, өзара қырқысты. Бұл ішкі саяси дағдарыс Шыңғыс хан әскери күшінің артуымен тұстас келді. Шыңғыс хан және керейлер ханы [[Тоғорыл хан|Тоғрыл]] (Уаң хан) бастаған қол 1199 жылы Бұйрық ханның, 1204 жылы Таян ханның ұлысын басып алды. Олардың [[Жамұқа]] бастаған тайпалар одағының күшімен бірігіп, моңғолдарға қарсы тұрмақ болған әрекеттері нәтижесіз аяқталды.<ref>{{cite web|url=https://en.ppt-online.org/620579|title=Найман мемлекеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> Найман мемлекетінің күйреуі атамекендерінде қалың отырған бұл елдің құрамына кірген рулардың жан-жаққа кең ыдырап кетуіне, басқа тайпалар арасына сіңуіне әсер етті. Олардың біраз бөлігі байырғы қоныстарына жақын Ертіс, Алтай алқабында орнығып қалып, Шыңғыс ханның баласы Үгедей ханның қол астына қарады. Шапқыншылықтан ығысқандары [[Балқаш]] төңірегіне, [[Алакөл]] маңына, Сыр, Ырғыз алқабына орналасты, оңтүстікте [[Орта Азия]] хандықтары жеріне дейін жетті.<ref>{{cite web|url=https://qazbrand.info/all/449/najman/|title=Найман|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> == Қазақстанның орта ғасырдағы мемлекеттері == === Моңғол империясы (1205-1291) === '''''Қараңыз: [[Моңғол империясы]]''''' Біртұтас монғол мемлекетінің құрылуы [[Шыңғыс хан|Темужіннің]] (Темучин) (1162-1227) атымен байланысты. Темужін атақты бай рудан шыққан. Жастайынан Темужін өте қайратты және өжет болып өседі. Әкесі [[Есугей баһадүр|Есугей]] батыр қайтыс болғаннан кейін, Темужін анасы және бауырларымен бірге көп қиындық көрді. Әкесінің нөкерлері мен руластары бұлардан бөлініп кетті. Темужін бала күнінен әуелі отбасын асырау үшін, кейін нөкерлер мен туыстарын қайтару үшін көп күш жұмсады. [[Сурет:Flag of the Mongol Empire.svg|thumb|солға|200px|туы]] [[Сурет:Mongol Empire map 2.gif|thumb|оңға|300px|Моңғол империясы 1206 жылдан 1294 жылға дейін]] 1206 жылы Онон өзенінің бойында өткен Құрылтайда монғол нояндары Темужінді «Шыңғысхан» деген атпен ұлы хан етіп көтерді. Шыңғысхан бүкіл монғол тайпаларының басшысы болады. XIII ғасырдың басында Шыңғысхан Сібір халықтарының жері мен Қытай елін жаулап алып, Ұлы Моңғол империясын құрды. Шыңғысхан бүкіл Моңғол жерін [[сол қанат]] және [[оң қанат]] деп бөлді. Бұлай бөлу [[ғұндар]] дәуірінен қалған дәстүр еді. Әрбір қанат түмендіктерге, ал олар мыңдықтарға, жүздіктерге, ондықтарға бөлінді. Осылайша, әскери-әкімшілік жүйенің төменгісі он жауынгер жасақтай алатын отбасылар болды, ең жоғарғысы -қағанның он мың әскер жасақтай алуына мүмкіндік беретін иеліктер еді. Өте қатал тәртібі, берік құрылымы бар әскерді монғолдардың феодалдық жоғарғы тобының өкілдері — нояндар, баһадүрлер, мергендер басқарды. [[Сурет:YuanEmperorAlbumGenghisPortrait.jpg|thumb|солға|200px|Шыңғыс хан]] '''Шыңғысханның жаулап алушылық жорықтары.''' Моңғол тайпаларын біріктіргеннен кейін, Шыңғысхан танғұттардың [[Таңғұт|Батыс Ся]] мемлекетіне шабуыл жасайды. 1207 жылы Енисей жағалауындағы [[ойраттар]] т.б. тайпалар бағындырылды. 1211 жылы моңғолдар Солтүстік Қытайдағы Цзинь мемлекетіне шабуыл жасады. 1215 жылы ұзақ соғыстан кейін Шыңғысхан әскерлері [[Пекин]]ді алды. Солтүстік Қытайда әскербасы Мұқалиды (Мұқылай) 23 мың әскермен қалдырды. Шыңғысхан Моңғолияға қайтып келіп, 1218 жылы Жетісуда бекіген наймандарды бағындырды. 1219 жылы монғолдар [[Қазақстан]] мен Орта [[Азия]]ны жаулауды бастайды. 1219 жылдың күзінде моңғол әскері [[Отырар]] қаласына келеді. Отырар әмірі [[Қайыр хан]] 20 мың әскерімен қаланы қорғауға дайындалды. Отырарды қоршап алған моңғол әскерлері бірнеше ай қаланы ала алмайды. Алты айға созылған соғыстан кейін Отырар қаласы құлайды. Моңғолдар халықты қырып, қаланы жермен-жексен етеді. 1220 жылы Хорезм мемлекетінің астанасы [[Бұхара]]ны, одан кейін [[Самарқан]]ды қоршап, оны да басып алды. 1221 жылы Орта Азияның соңғы қаласы [[Мерв]] монғолдарға қатты қарсылық көрсеткенмен, ол да жеңіліс тапты. Сөйтіп, Орта Азияны жаулау аяқталады. Жебе мен Сүбедей қолбасшылар басқарған моңғолдар [[Әзірбайжан]] мен [[Грузия]]ны талқандап, [[Қырым]]ға жетті. 1223 жылы Қалқа өзенінде қыпшақтар мен орыстар да жеңіліс тапты. 1226 жылы Шыңғысхан Батыс Ся мемлекетіне тағы да жорық жасап, 1227 жылы бұл елді де біржолата бағындырды. Шыңғысхан сол жылы 72 жасында қайтыс болды. '''Жаңа жерлерді бағындыру'''. 1229 жылы құрылтай өткізіліп, Шыңғысханның үшінші ұлы [[Үгедей хан|Үгедей]] ұлы хан болып сайланды. 1236 жылдың соңында моңғолдардың батысқа жорығы басталды. Ол жорықты Жошының баласы [[Бату хан|Бату]] басқарды. Бату әскерлері Еділ өзенінің жағасындағы Бұлғар елін жаулап алды. [[Сурет:CoronationOfOgodei1229.jpg|thumb|солға|200px|Үгедей ханның таққа отыруы]] 1237 жылы [[Еділ]] мен Дон өзендерінің аралығындағы [[қыпшақтар]]ды тізе бүктіріп, 120-140 мың әскермен орыс жеріне шабуылға дайындалады. Моңғол-татар шапқыншылығы қарсаңында орыс жері бытыраңқы болатын. Бытыраңқы князьдіктер Бату әскерлеріне қарсы тұра алмады. Әскери күші жағынан да моңғол-татарлар орыстарға қарағанда анағұрлым алға кеткен болатын. Әсіресе монғол-татарлардың атты әскері өте қуатты күш еді. Бату әскерлері соғыс жүргізудің сол заманғы неше түрлі айла-тәсілдерін меңгерді. Батудың соғыс жүргізу өнерінде бұрыннан қолданып келе жатқан, қала бекіністерін бұзатын жеңіл құралдары болды. Орыс қалалары ағаштан салынғандықтан бұзу қиынға түспеген еді. [[Сурет:Bagdad1258.jpg|thumb|оңға|250px|Бағдадты алу кезі]] 1237 жылдың қысында Бату көп әскерімен Еділ өзенінен өтіп, Рязань қаласына келіп жетті. Рязань және [[Мәскеу]] қалаларын алды. 1238 жылы ақпанда Бату Владимир қаласын қоршап, үш күннен кейін қаланы алды. Осы қарқынмен монғол-татар әскерлері орыстардың 14 қаласын — [[Дондағы Ростов|Ростов]], [[Суздаль]], Ярославль, Кострома, Углич, [[Тверь (қала)|Тверь]] т.б. қалаларды бағындырып, Владимир князьдігінен Новгородқа қарай беттейді. Көктемнің ерте шығуы, орманды және батпақты Новгород жері алға қарай жүруге қиындық тудырады. Сондықтан Бату әскерін оңтүстікке қарай бұрады. Бату жолында кездескен қалалар мен елді мекендерді жаулап алып, 1240 жылы [[Киев]] қаласына келіп жетеді. Даниил және Дмитрий князьдер Киев қаласын қорғауды өз қолдарына алады. Қала халқы қаласын сегіз күн ерлікпен қорғайды. Дегенмен моңғол-татар әскері күшінің басымдылығы, орыс князьдіктерінің дер кезінде күш біріктіре алмауы Киев князьдігінің жеңілуіне әкеп соқтырады. '''Батудың Еуропаға жорығы.''' Киев қаласын алғаннан кейін Бату әскерлері Галич-Волынь князьдігіне аттанады. Батыс орыс жерін жаулап алған соң [[Польша]]ға, [[Чехия]] мен [[Венгрия]] жеріне баса-көктеп кіреді. 1241 жылы Бату мен Сүбедей бастаған моңғол әскері Венгрияға, екінші тобы Польшаға келеді. Моңғолдар Польша мен Силезияны бағындырып, [[Лигниц түбіндегі шайқас|Лигнецы маңында]] поляк және неміс князьдерінің жасақтарын талқандады. Польшаның біраз бөлігі бұл шапқыншылықтан зардап шекті. 1241-1242 жылдары Венгрия да моңғол-татарлардың шапқыншылығына тап болды. Венгр королі IV Белла Бату ханның берілу туралы талабын орындамағаннан кейін, монғолдар үш топпен Венгрияға басып кірді. Венгр королінің Батыстан, яғни Пападан көмек сұрауынан еш нәтиже шықпаған соң, барлық ауыртпалықты өздері көрді. Венгр әскерлері Сайо өзенінде талқандалды. Король өз сарайымен Далмацияға қашты. Моңғолдар корольдіктің астанасы Пешт және басқа қалаларды жаулап алып талқандады. Елдің солтүстігінен оңтүстігіне қарай заулап өтіп, монғолдар кейін шығысқа қайтады.<ref>{{cite web|url=https://ikaz.info/shynyshan-zhane-mongol-imperiyasy/|title=Шыңғысхан және Моңғол империяс|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> === Жошы ұлысы (1224-1242) === {{Толық мақала|Жошы Ұлысы}} Шыңғыс хан 1218-1222 жылдары қазіргі бүкіл Орта Азия мен Қазақ жерін толық жаулап біткен еді. Әлем әміршісі өзінің тұяғы тиген жерлерінің бәрін көзі тірісінде төрт баласына бөліп жіберді. Үлкені [[Жошы хан|Жошыға]] Дешті Қыпшақ даласы, Хорезм жері, Русь, Кавказ және Еуропаның ат тұяғы жеткен жерлерінің барлығын құзыретіне берді. Жошыны Дешті Қыпшақ даласына тағайындап, тек соның ғана құзыретінде болатынын [[Шыңғыс хан]] көзі тірісінде табыстап берген болатын. Тіптен, бұл дегеніңіз ешқандай мемлекетте болмаған кең-байтақ территория болатын. Жошы ханға да осы арқалы сары дала қатты ұнағаны соншалық, ол бұл даладай өмірінде тамаша жер көрмегенін айтқан екен дейтін деректер де бар.<ref>{{cite web|url=https://z-taraz.kz/zhoshy-lysy-zh-ne-ypsha-dalasy/|title=Жошы ұлысы және Қыпшақ даласы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-27|lang=}}</ref> [[Сурет:GoldenHorde1300.png|thumb|оңға|300px|Жошы ұлысы]] Шыңғысханның ұлдарының арасында Жошының әскери қабілеті жоғары екені бірден байқалады. Әрі төрт ұлына жүктеген әскери тапсырмалардың арасында Жошы бастаған жасақ қашанда жеңіске жетіп, олжалы оралып жүрді. Бұған, бір жағы, Жошының үнемі Жебе мен [[Сүбедей]] секілді даңқты қолбасшылармен бірге жүруінің де себебі тигені анық. Кейде тәжірибелі қолбасшылардың кеңестері мен жоспары билік тарапынан мақұлданбай, дәрменсіз қалатын кездер тарихта жетерлік. Дегенмен мұндай жағдай Жошы тарапынан кездеспейді. Соған қарағанда Жошы «менмендікке» бармай, барлығын ақылға салып, қолбасшыларымен кеңесіп шешетін сабыр иесі болғанға ұқсайды.<ref>{{кітап|авторы=Орынбай Ошанов |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Жошы хан және оның ұлысы |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым=«Астана ақшамы» газеті|орны= |баспасы= |жыл=06.04.2020 |томы= |беттері= |барлық беті= |сериясы= |isbn= |тиражы= }}</ref> [[Сурет:Жошы хан.jpeg|thumb|солға|200px|Жошы хан]] Монғолдар 1219-1224 жылдардағы Хорезм жорығының нәтижесінде Ертістен Жетісудың батысы Сыр бойы, Үстірт, Әзербайжан, Грузин, бүкіл Қапқазды, қазақтың Сарыарқасы, Еділ, Дон, Дунай, Азов бойы кейін, 1238-1240 жылдары бүкіл Русь жері Киевпен қоса, Болғарияға дейінгі алып аймақ Жошы ханның иелігіне өтіп, сөйтіп әлемде '''«Жошы-Қыпшақ ұлысы»''' дейтін үлкен [[империя]] пайда болды. Кейін Жошы-Қыпшақ ұлысының батыс қанаты бұрынғы Еділдің төменгі сағасы Ахтуба бойындағы Сарай, одан соң [[Берке хан]] заманында Еділ дариясының жоғарғы сағасына қоныс аударып, [[Сарай-Берке]] атанды. Жошы-Қыпшақ мемлекеті елін әскери-әкімшілік 10 аймаққа бөліп басқарғаны туралы Египеттегі Мамлюк мемлекетінің ең соңғы энциклопедиясын жасаған ғалым Абул-Аббас Ахмед Шихабад дин әл-Мисри әл-Калкашанди жазып қалдырған. '''I. Хорезм аймағы.''' Қият, Үргенш, Кіші Үргенш (Хиуа), Замахшар, Хазарасп, Дарған, Фараб (Отырар), Мыңқышлақ. Солтүстік шекарасы Ақтау, шығыс солтүстігі Қаратаумен шектелген. Негізгі халқы [[түркілер]]. '''II. Дешт-Қыпшақ.''' Бұл аймақтың жер көлемі Хорезм аймағының территориясының 3/1 тең. Негізгі халқы қыпшақтар. Хан ордасы орналасқан Сарай қаласы. Мұнда [[қыпшақ]], [[моңғол]], русь, алан, черкес, грек, бұлғар өмір сүріп, Мысыр, Иран, Сирия, Римнің саудагерлері мен саяхатшылары қаптаған қала болған. '''III. Хазар.''' Мұнда Дағыстан жеріндегі хазарлардың ежелгі астанасы Баланжар болған дегеннен басқа мәлімет жоқ. Негізгі халқы қыпшақтар. '''IV. Қырым.''' Бұл аймаққа Қырым, Солхат (байырғы Қырым), Судақ, Қафа (Феодосия), Үкек қалаларымен қатар Азов бойының батыс жағының біраз жері қамтылған. Негізгі халқы қыпшақтар, аздаған орыстар. Жошы-Қыпшақ мемлекетінің сыртқы қатынас, сауда-саттықтың күре жолы болғандықтан хан ордасын жағалайтын аристократтар, қыпшақтар және әр түрлі ұлттың өкілдері осында өмір сүрген. '''V. Азов аймағы.''' Жер көлемі Қырым аймағының жер көлемінің 4/1 тең. Бұл аймақтың қарамағына Азов, Керчь қалалары болған. '''VI. Черкес аймағы.''' Жер көлемі Дешт-Қыпшақ пен Азов аймағының территориясын қосқанмен тең. Халқы қыпшақтар. '''VII. Бұлғар аймағы.''' Жер көлемі Дешт-Қыпшақ пен Қырым аймағының территориясын қосқанмен тең. Хан Ордасы бұл қаланы Ақча-Керман (бүгінгі Днестровскийдегі Белгород қаласы). Екінші үлкен қаласы Сары Керман, [[Қырым түбегі]]нің батыс оңтүстігіндегі ежелгі гректердің қала-ұлыс жұртына орналасқан. '''VIII. Улак немесе Валакия.''' Румынияның Волахин княздігі. 1324 жылдары тәуелсіз өмір сүрген. '''IX. Ас немесе Алан аймағы.''' Қырым түбегіндегі Жошының батыс Ордасының қарашалары (крепостной) көптеп орналасқан. Негізгі халқы парсы тілді, христиан дінді. Олардың басшысы түмен нояндарының дәрежесінде хан аталады. Олар бүгінгі [[осетиндер]]дің бабалары. Өзбек хан билігі аяқталғанға дейін аландар тау шатқалдарында шеткері өмір сүрген. '''X. Орос аймағы.''' Жошы-Қыпшақ ұлысының мұсылман аймақтарының батыс, батыс солтүстік жағына орналасқан. Бұл аймақтың шекарасы батыста франклер немесе Батыс Еуропамен, шығысы Бұлғар аймағымен, шығыс солтүстігі Холман жерімен шектеседі. Орыс тілді, христиан дінді. «Жошы-қыпшақ ұлысы» - бұл атау жайлы араб саяхатшылары мен тарихшылары жазып қалдырған 26 түпнұсқада, парсы саяхатшылары мен тарихшыларының 13 тарихи түпнұсқаларында, түріктердің 3 түпнұсқасында барлығы 19-мәрте «Жошы-қыпшақ ұлысы» деп белгілеген болса, 69 мәрте «Қыпшақ мамлакаты (мемлекеті)», «Қыпшақ елі» деп жазып қалдырыпты. Орысша әдебиеттерде «Қыпшақ хандығы» атаса, Плано Карпин «Қыпшақ елі» (Страна Команов), моңғолдың көне шежіресі «Алтын товчида (Алтын шежіре)» «Қыпшақ елі», қытай тарихшысы Б.Сайшаал «Қыпшақ хандығы» деп ресми түрде жазып, дәлелдеп келген.<ref>{{cite web|url=https://dasturkb.kz/%D0%B6%D0%BE%D1%88%D1%8B-%D2%9B%D1%8B%D0%BF%D1%88%D0%B0%D2%9B-%D2%B1%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%8B/2019/|title=Жошы-Қыпшақ ұлысы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> === Шағатай ұлысы (1224-1346) === {{Толық мақала|Шағатай қағанаты}} Шағатай ұлысы - Шығыс Түркістан, Жетісу, [[Мәуереннаһр|Мәуереннахр]] аумағында салтанат құрған көшпелілер мемлекеті. Бұл ұлыс Шыңғыс ханның екінші ұлы - [[Шағатай хан|Шағатай]] иелігі негізінде пайда болған.<ref>{{cite web|url=https://www.uniface.kz/interfacts/index.php?post=article&id=62|title=Шағатай ұлысы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> Ол 1183 жылы қаралтым қоян жылы Тэмужиннің бәйбішесі [[Бөрте]]ден туған. Шыңғыс хан ұлдарына енші бөліп, әрқайсысының басына орда тігіп беріп, аттандырғанда әрқайысына 4 мыңнан жасақ бөліп, иелігіндегі жергілікті жұрттың есебінде әскерінің санын толықтырып, ұлыстың іргесін әрдайым кеңейтіп отыруды тапсырған. Оған қоса Шағатайға 8 мың отбасы, тиесілі жайылым жер бөлініп, "Ұлыс билеушісі" деген жарлық таңба мөрін қолына ұстатқан. [[Сурет:ChagataiKhanate1300.png|thumb|оңға|300px|Шағатай ұлысы. XIII ғ.]] Шағатайға тиген иелік жер Шығыс Түркістаннан [[Самарқан]], [[Бұқара]], Оңтүстік Алтайдан [[Амудария]]ға дейінгі алқапты қамтиды. Шағатай ұлысының орталығы [[Құлжа]] өлкесі, Іле өзенінің оңтүстігіне қарай орналақан [[Құяш]] қаласы болды. Осыған байланысты В.В.Бартольд Құяш қаласы "Барыс ханның сыртында" орналасқан екен, бұл Қаяс немесе Құяс тухсилермен шігілдердің барлық жерін қамтиды, онда Сабылық – Құяс, Урунг - Құяс (Өрөнгө өзені бойындағы), Қара-Құяс (Қара Ертіс бойындағы қала) атты үш қамал бар деген [[Махмұд Қашқари|М.Қашқаридың]] анықтамасын келтіреді. XIII ғасыр соңынан, [[Хайду]] ханның тұсында қырғыздар қазіргі мекеніне жер ауып келгенге дейін осы өңірді (Жетісу) ежелден мекендеп келе жатқан үйсін, қаңлы, дулат, албан тайпалары да Шағатай ұлысының билігінде болды. Аталған тайпалар негізінде қазақтың [[Ұлы жүз]] тобын құрады. Гуюг қағандық құрған тұста (1246-1251 жж.) Орталық Азиядағы Шағатай әулетінің билігі артып, Шағатай ұлысының жер көлемі Ақ Орда жері есебінен кеңейе түсті. Баты ханға бет бұрып кеткен Масуд Бек қайтып оралып, 1246 жылғы құрылтай шешімімен бұрынғысынша "Мауереннахр, Түркістан және сол маңдағы отырықшы өлкелердің өкілетті билеушісі" болып қайта тағайындалды. Империя көлеміндегі алым-салық жүйесі әсіресе Шағатай ұлысы билігіндегі отырықшы жұрт үшін аса ауыр тиді. Алым-салық империялық және жергілікті екі сатыдан құралды. Империялық орталық үшін алынатын алм-салыққа хан-оғландар немесе ұлыс хандары араласпайды, олар тек тиісті салықты жинап, орталыққа жөнелтуге міндетті. Бұл істі жергілікті жерлерде қағанның әдейі тағайындаған жергілікті өкілдері - Даругачылар жауаптанды. Мысалы Шағатай ұлысы құрамындағы Мауеренахрды [[Махмұд Ялавач]] [[Ходжент]]тен басқарып жиналған алым-салықты тура [[Қарақорым қаласы|Қарақорымға]] жөнелтіп тұрды. Тек Өгөдей билігінің соңғы жылдарында Мауеренахр өлкесі Шағатайдың меншігіне (Өмчу-інжу) берілді. [[Сурет:CoronationOfOgodei1229.jpg|thumb|солға|200px|Шағатай хан]] Салық жүйесі 1218 жылғы ұлы құрылтайдың шешіміне орай Өгөдейдің 1231 жылғы ұлы жарлығы бойынша реттелді. Жарлық бойынша отырықшылардан өнімнің 10 пайызы, көшпенділерден әрбір 100 мал басынан 1 мал гувчуур алынды. Оның үстіне әскер жасақтау және басқадай міндеттерді атқару үшін жергілікті салық жиналды. Саудадан Кеден салығы алынды. Қол өнер кәсібімен айналысатындар әскерлерге ер-тұрман жабдықтап, қару-жарақ жасап беруге міндетті болды. Онымен қоймай отырықшылар жер айдап, егін еккені үшін "Қалан" деп аталатын жер салығын төледі. Өйткені Ұлы жасақ заңы бойынша жер қағанның жеке меншігі саналады. Сондықтан Шағатай ұлысы билігіндегі отырықшы егінжай жерлер дихандарға жалға беріліп, ол үшін төлем ақы алынып отырады. Осыған байланысты тек отар халықтары ғана емес, моңғолдың өз халқының аянышты ахуалы туралы кезінде [[Рашид әд-Дин]], [[Джованни Плано Карпини|Плано Карпини]] және басқалар жазды. Шағатай ұлысының саяси тарихы аса күрделі жағдайда қалыптасты. Олай болуының бір себебі Шыңғыс хан ұлдарының арасында орын алған мүдде қайшылықтары салдарынан Шағатай ұлысы мен Жошы-Қыпшақ ұлысы арасындағы бақталастық тоқтамады. Бұл қарама-қайшылық екі ұлысты соғыс жағдайына әкелген тұстары да болды. Екінші бір себебі, бір ұлыс шеңберінде көшпенді қауымды хан-оғландар, ал отырықшы жұртты тікелей империя өкілдері басқаратын биліктің екі ұшты жүйесі қалыптасуында еді. Екі жүйе кейде бір-бірімен қайшылықтарға ұрынып отырды. 1248 жылы Гуюг қаған өліп, Жошы ұлдарының қолдауымен империяның ұлы қаған тағына [[Төле|Тулуйдың]] ұлы Мөңке (1251-1259) келуіне байланысты Шағатай ұлысы билігінде дағдарыс басталды. 1251 жылы Мөңкені қаған сайлаған ұлы Құрылтай кезінде [[Қарақорым қаласы|Қарақорымда]] болып, Мөңке билігін жақтаған Қара-Хүлэг Мөңке қаған жарлығымен Шағатай ұлысының ханы деп танылып, Есун-Мөңкенің көзін жою туралы тапсырма алып, еліне қайтып келе жатқан жолында Алтайда көз жұмады. Сөйтіп ел билігін әлі де ат жалын тартып міне қоймаған Мүбәрәк-шахтың атынан Қара-Хүлэгтің бәйбішесі (Мүбәрәк-шахтың анасы) Эргэнэ хатун қолына алады да, Есун-Мөңкені өлтіреді. Мөңке қаған тұсында Өгөдей, Шағатай әулеті хандары Мөңкеге қарсы шыққандықтан көпшілігінің басы алынып, Шағатай ұлысының саяси ықпалы құлдырап кетті. Бұрын Шағатай ұлысының қарамағында болған бірер өлке Баты хан бастаған Жошы-Қыпшақ ұлысының билігіне өтті. Осы жайларды ескерген тарихшылар 1250-1260 жылдарды Шағатай ұлысының саяси дағдарысқа ұшыраған кезеңі деп таниды. 1294 жылы [[Құбылай хан]] өлген соң таққа отырған Темір батыс әскери тобының қолбасшысы етіп Тутуктің ұлы Жуанурды тағайындайды. 1299-1301 жыл арасындағы Жуанур мен Хайду қолы арасында болған үш ірі шайқаста жеңіс пен жеңіліс алма-кезек болады. Ақыры Жуанур қолы оңтүстік Алтайда [[Хайду]] және [[Дува]]ның біріккен қолына ауыр соққы береді. 1303 жылы Хайду хан өлген соң Хайду ұлысы хан ордасында тақ таласы басталады. Дува ханның тікелей көмегімен Хайдудың тұңғыш ұлы Жапар Емильде хандық билікке көтеріледі. Бірақ түрлі қарсылық әрекеттердің салдарынан билікті ұстап тұра алмаған Хайду әулеті хандары Дуваның бас билігін мойындауға мәжбүр болады. [[Сурет:Funérailles de Tchaghataï.jpeg|thumb|оңға|200px|Шағатайды жерлеу]] 1307 жылы Дува өлген соң [[Алмалық (көне қала)|Алмалыққа]] жақын Себкун қалада Дуваның ұлы Қонжық әке тағын жалғастырады. Бірақ бір жылдан соң өліп билік Өгөдей ұрпағынан тарайтын Тәліктің билігіне өтеді. Мұсылман дініне шын берілгендігі үшін Қызыр-ата атанған Тәлік Дува ұлдарына қысымшылық көрсете бастайды. Ақыры Кебек бастаған Дува ұлдары Тәлікті өлтіріп, [[Есенбұқа]]ны хан сайлайды. 1318 жылы Есенбұқа өлген соң Дува ұлы Кебек хан тағына отырады да ел астанасын Іледен Мауереннахрдағы Нахшеб қаласына аударып, Қарши деп аталатын хан ордасын тұрғызады. Ол осы ордасында ақша реформасын жүргізді. Күміс ақша - динар, хар - хем теңгелер шығарды. Кебек хан тұсында Хайду-Шағатай ұлысы Самарқанда "Түмен" (он мыңдық) деп аталатын аймақтар, ал Қашғарда "Орчин" деп аталатын кіші өлкелер құрылып, оларды Түрік-моңғол тегінен шыққан жергілікті өкілдер басқаратын болды. Кебек хан пұтқа табынды, бірақ мұсылман дінінің таралуына қарсы болмады. Сондықтан оның ұрпақтары мұсылмандыққа бой ұсына бастады. Шағатай ұлысы, жалпы Моңғол империясы көлемінде отырықшы мәдениетті жақтайтын және әскери-бюрократиялық күштің қолдауымен көшпенді мемлекет құруды жақтайтын екі бағыт әуелден-ақ текетіресіп келген еді. [[Дува]] хан, Кебек хан Тармаширин бастаған күш бірінші бағытты қолдады, қала тұрғызды, әкімшілік және ақша реформасын жүргізуге тырысты. Олардың бұл бағыты әрдайым көшпенділікті қолдайтын екінші бағыттағылардың қарсылығына ұшырап отырды. Ирандағы Хүлэг жүйесі және Жошы - Қыпшақ ұлысында (Алтын Орда) негізінен отырықшылық салты басым болса Шағатай ұлысы екінші бағытты қатаң ұстанды. Қара-Хүлэг, Есен-Бұқа, [[Хайду]] қатарлы тұлғалар әскери-бюрократиялық жүйеге сүйенген көшпенділік бағытты қолдады. Бұл қайшылықтың ақыры Шағатай ұлысы, Хайду мемлекетін екіге бөліп тынды. Оқиға 1346 жылы болды. Шағатай ұлысы, Хайду мемлекеті шығыс және батыс болып екіге бөлінді. Олардың шекарасы Балқаш көлі жүйесі арқылы өтетін болды. Мауереннахрға сүйенген батыс бөлімі біраз уақыт "Шағатай ұлысы" атын сақтап келді. Шағатай жазуы, тіл мәдениеті осы өңірде өмірге келді. Ал шығыс бөлімінде бұрынғы Моңғол ат-атауы сақталып "Моғолстан" атанды. Орталығы Жетісуда болды. Моғолстан тарихын жеке зерттеген тарихшы [[Клавдия Антоновна Пищулина|К.А.Пищулина]] Моғолстан мемлекеті ежелгі Батыс түрік қағанаты, Қарахан, Қыпшақ мемлекеттері сияқты Қазақстан мемлекетінің қалыптасуына елеулі ықпал еткен эталон деп таниды. Шынымен де қазақ халқы, Қазақ мемлекетінің қалыптасуына Шағатай ұлысы, Моғолстанның қосқан үлесі бар. Біріншіден аталған мемлекеттер Қазақстан территориясының оңтүстік-шығыс аймақтары территориясында құрылды. Екіншіден қазақ ұлты, Қазақ мемлекетін құраған басты-басты тайпалар: [[үйсін]], [[дулат]], [[қаңлы]], [[албан]], [[суан]], [[қоңырат]], [[найман]], [[жалайыр]]лар аталған мемлекеттердің халқының негізгі тобын құрады. Шағатай ұлысы, Хайду мемлекеті, Моғолстан аталған территорияда, тұрғын халықтың басын күшпен біріктіру арқылы құрылған, төменде тірегі жоқ саяси қондырғылар болатын. Сондықтан да Шағатай ұлысы бар-жоғы 120 жыл (1226 -1346), ал, Моғолстан мемлекеті 160 жылдай (1346 -1514 ж.) салтанат құрып тарихтан өшіп кетті де, олардың билігінде болған жергілікті жұрт атамекендерінде қала берді.<ref>{{кітап|авторы=Зардыхан Қинаятұлы |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы= |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым=«Туған өлке-Родной край» журналы №2,3|орны= |баспасы= |жыл=2004 |томы= |беттері= |барлық беті= |сериясы= |isbn= |тиражы= }}</ref> === Үгедей (Угэдей) ұлысы (1224-1242) === {{Толық мақала|Үгедей ұлысы}} Үгедей — [[Шыңғысхан]]ның үшінші баласы. Оған Батыс Моңғолия мен Алтай, Тарбағатай, Ертістің жоғары ағысы бойындағы жерлер қараған. Ол ұлы хан атағын алғаннан кейін Орхонда, [[Қарақорым қаласы|Қарақорымда]] тұрған.<ref>{{cite web|url=https://ulagat.com/2020/06/19/%D2%AF%D0%B3%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D0%B9-%D2%B1%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%8B%D0%BD%D0%B0-%D2%9B%D0%B0%D1%80%D0%B0%D2%93%D0%B0%D0%BD-%D0%B0%D1%83%D0%BC%D0%B0%D2%9B%D1%82%D0%B0%D1%80/м|title=Үгедей ұлысына қараған аумақтар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> Шыңғыс хан көзінің тірісінде-ақ оны өзінің мұрагері етіп тағайындаған. Үлкен ұлы Жошы дүниеден ерте өтіп, екінші ұлы Шағатайдың мінезі қатал болғандықтан хан ұлы таққа мейірімді, мінезі жұмсақ Үгедейді таңдайды. Үгедей әділ, дана билеуші болды. Оның билігі тұсында империяның бүкіл жерінде байланыс желісі ұйымдастырылып, халық санағы жүргізілді. Ол Шыңғыс хан бастаған империя астанасы Карақорым қаласының құрылысын аяқтады.<ref>{{cite web|url=https://bilim-all.kz/article/8146-Ugedei|title=Үгедей|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> [[Сурет:YuanEmperorAlbumOgedeiPortrait.jpg|thumb|оңға|200px|Үгедей хан]] Үгедей хандығы – моңғолдың төрт ірі хандығының бірі. Басқа үш хандықпен салыстырғанда, оның құрылуы мен дамуында үлкен айырмашылықтар бар. [[Қыпшақ хандығы]] мен [[Шағатай қағанаты|Шағатай хандығы]] Шыңғыс ханның екі ұлы [[Жошы хан|Жошы]] мен [[Шағатай хан|Шағатайға]] еншіге берілген жерлердің негізінде құрылып, дербестігін алудан бұрын әлдеқашан мұрагерлік билікті негіз еткен әулеттік саяси жүйені қалыптастырып болған еді. Шыңғыс хан Үгедейге наймандардың ата мекенін тұтастай емес, тек шағын жайылымдық жер ғана бөліп берген. Былай қарағанда, бұл батысқа жорық жасаудан бұрын-ақ Ұлы Қағанның мұрагері атанған Үгедейдің атағына сәйкес емес еді. Анығында бұл Үгедейдің мұрагер ханзадалығына байланысты болатын. Бұл жолғы енші үлесін бөлісу батысқа жорықтан кейін 1225 жылы өтті. Шыңғыс ханның Үгедейге берген еншісі Үгедейдің Ұлы қаған тағына отырудан бұрынғы өз жайылысы ғана еді. Бұл әр ұл еншіге ие болатын рулық дәстүрдің бір көрінісі болса да, басқа үш ұлынан өзгешелеу еді. Өйткені, Ұлы қаған болғандықтан Үгедей моңғол елінің жер-суының иегері және билеушісі, [[Қарақорым]]ды орталық етіп, барлық жаңадан бағындырылған жерлерді бөліске сала алатын мұрагер. Сондықтан да кейінгі ұрпақтарының иелігі үшін қам жемеуге тиісті. Үгедей таққа отырған соң, тұңғыш ұлы [[Күйік хан|Күйікке]] өз иелігіндегі Еміл өңірін берді, ал екінші ұлы Құтанға Лияңжу өлкесін, сондай-ақ Шыңғыс хан көзі тірісінде Төлеге бөліп берген сунит руы мен сұлдұс руының 3000 түтінін де бөліп береді.<ref>{{кітап|авторы=Электрондық журнал «edu.e-history.kz» №2|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Үгедей хандығының кемелденуі |шынайы атауы=ЖИЯ СҰҢЖИЯҢ (Jia Congjiang) |сілтеме= |уикитека= |жауапты=Қытай тілінен аударған және редакциялаған: Өмірбек Қанай |басылым= |орны= |баспасы= |жыл= |томы= |беттері= |барлық беті= |сериясы= |isbn= |тиражы= }}</ref> Үгедей он жеті жасына келгенде Шыңғысхан қарсыласы [[Жамұқа]]ға қарсы соғысқа аттанған еді. Алайда алғашқы шайқаста Шыңғысхан Жамұқадан ойсырай жеңілді. Осы шайқасқа ағаларымен бірге қатысқан Үгедей жарақаттанып, шайқас алаңында жоғалып кетті. Бірақ Шыңғысханның өкіл інісі және жақын досы Борохула оны іздеп тауып құтқарады. 1206 жылы Шыңғысхан Ұлы хан болып сайланғанда Үгедейдің қарамағына Жалайыр, Тайчеуіт рулары берілді. 1211-1213 жылдар аралығында Үгедей әкесінің Жиң әулетінің қарамағындағы Қытайға қарсы шабуылына қолбасшы ретінде қатысты. Үгедейдің әскерлері оңтүстікке қарай жылжып отырып Хыбей, Шанси жерлерін бағындырып, ақырында [[Шүршіт атауы|шүршіттерді]] Ордостан қуып шықты. 1219-1221 жылдар аралығында [[Хорезмшах мемлекеті]]не қарсы болған жорықта Үгедей негізгі қолбасшылардың бірі ретінде қатысты. Тіптен ағалары Жошы мен Шағатайдың арасындағы бақталастығына байланысты Үгедей бас қолбасшы болып тағайындалды. Нәтижесінде Хорезмшах мемлекетінің астанасы Үргенішті Үгедей алды. Шыңғысханнан кейінгі Ұлы хан кім болады деген сұрақ күнтәртібіне келгенде, Шыңғысхан Жошы мен Шағатайдың арасындағы бақталастықты ескере отырып, Үгедейді өзінің мұрагері деп жариялады. Сонымен Үгедей 1229 жылы Құрылтайда Ұлы хан болып сайланды. Үгедей Ұлы хан ретінде таққа отырғаннан кейін Моңғол Империясы өз шекарасын кеңейтуді жалғастыра берді. Ең алдымен қайта есін жиып, моңғол әскерлерін екі шайқаста жеңген Хорезмшах мемлекетінің соңғы мұрагері Жәлеледдин Мәңгібердіні жеңу керек еді. Үгедей хан оған қарсы Шормақан ноянның басшылығында елу мыңдық қол жіберді. Ақырында, 1231 жылы Хорезмшах әскерлері талқанданды. Одан әрі қарай Шормақан Грузия мен Арменияны бағындырды. Үгедейдің билігі кезінде Шыңғысханның ұрпақтары Қытайды жаулауын да жалғастырды. Осы кезде Жин әулеті толығымен жеңілді. Оған қоса оңтүстік Қытайдағы Суң әулеті де Үгедей ханның ұрпақтарына бағынды. Ал шығыста моңғол әскерлері Кореяны толықтай жаулады. Батысқа қарай моңғол әскерлері Үгедейдің мақұлдауымен Батуханның қолбасшылығында орыс княздіктерін, [[Польша]], Мажарыстан, [[Сербия]], Бұлғарыстанды жаулады. Бұл жорыққа Жошының балаларымен бірге Үгедейдің балалары Күйік пен Қадан да атсалысты. Үгедейдің кезінде Шыңғысханның ұрпақтары ауызбіршілікпен шығыс, оңтүстік және батыс бағыттарында әлемді жаулауын жалғастыра берді. [[Сурет:Karakorum - Tortue Sud.jpg|thumb|солға|200px|Қарақорым қаласындағы тас тасбақа мүсіні]] Империяның аумағын кеңейтумен қатар Үгедей мемлекеттік басқару саласында да көп жаңалықтар енгізді. Құпия тарихында жазылған деректерге қарағанда Үгедей хан өз сөзімен былай депті: «Мен ата-анамның Ұлы тағына отырғаннан кейін елім үшін мынадай еңбектер атқардым. Ең алдымен мен Жин әулетін толығымен бағындырдым. Екіншіден, мен елшілеріміздің оңай қозғалулары үшін және керекті заттардың оңай тасымалдануы үшін пошта қызметін орнаттым. Үшіншіден, мен сусыз жерлерде құдық қаздырып, елдің жағдайын жасадым. Төртіншіден, ел басқару ісімен айналысатын бюрократтарды тағайындадым. Осылайша мен ата-анамның ісіне осы өзімнің төрт ісімді қостым.» Үгедей хан бюрократтарының құрамын шығыста түріктер мен христиан керейлер, Ислам өңірлерінде бұрынғы хорезмдік бюрократтар, ал Қытайда Конфуций қытайлар мен бұрынғы Ляу әулетінен қалған буддист қидандар яғни қара қытайлар қалыптастырды. Бұдан басқа Үгедей хан халықтық санақ жүргізу, салық жинау жүйесін жақсарту сияқты реформаларды жүргізді. Десе де Үгедей ханның ең үлкен жетістігі Ұлы даладағы жаңа қала, Моңғол империясының астанасы [[Қарақорым]] қаласының құрылысы болды. Бұл қала Шыңғыс ханның қыстағының айналасына құрыла бастады. Уақыт өте келе айналасы биік дуалмен қоршалған шартараптан керуендер ағылып жататын үлкен қалаға айналды. Шахардың сәулетіне Қытайдан, Шығыс Еуропадан, Үндістан мен Батыс Азиядан әкелінген ұсталар өз үлестерін қосты. Қаланың ортасында 1235 жылы Үгедей салғызған 2500 шаршы метрді алып жатқан сарай орналасқан еді. Оған қоса қалаға келген саудагерлер мен жолаушылардың жағдайы үшін керуенсарайлар, қонақжайлар мен базарлар салынды. Аты аңызға айналған Қарақорым қаласының белгісі болған бітік тастың астыңғы жағындағы тасбақа мүсіні әлі күнге дейін сол жерде сонау ескі замандарды еске түсіріп тұр. Үгедей хан билік құрған он екі жылда Моңғол империясында Мәңгі Ел орнады, яғни бейбітшілік орнықты. Тіпті Индиана Университетінің профессоры Кристофер Этвудтың пікірінше, Моңғол империясының негізін қалаушы Шыңғысхан емес, Үгедейхан еді.<ref>{{cite web|url=https://www.trt.net.tr/kazakh/bag-darlamalar/2017/04/01/turkiia-mien-giermaniia-arasyndag-y-saiasi-dag-darys-702608|title=Үгедей Хан|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> === Алтын Орда (1242-1481) === {{Толық мақала|Алтын Орда}} Алтын Орда орта ғасырларда Шыңғыс хан империясының құрамында Дешті-Қыпшақта құрылған түрік мемлекеті. Мемлекет жерінің аумағы 10 млн. км² -ден асты. [[Бату хан]] тұсында мемлекет астанасы Еділ бойындағы Сарай қаласы болып (1243), кейін [[Сарай-Берке|Берке сарайына]] (Сарай әл-Жадид) көшірілді. Құрамына Ресейдің еуропалық өңірі, Балтық теңізінің шығысындағы өлкелер, [[Польша]], [[Мажарстан]], Балқан елдері, Солтүстік Кавказ, [[Хорезм]], Шығыс және Батыс Дешті Қыпшақ. Қазақстан аумағы моңғолдың үш ұлысының құрамына кіргені белгілі: үлкен (далалық) бөлігі – Жошы ұлысының құрамына, Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Қазақстан – [[Шағатай қағанаты|Шағатай ұлысына]], Жетісудың солтүстік-шығыс бөлігі – Үгедейге қарады. Шыңғыс қағанның үлкен ұлы Жошы өз ұлысын тәуелсіз мемлекет етуге күш салды. Жошының ұлы Бату қолы Ресей жеріне, Еділдің батысындағы жерлерге жорық жасап, Жошы ұлысын Алтайдан Дунайға дейін кеңейтіп, орталығы төменгі Еділде орналасқан іргелі мемлекетке айналдырды. Тарихи әдебиетте бұл мемлекеттің аты «Алтын Орда» деп орнықты.<ref>{{кітап|авторы= |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін) |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым=|орны=Алматы |баспасы=Атамұра |жыл=1998 |томы=2 |беттері=81 |барлық беті= |сериясы= |isbn= |тиражы= }}</ref> [[Сурет:Golden Horde flag 1339.svg|thumb|солға|200px|Ұлық Ұлыстың байрағы]] [[Сурет:MongolEmpireDivisions1300.png|thumb|оңға|250px|Сары түс Алтын орда территориясы]] Алтын Орданың саяси-мемлекеттік құрылысында ұлыстың мемлекеттік құрылысының түп негізі сақталды. Алтын Орданың ішкі басқару жүйесінде қызмет адамдарынан, сондай-ақ көшпелі, әскери шонжарлардан құралған әкімшілік-шенеуніктік аппарат маңызды орын алды. Олардың ішінде түрік халықтарынан шыққан – [[қыпшақтар]], ортағасырлық [[ұйғырлар]], Еділ бұлғарлары елеулі рөл атқарған. Армияны және мемлекеттің ішкі істерін тікелей басқару үшін ерекше лауазымдар белгіленді. Хан атынан бүкіл әскери істі беклер-бек басқарды, ал азаматтық биліктің басы уәзір болды. [[Беклер бегі|Беклер-бек]] әскери өкіметтің өкілі ретінде «патшалар мен сұлтандардың кеңесшілері» - уәзірден дәреже жағынан жоғары тұрды; ол сондай-ақ басқа мемлекеттермен дипломатиялық қатынастарды басқарды және негізгі әмір ретінде азаматтық істерді шешкен кезде жоғары сот билігін өз қолында ұстаған. Уәзір орталық үкіметтің атқарушы өкіметінің басшысы, мемлекетті азаматтық тұрғыдан басқару ісінде ханның кеңесшісі болды. [[Сурет:Batu.png|thumb|right|200px|Бату хан]] Алтын Орда мемлекетін басқару ісінде [[Даруғабек|даруғалар]] мен [[басқақ]]тар да маңызды орын алды. Даруғалар негізінен салық жинау, басқақтар басқару міндетін де атқара отырып, жергілікті халыққа әскери бақылауды жүзеге асырды. Кейбір жергілікті жерлерде олар салық жинаумен де айналысты. Атқарушы өкіметтің орталық органы диуандар қаржы, салық және басқа ведомствоға ие болды, ал диуанның [[бітікші]] деп аталған хатшылық қызметкерлері де болды. Бұдан көріп отырғанымыздай, Алтын Ордада шенеуніктік-әкімшілік аппарат жұмыс істеп тұрды. Осындай қатаң иерархия мен тәртіп Алтын Орданың феодалдық-әскери құрылысын нығайтты. Алтын Ордада әкімшілік және әскери істер ғана емес, Орталық Азияда Қыпшақ дәуірінен гүлденген білім мен ілім, медицина, сауаттылық та қалыс қалған жоқ. Орданың іргесінде сауат ашу мен қала мәдениетін таратуға [[хорезмдіктер]], ирандықтар, түркі-бұлғарлар, қыпшақ, қарлұқ, қаңлылар және ұйғырлар, шығыстан қытайлар мен тибет буддистері ықпал етті. Сырттан келіп-кетушілер көп болғандықтан, Ұлыс халқының этникалық құрамы да әрқилы болды. Олар негізінен [[түркі халықтары]], Еділдің бойы, Қара теңіздің қыпшақтары, Хорезм мен Еділ Бұлғариясының халықтары, сондай-ақ шығыс славяндары мен угро-финдер де болды. Билеуші моңғол әулеті осы халықтардың мәдени ықпалына түсіп, XIII ғасырдың соңына қарай түркі тілі мен [[ислам]] дініне көшті. Алтын Орда дәуірінде Еуразия даласындағы Жібек жолы тоқтап қалғанымен, халықтың келіп-кетуі толастаған жоқ. Ал, Жібек жолының бір бағытын теңіздің бойымен саяхатшы Чжэн Хэ жалғастырғаны тарихтан белгілі. Ол ары қарай батыс саяхатшыларының географиялық ашылуларымен жалғасын тапты. Түрік тілі және ислам дінінің келуімен Алтын Орда жаңаша кейіпке еніп, қолөнер, сәулет, монша, ыдыс-аяқ пен әшекей, геометрия, медицина дамып, Шығыс елдері және олардың астаналарымен байланысы нығая түсті. Мәселен, Алтын Орда астанасы Сарай-Батуға түрлі миссионерлер, қолөнершілер, құлдар да өзімен бірге мәдениет ала келді. Алтын Орда, Ақ Орданың тарихы тек шапқыншылық пен қанды соғыстар, хандардың ауыс-түйісі ғана емес, сол уақыт пен кеңістікте өмір сүрген халықтардың біртұтас шежіресі деуге болады. Алтын Орданың мұрасы XVI-XVIII ғасырлардағы Қазақ хандығынан да, сол кезеңдегі Орта Азияның, Сібірдің, Еділ бойының, Солтүстік Кавказ бен Қырымның түрік мемлекеттерінен көрінді.<ref>{{cite web|url=https://strategy2050.kz/news/altyn-orda-aza-memlekettiligini-da-ty-d-uiri/|title=Алтын Орда – қазақ мемлекеттілігінің даңқты дәуірі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> Түркі тілдес тайпалар және моңғол тайпасы көшпелі мал шаруашылығымен айналысты. Олар көбіне [[жылқы]] малы мен [[қой]]ды өсірді. Өзен-көл алқаптарында отырықшылық мал шаруашылығы мен [[егіншілік]]пен, қолөнермен айналысты. Егіншілікпен шұғылданған тайпалар көбінесе ірі қараны өсірді. [[Сурет:Tokhtamysh.jpg|thumb|солға|250px|Тоқтамыстың 1382 жылғы Ресейге жорығы.]] XIV ғасырдың II жартысында Алтын Орда ішінде алауыздық күшейеді. 1357 – 1380 жылдар арасында 20 хан ауысты. XIV ғасырдың 60 жылдардың өзінде мемлекеттін астанасы Сарайда бір жылдың ішінде төрт хан ауысады. Ішкі саяси жағдай әлсіреді. Бұны тарихта «Ұлы дүрбелең» кезеңі деп атайды. Осындай ішкі талас – тартыстан әлсіреген Алтын Орда 1380 жылы Куликово даласында Мамай қолбасшылық еткен әскер Дмитрий Донской бастаған орыс әскерінен жеңіледі. Осы шайқастан кейін Алтын Орда мүлде әлсірейді. 1419 жылғы шайқаста [[Едіге]] мен [[Қадырберді хан|Қадырберд]] (Тоқтамыс ханның кіші ұлы) мерт болғаннан кейін Жошы Ұлысында жаңа азаматтық соғыс басталды. Тоқтамыстың жақтастары Тоқтамыстың алыс туысы [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық Мұхаммедті]] таққа отырғызды. Ал Едіге жақтастары Жошының ұлы Шибанидің ұрпағы [[Қажы Мұхаммед хан|Қажы-Мұхаммедті]] хан деп сайлады. Жошы ұлысының кейбір бөлігінде өздерінің хандары пайда болып жатты. Тимуридтерге қашқан Ұрыс ханның немересі [[Барақ сұлтан]] жақтастарының көмегімен Ұлық Мұхаммед пен Қажы-Мұхаммедті жеңіп, Жошы Ұлысының ханы болады. [[Сурет:Kulikovo05.jpg|thumb|оңға|200px|Куликово шайқасы]] Осыдан кейін оған Барақтың жиені болып келетін Мансур бастаған Едіге балалары бағынды. Барақ Мансур мен Едігенің балаларын өлтіріп, оларға қарсы соғыс ашты. 1428 жылы Күшік Мухамедтің (Жошының ұлы Тұқа-Тимурдың ұрпағы) басшылығымен Едігенің ұлдары Сұлтан-Махмуд, Қазы, Науруз Моғолстан шекарасында болған шайқаста Барақ пен оның немере туысы Пуланың әскерін тас-талқан етеді. [[Барақ хан|Барақ]] пен Пулад қайтыс болады. Олардың балалары Жәнібек пен Керей хандар біршама уақыт Моголстан аумағында қалып, сонда өседі. Олар бірнеше он жыл өткеннен кейін Қазақ хандығының негізін қалайды. Жеңіске жеткен Едігенің ұлдары өзара жанжалдасып, келісімге келе алмайды. Басында Сұлтан-Махмуд қайтыс болады, біраз уақыт өткеннен кейін билікке таласушылар Қазыны өлтіреді. Осындай алауыздықтың салдарынан 1430 жылы Жошы Ұлысының шығыс бөлігі [[Әбілқайыр хан (Өзбек хандығы)|Әбілқайыр ханның]] билігіне өтеді. Ол елді 40 жылға жуық 1468 жылға дейін басқарады. Әбілқайыр хан өз тұсында иелігін кеңейтіп және билігін нығайтып отырған. Ол 1430 жылдары негізінен Батыс Сібір территориясына билік жүргізіп келсе, уақыт өте келе өзінің билік ету аумағын кеңейтті. 1440 жылы оның иелігіне Оңтүстік Қазақстандағы қалалар кірді. Бас кезінде Әбілқайыр ханды Едігенің немересі Ваккасом қолдап отырды және Ваккасомның көмегімен ол өзінің билігін нығайтты, алайда 1440 жылдың екінші жартысында Әбілқайыр Ваккасоммен келіспей қалып, оны биліктен айырды. Әбілқайыр хан Ваккасоммен әскермен соғысуға дейін барды. 1450-1460 жылдары Әбілқайыр Хорезм, Батыс Қазақстан, Төменгі Еділ бойы территориясын жаулап алды. Осы кезде Жошы Ұлысының батысында өзара оқтын-оқтын шайқасатын Сейд-Ахмед, [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық Мұхаммед]] және Күшік Мұхаммед билік етті. Сейд-Ахмед Тоқтамыштың алыс туыстары болып саналатын Бек-Суфидің ұлы. Оның иелігіне Украина мен Оңтүстік Ресей территориясы кірді. 1440-1450 жылдары Сейд-Ахмедтің ордасына шабуылдар жасалып, ол билігінен айырылды. Ұлық Мухаммед өзіне көршілес жатқан жиі-жиі Қырымға шабуылдар жасап тұрды. Сәл кейінірек соғыста қатарынан жеңілгеннен солтүстікке, орыс князьдігінің солтүстік-шығыс және Бұлғар аумағына қарай шегінуіне мәжбүр болды. Кейін оның балалары бұл жерге билік жүргізді. Барақты жеңген Күйік Мухаммед Еділдің төменгі жағындағы байырғы мекеніне оралды. Осы жерде ол Науруздан қолдау алып, өзінің билігін нығайтып жер аумағын солтүстік және батыс бағыттарында кеңейтті.<ref>{{cite web|url=https://altynorda.kazakhstan.travel/kz/about|title=Алтын Орда туралы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> === Ежен-Орда ұлысы (1227-1309) === {{Толық мақала|Орда-Ежен ұлысы}} Мемлекеттің негізін қалаушы – [[Орда Ежен хан|Орда Ежен]]. Ол – Жошының үлкен ұлы, тұңғышы. Тарихи еңбектерде Орда Эджен, Орда-Ичжен, Орда хан деген есімдермен белгілі. Орда Ежен қағанның туған жылы белгісіз, 1253 жылы дүниеден озған. Ақ Орда мемлекетінің негізін қалаған хан – қазақ хандарының арғы атасы. [[Сурет:Орда Ежен.jpg |оңға|200px]] Орда-Ежен 1236-1242 жылы моңғолдардың батысқа жасаған барлық жорықтарына белсене қатысты. Жошы ұлысы екі қанатқа бөлінгенде сол қанатын Орда-Ежен, оң қанатын [[Бату хан|Бату]] басқарған. Осының негізінде XIII ғасырдың ортасында әскери-саяси иеліктер қалыптасып, соңынан олар дербес мемлекеттерге айналды. Жошы ұлысының сол қанатын билеген Орда-Ежен інілерімен қосылып Алтын Орда құрамына енетін, ішкі-сыртқы саясаты тәуелсіз Ақ Орда мемлекетін құрды. Өз заманының білгірі Рашид ад-Дин Алтын Орда мен Ақ Орда жөнінде «олар бір-бірінен өте алыста жатты және өзара тәуелсіз ұлыстар болды» деп нақты жазды. Алғашында Орда-Ежен өзінің ордасын әкесі Жошының орталығына жақын жердегі Ертіс өзенінің жағалауына жайғастырды. Дегенмен, 1246 жылы Италиян саяхатшысы [[Джованни Плано Карпини]] Моңғолияға бара жатқан сапарында оның ордасы Алакөл маңында болды деп көрсетеді. Орда-Ежен өз беделінің күштілігіне қарамастан, әкесінің орнына інісі Батудың Алтын Орда тағына отыруын қолдады. Қарақорымда Күйікті ұлы хан көтерген құрылтайға Жошы әулетінің атынан қатысты. Ұлыс шекарасы батысында [[Мұғалжар тауы]]мен, солтүстігінде Сібір ормандарымен, шығысында [[Ертіс]] өзенімен және оңтүстігінде [[Сырдария]] өзенімен және Балқаш көлімен шектесіп жатты. Шибан ұлысымен қосылғаннан кейін батысында Жайық өзенімен тоғысты. Ұлыс бірнеше ауданға бөлінген: Сығанақ ауданы, ұлыстың оңтүстігінде. Орталық — Сығанақ. Ұлытау ауданы, ұлыстың орталығында. Орталық — Орда-Базар. Шығыс ауданы (Ертіс ауданы) ұлыстың шығысында орналасқан. Сарайшық ауданы ұлыстың батысында орналасқан. Орталық — Сарайшық. Негізгі этникалық құрамы осы жерді VIII-IX ғасырлардан бері мекендеп келе жатқан қыпшақ бірлестігімен қатар Шыңғыс ханның шапқыншылығы кезінде шығыс пен оңтүстік-шығыстан, Алтайдан қоныс аударған тайпалар да болған. Олардың қатарында [[наймандар]], [[үйсіндер]], [[қарлұқтар]], [[Керей (тайпа)|керейлер]], [[қоңырат]]тар, [[маңғыттар]] және т.б. ру-тайпалар. Ұлыстың саяси рөлі тек Жошы ұлысында ғана емес, бүкіл моңғол империясында да жоғары болды. Тарихшы Рашид ад-Диннің айтуы бойынша, Алтын Орда билеушісі ресми түрде Бату болғанымен, Мөңке хан Шыңғыс хан империясының атынан өзі шығарған үкімдері мен жарлықтарында Орда-Еженнің атын Батудан бұрын қойған. Орда-Ежен өлген соң, оның орнына төртінші ұлы [[Күнқыран хан|Күнқыран]] келді. 1361 жылдан бастап, [[Ұрыс хан]]ның (Орыс хан) тұсында тәуелсіз мемлекет болды. Ақ Орданың әскери күшіне ие болған [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]] 1380 жылы Алтын Орданы өзіне қаратты. Ол бір мезгілде, 1380-1395 жылдар бойы Ақ Орда мен Алтын Ордаға хан болып, билік жүргізді. XIV ғасырдың 80-нші жылдары Тоқтамыс Ақ Орда мен Алтын Орда жерін түгел бағындырып қоймай, Мәуереннахр басшысы [[Әмір Темір]]ге қарсы шықты. Осы кезде Әмір Темір мен Тоқтамыс арасындағы ұзаққа созылған қанды соғыс басталды. 1395 жылы Кавказдағы Терек өзенінің аңғарындағы шешуші шайқаста Әмір Темір Тоқтамысты жеңіп, Алтын Орданы талқандады. Әмір Темірдің бұл жеңісін көптеген тарихшылар саяси стратегиялық қателікке де жатқызып жүр. XV ғасырдың басында сыртқы саяси ауыр жағдайлар мен ішкі қырқыстар кезінде Орда Ежен құрған Ақ Орда ұлысы әлсіреп кетті. Онсыз да ішкі тартыстардан қажыған ұлысты жеңімпаз Әмір Темірдің әскерінің тонаушылық жорықтары ес жиғызбай тұралатты. Орыс ханның немересі [[Барақ хан|Барақ]] 1423-1428 жылдары Ақ Ордадағы әулет билігін қалпына келтірді ұмтылды. Ол Самарқанның билеушісі Темірдің немересі Ұлықбекті жеңіп, Сырдарияның бойындағы көптеген қалаларды өзіне қаратады. Алайда кесккілескен шайқастардың бірінде қаза тапқан ол Ақ Орданың ең соңғы ханы болып есептелді. Бұдан кейін Ақ Орда жеріндегі билік Шайбан ұрпағы Әбілқайырдың қолына өтті.<ref>{{cite web|url=https://everything.kz/article/43599316-orda-ezhen-lysy|title=Орда Ежен ұлысы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> === Шибан ұлысы (1227-1280) === Шибан ұлысы Жошы ұрпақтарының ең үлкен және берік иеліктерінің бірі болды. Шибан Жошы ұлысының солтүстік -шығыс бөлігінде билік құрған әулеттің негізін қалады.<ref>{{cite web|url=https://royalhouseofsiberia.org/%D1%88%D0%B8%D0%B1%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B4%D1%8B|title=Шибан және Шибанидтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> Батыс тарихнамасында Шибан ұлысы тарихының мәселелері аз және үстірт қарастырылды. [[Посткеңестік кеңістік|Посткеңестік]] кезеңде Шибан ұлысына деген қоғамдық және ғылыми қызығушылықты ояту үшін қолайлы жағдайлар Қазақстан мен Өзбекстанда пайда бола бастады. [[Сурет:Saraishik.JPG|thumb|оңға|250px|Шибана ұлысының астанасы Сарайшық қаласының орны]] Шибанның алғашқы кездегі алған Ұлысының қай жерде екендігін деректер нақты көрсетпесе де, Батудың жеті жылдық жорығынан кейін, оған бөлінген территорияны [[Әбілғазы Баһадүр Хан|Әбілғазы]] нақтылай көрсетіп береді. Онда «Бату ханның жорықта жеңіске жетуге көп күш салған ағасы [[Орда Ежен хан|Орда Ежен]] мен інісі Шибанға жер бөліп бергендігі айтыла келе, Шибанға Корел өңірі мен Құсшы, Найман, Қарлық және Бұйрық атты төрт халықты бөліп бергендігін және Батыйдың Шибанға: «Сенің жұртың менің жұртым мен үлкен ағам Иченнің жұрты арасында болсын. Жазда сен [[Жайық]]тың шығыс жағында [[Ырғыз]], [[Ор]], [[Елек]] өзендері мен [[Орал тауы]] аралығында бол, қыста Аралқұм, Қарақұм мен Сырдың, Шу, Сарысу өзендерінің бойы аралығында бол», - деп айтқандығын баяндайды». Бұл аймақтың аумағын басқаша айтсақ, Шибан ұлысына батыста Жайықтан, шығыста Сарысуға дейінгі, оңтүстікте Арал теңізі мен Сырдария өзенінің төменгі ағысы бойынан, солтүстікте башқұрттардың жеріне дейінгі территорияның енгендігін білеміз. Шибан ұлысының орналасуы жөніндегі Әбілғазының дерегін [[Джованни Плано Карпини|Плано Карпини]] мәліметі қуаттайды. 1246 жылы осы өңір арқылы өткен ол: <blockquote style="border: 1px solid grey; padding: 0.5em 0.8em;">«...Бұл жерде бір үлкен өзен бар, оның аты бізге белгісіз; онда Янкинт деген бір қала бар, тағы бірі Бархин, үшіншісі Орнас деп аталады және аттары белгісіз тағы көп қалалар бар. Бұл жерде Алтисолданус (Ала ад-дин Мұхаммед Хорезмшах.) деген билеуші болған, оны татарлар бүкіл үрім-бұтағымен жойып жіберді. ...Оңтүстікте ол жерде Иерусалиммен, Балдахпен (Бағдад) және Саррацин жерлерімен (бұл жерде Плано Карпини Саррацин деп Иранды айтып отыр.) шектеседі; солтүстікте бұл жерге қарақытайлар жері мен Мұхит түйіседі. Онда Батудың інісі Сыбан өмір сүреді» </blockquote> -деп жазады. Бұл жерде итальяндық монах Сырдың төменгі ағысы бойынан солтүстікке дейінгі жерлердің бәрі Сыбанға немесе Шибанға қарайтындығын айтып отыр. Орта ғасырлық тарихшы [[Махмұд Ибн Уәли]] де Батый ханның Шибанға төрт омақ бергендігін, ал, оның ұлы Бахадүр жазғы, қысқы жайылымға Ақ Орданы алғандығын хабарлайды. Махмұд бен Уәли Шибан ұлысында биліктің Шибан ханнан бастап Әбілхайыр ханның әкесі Дәулет-шайх оғланға дейін үзілмей келгендігін және Шибан әулетіне бағынышты территорияны «ел», «ұлыс» деп аталатындығын баяндап береді. [[Жошы]]ның 1227 жылы қайтыс болып, сол жылы Шибан осы өңірді иеленсе, ал, [[Әбілхайыр хан]]ның осы аймаққа 1428 жылы күреспен билікке келгенін есептесек, онда Шибан ұрпақтары Әбілхайырға дейін 200 жыл бойы осы ұлыста тыныш билік құрады. Осыншама ұзақ уақыт бойы Шибан ұлысында өмір сүріп, бір-біріне жақын болған ру-тайпаларды Шибан ұлысының тайпалары немесе қысқаша атаумен шибанилар деп атап кеткен. Шибан ұлысының аумағы Шығыс Дешті Қыпшақтың құрамдас бір бөлігі болғандықтан, ал, Шығыс Дешті Қыпшақтың тұрғындары XIV ғасырдың екінші жартысынан бастап жалпылама атаумен өзбектер деп аталғандығын, шибанилар, яғни, Шибан ұлысының тайпалары өзбек этноқауымдастығының заңды түрдегі құрамдас бір бөлігі болып есептеледі. Жазба деректерге сүйеніп, шибанилықтардың ру-тайпалық құрамын анықтасақ, алғаш рет жазба дерек мәліметтеріне сүйеніп, өзбектер құрамындағы шибанилардың ру-тайпалық құрамын анықтауға А.А.Семенов күш салады. Бұл мәселеге Б.А.Ахмедов, Т.И.Сұлтанов өз зерттеулерінде арнайы тоқталған. Бұл үш зерттеуші [[Масуд бин Осман Кухистани]]дың дерегіндегі мәліметтерге сүйеніп, 1428 жылы жап-жас шибанилық сұлтан Әбілхайырды хан тағына отырғызған және де оны кейінгі жылдары қолдаған тайпаларды шибанилық тайпалар деп атайды да, оған: «қият, маңғыт, қаанбайлы (байлы), чинбай, қоңырат, тангут, иджан, дурман, кушчи, утарчи, найман, украш-найман, тубай, таймас, джат, китай, барак, уйгур, карлук, кенегес, уйшун, курлаут, имчи (ички), туман, минг, буркут, нукуз, шадбаклы, шункарлы, ойрат, мажар және кипчак» тайпаларын жатқызады. Бұл тайпалардың жалпы саны – 32.<ref>{{cite web|url=https://aqiqat.kazgazeta.kz/news/10735|title=Алтын Орда дәуірі және қазақ этногенезінің мәселелері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> [[Махмұд Ибн Уәли]] мен Әбу-л-Газидің айтуынша, Шибани әулетіндегі билік бірнеше ұрпақ бойы үнемі атадан балаға, яғни түзу жолмен беріліп отырған. Соңғысы қайтыс болғаннан кейін, оның мұрасы екі ұлының арасында бөлінді - үлкен ұлы Ибраһим, ол Аба -оглан ретінде де белгілі және екінші ұлы Арабшах және олардың әрқайсысының өзіндік ордасы (ставкасы) болды. Ибраһим мен Арабшах ұрпақтары біртіндеп бөлініп, Шибан руының арнайы тармақтарын құрады, ал XVI ғасырдың басында Шибанидтердің басшылығымен Мавераннахр мен Хорезмде екі тәуелсіз хандық пайда болған кезде Бұхар хандығы деп аталатындар басқарды. Ибраһим ұрпақтарынан Шибанидтер, ал Хиуа хандығының басында Арабшах ұрпақтарынан Шибанидтер. Сібір хандығының құрылуы Шибанид Ибак (Абак, Ивак) - хан есімімен байланысты.<ref>{{cite web|url=https://history.wikireading.ru/226833|title=Жошының ұлы Шибан руы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> === Ақ Орда (1309-1446) === {{Толық мақала|Ақ Орда (мемлекет)}} Ақ Орда – Қазақстан аумағында моңғолдардан кейін құрылған алғашқы мемлекет. Ақ Орданың аумағы [[Жайық]] өзенінен [[Батыс Сібір ойпаты]]на дейін, [[Сырдария]]ның орта және төменгі ағысы аралығын алып жатты. Орталығы – [[Сығанақ]] қаласы. Ақ Орда 14 ғасырдың екінші ширегінен бастап Алтын Ордадан біржолата бөліне бастады. «Ақ» ұғымы ежелгі түрік және моңғол ұғымында «еркін», «азат», «дербес» мағынасында. Ақ Орданың негізін қалаған Шыңғыстың немересі Жошы ханның үлкен ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Ежен]]. Ақ Орда алғашқы құрылған кезде Алтын Ордаға тәуелді иелік болып есептелді, ал іс жүзінде өз алдына тәуелсіз саясат жүргізіп отырды. Этникалық құрамы жағынан жергілікті түрік тілдес ру тайпалардан құрылған патриархалдық – феодалдық мемлекет. Тайпалары: [[Қыпшақтар]], [[Қоңырат]], [[Арғын]], [[Алшын]], [[Қаңлы]], [[Керей]], [[Үйсін]], [[Найман]]. [[Сурет:Қазақстан және Орта Азияның картасы(1428 жылға дейінгі).png|thumb|оңға|300px|Ақ орда аумағы]] Ақ Орданың дербес мемлекет ретінде қалыптасу үрдісі төрт кезеңнен өтті: # Ақ Орда алғаш шаңырақ көтеріп, Алтын Ордамен саяси ара-қатынасы Ақ Орданың қалыптасқан жылдар (1224— 1243, 1245); төрт дербес мемлекет ретінде қалыптасу үрдісі кезеңнен өтті: # Ақ Ордадағы [[Орда Ежен хан|Орда Ежен]] ұрпақтарының ел дербестігі үшін жүргізген күрес кезеңі (1250— 1370); # [[Ұрыс хан]] билігі, Темір шапқыншылығы қарсаңындағы Ақ Орда (1370 -1405, 1410); # ұрыс хан ұрпақтарының Әбілқайыр билігіне қарсы жүргізген күресі нәтижесінде Ақ Орда атауының «Қазақ хандығы» атауымен қайта жаңғыруы (1428–1465, 1466). [[Орда Ежен хан|Орда Ежен]], [[Сасы Бұқа хан|Шымтай Сасы Бұға]], [[Ұрыс хан]], [[Ерзен хан]], [[Тоқтамыс хан]], [[Мүбәрәк Қожа хан|Мүбәрак хан]], [[Барақ хан]] Ақ орда хандары болды. XIV ғасырдың екінші ширегінен бастап Ақ Орда Алтын Ордадан біржола бөліне бастайды. Ерзен мен Мүбәрак хандар тұсында, әсіресе Ұрыс хан кезінде Алтын Ордадан мүлде оқшауланады. Мүбәрак хан 1327–1328 жылдары өз атынан Сығанақ қаласында теңге соқтырған. XIV ғасырдың екінші жартысынан бастап Өзбек ханның баласы Жәнібек ханнан кейін Алтын Ордада аласапыран төңкеріс басталады. Осы талас – тартысты дер кезінде пайдаланған Орда Еженнің ұрпағы Ұрыс хан Ақ Орда билігін өз қолына алып, мемлекеттің күш – қуатын нығайтады. Хан 1368–1369 жылдары өз атынан Сығанақ қаласында теңге соқтырады. 1361-1376 жылдар – Ұрұс хан билік еткен жылдар. 1368-1369 жылдар – Сығанақта теңге шығарды 1375 ж. – Еділ бойына жорық жасады. 1374-1375 жылдар [[Сарай-Берке]]ні, [[Астрахан|Қажы-Тарханды]] (Астрахан) алып, Кама бұлғарларын жеңді. 1376 ж. [[Әмір Темір]]мен шайқаста қаза тапты. XIV ғ. аяғы – XV ғ. басында сыртқы саяси ауыр жағдайлар мен ішкі қырқыстар кезінде Ақ Орда әлсіреп кетті. Ақ Орданың әлсіреу себептері: Әмір Темірдің тонаушылық жорықтары және ішкі тартыстар болды. 1423–1424 жылдары Ұрыс ханның немересі Барақ өзінің бақталастарын жеңіп шығып, Ақ Ордада хандықты өз қолына алады. Ол Ақ Орданың ең соңғы ханы болды. 1425–1426 жылдары Барақ Ақсақ Темірдің немересі [[Ұлықбек]]ке қарсы жорыққа аттанып, Сығанақты және Сырдария бойындағы басқа да қалаларды босатты. Осы жеңістің нәтижесінде Ақ Орда Темір әулетінің үстемдігінен тәуелсіз болып алды. 1428 жылы Барақ хан жауларының қолынан қаза тапты. Ол Ақ Орданың ең соңғы ханы болды. Барақ хан өлгеннен кейін Ақ Орда ыдырады да, билік Жошының кіші ұлы Шайбан тұқымынан шыққан Әбілхайыр сұлтанның қолына көшті. Алтай, Ұлытау, Орал тауларында көшпелі және жартылай көшпелі [[мал шаруашылығы]] болды. Диқаншылық, жер шаруашылығынан – Сығанақ маңайы, Сырдария аңғары Ақ Орданың отырықшы аудандарында жерді шартты түрде иелену мен жеке меншіктің түрлері қалыптасты. Көшпелі аудандарда мал шаруашылығы кеңінен дамыды. Ақ Орданың еңбекші халқы хандар мен ақсүйектер пайдасына құшыр, зекет, тағар тәрізді салықтар төлеп, әртүрлі парыз-қарыздарды да өтеп отырған. Ақ Орданың мәдениеті [[Ерзен хан]]ның тұсында дами түсті. Хан [[Отырар]], [[Сауран]], [[Жент (қала)|Жент]], [[Баршынкент]] сияқты қалаларда [[мешіт]], [[медресе]]лер салдырады. Сығанақ қаласын Орта Азия мен Шығыс Дешті Қыпшақтың арасындағы басты сауда және қолөнер орталығына айналдырады.<ref>{{cite web|url=https://present5.com/a%D2%9B-orda-xiv-xv-%D2%93-basy-v-a%D2%9B|title=Ақ Орда (XIV-XV ғ. басы)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> Ақ Орда қазақ ұлты, қазақ халқының қалыптасуының саяси ұйытқысы болды. Қазақ ұлты Қазақ даласын мекендеген бірыңғай түрік тайпаларынан құралды. Ұлттық негізін [[Үйсін]], [[Дулат]], [[Қаңлы]], [[Арғын]], [[Алшын]], [[Жетіру]] (Чете) тайпалары құрады. XII-XIII ғасырларда оларға Моңғол үстіртінен ауып келген Керей, Найман, Қоңырат, Меркіт, Жалайыр, Уақ қатарлы түрік тайпалары және моңғол шапқыншылығы кезінде мұнда келіп, қазаққа айналып кеткен моңғол тектес басқадай тайпалар құрады. Ақ Орданың шаңырағы астында олардың басы қосылды. Темір шапқыншылығы салдарынан Алтын Орда ыдырағаннан кейін өлкеде Ақ Орданың жетекшілік рөлі арта түсті. Ақ Орда Едігенің тұсында [[Мәскеу]]ге дейін билік жүргізді. “Қайта жинап ел қылып қалың қазақ қонысын” деген Едіге жырындағы қазақтың бірлік ұраны осы кезеңнің туындысы. Ақ Орда (Сығанақ, Сауран) Дешті-Қыпшақтың рухани орталығына айналды. Ақ Орданың ресми тілі [[қыпшақ тілі]] болды. Қыпшақ диалектісіне негізделген шығыс қыпшақ тілі қазақ тілі деп саналады.<ref>{{cite web|url=http://jebeu.kz/A_other/tariq/2018-03-29/772.html|title=Ақ Орда қазақтың алғашқы мемлекеті ретінде танылуы керек|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> === Көк Орда (1227-1280) === {{Толық мақала|Көк Орда}} Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихын оқыған кезде [[Көк Орда]] деген ұлыс атауы кездеседі. Көк Орда тарихи деректер мен кейінгі зерттеулерде жиі айтылғанымен, әлі нақты бекітілмеген атау болып табылады. Көк Орда жөнінде ғалымдар арасында көптеген пікірлер бар. Бірқатар тарихшылар Көк Орда дегеніміз [[Бату]] жері, ал Ақ Орда дегеніміз [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] иелігі деп санайды. Сонымен катар Бату иелігін Алтын Орда деп, ал Орда Еженнің ұлысын Көк Орда деп қарастырған зерттеулер де ұшырасады. Келесі бір тарихшылардың пікірінше, ортағасырлық шығармалардағы Ақ Орда, Көк Орда атаулары тек Шығыс Дешті Қыпшақ аумағына қатысты айтылған, мұның Бату мен оның ұрпақтары билік еткен аймаққа мүлде қатысы жоқ деп есептейді. Сонымен қатар Ақ Орда аталған Орда Еженнің ордасы шығыста [[Ертіс]] өзенінің орталық бойы мен оңтүстікте [[Сырдария]] өзенінің орталық бойын қамтыған қазіргі Шығыс, Орталық және Оңтүстік Қазақстан аумағында орналасты. Ал Көк Орда аталған Шибанның иелігіне қазіргі Батыс Қазақстан мен Батыс Сібір аумағы енді деген пікір де кең таралған.<ref>{{cite web|url=https://bilim-all.kz/article/8459-Kok-Orda|title=Көк Орда|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> Көк Орда — 13 – 14 ғасырларда Батыс Сібір және Қазақстан территориясында құрылған мемлекет. [[Жошы]] қайтыс болған соң (1227) [[Шыңғыс хан]] Жошы ұлысының мұрагері етіп оның екінші ұлы [[Бату]]ды тағайындады. Шығыс Дешті Қыпшақтан Орда Ежен мен Шибан (Шайбани), яғни Жошының бірінші және бесінші балалары да өз үлестерін иемденеді. Орда Еженнің ордасы шығыста Ертіс өзенінің орталық бойы мен оңтүстікте Сырдария өзенінің орталық бойын қамтыған қазіргі Шығыс, Орталық және Оңтүстік Қазақстан территориясында орналасты. Шайбанидың иелігіне қазіргі Батыс Қазақстан мен Батыс Сібір территориясы енді. Бұған қоса оған Батыс жорығындағы ерліктері үшін Мажарстандағы батыс қыпшақ даласынан жайылым сыйланды, бірақ Шайбани кезінде әкесіне ұнаған [[Жайық]] бойына оралады. Ортағасырлық тарихи деректер Жошы ұлысының осы үш бөлігіне әр түрлі атау қолданады. Көбінесе, бұл саяси құрылымдар билеушілерінің атымен Бату ұлысы, Шайбани ұлысы, Орда Ежен ұлысы, кейін олардың мирасқорларының атымен, Берке ұлысы, Бахадгур ұлысы, Қойшы (Коничи) ұлысы және т.б. аталады. Көк Орданы біреулер Орда Еженнің ұлысы десе, енді басқалары Шайбани ұлысы дейді. Тарихи деректердегі мәліметтерді салыстырып қарастырғанда, Көк Орда термині Жошының бесінші баласы Шайбани жерлерін білдіреді деген ұйғарымға әкеледі. Бұған, ең алдымен Көк Орда шығыста, Жайық сыртында орналасқан деп көрсетіп, Ақ Орда туралы ештеңе айта алмаған орыс жылнамаларын дәлел ретінде келтіруге болады. Осылайша, біз Көк Орда деп айтқанда Шайбани мен оның ұрпақтарының иелігіндегі ұлысты білдіреміз. Шайбанидің жазғы қонысы Орал мен Батыс Сібір территориясында да, Үстіртте және Маңғыстау, Арал-Каспий өңірінде де болды. Көк орданың құрылуы ұзақ уақытқа созылды. Бұл саяси бірліктің қалыптасуы 13 ғасырдың екінші ширегінде, яғни Дешті Қыпшақ Жошы ұлдарының арасында бөліне бастаған уақытқа сәйкес келеді. Орда Ежен мен Бату иеліктерінің арасындағы территория батыс жорығынан кейін Шайбани мемлекетінің құрылымына кірді. Көк орданың негізін салған және бірінші билеуші Шайбанидың өзі болды. Кейде бұл ұлыс оның атымен де аталады. Әкімшілік-территориялық жағынан Шайбани ұлысы Жошы ұлысына кірді, ал оны билеуші (Бату ұрпақтары) шартты түрде Қарақорымда отырған Шыңғыс империясының ұлы ханына бағынды. Жошы ұлысы [[Менгу-Темір хан|Менгу-Темір]] билігі тұсында (1260 ж.) жеке егемендігін алған соң, Көк орда Сарай қаласында билік жүргізіп отырған Алтын Орда ханына бағынды. Алтын Орда мемлекеттік әскери құрылымы жағынан екі қанатқа бөлінді. Бірінші қанат батыс бөлікте Бату әулеті ұлысы, екінші сол қанат шығыс бөлік Орда Ежен әулеті территориясы болды. Шайбани әулетінің Көк ордасы Алтын Орданың бірінші қанатына, яғни Бату әулетіне бағынды. 13 ғасырдың ортасында Жошының екі ұлы Орда Ежен ұрпақтары мен Бату ұрпақтары үлес жерлерінің негізінде жекелеген әскери-саяси иеліктер қалыптасып, соңынан олар дербес мемлекеттерге айналды. Алайда Шайбани әулетінің Көк ордасы өз бетінше жеке ұлыс бола алмады және жалпы саяси процестерде Бату ұлысына енді. Тек 15 ғасырдың 20-жылдарының аяғында Шайбани әулетінен шыққан Әбілқайыр Шығыс Дешті Қыпшақтан билікті тартып алып, соның негізінде Шайбани әулеті мемлекетін құрды. 13 – 15 ғасырлардағы Шайбани ұлысындағы оқиғалардың көпшілігі белгісіз. Белгілісі: Көк ордада Шайбанидан кейін Бахадүр, [[Сасы Бұқа хан|Сасы-Бұқа]], Бодақұл, [[Менгу-Темір хан|Меңгі Темір]], Фулау (Пулау) билік жүргізген. Фулаудтың ұлдары Ибрагим мен [[Арабшах хан|Арабшах]] әкелерінің иелігін өз араларында бөліседі. Ибрагимнің ұлы Дәулетшах Әбілхайырдың әкесі Арабшах және одан кейінгілер Алтын Ордадағы билік үшін болған күреске белсене қатысты, сөйтіп басқалардың көмегімен (Тоқта Темір) Бату ұрпақтары әулетінің билігін құлатады.<ref>{{cite web|url=https://el.kz/news/archive/content-1396/|title=Көк Орда|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> === Әбілқайыр хандығы (1428-1598) === {{Толық мақала|Әбілқайыр хан (Өзбек хандығы)|Әбілхайыр хандығы}} Ақ Орданың ыдырауы нәтижесінде XV ғ. 20-шы жылдары Орталық және Солтүстік Қазақстан жерінде жергілікті ру-тайпа билеушілерінің қолдауымен [[Жошы хан|Жошы]] ұлы [[Мұхаммед Шайбани|Шибанның]] (Сабан, Шайбан) ұрпағы Әбілқайыр жаңа мемлекеттік құрылымның негізін қалайды. 1428 ж. Батыс Сібірде Тура (Түмен) қаласында хан болып жарияланды. Ханды сайлау салтанатына сұлтан, оғлан, батыр, ру-тайпа басыларымен қатар ислам дін басылары да қатынасады. Ал Әбілқайырды қолдаушылардың арасында қыят, [[Маңғыттар|маңғыт]], чинбай, жан, табғұт, дүрмән, құщы, утарчи, [[найман]], өкреш-найман, тубай, таймас, чат, хытай, барақ, ұйғыр, қарлық, [[кенегес]], [[үйсін]], [[қоңырат]], құрлауыт, ичкі, ичкі-маңғыт, түмен және басқа ру-тайпалардың өкілдері болады. Басқаша айтқанда, Әбілқайыр хандығының этникалық құрамы Ақ Орданың, белгілі дәрежеде [[Ноғай ордасы]]ның құрамына да жақын болды. Міне осы тілі, шаруашылық түрі, тұрмыс-салты жағынан туыс тайпалар одағын дерек көздері XIV ғ. 60-шы жылдарынан жинақы атпен “өзбек” деп атады. Бұл кезде ол халық аты (этноним) емес, тек саяси мағынадағы сөз еді. [[Сурет:Abdulxair.jpg|thumb|оңға|200px|Әбілқайыр хан]] Әбілқайыр ұлысы батысында [[Жайық]]тан, шығысында [[Балқаш]]қа, оңтүстігінде [[Арал теңізі]] мен [[Сырдария]]ның төменгі ағысынан, солтүстігінде [[Тобыл]] мен [[Ертіс]]тің орта сағасына дейінгі аралықты қамтыды. XV ғ. 30-40-шы жылдары Әбілқайыр хан [[Мәуереннаһр|Мауреннахр]] және Сырдың орта сағасындағы қалаларға бірнеше жорықтар жасайды. Хан деп жариялағаннан көп кешікпей ол Тобыл өзені бойында Шайбани әулеті Махмұд Қожаны талқандады. 1430 ж. оның әскері қысқа мерзімге [[Хорезм]]ді алады. 30 жж. басында ол дұшпандары [[Махмұт хан]] және Ахмет хандарға қарсы жорыққа аттанып, жеңіп шықты. 1431 ж. Әбілқайыр Екіретүп деген жерде Тоқай-Темір ұрпақтарына қарсы шайқасып, жеңіске жетеді. Хан көптеген дүние-мүлік олжалап, одан кейін [[Орда-базар]]ды бағындырып, оны өзінің астанасы етеді. 1446 ж. Әбілқайыр [[Атбасар]] маңында Мұстафа ханды тас-талқан етеді. Бұл жеңістен кейін Әбілқайыр хан қолдары Сыр бойындағы және Қаратау етегіндегі [[Созақ]], [[Сығанақ]], Ақ Қорған және [[Өзген]] қалаларын өзіне қаратып, Сығанақты хандығының астанасына айналдырады. Дегенмен, Әбілқайыр ұлысының ішінде саяси тұтастық терең тамыр жая алған жоқ. Жошы ұрпағынан тарайтын сұлтандардың біразы, арасында [[Ұрыс хан]]нан тарайтын [[Жәнібек хан]] мен Керей сұлтан бар топ Әбілқайыр ханмен жараса алмай, өзара араздық отын жағады. Ішкі алауыздыққа сырттан қалмақтар тарапынан төнген шабуыл қаупі қосылады. Маңғұл халқының батыс қанатын құрайтын қалмақтар (ойраттар) XV ғ. 20-шы жылдарына қарай Орталық Азиядағы елеулі саяси және әскери күшке айнала бастайды. Қалмақтардың әсіресе көз тіккен жері Жетісудың шұрайлы жайылымдары мен егіншілік оазистері болды. XV ғ. 50-ші жылдары ойраттар қолы Сыр бойына да жетеді. 1456-1457 жж. Көк-Кесене атты жерде (Сығанақ маңы) Әбілқайыр қолдары Ұз-Темір тайшы бастаған қалмақтар қолынан жеңіліс табады. Бұл шайқас Әбілқайыр ұлысының әлсіреуіне себепші болған оқиға еді. Қалыптасқан саяси ұтымды пайдаланған Жәнібек хан мен Керей сұлтан бастаған ұлыс халқының біраз бөлігі [[Моғолстан]]ға қарайтын Шу өзені бойындағы Қозы-Басы атты мекенге келіп, қазақ хандығының құрылғандығын жария етеді. 1468 ж. Әбілқайыр хан Мағолстанға жорыққа аттанып, жол үстінде Алматы маңындағы Аққыстау деген жерде қазаға ұшырайды. Сонымен, Әбілқайыр опат болған соң көп ұзамай оның құрған ұлысы да ыдырауға ұшырады. Оған себепші болған билеуші сұлтандар тобының өз арасында билік үшін жүрген таластың толастамауы, қала және отырықшы егіншілік мәдениетінің ұлыс халқы арасында кең етек жая алмауы болды. Бұл [[Ақ Орда]], [[Ноғай ордасы|Ноғай ұлысы]], Әбілқайыр хандығы сияқты мемлекеттік құрылымдардың ыдырауына негіз болған ортақ себептер еді. Қазақ хандығының құрылуымен Әбілқайыр ұрпақтары Шығыс Дешті-Қыпшақ жерінде билік жүргізу құқығынан айрылады.<ref>{{cite web|url=https://stud.baribar.kz/7594/abilqayyr-khandyghy-koeshpeli-oezbekter-memleketi/|title=Әбілқайыр хандығы (Көшпелі өзбектер мемлекеті)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> === Ноғай Ордасы (1440-1634) === {{Толық мақала|Ноғай ордасы}} Қазақ хандығының негізін салушылардың бірі — Ноғай ордасы (XIV-XVI ғғ.). Ноғай ордасы алғашқы кезде «Маңғыт жұрты» деп аталды. Өйткені ол, негізінен, маңғыт тайпасынан құралды.<ref>{{cite web|url=https://bilim-all.kz/article/8827-Nogai-Ordasy|title=Ноғай Ордасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> Тегінде ноғай атауын XIII ғасырдағы Алтын Орда әскерінің қолбасшысы болған Жошы ханның ұлы [[Бату хан|Батудың]] мағыт жігітіне тиген бір қызынан туған (жиен), кейіннен Доннан Дунайға дейінгі ұшы-қиырсыз кең өлкеге қырық жылдай иелік еткен Ноғай батыр ұлысының құрамына енген тайпалар ұрпағына қатысты қолданады.<ref>{{cite web|url=http://taisoigan.kz/tarikh-lketanu/article_post/nogay-ordasy|title=Ноғай Ордасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> Ноғай Ордасының жер аумағы [[Еділ]] мен [[Жайық]] аралығында болды. Орталығы Жайықтың төменгі ағысы бойындағы қазіргі Атырау жанындағы [[Сарайшық]] қаласында орналасты. Қаланың негізін XIII ғасырдың екінші жартысында Жошы ұрпақтары қалады. Ноғай Ордасының орталығына айналған Сарайшық әкімшілік пен сауда орталығы ретінде өзінің гүлдену деңгейіне жетті. XVI ғасырдың соңында Дон және Еділ қазақтары қаланы басып алып, тонауға ұшыратты. [[Сурет:Ногайская орда.jpg|thumb|оңға|300px|Ноғай Ордасының аумағы]] Ноғай Ордасының тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуы [[Едіге]] тұсында басталды. Едіге Алтын Ордада бірнеше жыл бойы [[Беклер бегі|беклербек]] болды. Едіге билік еткен тұста Ноғай Ордасы [[Алтын Орда]]дан бөліне бастады. Ноғай Ордасы XV ғасырдың ортасына қарай Едігенің ұлы Нұраддиннің тұсында түпкілікті түрде оқшауланды. Ноғай Ордасының шекаралары сыртқы саяси жағдайға байланысты өзгеріп отырды. XV ғасырдың екінші жартысына қарай ноғайлар «өзбектер» жеріне жылжыды. Сырдария қалалары үшін күрес жүргізіп жатқан Әбілқайыр ноғайларға қарсылық көрсетпеді. Ноғайлар оның бодандары санын толтырады деп үміттенді. Ноғай Ордасы бірнеше [[ұлыс]]тан құралды. Ұлыстар басында мырзалар (түрік тайпаларының басшылары) тұрды. Мырзалар өз иеліктерінде шексіз билікке ие болды. Қатардағы көшпелілер — малшылар өздерінің мырзаларына салық төлеуге, әскери жорық кезінде өз қаруымен келуге міндетті еді. Үлкен кеңес жоғарғы билік болып табылды, оған ақсүйектер мен Едіге ұрпақтары енді. Кеңес соғыс пен бейбітшілік мәселелерін шешті. Едіге ұрпақтарынан [[төбе би]]ді сайлады. Би бүкіл атқарушы және сот билігіне ие болды. Бұдан басқа ісқағазын жүргізіп, тұрғындардан салық жинауды реттейтін арнайы басқару жүйесі жұмыс істеді. Ноғай ақсүйек қауымының малы қисапсыз көп еді. Олар жайылымдар мен аң аулау аймақтарын өз ықпалында ұстады. Мұның бәрі рулық қауымның меншігі саналатын. XVI ғасырдың басында Ноғай Ордасында құлдырау кезеңі басталды. XVI ғасырдың 50-жылдары ([[Қазан хандығы|Қазан]] және [[Астрахан хандығы|Астрахан хандықтары]] Ресейге қосылғаннан кейін) Ноғай Ордасы бірнеше дербес иеліктерге бөлінді. Маңғыттардың билігінде тек Жайық бойы аймақтары ғана қалды. Ноғай Ордасындағы көшпелі рулардың бір бөлігі [[Кіші жүз]] құрамына енді. Енді бір бөлігі ноғай халқының негізін қалады. [[Сурет: Nogai flag.svg|thumb|солға|200px|Ноғай туы]] Орданы мекендеген тайпалар қазақ халқының этникалық қалыптасуында маңызды рөл атқарды. Шоқан Уәлиханов ноғайлар мен қазақтарды «екі туысқан Орда» деп атады. Едіге, Қамбар батыр, Ер Тарғын және басқа батырларға арналған көптеген эпостар Ноғай Ордасы өркендеу дәуірінің белгісі болып табылады. Едіге опат болғаннан кейін Алтын Орда қайта қалпына келместей боп құлдырап, ұлыстық сипаты бойынша бөлшектеніп кетті. Алдымен ол екі үлкен бөлікке: Батыс және Шығыс болып бөлінді. Араларында Еділ өзені тұрды. Шығыс бөлегіндегі кескілескен ақсүйектер арасындағы өзара қырқыс 1428 жылы токталып, ол көшпелі өзбектердін басында Шайбан әулетінен шыққан Әбул-Хайр хан билік құрған мемлекет құрумен аяқталды. Кейін бұл арадан тәуелсіз үш мемлекет: [[Сібір хандығы|Сібір]] және Қазақ хандықтары, сондай-ак Ноғай Ордасы шықты. Орда хандықтарға қарағанда кейінірек, яғни XIV гасырдың аяғына таман құрылады. Батыс бөлегінде XV ғасырда Қырым, Қазан, Қажы Тархан (Астрахань) хандықтары мен Үлкен Орда ірге көтерді. Алтын Орда кезеңіндегі саяси-дипломатиялық, тұрмыс-тіршілік кеңістігі, әлеуметтік жағдайлар Дешті Қыпшақтағы тайпалардың әлсіреуіне, екінші жағынан XIII ғасыр соңында Арал-Каспий өңіріндегі халықтардың күшеюіне әсерін тигізді. Мәселен, Маңғыт тайпасы әуелгіде әскербасы Ноғайдың атымен жеке үстемдік етті. Едіге әмірдің кезінде дербес Ноғай Ордасы бедерленді. Оның негізгі халықтарын маңғыттар құрады. Сонымен бірге Орданың құрамына [[Қоңырат]], [[Қыпшақтар|Қыпшақ]], [[Алшын]], [[Тама]], [[Арғын]], [[Қаңлылар|Қаңлы]], [[Алаша (ру)|Алаша]], Кенгерес, [[Қарлұқтар|Қарлұқ]] және басқа тайпалар енді. Кейін Орда ыдыраған тұста бұлардың көбі [[қазақ]], [[қарақалпақ]], [[өзбек]] халықтарының құрамына сіңіп кетті. Ноғай Ордасының тарихи ерекшелігі — оның XV-XVI ғасырлар тоғысында күшті саяси бірлестік болуында дер едік.<ref>{{cite web|url=https://ikaz.info/no-aj-ordasy-turaly-m-limet/|title=Ноғай Ордасы туралы мәлімет|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> Ноғай Ордасы өз кезінде дәуірлеген, дамыған көшпелі мемлекеттердің бірі болып табылады. Ноғай Ордасы да мемлекеттік басқару жүйесінің дамыған қоғам талабына сәйкес құрылымдарын өмірге әкелді. Ноғай ордасындағы сондай ерекше жоғарғы басқару органдарының қатарына Ноғай Ордасының кеңестері жатады. Ноғай Ордасындағы кеңестер мемлекеттік биліктің тұтастығын қалыптастырған және оның аумақтық бірлігін сақтауға ықпал еткен, стратегиялық органдардың жүйесінен тұрды.<ref>{{cite web|url=https://articlekz.com/kk/article/17167|title=Ноғай ордасындағы кеңестер: нысандары және құзыреттері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> Ноғайлардың [[мал шаруашылығы]] ортағасырлық көшпелілердің шаруашылығынан ерекшелене қойған жоқ. Әйтсе де сол кездегі деректерге сүйенсек: “Олардың малдары үлкен және күшті және өте шыдамды. Оларда [[түйе]]лер де бар, әдетте айыр өркешті болып келеді, бір өркешті нар түйелер аз кездеседі” деп жазса, олардың өсірген сиырлары қазіргі заманғы әйгілі Ставрополь тұқымды сиырлардың негізін қалады. Олар әдетте жылқыны үйірімен ұстады, бір үйірде он бие бір асыл тұқымды айғыр болатын, ал үйірлер 100–150 басты құрайтын табындарға бірікті. Әдетте түйелер күш көлігі ретінде пайдаланылды, арбаға, соқаға жегілді. Олардың тасымал көлігі бірыңғай түйеге байланысты қалыптасты. Терең өзендерден өткенде салды пайдаланып, ол арқылы уақ мал мен жүкті тасымалдаса, ірі қара малды жүзгізіп өткізетін болған. [[Сурет:Facial Chronicle - b.12, p.177 - Edigu's invasion.jpg|thumb|оңға|200px|Едіге шабуылы]] Мал шаруашылығы емес салалар арасында [[аңшылық]] пен [[балық аулау]] кең өріс алды. Дешті-Қыпшақта ежелден аңшылықтың үш түрі айқын болды: қаумалап аулау (киік, ақбөкенді), ит жүгірту және құс салу. Ноғайларда осы аталған үш түр де қолданылды. Киік аулаудың көшпелілер үшін бірнеше тиімділігі болды. Біріншіден, қысқы мерзімде уақыт өткізетін кәсіп, екіншіден, жасақшылардың жауынгерлік шеберлігін шыңдау, үшіншіден – азық қорын молайту. Құс салу ақсүйектердің ғана үлесіне тиді. Өйткені алғыр қырандардың қолға түсуі қиын және оларды күтіп баптау тым қымбат болатын. Тарихи деректерде ноғайларда қолөнердің мүлдем дамымағандығы жөнінде пікір орныққан. Ол тұжырымға ноғайлардың қаласы болмағандығы сияқты дәйектер негізге алынады. Әйтсе де, тұтастай алғанда Ноғай Ордасында қолөнер баяу да болса дамыды, ол “қалыптасу деңгейінде, үй жағдайындағы деңгейде” ғана болды деген пікірдің негізі бар. Жалпы, [[егіншілік]] Ноғай Ордасында халық айналысатын шаруашылық түрі болып орнықты. Бірақ оның хандық аймағында қолданылуы, таралуы жөнінде ортақ пікір жоқ. Өйткені егіншілік Ноғай Ордасында тұрақты кәсіпке айнала алмады, халық жұтқа немесе күйзеліске ұшыраған кезде егіншілікпен көп адам айналысып, егіс көлемі артса, көшпелі шаруашылық табысты дами бастаған кезде оның көлемі күрт кеміп кететін. Осы сияқты егіншілікпен айналысатын аймақтар да біркелкі болмады. Ноғайлар арасындағы кең тараған бірден-бір кәсіпшілік – [[тұз]] өндіру болды. Тұз тек Еділ бойындағы көлдерден ғана емес [[Жайық]], [[Елек]] бойынан да өндірілді. Сондай кеніштердің ең бастысы Тұз төбе Ноғай иелігінің ортасына орналасты. Сауда ісі көшпелі мал шаруашылығы экономикасы үстемдік еткен. Ноғай Ордасы үшін көрші отырықшы халықтың егіншілік және қолөнер бұйымдарын алып, пайдалану үшін өмірлік қажеттілікке айналды. Ноғайлардың сауда керуендері елшілікке барған би және мырзаларымен бірге төңіректегі елдердің бәріне де баратын. Коммерцияның дамуына ноғайлардың Шығыс Дешті-Қыпшақ жақтағы ескі керуен жолдарына орналасуы да қолайлы ықпал жасады. Сауда операцияларын ұйымдастырудың өзіндік инфрақұрылымы орнықты. XVI ғ. ортасына дейін Алтын Орда кезіндегі келген және кеткен саудагерлерден “тоғыз” түрінде алым жинау дәстүрі сақталып келді. Ол алымның үштен бірі бидің пайдасына, үштен бірі қазынаға, үштен бірі қызметші қарашыларға тиесілі болды. XVII ғ. басында Ноғай мыразалары Бұхараға мал айдаған отандастарынан 500 қой, ал бұқаралық саудагерлерден мың кез мата алатын болды. Ноғай Ордасындағы бірден-бір үлкен сауда орталығы Жайық бойындағы [[Сарайшық]] қаласы болды.<ref>{{cite web|url=https://bigox.kz/nogaj-ordasynyn-aleumettik-ekonomikalyk-zhagdajy-zhane-madenieti/|title=Ноғай Ордасының әлеуметтік-экономиялық жағдайы және мәдениеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> === Сығанақ хандығы (1340-1446) === [[Сурет:Facial Chronicle - b.07, p.461 - Tinibek enthroned.jpg|thumb|оңға|200px|Тыныбек хан]] '''Сығанақ хандығы''' — Сырдарияның орта ағысын алып жатқан ертедегі қазақ мемлекеті. Алтын Орданың ханы [[Өзбек хан]] [[Тыныбек хан|Тыныбекті]] Сығанақ ханы етіп тағайындады. Тыныбек қайтыс болғаннан кейін Алтын Орданың ханы қият руынан шыққан [[Жәнібек хан (Алтын Орда)|Жәнібек]] Теңіз-Бұғаны Сығанақ әмірі етіп тағайындады. Көптеген Төрелер Теңіз-Бұғасына іс жүзінде құл болған, ал өзі Арал даласында шексіз билеуші бола алды. 1359 жылы [[Бердібек хан]] қайтыс болып, династиялық дағдарыс пайда болды. Бердібек хан өзінің туыстары Бату ұрпақтарының басым бөлігінің көзін жойды. Оның өлімінен кейін Бату ұрпақтарының билікке келу процесі тоқтады. Нәтижесінде жошылықтардың басқа ұрпақтарының билікке таласу мүмкіндіктері ашылды. Осы ретте тайпалық ақсүйектер айырықша билікке қолжеткізе бастады. Қият, қыпшақ, қоңырат сияқты тайпалар Жошы Ұлысындағы алғашқы азаматтық соғыстың негізгі қатысушылары болды. Бердібек қайтыс болғаннан кейін Теңіз-Бұғасы өзіне бағынышты жерлерді Алтын Ордадан бөлуге тырысты, бірақ 1361 жылы оны Қара ноғай басқарған қастандық жасаушылар өлтірді. Азаматтық соғыстың нәтижесінде Ұлыстың тұтас территориясы бірнеше билеушінің бөлінісіне түсті. Жошы Ұлысының батысында [[Мамай (қолбасшы)|Мамайдың]] қият партиясы мен Тұқа-Тимур ұрпақтарының жақтастары, ал орталығында Хорезм коңыраттарының қолдауымен Шибанид династисынан [[Қызыр Қожа хан|Қызыр хан]] билік құрды. Солтүстік-шығыстағы билікті Сібір Шибанидтері ([[Меңгу Темір хан]] ұрпақтары) жаулап алды. Оңтүстік Қазақстанды Қара-ноғай мен оның Тұқа-Тимурдан тараған туыстары басып алды. Ал оңтүстік-шығыстағы билік [[Ұрыс хан|Ұрысқа]] өтті. Көшпелі ақсүйектер съезі сарай ханды мойындаудан бас тартып, орталығы Сығанақ болатын тәуелсіз мемлекет құруды жариялады. Бұл мемлекеттің алғашқы билеушісі Қара-Ноғай (1361-1364 жж.) болды, одан кейін оның жиені [[Тоғылық Темір хан]] (1364-1368 жж.) болды.<ref>{{cite web|url=https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/688484|title=Сығнақ хандығы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> Сығанақ хандығын [[Әбілқайыр хан (Өзбек хандығы)|Әбілқайыр хан]] жойды. === Моғолстан (1346-1706) === {{Толық мақала|Моғолстан}} XIV ғ. ортасы – XVI ғ. басында Оңтүстік-Шығыс Қазақстан аумағы Моғолстан мемлекетіне кірді. Бұл мемлекет XIV ғ. ортасында Орта Азияның солтүстік-шығыс бөлігі, [[Жетісу]] мен [[Шығыс Түркістан]] жерінде [[Шағатай ұлысы]] ыдырағаннан кейін құрылды. Моғолстан мемлекетінің негізін салушы – дулат тайпасының көсемі Әмір [[Болатшы]]. Алғашқы ханы – [[Тоғылық Темір хан|Тоғылық Темір]] (1348-1362 жж.), ол Моғолстан билеушілері әулетінің негізін салды. Астанасы – Іле алқабындағы [[Алмалық (көне қала)|Алмалық]] қаласы болды. Территориясы: Оңтүстік-Шығыс Қазақстан, Қырғызстан, Шығыс Түркістан. Орталық аймағы – Жетісу.<ref>{{cite web|url=https://massaget.kz/layfstayl/bilim/gumanitarly-ylymdar/319/|title=Моғолстан хандығы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> [[Сурет:Eastern Chagatai 1372.jpg|thumb|оңға|300px|1372 жылғы Моғолстан картасы]] Моғол хандығының тағына негізінен Шығыс тұқымдары мен моңғол ақсүйектері отырған. Моңғол шапқыншылығы кезінде келген [[арлат]], чорас, калучи сияқты тайпалар алғашқы кезінде өздерінің басымдылығын көрсеткенмен, уақыт өткен сайын жергілікті түрік тілдес тайпалар басымдылық алып, моңғолдарды өздеріне сіңіре бастаған. Ал қалғандары Шығыс Түркістанға, ұйғырларға қоныс аударып, соларға араласып, өздерінің моңғол атынан мүлде айырылған. Сондықтан да орта ғасырдан дамыған кезінде құрылған Моғолстанның негізгі халқы түрік тілдес тайпалар: [[дулат]], [[қаңлы]], [[үйсін]], [[арғын]], баарын, барлас, бұлғашы, т.б. ертеден осы өңірді өмір сүрген тайпалар еді. Бұлардың қатарында осы жергілікті халықтармен араласып, түркіленіп кеткен моңғол тайпалары да болды. Мемлекеттің ұлттық құрамы онда қазіргі қазақ халқының негізін құрап отырған ру-тайпалардың басым болғанын, сөйтіп бұл мемлекеттің қазақ халқының мемлекеттілігінің бастауында тұрған елдердің бірі екендігін көрсетеді. Саяси тұрақсыздық орын алған күрделі кезенде билік басына келген [[Тоғылық Темір хан]] елдің ішкі-сыртқы жағдайын жақсартып, XVI ғасырдың басына дейін билік еткен әулеттің негізін қалады. Хандықтың бүкіл аумағын біріктіріп, бір орталыққа бағындырады. Хан өзінің билігін бұрынғы қалыптасқан жүйемен жүргізеді. Оны ұлыстық басқару жүйесін сақтауынан көруге болады. Дулат тайпасының мұралық лауазымы жоғары ұлысбегі деген атағын сол қалпында қалдырады. Салық жинауда кейбір жаңа шаралар қолданылады. Мұсылман дінін мемлекеттік дін ретінде қабылдайды. [[Сурет:Moghuls of Ahmad Alaq.jpg|thumb|солға|300px|Моғол жауынгерлері]] Тоғылық-Темірге дейін моғол билеушілерінің ислам дініне енуі баяу жүріп келсе, енді хан бұл мәселеге ерекше көңіл бөлген. [[Мұхаммед Хайдар Дулати|Мырза-Мұхаммед Хайдардың]] жазуы бойынша, бір күнде 160 мың адам ислам дінін қабылдайды. Ханның бұйрығы бойынша дінді қабылдамаған әмірлер мен бектерді өлім жазасына кескен. Сөйтіп хан ел ішінде қатал тәртіп орнатады. Тоғылық-Темір өзінің сыртқы саясатында Шағатай ұлысының кезінде орныққан Орта Азия жеріндегі билікті қалпына келтіруге әрекет жасайды. 1360-1361 жылдары [[Мәуереннаһр]]ға екі рет сәтті жорық жасап, баласы [[Ілияс Қожа хан|Ілияс-Қожаны]] Мауараннахрдың хан тағына отырғызып қайтады. Моғолстанға оралған Тоғылық-Темір хан қаза болады. Өзінің мұрагерлік хұқын реттеп қайту үшін Ілияс-Қожа Моғолстанға кеткен кезде Орта Азиядағы жағдай күрт өзгереді. Тоғылық-Темірдің тірі кезінде оған тәуелдікті амалсыздан мойындап жүрген әмір Темір енді Мауараннахрдағы билікті өз қолына алу үшін, Ілияс-Қожаға қарсы шығады. Әмір Темір мен Ілияс – Қожа ханның арасында бірнеше рет қақтығысулар болады. Моғол ханы жеңіліске ұшырайды. Соңғы жеңілістен кейін Ілияс-Қожа Моғолстаннан жаңа әскери күш жинап келіп, қайта соғысады. [[Ташкент]] қаласының маңында 1365 жылы 22 маусымда екі жақтың арасында шешуші “Батпақ шайқасы” болады. Жазба деректердің хабарына қарағанда, кесіліскен шайқас болғаны соншалықты, екі жақтан 10 мыңға жуық адам құрылған. Шайқаста Ілияс-Қожа хан жеңіске жетіп, [[Әмір Темір]] қашып құтылады. Батпақты жеңісінен кейін Моғол ханы [[Самарқан]]ға қарай аттанып, оны қоршауға алады. Бірақ халық қаланы жан аямай қорғайды. Қаланы ұзақ уақыт қоршаудан қалжыраған моғол әскерлерінің мініс аттары жамандат індетінен қырыла бастайды. Қаланы алудың мүмкін еместігіне көзі жеткен хан Моғолстанға қайтуға мәжбүр болған. Сөйтіп, Шағатай ұлысты кезіндегі билікті қайта қалпына келтіру ісінің алғашқы қадамы сәтсіздікпен аяқталады. Бұл сәтсіздіктің басты себебі, билеушілер арасындағы алауыздық, саяси феодалдық батыраңқылық еді. Ақыр аяғында Ілияс-Қожа хан да осы феодалдық талас-тартыстың құрбаны болады. Бұдан кейін де Моғол хандығындағы билікті дулат тайпасының атақты әмірлері [[Қамар Ад-Дин]] мен оның інісі Шамс Ад-Диндер жүргізген. Қамар Ад-дин де өзін тыңдайтын, жас Тоғылық-Темірдің соңғы ұрпағы [[Қызыр Қожа хан|Қызыр-Қожа]] оғланды хан тағына отырғызып, дулат тайпасының әмірлері мен шонжарларының жағдайын жақсартуға күш салады.<ref>{{cite web|url=https://qazbrand.info/all/491/mo-olstan/|title=Моғолстан|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> === Ташкент хандығы (1501-1627) === {{Толық мақала|Ташкент хандығы}} [[Сурет:Medrese Barakhan 13-21.JPG|thumb|оңға|300px|Барақхан медресесі. 1530 жылы Ташкенттің бірінші ханы Сүйіндік Қожа ханның құрметіне қойылған.]] '''Ташкент хандығы''' — Орта Азиядағы ортағасырлық қазақ мемлекеті. Ташкент тарихында қиын кезеңдер болды, ол кезде қала Қалмақ хандығы, Қазақ хандығы, Қоқан хандығы мен аз дәрежеде Бұхара әмірлігі мүдделерінің тоғысында болды. Қала бірнеше рет бір билеушіден екіншісіне өтті. Ташкенттің бірінші ханы Абілқайырдың ұлы Сүйіндік Қожа хан болды, оны Мұхаммед Шейбани-хан Шыңғысид тағайындады. '''Ташкент билеушілері:''' * Сүйіндік Қожа хан, Абілқайырдың ұлы -Ташкенттің бірінші ханы 1501-1520 жж. * Келді-Мұхаммед -Ташкент ханы 1520-1539 жж. * [[Барақ (Ташкент ханы)|Наурыз Ахмет хан]], Сүйіндік Қожа ханның ұлы -Ташкент ханы 1539-1556 жж. * Дервиш хан, Наурыз Ахмет ханның ұлы -Ташкент ханы 1556-1576 жж. * [[Баба сұлтан]], Наурыз Ахмет ханның ұлы-Ташкент ханы 1576-1582 жж. * [[Абдолла Хан II]], Іскіндердің ұлы -Ташкент ханы 1582-1588, 1589-1598 жж. * [[Тәуекел хан]], [[Шығай хан]]ның ұлы -Ташкент ханы 1588 ж. * [[Есім хан]], Шығай ханның ұлы -Ташкент ханы 1598-1611 жж. * [[Тұрсын хан|Тұрсын Мұхаммед-хан]], Жалым сұлтанның ұлы -Ташкент ханы 1611-1627 жж.<ref>{{cite web|url=https://works.doklad.ru/view/tWmgjJoz5N0.html|title=Ташкент хандығы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> == Хандықтардан жүздерге дейін, Бөкей Ордасы == === Қазақ хандығы (1465-1847) === '''''Толық мақала:''' '''[[Қазақ хандығы]]''', '''[[Қазақ хандығының тарихы]]''', '''[[Қазақ хандығының жылнамасы]]''' Сословиялық-өкілеттік монархия ретінде 1465-1729 ж.ж. аралығында (1847 ж. дейін) өмір сүрді. Тілі - түркі (әдеби) және [[Қазақ тілі|қазақ]]. Жер көлемі - 3 млн км<sup>2</sup>; * Астанасы - [[Созақ (көне қала)|Созақ]] (1465-1469), * [[Сығанақ]] (1469-1511), * [[Сарайшық]] (1511-1521), * [[Сығанақ]] (1521-1599), * [[Түркістан]] (1599-1729). Қазақ хандығының құрылу қарсаңында (XIV-XV ғасырларда) Қазақ тайпалары Сібірден Сыр бойына, [[Ертіс]]тен [[Жайық]] жағасына дейінгі жалпақ өңірге жайылып қоныстанған болатын. Осы дәуірді баяндайтын орта ғасырлық тарихшылардың шығармаларында қазақ даласының негізгі тұрғындары ретінде қыпшақ, қаңлы, қарлұқ, үйсін, найман, керей, қоңырат, маңғыт тағы басқа тайпалар аталады. Бұлар қазақ даласының ежелгі тұрғындары, сондай ақ бұдан бұрын осы өңірлерде құрылған [[Ақ Орда]], [[Моғолстан]], тағы басқа хандықтардың халқын құраған этникалық топтар еді. [[Сурет:Қазақ хандығы.png|оңға|300px|Қазақ хандығы]] Батыс Сібір тайпаларымен көрші болып, оларға елеулі ықпал еткен қазақ тайпаларының негізгі ұйытқысы қыпшақтар еді. Ертіс өңірінің Торғай, Есіл далаларының [[қыпшақтар]]ы: құлан қыпшақ, қытай қыпшақ, сағал қыпшақ, торайғыр қыпшақ және мажар (мадияр) қыпшақ бірлестіктеріне бөлінді. [[Тобыл]]дың төменгі бойынан [[Ұлытау]] мен [[Сырдария]]ға дейінгі территорияда басқа тайпалардың едәуір бөлігі олардың ішінде наймандар, керейлер, меркіттер мен оңғыттар қоныс тепті. XV ғасырда Ақ Орда орнына құрылған [[Әбілхайыр]] хандығының (1428‒1468) халқы арасында қарлұқ, қоңырат, үйсін, найман, өкіреш найман, қият, маңғыт, шынбай, итжан, тапғұт, дұрман, тұбай, таймас, күшті, отаршы, шап, қытай, барақ, ұйғыр, күрлеуіт, ишкі, ишкі-маңғыт, тұман т.б. тайпалардың болғандығы мәлім. [[Ноғай ордасы]]ның құрамында маңғыт, найман, арғын, қоңырат, қаңлы, алшын, қыпшақ, кенгрес, қарлық, алаш, тама т.б. тайпалар болды. Моғолстанға қарсты Жетісу тайпалары: дулат, қаңлы, (бекчик) қарлық, керей, арғынот, күрлеуіт, күшші, барлас, шорас, көңші, қалушы, бұлғаш т.б. еді. Қазақ хандығының құрылуы қарсаңында, әрбір қазақ тайпасының өріс-қоныстары ұлан-байтақ территорияны алып жатты: * [[Наймандар]] XV-XIV ғасырларда Ұлытаудан Есілге дейінгі аудандардың көпшілігін қоныстанды. * [[Қоңырат]] XV-XIV ғасырларда Түркістан мен Қаратау аудандарын мекен етті. * [[Арғын]]дар XV-XIV-ғасырларда Ертістен батысқа қарай орталық Қазақстанды, ішінара Сырдарияны және батыс Жетісуды мекендеді. * [[Керей (тайпа)|Керейлер]] XV-XIV-ғасырларда Жетісуда және Тарбағатайда, сондай-ақ Ертіс бойында, Зайсан көлінен Ом және Тобыл өзендеріне дейінгі өңірде өмір сүрді. * [[Дулат]]тар XV-XIV ғасырларда Іле, Шу, Талас өзендерінің алқаптарында, Ыстықкөлден оңтүстікке қарай, сондай-ақ оңтүстік Қазақстанда «Отырар жасыл алқабын» мекендеді. * [[Қаңлылар]] Қаратау баурайы, орта Сырдария және батыс Жетісудағы өзендерінің ежелгі мекенінде болды. * [[Үйсін руы|Үйсіндер]] өздерінің байырғы заманнан бергі мекені Жетісу өңірін қоныстанды. Тарихи деректердің айтуынша, Әбілхайыр хандығында да үйсіндер болған.<ref>{{cite web|url=https://abai.kz/post/39356|title=Қазақ хандығы - мемлекеті қалай құрылған?|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> Алғашқы қазақ хандары құрған мемлекеттің басқару жүйесі сол заманға сай болды. Соның арқасында осынша үлкен аумақты биледі. [[Керей хан|Керей]] мен Жәнібек құрған хандық Кенесары заманына дейін төрт ғасыр бойы өмір сүрді. Хандық үкімет көшпелі өркениет елдеріндегі алғашқы мемлекеттік басқару жүйесі. Хан өзінен кейінгі сұлтан, билердің көмегімен билік жүргізген хандық билік мұрагерлікпен беріліп, тек сұлтан атағы бар адам ғана хан тағына отырған. Ол Шыңғыс тұқымдарына ғана берілген. [[Сурет:Khanat of Kazakhstan - 550 years.jpg|thumb|оңға|250px|Қазақ хандығының 550 жылдығына арналған пошталық марка]] Хандық үкімет көшпелі өркениет елдеріндегі алғашқы мемлекеттік басқару жүйесі. Хан өзінен кейінгі [[сұлтан]], [[Би (тұлға)|билердің]] көмегімен билік жүргізген хандық билік мұрагерлікпен беріліп, тек сұлтан атағы бар адам ғана хан тағына отырған. Ол Шыңғыс тұқымдарына ғана берілген. Қазақ қоғамында хан сайлауына ерекше мән берілген. Сайлауға сұлтандар, ұлысбектер, билер, [[ақсүйек]]тер, беделді халық өкілдері қатысқан. Ұлыс сұлтандары ұлыстың әскерін құрып, оған қолбасшы болған. Оның аумағының жері де билеуші сұлтанның меншігі болды. Ұлыс тұрғындарын «ел» немесе «халық» деп атаған. Жерін «жұрт» деп атаған. Ұлыстың белгілі аты болмаған, ұлыс иесінің атымен атаған. Қазақ халқы әлеуметтік құрамы жағынан екі топқа бөлінген: * Феодалдар — бұларға Шыңғыс тұқымынан шыққан ақсүйектер-сұлтандар, [[қожа]]лар жатты. Бұлардың екінші сатысында — [[Би (тұлға)|билер]], бай-шонжарлар, батырлар, ақсақалдар тұрды. Ақсүйектерді «төре», немесе «оғлан», деп атаған. Ақсүйектерге қарама-қарсы халықтың өзге тобын қарасүйек деп атаған. Бұларға жергілікті [[ру]] - тайпа адамдары жатты. Қарапайым халық сұлтандардың атын атамай, «төре», немесе «тақсыр», деп атаған. * Қарапайым халыққа — қараша, қара кісі, шаруа, бұқара, [[құл-құтан]] деген сөздер қолданылған. Қараша — мал-мүлкі, өзіндік құқығы бар еркін адам. Хандық қоғамның төменгі сатысында қатардағы малшылар тұрды. Бас бостандығы жоқ ер адамдарды құлдар, ал әйелдерді күңдер деп атаған.<ref>{{cite web|url=https://articlekz.com/kk/article/15465|title=Қазақ хандығы: қалыптасуы, дамуы, күйреуі.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> Қазақ хандығының тұңғыш ханы - [[Керей хан|Керей]], соңғы ханы - [[Кенесары хан|Кенесары Қасымұлы]]. Хандықты басқару ісінде [[Қасым хан|Қасым]], [[Хақназар хан|Хақназар]], [[Тәуекел хан|Тәуекел]], [[Есім хан|Есім]], [[Тәуке хан|Тәуке]], [[Абылай хан|Абылай]] сынды білікті хандар болған. Қазақ хандығы [[Еділ]]ден [[Жайық]]қа дейінгі аумақты, [[Сырдария]] мен [[Амудария]] өзендері аралығын және [[Хорасан]] жерін қамтыған. Хандықтың пайда болуы қазақ жерінде XIV-XV ғасырлардағы әлеуметтік-экономикалық және этникалық-саяси процестерден туған заңды құбылыс. Өндіруші күштердің дамуы, көшпелі ақсүйектердің экономикалық қуатының артуы, феодалдық топтардың тәуелсіздікке ұмтылуы негізінде [[Әбілхайыр хандығы]] мен [[Моғолстан]] арасындағы тартыстың өршуі, әлеуметтік қайшылықтардың үдеуі XV ғасырдың екінші жартысында бұл мемлекеттердің құлдырап ыдырауына апарып соқтырды.<ref>{{cite web|url=https://yvision.kz/post/725296|title=Қазақ хандығы. Тың деректер.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> === Ұлы жүз (1715-1848) === {{Толық мақала|Ұлы жүз}} Ұлы жүз ұғымы да қазақтың басқа тайпалары тәріздес, қазіргі Қазақстанның оңтүстік – шығысында XV – XVI ғасырлар аралығында пайда болды. Оған кіретін көптеген [[ру]]лар мен тайпалар, зерттеушілер атап көрсеткеніндей, бұл кезеңге дейін де, яғни [[қазақ хандығы]] мен қазақ жүздері пайда болғанға дейін ғұмыр кешіп, тарихта өзіндік күрделі із қалдырып келді. [[Сурет:Жуз.svg|thumb|оңға|300px|Ұлы жүз картада қызғыл түспен белгіленген]] Бұл рулар «қазақ халқы» деген жалпы атау пайда болғанша [[Жетісу]] өңіріндегі байырғы [[үйсіндер]] құрамына енген еді. Бұған шаруашылық мақсаттан бұрып әскери – қорғаныстан туған жайлар мықты әсер етті. Уақыт өте келе [[Моғолстан]]ның құрамында терең тамыры бар жер – су, көші – қон жағынан топтасқан мәдени қауымдастық дүниеге келді. Халық оларды «ұлы жүз үйсін» деп атап кетті. Ұлы жүз құрамына: [[Жалайыр]], [[Шапырашты]], [[Қаңлы]], [[Шанышқылы]], [[Сіргелі]], [[Ысты]], [[Ошақты]], [[Албан]], [[Суан]], [[Сарыүйсін]] мен [[Дулат]] енді. Бұл рулар әуелі, негізінен [[Жетісу]] өңірін мекендеп, бара – бара Қазақстанның оңтүстік – батыс, оңтүстік – шығыс бағытына қарай ойысты. Көшпелілердің қыс қыстауы – Балқаш құмының күнгейі, [[Мойынқұм]], [[Іле]], [[Шу]] мен [[Талас]] өзендерінің бойы, ал жаз жайлауы – Жоңғар мен [[Іле Алатауы]], Тянь – Шань мен Қаратау қыраттарының теріскейіне дейін созылып жатты. Тәуке хан тұсында Ұлы жүзге Төле би түбегейлі билік етті. Ол өлгеннен кейін, XVIII ғасырдың қырқыншы жылдарында Ұлы жүздің шағын бөлігі мен руларын Ресей қарамағына қосқан [[Жолбарыс хан]] болды. Бірақ, бұл жүздің қонысы тым қашық болғандықтан, тіпті XIX ғасырдың аяғына дейін, орыс патшалығы үкіметінің құрығы онша жетпеді. Ұлы жүз халқы талай мәрте сырт тараптап басқыншылар шапқыншылығына ұшырап отырды. XVII ғасырдың аяғы мен XVIII ғасырдың басында олардың ата жұрты жоңғарлардың шабуылына тап болды. XIX ғасырдың басында Ұлы жүздің басым бөлігі [[Қоқан хандығы]]ның құрамына кірді. Сол ғасырдың аяғына таман Ұлы жүз түгел дерлік отарлау саясатының салдарынан патшалық Ресейге бағынды. XIX ғасырдың екінші жартысында кездесетін архивте Ұлы жүздің рулық құрамы мен саны туралы толық та мол деректер ұшырасады. Онда Үлкен үйсін ордасы Абақ және Тарақтан тұратыны көрсетіледі. Абақ жеті руға бөлініп, Сарыүйсіндер – 1700 шаңырақ, Албан – 8477, Дулат – 37672, Суан – 1025, Шапырашты – 1910, Ысты – 7514, Ошақты – 800 шаңырақ құрайды. Тарақтан Жалайыр делініп, бұның қатарында Ұлы жүздің құрамына енетін ежелгі Қаңлы, Шанышқылы мен Қатаған рулары қалып кетеді. XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында Қазақстан аумағында Ресейден қоныс аударғандар үшін бос және ыңғайлы жер алқаптарын айқындау мақсатымен Көші – қон басқармасының бірнеше экспедициясы жұмыс істеді. XX ғасырдың басында осындай экспедициясының бірі Жетісу уалаятында П. Румянцевтың басшылығымен жүргізіліп, оның бес уезін ([[Лепсі]], [[Қапал]], [[Жаркент]], [[Верный]], [[Пішпек]]) зерттеді. Бұл уездер бойынша қазақтар мен орыстардың жер пайдалануы туралы көп – көп томдар жарияланды. [[Сурет:Жолбарыс хан.jpg|thumb|солға|200px|Жолбарыс хан]] Ұлы жүз қазақтары негізінен Қапал, Жаркент пен Верный уездерінде тұрып келді. Сондықтан олар туралы мәліметтер әр томға іріктеліп, жіктелді. Қапал уезінде Ұлы жүздің Жалайыр мен Қаңлы; Жаркентте – Албан мен Суан; ал Верный уезінде – Сарыүйсін, Шапырашты, Дулат, Қаңлы, Албан, Жалайыр мен Ысты рулары қоныс тепкені хатқа түсірілді.<ref>{{cite web|url=https://bigox.kz/uly-zhuz/|title=Ұлы жүз|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> Қазақ халқын құраған негізгі үш бірлестіктің бірі болған Ұлы Жүз қазақтары егін шаруашылығымен және мал өсірумен айналысты, көрші елдермен сауда қатынасын орнатты. 1643 ж. Жоңғар [[қонтайшы]]сы Ұлы жүздің шығыс аймағының біраз жерін өзіне қаратты. 1681 — 88 ж. Жоңғар билеушілері Ұлы жүздің Оңтүстік Қазақстандағы жерлеріне бірнеше рет шабуыл жасады. 18 ғ-дың 1-жартысында Үш жүз бірлестігінің арасында саяси және экономикалық байланыс нашарлап кетті. Қазақ шонжарларының әр түрлі топтары арасындағы өзара бәсекелестікті шебер пайдаланған Жоңғар билеушілері қазақ жеріне, әсіресе, Ұлы жүз тайпалары мекен еткен [[Іле]], Сыр, [[Талас]], [[Шу]] бойына шапқыншылығын күшейте түсті. Ақыры 1723 ж. жоңғарлар жойқын жорыққа аттанып, Ұлы Жүзді басып алды. Ұлы Жүз қазақтары зор шығынға ұшырап, ұлыс билеушісі [[Жолбарыс хан]] өзі билеген қазақ қауымдары мен Ташкент тұрғындарының атынан Жоңғар хандығына тәуелділігін мойындады. 1733 ж. Ұлы Жүз елшілері [[Аралбай батыр Әлібекұлы|Аралбай]] мен [[Оразкелді]] Ресейге барып, сыртқы жауға қарсы күресте орыс патшасынан көмек алуға тырысты. 1734 ж. 20 сәуірде Ресей патшайымы [[Анна Иоанновна]] Жолбарыстың атына арнайы грамота жолдады, бірақ Ұлы Жүз бен Ресей арасы шалғай болғандықтан саяси байланыстар тоқтап қалды. 19 ғасырдың 1-жартысында Ұлы Жүзге қараған оңтүстік аудандарды [[Қоқан хандығы]] басып алды. [[Әулие Ата]] (Тараз), [[Сайрам]], [[Шымкент]], Түркістанды мекендеген Ұлы Жүз рулары 1821 ж. Қоқан үстемдігіне қарсы бас көтерді. Олар Шымкент пен Сайрамды бағындырғанымен күші басым Қоқан әскерлеріне төтеп бере алмады. Қоқан хандығынан қысым көрген Ұлы Жүз қазақтары біртіндеп [[Ресей]]дің қол астына өте бастады. 1837 — 47 ж. Ұлы Жүз қазақтарының бір бөлігі [[Кенесары хан|Кенесеры Қасымұлы]] бастаған ұлт-азаттық көтерілісті қолдаса, келесі тобы оның жасақтарының озбырлығына қарсы шығып, қырғыздармен болған шайқастан кетіп қалды. Осыдан кейін-ақ патшалық Ресей Ұлы Жүз қазақтары аумағындағы экспанциясын күшейтті. 1849 ж. Іле мен Қаратал аралығын, Балқаш көлінің жағалауын қоныстанған 59 мың Ұлы Жүз қазақтары Ресейдің қол астына өтті. === Орта жүз (1715-1822) === {{Толық мақала|Орта жүз}} '''Орта жүз''' — қазақ халқының этникалық құрамына енген рулар мен тайпалардың саяси, экономикалық және мәдени бірлестігі. Бұл қазіргі Қазақстан аумағында тұратын тайпалардың тарихи қалыптасқан одағының атауы. Шекараны, сондай-ақ қалыптасу уақытын көрсету өте қиын. Бұл жерлерде шежірелер өздерінің жазбаларының мүлдем болмауына байланысты сақталмады - ол Ресейге қосылғаннан кейін, кейінірек пайда болды. Ал көшпенділер өмір сүрген жерлердің шекараларын көрсету мүмкін емес. Бірнеше ондаған тайпалар - саны көп және салыстырмалы түрде қуатты, сонымен қатар аймақта ешқандай ықпал етпейтін кішігірім тайпалар белгілі бір бағыттар бойынша бір жерден екінші жерге кезіп жүрді. Ауызша деректер бойынша кезінде Ұлы жүз бен Орта жүз табиғи шекараларының бірі болып [[Шу (өзен)|Шу өзені]] белгіленген. Орта жүз солтүстікте [[Ресей]] иеліктеріндегі жерлермен шектесті. [[Сурет:Kz Tribe Argyns.gif|thumb|оңға|300px|Орта жүздің этнографиялық картасы]] Орта жүзді бұрын [[қыпшақтар]], [[арғын]]дар, [[наймандар]], [[керей]]лер, [[қоңырат]]тар, [[уақтар]], [[төлеңгіт]]тер мен [[төре]]лер сияқты тайпалар мекендеген. Бірінші халық санағы XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында жүргізілді. Ең көп тайпа арғындар болды - шамамен 500 мың адам. Найман тайпасы екінші орында аз ғана айырмашылықпен тұрды. Оның саны 395 мың адамға жетті. Одан кейін 169 мыңға жуық қыпшақтар келді. Соңында, ең ірі бес тайпа - Қоңырат пен Керей сәйкесінше 128 және 90 мың адамнан жасалды.<ref>{{cite web|url=https://kk.creslimousin.org/204520-297|title=Орта жүз: сипаттамасы, түрлері, тарихи фактілері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> 1917 жылға дейін Орта жүз рулары қыста [[Сырдария]], Қызылқұм, Қаратау, Мойынқұм өңірлерінде, Балқаш көлінің солтүстігінде, жазда [[Тобыл]], [[Есіл]], [[Нұра]], Торғай, [[Ертіс]], Сарысу өзендері салаларының алқабында, Орталық Қазақстанның кең байтақ далаларында көшіп-қонып жүрген. '''[[Арғын]]''' — қазақ халқының ішіндегі саны жағынан ең көп рулардың бірі. Мал жаны көп ел орталық қазақстанға шашырай қоныстанды. Қазіргі кезде олар негізінен Ақмола, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Қарағанды және Қостанай облыстарын мекендейді. Қазақ хандығын құруға ат салысқан. Кейінгі кезде кейбір ғалымдар арғындар ертеде Иран аумағынан келді деген болжам айтуда. '''[[Найман]]''' — кейбір деректер бойынша саны жағынан қазақтың ең ірі руы. Найман атауы туралы да әр түрлі сөз бар. Кейбір деректер «найман» сөзінің сегіз ру деген мағына беретінін айтады. 1917 жылғы Ресей үкіметі жүргізген санақ бойынша Ресей және Қытай империяларының құрамында 830 мыңдай Найман тайпасының өкілдері өмір сүрген. Қазіргі кезде Наймандар еліміздің Шығыс Қазақстан, Алматы облысы, Қарағанды, Ақмола, Оңтүстік Қазақстан облыстарында көптеп тұрып жатыр. '''[[Керей]]''' — қазақ құрамындағы көне тайпалардың бірі. Бүгінде Шығыс Қазақстанның Мақаншы, Зайсан аудандары және көршілес Қытай, Моңғолия елдерінде көптеп қоныстанған. Ал шыққан ата жұрты – ерте замандарда көптеген түркі халықтарының қонысы атанып кеткен қазіргі моңғол даласы, Алтай аймағы. '''[[Уақ]]'''- көне тайпалардың бірі. Олардың орналасқан жерлері Семей қаласынан оңтүстікке қарай Семейтау, Белтерек, Арқалық тауларының жазығы және СҚО мен Павлодар өңірлері. '''[[Қоңырат]]''' - орта жүздегі ежелден келе жатқан аса ірі рулардың бірі. Бүгінде олар Оңтүстік Қазақстан облысында, Сырдария бойында және Ташкент маңында көптеп орналасқан. «Шыңғысханның құпия шежіресі» кітабында Шыңғысханның бәйбішесі Бөрте Қоңырат руынан екені айтылады. '''[[Қыпшақ]]''' — қазақтар мен қатар өзге де бірқатар түркі халықтарының негізін құраған ежелгі тайпа. Аристов, Гумилев сынды бірқатар ғалымдар Қыпшақтардың сырт пішіні әуелде еуропалықтарға ұқсас болды дегенді айтады. Ежелгі заманда қыпшақтар Қазақстан аумағындағы Сырдария, Есіл мен Тобыл, Нұра, Елек пен Сарысу бойында көшіп-қонып жүрді. Бүгінде әр аймаққа шашырай қоныстанған.<ref>{{cite web|url=https://kaz.caravan.kz/madeniet/orta-zhuz-zhane-oghan-kiretin-rular-turaly-aqparat-206489/|title=Орта жүз және оған кіретін рулар туралы ақпарат|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> [[Сурет:Ulyhanblack.jpg|thumb|солға|200px|Кенесары Қасымов]] Орта жүз құрамына кірген тайпалар ежелгі заманда-ақ көшпелі жағдайда мал шаруашылығымен шұғылданған. [[Сырдария]] бойында, Сарысу, [[Нұра]], Торғай өзендері, Алтайдың тау бөктерлерінде суармалы егіншілікпен де айналысқан. Балық аулау [[Балқаш]], [[Зайсан]] көлдерінде жақсы дамыды. Аңшылық кәсіп, қолөнер түрлері де (ағаш ұсталығы, зергерлік, кілем тоқу, т.б.) айтарлықтай дәрежеде болды. Бұған қосымша Орта жүз жұртшылығы өзіне көршілес аймақтардан астық, өнеркәсіп және қолөнері бұйымдарын негізінен малға және мал шаруашылығы өнімдеріне айырбас жасады. Орта жүз де, оның билеушісі болған [[Сәмеке хан]] да 1732 жылы Ресей патшайымы [[Анна Иоанновна]]ға ант берді. Сонымен Кіші және Орта жүздер [[Ресей]]дің құрамына кірді. Алайда, бұл жағдай халыққа сәйкес келді деп айтуға болмайды. XVII-XIX ғасырларда Орта жүз аумағында әртүрлі дәрежедегі бірнеше көтерілістер болды - кейбіреулері бірнеше апта ішінде басылды, ал басқалары, мысалы, [[Кенесары Қасымов]] көтерілісі бірнеше жыл бойы мезгіл-мезгіл өршіп тұрды. Негізінен, олар орыс көпестері мен әлсіз бекіністерді басып алудан тұрды. Ресей тарапы көшпелілерді отырықшы халыққа айналдыру үшін жұмыстанды. Толығымен негізделген шешім - көшпенділік іс жүзінде халықтың дамуы үшін уақыт пен ресурстар қалдырмады. Сондықтан жергілікті тұрғындарға кең көлемді жер учаскелері бөлінді - әрқайсысына 15 [[десятина]]. Бұл қарапайым адамдарға қатысты - рулардың ақсақалдарына 30 десятина, ал билерге (жалпы құрметтеу мен мойындауға ие болған халық судьялары) 40 акр, сонымен қатар адамдарға себуге тұқымдар мен қажетті ауылшаруашылық құралдары берілді. Бірінші мектеп 1864 жылы ашылды. Уақыт өте келе қалалар құрылды - заманауи ірі қалалардың барлығын орыс қоныс аударушылары немесе әскери күштер жерлерді әртүрлі бағыттағы шабуылдардан қорғау үшін салған - олардың көпшілігі елдің периметрі бойында орналасқандығы кездейсоқ емес. === Кіші жүз (1715-1824) === {{Толық мақала|Кіші жүз}} Кіші жүз – Қазақстанның Батыс аймағын мекендеген рулар мен тайпалар одағы. Қазақ халқының этникалық құрамына енеді. Кіші жүз құрамына: * 12 ата [[Байұлы]] ([[Адай]], [[Алаша]], [[Алтын руы|Алтын]], [[Байбақты]], [[Беріш]], [[Есентемір]], [[Жаппас]], [[Қызылқұрт]], [[Масқар]], [[Таз руы|Таз]], [[Тана]], [[Шеркеш]], [[Ысық]]) * 6 ата [[Әлімұлы]] ([[Кете (ру)|Кете]], [[Қаракесек (Әлімұлы)|Қаракесек]], [[Қарасақал]], [[Төртқара]], [[Шекті]], [[Шөмекей]]) * 7 ата [[Жетіру]] ([[Жағалбайлы (ру)|Жағалбайлы]], [[Кердері]], [[Керейіт]], [[Рамадан (ру)|Рамадан]], [[Табын]], [[Тама]], [[Телеу]]) Кіші жүз құрамына енген тайпалар мен рулар 15-ғасырдың екінші жартысы мен 20-ғасырдың басында, негізінен, Қазақстанның батыс өңірін мекендеп, қазақ халқының этногенезіне ұйытқы болды. Әр кезеңдегі дүрбелеңді оқиғалар, қоғамдық сілкіністер салдарынан жекелеген рулар мен аталар Орта жүз бен Ұлы жүздің тарихи аймақтарына, яғни Қазақстанның түкпір-түкпіріне, сондай-ақ, [[Өзбекстан]], [[Түрікменстан]], [[Тәжікстан]], [[Ресей]] және алыс шет елге ([[Иран]], [[Ауғанстан]], т.б.) көшіп барып қоныстанды.<ref>{{cite web|url=https://kaz.nur.kz/1731306-kisi-zzdi-kramyna-kiretin-rular-turaly-ne-bilemiz.html|title=Кіші жүздің құрамына кіретін рулар туралы не білеміз?|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> [[Сурет:Жуз.svg|thumb|оңға|300px|Жасыл түс Кіші жүз аумағы]] Кіші жүздің аумағы батыста [[Маңғыстау]], [[Еділ]] мен [[Жайық]] аралығынан қазіргі [[Ақтөбе]] мен [[Орынбор]]ға дейінгі, солтүстігінде [[Тобыл]] өзеніне, оңтүстігінде Сырдың төменгі ағысына дейінгі аймақтарды қамтиды. Кіші жүздің жеке ұраны, таңбасы бар, нақты қыстаулары мен жазғы жайылымдары болған. Онда 25 ру-тайпа жүйелі түрде көшіп-қонып жүрген. Олардың әрқайсысының өз билері, батырлары болғанымен, жалпы саяси билік [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайыр хан]] қолында болды. Әбілқайыр Кіші жүздің ханы болуымен қатар, жоңғарларға қарсы күрестерде ұйымдастырушылығымен, басшылығымен бүкіл қазаққа танымал, әрі ықпалды тұлғаға айналады. Аңырақай шайқасында Әбілқайыр ханның бүкіл қазақ әскеріне қолбасшылық жасағаны белгілі. Әбілқайыр ханның 1748 жылы тамыз айында [[Барақ сұлтан]]ның қолынан қаза тапты. Әбілқайыр хан [[Ресей]]ге үш рет ант бергенімен, ол тәуелділікті толық мойындамады. Өзін дербес ұстады. Әбілқайыр хан қайтыс болған соң оның орнына үлкен ұлы [[Нұралы хан|Нұралы]] хан болады. Оның билігі өте ұзаққа созылып 40 жылдан астам уақыт билік құрды. Кіші жүзде Нұралыдан бастап хандарын патша әкімшілігі тағайындап отырды. Олардың қызметін патша шенеуініктері бақылады, халық сайлауы толығымен жойылды. Патша үкіметі сайлаған хандардың жеткілікті беделі болмады, халық көтерілістері жиі болып тұрды. [[Сырым Датұлы]] бастаған көтеріліс 14 жылға созылды. [[Сурет:Portrait of Abulkhair Khan.jpg|thumb|солға|200px|Әбілқайыр хан]] 1785 жылы Орынбор әкімшілігі Кіші жүздің ру тайпа көсемдерінің өтінішіне орай, Нұралыны биліктен алып тастап, Уфаға жер аударып жібереді. Ол сонда жүріп, 1790 жылы қайтыс болды. Сөйтіп, 1791 жылы таққа Нұралының інісі [[Ералы хан|Ералы]] патша үкіметі әскерінің қолдауымен хан болып жарияланды. Ералы хан тағына отырғанымен де жағдай түзелмеді. Халықтың наразылығы одан сайын күшейе түседі. Ол жасы келген, әлсіз, жігерсіз Ресейге нағыз қажетті адам болатын. Осыны пайдаланып, [[Жайық]], [[Елек]] бойындағы казак орыстар қазақтардың жерлерін емін-еркін тартып ала бастады. Осылайша, орыстың саясатындағы мысықтабан тәсіл өз нәтижесін бере бастайды. 1794 жылы Ералы қайтыс болады да, Нұралының үлкен ұлы [[Есім хан|Есім]] хан сайланады. Ол да Ералы хан секілді адам еді. Есімді 1795-1796 жылдары Сырымның көтерілісшілері өлтіріп кетеді. 1797 жылы хан сайлау дәстүрінде үлкендік, ағалық қағидасы бойынша Нұралының 78 жастағы інісі [[Айшуақ хан|Айшуақ]] таққа отырады. Ол кезінде батыр болғанымен, бұл уақытта күш-қуаты тайып, әбден қартайған жағдайда еді. Айшуақтың хандық дәуірі 1805 жылға дейін созылды. Ақыры 88-ге келген ол хандық міндетті атқаруға шамасы келмейтінін айтып, орыс патшасына хат жаза бастайды. Сөйтіп, Айшуақтың өз ұсынысымен ұлы [[Жантөре хан|Жантөре]] хан болып сайланады. Бұл Нұралы ұлдарының наразылығын тудырады. 1809 жылы Нұралының ұлдары Қаратай, Бөкей, Орман сұлтандар Жантөрені өлтіреді. Жантөре хан (1805-1809) өлімінен кейін, оның мұрагері етіп, Айшуақтың ұлы [[Шерғазы хан|Шерғазы]] тағайындалды, ол Әбілқайыр тегінен ең дарынсыз басшы еді. Ал халық жиналысы Кіші жүз ханы етіп белсенді қайраткер [[Арынғазы сұлтан]]ды сайлады. Ол бірнеше жыл билік атқарған уақытында, билікті орталықтандыруға тырысты. Бірақ патша үкіметі хандық билікті жойды. 1821 жылы Арынғазы сұлтан Петерборға келіссөзге келген кезде тұтқындалып, Калугаға жер аударылды. Бұл беделді ханнан құтылу кейін Кіші жүзде хандық билікті толық жоюға бағытталған шара еді. 1822 жылы Орынбор генерал-губернаторы П.К.Эссен Жарғы жобасын жасап, оны 1824 жылы Азиялық комитет бекітті. 1824 жылғы «Орынбор қазақтары туралы» П.К.Эссен жарғысында Кіші жүзде хандық билікті жою туралы шешім қабылданды, Кіші жүздің соңғы ханы Шерғазы Орынборға шақыртылып, ай сайын 150 рубль жалақы төленетін қарапайым қызметке қалдырылды. Кіші жүз сұлтан-билеушілер басқарған үш бөлікке бөлінді, дистанциялык басқару жүйесі енгізілді. Билік басындағы сұлтан-правительдер Орынбор шекаралык комиссиясының құрамына еніп, 4 кеңесші және қазақтардан 4 заседатель сайланды. Комиссия өз қызметі бойынша губернатор алдында есеп беріп отырды. [[Сурет:Junier zhuz composition at begin of 20 century.png|thumb|оңға|250px|20 ғасырдың басындағы Кіші жүз халқының рулық құрамы]] Әр сұлтан-правительде офицер басқаруымен казак әскері болды, оның орталығы казак станицалары мен бекіністерінде орналасты. 1831 жылдан бастап дистанция, болыстықтар ұйымдастырыла бастады, дистанция ішіндегі ауылдарды [[старшын]]дар басқарды. Кіші жүзде XIX ғасырдың ортасында 54 [[дистанция]] ашылды: батыс бөлігінде - 8, орталығында - 20, шығысында - 28. Дистанциялық жүйе Кіші жүздің оңтүстігіне таралмады, яғни Арал маңы, Қарақұм, Сырдария, Маңғыстау, жалпылама айтқанда, жаңа Александровка бекінісінің аумағы ескі тәртіппен қалды. Кіші жүздің әкімшілік қызметкерлерін шекаралық комиссия ұсынысымен Орынбор генерал-губернаторы тағайындады, онда сайлау жүйесі болған жоқ. «Жарғының» енгізілуі халықтық сот, яғни әдет-ғұрып бойынша істі жүргізуді және Ресейлік мемлекеттік баскару жүйесіне қазақтардың толық бағыныштылыққа өтуін бекітті. Қазақстанның солтүстік шекарасында «Жарғының» кабылдануына байланысты жаңа бекіністер шебі салына бастады. Жеке қамалдар даланың ішкі жақтарында да тұрғызылды. Олар казак әскери гарнизондарымен толықты, ол үшін кейде үкімет орыс шаруаларын күштеп [[казактар]]ға айналдырды. Сонымен XIX ғасырдың 20-жылдарынан бастап Қазақстанның солтүстік және орталық аймақтары Ресей бодандығын мойындауға мәжбүр болды.<ref>{{кітап|авторы=Артықбаев Ж.О. |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақстан тарихы (энциклопедиялық басылым) |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым=Атамұра |орны= |баспасы= |жыл= |томы=2008 |беттері=385-386 |барлық беті= |сериясы= |isbn=ISBN 9965-34-821-9 |тиражы= }}</ref> XVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың бірінші жартысында патша үкіметінің отаршылдық саясаты жүзеге асып, Кіші жүздегі ғасырлар бойғы дәстүрлі хандық басқару тарих сахнасынан еріксіз ығыстырылды. Алда патшалы Ресейдің сұрқия саясатына қарсы талай күрестер жатты. Қазақ халқы сырттан таңылған жаңа билік жүйесіне қарсылық көрсетіп баққанымен еш нәтиже болмады. Сонымен, Кіші жүзде мемлекеттілік дәстүр осылай аяқталды.<ref>{{cite web|url=https://rnpb.kz/up/files/kishi_zhyz_handary.pdf |title=Байдуанова Лязат Амангелдиевна. Кіші жүз билеушілері Ресей Империясы тағайындаған хандар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> === Бөкей Ордасы (1801-1872) === {{Толық мақала|Бөкей Ордасы}} '''Ішкі Қазақ Ордасы (Бөкей Ордасы)''' — Ресей империясының вассалы ретінде [[Еділ]] мен [[Жайық]] аралығында 1801 ж. құрылған. Бөкей Ордасы — қазақтардың және әлемдегі ең сөңғы [[Шыңғысхан]] ұрпақтарымен меңгерілген мемлекеттік құрылым. Хандық сұлтан Бөкей Нұралыұлының есімімен аталды. Бөкей Ордасы Еділ мен Жайықтың аралығында орналасқан. Солтүстікте Самар губерниясы, шығыста — Орал облысы, оңтүстікте Каспий теңізі батыс жағында — Астарахан губерниясының Царёв, Енотаев және Краснояр уездері. Жер көлемі — 92 144 5 км<sup>2</sup> 19 ғ. аяғында Астрахан меже бөлімі бойынша — 77 624 км<sup>2</sup>. [[Сурет:One of the first schools in Bukeevskaya Orda, Kazakhstan.jpg|thumb|оңға|250px|Орда ауылындағы алғашқы орыс-қазақ мектебі.]] [[Нұралы хан]]ның екінші ұлы [[Бөкей хан|Бөкей]] сұлтан Орыс патшасына Еділ мен Жайық өзендері аралығындағы атамекеніне көшіп-қоныстануға рұқсат сұраған өтініш жолдайды. Ресей императоры [[Павел I]] Бөкей сұлтанның өтінішін қабыл алып, 1801 ж. наурызда жарлық шығарады. Сол жылдың күзінде Бөкей сұлтан өзіне қарасты 5 мың түтін ауылымен Жайықтың ішкі бетіне көшіп-қоныстанады. Тарихта Ішкі Қазақ немесе Бөкей ордасы аталған өлкенің іргесі осылай қаланады. Елді хан басқарды. 1828 ж. сәуірде хан жанында 12 [[билер кеңесі]] ұйымдастырылды. Бірінші шақырысындағы болған билер (депутаттар): шеркештен — Мүпәт Айдаболұлы, ноғай-қазақтан — Шомбал Ниязұлы, байбақтыдан — Қонаш Сопақұлы, масқардан — Шора Кедейұлы, беріштен — Бәтке Құдайбергенұлы, алашадан — Алтай Досмұхамедұлы, жаппастан — Көшетұр Мапақұлы, ысықтан — Жантөре Абдалұлы, адайдан — Байту Төменбайұлы, қызылқұрттан — Дуантай Айтуғанұлы, есентемірден — Татан Сәкенбайұлы, таздан — Құдайшүкір Базайұлы, жетірудан (табын, тама, кердері рулаларынан) — Кендірбай Ырысбайұлы және кетеден — Бос Боздайұлы. Бөкей хандығында хан билігі институты, екі ханның Бөкей хан мен оның баласы [[Жәңгір хан]]ның басқару кезеңін қосып есептегенде 45 жылға созылды. Ішкі Орданы қадағалауды Орынбор әскери губернаторы және Россия империясының Сыртқы істер министрлігі іске асырды. [[Сурет:Jangir khan.jpg|thumb|солға|200px|Жәңгір хан әйелі Фатимамен]] Бөкей хандығы [[Ресей]] үшін мал, ет, жүнмен жабдықтаушы болды. Хандықта ақша-тауар қатынасының дамуы қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылымының өзгеруіне, рулық-қауымдық шаруашылықтың қалдықтарын жоюға ықпал етті. Хан Жәңгір Бөкей ордасындағы мал басының санын көбейтіп қана қоймай, оның тұқымын асылдандыруға, әсіресе, жылқы малына үлкен мән береді. Хан ставкасында, Ресейдің [[Орск]], [[Элиста]] қалаларында ат көрмелері өткізіліп, ат жарыстары ұйымдастырылып тұрады. 1841 ж. желтоқсанда Нарынқұмда Қазақстан тарихында ең түңғыш қазақша-орысша білім беретін мектеп ашылды. Бұл мектептен есімі елге танылған талай тұлғалар білім алды. Солардың бірі — қазақтан шыққан ғалым-этнограф [[Мұхамед-Салық Бабажанов]]. 1844 ж. Қазақ жастарының Ресейдің жоғары оқу орындарында оқуы үшін вакансиялық орындар алынды. Осы уақытта көшпелі және жартылай көшпелі қазақ халқына қызмет ететін дәріхана және емдеу орны, өте сирек кездесетін экспонаттары бар қару-жарақ музейі ашылды. Жәңгір өз қоластындағы халқының денсаулығына да үлкен көңіл бөліп отырған. 1825 ж. С.Жәнібеков деген қазақты шешекке қарсы екпе жұмысын жүргізуді үйрену үшін оқуға жібереді. 1826 ж. бастап Ордада [[шешек]] ауруына қарсы екпе жұмыстары жүргізіледі. 1832 ж. Жәңгір ханның шақыртуымен Хан ставкасына дәрігер А.А.Сергачев келеді. Кейін 1839 ж. тұңғыш [[дәріхана]] ашылады. 1852 ж. Ордада 16 кереуеттік қоғамдық [[аурухана]] ашылады. Бұл аурухана күні бүгінге дейін сақталып, халыққа қалтқысыз қызмет етіп келе жатыр. 1832 ж. хан Жәңгір халықтың әлеуметтік жағдайын көтеру, сауда-саттық саласын дамытып, жолға қою мақсатында жәрмеңке ұйымдастырады. Жәрмеңке көктем және күз айларында өткізіліп, оған Ресейдің Сарытау, Мәскеу, Нижний Новгород, т.б. губернияларынан саудагерлер келген. Жәңгір бөкейлік қазақтардың өз дінін жоғалтпай, сақтап қалуы үшін 1835 ж. өз үйінің ауласына ерекше архитектуралық үлгімен [[мешіт]] салдырады. Ел ішінде оны «Хан мешіті» деп атаған. Сол кездегі хандықтың құрамына қазіргі Батыс Қазақстан облысының Жәнібек, Қазтал (Казталовка), Жаңғала, Бөкей ордасы (Орда) аудандары, Атырау облысының Махамбет, Құрманғазы аудандары, көршілес Ресейдің Волгоград облысы Палласовка ауданының, Астрахан облысы Құмөзек, Володарский, Қарабайлы аудандарының бір бөлігі енген.<ref>{{cite web|url=https://www.zharar.com/kz/referat/24007-abstract.html|title=Ішкі Қазақ Ордасы (Бөкей Ордасы)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> [[Сурет:Khan Ordasy Mosque.jpg|thumb|right|250px|Орда ауылындағы мешіт ғимараты. (бұрынғы хан штабы)]] Қазақстан тарихында Жәңгір ханның сіңірген еңбегі зор. Бөкей мен Жәңгір хандардың негізгі мақсаты – артта қалған халықты жаңа жолға итермелеу болатын. Осы мақсатта мемлекеттік аппарат пен қоғамдық реформалар Қазақ даласындағы қатынастарды жаңа сапалық деңгейге көтеру миссиясын атқарды. Жердің жеке меншікке берілуінен туындаған қатынастар қазақ баласына оңай соққан жоқ, көшпелі мал шаруашылығынан отырықшы шаруашылық жүргізудің тиімділігі айқындала бастады. Салық реформасының нәтижесінде тұрақты қазына пайда болды. Бұл да қарапайым халық тарапынан дұрыс бағаланбады. Жәңгір ханның мақсаты жәй абсолютті монархияны құра салу емес, оның мақсаты өркениетті, білімдар [[монархия]] құру болатын. Бұл мәселені жүзеге асыру үшін мешіт, т.б. діни-ағартушылық мекемелерді кеңінен ашу тәжірибесі қалыптасады. Мәдени-экономикалық қатынастардың дамуы қазақ даласындағы отырықшылық дәстүрді туғызды. Шын мәнінде Жәңгір өзінің билік құрған тұсында Ресейді қуатты етіп көрсеткен саяси жүйені Қазақ даласына енгізу арқылы Қазақ даласын әлеуетті күшке айналдыруға тырысқандығы байқалады. Осы тұрғыдан Жәңгірді еуропашыл деп те қарастыруға болады. Себебі хан өзінің ішкі реформаларының негізгі мақсаты деп Ресей империясы мен Батыс мемлекеттерінің саяси жүйесін қабылдады. Хандық биліктің орталықтануы бұл реформаларды жүзеге асыру үшін маңызды тетік деп білді. Қазақ даласында орын алған бұл реформалар хандық билікті нығайтып қана қойған жоқ, феодалдық қатынастардың дамып, қазақ мемлекеттігінде бұрын орын алмаған мемлекеттік билікті жаңа биік сатыға көтеруге ықпал етті.<ref>{{cite web|url=https://articlekz.com/kk/article/16548|title=Бөкей ордасы хандарының саяси және құқықтық реформалары мен ойлары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> == Ресей империясы құрамында (1731-1917) == === Алашорда (1917-1920) === {{Толық мақала|Алаш Орда}} '''Алашорда''' — Алаш автономиясының үкіметі. Алашорда Ұлт Кеңесі деп те аталды. Үкімет 1917 жылы желтоқсан айының 5-13 күндері [[Орынбор]]да өткен II Жалпықазақ съезінде сайланды. Алашорда мүшесі болып Қазақстанның барлық аймақтарынан 15 адам ([[Уәлитхан Танашев]], [[Халел Досмұхамедов]], [[Айдархан Тұрлыбаев]], [[Халел Ғаббасов]], [[Мұстафа Шоқай]], [[Халел Ахметжанұлы Ғаббасов|Садық Аманжолов]], [[Әлихан Бөкейханов]], [[Жаһанша Досмұхамедов]], [[Әлімхан Ермеков]], [[Мұхамеджан Тынышбаев]], [[Бақтыкерей Ахметұлы Құлманов|Бақыткерей Құлманов]], [[Жақып Ақбаев]], Базарбай Мамытов, [[Отыншы Әлжанов]]) сайланды. Үкіметтің төрағасы болып Ә.Бөкейханов бекітілді. [[Сурет:AlashOrdaFlagIn.png|thumb|оңға|right|220|Алаш автономиясының туы.]] Ә.Бөкейханов бастаған алашордашылар Большевиктер партиясы ұсынған бағдарламаны қазақ қоғамын үлкен апатқа ұрындыруы мүмкін деп бағалап, оларға қарсы күрес жүргізді. Большевиктер жеңіске жете бастағандықтан, 1918 жылғы қаңтарда алашордашылдар Орынбордан кетуге мәжбүр болды. Ә.Бөкейханов бастаған Үкімет мүшелерінің негізгі бөлігі Семей маңындағы «Заречная слободка» елді мекеніне келіп (қазіргі Жаңа Семей), өздерін «Алашорданың Шығыс бөлімі» деп жариялады. Үкімет мүшелерінің екінші бөлігі Орал облысындағы [[Жымпиты]] қаласына келіп, өздерін «Алашорда үкіметінің Батыс бөлімі» немесе «[[Ойыл уәлаяты]]» деп атады. Төрағалығына [[Жаһанша Досмұхамедов|Ж.Досмұхамедов]] сайланды.<ref>{{cite web|url=https://www.uniface.kz/interfacts/index.php?post=article&id=86|title=Алашорда|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> Алашорда кездейсоқ, әлдекімдерге еліктеуден емес, заңды түрде пайда болған. Алашорданың ұйымдық жағынан ресімделуі алдында газеттер, журналдар, кітаптар арқылы интенсивті түрде, жемісті идеологиялық жұмыс, ауызша үгіт жұмысы жүргізілді. Болашақ Алашорданың қайраткерлері идеялық жұмысты Ресейдегі жалпы азаттық қозғалысынан оқшау жүргізген жоқ. Қазақ азаттық қозғалысының қайраткерлері негізгі саяси партиялардың бағдарламаларын жақсы білетін және ұлттық езгіден азаттық алуға бағытталған идеяларының ұнағандарынан бағдар алды. Кейін бұл Алашорданың бағдарламасынан көрініс тапты. Алашорда идеологиясында әуел бастан-ақ сепаратистік сарын болған жоқ, қайта ол басқа халықтармен бірге біртұтас Ресей мемлекеті шеңберінде саяси, экономикалық басқаруға бағытталды. Бұл идея Алашорда бағдарламасында баянды етіліп кана қойған жок, [[Алаш партиясы]] мен Алашорда үкіметінің қызметінде ұйымдык жағынан жүзеге асырылды.<ref>{{cite web|url=https://bigox.kz/alashorda-ukimeti/|title=Алашорда үкіметі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> [[Сурет:Alikhan Bukeikhanov in 1906.jpg|thumb|солға|200px|Әлихан Бөкейханов, Алаш автономиясы үкіметінің төрағасы]] Алаш автономиясы туралы жазылғанмен, оның мемлекеттік белгілері мен нышандары туралы жүйелі жазылған еңбектер жоқ. 1917 ж. желтоқсандағы II жалпықазақ съезі ұлттық мемлекетітік құруға байланысты негізгі мәселелерді қозғағаны мәлім. Съездің күн тәртібіне қойылған он мәселенің арасынада мынадай аса маңызды мәселелер де бар еді: 1. Қазақ автономиясы; 2. Милиция; 3. Ұлт кеңесі; 4. Ұлт қазынасы; 5. Халық соты: 6. Ауылдық басқару. Съезд бұл мәселелер бойынша Әлихан Бекейхановтың Х.Ғаббасов, М.Шоқаев, Ж.Досмұхамедовтің баяндамалары мен жарыссөзде сөйлеген сөздерін тыңдады. Қазан-қараша айларындағы Ресейдегі саяси өзгерістер Алаш қозғалысы мен Алаш партиясының қайраткерлеріне жаңа міндет жүктеді. Алаштың мемлекеттік құрылымы - Ресей құрамындағы Алаш автономиясы мен үкіметі деген пікір Алаш партиясының бағдарламалық жобасында нақты көрініс тапқан еді. II жалпықазақ съезінде Ұлт Кеңесін құру мәселесі басқа да өзекті мәселелермен қатар қойылған. Бұл іс жүзінде Қазақстандағы саяси билікті қолға алатын дербес мемлекеттік құрылым кұру деген сөз. Жалпы автономия жариялауда 2-ші жалпықазақ съездерінің өкілдері екіге бөлінген. Бір бөлігі (33 адам) ресми түрде қазақ автономиясын дереу, съезд үстінде жариялау керек деп дауыс берсе, екінші бөлігі (42 адам) қазақ автономиясын жариялауда Алашорда үкіметі шешсін деп дауыс берген. Алашорда Алаш автономиясының Ұлт Кеңесі құрамына 15 адам сайланды. Үкіметтің 15 мүшелеріне орынбасар болып қазақ өлкесінің әртүрлі өңірінен тағы да 15 кандидатура бекітілді. Алашорданың төрағасы баламалы түрде сайланды. Оған үш кандидатура ұсынылды: [[Әлихан Бөкейханов]], [[Бақыткерей Құлманов]], [[Айдархан Тұрлыбаев]] жасырын дауыс беру нәтежесіңдс Ә.Бекейханов 40 дауысқа, А.Тұрлыбаев 20 дауысқа, Б.Құлманов 19 дауысқа ие болды. Әлихан Бөкейханов көп дауыс алып Алаш автономиясының үкіметі Алашорданьң төрағасы болып сайланды. Тарихқа Алаш автономиясы мен оның Уақытша Ұлттық Кеңесі "Алашорданың дүниеге келгені мәлім болды. Бүкіл қазақ қауымының басын ұлттық-территориялық автономия аясында біріктіру мақсатында автономияның өзін жариялау 1918 жылдың қаңтар айының 20-нан кейін іске асырылды. Алашорда өзінің уақытша орталығы Семей қаласына қаңтар айының соңына қарай кетіп орналасқанға дейін бұл өңірдің қоғамдық-саяси жағдайға қатысты өз көқарастарын анықтап жатты. Қалалық Думаның 5-қаңтардағы (1918 ж.) мәжілісінде Гласный Кузин Дума мүшелерінің назарына қазақ комитетінің өтінішіне аудартады. Онда Қазақ Комитетінің Қазақстанда ұлттық-территориялық автономияның толықтай жүзеге асуы мүмкін деген саяси көзқарасы келтірген болатын. Бұл факті қалалық Дума мүшелеріне саяси күштің дүниеге келгенін анық байқатты. Бұдан Семей облысында қалыптасқан саяси хал-ахуалдың аса шиеленіскенін көреміз. Саяси қарама-қарсылықта Алашорда, облыстық комиссариат, облыстық шаруалар Кеңесі, Қазақ Комитеті бір жақта болса екінші жақта облыстық жұмысшы және солдаттар депутаттары Кеңесінің большевиктік ағымы болды. Қазақстандағы қоғамдық-саяси өмірдің соғыс жағдайына бет алуына қарай Алашорда әскерін жасақтау ісі қазақ өлкесінің әр аймағында әр түрлі уақытта жүзеге асырылды. "Свободная речь" газетінің 1918 ж. 162, 164, 165 сандарындағы хабарламалары Алашорда атты әскерін ұйымдастыру мен жабдықтауда Ә.Бөкейханов пен Х.Тоқтамьшевтың басшылық қызметін жақсы қырынан көрсеткен. [[Сурет:AlashAutonomyKK.png|thumb|оңға|250px|Алаш автономиясының картасы]] Сонымен, 1918 ж. қаңтар-маусым айлар аралығында Семейдегі Алашорда әскерінің шағын жасағынаи Алаш атты әскер полкін құру деңгейіне жету қиын-қыстау заманға қарамастан іске асырылды. Алаш атты әскер полкінің Уақытша Сібір үкіметі қолдауымен жасақталуы Алашорда әскері тарихының ерекше кезеңін бастайды. Алашорда әскері мен [[Уақытша Сібір үкіметі]] армиясының арақатынасы 1918 ж. 29-30 шілде жөне 2-3 тамыз кезінде өткен екі жақты кездесуде шешілді. Онда Алашорда үкімет өкілдері Ә.Бөкейханов, Ә.Ермеков, Х.Тоқтамышев және Уақытша Сібір үкіметі мүшелері бірлескен комиссия құрып, өзара саяси, әскери және экономикалық қарым-қатынастар ретінде қаралды. Бұл шешім 1918 ж. маусым айынан басталған Алашорда әскері мен Сібір, армиясының өзара тығыз байланыстарын заңдастырып берді. 1918 жылы маусымда Алашорда үкіметі өз арасынан [[Әлімхан Ермеков|Ә.Ермековты]] Уақытша Сібір үкіметімен байланыс жасауға жібереді. Шілде айында Алашорда өкілдерінің бір тобы [[Омбы]]дағы Уақытша Сібір үкіметіне келіп, автономия мәселесін анықтауға кіріскен. Онда мәдени, жергілікті автономия мәселесін шешу керек болды. Автономияның елге түсетін салмағының ең ауыры — қазына жинау ісі болды. "Пұл жағынан істі тоқтатпастың жалғыз-ақ шарасы — ақшаны қазір қарызға алу, жұрттан ақша жиналған соң орнына салу. Олай болса Орданьң өзі де, жергілікті комитеттері де қарызға берілетін ақшасы бар жерлерді қарастыру" идеялары да көтерілді. Мұндағы мақсат ұлт қазынасы жиналғанға дейінгі уақытты бос жібермей, ұтымды пайдалану еді. Алаш жетекшілері Сібір, Самара (Комуч) үкіметтеріне, Уфа директориясына сенім артып, біртұтас мемлекет ретіндс Алаш автономиясын мойындайды деп үміттенді. Соған орай Алаш автономиясын ресми тану жөніндс өтініштер жасап, әр турлі деңгейде көмек беруді сұрайды.<ref>{{cite web|url=https://multiurok.ru/files/alash-k-ozg-alysy-zh-nie-alashorda-ukimietinin-tar.html|title=Алаш-қозғалысы-және-алашорда-үкіметінің-тарихи-деректері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> 1918 жылдың соңы Қызыл Армия үшін жаңа табыстармен есте қалды. Ақтар [[Орынбор]] мен [[Орал]]дан қуыла бастады. Алаш Орданың басшылары өздерінің позициясының үмітсіздігін түсініп, қызылдар жағына шыға бастайды. Ұзақ уақыт бойы батыс бөлімінің көшбасшысы Жанша Досмұхамедовпен келіссөздер жүргізілді, ол бұрын Дутовтың көмегімен әскери құрылымдарды құрды. Ол казактарға ашық түрде қарсы шықпай [[Александр Васильевич Колчак|Колчак]] пен Кеңес арасында бейтараптықты сақтайды. Бірақ большевиктер Жымпитыны басып алып, рақымшылық жариялағаннан кейін алашордашылар қызылдар жағындағы казактарға қарсы шықты. "Алаштың" шығыс бөлімшесі де Совет билігін қарсылықсыз мойындады. Алаш Орданың бүкіл командалық-әкімшілік ресурсы кеңес органдарына қосылды. Мүлік, қару-жарақ және Қарулы бөлімдер де большевиктерге берілді.<ref>Али Нуриев. Алаш автономиясы: жаңа Қазақстанның алғашқы тәжірибесі</ref> Алашорданың Батыс және Семейде орналасқан Шығыс (әрі Орталық) бөлімі арасында тығыз байланыс орнату мүмкін болмады. Азамат соғысында жеңіске жеткен Кеңес үкіметі 1920 жылы Алашорда үкіметін таратты. == КСРО құрамында == === Қырғыз АКСР-ы (1920-1925) === {{Толық мақала|Қазақ (қырғыз) Автономиялы Социалистік Кеңес Республикасы}} Қазақ (Қырғыз) Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасын құруға дайындық жұмыстарын ұйымдастыру үшін 1918 жылы 12 мамырда Ұлттар ісі халық комиссариаты жанынан алғашқы арнайы саяси орган – қырғыз (қазақ) бөлімі ашылды. Бірақ, азамат соғысы басталып кеткендіктен, тек 1919 жылдың 10 шілдесінде ғана «Қырғыз (қазақ) өлкесін басқаратын [[Революциялық комитеттер|революциялық комитет]] (Ревком) туралы уақытша ереже» атты әскери-әкімшілік орган құрылды. Тарихта Кирревком деген атпен белгілі комитеттің кұрамында әр жылдары, [[Станислав Станиславович Пестковский|С.Пестковскийдің]] төрағалығымен, [[Ахмет Байтұрсынұлы|А.Байтұрсынов]], В.Лукашев, [[Әліби Тоқжанұлы Жанкелдин|Ә.Жангелдин]], [[Тұнғашин Мұхамедияр Хангерейұлы|М.Тұнғаншин]], [[Сейітқали Меңдешұлы Меңдешев|С.Меңдешев]], [[Бейсебай Қаратаев|Б.Қаратаев]], [[Әбдірахман Әйтиев|Ә.Әйтиев]], А.Авдиев т.б. болды. Әскери-азаматтық билік берілген комитет, әртүрлі жұмыстарды атқарды, оның ішінде, сол кезде маңызды болған «әскери коммунизм» саясатын іске асырды, тек автономия мәселесімен айналысқан жоқ. [[Сурет:SovietCentralAsia1922.svg|thumb|оңға|300px|Кеңестік Орталық Азия 1922 ж.]] 1920 жылдың тамызында Мәскеу қаласында Кирревком және Түркістан майданының әскери-төңкеріс кеңесі, РКП/б/ Түркістан өлкелік комитетінің партия және кеңестік ұйымдардың өкілдері қатысқан, Қырғыз АКСР-ын құру туралы бірнеше мәжілістер өткізілді. Соңғы мәжіліске социалистік революцияның көсемі, Кеңес мемлекетін құрушы [[Владимир Ильич Ленин|В.Ульянов (Ленин)]] төрағалық етті. Нәтижесінде, 1920 жылдың 17 тамызында РСФСР Халық Комиссарлар Кеңесі Қазақ Республикасы жөніндегі Декреттің жобасын қарап колдады. 1920 жылдың 26 тамызында В.Ленин мен И.Калинин қол қойған «Қырғыз Кеңестік Автономиялық Республикасын құру туралы» тарихи Декрет жарияланды. Осы Заң бойынша, Автономия (Қырғыз АКСР) [[Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы|РСФСР]] атты мемлекеттін құрамында құрылатыны, және де бас қаласы [[Орынбор]] болатыны көрсетілді. 1920 жылдың 4-12 қазанында Орынбор қаласында өткен Құрылтай съезінде, Қырғыз Кеңестік Автономиялық социалистік республикасы еңбекшілер құқықтарының Декларациясы кабылданды. Депутаттардың жергілікті Кеңестері, Қырғыз Кеңестік Социалистік Республикасының Орталық Атқару Комитеті мен Халық Комиссарлары Кеңесі Автономиялы Кырғыз Социалистік Кеңес Республикасының Басқару органдары болып табылды. Орталық Атқару Комитетінің (ОАК) басшысы – [[Сейітқали Меңдешұлы Меңдешев|С.Мендешев]], Халық Комиссарлары Кеңесінінің (ХКК) басшысы болып [[Виктор Алексеевич Радус-Зенькович|В.Радус-Зеньковичті]] сайлады. ҚырАКСР-ның құрамына: [[Павлодар уезі|Павлодар]], [[Семей уезі|Семей]], [[Өскемен уезі|Өскемен]], [[Зайсан уезі|Зайсан]] және [[Қарқаралы уезі|Қарқаралы]] уездері бар [[Семей облысы (Ресей империясы)|Семей облысы]]; Атбасар, [[Ақмола уезі|Ақмола]], [[Көкшетау уезі|Көкшетау]], [[Петропавл уезі|Петропавл]] уездері бар [[Ақмола облысы]]; [[Қостанай уезі|Қостанай]], [[Ақтөбе уезі|Ақтөбе]], [[Ырғыз уезі|Ырғыз]] және [[Торғай уезі|Торғай]] уездері бар [[Торғай облысы (Ресей империясы)|Торғай облысы]]; [[Орал уезі|Орал]], Ілбішін, [[Темір уезі|Темір]] мен [[Гурьев уезі|Гурьев]] уездері бар [[Батыс Қазақстан облысы|Орал облысы]]; [[Күнгей Каспий облысы]]ның Маңғыстау уезі; сол облыстың Красноводск уезінің 4-ші және 5-ші Адай болыстары; Астрахан губерниясынан: Синеморск болысы, [[Бөкей ордасы ауданы|Бөкей ордасы]] және 1-ші, 2-ші Приморье окрутеріне жапсарлас жатқан болыстар енді. Қырғыз Социалистік Кеңес республикасы істерін басқару үшін 12 Халық комиссариаттары құрылды, оның ішінде: Почта мен Телеграф басқармасы бар Ішкі істер Комиссариаты; Әділет; Ағарту; Денсаулық сақтау; Әлеуметтік қамсыздандыру; Егіншілік; Азық-түлік; Қаржы Халық Комиссариаттары және т.б. Республиканың бүкіл территориясында РСФСР-дің қаржы және шаруашылық саясатының бірлігін сақтау мақсатымен Қырғыз Социалистік Кеңес Республикасының Азық-түлік, Қаржы, Жұмысшы-Шаруа Инспекциясы Халық Комиссариаттары, сондай-ақ Халық Шаруашылық Кеңесі және Почта мен Телеграф Басқармасы, Қырғыз Статистика Бюросы, Қырғыз Төтенше Комиссиясы, Еңбек Халық Комиссариаты мен Қатынас жолдар Халық Комиссариаты РСФСР-дің тиісті Халық Комиссариатттарына тікелей бағынатын болды. Сыртқы істер мен сыртқы сауда бүтіндей РСФСР-дің Орталық органдарының қарамағында қалды. Қырғыз (Қазақ) АКСР-на қажетті барлық қаржымен, техникалық құралдарымен РСФСР қаржысынан жіберіліп отырды. Орта Азияны ұлттық-мемлекеттік тұрғыдан межелеу саясатының нәтижесінде, [[Қазалы уезі|Қазалы]], Ақмешіт, [[Түркістан уезі|Түркістан]], [[Әулиеата уезі|Әулиеата]] уездері, Самарқан облысындағы Жызақ уезінің бірнеше болысы, Алматы, [[Жаркент уезі|Жаркент]], Лепсі, [[Қапал уезі|Қапал]] уездері, [[Жетісу облысы]]ның Бішкек уезі (бір бөлігі) Қазақстанға қарады. 1925 жылы 18 сәуірде өткен Кеңестердің бүкілқазақстандық V съезі «Қырғыз халқының тарихи дұрыс атауын қалпына келтіру үшін қырғыздар алдағы уақыттарда қазақтар деп аталсын» деген қаулы қабылдады. 1925 жылы 15 маусымда Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитеті Қырғыз АКСР-ның атын Қазақ АКСР-і және Ақмешіттің атын [[Қызылорда]] деп өзгерту туралы қаулы қабылдады. Сонымен, Қазақ (Қырғыз) АКСР-ы бастапқыда Қырғыз АКСР-ы деп құрылды, 1925 жылдың 15 маусымынан бастап Қазақ АКСР-ы деп аталды.<ref>{{cite web|url=https://bilim-all.kz/article/12713 |title=АКСР-ның құрылуына - 100 жыл|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> === Қазақ АКСР-ы (1925-1936) === {{Толық мақала|Қазақ Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы}} Қазақ автономиялы кеңестік социалистік республикасы 1925 жылдың 15 маусымынан 1936 жылдың 5 желтоқсанына дейін өмір сүрді. Басында бұл автономия «Қырғыз» деп аталып, 1925 жылы ҚазАКСР орталық атқару комитетінің басшысы «қырғыз» сөзін «қазақ» атауымен алмастырып, бұдан былай Қазақ автономиялы кеңестік социалистік республикасы деген атауды пайдалануға енгізді. 1920-24 жылдар аралығында Қаз АКСР орталығы [[Орынбор]]дан [[Қызылорда]]ға көшіріліп, кейін 1927 жылдан бастап [[Алматы]] қаласына ауыстырылды. [[Сурет:Казахстан-1930.png|thumb|оңға|400px|Қазақ АКСР-ы округтері]] Еуразия кеңістігінің біраз бөлігін алып жатқан қазақ жерін алу үшін патша үкіметі екі ғасырға жуық күресті. 1919 жылдың 10 шілдесінде [[Владимир Ильич Ленин|Владимир Ленин]] Қазақ өлкесін басқару жөніндегі революциялық Комитет туралы Декретке қол қойды. Онда Қазақ революциялық комитеті өлкенің ең жоғары әскери-азаматтық басқармасы ретінде құрылатыны айтылды. Декретте оның мақсаттары мен міндеттері – контрреволюция мен интервенцияға қарсы күресу, өлкеде мемлекеттік, шаруашылық және мәдени құрылыс үшін жағдай жасау, Қазақстанда Кеңестердің Құрылтай съезін әзірлеу белгіленеді. Революциялық комитеттің қарауына Астрахан губерниясының қазақтар тұратын өңірлері мен Орал, Торғай, Ақмола, Семей облыстары кірді. Қазақ Акср орталық атқару комитетінің алғашқы төрағасы - [[Сейітқали Меңдешұлы Меңдешев|С.Меңдешев]] болды. Қазақ ревкомының басшысы болып, ұлты поляк, кеңестік тұңғыш комиссар [[Станислав Станиславович Пестковский|С.Пестковский]] тағайындалды. Ревком құрамына В.Лукашев, [[Әліби Тоқжанұлы Жанкелдин|Ә.Жангелдин]], [[Ахмет Байтұрсынұлы|А.Байтұрсынұлы]], [[Тұнғашин Мұхамедияр Хангерейұлы|М.Тұнғаншин]], [[Сейітқали Меңдешұлы Меңдешев|С.Меңдешев]], Б.Қаратаев енді. Кейін оның құрамына А.Авдеев, Ә.Әйтиев, Ә.Әлібеков, С.Арғыншиев, Х.Ғаббасов, Т.Седельников, С.Сейфуллин, В.Радус-Зенькович тартылды. 1920 жылдың 4 қазанында Орынбор қаласында Қазақ Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы Кеңестерінің съезі өтті. Съезде РКФСР құрамындағы Қазақ Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы жарияланып, Қазақ халқының ұлттық мемлекетінің шаңырағы қайта көтерілді. Республиканың құрамына Қарақалпақстан да кірген болатын. ҚазАКСР-нің конституциялық жолмен құрылғандығы «Декларация» республиканың экономикасы, мәдени шаруашылығы ілгері басатындығы айтылды. Қазақтың кеңістік ұлттық мемлекетінің орасан зор маңызы болды. Қазақ халқы ғасырлар бойы арманының орындалуы, отаршылыққа қарсы күрестің нәтижесі ұлттық қайта өрлеу жолындағы алғашқы қадам деп қабылданды.<ref>{{cite web|url=https://world-nan.kz/kz/blogs/formirovanie-territorii-kazakhskoyi-assr|title=Қазақ АКСР-ның құрылуы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> Қазақ АКСР құрамына Ақмола, Семей, Торғай, Орал облыстары және [[Күнгей Каспий облысы|Каспий облысы]] мен Астрахань губерниясының қазақтар тұратын аудандары енді. Астанасы Орынбор қаласы (1920-1924) болып белгіленді. 1920 жылы 4-12 қазанда Орынборда Қазақ АКСР Кеңестерінің Құрылтай съезі өтті. Оған 273 делегат қатынасты. 1921 жылы соғыс коммунизм саясатының орнына жаңа экономикалық саясат енгізілді. 1921-1922 жылдары жер-су реформалары жүргізіліп, 470 мың гектардан аса жер қазақ шаруаларына қайтарылды. 1924 жылы 5-10 қаңтар аралығында өткен Қазақ АКСР Кеңестерінің 4-съезінде республика конституциясының жобасы талқыланды. Кеңестік Орта Азия республикаларының ұлттық-межелеу нәтижесінде Жетісу және Сырдария облыстарының қазақ аудандары Қазақ АКСР-ге қосылды. Патша әкімшілігі кіргізген «киргиз» деген атау 1925 жылы сәуірде жойылып, қазақтар өзінің тарихи атауын қайтарып алды. 1924 жылы ел астанасы Орынбордан Қызылордаға көшіріліп, Орынбор губерниясы РКФСР-ге өтті. [[Сурет:Kazak 1920.jpg|солға|200px]] [[Сурет:Coat of Arms of the Kazakh ASSR (1927-1937).gif|оңға|200px]] Жаңа әкімшілік бөлік бойынша Қазақ АКСР құрамына Ақмола, Ақтөбе, Жетісу, Семей, Орал (құрамына Бөкей облысы уезд дәрежесінде кірді) облыстарынан және республика Үкіметке тікелей бағынатын [[Қостанай округі]] мен [[Адай уезі]], сондай-ақ, Қарақалпақ автономиясы облысқа кірді. 1928 жылы [[Қосшы Одағы|Қосшы одақтары]] нығайтылып, 300-ден астам ұжымшар, 5 кеңшар құрылды, губерниялар мен уездер таратылып, округтер мен аудандар құрылды. 1929 жылы 13 округ ([[Адай округы|Адай]], [[Ақмола округі|Ақмола]], [[Ақтөбе округі|Ақтөбе]], [[Алматы округі|Алматы]], [[Гурьев округі|Гурьев]] (қазіргі Атырау), [[Қарқаралы округі|Қарқаралы]], [[Қызылорда округі|Қызылорда]], [[Қостанай округі|Қостанай]], Кереку, Қызылжар, [[Семей округі|Семей]], [[Сырдария округі|Сырдария]], [[Орал округі|Орал]]) құрылды. 1929 жылы мамырда ел астанасы [[Алматы]]ға көшірілді. 1929 жылы жаппай ұжымшарға бірігу қозғалысы басталды. Ол байлар мен кулактарды тап ретінде жою, кеңестік озбырлық тұтатқан көтерілістерді қарулы күшпен басу және көшпелі халықты отырықшыландыру науқандарымен қатар жүргізілді. 1928-1937 жылдары республикада 1-2 бесжылдық жоспарлары бойынша 200-ге жуық ірі өндіріс орындары салына бастады. Олардың ішіндегі ірілері [[Шымкент қорғасын зауыты|Шымкент қорғасын]], Балқаш мыс қорыту зауыттары болды. КСРО-дағы 3-көмір бассейні атанған Қарағанды және Алтайдағы кен орындары тез дамыды. Жедел түрде [[Түрксіб]] темір жолы іске қосылды. 1932 жылы бұрынғы округтер таратылып, орнына 6 облыс (Алматы, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Қарағанды, Оңтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан) құрылды.<ref>{{cite web|url=https://shygharma.info/aza-aksr-ni-rylu-tarihy/|title=Қазақ АКСР-нің құрылу тарихы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> 1936 жылы 5 желтоқсанда КСРО-ның жаңа конституциясы бойынша Қазақ АКСР-ы одақтас республикаға айналды. === Қазақ КСР-ы (1936-1991) === {{Толық мақала|Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы}} '''Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы (ҚКСР)''' — 1936–91 ж. КСРО құрамында болған одақтас республика. 1936 ж. жаңадан қабылданған КСРО Конституциясына сәйкес РКФСР құрамынан шығып, жеке одақтас республикаға айналды. 1937 ж. наурызда республика Кеңестерінің төтенше 10-съезі өтіп, ҚКСР конституциясы қабылданды. ҚКСР-нің мемлекеттік өкіметі – Жоғарғы Кеңес пен республика үкіметі – ХКК құрылды. Республиканың әнұраны, елтаңбасы, мемлекеттік туы бекітілді. 1937 ж. маусымда өткен съезінде өлкелік партия ұйымы Қазақстан коммунистік партиясы (ҚКП) болып қайта құрылды. Бұрынғы 6 облысқа қосымша жаңадан [[Қостанай облысы|Қостанай]], [[Солтүстік Қазақстан облысы|Солтүстік Қазақстан]] (1936), [[Атырау облысы|Гурьев]], [[Қызылорда облысы|Қызылорда]], [[Павлодар облысы|Павлодар]] (1938), [[Жамбыл облысы|Жамбыл]], [[Семей облысы (Қазақстан)|Семей]], [[Ақмола облысы|Ақмола]] (1939) облыстары қосылды. [[Сурет:Flag of the Kazakh Soviet Socialist Republic (1953–1991); Flag of Kazakhstan (1991–1992).svg|thumb|солға|200px|Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының байрағы]] [[Сурет:Emblem of Kazakh SSR.svg|thumb|оңға|200px|Қазақ КСР елтаңбасы.]] 1937 – 38 ж. елде жаппай қуғындау науқаны жүргізілді. [[Екінші дүниежүзілік соғыс|2-дүниежүзілік соғыс]] жылдарында (1941 – 45) Қазақстанда ондаған әскери құрамалар жасақталып, 1 млн-нан астам адам соғысқа қатысты. Соғыс жылдары ҚКСР өнеркәсібі КСРО-ның батыс аудандарынан көшіріліп әкелінген кәсіпорындардың есебінен едәуір ұлғайды. 142 кәсіпорын қысқа мерзім ішінде іске қосылды. Кәсіпорындардың жұмысшылары мен қызметкерлерінен басқа 1 млн-нан астам адам ҚКСР-на орналастырылды. Олардың ішінде [[депортация]]ға ұшыраған халықтар да болды. ҚКСР-ның ауыл шаруашылығы майдан мен тылды азық-түлікпен қамтамасыз етті. Ер-азаматтардың майданға кетуіне байланысты ауыл шаруашылығында негізгі жұмысты әйелдер атқарды. 1944 ж. жаңадан [[Көкшетау облысы|Көкшетау]], [[Талдықорған облысы|Талдықорған]] облыстары ашылды. Соғыстан кейінгі жылдары ҚКСР-да экономика мен мәдениетті көтеру шаралары іске аса бастады. ҚКСР соғыс кезінде жаудан босатылған 12 қала мен 45 ауданды өз қамқорлығына алып, оларға арнаулы мамандар аттандырып, құрал-саймандар, азық-түлік, киім-кешек тиелген эшелондар жөнелтті. 1946 ж. [[Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы|Қазақ КСР Ғылым академиясы]] ашылды. 40 – 50 ж. бас кезінде кеңестік цензура қоғамның дамуын қатаң бақылауға алды. Орталықта “Ленинград ісі”, “Дәрігерлер ісі”, ҚКСР-де қолдан жасалған “Бекмаханов ісі” бойынша бір топ жетекші ғалымдар қудаланды. И.В.Сталин өлгеннен кейін 1953 – 54 ж. жоғарғы билікте өзара айтыс өрістеді. Қазақстанда Орталықтың шешімімен ҚКП-ның 1-хатшысы [[Жұмабай Шаяхметов|Ж.Шаяхметов]] орнынан алынып, П.К.Понамаренко жіберілді. 1954 ж. орталықтың шешімімен [[Тың игеру|тың және тыңайған жерлерді игеру]] басталды. [[Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы|РКФСР]], [[Украина]], [[Белоруссия]], т.б. республикалардан тың игеруге 640 мың адам келді. Егістік көлемі 27 млн. га-дан асып, 1950 жылмен салыстырғанда 2,5 есе артты. Тың игерумен бірге өнеркәсіп те қауырт дамыды. 200-ден аса ірі өнеркәсіп орындары ашылды. Мойынты – Шу (438 км), Ақмола – Павлодар (428 км), Өскемен – Зырян (171 км) темір жолдары салынды. Халықтың тұрмысы мен мәдениеті көтеріліп, 1958 ж. желтоқсанда Мәскеуде қазақ өнері мен әдебиетінің онкүндігі өтті. Тың және тыңайған жерлерді игеруден қазақ халқы экономикалық, әлеуметтік, мәдени зардаптар да шекті. Жергілікті халықтың үлес салм. 29%-ға дейін азайды. Қазақ ауылдары шалғайда оқшауланып, мектептері жабылып қалды. Есепсіз көп жыртудың салдарынан жер [[эрозия]]сы пайда болды, мал жайылымына пайдаланылатын жерлер тарылды. [[Сурет:Soviet Union - Kazakh SSR.svg|thumb|оңға|300px|Кеңес Одағындағы Қазақ КСР картасы.]] 1960-жылдардан бастап экономикаға ғылыми-техникалық прогрестік жетістіктері кең көлемде енгізіле бастады. ҚКСР-дің жетекші кәсіпорындары соңғы технологиямен жарақтанып, дүние жүзіндегі таңдаулы мекемелер дәрежесіне жетті. Автоматика, телемеханика, электронды есептеу техникалары енгізілді. Автопарктер едәуір өсті әрі жаңарып отырды. Бірақ, экономика өндіріс алаңдарын кеңейту, жаңа шикізат көздерін тарту, кадрлар санын көбейту есебінен дамып, өнеркәсіптің шығарушы және өңдеуші салалары арасында сәйкессіздік ұлғая түсті. 1970 ж. республикада әкімшілік өзгерістер болып, жаңадан [[Торғай облысы (Қазақстан)|Торғай]], [[Маңғыстау облысы|Маңғышлақ]], [[Жезқазған облысы|Жезқазған]] облыстары құрылып, облыстар саны 19-ға жетті. 70 – 80 ж. ҚКСР аграрлы-өнеркәсіпті республикаға айналды. Экономиканың жалпы көрсеткіші жағынан республика одақта 3-орынға (РКСФР мен УКСР-дан кейін) көтерілді. [[Түсті металлургия]] (мыс, никель, боксит, қорғасын, мырыш, т.б. сирек кездесетін металдар қорыту), көмір, химия, жеңіл (жүн, былғары өндіру), тамақ (ет, балық, май өндіру, тұз өндіру) өнеркәсіптері және астық пен мал шаруашылығы бойынша ҚКСР одақтағы жетекші республикаға айналды. Дегенмен, КСРО-ны құрайтын, толық тең құқылы 15 республиканың қатарында саналғанымен, ҚКСР үкіметінің билігі шектеулі болды. Көптеген аса маңызды өндіріс орындары Мәскеуге тікелей бағынды. Ел басшылары шетке тікелей өзі шыға алмады. Қарулы Күштер орталықтың қолында болды. Кеңес қоғамында кеңінен орын алған келеңсіз құбылыстар (теңгермешілік, көз бояушылық, жеке адамдарды көтермелеу, т.б.) ҚКСР-да да кеңінен орын алды. Оған орталықтың жергілікті халықпен есептеспей, республика басшылығын өзі тағайындауы қосылды. 1986 ж. 16 желтоқсанда СОКП ОК-і Қазақстан компартиясын ұзақ жылдар басқарған [[Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев|Д.А.Қонаевты]] орнынан алып, орнына республикада бұрын болмаған [[Геннадий Васильевич Колбин|Г.В.Колбин]] жіберілді. Нәтижесінде, Алматыда студент және жұмысшы жастардың бас көтеруі болды. Экономикадағы келеңсіздіктер, одақтас республикалардың орталыққа ашық наразылығының күшеюі Кеңестер одағының тарауына алып келді. 1991 ж. КСРО тарады да, ҚКСР тәуелсіз республикаға айналды.<ref>{{cite web|url=https://el.kz/news/archive/aza-_ke-estik_sotsialistik_respublikasy_-ksr/|title=Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> == Елдің жаңа тарихы == === Қазақстан Республикасы (1991 ж. бері) === {{Толық мақала|Қазақстан}} '''Қазақстан Республикасы''' — [[Басқарудың президенттiк түрi|президенттік басқару]] нысанындағы [[Унитарлы мемлекет|біртұтас мемлекет]]. Қазақстан тәуелсіздігін 1991 жылы 16 желтоқсанда алды. Ел астанасы – [[Астана]] қаласы. Мемлекеттік тілі – [[қазақ тілі]]. [[Орыс тілі]] ұлтаралық қарым-қатынас тілі мәртебесіне ие. Ақша бірлігі – [[Қазақстан теңгесі|теңге]]. Қазақстан Республикасының Президенті – мемлекеттің басшысы, оның ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын, сонымен қатар, ел ішінде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкілдік ететін мемлекеттің ең жоғары лауазымды тұлғасы. Президент – халық пен мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының нышаны және кепілі. [[Сурет:Flag of Kazakhstan.svg|thumb|оңға|220px|Қазақстан Республикасының туы]] [[Сурет:Emblem of Kazakhstan latin.svg|thumb|солға|200px|Қазақстан елтаңбасы]] [[Үкімет]] Қазақстан Республикасының атқарушылық билігін жүзеге асырады, атқарушы органдар жүйесін басқарады және олардың қызметіне жетекшілік жасайды. Заң шығару қызметін тұрақты негізде жұмыс жасайтын екі палатадан – [[Сенат]]тан және [[Мәжіліс]]тен тұратын [[Қазақстан Республикасының Парламенті]] жүзеге асырады. Сенатты конституциялық заңда белгіленген тәртіппен әр облыстан, республикалық маңызы бар қаладан және Қазақстан Республикасының астанасынан екі адамнан өкілдік ететін [[депутат]]тар құрайды. Сенатта ұлттық-мәдени және қоғамның өзге де елеулі мүдделерінің қамтамасыз етілуі қажеттігі ескеріліп, он бес депутатты Президент тағайындайды. Мәжіліс конституциялық заңда белгіленген тәртіппен сайланатын жүз жеті депутаттан құралады. Мәжілістің тоғыз депутатын [[Қазақстан халқы Ассамблеясы]] сайлайды. Сенат депутаттарының өкілеттілік мерзімі – алты жыл, Мәжіліс депутаттарының өкілеттілік мерзімі – бес жыл. Әкімшілік-аумақтық құрылымы бойынша ел 14 облыстан және республикалық маңызы бар 3 қаладан тұрады. Қазақстан халқының саны 18,87 миллион адамнан асады. 2020 жылдың басында қоғамның этникалық құрамы төмендегідей болды: [[қазақтар]] - 68,51%, [[орыстар]] - 18,85%, [[өзбектер]] - 3,25%, [[ұйғырлар]] - 1,47%, [[украиндар]] - 1,42%, [[татарлар]] - 1,08%, [[немістер]] - 0,95%, өзге ұлттар - 4,47%. 2 млн.724,9 мың шаршы шақырым аумақты алып жатқан Қазақстан әлем елдері арасында жерінің көлемі бойынша тоғызыншы орында. Солтүстігі мен батысында еліміз [[Ресей]]мен – 7 591 шақырым (әлемде құрғақтағы ең ұзын үзіліссіз шекара), шығысында [[Қытай]]мен – 1 783 шақырым, оңтүстігінде [[Қырғызстан]]мен – 1 242 шақырым, [[Өзбекстан]]мен – 2 351 шақырым және [[Түркіменстан]]мен – 426 шақырым шекара арқылы шектеседі. Құрғақтағы шекарасының жалпы ұзындығы – 13 200 шақырым. [[Сурет:Kassym-Jomart Tokayev (2019-11-07) 01.jpg|thumb|оңға|150px|президент Қасым-Жомарт Тоқаев]] [[Сурет:Nursultan Nazarbayev 27092007.jpg|thumb|солға|150px|1-президент, елбасы Нұрсұлтан Назарбаев]] Қазақстан – әлемдік мұхитпен тікелей жалғаспайтын әлемдегі ең ірі ел. Ел аумағының ауқымды бөлігін – 44%-ын [[шөл]]дер және 14%-ын [[шөлейт]]ті жерлер алып жатыр. [[Дала]]лық жерлер Қазақстан аумағының 26%-ын, орман-тоғайлар 5,5%-ын құрайды. Қазақстанда 8,5 мың [[өзен]] бар. Каспий акваториясының солтүстік-шығыс бөлігі республика шегіне кіреді. [[Арал теңізі]] [[Қазақстан]] мен [[Өзбекстан]] арасында бөлінген. Қазақстанда үлкен және шағын 48 мың [[көл]] бар. Оның ең ірілері – Арал теңізі, [[Балқаш]], [[Зайсан]] және [[Алакөл]]. Мұхиттардан алыстығына байланысты елдің ауа райы күрт континентальды болып келеді. Еліміздің минералдық-шикізаттық базасы 5000-нан астам кен орнынан құралады, олардың болжамды құны ондаған триллион АҚШ долларына бағаланады. Республика әлемде [[мырыш]], [[вольфрам]] және бариттің барланған қоры бойынша – бірінші орын, [[күміс]], [[қорғасын]] және [[хромит]] қоры бойынша – екінші, [[мыс]] және флюорит бойынша – үшінші, [[молибден]]нен – төртінші, [[алтын]] қоры жөнінен алтыншы орын алады. Сонымен қатар, Қазақстан батыс облыстарда шоғырланған [[мұнай]] мен [[газ]]дың айтарлықтай мол (анықталған мұнай қоры жөнінен әлемде 9-орында тұр) қорына ие. Сонымен қатар, республикамыз [[көмір]] қоры бойынша 8- орында және [[уран]] қоры бойынша 2-орында. Қазақстан әлемдегі ең жетекші астық экспорттаушылар ондығына кіреді және ұн экспорттаудан да көш бастаушылардың бірі саналады. Егін шаруашылығы солтүстікте дамыған – егістіктің 70 %-ы [[бидай]], [[арпа]], [[тары]] сияқты дәнді және техникалық дақылдарға тиесілі. Елдің оңтүстігінде күріш, мақта, темекі өсіріледі. Сонымен қатар, Қазақстан өзінің бауларымен, жүзімдіктерімен және бақша өнімдерімен де мәлім. Ауыл шаруашылығының жетекші саласы [[мал шаруашылығы]] болып саналады Тәуелсіздік алған 1991 жылдан бері жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнімі (ІЖӨ) 20 есеге – 700 АҚШ долларынан 14 мың долларға дейін өсті. Британдық мамандардың бағалауынша, XXI ғасырдың алғашқы онжылдығындағы ең қарқынды 25 дамушы экономика арасынан Қазақстан тек Қытай мен Катарды ғана алға салып, 3-орын алады. Бүкіләлемдік банктің жіктемесіне сәйкес, республикамыз табыс деңгейі орташадан жоғары елдер тобына енді. Тәуелсіздік жылдары Қазақстанға 200 млрд. доллар шетел [[инвестиция]]сы тартылды, бұл – Орталық Азияға салынған инвестицияның 70% мөлшері. Елдің алтын-валюта резерві 2015 жылғы маусым айының басында 98 миллиард АҚШ долларын құрады, соның 69 миллиард доллардан астамы Ұлттық қорға тиесілі. Бизнес жүргізу шарттары бойынша Бүкіләлемдік банк рейтингінде Қазақстан 2014 жылы 50-орынды иеленді. Ал Менеджментті дамытудың халықаралық институтының (IMD) жаһандық бәсекеге қабілеттілік рейтингінде республикамыз 2015 жылы [[Испания]], [[Түркия]], [[Италия]] және өзге де көптеген елдердің алдына шығып, 34-орынға табан тіреді. [[Сурет:Kazakh Parliament Astana.jpg|thumb|оңға|200px|Қазақстан парламенті]] Экспортталатын басты тауарлар – кен өндіру, отын-энергетика, металлургия және химия өнеркәсіптерінің, сондай-ақ астық индустриясының өнімдері. Республиканың сауда саласындағы негізгі серіктестері – [[Ресей]], [[Қытай]], Еуропа және ТМД мемлекеттері. Экономиканы әртараптандыру үшін елде индустриялық-инновациялық даму бағдарламасы табысты жүзеге асырылуда. Осы бағдарламаға сәйкес, бүкіл ел бойынша бұрынғы кәсіпорындар мен өндіріс орындары жаңғыртылып, жаңалары ашылуда. Қазақстан елдің құрлықтағы басты байланыстырушы буын ретіндегі тарихи рөлін жаңғыртып, оны өңірдің аса ірі іскерлік және транзиттік хабына – Еуропа мен Азия арасындағы өзіндік көпірге айналдыруға тиіс «Жаңа Жібек жолы» атты ауқымды жобаны жүзеге асыруда, ол 2020 жылға қарай республика арқылы өтетін транзиттік жүк ағыны 2 есе дерлік өсуі тиіс. Мемлекет басшысы 2014 жылы «Нұрлы жол» ауқымды инфрақұрылымдық құрылыс бағдарламасын жариялады. Ол Қазақстанның өңірлерін күре жолдармен байланыстырып, логистикалық, әлеуметтік және индустриялық инфрақұрылымдарды жаңғыртуға бағытталған. Қазақстан «Ұлт жоспары – 100 нақты қадамды» жүзеге асыруға кірісті. Бұл жұмыстар Бес халықтық реформаны – кәсіби мемлекеттік аппарат қалыптастыру, заң үстемдігін, индустрияландыру мен экономикалық өсімді, біртектілік пен бірлікті, есеп беруші мемлекет құруды қамтамасыз ету ісін жүзеге асыру мақсатында түбегейлі өзгерістерді қарастырады. Елді ауқымды әлеуметтік жаңғырту жүзеге асырылып, жаңа мектептер, кәсіптік колледждер мен университеттер салынуда. Заманауи медициналық клиникалар мен ауруханалар ашылып, халықты әлеуметтік қолдау жүйесі жетілдірілуде.<ref>{{cite web|url=https://www.akorda.kz/kz/republic_of_kazakhstan/kazakhstan|title=Қазақстан Республикасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-28|lang=}}</ref> == Тағы да қараңыз: == * [[Сақтардың бейнелеу өнері]] * [[Сақтардың қолөнері]] * [[Қаңлылардың шаруашылығы, саудасы мен қолөнері]] * [[Қаңлы руы]] * [[Үйсіндердің материалдық мәдениеті]] * [[Үйсіндердің қолөнері]] * [[Үйсіндердің көрші халықтармен қарым-қатынасы]] * [[Үйсіндердегі жерлеу салты]] * [[Ғұндар өркениеті]] * [[Хазар ескерткіштері]] * [[Қимақтар Қазақстан аумағында]] * [[Қимақтардан қазақтарға дейін (VІІІ ғ. ортасы – ХVІІІ ғ. бірінші жартысы).(Павлодар облысында)|Қимақтардан қазақтарға дейін]] * [[Оғыздардың саяси бірлестігі]] * [[Қарахандықтардың өкімет ұйымы]] * [[Қарахандықтардың жер иеленуі. Иқта]] * [[Қарлұқтардың, Оғыздардың, Қимақтардың шаруашылығы]] * [[Қарақытайлар Жетісуда]] * [[Найман және керей ұлыстары]] * [[Моңғол империясының билеушілерінің тізімі]] * [[Моңғол империясындағы күнделікті өмір]] * [[Моңғол шапқыншылығы]] * [[Шағатай хан]] * [[Үгедей хан]] * [[Ноғай ордасы]] * [[Моғолстан]] * [[Қазақ хандығының құрылуы]] * [[Қазақ хандығының қалыптасуы мен нығаюы]] * [[Қазақ хандығындағы 1-азаматтық соғыс]] * [[Қазақстандағы хандық биліктің жойылуы]] * [[Бөкей хандығының құрылуы]] * [[Бөкей ордасындағы ұлт-азаттық көтеріліс (1836-1837)]] * [[Бөкей губерниясы]] * [[Бөкей ордасындағы мектеп]] * [[Бөкей әулеті]] == Дереккөздер == {{дереккөздер|2}} [[Санат:Қазақстан тарихы]] [[Санат:Қазақ хандығы]] [[Санат:Қазақ мемлекеті]] mr6dtjfjt1lavnyv4aepg5fvu6kys86 Қатысушы талқылауы:Renamed user 8acf31ebc6096374fac7208a57c76440 3 672709 3391047 2942166 2024-10-16T00:01:11Z Nihonjoe 1592 Nihonjoe [[Қатысушы талқылауы:Guest278]] бетін [[Қатысушы талқылауы:Renamed user 8acf31ebc6096374fac7208a57c76440]] бетіне жылжытты (айдатқыш қалдырмады): Automatically moved page while renaming the user "[[Special:CentralAuth/Guest278|Guest278]]" to "[[Special:CentralAuth/Renamed user 8acf31ebc6096374fac7208a57c76440|Renamed user 8acf31ebc6096374fac7208a57c76440]]" 2942166 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Guest278}} -- [[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]] 20:45, 2021 ж. желтоқсанның 1 (+06) 1r7dtg40t6zt7zr3t2e1m1f6w6afa9w Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov 3 682150 3390975 3390714 2024-10-15T17:48:56Z Oirattas 160558 /* Translation request */ Жауап беру 3390975 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Muzaffar Turgunov}} -- [[Қатысушы:Erboldilyara|Сариев Ербол]] ([[Қатысушы талқылауы:Erboldilyara|талқылауы]] 19:37, 2022 ж. мамырдың 13 (+06) == Сенімсіз өңдеме == Сіз өзіңіз сенімді болмай жылдың аяғына неге сызықша қойып жатырсыз? Сіздің барлық өңдемеңіз кері қайтарылды [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 20:46, 2022 ж. тамыздың 20 (+06) == Сұрағыңыз бойынша == Қайырлы күн! Қандай көмек керек? Осы талқылау бетіңізге жазыңыз сұрақтарыңызды. Салиха 12:29, 2022 ж. тамыздың 23 (+06) == Сұрақ-жауап == Сәлеметсізбе, мүмкін болса мені еркін жаза алатын, сұрақ жауап істей алатын группаға қоса аласызба? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылауы]]) 12:35, 2022 ж. тамыздың 23 (+06) :Кеш жарық, {{@|Arystanbek}} мырзаның талқылау бетіне хабар қалдырсаңыз болады. Телеграмда арнайы топ бар --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:53, 2022 ж. тамыздың 23 (+06) :[[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|@Muzaffar Turgunov]] +77028186616 нөміріне телеграмға хабарласыңыз. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 09:27, 2022 ж. тамыздың 24 (+06) ::Сәлеметсізбе осы мақаламның дереккөздерін дұрыстап беріңізші https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D0%BE%D0%B1%D0%B0:%D0%98%D0%BD%D0%BA%D1%83%D0%B1%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%80/44-%D1%88%D0%B0%D1%85%D0%BC%D0%B0%D1%82_%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D0%BF%D0%B8%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D1%81%D1%8B [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 13:31, 2022 ж. тамыздың 29 (+06) == Таңдаулы мақалаға дауыс беру == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қымыз]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 15:03, 2022 ж. қазанның 20 (+06) == Үлгі:Тұлғалар == Кеш жарық, тұлғаларға арналған әртүрлі үлгілер бар (әнші, жазушы, кинематограф, саясаткер т.с.с). Барлық мақалаға ''тұлға үлгісін қоя беруге болмайды''. Сосын туған, өлген жылы параметрлерін санмен толтыру керек: '''1.11.1111.''' Түсінді деген ойдамын, рахмет [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:21, 2023 ж. қаңтардың 24 (+06) рақмет сізге. Біреқ өңдеулерім жақсы істеп турмынба? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 21:25, 2023 ж. қаңтардың 24 (+06) Сосын сіздерге көрініп турама қатысушылар өңдегені. Группаларыңызда талқылайсыздарма бұл қатысушы былай өңдеп жатыр деп? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 21:30, 2023 ж. қаңтардың 24 (+06) ::Тағы айтарым, ақыры үлгімен жұмыс жасаған екенсіз, оны '''толық толтыру''' керек, сонымен қатар сәйкесінше санаттар қойып шығу керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:49, 2023 ж. қаңтардың 24 (+06) :::Телеграмда Қазуики деген топ бар, сонда қосылсаңыз болады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:49, 2023 ж. қаңтардың 24 (+06) ::::Шыны керек алғашқысында тек шағын өңдемелер жасап, грамматикалық қателіктерді түзетіп жүрсеңіз дұрыс болар еді. сіз конвейер ұқсап үлгілерді шала, әрі қате толтырып бізге артық жұмыс жасап жатырсыз, ренжімеңіз, бірақ сондай болып тұр --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:56, 2023 ж. қаңтардың 24 (+06) онда жайлап санаттарды дұрыс толтыруға әрекет жасаймын. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 22:07, 2023 ж. қаңтардың 24 (+06) :Кеш жарық, Нұрсұлтан Назарбаев, Бауыржан Момышұлы сияқты мақалаларды ашып, үлгісін қалай толтырылғанын асықпай қарауыңызды өтінемін. Ол жерде туған жері мен қайтыс болған жерлеріне арналған арнайы үлгілер бар, сосын марапаттары бөлімінде ордендері мен медальдары үлгілері бар. '''Тұлға''' деген ескі санат қалып қойып жатыр, себебі тұлғаларға арналған үлгіні қолдансаңыз, автоматты түрде ''Алфавит бойынша тұлғалар'' деген санат пайда болады. Өтініш асықпай толтырып жасаңызшы, сіз қайтадан шала жұмыс жасап жатырсыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:01, 2023 ж. қаңтардың 27 (+06) == Мақала қосу == Саламатсыз, қосып жатқан үлесіңізге рахмет) Бірақ сәл қателіктер болып жатыр, ағылшын тілінен аударады екенсіз. Неге Австрияны А'''у'''стрия деп жазбағансыз, сосын санаттардан шағын қателіктер туындап жатыр. Сіз жазған мақалалардың өңдеу тарихына кіріп, мен шағын өңдеп кеткен өзгерістерге назар аударсаңыз. Жалпы бастамаңыз жақсы) Рахмет [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:49, 2023 ж. мамырдың 18 (+06) :Сосын дереккөздерге мұқият болыңыз, орыс тілін дубликаты болып жатыр: '''Брегенц орманы''' мақаласында дереккөздер орыс тілі үшін, яғни '''Брегенц''' сөзі транскрипциясы орыс тілінде дұрыс жасалған ба деген қайнаркөзді көрсетіп тұр. Ал ол қазақ тіліне қандай қатысы бар? Мүмкін қазақшасы '''Брегенз''' шығар, сондықтан орыс тілінің қазақшадағы дубликат нұсқасы болып жүрмесің --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:57, 2023 ж. мамырдың 18 (+06) ::Саламатсызба орыс тылды дубликат сөздердің қазақша аударма создері барма, оны кайдан алсам болады? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 23:20, 2023 ж. мамырдың 18 (+06) :Ол жағын білмедім, Батырбек, Салиха немесе Нұрлан мырзалардан сұрап көріңіз. Сіз түсінбеген сияқтысыз ғой( Сосын тағы да ескерту ТМД елдері тұлғаларының есімі толық жазылу керек, яғни Адам Адамұлы Адамбаев. Сіз армения тұлғалары туралы жазыпсыз, соларды жылжыту керек--[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:20, 2023 ж. мамырдың 22 (+06) == Біраз қате бар == [[Роза Уэлт-Страус]] мақаласын жасаған үшін рақмет білдірем, бірақ та бұл фамилия немістердігі болғандықтан олардың дыбысталуы басқаша ғой. Мысалы, украиндардың мақаласына қараңызшы. Сондай-ақ [[суфражизм]]ді жақтайтын адамдар суфрагист емес, бұл француз сөзі. Және де Аустрия деп жазсаңыз, сын есімі аустриялық болады емес пе? --[[Қатысушы:Мира Белль|Мира Белль]] ([[Қатысушы талқылауы:Мира Белль|талқылау]]) 17:02, 2023 ж. мамырдың 24 (+06) == Кендерді жасамайды == Менің білуімше, кендерді игереді. Яғни [[Сотк алтын кен орны]] деген мақалада статусты дұрыстап көрсету керек. --[[Қатысушы:Мира Белль|Мира Белль]] ([[Қатысушы талқылауы:Мира Белль|талқылау]]) 22:08, 2023 ж. мамырдың 24 (+06) == ТМД тұлғалары == Сіз, жарыс деп, айтылған кемшіліктерді пысқырып жатқан жоқ сияқтысыз. 1. Дереккөздерді әлі дұрыс қоймай жатырсыз. 2. ТМД елдерінің тұлғалар есімі толық жазылады, яғни '''Мұзафар Мұзафарұлы Мұзафаров.''' Сондықтан тұлғалар есімін жылжытыңыз (ТМД елдері бойынша) [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:07, 2023 ж. мамырдың 31 (+06) :рақмет сізге ескерткеніңіз үшін, дұрыстап шығам міндетті түрде. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 02:03, 2023 ж. мамырдың 31 (+06) == Конференцияға қатысу мүмкіндігі == [[metawiki:Wikimedia_Community_of_Kazakh_language_User_Group/Events/Conference#Interested_in_participating|Мына жерде]] конференцияға қатысуға ниет білдіріпсіз. Қыркүйектің 2-3 күні қатыса аласыз ба, сол туралы 1-2 күнде жауап беруіңізді сұраймын. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 16:56, 2023 ж. тамыздың 22 (+06) :Ия қатысуға ниеттімін, қазіргі таңда студент болғаным үшін қаржылай қиындау. Соның үшін толық стипендияға өтініш жіберген болатынмын. Стипендия жауабын қашан білуге болады? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 17:00, 2023 ж. тамыздың 22 (+06) ::Иә, стипендия беріледі. Жауабын жақын арада береміз. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 18:53, 2023 ж. тамыздың 22 (+06) :::Стипендия жауабын қайдан және қалай білуге болады ол кезде. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 22:05, 2023 ж. тамыздың 22 (+06) ::::Сізге стипендия бере алатын болдық. Қазір сізге электрондық хат жіберем. Соған жауап берсеңіз. --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 22:45, 2023 ж. тамыздың 26 (+06) * Кеш жарық, {{@|Batyrbek.kz}} жасырын зиянкестікпен айналысатын қатысушыларға стипендия берген қаншалықты дұрыс? Muzaffar Turgunov [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қымыз|мына бетте]] дереккөздері жеткілікті деп шешілген мақаланы «дереккөздері жеткіліксіз» деп атап, мақаланы таӊдауға бөгет келтіргісі келген. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 23:11, 2023 ж. тамыздың 26 (+06) : Кеш жарық, {{@|Ерден Карсыбеков}} мырза. Сіз көрсеткен сілтемедегі талықыны қарап шықтым. Мұзаффар мырза ешқандай ережені бұзбаған. Жай ғана қарсы екенін білдірген. Бірақ сіз оған дәлелмен жауап бердіңіз. Кейін ол мақала таңдалды, яғни ешқандай кедергі болған жоқ. Стипендия беру-бермеу мәселесіне жоғарыдағыдай қарсы дауыс беру әрекеті әсер етпейді. Сіз де қатыссаңыз болады конференцияға (тіпті стипендияға өтініш беруге де үлгеретін едіңіз ертерек ұсынғаныңызда). Ол үшін не істеу керек екендігі бірнеше айдан бері жазылып келді. Астана қаласында болсаңыз, келіңіз. Құрметпен, [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 23:36, 2023 ж. тамыздың 26 (+06) :: Әрине, ол қымызға қарсы пікірін әрқашан да білдіре алады. Бірақ сол кезде оның Уикипедияда тіркелінген уақыты жарты жылдан да асқан жоқ еді, солай бола тұрып ол сенімді түрде, тәжірибесі мол қатысушы сияқты «дереккөздері жеткіліксіз» деп айтқан. Шын мәнінде ол Уикипедияның дамуын қаламайды, деген ой қалыптасты оған байланысты. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 23:57, 2023 ж. тамыздың 26 (+06) == Мақаланы санаттау == {{ambox |type = style |image = <imagemap> Сурет:Kpdf bookish.svg|48px default [[Уикипедия:Санаттау|Санаттау]] desc none </imagemap> |text =Сіздің [https://kk.wikipedia.org/w/index.php?limit=100&title=Арнайы:Үлесі&contribs=user&target={{urlencode:{{BASEPAGENAME}}}}&namespace=0&newOnly=1 жазып жатқан мақалаларыңызда] [[Уикипедия:Санаттау|санат]] қойылмаған. Санат қою үшін мақаланың соңына '''<code><nowiki>[[Санат:Санат атауы]]</nowiki> </code>''' деп жазыңыз.<br /> Санаттауды жеңілдету үшін [[Уикипедия:Гаджеттер/HotCat|HotCat]] құралын қолданыңыз. Қараңыз: [[Уикипедия:Жиі_қойылатын_сұрақтар#Санатты қалай қоя аламын?]] {{#if:[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:21, 2023 ж. тамыздың 31 (+06)|[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:21, 2023 ж. тамыздың 31 (+06)}} }} :Ассалаумағалейкум, мен сол мақаланы өңдеп жатқан едім, сол үшін әліде ақырына жетпей жатқам. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 00:28, 2023 ж. тамыздың 31 (+06) ::Кеш жарық, санаттың санаты қайда? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:35, 2023 ж. тамыздың 31 (+06) '''ИНТЕРУИКИ''' қоюды ұмытпаңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:54, 2023 ж. қыркүйектің 11 (+06) == Мақала атауы == Қайырлы күн! «[[Халықаралық Ташкент әуежайы]]» деген мақаланы жазыпсыз, дұрыс атауы керісінше «Ташкент Халықаралық Әуежайы» немесе «Ташкент халықаралық әуежайы» болмайды ма? Мақала атауын өзгертуді сұраймын [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 21:01, 2023 ж. қыркүйектің 13 (+06) :Қайырлы күн! Әуежай атын [[Халықаралық Алматы әуежайы]] атауына қарап жазған едім. Онда Алматы әуежай атын өзгертуге де болмадыма? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 21:04, 2023 ж. қыркүйектің 13 (+06) == Дереккөз == Кеш жарық, дереккөздер деген бөлімін дұрыс қоймай жатырсыз. Өңдеу кезінде астындағы құралда дереккөздер деген батырма бар [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:47, 2023 ж. қыркүйектің 13 (+06) == Цензура Nurtenge == Можно спросить, почему участник Nurtenge все время удаляет мои комментарии? На странице Касумова я написал о его ошибке, но его дружок удалил эту запись: Глупенький Касумов, название Кливленд должно остаться, «Клевалэнд» такого названия не существует. Учи английский. --[[Қатысушы:Аль-Ишак|Аль-Ишак]] ([[Қатысушы талқылауы:Аль-Ишак|талқылау]]) 16:45, 2023 ж. қыркүйектің 22 (+06) == Дереккөздер == <pre>== Дереккөздер == {{дереккөздер}}</pre> осылай қою керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:36, 2023 ж. қыркүйектің 28 (+06) == 2023 Уикиконференциясы үлгісі == Қайырлы күн! Сіз 2023 жылы өткен Уикиконцеренцияның мүшесі болғандықтан сізге осы '''<nowiki>{{1 - Уикиконференция қатысушысы}}</nowiki>''' үлгісін өз қатысушы бетіңізге қоюыңызды ұсынамын.--[[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 15:51, 2023 ж. қазанның 6 (+06) :Ассалаумағалейкум, үлкен рақмет. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 15:53, 2023 ж. қазанның 6 (+06) ::Үлгіні қойғаныңызға рақмет, бірақ үлгінің атауында орфографиялық қате кетіп қалыпты, үлгінің жаңартылған атауын жазып қойдым↑ Өз қатысушы бетіңіздегі үлгіні өзгертсеңіз)--[[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 16:12, 2023 ж. қазанның 6 (+06) == Жарнама == Неге алып тастағансыз???? Aman Family [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:28, 2023 ж. қазанның 7 (+06) :Мақаланы толықтырып өшіремін деп ойлағамғой [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 22:32, 2023 ж. қазанның 7 (+06) ::Түсінбедім, компанияның жарнамасына ұқсайды екен. Сол үшін ЖЖ қойылды --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:38, 2023 ж. қазанның 7 (+06) :::ЖЖ ны өшіру үшін мақаланың қай бөлігін жою қажет? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 22:40, 2023 ж. қазанның 7 (+06) == Санат == Кеш жарық, жаңа санаттарға егер болып жатса ортаққор үлгісін қоюды ұмытпаңыз [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:01, 2023 ж. қазанның 22 (+06) :Мен өңдеп кеткен санаттарды қарап кетіңіз. Сіз дұрыс жасамадыңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:32, 2023 ж. қазанның 22 (+06) == Мақала тексеру == Гондвиль мақаласында координаттар көрсетілмеген, сонымен қатар қазақ тілінде ударение жоқ (алып тастадым), сыртқы сілтемесі орысша қалып қойыпты. Осындай әрнерсені түзетіп, үлгілерді толықтырғаннан кейін тексерістен өткізу керек [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:21, 2023 ж. қарашаның 9 (+06) == Санаттарда қате бар == [[:Санат:Тампаде туғандар]] және [[:Санат:Манаусда туғандар]] деген беттер дыбыс үндестігіне қайшы етіп жазылған екен. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 22:22, 2023 ж. желтоқсанның 17 (+06) :Ассалаумағалейкум, қай жерін дұрыстауға кеңес бересіз? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 22:27, 2023 ж. желтоқсанның 17 (+06) :: Енді жуан түбірге жуан қосымша қосылады, қатаңға аяқталатынға қатаң келеді деген бар еді ғой. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 22:31, 2023 ж. желтоқсанның 17 (+06) ::: Ағай, мен санаттарды дұрыстадым! --[[Қатысушы:Мира Белль|Мира Белль]] ([[Қатысушы талқылауы:Мира Белль|талқылау]]) 12:40, 2023 ж. желтоқсанның 25 (+06) :::: Жарайсыӊ, шырағым! --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 21:13, 2023 ж. желтоқсанның 26 (+06) == Сотанақтың сөзі == Мен жазған атауды неге ауыстырасың? Дұрыс нұсқа менікі ғой. [[Қатысушы:Мира Белль|Мира Белль]] ([[Қатысушы талқылауы:Мира Белль|талқылау]]) 19:53, 2023 ж. желтоқсанның 31 (+06) :Сәлеметсіз бе, жігітше сөз аты ресми мақаладан алынған. Сосын сотанақ деп ешкім іздемейді [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 21:51, 2023 ж. желтоқсанның 31 (+06) == Thank you for being a medical contributors! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {| style="background-color: #fdffe7; border: 1px solid #fceb92;" |rowspan="2" style="vertical-align: middle; padding: 5px;" | [[File:Wiki Project Med Foundation logo.svg|130px]] |style="font-size: x-large; padding: 3px 3px 0 3px; height: 1.5em;" |'''The 2023 Cure Award''' |- | style="vertical-align: middle; padding: 3px;" |In 2023 you '''[https://mdwiki.org/wiki/WikiProjectMed:WikiProject_Medicine/Stats/Top_medical_editors_2023_(all) were one of the top medical editors in your language]'''. Thank you from [[m:WikiProject_Med|Wiki Project Med]] for helping bring free, complete, accurate, up-to-date health information to the public. We really appreciate you and the vital work you do! Wiki Project Med Foundation is a [[meta:Wikimedia_thematic_organizations|thematic organization]] whose mission is to improve our health content. '''[https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSdWfjVFbDO4ji-_qn2SsAgdCflhcOZychLnr1JUacsPaBr1eA/viewform Consider joining for 2024]''', there are no associated costs. Additionally one of our primary efforts revolves around translation of health content. We invite you to '''[https://mdwiki.toolforge.org/Translation_Dashboard/index.php try our new workflow]''' if you have not already. Our dashboard automatically [https://mdwiki.toolforge.org/Translation_Dashboard/leaderboard.php collects statistics] of your efforts and we are working on [https://mdwiki.toolforge.org/fixwikirefs.php tools to automatically improve formating]. |} Thanks again :-) -- [https://mdwiki.org/wiki/User:Doc_James <span style="color:#0000f1">'''Doc James'''</span>] along with the rest of the team at '''[[m:WikiProject_Med|Wiki Project Med Foundation]]''' 04:25, 2024 ж. ақпанның 4 (+06) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Top_Other_Language_Editors_2023&oldid=26173705 тізімін пайдаланып User:Doc James@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Асклепия асасы‎ == Осы мақаланың аты қате қойылған. Асклепия — бұл Асклепий сөзінің орыс тіліндегі ілік септіктегі түрі. Яғни Асклепия қазақшаға Асклепийдің деп аударылады. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 16:22, 2024 ж. ақпанның 7 (+06) : Жалпы, аударма қателерге толы. Мысалы: ''Other asclepieia were situated in Trikala, Gortys (Arcadia), and Pergamum in Asia.'' деген сөйлемді ''Басқа асклепиялар Азиядағы Трикала, Гортыс (Аркадия) және Пергамда орналасқан.'' деп аудардың. Мұндағы алдыңғы екі қала Еуропада орналасқан. Ал asclepieia сөзі бұл асклепионның көпше түрі, ''асклепиялар'' деп аударылмайды ол. Түзеп қой. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 14:05, 2024 ж. ақпанның 29 (+06) :: Кешіріңіз, айтқан жерді түзеттім. Ондай-мындай қателер әркімнен кете береді ғой. --[[Қатысушы:Музафардың әкесі|Музафардың әкесі]] ([[Қатысушы талқылауы:Музафардың әкесі|талқылау]]) 12:03, 2024 ж. наурыздың 3 (+06) == Үлгі == Кеш жарық, үлгілерді толық әрі дұрыстап толтырыңыз. Координаттары неге жоқ? [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 01:42, 2024 ж. наурыздың 30 (+06) == Мамандығы == Актриса, актер, кинорежиссер сияқты арнайы үлгілер бар. Соларды дұрыс қойсаңыз, санаттар автоматты түрде пайда болады [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 19:58, 2024 ж. мамырдың 22 (+05) == Translation request == Hello, Muzaffar Turgunov. Can you translate and upload the article [[:ru:Азербайджанский Железнодорожный Музей]] in Kazakh Wikipedia and Uzbek Wikipedia? Yours sincerely, [[Қатысушы:Oirattas|Oirattas]] ([[Қатысушы талқылауы:Oirattas|талқылау]]) 11:26, 2024 ж. қыркүйектің 17 (+05) :Здравствуйте, начну через 1 неделю. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 11:28, 2024 ж. қыркүйектің 17 (+05) :Откуда вы узнали, что я пишу на двух языках? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 11:31, 2024 ж. қыркүйектің 17 (+05) ::Thank you for the reply. I assume that many native Kazakh speakers know Russian as a second language. [[Қатысушы:Oirattas|Oirattas]] ([[Қатысушы талқылауы:Oirattas|талқылау]]) 16:27, 2024 ж. қазанның 14 (+05) ::Thank you very much for the new article! [[Қатысушы:Oirattas|Oirattas]] ([[Қатысушы талқылауы:Oirattas|талқылау]]) 22:48, 2024 ж. қазанның 15 (+05) guvvlveg27l11xpzv24a1t11bpn0yww 3391019 3390975 2024-10-15T19:44:06Z Muzaffar Turgunov 120280 /* Translation request */ Жауап беру 3391019 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Muzaffar Turgunov}} -- [[Қатысушы:Erboldilyara|Сариев Ербол]] ([[Қатысушы талқылауы:Erboldilyara|талқылауы]] 19:37, 2022 ж. мамырдың 13 (+06) == Сенімсіз өңдеме == Сіз өзіңіз сенімді болмай жылдың аяғына неге сызықша қойып жатырсыз? Сіздің барлық өңдемеңіз кері қайтарылды [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 20:46, 2022 ж. тамыздың 20 (+06) == Сұрағыңыз бойынша == Қайырлы күн! Қандай көмек керек? Осы талқылау бетіңізге жазыңыз сұрақтарыңызды. Салиха 12:29, 2022 ж. тамыздың 23 (+06) == Сұрақ-жауап == Сәлеметсізбе, мүмкін болса мені еркін жаза алатын, сұрақ жауап істей алатын группаға қоса аласызба? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылауы]]) 12:35, 2022 ж. тамыздың 23 (+06) :Кеш жарық, {{@|Arystanbek}} мырзаның талқылау бетіне хабар қалдырсаңыз болады. Телеграмда арнайы топ бар --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:53, 2022 ж. тамыздың 23 (+06) :[[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|@Muzaffar Turgunov]] +77028186616 нөміріне телеграмға хабарласыңыз. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 09:27, 2022 ж. тамыздың 24 (+06) ::Сәлеметсізбе осы мақаламның дереккөздерін дұрыстап беріңізші https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D0%BE%D0%B1%D0%B0:%D0%98%D0%BD%D0%BA%D1%83%D0%B1%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%80/44-%D1%88%D0%B0%D1%85%D0%BC%D0%B0%D1%82_%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D0%BF%D0%B8%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D1%81%D1%8B [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 13:31, 2022 ж. тамыздың 29 (+06) == Таңдаулы мақалаға дауыс беру == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қымыз]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 15:03, 2022 ж. қазанның 20 (+06) == Үлгі:Тұлғалар == Кеш жарық, тұлғаларға арналған әртүрлі үлгілер бар (әнші, жазушы, кинематограф, саясаткер т.с.с). Барлық мақалаға ''тұлға үлгісін қоя беруге болмайды''. Сосын туған, өлген жылы параметрлерін санмен толтыру керек: '''1.11.1111.''' Түсінді деген ойдамын, рахмет [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:21, 2023 ж. қаңтардың 24 (+06) рақмет сізге. Біреқ өңдеулерім жақсы істеп турмынба? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 21:25, 2023 ж. қаңтардың 24 (+06) Сосын сіздерге көрініп турама қатысушылар өңдегені. Группаларыңызда талқылайсыздарма бұл қатысушы былай өңдеп жатыр деп? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 21:30, 2023 ж. қаңтардың 24 (+06) ::Тағы айтарым, ақыры үлгімен жұмыс жасаған екенсіз, оны '''толық толтыру''' керек, сонымен қатар сәйкесінше санаттар қойып шығу керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:49, 2023 ж. қаңтардың 24 (+06) :::Телеграмда Қазуики деген топ бар, сонда қосылсаңыз болады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:49, 2023 ж. қаңтардың 24 (+06) ::::Шыны керек алғашқысында тек шағын өңдемелер жасап, грамматикалық қателіктерді түзетіп жүрсеңіз дұрыс болар еді. сіз конвейер ұқсап үлгілерді шала, әрі қате толтырып бізге артық жұмыс жасап жатырсыз, ренжімеңіз, бірақ сондай болып тұр --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:56, 2023 ж. қаңтардың 24 (+06) онда жайлап санаттарды дұрыс толтыруға әрекет жасаймын. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 22:07, 2023 ж. қаңтардың 24 (+06) :Кеш жарық, Нұрсұлтан Назарбаев, Бауыржан Момышұлы сияқты мақалаларды ашып, үлгісін қалай толтырылғанын асықпай қарауыңызды өтінемін. Ол жерде туған жері мен қайтыс болған жерлеріне арналған арнайы үлгілер бар, сосын марапаттары бөлімінде ордендері мен медальдары үлгілері бар. '''Тұлға''' деген ескі санат қалып қойып жатыр, себебі тұлғаларға арналған үлгіні қолдансаңыз, автоматты түрде ''Алфавит бойынша тұлғалар'' деген санат пайда болады. Өтініш асықпай толтырып жасаңызшы, сіз қайтадан шала жұмыс жасап жатырсыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:01, 2023 ж. қаңтардың 27 (+06) == Мақала қосу == Саламатсыз, қосып жатқан үлесіңізге рахмет) Бірақ сәл қателіктер болып жатыр, ағылшын тілінен аударады екенсіз. Неге Австрияны А'''у'''стрия деп жазбағансыз, сосын санаттардан шағын қателіктер туындап жатыр. Сіз жазған мақалалардың өңдеу тарихына кіріп, мен шағын өңдеп кеткен өзгерістерге назар аударсаңыз. Жалпы бастамаңыз жақсы) Рахмет [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:49, 2023 ж. мамырдың 18 (+06) :Сосын дереккөздерге мұқият болыңыз, орыс тілін дубликаты болып жатыр: '''Брегенц орманы''' мақаласында дереккөздер орыс тілі үшін, яғни '''Брегенц''' сөзі транскрипциясы орыс тілінде дұрыс жасалған ба деген қайнаркөзді көрсетіп тұр. Ал ол қазақ тіліне қандай қатысы бар? Мүмкін қазақшасы '''Брегенз''' шығар, сондықтан орыс тілінің қазақшадағы дубликат нұсқасы болып жүрмесің --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:57, 2023 ж. мамырдың 18 (+06) ::Саламатсызба орыс тылды дубликат сөздердің қазақша аударма создері барма, оны кайдан алсам болады? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 23:20, 2023 ж. мамырдың 18 (+06) :Ол жағын білмедім, Батырбек, Салиха немесе Нұрлан мырзалардан сұрап көріңіз. Сіз түсінбеген сияқтысыз ғой( Сосын тағы да ескерту ТМД елдері тұлғаларының есімі толық жазылу керек, яғни Адам Адамұлы Адамбаев. Сіз армения тұлғалары туралы жазыпсыз, соларды жылжыту керек--[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:20, 2023 ж. мамырдың 22 (+06) == Біраз қате бар == [[Роза Уэлт-Страус]] мақаласын жасаған үшін рақмет білдірем, бірақ та бұл фамилия немістердігі болғандықтан олардың дыбысталуы басқаша ғой. Мысалы, украиндардың мақаласына қараңызшы. Сондай-ақ [[суфражизм]]ді жақтайтын адамдар суфрагист емес, бұл француз сөзі. Және де Аустрия деп жазсаңыз, сын есімі аустриялық болады емес пе? --[[Қатысушы:Мира Белль|Мира Белль]] ([[Қатысушы талқылауы:Мира Белль|талқылау]]) 17:02, 2023 ж. мамырдың 24 (+06) == Кендерді жасамайды == Менің білуімше, кендерді игереді. Яғни [[Сотк алтын кен орны]] деген мақалада статусты дұрыстап көрсету керек. --[[Қатысушы:Мира Белль|Мира Белль]] ([[Қатысушы талқылауы:Мира Белль|талқылау]]) 22:08, 2023 ж. мамырдың 24 (+06) == ТМД тұлғалары == Сіз, жарыс деп, айтылған кемшіліктерді пысқырып жатқан жоқ сияқтысыз. 1. Дереккөздерді әлі дұрыс қоймай жатырсыз. 2. ТМД елдерінің тұлғалар есімі толық жазылады, яғни '''Мұзафар Мұзафарұлы Мұзафаров.''' Сондықтан тұлғалар есімін жылжытыңыз (ТМД елдері бойынша) [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:07, 2023 ж. мамырдың 31 (+06) :рақмет сізге ескерткеніңіз үшін, дұрыстап шығам міндетті түрде. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 02:03, 2023 ж. мамырдың 31 (+06) == Конференцияға қатысу мүмкіндігі == [[metawiki:Wikimedia_Community_of_Kazakh_language_User_Group/Events/Conference#Interested_in_participating|Мына жерде]] конференцияға қатысуға ниет білдіріпсіз. Қыркүйектің 2-3 күні қатыса аласыз ба, сол туралы 1-2 күнде жауап беруіңізді сұраймын. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 16:56, 2023 ж. тамыздың 22 (+06) :Ия қатысуға ниеттімін, қазіргі таңда студент болғаным үшін қаржылай қиындау. Соның үшін толық стипендияға өтініш жіберген болатынмын. Стипендия жауабын қашан білуге болады? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 17:00, 2023 ж. тамыздың 22 (+06) ::Иә, стипендия беріледі. Жауабын жақын арада береміз. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 18:53, 2023 ж. тамыздың 22 (+06) :::Стипендия жауабын қайдан және қалай білуге болады ол кезде. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 22:05, 2023 ж. тамыздың 22 (+06) ::::Сізге стипендия бере алатын болдық. Қазір сізге электрондық хат жіберем. Соған жауап берсеңіз. --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 22:45, 2023 ж. тамыздың 26 (+06) * Кеш жарық, {{@|Batyrbek.kz}} жасырын зиянкестікпен айналысатын қатысушыларға стипендия берген қаншалықты дұрыс? Muzaffar Turgunov [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қымыз|мына бетте]] дереккөздері жеткілікті деп шешілген мақаланы «дереккөздері жеткіліксіз» деп атап, мақаланы таӊдауға бөгет келтіргісі келген. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 23:11, 2023 ж. тамыздың 26 (+06) : Кеш жарық, {{@|Ерден Карсыбеков}} мырза. Сіз көрсеткен сілтемедегі талықыны қарап шықтым. Мұзаффар мырза ешқандай ережені бұзбаған. Жай ғана қарсы екенін білдірген. Бірақ сіз оған дәлелмен жауап бердіңіз. Кейін ол мақала таңдалды, яғни ешқандай кедергі болған жоқ. Стипендия беру-бермеу мәселесіне жоғарыдағыдай қарсы дауыс беру әрекеті әсер етпейді. Сіз де қатыссаңыз болады конференцияға (тіпті стипендияға өтініш беруге де үлгеретін едіңіз ертерек ұсынғаныңызда). Ол үшін не істеу керек екендігі бірнеше айдан бері жазылып келді. Астана қаласында болсаңыз, келіңіз. Құрметпен, [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 23:36, 2023 ж. тамыздың 26 (+06) :: Әрине, ол қымызға қарсы пікірін әрқашан да білдіре алады. Бірақ сол кезде оның Уикипедияда тіркелінген уақыты жарты жылдан да асқан жоқ еді, солай бола тұрып ол сенімді түрде, тәжірибесі мол қатысушы сияқты «дереккөздері жеткіліксіз» деп айтқан. Шын мәнінде ол Уикипедияның дамуын қаламайды, деген ой қалыптасты оған байланысты. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 23:57, 2023 ж. тамыздың 26 (+06) == Мақаланы санаттау == {{ambox |type = style |image = <imagemap> Сурет:Kpdf bookish.svg|48px default [[Уикипедия:Санаттау|Санаттау]] desc none </imagemap> |text =Сіздің [https://kk.wikipedia.org/w/index.php?limit=100&title=Арнайы:Үлесі&contribs=user&target={{urlencode:{{BASEPAGENAME}}}}&namespace=0&newOnly=1 жазып жатқан мақалаларыңызда] [[Уикипедия:Санаттау|санат]] қойылмаған. Санат қою үшін мақаланың соңына '''<code><nowiki>[[Санат:Санат атауы]]</nowiki> </code>''' деп жазыңыз.<br /> Санаттауды жеңілдету үшін [[Уикипедия:Гаджеттер/HotCat|HotCat]] құралын қолданыңыз. Қараңыз: [[Уикипедия:Жиі_қойылатын_сұрақтар#Санатты қалай қоя аламын?]] {{#if:[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:21, 2023 ж. тамыздың 31 (+06)|[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:21, 2023 ж. тамыздың 31 (+06)}} }} :Ассалаумағалейкум, мен сол мақаланы өңдеп жатқан едім, сол үшін әліде ақырына жетпей жатқам. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 00:28, 2023 ж. тамыздың 31 (+06) ::Кеш жарық, санаттың санаты қайда? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:35, 2023 ж. тамыздың 31 (+06) '''ИНТЕРУИКИ''' қоюды ұмытпаңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:54, 2023 ж. қыркүйектің 11 (+06) == Мақала атауы == Қайырлы күн! «[[Халықаралық Ташкент әуежайы]]» деген мақаланы жазыпсыз, дұрыс атауы керісінше «Ташкент Халықаралық Әуежайы» немесе «Ташкент халықаралық әуежайы» болмайды ма? Мақала атауын өзгертуді сұраймын [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 21:01, 2023 ж. қыркүйектің 13 (+06) :Қайырлы күн! Әуежай атын [[Халықаралық Алматы әуежайы]] атауына қарап жазған едім. Онда Алматы әуежай атын өзгертуге де болмадыма? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 21:04, 2023 ж. қыркүйектің 13 (+06) == Дереккөз == Кеш жарық, дереккөздер деген бөлімін дұрыс қоймай жатырсыз. Өңдеу кезінде астындағы құралда дереккөздер деген батырма бар [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:47, 2023 ж. қыркүйектің 13 (+06) == Цензура Nurtenge == Можно спросить, почему участник Nurtenge все время удаляет мои комментарии? На странице Касумова я написал о его ошибке, но его дружок удалил эту запись: Глупенький Касумов, название Кливленд должно остаться, «Клевалэнд» такого названия не существует. Учи английский. --[[Қатысушы:Аль-Ишак|Аль-Ишак]] ([[Қатысушы талқылауы:Аль-Ишак|талқылау]]) 16:45, 2023 ж. қыркүйектің 22 (+06) == Дереккөздер == <pre>== Дереккөздер == {{дереккөздер}}</pre> осылай қою керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:36, 2023 ж. қыркүйектің 28 (+06) == 2023 Уикиконференциясы үлгісі == Қайырлы күн! Сіз 2023 жылы өткен Уикиконцеренцияның мүшесі болғандықтан сізге осы '''<nowiki>{{1 - Уикиконференция қатысушысы}}</nowiki>''' үлгісін өз қатысушы бетіңізге қоюыңызды ұсынамын.--[[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 15:51, 2023 ж. қазанның 6 (+06) :Ассалаумағалейкум, үлкен рақмет. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 15:53, 2023 ж. қазанның 6 (+06) ::Үлгіні қойғаныңызға рақмет, бірақ үлгінің атауында орфографиялық қате кетіп қалыпты, үлгінің жаңартылған атауын жазып қойдым↑ Өз қатысушы бетіңіздегі үлгіні өзгертсеңіз)--[[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 16:12, 2023 ж. қазанның 6 (+06) == Жарнама == Неге алып тастағансыз???? Aman Family [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:28, 2023 ж. қазанның 7 (+06) :Мақаланы толықтырып өшіремін деп ойлағамғой [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 22:32, 2023 ж. қазанның 7 (+06) ::Түсінбедім, компанияның жарнамасына ұқсайды екен. Сол үшін ЖЖ қойылды --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:38, 2023 ж. қазанның 7 (+06) :::ЖЖ ны өшіру үшін мақаланың қай бөлігін жою қажет? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 22:40, 2023 ж. қазанның 7 (+06) == Санат == Кеш жарық, жаңа санаттарға егер болып жатса ортаққор үлгісін қоюды ұмытпаңыз [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:01, 2023 ж. қазанның 22 (+06) :Мен өңдеп кеткен санаттарды қарап кетіңіз. Сіз дұрыс жасамадыңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:32, 2023 ж. қазанның 22 (+06) == Мақала тексеру == Гондвиль мақаласында координаттар көрсетілмеген, сонымен қатар қазақ тілінде ударение жоқ (алып тастадым), сыртқы сілтемесі орысша қалып қойыпты. Осындай әрнерсені түзетіп, үлгілерді толықтырғаннан кейін тексерістен өткізу керек [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:21, 2023 ж. қарашаның 9 (+06) == Санаттарда қате бар == [[:Санат:Тампаде туғандар]] және [[:Санат:Манаусда туғандар]] деген беттер дыбыс үндестігіне қайшы етіп жазылған екен. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 22:22, 2023 ж. желтоқсанның 17 (+06) :Ассалаумағалейкум, қай жерін дұрыстауға кеңес бересіз? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 22:27, 2023 ж. желтоқсанның 17 (+06) :: Енді жуан түбірге жуан қосымша қосылады, қатаңға аяқталатынға қатаң келеді деген бар еді ғой. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 22:31, 2023 ж. желтоқсанның 17 (+06) ::: Ағай, мен санаттарды дұрыстадым! --[[Қатысушы:Мира Белль|Мира Белль]] ([[Қатысушы талқылауы:Мира Белль|талқылау]]) 12:40, 2023 ж. желтоқсанның 25 (+06) :::: Жарайсыӊ, шырағым! --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 21:13, 2023 ж. желтоқсанның 26 (+06) == Сотанақтың сөзі == Мен жазған атауды неге ауыстырасың? Дұрыс нұсқа менікі ғой. [[Қатысушы:Мира Белль|Мира Белль]] ([[Қатысушы талқылауы:Мира Белль|талқылау]]) 19:53, 2023 ж. желтоқсанның 31 (+06) :Сәлеметсіз бе, жігітше сөз аты ресми мақаладан алынған. Сосын сотанақ деп ешкім іздемейді [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 21:51, 2023 ж. желтоқсанның 31 (+06) == Thank you for being a medical contributors! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {| style="background-color: #fdffe7; border: 1px solid #fceb92;" |rowspan="2" style="vertical-align: middle; padding: 5px;" | [[File:Wiki Project Med Foundation logo.svg|130px]] |style="font-size: x-large; padding: 3px 3px 0 3px; height: 1.5em;" |'''The 2023 Cure Award''' |- | style="vertical-align: middle; padding: 3px;" |In 2023 you '''[https://mdwiki.org/wiki/WikiProjectMed:WikiProject_Medicine/Stats/Top_medical_editors_2023_(all) were one of the top medical editors in your language]'''. Thank you from [[m:WikiProject_Med|Wiki Project Med]] for helping bring free, complete, accurate, up-to-date health information to the public. We really appreciate you and the vital work you do! Wiki Project Med Foundation is a [[meta:Wikimedia_thematic_organizations|thematic organization]] whose mission is to improve our health content. '''[https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSdWfjVFbDO4ji-_qn2SsAgdCflhcOZychLnr1JUacsPaBr1eA/viewform Consider joining for 2024]''', there are no associated costs. Additionally one of our primary efforts revolves around translation of health content. We invite you to '''[https://mdwiki.toolforge.org/Translation_Dashboard/index.php try our new workflow]''' if you have not already. Our dashboard automatically [https://mdwiki.toolforge.org/Translation_Dashboard/leaderboard.php collects statistics] of your efforts and we are working on [https://mdwiki.toolforge.org/fixwikirefs.php tools to automatically improve formating]. |} Thanks again :-) -- [https://mdwiki.org/wiki/User:Doc_James <span style="color:#0000f1">'''Doc James'''</span>] along with the rest of the team at '''[[m:WikiProject_Med|Wiki Project Med Foundation]]''' 04:25, 2024 ж. ақпанның 4 (+06) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Top_Other_Language_Editors_2023&oldid=26173705 тізімін пайдаланып User:Doc James@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Асклепия асасы‎ == Осы мақаланың аты қате қойылған. Асклепия — бұл Асклепий сөзінің орыс тіліндегі ілік септіктегі түрі. Яғни Асклепия қазақшаға Асклепийдің деп аударылады. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 16:22, 2024 ж. ақпанның 7 (+06) : Жалпы, аударма қателерге толы. Мысалы: ''Other asclepieia were situated in Trikala, Gortys (Arcadia), and Pergamum in Asia.'' деген сөйлемді ''Басқа асклепиялар Азиядағы Трикала, Гортыс (Аркадия) және Пергамда орналасқан.'' деп аудардың. Мұндағы алдыңғы екі қала Еуропада орналасқан. Ал asclepieia сөзі бұл асклепионның көпше түрі, ''асклепиялар'' деп аударылмайды ол. Түзеп қой. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 14:05, 2024 ж. ақпанның 29 (+06) :: Кешіріңіз, айтқан жерді түзеттім. Ондай-мындай қателер әркімнен кете береді ғой. --[[Қатысушы:Музафардың әкесі|Музафардың әкесі]] ([[Қатысушы талқылауы:Музафардың әкесі|талқылау]]) 12:03, 2024 ж. наурыздың 3 (+06) == Үлгі == Кеш жарық, үлгілерді толық әрі дұрыстап толтырыңыз. Координаттары неге жоқ? [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 01:42, 2024 ж. наурыздың 30 (+06) == Мамандығы == Актриса, актер, кинорежиссер сияқты арнайы үлгілер бар. Соларды дұрыс қойсаңыз, санаттар автоматты түрде пайда болады [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 19:58, 2024 ж. мамырдың 22 (+05) == Translation request == Hello, Muzaffar Turgunov. Can you translate and upload the article [[:ru:Азербайджанский Железнодорожный Музей]] in Kazakh Wikipedia and Uzbek Wikipedia? Yours sincerely, [[Қатысушы:Oirattas|Oirattas]] ([[Қатысушы талқылауы:Oirattas|талқылау]]) 11:26, 2024 ж. қыркүйектің 17 (+05) :Здравствуйте, начну через 1 неделю. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 11:28, 2024 ж. қыркүйектің 17 (+05) :Откуда вы узнали, что я пишу на двух языках? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 11:31, 2024 ж. қыркүйектің 17 (+05) ::Thank you for the reply. I assume that many native Kazakh speakers know Russian as a second language. [[Қатысушы:Oirattas|Oirattas]] ([[Қатысушы талқылауы:Oirattas|талқылау]]) 16:27, 2024 ж. қазанның 14 (+05) ::Thank you very much for the new article! [[Қатысушы:Oirattas|Oirattas]] ([[Қатысушы талқылауы:Oirattas|талқылау]]) 22:48, 2024 ж. қазанның 15 (+05) :::Завтра я пишу на узбекском. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 00:44, 2024 ж. қазанның 16 (+05) ahbybfx5i419rrrn9rh38pckxa9wncr 3391021 3391019 2024-10-15T19:49:00Z Muzaffar Turgunov 120280 /* Translation request */ Жауап беру 3391021 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Muzaffar Turgunov}} -- [[Қатысушы:Erboldilyara|Сариев Ербол]] ([[Қатысушы талқылауы:Erboldilyara|талқылауы]] 19:37, 2022 ж. мамырдың 13 (+06) == Сенімсіз өңдеме == Сіз өзіңіз сенімді болмай жылдың аяғына неге сызықша қойып жатырсыз? Сіздің барлық өңдемеңіз кері қайтарылды [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 20:46, 2022 ж. тамыздың 20 (+06) == Сұрағыңыз бойынша == Қайырлы күн! Қандай көмек керек? Осы талқылау бетіңізге жазыңыз сұрақтарыңызды. Салиха 12:29, 2022 ж. тамыздың 23 (+06) == Сұрақ-жауап == Сәлеметсізбе, мүмкін болса мені еркін жаза алатын, сұрақ жауап істей алатын группаға қоса аласызба? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылауы]]) 12:35, 2022 ж. тамыздың 23 (+06) :Кеш жарық, {{@|Arystanbek}} мырзаның талқылау бетіне хабар қалдырсаңыз болады. Телеграмда арнайы топ бар --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:53, 2022 ж. тамыздың 23 (+06) :[[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|@Muzaffar Turgunov]] +77028186616 нөміріне телеграмға хабарласыңыз. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 09:27, 2022 ж. тамыздың 24 (+06) ::Сәлеметсізбе осы мақаламның дереккөздерін дұрыстап беріңізші https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D0%BE%D0%B1%D0%B0:%D0%98%D0%BD%D0%BA%D1%83%D0%B1%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%80/44-%D1%88%D0%B0%D1%85%D0%BC%D0%B0%D1%82_%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D0%BF%D0%B8%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D1%81%D1%8B [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 13:31, 2022 ж. тамыздың 29 (+06) == Таңдаулы мақалаға дауыс беру == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қымыз]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 15:03, 2022 ж. қазанның 20 (+06) == Үлгі:Тұлғалар == Кеш жарық, тұлғаларға арналған әртүрлі үлгілер бар (әнші, жазушы, кинематограф, саясаткер т.с.с). Барлық мақалаға ''тұлға үлгісін қоя беруге болмайды''. Сосын туған, өлген жылы параметрлерін санмен толтыру керек: '''1.11.1111.''' Түсінді деген ойдамын, рахмет [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:21, 2023 ж. қаңтардың 24 (+06) рақмет сізге. Біреқ өңдеулерім жақсы істеп турмынба? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 21:25, 2023 ж. қаңтардың 24 (+06) Сосын сіздерге көрініп турама қатысушылар өңдегені. Группаларыңызда талқылайсыздарма бұл қатысушы былай өңдеп жатыр деп? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 21:30, 2023 ж. қаңтардың 24 (+06) ::Тағы айтарым, ақыры үлгімен жұмыс жасаған екенсіз, оны '''толық толтыру''' керек, сонымен қатар сәйкесінше санаттар қойып шығу керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:49, 2023 ж. қаңтардың 24 (+06) :::Телеграмда Қазуики деген топ бар, сонда қосылсаңыз болады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:49, 2023 ж. қаңтардың 24 (+06) ::::Шыны керек алғашқысында тек шағын өңдемелер жасап, грамматикалық қателіктерді түзетіп жүрсеңіз дұрыс болар еді. сіз конвейер ұқсап үлгілерді шала, әрі қате толтырып бізге артық жұмыс жасап жатырсыз, ренжімеңіз, бірақ сондай болып тұр --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:56, 2023 ж. қаңтардың 24 (+06) онда жайлап санаттарды дұрыс толтыруға әрекет жасаймын. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 22:07, 2023 ж. қаңтардың 24 (+06) :Кеш жарық, Нұрсұлтан Назарбаев, Бауыржан Момышұлы сияқты мақалаларды ашып, үлгісін қалай толтырылғанын асықпай қарауыңызды өтінемін. Ол жерде туған жері мен қайтыс болған жерлеріне арналған арнайы үлгілер бар, сосын марапаттары бөлімінде ордендері мен медальдары үлгілері бар. '''Тұлға''' деген ескі санат қалып қойып жатыр, себебі тұлғаларға арналған үлгіні қолдансаңыз, автоматты түрде ''Алфавит бойынша тұлғалар'' деген санат пайда болады. Өтініш асықпай толтырып жасаңызшы, сіз қайтадан шала жұмыс жасап жатырсыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:01, 2023 ж. қаңтардың 27 (+06) == Мақала қосу == Саламатсыз, қосып жатқан үлесіңізге рахмет) Бірақ сәл қателіктер болып жатыр, ағылшын тілінен аударады екенсіз. Неге Австрияны А'''у'''стрия деп жазбағансыз, сосын санаттардан шағын қателіктер туындап жатыр. Сіз жазған мақалалардың өңдеу тарихына кіріп, мен шағын өңдеп кеткен өзгерістерге назар аударсаңыз. Жалпы бастамаңыз жақсы) Рахмет [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:49, 2023 ж. мамырдың 18 (+06) :Сосын дереккөздерге мұқият болыңыз, орыс тілін дубликаты болып жатыр: '''Брегенц орманы''' мақаласында дереккөздер орыс тілі үшін, яғни '''Брегенц''' сөзі транскрипциясы орыс тілінде дұрыс жасалған ба деген қайнаркөзді көрсетіп тұр. Ал ол қазақ тіліне қандай қатысы бар? Мүмкін қазақшасы '''Брегенз''' шығар, сондықтан орыс тілінің қазақшадағы дубликат нұсқасы болып жүрмесің --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:57, 2023 ж. мамырдың 18 (+06) ::Саламатсызба орыс тылды дубликат сөздердің қазақша аударма создері барма, оны кайдан алсам болады? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 23:20, 2023 ж. мамырдың 18 (+06) :Ол жағын білмедім, Батырбек, Салиха немесе Нұрлан мырзалардан сұрап көріңіз. Сіз түсінбеген сияқтысыз ғой( Сосын тағы да ескерту ТМД елдері тұлғаларының есімі толық жазылу керек, яғни Адам Адамұлы Адамбаев. Сіз армения тұлғалары туралы жазыпсыз, соларды жылжыту керек--[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:20, 2023 ж. мамырдың 22 (+06) == Біраз қате бар == [[Роза Уэлт-Страус]] мақаласын жасаған үшін рақмет білдірем, бірақ та бұл фамилия немістердігі болғандықтан олардың дыбысталуы басқаша ғой. Мысалы, украиндардың мақаласына қараңызшы. Сондай-ақ [[суфражизм]]ді жақтайтын адамдар суфрагист емес, бұл француз сөзі. Және де Аустрия деп жазсаңыз, сын есімі аустриялық болады емес пе? --[[Қатысушы:Мира Белль|Мира Белль]] ([[Қатысушы талқылауы:Мира Белль|талқылау]]) 17:02, 2023 ж. мамырдың 24 (+06) == Кендерді жасамайды == Менің білуімше, кендерді игереді. Яғни [[Сотк алтын кен орны]] деген мақалада статусты дұрыстап көрсету керек. --[[Қатысушы:Мира Белль|Мира Белль]] ([[Қатысушы талқылауы:Мира Белль|талқылау]]) 22:08, 2023 ж. мамырдың 24 (+06) == ТМД тұлғалары == Сіз, жарыс деп, айтылған кемшіліктерді пысқырып жатқан жоқ сияқтысыз. 1. Дереккөздерді әлі дұрыс қоймай жатырсыз. 2. ТМД елдерінің тұлғалар есімі толық жазылады, яғни '''Мұзафар Мұзафарұлы Мұзафаров.''' Сондықтан тұлғалар есімін жылжытыңыз (ТМД елдері бойынша) [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:07, 2023 ж. мамырдың 31 (+06) :рақмет сізге ескерткеніңіз үшін, дұрыстап шығам міндетті түрде. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 02:03, 2023 ж. мамырдың 31 (+06) == Конференцияға қатысу мүмкіндігі == [[metawiki:Wikimedia_Community_of_Kazakh_language_User_Group/Events/Conference#Interested_in_participating|Мына жерде]] конференцияға қатысуға ниет білдіріпсіз. Қыркүйектің 2-3 күні қатыса аласыз ба, сол туралы 1-2 күнде жауап беруіңізді сұраймын. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 16:56, 2023 ж. тамыздың 22 (+06) :Ия қатысуға ниеттімін, қазіргі таңда студент болғаным үшін қаржылай қиындау. Соның үшін толық стипендияға өтініш жіберген болатынмын. Стипендия жауабын қашан білуге болады? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 17:00, 2023 ж. тамыздың 22 (+06) ::Иә, стипендия беріледі. Жауабын жақын арада береміз. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 18:53, 2023 ж. тамыздың 22 (+06) :::Стипендия жауабын қайдан және қалай білуге болады ол кезде. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 22:05, 2023 ж. тамыздың 22 (+06) ::::Сізге стипендия бере алатын болдық. Қазір сізге электрондық хат жіберем. Соған жауап берсеңіз. --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 22:45, 2023 ж. тамыздың 26 (+06) * Кеш жарық, {{@|Batyrbek.kz}} жасырын зиянкестікпен айналысатын қатысушыларға стипендия берген қаншалықты дұрыс? Muzaffar Turgunov [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қымыз|мына бетте]] дереккөздері жеткілікті деп шешілген мақаланы «дереккөздері жеткіліксіз» деп атап, мақаланы таӊдауға бөгет келтіргісі келген. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 23:11, 2023 ж. тамыздың 26 (+06) : Кеш жарық, {{@|Ерден Карсыбеков}} мырза. Сіз көрсеткен сілтемедегі талықыны қарап шықтым. Мұзаффар мырза ешқандай ережені бұзбаған. Жай ғана қарсы екенін білдірген. Бірақ сіз оған дәлелмен жауап бердіңіз. Кейін ол мақала таңдалды, яғни ешқандай кедергі болған жоқ. Стипендия беру-бермеу мәселесіне жоғарыдағыдай қарсы дауыс беру әрекеті әсер етпейді. Сіз де қатыссаңыз болады конференцияға (тіпті стипендияға өтініш беруге де үлгеретін едіңіз ертерек ұсынғаныңызда). Ол үшін не істеу керек екендігі бірнеше айдан бері жазылып келді. Астана қаласында болсаңыз, келіңіз. Құрметпен, [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 23:36, 2023 ж. тамыздың 26 (+06) :: Әрине, ол қымызға қарсы пікірін әрқашан да білдіре алады. Бірақ сол кезде оның Уикипедияда тіркелінген уақыты жарты жылдан да асқан жоқ еді, солай бола тұрып ол сенімді түрде, тәжірибесі мол қатысушы сияқты «дереккөздері жеткіліксіз» деп айтқан. Шын мәнінде ол Уикипедияның дамуын қаламайды, деген ой қалыптасты оған байланысты. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 23:57, 2023 ж. тамыздың 26 (+06) == Мақаланы санаттау == {{ambox |type = style |image = <imagemap> Сурет:Kpdf bookish.svg|48px default [[Уикипедия:Санаттау|Санаттау]] desc none </imagemap> |text =Сіздің [https://kk.wikipedia.org/w/index.php?limit=100&title=Арнайы:Үлесі&contribs=user&target={{urlencode:{{BASEPAGENAME}}}}&namespace=0&newOnly=1 жазып жатқан мақалаларыңызда] [[Уикипедия:Санаттау|санат]] қойылмаған. Санат қою үшін мақаланың соңына '''<code><nowiki>[[Санат:Санат атауы]]</nowiki> </code>''' деп жазыңыз.<br /> Санаттауды жеңілдету үшін [[Уикипедия:Гаджеттер/HotCat|HotCat]] құралын қолданыңыз. Қараңыз: [[Уикипедия:Жиі_қойылатын_сұрақтар#Санатты қалай қоя аламын?]] {{#if:[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:21, 2023 ж. тамыздың 31 (+06)|[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:21, 2023 ж. тамыздың 31 (+06)}} }} :Ассалаумағалейкум, мен сол мақаланы өңдеп жатқан едім, сол үшін әліде ақырына жетпей жатқам. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 00:28, 2023 ж. тамыздың 31 (+06) ::Кеш жарық, санаттың санаты қайда? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:35, 2023 ж. тамыздың 31 (+06) '''ИНТЕРУИКИ''' қоюды ұмытпаңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:54, 2023 ж. қыркүйектің 11 (+06) == Мақала атауы == Қайырлы күн! «[[Халықаралық Ташкент әуежайы]]» деген мақаланы жазыпсыз, дұрыс атауы керісінше «Ташкент Халықаралық Әуежайы» немесе «Ташкент халықаралық әуежайы» болмайды ма? Мақала атауын өзгертуді сұраймын [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 21:01, 2023 ж. қыркүйектің 13 (+06) :Қайырлы күн! Әуежай атын [[Халықаралық Алматы әуежайы]] атауына қарап жазған едім. Онда Алматы әуежай атын өзгертуге де болмадыма? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 21:04, 2023 ж. қыркүйектің 13 (+06) == Дереккөз == Кеш жарық, дереккөздер деген бөлімін дұрыс қоймай жатырсыз. Өңдеу кезінде астындағы құралда дереккөздер деген батырма бар [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:47, 2023 ж. қыркүйектің 13 (+06) == Цензура Nurtenge == Можно спросить, почему участник Nurtenge все время удаляет мои комментарии? На странице Касумова я написал о его ошибке, но его дружок удалил эту запись: Глупенький Касумов, название Кливленд должно остаться, «Клевалэнд» такого названия не существует. Учи английский. --[[Қатысушы:Аль-Ишак|Аль-Ишак]] ([[Қатысушы талқылауы:Аль-Ишак|талқылау]]) 16:45, 2023 ж. қыркүйектің 22 (+06) == Дереккөздер == <pre>== Дереккөздер == {{дереккөздер}}</pre> осылай қою керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:36, 2023 ж. қыркүйектің 28 (+06) == 2023 Уикиконференциясы үлгісі == Қайырлы күн! Сіз 2023 жылы өткен Уикиконцеренцияның мүшесі болғандықтан сізге осы '''<nowiki>{{1 - Уикиконференция қатысушысы}}</nowiki>''' үлгісін өз қатысушы бетіңізге қоюыңызды ұсынамын.--[[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 15:51, 2023 ж. қазанның 6 (+06) :Ассалаумағалейкум, үлкен рақмет. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 15:53, 2023 ж. қазанның 6 (+06) ::Үлгіні қойғаныңызға рақмет, бірақ үлгінің атауында орфографиялық қате кетіп қалыпты, үлгінің жаңартылған атауын жазып қойдым↑ Өз қатысушы бетіңіздегі үлгіні өзгертсеңіз)--[[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 16:12, 2023 ж. қазанның 6 (+06) == Жарнама == Неге алып тастағансыз???? Aman Family [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:28, 2023 ж. қазанның 7 (+06) :Мақаланы толықтырып өшіремін деп ойлағамғой [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 22:32, 2023 ж. қазанның 7 (+06) ::Түсінбедім, компанияның жарнамасына ұқсайды екен. Сол үшін ЖЖ қойылды --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:38, 2023 ж. қазанның 7 (+06) :::ЖЖ ны өшіру үшін мақаланың қай бөлігін жою қажет? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 22:40, 2023 ж. қазанның 7 (+06) == Санат == Кеш жарық, жаңа санаттарға егер болып жатса ортаққор үлгісін қоюды ұмытпаңыз [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:01, 2023 ж. қазанның 22 (+06) :Мен өңдеп кеткен санаттарды қарап кетіңіз. Сіз дұрыс жасамадыңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:32, 2023 ж. қазанның 22 (+06) == Мақала тексеру == Гондвиль мақаласында координаттар көрсетілмеген, сонымен қатар қазақ тілінде ударение жоқ (алып тастадым), сыртқы сілтемесі орысша қалып қойыпты. Осындай әрнерсені түзетіп, үлгілерді толықтырғаннан кейін тексерістен өткізу керек [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:21, 2023 ж. қарашаның 9 (+06) == Санаттарда қате бар == [[:Санат:Тампаде туғандар]] және [[:Санат:Манаусда туғандар]] деген беттер дыбыс үндестігіне қайшы етіп жазылған екен. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 22:22, 2023 ж. желтоқсанның 17 (+06) :Ассалаумағалейкум, қай жерін дұрыстауға кеңес бересіз? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 22:27, 2023 ж. желтоқсанның 17 (+06) :: Енді жуан түбірге жуан қосымша қосылады, қатаңға аяқталатынға қатаң келеді деген бар еді ғой. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 22:31, 2023 ж. желтоқсанның 17 (+06) ::: Ағай, мен санаттарды дұрыстадым! --[[Қатысушы:Мира Белль|Мира Белль]] ([[Қатысушы талқылауы:Мира Белль|талқылау]]) 12:40, 2023 ж. желтоқсанның 25 (+06) :::: Жарайсыӊ, шырағым! --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 21:13, 2023 ж. желтоқсанның 26 (+06) == Сотанақтың сөзі == Мен жазған атауды неге ауыстырасың? Дұрыс нұсқа менікі ғой. [[Қатысушы:Мира Белль|Мира Белль]] ([[Қатысушы талқылауы:Мира Белль|талқылау]]) 19:53, 2023 ж. желтоқсанның 31 (+06) :Сәлеметсіз бе, жігітше сөз аты ресми мақаладан алынған. Сосын сотанақ деп ешкім іздемейді [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 21:51, 2023 ж. желтоқсанның 31 (+06) == Thank you for being a medical contributors! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {| style="background-color: #fdffe7; border: 1px solid #fceb92;" |rowspan="2" style="vertical-align: middle; padding: 5px;" | [[File:Wiki Project Med Foundation logo.svg|130px]] |style="font-size: x-large; padding: 3px 3px 0 3px; height: 1.5em;" |'''The 2023 Cure Award''' |- | style="vertical-align: middle; padding: 3px;" |In 2023 you '''[https://mdwiki.org/wiki/WikiProjectMed:WikiProject_Medicine/Stats/Top_medical_editors_2023_(all) were one of the top medical editors in your language]'''. Thank you from [[m:WikiProject_Med|Wiki Project Med]] for helping bring free, complete, accurate, up-to-date health information to the public. We really appreciate you and the vital work you do! Wiki Project Med Foundation is a [[meta:Wikimedia_thematic_organizations|thematic organization]] whose mission is to improve our health content. '''[https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSdWfjVFbDO4ji-_qn2SsAgdCflhcOZychLnr1JUacsPaBr1eA/viewform Consider joining for 2024]''', there are no associated costs. Additionally one of our primary efforts revolves around translation of health content. We invite you to '''[https://mdwiki.toolforge.org/Translation_Dashboard/index.php try our new workflow]''' if you have not already. Our dashboard automatically [https://mdwiki.toolforge.org/Translation_Dashboard/leaderboard.php collects statistics] of your efforts and we are working on [https://mdwiki.toolforge.org/fixwikirefs.php tools to automatically improve formating]. |} Thanks again :-) -- [https://mdwiki.org/wiki/User:Doc_James <span style="color:#0000f1">'''Doc James'''</span>] along with the rest of the team at '''[[m:WikiProject_Med|Wiki Project Med Foundation]]''' 04:25, 2024 ж. ақпанның 4 (+06) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Top_Other_Language_Editors_2023&oldid=26173705 тізімін пайдаланып User:Doc James@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Асклепия асасы‎ == Осы мақаланың аты қате қойылған. Асклепия — бұл Асклепий сөзінің орыс тіліндегі ілік септіктегі түрі. Яғни Асклепия қазақшаға Асклепийдің деп аударылады. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 16:22, 2024 ж. ақпанның 7 (+06) : Жалпы, аударма қателерге толы. Мысалы: ''Other asclepieia were situated in Trikala, Gortys (Arcadia), and Pergamum in Asia.'' деген сөйлемді ''Басқа асклепиялар Азиядағы Трикала, Гортыс (Аркадия) және Пергамда орналасқан.'' деп аудардың. Мұндағы алдыңғы екі қала Еуропада орналасқан. Ал asclepieia сөзі бұл асклепионның көпше түрі, ''асклепиялар'' деп аударылмайды ол. Түзеп қой. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 14:05, 2024 ж. ақпанның 29 (+06) :: Кешіріңіз, айтқан жерді түзеттім. Ондай-мындай қателер әркімнен кете береді ғой. --[[Қатысушы:Музафардың әкесі|Музафардың әкесі]] ([[Қатысушы талқылауы:Музафардың әкесі|талқылау]]) 12:03, 2024 ж. наурыздың 3 (+06) == Үлгі == Кеш жарық, үлгілерді толық әрі дұрыстап толтырыңыз. Координаттары неге жоқ? [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 01:42, 2024 ж. наурыздың 30 (+06) == Мамандығы == Актриса, актер, кинорежиссер сияқты арнайы үлгілер бар. Соларды дұрыс қойсаңыз, санаттар автоматты түрде пайда болады [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 19:58, 2024 ж. мамырдың 22 (+05) == Translation request == Hello, Muzaffar Turgunov. Can you translate and upload the article [[:ru:Азербайджанский Железнодорожный Музей]] in Kazakh Wikipedia and Uzbek Wikipedia? Yours sincerely, [[Қатысушы:Oirattas|Oirattas]] ([[Қатысушы талқылауы:Oirattas|талқылау]]) 11:26, 2024 ж. қыркүйектің 17 (+05) :Здравствуйте, начну через 1 неделю. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 11:28, 2024 ж. қыркүйектің 17 (+05) :Откуда вы узнали, что я пишу на двух языках? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 11:31, 2024 ж. қыркүйектің 17 (+05) ::Thank you for the reply. I assume that many native Kazakh speakers know Russian as a second language. [[Қатысушы:Oirattas|Oirattas]] ([[Қатысушы талқылауы:Oirattas|талқылау]]) 16:27, 2024 ж. қазанның 14 (+05) ::Thank you very much for the new article! [[Қатысушы:Oirattas|Oirattas]] ([[Қатысушы талқылауы:Oirattas|талқылау]]) 22:48, 2024 ж. қазанның 15 (+05) :::Завтра я пишу на узбекском. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 00:44, 2024 ж. қазанның 16 (+05) :::Откуда ты? Прошло 5 месяцев с тех пор, как вы присоединились к Википедии. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 00:49, 2024 ж. қазанның 16 (+05) dqg9d3nghxxcgszvyw8du00h2yiomu8 3391054 3391021 2024-10-16T03:42:13Z Oirattas 160558 /* Translation request */ Жауап беру 3391054 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Muzaffar Turgunov}} -- [[Қатысушы:Erboldilyara|Сариев Ербол]] ([[Қатысушы талқылауы:Erboldilyara|талқылауы]] 19:37, 2022 ж. мамырдың 13 (+06) == Сенімсіз өңдеме == Сіз өзіңіз сенімді болмай жылдың аяғына неге сызықша қойып жатырсыз? Сіздің барлық өңдемеңіз кері қайтарылды [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 20:46, 2022 ж. тамыздың 20 (+06) == Сұрағыңыз бойынша == Қайырлы күн! Қандай көмек керек? Осы талқылау бетіңізге жазыңыз сұрақтарыңызды. Салиха 12:29, 2022 ж. тамыздың 23 (+06) == Сұрақ-жауап == Сәлеметсізбе, мүмкін болса мені еркін жаза алатын, сұрақ жауап істей алатын группаға қоса аласызба? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылауы]]) 12:35, 2022 ж. тамыздың 23 (+06) :Кеш жарық, {{@|Arystanbek}} мырзаның талқылау бетіне хабар қалдырсаңыз болады. Телеграмда арнайы топ бар --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:53, 2022 ж. тамыздың 23 (+06) :[[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|@Muzaffar Turgunov]] +77028186616 нөміріне телеграмға хабарласыңыз. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 09:27, 2022 ж. тамыздың 24 (+06) ::Сәлеметсізбе осы мақаламның дереккөздерін дұрыстап беріңізші https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D0%BE%D0%B1%D0%B0:%D0%98%D0%BD%D0%BA%D1%83%D0%B1%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%80/44-%D1%88%D0%B0%D1%85%D0%BC%D0%B0%D1%82_%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D0%BF%D0%B8%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D1%81%D1%8B [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 13:31, 2022 ж. тамыздың 29 (+06) == Таңдаулы мақалаға дауыс беру == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қымыз]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 15:03, 2022 ж. қазанның 20 (+06) == Үлгі:Тұлғалар == Кеш жарық, тұлғаларға арналған әртүрлі үлгілер бар (әнші, жазушы, кинематограф, саясаткер т.с.с). Барлық мақалаға ''тұлға үлгісін қоя беруге болмайды''. Сосын туған, өлген жылы параметрлерін санмен толтыру керек: '''1.11.1111.''' Түсінді деген ойдамын, рахмет [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:21, 2023 ж. қаңтардың 24 (+06) рақмет сізге. Біреқ өңдеулерім жақсы істеп турмынба? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 21:25, 2023 ж. қаңтардың 24 (+06) Сосын сіздерге көрініп турама қатысушылар өңдегені. Группаларыңызда талқылайсыздарма бұл қатысушы былай өңдеп жатыр деп? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 21:30, 2023 ж. қаңтардың 24 (+06) ::Тағы айтарым, ақыры үлгімен жұмыс жасаған екенсіз, оны '''толық толтыру''' керек, сонымен қатар сәйкесінше санаттар қойып шығу керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:49, 2023 ж. қаңтардың 24 (+06) :::Телеграмда Қазуики деген топ бар, сонда қосылсаңыз болады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:49, 2023 ж. қаңтардың 24 (+06) ::::Шыны керек алғашқысында тек шағын өңдемелер жасап, грамматикалық қателіктерді түзетіп жүрсеңіз дұрыс болар еді. сіз конвейер ұқсап үлгілерді шала, әрі қате толтырып бізге артық жұмыс жасап жатырсыз, ренжімеңіз, бірақ сондай болып тұр --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:56, 2023 ж. қаңтардың 24 (+06) онда жайлап санаттарды дұрыс толтыруға әрекет жасаймын. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 22:07, 2023 ж. қаңтардың 24 (+06) :Кеш жарық, Нұрсұлтан Назарбаев, Бауыржан Момышұлы сияқты мақалаларды ашып, үлгісін қалай толтырылғанын асықпай қарауыңызды өтінемін. Ол жерде туған жері мен қайтыс болған жерлеріне арналған арнайы үлгілер бар, сосын марапаттары бөлімінде ордендері мен медальдары үлгілері бар. '''Тұлға''' деген ескі санат қалып қойып жатыр, себебі тұлғаларға арналған үлгіні қолдансаңыз, автоматты түрде ''Алфавит бойынша тұлғалар'' деген санат пайда болады. Өтініш асықпай толтырып жасаңызшы, сіз қайтадан шала жұмыс жасап жатырсыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:01, 2023 ж. қаңтардың 27 (+06) == Мақала қосу == Саламатсыз, қосып жатқан үлесіңізге рахмет) Бірақ сәл қателіктер болып жатыр, ағылшын тілінен аударады екенсіз. Неге Австрияны А'''у'''стрия деп жазбағансыз, сосын санаттардан шағын қателіктер туындап жатыр. Сіз жазған мақалалардың өңдеу тарихына кіріп, мен шағын өңдеп кеткен өзгерістерге назар аударсаңыз. Жалпы бастамаңыз жақсы) Рахмет [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:49, 2023 ж. мамырдың 18 (+06) :Сосын дереккөздерге мұқият болыңыз, орыс тілін дубликаты болып жатыр: '''Брегенц орманы''' мақаласында дереккөздер орыс тілі үшін, яғни '''Брегенц''' сөзі транскрипциясы орыс тілінде дұрыс жасалған ба деген қайнаркөзді көрсетіп тұр. Ал ол қазақ тіліне қандай қатысы бар? Мүмкін қазақшасы '''Брегенз''' шығар, сондықтан орыс тілінің қазақшадағы дубликат нұсқасы болып жүрмесің --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:57, 2023 ж. мамырдың 18 (+06) ::Саламатсызба орыс тылды дубликат сөздердің қазақша аударма создері барма, оны кайдан алсам болады? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 23:20, 2023 ж. мамырдың 18 (+06) :Ол жағын білмедім, Батырбек, Салиха немесе Нұрлан мырзалардан сұрап көріңіз. Сіз түсінбеген сияқтысыз ғой( Сосын тағы да ескерту ТМД елдері тұлғаларының есімі толық жазылу керек, яғни Адам Адамұлы Адамбаев. Сіз армения тұлғалары туралы жазыпсыз, соларды жылжыту керек--[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:20, 2023 ж. мамырдың 22 (+06) == Біраз қате бар == [[Роза Уэлт-Страус]] мақаласын жасаған үшін рақмет білдірем, бірақ та бұл фамилия немістердігі болғандықтан олардың дыбысталуы басқаша ғой. Мысалы, украиндардың мақаласына қараңызшы. Сондай-ақ [[суфражизм]]ді жақтайтын адамдар суфрагист емес, бұл француз сөзі. Және де Аустрия деп жазсаңыз, сын есімі аустриялық болады емес пе? --[[Қатысушы:Мира Белль|Мира Белль]] ([[Қатысушы талқылауы:Мира Белль|талқылау]]) 17:02, 2023 ж. мамырдың 24 (+06) == Кендерді жасамайды == Менің білуімше, кендерді игереді. Яғни [[Сотк алтын кен орны]] деген мақалада статусты дұрыстап көрсету керек. --[[Қатысушы:Мира Белль|Мира Белль]] ([[Қатысушы талқылауы:Мира Белль|талқылау]]) 22:08, 2023 ж. мамырдың 24 (+06) == ТМД тұлғалары == Сіз, жарыс деп, айтылған кемшіліктерді пысқырып жатқан жоқ сияқтысыз. 1. Дереккөздерді әлі дұрыс қоймай жатырсыз. 2. ТМД елдерінің тұлғалар есімі толық жазылады, яғни '''Мұзафар Мұзафарұлы Мұзафаров.''' Сондықтан тұлғалар есімін жылжытыңыз (ТМД елдері бойынша) [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:07, 2023 ж. мамырдың 31 (+06) :рақмет сізге ескерткеніңіз үшін, дұрыстап шығам міндетті түрде. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 02:03, 2023 ж. мамырдың 31 (+06) == Конференцияға қатысу мүмкіндігі == [[metawiki:Wikimedia_Community_of_Kazakh_language_User_Group/Events/Conference#Interested_in_participating|Мына жерде]] конференцияға қатысуға ниет білдіріпсіз. Қыркүйектің 2-3 күні қатыса аласыз ба, сол туралы 1-2 күнде жауап беруіңізді сұраймын. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 16:56, 2023 ж. тамыздың 22 (+06) :Ия қатысуға ниеттімін, қазіргі таңда студент болғаным үшін қаржылай қиындау. Соның үшін толық стипендияға өтініш жіберген болатынмын. Стипендия жауабын қашан білуге болады? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 17:00, 2023 ж. тамыздың 22 (+06) ::Иә, стипендия беріледі. Жауабын жақын арада береміз. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 18:53, 2023 ж. тамыздың 22 (+06) :::Стипендия жауабын қайдан және қалай білуге болады ол кезде. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 22:05, 2023 ж. тамыздың 22 (+06) ::::Сізге стипендия бере алатын болдық. Қазір сізге электрондық хат жіберем. Соған жауап берсеңіз. --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 22:45, 2023 ж. тамыздың 26 (+06) * Кеш жарық, {{@|Batyrbek.kz}} жасырын зиянкестікпен айналысатын қатысушыларға стипендия берген қаншалықты дұрыс? Muzaffar Turgunov [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қымыз|мына бетте]] дереккөздері жеткілікті деп шешілген мақаланы «дереккөздері жеткіліксіз» деп атап, мақаланы таӊдауға бөгет келтіргісі келген. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 23:11, 2023 ж. тамыздың 26 (+06) : Кеш жарық, {{@|Ерден Карсыбеков}} мырза. Сіз көрсеткен сілтемедегі талықыны қарап шықтым. Мұзаффар мырза ешқандай ережені бұзбаған. Жай ғана қарсы екенін білдірген. Бірақ сіз оған дәлелмен жауап бердіңіз. Кейін ол мақала таңдалды, яғни ешқандай кедергі болған жоқ. Стипендия беру-бермеу мәселесіне жоғарыдағыдай қарсы дауыс беру әрекеті әсер етпейді. Сіз де қатыссаңыз болады конференцияға (тіпті стипендияға өтініш беруге де үлгеретін едіңіз ертерек ұсынғаныңызда). Ол үшін не істеу керек екендігі бірнеше айдан бері жазылып келді. Астана қаласында болсаңыз, келіңіз. Құрметпен, [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 23:36, 2023 ж. тамыздың 26 (+06) :: Әрине, ол қымызға қарсы пікірін әрқашан да білдіре алады. Бірақ сол кезде оның Уикипедияда тіркелінген уақыты жарты жылдан да асқан жоқ еді, солай бола тұрып ол сенімді түрде, тәжірибесі мол қатысушы сияқты «дереккөздері жеткіліксіз» деп айтқан. Шын мәнінде ол Уикипедияның дамуын қаламайды, деген ой қалыптасты оған байланысты. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 23:57, 2023 ж. тамыздың 26 (+06) == Мақаланы санаттау == {{ambox |type = style |image = <imagemap> Сурет:Kpdf bookish.svg|48px default [[Уикипедия:Санаттау|Санаттау]] desc none </imagemap> |text =Сіздің [https://kk.wikipedia.org/w/index.php?limit=100&title=Арнайы:Үлесі&contribs=user&target={{urlencode:{{BASEPAGENAME}}}}&namespace=0&newOnly=1 жазып жатқан мақалаларыңызда] [[Уикипедия:Санаттау|санат]] қойылмаған. Санат қою үшін мақаланың соңына '''<code><nowiki>[[Санат:Санат атауы]]</nowiki> </code>''' деп жазыңыз.<br /> Санаттауды жеңілдету үшін [[Уикипедия:Гаджеттер/HotCat|HotCat]] құралын қолданыңыз. Қараңыз: [[Уикипедия:Жиі_қойылатын_сұрақтар#Санатты қалай қоя аламын?]] {{#if:[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:21, 2023 ж. тамыздың 31 (+06)|[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:21, 2023 ж. тамыздың 31 (+06)}} }} :Ассалаумағалейкум, мен сол мақаланы өңдеп жатқан едім, сол үшін әліде ақырына жетпей жатқам. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 00:28, 2023 ж. тамыздың 31 (+06) ::Кеш жарық, санаттың санаты қайда? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:35, 2023 ж. тамыздың 31 (+06) '''ИНТЕРУИКИ''' қоюды ұмытпаңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:54, 2023 ж. қыркүйектің 11 (+06) == Мақала атауы == Қайырлы күн! «[[Халықаралық Ташкент әуежайы]]» деген мақаланы жазыпсыз, дұрыс атауы керісінше «Ташкент Халықаралық Әуежайы» немесе «Ташкент халықаралық әуежайы» болмайды ма? Мақала атауын өзгертуді сұраймын [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 21:01, 2023 ж. қыркүйектің 13 (+06) :Қайырлы күн! Әуежай атын [[Халықаралық Алматы әуежайы]] атауына қарап жазған едім. Онда Алматы әуежай атын өзгертуге де болмадыма? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 21:04, 2023 ж. қыркүйектің 13 (+06) == Дереккөз == Кеш жарық, дереккөздер деген бөлімін дұрыс қоймай жатырсыз. Өңдеу кезінде астындағы құралда дереккөздер деген батырма бар [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:47, 2023 ж. қыркүйектің 13 (+06) == Цензура Nurtenge == Можно спросить, почему участник Nurtenge все время удаляет мои комментарии? На странице Касумова я написал о его ошибке, но его дружок удалил эту запись: Глупенький Касумов, название Кливленд должно остаться, «Клевалэнд» такого названия не существует. Учи английский. --[[Қатысушы:Аль-Ишак|Аль-Ишак]] ([[Қатысушы талқылауы:Аль-Ишак|талқылау]]) 16:45, 2023 ж. қыркүйектің 22 (+06) == Дереккөздер == <pre>== Дереккөздер == {{дереккөздер}}</pre> осылай қою керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:36, 2023 ж. қыркүйектің 28 (+06) == 2023 Уикиконференциясы үлгісі == Қайырлы күн! Сіз 2023 жылы өткен Уикиконцеренцияның мүшесі болғандықтан сізге осы '''<nowiki>{{1 - Уикиконференция қатысушысы}}</nowiki>''' үлгісін өз қатысушы бетіңізге қоюыңызды ұсынамын.--[[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 15:51, 2023 ж. қазанның 6 (+06) :Ассалаумағалейкум, үлкен рақмет. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 15:53, 2023 ж. қазанның 6 (+06) ::Үлгіні қойғаныңызға рақмет, бірақ үлгінің атауында орфографиялық қате кетіп қалыпты, үлгінің жаңартылған атауын жазып қойдым↑ Өз қатысушы бетіңіздегі үлгіні өзгертсеңіз)--[[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 16:12, 2023 ж. қазанның 6 (+06) == Жарнама == Неге алып тастағансыз???? Aman Family [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:28, 2023 ж. қазанның 7 (+06) :Мақаланы толықтырып өшіремін деп ойлағамғой [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 22:32, 2023 ж. қазанның 7 (+06) ::Түсінбедім, компанияның жарнамасына ұқсайды екен. Сол үшін ЖЖ қойылды --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:38, 2023 ж. қазанның 7 (+06) :::ЖЖ ны өшіру үшін мақаланың қай бөлігін жою қажет? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 22:40, 2023 ж. қазанның 7 (+06) == Санат == Кеш жарық, жаңа санаттарға егер болып жатса ортаққор үлгісін қоюды ұмытпаңыз [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:01, 2023 ж. қазанның 22 (+06) :Мен өңдеп кеткен санаттарды қарап кетіңіз. Сіз дұрыс жасамадыңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:32, 2023 ж. қазанның 22 (+06) == Мақала тексеру == Гондвиль мақаласында координаттар көрсетілмеген, сонымен қатар қазақ тілінде ударение жоқ (алып тастадым), сыртқы сілтемесі орысша қалып қойыпты. Осындай әрнерсені түзетіп, үлгілерді толықтырғаннан кейін тексерістен өткізу керек [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:21, 2023 ж. қарашаның 9 (+06) == Санаттарда қате бар == [[:Санат:Тампаде туғандар]] және [[:Санат:Манаусда туғандар]] деген беттер дыбыс үндестігіне қайшы етіп жазылған екен. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 22:22, 2023 ж. желтоқсанның 17 (+06) :Ассалаумағалейкум, қай жерін дұрыстауға кеңес бересіз? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 22:27, 2023 ж. желтоқсанның 17 (+06) :: Енді жуан түбірге жуан қосымша қосылады, қатаңға аяқталатынға қатаң келеді деген бар еді ғой. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 22:31, 2023 ж. желтоқсанның 17 (+06) ::: Ағай, мен санаттарды дұрыстадым! --[[Қатысушы:Мира Белль|Мира Белль]] ([[Қатысушы талқылауы:Мира Белль|талқылау]]) 12:40, 2023 ж. желтоқсанның 25 (+06) :::: Жарайсыӊ, шырағым! --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 21:13, 2023 ж. желтоқсанның 26 (+06) == Сотанақтың сөзі == Мен жазған атауды неге ауыстырасың? Дұрыс нұсқа менікі ғой. [[Қатысушы:Мира Белль|Мира Белль]] ([[Қатысушы талқылауы:Мира Белль|талқылау]]) 19:53, 2023 ж. желтоқсанның 31 (+06) :Сәлеметсіз бе, жігітше сөз аты ресми мақаладан алынған. Сосын сотанақ деп ешкім іздемейді [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 21:51, 2023 ж. желтоқсанның 31 (+06) == Thank you for being a medical contributors! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {| style="background-color: #fdffe7; border: 1px solid #fceb92;" |rowspan="2" style="vertical-align: middle; padding: 5px;" | [[File:Wiki Project Med Foundation logo.svg|130px]] |style="font-size: x-large; padding: 3px 3px 0 3px; height: 1.5em;" |'''The 2023 Cure Award''' |- | style="vertical-align: middle; padding: 3px;" |In 2023 you '''[https://mdwiki.org/wiki/WikiProjectMed:WikiProject_Medicine/Stats/Top_medical_editors_2023_(all) were one of the top medical editors in your language]'''. Thank you from [[m:WikiProject_Med|Wiki Project Med]] for helping bring free, complete, accurate, up-to-date health information to the public. We really appreciate you and the vital work you do! Wiki Project Med Foundation is a [[meta:Wikimedia_thematic_organizations|thematic organization]] whose mission is to improve our health content. '''[https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSdWfjVFbDO4ji-_qn2SsAgdCflhcOZychLnr1JUacsPaBr1eA/viewform Consider joining for 2024]''', there are no associated costs. Additionally one of our primary efforts revolves around translation of health content. We invite you to '''[https://mdwiki.toolforge.org/Translation_Dashboard/index.php try our new workflow]''' if you have not already. Our dashboard automatically [https://mdwiki.toolforge.org/Translation_Dashboard/leaderboard.php collects statistics] of your efforts and we are working on [https://mdwiki.toolforge.org/fixwikirefs.php tools to automatically improve formating]. |} Thanks again :-) -- [https://mdwiki.org/wiki/User:Doc_James <span style="color:#0000f1">'''Doc James'''</span>] along with the rest of the team at '''[[m:WikiProject_Med|Wiki Project Med Foundation]]''' 04:25, 2024 ж. ақпанның 4 (+06) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Top_Other_Language_Editors_2023&oldid=26173705 тізімін пайдаланып User:Doc James@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Асклепия асасы‎ == Осы мақаланың аты қате қойылған. Асклепия — бұл Асклепий сөзінің орыс тіліндегі ілік септіктегі түрі. Яғни Асклепия қазақшаға Асклепийдің деп аударылады. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 16:22, 2024 ж. ақпанның 7 (+06) : Жалпы, аударма қателерге толы. Мысалы: ''Other asclepieia were situated in Trikala, Gortys (Arcadia), and Pergamum in Asia.'' деген сөйлемді ''Басқа асклепиялар Азиядағы Трикала, Гортыс (Аркадия) және Пергамда орналасқан.'' деп аудардың. Мұндағы алдыңғы екі қала Еуропада орналасқан. Ал asclepieia сөзі бұл асклепионның көпше түрі, ''асклепиялар'' деп аударылмайды ол. Түзеп қой. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 14:05, 2024 ж. ақпанның 29 (+06) :: Кешіріңіз, айтқан жерді түзеттім. Ондай-мындай қателер әркімнен кете береді ғой. --[[Қатысушы:Музафардың әкесі|Музафардың әкесі]] ([[Қатысушы талқылауы:Музафардың әкесі|талқылау]]) 12:03, 2024 ж. наурыздың 3 (+06) == Үлгі == Кеш жарық, үлгілерді толық әрі дұрыстап толтырыңыз. Координаттары неге жоқ? [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 01:42, 2024 ж. наурыздың 30 (+06) == Мамандығы == Актриса, актер, кинорежиссер сияқты арнайы үлгілер бар. Соларды дұрыс қойсаңыз, санаттар автоматты түрде пайда болады [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 19:58, 2024 ж. мамырдың 22 (+05) == Translation request == Hello, Muzaffar Turgunov. Can you translate and upload the article [[:ru:Азербайджанский Железнодорожный Музей]] in Kazakh Wikipedia and Uzbek Wikipedia? Yours sincerely, [[Қатысушы:Oirattas|Oirattas]] ([[Қатысушы талқылауы:Oirattas|талқылау]]) 11:26, 2024 ж. қыркүйектің 17 (+05) :Здравствуйте, начну через 1 неделю. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 11:28, 2024 ж. қыркүйектің 17 (+05) :Откуда вы узнали, что я пишу на двух языках? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 11:31, 2024 ж. қыркүйектің 17 (+05) ::Thank you for the reply. I assume that many native Kazakh speakers know Russian as a second language. [[Қатысушы:Oirattas|Oirattas]] ([[Қатысушы талқылауы:Oirattas|талқылау]]) 16:27, 2024 ж. қазанның 14 (+05) ::Thank you very much for the new article! [[Қатысушы:Oirattas|Oirattas]] ([[Қатысушы талқылауы:Oirattas|талқылау]]) 22:48, 2024 ж. қазанның 15 (+05) :::Завтра я пишу на узбекском. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 00:44, 2024 ж. қазанның 16 (+05) :::Откуда ты? Прошло 5 месяцев с тех пор, как вы присоединились к Википедии. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 00:49, 2024 ж. қазанның 16 (+05) ::::I am from Turkey. [[Қатысушы:Oirattas|Oirattas]] ([[Қатысушы талқылауы:Oirattas|талқылау]]) 08:42, 2024 ж. қазанның 16 (+05) tuixfobw5rj0oxbxto830i9ebgarx3k Дияр Аброрұлы Имамходжаев 0 685474 3390910 3378867 2024-10-15T12:28:30Z Umarxon III 51354 3390910 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=шілде 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тұлға |Есімі = Дияр Аброрұлы Имамходжаев |Шынайы есімі = {{lang-uz|Диёр Аброрович Имомхўжаев}} |Сурет =Diyor Imamkhodjaev.jpg |Сурет атауы = 250px |Туған кездегі есімі = |Толық есімі = |Туған күні = 22.09.1989 |Туған жері = {{туғанжері|Ташкент|Ташкентте}}, [[Өзбекстан]] |Қайтыс болған күні = |Қайтыс болған жері = |Азаматтығы = {{байрақ|Өзбекстан}} |Ұлты = |Мансабы = |Әкесі = |Анасы = |Жұбайы = |Балалары = |Марапаттары = |Қолтаңбасы = |Сайты = |Басқалары = |Commons = }}[[File:Xushnud Xudoyberdiyev, Diyor Imomxoʻjayev va Muhrim Aʼzamxoʻjayev.jpg|thumb|Хушнуд Худойбердиев, Диёр Имомходжаев және Мухрим Азамхажаев]] '''Дияр Аброрұлы Имамходжаев''' ({{lang-uz|Диёр Аброрович Имамхожаев; Diyor Imomxoʻjayev}}; [[1989 жыл]]ы [[22 қыркүйек]]те туған, [[Ташкент]], [[Өзбекстан]]) — футбол маманы, комментаторы, Өзбекстан кәсіпқой футбол лигасының бас директоры (2020 жылдың 1 маусымынан қазіргі уақытқа дейін). Белгілі спорт комментаторы және футбол төрешісі Ахбор Имамходжаевтың немересі<ref>[https://championat.uz/oz/news/diyor-imomxojaev-bilan-intervyu-video-toliq Diyor Imomxo'jayev bilan intervyu (to'liq)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127222547/https://championat.uz/oz/news/diyor-imomxojaev-bilan-intervyu-video-toliq |date=2022-01-27 }}. ''Championat.asia'' (10 шілде 2017)</ref>. == Өмірбаяны == 1996-2005 жылдары Диёр Имамхожаев Ташкенттегі №320 мектепте білім алған. 2007-2011 жылдары Өзбекстан мемлекеттік әлем тілдері университетінің халықаралық журналистика мамандығы бойынша бакалавр дәрежесінде білім алған. 2018 жылы Өзбекстанның Кәсіпқой футбол лигасында бас директордың кеңесшісі болып жұмыс істей бастады, сол жылы Өзбекстан мемлекеттік дене шынықтыру және спорт университетінің футбол факультетіне екінші мамандық бойынша оқуға түсті. 2021 жылы осы оқу орнын футбол маманы мамандығы бойынша тәмамдады<ref name="championat.asia">[https://championat.asia/uz/news/169771 "Hacker club": 1-son] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127224401/https://championat.asia/uz/news/169771 |date=2022-01-27 }}. ''Championat.asia'' (10 тамыз 2017)</ref>. == Журналистикаға қызығушылығы == Әкесі Аброр Имамходжаев («Ахбор Имамходжаевтың үлкен ұлы, спорт комментаторы Зафар Имамходжаевтың ағасы) ұзақ жылдар Өзбекстан ұлттық телерадиокомпаниясында жұмыс істеп, 2000 жылы «Ёшлар» телеарнасында жаңадан ашылған спорт студиясын басқарды. Студияда Аброр Имамхожаевпен бірге белгілі футбол комментаторы Хайрулла Хамидов жұмыс істеді. Оның «Футбол+» шоуы мен атақты ресейлік комментатор Георгий Черданцев жазған «Еуропалық футбол апталығы» бағдарламасы осы шоуға дереккөз болған Диёр Имамходжаевтың футбол журналистикасына деген қызығушылығына үлкен түрткі болды. Сондай-ақ, 2001-2002 жылдар аралығында «Футбол» газетінде Аброр Имамхожаев, Хайрулла Хамидов, Аваз Бердіқұлов сынды мамандар бірге қызмет атқарды. Жас футбол жанкүйері газеттің бір нөмірін қалдырмай оқиды. Осылайша, оның футбол журналистикасының екі кумирі болды: Хайрулла Хамидов пен Аваз Бердіқұлов. 2005 жылға қарай Диёр Имамхожаев Әлемдік экономика және дипломатия университетінің академиялық лицейіне түсе алмай, Навруз радиостанциясында дыбыс инженері болып жұмыс істей бастады. Осы уақытқа дейін Хайрулла Хамидов радиодағы діни-танымдық бағдарламалардың авторы болды, сонымен қатар Аваз Бердіқұлов пен Икром Ұлықбаевпен бірге «Одамдар Орацида» газетін шығарды. Диёр Имамхожаевтың алғашқы мақалалары осы нөмірде Хайрулла Хамидовтың арқасында жарық көрді. 2010 жылға дейін uff.uz өзбек футболында маңызды рөл атқарды. Кейін бұл сайт «Чемпион», «Стадион» сияқты басылымдардың қызметіне негіз болды. Бұл басылымдарда Диёр Имамходжаев Шухрат Шакиржонов, Кахрамон Асланов, Мухрим Азамходжаев, Хушнуд Худойбердиев сынды өз ісінің шеберлерімен кездесті<ref name="kun.uz">{{cite web|url=https://kun.uz/uz/63292625|title=Diyor Imomxo‘jayev O‘zPFL bosh direktori vazifasini bajaruvchi etib tayinlandi|accessdate=2022-06-27|archive-date=2022-01-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20220127210115/https://kun.uz/uz/63292625|deadlink=no}}</ref>. == Кәсіби қызметі == Диер 2007 жылы Навруз радиосында дыбыс инженері ретінде 2008 жылдан бері хабар таратады. Ахбор Имамхожаев немересіне өзінің «Футбол тоғысында» тікелей трансляциясын берді. Әр жексенбі сайын бір сағаттық футбол хабарынан басқа, ол кейінірек күніне екі рет спорт жаңалықтарын таратады. Сонымен қатар ол халықаралық журналистика факультетінде оқуын жалғастырды. 2011 жылы Диёр Имамхожаев танымал kun.uz басылымын құруға тікелей атсалысқан. Әлем тілдері университетінің бес студенті Мұхрим Азамходжаевтың («Daryo» газетінің бас редакторы) жетекшілігімен «Күн» басылымын құрды. Сол жылы Өзбекстан футбол қауымдастығының баспасөз хатшысы Санжар Ризаев (Азия футбол конфедерациясының сарапшысы) Өзбекстан кәсіпқой футбол лигасының баспасөз қызметіне Мухрим Азамхожаев пен Диёр Имамхожаевты шақырды. Бірақ жарты жылдан кейін, 2012 жылдың қыркүйегінде Диёр Джакарта Ұлттық университетінің бір жылдық грантын алып, Индонезияға кетті. 2013 жылы «Спорт» телерадио арнасында жұмыс істей бастады. Ол Зафар Имамхожаевтың «Футболға шолу» авторлық шоуында жұмыс істеген. 2015 жылы ол өзінің жеке бағдарламасы «Socker Club»<ref name="championat.asia"></ref>. Бұл жоба Ұлттық телерадиокомпаниямен қоштасуға себеп болды. 2015 жылы «Локомотив» футбол клубының баспасөз қызметі жұмыс ұсынды. Диёр Имамходжаев 2 айлық қызметтен кейін Мұхрим Азамходжаевтың ұсынысымен «Дарё» интернет-басылымына ауысты. 2016 жылдан бастап ол championat.asia сайтымен де қатар жұмыс істеп келеді. Сондай-ақ, 2016-2020 жылдар аралығында «UzReport TV» және «Futbol TV» арналарында Ағылшын Премьер-Лигасын, Испания Ла Лигасын, Италия А сериясын, Еуропа Чемпиондар Лигасын және Еуропа лигасын көрсетті. 2018 жылы Өзбекстан футбол қауымдастығының бірінші вице-президенті Умид Ахмаджанов Диёр Имамхожаевты Өзбекстан кәсіпқой футбол лигасы бас директорының кеңесшісі етіп шақырған болатын. 2019 жылдан бастап Өзбекстан ПФЛ бас директорының орынбасары болып жұмыс істей бастады. 2020 жылдың 1 маусымында Өзбекстан футбол қауымдастығының президенті Абдусалом Азизовтың ұсынысы бойынша Өзбекстан кәсіпқой футбол лигасының бас директоры болды<ref name="kun.uz"></ref>. Диёр Имамхожаевтың жеке Telegram арнасы бар, онда ол футболда да, кәсіби қызметте де мазмұнды бөліседі. Әзірге бұл арна бірінші жарық көзі болып табылады. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * [https://www.youtube.com/watch?v=5HHDMuDSiYU Интервью с Диёром Имамходжаевым на официальном Ютуб канале FutbolTV] (21.06.2021) * [https://championat.asia/uz/blogs/author/32465 Блоги на сайте Chempionat] * {{facebook|diyorimamkhodjaev}} izu89khdf2vhkkbbctdkd3q0wta23p8 Қатысушы:Malik Nursultan B/зертхана 2 686765 3391141 3365658 2024-10-16T09:03:23Z Malik Nursultan B 111493 3391141 wikitext text/x-wiki {{Заң шығарушы орган | Атауы = Түркия Ұлы Ұлттық Мәжілісі | Шынайы атауы = {{lang-tr|Türkiye Büyük Millet Meclisi}} | Қазіргі шақырылымы = 28-шақырылым | Сурет = Seal of the Turkish Parliament (Türkiye Büyük Millet Meclisi).svg | Ені = 150px | Сурет атауы = | Мемлекет = {{байрақ|Түркия}} | Түрі = [[Бірпалаталы парламент|Бірпалаталы]] | Сайлану мерзімі = 5 жыл | Палаталары = | Басшының лауазымы1 = Спикері | Басшы1 = [[Нуман Куртулмуш]] | Басшының партиясы1 = [[Әділет және Даму партиясы|АК]] | Сайлану күні1 = | Басшының лауазымы2 = | Басшы2 = | Басшының партиясы2 = | Сайлану күні2 = | Басшының лауазымы3 = | Басшы3 = | Басшының партиясы3 = | Сайлану күні3 = | Басшының лауазымы4 = | Басшы4 = | Басшының партиясы4 = | Сайлану күні4 = | Басшының лауазымы5 = | Басшы5 = | Басшының партиясы5 = | Сайлану күні5 = | Басшының лауазымы6 = | Басшы6 = | Басшының партиясы6 = | Сайлану күні6 = | Мүшелер саны = | Құрылым1 = | Құрылым ені1 = | Құрылым сипаттамасы1 = | Палата1 = | Фракциялары1 = | Құрылым2 = | Құрылым ені2 = | Құрылым сипаттамасы2 = | Палата2 = | Фракциялары2 = | Комитеттері1 = | Комитеттері2 = | Дауыс беру жүйесі1 = | Дауыс беру жүйесі2 = | Соңғы сайлауы1 = | Соңғы сайлауы2 = | Жиналыс залы = | Жиналыс залы тақырыпша = | Жиналыс залы ені = | Жиналыс залы сипаттамасы = | Штаб-пәтері = | Құрылуы = | Ізашары1 = | Ізашары2 = | Таратылуы = | Ізбасары1 = | Ізбасары2 = | Сайты = | Ортаққор = }} '''Түркия Ұлы Ұлттық Мәжілісі'''<ref>{{Cite web|url= https://parlam.kz/kk/mazhilis/news-details/id52374/1/1 |title= Мәжіліске Түркия Ұлы Ұлттық Мәжілісінің төрағасы келді |lang= kk |publisher= [[Қазақстан Парламентінің Мәжілісі|Қазақстан Мәжілісі]]нің ресми сайты |date= 2024-05-20 |accessdate= 2024-07-10}}</ref> ({{lang-tr|Türkiye Büyük Millet Meclisi}}) — [[Түркия]]ның [[Бірпалаталы парламент|бірпалаталы]] [[заң шығарушы орган]]ы. [[Шерзат Болаттың өлімі]] == == {{Дін | Атауы = Орыс православ шіркеуі<br>{{Small|([[Мәскеу және Бүкіл Русь патриархы|Мәскеу патриархаты]])}}<br>{{Nobold|{{small|Русская православная церковь}}}}<br>[[Сурет:Cross of the Russian Orthodox Church 01.svg|40px]] | Сурет = Moscow July 2011-7a.jpg | Ені = | Сурет атауы = [[Құтқарушы Иса храмы]], [[Мәскеу]], [[Ресей]] | Түрі = | Жіктелуі = [[Православие]] | Бағыты = [[Орыс православиесі]] | Қасиетті жазуы = {{Nowrap|[[Елизавета Інжілі]] ([[Шіркеу славян тілі|Шіркеу славянша]])}}<br>[[Синодтық аударма]] ([[Орыс тілі|Орысша]]) | Теологиясы = | Үкіметі = [[Шіркеу басқаруының епископтық жүйесі|Епископтық жүйе]] | Басшылығы = [[Орыс православ шіркеуінің Киелі синоды]] | Құрылымы = | Басшының лауазымы1 = [[Мәскеу және Бүкіл Русь патриархы|Патриархы]] | Басшы1 = [[Кирилл (Мәскеу патриархы)|Мәскеулік Кирилл]] | Басшының лауазымы2 = Архиерейлері | Басшы2 = 382 (2019) | Басшының лауазымы3 = Клириктері | Басшы3 = 40,514 (2019) | Аймағы = [[Ресей]], [[Посткеңестік кеңістік]], [[Орыс диаспорасы]] | Тілі = [[шіркеу славян тілі]] (құлшылық ету)<br>[[орыс тілі]] (уағыз, құжаттау);<br>басқалары | Литургиясы = [[Византия жорасы]] | Штаб-пәтері = [[Данилов монастыры]], [[Мәскеу]] | Территориясы = | Иеліктері = | Үкіметі = | Негіздеушісі = | Құрылуы = 988 жыл (дәстүрлі түсінік)<br>1448 (де-факто) | Мойындалуы = 1589 ([[Константинополь патриархы]])<br>1593 (Константинопольдегі Пан-Православ патриархтар синоды) | Бөлінді = [[Ескі дәстүршілік]] (XVII ғасыр)<br>[[Үңгір шіркеуі]] (1920 жж)<br>[[Шетелдегі орыс православ шіркеуі]] (1927–2007)<br>[[Украин православ шіркеуі (Мәскеу патриархаты)|Украин православ шіркеуі]] (2022)<br>[[Латыш православ шіркеуі]] (2022) | Қосылды = | Енді = | Бөлініс түрі = | Түрлері = | Мүшелері = 110 миллион ([[Ресей]]де 95 миллион, автономиялы шіркеулерде жалпы 15 миллион)<ref>{{Cite web|url= http://www.pravmir.com/religions-in-russia-a-new-framework/ |title= Religions in Russia: a New Framework |lang= en |work= pravmir.com |date= 2012-12-22 |accessdate= 2024-07-14}}</ref><ref>{{Cite web|url= http://www.pravmir.com/number-of-orthodox-church-members-shrinking-in-russia-islam-on-the-rise-poll/ |title= Number of Orthodox Church Members Shrinking in Russia, Islam on the Rise – Poll |lang= en |work= pravmir.com |date= 2012-12-18 |accessdate= 2024-07-14}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.britannica.com/topic/Russian-Orthodox-Church |title= Russian Orthodox Church {{!}} History & Facts |lang= en |publisher= [[Britannica]] |accessdate= 2024-07-14}}</ref><ref>{{кітап|сілтеме= https://books.google.com/books?id=PbIwDwAAQBAJ&q=russian+orthodox+church+followers+membership+adherents+million&pg=PT12 |тақырыбы= Дін атласы |шынайы атауы= The Atlas of Religion |авторы= Brien, Joanne O.; Palmer, Martin |жыл= 2007 |баспасы= University of California Press |беттері= 22 |isbn= 978-0-520-24917-2}}</ref> | Үйі = | Сайты = {{URL|http://www.patriarchia.ru/}} }} '''Орыс православ шіркеуі''' ('''ОПШ'''; {{lang-ru|Русская православная церковь, РПЦ}}), кейде '''Мәскеу патриархаты''' ({{lang-ru|Московский патриархат}})<ref>{{Cite web|url= http://www.patriarchia.ru/db/text/419782.html |title= I. Общие положения – Русская православная Церковь |lang= ru |work= patriarchia.ru |accessdate= 2024-07-14}}</ref> — [[Орыс православиесі|орыс православиесі]]нің [[автокефалия]]лық шіркеуі. Шіркеудің [[Ресей]]де 194 епархиясы бар.<ref>{{Cite web|url= https://www.unionbetweenchristians.com/2020/09/russian-orthodox-church-2020.html |title= Union between Christians |lang= en |author= Hanna, Alfred |accessdate= 2024-07-14}}</ref> Шіркеуге басшылық ететін тұлға — [[Мәскеу және Бүкіл Русь патриархы]]. [[Русьтің шоқынуы]] 988 жылы Ресейдің Ұлы кінәзі [[Владимир Святославич|Ұлы Владимир]]дің және оның халқын шомылдыру рәсімінің өткізілуімен, [[Константинополь патриархы]] қалауымен басталды. Киев және бүкіл Русь митрополиті деген атақ 1686 жылға дейін Экуменикалық Патриархаттың құзырында болды. Қазіргі уақытта ОПШ өзін [[Посткеңестік кеңістік|бұрынғы Кеңес Одағына мүше республикалар]]да тұратын ([[Грузия]]ны қоспағанда) этникалық тегіне қарамастан шығыс православиелік христиандарға қатысты ерекше юрисдикцияға ие орган ретінде қарастырады. ОПШ, сонымен қатар, [[Автокефалия|автономды]] [[Жапония православ шікеуі|Жапония]] және [[Қытай православ шіркеуі|Қытай православ шіркеу]]лерін құрды. [[Беларусь]] пен [[Латвия]]дағы ОПШ епархиялары, 1990 жылдары [[КСРО ыдырауы|Кеңес Одағы құлаған]]нан бері, ресми шіркеулік автономия мәртебесіне жетпейтініне қарамастан, әртүрлі дәрежедегі өзін-өзі басқаруға ие. [[Ресейдің Украинаға басып кіруі]]не деген шіркеудің араласуы 2022 жылы бұрын құрамында болған [[Украин православ шіркеуі (Мәскеу патриархаты)|Украин]] және [[Латыш православ шіркеуі|Латыш православ шіркеу]]лерінің одан бөлінуіне әкелді. == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Орыс Православ шіркеуі| ]] [[Санат:Халықаралық діни ұйымдар]] {{Ағымдағы оқиғаға қатысы бар|Курск облысындағы шайқастар (2024)|20240815}} {{Ресей Федерациясының субъекті |KkNm = Курск облысы |RuNm = Курская область |OfNms = |FSFlag = [[Сурет:Flag of Kursk Oblast.svg|115px|border]] |FSCoA = [[Сурет:Coat of Arms of Kursk oblast.svg|105px]] |FlagLnk = Байрағы |CoALnk = Елтаңбасы |FSMap = Map of Russia (2014–2022) - Kursk Oblast.svg |FSMapNameNOAUTO = |FSCtrWhat = Елордасы |FSCtrNm = [[Курск]] |AreaRnk = 65-орында |TotArea = 29,997 |WaterPrcnt = |PopRnk = 46-орында |PopQty = 1,082,458<ref name=2021census>{{cite web|title= Оценка численности постоянного населения по субъектам Российской Федерации |url= https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/tab-5_VPN-2020.xlsx |lang= ru |publisher= [[Росстат]] |accessdate= 2022-09-01}}</ref> |PopCtDate = 2021 |PopDens = 36 |GDP = |GDPCtDate = |GDP(PPP) = |GDPRnk = |FedDistrNm = [[Орталық федералды округі]] |EcRegNm = [[Орталық қара топырақты аудан]] |OfLangs = |FSAnthem = |CadNo = |ViceTtl = |ViceNm = |HeadTtl = Губернаторы |HeadNm = [[Алексей Борисович Смирнов|Алексей Смирнов]] ({{comment|м.а.|губернатор міндетін атқарушысы}}) |LegislTtl = |LegislNm = |MSKS = +3 |OfSite = {{URL|http://курскаяобласть.рф/}} }} '''Курск облысы''' ({{lang-ru|Курская область}}, {{IPA-ru|ˈkurskəjə ˈobləsʲtʲ}}) — [[Ресей]] құрамындағы [[Ресейдің әкімшілік-аумақтық құрылымы|федералды субъектісі]], [[Ресей облыстары|облыс]]. Әкімшілік орталығы — [[Курск]] қаласы. 2021 жылғы санақ бойынша облыстың халық саны 1,082,458 адам болған.<ref name=2021census /> == Тарихы == [[Сурет:Trutovsky 001.jpg|нобай|солға|Курскідегі [[хоровод]], 1860, {{iw|Константин Александрович Трутовский|Константин Трутовский|ru|Трутовский, Константин Александрович}} суреті]] Бұл аумақты [[северяндар]] славян тайпалары мекендеп жүрген. 830 жылдан бастап Курск [[Орыс қағанаты]] мен [[Киев Русі]] мемлекеттерінің құрамына кірді. Курск облысының аумағы [[Вюрм мұзбасуы|соңғы мұз дәуірі]]нің соңынан бері қоныстанғанымен, Курск бекінісінің салынған 1596 жылға дейін қалалар туралы мәліметтер аз. Аумақтағы ең көне қалалар — [[Курск]] пен [[Рыльск]], олардың атаулары 1032 және 1152 жылдары тұңғыш рет айтылған көрінеді.<ref name=sgk>{{cite book|title= Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom X |year= 1889 |language= pl |location= [[Варшава]] |page= 94}}</ref> XIII ғасырда аймақты [[Моңғол империясы]] жаулады. XV ғасырда аймақ [[Литва Ұлы Герцогтігі]]нің бөлігі болды. Ол Мәскеу-Литва соғыстарында [[Мәскеу Ұлы Герцогтігі]]нің қолына түсті. 1601–1603 жылдардағы орыс ашаршылығынан кейін Орталық Ресейден үлкен көші-қонмен Курск төңірегінде нақты өсу басталды. 1708 және 1719 жылдар аралығында Курск жаңа құрылған [[Киев губернаторлығы]]ның құрамында болған. 1727 жылдан бастап Курск уезі [[Белгород губернаторлығы]]ның құрамына кіретін болды. == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Курск облысы| ]] [[Санат:Алфавит бойынша әкімшілік бірліктер]] 3ptdt7fd76h0awjtg0mx87y33ekbl71 Дударай (ән) 0 699861 3391104 3154476 2024-10-16T06:44:45Z 1nter pares 146705 «[[Санат:Қазақ әндері|Қазақ әндері]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) 3391104 wikitext text/x-wiki '''Дударай''' — қазақша ән. == Авторы == '''Үлебай Анетов''' ([[1886 жыл]] — [[1966 жыл]]) — [[Қорғалжын]] өңірінде ''ақындық, әншілік, серілік өнерімен аты шыққан адам''.Арғын Қуандық Тінәлі руынан шыққан. Қазақ жігіті Дүйсеннің орыс қызы Марияға ғашық болуының куәсі болып, атақты '''«[[Дударай|Дударай»]]''' әнін шығарғандығы жөніндегі тарихи шындықтың беті кейінгі жылдары ашыла бастады. <ref>[[Қазақ Энциклопедиясы]]</ref> == Сипаттамасы == Екі дос сол аймақтағы ойын-сауықтың ажарын ашып, көркін қыздырған. Бір күні екеуін Садырбай деген жерге алтыбақанға шақырып, Ұялы ауылынан төтелей өтіп бара жатқанда, алдарынан шық­қан 15-16 жастағы орыс қызына кез болады. Бұл Мәриям еді. Қызға екі замандастың да көңілі ауады. Екеуі ақылдаса келе қыз қайсысын таңдаса, соған келіс­пекші болады. Сөйтіп, қызға сөз салғанда ол Дүйсенді таң­дайды. Дүйсен үйленейін десе, ағайындары қарсы болады. Бі­рақ, табандылық танытқан Дүй­сен Мәриямға үйленеді. Көп ұзамай, Дүйсенді ағайындары ұрып-соғып алып кетеді. Осы арада екеуінің арасында хат тасушы Үлебай болған көрінеді. Ол екеуінің хатын да өлеңмен өріп жеткізеді. Міне, «Дудар-ай» әні осы кезде туады. Үлебай ол әнді ағайындары Дүйсенді екінші қайтара алып кеткенде Мәриямның атынан шығарған. <ref>https://massaget.kz/blogs/28091/</ref> == Тарихы == Кеңестік кезеңде бұл әнді кейіпкерінің өзі шығарды деп жүрді. Сезімге толы эпос пен лиризм астасып жатқан «Дудар-айды» шынымен Мәриям шығарған ба? Жарайды, ғашық болды, сезімін өлеңмен өрбітіп әнмен жеткізді дегеннің өзінде қазақтың халық әніне тән иірімдерді бойға сіңірген мынадай туындыны 16-17-ге енді келген орыс қызы шығарды дегенге біздің көңіл сенбейді.  Тіпті, әннің шығу тарихына ғылыми баға берген, «Дудар-ай» операсын жазған атақты композитор Евгений Бру­силовскийдің өзі осы пікірде болған. Ол «Дүйім дүлдүлдер» деген хикаясында «Бұл ән талассыз Арқа композиторларының біреуінің әні екеніне сенемін, өйткені, ән табиғаты кең ты­нысқа, шалқар диапазонға құ­рыл­ғаны өз-өзінен көрініп тұр. Ен­деше, бұл әнді басқа ұлттың өкілінің шығаруы мүмкін емес» деп жазған. Бірақ, кеңес заманында сол кездегі идеологияның ықпалымен мұны халықтар дос­тығы деп дәріптеп, Мәриямды ком­позитор етіп шығарды. Ол жай­ында поэма да, опера да жазылды. <ref>https://osken-onir.kz/kogam/4662-dudar-ay-nn-km-zhazan.html</ref> == Дереккөздер == <references /> == Сілтемелер == [[Қазақ Энциклопедиясы]] [[Санат:Қазақ әндері]] mdtdh4vnagwt88nvbgst9wzrmbgs0lo Қатысушы:Casserium/зертхана 2 700124 3390941 3389589 2024-10-15T14:53:27Z Casserium 68287 3390941 wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" style="text-align:center;" !Орынбасар есімі ! colspan="2" |Қызметі ![[Қазақстан премьер-министрі|Премьер-министрі]] |- |[[Ахметжан Смағұлұлы Есімов|Ахметжан Есімов]] |қазан<br>1996 |ақпан<br>1998 | rowspan="2" |[[Сурет:Nurlan Balgimbayev (1997-07-28).jpg|100px]]<br>[[Нұрлан Өтепұлы Балғымбаев|Нұрлан Балғымбаев]]<br>{{Small|(1997–1999)}} |- |[[Ораз Әлиұлы Жандосов|Ораз Жандосов]] |ақпан<br>1998 |қаңтар<br>1999 |- |[[Александр Сергеевич Павлов|Александр Павлов]] |12 қазан<br>1999 |қараша<br>2000 | rowspan="2" |[[Сурет:Kassym-Jomart Tokayev (01911329) (49858644462, cropped).jpg|100px]]<br>[[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]]<br>{{Small|(1999–2002)}} |- |[[Даниал Кенжетайұлы Ахметов|Даниал Ахметов]] |21 желтоқсан<br>2000 |21 қараша<br>2001 |- | rowspan="2" | [[Александр Сергеевич Павлов|Александр Павлов]] |28 тамыз<br>2002 |11 маусым<br>2003 | [[Сурет:Imangali_Tasmagambetov_(2015-04-16)_(cropped).jpg|137x137 нүкте]] [[Иманғали Нұрғалиұлы Тасмағамбетов|Иманғали Тасмағамбетов]]<br>{{Small|(2002–2003)}} |- |13 маусым<br>2003 |6 қаңтар<br>2004 | rowspan="2" |[[Сурет:Daniyal Akhmetov (cropped).jpg|100px]]<br>[[Даниал Кенжетайұлы Ахметов|Даниал Ахметов]]<br>{{Small|(2003–2007)}} |- | [[Григорий Александрович Марченко|Григорий Марченко]] |6 қаңтар<br>2004 |14 сәуір<br>2004 |- |[[Өмірзақ Естайұлы Шөкеев|Өмірзақ Шөкеев]] |3 наурыз<br>2009 |26 желтоқсан<br>2011 | |[[Сурет:Karim Massimov (2011-04-01) (cropped).jpg|100px]]<br>[[Кәрім Қажымқанұлы Мәсімов|Кәрім Мәсімов]]<br>{{Small|(2007–2012)}} |} l4ao62hovp6tkazy29m45w41famxy81 Қазақстан премьер-министрінің орынбасары 0 737913 3390936 3377994 2024-10-15T14:33:18Z Casserium 68287 3390936 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қызмет |қызметі = [[Қазақстан премьер-министрі|Премьер-Министр]] орынбасары |шынайы атауы = |ел = Қазақстан |эмблема = Emblem of Kazakhstan latin.svg |эмблема ені = 100px |эмблеманың аты = [[Қазақстан елтаңбасы]] |портреті = |портреттің тақырыбы = |қазіргі = |басшылық етеді = |басқару түрі = [[Үкімет басшысы]]ның орынбасары |резиденция = Үкімет Үйі, [[Астана]], [[Қазақстан]] |ұсынылады = [[Қазақстан премьер-министрі|Премьер-Министр]] |тағайындалды = [[Қазақстан Республикасының Президенті|Президент]] |өкілеттігінің мерзімі = жоқ |айлығы = құпияланған |пайда болды =25 маусым 1991 |таратылды = |біріншісі = |соңғысы = |сайты = }} '''Қазақстан премьер-министрінің орынбасары''' — [[Қазақстан Республикасының Үкіметі|Қазақстан үкіметі]] мүшелерінің бірі. Лауазымды әдетте [[Қазақстан премьер-министрі]] белгілеген саясатқа сәйкес қызметін жүзеге асыратын және [[Қазақстан Республикасының Парламенті|Парламент]] бекітетін, [[Қазақстан президенті]] тағайындайтын бірнеше адам басқарады.<ref>{{Cite web|url= https://www.legislationline.org/download/id/3923/file/Kazakhstan_Law_On_Government_1995am2007_RU.pdf |title= Конституционный закон от 18.12.1995 года "О ПРАВИТЕЛЬСТВЕ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН" |lang= ru |work= Legislationline.org |accessdate= 2020-05-01}}</ref> == Премьер-министр орынбасарларының тізімі == {| class="wikitable" style="text-align:center;" !Орынбасар есімі ! colspan="2" |Қызметі ![[Қазақстан премьер-министрі|Премьер-министрі]] |- |[[Қадыр Қарқабатұлы Бәйкенов|Қадыр Бәйкенов]] |25 маусым<br>1991 |18 қаңтар<br>1993 | rowspan="4" |[[Ұзақбай Қараманұлы Қараманов|Ұзақбай Қараманов]]<br>{{Small|(1990–1991)}} |- |[[Мырзатай Жолдасбеков]] |25 маусым<br>1991 |18 қаңтар<br>1993 |- |[[Балташ Молдабайұлы Тұрсымбаев|Балташ Тұрсымбаев]] |25 маусым<br>1991 |18 қаңтар<br>1993 |- |[[Қаратай Тұрысов]] |25 маусым<br>1991 |31 тамыз<br>1991 |- |[[Дәулет Хамитұлы Сембаев|Дәулет Сембаев]] |16 қазан<br>1991 |6 ақпан<br>1992 | rowspan="9" |[[Сурет:Sergey Tereshchenko (2016-04-01).jpg|100px]]<br>[[Сергей Александрович Терещенко|Сергей Терещенко]]<br>{{Small|(1991–1994)}} |- |[[Олег Николаевич Сосковец|Олег Сосковец]] |6 ақпан<br>1992 |5 қараша<br>1992 |- |[[Асығат Әсиұлы Жабағин|Асығат Жабағин]] |18 қаңтар<br>1993 |1 қыркүйек<br>1994 |- |[[Ғалым Әбілсейітұлы Әбілсейітов|Ғалым Әбілсейітов]] |18 қаңтар<br>1993 |11 қазан<br>1994 |- |[[Қуаныш Сұлтанұлы Сұлтанов|Қаныш Сұлтанов]] |18 қаңтар<br>1993 |18 наурыз<br>1994 |- |[[Жәнібек Сәлімұлы Кәрібжанов|Жәнібек Кәрібжанов]] |18 қаңтар<br>1993 |13 маусым<br>1994 |- |[[Сыздық Жұматайұлы Әбішев|Сыздық Әбішев]] |22 маусым<br>1993 |13 маусым<br>1994 |- |[[Сергей Витальевич Кулагин|Сергей Кулагин]] |22 маусым<br>1993 |11 қазан<br>1994 |- |[[Төлеген Тілекұлы Жүкеев|Төлеген Жүкеев]] |18 наурыз<br>1994 |14 қазан<br>1994 |- |[[Ахметжан Смағұлұлы Есімов|Ахметжан Есімов]] |12 қазан<br>1994 |4 наурыз<br>1996 | rowspan="11" |[[Сурет:Akezhan Kazhegeldin.jpg|100px]]<br>[[Әкежан Мағжанұлы Қажыгелдин|Әкежан Қажыгелдин]]<br>{{Small|(1994–1997)}} |- |[[Виталий Леонидович Метте|Виталий Метте]] |12 қазан<br>1994 |13 наурыз<br>1995 |- |[[Виктор Васильевич Соболев (министр)|Виктор Соболев]] |12 қазан<br>1994 |14 қыркүйек<br>1996 |- |[[Иманғали Нұрғалиұлы Тасмағамбетов|Иманғали Тасмағамбетов]] |13 наурыз<br>1995 |10 қазан<br>1997 |- |[[Нағашыбай Аманғалиұлы Шайкенов|Нағашыбай Шайкенов]] |3 шілде<br>1995 |4 қараша<br>1996 |- |[[Николай Михайлович Макиевский|Николай Макиевский]] |10 қаңтар<br>1996 |15 қараша<br>1996 |- |[[Жәнібек Сәлімұлы Кәрібжанов|Жәнібек Кәрібжанов]] |4 наурыз<br>1996 |2 шілде<br>1997 |- |[[Гарри Гвидович Штойк|Гарри Штойк]] |8 мамыр<br>1996 |28 қазан<br>1996 |- |[[Александр Сергеевич Павлов|Александр Павлов]] |14 қыркүйек<br>1996 |3 қазан<br>1999 |- |[[Дүйсембай Төлеубайұлы Дүйсенов|Дүйсембай Дүйсенов]] |28 қазан<br>1996 |16 маусым<br>1997 |- |[[Өмірзақ Естайұлы Шөкеев|Өмірзақ Шөкеев]] |13 шілде<br>1997 |10 қазан<br>1997 |- |[[Балташ Молдабайұлы Тұрсымбаев|Балташ Тұрсымбаев]] |25 қазан<br>1998 |2 қараша<br>1998 | rowspan="3" |[[Сурет:Nurlan Balgimbayev (1997-07-28).jpg|100px]]<br>[[Нұрлан Өтепұлы Балғымбаев|Нұрлан Балғымбаев]]<br>{{Small|(1997–1999)}} |- |[[Ораз Әлиұлы Жандосов|Ораз Жандосов]] |22 қаңтар<br>1999 |12 қазан<br>1999 |- |[[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] |15 наурыз<br>1999 |1 қазан<br>1999 |- |[[Ерік Мылтықбайұлы Өтембаев|Ерік Өтембаев]] |12 қазан<br>1999 |20 желтоқсан<br>2000 | rowspan="6" |[[Сурет:Kassym-Jomart Tokayev (01911329) (49858644462, cropped).jpg|100px]]<br>[[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]]<br>{{Small|(1999–2002)}} |- |[[Даниал Кенжетайұлы Ахметов|Даниал Ахметов]] |12 қазан<br>1999 |21 желтоқсан<br>2000 |- |[[Ораз Әлиұлы Жандосов|Ораз Жандосов]] |20 желтоқсан<br>2000 |21 қараша<br>2001 |- |[[Иманғали Нұрғалиұлы Тасмағамбетов|Иманғали Тасмағамбетов]] |17 желтоқсан<br>2000 |29 қаңтар<br>2002 |- |[[Владимир Сергеевич Школьник|Владимир Школьник]] |13 желтоқсан<br>2000 |29 қаңтар<br>2002 |- |[[Кәрім Қажымқанұлы Мәсімов|Кәрім Мәсімов]] |27 қараша<br>2001 |13 маусым<br>2003 |- |[[Александр Сергеевич Павлов|Александр Павлов]] |29 қаңтар<br>2002 |28 тамыз<br>2002 | rowspan="3" |[[Сурет:Imangali Tasmagambetov (2015-04-16) (cropped).jpg|100px]]<br>[[Иманғали Нұрғалиұлы Тасмағамбетов|Иманғали Тасмағамбетов]]<br>{{Small|(2002–2003)}} |- |[[Бауыржан Әлімұлы Мұхаметжанов|Бауыржан Мұхамеджанов]] |29 қаңтар<br>2002 |13 маусым<br>2003 |- |[[Ахметжан Смағұлұлы Есімов|Ахметжан Есімов]] |28 мамыр<br>2002 |19 қаңтар<br>2006 |- |[[Сауат Мұхаметбайұлы Мыңбаев|Сауат Мыңбаев]] |13 маусым<br>2003 |31 қаңтар<br>2006 | rowspan="3" |[[Сурет:Daniyal Akhmetov (cropped).jpg|100px]]<br>[[Даниал Кенжетайұлы Ахметов|Даниал Ахметов]]<br>{{Small|(2003–2007)}} |- |[[Бірғаным Сарықызы Әйтімова|Бірғаным Әйтімова]] |15 мамыр<br>2004 |13 желтоқсан<br>2005 |- |[[Кәрім Қажымқанұлы Мәсімов|Кәрім Мәсімов]] |18 қаңтар<br>2006 |10 қаңтар<br>2007 |- |[[Аслан Есболайұлы Мусин|Аслан Мусин]] |10 қаңтар<br>2007 |27 тамыз<br>2007 | rowspan="8" |[[Сурет:Karim Massimov (2011-04-01) (cropped).jpg|100px]]<br>[[Кәрім Қажымқанұлы Мәсімов|Кәрім Мәсімов]]<br>{{Small|(2007–2012)}} |- |[[Өмірзақ Естайұлы Шөкеев|Өмірзақ Шөкеев]] |27 тамыз<br>2007 |26 желтоқсан<br>2011 |- |[[Ербол Тұрмаханұлы Орынбаев|Ербол Орынбаев]] |29 қазан<br>2007 |6 қазан<br>2008 |- |[[Серік Нығметұлы Ахметов|Серік Ахметов]] |3 наурыз<br>2009 |19 қараша<br>2009 |- |[[Әсет Өрентайұлы Исекешев|Әсет Исекешев]] |12 наурыз<br>2010 |6 тамыз<br>2014 |- |[[Ербол Тұрмаханұлы Орынбаев|Ербол Орынбаев]] |11 сәуір<br>2011 |28 қараша<br>2013 |- |[[Қырымбек Елеуұлы Көшербаев|Қырымбек Көшербаев]] |20 қаңтар<br>2012 |17 қаңтар<br>2013 |- |[[Қайрат Нематұлы Келімбетов|Қайрат Келімбетов]] |20 қаңтар<br>2012 |1 қазан<br>2013 |- | [[Бақытжан Әбдірұлы Сағынтаев|Бақытжан Сағынтаев]] |16 қаңтар<br>2013 |9 қыркүйек<br>2016 | rowspan="3" |[[Сурет:Serik Ahmetov.jpg|100px]]<br>[[Серік Нығметұлы Ахметов|Серік Ахметов]]<br>{{Small|(2012–2014)}} |- |[[Бақыт Тұрлыханұлы Сұлтанов|Бақыт Сұлтанов]] |6 қараша<br>2013 |11 қараша<br>2018 |- |[[Гүлшара Наушақызы Әбдіқалықова|Гүлшара Әбдіхалықова]] |28 қараша<br>2013 |11 қараша<br>2014 |- |[[Бердібек Мәшбекұлы Сапарбаев|Бердібек Сапарбаев]] |11 қараша<br>2014 |11 қыркүйек<br>2015 | rowspan="4" |[[Сурет:Karim Massimov February 2015.jpg|100px]]<br>[[Кәрім Қажымқанұлы Мәсімов|Кәрім Мәсімов]]<br>{{Small|(2014–2016)}} |- |[[Дариға Нұрсұлтанқызы Назарбаева|Дариға Назарбаева]] |11 қыркүйек<br>2015 |13 қыркүйек<br>2016 |- |[[Асқар Исабекұлы Мырзахметов|Асқар Мырзахметов]] |14 маусым<br>2016 |15 желтоқсан<br>2017 |- |[[Асқар Ұзақбайұлы Мамин|Асқар Мамин]] |9 қыркүйек<br>2016 |21 ақпан<br>2019 |- |[[Иманғали Нұрғалиұлы Тасмағамбетов|Иманғали Тасмағамбетов]] |13 қыркүйек<br>2016 |16 ақпан<br>2017 | rowspan="4" |[[Сурет:Bakhytzhan Sagintayev (2018-07-04) (cropped).jpg|100px]]<br>[[Бақытжан Әбдірұлы Сағынтаев|Бақытжан Сағынтаев]]<br>{{Small|(2016–2019)}} |- |[[Асқар Қуанышұлы Жұмағалиев|Асқар Жұмағалиев]] |29 тамыз<br>2017 |25 ақпан<br>2019 |- |[[Ерболат Асқарбекұлы Досаев|Ерболат Досаев]] |29 тамыз<br>2017 |25 ақпан<br>2019 |- |[[Өмірзақ Естайұлы Шөкеев|Өмірзақ Шөкеев]] |15 желтоқсан<br>2017 |25 ақпан<br>2019 |- |[[Әлихан Асханұлы Смайылов|Әлихан Смайылов]] |25 ақпан<br>2019 |11 қаңтар<br>2022 | rowspan="7" |[[Сурет:Askar Mamin (2020-01-31).jpg|100px]]<br>[[Асқар Ұзақбайұлы Мамин|Асқар Мамин]]<br>{{Small|(2019–2022)}} |- |[[Гүлшара Наушақызы Әбдіқалықова|Гүлшара Әбдіхалықова]] |25 ақпан<br>2019 |20 тамыз<br>2019 |- |[[Жеңіс Махмұдұлы Қасымбек|Жеңіс Қасымбек]] |25 ақпан<br>2019 |18 қыркүйек<br>2019 |- |[[Бердібек Мәшбекұлы Сапарбаев|Бердібек Сапарбаев]] |20 тамыз<br>2019 |10 ақпан<br>2020 |- |[[Роман Васильевич Скляр|Роман Скляр]] |18 қыркүйек<br>2019 |'''Қазір<br>қызметте''' |- |[[Ералы Лұқпанұлы Тоғжанов|Ералы Тоғжанов]] |11 ақпан<br>2020 |31 тамыз<br>2022 |- |[[Мұхтар Бескенұлы Тілеуберді|Мұхтар Тілеуберді]] |18 қаңтар<br>2021 |29 наурыз<br>2023 |- |[[Бақыт Тұрлыханұлы Сұлтанов|Бақыт Сұлтанов]] |11 қаңтар<br>2022 |15 тамыз<br>2022 | rowspan="7" |[[Сурет:Äliyhan Smayılov (2023-06-20).jpg|100px]]<br>[[Әлихан Асханұлы Смайылов|Әлихан Смайылов]]<br>{{Small|(2022–2024)}} |- |[[Ерұлан Кенжебекұлы Жамаубаев|Ерұлан Жамаубаев]] |29 наурыз<br>2022 |6 ақпан<br>2024 |- |[[Серік Мақашұлы Жұманғарин|Серік Жұманғарин]] |2 қыркүйек<br>2022 |'''Қазір<br>қызметте''' |- |[[Алтай Сейдірұлы Көлгінов|Алтай Көлгінов]] |9 желтоқсан<br>2022 |8 маусым<br>2023 |- |[[Ғалымжан Тельманұлы Қойшыбаев|Ғалымжан Қойшыбаев]] |4 қаңтар<br>2023 |'''Қазір<br>қызметте''' |- |[[Мұрат Әбуғалиұлы Нұртілеу|Мұрат Нұртілеу]] |3 сәуір<br>2023 |'''Қазір<br>қызметте''' |- |[[Тамара Босымбекқызы Дүйсенова|Тамара Дүйсенова]] |8 маусым<br>2023 |'''Қазір<br>қызметте''' |- |[[Нұрлан Серікұлы Байбазаров|Нұрлан Байбазаров]] |6 ақпан<br>2024 |'''Қазір<br>қызметте''' | rowspan="2"|[[Сурет:Oljas Bektenov (2024-02-06, cropped).jpg|100px]]<br>[[Олжас Абайұлы Бектенов|Олжас Бектенов]]<br>{{small|(2024–)}} |- |[[Қанат Алдабергенұлы Бозымбаев|Қанат Бозымбаев]] |31 наурыз<br>2024 |'''Қазір<br>қызметте''' |- |} == Премьер-министрдің бірінші орынбасарларының тізімі == {| class="wikitable" style="text-align:center;" ! Бірінші орынбасардың аты-жөні ! colspan="2" |Қызметі ![[Қазақстан премьер-министрі|Премьер-министрі]] |- | rowspan="2" | [[Сурет:Bakhytzhan Sagintayev (2018-07-04) (cropped).jpg|100px]]<br>[[Бақытжан Әбдірұлы Сағынтаев|Бақытжан Сағынтаев]] |16 қаңтар<br>2013 |2 сәуір<br>2014 | [[Сурет:Serik Ahmetov.jpg|100px]]<br>[[Серік Нығметұлы Ахметов|Серік Ахметов]]<br>{{Small|(2012–2014)}} |- |4 сәуір<br>2014 |8 қыркүйек<br>2016 | [[Сурет:Karim Massimov February 2015.jpg|100px]]<br>[[Кәрім Қажымқанұлы Мәсімов|Кәрім Мәсімов]]<br>{{Small|(2014–2016)}} |- | [[Сурет:Askar Mamin (2020-01-31).jpg|100px]]<br>[[Асқар Ұзақбайұлы Мамин|Асқар Мамин]] |9 қыркүйек<br>2016 |21 ақпан<br>2019 | [[Сурет:Bakhytzhan Sagintayev (2018-07-04) (cropped).jpg|100px]]<br>[[Бақытжан Әбдірұлы Сағынтаев|Бақытжан Сағынтаев]]<br>{{Small|(2016–2019)}} |- | [[Сурет:Äliyhan Smayılov (2023-06-20).jpg|100px]]<br>[[Әлихан Асханұлы Смайылов|Әлихан Смайылов]] |25 ақпан<br>2019 |5 қаңтар<br>2022 |[[Сурет:Askar Mamin (2020-01-31).jpg|100px]]<br>[[Асқар Ұзақбайұлы Мамин|Асқар Мамин]]<br>{{Small|(2019–2022)}} |- | rowspan="2" | [[Сурет:Роман Скляр (38181) (cropped).jpg|100px]]<br>[[Роман Васильевич Скляр|Роман Скляр]] |11 қаңтар<br>2022 |5 ақпан<br>2024 | [[Сурет:Äliyhan Smayılov (2023-06-20).jpg|100px]]<br>[[Әлихан Асханұлы Смайылов|Әлихан Смайылов]]<br>{{Small|(2022–2024)}} |- |6 ақпан<br>2024 |'''Қазір<br>қызметте''' | [[Сурет:Oljas Bektenov (2024-02-06, cropped).jpg|100px]]<br>[[Олжас Абайұлы Бектенов|Олжас Бектенов]]<br>{{small|(2024–)}} |} == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Қазақстан премьер-министрінің орынбасарлары| ]] tclzyzg535ea6joovdbdc1mlqk83f24 3390943 3390936 2024-10-15T15:26:00Z Casserium 68287 /* Премьер-министрдің бірінші орынбасарларының тізімі */ 3390943 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қызмет |қызметі = [[Қазақстан премьер-министрі|Премьер-Министр]] орынбасары |шынайы атауы = |ел = Қазақстан |эмблема = Emblem of Kazakhstan latin.svg |эмблема ені = 100px |эмблеманың аты = [[Қазақстан елтаңбасы]] |портреті = |портреттің тақырыбы = |қазіргі = |басшылық етеді = |басқару түрі = [[Үкімет басшысы]]ның орынбасары |резиденция = Үкімет Үйі, [[Астана]], [[Қазақстан]] |ұсынылады = [[Қазақстан премьер-министрі|Премьер-Министр]] |тағайындалды = [[Қазақстан Республикасының Президенті|Президент]] |өкілеттігінің мерзімі = жоқ |айлығы = құпияланған |пайда болды =25 маусым 1991 |таратылды = |біріншісі = |соңғысы = |сайты = }} '''Қазақстан премьер-министрінің орынбасары''' — [[Қазақстан Республикасының Үкіметі|Қазақстан үкіметі]] мүшелерінің бірі. Лауазымды әдетте [[Қазақстан премьер-министрі]] белгілеген саясатқа сәйкес қызметін жүзеге асыратын және [[Қазақстан Республикасының Парламенті|Парламент]] бекітетін, [[Қазақстан президенті]] тағайындайтын бірнеше адам басқарады.<ref>{{Cite web|url= https://www.legislationline.org/download/id/3923/file/Kazakhstan_Law_On_Government_1995am2007_RU.pdf |title= Конституционный закон от 18.12.1995 года "О ПРАВИТЕЛЬСТВЕ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН" |lang= ru |work= Legislationline.org |accessdate= 2020-05-01}}</ref> == Премьер-министр орынбасарларының тізімі == {| class="wikitable" style="text-align:center;" !Орынбасар есімі ! colspan="2" |Қызметі ![[Қазақстан премьер-министрі|Премьер-министрі]] |- |[[Қадыр Қарқабатұлы Бәйкенов|Қадыр Бәйкенов]] |25 маусым<br>1991 |18 қаңтар<br>1993 | rowspan="4" |[[Ұзақбай Қараманұлы Қараманов|Ұзақбай Қараманов]]<br>{{Small|(1990–1991)}} |- |[[Мырзатай Жолдасбеков]] |25 маусым<br>1991 |18 қаңтар<br>1993 |- |[[Балташ Молдабайұлы Тұрсымбаев|Балташ Тұрсымбаев]] |25 маусым<br>1991 |18 қаңтар<br>1993 |- |[[Қаратай Тұрысов]] |25 маусым<br>1991 |31 тамыз<br>1991 |- |[[Дәулет Хамитұлы Сембаев|Дәулет Сембаев]] |16 қазан<br>1991 |6 ақпан<br>1992 | rowspan="9" |[[Сурет:Sergey Tereshchenko (2016-04-01).jpg|100px]]<br>[[Сергей Александрович Терещенко|Сергей Терещенко]]<br>{{Small|(1991–1994)}} |- |[[Олег Николаевич Сосковец|Олег Сосковец]] |6 ақпан<br>1992 |5 қараша<br>1992 |- |[[Асығат Әсиұлы Жабағин|Асығат Жабағин]] |18 қаңтар<br>1993 |1 қыркүйек<br>1994 |- |[[Ғалым Әбілсейітұлы Әбілсейітов|Ғалым Әбілсейітов]] |18 қаңтар<br>1993 |11 қазан<br>1994 |- |[[Қуаныш Сұлтанұлы Сұлтанов|Қаныш Сұлтанов]] |18 қаңтар<br>1993 |18 наурыз<br>1994 |- |[[Жәнібек Сәлімұлы Кәрібжанов|Жәнібек Кәрібжанов]] |18 қаңтар<br>1993 |13 маусым<br>1994 |- |[[Сыздық Жұматайұлы Әбішев|Сыздық Әбішев]] |22 маусым<br>1993 |13 маусым<br>1994 |- |[[Сергей Витальевич Кулагин|Сергей Кулагин]] |22 маусым<br>1993 |11 қазан<br>1994 |- |[[Төлеген Тілекұлы Жүкеев|Төлеген Жүкеев]] |18 наурыз<br>1994 |14 қазан<br>1994 |- |[[Ахметжан Смағұлұлы Есімов|Ахметжан Есімов]] |12 қазан<br>1994 |4 наурыз<br>1996 | rowspan="11" |[[Сурет:Akezhan Kazhegeldin.jpg|100px]]<br>[[Әкежан Мағжанұлы Қажыгелдин|Әкежан Қажыгелдин]]<br>{{Small|(1994–1997)}} |- |[[Виталий Леонидович Метте|Виталий Метте]] |12 қазан<br>1994 |13 наурыз<br>1995 |- |[[Виктор Васильевич Соболев (министр)|Виктор Соболев]] |12 қазан<br>1994 |14 қыркүйек<br>1996 |- |[[Иманғали Нұрғалиұлы Тасмағамбетов|Иманғали Тасмағамбетов]] |13 наурыз<br>1995 |10 қазан<br>1997 |- |[[Нағашыбай Аманғалиұлы Шайкенов|Нағашыбай Шайкенов]] |3 шілде<br>1995 |4 қараша<br>1996 |- |[[Николай Михайлович Макиевский|Николай Макиевский]] |10 қаңтар<br>1996 |15 қараша<br>1996 |- |[[Жәнібек Сәлімұлы Кәрібжанов|Жәнібек Кәрібжанов]] |4 наурыз<br>1996 |2 шілде<br>1997 |- |[[Гарри Гвидович Штойк|Гарри Штойк]] |8 мамыр<br>1996 |28 қазан<br>1996 |- |[[Александр Сергеевич Павлов|Александр Павлов]] |14 қыркүйек<br>1996 |3 қазан<br>1999 |- |[[Дүйсембай Төлеубайұлы Дүйсенов|Дүйсембай Дүйсенов]] |28 қазан<br>1996 |16 маусым<br>1997 |- |[[Өмірзақ Естайұлы Шөкеев|Өмірзақ Шөкеев]] |13 шілде<br>1997 |10 қазан<br>1997 |- |[[Балташ Молдабайұлы Тұрсымбаев|Балташ Тұрсымбаев]] |25 қазан<br>1998 |2 қараша<br>1998 | rowspan="3" |[[Сурет:Nurlan Balgimbayev (1997-07-28).jpg|100px]]<br>[[Нұрлан Өтепұлы Балғымбаев|Нұрлан Балғымбаев]]<br>{{Small|(1997–1999)}} |- |[[Ораз Әлиұлы Жандосов|Ораз Жандосов]] |22 қаңтар<br>1999 |12 қазан<br>1999 |- |[[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] |15 наурыз<br>1999 |1 қазан<br>1999 |- |[[Ерік Мылтықбайұлы Өтембаев|Ерік Өтембаев]] |12 қазан<br>1999 |20 желтоқсан<br>2000 | rowspan="6" |[[Сурет:Kassym-Jomart Tokayev (01911329) (49858644462, cropped).jpg|100px]]<br>[[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]]<br>{{Small|(1999–2002)}} |- |[[Даниал Кенжетайұлы Ахметов|Даниал Ахметов]] |12 қазан<br>1999 |21 желтоқсан<br>2000 |- |[[Ораз Әлиұлы Жандосов|Ораз Жандосов]] |20 желтоқсан<br>2000 |21 қараша<br>2001 |- |[[Иманғали Нұрғалиұлы Тасмағамбетов|Иманғали Тасмағамбетов]] |17 желтоқсан<br>2000 |29 қаңтар<br>2002 |- |[[Владимир Сергеевич Школьник|Владимир Школьник]] |13 желтоқсан<br>2000 |29 қаңтар<br>2002 |- |[[Кәрім Қажымқанұлы Мәсімов|Кәрім Мәсімов]] |27 қараша<br>2001 |13 маусым<br>2003 |- |[[Александр Сергеевич Павлов|Александр Павлов]] |29 қаңтар<br>2002 |28 тамыз<br>2002 | rowspan="3" |[[Сурет:Imangali Tasmagambetov (2015-04-16) (cropped).jpg|100px]]<br>[[Иманғали Нұрғалиұлы Тасмағамбетов|Иманғали Тасмағамбетов]]<br>{{Small|(2002–2003)}} |- |[[Бауыржан Әлімұлы Мұхаметжанов|Бауыржан Мұхамеджанов]] |29 қаңтар<br>2002 |13 маусым<br>2003 |- |[[Ахметжан Смағұлұлы Есімов|Ахметжан Есімов]] |28 мамыр<br>2002 |19 қаңтар<br>2006 |- |[[Сауат Мұхаметбайұлы Мыңбаев|Сауат Мыңбаев]] |13 маусым<br>2003 |31 қаңтар<br>2006 | rowspan="3" |[[Сурет:Daniyal Akhmetov (cropped).jpg|100px]]<br>[[Даниал Кенжетайұлы Ахметов|Даниал Ахметов]]<br>{{Small|(2003–2007)}} |- |[[Бірғаным Сарықызы Әйтімова|Бірғаным Әйтімова]] |15 мамыр<br>2004 |13 желтоқсан<br>2005 |- |[[Кәрім Қажымқанұлы Мәсімов|Кәрім Мәсімов]] |18 қаңтар<br>2006 |10 қаңтар<br>2007 |- |[[Аслан Есболайұлы Мусин|Аслан Мусин]] |10 қаңтар<br>2007 |27 тамыз<br>2007 | rowspan="8" |[[Сурет:Karim Massimov (2011-04-01) (cropped).jpg|100px]]<br>[[Кәрім Қажымқанұлы Мәсімов|Кәрім Мәсімов]]<br>{{Small|(2007–2012)}} |- |[[Өмірзақ Естайұлы Шөкеев|Өмірзақ Шөкеев]] |27 тамыз<br>2007 |26 желтоқсан<br>2011 |- |[[Ербол Тұрмаханұлы Орынбаев|Ербол Орынбаев]] |29 қазан<br>2007 |6 қазан<br>2008 |- |[[Серік Нығметұлы Ахметов|Серік Ахметов]] |3 наурыз<br>2009 |19 қараша<br>2009 |- |[[Әсет Өрентайұлы Исекешев|Әсет Исекешев]] |12 наурыз<br>2010 |6 тамыз<br>2014 |- |[[Ербол Тұрмаханұлы Орынбаев|Ербол Орынбаев]] |11 сәуір<br>2011 |28 қараша<br>2013 |- |[[Қырымбек Елеуұлы Көшербаев|Қырымбек Көшербаев]] |20 қаңтар<br>2012 |17 қаңтар<br>2013 |- |[[Қайрат Нематұлы Келімбетов|Қайрат Келімбетов]] |20 қаңтар<br>2012 |1 қазан<br>2013 |- | [[Бақытжан Әбдірұлы Сағынтаев|Бақытжан Сағынтаев]] |16 қаңтар<br>2013 |9 қыркүйек<br>2016 | rowspan="3" |[[Сурет:Serik Ahmetov.jpg|100px]]<br>[[Серік Нығметұлы Ахметов|Серік Ахметов]]<br>{{Small|(2012–2014)}} |- |[[Бақыт Тұрлыханұлы Сұлтанов|Бақыт Сұлтанов]] |6 қараша<br>2013 |11 қараша<br>2018 |- |[[Гүлшара Наушақызы Әбдіқалықова|Гүлшара Әбдіхалықова]] |28 қараша<br>2013 |11 қараша<br>2014 |- |[[Бердібек Мәшбекұлы Сапарбаев|Бердібек Сапарбаев]] |11 қараша<br>2014 |11 қыркүйек<br>2015 | rowspan="4" |[[Сурет:Karim Massimov February 2015.jpg|100px]]<br>[[Кәрім Қажымқанұлы Мәсімов|Кәрім Мәсімов]]<br>{{Small|(2014–2016)}} |- |[[Дариға Нұрсұлтанқызы Назарбаева|Дариға Назарбаева]] |11 қыркүйек<br>2015 |13 қыркүйек<br>2016 |- |[[Асқар Исабекұлы Мырзахметов|Асқар Мырзахметов]] |14 маусым<br>2016 |15 желтоқсан<br>2017 |- |[[Асқар Ұзақбайұлы Мамин|Асқар Мамин]] |9 қыркүйек<br>2016 |21 ақпан<br>2019 |- |[[Иманғали Нұрғалиұлы Тасмағамбетов|Иманғали Тасмағамбетов]] |13 қыркүйек<br>2016 |16 ақпан<br>2017 | rowspan="4" |[[Сурет:Bakhytzhan Sagintayev (2018-07-04) (cropped).jpg|100px]]<br>[[Бақытжан Әбдірұлы Сағынтаев|Бақытжан Сағынтаев]]<br>{{Small|(2016–2019)}} |- |[[Асқар Қуанышұлы Жұмағалиев|Асқар Жұмағалиев]] |29 тамыз<br>2017 |25 ақпан<br>2019 |- |[[Ерболат Асқарбекұлы Досаев|Ерболат Досаев]] |29 тамыз<br>2017 |25 ақпан<br>2019 |- |[[Өмірзақ Естайұлы Шөкеев|Өмірзақ Шөкеев]] |15 желтоқсан<br>2017 |25 ақпан<br>2019 |- |[[Әлихан Асханұлы Смайылов|Әлихан Смайылов]] |25 ақпан<br>2019 |11 қаңтар<br>2022 | rowspan="7" |[[Сурет:Askar Mamin (2020-01-31).jpg|100px]]<br>[[Асқар Ұзақбайұлы Мамин|Асқар Мамин]]<br>{{Small|(2019–2022)}} |- |[[Гүлшара Наушақызы Әбдіқалықова|Гүлшара Әбдіхалықова]] |25 ақпан<br>2019 |20 тамыз<br>2019 |- |[[Жеңіс Махмұдұлы Қасымбек|Жеңіс Қасымбек]] |25 ақпан<br>2019 |18 қыркүйек<br>2019 |- |[[Бердібек Мәшбекұлы Сапарбаев|Бердібек Сапарбаев]] |20 тамыз<br>2019 |10 ақпан<br>2020 |- |[[Роман Васильевич Скляр|Роман Скляр]] |18 қыркүйек<br>2019 |'''Қазір<br>қызметте''' |- |[[Ералы Лұқпанұлы Тоғжанов|Ералы Тоғжанов]] |11 ақпан<br>2020 |31 тамыз<br>2022 |- |[[Мұхтар Бескенұлы Тілеуберді|Мұхтар Тілеуберді]] |18 қаңтар<br>2021 |29 наурыз<br>2023 |- |[[Бақыт Тұрлыханұлы Сұлтанов|Бақыт Сұлтанов]] |11 қаңтар<br>2022 |15 тамыз<br>2022 | rowspan="7" |[[Сурет:Äliyhan Smayılov (2023-06-20).jpg|100px]]<br>[[Әлихан Асханұлы Смайылов|Әлихан Смайылов]]<br>{{Small|(2022–2024)}} |- |[[Ерұлан Кенжебекұлы Жамаубаев|Ерұлан Жамаубаев]] |29 наурыз<br>2022 |6 ақпан<br>2024 |- |[[Серік Мақашұлы Жұманғарин|Серік Жұманғарин]] |2 қыркүйек<br>2022 |'''Қазір<br>қызметте''' |- |[[Алтай Сейдірұлы Көлгінов|Алтай Көлгінов]] |9 желтоқсан<br>2022 |8 маусым<br>2023 |- |[[Ғалымжан Тельманұлы Қойшыбаев|Ғалымжан Қойшыбаев]] |4 қаңтар<br>2023 |'''Қазір<br>қызметте''' |- |[[Мұрат Әбуғалиұлы Нұртілеу|Мұрат Нұртілеу]] |3 сәуір<br>2023 |'''Қазір<br>қызметте''' |- |[[Тамара Босымбекқызы Дүйсенова|Тамара Дүйсенова]] |8 маусым<br>2023 |'''Қазір<br>қызметте''' |- |[[Нұрлан Серікұлы Байбазаров|Нұрлан Байбазаров]] |6 ақпан<br>2024 |'''Қазір<br>қызметте''' | rowspan="2"|[[Сурет:Oljas Bektenov (2024-02-06, cropped).jpg|100px]]<br>[[Олжас Абайұлы Бектенов|Олжас Бектенов]]<br>{{small|(2024–)}} |- |[[Қанат Алдабергенұлы Бозымбаев|Қанат Бозымбаев]] |31 наурыз<br>2024 |'''Қазір<br>қызметте''' |- |} == Премьер-министрдің бірінші орынбасарларының тізімі == {| class="wikitable" style="text-align:center;" ! Бірінші орынбасардың аты-жөні ! colspan="2" |Қызметі ![[Қазақстан премьер-министрі|Премьер-министрі]] |- |[[Сурет:AEsimov2013.jpg|100px]]<br>[[Ахметжан Смағұлұлы Есімов|Ахметжан Есімов]] |қазан<br>1996 |ақпан<br>1998 | rowspan="2" |[[Сурет:Nurlan Balgimbayev (1997-07-28).jpg|100px]]<br>[[Нұрлан Өтепұлы Балғымбаев|Нұрлан Балғымбаев]]<br>{{Small|(1997–1999)}} |- |[[Ораз Әлиұлы Жандосов|Ораз Жандосов]] |ақпан<br>1998 |қаңтар<br>1999 |- |[[Александр Сергеевич Павлов|Александр Павлов]] |12 қазан<br>1999 |қараша<br>2000 | rowspan="2" |[[Сурет:Kassym-Jomart Tokayev (01911329) (49858644462, cropped).jpg|100px]]<br>[[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]]<br>{{Small|(1999–2002)}} |- |[[Сурет:Daniyal Akhmetov (cropped).jpg|100px]]<br>[[Даниал Кенжетайұлы Ахметов|Даниал Ахметов]] |21 желтоқсан<br>2000 |21 қараша<br>2001 |- | rowspan="2" | [[Александр Сергеевич Павлов|Александр Павлов]] |28 тамыз<br>2002 |11 маусым<br>2003 | [[Сурет:Imangali_Tasmagambetov_(2015-04-16)_(cropped).jpg|137x137 нүкте]] [[Иманғали Нұрғалиұлы Тасмағамбетов|Иманғали Тасмағамбетов]]<br>{{Small|(2002–2003)}} |- |13 маусым<br>2003 |6 қаңтар<br>2004 | rowspan="2" |[[Сурет:Daniyal Akhmetov (cropped).jpg|100px]]<br>[[Даниал Кенжетайұлы Ахметов|Даниал Ахметов]]<br>{{Small|(2003–2007)}} |- | [[Сурет:Marchenko Grigory.jpg|100px]]<br>[[Григорий Александрович Марченко|Григорий Марченко]] |6 қаңтар<br>2004 |14 сәуір<br>2004 |- | [[Сурет:Omirzaq Shukeev (2019-02-15).jpg|100px]]<br>[[Өмірзақ Естайұлы Шөкеев|Өмірзақ Шөкеев]] |3 наурыз<br>2009 |26 желтоқсан<br>2011 | |[[Сурет:Karim Massimov (2011-04-01) (cropped).jpg|100px]]<br>[[Кәрім Қажымқанұлы Мәсімов|Кәрім Мәсімов]]<br>{{Small|(2007–2012)}} |- | rowspan="2" | [[Сурет:Bakhytzhan Sagintayev (2018-07-04) (cropped).jpg|100px]]<br>[[Бақытжан Әбдірұлы Сағынтаев|Бақытжан Сағынтаев]] |16 қаңтар<br>2013 |2 сәуір<br>2014 | [[Сурет:Serik Ahmetov.jpg|100px]]<br>[[Серік Нығметұлы Ахметов|Серік Ахметов]]<br>{{Small|(2012–2014)}} |- |4 сәуір<br>2014 |8 қыркүйек<br>2016 | [[Сурет:Karim Massimov February 2015.jpg|100px]]<br>[[Кәрім Қажымқанұлы Мәсімов|Кәрім Мәсімов]]<br>{{Small|(2014–2016)}} |- | [[Сурет:Askar Mamin (2020-01-31).jpg|100px]]<br>[[Асқар Ұзақбайұлы Мамин|Асқар Мамин]] |9 қыркүйек<br>2016 |21 ақпан<br>2019 | [[Сурет:Bakhytzhan Sagintayev (2018-07-04) (cropped).jpg|100px]]<br>[[Бақытжан Әбдірұлы Сағынтаев|Бақытжан Сағынтаев]]<br>{{Small|(2016–2019)}} |- | [[Сурет:Äliyhan Smayılov (2023-06-20).jpg|100px]]<br>[[Әлихан Асханұлы Смайылов|Әлихан Смайылов]] |25 ақпан<br>2019 |5 қаңтар<br>2022 |[[Сурет:Askar Mamin (2020-01-31).jpg|100px]]<br>[[Асқар Ұзақбайұлы Мамин|Асқар Мамин]]<br>{{Small|(2019–2022)}} |- | rowspan="2" | [[Сурет:Роман Скляр (38181) (cropped).jpg|100px]]<br>[[Роман Васильевич Скляр|Роман Скляр]] |11 қаңтар<br>2022 |5 ақпан<br>2024 | [[Сурет:Äliyhan Smayılov (2023-06-20).jpg|100px]]<br>[[Әлихан Асханұлы Смайылов|Әлихан Смайылов]]<br>{{Small|(2022–2024)}} |- |6 ақпан<br>2024 |'''Қазір<br>қызметте''' | [[Сурет:Oljas Bektenov (2024-02-06, cropped).jpg|100px]]<br>[[Олжас Абайұлы Бектенов|Олжас Бектенов]]<br>{{small|(2024–)}} |} == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Қазақстан премьер-министрінің орынбасарлары| ]] icciyd0de7yh5rrpqp7k4ls721ikwaz Ақмола облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізімі 0 738728 3391090 3390854 2024-10-16T06:21:40Z Салиха 17167 3391090 wikitext text/x-wiki '''Ақмола облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері''' – тарихи қалыптасқан аумақтары бар жеке ғимараттар мен құрылыстар, мемориалдық үйлер, қорымдар, кесенелер және жеке қорымдар, монументалды өнер туындылары, тас мүсіндер, жартастағы суреттер. Ескерткіштер тізімі [[Ақмола облысы]] әкімдігінің [[2020 жыл|2020]] жылғы [[28 шілде]]дегі № А-8/377 қаулысымен бекітілген<ref>Жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізімін бекіту туралы[https://law.gov.kz/client/#!/doc/145265/kaz]</ref> 2021 жылы тізімге Ақмола облысы әкімдігінің 12.10.2021 № А-10/510 қаулысымен өзгерістер енгізілді. == Ақкөл ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Амангелді I қорғаны ерте темір дәуірі; Амангелді III қонысы, қола дәуірі; Амангелді II қорымы, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші ||[[Амангелді (Ақмола облысы)|Амангелді]] ауылынан солтүстік-шығысына қарай 300 м; Амангелді ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 1,7 км; Амангелді ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 2,5 км |- | 2 ||Ерофеевка I қорғаны қола дәуірі; Ерофеевка қонысы, неолит дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең) || ||археология ескерткіші ||[[Мереке (Ақмола облысы)|Мереке]] ауылынан шығысқа қарай 400 м; 300 м |- | 3 || Ивановское I қорғаны ортағасырлық; Ивановское II, III қорғандары, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Азат (Ақкөл ауданы)|Азат]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 2,8-9,8 км аралығы |- | 4 ||Қыздыңтөбесі II, III, VI, VII қорғандары, ортағасырлық; Қыздыңтөбесі IV «мұртты» қорғаны, ерте темір дәуірі; Қыздынтөбесі I қорымы, ортағасырлық; Кыздыңтөбесы V қорымы, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші || Азат ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 11,2-14 км аралығы |- | 5 || Қызқарасу I, II, III қорғандары, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || Азат ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 11 км |- | 6 || Тасмола V, VI қорғандары, ерте темір дәуірі; Тасмола III қорымы, ерте темір дәуірі; Тасмола VII қонысы, қола дәуірі; Тасмола I, II, IV тұрақтарығ неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Қына (ауыл)|Қына]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 12-14 км; [[Қарасай (Ақмола облысы)|Қарасай]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 10,5 км |- | 7 || Приозерное I қорғаны, ортағасырлық; Приозерное II, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші|| [[Жалғызқарағай]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 9,7 км; Жалғызқарағай ауылынан шығысқа қарай 3,6 км |- | 8 || Талқара III қорғаны; VIII қорғаны, ерте темір дәуірі; Талқара II қорымы, Талқара IV қорымы, Талқара V қорымы, Талқара VII қорымы, Талқара IX қорымы, ерте темір дәуірі; Талқара VI қонысы, қола дәуірі; Талқара VIII тұрағы, неолит дәуірі || ||археология ескерткіші || [[Радовка (Ақмола облысы)|Радовка]] ауылынан солтүстікке қарай 1,1 км; [[Қарасай (Ақмола облысы)|Қарасай]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 10,1 км; [[Талқара (ауыл)|Талқара]] ауылының батыс шеті; [[Мереке (Ақмола облысы)|Мереке]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 1,7 км; [[Урюпинка]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 3 км; Амангелді ауылынан оңтүстікке қарай 1 км; [[Мереке (Ақмола облысы)|Мереке]] ауылынан солтүстікке қарай 1,3 км |- | 9 || Урюпинка I қорғаны, ерте темір дәуірі; Урюпинка II қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Урюпинка]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 2,3 км |- | 10 || Итемген қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Итемген IV қорымы, ерте темір дәуірі || ||археология ескерткіші || [[Тастыадыр (ауыл)|Тастыадыр]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 3-5,3 км |- | 11 || Радовка II қорымы, ерте темір дәуірі|| ||археология ескерткіші || [[Радовка (Ақмола облысы)|Радовка]] ауылынан солтүстікке қарай 2 км |- | 12 || Фашисттік Германияны жеңген жеңістің 25 жылдығына арналған ескерткіш || || монументтік өнер құрылысы || [[Урюпинка]] ауылы, Советская көшесі |} == Аршалы ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Есіл қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші ||[[Аршалы (Ақмола облысы)|Аршалы]] кентінен оңтүстік-шығысқа қарай 7,5 км |- | 2 || Александровский қорғаны, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Жібек жолы (Ақмола облысы)|Жібек жолы]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 500 м |- | 3 || Ольгинка қорғаны, ортағасырлық; Ольгинка II қорымы, ортағасырлық; Ольгинка V қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Ольгинка (Ақмола облысы)|Ольгинка]] ауылының оңтүстігіне қарай 8 км; оңтүстігіне қарай 10 км; оңтүстік-шығысына қарай 9 км |- | 4 || Красное озеро II қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || Жібек жолы ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 5 км |- | 5 || [[Вишневка (ежелгі тұрақ)|Вишневка қорымы]], қола дәуірі, ерте темір дәуірі (әр түрлі кезең); Вишневка қонысы, қола дәуірі || || археология ескерткіші|| [[Аршалы (Ақмола облысы)|Аршалы]] кентінен оңтүстік-шығысқа қарай 3 км; Аршалы кентінен шығысқа қарай 500 м |- | 6 || Ижевский I қорымы, қола дәуірі; Ижевская тұрағы, палеолит дәуірі || || археология ескерткіші ||[[Ижевское (Ақмола облысы)|Ижевское]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 3 км; |- | 7 || 1941-1945 жылдары Ұлы Отан Соғысы жылдарында қаза болған жауынгерлерге арналған ескерткіш || || монументтік өнер құрылысы || [[Михайловка (Аршалы ауданы)|Михайловка]] ауылы, Абай көшесі, ауыл орталығында |} == Астрахан ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 ||Бірлік III қорғаны, ерте темір дәуірі; [[Бірлік-II]] қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Бірлік (Астрахан ауданы)|Бірлік]] ауылынан батысқа қарай 1-1,5 км |- | 2 || [[Бірлік-I]] қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Таволжанка (Ақмола облысы)|Таволжанка]] ауылынан батысқа қарай 4 км |- | 3 || Ковыленка I қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші ||[[Ковыленка]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 5 км |- | 4 ||Қоскөл II қорғаны, ортағасырлық; Қоскөл III қорғаны, ерте темір дәуірі; Қоскөл I қорымы, ортағасырлық; Қоскөл VII қорымы, ортағасырлық; Қоскөл VIII қонысы, энеолит дәуірі; Қоскөл VI тұрағы, неолит дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Қоскөл (Ақмола облысы)|Қоскөл]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 5 км; Қоскөл ауылының солтүстігіне қарай 11 км; Қоскөл ауылының солтүстік-шығысына қарай 4,5 км; Қоскөл ауылының солтүстігіне қарай 10,5 км; Қоскөл ауылының оңтүстік-шығысына қарай 2 км; Қоскөл ауылынан солтүстікке қарай 12 км |- | 5 || Өрнек I қорғаны, ерте темір дәуірі || ||археология ескерткіші || [[Өрнек (Астрахан ауданы)|Өрнек]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 3 км |- | 6 || Новый Колутон I қорғаны, ерте темір дәуірі|| ||археология ескерткіші || [[Жаңа Қалқұтан]] ауылынан шығысқа қарай 4,6 км |- | 7 || Жамбыл I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || ||археология ескерткіші || [[Астраханка (Ақмола облысы)|Астраханка]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 3,5 км |- | 8 || Алғабас I қорымы, ортағасырлық; Алғабас II қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең)|| || археология ескерткіші || [[Алғабас (Астрахан ауданы)|Алғабас]] ауылынан шығысқа қарай 2,5 км; Алғабас ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 5,5 км |- | 9 || Старый Колутон I қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Ескі Қалқұтан]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 3 км |- | 10 || Зеленое I, II қорымдары, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); || || археология ескерткіші || [[Зелёное (Ақмола облысы)|Зеленое]] ауылынан батысқа қарай 4-5 км |- | 11 || Қаратүбек I қорымы, ерте темәр дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Ұзынкөл (Астрахан ауданы)|Ұзынкөл]] ауылынан оңтүстікке қарай 750 м |- | 12 || Есен-Аман I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Ұзынкөл (Астрахан ауданы)|Ұзынкөл]] ауылының оңтүстігіне қарай 6,5 км |- | 13 || Новочеркасск I қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең)|| || археология ескерткіші || [[Новочеркасское]] ауылынан солтүстікке қарай 2 км |} == Атбасар ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || (1918-1943 жылдар) Кеңес Одағының Батыры Ақан Құрмановтың мүсіні || || монументтік өнер құрылысы || [[Қосбармақ (Ақмола облысы)|Қосбармақ]] ауылының орталығында |- | 2 || 1918-1919 жылдары Уездік Кеңестің депутаттары орналасқан ғимарат (қазіргі тарихи-өлкетану музейі), 1911 жыл || || қала құрылысы және сәулет || [[Атбасар]] қаласы, Жеңіс көшесі, 28 |- | 3 || Гимназия ғимараты (қазіргі уақытта көмекші мектеп-интернаты), 1909 жыл || || қала құрылысы және сәулет ||[[Атбасар]] қаласы, Жеңіс көшесі, 28 |- | 4 || Тимашевка V қорғаны, ерте темір дәуірі; Тимашевка VII қорғаны, қола дәуірі; Тимашевка VI қорымы, ерте темір дәуірі; Тимашевка X қорымы, ортағасырлық; Тимашевка I тұрағы, неолит дәуірі; Тимашевка II тұрағы, неолит дәуірі; Тимашевка III тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Тимашевка (Ақмола облысы)|Тимашевка]] ауылынан шығысқа қарай 2,2 км; 4 км; Тимашевка ауылынан батысқа қарай 1,3 км; [[Родионовка (Ақмола облысы)|Родионовка]] ауылының солтүстік-батысына қарай 2,5 км; [[Тимашевка (Ақмола облысы)|Тимашевка]] батысқа қарай 1,3 км; шығысқа қарай 1,7 км; 2,2 км |- | 5 || Қаражар IV, VII қорғандары, ерте темір дәуірі; Қаражар I қорымы, ерте темір дәуірі; Қаражар III қорымы, ерте темір дәуірі; Қаражар VI қорымы, ортағасырлық; Қаражар XV қорымы, ерте темір дәуірі; Қаражар IX қорымы, ортағасырлық; Қаражар X қорымы, XVIII–XIX ғасырлар; Қаражар XI қорымы, ерте темір дәуірі; Қаражар II қонысы, ортағасырлық; Қаражар V қонысы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Қаражар XII қонысы, ортағасырлық; Қаражар XIII қонысы ортағасырлық; Қаражар XIV қонысы ортағасырлық; Қаражар VIII қонысы ортағасырлық || ||археология ескерткіші || [[Поповка (Ақмола облысы)|Поповка]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 2,1-4,2 км; [[Поповка (Ақмола облысы)|Поповка]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 2,1 км; солтүстік-шығысқа қарай 4,25 км; солтүстікке қарай 1,3 км; солтүстікке қарай 3 км; солтүстікке қарай 3,4 км; солтүстік-шығысқа қарай 4,25 км; 2,15; 2,75 км; 4,5 км; [[Бастау (Ақмола облысы)|Бастау]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 2,5 км; 2,52 км; [[Поповка (Ақмола облысы)|Поповка]] ауылынан солтүстікке қарай 2,8 км |- | 6 || Магдалиновка IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Магдалиновка V қорымы, қола дәуірі; Магдалиновка II қонысы, қола дәуірі; Магдалиновка I тұрағы, неолит дәуірі; Магдалиновка III тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Магдалиновка (Ақмола облысы)|Магдалиновка]] ауылының оңтүстік-оңтүстік-шығысына қарай 800 м; батысына қарай 1,3 км; 2,2 км; шығысына қарай 500 м; 100 м |- | 7 || Мариновка II, VII қорғандары, ортағасырлық; Мариновка I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Мариновка III қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Мариновка IV қонысы, энеолит дәуірі; Мариновка V тұрағы, энеолит дәуірі; Мариновка VI тұрағы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Мариновка (Ақмола облысы)|Мариновка]] ауылының солтүстік-батысына қарай 7 км, солтүстік-шығысына қарай 8 км; шығысына қарай 1 км; батысына қарай 4,5 км; оңтүстік-батысына қарай 3 км; 5 км; 2 км |- | 8 || Қызылкөл IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Қызылкөл I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Қызылкөл II қонысы, қола дәуірі; Қызылкөл III қонысы, неолит дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Поповка (Ақмола облысы)|Поповка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 11 км; солтүстік-шығысына қарай 7,5 км; 3 км; 6,5 км |- | 9 || Полтавка I қорғаны, ортағасырлық; Полтавка II қорғаны, ерте темір дәуірі; Полтавка VI қорымы, ерте темір дәуірі; Полтавка V қонысы, ортағасырлық; || || археология ескерткіші || [[Полтавка (Ақмола облысы)|Полтавка]] ауылынан шығысқа қарай 1,5 км; шығысқа қарай 1,6 км; солтүстігіне қарай 5 км; солтүстік-шығысына қарай 2,7 км |- | 10 || Поповка IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Поповка V қорғаны, ортағасырлық; Поповка VII қорымы, қола дәуірі; Поповка VIII қонысы, қола дәуірі; Поповка III тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Поповка (Ақмола облысы)|Поповка]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 0,5 км; солтүстік-батысқа қарай 1,1 км; солтүстікке қарай 1 км; шығысқа қарай 3,2 км; 2 км |- | 11 || Родионовка VIII қорғаны, ерте темір дәуірі; Родионовка IX қорғаны, ерте темір дәуірі; Родионовка V қорымы, қола дәуірі; Родионовка VI қорымы, ерте темір дәуірі; Родионовка VII қорымы, қола дәуірі; Родионовка I қонысы, қола дәуірі; Родионовка X қонысы, қола дәуірі|| || археология ескерткіші ||[[Родионовка (Ақмола облысы)|Родионовка]] ауылының шығысына қарай 6 км; солтүстік-батысына қарай 3 км; оңтүстік-батысына қарай 800 м; оңтүстігіне қарай 700 м; оңтүстік-шығысына қарай 1 км; [[Калиновка (Ақмола облысы)|Калиновка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 4 км; Родионовка ауылының солтүстік-батысына қарай 2,5 км |- | 12 || Сәдубек IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Сәдубек II қорымы, қола дәуірі; Сәдубек III қорымы, қола дәуірі; Сәдубек I тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Поповка (Ақмола облысы)|Поповка]] ауылының солтүстік-батысна қарай 5,1 км; батысына қарай 3,6 км; батысына қарай 3,3 км; 1,9 км |- | 13 || Самарка I, II, III, V, VI, VIII, X қорғандары, ерте темір дәуірі; XI қорғаны, қола дәуірі; XIV қорғаны, ортағасырлық; Самарка III қорымы, ерте темір дәуірі; Самарка VII қорымы, ерте темір дәуірі; Самарка XV қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Самарка (Ақмола облысы)|Самарка]] ауылынан солтүстікке қарай 500 м-ден 4 км аралықтары, солтүстік-батысқа қарай 6,7 км-10,6 км аралықтары; солтүстікке қарай - 3,2 км; 4,5 км; солтүстік-батысқа қарай 7,2 км |- | 14 || Атбасар VI қорғаны, ерте темір дәуірі; Атбасар II қорымы, ерте темір дәуірі; Атбасар V қорымы, ерте темір дәуірі; Атбасар I қорымы, ортағасырлық; Атбасар III қорымы, ерте темір дәуірі; Атбасар IV қорымы, ерте темір дәуірі|| ||археология ескерткіші || [[Тельман (Ақмола облысы)|Тельман]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 9,8 км; [[Атбасар]] қаласынан солтүстік-батысқа қарай 1 км; [[Ащыкөл (Ақмола облысы)|Ащыкөл]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 6,3 км; [[Борисовка (Ақмола облысы)|Борисовка]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 6,5 км; [[Тельман (Ақмола облысы)|Тельман]] ауылының солтүстік-батысына қарай 8,5 км; [[Тельман (Ақмола облысы)|Тельман]] ауылының солтүстік-батысына қарай 8,8 км |- | 15 || Тастөбе III қорымы, ортағасырлық; Кошкарка I қорымы, ерте темір дәуірі || ||археология ескерткіші || [[Тимашевка (Ақмола облысы)|Тимашевка]] ауылынан солтүстікке қарай 15 км; оңтүстік-батысқа қарай 9 км |- | 16 || Адыр II қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Адыр (Ақмола облысы)|Адыр]] ауылынан солтүстікке қарай 1,5 км |- | 17 || Ащыкөл I қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Ащыкөл (Ақмола облысы)|Ащыкөл]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 4,9 км |- | 18 || Гайдар I қорымы, ортағасырлық; Гайдар II қонысы, қола дәуірі; Гайдар III тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Борисовка (Ақмола облысы)|Борисовка]] ауылынан оңтүстікке қарай 2,5 км; солтүстік-шығысқа қарай 2,5 км; 3 км |- | 19 || Титовка I қорымы, ерте темір дәуірі|| ||археология ескерткіші||[[Титовка (Ақмола облысы)|Титовка]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 2,2 км |- | 20 || Новопетропавловка I қорымы, ерте темір дәуірі; Новопетропавловка II тұрағы, неолит дәуірі; Поповка VII қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Поповка (Ақмола облысы)|Поповка]] ауылының солтүстік-батысына қарай 1,3 км; солтүстік-шығысына қарай 1,1 км; батысына қарай 3,8 км |- | 21 || Қосбармақ I қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Қосбармақ (Ақмола облысы)|Қосбармақ]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 2 км |- | 22 || Митрофановка I қорымы, ортағасырлық; Митрофановка III қонысы, қола дәуірі; Митрофановка IV қонысы, энеолит дәуірі; Митрофановка II тұрағы, энеолит дәуірі || ||археология ескерткіші || [[Бейіс хазірет]] ауылынан шығысқа қарай 1,5 км; оңтүстігіне қарай 2,2 км; оңтүстік-батысына қарай 3 км; оңтүстігіне қарай 2 км |- | 23 || Новоалександровка I қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Бастау (Ақмола облысы)|Бастау]] ауылынан батысқа қарай 1,3 км |- | 24 || Бодливский II қорымы, ортағасырлық; Пригородное II қорымы, ортағасырлық; Смирновка I қорымы, ортағасырлық; Смирновка II қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Садовое (Атбасар ауданы)|Садовое]] ауылының оңтүстігіне қарай 1,5 км; солтүстік-шығысына қарай 2 км; батысына қарай 700 м; батысына қарай 500 м |- | 25 || Пролетарка I қорымы, ортағасырлық; Пролетарка II қонысы, қола дәуірі || ||археология ескерткіші || [[Новосельское (Ақмола облысы)|Новосельское]] ауылының оңтүстігіне қарай 1 км; оңтүстік-шығысына қарай 500 м |- | 26 || Жабай-Покровка II қонысы, қола дәуірі; Жабай-Покровка I тұрағы, неолит дәуірі; Жабай-Покровка I тұрағы, неолит дәуірі; Саргары қонысы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Покровка (Ақмола облысы)|Покровка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 2,7 км; 1,5 км; 4 км |- | 27 || Тельман XVI қонысы, қола дәуірі; Тельман XVII қонысы, ортағасырлық; Тельман VIII тұрағы, мезолит, неолит дәуірі, (әр түрлі кезең); Тельман IX тұрағы, мезолит дәуірі; Тельман X тұрағы, неолит дәуірі; Тельман XI тұрағы, неолит дәуірі; Тельман XII тұрағы, неолит дәуірі; Тельман XIII тұрағы, неолит дәуірі; Тельман XIV тұрағы, неолит дәуірі; Тельман XV тұрағы, мезолит, неолит дәуірі (әр түрлі кезең); Тельман V тұрағы, неолит дәуірі || ||археология ескерткіші ||[[Поповка (Ақмола облысы)|Поповка]] ауылының оңтүстігіне қарай 2,9 км; 3 км; оңтүстік-батысына қарай 2,5 км; 3 км; Калиновка ауылының шығысына қарай 7,1 км; [[Поповка (Ақмола облысы)|Поповка]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 3,1 км; 3,2 км; 3,4 км; оңтүстігіне қарай 3 км; 3,3 км; [[Тельман (Ақмола облысы)|Тельман]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 1,2 км |- | 28 || Алғашқы тың иегерушілерге арналған еңбек даңқ ескерткіші, 1970 жыл || || монументтік өнер құрылысы || [[Атбасар]] қаласы, қалаға кіре берісінде |- | 29 || (1941-1945 жылдары) Ұлы Отан Соғысы жылдары қаза болған жауынгерлерге арналған ескерткіш, 1970 жыл || ||монументтік өнер құрылысы || [[Полтавка (Ақмола облысы)|Полтавка]] ауылының орталығында |- | 30 || Ілияс Есенберлин ескерткіші || || монументтік өнер құрылысы || [[Атбасар]] қаласы, әкімдік ғимаратының алдындағы алаңда |} == Бұланды ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Красноводское X қорғаны, ерте темір дәуірі; Красноводское XI қорғаны, ерте темір дәуірі; Красноводское XII қорғаны, ерте темір дәуірі; Красноводское III қорымы, ерте темір дәуірі; Красноводское VI қорымы, ерте темір дәуірі; Красноводское VII қорымы, ерте темір дәуірі; Красноводское X қорымы, ерте темір дәуірі; Таубай III қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Айнакөл (Ақмола облысы)|Айнакөл]] ауылының солтүстігіне қарай 1,5 км; солтүстік-батысына қарай 2,3 км-3,6 км аралығы |- | 2 || Купчановка I қорғаны, ерте темір дәуірі; Купчановка II қорғаны, ерте темір дәуірі; Купчановка III қорғаны, ерте темір дәуірі; Купчановка IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Купчановка II қорымы, ерте темір дәуірі; Купчановка III қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Купчановка IV қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Купчановка I қонысы, неолит дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең); Купчановка II қонысы, қола дәуірі; Купчановка I тұрағы, неолит дәуірі|| ||археология ескерткіші || [[Купчановка]] ауылының оңтүстігіне қарай 1,2 км; 1,5 км; оңтүстік-шығысына қарай 100 м; оңтүстігіне қарай 500 м-2,3 км аралығы |- | 3 || Новобратское II қорғаны, ерте темір дәуірі; Новобратское IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Новобратское VI қорғаны, қола дәуірі; Новобратское III «мұртты» қорғаны, ерте темір дәуірі; Новобратское VII қорғаны, ерте темір дәуірі; Новобратское VII қорымы, ерте темір дәуірі; Новобратское VIII қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Новобратское (Ақмола облысы)|Новобратское]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 3,5 км; 3,6 км; 3,7 км; 4,2 км; шығысына қарай 500 м; оңтүстік-шығысына қарай 3,2 км; 5,9 км |- | 4 || Новодонецк I қорғаны, ерте темір дәуірі; Новодонецк II қорғаны, қола дәуірі; Новодонецк III қорғаны, ерте темір дәуірі; Новодонецк IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Новодонецк V қорғаны, қола дәуірі; Новодонецк VI қорғаны, қола дәуірі; Новодонецк II қорымы, ерте темір дәуірі; Новодонецк III қорымы, ерте темір дәуірі; Новодонецк IV қорымы, ерте темір дәуірі; Новодонецк V қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Новодонецк VIII қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Новодонецк IX, ортағасырлық; Новодонецк X қорымы, ерте темір дәуірі; Новодонецк VI, VII қоныстары, қола дәуірі; || || археология ескерткіші || [[Новодонецк]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 3,8 км; 4,5 км; 4,8 км; 5,3 км; 3,6 км; оңтүстігіне қарай 3 |- | 5 || Острогорское V қорғаны, қола дәуірі; Острогорское VI қорғаны, ерте темір дәуірі; Острогорское қыстауы кейінгі ортағасырлық км; Острогорское I, II, III, IV, V, VI, VII қорымдары, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Новый Колутон III қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең)|| || археология ескерткіші || [[Острогорское (Ақмола облысы)|Острогорское]] ауылының солтүстік-батысына қарай 2,7 км-4,2 км аралығы; оңтүстік-батысына қарай 1 км |- | 6|| Прохоровка I қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Байсуат]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 2 км |- | 7 || Отрадное I қорғаны, ерте темір дәуірі; Отрадное I қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Отрадное (Бұланды ауданы)|Отрадное]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 1,5 км; 2,2 км |- | 8 || Партизанка I қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Партизанка]] ауылының шығысына қарай 3,4 км |- | 9 ||Жолболды қорғаны, қола дәуірі; Иванковка I қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Ивановка (Ақмола облысы)|Иванковка]] ауылының оңтүстігіне қарай 4,7 км; 5,1 км |- | 10 || Капитоновка қорғаны, ерте темір дәуірі; Капитоновка V қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Капитоновка (Ақмола облысы)|Капитоновка]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 3,1 км; шығысына қарай 5,5 км |- | 11 || Ярославка I қорғаны, ерте темір дәуірі; Ярославка II қорғаны, ерте темір дәуірі; Ярославка III қорғаны, ерте темір дәуірі; Ярославка IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Ярославка шеберханасы, неолит дәуірі; Ярославка V қорымы, ерте темір дәуірі; Ярославка VII қорымы, ерте темір дәуірі; Ярославка I, II, III, IV, V тұрақтары, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Ярославка (Бұланды ауданы)|Ярославка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 3,5 км-5,2 км аралықтары; оңтүстік-шығысына қарай 4 км |- | 12 || Колоколовка I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Қараөзек (Бұланды ауданы)|Қараөзек]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 1,4 км |- | 13 || Макинка I қорымы, ерте темір дәуірі; Макинка II қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Макинка]] ауылының солтүстігіне қарай 2,5 км; шығысына қарай 5 км |- | 14 ||Ортақшыл I қорымы, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші || Ортақшыл ауылының оңтүстігіне қарай 1,3 км |- | 15 ||Пушкино I қорымы, ерте темір дәуірі; Пушкино II қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Проходное I қонысы, қола дәуірі; Пушкино I қонысы, қола дәуірі; Пушкин I тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Пушкино (Ақмола облысы)|Пушкино]] ауылының солтүстігіне қарай 5,5 км; 4,7 км; 7 км; 2 км |- | 16 || Еркіндік I қонысы, ортағасырлық; Еркіндік II қонысы, қола дәуірі; Еркіндік III қонысы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Балуан Шолақ ауылы (Ақмола облысы)|Балуан Шолақ]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 3 км; 3,5 км |} == Бурабай ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Жаңаталап I қорғаны, қола дәуірі; Жаңаталап II қорғаны, ерте темір дәуірі; Жаңаталап I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Жаңаталап II қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Жаңаталап (Бурабай ауданы)|Жаңаталап]] ауылының солтүстік-батысына қарай 2 км; солтүстік-батысына қарай 1,5 км, жоғары беткейде; солтүстігіне қарай 4 км; солтүстік-шығысына қарай 0,8 км |- | 2 || Қылшақты I қорғаны, ортағасырлық; Ақтас тұрағы, палеолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Кенесары]] ауылынан солтүстік–батысқа қарай 4 км; оңтүстік-батысқа қарай 2,7 км |- | 3 || Аршалы I; II; III қорғандары, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Николаевка (Бурабай ауданы)|Николаевка]] ауылының шығысына қарай 1 км; оңтүстік-шығысына қарай 2,2 км-3 км |- | 4|| Қараүңгір I қорғаны, ерте темір дәуірі; Қараүңгір II, III қорғандары, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Обалы]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 5,6 км-7,2 км аралығы |- | 5 || Райгородок I қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Райгородок (Ақмола облысы)|Райгородок]] ауылынан шығысқа қарай 0,7 км |- | 6 || Қояндыкөл I қорғаны, ерте темір дәуірі; Қояндыкөл II қорғаны, қола дәуірі; Ковалевка 1 қорымы, ерте темір дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең); Успеноюрьевка I қорымы, қола дәуірі; Успеноюрьевка II қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Успеноюрьевка]] ауылының оңтүстігіне қарай 4 км; оңтүстік-шығысына қарай 4,5 км; шығысына қарай 1 км; оңтүстік-шығысына қарай 3 км; 3,3 км |- | 7 || Аршалы I қорғаны, ерте темір дәуірі; Аршалы II қорғаны, ерте темір дәуірі; Аршалы V топырақты қорымы, ортағасырлық; Аршалы IV қорымы, ерте темір дәуірі; Аршалы II қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Веденовка (Ақмола облысы)|Веденовка]] ауылынан шығысқа қарай 3,3 км; солтүстік-шығысына қарай 5,3 км; шығысына қарай 4 км; солтүстік-шығысына қарай 5,7 км; [[Федосеевка (Ақмола облысы)|Федосеевка]] ауылының шығысына қарай 0,8 км |- | 8 || Қорған қорымы, ерте темір дәуірі; Қорған I қорымы, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Николаевка (Бурабай ауданы)|Николаевка]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 8 км; 8,2 км |- | 9 || Новоандреевка III қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Новоандреевка (Ақмола облысы)|Новоандреевка]] ауылынан батысқа қарай 5 км |- | 10 || Дорофеевка III қорғаны, ерте темір дәуірі; Дорофеевка III қорымы, қола дәуірі; Дорофеевка VI қорымы, ортағасырлық; Дорофеевка I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Малое Чебачье I қорымы, ерте темір дәуірі; Ақылбай ауыл жанындағы стелла, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Ақылбай]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 4,3 км-5,3 км аралығы; солтүстікке қарай 3,5 км; оңтүстік-шығысқа қарай 1 км; солтүстік-шығысқа қарай 7,5 км |- | 11 || Қотыркөл II қорымы, қола дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Вишнёвое (Ақмола облысы)|Вишнёвое]] ауылының оңтүстігіне қарай 1 км |- | 12 || Құмдыкөл IV қорымы, ортағасырлық; Құмдыкөл II қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Златополье]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 8 км; [[Савинка (Ақмола облысы)|Савинка]] ауылынан шығысқа қарай 3 км |- | 13 || Клинцы I қорымы, ерте темір дәуірі; Клинцы II зираты, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Клинцы (Ақмола облысы)|Клинцы]] ауылынан солтүстікке қарай 1,5 км; 2,5 км |- | 14 || Қотыркөл XVII қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық; Жүкей IV қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Қатаркөл]] ауылының шығысына қарай 6 км; 5 км |- | 15 || Қараүңгір I қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); || || археология ескерткіші ||[[Савинка (Ақмола облысы)|Савинка]] ауылының батысына қарай 7,5 км |- | 16 || Голубой залив I қонысы, неолит дәуірі; Голубой залив II қонысы, неолит дәуірі; |||| археология ескерткіші || [[Бурабай (кент)|Бурабай]] кентінен батысқа қарай 2,5 км; 3 км |} == Біржан сал ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1|| Атан I топырақты жерлеуі, ортағасырлық; Қорған Атан I қорғаны, ерте темір дәуірі; Атан VII, қола дәуірі; Атан IX қорғаны, ерте темір дәуірі; Атан табылған орны, неолит дәуірі; Атан II, III қоныстары, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Еңбекшілдер]] ауылынан батыс, оңтүстік-батысқа қарай 8,5 км; батысына қарай 11,4 км; оңтүстік-батысына қарай 6,3 км; оңтүстік-батысына қарай 15,9 км; 9,4 км; 16,9 км |- | 2 || Саға VI қорғаны, қола дәуірі; Саға V қорғаны, қола дәуірі; Саға XI қонысы, ерте темір дәуірі; Саға III тұрағы, неолит дәуірі; Тассу I қорғаны, ерте темір дәуірі; Тассу II қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || Саға өзенінің сол жағалауында, су бөгетінен оңтүстік-шығысқа қарай 0,2 км; [[Ақбұлақ (Біржан сал ауданы)|Ақбұлақ]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 22,1 км; солтүстік-шығысына қарай 14,3 км-18,1 км; оңтүстік-батысына қарай 11 км; 11,8 км |- | 3 || Қожагелді-Алға I қорғаны, ерте темір дәуірі; Қожагелді-Алға III қорғаны, ерте темір дәуірі; Қожагельді-Алға IV табылған орны, неолит дәуірі; Қожагельді-Алға V табылған орны, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Алға (Ақмола облысы)|Алға]] аулының оңтүстік-шығысына қарай 3,3 км; солтүстік-батысына қарай 3,2 км; оңтүстік-шығысына қарай 0,7 км; 0,9 км |- | 4 || Бірсуат I қорғаны, қола дәуірі; Шат V қорғаны, ерте темір дәуірі; Шат VI қорғаны, ерте темір дәуірі; Шат VII қорғаны, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Бірсуат (Біржан сал ауданы)|Бірсуат]] ауылының солтүстік-батысына қарай 1,3 км; шығысына қарай 15,6 км; солтүстік-шығысына қарай 11,6 км; шығысына қарай 14 км |- | 5 || Уәлихан IV қорғаны, қола дәуірі; Жамбай IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Уәлихан II қорғаны, қола дәуірі; Уәлихан III қорғаны, қола дәуірі; Камни қорғаны, ерте темір дәуірі; Камни I қорғаны, ерте темір дәуірі; Қожастау қорғаны, ерте темір дәуірі; Құдабас қорғаны, қола дәуірі; Құдабас III қорғаны, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші || [[Уәлиханов (Біржан сал ауданы)|Уәлиханов]] ауылының шығысына қарай 0,2 км; оңтүстік-шығысына қарай 13,4 км; солтүстігіне қарай 7,8 км; оңтүстігіне қарай 2,3 км; оңтүстік-шығысына қарай 15,8 км; 16,4 км; оңтүстік-шығысына қарай 7 км; солтүстік-шығысына қарай 2,3 км; солтүстік-шығысына қарай 2 км |- | 6 || Жүкей VI қорғанды қорымы, ерте темір дәуірі; Жүкей VII қорғанды қорымы, ерте темір дәуірі; Жүкей VIII қорғанды қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Жүкей I қорымы, қола дәуірі, ерте темір дәуірі (әр түрлі кезең); Жүкей III қорымы, қола дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Жүкей (Ақмола облысы)|Жүкей]] ауылының шығысына қарай 2,8 км; оңтүстік-шығысына қарай 3,8 км; 3,5 км; солтүстік-батысқа қарай 0,6 км; 0,7 км |- | 7 ||Казгородок қорғаны, ерте темір дәуірі; Казгородок I қорғаны, ерте темір дәуірі; Қасқырдың іні III, ерте темір дәуірі; Казгородок табылған орны, неолит дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Үлгі (Ақмола облысы)|Үлгі]] ауылының батысына қарай 5 км; 5,3 км; шығысына қарай 0,7 км; оңтүстігіне қарай 3 км |- | 8 || Саға I қорғаны, ортағасырлық; Саға II қорғаны, ортағасырлық; Кеңащы I қорғаны, ерте темір дәуірі; Кенащы II қорғаны, ерте темір дәуірі; Кеңащы қорғаны, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Кеңащы (Ақмола облысы)|Кеңашы]] ауылынан батысқа қарай 8 км; 10 км; шығысына қарай 10,5 км; 11,3 км; 2,5 км |- | 9 || Үштаған қорғаны, ерте темір дәуірі; Үштаған I қорғаны, ерте темір дәуірі; Үштаған II қорғаны, ерте темір дәуірі; Үштаған III қорғаны, қола дәуірі; Үштаған IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Үштаған V қорғаны, ерте темір дәуірі; Үштаған VI қорғаны, ерте темір дәуірі; Үштаған VIII қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші ||[[Уәлиханов (Біржан сал ауданы)|Уәлиханов]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 9,5 км-12,5 км аралығы |- | 10 || Карловка I қорғаны, ерте темір дәуірі; Карловка II қорғаны, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші || [[Карловка (Ақмола облысы)|Карловка]] ауылының шығысына қарай 1 км; 2,4 км |- | 11 || Тассу II қорғаны, ерте темір дәуірі; Тассу III қорғаны, қола дәуірі; Тассу IV қорғаны, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Мамай (Ақмола облысы)|Мамай]] ауылының солтүстігіне қарай 9,5 км; 9,8 км; 13,6 км |- | 12 || Қотыркөл I қорғаны, ерте темір дәуірі; Тыркөл I қорғанды қорымы, ерте темір дәуірі; Тыркөл II қорғанды қорымы, ерте темір дәуірі; Тыркөл V қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || Пригорхоз ауылынан батысқа қарай 550 м; оңтүстік-шығысқа қарай 3,1 км; оңтүстік-батысқа қарай 2,2 км; оңтүстік-шығысқа қарай 4,1 км |- | 13 || Жамбай I қорғаны, ерте темір дәуірі; Жамбай II қорғаны, ерте темір дәуірі; Жамбай III қорғаны, ерте темір дәуірі; Жамбай VI қорғаны, ерте темір дәуірі; Қойтас I, II, III, IV, V, VI, VII, VIII, IX, XI қорғандары, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Ақсу (Біржан сал ауданы)|Ақсу]] ауылының солтүстік-батысына қарай 15,3 км; 13,6 км; 14,0 км; 14,7 км; солтүстік-шығысына қарай 36,9 км-36,1 км; шығыс–солтүстік-шығысына қарай 29,6 км-37,5 км; солтүстік-шығысына қарай 36,1 км |- | 14 || Сапақ I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Сапақ II қорымы, ерте темір дәуірі; Сапақ III қорымы, ерте темір дәуірі; Сапақ IV қорымы, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші || [[Ақсу (Біржан сал ауданы)|Ақсу]] ауылының батысына қарай 3 км; солтүстік-батысына қарай 5 км; 7 км |- | 15 || Шоқай XХ қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Шоқай XI қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Шоқай XII қорымы, ортағасырлық; Шоқай IV қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Шоқай VI қорымы, ортағасырлық; Шоқай XI қорымы, ерте темір дәуірі; Шоқай XII қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Шоқай тұрағы, палеолит дәуірі; Шоқай II тұрағы, неолит дәуірі; Шоқай IV тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Ақсу (Біржан сал ауданы)|Ақсу]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 42,2 км-50,3 км аралығы |- | 16 || Қаратөбе IV қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Қыздың II қорымы, ерте темір дәуірі; Төбе II қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Төбе III қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші ||[[Уәлиханов (Біржан сал ауданы)|Уәлиханов]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 5,3 км; 21,9 км; солтүстігіне қарай 5,7 км; 6,2 км |- | 17 || Сәуле I қорымы, ортағасырлық; Сәуле V қорымы, ерте темір дәуірі; Сәуле VII қорымы, ерте темір дәуірі; Сәуле VIII қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Сәуле (Ақмола облысы)|Сәуле]] ауылынан оңтүстік–шығысқа қарай 0,7 км; солтүстік–батысқа қарай 2 км; оңтүстік–шығысқа қарай 1,2 км; солтүстік–батысқа қарай 3 км |- | 18 || Терек II қорымы, ортағасырлық; Терек III, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || Уәлиханов ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 8,6 км; 8,5 км |- | 19 || Шоқай II топырақты қорымы, ортағасырлық; || || археология ескерткіші || [[Шошқалы (Ақмола облысы)|Шошқалы]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 44,1 км |- | 20 || Саға I тұрағы, неолит дәуірі; Саға II тұрағы, неолит дәуірі; Саға VII тұрағы, неолит дәуірі || ||археология ескерткіші || [[Краснофлотское (Ақмола облысы)|Краснофлотское]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 20,1 км; 19,8 км; [[Көксеңгірсор]] көлінің оңтүстік-батысына қарай 15 км |- | 21 || Тәттімбет I тұрағы, неолит дәуірі, қола дәуір (әр түрлі кезең); Тәттімбет II тұрағы, неолит дәуірі; Тәттімбет III тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші ||[[Мамай (Ақмола облысы)|Мамай]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 11 км-12,3 км аралығы |} == Егіндікөл ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || [[Бектемір сопы кесенесі|Сопы мазары]], XVIII ғасыр||[[Сурет:Бектемір сопы кесенесі.jpg|thumb|right|150px|]] || қала құрылысы және сәулет || [[Жалманқұлақ (ауыл)|Жалманқұлақ]] ауылы, Қоскөл қонысы |- | 2 || Полтавский қорымы, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Полтавка (Ақмола облысы)|Полтавка]] ауылының батыс, оңтүстік-батысына қарай 1,5 км |} == Ерейментау ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Қызылту I қорғаны, ерте темір дәуірі; Қызылту IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Қызылту II қорымы, ерте темір дәуірі, кейінгі ортағасырлық (әр түрлі кезең); Қызылту III қорымы, ерте темір дәуірі, кейінгі ортағасырлық (әр түрлі кезең); Қызылту IV қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші|| [[Қызылту (Ақмола облысы)|Қызылту]] ауылының солтүстігіне қарай 5 км; 6 км; оңтүстік-шығысына қарай 0,5 км; солтүстігіне қарай 4,3 км; 4 км |- | 2 || [[Саққұлақ би кесенесі|Саққұлақ мазары]], XIX ғасырдың соңы (1880 жыл) ||[[Сурет:Саққұлақ би кесенесі.jpg|thumb|right|150px|]] || қала құрылысы және сәулет || [[Ерейментау]] қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 24 км |- | 3 || Усть-Кедей қорғаны, ерте темір дәуірі; Усть-Кедей I қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Қызылту (Ақмола облысы)|Қызылту]] ауылының солтүстігіне қарай 3,6 км; 3 км |- | 4 || Нецветаевка II; III; IV; V; VI қорымдары, ерте темір дәуірі; Нецветаевка қонысы, қола дәуірі || ||археология ескерткіші || [[Майлан (ауыл)|Майлан]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 10,5 км-16 км аралығы |- | 5 || Қасаны қорымы, ерте темір дәуірі; Қасаны I қорымы, ерте темір дәуірі; Қасаны II қоршауы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Бестоғай (Ақмола облысы)|Бестоғай]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 3,6 км; 2,5 км; [[Майлан (ауыл)|Майлан]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 3 км |- | 6 || Тасқора қорымы; I; II; III қорымдары, ерте темір дәуірі; Тасқора қонысы, ерте темір дәуірі; Тасқора I қонысы, ерте темір дәуірі || ||археология ескерткіші || [[Бестоғай (Ақмола облысы)|Бестоғай]] ауылының оңтүстік-батыс, батысына қарай 2,5 км; 2 км; солтүстік-батысына қарай 4 км; 1,5 км; оңтүстік-батысына қарай 2 км; солтүстік–солтүстік-шығысына қарай 1 км |- | 7 || Ақмырза III қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Еркіншілік]] ауылынан солтүстікке қарай 3 км |- | 8 || Жолбасшы қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Жолбасшы (Ақмола облысы)|Жолбасшы]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 0,6 км |- | 9 || Селеті менгірі, қола дәуірі || ||археология ескерткіші || Майлан ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 12 км |- | 10 || [[Қос батыр ескерткіші (Құмай ғибадатханасы)|"Құмай" археологиялық-этнографиялық кешені]], біздің дәуіріміздің VI-VII ғасыр ||[[Сурет:Құмай ғибадатханасы.jpg|thumb|right|150px|]] || археология ескерткіші || [[Қарағайлы (Ақмола облысы)|Қарағайлы]] ауылынан солтүстікке қарай 5 км. |} == Есіл ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Есіл I қорғаны, ерте темір дәуірі; Есіл II қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Есіл (қала)|Есіл]] қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 4,5 км; 3,3 км |- | 2 || Интернациональное қыстауы, ерте темір дәуірі; Интернациональное табылған орны, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Интернациональное (Ақмола облысы)|Интернациональное]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 5 км; 4 км |- | 3 || Бұзылық I; II қорымдары, ерте темір дәуірі; Бұзылық III қонысы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Бұзылық]] ауылынан оңтүстікке қарай 7 км; шығысқа қарай 1,5 км |- | 4 || Дальное I; II қорымдары, ортағасырлық; Дальное III табылған орны, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Дальное]] ауылынан солтүстікке қарай 1 км; солтүстік-шығысқа қарай 1 км; 2 км |- | 5 || Заречное I; II; III қорымдары, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Заречное (Есіл ауданы)|Заречное]] ауылынан оңтүстікке қарай 0,8 км; оңтүстік-шығысқа қарай 3 км; оңтүстік-батысқа қарай 6 км |- | 6 || Знаменка I; II; III қорымдары, ерте темір дәуірі; Знаменка IV қонысы, қола дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Знаменка (Ақмола облысы)|Знаменка]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 3 км; оңтүстік-батысқа қарай 1 км; солтүстікке қарай 100 м; оңтүстік-батысқа қарай 1 км |- | 7 || Игілік I; II; III қорымдары, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Игілік (Есіл ауданы)|Игілік]] ауылынан шығысқа қарай 8 км; 10 км; солтүстік-шығысқа қарай 10 км |- | 8 || Елтай II қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Знаменка (Ақмола облысы)|Знаменка]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 2 км |- | 9 || Калачи I қорымы, ортағасырлық; Калачи II қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Калачи (Ақмола облысы)|Калачи]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 1 км; 0,8 км |- | 10 ||Красногорский I; II; III қорымдары, ерте темір дәуірі; Красногорский IV; V қоррымдары, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Красногорское]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 12 км; солтүстік-батысына қарай 0,8 км; оңтүстік-батысына қарай 4 км; оңтүстігіне қарай 5 км; оңтүстік-батысына қарай 6 км |- | 11 || 1941-1945 жылдары Ұлы Отан соғысында қаза болған жауынгерлерге арналған обелиск || || монументтік өнер құрылысы || [[Заречное (Есіл ауданы)|Заречное]] ауылы, ауыл орталығындағы саябақта |- | 12 || Кеңес Одағының батыры [[Даниил Потапович Нестеренко|Д.П. Нестеренко]] ескерткіші || || монументтік өнер құрылысы || [[Знаменка (Ақмола облысы)|Знаменка]] ауылы, әкімдік ғимараты жанында |- | 13 || Бірінші атыз салған С-80 тракторы || || қала құрылысы және сәулет || [[Двуречное (Ақмола облысы)|Двуречное]] ауылы, саябақта |} == Жақсы ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Балталы V қорғаны, ерте темір дәуірі; Балталы I қыстауы, кейінгі ортағасырлық; Балталы I; III қорымдары, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Терісаққан (Ақмола облысы)|Терісаққан]] ауылының солтүстік-батысына қарай 11 км; оңтүстік-шығысына қарай 7,7 км; 7,6 км; шығысына қарай 10 км |- | 2 || Ишимское V; VI; VII; қорғандары, ерте темір дәуірі; Ишимское IV қорғаны, қола дәуірі; Ишимское I; III; IV қорымдары, ерте темір дәуірі; Ишимское II қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Ишимское (Ақмола облысы)|Ишимское]] ауылының шығысына қарай 7,4 км; 7,6 км; солтүстік-шығысына қарай 8,5 км; оңтүстік-батысына қарай 3,8 км; 10,9 км; солтүстік-батысына қарай 5 км-6,5 км аралығы |- | 3 || Жаман-Қайрақты II қорғаны, ерте темір дәуірі; Жаман-Қайрақты I; II қоныстары, қола дәуірі; Жаман-Қайрақты I тұрағы, неолит дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Беловодское (Ақмола облысы)|Беловодское]] ауылының оңтүстігіне қарай 4,4 км; оңтүстік-шығысына қарай 600 м; оңтүстігіне қарай 4,4 км-5,2 км аралығы |- | 4 || Сарыоба қорғаны, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші || [[Терісаққан (Ақмола облысы)|Терісаққан]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 5 км |- | 5 || Қалмақкөл қорғаны, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші || [[Қалмақкөл (ауыл)|Қалмақкөл]] ауылынан солтүстікке қарай 6 км |- | 6 || Қайрақты VI қорғаны, ортағасырлық; Қайрақты I; II; VI қорымдары, ерте темір дәуірі; || ||археология ескерткіші || [[Жаман Қайрақты]] өзенінің сол жағалауында; [[Қайрақты (Ақмола облысы)|Қайрақты]] ауылының оңтүстігіне қарай 4 км; 0,5 км; шығысына қарай 1 км |- | 7 || Қима I балбал тастары, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Қима (ауыл)|Қима]] ауылынан шығысқа қарай 1 км |- | 8 || Кировское II қыстауы, жаңа кезең; Кировское I қонысы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Терісаққан (Ақмола облысы)|Терісаққан]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 1 км; [[Кировское (Ақмола облысы)|Кировское]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 4 км |- | 9 || Жақсы I қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Жақсы (ауыл)|Жақсы]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 14 км |- | 10 || [[Баубек батыр]] I қорымы, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші || Ишимское ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 200 м |- | 11 || Киевское I; II қорымдары, ортағасырлық|| || археология ескерткіші || [[Киевское (Ақмола облысы)|Киевское]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 4 км; шығысына қарай 7 км |- | 12 || Ақ-Қайрақты I; II; III қорымдары, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші || [[Қима (ауыл)|Қима]] ауылынан оңтүстік-шығысына қарай 23,5 км батысқа қарай 6 км; солтүстік-батысқа қарай 4 км |- | 13 || Аралтөбе қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Қима (ауыл)|Қима]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 23,5 км |- | 14 || Лозовое I; II қорымдары, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші ||[[Лозовое (Жақсы ауданы)|Лозовое]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 500 м; 2 км, жардың түбінде |- | 15 || Перекатное I; II; III қорымдары, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші ||[[Перекатное]] ауылынан батысқа қарай 0,8 км; шығысқа қарай 2 км; 3 км |- | 16 || Подгорное VII қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші ||[[Подгорное (Ақмола облысы)|Подгорное]] ауылынан оңтүстікке қарай 10 км |- | 17 || Терісаққан I; II; III; IV қорымдары, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші || [[Терісаққан (Ақмола облысы)|Терісаққан]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 2,5 км-9 км аралығы |- | 18 || Тарасовка қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Тарасовка (Ақмола облысы)|Тарасовка]] ауылынан солтүстікке қарай 4 км |- | 19 || Шұрымсай қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Қима (ауыл)|Қима]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 12 км |- | 20 || Беловодское қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Беловодское (Ақмола облысы)|Беловодское]] ауылынан шығысқа қарай 1,5 км |- | 21 || Қазақстан II қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Қазақстан (Жақсы ауданы)|Қазақстан]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 1,5 км |- | 22 || Есіл табылған орны, энеолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Есіл (қала)|Есіл]] қаласынан оңтүстікке қарай 100 м |- | 23 || Жаман-Қайрақты I; II қоныстары, қола дәуірі; Жаман-Қайрақты I тұрағы, неолит дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Беловодское (Ақмола облысы)|Беловодское]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 600 м; оңтүстігіне қарай 5,2 км; 4,4 км |- | 24 || Кеңарал бекінісі, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Қима (ауыл)|Қима]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 20,3 км |- | 25 || [[Баубек батыр кесенесі]] ||[[Сурет:Баубек батыр кесенесі (1).jpg|thumb|right|150px|]] ||монументтік өнер құрылысы || [[Ишимское (Ақмола облысы)|Ишимское]] ауылы, батыс бөлігінде |- | 26 || 1941-1945 жылдары Ұлы Отан соғысында қаза болған жауынгерлерге арналған ескерткіш, 1967 жыл|| || монументтік өнер құрылысы || [[Алғабас (Жақсы ауданы)|Алғабас]] ауылы |- | 27 || 1941-1945 жылдары Ұлы Отан соғысында қаза болған жауынгерлерге арналған ескерткіш, 1961 жыл || || монументтік өнер құрылысы || [[Подгорное (Ақмола облысы)|Подгорное]] ауылының орталығында |- | 28 || 1941-1945 жылдары Ұлы Отан соғысында қаза болған жауынгерлерге арналған ескерткіш, 1969 жыл || || монументтік өнер құрылысы || [[Беловодское (Ақмола облысы)|Беловодское]] ауылы, әкімдік ғимараты жанында |} == Жарқайың ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Үшқарасу "мұртты" II; III; XV; XVII қорғандары, ерте темір дәуірі; Үшқарасу IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Үшқарасу V қорғаны, ортағасырлық; Үшқарасу XVII қорғаны, қола дәуірі; Үшқарасу XVIII қорғаны, қола дәуірі; Үшқарасу I қорымы, ерте темір дәуірі; Үшқарасу VI қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Үшқарасу (Ақмола облысы)|Үшқарасу]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 6,1 км; солтүстігіне қарай 1,1 км; солтүстік-шығысына қарай 1,5 км; мал шаруашылық кешенінің солтүстік-шығысына қарай 1,7 км; ауылдың оңтүстік-батысына қарай 9 км; оңтүстігіне қарай 11,9 км; мал шаруашылық кешенінің солтүстік-шығысына қарай 1,4 км; ауылдың солтүстік-шығысына қарай 1,8 км; солтүстік-батысына қарай 6,8 км; солтүстігіне қарай 6,5 км |- | 2 || Баранкөл I қорғаны, ерте темір дәуірі; Баранкөл II; III; IV қорымдары, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Баранкөл (ауыл)|Баранкөл]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 5,5 км; 6 км; оңтүстік-шығысына қарай 16 км; 10,7 км |- | 3 || Любицкое қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Далабай]] ауылының солтүстігіне қарай 600 м |- | 4 || Львовское қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Львовское (Ақмола облысы)|Львоское]] ауылынан солтүстікке қарай 5,2 км |- | 5 || Нахимовское қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Нахимовка (Ақмола облысы)|Нахимовка]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 500 м |- | 6 || Пятигорское қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Пятигорское (Ақмола облысы)|Пятигорское]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 700 м |- | 7 || Тасөткел I қорғаны, ерте темір дәуірі; Тасөткел II қонысы, ортағасырлық|| || археология ескерткіші || [[Тасөткел (Ақмола облысы)|Тасөткел]] ауылынан солтүстікке қарай 3,1 км |- | 8 || Тассуат "мұртты" қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Тассуат (Ақмола облысы)|Тассуат]] ауылынан батысқа қарай 5,4 км, |- | 9 || Шалғай II қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Шойындыкөл (ауыл)|Шойындыкөл]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 10 км |- | 10 || Гастелло II қорымы, ерте темір дәуірі; Гастелло IV қорымы, ортағасырлық; Гастелло I; III қоныстары, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Гастелло (Ақмола облысы)|Гастелло]] ауылынан солтүстікке қарай 6 км; солтүстік-батысына қарай 15 км; 5 км; солтүстігіне қарай 15,9 км |- | 11 || Далабай I қорымы, қола дәуірі; Далабай II табылған орны, қола дәуірі|| || археология ескерткіші ||[[Далабай]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 4,8 км; 4 км |- | 12 || Отрадное IX қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Отрадное (Жарқайың ауданы)|Отрадное]] ауылынан батысқа қарай 5,5 км |- | 13 || Шабдар IV қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Шойындыкөл (ауыл)|Шойындыкөл]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 21,4 км |- | 14 || Шойындыкөл табылған орны, неолит дәуірі || || археология ескерткіші ||Шойындыкөл ауылынан шығысқа қарай 1 км |- | 15 || Қызыл Там (Ахмет) кесенесі, XIX ғасырдың соңы || || қала құрылысы және сәулет || [[Далабай]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 7 км |- | 16 ||1941-1945 жылдары Ұлы Отан Соғысы жылдары қаза болған жауынгерлерге арналған обелиск, 1967 жыл || || археология ескерткіші || [[Державинск]] қаласының орталығы, әкімдік ғимараты жаны |- | 17 || 1941-1945 жылдары Ұлы Отан соғысы жылдары қаза болған жерлес-жауынгерлерге арналған ескерткіш, 1991 жыл || || археология ескерткіші || [[Далабай]] ауылының орталығы, әкімдік ғимаратының жаны |} == Зеренді ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Кеңес Одағының батыры М. Ғабдуллин мүсіні, 1987 жыл || || монументтік өнер құрылысы ||[[Зеренді|Зеренда]] ауылы, Мира көшесі, ауыл орталығы |- | 2 || Орманшының үйі (генералдың бұрынғы үй-жайы), 1897 жыл || || қала құрылысы және сәулет || [[Красный Кордон (Зеренді ауданы)|Красный Кордон]] ауылы, орманшаруашылығы аумағында |- | 3 || Жальник, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Бірлестiк (Ақмола облысы)|Бірлестік]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 1,5 км |- | 4 || Заборовка II қорғаны, қола дәуірі; Заборовка I қорғаны, ерте темір дәуірі; Заборовка III қорғаны, ортағасырлық; Заборовка IV қорғаны, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Айдарлы (Зеренді ауданы)|Айдарлы]] ауылының шығысына қарай 3 км; солтүстік-батысына қарай 2,5 км; шығысына қарай 1,8 км; солтүстік-шығысына қарай 0,4 км |- | 5 || Водопьяновка I; II қорымдары, ортағасырлық; Водопьяновка III қорғаны, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші || [[Ақадыр (Ақмола облысы)|Ақадыр]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 1,1 км; оңтүстік-шығысына қарай 2,2 км; солтүстік-шығысына қарай 1,5 км; |- | 6 || Алексеевка қорғаны, ерте темір дәуірі; Алексеевка I қорғаны, ерте темір дәуірі; Алексеевка қорымы, ортағасырлық || ||археология ескерткіші || [[Алексеевка (Ақмола облысы)|Алексеевка]] ауылының шығысына қарай 1200 м; батысына қарай 500 м; шығысына қарай 900 м |- | 7|| Березняковка қорғаны, ерте темір дәуірі; Березняковка I; II қорымдары, қола дәуірі; Елікті қонысы, неолит дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең)|| || археология ескерткіші|| [[Елікті (ауыл)|Елікті]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 1,7 км; 1,5 км; 3,5 км; солтүстігіне қарай 2,5 км |- | 8 || Байқошар Елікті қорғаны, ерте темір дәуірі; Бұлақ IV қорымы, ерте темір дәуірі; Бұлақ II қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші||[[Бұлақ (Ақмола облысы)|Бұлақ]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 2,5 км; шығысына қарай 300 м; солтүстік-батысына қарай 600 м |- | 9 || Жолдыбай I қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Бұлақ (Ақмола облысы)|Бұлақ]] ауылының солтүстігіне қарай 500 м |- | 10 || Васильковка V қорғаны, ерте темір дәуірі; Васильковка VII қорымы, ортағасырлық; Васильковка VIII қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Васильковка IХ қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Васильковка VIII қорымы, ортағасырлық; Васильковка I қонысы, қола дәуірі; Васильковка IV қонысы, қола дәуірі; Васильковка V қонысы, қола дәуірі; Васильковка II; III тұрақтары, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Васильковка (Ақмола облысы)|Васильковка]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 1,5 км; солтүстік-батысына қарай 8 км; шығысына қарай 2,6 км; оңтүстік-батысына қарай 1,8 км; оңтүстік-шығысына қарай 5,4 км; оңтүстік-батысына қарай 400 м; солтүстігіне қарай 0,9 км; шығысына қарай 0,5-1 км; солтүстігіне қарай 2,2 км |- | 11 || Кенжеқаракөл II қорғаны, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Жамбыл (Зеренді ауданы)|Жамбыл]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 5 км |- | 12 || Доломитово I қорғаны, ортағасырлық; Доломитово IV қорғаны, ортағасырлық; Доломитово V қорғаны, ерте темір дәуірі; Доломитовка III қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Алексеевка (Ақмола облысы)|Алексеевка]] ауылының оңтүстігіне қарай 4,3 км; 4 км; оңтүстік-шығысына қарай 2,5 км биіктікте; оңтүстігіне қарай 1 км |- | 13 || Приозерное I қорғаны, ерте темір дәуірі; Дүңгілағаш V қорғаны, ерте темір дәуірі; Дүңгілағаш VI қорғаны, ерте темір дәуірі; Дүңгілағаш I; III; IV қорымдары, ортағасырлық; Дүңгілағаш II; V қорымдары, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); || || археология ескерткіші || [[Дүңгілағаш]] ауылының оңтүстігіне қарай 4,8 км; 5,1 км; оңтүстік-шығысына қарай 3,6 км-5,6 км аралығы; оңтүстігіне қарай 5 км |- | 14 || Қараүңгір қорғаны, қола дәуірі, ерте темір дәуірі (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Дороговка]] ауылынан шығысқа қарай 6 км |- | 15|| Қорған III қорғаны, ерте темір дәуірі; Жолдыбай V қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Жолдыбай (Ақмола облысы)|Жолдыбай]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 4 км; 0,5 км |- | 16 || Заречное I қорғаны, ортағасырлық; Заречное II қорғаны, ортағасырлық;|| || археология ескерткіші || [[Заречное (Зеренді ауданы)|Заречное]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 2,3 км; шығысқа қарай 3 км |- |17 || Пригородное I; II; III; VI қорғандары, ерте темір дәуірі; Березнякова қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Заречное (Зеренді ауданы)|Заречное]] ауылынан батысқа қарай 0,9 км; оңтүстік-батысқа қарай 1,2 км; 1,3 км; батысқа қарай 1,2 км; оңтүстік-шығысына қарай 3 км |- | 18 || Исаковка қорғаны, ерте темір дәуірі; Қорған II қорғаны, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Исаковка (Ақмола облысы)|Исаковка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 2,1; 2,5 км |- | 19 || Қазақстан I қорғаны, ортағасырлық; Ақшасор III қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші|| [[Қазақстан (Зеренді ауданы)|Қазақстан]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 1,5 км; оңтүстік-шығысына қарай 4 км |- | 20 || Кеңөткел XVII; XX; XXIV; XXVII қорғандары, ерте темір дәуірі; Кеңөткел XXVI қорғаны, ортағасырлық; Кеңөткел XXIV; XХV қорымдары, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Кеңөткел XIII қорымы, ерте темір дәуірі; Кеңөткел XV, қола дәуірі, ерте темір дәуірі (әр түрлі кезең); Кеңөткел XXIX; XI; XIII; XVIII; XIX; XХVI қорымдары, қола дәуірі; Кеңөткел II қонысы, неолит дәуірі; Кеңөткел VIII қонысы, неолит дәуірі; Кеңөткел X қонысы, неолит дәуірі; Кеңөткел XVI қонысы, неолит, ерте темір дәуірі (әр түрлі кезең); Қошқарбай II қонысы, қола дәуірі; Павловка қонысы, қола дәуірі; СКИФ I қонысы, қола дәуірі; СКИФ III қонысы, қола дәуірі; СКИФ V қонысы, неолит дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең); Кеңөткел I тұрағы, ерте темір дәуірі; Кеңөткел III; IV; V; VI тұрақтары, неолит дәуірі; Кеңөткел XXI тұрағы, неолит дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең); СКИФ II; IV тұрақтары, неолит дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Кеңөткел]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 0,9 км; 1,3 км; оңтүстігіне қарай 1 км; оңтүстік-шығысына қарай 2 км; оңтүстік-батысына қарай 0,5 км; солтүстік-шығысына қарай 0,8 км-4 км аралығы; солтүстік-батысына қарай 0,8 км; солтүстігіне қарай 450 м; оңтүстік-батысына қарай 250 м; шығысына қарай 0,5 км; солтүстік-шығысына қарай 0,6, 0,7 км; батысына қарай 500 м-1,2 км аралығы; солтүстігіне қарай 250 м |- | 21 || Қарашілік I қорғаны, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Қарашілік (Зеренді ауданы)|Қарашілік]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 2 км |- | 22 || Қарсақ III; VI қорғандары, ерте темір дәуірі; Қарсақ I қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Қарсақ II; III; VI қорымдары, қола дәуірі; Қарсақ IV; V; VII қорымдары, ортағасырлық; Қарсақ I; II; IV қоныстары, қола дәуірі; Қарсақ III тұрағы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Қарсақ (Ақмола облысы)|Қарсақ]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 0,5 км-2,3 км аралығы; солтүстік-шығысына қарай 1,5 км; оңтүстігіне қарай 0,2 км; оңтүстік-шығысына қарай 5 км; солтүстік-батысына қарай 2 км; оңтүстік-батысына қарай 1-3,3 км аралығы |- | 23 ||Қоныспай I қорғаны, ерте темір дәуірі; Красный Яр I қорғаны, ерте темір дәуірі; Алтыбай I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Алтыбай II қорымы, ерте темір дәуірі; Қонысбай I қорымы, ерте темір дәуірі; Қоныспай II қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Қонысбай III қорымы, ерте темәр дәуірі; Қонысбай IV қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Қонысбай V қорымы, қола дәуірі; Қызыл жар IV қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Қонысбай қонысы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Қонысбай (Ақмола облысы)|Қонысбай]] ауылының солтүстігіне қарай 4 км; оңтүстік-шығысына қарай 2,8 км; солтүстік-шығысына қарай 2,5 км-3,5 км аралығы; оңтүстігіне қарай 0,6 км; солтүстігіне қарай 5 км; оңтүстік шеті; оңтүстік-шығысына қарай 1,2 км; солтүстік-батысына қарай 3,2 км; оңтүстігіне қарай 1,5 км, |- | 24 || Қошқарбай VI қорғаны, ортағасырлық; Қошқарбай III қорғаны, ерте темір дәуірі; Қошқарбай IV; V қорымдары, қола дәуірі; Қошқарбай VII, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Қошқарбай (Ақмола облысы)|Қошқарбай]] ауылының шығысына қарай 0,5 км; 1,5 км; солтүстік-шығысына қарай 400 м; шығысына қарай 1,2 км; батысына қарай 3,5 км |- | 25 || Красиловка I қорғаны, ерте темір дәуірі; Красиловка VII қорғаны, ортағасырлық; Алмазды шоқыдағы қорған, ортағасырлық; Красиловка I; II қорымдары, ортағасырлық; Алмазды шоқыдағы XX қорымы, ортағасырлық|| || археология ескерткіші || [[Красиловка (Ақмола облысы)|Красиловка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 2,5 км; оңтүстік-шығысына қарай 8 км; оңтүстігіне қарай 0,5 км; солтүстік-батысына қарай 500 м; солтүстік-шығысына қарай 1 км; оңтүстігіне қарай 250 м |- | 26 || Қорған, ерте темір дәуірі; Орта ағаш II қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші ||[[Ортаағаш]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 2,5 км; оңтүстігіне қарай 3 км |- | 27 ||Приозерное I қорғаны, ерте темір дәуірі; Приречное I қорғаны, ерте темір дәуірі; Приречное I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Приречное II қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Приречное (Зеренді ауданы)|Приречное]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 4 км; оңтүстік-батысына қарай 2 км; солтүстік-батысына қарай 4,4 км; оңтүстік-шығысына қарай 3 км |- | 28 || Сейфуллин I қорғаны, ерте темір дәуірі; Сейфуллин III қорымы, ерте темір дәуірі; Сейфуллин IV қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Сейфуллин (Ақмола облысы)|Сейфуллин]] ауылының шығысына қарай 6,2 км; оңтүстік-шығысына қарай 2 км-6 км аралығы; |- | 29 || Серафимовка I; II қорғандары, ортағасырлық; Серафимовка III қорғаны, ортағасырлық; Серафимовка II қорымы, ортағасырлық; СКИФ VIII қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Серафимовка (Ақмола облысы)|Серафимовка]] ауылының батыс шет жағында 15 м; солтүстік-шығысына қарай 3,5 км; шығысына қарай 5,9 км; оңтүстік-шығысына қарай 6 км; солтүстік-шығысына қарай 5 км |- | 30 || Теребұтақ III қорғаны, ерте темір дәуірі; Троицкое I; II; III; IV қорғандары, ерте темір дәуірі; Теребұтақ I қорымы, қола дәуірі; Теребұтақ II қорымы, ртағасырлық; Троицкое II қорымы, қола дәуірі; Троицкое III қорымы, ортағасырлық; Троицкое VII қорымы, қола дәуірі; Троицкое IV; V тұрақтары, неолит дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Троицкое (Ақмола облысы)|Троицкое]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 2,7 км; солтүстігіне қарай 2,3 км; 2,2 км: солтүстік-батысына қарай 3,2 км; 3 км; оңтүстік-батысына қарай 3,6 км; солтүстік-шығысына қарай 3,3 км |- | 31 || Қазақстан II қорғаны, ортағасырлық; Туполевка IV; V; VI қорғандары, ерте темір дәуірі; Молодежное I қорымы, ерте темір дәуірі; Молодежное I қабірі, ортағасырлық; Туполевка I қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші ||[[Молодёжное (Ақмола облысы)|Молодежное]] ауылының солтүстік-батысына қарай 4,3 км; солтүстік-шығысына қарай 3,5 км; 3,8 км; 9 км; оңтүстік–оңтүстік-батысына қарай 6 км; оңтүстік-батысына қарай 7 км; солтүстік-батысына қарай 2,7 км |- | 32 || Ұялы I; II қорғандары, ерте темір дәуірі; Үлгілі I қорымы, қола дәуірі; Ұялы I қорымы, ортағасырлық; Ұялы II қорымы, ортағасырлық; Үлгілі II қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Үлгілі (Ақмола облысы)|Үлгілі]] ауылының шығысына қарай 0,2 км; солтүстігіне қарай 1 км; оңтүстік-шығысына қарай 0,5 км; шығысына қарай 0,8 км; 1,5 км; батыс шетінде 200 м |- | 33 || Чаглинка I; II қорғандары, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Шағалалы (Шағалалы ауылдық округі)|Шағалалы]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 2 км; солтүстік-батысына қарай 9 км; |- | 34 || Еленовка I қорғаны, ерте темір дәуірі; Еленовка қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Еленовка (Ақмола облысы)|Еленовка]] ауылының шығысына қарай 3 км; солтүстік-шығысына қарай 5 км |- | 35 || Лосевка қорғаны, ерте темір дәуірі; Айдабол I қорымы, қола дәуірі; Айдабол II қорымы, ерте темір дәуірі; Айдабол III қорымы, қола дәуірі; Айдабол IV қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Бөгенбай би ауылы|Бөгенбай би]] ауылының солтүстік-батысына қарай 1,5 км; оңтүстік-батысына қарай 0,8 км; оңтүстігіне қарай 1,7 км; солтүстік-батысына қарай 200 м; оңтүстік-шығысына қарай 0,3 км |- | 36 || Заборовка I; II; IV; VIII қорымдары, қола дәуірі; Заборовка III қорымы, ортағасырлық; Заборовка V; VI; VII қорымдары, ерте темір дәуірі; Заборовка Х қорымы, қола дәуірі, ерте темір дәуірі (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Айдарлы (Зеренді ауданы)|Айдарлы]] ауылының солтүстік-батысына қарай 2,6 км-6 км аралығы; оңтүстік-шығысына қарай 0,6 км-1 км аралығы; шығыс–солтүстік-шығысына қарай 0,6 км |- | 37 || Ақкөл қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Ақкөл (Зеренді ауданы)|Ақкөл]] ауылының шығысына қарай 4,5 км |- | 38 || Подлесное II қорымы, қола дәуірі; Теребұтақ V қонысы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Бәйтерек (Ақмола облысы)|Бәйтерек]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 0,7 км; солтүстігіне қарай 1,6 км |- | 39 || Бірлестік I қорымы, ерте темір дәуірі; Бірлестік II қорымы, кейінгі ортағасырлық; Бірлестік I; II; III; IV; VI тұрақтары, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Бірлестiк (Ақмола облысы)|Бірлестік]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 1,3-2,5 км аралығы |- | 40 || Викторовка I; III қорымдары, ерте темір дәуірі; Викторовка II қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Викторовка (Ақмола облысы)|Викторовка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 4 км-6 км аралығы; |- | 41 || Дороговка қорымы, ортағасырлық; Қараүңгір қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Дороговка]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 3 км; 5,5 км |- | 42 || Қошқарбай I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Қошқарбай IV қорымы, қола дәуірі; Павловка VII қорымы, қола дәуірі; СКИФ VI қорымы, қола дәуірі; СКИФ VII қорымы, қола дәуірі; Старая береза қорымы, ерте темір дәуірі; Ескі зираттың басындағы қорым, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Кеңөткел]] ауылының оңтүстігіне қарай 0,3 км; шығысына қарай 0,6 км; солтүстігіне қарай 1,3 км; шығысына қарай 1,5 км; солтүстік-шығысына қарай 1,7 км; оңтүстік-шығысына қарай 1,5 км; оңтүстік-батысына қарай 700 м |- | 43 || Қорым, ерте темір дәуірі; Қарабұлак қорымы, ерте темір дәуірі; Қарашілік II қорымы, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші || [[Қарауыл Қанай би ауылы]]ның шығысына қарай 4 км; 4,5 км; солтүстігіне қарай 200 м; |- | 44 || Кіші Тұйықты I қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Кіші Тұйықты]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 1,5 км |- | 45 || Куропаткино I қорымы, қола дәуірі, ерте темір дәуірі (әр түрлі кезең); Куропаткино II қорымы, қола дәуірі, ерте темір дәуірі (әр түрлі кезең); Куропаткино III қорымы, қола дәуірі; Куропаткино VI қорымы, ерте темір дәуірі; Куропаткино IV қонысы, қола дәуірі; Куропаткино V тұрағы, неолитдәуірі, мезолит дәуірі (әр түрлі кезең)|| || археология ескерткіші || [[Өркен (Ақмола облысы)|Өркен]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 1 км-6 км аралығы; оңтүстігіне қарай 0,8-1 км аралығы; |- | 46 || Қызылсая I қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Қызылсая]] ауылының солтүстігіне қарай 0,6 км |- | 47|| Линеевка қорымы, ерте темір дәуірі; Линеевка II қорымы, қола дәуірі; Линеевка тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Теректі (Ақмола облысы)|Теректі]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 0,6 км-1,5 км аралығы |- | 48 || Жасыл мүйіс қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Өндіріс (Зеренді ауданы)|Өндіріс]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 5 км |- | 49 || Кенжеқаракөл I қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Ортақ (Ақмола облысы)|Ортақ]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 8,8 км |- | 50 || Раздольное IX қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші|| [[Өзен (ауыл)|Өзен]] ауылының солтүстігіне қарай 0,1 км |- | 60 || Симферопольское II қорымы, ерте темір дәуірі; Симферопольское III қорымы, ерте темір дәуірі; Симферопольское IV қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Симферопольское]] ауылының солтүстік-батысына қарай 0,2 км; шығысына қарай 1 км; солтүстік-батысына қарай 2,5 км |} == Қорғалжын ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 ||[[Ботағай кесенесі|Ботығай]] қорғаны, ортағасырлық; Ботығай қорымы, ортағасырлық|| || археология ескерткіші || [[Қорғалжын (ауыл)|Қорғалжын]] ауылы–[[Астана]] қаласы жолынан шығысқа қарай 2,5 км, [[Нұра]] өзенінен өтетін көпірден оңтүстік-шығысқа қарай 2,5 км; Қорғалжын ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 2,5км |- | 2 || Кинофикация ғимараты, ХХ ғасырдың 30 жылдары || ||қала құрылысы және сәулет ||Қорғалжын ауылы, Ленин көшесі, 9 |- | 3 || [[Беспақыр |Беспақыр кесенесі]], XIX ғасырдың соңы || || қала құрылысы және сәулет || [[Абай (Қорғалжын ауданы)|Абай]] ауылынан шығысқа қарай 11 км |- | 4 || [[Алыптомар мазары]], XIX ғасырдың соңы || || қала құрылысы және сәулет || [[Абай (Қорғалжын ауданы)|Абай]] ауылынан шығысқа қарай 10 км |- | 5 || [[Ақ Еділ Қожа кесенесі|Ақ Еділ қожа мазары]], XIX ғасырдың соңы || || қала құрылысы және сәулет|| [[Жұмай (ауыл)|Жұмай]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 4,5 км |- | 6 || Қазақ ақыны, Қазақ Кеңістік Социалистік Республикасының еңбек сіңірген өнер қайраткері - М. Рекина зираты, 1953 жыл || ||монументтік өнер құрылысы || [[Кеңбидайық]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 8 км |- | 7 || Арықты II қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Арықты]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 3 км |- | 8 || Садырбай XI қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Садырбай]] ауылынан батысқа қарай 12 км |- | 9 || Шолақ қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Шалқар (Қорғалжын ауданы)|Шалқар]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 8 км |- | 10 || Қорғалжын қорымы, ерте темір дәуірі; Қорғалжын I, II тұрақтары, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Қорғалжын (ауыл)|Қорғалжын]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 1 км; Қорғалжын ауылынан солтүстікке қарай 0,8 км |- | 11 || Қазахқстан Республикасының халық әртісі, [[Кенжебек Күмісбеков]]тің ескерткіші, 2007 жыл || || монументтік өнер құрылысы || Қорғалжын ауылы, әкімдік ғимараты жаны |- | 12 || Қазақстанның Ресейге қосылғанының 250-жылдығы құрметіне арналған стела, 1980 жыл || || монументтік өнер құрылысы || Қорғалжын ауылының шығысына қарай 30 м |} == Сандықтау ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Владимиров өндіріс орны (тас өңдеу, сындыру), қола дәуірі; Жаңа қалашық VIII қорымы, қола дәуірі; Чайка I қорымы, қола дәуірі; Чайка III қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Владимировка (Ақмола облысы)|Владимировка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 3,5 км; оңтүстігіне қарай 4,7 км; солтүстік-шығысына қарай 0,5-2 км |- | 2 || Новоселовка II қалашығы, ерте темір дәуірі; Барақкөл I қорғанды алаңы, ерте темір дәуірі; Жыланды I қорымы, ерте темір дәуірі; Төлебай-Мазар қорымы, кейінгі орта ғасыр; Новоселовка I қонысы, қола дәуірі; Новоселовка II қонысы, қола дәуірі; Новый Городок V қонысы, қола дәуірі || || археология ескерткіші ||[[Новосёловка (Сандықтау ауданы)|Новоселовка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 0,8 км; батысына қарай 9,5 км; шығысына қарай 5 км; оңтүстік-батысына қарай 10 км; 2,7 км; 3 км; оңтүстік-шығысына қарай 1,2 км |- | 3 ||Атыжоқ VI қорғаны, ерте темір дәуірі; Атыжоқ II қыстауы, ортағасырлық; Атыжоқ III қорымы, ортағасырлық; Атыжоқ IV қорымы, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Богословка (Ақмола облысы)|Богословка]] ауылының солтүстік-батысына қарай 5 км; солтүстік-шығысына қарай 4-7 км аралығы |- | 4 || Острогорка II қорғаны, ерте темір дәуірі; Острогорка III қорымы, ерте темір дәуірі; Острогорка IV қорымы, ерте темір дәуірі; Острогорка I тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Ұлан (Ақмола облысы)|Ұлан]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 1 км; оңтүстік-шығысына қарай 2-3,5 км; солтүстік-шығысына қарай 2,8 км |- | 5 || Спасский қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Спасское (Ақмола облысы)|Спасское]] ауылының солтүстігіне қарай 1 км |- | 6 || Жекебұяқ қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Шашке]] ауылының солтүстік-батысына қарай 0,8 км |- | 7 || Богородка I қорымы, ерте темір дәуірі; Богородка II қорымы, қола дәуірі; Богородка III қорымы, ерте темір дәуірі, орта ғасыр (әр түрлі кезең); Богородка IV қорымы, қола дәуірі; Богородка V қорымы, қола дәуірі; Атыжоқ V тұрағы, неолит дәуірі; Атыжоқ VII тұрағы, неолит дәуірі; Атыжоқ VIII тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Богородка]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 2-3 км; шығысына қарай 2 км; солтүстігіне қарай 5 км; солтүстік -шығысына қарай 2 км; солтүстігіне қарай 1 км |- | 8 || Васильевка I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Васильевка II қорымы, ерте темір дәуірі; Васильевка III қорымы, ерте темір дәуірі; Веролюбовка I қорымы, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Васильевка (Ақмола облысы)|Васильевка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 2,5 км; оңтүстігіне қарай 0,8 км; оңтүстік-шығысына қарай 1,5 км; оңтүстігіне қарай 4,5 км |- | 9 || Каховка II қорымы, ерте темір дәуірі; Қутынгөз I қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Лесное (Ақмола облысы)|Лесное]] ауылының батысына қарай 4 км; шығысына қарай 1,3 км |- | 10 || Сандықтау II қорымы, ортағасырлық; Сандықтау қонысы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Сандықтау]] ауылының солтүстігіне қарай 3 км; 2,3 км; |- | 11 || Новый Городок VI қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Новый Городок тұрағы, неолит дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең); Чайка II тұрағы, энеолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Новый Городок (Ақмола облысы)|Новый городок]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 1 км; оңтүстігіне қарай 3,6 км; солтүстік-шығысына қарай 1,5 км |- | 12 || Барақкөл II қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Барақпай]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 13 км |- | 13 || Красная поляна I қонысы, қола дәуірі; Красная поляна II тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Красная Поляна (Ақмола облысы)|Красная поляна]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 1,5 км; 0,6 км |- | 14 || Арбузинка I қонысы, қола дәуірі; Арбузинка II қонысы, қола дәуірі; Арбузинка III қонысы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Арбузинка]] ауылының шығысына қарай 0,5 км; оңтүстік-шығысына қарай 0,3 км; оңтүстік-батысына қарай 2,7 км |- | 15 || Граниковка қонысы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Граниковка]] ауылының солтүстік-батысына қарай 0,3 км |- | 16 || Дорогинка II қонысы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Дорогинка (Ақмола облысы)|Дорогинка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 6 км |- | 17 || Ключевка I қонысы, қола дәуірі; Ключевка II тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Каменка (Сандықтау ауданы)|Каменка]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 4 км; 3 км |- | 18 || Быстримовка I қонысы, неолит дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Быстримовка]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 3 км |} == Целиноград ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Қоянды II қорғаны, ерте темі дәуірі || || археология ескерткіші || [[Қоянды (Ақмола облысы)|Қоянды]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 6 км |- | 2 || Нұра 1 қорғаны, ерте темі дәуірі; Нұра III қорғаны, ерте темі дәуірі; Нұра II қорымы, ерте темі дәуірі || || археология ескерткіші || [[Нұра (Ақмола облысы)|Нұра]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 3 км; 5,5 км; 5 км |- | 3 || Барлыкөл қорғаны, ерте темі дәуірі || || археология ескерткіші || [[Жарлыкөл (Ақмола облысы)|Жарлыкөл]] ауылының оңтүстік -шығысына қарай 6 км |- | 4 || Софиевка III қорғаны, ерте темі дәуірі; Софиевка IV қорғаны, ерте темі дәуірі; Софиевка I "мұртты" қорғаны, ерте темі дәуірі; Жақсы-Қоянды қорымы, ерте темі дәуірі; Софиевка II қорымы, ерте темі дәуірі; Софиевка V қорымы, ерте темі дәуірі; Софиевка III қонысы, ортағасырлық|| || археология ескерткіші || [[Софиевка (Ақмола облысы)|Софиевка]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 5 км; батысына қарай 12 км; оңтүстік-батысына қарай 5 км; солтүстік-шығысына қарай 12 км; оңтүстік-шығысына қарай 2,5 км; 6,5 км; солтүстігіне қарай 7,8 км |- | 5 || Қоянды I қыстауы, ортағасырлық; Коянды III қыстауы, ортағасырлық; Қоянды V қыстауы, ортағасырлық; Қоянды VI қыстауы, ортағасырлық; Қоянды VII қыстауы, ортағасырлық; Қоянды IV қонысы, ортағасырлық || || археология ескерткіші|| [[Қоянды (Ақмола облысы)|Қоянды]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 7 км; солтүстік-батысына қарай 9,8 км; солтүстік-шығысына қарай 10 км; 11 км; шығысына қарай 11 км; солтүстігіне қарай 10 км |- | 6 || Қабанбай батыр қорымы, ерте темі дәуірі; Қабанбай батыр I қонысы, ортағасырлық; Қабанбай батыр II қонысы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Қабанбай батыр ауылы|Қабанбай батыр]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 4 км; 5 км; 6 км |- | 7 || Тайтөбе IV қорғаны, ерте темі дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Астана]] қаласының оңтүстік шетінде |- | 8 || Миновка III қорымы, ерте темі дәуірі || || археология ескерткіші || [[Жабай (ауыл)|Жабай]] ауылының батысына қарай 2 км |- | 9 || Тайтөбе X қорымы, ерте темі дәуірі || || археология ескерткіші || [[Тайтөбе]] ауылының оңтүстігіне қарай 2 км |- | 10 || Қызылсуат қорғаны, ерте темі дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Қызылсуат]] ауылының оңтүстік-шығыс жағына қарай 1,5 км |- | 11 || Қаражар қорымы, ерте темі дәуірі || || археология ескерткіші || [[Қаражар (Целиноград ауданы)|Қаражар]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 6,5 км |- | 12 || 1941-1945 ж.ж. Ұлы Отан Соғысы жылдары қаза болған жауынгерлерге арналған ескерткіш, 1968 жыл || || монументтік өнер құрылысы || [[Родина (Ақмола облысы)|Родина]] ауылының орталығы, мәдениет үйі алдында |- | 13 || Қазақтың күрескер балуаны – Қажымұқан Мұнайтпасовқа арналған мемориалды тақта, 1976 жыл || ||монументтік өнер құрылысы || [[Қажымұқан (Ақмола облысы)|Қажымұқан]] ауылының орталығындағы мектеп ғимараты алдында |- | 14 || Қажымұқан Мұңайтпасов ескерткіші || || монументтік өнер құрылысы || [[Степногорск]] қаласы, Спорт сарайы алдындағы алаң |} == Шортанды ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Дамса қорғаны, ерте темір дәуірі; Дамса тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші ||[[Дамса]] ауылынан солтүстікке қарай 9-10 км |- | 2 || Кеңес Одағының Батырлары Кайдалов К.Л. және Шишлинников И.И. жұмыс істеген фабрикадағы мемориалды тақта, 1940 – жылдар || || монументтік өнер құрылысы ||[[Шортанды (Шортанды ауданы)|Шортанды]] кенті, жиһаз фабрикасы ғимараты |- | 3 || Петровка VI қорымы, ерте темір дәуірі || ||археология ескерткіші || [[Петровка (Шортанды ауданы)|Петровка]] ауылынан солтүстікке қарай 1 км |- | 4 || Пригородное I қорымы, қола дәуірі; Пригородное II қорымы, ерте темір дәуірі; Пригородное I, IV қоныстары, қола дәуірі; || ||археология ескерткіші || [[Пригородное (Шортанды ауданы)|Пригородное]] ауылынан батысқа қарай 5 км; Пригородное ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 2,2 км |- | 5 || Раевка VIII қорымы, қола дәуірі; Раевка I қонысы, қола дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Раевка (Ақмола облысы)|Раевка]] ауылынан батысықа қарай 4 км; Раевка ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 2 км |- | 6 || Новокавказское I табылған орны, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Петровка (Шортанды ауданы)|Петровка]] ауылынан шығысқа қарай 4,5 км |- | 7 || Петровка I, II тұрақтары, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || Петровка ауылынан батысқа қарай 7-7,3 км |} == Көкшетау қаласы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Ұлы Отан соғысында қала госпитальнда ауыр жарақаттан қаза болған жауынгерлердің бауырластар зираты, 1960 жыл. || || монументтік өнер құрылысы || қаланың солтүстік-батыс бөлігінде |- | 2 || 1918 жылы маусымда Кеңес өкіметін орнатушы күрескендердің бауырластар зираты (60 адам), 1920 жыл || || монументтік өнер құрылысы || қаланың оңтүстік-шығыс бөлігінде |- | 3 || А.В. Соколов көпесінің бұрынғы дүкені (казіргі «Қазақстан Республикасының суретшілер»қоғамдық бірлестігі), XIX ғасырдың соңы || || қала құрылысы және сәулет || Әуезов көшесі, 159 |- | 4 || Бұрынғы арақ-шарап зауытының ғимараты, XX ғасырдың басы || || қала құрылысы және сәулет || Есенберлин көшесі, 38 (бұрынғы Менжинский көшесі) |- | 5 || Қоғам және мемлекет қайраткері, жазушы, публицист [[Смағұл Сәдуақасов]]тың мүсіні, 1994 жыл || || монументтік өнер құрылысы || Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінің агро-инженерлік факультеті ғимаратының алды |- | 6 || Екі мәрте Кеңес Одағының Батыры [[Талғат Жақыпбекұлы Бигелдинов|Талғат Бигелдинов]]тың мүсіні, 2000 жыл || ||монументтік өнер құрылысы|| Абай және Момышұлы көшелерінің қиылысы |- | 7 || Академик [[Қаныш Имантайұлы Сәтбаев|Қ. Сәтбаев]]тың мүсіні, 2001 жыл || ||монументтік өнер құрылысы|| Сәтпаев көшесі |- | 8 || Кеңес Одағының Батыры [[Мәлік Ғабдуллин|М. Ғабдуллин]]нің мүсіні, 1995 жыл; Кеңес Одағының Батыры Мәлік Ғабдуллиннің ескерткіші || ||монументтік өнер құрылысы|| Әуелбеков көшесі, 123, мұражай ауласында; Абай көшесіндегі қалалық саябақ |- | 9 || 1919 жылы уездік Ревком орналасқан ғимарат XIX ғасырдың 70 жылдары || || қала құрылысы және сәулет|| Әуезов көшесі, 157 |- | 10 || 1920 жылы I-ші Уездік комсомол комитеті орналасқан үй, ХIX ғасырдың соңы || || қала құрылысы және сәулет || Қанай би көшесі, 29 |- | 11 || 1917 жылы уездік Совдеп орналасқан ғимарат, 1904 жыл || || қала құрылысы және сәулет || Калинин көшесі, 35 |- | 12 || Облыстық филармония ғимараты, ХХ ғасырдың 50 жылдары || || қала құрылысы және сәулет || Әуезов көшесі, 218 |- | 13 || Науана Хазрет атындағы мешіттің ғимараты, 1904 жыл || || қала құрылысы және сәулет || Әуелбеков көшесі, 91 |- | 14 || [[Архистратиг Михаил шіркеуі|Михаил Архангель шіркеуі]]нің ғимараты, 1896 жыл ||[[Сурет:Архистратиг Михаил шіркеуі.jpg|thumb|right|150px|]] || қала құрылысы және сәулет || Уәлиханов көшесі, 68 |- | 15 || 1919 жылы маусымда Кеңес өкіметін орнатқан жауынгерлердің зираты, 1957 жыл || || монументтік өнер құрылысы ||Абай көшесі, қалалық саябақ |- | 16 || Ұлы Отан Соғысы жылдарында қаза болған жерлес-жауынгерлерге арналған обелиск (1941-1945 жылдары), 1977 жыл || || монументтік өнер құрылысы || Момышұлы мен Ақан сері көшелерінің қиылысы |- | 17 || Ауғаныстанда қаза болған жауынгерлерге арналған ескерткіш, 2003 жыл || ||монументтік өнер құрылысы || Нұрсұлтан Назарбаев даңғылы |- | 18 || [[Абылай хан ескерткіші]], 1999 жыл || || монументтік өнер құрылысы || Абылай хан алаңы |- | 19 || "Ананың ақ тiлегi" ескерткіші, 2001 жыл|| || монументтік өнер құрылысы || Вокзал маңы |- | 20 || Ақан сері ескерткіші, 1991 жыл || || монументтік өнер құрылысы || "Көкшетау" мәдениет сарайының жаны, Ақан сері көшесі |- | 21 || Біржан сал ескерткіші, 1991 жыл || ||монументтік өнер құрылысы|| "Көкшетау" мәдениет сарайының жаны, Ақан сері көшесі |- | 22 || Ұлы Отан Соғысы кезінде госпиталь орналасқан ғимарат, XIX жылдың соңы || ||қала құрылысы және сәулет || А. Бөкейхан көшесі, 33 |- | 23 || 24 пәтерлі тұрғын үй, 1950 жыл|| || қала құрылысы және сәулеті || Әуезов көшесі, 169 |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қазақстанның тарих және мәдениет ескерткіштері}} [[Санат:Қазақстан ғимараттары мен құрылыстары]] [[Санат:Ақмола облысының тарихи орындары]] [[Санат:Ақмола облысы]] k508rokvf4sw8z2walcvv8bazwwmz1x 3391110 3391090 2024-10-16T07:03:38Z Салиха 17167 /* Көкшетау қаласы */ 3391110 wikitext text/x-wiki '''Ақмола облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері''' – тарихи қалыптасқан аумақтары бар жеке ғимараттар мен құрылыстар, мемориалдық үйлер, қорымдар, кесенелер және жеке қорымдар, монументалды өнер туындылары, тас мүсіндер, жартастағы суреттер. Ескерткіштер тізімі [[Ақмола облысы]] әкімдігінің [[2020 жыл|2020]] жылғы [[28 шілде]]дегі № А-8/377 қаулысымен бекітілген<ref>Жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізімін бекіту туралы[https://law.gov.kz/client/#!/doc/145265/kaz]</ref> 2021 жылы тізімге Ақмола облысы әкімдігінің 12.10.2021 № А-10/510 қаулысымен өзгерістер енгізілді. == Ақкөл ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Амангелді I қорғаны ерте темір дәуірі; Амангелді III қонысы, қола дәуірі; Амангелді II қорымы, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші ||[[Амангелді (Ақмола облысы)|Амангелді]] ауылынан солтүстік-шығысына қарай 300 м; Амангелді ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 1,7 км; Амангелді ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 2,5 км |- | 2 ||Ерофеевка I қорғаны қола дәуірі; Ерофеевка қонысы, неолит дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең) || ||археология ескерткіші ||[[Мереке (Ақмола облысы)|Мереке]] ауылынан шығысқа қарай 400 м; 300 м |- | 3 || Ивановское I қорғаны ортағасырлық; Ивановское II, III қорғандары, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Азат (Ақкөл ауданы)|Азат]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 2,8-9,8 км аралығы |- | 4 ||Қыздыңтөбесі II, III, VI, VII қорғандары, ортағасырлық; Қыздыңтөбесі IV «мұртты» қорғаны, ерте темір дәуірі; Қыздынтөбесі I қорымы, ортағасырлық; Кыздыңтөбесы V қорымы, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші || Азат ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 11,2-14 км аралығы |- | 5 || Қызқарасу I, II, III қорғандары, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || Азат ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 11 км |- | 6 || Тасмола V, VI қорғандары, ерте темір дәуірі; Тасмола III қорымы, ерте темір дәуірі; Тасмола VII қонысы, қола дәуірі; Тасмола I, II, IV тұрақтарығ неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Қына (ауыл)|Қына]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 12-14 км; [[Қарасай (Ақмола облысы)|Қарасай]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 10,5 км |- | 7 || Приозерное I қорғаны, ортағасырлық; Приозерное II, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші|| [[Жалғызқарағай]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 9,7 км; Жалғызқарағай ауылынан шығысқа қарай 3,6 км |- | 8 || Талқара III қорғаны; VIII қорғаны, ерте темір дәуірі; Талқара II қорымы, Талқара IV қорымы, Талқара V қорымы, Талқара VII қорымы, Талқара IX қорымы, ерте темір дәуірі; Талқара VI қонысы, қола дәуірі; Талқара VIII тұрағы, неолит дәуірі || ||археология ескерткіші || [[Радовка (Ақмола облысы)|Радовка]] ауылынан солтүстікке қарай 1,1 км; [[Қарасай (Ақмола облысы)|Қарасай]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 10,1 км; [[Талқара (ауыл)|Талқара]] ауылының батыс шеті; [[Мереке (Ақмола облысы)|Мереке]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 1,7 км; [[Урюпинка]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 3 км; Амангелді ауылынан оңтүстікке қарай 1 км; [[Мереке (Ақмола облысы)|Мереке]] ауылынан солтүстікке қарай 1,3 км |- | 9 || Урюпинка I қорғаны, ерте темір дәуірі; Урюпинка II қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Урюпинка]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 2,3 км |- | 10 || Итемген қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Итемген IV қорымы, ерте темір дәуірі || ||археология ескерткіші || [[Тастыадыр (ауыл)|Тастыадыр]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 3-5,3 км |- | 11 || Радовка II қорымы, ерте темір дәуірі|| ||археология ескерткіші || [[Радовка (Ақмола облысы)|Радовка]] ауылынан солтүстікке қарай 2 км |- | 12 || Фашисттік Германияны жеңген жеңістің 25 жылдығына арналған ескерткіш || || монументтік өнер құрылысы || [[Урюпинка]] ауылы, Советская көшесі |} == Аршалы ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Есіл қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші ||[[Аршалы (Ақмола облысы)|Аршалы]] кентінен оңтүстік-шығысқа қарай 7,5 км |- | 2 || Александровский қорғаны, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Жібек жолы (Ақмола облысы)|Жібек жолы]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 500 м |- | 3 || Ольгинка қорғаны, ортағасырлық; Ольгинка II қорымы, ортағасырлық; Ольгинка V қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Ольгинка (Ақмола облысы)|Ольгинка]] ауылының оңтүстігіне қарай 8 км; оңтүстігіне қарай 10 км; оңтүстік-шығысына қарай 9 км |- | 4 || Красное озеро II қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || Жібек жолы ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 5 км |- | 5 || [[Вишневка (ежелгі тұрақ)|Вишневка қорымы]], қола дәуірі, ерте темір дәуірі (әр түрлі кезең); Вишневка қонысы, қола дәуірі || || археология ескерткіші|| [[Аршалы (Ақмола облысы)|Аршалы]] кентінен оңтүстік-шығысқа қарай 3 км; Аршалы кентінен шығысқа қарай 500 м |- | 6 || Ижевский I қорымы, қола дәуірі; Ижевская тұрағы, палеолит дәуірі || || археология ескерткіші ||[[Ижевское (Ақмола облысы)|Ижевское]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 3 км; |- | 7 || 1941-1945 жылдары Ұлы Отан Соғысы жылдарында қаза болған жауынгерлерге арналған ескерткіш || || монументтік өнер құрылысы || [[Михайловка (Аршалы ауданы)|Михайловка]] ауылы, Абай көшесі, ауыл орталығында |} == Астрахан ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 ||Бірлік III қорғаны, ерте темір дәуірі; [[Бірлік-II]] қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Бірлік (Астрахан ауданы)|Бірлік]] ауылынан батысқа қарай 1-1,5 км |- | 2 || [[Бірлік-I]] қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Таволжанка (Ақмола облысы)|Таволжанка]] ауылынан батысқа қарай 4 км |- | 3 || Ковыленка I қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші ||[[Ковыленка]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 5 км |- | 4 ||Қоскөл II қорғаны, ортағасырлық; Қоскөл III қорғаны, ерте темір дәуірі; Қоскөл I қорымы, ортағасырлық; Қоскөл VII қорымы, ортағасырлық; Қоскөл VIII қонысы, энеолит дәуірі; Қоскөл VI тұрағы, неолит дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Қоскөл (Ақмола облысы)|Қоскөл]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 5 км; Қоскөл ауылының солтүстігіне қарай 11 км; Қоскөл ауылының солтүстік-шығысына қарай 4,5 км; Қоскөл ауылының солтүстігіне қарай 10,5 км; Қоскөл ауылының оңтүстік-шығысына қарай 2 км; Қоскөл ауылынан солтүстікке қарай 12 км |- | 5 || Өрнек I қорғаны, ерте темір дәуірі || ||археология ескерткіші || [[Өрнек (Астрахан ауданы)|Өрнек]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 3 км |- | 6 || Новый Колутон I қорғаны, ерте темір дәуірі|| ||археология ескерткіші || [[Жаңа Қалқұтан]] ауылынан шығысқа қарай 4,6 км |- | 7 || Жамбыл I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || ||археология ескерткіші || [[Астраханка (Ақмола облысы)|Астраханка]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 3,5 км |- | 8 || Алғабас I қорымы, ортағасырлық; Алғабас II қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең)|| || археология ескерткіші || [[Алғабас (Астрахан ауданы)|Алғабас]] ауылынан шығысқа қарай 2,5 км; Алғабас ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 5,5 км |- | 9 || Старый Колутон I қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Ескі Қалқұтан]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 3 км |- | 10 || Зеленое I, II қорымдары, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); || || археология ескерткіші || [[Зелёное (Ақмола облысы)|Зеленое]] ауылынан батысқа қарай 4-5 км |- | 11 || Қаратүбек I қорымы, ерте темәр дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Ұзынкөл (Астрахан ауданы)|Ұзынкөл]] ауылынан оңтүстікке қарай 750 м |- | 12 || Есен-Аман I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Ұзынкөл (Астрахан ауданы)|Ұзынкөл]] ауылының оңтүстігіне қарай 6,5 км |- | 13 || Новочеркасск I қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең)|| || археология ескерткіші || [[Новочеркасское]] ауылынан солтүстікке қарай 2 км |} == Атбасар ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || (1918-1943 жылдар) Кеңес Одағының Батыры Ақан Құрмановтың мүсіні || || монументтік өнер құрылысы || [[Қосбармақ (Ақмола облысы)|Қосбармақ]] ауылының орталығында |- | 2 || 1918-1919 жылдары Уездік Кеңестің депутаттары орналасқан ғимарат (қазіргі тарихи-өлкетану музейі), 1911 жыл || || қала құрылысы және сәулет || [[Атбасар]] қаласы, Жеңіс көшесі, 28 |- | 3 || Гимназия ғимараты (қазіргі уақытта көмекші мектеп-интернаты), 1909 жыл || || қала құрылысы және сәулет ||[[Атбасар]] қаласы, Жеңіс көшесі, 28 |- | 4 || Тимашевка V қорғаны, ерте темір дәуірі; Тимашевка VII қорғаны, қола дәуірі; Тимашевка VI қорымы, ерте темір дәуірі; Тимашевка X қорымы, ортағасырлық; Тимашевка I тұрағы, неолит дәуірі; Тимашевка II тұрағы, неолит дәуірі; Тимашевка III тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Тимашевка (Ақмола облысы)|Тимашевка]] ауылынан шығысқа қарай 2,2 км; 4 км; Тимашевка ауылынан батысқа қарай 1,3 км; [[Родионовка (Ақмола облысы)|Родионовка]] ауылының солтүстік-батысына қарай 2,5 км; [[Тимашевка (Ақмола облысы)|Тимашевка]] батысқа қарай 1,3 км; шығысқа қарай 1,7 км; 2,2 км |- | 5 || Қаражар IV, VII қорғандары, ерте темір дәуірі; Қаражар I қорымы, ерте темір дәуірі; Қаражар III қорымы, ерте темір дәуірі; Қаражар VI қорымы, ортағасырлық; Қаражар XV қорымы, ерте темір дәуірі; Қаражар IX қорымы, ортағасырлық; Қаражар X қорымы, XVIII–XIX ғасырлар; Қаражар XI қорымы, ерте темір дәуірі; Қаражар II қонысы, ортағасырлық; Қаражар V қонысы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Қаражар XII қонысы, ортағасырлық; Қаражар XIII қонысы ортағасырлық; Қаражар XIV қонысы ортағасырлық; Қаражар VIII қонысы ортағасырлық || ||археология ескерткіші || [[Поповка (Ақмола облысы)|Поповка]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 2,1-4,2 км; [[Поповка (Ақмола облысы)|Поповка]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 2,1 км; солтүстік-шығысқа қарай 4,25 км; солтүстікке қарай 1,3 км; солтүстікке қарай 3 км; солтүстікке қарай 3,4 км; солтүстік-шығысқа қарай 4,25 км; 2,15; 2,75 км; 4,5 км; [[Бастау (Ақмола облысы)|Бастау]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 2,5 км; 2,52 км; [[Поповка (Ақмола облысы)|Поповка]] ауылынан солтүстікке қарай 2,8 км |- | 6 || Магдалиновка IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Магдалиновка V қорымы, қола дәуірі; Магдалиновка II қонысы, қола дәуірі; Магдалиновка I тұрағы, неолит дәуірі; Магдалиновка III тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Магдалиновка (Ақмола облысы)|Магдалиновка]] ауылының оңтүстік-оңтүстік-шығысына қарай 800 м; батысына қарай 1,3 км; 2,2 км; шығысына қарай 500 м; 100 м |- | 7 || Мариновка II, VII қорғандары, ортағасырлық; Мариновка I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Мариновка III қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Мариновка IV қонысы, энеолит дәуірі; Мариновка V тұрағы, энеолит дәуірі; Мариновка VI тұрағы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Мариновка (Ақмола облысы)|Мариновка]] ауылының солтүстік-батысына қарай 7 км, солтүстік-шығысына қарай 8 км; шығысына қарай 1 км; батысына қарай 4,5 км; оңтүстік-батысына қарай 3 км; 5 км; 2 км |- | 8 || Қызылкөл IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Қызылкөл I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Қызылкөл II қонысы, қола дәуірі; Қызылкөл III қонысы, неолит дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Поповка (Ақмола облысы)|Поповка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 11 км; солтүстік-шығысына қарай 7,5 км; 3 км; 6,5 км |- | 9 || Полтавка I қорғаны, ортағасырлық; Полтавка II қорғаны, ерте темір дәуірі; Полтавка VI қорымы, ерте темір дәуірі; Полтавка V қонысы, ортағасырлық; || || археология ескерткіші || [[Полтавка (Ақмола облысы)|Полтавка]] ауылынан шығысқа қарай 1,5 км; шығысқа қарай 1,6 км; солтүстігіне қарай 5 км; солтүстік-шығысына қарай 2,7 км |- | 10 || Поповка IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Поповка V қорғаны, ортағасырлық; Поповка VII қорымы, қола дәуірі; Поповка VIII қонысы, қола дәуірі; Поповка III тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Поповка (Ақмола облысы)|Поповка]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 0,5 км; солтүстік-батысқа қарай 1,1 км; солтүстікке қарай 1 км; шығысқа қарай 3,2 км; 2 км |- | 11 || Родионовка VIII қорғаны, ерте темір дәуірі; Родионовка IX қорғаны, ерте темір дәуірі; Родионовка V қорымы, қола дәуірі; Родионовка VI қорымы, ерте темір дәуірі; Родионовка VII қорымы, қола дәуірі; Родионовка I қонысы, қола дәуірі; Родионовка X қонысы, қола дәуірі|| || археология ескерткіші ||[[Родионовка (Ақмола облысы)|Родионовка]] ауылының шығысына қарай 6 км; солтүстік-батысына қарай 3 км; оңтүстік-батысына қарай 800 м; оңтүстігіне қарай 700 м; оңтүстік-шығысына қарай 1 км; [[Калиновка (Ақмола облысы)|Калиновка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 4 км; Родионовка ауылының солтүстік-батысына қарай 2,5 км |- | 12 || Сәдубек IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Сәдубек II қорымы, қола дәуірі; Сәдубек III қорымы, қола дәуірі; Сәдубек I тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Поповка (Ақмола облысы)|Поповка]] ауылының солтүстік-батысна қарай 5,1 км; батысына қарай 3,6 км; батысына қарай 3,3 км; 1,9 км |- | 13 || Самарка I, II, III, V, VI, VIII, X қорғандары, ерте темір дәуірі; XI қорғаны, қола дәуірі; XIV қорғаны, ортағасырлық; Самарка III қорымы, ерте темір дәуірі; Самарка VII қорымы, ерте темір дәуірі; Самарка XV қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Самарка (Ақмола облысы)|Самарка]] ауылынан солтүстікке қарай 500 м-ден 4 км аралықтары, солтүстік-батысқа қарай 6,7 км-10,6 км аралықтары; солтүстікке қарай - 3,2 км; 4,5 км; солтүстік-батысқа қарай 7,2 км |- | 14 || Атбасар VI қорғаны, ерте темір дәуірі; Атбасар II қорымы, ерте темір дәуірі; Атбасар V қорымы, ерте темір дәуірі; Атбасар I қорымы, ортағасырлық; Атбасар III қорымы, ерте темір дәуірі; Атбасар IV қорымы, ерте темір дәуірі|| ||археология ескерткіші || [[Тельман (Ақмола облысы)|Тельман]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 9,8 км; [[Атбасар]] қаласынан солтүстік-батысқа қарай 1 км; [[Ащыкөл (Ақмола облысы)|Ащыкөл]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 6,3 км; [[Борисовка (Ақмола облысы)|Борисовка]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 6,5 км; [[Тельман (Ақмола облысы)|Тельман]] ауылының солтүстік-батысына қарай 8,5 км; [[Тельман (Ақмола облысы)|Тельман]] ауылының солтүстік-батысына қарай 8,8 км |- | 15 || Тастөбе III қорымы, ортағасырлық; Кошкарка I қорымы, ерте темір дәуірі || ||археология ескерткіші || [[Тимашевка (Ақмола облысы)|Тимашевка]] ауылынан солтүстікке қарай 15 км; оңтүстік-батысқа қарай 9 км |- | 16 || Адыр II қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Адыр (Ақмола облысы)|Адыр]] ауылынан солтүстікке қарай 1,5 км |- | 17 || Ащыкөл I қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Ащыкөл (Ақмола облысы)|Ащыкөл]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 4,9 км |- | 18 || Гайдар I қорымы, ортағасырлық; Гайдар II қонысы, қола дәуірі; Гайдар III тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Борисовка (Ақмола облысы)|Борисовка]] ауылынан оңтүстікке қарай 2,5 км; солтүстік-шығысқа қарай 2,5 км; 3 км |- | 19 || Титовка I қорымы, ерте темір дәуірі|| ||археология ескерткіші||[[Титовка (Ақмола облысы)|Титовка]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 2,2 км |- | 20 || Новопетропавловка I қорымы, ерте темір дәуірі; Новопетропавловка II тұрағы, неолит дәуірі; Поповка VII қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Поповка (Ақмола облысы)|Поповка]] ауылының солтүстік-батысына қарай 1,3 км; солтүстік-шығысына қарай 1,1 км; батысына қарай 3,8 км |- | 21 || Қосбармақ I қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Қосбармақ (Ақмола облысы)|Қосбармақ]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 2 км |- | 22 || Митрофановка I қорымы, ортағасырлық; Митрофановка III қонысы, қола дәуірі; Митрофановка IV қонысы, энеолит дәуірі; Митрофановка II тұрағы, энеолит дәуірі || ||археология ескерткіші || [[Бейіс хазірет]] ауылынан шығысқа қарай 1,5 км; оңтүстігіне қарай 2,2 км; оңтүстік-батысына қарай 3 км; оңтүстігіне қарай 2 км |- | 23 || Новоалександровка I қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Бастау (Ақмола облысы)|Бастау]] ауылынан батысқа қарай 1,3 км |- | 24 || Бодливский II қорымы, ортағасырлық; Пригородное II қорымы, ортағасырлық; Смирновка I қорымы, ортағасырлық; Смирновка II қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Садовое (Атбасар ауданы)|Садовое]] ауылының оңтүстігіне қарай 1,5 км; солтүстік-шығысына қарай 2 км; батысына қарай 700 м; батысына қарай 500 м |- | 25 || Пролетарка I қорымы, ортағасырлық; Пролетарка II қонысы, қола дәуірі || ||археология ескерткіші || [[Новосельское (Ақмола облысы)|Новосельское]] ауылының оңтүстігіне қарай 1 км; оңтүстік-шығысына қарай 500 м |- | 26 || Жабай-Покровка II қонысы, қола дәуірі; Жабай-Покровка I тұрағы, неолит дәуірі; Жабай-Покровка I тұрағы, неолит дәуірі; Саргары қонысы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Покровка (Ақмола облысы)|Покровка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 2,7 км; 1,5 км; 4 км |- | 27 || Тельман XVI қонысы, қола дәуірі; Тельман XVII қонысы, ортағасырлық; Тельман VIII тұрағы, мезолит, неолит дәуірі, (әр түрлі кезең); Тельман IX тұрағы, мезолит дәуірі; Тельман X тұрағы, неолит дәуірі; Тельман XI тұрағы, неолит дәуірі; Тельман XII тұрағы, неолит дәуірі; Тельман XIII тұрағы, неолит дәуірі; Тельман XIV тұрағы, неолит дәуірі; Тельман XV тұрағы, мезолит, неолит дәуірі (әр түрлі кезең); Тельман V тұрағы, неолит дәуірі || ||археология ескерткіші ||[[Поповка (Ақмола облысы)|Поповка]] ауылының оңтүстігіне қарай 2,9 км; 3 км; оңтүстік-батысына қарай 2,5 км; 3 км; Калиновка ауылының шығысына қарай 7,1 км; [[Поповка (Ақмола облысы)|Поповка]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 3,1 км; 3,2 км; 3,4 км; оңтүстігіне қарай 3 км; 3,3 км; [[Тельман (Ақмола облысы)|Тельман]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 1,2 км |- | 28 || Алғашқы тың иегерушілерге арналған еңбек даңқ ескерткіші, 1970 жыл || || монументтік өнер құрылысы || [[Атбасар]] қаласы, қалаға кіре берісінде |- | 29 || (1941-1945 жылдары) Ұлы Отан Соғысы жылдары қаза болған жауынгерлерге арналған ескерткіш, 1970 жыл || ||монументтік өнер құрылысы || [[Полтавка (Ақмола облысы)|Полтавка]] ауылының орталығында |- | 30 || Ілияс Есенберлин ескерткіші || || монументтік өнер құрылысы || [[Атбасар]] қаласы, әкімдік ғимаратының алдындағы алаңда |} == Бұланды ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Красноводское X қорғаны, ерте темір дәуірі; Красноводское XI қорғаны, ерте темір дәуірі; Красноводское XII қорғаны, ерте темір дәуірі; Красноводское III қорымы, ерте темір дәуірі; Красноводское VI қорымы, ерте темір дәуірі; Красноводское VII қорымы, ерте темір дәуірі; Красноводское X қорымы, ерте темір дәуірі; Таубай III қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Айнакөл (Ақмола облысы)|Айнакөл]] ауылының солтүстігіне қарай 1,5 км; солтүстік-батысына қарай 2,3 км-3,6 км аралығы |- | 2 || Купчановка I қорғаны, ерте темір дәуірі; Купчановка II қорғаны, ерте темір дәуірі; Купчановка III қорғаны, ерте темір дәуірі; Купчановка IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Купчановка II қорымы, ерте темір дәуірі; Купчановка III қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Купчановка IV қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Купчановка I қонысы, неолит дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең); Купчановка II қонысы, қола дәуірі; Купчановка I тұрағы, неолит дәуірі|| ||археология ескерткіші || [[Купчановка]] ауылының оңтүстігіне қарай 1,2 км; 1,5 км; оңтүстік-шығысына қарай 100 м; оңтүстігіне қарай 500 м-2,3 км аралығы |- | 3 || Новобратское II қорғаны, ерте темір дәуірі; Новобратское IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Новобратское VI қорғаны, қола дәуірі; Новобратское III «мұртты» қорғаны, ерте темір дәуірі; Новобратское VII қорғаны, ерте темір дәуірі; Новобратское VII қорымы, ерте темір дәуірі; Новобратское VIII қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Новобратское (Ақмола облысы)|Новобратское]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 3,5 км; 3,6 км; 3,7 км; 4,2 км; шығысына қарай 500 м; оңтүстік-шығысына қарай 3,2 км; 5,9 км |- | 4 || Новодонецк I қорғаны, ерте темір дәуірі; Новодонецк II қорғаны, қола дәуірі; Новодонецк III қорғаны, ерте темір дәуірі; Новодонецк IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Новодонецк V қорғаны, қола дәуірі; Новодонецк VI қорғаны, қола дәуірі; Новодонецк II қорымы, ерте темір дәуірі; Новодонецк III қорымы, ерте темір дәуірі; Новодонецк IV қорымы, ерте темір дәуірі; Новодонецк V қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Новодонецк VIII қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Новодонецк IX, ортағасырлық; Новодонецк X қорымы, ерте темір дәуірі; Новодонецк VI, VII қоныстары, қола дәуірі; || || археология ескерткіші || [[Новодонецк]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 3,8 км; 4,5 км; 4,8 км; 5,3 км; 3,6 км; оңтүстігіне қарай 3 |- | 5 || Острогорское V қорғаны, қола дәуірі; Острогорское VI қорғаны, ерте темір дәуірі; Острогорское қыстауы кейінгі ортағасырлық км; Острогорское I, II, III, IV, V, VI, VII қорымдары, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Новый Колутон III қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең)|| || археология ескерткіші || [[Острогорское (Ақмола облысы)|Острогорское]] ауылының солтүстік-батысына қарай 2,7 км-4,2 км аралығы; оңтүстік-батысына қарай 1 км |- | 6|| Прохоровка I қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Байсуат]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 2 км |- | 7 || Отрадное I қорғаны, ерте темір дәуірі; Отрадное I қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Отрадное (Бұланды ауданы)|Отрадное]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 1,5 км; 2,2 км |- | 8 || Партизанка I қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Партизанка]] ауылының шығысына қарай 3,4 км |- | 9 ||Жолболды қорғаны, қола дәуірі; Иванковка I қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Ивановка (Ақмола облысы)|Иванковка]] ауылының оңтүстігіне қарай 4,7 км; 5,1 км |- | 10 || Капитоновка қорғаны, ерте темір дәуірі; Капитоновка V қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Капитоновка (Ақмола облысы)|Капитоновка]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 3,1 км; шығысына қарай 5,5 км |- | 11 || Ярославка I қорғаны, ерте темір дәуірі; Ярославка II қорғаны, ерте темір дәуірі; Ярославка III қорғаны, ерте темір дәуірі; Ярославка IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Ярославка шеберханасы, неолит дәуірі; Ярославка V қорымы, ерте темір дәуірі; Ярославка VII қорымы, ерте темір дәуірі; Ярославка I, II, III, IV, V тұрақтары, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Ярославка (Бұланды ауданы)|Ярославка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 3,5 км-5,2 км аралықтары; оңтүстік-шығысына қарай 4 км |- | 12 || Колоколовка I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Қараөзек (Бұланды ауданы)|Қараөзек]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 1,4 км |- | 13 || Макинка I қорымы, ерте темір дәуірі; Макинка II қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Макинка]] ауылының солтүстігіне қарай 2,5 км; шығысына қарай 5 км |- | 14 ||Ортақшыл I қорымы, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші || Ортақшыл ауылының оңтүстігіне қарай 1,3 км |- | 15 ||Пушкино I қорымы, ерте темір дәуірі; Пушкино II қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Проходное I қонысы, қола дәуірі; Пушкино I қонысы, қола дәуірі; Пушкин I тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Пушкино (Ақмола облысы)|Пушкино]] ауылының солтүстігіне қарай 5,5 км; 4,7 км; 7 км; 2 км |- | 16 || Еркіндік I қонысы, ортағасырлық; Еркіндік II қонысы, қола дәуірі; Еркіндік III қонысы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Балуан Шолақ ауылы (Ақмола облысы)|Балуан Шолақ]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 3 км; 3,5 км |} == Бурабай ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Жаңаталап I қорғаны, қола дәуірі; Жаңаталап II қорғаны, ерте темір дәуірі; Жаңаталап I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Жаңаталап II қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Жаңаталап (Бурабай ауданы)|Жаңаталап]] ауылының солтүстік-батысына қарай 2 км; солтүстік-батысына қарай 1,5 км, жоғары беткейде; солтүстігіне қарай 4 км; солтүстік-шығысына қарай 0,8 км |- | 2 || Қылшақты I қорғаны, ортағасырлық; Ақтас тұрағы, палеолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Кенесары]] ауылынан солтүстік–батысқа қарай 4 км; оңтүстік-батысқа қарай 2,7 км |- | 3 || Аршалы I; II; III қорғандары, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Николаевка (Бурабай ауданы)|Николаевка]] ауылының шығысына қарай 1 км; оңтүстік-шығысына қарай 2,2 км-3 км |- | 4|| Қараүңгір I қорғаны, ерте темір дәуірі; Қараүңгір II, III қорғандары, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Обалы]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 5,6 км-7,2 км аралығы |- | 5 || Райгородок I қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Райгородок (Ақмола облысы)|Райгородок]] ауылынан шығысқа қарай 0,7 км |- | 6 || Қояндыкөл I қорғаны, ерте темір дәуірі; Қояндыкөл II қорғаны, қола дәуірі; Ковалевка 1 қорымы, ерте темір дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең); Успеноюрьевка I қорымы, қола дәуірі; Успеноюрьевка II қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Успеноюрьевка]] ауылының оңтүстігіне қарай 4 км; оңтүстік-шығысына қарай 4,5 км; шығысына қарай 1 км; оңтүстік-шығысына қарай 3 км; 3,3 км |- | 7 || Аршалы I қорғаны, ерте темір дәуірі; Аршалы II қорғаны, ерте темір дәуірі; Аршалы V топырақты қорымы, ортағасырлық; Аршалы IV қорымы, ерте темір дәуірі; Аршалы II қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Веденовка (Ақмола облысы)|Веденовка]] ауылынан шығысқа қарай 3,3 км; солтүстік-шығысына қарай 5,3 км; шығысына қарай 4 км; солтүстік-шығысына қарай 5,7 км; [[Федосеевка (Ақмола облысы)|Федосеевка]] ауылының шығысына қарай 0,8 км |- | 8 || Қорған қорымы, ерте темір дәуірі; Қорған I қорымы, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Николаевка (Бурабай ауданы)|Николаевка]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 8 км; 8,2 км |- | 9 || Новоандреевка III қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Новоандреевка (Ақмола облысы)|Новоандреевка]] ауылынан батысқа қарай 5 км |- | 10 || Дорофеевка III қорғаны, ерте темір дәуірі; Дорофеевка III қорымы, қола дәуірі; Дорофеевка VI қорымы, ортағасырлық; Дорофеевка I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Малое Чебачье I қорымы, ерте темір дәуірі; Ақылбай ауыл жанындағы стелла, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Ақылбай]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 4,3 км-5,3 км аралығы; солтүстікке қарай 3,5 км; оңтүстік-шығысқа қарай 1 км; солтүстік-шығысқа қарай 7,5 км |- | 11 || Қотыркөл II қорымы, қола дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Вишнёвое (Ақмола облысы)|Вишнёвое]] ауылының оңтүстігіне қарай 1 км |- | 12 || Құмдыкөл IV қорымы, ортағасырлық; Құмдыкөл II қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Златополье]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 8 км; [[Савинка (Ақмола облысы)|Савинка]] ауылынан шығысқа қарай 3 км |- | 13 || Клинцы I қорымы, ерте темір дәуірі; Клинцы II зираты, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Клинцы (Ақмола облысы)|Клинцы]] ауылынан солтүстікке қарай 1,5 км; 2,5 км |- | 14 || Қотыркөл XVII қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық; Жүкей IV қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Қатаркөл]] ауылының шығысына қарай 6 км; 5 км |- | 15 || Қараүңгір I қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); || || археология ескерткіші ||[[Савинка (Ақмола облысы)|Савинка]] ауылының батысына қарай 7,5 км |- | 16 || Голубой залив I қонысы, неолит дәуірі; Голубой залив II қонысы, неолит дәуірі; |||| археология ескерткіші || [[Бурабай (кент)|Бурабай]] кентінен батысқа қарай 2,5 км; 3 км |} == Біржан сал ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1|| Атан I топырақты жерлеуі, ортағасырлық; Қорған Атан I қорғаны, ерте темір дәуірі; Атан VII, қола дәуірі; Атан IX қорғаны, ерте темір дәуірі; Атан табылған орны, неолит дәуірі; Атан II, III қоныстары, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Еңбекшілдер]] ауылынан батыс, оңтүстік-батысқа қарай 8,5 км; батысына қарай 11,4 км; оңтүстік-батысына қарай 6,3 км; оңтүстік-батысына қарай 15,9 км; 9,4 км; 16,9 км |- | 2 || Саға VI қорғаны, қола дәуірі; Саға V қорғаны, қола дәуірі; Саға XI қонысы, ерте темір дәуірі; Саға III тұрағы, неолит дәуірі; Тассу I қорғаны, ерте темір дәуірі; Тассу II қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || Саға өзенінің сол жағалауында, су бөгетінен оңтүстік-шығысқа қарай 0,2 км; [[Ақбұлақ (Біржан сал ауданы)|Ақбұлақ]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 22,1 км; солтүстік-шығысына қарай 14,3 км-18,1 км; оңтүстік-батысына қарай 11 км; 11,8 км |- | 3 || Қожагелді-Алға I қорғаны, ерте темір дәуірі; Қожагелді-Алға III қорғаны, ерте темір дәуірі; Қожагельді-Алға IV табылған орны, неолит дәуірі; Қожагельді-Алға V табылған орны, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Алға (Ақмола облысы)|Алға]] аулының оңтүстік-шығысына қарай 3,3 км; солтүстік-батысына қарай 3,2 км; оңтүстік-шығысына қарай 0,7 км; 0,9 км |- | 4 || Бірсуат I қорғаны, қола дәуірі; Шат V қорғаны, ерте темір дәуірі; Шат VI қорғаны, ерте темір дәуірі; Шат VII қорғаны, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Бірсуат (Біржан сал ауданы)|Бірсуат]] ауылының солтүстік-батысына қарай 1,3 км; шығысына қарай 15,6 км; солтүстік-шығысына қарай 11,6 км; шығысына қарай 14 км |- | 5 || Уәлихан IV қорғаны, қола дәуірі; Жамбай IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Уәлихан II қорғаны, қола дәуірі; Уәлихан III қорғаны, қола дәуірі; Камни қорғаны, ерте темір дәуірі; Камни I қорғаны, ерте темір дәуірі; Қожастау қорғаны, ерте темір дәуірі; Құдабас қорғаны, қола дәуірі; Құдабас III қорғаны, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші || [[Уәлиханов (Біржан сал ауданы)|Уәлиханов]] ауылының шығысына қарай 0,2 км; оңтүстік-шығысына қарай 13,4 км; солтүстігіне қарай 7,8 км; оңтүстігіне қарай 2,3 км; оңтүстік-шығысына қарай 15,8 км; 16,4 км; оңтүстік-шығысына қарай 7 км; солтүстік-шығысына қарай 2,3 км; солтүстік-шығысына қарай 2 км |- | 6 || Жүкей VI қорғанды қорымы, ерте темір дәуірі; Жүкей VII қорғанды қорымы, ерте темір дәуірі; Жүкей VIII қорғанды қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Жүкей I қорымы, қола дәуірі, ерте темір дәуірі (әр түрлі кезең); Жүкей III қорымы, қола дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Жүкей (Ақмола облысы)|Жүкей]] ауылының шығысына қарай 2,8 км; оңтүстік-шығысына қарай 3,8 км; 3,5 км; солтүстік-батысқа қарай 0,6 км; 0,7 км |- | 7 ||Казгородок қорғаны, ерте темір дәуірі; Казгородок I қорғаны, ерте темір дәуірі; Қасқырдың іні III, ерте темір дәуірі; Казгородок табылған орны, неолит дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Үлгі (Ақмола облысы)|Үлгі]] ауылының батысына қарай 5 км; 5,3 км; шығысына қарай 0,7 км; оңтүстігіне қарай 3 км |- | 8 || Саға I қорғаны, ортағасырлық; Саға II қорғаны, ортағасырлық; Кеңащы I қорғаны, ерте темір дәуірі; Кенащы II қорғаны, ерте темір дәуірі; Кеңащы қорғаны, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Кеңащы (Ақмола облысы)|Кеңашы]] ауылынан батысқа қарай 8 км; 10 км; шығысына қарай 10,5 км; 11,3 км; 2,5 км |- | 9 || Үштаған қорғаны, ерте темір дәуірі; Үштаған I қорғаны, ерте темір дәуірі; Үштаған II қорғаны, ерте темір дәуірі; Үштаған III қорғаны, қола дәуірі; Үштаған IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Үштаған V қорғаны, ерте темір дәуірі; Үштаған VI қорғаны, ерте темір дәуірі; Үштаған VIII қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші ||[[Уәлиханов (Біржан сал ауданы)|Уәлиханов]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 9,5 км-12,5 км аралығы |- | 10 || Карловка I қорғаны, ерте темір дәуірі; Карловка II қорғаны, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші || [[Карловка (Ақмола облысы)|Карловка]] ауылының шығысына қарай 1 км; 2,4 км |- | 11 || Тассу II қорғаны, ерте темір дәуірі; Тассу III қорғаны, қола дәуірі; Тассу IV қорғаны, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Мамай (Ақмола облысы)|Мамай]] ауылының солтүстігіне қарай 9,5 км; 9,8 км; 13,6 км |- | 12 || Қотыркөл I қорғаны, ерте темір дәуірі; Тыркөл I қорғанды қорымы, ерте темір дәуірі; Тыркөл II қорғанды қорымы, ерте темір дәуірі; Тыркөл V қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || Пригорхоз ауылынан батысқа қарай 550 м; оңтүстік-шығысқа қарай 3,1 км; оңтүстік-батысқа қарай 2,2 км; оңтүстік-шығысқа қарай 4,1 км |- | 13 || Жамбай I қорғаны, ерте темір дәуірі; Жамбай II қорғаны, ерте темір дәуірі; Жамбай III қорғаны, ерте темір дәуірі; Жамбай VI қорғаны, ерте темір дәуірі; Қойтас I, II, III, IV, V, VI, VII, VIII, IX, XI қорғандары, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Ақсу (Біржан сал ауданы)|Ақсу]] ауылының солтүстік-батысына қарай 15,3 км; 13,6 км; 14,0 км; 14,7 км; солтүстік-шығысына қарай 36,9 км-36,1 км; шығыс–солтүстік-шығысына қарай 29,6 км-37,5 км; солтүстік-шығысына қарай 36,1 км |- | 14 || Сапақ I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Сапақ II қорымы, ерте темір дәуірі; Сапақ III қорымы, ерте темір дәуірі; Сапақ IV қорымы, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші || [[Ақсу (Біржан сал ауданы)|Ақсу]] ауылының батысына қарай 3 км; солтүстік-батысына қарай 5 км; 7 км |- | 15 || Шоқай XХ қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Шоқай XI қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Шоқай XII қорымы, ортағасырлық; Шоқай IV қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Шоқай VI қорымы, ортағасырлық; Шоқай XI қорымы, ерте темір дәуірі; Шоқай XII қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Шоқай тұрағы, палеолит дәуірі; Шоқай II тұрағы, неолит дәуірі; Шоқай IV тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Ақсу (Біржан сал ауданы)|Ақсу]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 42,2 км-50,3 км аралығы |- | 16 || Қаратөбе IV қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Қыздың II қорымы, ерте темір дәуірі; Төбе II қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Төбе III қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші ||[[Уәлиханов (Біржан сал ауданы)|Уәлиханов]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 5,3 км; 21,9 км; солтүстігіне қарай 5,7 км; 6,2 км |- | 17 || Сәуле I қорымы, ортағасырлық; Сәуле V қорымы, ерте темір дәуірі; Сәуле VII қорымы, ерте темір дәуірі; Сәуле VIII қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Сәуле (Ақмола облысы)|Сәуле]] ауылынан оңтүстік–шығысқа қарай 0,7 км; солтүстік–батысқа қарай 2 км; оңтүстік–шығысқа қарай 1,2 км; солтүстік–батысқа қарай 3 км |- | 18 || Терек II қорымы, ортағасырлық; Терек III, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || Уәлиханов ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 8,6 км; 8,5 км |- | 19 || Шоқай II топырақты қорымы, ортағасырлық; || || археология ескерткіші || [[Шошқалы (Ақмола облысы)|Шошқалы]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 44,1 км |- | 20 || Саға I тұрағы, неолит дәуірі; Саға II тұрағы, неолит дәуірі; Саға VII тұрағы, неолит дәуірі || ||археология ескерткіші || [[Краснофлотское (Ақмола облысы)|Краснофлотское]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 20,1 км; 19,8 км; [[Көксеңгірсор]] көлінің оңтүстік-батысына қарай 15 км |- | 21 || Тәттімбет I тұрағы, неолит дәуірі, қола дәуір (әр түрлі кезең); Тәттімбет II тұрағы, неолит дәуірі; Тәттімбет III тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші ||[[Мамай (Ақмола облысы)|Мамай]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 11 км-12,3 км аралығы |} == Егіндікөл ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || [[Бектемір сопы кесенесі|Сопы мазары]], XVIII ғасыр||[[Сурет:Бектемір сопы кесенесі.jpg|thumb|right|150px|]] || қала құрылысы және сәулет || [[Жалманқұлақ (ауыл)|Жалманқұлақ]] ауылы, Қоскөл қонысы |- | 2 || Полтавский қорымы, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Полтавка (Ақмола облысы)|Полтавка]] ауылының батыс, оңтүстік-батысына қарай 1,5 км |} == Ерейментау ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Қызылту I қорғаны, ерте темір дәуірі; Қызылту IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Қызылту II қорымы, ерте темір дәуірі, кейінгі ортағасырлық (әр түрлі кезең); Қызылту III қорымы, ерте темір дәуірі, кейінгі ортағасырлық (әр түрлі кезең); Қызылту IV қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші|| [[Қызылту (Ақмола облысы)|Қызылту]] ауылының солтүстігіне қарай 5 км; 6 км; оңтүстік-шығысына қарай 0,5 км; солтүстігіне қарай 4,3 км; 4 км |- | 2 || [[Саққұлақ би кесенесі|Саққұлақ мазары]], XIX ғасырдың соңы (1880 жыл) ||[[Сурет:Саққұлақ би кесенесі.jpg|thumb|right|150px|]] || қала құрылысы және сәулет || [[Ерейментау]] қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 24 км |- | 3 || Усть-Кедей қорғаны, ерте темір дәуірі; Усть-Кедей I қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Қызылту (Ақмола облысы)|Қызылту]] ауылының солтүстігіне қарай 3,6 км; 3 км |- | 4 || Нецветаевка II; III; IV; V; VI қорымдары, ерте темір дәуірі; Нецветаевка қонысы, қола дәуірі || ||археология ескерткіші || [[Майлан (ауыл)|Майлан]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 10,5 км-16 км аралығы |- | 5 || Қасаны қорымы, ерте темір дәуірі; Қасаны I қорымы, ерте темір дәуірі; Қасаны II қоршауы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Бестоғай (Ақмола облысы)|Бестоғай]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 3,6 км; 2,5 км; [[Майлан (ауыл)|Майлан]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 3 км |- | 6 || Тасқора қорымы; I; II; III қорымдары, ерте темір дәуірі; Тасқора қонысы, ерте темір дәуірі; Тасқора I қонысы, ерте темір дәуірі || ||археология ескерткіші || [[Бестоғай (Ақмола облысы)|Бестоғай]] ауылының оңтүстік-батыс, батысына қарай 2,5 км; 2 км; солтүстік-батысына қарай 4 км; 1,5 км; оңтүстік-батысына қарай 2 км; солтүстік–солтүстік-шығысына қарай 1 км |- | 7 || Ақмырза III қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Еркіншілік]] ауылынан солтүстікке қарай 3 км |- | 8 || Жолбасшы қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Жолбасшы (Ақмола облысы)|Жолбасшы]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 0,6 км |- | 9 || Селеті менгірі, қола дәуірі || ||археология ескерткіші || Майлан ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 12 км |- | 10 || [[Қос батыр ескерткіші (Құмай ғибадатханасы)|"Құмай" археологиялық-этнографиялық кешені]], біздің дәуіріміздің VI-VII ғасыр ||[[Сурет:Құмай ғибадатханасы.jpg|thumb|right|150px|]] || археология ескерткіші || [[Қарағайлы (Ақмола облысы)|Қарағайлы]] ауылынан солтүстікке қарай 5 км. |} == Есіл ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Есіл I қорғаны, ерте темір дәуірі; Есіл II қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Есіл (қала)|Есіл]] қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 4,5 км; 3,3 км |- | 2 || Интернациональное қыстауы, ерте темір дәуірі; Интернациональное табылған орны, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Интернациональное (Ақмола облысы)|Интернациональное]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 5 км; 4 км |- | 3 || Бұзылық I; II қорымдары, ерте темір дәуірі; Бұзылық III қонысы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Бұзылық]] ауылынан оңтүстікке қарай 7 км; шығысқа қарай 1,5 км |- | 4 || Дальное I; II қорымдары, ортағасырлық; Дальное III табылған орны, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Дальное]] ауылынан солтүстікке қарай 1 км; солтүстік-шығысқа қарай 1 км; 2 км |- | 5 || Заречное I; II; III қорымдары, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Заречное (Есіл ауданы)|Заречное]] ауылынан оңтүстікке қарай 0,8 км; оңтүстік-шығысқа қарай 3 км; оңтүстік-батысқа қарай 6 км |- | 6 || Знаменка I; II; III қорымдары, ерте темір дәуірі; Знаменка IV қонысы, қола дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Знаменка (Ақмола облысы)|Знаменка]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 3 км; оңтүстік-батысқа қарай 1 км; солтүстікке қарай 100 м; оңтүстік-батысқа қарай 1 км |- | 7 || Игілік I; II; III қорымдары, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Игілік (Есіл ауданы)|Игілік]] ауылынан шығысқа қарай 8 км; 10 км; солтүстік-шығысқа қарай 10 км |- | 8 || Елтай II қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Знаменка (Ақмола облысы)|Знаменка]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 2 км |- | 9 || Калачи I қорымы, ортағасырлық; Калачи II қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Калачи (Ақмола облысы)|Калачи]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 1 км; 0,8 км |- | 10 ||Красногорский I; II; III қорымдары, ерте темір дәуірі; Красногорский IV; V қоррымдары, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Красногорское]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 12 км; солтүстік-батысына қарай 0,8 км; оңтүстік-батысына қарай 4 км; оңтүстігіне қарай 5 км; оңтүстік-батысына қарай 6 км |- | 11 || 1941-1945 жылдары Ұлы Отан соғысында қаза болған жауынгерлерге арналған обелиск || || монументтік өнер құрылысы || [[Заречное (Есіл ауданы)|Заречное]] ауылы, ауыл орталығындағы саябақта |- | 12 || Кеңес Одағының батыры [[Даниил Потапович Нестеренко|Д.П. Нестеренко]] ескерткіші || || монументтік өнер құрылысы || [[Знаменка (Ақмола облысы)|Знаменка]] ауылы, әкімдік ғимараты жанында |- | 13 || Бірінші атыз салған С-80 тракторы || || қала құрылысы және сәулет || [[Двуречное (Ақмола облысы)|Двуречное]] ауылы, саябақта |} == Жақсы ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Балталы V қорғаны, ерте темір дәуірі; Балталы I қыстауы, кейінгі ортағасырлық; Балталы I; III қорымдары, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Терісаққан (Ақмола облысы)|Терісаққан]] ауылының солтүстік-батысына қарай 11 км; оңтүстік-шығысына қарай 7,7 км; 7,6 км; шығысына қарай 10 км |- | 2 || Ишимское V; VI; VII; қорғандары, ерте темір дәуірі; Ишимское IV қорғаны, қола дәуірі; Ишимское I; III; IV қорымдары, ерте темір дәуірі; Ишимское II қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Ишимское (Ақмола облысы)|Ишимское]] ауылының шығысына қарай 7,4 км; 7,6 км; солтүстік-шығысына қарай 8,5 км; оңтүстік-батысына қарай 3,8 км; 10,9 км; солтүстік-батысына қарай 5 км-6,5 км аралығы |- | 3 || Жаман-Қайрақты II қорғаны, ерте темір дәуірі; Жаман-Қайрақты I; II қоныстары, қола дәуірі; Жаман-Қайрақты I тұрағы, неолит дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Беловодское (Ақмола облысы)|Беловодское]] ауылының оңтүстігіне қарай 4,4 км; оңтүстік-шығысына қарай 600 м; оңтүстігіне қарай 4,4 км-5,2 км аралығы |- | 4 || Сарыоба қорғаны, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші || [[Терісаққан (Ақмола облысы)|Терісаққан]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 5 км |- | 5 || Қалмақкөл қорғаны, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші || [[Қалмақкөл (ауыл)|Қалмақкөл]] ауылынан солтүстікке қарай 6 км |- | 6 || Қайрақты VI қорғаны, ортағасырлық; Қайрақты I; II; VI қорымдары, ерте темір дәуірі; || ||археология ескерткіші || [[Жаман Қайрақты]] өзенінің сол жағалауында; [[Қайрақты (Ақмола облысы)|Қайрақты]] ауылының оңтүстігіне қарай 4 км; 0,5 км; шығысына қарай 1 км |- | 7 || Қима I балбал тастары, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Қима (ауыл)|Қима]] ауылынан шығысқа қарай 1 км |- | 8 || Кировское II қыстауы, жаңа кезең; Кировское I қонысы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Терісаққан (Ақмола облысы)|Терісаққан]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 1 км; [[Кировское (Ақмола облысы)|Кировское]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 4 км |- | 9 || Жақсы I қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Жақсы (ауыл)|Жақсы]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 14 км |- | 10 || [[Баубек батыр]] I қорымы, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші || Ишимское ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 200 м |- | 11 || Киевское I; II қорымдары, ортағасырлық|| || археология ескерткіші || [[Киевское (Ақмола облысы)|Киевское]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 4 км; шығысына қарай 7 км |- | 12 || Ақ-Қайрақты I; II; III қорымдары, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші || [[Қима (ауыл)|Қима]] ауылынан оңтүстік-шығысына қарай 23,5 км батысқа қарай 6 км; солтүстік-батысқа қарай 4 км |- | 13 || Аралтөбе қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Қима (ауыл)|Қима]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 23,5 км |- | 14 || Лозовое I; II қорымдары, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші ||[[Лозовое (Жақсы ауданы)|Лозовое]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 500 м; 2 км, жардың түбінде |- | 15 || Перекатное I; II; III қорымдары, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші ||[[Перекатное]] ауылынан батысқа қарай 0,8 км; шығысқа қарай 2 км; 3 км |- | 16 || Подгорное VII қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші ||[[Подгорное (Ақмола облысы)|Подгорное]] ауылынан оңтүстікке қарай 10 км |- | 17 || Терісаққан I; II; III; IV қорымдары, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші || [[Терісаққан (Ақмола облысы)|Терісаққан]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 2,5 км-9 км аралығы |- | 18 || Тарасовка қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Тарасовка (Ақмола облысы)|Тарасовка]] ауылынан солтүстікке қарай 4 км |- | 19 || Шұрымсай қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Қима (ауыл)|Қима]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 12 км |- | 20 || Беловодское қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Беловодское (Ақмола облысы)|Беловодское]] ауылынан шығысқа қарай 1,5 км |- | 21 || Қазақстан II қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Қазақстан (Жақсы ауданы)|Қазақстан]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 1,5 км |- | 22 || Есіл табылған орны, энеолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Есіл (қала)|Есіл]] қаласынан оңтүстікке қарай 100 м |- | 23 || Жаман-Қайрақты I; II қоныстары, қола дәуірі; Жаман-Қайрақты I тұрағы, неолит дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Беловодское (Ақмола облысы)|Беловодское]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 600 м; оңтүстігіне қарай 5,2 км; 4,4 км |- | 24 || Кеңарал бекінісі, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Қима (ауыл)|Қима]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 20,3 км |- | 25 || [[Баубек батыр кесенесі]] ||[[Сурет:Баубек батыр кесенесі (1).jpg|thumb|right|150px|]] ||монументтік өнер құрылысы || [[Ишимское (Ақмола облысы)|Ишимское]] ауылы, батыс бөлігінде |- | 26 || 1941-1945 жылдары Ұлы Отан соғысында қаза болған жауынгерлерге арналған ескерткіш, 1967 жыл|| || монументтік өнер құрылысы || [[Алғабас (Жақсы ауданы)|Алғабас]] ауылы |- | 27 || 1941-1945 жылдары Ұлы Отан соғысында қаза болған жауынгерлерге арналған ескерткіш, 1961 жыл || || монументтік өнер құрылысы || [[Подгорное (Ақмола облысы)|Подгорное]] ауылының орталығында |- | 28 || 1941-1945 жылдары Ұлы Отан соғысында қаза болған жауынгерлерге арналған ескерткіш, 1969 жыл || || монументтік өнер құрылысы || [[Беловодское (Ақмола облысы)|Беловодское]] ауылы, әкімдік ғимараты жанында |} == Жарқайың ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Үшқарасу "мұртты" II; III; XV; XVII қорғандары, ерте темір дәуірі; Үшқарасу IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Үшқарасу V қорғаны, ортағасырлық; Үшқарасу XVII қорғаны, қола дәуірі; Үшқарасу XVIII қорғаны, қола дәуірі; Үшқарасу I қорымы, ерте темір дәуірі; Үшқарасу VI қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Үшқарасу (Ақмола облысы)|Үшқарасу]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 6,1 км; солтүстігіне қарай 1,1 км; солтүстік-шығысына қарай 1,5 км; мал шаруашылық кешенінің солтүстік-шығысына қарай 1,7 км; ауылдың оңтүстік-батысына қарай 9 км; оңтүстігіне қарай 11,9 км; мал шаруашылық кешенінің солтүстік-шығысына қарай 1,4 км; ауылдың солтүстік-шығысына қарай 1,8 км; солтүстік-батысына қарай 6,8 км; солтүстігіне қарай 6,5 км |- | 2 || Баранкөл I қорғаны, ерте темір дәуірі; Баранкөл II; III; IV қорымдары, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Баранкөл (ауыл)|Баранкөл]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 5,5 км; 6 км; оңтүстік-шығысына қарай 16 км; 10,7 км |- | 3 || Любицкое қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Далабай]] ауылының солтүстігіне қарай 600 м |- | 4 || Львовское қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Львовское (Ақмола облысы)|Львоское]] ауылынан солтүстікке қарай 5,2 км |- | 5 || Нахимовское қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Нахимовка (Ақмола облысы)|Нахимовка]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 500 м |- | 6 || Пятигорское қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Пятигорское (Ақмола облысы)|Пятигорское]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 700 м |- | 7 || Тасөткел I қорғаны, ерте темір дәуірі; Тасөткел II қонысы, ортағасырлық|| || археология ескерткіші || [[Тасөткел (Ақмола облысы)|Тасөткел]] ауылынан солтүстікке қарай 3,1 км |- | 8 || Тассуат "мұртты" қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Тассуат (Ақмола облысы)|Тассуат]] ауылынан батысқа қарай 5,4 км, |- | 9 || Шалғай II қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Шойындыкөл (ауыл)|Шойындыкөл]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 10 км |- | 10 || Гастелло II қорымы, ерте темір дәуірі; Гастелло IV қорымы, ортағасырлық; Гастелло I; III қоныстары, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Гастелло (Ақмола облысы)|Гастелло]] ауылынан солтүстікке қарай 6 км; солтүстік-батысына қарай 15 км; 5 км; солтүстігіне қарай 15,9 км |- | 11 || Далабай I қорымы, қола дәуірі; Далабай II табылған орны, қола дәуірі|| || археология ескерткіші ||[[Далабай]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 4,8 км; 4 км |- | 12 || Отрадное IX қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Отрадное (Жарқайың ауданы)|Отрадное]] ауылынан батысқа қарай 5,5 км |- | 13 || Шабдар IV қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Шойындыкөл (ауыл)|Шойындыкөл]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 21,4 км |- | 14 || Шойындыкөл табылған орны, неолит дәуірі || || археология ескерткіші ||Шойындыкөл ауылынан шығысқа қарай 1 км |- | 15 || Қызыл Там (Ахмет) кесенесі, XIX ғасырдың соңы || || қала құрылысы және сәулет || [[Далабай]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 7 км |- | 16 ||1941-1945 жылдары Ұлы Отан Соғысы жылдары қаза болған жауынгерлерге арналған обелиск, 1967 жыл || || археология ескерткіші || [[Державинск]] қаласының орталығы, әкімдік ғимараты жаны |- | 17 || 1941-1945 жылдары Ұлы Отан соғысы жылдары қаза болған жерлес-жауынгерлерге арналған ескерткіш, 1991 жыл || || археология ескерткіші || [[Далабай]] ауылының орталығы, әкімдік ғимаратының жаны |} == Зеренді ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Кеңес Одағының батыры М. Ғабдуллин мүсіні, 1987 жыл || || монументтік өнер құрылысы ||[[Зеренді|Зеренда]] ауылы, Мира көшесі, ауыл орталығы |- | 2 || Орманшының үйі (генералдың бұрынғы үй-жайы), 1897 жыл || || қала құрылысы және сәулет || [[Красный Кордон (Зеренді ауданы)|Красный Кордон]] ауылы, орманшаруашылығы аумағында |- | 3 || Жальник, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Бірлестiк (Ақмола облысы)|Бірлестік]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 1,5 км |- | 4 || Заборовка II қорғаны, қола дәуірі; Заборовка I қорғаны, ерте темір дәуірі; Заборовка III қорғаны, ортағасырлық; Заборовка IV қорғаны, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Айдарлы (Зеренді ауданы)|Айдарлы]] ауылының шығысына қарай 3 км; солтүстік-батысына қарай 2,5 км; шығысына қарай 1,8 км; солтүстік-шығысына қарай 0,4 км |- | 5 || Водопьяновка I; II қорымдары, ортағасырлық; Водопьяновка III қорғаны, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші || [[Ақадыр (Ақмола облысы)|Ақадыр]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 1,1 км; оңтүстік-шығысына қарай 2,2 км; солтүстік-шығысына қарай 1,5 км; |- | 6 || Алексеевка қорғаны, ерте темір дәуірі; Алексеевка I қорғаны, ерте темір дәуірі; Алексеевка қорымы, ортағасырлық || ||археология ескерткіші || [[Алексеевка (Ақмола облысы)|Алексеевка]] ауылының шығысына қарай 1200 м; батысына қарай 500 м; шығысына қарай 900 м |- | 7|| Березняковка қорғаны, ерте темір дәуірі; Березняковка I; II қорымдары, қола дәуірі; Елікті қонысы, неолит дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең)|| || археология ескерткіші|| [[Елікті (ауыл)|Елікті]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 1,7 км; 1,5 км; 3,5 км; солтүстігіне қарай 2,5 км |- | 8 || Байқошар Елікті қорғаны, ерте темір дәуірі; Бұлақ IV қорымы, ерте темір дәуірі; Бұлақ II қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші||[[Бұлақ (Ақмола облысы)|Бұлақ]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 2,5 км; шығысына қарай 300 м; солтүстік-батысына қарай 600 м |- | 9 || Жолдыбай I қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Бұлақ (Ақмола облысы)|Бұлақ]] ауылының солтүстігіне қарай 500 м |- | 10 || Васильковка V қорғаны, ерте темір дәуірі; Васильковка VII қорымы, ортағасырлық; Васильковка VIII қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Васильковка IХ қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Васильковка VIII қорымы, ортағасырлық; Васильковка I қонысы, қола дәуірі; Васильковка IV қонысы, қола дәуірі; Васильковка V қонысы, қола дәуірі; Васильковка II; III тұрақтары, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Васильковка (Ақмола облысы)|Васильковка]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 1,5 км; солтүстік-батысына қарай 8 км; шығысына қарай 2,6 км; оңтүстік-батысына қарай 1,8 км; оңтүстік-шығысына қарай 5,4 км; оңтүстік-батысына қарай 400 м; солтүстігіне қарай 0,9 км; шығысына қарай 0,5-1 км; солтүстігіне қарай 2,2 км |- | 11 || Кенжеқаракөл II қорғаны, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Жамбыл (Зеренді ауданы)|Жамбыл]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 5 км |- | 12 || Доломитово I қорғаны, ортағасырлық; Доломитово IV қорғаны, ортағасырлық; Доломитово V қорғаны, ерте темір дәуірі; Доломитовка III қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Алексеевка (Ақмола облысы)|Алексеевка]] ауылының оңтүстігіне қарай 4,3 км; 4 км; оңтүстік-шығысына қарай 2,5 км биіктікте; оңтүстігіне қарай 1 км |- | 13 || Приозерное I қорғаны, ерте темір дәуірі; Дүңгілағаш V қорғаны, ерте темір дәуірі; Дүңгілағаш VI қорғаны, ерте темір дәуірі; Дүңгілағаш I; III; IV қорымдары, ортағасырлық; Дүңгілағаш II; V қорымдары, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); || || археология ескерткіші || [[Дүңгілағаш]] ауылының оңтүстігіне қарай 4,8 км; 5,1 км; оңтүстік-шығысына қарай 3,6 км-5,6 км аралығы; оңтүстігіне қарай 5 км |- | 14 || Қараүңгір қорғаны, қола дәуірі, ерте темір дәуірі (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Дороговка]] ауылынан шығысқа қарай 6 км |- | 15|| Қорған III қорғаны, ерте темір дәуірі; Жолдыбай V қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Жолдыбай (Ақмола облысы)|Жолдыбай]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 4 км; 0,5 км |- | 16 || Заречное I қорғаны, ортағасырлық; Заречное II қорғаны, ортағасырлық;|| || археология ескерткіші || [[Заречное (Зеренді ауданы)|Заречное]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 2,3 км; шығысқа қарай 3 км |- |17 || Пригородное I; II; III; VI қорғандары, ерте темір дәуірі; Березнякова қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Заречное (Зеренді ауданы)|Заречное]] ауылынан батысқа қарай 0,9 км; оңтүстік-батысқа қарай 1,2 км; 1,3 км; батысқа қарай 1,2 км; оңтүстік-шығысына қарай 3 км |- | 18 || Исаковка қорғаны, ерте темір дәуірі; Қорған II қорғаны, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Исаковка (Ақмола облысы)|Исаковка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 2,1; 2,5 км |- | 19 || Қазақстан I қорғаны, ортағасырлық; Ақшасор III қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші|| [[Қазақстан (Зеренді ауданы)|Қазақстан]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 1,5 км; оңтүстік-шығысына қарай 4 км |- | 20 || Кеңөткел XVII; XX; XXIV; XXVII қорғандары, ерте темір дәуірі; Кеңөткел XXVI қорғаны, ортағасырлық; Кеңөткел XXIV; XХV қорымдары, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Кеңөткел XIII қорымы, ерте темір дәуірі; Кеңөткел XV, қола дәуірі, ерте темір дәуірі (әр түрлі кезең); Кеңөткел XXIX; XI; XIII; XVIII; XIX; XХVI қорымдары, қола дәуірі; Кеңөткел II қонысы, неолит дәуірі; Кеңөткел VIII қонысы, неолит дәуірі; Кеңөткел X қонысы, неолит дәуірі; Кеңөткел XVI қонысы, неолит, ерте темір дәуірі (әр түрлі кезең); Қошқарбай II қонысы, қола дәуірі; Павловка қонысы, қола дәуірі; СКИФ I қонысы, қола дәуірі; СКИФ III қонысы, қола дәуірі; СКИФ V қонысы, неолит дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең); Кеңөткел I тұрағы, ерте темір дәуірі; Кеңөткел III; IV; V; VI тұрақтары, неолит дәуірі; Кеңөткел XXI тұрағы, неолит дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең); СКИФ II; IV тұрақтары, неолит дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Кеңөткел]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 0,9 км; 1,3 км; оңтүстігіне қарай 1 км; оңтүстік-шығысына қарай 2 км; оңтүстік-батысына қарай 0,5 км; солтүстік-шығысына қарай 0,8 км-4 км аралығы; солтүстік-батысына қарай 0,8 км; солтүстігіне қарай 450 м; оңтүстік-батысына қарай 250 м; шығысына қарай 0,5 км; солтүстік-шығысына қарай 0,6, 0,7 км; батысына қарай 500 м-1,2 км аралығы; солтүстігіне қарай 250 м |- | 21 || Қарашілік I қорғаны, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Қарашілік (Зеренді ауданы)|Қарашілік]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 2 км |- | 22 || Қарсақ III; VI қорғандары, ерте темір дәуірі; Қарсақ I қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Қарсақ II; III; VI қорымдары, қола дәуірі; Қарсақ IV; V; VII қорымдары, ортағасырлық; Қарсақ I; II; IV қоныстары, қола дәуірі; Қарсақ III тұрағы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Қарсақ (Ақмола облысы)|Қарсақ]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 0,5 км-2,3 км аралығы; солтүстік-шығысына қарай 1,5 км; оңтүстігіне қарай 0,2 км; оңтүстік-шығысына қарай 5 км; солтүстік-батысына қарай 2 км; оңтүстік-батысына қарай 1-3,3 км аралығы |- | 23 ||Қоныспай I қорғаны, ерте темір дәуірі; Красный Яр I қорғаны, ерте темір дәуірі; Алтыбай I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Алтыбай II қорымы, ерте темір дәуірі; Қонысбай I қорымы, ерте темір дәуірі; Қоныспай II қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Қонысбай III қорымы, ерте темәр дәуірі; Қонысбай IV қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Қонысбай V қорымы, қола дәуірі; Қызыл жар IV қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Қонысбай қонысы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Қонысбай (Ақмола облысы)|Қонысбай]] ауылының солтүстігіне қарай 4 км; оңтүстік-шығысына қарай 2,8 км; солтүстік-шығысына қарай 2,5 км-3,5 км аралығы; оңтүстігіне қарай 0,6 км; солтүстігіне қарай 5 км; оңтүстік шеті; оңтүстік-шығысына қарай 1,2 км; солтүстік-батысына қарай 3,2 км; оңтүстігіне қарай 1,5 км, |- | 24 || Қошқарбай VI қорғаны, ортағасырлық; Қошқарбай III қорғаны, ерте темір дәуірі; Қошқарбай IV; V қорымдары, қола дәуірі; Қошқарбай VII, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Қошқарбай (Ақмола облысы)|Қошқарбай]] ауылының шығысына қарай 0,5 км; 1,5 км; солтүстік-шығысына қарай 400 м; шығысына қарай 1,2 км; батысына қарай 3,5 км |- | 25 || Красиловка I қорғаны, ерте темір дәуірі; Красиловка VII қорғаны, ортағасырлық; Алмазды шоқыдағы қорған, ортағасырлық; Красиловка I; II қорымдары, ортағасырлық; Алмазды шоқыдағы XX қорымы, ортағасырлық|| || археология ескерткіші || [[Красиловка (Ақмола облысы)|Красиловка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 2,5 км; оңтүстік-шығысына қарай 8 км; оңтүстігіне қарай 0,5 км; солтүстік-батысына қарай 500 м; солтүстік-шығысына қарай 1 км; оңтүстігіне қарай 250 м |- | 26 || Қорған, ерте темір дәуірі; Орта ағаш II қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші ||[[Ортаағаш]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 2,5 км; оңтүстігіне қарай 3 км |- | 27 ||Приозерное I қорғаны, ерте темір дәуірі; Приречное I қорғаны, ерте темір дәуірі; Приречное I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Приречное II қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Приречное (Зеренді ауданы)|Приречное]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 4 км; оңтүстік-батысына қарай 2 км; солтүстік-батысына қарай 4,4 км; оңтүстік-шығысына қарай 3 км |- | 28 || Сейфуллин I қорғаны, ерте темір дәуірі; Сейфуллин III қорымы, ерте темір дәуірі; Сейфуллин IV қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Сейфуллин (Ақмола облысы)|Сейфуллин]] ауылының шығысына қарай 6,2 км; оңтүстік-шығысына қарай 2 км-6 км аралығы; |- | 29 || Серафимовка I; II қорғандары, ортағасырлық; Серафимовка III қорғаны, ортағасырлық; Серафимовка II қорымы, ортағасырлық; СКИФ VIII қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Серафимовка (Ақмола облысы)|Серафимовка]] ауылының батыс шет жағында 15 м; солтүстік-шығысына қарай 3,5 км; шығысына қарай 5,9 км; оңтүстік-шығысына қарай 6 км; солтүстік-шығысына қарай 5 км |- | 30 || Теребұтақ III қорғаны, ерте темір дәуірі; Троицкое I; II; III; IV қорғандары, ерте темір дәуірі; Теребұтақ I қорымы, қола дәуірі; Теребұтақ II қорымы, ртағасырлық; Троицкое II қорымы, қола дәуірі; Троицкое III қорымы, ортағасырлық; Троицкое VII қорымы, қола дәуірі; Троицкое IV; V тұрақтары, неолит дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Троицкое (Ақмола облысы)|Троицкое]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 2,7 км; солтүстігіне қарай 2,3 км; 2,2 км: солтүстік-батысына қарай 3,2 км; 3 км; оңтүстік-батысына қарай 3,6 км; солтүстік-шығысына қарай 3,3 км |- | 31 || Қазақстан II қорғаны, ортағасырлық; Туполевка IV; V; VI қорғандары, ерте темір дәуірі; Молодежное I қорымы, ерте темір дәуірі; Молодежное I қабірі, ортағасырлық; Туполевка I қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші ||[[Молодёжное (Ақмола облысы)|Молодежное]] ауылының солтүстік-батысына қарай 4,3 км; солтүстік-шығысына қарай 3,5 км; 3,8 км; 9 км; оңтүстік–оңтүстік-батысына қарай 6 км; оңтүстік-батысына қарай 7 км; солтүстік-батысына қарай 2,7 км |- | 32 || Ұялы I; II қорғандары, ерте темір дәуірі; Үлгілі I қорымы, қола дәуірі; Ұялы I қорымы, ортағасырлық; Ұялы II қорымы, ортағасырлық; Үлгілі II қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Үлгілі (Ақмола облысы)|Үлгілі]] ауылының шығысына қарай 0,2 км; солтүстігіне қарай 1 км; оңтүстік-шығысына қарай 0,5 км; шығысына қарай 0,8 км; 1,5 км; батыс шетінде 200 м |- | 33 || Чаглинка I; II қорғандары, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Шағалалы (Шағалалы ауылдық округі)|Шағалалы]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 2 км; солтүстік-батысына қарай 9 км; |- | 34 || Еленовка I қорғаны, ерте темір дәуірі; Еленовка қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Еленовка (Ақмола облысы)|Еленовка]] ауылының шығысына қарай 3 км; солтүстік-шығысына қарай 5 км |- | 35 || Лосевка қорғаны, ерте темір дәуірі; Айдабол I қорымы, қола дәуірі; Айдабол II қорымы, ерте темір дәуірі; Айдабол III қорымы, қола дәуірі; Айдабол IV қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Бөгенбай би ауылы|Бөгенбай би]] ауылының солтүстік-батысына қарай 1,5 км; оңтүстік-батысына қарай 0,8 км; оңтүстігіне қарай 1,7 км; солтүстік-батысына қарай 200 м; оңтүстік-шығысына қарай 0,3 км |- | 36 || Заборовка I; II; IV; VIII қорымдары, қола дәуірі; Заборовка III қорымы, ортағасырлық; Заборовка V; VI; VII қорымдары, ерте темір дәуірі; Заборовка Х қорымы, қола дәуірі, ерте темір дәуірі (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Айдарлы (Зеренді ауданы)|Айдарлы]] ауылының солтүстік-батысына қарай 2,6 км-6 км аралығы; оңтүстік-шығысына қарай 0,6 км-1 км аралығы; шығыс–солтүстік-шығысына қарай 0,6 км |- | 37 || Ақкөл қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Ақкөл (Зеренді ауданы)|Ақкөл]] ауылының шығысына қарай 4,5 км |- | 38 || Подлесное II қорымы, қола дәуірі; Теребұтақ V қонысы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Бәйтерек (Ақмола облысы)|Бәйтерек]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 0,7 км; солтүстігіне қарай 1,6 км |- | 39 || Бірлестік I қорымы, ерте темір дәуірі; Бірлестік II қорымы, кейінгі ортағасырлық; Бірлестік I; II; III; IV; VI тұрақтары, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Бірлестiк (Ақмола облысы)|Бірлестік]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 1,3-2,5 км аралығы |- | 40 || Викторовка I; III қорымдары, ерте темір дәуірі; Викторовка II қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Викторовка (Ақмола облысы)|Викторовка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 4 км-6 км аралығы; |- | 41 || Дороговка қорымы, ортағасырлық; Қараүңгір қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Дороговка]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 3 км; 5,5 км |- | 42 || Қошқарбай I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Қошқарбай IV қорымы, қола дәуірі; Павловка VII қорымы, қола дәуірі; СКИФ VI қорымы, қола дәуірі; СКИФ VII қорымы, қола дәуірі; Старая береза қорымы, ерте темір дәуірі; Ескі зираттың басындағы қорым, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Кеңөткел]] ауылының оңтүстігіне қарай 0,3 км; шығысына қарай 0,6 км; солтүстігіне қарай 1,3 км; шығысына қарай 1,5 км; солтүстік-шығысына қарай 1,7 км; оңтүстік-шығысына қарай 1,5 км; оңтүстік-батысына қарай 700 м |- | 43 || Қорым, ерте темір дәуірі; Қарабұлак қорымы, ерте темір дәуірі; Қарашілік II қорымы, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші || [[Қарауыл Қанай би ауылы]]ның шығысына қарай 4 км; 4,5 км; солтүстігіне қарай 200 м; |- | 44 || Кіші Тұйықты I қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Кіші Тұйықты]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 1,5 км |- | 45 || Куропаткино I қорымы, қола дәуірі, ерте темір дәуірі (әр түрлі кезең); Куропаткино II қорымы, қола дәуірі, ерте темір дәуірі (әр түрлі кезең); Куропаткино III қорымы, қола дәуірі; Куропаткино VI қорымы, ерте темір дәуірі; Куропаткино IV қонысы, қола дәуірі; Куропаткино V тұрағы, неолитдәуірі, мезолит дәуірі (әр түрлі кезең)|| || археология ескерткіші || [[Өркен (Ақмола облысы)|Өркен]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 1 км-6 км аралығы; оңтүстігіне қарай 0,8-1 км аралығы; |- | 46 || Қызылсая I қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Қызылсая]] ауылының солтүстігіне қарай 0,6 км |- | 47|| Линеевка қорымы, ерте темір дәуірі; Линеевка II қорымы, қола дәуірі; Линеевка тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Теректі (Ақмола облысы)|Теректі]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 0,6 км-1,5 км аралығы |- | 48 || Жасыл мүйіс қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Өндіріс (Зеренді ауданы)|Өндіріс]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 5 км |- | 49 || Кенжеқаракөл I қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Ортақ (Ақмола облысы)|Ортақ]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 8,8 км |- | 50 || Раздольное IX қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші|| [[Өзен (ауыл)|Өзен]] ауылының солтүстігіне қарай 0,1 км |- | 60 || Симферопольское II қорымы, ерте темір дәуірі; Симферопольское III қорымы, ерте темір дәуірі; Симферопольское IV қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Симферопольское]] ауылының солтүстік-батысына қарай 0,2 км; шығысына қарай 1 км; солтүстік-батысына қарай 2,5 км |} == Қорғалжын ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 ||[[Ботағай кесенесі|Ботығай]] қорғаны, ортағасырлық; Ботығай қорымы, ортағасырлық|| || археология ескерткіші || [[Қорғалжын (ауыл)|Қорғалжын]] ауылы–[[Астана]] қаласы жолынан шығысқа қарай 2,5 км, [[Нұра]] өзенінен өтетін көпірден оңтүстік-шығысқа қарай 2,5 км; Қорғалжын ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 2,5км |- | 2 || Кинофикация ғимараты, ХХ ғасырдың 30 жылдары || ||қала құрылысы және сәулет ||Қорғалжын ауылы, Ленин көшесі, 9 |- | 3 || [[Беспақыр |Беспақыр кесенесі]], XIX ғасырдың соңы || || қала құрылысы және сәулет || [[Абай (Қорғалжын ауданы)|Абай]] ауылынан шығысқа қарай 11 км |- | 4 || [[Алыптомар мазары]], XIX ғасырдың соңы || || қала құрылысы және сәулет || [[Абай (Қорғалжын ауданы)|Абай]] ауылынан шығысқа қарай 10 км |- | 5 || [[Ақ Еділ Қожа кесенесі|Ақ Еділ қожа мазары]], XIX ғасырдың соңы || || қала құрылысы және сәулет|| [[Жұмай (ауыл)|Жұмай]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 4,5 км |- | 6 || Қазақ ақыны, Қазақ Кеңістік Социалистік Республикасының еңбек сіңірген өнер қайраткері - М. Рекина зираты, 1953 жыл || ||монументтік өнер құрылысы || [[Кеңбидайық]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 8 км |- | 7 || Арықты II қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Арықты]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 3 км |- | 8 || Садырбай XI қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Садырбай]] ауылынан батысқа қарай 12 км |- | 9 || Шолақ қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Шалқар (Қорғалжын ауданы)|Шалқар]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 8 км |- | 10 || Қорғалжын қорымы, ерте темір дәуірі; Қорғалжын I, II тұрақтары, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Қорғалжын (ауыл)|Қорғалжын]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 1 км; Қорғалжын ауылынан солтүстікке қарай 0,8 км |- | 11 || Қазахқстан Республикасының халық әртісі, [[Кенжебек Күмісбеков]]тің ескерткіші, 2007 жыл || || монументтік өнер құрылысы || Қорғалжын ауылы, әкімдік ғимараты жаны |- | 12 || Қазақстанның Ресейге қосылғанының 250-жылдығы құрметіне арналған стела, 1980 жыл || || монументтік өнер құрылысы || Қорғалжын ауылының шығысына қарай 30 м |} == Сандықтау ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Владимиров өндіріс орны (тас өңдеу, сындыру), қола дәуірі; Жаңа қалашық VIII қорымы, қола дәуірі; Чайка I қорымы, қола дәуірі; Чайка III қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Владимировка (Ақмола облысы)|Владимировка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 3,5 км; оңтүстігіне қарай 4,7 км; солтүстік-шығысына қарай 0,5-2 км |- | 2 || Новоселовка II қалашығы, ерте темір дәуірі; Барақкөл I қорғанды алаңы, ерте темір дәуірі; Жыланды I қорымы, ерте темір дәуірі; Төлебай-Мазар қорымы, кейінгі орта ғасыр; Новоселовка I қонысы, қола дәуірі; Новоселовка II қонысы, қола дәуірі; Новый Городок V қонысы, қола дәуірі || || археология ескерткіші ||[[Новосёловка (Сандықтау ауданы)|Новоселовка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 0,8 км; батысына қарай 9,5 км; шығысына қарай 5 км; оңтүстік-батысына қарай 10 км; 2,7 км; 3 км; оңтүстік-шығысына қарай 1,2 км |- | 3 ||Атыжоқ VI қорғаны, ерте темір дәуірі; Атыжоқ II қыстауы, ортағасырлық; Атыжоқ III қорымы, ортағасырлық; Атыжоқ IV қорымы, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Богословка (Ақмола облысы)|Богословка]] ауылының солтүстік-батысына қарай 5 км; солтүстік-шығысына қарай 4-7 км аралығы |- | 4 || Острогорка II қорғаны, ерте темір дәуірі; Острогорка III қорымы, ерте темір дәуірі; Острогорка IV қорымы, ерте темір дәуірі; Острогорка I тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Ұлан (Ақмола облысы)|Ұлан]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 1 км; оңтүстік-шығысына қарай 2-3,5 км; солтүстік-шығысына қарай 2,8 км |- | 5 || Спасский қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Спасское (Ақмола облысы)|Спасское]] ауылының солтүстігіне қарай 1 км |- | 6 || Жекебұяқ қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Шашке]] ауылының солтүстік-батысына қарай 0,8 км |- | 7 || Богородка I қорымы, ерте темір дәуірі; Богородка II қорымы, қола дәуірі; Богородка III қорымы, ерте темір дәуірі, орта ғасыр (әр түрлі кезең); Богородка IV қорымы, қола дәуірі; Богородка V қорымы, қола дәуірі; Атыжоқ V тұрағы, неолит дәуірі; Атыжоқ VII тұрағы, неолит дәуірі; Атыжоқ VIII тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Богородка]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 2-3 км; шығысына қарай 2 км; солтүстігіне қарай 5 км; солтүстік -шығысына қарай 2 км; солтүстігіне қарай 1 км |- | 8 || Васильевка I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Васильевка II қорымы, ерте темір дәуірі; Васильевка III қорымы, ерте темір дәуірі; Веролюбовка I қорымы, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Васильевка (Ақмола облысы)|Васильевка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 2,5 км; оңтүстігіне қарай 0,8 км; оңтүстік-шығысына қарай 1,5 км; оңтүстігіне қарай 4,5 км |- | 9 || Каховка II қорымы, ерте темір дәуірі; Қутынгөз I қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Лесное (Ақмола облысы)|Лесное]] ауылының батысына қарай 4 км; шығысына қарай 1,3 км |- | 10 || Сандықтау II қорымы, ортағасырлық; Сандықтау қонысы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Сандықтау]] ауылының солтүстігіне қарай 3 км; 2,3 км; |- | 11 || Новый Городок VI қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Новый Городок тұрағы, неолит дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең); Чайка II тұрағы, энеолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Новый Городок (Ақмола облысы)|Новый городок]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 1 км; оңтүстігіне қарай 3,6 км; солтүстік-шығысына қарай 1,5 км |- | 12 || Барақкөл II қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Барақпай]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 13 км |- | 13 || Красная поляна I қонысы, қола дәуірі; Красная поляна II тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Красная Поляна (Ақмола облысы)|Красная поляна]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 1,5 км; 0,6 км |- | 14 || Арбузинка I қонысы, қола дәуірі; Арбузинка II қонысы, қола дәуірі; Арбузинка III қонысы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Арбузинка]] ауылының шығысына қарай 0,5 км; оңтүстік-шығысына қарай 0,3 км; оңтүстік-батысына қарай 2,7 км |- | 15 || Граниковка қонысы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Граниковка]] ауылының солтүстік-батысына қарай 0,3 км |- | 16 || Дорогинка II қонысы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Дорогинка (Ақмола облысы)|Дорогинка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 6 км |- | 17 || Ключевка I қонысы, қола дәуірі; Ключевка II тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Каменка (Сандықтау ауданы)|Каменка]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 4 км; 3 км |- | 18 || Быстримовка I қонысы, неолит дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Быстримовка]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 3 км |} == Целиноград ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Қоянды II қорғаны, ерте темі дәуірі || || археология ескерткіші || [[Қоянды (Ақмола облысы)|Қоянды]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 6 км |- | 2 || Нұра 1 қорғаны, ерте темі дәуірі; Нұра III қорғаны, ерте темі дәуірі; Нұра II қорымы, ерте темі дәуірі || || археология ескерткіші || [[Нұра (Ақмола облысы)|Нұра]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 3 км; 5,5 км; 5 км |- | 3 || Барлыкөл қорғаны, ерте темі дәуірі || || археология ескерткіші || [[Жарлыкөл (Ақмола облысы)|Жарлыкөл]] ауылының оңтүстік -шығысына қарай 6 км |- | 4 || Софиевка III қорғаны, ерте темі дәуірі; Софиевка IV қорғаны, ерте темі дәуірі; Софиевка I "мұртты" қорғаны, ерте темі дәуірі; Жақсы-Қоянды қорымы, ерте темі дәуірі; Софиевка II қорымы, ерте темі дәуірі; Софиевка V қорымы, ерте темі дәуірі; Софиевка III қонысы, ортағасырлық|| || археология ескерткіші || [[Софиевка (Ақмола облысы)|Софиевка]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 5 км; батысына қарай 12 км; оңтүстік-батысына қарай 5 км; солтүстік-шығысына қарай 12 км; оңтүстік-шығысына қарай 2,5 км; 6,5 км; солтүстігіне қарай 7,8 км |- | 5 || Қоянды I қыстауы, ортағасырлық; Коянды III қыстауы, ортағасырлық; Қоянды V қыстауы, ортағасырлық; Қоянды VI қыстауы, ортағасырлық; Қоянды VII қыстауы, ортағасырлық; Қоянды IV қонысы, ортағасырлық || || археология ескерткіші|| [[Қоянды (Ақмола облысы)|Қоянды]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 7 км; солтүстік-батысына қарай 9,8 км; солтүстік-шығысына қарай 10 км; 11 км; шығысына қарай 11 км; солтүстігіне қарай 10 км |- | 6 || Қабанбай батыр қорымы, ерте темі дәуірі; Қабанбай батыр I қонысы, ортағасырлық; Қабанбай батыр II қонысы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Қабанбай батыр ауылы|Қабанбай батыр]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 4 км; 5 км; 6 км |- | 7 || Тайтөбе IV қорғаны, ерте темі дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Астана]] қаласының оңтүстік шетінде |- | 8 || Миновка III қорымы, ерте темі дәуірі || || археология ескерткіші || [[Жабай (ауыл)|Жабай]] ауылының батысына қарай 2 км |- | 9 || Тайтөбе X қорымы, ерте темі дәуірі || || археология ескерткіші || [[Тайтөбе]] ауылының оңтүстігіне қарай 2 км |- | 10 || Қызылсуат қорғаны, ерте темі дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Қызылсуат]] ауылының оңтүстік-шығыс жағына қарай 1,5 км |- | 11 || Қаражар қорымы, ерте темі дәуірі || || археология ескерткіші || [[Қаражар (Целиноград ауданы)|Қаражар]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 6,5 км |- | 12 || 1941-1945 ж.ж. Ұлы Отан Соғысы жылдары қаза болған жауынгерлерге арналған ескерткіш, 1968 жыл || || монументтік өнер құрылысы || [[Родина (Ақмола облысы)|Родина]] ауылының орталығы, мәдениет үйі алдында |- | 13 || Қазақтың күрескер балуаны – Қажымұқан Мұнайтпасовқа арналған мемориалды тақта, 1976 жыл || ||монументтік өнер құрылысы || [[Қажымұқан (Ақмола облысы)|Қажымұқан]] ауылының орталығындағы мектеп ғимараты алдында |- | 14 || Қажымұқан Мұңайтпасов ескерткіші || || монументтік өнер құрылысы || [[Степногорск]] қаласы, Спорт сарайы алдындағы алаң |} == Шортанды ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Дамса қорғаны, ерте темір дәуірі; Дамса тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші ||[[Дамса]] ауылынан солтүстікке қарай 9-10 км |- | 2 || Кеңес Одағының Батырлары Кайдалов К.Л. және Шишлинников И.И. жұмыс істеген фабрикадағы мемориалды тақта, 1940 – жылдар || || монументтік өнер құрылысы ||[[Шортанды (Шортанды ауданы)|Шортанды]] кенті, жиһаз фабрикасы ғимараты |- | 3 || Петровка VI қорымы, ерте темір дәуірі || ||археология ескерткіші || [[Петровка (Шортанды ауданы)|Петровка]] ауылынан солтүстікке қарай 1 км |- | 4 || Пригородное I қорымы, қола дәуірі; Пригородное II қорымы, ерте темір дәуірі; Пригородное I, IV қоныстары, қола дәуірі; || ||археология ескерткіші || [[Пригородное (Шортанды ауданы)|Пригородное]] ауылынан батысқа қарай 5 км; Пригородное ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 2,2 км |- | 5 || Раевка VIII қорымы, қола дәуірі; Раевка I қонысы, қола дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Раевка (Ақмола облысы)|Раевка]] ауылынан батысықа қарай 4 км; Раевка ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 2 км |- | 6 || Новокавказское I табылған орны, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Петровка (Шортанды ауданы)|Петровка]] ауылынан шығысқа қарай 4,5 км |- | 7 || Петровка I, II тұрақтары, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || Петровка ауылынан батысқа қарай 7-7,3 км |} == Көкшетау қаласы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Ұлы Отан соғысында қала госпитальнда ауыр жарақаттан қаза болған жауынгерлердің бауырластар зираты, 1960 жыл. || || монументтік өнер құрылысы || қаланың солтүстік-батыс бөлігінде |- | 2 || 1918 жылы маусымда Кеңес өкіметін орнатушы күрескендердің бауырластар зираты (60 адам), 1920 жыл || || монументтік өнер құрылысы || қаланың оңтүстік-шығыс бөлігінде |- | 3 || А.В. Соколов көпесінің бұрынғы дүкені (казіргі «Қазақстан Республикасының суретшілер»қоғамдық бірлестігі), XIX ғасырдың соңы || || қала құрылысы және сәулет || Әуезов көшесі, 159 |- | 4 || Бұрынғы арақ-шарап зауытының ғимараты, XX ғасырдың басы || || қала құрылысы және сәулет || Есенберлин көшесі, 38 (бұрынғы Менжинский көшесі) |- | 5 || Қоғам және мемлекет қайраткері, жазушы, публицист [[Смағұл Сәдуақасов]]тың мүсіні, 1994 жыл || || монументтік өнер құрылысы || Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінің агро-инженерлік факультеті ғимаратының алды |- | 6 || Екі мәрте Кеңес Одағының Батыры [[Талғат Жақыпбекұлы Бигелдинов|Талғат Бигелдинов]]тың мүсіні, 2000 жыл || ||монументтік өнер құрылысы|| Абай және Момышұлы көшелерінің қиылысы |- | 7 || Академик [[Қаныш Имантайұлы Сәтбаев|Қ. Сәтбаев]]тың мүсіні, 2001 жыл || ||монументтік өнер құрылысы|| Сәтпаев көшесі |- | 8 || Кеңес Одағының Батыры [[Мәлік Ғабдуллин|М. Ғабдуллин]]нің мүсіні, 1995 жыл; Кеңес Одағының Батыры Мәлік Ғабдуллиннің ескерткіші || ||монументтік өнер құрылысы|| Әуелбеков көшесі, 123, мұражай ауласында; Абай көшесіндегі қалалық саябақ |- | 9 || 1919 жылы уездік Ревком орналасқан ғимарат XIX ғасырдың 70 жылдары || || қала құрылысы және сәулет|| Әуезов көшесі, 157 |- | 10 || 1920 жылы I-ші Уездік комсомол комитеті орналасқан үй, ХIX ғасырдың соңы || || қала құрылысы және сәулет || Қанай би көшесі, 29 |- | 11 || 1917 жылы уездік Совдеп орналасқан ғимарат, 1904 жыл || || қала құрылысы және сәулет || Калинин көшесі, 35 |- | 12 || Облыстық филармония ғимараты, ХХ ғасырдың 50 жылдары || || қала құрылысы және сәулет || Әуезов көшесі, 218 |- | 13 || [[Жақия қажы мешіті|Науан Хазірет]] атындағы мешіттің ғимараты, 1904 жыл ||[[Сурет:Науан Хазірет мешіті.jpg|thumb|right|150px|]] || қала құрылысы және сәулет || Әуелбеков көшесі, 91 |- | 14 || [[Архистратиг Михаил шіркеуі|Михаил Архангель шіркеуі]]нің ғимараты, 1896 жыл ||[[Сурет:Архистратиг Михаил шіркеуі.jpg|thumb|right|150px|]] || қала құрылысы және сәулет || Уәлиханов көшесі, 68 |- | 15 || 1919 жылы маусымда Кеңес өкіметін орнатқан жауынгерлердің зираты, 1957 жыл || || монументтік өнер құрылысы ||Абай көшесі, қалалық саябақ |- | 16 || Ұлы Отан Соғысы жылдарында қаза болған жерлес-жауынгерлерге арналған обелиск (1941-1945 жылдары), 1977 жыл || || монументтік өнер құрылысы || Момышұлы мен Ақан сері көшелерінің қиылысы |- | 17 || Ауғаныстанда қаза болған жауынгерлерге арналған ескерткіш, 2003 жыл || ||монументтік өнер құрылысы || Нұрсұлтан Назарбаев даңғылы |- | 18 || [[Абылай хан ескерткіші]], 1999 жыл || || монументтік өнер құрылысы || Абылай хан алаңы |- | 19 || "Ананың ақ тiлегi" ескерткіші, 2001 жыл|| || монументтік өнер құрылысы || Вокзал маңы |- | 20 || Ақан сері ескерткіші, 1991 жыл || || монументтік өнер құрылысы || "Көкшетау" мәдениет сарайының жаны, Ақан сері көшесі |- | 21 || Біржан сал ескерткіші, 1991 жыл || ||монументтік өнер құрылысы|| "Көкшетау" мәдениет сарайының жаны, Ақан сері көшесі |- | 22 || Ұлы Отан Соғысы кезінде госпиталь орналасқан ғимарат, XIX жылдың соңы || ||қала құрылысы және сәулет || А. Бөкейхан көшесі, 33 |- | 23 || 24 пәтерлі тұрғын үй, 1950 жыл|| || қала құрылысы және сәулеті || Әуезов көшесі, 169 |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қазақстанның тарих және мәдениет ескерткіштері}} [[Санат:Қазақстан ғимараттары мен құрылыстары]] [[Санат:Ақмола облысының тарихи орындары]] [[Санат:Ақмола облысы]] sbk0yasdhph8oeld7vvb2cc1o4x4hu6 3391119 3391110 2024-10-16T07:32:33Z Салиха 17167 /* Жарқайың ауданы */ 3391119 wikitext text/x-wiki '''Ақмола облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері''' – тарихи қалыптасқан аумақтары бар жеке ғимараттар мен құрылыстар, мемориалдық үйлер, қорымдар, кесенелер және жеке қорымдар, монументалды өнер туындылары, тас мүсіндер, жартастағы суреттер. Ескерткіштер тізімі [[Ақмола облысы]] әкімдігінің [[2020 жыл|2020]] жылғы [[28 шілде]]дегі № А-8/377 қаулысымен бекітілген<ref>Жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізімін бекіту туралы[https://law.gov.kz/client/#!/doc/145265/kaz]</ref> 2021 жылы тізімге Ақмола облысы әкімдігінің 12.10.2021 № А-10/510 қаулысымен өзгерістер енгізілді. == Ақкөл ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Амангелді I қорғаны ерте темір дәуірі; Амангелді III қонысы, қола дәуірі; Амангелді II қорымы, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші ||[[Амангелді (Ақмола облысы)|Амангелді]] ауылынан солтүстік-шығысына қарай 300 м; Амангелді ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 1,7 км; Амангелді ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 2,5 км |- | 2 ||Ерофеевка I қорғаны қола дәуірі; Ерофеевка қонысы, неолит дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең) || ||археология ескерткіші ||[[Мереке (Ақмола облысы)|Мереке]] ауылынан шығысқа қарай 400 м; 300 м |- | 3 || Ивановское I қорғаны ортағасырлық; Ивановское II, III қорғандары, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Азат (Ақкөл ауданы)|Азат]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 2,8-9,8 км аралығы |- | 4 ||Қыздыңтөбесі II, III, VI, VII қорғандары, ортағасырлық; Қыздыңтөбесі IV «мұртты» қорғаны, ерте темір дәуірі; Қыздынтөбесі I қорымы, ортағасырлық; Кыздыңтөбесы V қорымы, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші || Азат ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 11,2-14 км аралығы |- | 5 || Қызқарасу I, II, III қорғандары, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || Азат ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 11 км |- | 6 || Тасмола V, VI қорғандары, ерте темір дәуірі; Тасмола III қорымы, ерте темір дәуірі; Тасмола VII қонысы, қола дәуірі; Тасмола I, II, IV тұрақтарығ неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Қына (ауыл)|Қына]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 12-14 км; [[Қарасай (Ақмола облысы)|Қарасай]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 10,5 км |- | 7 || Приозерное I қорғаны, ортағасырлық; Приозерное II, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші|| [[Жалғызқарағай]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 9,7 км; Жалғызқарағай ауылынан шығысқа қарай 3,6 км |- | 8 || Талқара III қорғаны; VIII қорғаны, ерте темір дәуірі; Талқара II қорымы, Талқара IV қорымы, Талқара V қорымы, Талқара VII қорымы, Талқара IX қорымы, ерте темір дәуірі; Талқара VI қонысы, қола дәуірі; Талқара VIII тұрағы, неолит дәуірі || ||археология ескерткіші || [[Радовка (Ақмола облысы)|Радовка]] ауылынан солтүстікке қарай 1,1 км; [[Қарасай (Ақмола облысы)|Қарасай]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 10,1 км; [[Талқара (ауыл)|Талқара]] ауылының батыс шеті; [[Мереке (Ақмола облысы)|Мереке]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 1,7 км; [[Урюпинка]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 3 км; Амангелді ауылынан оңтүстікке қарай 1 км; [[Мереке (Ақмола облысы)|Мереке]] ауылынан солтүстікке қарай 1,3 км |- | 9 || Урюпинка I қорғаны, ерте темір дәуірі; Урюпинка II қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Урюпинка]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 2,3 км |- | 10 || Итемген қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Итемген IV қорымы, ерте темір дәуірі || ||археология ескерткіші || [[Тастыадыр (ауыл)|Тастыадыр]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 3-5,3 км |- | 11 || Радовка II қорымы, ерте темір дәуірі|| ||археология ескерткіші || [[Радовка (Ақмола облысы)|Радовка]] ауылынан солтүстікке қарай 2 км |- | 12 || Фашисттік Германияны жеңген жеңістің 25 жылдығына арналған ескерткіш || || монументтік өнер құрылысы || [[Урюпинка]] ауылы, Советская көшесі |} == Аршалы ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Есіл қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші ||[[Аршалы (Ақмола облысы)|Аршалы]] кентінен оңтүстік-шығысқа қарай 7,5 км |- | 2 || Александровский қорғаны, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Жібек жолы (Ақмола облысы)|Жібек жолы]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 500 м |- | 3 || Ольгинка қорғаны, ортағасырлық; Ольгинка II қорымы, ортағасырлық; Ольгинка V қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Ольгинка (Ақмола облысы)|Ольгинка]] ауылының оңтүстігіне қарай 8 км; оңтүстігіне қарай 10 км; оңтүстік-шығысына қарай 9 км |- | 4 || Красное озеро II қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || Жібек жолы ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 5 км |- | 5 || [[Вишневка (ежелгі тұрақ)|Вишневка қорымы]], қола дәуірі, ерте темір дәуірі (әр түрлі кезең); Вишневка қонысы, қола дәуірі || || археология ескерткіші|| [[Аршалы (Ақмола облысы)|Аршалы]] кентінен оңтүстік-шығысқа қарай 3 км; Аршалы кентінен шығысқа қарай 500 м |- | 6 || Ижевский I қорымы, қола дәуірі; Ижевская тұрағы, палеолит дәуірі || || археология ескерткіші ||[[Ижевское (Ақмола облысы)|Ижевское]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 3 км; |- | 7 || 1941-1945 жылдары Ұлы Отан Соғысы жылдарында қаза болған жауынгерлерге арналған ескерткіш || || монументтік өнер құрылысы || [[Михайловка (Аршалы ауданы)|Михайловка]] ауылы, Абай көшесі, ауыл орталығында |} == Астрахан ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 ||Бірлік III қорғаны, ерте темір дәуірі; [[Бірлік-II]] қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Бірлік (Астрахан ауданы)|Бірлік]] ауылынан батысқа қарай 1-1,5 км |- | 2 || [[Бірлік-I]] қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Таволжанка (Ақмола облысы)|Таволжанка]] ауылынан батысқа қарай 4 км |- | 3 || Ковыленка I қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші ||[[Ковыленка]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 5 км |- | 4 ||Қоскөл II қорғаны, ортағасырлық; Қоскөл III қорғаны, ерте темір дәуірі; Қоскөл I қорымы, ортағасырлық; Қоскөл VII қорымы, ортағасырлық; Қоскөл VIII қонысы, энеолит дәуірі; Қоскөл VI тұрағы, неолит дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Қоскөл (Ақмола облысы)|Қоскөл]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 5 км; Қоскөл ауылының солтүстігіне қарай 11 км; Қоскөл ауылының солтүстік-шығысына қарай 4,5 км; Қоскөл ауылының солтүстігіне қарай 10,5 км; Қоскөл ауылының оңтүстік-шығысына қарай 2 км; Қоскөл ауылынан солтүстікке қарай 12 км |- | 5 || Өрнек I қорғаны, ерте темір дәуірі || ||археология ескерткіші || [[Өрнек (Астрахан ауданы)|Өрнек]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 3 км |- | 6 || Новый Колутон I қорғаны, ерте темір дәуірі|| ||археология ескерткіші || [[Жаңа Қалқұтан]] ауылынан шығысқа қарай 4,6 км |- | 7 || Жамбыл I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || ||археология ескерткіші || [[Астраханка (Ақмола облысы)|Астраханка]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 3,5 км |- | 8 || Алғабас I қорымы, ортағасырлық; Алғабас II қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең)|| || археология ескерткіші || [[Алғабас (Астрахан ауданы)|Алғабас]] ауылынан шығысқа қарай 2,5 км; Алғабас ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 5,5 км |- | 9 || Старый Колутон I қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Ескі Қалқұтан]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 3 км |- | 10 || Зеленое I, II қорымдары, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); || || археология ескерткіші || [[Зелёное (Ақмола облысы)|Зеленое]] ауылынан батысқа қарай 4-5 км |- | 11 || Қаратүбек I қорымы, ерте темәр дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Ұзынкөл (Астрахан ауданы)|Ұзынкөл]] ауылынан оңтүстікке қарай 750 м |- | 12 || Есен-Аман I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Ұзынкөл (Астрахан ауданы)|Ұзынкөл]] ауылының оңтүстігіне қарай 6,5 км |- | 13 || Новочеркасск I қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең)|| || археология ескерткіші || [[Новочеркасское]] ауылынан солтүстікке қарай 2 км |} == Атбасар ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || (1918-1943 жылдар) Кеңес Одағының Батыры Ақан Құрмановтың мүсіні || || монументтік өнер құрылысы || [[Қосбармақ (Ақмола облысы)|Қосбармақ]] ауылының орталығында |- | 2 || 1918-1919 жылдары Уездік Кеңестің депутаттары орналасқан ғимарат (қазіргі тарихи-өлкетану музейі), 1911 жыл || || қала құрылысы және сәулет || [[Атбасар]] қаласы, Жеңіс көшесі, 28 |- | 3 || Гимназия ғимараты (қазіргі уақытта көмекші мектеп-интернаты), 1909 жыл || || қала құрылысы және сәулет ||[[Атбасар]] қаласы, Жеңіс көшесі, 28 |- | 4 || Тимашевка V қорғаны, ерте темір дәуірі; Тимашевка VII қорғаны, қола дәуірі; Тимашевка VI қорымы, ерте темір дәуірі; Тимашевка X қорымы, ортағасырлық; Тимашевка I тұрағы, неолит дәуірі; Тимашевка II тұрағы, неолит дәуірі; Тимашевка III тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Тимашевка (Ақмола облысы)|Тимашевка]] ауылынан шығысқа қарай 2,2 км; 4 км; Тимашевка ауылынан батысқа қарай 1,3 км; [[Родионовка (Ақмола облысы)|Родионовка]] ауылының солтүстік-батысына қарай 2,5 км; [[Тимашевка (Ақмола облысы)|Тимашевка]] батысқа қарай 1,3 км; шығысқа қарай 1,7 км; 2,2 км |- | 5 || Қаражар IV, VII қорғандары, ерте темір дәуірі; Қаражар I қорымы, ерте темір дәуірі; Қаражар III қорымы, ерте темір дәуірі; Қаражар VI қорымы, ортағасырлық; Қаражар XV қорымы, ерте темір дәуірі; Қаражар IX қорымы, ортағасырлық; Қаражар X қорымы, XVIII–XIX ғасырлар; Қаражар XI қорымы, ерте темір дәуірі; Қаражар II қонысы, ортағасырлық; Қаражар V қонысы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Қаражар XII қонысы, ортағасырлық; Қаражар XIII қонысы ортағасырлық; Қаражар XIV қонысы ортағасырлық; Қаражар VIII қонысы ортағасырлық || ||археология ескерткіші || [[Поповка (Ақмола облысы)|Поповка]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 2,1-4,2 км; [[Поповка (Ақмола облысы)|Поповка]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 2,1 км; солтүстік-шығысқа қарай 4,25 км; солтүстікке қарай 1,3 км; солтүстікке қарай 3 км; солтүстікке қарай 3,4 км; солтүстік-шығысқа қарай 4,25 км; 2,15; 2,75 км; 4,5 км; [[Бастау (Ақмола облысы)|Бастау]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 2,5 км; 2,52 км; [[Поповка (Ақмола облысы)|Поповка]] ауылынан солтүстікке қарай 2,8 км |- | 6 || Магдалиновка IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Магдалиновка V қорымы, қола дәуірі; Магдалиновка II қонысы, қола дәуірі; Магдалиновка I тұрағы, неолит дәуірі; Магдалиновка III тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Магдалиновка (Ақмола облысы)|Магдалиновка]] ауылының оңтүстік-оңтүстік-шығысына қарай 800 м; батысына қарай 1,3 км; 2,2 км; шығысына қарай 500 м; 100 м |- | 7 || Мариновка II, VII қорғандары, ортағасырлық; Мариновка I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Мариновка III қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Мариновка IV қонысы, энеолит дәуірі; Мариновка V тұрағы, энеолит дәуірі; Мариновка VI тұрағы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Мариновка (Ақмола облысы)|Мариновка]] ауылының солтүстік-батысына қарай 7 км, солтүстік-шығысына қарай 8 км; шығысына қарай 1 км; батысына қарай 4,5 км; оңтүстік-батысына қарай 3 км; 5 км; 2 км |- | 8 || Қызылкөл IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Қызылкөл I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Қызылкөл II қонысы, қола дәуірі; Қызылкөл III қонысы, неолит дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Поповка (Ақмола облысы)|Поповка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 11 км; солтүстік-шығысына қарай 7,5 км; 3 км; 6,5 км |- | 9 || Полтавка I қорғаны, ортағасырлық; Полтавка II қорғаны, ерте темір дәуірі; Полтавка VI қорымы, ерте темір дәуірі; Полтавка V қонысы, ортағасырлық; || || археология ескерткіші || [[Полтавка (Ақмола облысы)|Полтавка]] ауылынан шығысқа қарай 1,5 км; шығысқа қарай 1,6 км; солтүстігіне қарай 5 км; солтүстік-шығысына қарай 2,7 км |- | 10 || Поповка IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Поповка V қорғаны, ортағасырлық; Поповка VII қорымы, қола дәуірі; Поповка VIII қонысы, қола дәуірі; Поповка III тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Поповка (Ақмола облысы)|Поповка]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 0,5 км; солтүстік-батысқа қарай 1,1 км; солтүстікке қарай 1 км; шығысқа қарай 3,2 км; 2 км |- | 11 || Родионовка VIII қорғаны, ерте темір дәуірі; Родионовка IX қорғаны, ерте темір дәуірі; Родионовка V қорымы, қола дәуірі; Родионовка VI қорымы, ерте темір дәуірі; Родионовка VII қорымы, қола дәуірі; Родионовка I қонысы, қола дәуірі; Родионовка X қонысы, қола дәуірі|| || археология ескерткіші ||[[Родионовка (Ақмола облысы)|Родионовка]] ауылының шығысына қарай 6 км; солтүстік-батысына қарай 3 км; оңтүстік-батысына қарай 800 м; оңтүстігіне қарай 700 м; оңтүстік-шығысына қарай 1 км; [[Калиновка (Ақмола облысы)|Калиновка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 4 км; Родионовка ауылының солтүстік-батысына қарай 2,5 км |- | 12 || Сәдубек IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Сәдубек II қорымы, қола дәуірі; Сәдубек III қорымы, қола дәуірі; Сәдубек I тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Поповка (Ақмола облысы)|Поповка]] ауылының солтүстік-батысна қарай 5,1 км; батысына қарай 3,6 км; батысына қарай 3,3 км; 1,9 км |- | 13 || Самарка I, II, III, V, VI, VIII, X қорғандары, ерте темір дәуірі; XI қорғаны, қола дәуірі; XIV қорғаны, ортағасырлық; Самарка III қорымы, ерте темір дәуірі; Самарка VII қорымы, ерте темір дәуірі; Самарка XV қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Самарка (Ақмола облысы)|Самарка]] ауылынан солтүстікке қарай 500 м-ден 4 км аралықтары, солтүстік-батысқа қарай 6,7 км-10,6 км аралықтары; солтүстікке қарай - 3,2 км; 4,5 км; солтүстік-батысқа қарай 7,2 км |- | 14 || Атбасар VI қорғаны, ерте темір дәуірі; Атбасар II қорымы, ерте темір дәуірі; Атбасар V қорымы, ерте темір дәуірі; Атбасар I қорымы, ортағасырлық; Атбасар III қорымы, ерте темір дәуірі; Атбасар IV қорымы, ерте темір дәуірі|| ||археология ескерткіші || [[Тельман (Ақмола облысы)|Тельман]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 9,8 км; [[Атбасар]] қаласынан солтүстік-батысқа қарай 1 км; [[Ащыкөл (Ақмола облысы)|Ащыкөл]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 6,3 км; [[Борисовка (Ақмола облысы)|Борисовка]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 6,5 км; [[Тельман (Ақмола облысы)|Тельман]] ауылының солтүстік-батысына қарай 8,5 км; [[Тельман (Ақмола облысы)|Тельман]] ауылының солтүстік-батысына қарай 8,8 км |- | 15 || Тастөбе III қорымы, ортағасырлық; Кошкарка I қорымы, ерте темір дәуірі || ||археология ескерткіші || [[Тимашевка (Ақмола облысы)|Тимашевка]] ауылынан солтүстікке қарай 15 км; оңтүстік-батысқа қарай 9 км |- | 16 || Адыр II қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Адыр (Ақмола облысы)|Адыр]] ауылынан солтүстікке қарай 1,5 км |- | 17 || Ащыкөл I қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Ащыкөл (Ақмола облысы)|Ащыкөл]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 4,9 км |- | 18 || Гайдар I қорымы, ортағасырлық; Гайдар II қонысы, қола дәуірі; Гайдар III тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Борисовка (Ақмола облысы)|Борисовка]] ауылынан оңтүстікке қарай 2,5 км; солтүстік-шығысқа қарай 2,5 км; 3 км |- | 19 || Титовка I қорымы, ерте темір дәуірі|| ||археология ескерткіші||[[Титовка (Ақмола облысы)|Титовка]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 2,2 км |- | 20 || Новопетропавловка I қорымы, ерте темір дәуірі; Новопетропавловка II тұрағы, неолит дәуірі; Поповка VII қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Поповка (Ақмола облысы)|Поповка]] ауылының солтүстік-батысына қарай 1,3 км; солтүстік-шығысына қарай 1,1 км; батысына қарай 3,8 км |- | 21 || Қосбармақ I қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Қосбармақ (Ақмола облысы)|Қосбармақ]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 2 км |- | 22 || Митрофановка I қорымы, ортағасырлық; Митрофановка III қонысы, қола дәуірі; Митрофановка IV қонысы, энеолит дәуірі; Митрофановка II тұрағы, энеолит дәуірі || ||археология ескерткіші || [[Бейіс хазірет]] ауылынан шығысқа қарай 1,5 км; оңтүстігіне қарай 2,2 км; оңтүстік-батысына қарай 3 км; оңтүстігіне қарай 2 км |- | 23 || Новоалександровка I қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Бастау (Ақмола облысы)|Бастау]] ауылынан батысқа қарай 1,3 км |- | 24 || Бодливский II қорымы, ортағасырлық; Пригородное II қорымы, ортағасырлық; Смирновка I қорымы, ортағасырлық; Смирновка II қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Садовое (Атбасар ауданы)|Садовое]] ауылының оңтүстігіне қарай 1,5 км; солтүстік-шығысына қарай 2 км; батысына қарай 700 м; батысына қарай 500 м |- | 25 || Пролетарка I қорымы, ортағасырлық; Пролетарка II қонысы, қола дәуірі || ||археология ескерткіші || [[Новосельское (Ақмола облысы)|Новосельское]] ауылының оңтүстігіне қарай 1 км; оңтүстік-шығысына қарай 500 м |- | 26 || Жабай-Покровка II қонысы, қола дәуірі; Жабай-Покровка I тұрағы, неолит дәуірі; Жабай-Покровка I тұрағы, неолит дәуірі; Саргары қонысы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Покровка (Ақмола облысы)|Покровка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 2,7 км; 1,5 км; 4 км |- | 27 || Тельман XVI қонысы, қола дәуірі; Тельман XVII қонысы, ортағасырлық; Тельман VIII тұрағы, мезолит, неолит дәуірі, (әр түрлі кезең); Тельман IX тұрағы, мезолит дәуірі; Тельман X тұрағы, неолит дәуірі; Тельман XI тұрағы, неолит дәуірі; Тельман XII тұрағы, неолит дәуірі; Тельман XIII тұрағы, неолит дәуірі; Тельман XIV тұрағы, неолит дәуірі; Тельман XV тұрағы, мезолит, неолит дәуірі (әр түрлі кезең); Тельман V тұрағы, неолит дәуірі || ||археология ескерткіші ||[[Поповка (Ақмола облысы)|Поповка]] ауылының оңтүстігіне қарай 2,9 км; 3 км; оңтүстік-батысына қарай 2,5 км; 3 км; Калиновка ауылының шығысына қарай 7,1 км; [[Поповка (Ақмола облысы)|Поповка]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 3,1 км; 3,2 км; 3,4 км; оңтүстігіне қарай 3 км; 3,3 км; [[Тельман (Ақмола облысы)|Тельман]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 1,2 км |- | 28 || Алғашқы тың иегерушілерге арналған еңбек даңқ ескерткіші, 1970 жыл || || монументтік өнер құрылысы || [[Атбасар]] қаласы, қалаға кіре берісінде |- | 29 || (1941-1945 жылдары) Ұлы Отан Соғысы жылдары қаза болған жауынгерлерге арналған ескерткіш, 1970 жыл || ||монументтік өнер құрылысы || [[Полтавка (Ақмола облысы)|Полтавка]] ауылының орталығында |- | 30 || Ілияс Есенберлин ескерткіші || || монументтік өнер құрылысы || [[Атбасар]] қаласы, әкімдік ғимаратының алдындағы алаңда |} == Бұланды ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Красноводское X қорғаны, ерте темір дәуірі; Красноводское XI қорғаны, ерте темір дәуірі; Красноводское XII қорғаны, ерте темір дәуірі; Красноводское III қорымы, ерте темір дәуірі; Красноводское VI қорымы, ерте темір дәуірі; Красноводское VII қорымы, ерте темір дәуірі; Красноводское X қорымы, ерте темір дәуірі; Таубай III қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Айнакөл (Ақмола облысы)|Айнакөл]] ауылының солтүстігіне қарай 1,5 км; солтүстік-батысына қарай 2,3 км-3,6 км аралығы |- | 2 || Купчановка I қорғаны, ерте темір дәуірі; Купчановка II қорғаны, ерте темір дәуірі; Купчановка III қорғаны, ерте темір дәуірі; Купчановка IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Купчановка II қорымы, ерте темір дәуірі; Купчановка III қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Купчановка IV қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Купчановка I қонысы, неолит дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең); Купчановка II қонысы, қола дәуірі; Купчановка I тұрағы, неолит дәуірі|| ||археология ескерткіші || [[Купчановка]] ауылының оңтүстігіне қарай 1,2 км; 1,5 км; оңтүстік-шығысына қарай 100 м; оңтүстігіне қарай 500 м-2,3 км аралығы |- | 3 || Новобратское II қорғаны, ерте темір дәуірі; Новобратское IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Новобратское VI қорғаны, қола дәуірі; Новобратское III «мұртты» қорғаны, ерте темір дәуірі; Новобратское VII қорғаны, ерте темір дәуірі; Новобратское VII қорымы, ерте темір дәуірі; Новобратское VIII қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Новобратское (Ақмола облысы)|Новобратское]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 3,5 км; 3,6 км; 3,7 км; 4,2 км; шығысына қарай 500 м; оңтүстік-шығысына қарай 3,2 км; 5,9 км |- | 4 || Новодонецк I қорғаны, ерте темір дәуірі; Новодонецк II қорғаны, қола дәуірі; Новодонецк III қорғаны, ерте темір дәуірі; Новодонецк IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Новодонецк V қорғаны, қола дәуірі; Новодонецк VI қорғаны, қола дәуірі; Новодонецк II қорымы, ерте темір дәуірі; Новодонецк III қорымы, ерте темір дәуірі; Новодонецк IV қорымы, ерте темір дәуірі; Новодонецк V қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Новодонецк VIII қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Новодонецк IX, ортағасырлық; Новодонецк X қорымы, ерте темір дәуірі; Новодонецк VI, VII қоныстары, қола дәуірі; || || археология ескерткіші || [[Новодонецк]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 3,8 км; 4,5 км; 4,8 км; 5,3 км; 3,6 км; оңтүстігіне қарай 3 |- | 5 || Острогорское V қорғаны, қола дәуірі; Острогорское VI қорғаны, ерте темір дәуірі; Острогорское қыстауы кейінгі ортағасырлық км; Острогорское I, II, III, IV, V, VI, VII қорымдары, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Новый Колутон III қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең)|| || археология ескерткіші || [[Острогорское (Ақмола облысы)|Острогорское]] ауылының солтүстік-батысына қарай 2,7 км-4,2 км аралығы; оңтүстік-батысына қарай 1 км |- | 6|| Прохоровка I қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Байсуат]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 2 км |- | 7 || Отрадное I қорғаны, ерте темір дәуірі; Отрадное I қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Отрадное (Бұланды ауданы)|Отрадное]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 1,5 км; 2,2 км |- | 8 || Партизанка I қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Партизанка]] ауылының шығысына қарай 3,4 км |- | 9 ||Жолболды қорғаны, қола дәуірі; Иванковка I қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Ивановка (Ақмола облысы)|Иванковка]] ауылының оңтүстігіне қарай 4,7 км; 5,1 км |- | 10 || Капитоновка қорғаны, ерте темір дәуірі; Капитоновка V қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Капитоновка (Ақмола облысы)|Капитоновка]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 3,1 км; шығысына қарай 5,5 км |- | 11 || Ярославка I қорғаны, ерте темір дәуірі; Ярославка II қорғаны, ерте темір дәуірі; Ярославка III қорғаны, ерте темір дәуірі; Ярославка IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Ярославка шеберханасы, неолит дәуірі; Ярославка V қорымы, ерте темір дәуірі; Ярославка VII қорымы, ерте темір дәуірі; Ярославка I, II, III, IV, V тұрақтары, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Ярославка (Бұланды ауданы)|Ярославка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 3,5 км-5,2 км аралықтары; оңтүстік-шығысына қарай 4 км |- | 12 || Колоколовка I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Қараөзек (Бұланды ауданы)|Қараөзек]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 1,4 км |- | 13 || Макинка I қорымы, ерте темір дәуірі; Макинка II қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Макинка]] ауылының солтүстігіне қарай 2,5 км; шығысына қарай 5 км |- | 14 ||Ортақшыл I қорымы, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші || Ортақшыл ауылының оңтүстігіне қарай 1,3 км |- | 15 ||Пушкино I қорымы, ерте темір дәуірі; Пушкино II қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Проходное I қонысы, қола дәуірі; Пушкино I қонысы, қола дәуірі; Пушкин I тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Пушкино (Ақмола облысы)|Пушкино]] ауылының солтүстігіне қарай 5,5 км; 4,7 км; 7 км; 2 км |- | 16 || Еркіндік I қонысы, ортағасырлық; Еркіндік II қонысы, қола дәуірі; Еркіндік III қонысы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Балуан Шолақ ауылы (Ақмола облысы)|Балуан Шолақ]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 3 км; 3,5 км |} == Бурабай ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Жаңаталап I қорғаны, қола дәуірі; Жаңаталап II қорғаны, ерте темір дәуірі; Жаңаталап I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Жаңаталап II қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Жаңаталап (Бурабай ауданы)|Жаңаталап]] ауылының солтүстік-батысына қарай 2 км; солтүстік-батысына қарай 1,5 км, жоғары беткейде; солтүстігіне қарай 4 км; солтүстік-шығысына қарай 0,8 км |- | 2 || Қылшақты I қорғаны, ортағасырлық; Ақтас тұрағы, палеолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Кенесары]] ауылынан солтүстік–батысқа қарай 4 км; оңтүстік-батысқа қарай 2,7 км |- | 3 || Аршалы I; II; III қорғандары, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Николаевка (Бурабай ауданы)|Николаевка]] ауылының шығысына қарай 1 км; оңтүстік-шығысына қарай 2,2 км-3 км |- | 4|| Қараүңгір I қорғаны, ерте темір дәуірі; Қараүңгір II, III қорғандары, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Обалы]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 5,6 км-7,2 км аралығы |- | 5 || Райгородок I қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Райгородок (Ақмола облысы)|Райгородок]] ауылынан шығысқа қарай 0,7 км |- | 6 || Қояндыкөл I қорғаны, ерте темір дәуірі; Қояндыкөл II қорғаны, қола дәуірі; Ковалевка 1 қорымы, ерте темір дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең); Успеноюрьевка I қорымы, қола дәуірі; Успеноюрьевка II қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Успеноюрьевка]] ауылының оңтүстігіне қарай 4 км; оңтүстік-шығысына қарай 4,5 км; шығысына қарай 1 км; оңтүстік-шығысына қарай 3 км; 3,3 км |- | 7 || Аршалы I қорғаны, ерте темір дәуірі; Аршалы II қорғаны, ерте темір дәуірі; Аршалы V топырақты қорымы, ортағасырлық; Аршалы IV қорымы, ерте темір дәуірі; Аршалы II қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Веденовка (Ақмола облысы)|Веденовка]] ауылынан шығысқа қарай 3,3 км; солтүстік-шығысына қарай 5,3 км; шығысына қарай 4 км; солтүстік-шығысына қарай 5,7 км; [[Федосеевка (Ақмола облысы)|Федосеевка]] ауылының шығысына қарай 0,8 км |- | 8 || Қорған қорымы, ерте темір дәуірі; Қорған I қорымы, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Николаевка (Бурабай ауданы)|Николаевка]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 8 км; 8,2 км |- | 9 || Новоандреевка III қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Новоандреевка (Ақмола облысы)|Новоандреевка]] ауылынан батысқа қарай 5 км |- | 10 || Дорофеевка III қорғаны, ерте темір дәуірі; Дорофеевка III қорымы, қола дәуірі; Дорофеевка VI қорымы, ортағасырлық; Дорофеевка I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Малое Чебачье I қорымы, ерте темір дәуірі; Ақылбай ауыл жанындағы стелла, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Ақылбай]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 4,3 км-5,3 км аралығы; солтүстікке қарай 3,5 км; оңтүстік-шығысқа қарай 1 км; солтүстік-шығысқа қарай 7,5 км |- | 11 || Қотыркөл II қорымы, қола дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Вишнёвое (Ақмола облысы)|Вишнёвое]] ауылының оңтүстігіне қарай 1 км |- | 12 || Құмдыкөл IV қорымы, ортағасырлық; Құмдыкөл II қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Златополье]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 8 км; [[Савинка (Ақмола облысы)|Савинка]] ауылынан шығысқа қарай 3 км |- | 13 || Клинцы I қорымы, ерте темір дәуірі; Клинцы II зираты, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Клинцы (Ақмола облысы)|Клинцы]] ауылынан солтүстікке қарай 1,5 км; 2,5 км |- | 14 || Қотыркөл XVII қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық; Жүкей IV қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Қатаркөл]] ауылының шығысына қарай 6 км; 5 км |- | 15 || Қараүңгір I қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); || || археология ескерткіші ||[[Савинка (Ақмола облысы)|Савинка]] ауылының батысына қарай 7,5 км |- | 16 || Голубой залив I қонысы, неолит дәуірі; Голубой залив II қонысы, неолит дәуірі; |||| археология ескерткіші || [[Бурабай (кент)|Бурабай]] кентінен батысқа қарай 2,5 км; 3 км |} == Біржан сал ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1|| Атан I топырақты жерлеуі, ортағасырлық; Қорған Атан I қорғаны, ерте темір дәуірі; Атан VII, қола дәуірі; Атан IX қорғаны, ерте темір дәуірі; Атан табылған орны, неолит дәуірі; Атан II, III қоныстары, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Еңбекшілдер]] ауылынан батыс, оңтүстік-батысқа қарай 8,5 км; батысына қарай 11,4 км; оңтүстік-батысына қарай 6,3 км; оңтүстік-батысына қарай 15,9 км; 9,4 км; 16,9 км |- | 2 || Саға VI қорғаны, қола дәуірі; Саға V қорғаны, қола дәуірі; Саға XI қонысы, ерте темір дәуірі; Саға III тұрағы, неолит дәуірі; Тассу I қорғаны, ерте темір дәуірі; Тассу II қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || Саға өзенінің сол жағалауында, су бөгетінен оңтүстік-шығысқа қарай 0,2 км; [[Ақбұлақ (Біржан сал ауданы)|Ақбұлақ]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 22,1 км; солтүстік-шығысына қарай 14,3 км-18,1 км; оңтүстік-батысына қарай 11 км; 11,8 км |- | 3 || Қожагелді-Алға I қорғаны, ерте темір дәуірі; Қожагелді-Алға III қорғаны, ерте темір дәуірі; Қожагельді-Алға IV табылған орны, неолит дәуірі; Қожагельді-Алға V табылған орны, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Алға (Ақмола облысы)|Алға]] аулының оңтүстік-шығысына қарай 3,3 км; солтүстік-батысына қарай 3,2 км; оңтүстік-шығысына қарай 0,7 км; 0,9 км |- | 4 || Бірсуат I қорғаны, қола дәуірі; Шат V қорғаны, ерте темір дәуірі; Шат VI қорғаны, ерте темір дәуірі; Шат VII қорғаны, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Бірсуат (Біржан сал ауданы)|Бірсуат]] ауылының солтүстік-батысына қарай 1,3 км; шығысына қарай 15,6 км; солтүстік-шығысына қарай 11,6 км; шығысына қарай 14 км |- | 5 || Уәлихан IV қорғаны, қола дәуірі; Жамбай IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Уәлихан II қорғаны, қола дәуірі; Уәлихан III қорғаны, қола дәуірі; Камни қорғаны, ерте темір дәуірі; Камни I қорғаны, ерте темір дәуірі; Қожастау қорғаны, ерте темір дәуірі; Құдабас қорғаны, қола дәуірі; Құдабас III қорғаны, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші || [[Уәлиханов (Біржан сал ауданы)|Уәлиханов]] ауылының шығысына қарай 0,2 км; оңтүстік-шығысына қарай 13,4 км; солтүстігіне қарай 7,8 км; оңтүстігіне қарай 2,3 км; оңтүстік-шығысына қарай 15,8 км; 16,4 км; оңтүстік-шығысына қарай 7 км; солтүстік-шығысына қарай 2,3 км; солтүстік-шығысына қарай 2 км |- | 6 || Жүкей VI қорғанды қорымы, ерте темір дәуірі; Жүкей VII қорғанды қорымы, ерте темір дәуірі; Жүкей VIII қорғанды қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Жүкей I қорымы, қола дәуірі, ерте темір дәуірі (әр түрлі кезең); Жүкей III қорымы, қола дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Жүкей (Ақмола облысы)|Жүкей]] ауылының шығысына қарай 2,8 км; оңтүстік-шығысына қарай 3,8 км; 3,5 км; солтүстік-батысқа қарай 0,6 км; 0,7 км |- | 7 ||Казгородок қорғаны, ерте темір дәуірі; Казгородок I қорғаны, ерте темір дәуірі; Қасқырдың іні III, ерте темір дәуірі; Казгородок табылған орны, неолит дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Үлгі (Ақмола облысы)|Үлгі]] ауылының батысына қарай 5 км; 5,3 км; шығысына қарай 0,7 км; оңтүстігіне қарай 3 км |- | 8 || Саға I қорғаны, ортағасырлық; Саға II қорғаны, ортағасырлық; Кеңащы I қорғаны, ерте темір дәуірі; Кенащы II қорғаны, ерте темір дәуірі; Кеңащы қорғаны, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Кеңащы (Ақмола облысы)|Кеңашы]] ауылынан батысқа қарай 8 км; 10 км; шығысына қарай 10,5 км; 11,3 км; 2,5 км |- | 9 || Үштаған қорғаны, ерте темір дәуірі; Үштаған I қорғаны, ерте темір дәуірі; Үштаған II қорғаны, ерте темір дәуірі; Үштаған III қорғаны, қола дәуірі; Үштаған IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Үштаған V қорғаны, ерте темір дәуірі; Үштаған VI қорғаны, ерте темір дәуірі; Үштаған VIII қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші ||[[Уәлиханов (Біржан сал ауданы)|Уәлиханов]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 9,5 км-12,5 км аралығы |- | 10 || Карловка I қорғаны, ерте темір дәуірі; Карловка II қорғаны, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші || [[Карловка (Ақмола облысы)|Карловка]] ауылының шығысына қарай 1 км; 2,4 км |- | 11 || Тассу II қорғаны, ерте темір дәуірі; Тассу III қорғаны, қола дәуірі; Тассу IV қорғаны, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Мамай (Ақмола облысы)|Мамай]] ауылының солтүстігіне қарай 9,5 км; 9,8 км; 13,6 км |- | 12 || Қотыркөл I қорғаны, ерте темір дәуірі; Тыркөл I қорғанды қорымы, ерте темір дәуірі; Тыркөл II қорғанды қорымы, ерте темір дәуірі; Тыркөл V қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || Пригорхоз ауылынан батысқа қарай 550 м; оңтүстік-шығысқа қарай 3,1 км; оңтүстік-батысқа қарай 2,2 км; оңтүстік-шығысқа қарай 4,1 км |- | 13 || Жамбай I қорғаны, ерте темір дәуірі; Жамбай II қорғаны, ерте темір дәуірі; Жамбай III қорғаны, ерте темір дәуірі; Жамбай VI қорғаны, ерте темір дәуірі; Қойтас I, II, III, IV, V, VI, VII, VIII, IX, XI қорғандары, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Ақсу (Біржан сал ауданы)|Ақсу]] ауылының солтүстік-батысына қарай 15,3 км; 13,6 км; 14,0 км; 14,7 км; солтүстік-шығысына қарай 36,9 км-36,1 км; шығыс–солтүстік-шығысына қарай 29,6 км-37,5 км; солтүстік-шығысына қарай 36,1 км |- | 14 || Сапақ I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Сапақ II қорымы, ерте темір дәуірі; Сапақ III қорымы, ерте темір дәуірі; Сапақ IV қорымы, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші || [[Ақсу (Біржан сал ауданы)|Ақсу]] ауылының батысына қарай 3 км; солтүстік-батысына қарай 5 км; 7 км |- | 15 || Шоқай XХ қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Шоқай XI қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Шоқай XII қорымы, ортағасырлық; Шоқай IV қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Шоқай VI қорымы, ортағасырлық; Шоқай XI қорымы, ерте темір дәуірі; Шоқай XII қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Шоқай тұрағы, палеолит дәуірі; Шоқай II тұрағы, неолит дәуірі; Шоқай IV тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Ақсу (Біржан сал ауданы)|Ақсу]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 42,2 км-50,3 км аралығы |- | 16 || Қаратөбе IV қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Қыздың II қорымы, ерте темір дәуірі; Төбе II қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Төбе III қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші ||[[Уәлиханов (Біржан сал ауданы)|Уәлиханов]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 5,3 км; 21,9 км; солтүстігіне қарай 5,7 км; 6,2 км |- | 17 || Сәуле I қорымы, ортағасырлық; Сәуле V қорымы, ерте темір дәуірі; Сәуле VII қорымы, ерте темір дәуірі; Сәуле VIII қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Сәуле (Ақмола облысы)|Сәуле]] ауылынан оңтүстік–шығысқа қарай 0,7 км; солтүстік–батысқа қарай 2 км; оңтүстік–шығысқа қарай 1,2 км; солтүстік–батысқа қарай 3 км |- | 18 || Терек II қорымы, ортағасырлық; Терек III, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || Уәлиханов ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 8,6 км; 8,5 км |- | 19 || Шоқай II топырақты қорымы, ортағасырлық; || || археология ескерткіші || [[Шошқалы (Ақмола облысы)|Шошқалы]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 44,1 км |- | 20 || Саға I тұрағы, неолит дәуірі; Саға II тұрағы, неолит дәуірі; Саға VII тұрағы, неолит дәуірі || ||археология ескерткіші || [[Краснофлотское (Ақмола облысы)|Краснофлотское]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 20,1 км; 19,8 км; [[Көксеңгірсор]] көлінің оңтүстік-батысына қарай 15 км |- | 21 || Тәттімбет I тұрағы, неолит дәуірі, қола дәуір (әр түрлі кезең); Тәттімбет II тұрағы, неолит дәуірі; Тәттімбет III тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші ||[[Мамай (Ақмола облысы)|Мамай]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 11 км-12,3 км аралығы |} == Егіндікөл ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || [[Бектемір сопы кесенесі|Сопы мазары]], XVIII ғасыр||[[Сурет:Бектемір сопы кесенесі.jpg|thumb|right|150px|]] || қала құрылысы және сәулет || [[Жалманқұлақ (ауыл)|Жалманқұлақ]] ауылы, Қоскөл қонысы |- | 2 || Полтавский қорымы, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Полтавка (Ақмола облысы)|Полтавка]] ауылының батыс, оңтүстік-батысына қарай 1,5 км |} == Ерейментау ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Қызылту I қорғаны, ерте темір дәуірі; Қызылту IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Қызылту II қорымы, ерте темір дәуірі, кейінгі ортағасырлық (әр түрлі кезең); Қызылту III қорымы, ерте темір дәуірі, кейінгі ортағасырлық (әр түрлі кезең); Қызылту IV қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші|| [[Қызылту (Ақмола облысы)|Қызылту]] ауылының солтүстігіне қарай 5 км; 6 км; оңтүстік-шығысына қарай 0,5 км; солтүстігіне қарай 4,3 км; 4 км |- | 2 || [[Саққұлақ би кесенесі|Саққұлақ мазары]], XIX ғасырдың соңы (1880 жыл) ||[[Сурет:Саққұлақ би кесенесі.jpg|thumb|right|150px|]] || қала құрылысы және сәулет || [[Ерейментау]] қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 24 км |- | 3 || Усть-Кедей қорғаны, ерте темір дәуірі; Усть-Кедей I қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Қызылту (Ақмола облысы)|Қызылту]] ауылының солтүстігіне қарай 3,6 км; 3 км |- | 4 || Нецветаевка II; III; IV; V; VI қорымдары, ерте темір дәуірі; Нецветаевка қонысы, қола дәуірі || ||археология ескерткіші || [[Майлан (ауыл)|Майлан]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 10,5 км-16 км аралығы |- | 5 || Қасаны қорымы, ерте темір дәуірі; Қасаны I қорымы, ерте темір дәуірі; Қасаны II қоршауы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Бестоғай (Ақмола облысы)|Бестоғай]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 3,6 км; 2,5 км; [[Майлан (ауыл)|Майлан]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 3 км |- | 6 || Тасқора қорымы; I; II; III қорымдары, ерте темір дәуірі; Тасқора қонысы, ерте темір дәуірі; Тасқора I қонысы, ерте темір дәуірі || ||археология ескерткіші || [[Бестоғай (Ақмола облысы)|Бестоғай]] ауылының оңтүстік-батыс, батысына қарай 2,5 км; 2 км; солтүстік-батысына қарай 4 км; 1,5 км; оңтүстік-батысына қарай 2 км; солтүстік–солтүстік-шығысына қарай 1 км |- | 7 || Ақмырза III қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Еркіншілік]] ауылынан солтүстікке қарай 3 км |- | 8 || Жолбасшы қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Жолбасшы (Ақмола облысы)|Жолбасшы]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 0,6 км |- | 9 || Селеті менгірі, қола дәуірі || ||археология ескерткіші || Майлан ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 12 км |- | 10 || [[Қос батыр ескерткіші (Құмай ғибадатханасы)|"Құмай" археологиялық-этнографиялық кешені]], біздің дәуіріміздің VI-VII ғасыр ||[[Сурет:Құмай ғибадатханасы.jpg|thumb|right|150px|]] || археология ескерткіші || [[Қарағайлы (Ақмола облысы)|Қарағайлы]] ауылынан солтүстікке қарай 5 км. |} == Есіл ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Есіл I қорғаны, ерте темір дәуірі; Есіл II қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Есіл (қала)|Есіл]] қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 4,5 км; 3,3 км |- | 2 || Интернациональное қыстауы, ерте темір дәуірі; Интернациональное табылған орны, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Интернациональное (Ақмола облысы)|Интернациональное]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 5 км; 4 км |- | 3 || Бұзылық I; II қорымдары, ерте темір дәуірі; Бұзылық III қонысы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Бұзылық]] ауылынан оңтүстікке қарай 7 км; шығысқа қарай 1,5 км |- | 4 || Дальное I; II қорымдары, ортағасырлық; Дальное III табылған орны, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Дальное]] ауылынан солтүстікке қарай 1 км; солтүстік-шығысқа қарай 1 км; 2 км |- | 5 || Заречное I; II; III қорымдары, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Заречное (Есіл ауданы)|Заречное]] ауылынан оңтүстікке қарай 0,8 км; оңтүстік-шығысқа қарай 3 км; оңтүстік-батысқа қарай 6 км |- | 6 || Знаменка I; II; III қорымдары, ерте темір дәуірі; Знаменка IV қонысы, қола дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Знаменка (Ақмола облысы)|Знаменка]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 3 км; оңтүстік-батысқа қарай 1 км; солтүстікке қарай 100 м; оңтүстік-батысқа қарай 1 км |- | 7 || Игілік I; II; III қорымдары, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Игілік (Есіл ауданы)|Игілік]] ауылынан шығысқа қарай 8 км; 10 км; солтүстік-шығысқа қарай 10 км |- | 8 || Елтай II қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Знаменка (Ақмола облысы)|Знаменка]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 2 км |- | 9 || Калачи I қорымы, ортағасырлық; Калачи II қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Калачи (Ақмола облысы)|Калачи]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 1 км; 0,8 км |- | 10 ||Красногорский I; II; III қорымдары, ерте темір дәуірі; Красногорский IV; V қоррымдары, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Красногорское]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 12 км; солтүстік-батысына қарай 0,8 км; оңтүстік-батысына қарай 4 км; оңтүстігіне қарай 5 км; оңтүстік-батысына қарай 6 км |- | 11 || 1941-1945 жылдары Ұлы Отан соғысында қаза болған жауынгерлерге арналған обелиск || || монументтік өнер құрылысы || [[Заречное (Есіл ауданы)|Заречное]] ауылы, ауыл орталығындағы саябақта |- | 12 || Кеңес Одағының батыры [[Даниил Потапович Нестеренко|Д.П. Нестеренко]] ескерткіші || || монументтік өнер құрылысы || [[Знаменка (Ақмола облысы)|Знаменка]] ауылы, әкімдік ғимараты жанында |- | 13 || Бірінші атыз салған С-80 тракторы || || қала құрылысы және сәулет || [[Двуречное (Ақмола облысы)|Двуречное]] ауылы, саябақта |} == Жақсы ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Балталы V қорғаны, ерте темір дәуірі; Балталы I қыстауы, кейінгі ортағасырлық; Балталы I; III қорымдары, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Терісаққан (Ақмола облысы)|Терісаққан]] ауылының солтүстік-батысына қарай 11 км; оңтүстік-шығысына қарай 7,7 км; 7,6 км; шығысына қарай 10 км |- | 2 || Ишимское V; VI; VII; қорғандары, ерте темір дәуірі; Ишимское IV қорғаны, қола дәуірі; Ишимское I; III; IV қорымдары, ерте темір дәуірі; Ишимское II қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Ишимское (Ақмола облысы)|Ишимское]] ауылының шығысына қарай 7,4 км; 7,6 км; солтүстік-шығысына қарай 8,5 км; оңтүстік-батысына қарай 3,8 км; 10,9 км; солтүстік-батысына қарай 5 км-6,5 км аралығы |- | 3 || Жаман-Қайрақты II қорғаны, ерте темір дәуірі; Жаман-Қайрақты I; II қоныстары, қола дәуірі; Жаман-Қайрақты I тұрағы, неолит дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Беловодское (Ақмола облысы)|Беловодское]] ауылының оңтүстігіне қарай 4,4 км; оңтүстік-шығысына қарай 600 м; оңтүстігіне қарай 4,4 км-5,2 км аралығы |- | 4 || Сарыоба қорғаны, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші || [[Терісаққан (Ақмола облысы)|Терісаққан]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 5 км |- | 5 || Қалмақкөл қорғаны, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші || [[Қалмақкөл (ауыл)|Қалмақкөл]] ауылынан солтүстікке қарай 6 км |- | 6 || Қайрақты VI қорғаны, ортағасырлық; Қайрақты I; II; VI қорымдары, ерте темір дәуірі; || ||археология ескерткіші || [[Жаман Қайрақты]] өзенінің сол жағалауында; [[Қайрақты (Ақмола облысы)|Қайрақты]] ауылының оңтүстігіне қарай 4 км; 0,5 км; шығысына қарай 1 км |- | 7 || Қима I балбал тастары, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Қима (ауыл)|Қима]] ауылынан шығысқа қарай 1 км |- | 8 || Кировское II қыстауы, жаңа кезең; Кировское I қонысы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Терісаққан (Ақмола облысы)|Терісаққан]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 1 км; [[Кировское (Ақмола облысы)|Кировское]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 4 км |- | 9 || Жақсы I қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Жақсы (ауыл)|Жақсы]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 14 км |- | 10 || [[Баубек батыр]] I қорымы, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші || Ишимское ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 200 м |- | 11 || Киевское I; II қорымдары, ортағасырлық|| || археология ескерткіші || [[Киевское (Ақмола облысы)|Киевское]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 4 км; шығысына қарай 7 км |- | 12 || Ақ-Қайрақты I; II; III қорымдары, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші || [[Қима (ауыл)|Қима]] ауылынан оңтүстік-шығысына қарай 23,5 км батысқа қарай 6 км; солтүстік-батысқа қарай 4 км |- | 13 || Аралтөбе қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Қима (ауыл)|Қима]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 23,5 км |- | 14 || Лозовое I; II қорымдары, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші ||[[Лозовое (Жақсы ауданы)|Лозовое]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 500 м; 2 км, жардың түбінде |- | 15 || Перекатное I; II; III қорымдары, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші ||[[Перекатное]] ауылынан батысқа қарай 0,8 км; шығысқа қарай 2 км; 3 км |- | 16 || Подгорное VII қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші ||[[Подгорное (Ақмола облысы)|Подгорное]] ауылынан оңтүстікке қарай 10 км |- | 17 || Терісаққан I; II; III; IV қорымдары, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші || [[Терісаққан (Ақмола облысы)|Терісаққан]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 2,5 км-9 км аралығы |- | 18 || Тарасовка қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Тарасовка (Ақмола облысы)|Тарасовка]] ауылынан солтүстікке қарай 4 км |- | 19 || Шұрымсай қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Қима (ауыл)|Қима]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 12 км |- | 20 || Беловодское қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Беловодское (Ақмола облысы)|Беловодское]] ауылынан шығысқа қарай 1,5 км |- | 21 || Қазақстан II қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Қазақстан (Жақсы ауданы)|Қазақстан]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 1,5 км |- | 22 || Есіл табылған орны, энеолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Есіл (қала)|Есіл]] қаласынан оңтүстікке қарай 100 м |- | 23 || Жаман-Қайрақты I; II қоныстары, қола дәуірі; Жаман-Қайрақты I тұрағы, неолит дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Беловодское (Ақмола облысы)|Беловодское]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 600 м; оңтүстігіне қарай 5,2 км; 4,4 км |- | 24 || Кеңарал бекінісі, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Қима (ауыл)|Қима]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 20,3 км |- | 25 || [[Баубек батыр кесенесі]] ||[[Сурет:Баубек батыр кесенесі (1).jpg|thumb|right|150px|]] ||монументтік өнер құрылысы || [[Ишимское (Ақмола облысы)|Ишимское]] ауылы, батыс бөлігінде |- | 26 || 1941-1945 жылдары Ұлы Отан соғысында қаза болған жауынгерлерге арналған ескерткіш, 1967 жыл|| || монументтік өнер құрылысы || [[Алғабас (Жақсы ауданы)|Алғабас]] ауылы |- | 27 || 1941-1945 жылдары Ұлы Отан соғысында қаза болған жауынгерлерге арналған ескерткіш, 1961 жыл || || монументтік өнер құрылысы || [[Подгорное (Ақмола облысы)|Подгорное]] ауылының орталығында |- | 28 || 1941-1945 жылдары Ұлы Отан соғысында қаза болған жауынгерлерге арналған ескерткіш, 1969 жыл || || монументтік өнер құрылысы || [[Беловодское (Ақмола облысы)|Беловодское]] ауылы, әкімдік ғимараты жанында |} == Жарқайың ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Үшқарасу "мұртты" II; III; XV; XVII қорғандары, ерте темір дәуірі; Үшқарасу IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Үшқарасу V қорғаны, ортағасырлық; Үшқарасу XVII қорғаны, қола дәуірі; Үшқарасу XVIII қорғаны, қола дәуірі; Үшқарасу I қорымы, ерте темір дәуірі; Үшқарасу VI қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Үшқарасу (Ақмола облысы)|Үшқарасу]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 6,1 км; солтүстігіне қарай 1,1 км; солтүстік-шығысына қарай 1,5 км; мал шаруашылық кешенінің солтүстік-шығысына қарай 1,7 км; ауылдың оңтүстік-батысына қарай 9 км; оңтүстігіне қарай 11,9 км; мал шаруашылық кешенінің солтүстік-шығысына қарай 1,4 км; ауылдың солтүстік-шығысына қарай 1,8 км; солтүстік-батысына қарай 6,8 км; солтүстігіне қарай 6,5 км |- | 2 || Баранкөл I қорғаны, ерте темір дәуірі; Баранкөл II; III; IV қорымдары, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Баранкөл (ауыл)|Баранкөл]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 5,5 км; 6 км; оңтүстік-шығысына қарай 16 км; 10,7 км |- | 3 || Любицкое қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Далабай]] ауылының солтүстігіне қарай 600 м |- | 4 || Львовское қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Львовское (Ақмола облысы)|Львоское]] ауылынан солтүстікке қарай 5,2 км |- | 5 || Нахимовское қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Нахимовка (Ақмола облысы)|Нахимовка]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 500 м |- | 6 || Пятигорское қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Пятигорское (Ақмола облысы)|Пятигорское]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 700 м |- | 7 || Тасөткел I қорғаны, ерте темір дәуірі; Тасөткел II қонысы, ортағасырлық|| || археология ескерткіші || [[Тасөткел (Ақмола облысы)|Тасөткел]] ауылынан солтүстікке қарай 3,1 км |- | 8 || Тассуат "мұртты" қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Тассуат (Ақмола облысы)|Тассуат]] ауылынан батысқа қарай 5,4 км, |- | 9 || Шалғай II қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Шойындыкөл (ауыл)|Шойындыкөл]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 10 км |- | 10 || Гастелло II қорымы, ерте темір дәуірі; Гастелло IV қорымы, ортағасырлық; Гастелло I; III қоныстары, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Гастелло (Ақмола облысы)|Гастелло]] ауылынан солтүстікке қарай 6 км; солтүстік-батысына қарай 15 км; 5 км; солтүстігіне қарай 15,9 км |- | 11 || Далабай I қорымы, қола дәуірі; Далабай II табылған орны, қола дәуірі|| || археология ескерткіші ||[[Далабай]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 4,8 км; 4 км |- | 12 || Отрадное IX қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Отрадное (Жарқайың ауданы)|Отрадное]] ауылынан батысқа қарай 5,5 км |- | 13 || Шабдар IV қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Шойындыкөл (ауыл)|Шойындыкөл]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 21,4 км |- | 14 || Шойындыкөл табылған орны, неолит дәуірі || || археология ескерткіші ||Шойындыкөл ауылынан шығысқа қарай 1 км |- | 15 || Қызыл Там (Ахмет) кесенесі, XIX ғасырдың соңы || || қала құрылысы және сәулет || [[Далабай]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 7 км |- | 16 ||1941-1945 жылдары Ұлы Отан Соғысы жылдары қаза болған жауынгерлерге арналған обелиск, 1967 жыл || || монументтік өнер құрылысы || [[Державинск]] қаласының орталығы, әкімдік ғимараты жаны |- | 17 || 1941-1945 жылдары Ұлы Отан соғысы жылдары қаза болған жерлес-жауынгерлерге арналған ескерткіш, 1991 жыл || || монументтік өнер құрылысы || [[Далабай]] ауылының орталығы, әкімдік ғимаратының жаны |} == Зеренді ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Кеңес Одағының батыры М. Ғабдуллин мүсіні, 1987 жыл || || монументтік өнер құрылысы ||[[Зеренді|Зеренда]] ауылы, Мира көшесі, ауыл орталығы |- | 2 || Орманшының үйі (генералдың бұрынғы үй-жайы), 1897 жыл || || қала құрылысы және сәулет || [[Красный Кордон (Зеренді ауданы)|Красный Кордон]] ауылы, орманшаруашылығы аумағында |- | 3 || Жальник, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Бірлестiк (Ақмола облысы)|Бірлестік]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 1,5 км |- | 4 || Заборовка II қорғаны, қола дәуірі; Заборовка I қорғаны, ерте темір дәуірі; Заборовка III қорғаны, ортағасырлық; Заборовка IV қорғаны, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Айдарлы (Зеренді ауданы)|Айдарлы]] ауылының шығысына қарай 3 км; солтүстік-батысына қарай 2,5 км; шығысына қарай 1,8 км; солтүстік-шығысына қарай 0,4 км |- | 5 || Водопьяновка I; II қорымдары, ортағасырлық; Водопьяновка III қорғаны, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші || [[Ақадыр (Ақмола облысы)|Ақадыр]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 1,1 км; оңтүстік-шығысына қарай 2,2 км; солтүстік-шығысына қарай 1,5 км; |- | 6 || Алексеевка қорғаны, ерте темір дәуірі; Алексеевка I қорғаны, ерте темір дәуірі; Алексеевка қорымы, ортағасырлық || ||археология ескерткіші || [[Алексеевка (Ақмола облысы)|Алексеевка]] ауылының шығысына қарай 1200 м; батысына қарай 500 м; шығысына қарай 900 м |- | 7|| Березняковка қорғаны, ерте темір дәуірі; Березняковка I; II қорымдары, қола дәуірі; Елікті қонысы, неолит дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең)|| || археология ескерткіші|| [[Елікті (ауыл)|Елікті]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 1,7 км; 1,5 км; 3,5 км; солтүстігіне қарай 2,5 км |- | 8 || Байқошар Елікті қорғаны, ерте темір дәуірі; Бұлақ IV қорымы, ерте темір дәуірі; Бұлақ II қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші||[[Бұлақ (Ақмола облысы)|Бұлақ]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 2,5 км; шығысына қарай 300 м; солтүстік-батысына қарай 600 м |- | 9 || Жолдыбай I қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Бұлақ (Ақмола облысы)|Бұлақ]] ауылының солтүстігіне қарай 500 м |- | 10 || Васильковка V қорғаны, ерте темір дәуірі; Васильковка VII қорымы, ортағасырлық; Васильковка VIII қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Васильковка IХ қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Васильковка VIII қорымы, ортағасырлық; Васильковка I қонысы, қола дәуірі; Васильковка IV қонысы, қола дәуірі; Васильковка V қонысы, қола дәуірі; Васильковка II; III тұрақтары, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Васильковка (Ақмола облысы)|Васильковка]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 1,5 км; солтүстік-батысына қарай 8 км; шығысына қарай 2,6 км; оңтүстік-батысына қарай 1,8 км; оңтүстік-шығысына қарай 5,4 км; оңтүстік-батысына қарай 400 м; солтүстігіне қарай 0,9 км; шығысына қарай 0,5-1 км; солтүстігіне қарай 2,2 км |- | 11 || Кенжеқаракөл II қорғаны, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Жамбыл (Зеренді ауданы)|Жамбыл]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 5 км |- | 12 || Доломитово I қорғаны, ортағасырлық; Доломитово IV қорғаны, ортағасырлық; Доломитово V қорғаны, ерте темір дәуірі; Доломитовка III қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Алексеевка (Ақмола облысы)|Алексеевка]] ауылының оңтүстігіне қарай 4,3 км; 4 км; оңтүстік-шығысына қарай 2,5 км биіктікте; оңтүстігіне қарай 1 км |- | 13 || Приозерное I қорғаны, ерте темір дәуірі; Дүңгілағаш V қорғаны, ерте темір дәуірі; Дүңгілағаш VI қорғаны, ерте темір дәуірі; Дүңгілағаш I; III; IV қорымдары, ортағасырлық; Дүңгілағаш II; V қорымдары, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); || || археология ескерткіші || [[Дүңгілағаш]] ауылының оңтүстігіне қарай 4,8 км; 5,1 км; оңтүстік-шығысына қарай 3,6 км-5,6 км аралығы; оңтүстігіне қарай 5 км |- | 14 || Қараүңгір қорғаны, қола дәуірі, ерте темір дәуірі (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Дороговка]] ауылынан шығысқа қарай 6 км |- | 15|| Қорған III қорғаны, ерте темір дәуірі; Жолдыбай V қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Жолдыбай (Ақмола облысы)|Жолдыбай]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 4 км; 0,5 км |- | 16 || Заречное I қорғаны, ортағасырлық; Заречное II қорғаны, ортағасырлық;|| || археология ескерткіші || [[Заречное (Зеренді ауданы)|Заречное]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 2,3 км; шығысқа қарай 3 км |- |17 || Пригородное I; II; III; VI қорғандары, ерте темір дәуірі; Березнякова қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Заречное (Зеренді ауданы)|Заречное]] ауылынан батысқа қарай 0,9 км; оңтүстік-батысқа қарай 1,2 км; 1,3 км; батысқа қарай 1,2 км; оңтүстік-шығысына қарай 3 км |- | 18 || Исаковка қорғаны, ерте темір дәуірі; Қорған II қорғаны, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Исаковка (Ақмола облысы)|Исаковка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 2,1; 2,5 км |- | 19 || Қазақстан I қорғаны, ортағасырлық; Ақшасор III қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші|| [[Қазақстан (Зеренді ауданы)|Қазақстан]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 1,5 км; оңтүстік-шығысына қарай 4 км |- | 20 || Кеңөткел XVII; XX; XXIV; XXVII қорғандары, ерте темір дәуірі; Кеңөткел XXVI қорғаны, ортағасырлық; Кеңөткел XXIV; XХV қорымдары, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Кеңөткел XIII қорымы, ерте темір дәуірі; Кеңөткел XV, қола дәуірі, ерте темір дәуірі (әр түрлі кезең); Кеңөткел XXIX; XI; XIII; XVIII; XIX; XХVI қорымдары, қола дәуірі; Кеңөткел II қонысы, неолит дәуірі; Кеңөткел VIII қонысы, неолит дәуірі; Кеңөткел X қонысы, неолит дәуірі; Кеңөткел XVI қонысы, неолит, ерте темір дәуірі (әр түрлі кезең); Қошқарбай II қонысы, қола дәуірі; Павловка қонысы, қола дәуірі; СКИФ I қонысы, қола дәуірі; СКИФ III қонысы, қола дәуірі; СКИФ V қонысы, неолит дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең); Кеңөткел I тұрағы, ерте темір дәуірі; Кеңөткел III; IV; V; VI тұрақтары, неолит дәуірі; Кеңөткел XXI тұрағы, неолит дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең); СКИФ II; IV тұрақтары, неолит дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Кеңөткел]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 0,9 км; 1,3 км; оңтүстігіне қарай 1 км; оңтүстік-шығысына қарай 2 км; оңтүстік-батысына қарай 0,5 км; солтүстік-шығысына қарай 0,8 км-4 км аралығы; солтүстік-батысына қарай 0,8 км; солтүстігіне қарай 450 м; оңтүстік-батысына қарай 250 м; шығысына қарай 0,5 км; солтүстік-шығысына қарай 0,6, 0,7 км; батысына қарай 500 м-1,2 км аралығы; солтүстігіне қарай 250 м |- | 21 || Қарашілік I қорғаны, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Қарашілік (Зеренді ауданы)|Қарашілік]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 2 км |- | 22 || Қарсақ III; VI қорғандары, ерте темір дәуірі; Қарсақ I қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Қарсақ II; III; VI қорымдары, қола дәуірі; Қарсақ IV; V; VII қорымдары, ортағасырлық; Қарсақ I; II; IV қоныстары, қола дәуірі; Қарсақ III тұрағы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Қарсақ (Ақмола облысы)|Қарсақ]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 0,5 км-2,3 км аралығы; солтүстік-шығысына қарай 1,5 км; оңтүстігіне қарай 0,2 км; оңтүстік-шығысына қарай 5 км; солтүстік-батысына қарай 2 км; оңтүстік-батысына қарай 1-3,3 км аралығы |- | 23 ||Қоныспай I қорғаны, ерте темір дәуірі; Красный Яр I қорғаны, ерте темір дәуірі; Алтыбай I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Алтыбай II қорымы, ерте темір дәуірі; Қонысбай I қорымы, ерте темір дәуірі; Қоныспай II қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Қонысбай III қорымы, ерте темәр дәуірі; Қонысбай IV қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Қонысбай V қорымы, қола дәуірі; Қызыл жар IV қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Қонысбай қонысы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Қонысбай (Ақмола облысы)|Қонысбай]] ауылының солтүстігіне қарай 4 км; оңтүстік-шығысына қарай 2,8 км; солтүстік-шығысына қарай 2,5 км-3,5 км аралығы; оңтүстігіне қарай 0,6 км; солтүстігіне қарай 5 км; оңтүстік шеті; оңтүстік-шығысына қарай 1,2 км; солтүстік-батысына қарай 3,2 км; оңтүстігіне қарай 1,5 км, |- | 24 || Қошқарбай VI қорғаны, ортағасырлық; Қошқарбай III қорғаны, ерте темір дәуірі; Қошқарбай IV; V қорымдары, қола дәуірі; Қошқарбай VII, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Қошқарбай (Ақмола облысы)|Қошқарбай]] ауылының шығысына қарай 0,5 км; 1,5 км; солтүстік-шығысына қарай 400 м; шығысына қарай 1,2 км; батысына қарай 3,5 км |- | 25 || Красиловка I қорғаны, ерте темір дәуірі; Красиловка VII қорғаны, ортағасырлық; Алмазды шоқыдағы қорған, ортағасырлық; Красиловка I; II қорымдары, ортағасырлық; Алмазды шоқыдағы XX қорымы, ортағасырлық|| || археология ескерткіші || [[Красиловка (Ақмола облысы)|Красиловка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 2,5 км; оңтүстік-шығысына қарай 8 км; оңтүстігіне қарай 0,5 км; солтүстік-батысына қарай 500 м; солтүстік-шығысына қарай 1 км; оңтүстігіне қарай 250 м |- | 26 || Қорған, ерте темір дәуірі; Орта ағаш II қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші ||[[Ортаағаш]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 2,5 км; оңтүстігіне қарай 3 км |- | 27 ||Приозерное I қорғаны, ерте темір дәуірі; Приречное I қорғаны, ерте темір дәуірі; Приречное I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Приречное II қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Приречное (Зеренді ауданы)|Приречное]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 4 км; оңтүстік-батысына қарай 2 км; солтүстік-батысына қарай 4,4 км; оңтүстік-шығысына қарай 3 км |- | 28 || Сейфуллин I қорғаны, ерте темір дәуірі; Сейфуллин III қорымы, ерте темір дәуірі; Сейфуллин IV қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Сейфуллин (Ақмола облысы)|Сейфуллин]] ауылының шығысына қарай 6,2 км; оңтүстік-шығысына қарай 2 км-6 км аралығы; |- | 29 || Серафимовка I; II қорғандары, ортағасырлық; Серафимовка III қорғаны, ортағасырлық; Серафимовка II қорымы, ортағасырлық; СКИФ VIII қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Серафимовка (Ақмола облысы)|Серафимовка]] ауылының батыс шет жағында 15 м; солтүстік-шығысына қарай 3,5 км; шығысына қарай 5,9 км; оңтүстік-шығысына қарай 6 км; солтүстік-шығысына қарай 5 км |- | 30 || Теребұтақ III қорғаны, ерте темір дәуірі; Троицкое I; II; III; IV қорғандары, ерте темір дәуірі; Теребұтақ I қорымы, қола дәуірі; Теребұтақ II қорымы, ртағасырлық; Троицкое II қорымы, қола дәуірі; Троицкое III қорымы, ортағасырлық; Троицкое VII қорымы, қола дәуірі; Троицкое IV; V тұрақтары, неолит дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Троицкое (Ақмола облысы)|Троицкое]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 2,7 км; солтүстігіне қарай 2,3 км; 2,2 км: солтүстік-батысына қарай 3,2 км; 3 км; оңтүстік-батысына қарай 3,6 км; солтүстік-шығысына қарай 3,3 км |- | 31 || Қазақстан II қорғаны, ортағасырлық; Туполевка IV; V; VI қорғандары, ерте темір дәуірі; Молодежное I қорымы, ерте темір дәуірі; Молодежное I қабірі, ортағасырлық; Туполевка I қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші ||[[Молодёжное (Ақмола облысы)|Молодежное]] ауылының солтүстік-батысына қарай 4,3 км; солтүстік-шығысына қарай 3,5 км; 3,8 км; 9 км; оңтүстік–оңтүстік-батысына қарай 6 км; оңтүстік-батысына қарай 7 км; солтүстік-батысына қарай 2,7 км |- | 32 || Ұялы I; II қорғандары, ерте темір дәуірі; Үлгілі I қорымы, қола дәуірі; Ұялы I қорымы, ортағасырлық; Ұялы II қорымы, ортағасырлық; Үлгілі II қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Үлгілі (Ақмола облысы)|Үлгілі]] ауылының шығысына қарай 0,2 км; солтүстігіне қарай 1 км; оңтүстік-шығысына қарай 0,5 км; шығысына қарай 0,8 км; 1,5 км; батыс шетінде 200 м |- | 33 || Чаглинка I; II қорғандары, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Шағалалы (Шағалалы ауылдық округі)|Шағалалы]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 2 км; солтүстік-батысына қарай 9 км; |- | 34 || Еленовка I қорғаны, ерте темір дәуірі; Еленовка қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Еленовка (Ақмола облысы)|Еленовка]] ауылының шығысына қарай 3 км; солтүстік-шығысына қарай 5 км |- | 35 || Лосевка қорғаны, ерте темір дәуірі; Айдабол I қорымы, қола дәуірі; Айдабол II қорымы, ерте темір дәуірі; Айдабол III қорымы, қола дәуірі; Айдабол IV қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Бөгенбай би ауылы|Бөгенбай би]] ауылының солтүстік-батысына қарай 1,5 км; оңтүстік-батысына қарай 0,8 км; оңтүстігіне қарай 1,7 км; солтүстік-батысына қарай 200 м; оңтүстік-шығысына қарай 0,3 км |- | 36 || Заборовка I; II; IV; VIII қорымдары, қола дәуірі; Заборовка III қорымы, ортағасырлық; Заборовка V; VI; VII қорымдары, ерте темір дәуірі; Заборовка Х қорымы, қола дәуірі, ерте темір дәуірі (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Айдарлы (Зеренді ауданы)|Айдарлы]] ауылының солтүстік-батысына қарай 2,6 км-6 км аралығы; оңтүстік-шығысына қарай 0,6 км-1 км аралығы; шығыс–солтүстік-шығысына қарай 0,6 км |- | 37 || Ақкөл қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Ақкөл (Зеренді ауданы)|Ақкөл]] ауылының шығысына қарай 4,5 км |- | 38 || Подлесное II қорымы, қола дәуірі; Теребұтақ V қонысы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Бәйтерек (Ақмола облысы)|Бәйтерек]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 0,7 км; солтүстігіне қарай 1,6 км |- | 39 || Бірлестік I қорымы, ерте темір дәуірі; Бірлестік II қорымы, кейінгі ортағасырлық; Бірлестік I; II; III; IV; VI тұрақтары, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Бірлестiк (Ақмола облысы)|Бірлестік]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 1,3-2,5 км аралығы |- | 40 || Викторовка I; III қорымдары, ерте темір дәуірі; Викторовка II қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Викторовка (Ақмола облысы)|Викторовка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 4 км-6 км аралығы; |- | 41 || Дороговка қорымы, ортағасырлық; Қараүңгір қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Дороговка]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 3 км; 5,5 км |- | 42 || Қошқарбай I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Қошқарбай IV қорымы, қола дәуірі; Павловка VII қорымы, қола дәуірі; СКИФ VI қорымы, қола дәуірі; СКИФ VII қорымы, қола дәуірі; Старая береза қорымы, ерте темір дәуірі; Ескі зираттың басындағы қорым, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Кеңөткел]] ауылының оңтүстігіне қарай 0,3 км; шығысына қарай 0,6 км; солтүстігіне қарай 1,3 км; шығысына қарай 1,5 км; солтүстік-шығысына қарай 1,7 км; оңтүстік-шығысына қарай 1,5 км; оңтүстік-батысына қарай 700 м |- | 43 || Қорым, ерте темір дәуірі; Қарабұлак қорымы, ерте темір дәуірі; Қарашілік II қорымы, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші || [[Қарауыл Қанай би ауылы]]ның шығысына қарай 4 км; 4,5 км; солтүстігіне қарай 200 м; |- | 44 || Кіші Тұйықты I қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Кіші Тұйықты]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 1,5 км |- | 45 || Куропаткино I қорымы, қола дәуірі, ерте темір дәуірі (әр түрлі кезең); Куропаткино II қорымы, қола дәуірі, ерте темір дәуірі (әр түрлі кезең); Куропаткино III қорымы, қола дәуірі; Куропаткино VI қорымы, ерте темір дәуірі; Куропаткино IV қонысы, қола дәуірі; Куропаткино V тұрағы, неолитдәуірі, мезолит дәуірі (әр түрлі кезең)|| || археология ескерткіші || [[Өркен (Ақмола облысы)|Өркен]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 1 км-6 км аралығы; оңтүстігіне қарай 0,8-1 км аралығы; |- | 46 || Қызылсая I қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Қызылсая]] ауылының солтүстігіне қарай 0,6 км |- | 47|| Линеевка қорымы, ерте темір дәуірі; Линеевка II қорымы, қола дәуірі; Линеевка тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Теректі (Ақмола облысы)|Теректі]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 0,6 км-1,5 км аралығы |- | 48 || Жасыл мүйіс қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Өндіріс (Зеренді ауданы)|Өндіріс]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 5 км |- | 49 || Кенжеқаракөл I қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Ортақ (Ақмола облысы)|Ортақ]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 8,8 км |- | 50 || Раздольное IX қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші|| [[Өзен (ауыл)|Өзен]] ауылының солтүстігіне қарай 0,1 км |- | 60 || Симферопольское II қорымы, ерте темір дәуірі; Симферопольское III қорымы, ерте темір дәуірі; Симферопольское IV қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Симферопольское]] ауылының солтүстік-батысына қарай 0,2 км; шығысына қарай 1 км; солтүстік-батысына қарай 2,5 км |} == Қорғалжын ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 ||[[Ботағай кесенесі|Ботығай]] қорғаны, ортағасырлық; Ботығай қорымы, ортағасырлық|| || археология ескерткіші || [[Қорғалжын (ауыл)|Қорғалжын]] ауылы–[[Астана]] қаласы жолынан шығысқа қарай 2,5 км, [[Нұра]] өзенінен өтетін көпірден оңтүстік-шығысқа қарай 2,5 км; Қорғалжын ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 2,5км |- | 2 || Кинофикация ғимараты, ХХ ғасырдың 30 жылдары || ||қала құрылысы және сәулет ||Қорғалжын ауылы, Ленин көшесі, 9 |- | 3 || [[Беспақыр |Беспақыр кесенесі]], XIX ғасырдың соңы || || қала құрылысы және сәулет || [[Абай (Қорғалжын ауданы)|Абай]] ауылынан шығысқа қарай 11 км |- | 4 || [[Алыптомар мазары]], XIX ғасырдың соңы || || қала құрылысы және сәулет || [[Абай (Қорғалжын ауданы)|Абай]] ауылынан шығысқа қарай 10 км |- | 5 || [[Ақ Еділ Қожа кесенесі|Ақ Еділ қожа мазары]], XIX ғасырдың соңы || || қала құрылысы және сәулет|| [[Жұмай (ауыл)|Жұмай]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 4,5 км |- | 6 || Қазақ ақыны, Қазақ Кеңістік Социалистік Республикасының еңбек сіңірген өнер қайраткері - М. Рекина зираты, 1953 жыл || ||монументтік өнер құрылысы || [[Кеңбидайық]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 8 км |- | 7 || Арықты II қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Арықты]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 3 км |- | 8 || Садырбай XI қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Садырбай]] ауылынан батысқа қарай 12 км |- | 9 || Шолақ қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Шалқар (Қорғалжын ауданы)|Шалқар]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 8 км |- | 10 || Қорғалжын қорымы, ерте темір дәуірі; Қорғалжын I, II тұрақтары, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Қорғалжын (ауыл)|Қорғалжын]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 1 км; Қорғалжын ауылынан солтүстікке қарай 0,8 км |- | 11 || Қазахқстан Республикасының халық әртісі, [[Кенжебек Күмісбеков]]тің ескерткіші, 2007 жыл || || монументтік өнер құрылысы || Қорғалжын ауылы, әкімдік ғимараты жаны |- | 12 || Қазақстанның Ресейге қосылғанының 250-жылдығы құрметіне арналған стела, 1980 жыл || || монументтік өнер құрылысы || Қорғалжын ауылының шығысына қарай 30 м |} == Сандықтау ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Владимиров өндіріс орны (тас өңдеу, сындыру), қола дәуірі; Жаңа қалашық VIII қорымы, қола дәуірі; Чайка I қорымы, қола дәуірі; Чайка III қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Владимировка (Ақмола облысы)|Владимировка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 3,5 км; оңтүстігіне қарай 4,7 км; солтүстік-шығысына қарай 0,5-2 км |- | 2 || Новоселовка II қалашығы, ерте темір дәуірі; Барақкөл I қорғанды алаңы, ерте темір дәуірі; Жыланды I қорымы, ерте темір дәуірі; Төлебай-Мазар қорымы, кейінгі орта ғасыр; Новоселовка I қонысы, қола дәуірі; Новоселовка II қонысы, қола дәуірі; Новый Городок V қонысы, қола дәуірі || || археология ескерткіші ||[[Новосёловка (Сандықтау ауданы)|Новоселовка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 0,8 км; батысына қарай 9,5 км; шығысына қарай 5 км; оңтүстік-батысына қарай 10 км; 2,7 км; 3 км; оңтүстік-шығысына қарай 1,2 км |- | 3 ||Атыжоқ VI қорғаны, ерте темір дәуірі; Атыжоқ II қыстауы, ортағасырлық; Атыжоқ III қорымы, ортағасырлық; Атыжоқ IV қорымы, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Богословка (Ақмола облысы)|Богословка]] ауылының солтүстік-батысына қарай 5 км; солтүстік-шығысына қарай 4-7 км аралығы |- | 4 || Острогорка II қорғаны, ерте темір дәуірі; Острогорка III қорымы, ерте темір дәуірі; Острогорка IV қорымы, ерте темір дәуірі; Острогорка I тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Ұлан (Ақмола облысы)|Ұлан]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 1 км; оңтүстік-шығысына қарай 2-3,5 км; солтүстік-шығысына қарай 2,8 км |- | 5 || Спасский қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Спасское (Ақмола облысы)|Спасское]] ауылының солтүстігіне қарай 1 км |- | 6 || Жекебұяқ қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Шашке]] ауылының солтүстік-батысына қарай 0,8 км |- | 7 || Богородка I қорымы, ерте темір дәуірі; Богородка II қорымы, қола дәуірі; Богородка III қорымы, ерте темір дәуірі, орта ғасыр (әр түрлі кезең); Богородка IV қорымы, қола дәуірі; Богородка V қорымы, қола дәуірі; Атыжоқ V тұрағы, неолит дәуірі; Атыжоқ VII тұрағы, неолит дәуірі; Атыжоқ VIII тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Богородка]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 2-3 км; шығысына қарай 2 км; солтүстігіне қарай 5 км; солтүстік -шығысына қарай 2 км; солтүстігіне қарай 1 км |- | 8 || Васильевка I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Васильевка II қорымы, ерте темір дәуірі; Васильевка III қорымы, ерте темір дәуірі; Веролюбовка I қорымы, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Васильевка (Ақмола облысы)|Васильевка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 2,5 км; оңтүстігіне қарай 0,8 км; оңтүстік-шығысына қарай 1,5 км; оңтүстігіне қарай 4,5 км |- | 9 || Каховка II қорымы, ерте темір дәуірі; Қутынгөз I қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Лесное (Ақмола облысы)|Лесное]] ауылының батысына қарай 4 км; шығысына қарай 1,3 км |- | 10 || Сандықтау II қорымы, ортағасырлық; Сандықтау қонысы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Сандықтау]] ауылының солтүстігіне қарай 3 км; 2,3 км; |- | 11 || Новый Городок VI қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Новый Городок тұрағы, неолит дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең); Чайка II тұрағы, энеолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Новый Городок (Ақмола облысы)|Новый городок]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 1 км; оңтүстігіне қарай 3,6 км; солтүстік-шығысына қарай 1,5 км |- | 12 || Барақкөл II қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Барақпай]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 13 км |- | 13 || Красная поляна I қонысы, қола дәуірі; Красная поляна II тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Красная Поляна (Ақмола облысы)|Красная поляна]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 1,5 км; 0,6 км |- | 14 || Арбузинка I қонысы, қола дәуірі; Арбузинка II қонысы, қола дәуірі; Арбузинка III қонысы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Арбузинка]] ауылының шығысына қарай 0,5 км; оңтүстік-шығысына қарай 0,3 км; оңтүстік-батысына қарай 2,7 км |- | 15 || Граниковка қонысы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Граниковка]] ауылының солтүстік-батысына қарай 0,3 км |- | 16 || Дорогинка II қонысы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Дорогинка (Ақмола облысы)|Дорогинка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 6 км |- | 17 || Ключевка I қонысы, қола дәуірі; Ключевка II тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Каменка (Сандықтау ауданы)|Каменка]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 4 км; 3 км |- | 18 || Быстримовка I қонысы, неолит дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Быстримовка]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 3 км |} == Целиноград ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Қоянды II қорғаны, ерте темі дәуірі || || археология ескерткіші || [[Қоянды (Ақмола облысы)|Қоянды]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 6 км |- | 2 || Нұра 1 қорғаны, ерте темі дәуірі; Нұра III қорғаны, ерте темі дәуірі; Нұра II қорымы, ерте темі дәуірі || || археология ескерткіші || [[Нұра (Ақмола облысы)|Нұра]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 3 км; 5,5 км; 5 км |- | 3 || Барлыкөл қорғаны, ерте темі дәуірі || || археология ескерткіші || [[Жарлыкөл (Ақмола облысы)|Жарлыкөл]] ауылының оңтүстік -шығысына қарай 6 км |- | 4 || Софиевка III қорғаны, ерте темі дәуірі; Софиевка IV қорғаны, ерте темі дәуірі; Софиевка I "мұртты" қорғаны, ерте темі дәуірі; Жақсы-Қоянды қорымы, ерте темі дәуірі; Софиевка II қорымы, ерте темі дәуірі; Софиевка V қорымы, ерте темі дәуірі; Софиевка III қонысы, ортағасырлық|| || археология ескерткіші || [[Софиевка (Ақмола облысы)|Софиевка]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 5 км; батысына қарай 12 км; оңтүстік-батысына қарай 5 км; солтүстік-шығысына қарай 12 км; оңтүстік-шығысына қарай 2,5 км; 6,5 км; солтүстігіне қарай 7,8 км |- | 5 || Қоянды I қыстауы, ортағасырлық; Коянды III қыстауы, ортағасырлық; Қоянды V қыстауы, ортағасырлық; Қоянды VI қыстауы, ортағасырлық; Қоянды VII қыстауы, ортағасырлық; Қоянды IV қонысы, ортағасырлық || || археология ескерткіші|| [[Қоянды (Ақмола облысы)|Қоянды]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 7 км; солтүстік-батысына қарай 9,8 км; солтүстік-шығысына қарай 10 км; 11 км; шығысына қарай 11 км; солтүстігіне қарай 10 км |- | 6 || Қабанбай батыр қорымы, ерте темі дәуірі; Қабанбай батыр I қонысы, ортағасырлық; Қабанбай батыр II қонысы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Қабанбай батыр ауылы|Қабанбай батыр]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 4 км; 5 км; 6 км |- | 7 || Тайтөбе IV қорғаны, ерте темі дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Астана]] қаласының оңтүстік шетінде |- | 8 || Миновка III қорымы, ерте темі дәуірі || || археология ескерткіші || [[Жабай (ауыл)|Жабай]] ауылының батысына қарай 2 км |- | 9 || Тайтөбе X қорымы, ерте темі дәуірі || || археология ескерткіші || [[Тайтөбе]] ауылының оңтүстігіне қарай 2 км |- | 10 || Қызылсуат қорғаны, ерте темі дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Қызылсуат]] ауылының оңтүстік-шығыс жағына қарай 1,5 км |- | 11 || Қаражар қорымы, ерте темі дәуірі || || археология ескерткіші || [[Қаражар (Целиноград ауданы)|Қаражар]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 6,5 км |- | 12 || 1941-1945 ж.ж. Ұлы Отан Соғысы жылдары қаза болған жауынгерлерге арналған ескерткіш, 1968 жыл || || монументтік өнер құрылысы || [[Родина (Ақмола облысы)|Родина]] ауылының орталығы, мәдениет үйі алдында |- | 13 || Қазақтың күрескер балуаны – Қажымұқан Мұнайтпасовқа арналған мемориалды тақта, 1976 жыл || ||монументтік өнер құрылысы || [[Қажымұқан (Ақмола облысы)|Қажымұқан]] ауылының орталығындағы мектеп ғимараты алдында |- | 14 || Қажымұқан Мұңайтпасов ескерткіші || || монументтік өнер құрылысы || [[Степногорск]] қаласы, Спорт сарайы алдындағы алаң |} == Шортанды ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Дамса қорғаны, ерте темір дәуірі; Дамса тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші ||[[Дамса]] ауылынан солтүстікке қарай 9-10 км |- | 2 || Кеңес Одағының Батырлары Кайдалов К.Л. және Шишлинников И.И. жұмыс істеген фабрикадағы мемориалды тақта, 1940 – жылдар || || монументтік өнер құрылысы ||[[Шортанды (Шортанды ауданы)|Шортанды]] кенті, жиһаз фабрикасы ғимараты |- | 3 || Петровка VI қорымы, ерте темір дәуірі || ||археология ескерткіші || [[Петровка (Шортанды ауданы)|Петровка]] ауылынан солтүстікке қарай 1 км |- | 4 || Пригородное I қорымы, қола дәуірі; Пригородное II қорымы, ерте темір дәуірі; Пригородное I, IV қоныстары, қола дәуірі; || ||археология ескерткіші || [[Пригородное (Шортанды ауданы)|Пригородное]] ауылынан батысқа қарай 5 км; Пригородное ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 2,2 км |- | 5 || Раевка VIII қорымы, қола дәуірі; Раевка I қонысы, қола дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Раевка (Ақмола облысы)|Раевка]] ауылынан батысықа қарай 4 км; Раевка ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 2 км |- | 6 || Новокавказское I табылған орны, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Петровка (Шортанды ауданы)|Петровка]] ауылынан шығысқа қарай 4,5 км |- | 7 || Петровка I, II тұрақтары, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || Петровка ауылынан батысқа қарай 7-7,3 км |} == Көкшетау қаласы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Ұлы Отан соғысында қала госпитальнда ауыр жарақаттан қаза болған жауынгерлердің бауырластар зираты, 1960 жыл. || || монументтік өнер құрылысы || қаланың солтүстік-батыс бөлігінде |- | 2 || 1918 жылы маусымда Кеңес өкіметін орнатушы күрескендердің бауырластар зираты (60 адам), 1920 жыл || || монументтік өнер құрылысы || қаланың оңтүстік-шығыс бөлігінде |- | 3 || А.В. Соколов көпесінің бұрынғы дүкені (казіргі «Қазақстан Республикасының суретшілер»қоғамдық бірлестігі), XIX ғасырдың соңы || || қала құрылысы және сәулет || Әуезов көшесі, 159 |- | 4 || Бұрынғы арақ-шарап зауытының ғимараты, XX ғасырдың басы || || қала құрылысы және сәулет || Есенберлин көшесі, 38 (бұрынғы Менжинский көшесі) |- | 5 || Қоғам және мемлекет қайраткері, жазушы, публицист [[Смағұл Сәдуақасов]]тың мүсіні, 1994 жыл || || монументтік өнер құрылысы || Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінің агро-инженерлік факультеті ғимаратының алды |- | 6 || Екі мәрте Кеңес Одағының Батыры [[Талғат Жақыпбекұлы Бигелдинов|Талғат Бигелдинов]]тың мүсіні, 2000 жыл || ||монументтік өнер құрылысы|| Абай және Момышұлы көшелерінің қиылысы |- | 7 || Академик [[Қаныш Имантайұлы Сәтбаев|Қ. Сәтбаев]]тың мүсіні, 2001 жыл || ||монументтік өнер құрылысы|| Сәтпаев көшесі |- | 8 || Кеңес Одағының Батыры [[Мәлік Ғабдуллин|М. Ғабдуллин]]нің мүсіні, 1995 жыл; Кеңес Одағының Батыры Мәлік Ғабдуллиннің ескерткіші || ||монументтік өнер құрылысы|| Әуелбеков көшесі, 123, мұражай ауласында; Абай көшесіндегі қалалық саябақ |- | 9 || 1919 жылы уездік Ревком орналасқан ғимарат XIX ғасырдың 70 жылдары || || қала құрылысы және сәулет|| Әуезов көшесі, 157 |- | 10 || 1920 жылы I-ші Уездік комсомол комитеті орналасқан үй, ХIX ғасырдың соңы || || қала құрылысы және сәулет || Қанай би көшесі, 29 |- | 11 || 1917 жылы уездік Совдеп орналасқан ғимарат, 1904 жыл || || қала құрылысы және сәулет || Калинин көшесі, 35 |- | 12 || Облыстық филармония ғимараты, ХХ ғасырдың 50 жылдары || || қала құрылысы және сәулет || Әуезов көшесі, 218 |- | 13 || [[Жақия қажы мешіті|Науан Хазірет]] атындағы мешіттің ғимараты, 1904 жыл ||[[Сурет:Науан Хазірет мешіті.jpg|thumb|right|150px|]] || қала құрылысы және сәулет || Әуелбеков көшесі, 91 |- | 14 || [[Архистратиг Михаил шіркеуі|Михаил Архангель шіркеуі]]нің ғимараты, 1896 жыл ||[[Сурет:Архистратиг Михаил шіркеуі.jpg|thumb|right|150px|]] || қала құрылысы және сәулет || Уәлиханов көшесі, 68 |- | 15 || 1919 жылы маусымда Кеңес өкіметін орнатқан жауынгерлердің зираты, 1957 жыл || || монументтік өнер құрылысы ||Абай көшесі, қалалық саябақ |- | 16 || Ұлы Отан Соғысы жылдарында қаза болған жерлес-жауынгерлерге арналған обелиск (1941-1945 жылдары), 1977 жыл || || монументтік өнер құрылысы || Момышұлы мен Ақан сері көшелерінің қиылысы |- | 17 || Ауғаныстанда қаза болған жауынгерлерге арналған ескерткіш, 2003 жыл || ||монументтік өнер құрылысы || Нұрсұлтан Назарбаев даңғылы |- | 18 || [[Абылай хан ескерткіші]], 1999 жыл || || монументтік өнер құрылысы || Абылай хан алаңы |- | 19 || "Ананың ақ тiлегi" ескерткіші, 2001 жыл|| || монументтік өнер құрылысы || Вокзал маңы |- | 20 || Ақан сері ескерткіші, 1991 жыл || || монументтік өнер құрылысы || "Көкшетау" мәдениет сарайының жаны, Ақан сері көшесі |- | 21 || Біржан сал ескерткіші, 1991 жыл || ||монументтік өнер құрылысы|| "Көкшетау" мәдениет сарайының жаны, Ақан сері көшесі |- | 22 || Ұлы Отан Соғысы кезінде госпиталь орналасқан ғимарат, XIX жылдың соңы || ||қала құрылысы және сәулет || А. Бөкейхан көшесі, 33 |- | 23 || 24 пәтерлі тұрғын үй, 1950 жыл|| || қала құрылысы және сәулеті || Әуезов көшесі, 169 |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қазақстанның тарих және мәдениет ескерткіштері}} [[Санат:Қазақстан ғимараттары мен құрылыстары]] [[Санат:Ақмола облысының тарихи орындары]] [[Санат:Ақмола облысы]] mvvuz5rtvudsk7fd297wws3rtn4gewp 3391126 3391119 2024-10-16T08:01:03Z Салиха 17167 /* Көкшетау қаласы */ 3391126 wikitext text/x-wiki '''Ақмола облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері''' – тарихи қалыптасқан аумақтары бар жеке ғимараттар мен құрылыстар, мемориалдық үйлер, қорымдар, кесенелер және жеке қорымдар, монументалды өнер туындылары, тас мүсіндер, жартастағы суреттер. Ескерткіштер тізімі [[Ақмола облысы]] әкімдігінің [[2020 жыл|2020]] жылғы [[28 шілде]]дегі № А-8/377 қаулысымен бекітілген<ref>Жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізімін бекіту туралы[https://law.gov.kz/client/#!/doc/145265/kaz]</ref> 2021 жылы тізімге Ақмола облысы әкімдігінің 12.10.2021 № А-10/510 қаулысымен өзгерістер енгізілді. == Ақкөл ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Амангелді I қорғаны ерте темір дәуірі; Амангелді III қонысы, қола дәуірі; Амангелді II қорымы, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші ||[[Амангелді (Ақмола облысы)|Амангелді]] ауылынан солтүстік-шығысына қарай 300 м; Амангелді ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 1,7 км; Амангелді ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 2,5 км |- | 2 ||Ерофеевка I қорғаны қола дәуірі; Ерофеевка қонысы, неолит дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең) || ||археология ескерткіші ||[[Мереке (Ақмола облысы)|Мереке]] ауылынан шығысқа қарай 400 м; 300 м |- | 3 || Ивановское I қорғаны ортағасырлық; Ивановское II, III қорғандары, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Азат (Ақкөл ауданы)|Азат]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 2,8-9,8 км аралығы |- | 4 ||Қыздыңтөбесі II, III, VI, VII қорғандары, ортағасырлық; Қыздыңтөбесі IV «мұртты» қорғаны, ерте темір дәуірі; Қыздынтөбесі I қорымы, ортағасырлық; Кыздыңтөбесы V қорымы, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші || Азат ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 11,2-14 км аралығы |- | 5 || Қызқарасу I, II, III қорғандары, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || Азат ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 11 км |- | 6 || Тасмола V, VI қорғандары, ерте темір дәуірі; Тасмола III қорымы, ерте темір дәуірі; Тасмола VII қонысы, қола дәуірі; Тасмола I, II, IV тұрақтарығ неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Қына (ауыл)|Қына]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 12-14 км; [[Қарасай (Ақмола облысы)|Қарасай]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 10,5 км |- | 7 || Приозерное I қорғаны, ортағасырлық; Приозерное II, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші|| [[Жалғызқарағай]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 9,7 км; Жалғызқарағай ауылынан шығысқа қарай 3,6 км |- | 8 || Талқара III қорғаны; VIII қорғаны, ерте темір дәуірі; Талқара II қорымы, Талқара IV қорымы, Талқара V қорымы, Талқара VII қорымы, Талқара IX қорымы, ерте темір дәуірі; Талқара VI қонысы, қола дәуірі; Талқара VIII тұрағы, неолит дәуірі || ||археология ескерткіші || [[Радовка (Ақмола облысы)|Радовка]] ауылынан солтүстікке қарай 1,1 км; [[Қарасай (Ақмола облысы)|Қарасай]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 10,1 км; [[Талқара (ауыл)|Талқара]] ауылының батыс шеті; [[Мереке (Ақмола облысы)|Мереке]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 1,7 км; [[Урюпинка]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 3 км; Амангелді ауылынан оңтүстікке қарай 1 км; [[Мереке (Ақмола облысы)|Мереке]] ауылынан солтүстікке қарай 1,3 км |- | 9 || Урюпинка I қорғаны, ерте темір дәуірі; Урюпинка II қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Урюпинка]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 2,3 км |- | 10 || Итемген қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Итемген IV қорымы, ерте темір дәуірі || ||археология ескерткіші || [[Тастыадыр (ауыл)|Тастыадыр]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 3-5,3 км |- | 11 || Радовка II қорымы, ерте темір дәуірі|| ||археология ескерткіші || [[Радовка (Ақмола облысы)|Радовка]] ауылынан солтүстікке қарай 2 км |- | 12 || Фашисттік Германияны жеңген жеңістің 25 жылдығына арналған ескерткіш || || монументтік өнер құрылысы || [[Урюпинка]] ауылы, Советская көшесі |} == Аршалы ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Есіл қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші ||[[Аршалы (Ақмола облысы)|Аршалы]] кентінен оңтүстік-шығысқа қарай 7,5 км |- | 2 || Александровский қорғаны, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Жібек жолы (Ақмола облысы)|Жібек жолы]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 500 м |- | 3 || Ольгинка қорғаны, ортағасырлық; Ольгинка II қорымы, ортағасырлық; Ольгинка V қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Ольгинка (Ақмола облысы)|Ольгинка]] ауылының оңтүстігіне қарай 8 км; оңтүстігіне қарай 10 км; оңтүстік-шығысына қарай 9 км |- | 4 || Красное озеро II қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || Жібек жолы ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 5 км |- | 5 || [[Вишневка (ежелгі тұрақ)|Вишневка қорымы]], қола дәуірі, ерте темір дәуірі (әр түрлі кезең); Вишневка қонысы, қола дәуірі || || археология ескерткіші|| [[Аршалы (Ақмола облысы)|Аршалы]] кентінен оңтүстік-шығысқа қарай 3 км; Аршалы кентінен шығысқа қарай 500 м |- | 6 || Ижевский I қорымы, қола дәуірі; Ижевская тұрағы, палеолит дәуірі || || археология ескерткіші ||[[Ижевское (Ақмола облысы)|Ижевское]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 3 км; |- | 7 || 1941-1945 жылдары Ұлы Отан Соғысы жылдарында қаза болған жауынгерлерге арналған ескерткіш || || монументтік өнер құрылысы || [[Михайловка (Аршалы ауданы)|Михайловка]] ауылы, Абай көшесі, ауыл орталығында |} == Астрахан ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 ||Бірлік III қорғаны, ерте темір дәуірі; [[Бірлік-II]] қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Бірлік (Астрахан ауданы)|Бірлік]] ауылынан батысқа қарай 1-1,5 км |- | 2 || [[Бірлік-I]] қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Таволжанка (Ақмола облысы)|Таволжанка]] ауылынан батысқа қарай 4 км |- | 3 || Ковыленка I қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші ||[[Ковыленка]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 5 км |- | 4 ||Қоскөл II қорғаны, ортағасырлық; Қоскөл III қорғаны, ерте темір дәуірі; Қоскөл I қорымы, ортағасырлық; Қоскөл VII қорымы, ортағасырлық; Қоскөл VIII қонысы, энеолит дәуірі; Қоскөл VI тұрағы, неолит дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Қоскөл (Ақмола облысы)|Қоскөл]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 5 км; Қоскөл ауылының солтүстігіне қарай 11 км; Қоскөл ауылының солтүстік-шығысына қарай 4,5 км; Қоскөл ауылының солтүстігіне қарай 10,5 км; Қоскөл ауылының оңтүстік-шығысына қарай 2 км; Қоскөл ауылынан солтүстікке қарай 12 км |- | 5 || Өрнек I қорғаны, ерте темір дәуірі || ||археология ескерткіші || [[Өрнек (Астрахан ауданы)|Өрнек]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 3 км |- | 6 || Новый Колутон I қорғаны, ерте темір дәуірі|| ||археология ескерткіші || [[Жаңа Қалқұтан]] ауылынан шығысқа қарай 4,6 км |- | 7 || Жамбыл I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || ||археология ескерткіші || [[Астраханка (Ақмола облысы)|Астраханка]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 3,5 км |- | 8 || Алғабас I қорымы, ортағасырлық; Алғабас II қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең)|| || археология ескерткіші || [[Алғабас (Астрахан ауданы)|Алғабас]] ауылынан шығысқа қарай 2,5 км; Алғабас ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 5,5 км |- | 9 || Старый Колутон I қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Ескі Қалқұтан]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 3 км |- | 10 || Зеленое I, II қорымдары, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); || || археология ескерткіші || [[Зелёное (Ақмола облысы)|Зеленое]] ауылынан батысқа қарай 4-5 км |- | 11 || Қаратүбек I қорымы, ерте темәр дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Ұзынкөл (Астрахан ауданы)|Ұзынкөл]] ауылынан оңтүстікке қарай 750 м |- | 12 || Есен-Аман I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Ұзынкөл (Астрахан ауданы)|Ұзынкөл]] ауылының оңтүстігіне қарай 6,5 км |- | 13 || Новочеркасск I қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең)|| || археология ескерткіші || [[Новочеркасское]] ауылынан солтүстікке қарай 2 км |} == Атбасар ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || (1918-1943 жылдар) Кеңес Одағының Батыры Ақан Құрмановтың мүсіні || || монументтік өнер құрылысы || [[Қосбармақ (Ақмола облысы)|Қосбармақ]] ауылының орталығында |- | 2 || 1918-1919 жылдары Уездік Кеңестің депутаттары орналасқан ғимарат (қазіргі тарихи-өлкетану музейі), 1911 жыл || || қала құрылысы және сәулет || [[Атбасар]] қаласы, Жеңіс көшесі, 28 |- | 3 || Гимназия ғимараты (қазіргі уақытта көмекші мектеп-интернаты), 1909 жыл || || қала құрылысы және сәулет ||[[Атбасар]] қаласы, Жеңіс көшесі, 28 |- | 4 || Тимашевка V қорғаны, ерте темір дәуірі; Тимашевка VII қорғаны, қола дәуірі; Тимашевка VI қорымы, ерте темір дәуірі; Тимашевка X қорымы, ортағасырлық; Тимашевка I тұрағы, неолит дәуірі; Тимашевка II тұрағы, неолит дәуірі; Тимашевка III тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Тимашевка (Ақмола облысы)|Тимашевка]] ауылынан шығысқа қарай 2,2 км; 4 км; Тимашевка ауылынан батысқа қарай 1,3 км; [[Родионовка (Ақмола облысы)|Родионовка]] ауылының солтүстік-батысына қарай 2,5 км; [[Тимашевка (Ақмола облысы)|Тимашевка]] батысқа қарай 1,3 км; шығысқа қарай 1,7 км; 2,2 км |- | 5 || Қаражар IV, VII қорғандары, ерте темір дәуірі; Қаражар I қорымы, ерте темір дәуірі; Қаражар III қорымы, ерте темір дәуірі; Қаражар VI қорымы, ортағасырлық; Қаражар XV қорымы, ерте темір дәуірі; Қаражар IX қорымы, ортағасырлық; Қаражар X қорымы, XVIII–XIX ғасырлар; Қаражар XI қорымы, ерте темір дәуірі; Қаражар II қонысы, ортағасырлық; Қаражар V қонысы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Қаражар XII қонысы, ортағасырлық; Қаражар XIII қонысы ортағасырлық; Қаражар XIV қонысы ортағасырлық; Қаражар VIII қонысы ортағасырлық || ||археология ескерткіші || [[Поповка (Ақмола облысы)|Поповка]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 2,1-4,2 км; [[Поповка (Ақмола облысы)|Поповка]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 2,1 км; солтүстік-шығысқа қарай 4,25 км; солтүстікке қарай 1,3 км; солтүстікке қарай 3 км; солтүстікке қарай 3,4 км; солтүстік-шығысқа қарай 4,25 км; 2,15; 2,75 км; 4,5 км; [[Бастау (Ақмола облысы)|Бастау]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 2,5 км; 2,52 км; [[Поповка (Ақмола облысы)|Поповка]] ауылынан солтүстікке қарай 2,8 км |- | 6 || Магдалиновка IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Магдалиновка V қорымы, қола дәуірі; Магдалиновка II қонысы, қола дәуірі; Магдалиновка I тұрағы, неолит дәуірі; Магдалиновка III тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Магдалиновка (Ақмола облысы)|Магдалиновка]] ауылының оңтүстік-оңтүстік-шығысына қарай 800 м; батысына қарай 1,3 км; 2,2 км; шығысына қарай 500 м; 100 м |- | 7 || Мариновка II, VII қорғандары, ортағасырлық; Мариновка I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Мариновка III қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Мариновка IV қонысы, энеолит дәуірі; Мариновка V тұрағы, энеолит дәуірі; Мариновка VI тұрағы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Мариновка (Ақмола облысы)|Мариновка]] ауылының солтүстік-батысына қарай 7 км, солтүстік-шығысына қарай 8 км; шығысына қарай 1 км; батысына қарай 4,5 км; оңтүстік-батысына қарай 3 км; 5 км; 2 км |- | 8 || Қызылкөл IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Қызылкөл I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Қызылкөл II қонысы, қола дәуірі; Қызылкөл III қонысы, неолит дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Поповка (Ақмола облысы)|Поповка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 11 км; солтүстік-шығысына қарай 7,5 км; 3 км; 6,5 км |- | 9 || Полтавка I қорғаны, ортағасырлық; Полтавка II қорғаны, ерте темір дәуірі; Полтавка VI қорымы, ерте темір дәуірі; Полтавка V қонысы, ортағасырлық; || || археология ескерткіші || [[Полтавка (Ақмола облысы)|Полтавка]] ауылынан шығысқа қарай 1,5 км; шығысқа қарай 1,6 км; солтүстігіне қарай 5 км; солтүстік-шығысына қарай 2,7 км |- | 10 || Поповка IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Поповка V қорғаны, ортағасырлық; Поповка VII қорымы, қола дәуірі; Поповка VIII қонысы, қола дәуірі; Поповка III тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Поповка (Ақмола облысы)|Поповка]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 0,5 км; солтүстік-батысқа қарай 1,1 км; солтүстікке қарай 1 км; шығысқа қарай 3,2 км; 2 км |- | 11 || Родионовка VIII қорғаны, ерте темір дәуірі; Родионовка IX қорғаны, ерте темір дәуірі; Родионовка V қорымы, қола дәуірі; Родионовка VI қорымы, ерте темір дәуірі; Родионовка VII қорымы, қола дәуірі; Родионовка I қонысы, қола дәуірі; Родионовка X қонысы, қола дәуірі|| || археология ескерткіші ||[[Родионовка (Ақмола облысы)|Родионовка]] ауылының шығысына қарай 6 км; солтүстік-батысына қарай 3 км; оңтүстік-батысына қарай 800 м; оңтүстігіне қарай 700 м; оңтүстік-шығысына қарай 1 км; [[Калиновка (Ақмола облысы)|Калиновка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 4 км; Родионовка ауылының солтүстік-батысына қарай 2,5 км |- | 12 || Сәдубек IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Сәдубек II қорымы, қола дәуірі; Сәдубек III қорымы, қола дәуірі; Сәдубек I тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Поповка (Ақмола облысы)|Поповка]] ауылының солтүстік-батысна қарай 5,1 км; батысына қарай 3,6 км; батысына қарай 3,3 км; 1,9 км |- | 13 || Самарка I, II, III, V, VI, VIII, X қорғандары, ерте темір дәуірі; XI қорғаны, қола дәуірі; XIV қорғаны, ортағасырлық; Самарка III қорымы, ерте темір дәуірі; Самарка VII қорымы, ерте темір дәуірі; Самарка XV қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Самарка (Ақмола облысы)|Самарка]] ауылынан солтүстікке қарай 500 м-ден 4 км аралықтары, солтүстік-батысқа қарай 6,7 км-10,6 км аралықтары; солтүстікке қарай - 3,2 км; 4,5 км; солтүстік-батысқа қарай 7,2 км |- | 14 || Атбасар VI қорғаны, ерте темір дәуірі; Атбасар II қорымы, ерте темір дәуірі; Атбасар V қорымы, ерте темір дәуірі; Атбасар I қорымы, ортағасырлық; Атбасар III қорымы, ерте темір дәуірі; Атбасар IV қорымы, ерте темір дәуірі|| ||археология ескерткіші || [[Тельман (Ақмола облысы)|Тельман]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 9,8 км; [[Атбасар]] қаласынан солтүстік-батысқа қарай 1 км; [[Ащыкөл (Ақмола облысы)|Ащыкөл]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 6,3 км; [[Борисовка (Ақмола облысы)|Борисовка]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 6,5 км; [[Тельман (Ақмола облысы)|Тельман]] ауылының солтүстік-батысына қарай 8,5 км; [[Тельман (Ақмола облысы)|Тельман]] ауылының солтүстік-батысына қарай 8,8 км |- | 15 || Тастөбе III қорымы, ортағасырлық; Кошкарка I қорымы, ерте темір дәуірі || ||археология ескерткіші || [[Тимашевка (Ақмола облысы)|Тимашевка]] ауылынан солтүстікке қарай 15 км; оңтүстік-батысқа қарай 9 км |- | 16 || Адыр II қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Адыр (Ақмола облысы)|Адыр]] ауылынан солтүстікке қарай 1,5 км |- | 17 || Ащыкөл I қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Ащыкөл (Ақмола облысы)|Ащыкөл]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 4,9 км |- | 18 || Гайдар I қорымы, ортағасырлық; Гайдар II қонысы, қола дәуірі; Гайдар III тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Борисовка (Ақмола облысы)|Борисовка]] ауылынан оңтүстікке қарай 2,5 км; солтүстік-шығысқа қарай 2,5 км; 3 км |- | 19 || Титовка I қорымы, ерте темір дәуірі|| ||археология ескерткіші||[[Титовка (Ақмола облысы)|Титовка]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 2,2 км |- | 20 || Новопетропавловка I қорымы, ерте темір дәуірі; Новопетропавловка II тұрағы, неолит дәуірі; Поповка VII қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Поповка (Ақмола облысы)|Поповка]] ауылының солтүстік-батысына қарай 1,3 км; солтүстік-шығысына қарай 1,1 км; батысына қарай 3,8 км |- | 21 || Қосбармақ I қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Қосбармақ (Ақмола облысы)|Қосбармақ]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 2 км |- | 22 || Митрофановка I қорымы, ортағасырлық; Митрофановка III қонысы, қола дәуірі; Митрофановка IV қонысы, энеолит дәуірі; Митрофановка II тұрағы, энеолит дәуірі || ||археология ескерткіші || [[Бейіс хазірет]] ауылынан шығысқа қарай 1,5 км; оңтүстігіне қарай 2,2 км; оңтүстік-батысына қарай 3 км; оңтүстігіне қарай 2 км |- | 23 || Новоалександровка I қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Бастау (Ақмола облысы)|Бастау]] ауылынан батысқа қарай 1,3 км |- | 24 || Бодливский II қорымы, ортағасырлық; Пригородное II қорымы, ортағасырлық; Смирновка I қорымы, ортағасырлық; Смирновка II қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Садовое (Атбасар ауданы)|Садовое]] ауылының оңтүстігіне қарай 1,5 км; солтүстік-шығысына қарай 2 км; батысына қарай 700 м; батысына қарай 500 м |- | 25 || Пролетарка I қорымы, ортағасырлық; Пролетарка II қонысы, қола дәуірі || ||археология ескерткіші || [[Новосельское (Ақмола облысы)|Новосельское]] ауылының оңтүстігіне қарай 1 км; оңтүстік-шығысына қарай 500 м |- | 26 || Жабай-Покровка II қонысы, қола дәуірі; Жабай-Покровка I тұрағы, неолит дәуірі; Жабай-Покровка I тұрағы, неолит дәуірі; Саргары қонысы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Покровка (Ақмола облысы)|Покровка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 2,7 км; 1,5 км; 4 км |- | 27 || Тельман XVI қонысы, қола дәуірі; Тельман XVII қонысы, ортағасырлық; Тельман VIII тұрағы, мезолит, неолит дәуірі, (әр түрлі кезең); Тельман IX тұрағы, мезолит дәуірі; Тельман X тұрағы, неолит дәуірі; Тельман XI тұрағы, неолит дәуірі; Тельман XII тұрағы, неолит дәуірі; Тельман XIII тұрағы, неолит дәуірі; Тельман XIV тұрағы, неолит дәуірі; Тельман XV тұрағы, мезолит, неолит дәуірі (әр түрлі кезең); Тельман V тұрағы, неолит дәуірі || ||археология ескерткіші ||[[Поповка (Ақмола облысы)|Поповка]] ауылының оңтүстігіне қарай 2,9 км; 3 км; оңтүстік-батысына қарай 2,5 км; 3 км; Калиновка ауылының шығысына қарай 7,1 км; [[Поповка (Ақмола облысы)|Поповка]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 3,1 км; 3,2 км; 3,4 км; оңтүстігіне қарай 3 км; 3,3 км; [[Тельман (Ақмола облысы)|Тельман]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 1,2 км |- | 28 || Алғашқы тың иегерушілерге арналған еңбек даңқ ескерткіші, 1970 жыл || || монументтік өнер құрылысы || [[Атбасар]] қаласы, қалаға кіре берісінде |- | 29 || (1941-1945 жылдары) Ұлы Отан Соғысы жылдары қаза болған жауынгерлерге арналған ескерткіш, 1970 жыл || ||монументтік өнер құрылысы || [[Полтавка (Ақмола облысы)|Полтавка]] ауылының орталығында |- | 30 || Ілияс Есенберлин ескерткіші || || монументтік өнер құрылысы || [[Атбасар]] қаласы, әкімдік ғимаратының алдындағы алаңда |} == Бұланды ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Красноводское X қорғаны, ерте темір дәуірі; Красноводское XI қорғаны, ерте темір дәуірі; Красноводское XII қорғаны, ерте темір дәуірі; Красноводское III қорымы, ерте темір дәуірі; Красноводское VI қорымы, ерте темір дәуірі; Красноводское VII қорымы, ерте темір дәуірі; Красноводское X қорымы, ерте темір дәуірі; Таубай III қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Айнакөл (Ақмола облысы)|Айнакөл]] ауылының солтүстігіне қарай 1,5 км; солтүстік-батысына қарай 2,3 км-3,6 км аралығы |- | 2 || Купчановка I қорғаны, ерте темір дәуірі; Купчановка II қорғаны, ерте темір дәуірі; Купчановка III қорғаны, ерте темір дәуірі; Купчановка IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Купчановка II қорымы, ерте темір дәуірі; Купчановка III қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Купчановка IV қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Купчановка I қонысы, неолит дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең); Купчановка II қонысы, қола дәуірі; Купчановка I тұрағы, неолит дәуірі|| ||археология ескерткіші || [[Купчановка]] ауылының оңтүстігіне қарай 1,2 км; 1,5 км; оңтүстік-шығысына қарай 100 м; оңтүстігіне қарай 500 м-2,3 км аралығы |- | 3 || Новобратское II қорғаны, ерте темір дәуірі; Новобратское IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Новобратское VI қорғаны, қола дәуірі; Новобратское III «мұртты» қорғаны, ерте темір дәуірі; Новобратское VII қорғаны, ерте темір дәуірі; Новобратское VII қорымы, ерте темір дәуірі; Новобратское VIII қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Новобратское (Ақмола облысы)|Новобратское]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 3,5 км; 3,6 км; 3,7 км; 4,2 км; шығысына қарай 500 м; оңтүстік-шығысына қарай 3,2 км; 5,9 км |- | 4 || Новодонецк I қорғаны, ерте темір дәуірі; Новодонецк II қорғаны, қола дәуірі; Новодонецк III қорғаны, ерте темір дәуірі; Новодонецк IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Новодонецк V қорғаны, қола дәуірі; Новодонецк VI қорғаны, қола дәуірі; Новодонецк II қорымы, ерте темір дәуірі; Новодонецк III қорымы, ерте темір дәуірі; Новодонецк IV қорымы, ерте темір дәуірі; Новодонецк V қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Новодонецк VIII қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Новодонецк IX, ортағасырлық; Новодонецк X қорымы, ерте темір дәуірі; Новодонецк VI, VII қоныстары, қола дәуірі; || || археология ескерткіші || [[Новодонецк]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 3,8 км; 4,5 км; 4,8 км; 5,3 км; 3,6 км; оңтүстігіне қарай 3 |- | 5 || Острогорское V қорғаны, қола дәуірі; Острогорское VI қорғаны, ерте темір дәуірі; Острогорское қыстауы кейінгі ортағасырлық км; Острогорское I, II, III, IV, V, VI, VII қорымдары, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Новый Колутон III қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең)|| || археология ескерткіші || [[Острогорское (Ақмола облысы)|Острогорское]] ауылының солтүстік-батысына қарай 2,7 км-4,2 км аралығы; оңтүстік-батысына қарай 1 км |- | 6|| Прохоровка I қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Байсуат]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 2 км |- | 7 || Отрадное I қорғаны, ерте темір дәуірі; Отрадное I қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Отрадное (Бұланды ауданы)|Отрадное]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 1,5 км; 2,2 км |- | 8 || Партизанка I қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Партизанка]] ауылының шығысына қарай 3,4 км |- | 9 ||Жолболды қорғаны, қола дәуірі; Иванковка I қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Ивановка (Ақмола облысы)|Иванковка]] ауылының оңтүстігіне қарай 4,7 км; 5,1 км |- | 10 || Капитоновка қорғаны, ерте темір дәуірі; Капитоновка V қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Капитоновка (Ақмола облысы)|Капитоновка]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 3,1 км; шығысына қарай 5,5 км |- | 11 || Ярославка I қорғаны, ерте темір дәуірі; Ярославка II қорғаны, ерте темір дәуірі; Ярославка III қорғаны, ерте темір дәуірі; Ярославка IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Ярославка шеберханасы, неолит дәуірі; Ярославка V қорымы, ерте темір дәуірі; Ярославка VII қорымы, ерте темір дәуірі; Ярославка I, II, III, IV, V тұрақтары, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Ярославка (Бұланды ауданы)|Ярославка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 3,5 км-5,2 км аралықтары; оңтүстік-шығысына қарай 4 км |- | 12 || Колоколовка I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Қараөзек (Бұланды ауданы)|Қараөзек]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 1,4 км |- | 13 || Макинка I қорымы, ерте темір дәуірі; Макинка II қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Макинка]] ауылының солтүстігіне қарай 2,5 км; шығысына қарай 5 км |- | 14 ||Ортақшыл I қорымы, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші || Ортақшыл ауылының оңтүстігіне қарай 1,3 км |- | 15 ||Пушкино I қорымы, ерте темір дәуірі; Пушкино II қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Проходное I қонысы, қола дәуірі; Пушкино I қонысы, қола дәуірі; Пушкин I тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Пушкино (Ақмола облысы)|Пушкино]] ауылының солтүстігіне қарай 5,5 км; 4,7 км; 7 км; 2 км |- | 16 || Еркіндік I қонысы, ортағасырлық; Еркіндік II қонысы, қола дәуірі; Еркіндік III қонысы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Балуан Шолақ ауылы (Ақмола облысы)|Балуан Шолақ]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 3 км; 3,5 км |} == Бурабай ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Жаңаталап I қорғаны, қола дәуірі; Жаңаталап II қорғаны, ерте темір дәуірі; Жаңаталап I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Жаңаталап II қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Жаңаталап (Бурабай ауданы)|Жаңаталап]] ауылының солтүстік-батысына қарай 2 км; солтүстік-батысына қарай 1,5 км, жоғары беткейде; солтүстігіне қарай 4 км; солтүстік-шығысына қарай 0,8 км |- | 2 || Қылшақты I қорғаны, ортағасырлық; Ақтас тұрағы, палеолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Кенесары]] ауылынан солтүстік–батысқа қарай 4 км; оңтүстік-батысқа қарай 2,7 км |- | 3 || Аршалы I; II; III қорғандары, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Николаевка (Бурабай ауданы)|Николаевка]] ауылының шығысына қарай 1 км; оңтүстік-шығысына қарай 2,2 км-3 км |- | 4|| Қараүңгір I қорғаны, ерте темір дәуірі; Қараүңгір II, III қорғандары, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Обалы]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 5,6 км-7,2 км аралығы |- | 5 || Райгородок I қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Райгородок (Ақмола облысы)|Райгородок]] ауылынан шығысқа қарай 0,7 км |- | 6 || Қояндыкөл I қорғаны, ерте темір дәуірі; Қояндыкөл II қорғаны, қола дәуірі; Ковалевка 1 қорымы, ерте темір дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең); Успеноюрьевка I қорымы, қола дәуірі; Успеноюрьевка II қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Успеноюрьевка]] ауылының оңтүстігіне қарай 4 км; оңтүстік-шығысына қарай 4,5 км; шығысына қарай 1 км; оңтүстік-шығысына қарай 3 км; 3,3 км |- | 7 || Аршалы I қорғаны, ерте темір дәуірі; Аршалы II қорғаны, ерте темір дәуірі; Аршалы V топырақты қорымы, ортағасырлық; Аршалы IV қорымы, ерте темір дәуірі; Аршалы II қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Веденовка (Ақмола облысы)|Веденовка]] ауылынан шығысқа қарай 3,3 км; солтүстік-шығысына қарай 5,3 км; шығысына қарай 4 км; солтүстік-шығысына қарай 5,7 км; [[Федосеевка (Ақмола облысы)|Федосеевка]] ауылының шығысына қарай 0,8 км |- | 8 || Қорған қорымы, ерте темір дәуірі; Қорған I қорымы, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Николаевка (Бурабай ауданы)|Николаевка]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 8 км; 8,2 км |- | 9 || Новоандреевка III қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Новоандреевка (Ақмола облысы)|Новоандреевка]] ауылынан батысқа қарай 5 км |- | 10 || Дорофеевка III қорғаны, ерте темір дәуірі; Дорофеевка III қорымы, қола дәуірі; Дорофеевка VI қорымы, ортағасырлық; Дорофеевка I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Малое Чебачье I қорымы, ерте темір дәуірі; Ақылбай ауыл жанындағы стелла, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Ақылбай]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 4,3 км-5,3 км аралығы; солтүстікке қарай 3,5 км; оңтүстік-шығысқа қарай 1 км; солтүстік-шығысқа қарай 7,5 км |- | 11 || Қотыркөл II қорымы, қола дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Вишнёвое (Ақмола облысы)|Вишнёвое]] ауылының оңтүстігіне қарай 1 км |- | 12 || Құмдыкөл IV қорымы, ортағасырлық; Құмдыкөл II қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Златополье]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 8 км; [[Савинка (Ақмола облысы)|Савинка]] ауылынан шығысқа қарай 3 км |- | 13 || Клинцы I қорымы, ерте темір дәуірі; Клинцы II зираты, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Клинцы (Ақмола облысы)|Клинцы]] ауылынан солтүстікке қарай 1,5 км; 2,5 км |- | 14 || Қотыркөл XVII қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық; Жүкей IV қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Қатаркөл]] ауылының шығысына қарай 6 км; 5 км |- | 15 || Қараүңгір I қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); || || археология ескерткіші ||[[Савинка (Ақмола облысы)|Савинка]] ауылының батысына қарай 7,5 км |- | 16 || Голубой залив I қонысы, неолит дәуірі; Голубой залив II қонысы, неолит дәуірі; |||| археология ескерткіші || [[Бурабай (кент)|Бурабай]] кентінен батысқа қарай 2,5 км; 3 км |} == Біржан сал ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1|| Атан I топырақты жерлеуі, ортағасырлық; Қорған Атан I қорғаны, ерте темір дәуірі; Атан VII, қола дәуірі; Атан IX қорғаны, ерте темір дәуірі; Атан табылған орны, неолит дәуірі; Атан II, III қоныстары, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Еңбекшілдер]] ауылынан батыс, оңтүстік-батысқа қарай 8,5 км; батысына қарай 11,4 км; оңтүстік-батысына қарай 6,3 км; оңтүстік-батысына қарай 15,9 км; 9,4 км; 16,9 км |- | 2 || Саға VI қорғаны, қола дәуірі; Саға V қорғаны, қола дәуірі; Саға XI қонысы, ерте темір дәуірі; Саға III тұрағы, неолит дәуірі; Тассу I қорғаны, ерте темір дәуірі; Тассу II қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || Саға өзенінің сол жағалауында, су бөгетінен оңтүстік-шығысқа қарай 0,2 км; [[Ақбұлақ (Біржан сал ауданы)|Ақбұлақ]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 22,1 км; солтүстік-шығысына қарай 14,3 км-18,1 км; оңтүстік-батысына қарай 11 км; 11,8 км |- | 3 || Қожагелді-Алға I қорғаны, ерте темір дәуірі; Қожагелді-Алға III қорғаны, ерте темір дәуірі; Қожагельді-Алға IV табылған орны, неолит дәуірі; Қожагельді-Алға V табылған орны, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Алға (Ақмола облысы)|Алға]] аулының оңтүстік-шығысына қарай 3,3 км; солтүстік-батысына қарай 3,2 км; оңтүстік-шығысына қарай 0,7 км; 0,9 км |- | 4 || Бірсуат I қорғаны, қола дәуірі; Шат V қорғаны, ерте темір дәуірі; Шат VI қорғаны, ерте темір дәуірі; Шат VII қорғаны, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Бірсуат (Біржан сал ауданы)|Бірсуат]] ауылының солтүстік-батысына қарай 1,3 км; шығысына қарай 15,6 км; солтүстік-шығысына қарай 11,6 км; шығысына қарай 14 км |- | 5 || Уәлихан IV қорғаны, қола дәуірі; Жамбай IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Уәлихан II қорғаны, қола дәуірі; Уәлихан III қорғаны, қола дәуірі; Камни қорғаны, ерте темір дәуірі; Камни I қорғаны, ерте темір дәуірі; Қожастау қорғаны, ерте темір дәуірі; Құдабас қорғаны, қола дәуірі; Құдабас III қорғаны, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші || [[Уәлиханов (Біржан сал ауданы)|Уәлиханов]] ауылының шығысына қарай 0,2 км; оңтүстік-шығысына қарай 13,4 км; солтүстігіне қарай 7,8 км; оңтүстігіне қарай 2,3 км; оңтүстік-шығысына қарай 15,8 км; 16,4 км; оңтүстік-шығысына қарай 7 км; солтүстік-шығысына қарай 2,3 км; солтүстік-шығысына қарай 2 км |- | 6 || Жүкей VI қорғанды қорымы, ерте темір дәуірі; Жүкей VII қорғанды қорымы, ерте темір дәуірі; Жүкей VIII қорғанды қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Жүкей I қорымы, қола дәуірі, ерте темір дәуірі (әр түрлі кезең); Жүкей III қорымы, қола дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Жүкей (Ақмола облысы)|Жүкей]] ауылының шығысына қарай 2,8 км; оңтүстік-шығысына қарай 3,8 км; 3,5 км; солтүстік-батысқа қарай 0,6 км; 0,7 км |- | 7 ||Казгородок қорғаны, ерте темір дәуірі; Казгородок I қорғаны, ерте темір дәуірі; Қасқырдың іні III, ерте темір дәуірі; Казгородок табылған орны, неолит дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Үлгі (Ақмола облысы)|Үлгі]] ауылының батысына қарай 5 км; 5,3 км; шығысына қарай 0,7 км; оңтүстігіне қарай 3 км |- | 8 || Саға I қорғаны, ортағасырлық; Саға II қорғаны, ортағасырлық; Кеңащы I қорғаны, ерте темір дәуірі; Кенащы II қорғаны, ерте темір дәуірі; Кеңащы қорғаны, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Кеңащы (Ақмола облысы)|Кеңашы]] ауылынан батысқа қарай 8 км; 10 км; шығысына қарай 10,5 км; 11,3 км; 2,5 км |- | 9 || Үштаған қорғаны, ерте темір дәуірі; Үштаған I қорғаны, ерте темір дәуірі; Үштаған II қорғаны, ерте темір дәуірі; Үштаған III қорғаны, қола дәуірі; Үштаған IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Үштаған V қорғаны, ерте темір дәуірі; Үштаған VI қорғаны, ерте темір дәуірі; Үштаған VIII қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші ||[[Уәлиханов (Біржан сал ауданы)|Уәлиханов]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 9,5 км-12,5 км аралығы |- | 10 || Карловка I қорғаны, ерте темір дәуірі; Карловка II қорғаны, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші || [[Карловка (Ақмола облысы)|Карловка]] ауылының шығысына қарай 1 км; 2,4 км |- | 11 || Тассу II қорғаны, ерте темір дәуірі; Тассу III қорғаны, қола дәуірі; Тассу IV қорғаны, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Мамай (Ақмола облысы)|Мамай]] ауылының солтүстігіне қарай 9,5 км; 9,8 км; 13,6 км |- | 12 || Қотыркөл I қорғаны, ерте темір дәуірі; Тыркөл I қорғанды қорымы, ерте темір дәуірі; Тыркөл II қорғанды қорымы, ерте темір дәуірі; Тыркөл V қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || Пригорхоз ауылынан батысқа қарай 550 м; оңтүстік-шығысқа қарай 3,1 км; оңтүстік-батысқа қарай 2,2 км; оңтүстік-шығысқа қарай 4,1 км |- | 13 || Жамбай I қорғаны, ерте темір дәуірі; Жамбай II қорғаны, ерте темір дәуірі; Жамбай III қорғаны, ерте темір дәуірі; Жамбай VI қорғаны, ерте темір дәуірі; Қойтас I, II, III, IV, V, VI, VII, VIII, IX, XI қорғандары, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Ақсу (Біржан сал ауданы)|Ақсу]] ауылының солтүстік-батысына қарай 15,3 км; 13,6 км; 14,0 км; 14,7 км; солтүстік-шығысына қарай 36,9 км-36,1 км; шығыс–солтүстік-шығысына қарай 29,6 км-37,5 км; солтүстік-шығысына қарай 36,1 км |- | 14 || Сапақ I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Сапақ II қорымы, ерте темір дәуірі; Сапақ III қорымы, ерте темір дәуірі; Сапақ IV қорымы, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші || [[Ақсу (Біржан сал ауданы)|Ақсу]] ауылының батысына қарай 3 км; солтүстік-батысына қарай 5 км; 7 км |- | 15 || Шоқай XХ қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Шоқай XI қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Шоқай XII қорымы, ортағасырлық; Шоқай IV қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Шоқай VI қорымы, ортағасырлық; Шоқай XI қорымы, ерте темір дәуірі; Шоқай XII қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Шоқай тұрағы, палеолит дәуірі; Шоқай II тұрағы, неолит дәуірі; Шоқай IV тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Ақсу (Біржан сал ауданы)|Ақсу]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 42,2 км-50,3 км аралығы |- | 16 || Қаратөбе IV қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Қыздың II қорымы, ерте темір дәуірі; Төбе II қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Төбе III қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші ||[[Уәлиханов (Біржан сал ауданы)|Уәлиханов]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 5,3 км; 21,9 км; солтүстігіне қарай 5,7 км; 6,2 км |- | 17 || Сәуле I қорымы, ортағасырлық; Сәуле V қорымы, ерте темір дәуірі; Сәуле VII қорымы, ерте темір дәуірі; Сәуле VIII қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Сәуле (Ақмола облысы)|Сәуле]] ауылынан оңтүстік–шығысқа қарай 0,7 км; солтүстік–батысқа қарай 2 км; оңтүстік–шығысқа қарай 1,2 км; солтүстік–батысқа қарай 3 км |- | 18 || Терек II қорымы, ортағасырлық; Терек III, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || Уәлиханов ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 8,6 км; 8,5 км |- | 19 || Шоқай II топырақты қорымы, ортағасырлық; || || археология ескерткіші || [[Шошқалы (Ақмола облысы)|Шошқалы]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 44,1 км |- | 20 || Саға I тұрағы, неолит дәуірі; Саға II тұрағы, неолит дәуірі; Саға VII тұрағы, неолит дәуірі || ||археология ескерткіші || [[Краснофлотское (Ақмола облысы)|Краснофлотское]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 20,1 км; 19,8 км; [[Көксеңгірсор]] көлінің оңтүстік-батысына қарай 15 км |- | 21 || Тәттімбет I тұрағы, неолит дәуірі, қола дәуір (әр түрлі кезең); Тәттімбет II тұрағы, неолит дәуірі; Тәттімбет III тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші ||[[Мамай (Ақмола облысы)|Мамай]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 11 км-12,3 км аралығы |} == Егіндікөл ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || [[Бектемір сопы кесенесі|Сопы мазары]], XVIII ғасыр||[[Сурет:Бектемір сопы кесенесі.jpg|thumb|right|150px|]] || қала құрылысы және сәулет || [[Жалманқұлақ (ауыл)|Жалманқұлақ]] ауылы, Қоскөл қонысы |- | 2 || Полтавский қорымы, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Полтавка (Ақмола облысы)|Полтавка]] ауылының батыс, оңтүстік-батысына қарай 1,5 км |} == Ерейментау ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Қызылту I қорғаны, ерте темір дәуірі; Қызылту IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Қызылту II қорымы, ерте темір дәуірі, кейінгі ортағасырлық (әр түрлі кезең); Қызылту III қорымы, ерте темір дәуірі, кейінгі ортағасырлық (әр түрлі кезең); Қызылту IV қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші|| [[Қызылту (Ақмола облысы)|Қызылту]] ауылының солтүстігіне қарай 5 км; 6 км; оңтүстік-шығысына қарай 0,5 км; солтүстігіне қарай 4,3 км; 4 км |- | 2 || [[Саққұлақ би кесенесі|Саққұлақ мазары]], XIX ғасырдың соңы (1880 жыл) ||[[Сурет:Саққұлақ би кесенесі.jpg|thumb|right|150px|]] || қала құрылысы және сәулет || [[Ерейментау]] қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 24 км |- | 3 || Усть-Кедей қорғаны, ерте темір дәуірі; Усть-Кедей I қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Қызылту (Ақмола облысы)|Қызылту]] ауылының солтүстігіне қарай 3,6 км; 3 км |- | 4 || Нецветаевка II; III; IV; V; VI қорымдары, ерте темір дәуірі; Нецветаевка қонысы, қола дәуірі || ||археология ескерткіші || [[Майлан (ауыл)|Майлан]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 10,5 км-16 км аралығы |- | 5 || Қасаны қорымы, ерте темір дәуірі; Қасаны I қорымы, ерте темір дәуірі; Қасаны II қоршауы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Бестоғай (Ақмола облысы)|Бестоғай]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 3,6 км; 2,5 км; [[Майлан (ауыл)|Майлан]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 3 км |- | 6 || Тасқора қорымы; I; II; III қорымдары, ерте темір дәуірі; Тасқора қонысы, ерте темір дәуірі; Тасқора I қонысы, ерте темір дәуірі || ||археология ескерткіші || [[Бестоғай (Ақмола облысы)|Бестоғай]] ауылының оңтүстік-батыс, батысына қарай 2,5 км; 2 км; солтүстік-батысына қарай 4 км; 1,5 км; оңтүстік-батысына қарай 2 км; солтүстік–солтүстік-шығысына қарай 1 км |- | 7 || Ақмырза III қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Еркіншілік]] ауылынан солтүстікке қарай 3 км |- | 8 || Жолбасшы қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Жолбасшы (Ақмола облысы)|Жолбасшы]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 0,6 км |- | 9 || Селеті менгірі, қола дәуірі || ||археология ескерткіші || Майлан ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 12 км |- | 10 || [[Қос батыр ескерткіші (Құмай ғибадатханасы)|"Құмай" археологиялық-этнографиялық кешені]], біздің дәуіріміздің VI-VII ғасыр ||[[Сурет:Құмай ғибадатханасы.jpg|thumb|right|150px|]] || археология ескерткіші || [[Қарағайлы (Ақмола облысы)|Қарағайлы]] ауылынан солтүстікке қарай 5 км. |} == Есіл ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Есіл I қорғаны, ерте темір дәуірі; Есіл II қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Есіл (қала)|Есіл]] қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 4,5 км; 3,3 км |- | 2 || Интернациональное қыстауы, ерте темір дәуірі; Интернациональное табылған орны, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Интернациональное (Ақмола облысы)|Интернациональное]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 5 км; 4 км |- | 3 || Бұзылық I; II қорымдары, ерте темір дәуірі; Бұзылық III қонысы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Бұзылық]] ауылынан оңтүстікке қарай 7 км; шығысқа қарай 1,5 км |- | 4 || Дальное I; II қорымдары, ортағасырлық; Дальное III табылған орны, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Дальное]] ауылынан солтүстікке қарай 1 км; солтүстік-шығысқа қарай 1 км; 2 км |- | 5 || Заречное I; II; III қорымдары, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Заречное (Есіл ауданы)|Заречное]] ауылынан оңтүстікке қарай 0,8 км; оңтүстік-шығысқа қарай 3 км; оңтүстік-батысқа қарай 6 км |- | 6 || Знаменка I; II; III қорымдары, ерте темір дәуірі; Знаменка IV қонысы, қола дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Знаменка (Ақмола облысы)|Знаменка]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 3 км; оңтүстік-батысқа қарай 1 км; солтүстікке қарай 100 м; оңтүстік-батысқа қарай 1 км |- | 7 || Игілік I; II; III қорымдары, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Игілік (Есіл ауданы)|Игілік]] ауылынан шығысқа қарай 8 км; 10 км; солтүстік-шығысқа қарай 10 км |- | 8 || Елтай II қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Знаменка (Ақмола облысы)|Знаменка]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 2 км |- | 9 || Калачи I қорымы, ортағасырлық; Калачи II қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Калачи (Ақмола облысы)|Калачи]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 1 км; 0,8 км |- | 10 ||Красногорский I; II; III қорымдары, ерте темір дәуірі; Красногорский IV; V қоррымдары, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Красногорское]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 12 км; солтүстік-батысына қарай 0,8 км; оңтүстік-батысына қарай 4 км; оңтүстігіне қарай 5 км; оңтүстік-батысына қарай 6 км |- | 11 || 1941-1945 жылдары Ұлы Отан соғысында қаза болған жауынгерлерге арналған обелиск || || монументтік өнер құрылысы || [[Заречное (Есіл ауданы)|Заречное]] ауылы, ауыл орталығындағы саябақта |- | 12 || Кеңес Одағының батыры [[Даниил Потапович Нестеренко|Д.П. Нестеренко]] ескерткіші || || монументтік өнер құрылысы || [[Знаменка (Ақмола облысы)|Знаменка]] ауылы, әкімдік ғимараты жанында |- | 13 || Бірінші атыз салған С-80 тракторы || || қала құрылысы және сәулет || [[Двуречное (Ақмола облысы)|Двуречное]] ауылы, саябақта |} == Жақсы ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Балталы V қорғаны, ерте темір дәуірі; Балталы I қыстауы, кейінгі ортағасырлық; Балталы I; III қорымдары, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Терісаққан (Ақмола облысы)|Терісаққан]] ауылының солтүстік-батысына қарай 11 км; оңтүстік-шығысына қарай 7,7 км; 7,6 км; шығысына қарай 10 км |- | 2 || Ишимское V; VI; VII; қорғандары, ерте темір дәуірі; Ишимское IV қорғаны, қола дәуірі; Ишимское I; III; IV қорымдары, ерте темір дәуірі; Ишимское II қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Ишимское (Ақмола облысы)|Ишимское]] ауылының шығысына қарай 7,4 км; 7,6 км; солтүстік-шығысына қарай 8,5 км; оңтүстік-батысына қарай 3,8 км; 10,9 км; солтүстік-батысына қарай 5 км-6,5 км аралығы |- | 3 || Жаман-Қайрақты II қорғаны, ерте темір дәуірі; Жаман-Қайрақты I; II қоныстары, қола дәуірі; Жаман-Қайрақты I тұрағы, неолит дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Беловодское (Ақмола облысы)|Беловодское]] ауылының оңтүстігіне қарай 4,4 км; оңтүстік-шығысына қарай 600 м; оңтүстігіне қарай 4,4 км-5,2 км аралығы |- | 4 || Сарыоба қорғаны, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші || [[Терісаққан (Ақмола облысы)|Терісаққан]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 5 км |- | 5 || Қалмақкөл қорғаны, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші || [[Қалмақкөл (ауыл)|Қалмақкөл]] ауылынан солтүстікке қарай 6 км |- | 6 || Қайрақты VI қорғаны, ортағасырлық; Қайрақты I; II; VI қорымдары, ерте темір дәуірі; || ||археология ескерткіші || [[Жаман Қайрақты]] өзенінің сол жағалауында; [[Қайрақты (Ақмола облысы)|Қайрақты]] ауылының оңтүстігіне қарай 4 км; 0,5 км; шығысына қарай 1 км |- | 7 || Қима I балбал тастары, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Қима (ауыл)|Қима]] ауылынан шығысқа қарай 1 км |- | 8 || Кировское II қыстауы, жаңа кезең; Кировское I қонысы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Терісаққан (Ақмола облысы)|Терісаққан]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 1 км; [[Кировское (Ақмола облысы)|Кировское]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 4 км |- | 9 || Жақсы I қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Жақсы (ауыл)|Жақсы]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 14 км |- | 10 || [[Баубек батыр]] I қорымы, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші || Ишимское ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 200 м |- | 11 || Киевское I; II қорымдары, ортағасырлық|| || археология ескерткіші || [[Киевское (Ақмола облысы)|Киевское]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 4 км; шығысына қарай 7 км |- | 12 || Ақ-Қайрақты I; II; III қорымдары, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші || [[Қима (ауыл)|Қима]] ауылынан оңтүстік-шығысына қарай 23,5 км батысқа қарай 6 км; солтүстік-батысқа қарай 4 км |- | 13 || Аралтөбе қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Қима (ауыл)|Қима]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 23,5 км |- | 14 || Лозовое I; II қорымдары, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші ||[[Лозовое (Жақсы ауданы)|Лозовое]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 500 м; 2 км, жардың түбінде |- | 15 || Перекатное I; II; III қорымдары, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші ||[[Перекатное]] ауылынан батысқа қарай 0,8 км; шығысқа қарай 2 км; 3 км |- | 16 || Подгорное VII қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші ||[[Подгорное (Ақмола облысы)|Подгорное]] ауылынан оңтүстікке қарай 10 км |- | 17 || Терісаққан I; II; III; IV қорымдары, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші || [[Терісаққан (Ақмола облысы)|Терісаққан]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 2,5 км-9 км аралығы |- | 18 || Тарасовка қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Тарасовка (Ақмола облысы)|Тарасовка]] ауылынан солтүстікке қарай 4 км |- | 19 || Шұрымсай қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Қима (ауыл)|Қима]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 12 км |- | 20 || Беловодское қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Беловодское (Ақмола облысы)|Беловодское]] ауылынан шығысқа қарай 1,5 км |- | 21 || Қазақстан II қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Қазақстан (Жақсы ауданы)|Қазақстан]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 1,5 км |- | 22 || Есіл табылған орны, энеолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Есіл (қала)|Есіл]] қаласынан оңтүстікке қарай 100 м |- | 23 || Жаман-Қайрақты I; II қоныстары, қола дәуірі; Жаман-Қайрақты I тұрағы, неолит дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Беловодское (Ақмола облысы)|Беловодское]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 600 м; оңтүстігіне қарай 5,2 км; 4,4 км |- | 24 || Кеңарал бекінісі, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Қима (ауыл)|Қима]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 20,3 км |- | 25 || [[Баубек батыр кесенесі]] ||[[Сурет:Баубек батыр кесенесі (1).jpg|thumb|right|150px|]] ||монументтік өнер құрылысы || [[Ишимское (Ақмола облысы)|Ишимское]] ауылы, батыс бөлігінде |- | 26 || 1941-1945 жылдары Ұлы Отан соғысында қаза болған жауынгерлерге арналған ескерткіш, 1967 жыл|| || монументтік өнер құрылысы || [[Алғабас (Жақсы ауданы)|Алғабас]] ауылы |- | 27 || 1941-1945 жылдары Ұлы Отан соғысында қаза болған жауынгерлерге арналған ескерткіш, 1961 жыл || || монументтік өнер құрылысы || [[Подгорное (Ақмола облысы)|Подгорное]] ауылының орталығында |- | 28 || 1941-1945 жылдары Ұлы Отан соғысында қаза болған жауынгерлерге арналған ескерткіш, 1969 жыл || || монументтік өнер құрылысы || [[Беловодское (Ақмола облысы)|Беловодское]] ауылы, әкімдік ғимараты жанында |} == Жарқайың ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Үшқарасу "мұртты" II; III; XV; XVII қорғандары, ерте темір дәуірі; Үшқарасу IV қорғаны, ерте темір дәуірі; Үшқарасу V қорғаны, ортағасырлық; Үшқарасу XVII қорғаны, қола дәуірі; Үшқарасу XVIII қорғаны, қола дәуірі; Үшқарасу I қорымы, ерте темір дәуірі; Үшқарасу VI қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Үшқарасу (Ақмола облысы)|Үшқарасу]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 6,1 км; солтүстігіне қарай 1,1 км; солтүстік-шығысына қарай 1,5 км; мал шаруашылық кешенінің солтүстік-шығысына қарай 1,7 км; ауылдың оңтүстік-батысына қарай 9 км; оңтүстігіне қарай 11,9 км; мал шаруашылық кешенінің солтүстік-шығысына қарай 1,4 км; ауылдың солтүстік-шығысына қарай 1,8 км; солтүстік-батысына қарай 6,8 км; солтүстігіне қарай 6,5 км |- | 2 || Баранкөл I қорғаны, ерте темір дәуірі; Баранкөл II; III; IV қорымдары, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Баранкөл (ауыл)|Баранкөл]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 5,5 км; 6 км; оңтүстік-шығысына қарай 16 км; 10,7 км |- | 3 || Любицкое қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Далабай]] ауылының солтүстігіне қарай 600 м |- | 4 || Львовское қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Львовское (Ақмола облысы)|Львоское]] ауылынан солтүстікке қарай 5,2 км |- | 5 || Нахимовское қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Нахимовка (Ақмола облысы)|Нахимовка]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 500 м |- | 6 || Пятигорское қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Пятигорское (Ақмола облысы)|Пятигорское]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 700 м |- | 7 || Тасөткел I қорғаны, ерте темір дәуірі; Тасөткел II қонысы, ортағасырлық|| || археология ескерткіші || [[Тасөткел (Ақмола облысы)|Тасөткел]] ауылынан солтүстікке қарай 3,1 км |- | 8 || Тассуат "мұртты" қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Тассуат (Ақмола облысы)|Тассуат]] ауылынан батысқа қарай 5,4 км, |- | 9 || Шалғай II қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Шойындыкөл (ауыл)|Шойындыкөл]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 10 км |- | 10 || Гастелло II қорымы, ерте темір дәуірі; Гастелло IV қорымы, ортағасырлық; Гастелло I; III қоныстары, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Гастелло (Ақмола облысы)|Гастелло]] ауылынан солтүстікке қарай 6 км; солтүстік-батысына қарай 15 км; 5 км; солтүстігіне қарай 15,9 км |- | 11 || Далабай I қорымы, қола дәуірі; Далабай II табылған орны, қола дәуірі|| || археология ескерткіші ||[[Далабай]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 4,8 км; 4 км |- | 12 || Отрадное IX қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Отрадное (Жарқайың ауданы)|Отрадное]] ауылынан батысқа қарай 5,5 км |- | 13 || Шабдар IV қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Шойындыкөл (ауыл)|Шойындыкөл]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 21,4 км |- | 14 || Шойындыкөл табылған орны, неолит дәуірі || || археология ескерткіші ||Шойындыкөл ауылынан шығысқа қарай 1 км |- | 15 || Қызыл Там (Ахмет) кесенесі, XIX ғасырдың соңы || || қала құрылысы және сәулет || [[Далабай]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 7 км |- | 16 ||1941-1945 жылдары Ұлы Отан Соғысы жылдары қаза болған жауынгерлерге арналған обелиск, 1967 жыл || || монументтік өнер құрылысы || [[Державинск]] қаласының орталығы, әкімдік ғимараты жаны |- | 17 || 1941-1945 жылдары Ұлы Отан соғысы жылдары қаза болған жерлес-жауынгерлерге арналған ескерткіш, 1991 жыл || || монументтік өнер құрылысы || [[Далабай]] ауылының орталығы, әкімдік ғимаратының жаны |} == Зеренді ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Кеңес Одағының батыры М. Ғабдуллин мүсіні, 1987 жыл || || монументтік өнер құрылысы ||[[Зеренді|Зеренда]] ауылы, Мира көшесі, ауыл орталығы |- | 2 || Орманшының үйі (генералдың бұрынғы үй-жайы), 1897 жыл || || қала құрылысы және сәулет || [[Красный Кордон (Зеренді ауданы)|Красный Кордон]] ауылы, орманшаруашылығы аумағында |- | 3 || Жальник, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Бірлестiк (Ақмола облысы)|Бірлестік]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 1,5 км |- | 4 || Заборовка II қорғаны, қола дәуірі; Заборовка I қорғаны, ерте темір дәуірі; Заборовка III қорғаны, ортағасырлық; Заборовка IV қорғаны, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Айдарлы (Зеренді ауданы)|Айдарлы]] ауылының шығысына қарай 3 км; солтүстік-батысына қарай 2,5 км; шығысына қарай 1,8 км; солтүстік-шығысына қарай 0,4 км |- | 5 || Водопьяновка I; II қорымдары, ортағасырлық; Водопьяновка III қорғаны, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші || [[Ақадыр (Ақмола облысы)|Ақадыр]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 1,1 км; оңтүстік-шығысына қарай 2,2 км; солтүстік-шығысына қарай 1,5 км; |- | 6 || Алексеевка қорғаны, ерте темір дәуірі; Алексеевка I қорғаны, ерте темір дәуірі; Алексеевка қорымы, ортағасырлық || ||археология ескерткіші || [[Алексеевка (Ақмола облысы)|Алексеевка]] ауылының шығысына қарай 1200 м; батысына қарай 500 м; шығысына қарай 900 м |- | 7|| Березняковка қорғаны, ерте темір дәуірі; Березняковка I; II қорымдары, қола дәуірі; Елікті қонысы, неолит дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең)|| || археология ескерткіші|| [[Елікті (ауыл)|Елікті]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 1,7 км; 1,5 км; 3,5 км; солтүстігіне қарай 2,5 км |- | 8 || Байқошар Елікті қорғаны, ерте темір дәуірі; Бұлақ IV қорымы, ерте темір дәуірі; Бұлақ II қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші||[[Бұлақ (Ақмола облысы)|Бұлақ]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 2,5 км; шығысына қарай 300 м; солтүстік-батысына қарай 600 м |- | 9 || Жолдыбай I қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Бұлақ (Ақмола облысы)|Бұлақ]] ауылының солтүстігіне қарай 500 м |- | 10 || Васильковка V қорғаны, ерте темір дәуірі; Васильковка VII қорымы, ортағасырлық; Васильковка VIII қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Васильковка IХ қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Васильковка VIII қорымы, ортағасырлық; Васильковка I қонысы, қола дәуірі; Васильковка IV қонысы, қола дәуірі; Васильковка V қонысы, қола дәуірі; Васильковка II; III тұрақтары, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Васильковка (Ақмола облысы)|Васильковка]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 1,5 км; солтүстік-батысына қарай 8 км; шығысына қарай 2,6 км; оңтүстік-батысына қарай 1,8 км; оңтүстік-шығысына қарай 5,4 км; оңтүстік-батысына қарай 400 м; солтүстігіне қарай 0,9 км; шығысына қарай 0,5-1 км; солтүстігіне қарай 2,2 км |- | 11 || Кенжеқаракөл II қорғаны, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Жамбыл (Зеренді ауданы)|Жамбыл]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 5 км |- | 12 || Доломитово I қорғаны, ортағасырлық; Доломитово IV қорғаны, ортағасырлық; Доломитово V қорғаны, ерте темір дәуірі; Доломитовка III қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Алексеевка (Ақмола облысы)|Алексеевка]] ауылының оңтүстігіне қарай 4,3 км; 4 км; оңтүстік-шығысына қарай 2,5 км биіктікте; оңтүстігіне қарай 1 км |- | 13 || Приозерное I қорғаны, ерте темір дәуірі; Дүңгілағаш V қорғаны, ерте темір дәуірі; Дүңгілағаш VI қорғаны, ерте темір дәуірі; Дүңгілағаш I; III; IV қорымдары, ортағасырлық; Дүңгілағаш II; V қорымдары, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); || || археология ескерткіші || [[Дүңгілағаш]] ауылының оңтүстігіне қарай 4,8 км; 5,1 км; оңтүстік-шығысына қарай 3,6 км-5,6 км аралығы; оңтүстігіне қарай 5 км |- | 14 || Қараүңгір қорғаны, қола дәуірі, ерте темір дәуірі (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Дороговка]] ауылынан шығысқа қарай 6 км |- | 15|| Қорған III қорғаны, ерте темір дәуірі; Жолдыбай V қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Жолдыбай (Ақмола облысы)|Жолдыбай]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 4 км; 0,5 км |- | 16 || Заречное I қорғаны, ортағасырлық; Заречное II қорғаны, ортағасырлық;|| || археология ескерткіші || [[Заречное (Зеренді ауданы)|Заречное]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 2,3 км; шығысқа қарай 3 км |- |17 || Пригородное I; II; III; VI қорғандары, ерте темір дәуірі; Березнякова қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Заречное (Зеренді ауданы)|Заречное]] ауылынан батысқа қарай 0,9 км; оңтүстік-батысқа қарай 1,2 км; 1,3 км; батысқа қарай 1,2 км; оңтүстік-шығысына қарай 3 км |- | 18 || Исаковка қорғаны, ерте темір дәуірі; Қорған II қорғаны, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Исаковка (Ақмола облысы)|Исаковка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 2,1; 2,5 км |- | 19 || Қазақстан I қорғаны, ортағасырлық; Ақшасор III қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші|| [[Қазақстан (Зеренді ауданы)|Қазақстан]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 1,5 км; оңтүстік-шығысына қарай 4 км |- | 20 || Кеңөткел XVII; XX; XXIV; XXVII қорғандары, ерте темір дәуірі; Кеңөткел XXVI қорғаны, ортағасырлық; Кеңөткел XXIV; XХV қорымдары, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Кеңөткел XIII қорымы, ерте темір дәуірі; Кеңөткел XV, қола дәуірі, ерте темір дәуірі (әр түрлі кезең); Кеңөткел XXIX; XI; XIII; XVIII; XIX; XХVI қорымдары, қола дәуірі; Кеңөткел II қонысы, неолит дәуірі; Кеңөткел VIII қонысы, неолит дәуірі; Кеңөткел X қонысы, неолит дәуірі; Кеңөткел XVI қонысы, неолит, ерте темір дәуірі (әр түрлі кезең); Қошқарбай II қонысы, қола дәуірі; Павловка қонысы, қола дәуірі; СКИФ I қонысы, қола дәуірі; СКИФ III қонысы, қола дәуірі; СКИФ V қонысы, неолит дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең); Кеңөткел I тұрағы, ерте темір дәуірі; Кеңөткел III; IV; V; VI тұрақтары, неолит дәуірі; Кеңөткел XXI тұрағы, неолит дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең); СКИФ II; IV тұрақтары, неолит дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Кеңөткел]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 0,9 км; 1,3 км; оңтүстігіне қарай 1 км; оңтүстік-шығысына қарай 2 км; оңтүстік-батысына қарай 0,5 км; солтүстік-шығысына қарай 0,8 км-4 км аралығы; солтүстік-батысына қарай 0,8 км; солтүстігіне қарай 450 м; оңтүстік-батысына қарай 250 м; шығысына қарай 0,5 км; солтүстік-шығысына қарай 0,6, 0,7 км; батысына қарай 500 м-1,2 км аралығы; солтүстігіне қарай 250 м |- | 21 || Қарашілік I қорғаны, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Қарашілік (Зеренді ауданы)|Қарашілік]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 2 км |- | 22 || Қарсақ III; VI қорғандары, ерте темір дәуірі; Қарсақ I қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Қарсақ II; III; VI қорымдары, қола дәуірі; Қарсақ IV; V; VII қорымдары, ортағасырлық; Қарсақ I; II; IV қоныстары, қола дәуірі; Қарсақ III тұрағы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Қарсақ (Ақмола облысы)|Қарсақ]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 0,5 км-2,3 км аралығы; солтүстік-шығысына қарай 1,5 км; оңтүстігіне қарай 0,2 км; оңтүстік-шығысына қарай 5 км; солтүстік-батысына қарай 2 км; оңтүстік-батысына қарай 1-3,3 км аралығы |- | 23 ||Қоныспай I қорғаны, ерте темір дәуірі; Красный Яр I қорғаны, ерте темір дәуірі; Алтыбай I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Алтыбай II қорымы, ерте темір дәуірі; Қонысбай I қорымы, ерте темір дәуірі; Қоныспай II қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Қонысбай III қорымы, ерте темәр дәуірі; Қонысбай IV қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Қонысбай V қорымы, қола дәуірі; Қызыл жар IV қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Қонысбай қонысы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Қонысбай (Ақмола облысы)|Қонысбай]] ауылының солтүстігіне қарай 4 км; оңтүстік-шығысына қарай 2,8 км; солтүстік-шығысына қарай 2,5 км-3,5 км аралығы; оңтүстігіне қарай 0,6 км; солтүстігіне қарай 5 км; оңтүстік шеті; оңтүстік-шығысына қарай 1,2 км; солтүстік-батысына қарай 3,2 км; оңтүстігіне қарай 1,5 км, |- | 24 || Қошқарбай VI қорғаны, ортағасырлық; Қошқарбай III қорғаны, ерте темір дәуірі; Қошқарбай IV; V қорымдары, қола дәуірі; Қошқарбай VII, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Қошқарбай (Ақмола облысы)|Қошқарбай]] ауылының шығысына қарай 0,5 км; 1,5 км; солтүстік-шығысына қарай 400 м; шығысына қарай 1,2 км; батысына қарай 3,5 км |- | 25 || Красиловка I қорғаны, ерте темір дәуірі; Красиловка VII қорғаны, ортағасырлық; Алмазды шоқыдағы қорған, ортағасырлық; Красиловка I; II қорымдары, ортағасырлық; Алмазды шоқыдағы XX қорымы, ортағасырлық|| || археология ескерткіші || [[Красиловка (Ақмола облысы)|Красиловка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 2,5 км; оңтүстік-шығысына қарай 8 км; оңтүстігіне қарай 0,5 км; солтүстік-батысына қарай 500 м; солтүстік-шығысына қарай 1 км; оңтүстігіне қарай 250 м |- | 26 || Қорған, ерте темір дәуірі; Орта ағаш II қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші ||[[Ортаағаш]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 2,5 км; оңтүстігіне қарай 3 км |- | 27 ||Приозерное I қорғаны, ерте темір дәуірі; Приречное I қорғаны, ерте темір дәуірі; Приречное I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Приречное II қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Приречное (Зеренді ауданы)|Приречное]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 4 км; оңтүстік-батысына қарай 2 км; солтүстік-батысына қарай 4,4 км; оңтүстік-шығысына қарай 3 км |- | 28 || Сейфуллин I қорғаны, ерте темір дәуірі; Сейфуллин III қорымы, ерте темір дәуірі; Сейфуллин IV қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Сейфуллин (Ақмола облысы)|Сейфуллин]] ауылының шығысына қарай 6,2 км; оңтүстік-шығысына қарай 2 км-6 км аралығы; |- | 29 || Серафимовка I; II қорғандары, ортағасырлық; Серафимовка III қорғаны, ортағасырлық; Серафимовка II қорымы, ортағасырлық; СКИФ VIII қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Серафимовка (Ақмола облысы)|Серафимовка]] ауылының батыс шет жағында 15 м; солтүстік-шығысына қарай 3,5 км; шығысына қарай 5,9 км; оңтүстік-шығысына қарай 6 км; солтүстік-шығысына қарай 5 км |- | 30 || Теребұтақ III қорғаны, ерте темір дәуірі; Троицкое I; II; III; IV қорғандары, ерте темір дәуірі; Теребұтақ I қорымы, қола дәуірі; Теребұтақ II қорымы, ртағасырлық; Троицкое II қорымы, қола дәуірі; Троицкое III қорымы, ортағасырлық; Троицкое VII қорымы, қола дәуірі; Троицкое IV; V тұрақтары, неолит дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Троицкое (Ақмола облысы)|Троицкое]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 2,7 км; солтүстігіне қарай 2,3 км; 2,2 км: солтүстік-батысына қарай 3,2 км; 3 км; оңтүстік-батысына қарай 3,6 км; солтүстік-шығысына қарай 3,3 км |- | 31 || Қазақстан II қорғаны, ортағасырлық; Туполевка IV; V; VI қорғандары, ерте темір дәуірі; Молодежное I қорымы, ерте темір дәуірі; Молодежное I қабірі, ортағасырлық; Туполевка I қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші ||[[Молодёжное (Ақмола облысы)|Молодежное]] ауылының солтүстік-батысына қарай 4,3 км; солтүстік-шығысына қарай 3,5 км; 3,8 км; 9 км; оңтүстік–оңтүстік-батысына қарай 6 км; оңтүстік-батысына қарай 7 км; солтүстік-батысына қарай 2,7 км |- | 32 || Ұялы I; II қорғандары, ерте темір дәуірі; Үлгілі I қорымы, қола дәуірі; Ұялы I қорымы, ортағасырлық; Ұялы II қорымы, ортағасырлық; Үлгілі II қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Үлгілі (Ақмола облысы)|Үлгілі]] ауылының шығысына қарай 0,2 км; солтүстігіне қарай 1 км; оңтүстік-шығысына қарай 0,5 км; шығысына қарай 0,8 км; 1,5 км; батыс шетінде 200 м |- | 33 || Чаглинка I; II қорғандары, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Шағалалы (Шағалалы ауылдық округі)|Шағалалы]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 2 км; солтүстік-батысына қарай 9 км; |- | 34 || Еленовка I қорғаны, ерте темір дәуірі; Еленовка қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Еленовка (Ақмола облысы)|Еленовка]] ауылының шығысына қарай 3 км; солтүстік-шығысына қарай 5 км |- | 35 || Лосевка қорғаны, ерте темір дәуірі; Айдабол I қорымы, қола дәуірі; Айдабол II қорымы, ерте темір дәуірі; Айдабол III қорымы, қола дәуірі; Айдабол IV қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Бөгенбай би ауылы|Бөгенбай би]] ауылының солтүстік-батысына қарай 1,5 км; оңтүстік-батысына қарай 0,8 км; оңтүстігіне қарай 1,7 км; солтүстік-батысына қарай 200 м; оңтүстік-шығысына қарай 0,3 км |- | 36 || Заборовка I; II; IV; VIII қорымдары, қола дәуірі; Заборовка III қорымы, ортағасырлық; Заборовка V; VI; VII қорымдары, ерте темір дәуірі; Заборовка Х қорымы, қола дәуірі, ерте темір дәуірі (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Айдарлы (Зеренді ауданы)|Айдарлы]] ауылының солтүстік-батысына қарай 2,6 км-6 км аралығы; оңтүстік-шығысына қарай 0,6 км-1 км аралығы; шығыс–солтүстік-шығысына қарай 0,6 км |- | 37 || Ақкөл қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Ақкөл (Зеренді ауданы)|Ақкөл]] ауылының шығысына қарай 4,5 км |- | 38 || Подлесное II қорымы, қола дәуірі; Теребұтақ V қонысы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Бәйтерек (Ақмола облысы)|Бәйтерек]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 0,7 км; солтүстігіне қарай 1,6 км |- | 39 || Бірлестік I қорымы, ерте темір дәуірі; Бірлестік II қорымы, кейінгі ортағасырлық; Бірлестік I; II; III; IV; VI тұрақтары, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Бірлестiк (Ақмола облысы)|Бірлестік]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 1,3-2,5 км аралығы |- | 40 || Викторовка I; III қорымдары, ерте темір дәуірі; Викторовка II қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Викторовка (Ақмола облысы)|Викторовка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 4 км-6 км аралығы; |- | 41 || Дороговка қорымы, ортағасырлық; Қараүңгір қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Дороговка]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 3 км; 5,5 км |- | 42 || Қошқарбай I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Қошқарбай IV қорымы, қола дәуірі; Павловка VII қорымы, қола дәуірі; СКИФ VI қорымы, қола дәуірі; СКИФ VII қорымы, қола дәуірі; Старая береза қорымы, ерте темір дәуірі; Ескі зираттың басындағы қорым, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Кеңөткел]] ауылының оңтүстігіне қарай 0,3 км; шығысына қарай 0,6 км; солтүстігіне қарай 1,3 км; шығысына қарай 1,5 км; солтүстік-шығысына қарай 1,7 км; оңтүстік-шығысына қарай 1,5 км; оңтүстік-батысына қарай 700 м |- | 43 || Қорым, ерте темір дәуірі; Қарабұлак қорымы, ерте темір дәуірі; Қарашілік II қорымы, ерте темір дәуірі; || || археология ескерткіші || [[Қарауыл Қанай би ауылы]]ның шығысына қарай 4 км; 4,5 км; солтүстігіне қарай 200 м; |- | 44 || Кіші Тұйықты I қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Кіші Тұйықты]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 1,5 км |- | 45 || Куропаткино I қорымы, қола дәуірі, ерте темір дәуірі (әр түрлі кезең); Куропаткино II қорымы, қола дәуірі, ерте темір дәуірі (әр түрлі кезең); Куропаткино III қорымы, қола дәуірі; Куропаткино VI қорымы, ерте темір дәуірі; Куропаткино IV қонысы, қола дәуірі; Куропаткино V тұрағы, неолитдәуірі, мезолит дәуірі (әр түрлі кезең)|| || археология ескерткіші || [[Өркен (Ақмола облысы)|Өркен]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 1 км-6 км аралығы; оңтүстігіне қарай 0,8-1 км аралығы; |- | 46 || Қызылсая I қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Қызылсая]] ауылының солтүстігіне қарай 0,6 км |- | 47|| Линеевка қорымы, ерте темір дәуірі; Линеевка II қорымы, қола дәуірі; Линеевка тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Теректі (Ақмола облысы)|Теректі]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 0,6 км-1,5 км аралығы |- | 48 || Жасыл мүйіс қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Өндіріс (Зеренді ауданы)|Өндіріс]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 5 км |- | 49 || Кенжеқаракөл I қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Ортақ (Ақмола облысы)|Ортақ]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 8,8 км |- | 50 || Раздольное IX қорымы, қола дәуірі || || археология ескерткіші|| [[Өзен (ауыл)|Өзен]] ауылының солтүстігіне қарай 0,1 км |- | 60 || Симферопольское II қорымы, ерте темір дәуірі; Симферопольское III қорымы, ерте темір дәуірі; Симферопольское IV қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Симферопольское]] ауылының солтүстік-батысына қарай 0,2 км; шығысына қарай 1 км; солтүстік-батысына қарай 2,5 км |} == Қорғалжын ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 ||[[Ботағай кесенесі|Ботығай]] қорғаны, ортағасырлық; Ботығай қорымы, ортағасырлық|| || археология ескерткіші || [[Қорғалжын (ауыл)|Қорғалжын]] ауылы–[[Астана]] қаласы жолынан шығысқа қарай 2,5 км, [[Нұра]] өзенінен өтетін көпірден оңтүстік-шығысқа қарай 2,5 км; Қорғалжын ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 2,5км |- | 2 || Кинофикация ғимараты, ХХ ғасырдың 30 жылдары || ||қала құрылысы және сәулет ||Қорғалжын ауылы, Ленин көшесі, 9 |- | 3 || [[Беспақыр |Беспақыр кесенесі]], XIX ғасырдың соңы || || қала құрылысы және сәулет || [[Абай (Қорғалжын ауданы)|Абай]] ауылынан шығысқа қарай 11 км |- | 4 || [[Алыптомар мазары]], XIX ғасырдың соңы || || қала құрылысы және сәулет || [[Абай (Қорғалжын ауданы)|Абай]] ауылынан шығысқа қарай 10 км |- | 5 || [[Ақ Еділ Қожа кесенесі|Ақ Еділ қожа мазары]], XIX ғасырдың соңы || || қала құрылысы және сәулет|| [[Жұмай (ауыл)|Жұмай]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 4,5 км |- | 6 || Қазақ ақыны, Қазақ Кеңістік Социалистік Республикасының еңбек сіңірген өнер қайраткері - М. Рекина зираты, 1953 жыл || ||монументтік өнер құрылысы || [[Кеңбидайық]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 8 км |- | 7 || Арықты II қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Арықты]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 3 км |- | 8 || Садырбай XI қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Садырбай]] ауылынан батысқа қарай 12 км |- | 9 || Шолақ қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Шалқар (Қорғалжын ауданы)|Шалқар]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 8 км |- | 10 || Қорғалжын қорымы, ерте темір дәуірі; Қорғалжын I, II тұрақтары, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Қорғалжын (ауыл)|Қорғалжын]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 1 км; Қорғалжын ауылынан солтүстікке қарай 0,8 км |- | 11 || Қазахқстан Республикасының халық әртісі, [[Кенжебек Күмісбеков]]тің ескерткіші, 2007 жыл || || монументтік өнер құрылысы || Қорғалжын ауылы, әкімдік ғимараты жаны |- | 12 || Қазақстанның Ресейге қосылғанының 250-жылдығы құрметіне арналған стела, 1980 жыл || || монументтік өнер құрылысы || Қорғалжын ауылының шығысына қарай 30 м |} == Сандықтау ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Владимиров өндіріс орны (тас өңдеу, сындыру), қола дәуірі; Жаңа қалашық VIII қорымы, қола дәуірі; Чайка I қорымы, қола дәуірі; Чайка III қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Владимировка (Ақмола облысы)|Владимировка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 3,5 км; оңтүстігіне қарай 4,7 км; солтүстік-шығысына қарай 0,5-2 км |- | 2 || Новоселовка II қалашығы, ерте темір дәуірі; Барақкөл I қорғанды алаңы, ерте темір дәуірі; Жыланды I қорымы, ерте темір дәуірі; Төлебай-Мазар қорымы, кейінгі орта ғасыр; Новоселовка I қонысы, қола дәуірі; Новоселовка II қонысы, қола дәуірі; Новый Городок V қонысы, қола дәуірі || || археология ескерткіші ||[[Новосёловка (Сандықтау ауданы)|Новоселовка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 0,8 км; батысына қарай 9,5 км; шығысына қарай 5 км; оңтүстік-батысына қарай 10 км; 2,7 км; 3 км; оңтүстік-шығысына қарай 1,2 км |- | 3 ||Атыжоқ VI қорғаны, ерте темір дәуірі; Атыжоқ II қыстауы, ортағасырлық; Атыжоқ III қорымы, ортағасырлық; Атыжоқ IV қорымы, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Богословка (Ақмола облысы)|Богословка]] ауылының солтүстік-батысына қарай 5 км; солтүстік-шығысына қарай 4-7 км аралығы |- | 4 || Острогорка II қорғаны, ерте темір дәуірі; Острогорка III қорымы, ерте темір дәуірі; Острогорка IV қорымы, ерте темір дәуірі; Острогорка I тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Ұлан (Ақмола облысы)|Ұлан]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 1 км; оңтүстік-шығысына қарай 2-3,5 км; солтүстік-шығысына қарай 2,8 км |- | 5 || Спасский қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Спасское (Ақмола облысы)|Спасское]] ауылының солтүстігіне қарай 1 км |- | 6 || Жекебұяқ қорғаны, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Шашке]] ауылының солтүстік-батысына қарай 0,8 км |- | 7 || Богородка I қорымы, ерте темір дәуірі; Богородка II қорымы, қола дәуірі; Богородка III қорымы, ерте темір дәуірі, орта ғасыр (әр түрлі кезең); Богородка IV қорымы, қола дәуірі; Богородка V қорымы, қола дәуірі; Атыжоқ V тұрағы, неолит дәуірі; Атыжоқ VII тұрағы, неолит дәуірі; Атыжоқ VIII тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Богородка]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 2-3 км; шығысына қарай 2 км; солтүстігіне қарай 5 км; солтүстік -шығысына қарай 2 км; солтүстігіне қарай 1 км |- | 8 || Васильевка I қорымы, ерте темір дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Васильевка II қорымы, ерте темір дәуірі; Васильевка III қорымы, ерте темір дәуірі; Веролюбовка I қорымы, ерте темір дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Васильевка (Ақмола облысы)|Васильевка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 2,5 км; оңтүстігіне қарай 0,8 км; оңтүстік-шығысына қарай 1,5 км; оңтүстігіне қарай 4,5 км |- | 9 || Каховка II қорымы, ерте темір дәуірі; Қутынгөз I қорымы, ерте темір дәуірі || || археология ескерткіші || [[Лесное (Ақмола облысы)|Лесное]] ауылының батысына қарай 4 км; шығысына қарай 1,3 км |- | 10 || Сандықтау II қорымы, ортағасырлық; Сандықтау қонысы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Сандықтау]] ауылының солтүстігіне қарай 3 км; 2,3 км; |- | 11 || Новый Городок VI қорымы, қола дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең); Новый Городок тұрағы, неолит дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең); Чайка II тұрағы, энеолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Новый Городок (Ақмола облысы)|Новый городок]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 1 км; оңтүстігіне қарай 3,6 км; солтүстік-шығысына қарай 1,5 км |- | 12 || Барақкөл II қорымы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Барақпай]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 13 км |- | 13 || Красная поляна I қонысы, қола дәуірі; Красная поляна II тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Красная Поляна (Ақмола облысы)|Красная поляна]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 1,5 км; 0,6 км |- | 14 || Арбузинка I қонысы, қола дәуірі; Арбузинка II қонысы, қола дәуірі; Арбузинка III қонысы, қола дәуірі || || археология ескерткіші || [[Арбузинка]] ауылының шығысына қарай 0,5 км; оңтүстік-шығысына қарай 0,3 км; оңтүстік-батысына қарай 2,7 км |- | 15 || Граниковка қонысы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Граниковка]] ауылының солтүстік-батысына қарай 0,3 км |- | 16 || Дорогинка II қонысы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Дорогинка (Ақмола облысы)|Дорогинка]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 6 км |- | 17 || Ключевка I қонысы, қола дәуірі; Ключевка II тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Каменка (Сандықтау ауданы)|Каменка]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 4 км; 3 км |- | 18 || Быстримовка I қонысы, неолит дәуірі, қола дәуірі (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Быстримовка]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 3 км |} == Целиноград ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Қоянды II қорғаны, ерте темі дәуірі || || археология ескерткіші || [[Қоянды (Ақмола облысы)|Қоянды]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 6 км |- | 2 || Нұра 1 қорғаны, ерте темі дәуірі; Нұра III қорғаны, ерте темі дәуірі; Нұра II қорымы, ерте темі дәуірі || || археология ескерткіші || [[Нұра (Ақмола облысы)|Нұра]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 3 км; 5,5 км; 5 км |- | 3 || Барлыкөл қорғаны, ерте темі дәуірі || || археология ескерткіші || [[Жарлыкөл (Ақмола облысы)|Жарлыкөл]] ауылының оңтүстік -шығысына қарай 6 км |- | 4 || Софиевка III қорғаны, ерте темі дәуірі; Софиевка IV қорғаны, ерте темі дәуірі; Софиевка I "мұртты" қорғаны, ерте темі дәуірі; Жақсы-Қоянды қорымы, ерте темі дәуірі; Софиевка II қорымы, ерте темі дәуірі; Софиевка V қорымы, ерте темі дәуірі; Софиевка III қонысы, ортағасырлық|| || археология ескерткіші || [[Софиевка (Ақмола облысы)|Софиевка]] ауылының оңтүстік-шығысына қарай 5 км; батысына қарай 12 км; оңтүстік-батысына қарай 5 км; солтүстік-шығысына қарай 12 км; оңтүстік-шығысына қарай 2,5 км; 6,5 км; солтүстігіне қарай 7,8 км |- | 5 || Қоянды I қыстауы, ортағасырлық; Коянды III қыстауы, ортағасырлық; Қоянды V қыстауы, ортағасырлық; Қоянды VI қыстауы, ортағасырлық; Қоянды VII қыстауы, ортағасырлық; Қоянды IV қонысы, ортағасырлық || || археология ескерткіші|| [[Қоянды (Ақмола облысы)|Қоянды]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 7 км; солтүстік-батысына қарай 9,8 км; солтүстік-шығысына қарай 10 км; 11 км; шығысына қарай 11 км; солтүстігіне қарай 10 км |- | 6 || Қабанбай батыр қорымы, ерте темі дәуірі; Қабанбай батыр I қонысы, ортағасырлық; Қабанбай батыр II қонысы, ортағасырлық || || археология ескерткіші || [[Қабанбай батыр ауылы|Қабанбай батыр]] ауылының солтүстік-шығысына қарай 4 км; 5 км; 6 км |- | 7 || Тайтөбе IV қорғаны, ерте темі дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Астана]] қаласының оңтүстік шетінде |- | 8 || Миновка III қорымы, ерте темі дәуірі || || археология ескерткіші || [[Жабай (ауыл)|Жабай]] ауылының батысына қарай 2 км |- | 9 || Тайтөбе X қорымы, ерте темі дәуірі || || археология ескерткіші || [[Тайтөбе]] ауылының оңтүстігіне қарай 2 км |- | 10 || Қызылсуат қорғаны, ерте темі дәуірі, ортағасырлық (әр түрлі кезең) || || археология ескерткіші || [[Қызылсуат]] ауылының оңтүстік-шығыс жағына қарай 1,5 км |- | 11 || Қаражар қорымы, ерте темі дәуірі || || археология ескерткіші || [[Қаражар (Целиноград ауданы)|Қаражар]] ауылының оңтүстік-батысына қарай 6,5 км |- | 12 || 1941-1945 ж.ж. Ұлы Отан Соғысы жылдары қаза болған жауынгерлерге арналған ескерткіш, 1968 жыл || || монументтік өнер құрылысы || [[Родина (Ақмола облысы)|Родина]] ауылының орталығы, мәдениет үйі алдында |- | 13 || Қазақтың күрескер балуаны – Қажымұқан Мұнайтпасовқа арналған мемориалды тақта, 1976 жыл || ||монументтік өнер құрылысы || [[Қажымұқан (Ақмола облысы)|Қажымұқан]] ауылының орталығындағы мектеп ғимараты алдында |- | 14 || Қажымұқан Мұңайтпасов ескерткіші || || монументтік өнер құрылысы || [[Степногорск]] қаласы, Спорт сарайы алдындағы алаң |} == Шортанды ауданы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Дамса қорғаны, ерте темір дәуірі; Дамса тұрағы, неолит дәуірі || || археология ескерткіші ||[[Дамса]] ауылынан солтүстікке қарай 9-10 км |- | 2 || Кеңес Одағының Батырлары Кайдалов К.Л. және Шишлинников И.И. жұмыс істеген фабрикадағы мемориалды тақта, 1940 – жылдар || || монументтік өнер құрылысы ||[[Шортанды (Шортанды ауданы)|Шортанды]] кенті, жиһаз фабрикасы ғимараты |- | 3 || Петровка VI қорымы, ерте темір дәуірі || ||археология ескерткіші || [[Петровка (Шортанды ауданы)|Петровка]] ауылынан солтүстікке қарай 1 км |- | 4 || Пригородное I қорымы, қола дәуірі; Пригородное II қорымы, ерте темір дәуірі; Пригородное I, IV қоныстары, қола дәуірі; || ||археология ескерткіші || [[Пригородное (Шортанды ауданы)|Пригородное]] ауылынан батысқа қарай 5 км; Пригородное ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 2,2 км |- | 5 || Раевка VIII қорымы, қола дәуірі; Раевка I қонысы, қола дәуірі|| || археология ескерткіші || [[Раевка (Ақмола облысы)|Раевка]] ауылынан батысықа қарай 4 км; Раевка ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 2 км |- | 6 || Новокавказское I табылған орны, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || [[Петровка (Шортанды ауданы)|Петровка]] ауылынан шығысқа қарай 4,5 км |- | 7 || Петровка I, II тұрақтары, неолит дәуірі || || археология ескерткіші || Петровка ауылынан батысқа қарай 7-7,3 км |} == Көкшетау қаласы == {| class="wikitable" |+ |- ! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері |- | 1 || Ұлы Отан соғысында қала госпитальнда ауыр жарақаттан қаза болған жауынгерлердің бауырластар зираты, 1960 жыл. || || монументтік өнер құрылысы || қаланың солтүстік-батыс бөлігінде |- | 2 || 1918 жылы маусымда Кеңес өкіметін орнатушы күрескендердің бауырластар зираты (60 адам), 1920 жыл || || монументтік өнер құрылысы || қаланың оңтүстік-шығыс бөлігінде |- | 3 || А.В. Соколов көпесінің бұрынғы дүкені (казіргі «Қазақстан Республикасының суретшілер»қоғамдық бірлестігі), XIX ғасырдың соңы || || қала құрылысы және сәулет || Әуезов көшесі, 159 |- | 4 || Бұрынғы арақ-шарап зауытының ғимараты, XX ғасырдың басы || || қала құрылысы және сәулет || Есенберлин көшесі, 38 (бұрынғы Менжинский көшесі) |- | 5 || Қоғам және мемлекет қайраткері, жазушы, публицист [[Смағұл Сәдуақасов]]тың мүсіні, 1994 жыл || || монументтік өнер құрылысы || Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінің агро-инженерлік факультеті ғимаратының алды |- | 6 || Екі мәрте Кеңес Одағының Батыры [[Талғат Жақыпбекұлы Бигелдинов|Талғат Бигелдинов]]тың мүсіні, 2000 жыл || ||монументтік өнер құрылысы|| Абай және Момышұлы көшелерінің қиылысы |- | 7 || Академик [[Қаныш Имантайұлы Сәтбаев|Қ. Сәтбаев]]тың мүсіні, 2001 жыл || ||монументтік өнер құрылысы|| Сәтпаев көшесі |- | 8 || Кеңес Одағының Батыры [[Мәлік Ғабдуллин|М. Ғабдуллин]]нің мүсіні, 1995 жыл; Кеңес Одағының Батыры Мәлік Ғабдуллиннің ескерткіші || ||монументтік өнер құрылысы|| Әуелбеков көшесі, 123, мұражай ауласында; Абай көшесіндегі қалалық саябақ |- | 9 || 1919 жылы уездік Ревком орналасқан ғимарат XIX ғасырдың 70 жылдары || || қала құрылысы және сәулет|| Әуезов көшесі, 157 |- | 10 || 1920 жылы I-ші Уездік комсомол комитеті орналасқан үй, ХIX ғасырдың соңы || || қала құрылысы және сәулет || Қанай би көшесі, 29 |- | 11 || [[Ақмола облыстық тарихи-өлкетану мұражайы|1917 жылы уездік Совдеп орналасқан ғимарат]], 1904 жыл ||[[Сурет:Ақмола облыстық тарихи-өлкетану мұражайы.jpg|thumb|right|150px|]] || қала құрылысы және сәулет || Калинин көшесі, 35 |- | 12 || Облыстық филармония ғимараты, ХХ ғасырдың 50 жылдары || || қала құрылысы және сәулет || Әуезов көшесі, 218 |- | 13 || [[Жақия қажы мешіті|Науан Хазірет]] атындағы мешіттің ғимараты, 1904 жыл ||[[Сурет:Науан Хазірет мешіті.jpg|thumb|right|150px|]] || қала құрылысы және сәулет || Әуелбеков көшесі, 91 |- | 14 || [[Архистратиг Михаил шіркеуі|Михаил Архангель шіркеуі]]нің ғимараты, 1896 жыл ||[[Сурет:Архистратиг Михаил шіркеуі.jpg|thumb|right|150px|]] || қала құрылысы және сәулет || Уәлиханов көшесі, 68 |- | 15 || 1919 жылы маусымда Кеңес өкіметін орнатқан жауынгерлердің зираты, 1957 жыл || || монументтік өнер құрылысы ||Абай көшесі, қалалық саябақ |- | 16 || Ұлы Отан Соғысы жылдарында қаза болған жерлес-жауынгерлерге арналған обелиск (1941-1945 жылдары), 1977 жыл || || монументтік өнер құрылысы || Момышұлы мен Ақан сері көшелерінің қиылысы |- | 17 || Ауғаныстанда қаза болған жауынгерлерге арналған ескерткіш, 2003 жыл || ||монументтік өнер құрылысы || Нұрсұлтан Назарбаев даңғылы |- | 18 || [[Абылай хан ескерткіші]], 1999 жыл || || монументтік өнер құрылысы || Абылай хан алаңы |- | 19 || "Ананың ақ тiлегi" ескерткіші, 2001 жыл|| || монументтік өнер құрылысы || Вокзал маңы |- | 20 || Ақан сері ескерткіші, 1991 жыл || || монументтік өнер құрылысы || "Көкшетау" мәдениет сарайының жаны, Ақан сері көшесі |- | 21 || Біржан сал ескерткіші, 1991 жыл || ||монументтік өнер құрылысы|| "Көкшетау" мәдениет сарайының жаны, Ақан сері көшесі |- | 22 || Ұлы Отан Соғысы кезінде госпиталь орналасқан ғимарат, XIX жылдың соңы || ||қала құрылысы және сәулет || А. Бөкейхан көшесі, 33 |- | 23 || 24 пәтерлі тұрғын үй, 1950 жыл|| || қала құрылысы және сәулеті || Әуезов көшесі, 169 |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қазақстанның тарих және мәдениет ескерткіштері}} [[Санат:Қазақстан ғимараттары мен құрылыстары]] [[Санат:Ақмола облысының тарихи орындары]] [[Санат:Ақмола облысы]] 8ursckaqewebi219u1j4c6adnqzkof7 Сениха Бедри Гёкнил 0 742778 3391171 3363400 2024-10-16T11:34:21Z İmmortalance 155505 Image replaced ith no copyrigth 3391171 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала}} {{Тұлға|Есімі=Сениха Бедри Гёкнил|Шынайы есімі={{Lang-tr|Seniha Bedri Göknil}}|Сурет=Seniha-bedri-goknil-cropped.jpg|Туған күні=1901|Туған жері=[[Ыстанбұл]]|Қайтыс болған жері=[[Ыстанбұл]]|Қайтыс болған күні=4.6.1973|Азаматтығы={{Байрақ|Түркия}}|Ұлты=[[Түрік]]|Жұбайы=Бедри Недим Гёкнил|Марапаттары=«Гете медалі»|Әкесі=Гиритли Зия-бей|Анасы=Дилистан Ханимефенди|Мамандығы=Жазушы, аудармашы|Балалары=Назан және Улья Гёкнил}} '''Сениха Бедри Гёкнил''' (1901, [[Ыстанбұл|Стамбул]] – 4 маусым 1973<ref name=":3">{{Cite web|url=https://gazetearsivi.milliyet.com.tr/liste?tarih=1973.06.06|title=Acı bir kayıp|accessdate=14 Mayıs 2024|archivedate=16 Mayıs 2024|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240516201126/https://gazetearsivi.milliyet.com.tr/liste?tarih=1973.06.06|date=6 Haziran 1973|work=[[Milliyet (gazete)|Milliyet]]}}</ref>, Стамбул<ref>https://books.google.com/books?id=IwVXAAAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=Seniha+Bedri+G%C3%B6knil&q=Seniha+Bedri+G%C3%B6knil&hl=tr</ref>) түрік жазушысы, [[Аудармашы, тілмәш|аудармашы]] және Гете медалінің иегері<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.semazen.net/seniha-bedri-goknil/|title=Seniha Bedri Göknil|accessdate=15 Mayıs 2024|date=4 Ağustos 2019|language=Türkçe|work=Semazen|first=H. Nur|author=Artıran|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240515084719/https://www.semazen.net/seniha-bedri-goknil/|archivedate=15 Mayıs 2024}}</ref>. Ол түрік ойынының алғашқы аудармашыларының бірі<ref name=":4">{{Cite web|url=https://www.onkajans.com/oyun-tanitim-peer-gynt/|title=Peer Gynt|accessdate=15 Mayıs 2024|archivedate=15 Mayıs 2024|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240515200242/https://www.onkajans.com/oyun-tanitim-peer-gynt/|language=Türkçe|work=|publisher=Onk Ajans|first=Zehra|author=İpşiroğlu}}</ref>. Сондай-ақ көптеген неміс және француз пьесаларын түрік тіліне аударған. Мұхсин Ертуғрулмен жақын достығы арқасында аударма жасауды бастағаннан кейін ойын саласындағы аудармаларды жалғастырды. Сениха Бедри Гёкнил [[Фридрих Шиллер]], [[Генрик Ибсен|Хенрик Ибсен]], Питер Вайсс, Людвиг Фульда, Густав Фрейтаг, Эдмунд Моррис, Герман Судерман, [[Герхарт Гауптман]], [[Уильям Шекспир]], [[Йоганн Вольфганг фон Гёте|Гете]] сияқты көптеген авторлардың шығармаларын түрік тіліне аударған. [[Йоганн Вольфганг фон Гёте|Гетенің]] «Стелла» пьесасын аударған соң Гете орденімен марапатталды<ref name=":0">{{Cite web|url=https://translex.ege.edu.tr/tr-7315/seniha_bedri_goknil.html|title=Edebiyat Fakültesi Mütercim Tercümanlık Bölümü|accessdate=15 Mayıs 2024|archivedate=15 Mayıs 2024|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240515083234/https://translex.ege.edu.tr/tr-7315/seniha_bedri_goknil.html|work=[[Ege Üniversitesi]]|first=Ali|author=Demirel}}</ref><ref name=":5">{{Cite web|url=https://www.karar.com/goetheyi-turkce-konusturan-kadinlar-1290519|title=Goethe’yi ‘Türkçe konuşturan’ kadınlar|accessdate=16 Mayıs 2024|archivedate=16 Mayıs 2024|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240516120724/https://www.karar.com/goetheyi-turkce-konusturan-kadinlar-1290519|date=7 Ağustos 2019|language=Türkçe|work=[[Karar (gazete)|Karar]]}}</ref>. Рухани өмірін бала кезінен ұстанған Мевлевилік тәртіппен жалғастырды. Сениха – министрдің қызы, кейіннен оның немерелері де жазушы, академик және парламентте жұмыс істеген. == Өмірі == Сениха Бедри Гёкнил 1901 жылы [[Ыстанбұл|Ыстанбұлда]] белгілі және діндар [[Аристократия|ақсүйектер]] отбасында дүниеге келген<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.semazen.net/seniha-bedri-goknil/|title=Seniha Bedri Göknil|accessdate=15 Mayıs 2024|date=4 Ağustos 2019|language=Türkçe|work=Semazen|first=H. Nur|author=Artıran|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240515084719/https://www.semazen.net/seniha-bedri-goknil/|archivedate=15 Mayıs 2024}}</ref><ref name=":0">{{Cite web|url=https://translex.ege.edu.tr/tr-7315/seniha_bedri_goknil.html|title=Edebiyat Fakültesi Mütercim Tercümanlık Bölümü|accessdate=15 Mayıs 2024|archivedate=15 Mayıs 2024|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240515083234/https://translex.ege.edu.tr/tr-7315/seniha_bedri_goknil.html|work=[[Ege Üniversitesi]]|first=Ali|author=Demirel}}</ref>. Оның әкесі Қоғамдық жұмыстар министрі және премьер-министрдің кеңесшісі Гиритли Зия-бей, ал анасы Дилистан Ханимефенди. Сениха Нотр-Дам де Сион орта мектебін бітіргеннен кейін мектептен алған шет тілі білімі мен әдебиетке деген қызығушылығының арқасында аудармамен айналыса бастады<ref name=":1" />. Алдымен ол [[Француз тілі|француз тілін]] жеке оқу арқылы үйренді, содан кейін 1930 жылдары [[Неміс тілі|неміс тілін]] білікті аударма жасай алатын деңгейде үйренді<ref name=":1" /><ref>https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/67/Ulus_1935_mayis_9.pdf</ref>. Шетелге талай рет саяхаттаған<ref name=":2">{{Cite web|url=https://www.femtrak.com/anneannem/|title=Anneannem|accessdate=15 Mayıs 2024|date=8 Ocak 2022|language=Türkçe|work=FEMTRAK - Dünya Dişidir, Dişi Dişlidir.|first=Zehra|author=İpşiroğlu|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240515213258/https://www.femtrak.com/anneannem/|archivedate=15 Mayıs 2024}}</ref>. 60 жастан кейін Шабан-ы Велидің (Пір) ғазалдарының түпнұсқасын оқу үшін Шефик Джанның ақыл-кеңесі мен талпынысымен [[Парсы тілі|парсы тілін]] үйренді. == Мансабы == [[Йоганн Вольфганг фон Гёте|Гетенің]] «Стелла» пьесасын аударудағы еңбегі мен табысы үшін 1933 жылы Гете орденімен марапатталды<ref name=":0">{{Cite web|url=https://translex.ege.edu.tr/tr-7315/seniha_bedri_goknil.html|title=Edebiyat Fakültesi Mütercim Tercümanlık Bölümü|accessdate=15 Mayıs 2024|archivedate=15 Mayıs 2024|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240515083234/https://translex.ege.edu.tr/tr-7315/seniha_bedri_goknil.html|work=[[Ege Üniversitesi]]|first=Ali|author=Demirel}}</ref><ref name=":5">{{Cite web|url=https://www.karar.com/goetheyi-turkce-konusturan-kadinlar-1290519|title=Goethe’yi ‘Türkçe konuşturan’ kadınlar|accessdate=16 Mayıs 2024|archivedate=16 Mayıs 2024|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240516120724/https://www.karar.com/goetheyi-turkce-konusturan-kadinlar-1290519|date=7 Ağustos 2019|language=Türkçe|work=[[Karar (gazete)|Karar]]}}</ref>. 1932 жылы аударылып, сахнаға қойылған пьесаның кітабы 1946 жылы жарық көрді. Мухсин Ертуғрулмен жақын достығының нәтижесінде аудармаларына көптеген театр туындыларын қосты<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.semazen.net/seniha-bedri-goknil/|title=Seniha Bedri Göknil|accessdate=15 Mayıs 2024|date=4 Ağustos 2019|language=Türkçe|work=Semazen|first=H. Nur|author=Artıran|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240515084719/https://www.semazen.net/seniha-bedri-goknil/|archivedate=15 Mayıs 2024}}</ref>. Ол аударған пьесалар 1923-1971 жылдар аралығында, әсіресе Ыстанбұл қалалық театрларында, мемлекеттік театрда, Кент актерлерінде және Оралоғлу театрында қойылды<ref>https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f5/Aksam_1936_subat_14.pdf</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.gastearsivi.com/gazete/aksam/1940-08-31/3#google_vignette|title=Şehir tiyatrosunda bu sene göreceğimiz eserler|accessdate=15 Mayıs 2024|archivedate=15 Mayıs 2024|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240515200240/https://www.gastearsivi.com/gazete/aksam/1940-08-31/3#google_vignette|date=31 Ağustos 1940|language=Türkçe|work=|publisher=[[Akşam (gazete)|Akşam Gazetesi]]}}</ref>. Сениха Түрік <nowiki><span typeof="mw:Entity" id="mweA">­</span></nowiki>театрының құрылған жылдарында түрік тіліне аударған пьесаларымен, әсіресе [[Немістер|неміс]] және [[скандинавия]] әдебиетінен, жазған мақалаларымен түрік театрының дамуында маңызды рөл атқарды<ref>{{Cite web|url=https://www.biyografya.com/biyografi/13744|title=Seniha Bedri Göknil - Biyografya|accessdate=15 Mayıs 2024|archivedate=29 Eylül 2022|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220929020720/https://www.biyografya.com/biyografi/13744|date=29 Eylül 2022|work=|publisher=Biyografya}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.yenisafak.com/hayat/cevirinin-kadin-eli-3510235|title=Çevirinin kadın eli {{!}} Yeni Şafak Kitap Eki Haberleri|accessdate=16 Mayıs 2024|archivedate=27 Ocak 2022|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220127050551/https://www.yenisafak.com/hayat/cevirinin-kadin-eli-3510235|language=tr-TR|work=[[Yeni Şafak]]|first=Seray|author=Şahinler Demir}}</ref>.[[Сурет:Anzeige_1936_Seniha_Bedri_Göknil_Faust.jpg|нобай| 1936 жылғы Фауст пьесасының жарнамасы.]] === Фауст === Мухсин Ертуғрул қойған «''Фауст''» пьесасын түрік тіліне аударған<ref>{{Cite web|url=https://ugur-erkan.com/mazinin-aynasindan/farkli-zaman-ayni-akibet/|title=Farklı Zaman, Aynı Akibet|accessdate=15 Mayıs 2024|date=3 Eylül 2022|language=Türkçe|first=Uğur|author=Erkan|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240515200238/https://ugur-erkan.com/mazinin-aynasindan/farkli-zaman-ayni-akibet/|archivedate=15 Mayıs 2024}}</ref>. 1935 жылы Медеров сахнаға лайықтап жазған шығарманың мәтінін аударған<ref>https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/67/Aksam_1936_subat_23.pdf</ref>. Бірінші нұсқасын тым ұзақ тапқан Мухсин Ертуғрулдың ұсыныстарымен пьеса алдында аударманы қайта өңдеді<ref>https://books.google.com/books?id=qIpYD1arF6sC&newbks=0&printsec=frontcover&dq=Seniha+Bedri+G%C3%B6knil&q=Seniha+Bedri+G%C3%B6knil&hl=tr</ref>. == Отбасы == Олар отбасын құрған кезде темекі сатушысы болып жұмыс істеген Бедри Недим Гёкнил кейін Демократиялық партияның 4-ші кандидаты болды. Ол Ыстанбұл парламентінің депутаты болды<ref>{{Cite web|url=https://www.tbmm.gov.tr/milletvekili/milletvekilidetay?DonemId=f72877c2-f514-037b-e050-007f01005610&Id=f72877c2-c220-037b-e050-007f01005610|title=TBMM - Bedri Nedim Göknil Öz Geçmişi ve aktiviteleri|accessdate=15 Mayıs 2024|work=[[Türkiye Büyük Millet Meclisi|TBMM]]|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240515200243/https://www.tbmm.gov.tr/milletvekili/milletvekilidetay?DonemId=f72877c2-f514-037b-e050-007f01005610&Id=f72877c2-c220-037b-e050-007f01005610|archivedate=15 Mayıs 2024}}</ref>. Үйленгеннен кейін олар Аязпаша ауданына көшті. Сениха қарапайым және рухани өмір сүрді<ref name=":0">{{Cite web|url=https://translex.ege.edu.tr/tr-7315/seniha_bedri_goknil.html|title=Edebiyat Fakültesi Mütercim Tercümanlık Bölümü|accessdate=15 Mayıs 2024|archivedate=15 Mayıs 2024|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240515083234/https://translex.ege.edu.tr/tr-7315/seniha_bedri_goknil.html|work=[[Ege Üniversitesi]]|first=Ali|author=Demirel}}</ref>. Осы некеден олардың Назан мен Улья атты екі қызы болды, олар кейін [[Өнер тарихы|өнертанушы]] болады<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.semazen.net/seniha-bedri-goknil/|title=Seniha Bedri Göknil|accessdate=15 Mayıs 2024|date=4 Ağustos 2019|language=Türkçe|work=Semazen|first=H. Nur|author=Artıran|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240515084719/https://www.semazen.net/seniha-bedri-goknil/|archivedate=15 Mayıs 2024}}</ref>. Одан кейінгі жылдары Назан өнертанушы Мажар Шевкет Ипшироглуға тұрмысқа шықты. Ол 2015 жылы қайтыс болды<ref>{{Cite web|url=http://www.cumhuriyet.com.tr/ErrorPage404.html?aspxerrorpath=/haber/kultur-sanat/351929/Cumhuriyet_in_isigiydi.html|title=Aradığınız sayfa bulunamadı - 404|accessdate=4 Temmuz 2024|work=[[Cumhuriyet (gazete)|Cumhuriyet]]}}</ref>. Осы некеден жазушы, театр сыншысы Зехра дүниеге келді. Оның екінші қызы – 1921 жылы туған Улья Фогт Гёкнил. Оқуын аяқтағаннан кейін Улья өнер және сәулет тарихшысы ретінде Швейцарияда тұрақты тұрақтады және Цюрих өнер тарихшысы Адольф Макс Фогтқа тұрмысқа шықты. Ол 2014 жылы қайтыс болды<ref>{{Cite web|url=https://www.turkiyeturizm.com/ulya-vogt-goknili-kaybettik-46432h.htm|title=Ulya Vogt Göknil'i kaybettik|accessdate=16 Mayıs 2024|archivedate=16 Mayıs 2024|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240516075827/https://www.turkiyeturizm.com/ulya-vogt-goknili-kaybettik-46432h.htm|date=11 Temmuz 2014|language=Türkçe|work=Türkiye Turizm}}</ref>. Олардың осы некедегі ұлы Недим Питер Фогт швейцариялық заңгер және жазушы болды<ref>{{Cite web|url=http://www.satc.ch/03-2-Nedim%20Peter%20Vogt_de.html|title=Nedim Peter Vogt|accessdate=16 Mayıs 2024|archivedate=29 Mayıs 2016|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160529125301/http://www.satc.ch/03-2-Nedim%20Peter%20Vogt_de.html|date=29 Mayıs 2016|work=|publisher=SATC Swiss Association of Trust Companies}}</ref>. Гёкнил 1973 жылы 4 маусымда қайтыс болды. 1973 жылы 6 маусымда Тешвикиедегі жаназа намазынан кейін ол Бүйүкададағы отбасы зиратына жерленді<ref name=":3">{{Cite web|url=https://gazetearsivi.milliyet.com.tr/liste?tarih=1973.06.06|title=Acı bir kayıp|accessdate=14 Mayıs 2024|archivedate=16 Mayıs 2024|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240516201126/https://gazetearsivi.milliyet.com.tr/liste?tarih=1973.06.06|date=6 Haziran 1973|work=[[Milliyet (gazete)|Milliyet]]}}</ref>. == Аудармалары == * ''Фауст'' (Гете, 1935) * ''Король лирасы'' (Шекспир 1937, 3-ші басылым 1967 ж.) * ''Әлем әдебиеті &#xAD; Таңдамалы пьесалар'' (1938) * ''Дон Карлос'' (Шиллер, 1943) * ''Бренд'' (Ибсен, 1945) * ''Стелла'' (Гёте, 1946) * ''Уолластайнның трилогиясы I. Уолланштейннің штаб-пәтері'' (Шиллер, 1946) * ''II.'' ''Пиколоминис'' (Шиллер, 1947) * ''Вильгельм Телл ('' Шиллер, 1949) * ''Құрметті'' (Судерман, 1950) * ''Уолланштейннің өлімі'' (Шиллер, 1952) * ''Италияға саяхат'' (Гёте, 1953) * ''Журналистер'' (Фрейтаг, 1956) * ''Пир Гинт'' (Ибсен, 1956) * ''Қарақшылар'' (Шиллер, 1958) * ''Өтірікшіге қасірет'' (Гриллпарцер, 1958) * ''Күн батқанда'' (Хауптман, 1959) * ''Мара'' (Вейс, 1968) == Дереккөздер == [[Санат:Түркия жазушылары]] [[Санат:Түркия аудармашылары]] b1bagy03u8vag9vlf8rwsma6ej76lzp Владимир Путиннің Такер Карлсонға берген сұхбаты 0 743068 3390904 3389858 2024-10-15T12:04:47Z Muzaffar Turgunov 120280 /* Дереккөздер */ 3390904 wikitext text/x-wiki {{Конференция|Атауы=Владимир Путиннің Такер Карлсонға берген сұхбаты|Атауы1={{Lang-ru|Интервью Владимира Путина Такеру Карлсону}}|Сурет=Интервью Такеру Карлсону. 8 февраля 2024 года. Kremlin.ru.webm|Дата=2024 жыл 6 ақпан|Ел=Ресей|Орын=Мәскеу|Орын1=Мәскеу Кремлі|Қатысушылар={{ту|Ресей}} [[Владимир Владимирович Путин|Владимир Путин]]<br>{{ту|АҚШ}} [[Такер Карлсон]]|Кейін=Павел Дуровтың Такер Карлсонмен сұхбаты}} '''Владимир Путиннің Такер Карлсонға берген сұхбаты''' ({{Lang-ru|Интервью Владимира Путина Такеру Карлсону}}) - Ресей президенті Владимир Путиннің америкалық саяси шолушы Такер Карлсонмен сұхбаты 2024 жылдың 6 ақпанында өтті.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.independent.co.uk/news/world/americas/tucker-carlson-putin-full-interview-when-time-b2492651.html|title=Tucker Carlson releases controversial interview with Vladimir Putin: Live|lang=en|author=Gustaf Kilander, Namita Singh|website=[[The Independent]]|date=2024-02-08|access-date=2024-02-08|archive-date=2024-02-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20240208082431/https://www.independent.co.uk/news/world/americas/tucker-carlson-putin-full-interview-when-time-b2492651.html|url-status=live}}</ref> Премьера 2024 жылдың 8 ақпанында Карлсонның Tucker Carlson Network ағындық сервисінде және [[Twitter]] (X) әлеуметтік желісінде өтті. Бұл [[Ресей президенті|Ресей президенті]]нің 2022 жылдың 24 ақпанында Украинаға басып кіруі басталғаннан бері батыстық журналистке берген алғашқы сұхбаты болды.<ref name=":0" /><ref name=":3">{{Cite web|url=https://www.bbc.co.uk/news/world-us-canada-68245076|title=Evan Gershkovich: Putin tells Tucker Carlson deal can be reached to free jailed US reporter|lang=en|author=Will Vernon, Mike Wendling|website=[[BBC News]]|date=2024-02-08|access-date=2024-02-09|archive-date=2024-02-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20240208232256/https://www.bbc.co.uk/news/world-us-canada-68245076|url-status=live}}</ref> Күрделі сұрақтарға уәде бергеніне қарамастан, Карлсон Путинге [[Буча қырғыны|Буча]] мен Мариупольдегі ресейлік әскери қылмыстар туралы<ref name=":3" /><ref name=":4">{{Cite web|url=https://meduza.io/feature/2024/02/09/u-rossii-net-interesov-v-evrope-v-ukraine-idet-grazhdanskaya-voyna-vse-ravno-my-dogovorimsya|title=Такер Карлсон обещал задать Путину острые вопросы. В итоге он ни разу не упомянул Бучу, Мариуполь и Навального. Зато Путин с удовольствием повторил всё то же самое, что он говорит всегда. Пересказываем их разговор|lang=ru|website=[[Meduza]]|date=2024-02-08|access-date=2024-02-09|archive-date=2024-02-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20240209010200/https://meduza.io/feature/2024/02/09/u-rossii-net-interesov-v-evrope-v-ukraine-idet-grazhdanskaya-voyna-vse-ravno-my-dogovorimsya|url-status=live}}</ref> немесе Алексей Навальный туралы сұрамады,<ref name="bbc-k">{{cite web|title=«Карлсон дал автократу полную свободу манипулировать». Что СМИ на Западе и в России думают об интервью Путина|url=https://www.bbc.com/russian/articles/cpe0dj0gxpyo|website=[[bbc]]|date=2024-02-09|access-date=2024-02-12|archive-date=2024-02-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240212222456/https://www.bbc.com/russian/articles/cpe0dj0gxpyo|url-status=live}}</ref> ал Путин Ресей мен Украина тарихының балама нұсқасын,<ref name=":6">{{Cite web|url=https://theins.ru/antifake/269011|title=«У нас ток-шоу или серьёзный разговор?» 20 фейков из интервью Такера Карлсона с Владимиром Путиным|website=[[The Insider]]|date=2024-02-10|access-date=2024-02-11|archive-date=2024-02-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20240211034453/https://theins.ru/antifake/269011|url-status=live}}</ref><ref name=":15">{{Cite web|url=https://www.rfi.fr/ru/%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D1%8F/20240209-%D0%BD%D0%B8%D1%87%D0%B5%D0%B3%D0%BE-%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%B3%D0%BE-%D0%B8-%D0%B1%D0%B5%D0%B7-%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%80%D1%8B%D1%85-%D0%B2%D0%BE%D0%BF%D1%80%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B2-%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B2%D1%8C%D1%8E-%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B8%D0%BD%D0%B0-%D1%82%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%83-%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%BB%D1%81%D0%BE%D0%BD%D1%83-%D0%BD%D0%B5-%D0%B2%D1%8B%D0%B7%D0%B2%D0%B0%D0%BB%D0%BE-%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D0%B3%D0%BE-%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%81%D0%B0-%D0%B2%D0%BE-%D1%84%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%86%D1%83%D0%B7%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9-%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%B0-%D1%81%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%B5|title=«Ничего нового» и без острых вопросов: интервью Путина Такеру Карлсону не вызвало особого интереса у французских медиа|lang=ru|website=RFI|date=2024-02-09|access-date=2024-02-12|archive-date=2024-02-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20240211133825/https://www.rfi.fr/ru/%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D1%8F/20240209-%D0%BD%D0%B8%D1%87%D0%B5%D0%B3%D0%BE-%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%B3%D0%BE-%D0%B8-%D0%B1%D0%B5%D0%B7-%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%80%D1%8B%D1%85-%D0%B2%D0%BE%D0%BF%D1%80%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B2-%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B2%D1%8C%D1%8E-%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B8%D0%BD%D0%B0-%D1%82%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%83-%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%BB%D1%81%D0%BE%D0%BD%D1%83-%D0%BD%D0%B5-%D0%B2%D1%8B%D0%B7%D0%B2%D0%B0%D0%BB%D0%BE-%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D0%B3%D0%BE-%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%81%D0%B0-%D0%B2%D0%BE-%D1%84%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%86%D1%83%D0%B7%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9-%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%B0-%D1%81%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%B5|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://belsat.eu/ru/news/09-02-2024-o-chem-putin-dva-chasa-razgovarival-s-amerikanskim-intervyuerom-karlsonom-pereskaz|title=О чём Путин два часа разговаривал с американским интервьюером Карлсоном. Пересказ|author=Алесь Новоборский|website=BelSat|date=2024-02-09|access-date=2024-02-15|archive-date=2024-02-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20240215121653/https://belsat.eu/ru/news/09-02-2024-o-chem-putin-dva-chasa-razgovarival-s-amerikanskim-intervyuerom-karlsonom-pereskaz|url-status=live}}</ref><ref name=":21">{{Cite web|url=https://www.golosameriki.com/a/putin-s-talk-with-tucker-carlson-and-america-a-mixture-of-blunt-lies-and-toxic-propaganda/7486925.html|title=Как Кремль использовал Такера Карлсона, чтобы придать лживой риторике статус «искренности»|website=[[Голос Америки]]|date=2024-02-14|access-date=2024-02-15|archive-date=2024-02-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20240215141640/https://www.golosameriki.com/a/putin-s-talk-with-tucker-carlson-and-america-a-mixture-of-blunt-lies-and-toxic-propaganda/7486925.html|url-status=live}}</ref> оның ішінде КСРО және Украина кезеңін пайдалана отырып, кең сөйлеп басқа да ойларын қайталады.<ref name=":5">{{Cite web|url=https://meduza.io/feature/2024/02/09/rossiyskaya-propaganda-intervyu-putina-glavnoe-sobytie-v-mire|title=Российская пропаганда: интервью Путина — главное событие в мире Западные журналисты: это новый уровень позора Карлсона, который предоставил автократу площадку для манипуляций|website=[[Meduza]]|date=2024-02-09|access-date=2024-02-09|archive-date=2024-02-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20240209122453/https://meduza.io/feature/2024/02/09/rossiyskaya-propaganda-intervyu-putina-glavnoe-sobytie-v-mire|url-status=live}}</ref><ref name=":20">{{Cite web|url=https://novayagazeta.eu/articles/2024/02/09/putin-dal-interviu-liubimtsu-rossiiskoi-propagandy-takeru-karlsonu|title=Путин дал интервью любимцу российской пропаганды Такеру Карлсону. Мы посмотрели двухчасовой разговор за вас и выбрали главные фрагменты|website=[[Новая газета Европа]]|date=2024-02-09|access-date=2024-02-13|archive-date=2024-02-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20240213114151/https://novayagazeta.eu/articles/2024/02/09/putin-dal-interviu-liubimtsu-rossiiskoi-propagandy-takeru-karlsonu|url-status=live}}</ref> Владимир Путиннің маңызды мәлімдемелерінің бірі Ресей түрмесінде тыңшылық жасады деген айыппен отырған америкалық журналист Эван Гершковичке қатысты сұраққа берген жауабы болды.<ref name=":2">{{Cite web|url=https://www.currenttime.tv/a/putin-taker-karlson/32811099.html|title=Путин готов обменять Гершковича на Красикова. Основные моменты интервью президента РФ Такеру Карлсону|website=[[Настоящее время]]|date=2024-02-09|access-date=2024-02-11|archive-date=2024-02-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20240209202712/https://www.currenttime.tv/a/putin-taker-karlson/32811099.html|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://zona.media/news/2024/02/08/talker|title=Путин на вопрос об обмене Эвана Гершковича рассказал про осужденного в Европе «патриота», который «ликвидировал бандита»|website=[[Медиазона]]|date=2024-02-08|access-date=2024-02-11|archive-date=2024-02-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20240210125120/https://zona.media/news/2024/02/08/talker/|url-status=live}}</ref> 2024 жылдың 19 ақпанындағы жағдай бойынша X әлеуметтік желісіндегі видеоны 200 миллионнан астам адам көрген.<ref>{{Cite web|url=https://x.com/TuckerCarlson/status/1755734526678925682?s=20|title=The Vladimir Putin Interview}}</ref> YouTube желісінде 18 миллионнан астам көрермен тамашалаған. == Фон == 2023 жылдың тамызында RT бас [[Редактор|редактор]]ы Маргарита Симонян Такер Карлсонның «шынымен Путинмен сұхбат алуды сұрап жатқанын» атап өтті. Қыркүйек айында Карлсон швейцариялық Die Weltwoche журналына оның бұрын Путиннен сұхбат алуға «тырысқанын», бірақ АҚШ билігі оған рұқсат бермегенін айтты.<ref name=":22">{{Cite web|url=https://meduza.io/feature/2024/02/06/amerikanskiy-televeduschiy-taker-karlson-priehal-v-moskvu|title=Американский телеведущий Такер Карлсон приехал в Москву. Это кумир ультраправых и самый влиятельный сторонник Трампа Пропаганда документирует каждый его шаг и жаждет, чтобы он взял интервью у Путина|website=[[Meduza]]|date=2024-02-06|access-date=2024-02-09|archive-date=2024-02-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20240208092017/https://meduza.io/feature/2024/02/06/amerikanskiy-televeduschiy-taker-karlson-priehal-v-moskvu|url-status=live}}</ref> === Карлсон ресейлік БАҚ-та === 2024 жылдың 1 ақпанында ресейлік БАҚ журналист Такер Карлсонның [[Ыстанбұл|Ыстамбұл]]дан Мәскеуге ұшып кеткенін хабарлады. Кейбір басылымдар тележүргізушінің әуежайдан және [[Үлкен театр|Үлкен театр]]дан фотосуреттерін таратты, онда тележүргізуші «Спартак» балетін көруге барды. Содан бері ресейлік үгіт-насихат Карлсонның Мәскеуге сапарын белсенді түрде жариялап, оның басты мақсаты Владимир Путиннен сұхбат алу екенін алға тартты.<ref name=":22" /> Ресейлік үкіметшіл БАҚ алдағы сұхбаттың атмосферасын белсенді түрде жариялады, Карлсонның Мәскеу айналасындағы қозғалысына назар аударды және оның атақты адам ретіндегі мәртебесін атап өтті.<ref>{{Cite web|url=https://www.nytimes.com/2024/02/06/world/europe/tucker-carlson-putin-interview.html|title=Tucker Carlson Says His Putin Interview Will Be Shown on Thursday|lang=en|author=Anton Troianovski, Jim Rutenberg, Paul Sonne|website=[[The New York Times]]|date=2024-02-06|access-date=2024-02-09|archive-date=2024-02-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20240207173420/https://www.nytimes.com/2024/02/06/world/europe/tucker-carlson-putin-interview.html|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://meduza.io/episodes/2024/02/07/taker-karlson-taker-karlson-taker-karlson-da-kto-takoy-etot-vash-taker-karlson-i-pochemu-rossiyskaya-propaganda-prozhuzhzhala-im-vse-ushi|title=Такер Карлсон, Такер Карлсон, Такер Карлсон… Да кто такой этот ваш Такер Карлсон?! И почему российская пропаганда прожужжала им все уши?|lang=ru|website=Meduza|date=2024-02-07|access-date=2024-02-07|archive-date=2024-02-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20240207142349/https://meduza.io/episodes/2024/02/07/taker-karlson-taker-karlson-taker-karlson-da-kto-takoy-etot-vash-taker-karlson-i-pochemu-rossiyskaya-propaganda-prozhuzhzhala-im-vse-ushi|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://novayagazeta.eu/articles/2024/02/07/amerikanets-priekhal|title=Американец приехал|website=Новая газета Европа|subtitle=Журналист Такер Карлсон перед интервью с Путиным стал главным героем российской пропаганды. Независимые журналисты упрекают его в информационной поддержке Кремля|date=2024-02-07|access-date=2024-02-07|archive-date=2024-02-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20240207181659/https://novayagazeta.eu/articles/2024/02/07/amerikanets-priekhal|url-status=live}}</ref><ref name=":03">{{Cite web|url=https://www.bbc.com/russian/articles/c25d7yqzpxdo|title=«Наша правда востребована». Почему интервью Такера Карлсона с Путиным вызвало такой ажиотаж|lang=ru|website=BBC News Русская служба|date=2024-02-07|access-date=2024-02-08|archive-date=2024-02-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20240208052813/https://www.bbc.com/russian/articles/c25d7yqzpxdo|url-status=live}}</ref><ref name=":11">{{Cite web|url=https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-68221347|title=Tucker Carlson: Russian state media revels in Moscow visit|lang=en|author=Francis Scarr|website=[[BBC News|BBC Monitoring]]|date=2024-02-07|access-date=2024-02-12|archive-date=2024-02-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240212062806/https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-68221347|url-status=live}}</ref> «Осторожно, новости» Telegram-арнасы 29 қаңтардан бастап ресейлік мемлекеттік БАҚ өз жазбаларында Карлсонды екі мыңнан астам рет атап өткенін есептеп, соңғы бірнеше күнде тележүргізуші туралы БАҚ-та еске алу жиілігі 14 ретке өскен. Такер Карлсон әртүрлі жерлерде, соның ішінде қонақүйде, ВДНХ-дағы Ресей көрмесінде және президент әкімшілігінде байқалды. Оны Ресей Журналистер Одағына мүшелікке шақырып, әзілкеш [[Павел Воля|Павел Воля]]ның шоуына қатысуға шақырды. Әлеуметтік желілер мен сатиралық арналарда американдық журналистің Ресейге сапары тақырыбындағы әзілдер мен сатира қызу талқыланды. Батыстың әсіреоңшыл саясаткерлеріне, соның ішінде [[Республикалық партия (АҚШ)|Республикалық партияға]] сілтеме жасай отырып, ресейлік БАҚ [[Еуропа одағы|Еуропа Одақтағы]] болжамды дүрбелең және американдық [[Демократиялық партия (АҚШ)|демократтар]] ықтимал сұхбат туралы жазды.<ref name=":22" /> Карлсон Мәскеуге сапарының мақсатын түсіндірмеді және бұл туралы әлеуметтік желілерде де хабарламады. РЕН ТВ журналистің Ресейге қарап, адамдармен сөйлескісі келетінін білдірген әңгімесінің жазбасын жариялады. [[Bloomberg]] ақпарат көзіне сілтеме жасап, Кремль Путиннің Карлсонмен сұхбат алу мүмкіндігін талқылағанын хабарлады.<ref name=":22" /> Семафор сұхбатқа қоса Карлсон Мәскеуде Ресейде қуғында тұратын екі америкалықпен кездескенін айтты: [[Орталық барлау басқармасы|ОББ]] мен [[Ұлттық Қауіпсіздік Агенттігі|АҚШ Ұлттық қауіпсіздік агенттігіне]] бақылау бағдарламалары туралы деректерді жіберді деп айыпталған [[Эдуард Сноуден]] және Тара Рид. Джо Байденді қудалау үшін айыптайды. Карлсонның өзі мұндай кездесулер фактісін жоққа шығарды.<ref name=":5" /> === Хабарландыру видеосы === 2024 жылдың 6 ақпанында Такер Карлсон Путинмен сұхбатқа дайындалу көп айлар бойы ойластырған ұзақ және қауіпті жұмыс екенін айтты. Ресейге бару ақысын өзі төлегенін және американдықтардың көпшілігі «әлемді қайта құрып жатқан» қақтығыс туралы жеткілікті түрде хабардар емес деп санайтынын атап өтті және негізгі БАҚ-ты айыптады. Карлсон Батыс журналистерінің [[Володимир Олександрович Зеленський|Владимир Зеленскийден]] жиі сұхбат алғанын және оларды Украина президентінің АҚШ-тың соғысқа араласуы туралы талаптарын күшейтуге бағытталған «жеңіл әңгіме сессиялары» деп атағанын мәлімдеді.<ref name=":12">{{Cite web|url=https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-68223148|title=Tucker Carlson interviews Russia's Putin - Kremlin|lang=en|author=Tiffany Wertheimer|website=[[BBC News]]|date=2024-02-08|access-date=2024-02-12|archive-date=2024-02-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240212115236/https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-68223148|url-status=live}}</ref> Путиннен сұхбат алу шешімін түсіндіретін видеода Карлсон америкалықтар мен басқа да ағылшын тілінде сөйлейтін адамдар «Ресей мен Украина арасындағы соғыста не болып жатқанын білмейді», өйткені «олардың бұқаралық ақпарат құралдары сыбайлас» және «оқырмандар мен көрермендер үшін өтірік» деді.<ref name=":20" /><ref name=":13">{{Cite web|url=https://www.nytimes.com/2024/02/08/us/politics/trump-putin-carlson-shifting-american-politics.html|title=Trump, Putin, Carlson and the Shifting Sands of Today’s American Politics|lang=en|author=Peter Baker|website=[[The New York Times]]|date=2024-02-08|access-date=2024-02-12|archive-date=2024-02-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240212054515/https://www.nytimes.com/2024/02/08/us/politics/trump-putin-carlson-shifting-american-politics.html|url-status=live}}</ref> Карлсон батыстық журналистердің ешқайсысы Владимир Путиннен сұхбат алуды «мазаламағанын» айтты, бірақ шын мәнінде, бірқатар батыстық ақпарат құралдары Путиндерден сұхбат алуды бірнеше рет сұраған және олардың өтініштерін Кремль қабылдамады.<ref name=":13" /><ref name=":122">{{Cite web|url=https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-68223148|title=Tucker Carlson interviews Russia's Putin - Kremlin|author=Tiffany Wertheimer|website=[[BBC News]]|date=2024-02-08|access-date=2024-02-12|archive-date=2024-02-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240212115236/https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-68223148|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://ru.euronews.com/2024/02/09/putin-us-needs-to-stop-supplying-weapons-to-ukraine-and-urge-kyiv-to-hold-peace-talks|title=Интервью Путина Карлсону: США должны прекратить поставки оружия Киеву|website=[[Euronews]]|date=2024-02-09|access-date=2024-02-13|archive-date=2024-02-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20240213153103/https://ru.euronews.com/2024/02/09/putin-us-needs-to-stop-supplying-weapons-to-ukraine-and-urge-kyiv-to-hold-peace-talks|url-status=live}}</ref> Кремльдің баспасөз хатшысы Дмитрий Песков бұл мәлімдемелерді растады және Карлсонға сұхбат беруге рұқсат етілгенін, өйткені оның ұстанымы «басқалардан өзгеше» екенін атап өтті.<ref name=":20" /><ref name=":13" /><ref name=":122" /> Такер Карлсон сұхбатты жазу үшін Кремльде бес сағат болғанын, ал Владимир Путин екі сағатқа кешігіп келгенін айтты.<ref name=":18">{{Cite web|url=https://www.moscowtimes.life/2024/02/09/otvet-kotorii-mi-poluchili-nas-shokiroval-a121203|title=Такер Карлсон: «Ответ, который мы получили, нас шокировал»|lang=ru|first=|last=|website=Русская служба The Moscow Times|date=2024-02-09|access-date=2024-02-13|archive-date=2024-02-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20240213090044/https://www.moscowtimes.life/2024/02/09/otvet-kotorii-mi-poluchili-nas-shokiroval-a121203|url-status=live}}</ref> Путиннің Карлсонмен әңгімесі кем дегенде үш рет әртүрлі формада жарияланды: алдымен Путиннің мәлімдемелеріне сілтеме жасалды, содан кейін БАҚ Кремль веб-сайтында сұхбаттың стенограммасының пайда болғаны туралы оқырмандарды хабардар етті және соңында орыс тіліндегі толық нұсқасын жариялады. 9 ақпан күні таңертең [[ТАСС]] сұхбаттың тікелей трансляциясын бастады.<ref name=":5" /> == Мазмұны және талдау == Сұхбат екі сағаттан астам уақытқа созылды. [[Кремль]] сайтында орыс тіліндегі әңгіменің стенограммасымен бірге жарияланды.<ref name=":2" /> Сұхбат Такер Карлсонның [[Владимир Владимирович Путин|Владимир Путин]] Ресейдің 2022 жылдың 24 ақпанында Украинаға басып кіретінін жариялаған кезде [[НАТО]] қолдауымен [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] жасай алатын «тосын шабуыл» туралы айтқан деген қате мәлімдемесімен басталды. Шындығында Путин бұл туралы айтқан жоқ. Путин журналистке: «Ток-шоу жүргізіп жатырмыз ба, әлде байыпты сөйлесіп жатырмыз ба?» деп жауап берді.<ref name=":6" /><ref name=":7">{{Cite web|url=https://www.agents.media/intervyu-vladimira-putina-takeru-karlsonu-ne-stalo-sensatsiej-dlya-zapadnyh-smi/|title=Интервью Владимира Путина Такеру Карлсону не стало сенсацией для западных СМИ|website=[[Агентство (издание)|Агентство]]|date=2024-02-09|access-date=2024-02-12|archive-date=2024-02-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20240209173154/https://www.agents.media/intervyu-vladimira-putina-takeru-karlsonu-ne-stalo-sensatsiej-dlya-zapadnyh-smi/|url-status=live}}</ref> === Тарихтың балама нұсқасы === Путин Карлсонға: «Менің түсінуімше, сізде тарих бойынша негізгі білім бар, солай ма?» деп сұрады. Қолайлы жауап алған президент: «Онда мен өзіме — бар болғаны 30 секунд немесе бір минут — азғантай тарихи дерек беруге рұқсат етемін», — деді.<ref>{{Cite web|url=https://provereno.media/blog/2024/02/11/bazovoe-istoricheskoe-obrazovanie-razbor-12-tsitat-putina-iz-intervyu-karlsonu-kotoroe-prevratilos-v-lektsiyu/|title=Базовое историческое образование: разбор 12 цитат Путина из интервью Карлсону, которое превратилось в лекцию|author=[[Мереминский, Станислав Григорьевич|Станислав Мереминский]]|first=Станислав Мереминский|website=[[Проверено.Медиа]]|date=2024-02-11|access-date=2024-02-16|archive-date=2024-02-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20240216160629/https://provereno.media/blog/2024/02/11/bazovoe-istoricheskoe-obrazovanie-razbor-12-tsitat-putina-iz-intervyu-karlsonu-kotoroe-prevratilos-v-lektsiyu/|url-status=live}}</ref> Журналистің араласуға немесе қосымша сұрақ қоюға тырысқанына қарамастан Путиннің монологы 23 минутқа созылды. Кейіннен Карлсон басқа нәрселермен қатар, Ресейдің [[Ядролық қару|ядролық қаруын]] ескере отырып, шығыс Украинаны неліктен ертерек [[Аннексия|аннексияламағанын]] сұрады. Путин оның монологын контекстті түсіну үшін маңызды деп есептей отырып, жақын арада бұл сұраққа жауап беретінін атап өтті. Президент сонымен қатар Карлсонға сұхбат беруді қалайтынын тағы да еске салып, олар «байыпты сөйлесуге» келісті.<ref name=":20" /> [[Оңтүстік Калифорния университеті|Оңтүстік Калифорния университетінің]] профессоры Роберт Инглиш сияқты бірқатар тарихшылар Путиннің мәлімдемелері оның тарихи оқиғаларға, соның ішінде Украинаның егемендігіне қатысты нұсқасына баса назар аударуға тырысатынын атап өтті, бірақ бұл тезистер көптеген тарихшылар мен сарапшылардың пікіріне қайшы келеді және мұндай мәлімдемелерді бірнеше рет жоққа шығарған.<ref>{{Cite web|url=https://www.businessinsider.com/tucker-carlson-interview-proves-putin-off-the-rails-russia-historians-2024-2|title=Russia historians say the Tucker Carlson interview solidified one thing about Putin — he's off the rails|lang=en-US|author=Erin Snodgrass, Kelsey Vlamis|website=[[Business Insider]]|date=2024-02-13|access-date=2024-02-13|archive-date=2024-02-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20240213003806/https://www.businessinsider.com/tucker-carlson-interview-proves-putin-off-the-rails-russia-historians-2024-2|url-status=live}}</ref> ==== «Ресейдің негізі» ==== Владимир Путин 862 жыл «Ресей мемлекетінің құрылған жылы» екенін атап өтіп, мемлекеттіліктің пайда болуының нормандық теориясына тоқталды,<ref name=":7" /> оған сәйкес князь Рюрик Новгородты басқаруға шақырылды, бұл Путиннің пікірінше, Ресейдің қалыптасуына әкелді. қазіргі орыс халқы және «орталықтандырылған» мемлекеттердің қалыптасуының бастамасы болды. IX ғасырдағы Ресей мемлекеттілігінің пайда болуын XX ғасырдағы Украинаның болжамды «өнертабысы»мен салыстырды.<ref name=":19">{{Cite web|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-68255302|title=Tucker Carlson interview: Fact-checking Putin's 'nonsense' history|lang=en|author=Ido Vock|website=[[BBC News]]|date=2024-02-10|access-date=2024-02-13|archive-date=2024-02-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240212200824/https://www.bbc.com/news/world-europe-68255302|url-status=live}}</ref> Джон Хопкинс жоғары халықаралық зерттеулер мектебінің тарихшысы Сергей Радченко бұл мәлімдемені шындыққа жанаспайды деп атайды және Путиннің Ресей мемлекет ретінде IX ғасырда пайда бола бастады деген тұжырымын атап өтті, бірақ сол сияқты Украинаның тарихи тамыры сол кезеңде жатыр деп дау айтуға болады. кезең, ұқсас дәлелдер мен тарихи құжаттармен.<ref name=":19" /> Карлсон екі рет Украинамен соғысқа қатысты не айтылғанын түсінбейтінін айтты,<ref name=":8">{{Cite news|title=Как Такер Карлсон слушал лекцию профессора Путина|first=Елена|last=Рыковцева|url=https://www.svoboda.org/a/kak-taker-karlson-slushal-lektsiyu-professora-putina/32812501.html|website=Радио Свобода|date=2024-02-10|access-date=2024-02-12|lang=ru|archive-date=2024-02-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240212192738/https://www.svoboda.org/a/kak-taker-karlson-slushal-lektsiyu-professora-putina/32812501.html|url-status=live}}</ref> бірақ журналистің бұл сөздері Кремль сайтындағы мәтіндік стенограммадан алынып тасталған.<ref name=":7" /> ==== XVII ғасырдағы Украина ==== Владимир Путин Карлсонға XVII ғасырда Поляк-Литва Достастығы қазіргі Украинаның бөліктерін билей бастағанда, «украиндық» термині осы аумақтардың штат шетінде тұратын халқына қатысты қолданыла бастағанын айтты. Путиннің айтуынша, бұл сөз бастапқыда «шетте тұратын адам» дегенді білдірген. [[Лондонның экономика мектебі|Лондон экономика мектебінің]] құрметті профессоры Анита Празмовска украиндардың ұлттық болмысы [[Орталық Еуропа|Орталық Еуропаның]] басқа халықтарына қарағанда кейінірек қалыптасқанын, бірақ бұл кезеңде украиндар бұрыннан бар екенін айтады. Мичиган университетінің профессоры Рональд Сунидің айтуынша, орыстардың, [[Украиндар|украиндардың]] және [[Беларустар|беларустардың]] тамыры ортақ болғанымен, «уақыт өте келе олар әртүрлі халықтарға айналды».<ref name=":19" /> Путин Украинаның оңтүстік және шығыс аймақтарының «Украинамен тарихи байланысы болмағанын» айтты. XVII ғасырда [[II Екатерина]] [[Осман империясы|Осман империясынан]] жаулап алған аумақтар, президенттің айтуынша, шын мәнінде Ресей империясына тиесілі болған. Оларды сипаттау үшін Путин XVIII ғасырдан шыққан «Новороссия» терминін қолданады. Рональд Суни атап өткендей, Ресей жаулап алған кезде бұл жерлердің тұрғындары орыстар да, украиндар да емес, [[Османлы әулеті|османдықтар]], татарлар немесе казактар ​​болған, бірақ бұл жерлерді шын мәнінде орыстар деп айту Путиннің мүддесіне сай келеді. Ресей Украинамен ұзақ соғыс кезінде қайтарып алуға тырысатын аймақтар.<ref name=":12" /> ==== «Жасанды мемлекет» ==== Кейіннен Владимир Путин Украинаның Батыс Украинаның Украина КСР-ге қосылуы және Бессарабия мен Солтүстік Буковина жерлерінің бір бөлігін Украина КСР-іне қосылуы нәтижесінде [[Иосиф Виссарионович Сталин|Иосиф Сталин]] мен [[Владимир Ильич Ленин|Владимир Лениннің]] өсиетімен құрылған ешқандай тарихи алғышарттарсыз жасанды мемлекет екенін алға тартты.<ref name=":0" /><ref name=":16">{{Cite web|url=https://www.golosameriki.com/a/tucker-carlson-putin-interview-fact-check/7480755.html|title=Проверяем факты: что рассказывал Путин Такеру Карлсону?|author=Мэттью Купфер|website=[[Голос Америки]]|date=2024-02-09|access-date=2024-02-12|archive-date=2024-02-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20240211043331/https://www.golosameriki.com/a/tucker-carlson-putin-interview-fact-check/7480755.html|url-status=live}}</ref> Профессор Сергей Радченко Путиннің пікірімен белгілі бір дәрежеде келісіп, кеңес басшылығы [[Кеңестік республика|кеңестік республикалардың]] шекарасын Африкадағы батыстық отаршыл державаларға ұқсас етіп белгілегенін, алайда бұл украиндық бірегейліктің жоқтығын білдірмейтінін айтты. Тарихшы Путиннің «Украина нақты мемлекет емес» деген сөздерін жоққа шығарып, кез келген елдің тарихи үдерістердің нәтижесінде қалыптасатынын атап көрсетті. Украина сияқты Ресейдің де Сібірді отарлау сияқты тарихи шешімдер арқылы қалыптасқанын атап өтті.<ref name=":12" /> Федченко мен «[[Америка дауысы]]<nowiki/>» орыс қызметінің пікірінше, Путиннің қисыны бойынша Ресейді де сол жасанды мемлекет деп санауға болады.<ref name=":12" /><ref name=":16" /> The Insider Владимир Путиннің Украинаны Кеңес Одағының 1922 жылдан бастап құруы туралы мәлімдемесі шындыққа жанаспайтынын атап өтті, өйткені 1917 жылы Киевтегі Орталық Рада Ресей құрамындағы Украинаның автономиясын Украина Халық Республикасы деп жариялады, 1918 жылы ақпанда оның автономия Донецк-Кривой Рог Республикасы, бір айдан кейін Украина Халық Кеңестер Республикасының құрамына кірді.<ref name=":6" /> === Фашистік Германияның Польшаға басып кіруінің негіздемесі === {{Басты мақала|Фашизм}} Путин [[Екінші дүниежүзілік соғыс|Екінші дүниежүзілік соғыстың]] басында [[Польша]] [[Адольф Гитлер|Адольф Гитлерді]] елге басып кіруге «мәжбүр етті» деді, өйткені оның айтуынша,<ref>{{Cite web|url=https://www.dw.com/ru/na-putina-podali-zaavlenie-v-sk-izza-slov-o-polse-i-gitlere/a-68217838|title=На Путина подали заявление в СК за слова о Польше и Гитлере|website=[[Deutsche Welle]]|date=2024-02-09|access-date=2024-02-12|archive-date=2024-02-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20240211214420/https://www.dw.com/ru/na-putina-podali-zaavlenie-v-sk-izza-slov-o-polse-i-gitlere/a-68217838|url-status=live}}</ref> Польша «еңбексіз болып шықты» және Гитлердің Германияға Данциг дәлізін беру талабымен келіспеді.<ref>{{Cite web|url=https://novayagazeta.ru/articles/2024/02/10/gitleru-nichego-ne-ostavalos|title=«Гитлеру ничего не оставалось…». Некоторые дополнения и пояснения к историческим изысканиям президента России Владимира Путина|author=[[Гутионтов, Павел Семёнович|Павел Гутионтов]]|website=[[Новая газета]]|date=2024-02-10|access-date=2024-02-13|archive-date=2024-02-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20240213090041/https://novayagazeta.ru/articles/2024/02/10/gitleru-nichego-ne-ostavalos|url-status=live}}</ref> Профессор Анита Празмовскаяның айтуынша, Владимир Путиннің тарих туралы идеясы қате. Польша мен нацистік Германия арасында 1934 жылғы шабуыл жасамау туралы пакт сияқты шын мәнінде дипломатиялық байланыстар болғанымен, Путин оларды ынтымақтастықпен шатастырғанын айтады. Польшаның нацистік Германиямен ынтымақтастығы туралы айыптауларды жоққа шығарып, оларды «абсурд» деп атады. Оның пікірінше, бұл байланыстарды нацистермен ынтымақтастық деп түсінуге болмайды. Оның үстіне 1939 жылы Кеңес Одағы фашистік Германиямен [[Молотов-Риббентроп пакты|Молотов — Риббентроп пактісі]] деп аталатын шабуыл жасамау туралы келісімге қол қойды.<ref name=":19" /> The Insider бұл аумақ 1918 жылы [[Версаль бейбіт келісімі|Версаль бейбіт келісім]]<nowiki/>і бойынша Польшаға берілгенін, ал халқының көпшілігі немістер болған Данциг қаласы Польшаның құрамына кірмей, [[Ұлттар Лигасы|Ұлттар Лигасының]] протекторатында болғанын атап өтті; Польшаның құрамына кірген аумақтарда негізінен поляктар болды. Басылымның мәліметінше, Путиннің Гитлердің басып кіру құқығы туралы мәлімдемесі соңғысы үшін ақтау болып табылады және оны РФ Қылмыстық кодексінің 354.1-бабына сәйкес нацизмді оңалту деп санауға болады.<ref name=":6" /> === Украинаға басып кіруді негіздеу === Такер Карлсонмен сұхбатында Ресей президенті Ресейдің Украинаға қарсы үгіт-насихатының негізгі әңгімелерін қайталады.<ref name=":15" /><ref>{{Cite web|url=https://www.golosameriki.com/a/putin-carlson-interview-narratives/7480615.html|title=Что сказал Путин в интервью Такеру Карлсону?|lang=ru|website=ГОЛОС АМЕРИКИ|date=2024-02-09|access-date=2024-02-12|archive-date=2024-02-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20240211090224/https://www.golosameriki.com/a/putin-carlson-interview-narratives/7480615.html|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.veridica.ro/ru/mneniya/loz-vladimira-putina-v-intervyu-takeru-karlsonu|title=Ложь Владимира Путина в интервью Такеру Карлсону|lang=ru|website=Veridica|date=2024-02-10|access-date=2024-02-12|archive-date=2024-02-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240212222458/https://www.veridica.ro/ru/mneniya/loz-vladimira-putina-v-intervyu-takeru-karlsonu|url-status=live}}</ref> Тағы да Украина мен Батыс елдерін Ресейдің 2022 жылы Украинаға басып кіргенін айыптады.<ref name=":21" /> Ресей президенті сондай-ақ Ресейдің Украинаға шабуылын жалғыз халық туралы мифпен ақтап, украиндар әлі де «орыстар сияқты сезінеді» деп мәлімдеді.<ref name=":21" /><ref>{{Cite web|url=https://www.dw.com/ru/taker-karlson-opublikoval-dvuhcasovoe-intervu-s-vladimirom-putinym/a-68210131|title=Карлсон опубликовал двухчасовое интервью с Путиным|lang=ru|website=DW|date=2024-02-09|access-date=2024-02-12|archive-date=2024-02-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20240211142956/https://www.dw.com/ru/taker-karlson-opublikoval-dvuhcasovoe-intervu-s-vladimirom-putinym/a-68210131|url-status=live}}</ref> АҚШ-ты өз ұстанымын қайта қарауға шақырып, Ресейдің диалогқа дайын екенін растады.<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.bbc.com/russian/articles/c72gq292755o|title=Владимир Путин в интервью Такеру Карлсону обвинил Украину и Запад в начале нынешней войны|website=[[Русская служба Би-би-си]]|date=2024-02-09|access-date=2024-02-09|archive-date=2024-02-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20240209002804/https://www.bbc.com/russian/articles/c72gq292755o|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite news|title=Путин: "Рано или поздно всё равно мы договоримся"|url=https://www.svoboda.org/a/putin-rano-ili-pozdno-vsyo-ravno-my-dogovorimsya-/32811805.html|website=Радио Свобода|date=2024-02-09|access-date=2024-02-12|lang=ru|archive-date=2024-02-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20240211065636/https://www.svoboda.org/a/putin-rano-ili-pozdno-vsyo-ravno-my-dogovorimsya-/32811805.html|url-status=live}}</ref> === НАТО === Владимир Путин 2000-шы жылдардың басында президент болғаннан кейін Батыспен қарым-қатынасты жақсартуға ұмтылғанын және тіпті Ресейдің НАТО-ға кіру мүмкіндігі туралы президент [[Билл Клинтон|Клинтонға]] жүгінгенін атап өтті. Путиннің айтуынша, жауап теріс болды. Сондай-ақ өз сөзінде НАТО-ның шығысқа қарай кеңеюіне жол бермеу туралы уәденің бұзылғанына қынжылысын білдірді: НАТО кеңеюінің бес толқыны болды. Ресей президенті Ресей мен Батыс арасындағы дұшпандық қарым-қатынастың себептері НАТО-ның шығысқа қарай кеңеюі және Украинаның НАТО-ға қосылу мүмкіндігі туралы бұрынғы пікірлерін қайталады. Оның пікірінше, бұл соғысты тудырған триггерлер 2014 жылғы «Киевтегі мемлекеттік төңкеріс» болды, оның айтуынша, ЦРУ артында тұрған, сондай-ақ Украинаның Минск келісімдерін орындаудан бас тартуы. Путиннің Еуромайдан туралы мәлімдемесі саяси дағдарысты реттеу туралы келісімге сол кездегі билік, оппозиция жетекшілері мен бірқатар еуропалық мемлекеттердің өкілдері қол қойғанын, ал наразылық білдірушілердің өздері келісімді орындаудан бас тартып, келісімді орындаудан бас тартқанына қайшы келеді. президенттің дереу отставкаға кетуі — [[Виктор Фёдорович Янукович|Виктор Янукович]] қызметтен кететінін жариялаудың орнына Киевтен қашып кетті. Инсайдер Путиннің пікірінше, бұл жағдайда АҚШ-тың ұстанымы бірнеше сағаттың ішінде жайбарақаттан түбегейлі ымырасызға дейін өзгеруі керек еді, ал украиналық оппозициялық саясаткерлер мен батыс өкілдері революциялық рухты жеңе алмады деп болжау қисындырақ екенін атап өтті. наразылық білдірушілердің. Владимир Путин сондай-ақ Ресейдің бақылауындағы [[Донецк Халық Республикасы|ДХР]] мен [[Луганск Халық Республикасы|ЛХР]] басып алған [[Луганск облысы|Луганск]] және Донецк облыстарының аумақтарын бақылауды Украинаға қайтаруға дайын екенін мәлімдеді. Аймақ біртіндеп Украинаға оралады деп күткенін айтты, бірақ Киевті мәселені әскерилердің көмегімен шешкісі келеді деп айыптады. Путин соғысты Ресей емес, Украина «Донбассты сегіз жыл бойы бомбалау» арқылы бастағанын, бірақ шын мәнінде Донбасстағы соғысты Ресей жағы бастап, Харьков, Донецк және Луганскідегі әкімшілік ғимараттарды басып алудан бастағанын қайталады. 2014 жылдың 7 сәуірінде ресейшіл сепаратистер, ал Украина 2014 жылдың 26 ​​мамырында Донецкке алғашқы әуе шабуылын жасады - осы уақытқа дейін Ресей Қырымды басып алып, аннексиялап үлгерді, сонымен қатар Донецк пен Луганскідегі сепаратистерге әскери ресурстар бере бастады. Путин Ресейдің толық ауқымды басып кіруінен кейінгі бейбіт келіссөздердің екі жақтың ұстанымдары бойынша өте жоғары деңгейде келісімге қол жеткізгенін және іс жүзінде аяқталғанын және Ыстамбұл келісімдеріне қол қоюға АҚШ пен Ұлыбританияның әрекеттері кедергі болғанын айтты. Премьер-министр [[Борис Джонсон]], Дэвид Арахамия көпшілік алдында айтқан. Алайда, Путин өтірік айтты, өйткені Дэвид Арахамия украин тарапы құжатты ешқашан парифацияламағанын және ресейліктер «біздің мұндай келісімге қол қоюымызды күтетініне» қарамастан, Украина тәуелсіз қол қоюдан бас тартқанын айтты», — деп түсіндірді. Ресейге сенімсіздікке қол қоюдан бас тарту. Сонымен бірге Борис Джонсон Украинадан ештеңе талап етпей, Ұлыбританияның Путинмен ортақ құжатқа қол қоймайтынын айтты. Владимир Путин АҚШ-тың 2022 жылы Солтүстік ағынды диверсияға қатысқаны туралы ешқандай дәлел келтірмей, Америка Құрама Штаттарын «Солтүстік ағын» келісімдерін бұзды деп айыптады. Батыс ақпарат құралдары бұған дейін жарылыстарды Украина ұйымдастырғаны туралы зерттеулерді жариялаған болатын. [[The Washington Post|''The Washington Post'']] және ''Der Spiegel'' басылымдарының хабарлауынша, АҚШ мұндай операцияға қарсы болған. Ресей, Украина және Батыс арасындағы қарым-қатынасты ақын Михаил Лермонтовтың сөзімен сипаттады: «Мұның бәрі қайғылы болмаса, күлкілі болар еді». Путин «Украинадағы шексіз жұмылдыру» мен ішкі мәселелерге қарамастан, ақыр соңында келісімге қол жеткізілетініне сенім білдірді. Неліктен АҚШ президенті [[Джо Байден|Джо Байденмен]] сөйлеспейді және Украинаға қатысты шешім қабылдамайды деген сұраққа Путин: «Не шешім қабылдау керек?» деп жауап берді. Путин қару-жарақ жеткізуді тоқтатуға шақырды және бұл жағдайда соғыс бірнеше апта ішінде аяқталатынын атап өтті. Такер Карлсонның Ресейдің Польшаға ықтимал шабуылы туралы сұрағына берген жауабында Владимир Путин мұндай оқиға Польшадан агрессия болған жағдайда ғана болуы мүмкін екенін айтты. Ресейдің басқа елдердің, соның ішінде [[Польша]] мен Латвияның ісіне араласудың қажеті жоқ, өйткені бұл жерде өзінің жеке мүддесі жоқ екенін атап өтті. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * {{Cite web|url=https://www.washingtonpost.com/world/2024/02/08/tucker-carlson-putin-interview-released/|title=Путин жайбарақат сұхбатында Такер Карлсонға сөз беруге әрең мүмкіндік берді|lang=en|author=Francesca Ebel|website=[[The Washington Post]]|date=2024-02-08}} * {{Cite web|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-68248740|title=Такер Карлсон: Тележүргізуші Кремльге еркіндік берген кезде Путин басшылыққа алады|lang=en|author=Sarah Rainsford|website=[[BBC News]]|date=2024-02-09}} * {{Cite web|url=https://theins.ru/antifake/269011|title=«Біз ток-шоу жасап жатырмыз ба, әлде байыпты әңгімеміз бе?» Такер Карлсонның Владимир Путинмен сұхбатындағы 20 фейк|website=[[The Insider]]|date=2024-02-10}} * {{YouTube|id=ncPW2pyOzJU|title=Владимир Путиннің Такер Карлсонға берген сұхбаты|logo=1}} // Kremlin.ru * {{YouTube|id=hXu9TD4hnvA|title=Путиннің сұхбатын талдау. Екі сағаттық тарихи қателер және Такер Карлсонның реакциясы|logo=1}} // [[Дождь (телеканал)|Телеканал Дождь]] * {{YouTube|id=jpTEy_1as4U|title=Украинаны Сталин құрған, ал Зеленскийдің әкесі майдангер болған. Путиннің сұхбатындағы негізгі фейктер|logo=1}} // [[The Insider]] * {{YouTube|id=Od1eo88YRTM|title=Неліктен Карлсон Путинге ұшты?|logo=1}} // Подкаст «Что это было?» [[Русская служба Би-би-си]] * {{YouTube|id=Y0bh17j9x4E|logo=1|title=Такер Карлсон профессор Путиннің лекциясын қалай тыңдады}} // [[Азаттық радиосы]] {{Commonscat|Interview with Vladimir Putin to Tucker Carlson}} [[Санат:Көсемсөз]] [[Санат:2024 жылғы шығармалар]] [[Санат:Интервью]] [[Санат:АҚШ және Ресейдің Украинаға басып кіруі]] [[Санат:Такер Карлсон]] [[Санат:6 ақпан оқиғалары]] [[Санат:Владимир Путин]] 4d3wdmarqjzocn1t3lpy69q60y784sz 3390906 3390904 2024-10-15T12:08:16Z Muzaffar Turgunov 120280 /* НАТО */ 3390906 wikitext text/x-wiki {{Конференция|Атауы=Владимир Путиннің Такер Карлсонға берген сұхбаты|Атауы1={{Lang-ru|Интервью Владимира Путина Такеру Карлсону}}|Сурет=Интервью Такеру Карлсону. 8 февраля 2024 года. Kremlin.ru.webm|Дата=2024 жыл 6 ақпан|Ел=Ресей|Орын=Мәскеу|Орын1=Мәскеу Кремлі|Қатысушылар={{ту|Ресей}} [[Владимир Владимирович Путин|Владимир Путин]]<br>{{ту|АҚШ}} [[Такер Карлсон]]|Кейін=Павел Дуровтың Такер Карлсонмен сұхбаты}} '''Владимир Путиннің Такер Карлсонға берген сұхбаты''' ({{Lang-ru|Интервью Владимира Путина Такеру Карлсону}}) - Ресей президенті Владимир Путиннің америкалық саяси шолушы Такер Карлсонмен сұхбаты 2024 жылдың 6 ақпанында өтті.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.independent.co.uk/news/world/americas/tucker-carlson-putin-full-interview-when-time-b2492651.html|title=Tucker Carlson releases controversial interview with Vladimir Putin: Live|lang=en|author=Gustaf Kilander, Namita Singh|website=[[The Independent]]|date=2024-02-08|access-date=2024-02-08|archive-date=2024-02-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20240208082431/https://www.independent.co.uk/news/world/americas/tucker-carlson-putin-full-interview-when-time-b2492651.html|url-status=live}}</ref> Премьера 2024 жылдың 8 ақпанында Карлсонның Tucker Carlson Network ағындық сервисінде және [[Twitter]] (X) әлеуметтік желісінде өтті. Бұл [[Ресей президенті|Ресей президенті]]нің 2022 жылдың 24 ақпанында Украинаға басып кіруі басталғаннан бері батыстық журналистке берген алғашқы сұхбаты болды.<ref name=":0" /><ref name=":3">{{Cite web|url=https://www.bbc.co.uk/news/world-us-canada-68245076|title=Evan Gershkovich: Putin tells Tucker Carlson deal can be reached to free jailed US reporter|lang=en|author=Will Vernon, Mike Wendling|website=[[BBC News]]|date=2024-02-08|access-date=2024-02-09|archive-date=2024-02-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20240208232256/https://www.bbc.co.uk/news/world-us-canada-68245076|url-status=live}}</ref> Күрделі сұрақтарға уәде бергеніне қарамастан, Карлсон Путинге [[Буча қырғыны|Буча]] мен Мариупольдегі ресейлік әскери қылмыстар туралы<ref name=":3" /><ref name=":4">{{Cite web|url=https://meduza.io/feature/2024/02/09/u-rossii-net-interesov-v-evrope-v-ukraine-idet-grazhdanskaya-voyna-vse-ravno-my-dogovorimsya|title=Такер Карлсон обещал задать Путину острые вопросы. В итоге он ни разу не упомянул Бучу, Мариуполь и Навального. Зато Путин с удовольствием повторил всё то же самое, что он говорит всегда. Пересказываем их разговор|lang=ru|website=[[Meduza]]|date=2024-02-08|access-date=2024-02-09|archive-date=2024-02-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20240209010200/https://meduza.io/feature/2024/02/09/u-rossii-net-interesov-v-evrope-v-ukraine-idet-grazhdanskaya-voyna-vse-ravno-my-dogovorimsya|url-status=live}}</ref> немесе Алексей Навальный туралы сұрамады,<ref name="bbc-k">{{cite web|title=«Карлсон дал автократу полную свободу манипулировать». Что СМИ на Западе и в России думают об интервью Путина|url=https://www.bbc.com/russian/articles/cpe0dj0gxpyo|website=[[bbc]]|date=2024-02-09|access-date=2024-02-12|archive-date=2024-02-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240212222456/https://www.bbc.com/russian/articles/cpe0dj0gxpyo|url-status=live}}</ref> ал Путин Ресей мен Украина тарихының балама нұсқасын,<ref name=":6">{{Cite web|url=https://theins.ru/antifake/269011|title=«У нас ток-шоу или серьёзный разговор?» 20 фейков из интервью Такера Карлсона с Владимиром Путиным|website=[[The Insider]]|date=2024-02-10|access-date=2024-02-11|archive-date=2024-02-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20240211034453/https://theins.ru/antifake/269011|url-status=live}}</ref><ref name=":15">{{Cite web|url=https://www.rfi.fr/ru/%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D1%8F/20240209-%D0%BD%D0%B8%D1%87%D0%B5%D0%B3%D0%BE-%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%B3%D0%BE-%D0%B8-%D0%B1%D0%B5%D0%B7-%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%80%D1%8B%D1%85-%D0%B2%D0%BE%D0%BF%D1%80%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B2-%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B2%D1%8C%D1%8E-%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B8%D0%BD%D0%B0-%D1%82%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%83-%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%BB%D1%81%D0%BE%D0%BD%D1%83-%D0%BD%D0%B5-%D0%B2%D1%8B%D0%B7%D0%B2%D0%B0%D0%BB%D0%BE-%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D0%B3%D0%BE-%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%81%D0%B0-%D0%B2%D0%BE-%D1%84%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%86%D1%83%D0%B7%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9-%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%B0-%D1%81%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%B5|title=«Ничего нового» и без острых вопросов: интервью Путина Такеру Карлсону не вызвало особого интереса у французских медиа|lang=ru|website=RFI|date=2024-02-09|access-date=2024-02-12|archive-date=2024-02-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20240211133825/https://www.rfi.fr/ru/%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D1%8F/20240209-%D0%BD%D0%B8%D1%87%D0%B5%D0%B3%D0%BE-%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%B3%D0%BE-%D0%B8-%D0%B1%D0%B5%D0%B7-%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%80%D1%8B%D1%85-%D0%B2%D0%BE%D0%BF%D1%80%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B2-%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B2%D1%8C%D1%8E-%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B8%D0%BD%D0%B0-%D1%82%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%83-%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%BB%D1%81%D0%BE%D0%BD%D1%83-%D0%BD%D0%B5-%D0%B2%D1%8B%D0%B7%D0%B2%D0%B0%D0%BB%D0%BE-%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D0%B3%D0%BE-%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%81%D0%B0-%D0%B2%D0%BE-%D1%84%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%86%D1%83%D0%B7%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9-%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%B0-%D1%81%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%B5|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://belsat.eu/ru/news/09-02-2024-o-chem-putin-dva-chasa-razgovarival-s-amerikanskim-intervyuerom-karlsonom-pereskaz|title=О чём Путин два часа разговаривал с американским интервьюером Карлсоном. Пересказ|author=Алесь Новоборский|website=BelSat|date=2024-02-09|access-date=2024-02-15|archive-date=2024-02-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20240215121653/https://belsat.eu/ru/news/09-02-2024-o-chem-putin-dva-chasa-razgovarival-s-amerikanskim-intervyuerom-karlsonom-pereskaz|url-status=live}}</ref><ref name=":21">{{Cite web|url=https://www.golosameriki.com/a/putin-s-talk-with-tucker-carlson-and-america-a-mixture-of-blunt-lies-and-toxic-propaganda/7486925.html|title=Как Кремль использовал Такера Карлсона, чтобы придать лживой риторике статус «искренности»|website=[[Голос Америки]]|date=2024-02-14|access-date=2024-02-15|archive-date=2024-02-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20240215141640/https://www.golosameriki.com/a/putin-s-talk-with-tucker-carlson-and-america-a-mixture-of-blunt-lies-and-toxic-propaganda/7486925.html|url-status=live}}</ref> оның ішінде КСРО және Украина кезеңін пайдалана отырып, кең сөйлеп басқа да ойларын қайталады.<ref name=":5">{{Cite web|url=https://meduza.io/feature/2024/02/09/rossiyskaya-propaganda-intervyu-putina-glavnoe-sobytie-v-mire|title=Российская пропаганда: интервью Путина — главное событие в мире Западные журналисты: это новый уровень позора Карлсона, который предоставил автократу площадку для манипуляций|website=[[Meduza]]|date=2024-02-09|access-date=2024-02-09|archive-date=2024-02-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20240209122453/https://meduza.io/feature/2024/02/09/rossiyskaya-propaganda-intervyu-putina-glavnoe-sobytie-v-mire|url-status=live}}</ref><ref name=":20">{{Cite web|url=https://novayagazeta.eu/articles/2024/02/09/putin-dal-interviu-liubimtsu-rossiiskoi-propagandy-takeru-karlsonu|title=Путин дал интервью любимцу российской пропаганды Такеру Карлсону. Мы посмотрели двухчасовой разговор за вас и выбрали главные фрагменты|website=[[Новая газета Европа]]|date=2024-02-09|access-date=2024-02-13|archive-date=2024-02-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20240213114151/https://novayagazeta.eu/articles/2024/02/09/putin-dal-interviu-liubimtsu-rossiiskoi-propagandy-takeru-karlsonu|url-status=live}}</ref> Владимир Путиннің маңызды мәлімдемелерінің бірі Ресей түрмесінде тыңшылық жасады деген айыппен отырған америкалық журналист Эван Гершковичке қатысты сұраққа берген жауабы болды.<ref name=":2">{{Cite web|url=https://www.currenttime.tv/a/putin-taker-karlson/32811099.html|title=Путин готов обменять Гершковича на Красикова. Основные моменты интервью президента РФ Такеру Карлсону|website=[[Настоящее время]]|date=2024-02-09|access-date=2024-02-11|archive-date=2024-02-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20240209202712/https://www.currenttime.tv/a/putin-taker-karlson/32811099.html|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://zona.media/news/2024/02/08/talker|title=Путин на вопрос об обмене Эвана Гершковича рассказал про осужденного в Европе «патриота», который «ликвидировал бандита»|website=[[Медиазона]]|date=2024-02-08|access-date=2024-02-11|archive-date=2024-02-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20240210125120/https://zona.media/news/2024/02/08/talker/|url-status=live}}</ref> 2024 жылдың 19 ақпанындағы жағдай бойынша X әлеуметтік желісіндегі видеоны 200 миллионнан астам адам көрген.<ref>{{Cite web|url=https://x.com/TuckerCarlson/status/1755734526678925682?s=20|title=The Vladimir Putin Interview}}</ref> YouTube желісінде 18 миллионнан астам көрермен тамашалаған. == Фон == 2023 жылдың тамызында RT бас [[Редактор|редактор]]ы Маргарита Симонян Такер Карлсонның «шынымен Путинмен сұхбат алуды сұрап жатқанын» атап өтті. Қыркүйек айында Карлсон швейцариялық Die Weltwoche журналына оның бұрын Путиннен сұхбат алуға «тырысқанын», бірақ АҚШ билігі оған рұқсат бермегенін айтты.<ref name=":22">{{Cite web|url=https://meduza.io/feature/2024/02/06/amerikanskiy-televeduschiy-taker-karlson-priehal-v-moskvu|title=Американский телеведущий Такер Карлсон приехал в Москву. Это кумир ультраправых и самый влиятельный сторонник Трампа Пропаганда документирует каждый его шаг и жаждет, чтобы он взял интервью у Путина|website=[[Meduza]]|date=2024-02-06|access-date=2024-02-09|archive-date=2024-02-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20240208092017/https://meduza.io/feature/2024/02/06/amerikanskiy-televeduschiy-taker-karlson-priehal-v-moskvu|url-status=live}}</ref> === Карлсон ресейлік БАҚ-та === 2024 жылдың 1 ақпанында ресейлік БАҚ журналист Такер Карлсонның [[Ыстанбұл|Ыстамбұл]]дан Мәскеуге ұшып кеткенін хабарлады. Кейбір басылымдар тележүргізушінің әуежайдан және [[Үлкен театр|Үлкен театр]]дан фотосуреттерін таратты, онда тележүргізуші «Спартак» балетін көруге барды. Содан бері ресейлік үгіт-насихат Карлсонның Мәскеуге сапарын белсенді түрде жариялап, оның басты мақсаты Владимир Путиннен сұхбат алу екенін алға тартты.<ref name=":22" /> Ресейлік үкіметшіл БАҚ алдағы сұхбаттың атмосферасын белсенді түрде жариялады, Карлсонның Мәскеу айналасындағы қозғалысына назар аударды және оның атақты адам ретіндегі мәртебесін атап өтті.<ref>{{Cite web|url=https://www.nytimes.com/2024/02/06/world/europe/tucker-carlson-putin-interview.html|title=Tucker Carlson Says His Putin Interview Will Be Shown on Thursday|lang=en|author=Anton Troianovski, Jim Rutenberg, Paul Sonne|website=[[The New York Times]]|date=2024-02-06|access-date=2024-02-09|archive-date=2024-02-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20240207173420/https://www.nytimes.com/2024/02/06/world/europe/tucker-carlson-putin-interview.html|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://meduza.io/episodes/2024/02/07/taker-karlson-taker-karlson-taker-karlson-da-kto-takoy-etot-vash-taker-karlson-i-pochemu-rossiyskaya-propaganda-prozhuzhzhala-im-vse-ushi|title=Такер Карлсон, Такер Карлсон, Такер Карлсон… Да кто такой этот ваш Такер Карлсон?! И почему российская пропаганда прожужжала им все уши?|lang=ru|website=Meduza|date=2024-02-07|access-date=2024-02-07|archive-date=2024-02-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20240207142349/https://meduza.io/episodes/2024/02/07/taker-karlson-taker-karlson-taker-karlson-da-kto-takoy-etot-vash-taker-karlson-i-pochemu-rossiyskaya-propaganda-prozhuzhzhala-im-vse-ushi|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://novayagazeta.eu/articles/2024/02/07/amerikanets-priekhal|title=Американец приехал|website=Новая газета Европа|subtitle=Журналист Такер Карлсон перед интервью с Путиным стал главным героем российской пропаганды. Независимые журналисты упрекают его в информационной поддержке Кремля|date=2024-02-07|access-date=2024-02-07|archive-date=2024-02-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20240207181659/https://novayagazeta.eu/articles/2024/02/07/amerikanets-priekhal|url-status=live}}</ref><ref name=":03">{{Cite web|url=https://www.bbc.com/russian/articles/c25d7yqzpxdo|title=«Наша правда востребована». Почему интервью Такера Карлсона с Путиным вызвало такой ажиотаж|lang=ru|website=BBC News Русская служба|date=2024-02-07|access-date=2024-02-08|archive-date=2024-02-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20240208052813/https://www.bbc.com/russian/articles/c25d7yqzpxdo|url-status=live}}</ref><ref name=":11">{{Cite web|url=https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-68221347|title=Tucker Carlson: Russian state media revels in Moscow visit|lang=en|author=Francis Scarr|website=[[BBC News|BBC Monitoring]]|date=2024-02-07|access-date=2024-02-12|archive-date=2024-02-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240212062806/https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-68221347|url-status=live}}</ref> «Осторожно, новости» Telegram-арнасы 29 қаңтардан бастап ресейлік мемлекеттік БАҚ өз жазбаларында Карлсонды екі мыңнан астам рет атап өткенін есептеп, соңғы бірнеше күнде тележүргізуші туралы БАҚ-та еске алу жиілігі 14 ретке өскен. Такер Карлсон әртүрлі жерлерде, соның ішінде қонақүйде, ВДНХ-дағы Ресей көрмесінде және президент әкімшілігінде байқалды. Оны Ресей Журналистер Одағына мүшелікке шақырып, әзілкеш [[Павел Воля|Павел Воля]]ның шоуына қатысуға шақырды. Әлеуметтік желілер мен сатиралық арналарда американдық журналистің Ресейге сапары тақырыбындағы әзілдер мен сатира қызу талқыланды. Батыстың әсіреоңшыл саясаткерлеріне, соның ішінде [[Республикалық партия (АҚШ)|Республикалық партияға]] сілтеме жасай отырып, ресейлік БАҚ [[Еуропа одағы|Еуропа Одақтағы]] болжамды дүрбелең және американдық [[Демократиялық партия (АҚШ)|демократтар]] ықтимал сұхбат туралы жазды.<ref name=":22" /> Карлсон Мәскеуге сапарының мақсатын түсіндірмеді және бұл туралы әлеуметтік желілерде де хабарламады. РЕН ТВ журналистің Ресейге қарап, адамдармен сөйлескісі келетінін білдірген әңгімесінің жазбасын жариялады. [[Bloomberg]] ақпарат көзіне сілтеме жасап, Кремль Путиннің Карлсонмен сұхбат алу мүмкіндігін талқылағанын хабарлады.<ref name=":22" /> Семафор сұхбатқа қоса Карлсон Мәскеуде Ресейде қуғында тұратын екі америкалықпен кездескенін айтты: [[Орталық барлау басқармасы|ОББ]] мен [[Ұлттық Қауіпсіздік Агенттігі|АҚШ Ұлттық қауіпсіздік агенттігіне]] бақылау бағдарламалары туралы деректерді жіберді деп айыпталған [[Эдуард Сноуден]] және Тара Рид. Джо Байденді қудалау үшін айыптайды. Карлсонның өзі мұндай кездесулер фактісін жоққа шығарды.<ref name=":5" /> === Хабарландыру видеосы === 2024 жылдың 6 ақпанында Такер Карлсон Путинмен сұхбатқа дайындалу көп айлар бойы ойластырған ұзақ және қауіпті жұмыс екенін айтты. Ресейге бару ақысын өзі төлегенін және американдықтардың көпшілігі «әлемді қайта құрып жатқан» қақтығыс туралы жеткілікті түрде хабардар емес деп санайтынын атап өтті және негізгі БАҚ-ты айыптады. Карлсон Батыс журналистерінің [[Володимир Олександрович Зеленський|Владимир Зеленскийден]] жиі сұхбат алғанын және оларды Украина президентінің АҚШ-тың соғысқа араласуы туралы талаптарын күшейтуге бағытталған «жеңіл әңгіме сессиялары» деп атағанын мәлімдеді.<ref name=":12">{{Cite web|url=https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-68223148|title=Tucker Carlson interviews Russia's Putin - Kremlin|lang=en|author=Tiffany Wertheimer|website=[[BBC News]]|date=2024-02-08|access-date=2024-02-12|archive-date=2024-02-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240212115236/https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-68223148|url-status=live}}</ref> Путиннен сұхбат алу шешімін түсіндіретін видеода Карлсон америкалықтар мен басқа да ағылшын тілінде сөйлейтін адамдар «Ресей мен Украина арасындағы соғыста не болып жатқанын білмейді», өйткені «олардың бұқаралық ақпарат құралдары сыбайлас» және «оқырмандар мен көрермендер үшін өтірік» деді.<ref name=":20" /><ref name=":13">{{Cite web|url=https://www.nytimes.com/2024/02/08/us/politics/trump-putin-carlson-shifting-american-politics.html|title=Trump, Putin, Carlson and the Shifting Sands of Today’s American Politics|lang=en|author=Peter Baker|website=[[The New York Times]]|date=2024-02-08|access-date=2024-02-12|archive-date=2024-02-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240212054515/https://www.nytimes.com/2024/02/08/us/politics/trump-putin-carlson-shifting-american-politics.html|url-status=live}}</ref> Карлсон батыстық журналистердің ешқайсысы Владимир Путиннен сұхбат алуды «мазаламағанын» айтты, бірақ шын мәнінде, бірқатар батыстық ақпарат құралдары Путиндерден сұхбат алуды бірнеше рет сұраған және олардың өтініштерін Кремль қабылдамады.<ref name=":13" /><ref name=":122">{{Cite web|url=https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-68223148|title=Tucker Carlson interviews Russia's Putin - Kremlin|author=Tiffany Wertheimer|website=[[BBC News]]|date=2024-02-08|access-date=2024-02-12|archive-date=2024-02-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240212115236/https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-68223148|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://ru.euronews.com/2024/02/09/putin-us-needs-to-stop-supplying-weapons-to-ukraine-and-urge-kyiv-to-hold-peace-talks|title=Интервью Путина Карлсону: США должны прекратить поставки оружия Киеву|website=[[Euronews]]|date=2024-02-09|access-date=2024-02-13|archive-date=2024-02-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20240213153103/https://ru.euronews.com/2024/02/09/putin-us-needs-to-stop-supplying-weapons-to-ukraine-and-urge-kyiv-to-hold-peace-talks|url-status=live}}</ref> Кремльдің баспасөз хатшысы Дмитрий Песков бұл мәлімдемелерді растады және Карлсонға сұхбат беруге рұқсат етілгенін, өйткені оның ұстанымы «басқалардан өзгеше» екенін атап өтті.<ref name=":20" /><ref name=":13" /><ref name=":122" /> Такер Карлсон сұхбатты жазу үшін Кремльде бес сағат болғанын, ал Владимир Путин екі сағатқа кешігіп келгенін айтты.<ref name=":18">{{Cite web|url=https://www.moscowtimes.life/2024/02/09/otvet-kotorii-mi-poluchili-nas-shokiroval-a121203|title=Такер Карлсон: «Ответ, который мы получили, нас шокировал»|lang=ru|first=|last=|website=Русская служба The Moscow Times|date=2024-02-09|access-date=2024-02-13|archive-date=2024-02-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20240213090044/https://www.moscowtimes.life/2024/02/09/otvet-kotorii-mi-poluchili-nas-shokiroval-a121203|url-status=live}}</ref> Путиннің Карлсонмен әңгімесі кем дегенде үш рет әртүрлі формада жарияланды: алдымен Путиннің мәлімдемелеріне сілтеме жасалды, содан кейін БАҚ Кремль веб-сайтында сұхбаттың стенограммасының пайда болғаны туралы оқырмандарды хабардар етті және соңында орыс тіліндегі толық нұсқасын жариялады. 9 ақпан күні таңертең [[ТАСС]] сұхбаттың тікелей трансляциясын бастады.<ref name=":5" /> == Мазмұны және талдау == Сұхбат екі сағаттан астам уақытқа созылды. [[Кремль]] сайтында орыс тіліндегі әңгіменің стенограммасымен бірге жарияланды.<ref name=":2" /> Сұхбат Такер Карлсонның [[Владимир Владимирович Путин|Владимир Путин]] Ресейдің 2022 жылдың 24 ақпанында Украинаға басып кіретінін жариялаған кезде [[НАТО]] қолдауымен [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] жасай алатын «тосын шабуыл» туралы айтқан деген қате мәлімдемесімен басталды. Шындығында Путин бұл туралы айтқан жоқ. Путин журналистке: «Ток-шоу жүргізіп жатырмыз ба, әлде байыпты сөйлесіп жатырмыз ба?» деп жауап берді.<ref name=":6" /><ref name=":7">{{Cite web|url=https://www.agents.media/intervyu-vladimira-putina-takeru-karlsonu-ne-stalo-sensatsiej-dlya-zapadnyh-smi/|title=Интервью Владимира Путина Такеру Карлсону не стало сенсацией для западных СМИ|website=[[Агентство (издание)|Агентство]]|date=2024-02-09|access-date=2024-02-12|archive-date=2024-02-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20240209173154/https://www.agents.media/intervyu-vladimira-putina-takeru-karlsonu-ne-stalo-sensatsiej-dlya-zapadnyh-smi/|url-status=live}}</ref> === Тарихтың балама нұсқасы === Путин Карлсонға: «Менің түсінуімше, сізде тарих бойынша негізгі білім бар, солай ма?» деп сұрады. Қолайлы жауап алған президент: «Онда мен өзіме — бар болғаны 30 секунд немесе бір минут — азғантай тарихи дерек беруге рұқсат етемін», — деді.<ref>{{Cite web|url=https://provereno.media/blog/2024/02/11/bazovoe-istoricheskoe-obrazovanie-razbor-12-tsitat-putina-iz-intervyu-karlsonu-kotoroe-prevratilos-v-lektsiyu/|title=Базовое историческое образование: разбор 12 цитат Путина из интервью Карлсону, которое превратилось в лекцию|author=[[Мереминский, Станислав Григорьевич|Станислав Мереминский]]|first=Станислав Мереминский|website=[[Проверено.Медиа]]|date=2024-02-11|access-date=2024-02-16|archive-date=2024-02-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20240216160629/https://provereno.media/blog/2024/02/11/bazovoe-istoricheskoe-obrazovanie-razbor-12-tsitat-putina-iz-intervyu-karlsonu-kotoroe-prevratilos-v-lektsiyu/|url-status=live}}</ref> Журналистің араласуға немесе қосымша сұрақ қоюға тырысқанына қарамастан Путиннің монологы 23 минутқа созылды. Кейіннен Карлсон басқа нәрселермен қатар, Ресейдің [[Ядролық қару|ядролық қаруын]] ескере отырып, шығыс Украинаны неліктен ертерек [[Аннексия|аннексияламағанын]] сұрады. Путин оның монологын контекстті түсіну үшін маңызды деп есептей отырып, жақын арада бұл сұраққа жауап беретінін атап өтті. Президент сонымен қатар Карлсонға сұхбат беруді қалайтынын тағы да еске салып, олар «байыпты сөйлесуге» келісті.<ref name=":20" /> [[Оңтүстік Калифорния университеті|Оңтүстік Калифорния университетінің]] профессоры Роберт Инглиш сияқты бірқатар тарихшылар Путиннің мәлімдемелері оның тарихи оқиғаларға, соның ішінде Украинаның егемендігіне қатысты нұсқасына баса назар аударуға тырысатынын атап өтті, бірақ бұл тезистер көптеген тарихшылар мен сарапшылардың пікіріне қайшы келеді және мұндай мәлімдемелерді бірнеше рет жоққа шығарған.<ref>{{Cite web|url=https://www.businessinsider.com/tucker-carlson-interview-proves-putin-off-the-rails-russia-historians-2024-2|title=Russia historians say the Tucker Carlson interview solidified one thing about Putin — he's off the rails|lang=en-US|author=Erin Snodgrass, Kelsey Vlamis|website=[[Business Insider]]|date=2024-02-13|access-date=2024-02-13|archive-date=2024-02-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20240213003806/https://www.businessinsider.com/tucker-carlson-interview-proves-putin-off-the-rails-russia-historians-2024-2|url-status=live}}</ref> ==== «Ресейдің негізі» ==== Владимир Путин 862 жыл «Ресей мемлекетінің құрылған жылы» екенін атап өтіп, мемлекеттіліктің пайда болуының нормандық теориясына тоқталды,<ref name=":7" /> оған сәйкес князь Рюрик Новгородты басқаруға шақырылды, бұл Путиннің пікірінше, Ресейдің қалыптасуына әкелді. қазіргі орыс халқы және «орталықтандырылған» мемлекеттердің қалыптасуының бастамасы болды. IX ғасырдағы Ресей мемлекеттілігінің пайда болуын XX ғасырдағы Украинаның болжамды «өнертабысы»мен салыстырды.<ref name=":19">{{Cite web|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-68255302|title=Tucker Carlson interview: Fact-checking Putin's 'nonsense' history|lang=en|author=Ido Vock|website=[[BBC News]]|date=2024-02-10|access-date=2024-02-13|archive-date=2024-02-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240212200824/https://www.bbc.com/news/world-europe-68255302|url-status=live}}</ref> Джон Хопкинс жоғары халықаралық зерттеулер мектебінің тарихшысы Сергей Радченко бұл мәлімдемені шындыққа жанаспайды деп атайды және Путиннің Ресей мемлекет ретінде IX ғасырда пайда бола бастады деген тұжырымын атап өтті, бірақ сол сияқты Украинаның тарихи тамыры сол кезеңде жатыр деп дау айтуға болады. кезең, ұқсас дәлелдер мен тарихи құжаттармен.<ref name=":19" /> Карлсон екі рет Украинамен соғысқа қатысты не айтылғанын түсінбейтінін айтты,<ref name=":8">{{Cite news|title=Как Такер Карлсон слушал лекцию профессора Путина|first=Елена|last=Рыковцева|url=https://www.svoboda.org/a/kak-taker-karlson-slushal-lektsiyu-professora-putina/32812501.html|website=Радио Свобода|date=2024-02-10|access-date=2024-02-12|lang=ru|archive-date=2024-02-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240212192738/https://www.svoboda.org/a/kak-taker-karlson-slushal-lektsiyu-professora-putina/32812501.html|url-status=live}}</ref> бірақ журналистің бұл сөздері Кремль сайтындағы мәтіндік стенограммадан алынып тасталған.<ref name=":7" /> ==== XVII ғасырдағы Украина ==== Владимир Путин Карлсонға XVII ғасырда Поляк-Литва Достастығы қазіргі Украинаның бөліктерін билей бастағанда, «украиндық» термині осы аумақтардың штат шетінде тұратын халқына қатысты қолданыла бастағанын айтты. Путиннің айтуынша, бұл сөз бастапқыда «шетте тұратын адам» дегенді білдірген. [[Лондонның экономика мектебі|Лондон экономика мектебінің]] құрметті профессоры Анита Празмовска украиндардың ұлттық болмысы [[Орталық Еуропа|Орталық Еуропаның]] басқа халықтарына қарағанда кейінірек қалыптасқанын, бірақ бұл кезеңде украиндар бұрыннан бар екенін айтады. Мичиган университетінің профессоры Рональд Сунидің айтуынша, орыстардың, [[Украиндар|украиндардың]] және [[Беларустар|беларустардың]] тамыры ортақ болғанымен, «уақыт өте келе олар әртүрлі халықтарға айналды».<ref name=":19" /> Путин Украинаның оңтүстік және шығыс аймақтарының «Украинамен тарихи байланысы болмағанын» айтты. XVII ғасырда [[II Екатерина]] [[Осман империясы|Осман империясынан]] жаулап алған аумақтар, президенттің айтуынша, шын мәнінде Ресей империясына тиесілі болған. Оларды сипаттау үшін Путин XVIII ғасырдан шыққан «Новороссия» терминін қолданады. Рональд Суни атап өткендей, Ресей жаулап алған кезде бұл жерлердің тұрғындары орыстар да, украиндар да емес, [[Османлы әулеті|османдықтар]], татарлар немесе казактар ​​болған, бірақ бұл жерлерді шын мәнінде орыстар деп айту Путиннің мүддесіне сай келеді. Ресей Украинамен ұзақ соғыс кезінде қайтарып алуға тырысатын аймақтар.<ref name=":12" /> ==== «Жасанды мемлекет» ==== Кейіннен Владимир Путин Украинаның Батыс Украинаның Украина КСР-ге қосылуы және Бессарабия мен Солтүстік Буковина жерлерінің бір бөлігін Украина КСР-іне қосылуы нәтижесінде [[Иосиф Виссарионович Сталин|Иосиф Сталин]] мен [[Владимир Ильич Ленин|Владимир Лениннің]] өсиетімен құрылған ешқандай тарихи алғышарттарсыз жасанды мемлекет екенін алға тартты.<ref name=":0" /><ref name=":16">{{Cite web|url=https://www.golosameriki.com/a/tucker-carlson-putin-interview-fact-check/7480755.html|title=Проверяем факты: что рассказывал Путин Такеру Карлсону?|author=Мэттью Купфер|website=[[Голос Америки]]|date=2024-02-09|access-date=2024-02-12|archive-date=2024-02-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20240211043331/https://www.golosameriki.com/a/tucker-carlson-putin-interview-fact-check/7480755.html|url-status=live}}</ref> Профессор Сергей Радченко Путиннің пікірімен белгілі бір дәрежеде келісіп, кеңес басшылығы [[Кеңестік республика|кеңестік республикалардың]] шекарасын Африкадағы батыстық отаршыл державаларға ұқсас етіп белгілегенін, алайда бұл украиндық бірегейліктің жоқтығын білдірмейтінін айтты. Тарихшы Путиннің «Украина нақты мемлекет емес» деген сөздерін жоққа шығарып, кез келген елдің тарихи үдерістердің нәтижесінде қалыптасатынын атап көрсетті. Украина сияқты Ресейдің де Сібірді отарлау сияқты тарихи шешімдер арқылы қалыптасқанын атап өтті.<ref name=":12" /> Федченко мен «[[Америка дауысы]]<nowiki/>» орыс қызметінің пікірінше, Путиннің қисыны бойынша Ресейді де сол жасанды мемлекет деп санауға болады.<ref name=":12" /><ref name=":16" /> The Insider Владимир Путиннің Украинаны Кеңес Одағының 1922 жылдан бастап құруы туралы мәлімдемесі шындыққа жанаспайтынын атап өтті, өйткені 1917 жылы Киевтегі Орталық Рада Ресей құрамындағы Украинаның автономиясын Украина Халық Республикасы деп жариялады, 1918 жылы ақпанда оның автономия Донецк-Кривой Рог Республикасы, бір айдан кейін Украина Халық Кеңестер Республикасының құрамына кірді.<ref name=":6" /> === Фашистік Германияның Польшаға басып кіруінің негіздемесі === {{Басты мақала|Фашизм}} Путин [[Екінші дүниежүзілік соғыс|Екінші дүниежүзілік соғыстың]] басында [[Польша]] [[Адольф Гитлер|Адольф Гитлерді]] елге басып кіруге «мәжбүр етті» деді, өйткені оның айтуынша,<ref>{{Cite web|url=https://www.dw.com/ru/na-putina-podali-zaavlenie-v-sk-izza-slov-o-polse-i-gitlere/a-68217838|title=На Путина подали заявление в СК за слова о Польше и Гитлере|website=[[Deutsche Welle]]|date=2024-02-09|access-date=2024-02-12|archive-date=2024-02-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20240211214420/https://www.dw.com/ru/na-putina-podali-zaavlenie-v-sk-izza-slov-o-polse-i-gitlere/a-68217838|url-status=live}}</ref> Польша «еңбексіз болып шықты» және Гитлердің Германияға Данциг дәлізін беру талабымен келіспеді.<ref>{{Cite web|url=https://novayagazeta.ru/articles/2024/02/10/gitleru-nichego-ne-ostavalos|title=«Гитлеру ничего не оставалось…». Некоторые дополнения и пояснения к историческим изысканиям президента России Владимира Путина|author=[[Гутионтов, Павел Семёнович|Павел Гутионтов]]|website=[[Новая газета]]|date=2024-02-10|access-date=2024-02-13|archive-date=2024-02-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20240213090041/https://novayagazeta.ru/articles/2024/02/10/gitleru-nichego-ne-ostavalos|url-status=live}}</ref> Профессор Анита Празмовскаяның айтуынша, Владимир Путиннің тарих туралы идеясы қате. Польша мен нацистік Германия арасында 1934 жылғы шабуыл жасамау туралы пакт сияқты шын мәнінде дипломатиялық байланыстар болғанымен, Путин оларды ынтымақтастықпен шатастырғанын айтады. Польшаның нацистік Германиямен ынтымақтастығы туралы айыптауларды жоққа шығарып, оларды «абсурд» деп атады. Оның пікірінше, бұл байланыстарды нацистермен ынтымақтастық деп түсінуге болмайды. Оның үстіне 1939 жылы Кеңес Одағы фашистік Германиямен [[Молотов-Риббентроп пакты|Молотов — Риббентроп пактісі]] деп аталатын шабуыл жасамау туралы келісімге қол қойды.<ref name=":19" /> The Insider бұл аумақ 1918 жылы [[Версаль бейбіт келісімі|Версаль бейбіт келісім]]<nowiki/>і бойынша Польшаға берілгенін, ал халқының көпшілігі немістер болған Данциг қаласы Польшаның құрамына кірмей, [[Ұлттар Лигасы|Ұлттар Лигасының]] протекторатында болғанын атап өтті; Польшаның құрамына кірген аумақтарда негізінен поляктар болды. Басылымның мәліметінше, Путиннің Гитлердің басып кіру құқығы туралы мәлімдемесі соңғысы үшін ақтау болып табылады және оны РФ Қылмыстық кодексінің 354.1-бабына сәйкес нацизмді оңалту деп санауға болады.<ref name=":6" /> === Украинаға басып кіруді негіздеу === Такер Карлсонмен сұхбатында Ресей президенті Ресейдің Украинаға қарсы үгіт-насихатының негізгі әңгімелерін қайталады.<ref name=":15" /><ref>{{Cite web|url=https://www.golosameriki.com/a/putin-carlson-interview-narratives/7480615.html|title=Что сказал Путин в интервью Такеру Карлсону?|lang=ru|website=ГОЛОС АМЕРИКИ|date=2024-02-09|access-date=2024-02-12|archive-date=2024-02-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20240211090224/https://www.golosameriki.com/a/putin-carlson-interview-narratives/7480615.html|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.veridica.ro/ru/mneniya/loz-vladimira-putina-v-intervyu-takeru-karlsonu|title=Ложь Владимира Путина в интервью Такеру Карлсону|lang=ru|website=Veridica|date=2024-02-10|access-date=2024-02-12|archive-date=2024-02-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240212222458/https://www.veridica.ro/ru/mneniya/loz-vladimira-putina-v-intervyu-takeru-karlsonu|url-status=live}}</ref> Тағы да Украина мен Батыс елдерін Ресейдің 2022 жылы Украинаға басып кіргенін айыптады.<ref name=":21" /> Ресей президенті сондай-ақ Ресейдің Украинаға шабуылын жалғыз халық туралы мифпен ақтап, украиндар әлі де «орыстар сияқты сезінеді» деп мәлімдеді.<ref name=":21" /><ref>{{Cite web|url=https://www.dw.com/ru/taker-karlson-opublikoval-dvuhcasovoe-intervu-s-vladimirom-putinym/a-68210131|title=Карлсон опубликовал двухчасовое интервью с Путиным|lang=ru|website=DW|date=2024-02-09|access-date=2024-02-12|archive-date=2024-02-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20240211142956/https://www.dw.com/ru/taker-karlson-opublikoval-dvuhcasovoe-intervu-s-vladimirom-putinym/a-68210131|url-status=live}}</ref> АҚШ-ты өз ұстанымын қайта қарауға шақырып, Ресейдің диалогқа дайын екенін растады.<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.bbc.com/russian/articles/c72gq292755o|title=Владимир Путин в интервью Такеру Карлсону обвинил Украину и Запад в начале нынешней войны|website=[[Русская служба Би-би-си]]|date=2024-02-09|access-date=2024-02-09|archive-date=2024-02-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20240209002804/https://www.bbc.com/russian/articles/c72gq292755o|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite news|title=Путин: "Рано или поздно всё равно мы договоримся"|url=https://www.svoboda.org/a/putin-rano-ili-pozdno-vsyo-ravno-my-dogovorimsya-/32811805.html|website=Радио Свобода|date=2024-02-09|access-date=2024-02-12|lang=ru|archive-date=2024-02-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20240211065636/https://www.svoboda.org/a/putin-rano-ili-pozdno-vsyo-ravno-my-dogovorimsya-/32811805.html|url-status=live}}</ref> === НАТО === Владимир Путин 2000-шы жылдардың басында президент болғаннан кейін Батыспен қарым-қатынасты жақсартуға ұмтылғанын және тіпті Ресейдің НАТО-ға кіру мүмкіндігі туралы президент [[Билл Клинтон|Клинтонға]] жүгінгенін атап өтті. Путиннің айтуынша, жауап теріс болды. Сондай-ақ өз сөзінде НАТО-ның шығысқа қарай кеңеюіне жол бермеу туралы уәденің бұзылғанына қынжылысын білдірді: НАТО кеңеюінің бес толқыны болды.<ref name=":2" /><ref name=":1" /> Ресей президенті Ресей мен Батыс арасындағы дұшпандық қарым-қатынастың себептері НАТО-ның шығысқа қарай кеңеюі және Украинаның НАТО-ға қосылу мүмкіндігі туралы бұрынғы пікірлерін қайталады.<ref name=":8" /><ref>{{Cite web|url=https://rus.ozodlik.org/a/32812253.html|title=Путин в интервью Такеру Карлсону обвинил Украину и Запад в начале войны|lang=ru|website=Радио Озодлик|date=2024-02-09|access-date=2024-02-12|archive-date=2024-02-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240212075515/https://rus.ozodlik.org/a/32812253.html|url-status=live}}</ref> Оның пікірінше, бұл соғысты тудырған триггерлер 2014 жылғы «Киевтегі мемлекеттік төңкеріс» болды, оның айтуынша, ЦРУ артында тұрған,<ref name=":2" /><ref>{{Cite web|url=https://www.independent.co.uk/news/world/americas/us-politics/putin-tucker-carlson-cia-interview-b2493559.html|title=Putin mocks Tucker Carlson over his failed attempt to join CIA|website=[[The Independent]]|date=2024-02-09|access-date=2024-02-09|archive-date=2024-02-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20240210020838/https://www.independent.co.uk/news/world/americas/us-politics/putin-tucker-carlson-cia-interview-b2493559.html|url-status=live}}</ref> сондай-ақ Украинаның Минск келісімдерін орындаудан бас тартуы.<ref name=":21" /><ref name=":1" /> Путиннің Еуромайдан туралы мәлімдемесі саяси дағдарысты реттеу туралы келісімге сол кездегі билік, оппозиция жетекшілері мен бірқатар еуропалық мемлекеттердің өкілдері қол қойғанын, ал наразылық білдірушілердің өздері келісімді орындаудан бас тартып, келісімді орындаудан бас тартқанына қайшы келеді. президенттің дереу отставкаға кетуі — [[Виктор Фёдорович Янукович|Виктор Янукович]] қызметтен кететінін жариялаудың орнына Киевтен қашып кетті.<ref name=":6" /><ref name=":21" /> The Insider Путиннің пікірінше, бұл жағдайда АҚШ-тың ұстанымы бірнеше сағаттың ішінде жайбарақаттан түбегейлі ымырасызға дейін өзгеруі керек еді, ал украиналық оппозициялық саясаткерлер мен батыс өкілдері революциялық рухты жеңе алмады деп болжау қисындырақ екенін атап өтті. наразылық білдірушілердің.<ref name=":6" /> Владимир Путин сондай-ақ Ресейдің бақылауындағы [[Донецк Халық Республикасы|ДХР]] мен [[Луганск Халық Республикасы|ЛХР]] басып алған [[Луганск облысы|Луганск]] және Донецк облыстарының аумақтарын бақылауды Украинаға қайтаруға дайын екенін мәлімдеді. Аймақ біртіндеп Украинаға оралады деп күткенін айтты, бірақ Киевті мәселені әскерилердің көмегімен шешкісі келеді деп айыптады. Путин соғысты Ресей емес, Украина «Донбассты сегіз жыл бойы бомбалау» арқылы бастағанын,<ref name=":9">{{Cite news|title="Это страшное интервью". Что Путин хотел сказать миру|url=https://www.svoboda.org/a/eto-strashnoe-interview-chto-putin-hotel-skazat-miru/32812203.html|website=Радио Свобода|date=2024-02-10|access-date=2024-02-12|lang=ru|archive-date=2024-02-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240212192743/https://www.svoboda.org/a/eto-strashnoe-interview-chto-putin-hotel-skazat-miru/32812203.html|url-status=live}}</ref><ref name=":1" /> бірақ шын мәнінде Донбасстағы соғысты Ресей жағы бастап, Харьков, Донецк және Луганскідегі әкімшілік ғимараттарды басып алудан бастағанын қайталады. 2014 жылдың 7 сәуірінде ресейшіл сепаратистер, ал Украина 2014 жылдың 26 ​​мамырында Донецкке алғашқы әуе шабуылын жасады - осы уақытқа дейін Ресей Қырымды басып алып, аннексиялап үлгерді, сонымен қатар Донецк пен Луганскідегі сепаратистерге әскери ресурстар бере бастады.<ref name=":6" /><ref name=":21" /><ref name=":14">{{Cite web|url=https://ru.euronews.com/my-europe/2024/02/12/putin-interview-karlson|title=Интервью Карлсона с Путиным: слова, факты и дезинформация|website=[[Euronews]]|date=2024-02-12|access-date=2024-02-12|archive-date=2024-02-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240212050725/https://ru.euronews.com/my-europe/2024/02/12/putin-interview-karlson|url-status=live}}</ref> Путин Ресейдің толық ауқымды басып кіруінен кейінгі бейбіт келіссөздердің екі жақтың ұстанымдары бойынша өте жоғары деңгейде келісімге қол жеткізгенін және іс жүзінде аяқталғанын және Ыстамбұл келісімдеріне қол қоюға АҚШ пен Ұлыбританияның әрекеттері кедергі болғанын айтты. Премьер-министр [[Борис Джонсон]], Дэвид Арахамия көпшілік алдында айтқан. Алайда, Путин өтірік айтты, өйткені Дэвид Арахамия украин тарапы құжатты ешқашан парифацияламағанын және ресейліктер «біздің мұндай келісімге қол қоюымызды күтетініне» қарамастан, Украина тәуелсіз қол қоюдан бас тартқанын айтты», — деп түсіндірді. Ресейге сенімсіздікке қол қоюдан бас тарту. Сонымен бірге Борис Джонсон Украинадан ештеңе талап етпей, Ұлыбританияның Путинмен ортақ құжатқа қол қоймайтынын айтты.<ref name=":6" /> Владимир Путин АҚШ-тың 2022 жылы Солтүстік ағынды диверсияға қатысқаны туралы ешқандай дәлел келтірмей, Америка Құрама Штаттарын «Солтүстік ағын» келісімдерін бұзды деп айыптады.<ref name=":5" /> Батыс ақпарат құралдары бұған дейін жарылыстарды Украина ұйымдастырғаны туралы зерттеулерді жариялаған болатын. [[The Washington Post|''The Washington Post'']] және ''Der Spiegel'' басылымдарының хабарлауынша, АҚШ мұндай операцияға қарсы болған.<ref name=":6" /><ref name=":7" /> Ресей, Украина және Батыс арасындағы қарым-қатынасты ақын Михаил Лермонтовтың сөзімен сипаттады: «Мұның бәрі қайғылы болмаса, күлкілі болар еді». Путин «Украинадағы шексіз жұмылдыру» мен ішкі мәселелерге қарамастан, ақыр соңында келісімге қол жеткізілетініне сенім білдірді.<ref name=":2" /><ref name=":1" /> Неліктен АҚШ президенті [[Джо Байден|Джо Байденмен]] сөйлеспейді және Украинаға қатысты шешім қабылдамайды деген сұраққа Путин: «Не шешім қабылдау керек?» деп жауап берді. Путин қару-жарақ жеткізуді тоқтатуға шақырды және бұл жағдайда соғыс бірнеше апта ішінде аяқталатынын атап өтті.<ref name=":0" /> Такер Карлсонның Ресейдің Польшаға ықтимал шабуылы туралы сұрағына берген жауабында Владимир Путин мұндай оқиға Польшадан агрессия болған жағдайда ғана болуы мүмкін екенін айтты. Ресейдің басқа елдердің, соның ішінде [[Польша]] мен Латвияның ісіне араласудың қажеті жоқ, өйткені бұл жерде өзінің жеке мүддесі жоқ екенін атап өтті.<ref name=":2" /><ref name=":1" /> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * {{Cite web|url=https://www.washingtonpost.com/world/2024/02/08/tucker-carlson-putin-interview-released/|title=Путин жайбарақат сұхбатында Такер Карлсонға сөз беруге әрең мүмкіндік берді|lang=en|author=Francesca Ebel|website=[[The Washington Post]]|date=2024-02-08}} * {{Cite web|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-68248740|title=Такер Карлсон: Тележүргізуші Кремльге еркіндік берген кезде Путин басшылыққа алады|lang=en|author=Sarah Rainsford|website=[[BBC News]]|date=2024-02-09}} * {{Cite web|url=https://theins.ru/antifake/269011|title=«Біз ток-шоу жасап жатырмыз ба, әлде байыпты әңгімеміз бе?» Такер Карлсонның Владимир Путинмен сұхбатындағы 20 фейк|website=[[The Insider]]|date=2024-02-10}} * {{YouTube|id=ncPW2pyOzJU|title=Владимир Путиннің Такер Карлсонға берген сұхбаты|logo=1}} // Kremlin.ru * {{YouTube|id=hXu9TD4hnvA|title=Путиннің сұхбатын талдау. Екі сағаттық тарихи қателер және Такер Карлсонның реакциясы|logo=1}} // [[Дождь (телеканал)|Телеканал Дождь]] * {{YouTube|id=jpTEy_1as4U|title=Украинаны Сталин құрған, ал Зеленскийдің әкесі майдангер болған. Путиннің сұхбатындағы негізгі фейктер|logo=1}} // [[The Insider]] * {{YouTube|id=Od1eo88YRTM|title=Неліктен Карлсон Путинге ұшты?|logo=1}} // Подкаст «Что это было?» [[Русская служба Би-би-си]] * {{YouTube|id=Y0bh17j9x4E|logo=1|title=Такер Карлсон профессор Путиннің лекциясын қалай тыңдады}} // [[Азаттық радиосы]] {{Commonscat|Interview with Vladimir Putin to Tucker Carlson}} [[Санат:Көсемсөз]] [[Санат:2024 жылғы шығармалар]] [[Санат:Интервью]] [[Санат:АҚШ және Ресейдің Украинаға басып кіруі]] [[Санат:Такер Карлсон]] [[Санат:6 ақпан оқиғалары]] [[Санат:Владимир Путин]] pap9rhs7mt24dt9hqt8cukpqdphkd60 3390955 3390906 2024-10-15T16:28:18Z Muzaffar Turgunov 120280 /* Мазмұны және талдау */ 3390955 wikitext text/x-wiki {{Конференция|Атауы=Владимир Путиннің Такер Карлсонға берген сұхбаты|Атауы1={{Lang-ru|Интервью Владимира Путина Такеру Карлсону}}|Сурет=Интервью Такеру Карлсону. 8 февраля 2024 года. Kremlin.ru.webm|Дата=2024 жыл 6 ақпан|Ел=Ресей|Орын=Мәскеу|Орын1=Мәскеу Кремлі|Қатысушылар={{ту|Ресей}} [[Владимир Владимирович Путин|Владимир Путин]]<br>{{ту|АҚШ}} [[Такер Карлсон]]|Кейін=Павел Дуровтың Такер Карлсонмен сұхбаты}} '''Владимир Путиннің Такер Карлсонға берген сұхбаты''' ({{Lang-ru|Интервью Владимира Путина Такеру Карлсону}}) - Ресей президенті Владимир Путиннің америкалық саяси шолушы Такер Карлсонмен сұхбаты 2024 жылдың 6 ақпанында өтті.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.independent.co.uk/news/world/americas/tucker-carlson-putin-full-interview-when-time-b2492651.html|title=Tucker Carlson releases controversial interview with Vladimir Putin: Live|lang=en|author=Gustaf Kilander, Namita Singh|website=[[The Independent]]|date=2024-02-08|access-date=2024-02-08|archive-date=2024-02-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20240208082431/https://www.independent.co.uk/news/world/americas/tucker-carlson-putin-full-interview-when-time-b2492651.html|url-status=live}}</ref> Премьера 2024 жылдың 8 ақпанында Карлсонның Tucker Carlson Network ағындық сервисінде және [[Twitter]] (X) әлеуметтік желісінде өтті. Бұл [[Ресей президенті|Ресей президенті]]нің 2022 жылдың 24 ақпанында Украинаға басып кіруі басталғаннан бері батыстық журналистке берген алғашқы сұхбаты болды.<ref name=":0" /><ref name=":3">{{Cite web|url=https://www.bbc.co.uk/news/world-us-canada-68245076|title=Evan Gershkovich: Putin tells Tucker Carlson deal can be reached to free jailed US reporter|lang=en|author=Will Vernon, Mike Wendling|website=[[BBC News]]|date=2024-02-08|access-date=2024-02-09|archive-date=2024-02-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20240208232256/https://www.bbc.co.uk/news/world-us-canada-68245076|url-status=live}}</ref> Күрделі сұрақтарға уәде бергеніне қарамастан, Карлсон Путинге [[Буча қырғыны|Буча]] мен Мариупольдегі ресейлік әскери қылмыстар туралы<ref name=":3" /><ref name=":4">{{Cite web|url=https://meduza.io/feature/2024/02/09/u-rossii-net-interesov-v-evrope-v-ukraine-idet-grazhdanskaya-voyna-vse-ravno-my-dogovorimsya|title=Такер Карлсон обещал задать Путину острые вопросы. В итоге он ни разу не упомянул Бучу, Мариуполь и Навального. Зато Путин с удовольствием повторил всё то же самое, что он говорит всегда. Пересказываем их разговор|lang=ru|website=[[Meduza]]|date=2024-02-08|access-date=2024-02-09|archive-date=2024-02-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20240209010200/https://meduza.io/feature/2024/02/09/u-rossii-net-interesov-v-evrope-v-ukraine-idet-grazhdanskaya-voyna-vse-ravno-my-dogovorimsya|url-status=live}}</ref> немесе Алексей Навальный туралы сұрамады,<ref name="bbc-k">{{cite web|title=«Карлсон дал автократу полную свободу манипулировать». Что СМИ на Западе и в России думают об интервью Путина|url=https://www.bbc.com/russian/articles/cpe0dj0gxpyo|website=[[bbc]]|date=2024-02-09|access-date=2024-02-12|archive-date=2024-02-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240212222456/https://www.bbc.com/russian/articles/cpe0dj0gxpyo|url-status=live}}</ref> ал Путин Ресей мен Украина тарихының балама нұсқасын,<ref name=":6">{{Cite web|url=https://theins.ru/antifake/269011|title=«У нас ток-шоу или серьёзный разговор?» 20 фейков из интервью Такера Карлсона с Владимиром Путиным|website=[[The Insider]]|date=2024-02-10|access-date=2024-02-11|archive-date=2024-02-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20240211034453/https://theins.ru/antifake/269011|url-status=live}}</ref><ref name=":15">{{Cite web|url=https://www.rfi.fr/ru/%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D1%8F/20240209-%D0%BD%D0%B8%D1%87%D0%B5%D0%B3%D0%BE-%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%B3%D0%BE-%D0%B8-%D0%B1%D0%B5%D0%B7-%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%80%D1%8B%D1%85-%D0%B2%D0%BE%D0%BF%D1%80%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B2-%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B2%D1%8C%D1%8E-%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B8%D0%BD%D0%B0-%D1%82%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%83-%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%BB%D1%81%D0%BE%D0%BD%D1%83-%D0%BD%D0%B5-%D0%B2%D1%8B%D0%B7%D0%B2%D0%B0%D0%BB%D0%BE-%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D0%B3%D0%BE-%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%81%D0%B0-%D0%B2%D0%BE-%D1%84%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%86%D1%83%D0%B7%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9-%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%B0-%D1%81%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%B5|title=«Ничего нового» и без острых вопросов: интервью Путина Такеру Карлсону не вызвало особого интереса у французских медиа|lang=ru|website=RFI|date=2024-02-09|access-date=2024-02-12|archive-date=2024-02-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20240211133825/https://www.rfi.fr/ru/%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D1%8F/20240209-%D0%BD%D0%B8%D1%87%D0%B5%D0%B3%D0%BE-%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%B3%D0%BE-%D0%B8-%D0%B1%D0%B5%D0%B7-%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%80%D1%8B%D1%85-%D0%B2%D0%BE%D0%BF%D1%80%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B2-%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B2%D1%8C%D1%8E-%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B8%D0%BD%D0%B0-%D1%82%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%83-%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%BB%D1%81%D0%BE%D0%BD%D1%83-%D0%BD%D0%B5-%D0%B2%D1%8B%D0%B7%D0%B2%D0%B0%D0%BB%D0%BE-%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D0%B3%D0%BE-%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%81%D0%B0-%D0%B2%D0%BE-%D1%84%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%86%D1%83%D0%B7%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9-%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%B0-%D1%81%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%B5|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://belsat.eu/ru/news/09-02-2024-o-chem-putin-dva-chasa-razgovarival-s-amerikanskim-intervyuerom-karlsonom-pereskaz|title=О чём Путин два часа разговаривал с американским интервьюером Карлсоном. Пересказ|author=Алесь Новоборский|website=BelSat|date=2024-02-09|access-date=2024-02-15|archive-date=2024-02-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20240215121653/https://belsat.eu/ru/news/09-02-2024-o-chem-putin-dva-chasa-razgovarival-s-amerikanskim-intervyuerom-karlsonom-pereskaz|url-status=live}}</ref><ref name=":21">{{Cite web|url=https://www.golosameriki.com/a/putin-s-talk-with-tucker-carlson-and-america-a-mixture-of-blunt-lies-and-toxic-propaganda/7486925.html|title=Как Кремль использовал Такера Карлсона, чтобы придать лживой риторике статус «искренности»|website=[[Голос Америки]]|date=2024-02-14|access-date=2024-02-15|archive-date=2024-02-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20240215141640/https://www.golosameriki.com/a/putin-s-talk-with-tucker-carlson-and-america-a-mixture-of-blunt-lies-and-toxic-propaganda/7486925.html|url-status=live}}</ref> оның ішінде КСРО және Украина кезеңін пайдалана отырып, кең сөйлеп басқа да ойларын қайталады.<ref name=":5">{{Cite web|url=https://meduza.io/feature/2024/02/09/rossiyskaya-propaganda-intervyu-putina-glavnoe-sobytie-v-mire|title=Российская пропаганда: интервью Путина — главное событие в мире Западные журналисты: это новый уровень позора Карлсона, который предоставил автократу площадку для манипуляций|website=[[Meduza]]|date=2024-02-09|access-date=2024-02-09|archive-date=2024-02-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20240209122453/https://meduza.io/feature/2024/02/09/rossiyskaya-propaganda-intervyu-putina-glavnoe-sobytie-v-mire|url-status=live}}</ref><ref name=":20">{{Cite web|url=https://novayagazeta.eu/articles/2024/02/09/putin-dal-interviu-liubimtsu-rossiiskoi-propagandy-takeru-karlsonu|title=Путин дал интервью любимцу российской пропаганды Такеру Карлсону. Мы посмотрели двухчасовой разговор за вас и выбрали главные фрагменты|website=[[Новая газета Европа]]|date=2024-02-09|access-date=2024-02-13|archive-date=2024-02-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20240213114151/https://novayagazeta.eu/articles/2024/02/09/putin-dal-interviu-liubimtsu-rossiiskoi-propagandy-takeru-karlsonu|url-status=live}}</ref> Владимир Путиннің маңызды мәлімдемелерінің бірі Ресей түрмесінде тыңшылық жасады деген айыппен отырған америкалық журналист Эван Гершковичке қатысты сұраққа берген жауабы болды.<ref name=":2">{{Cite web|url=https://www.currenttime.tv/a/putin-taker-karlson/32811099.html|title=Путин готов обменять Гершковича на Красикова. Основные моменты интервью президента РФ Такеру Карлсону|website=[[Настоящее время]]|date=2024-02-09|access-date=2024-02-11|archive-date=2024-02-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20240209202712/https://www.currenttime.tv/a/putin-taker-karlson/32811099.html|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://zona.media/news/2024/02/08/talker|title=Путин на вопрос об обмене Эвана Гершковича рассказал про осужденного в Европе «патриота», который «ликвидировал бандита»|website=[[Медиазона]]|date=2024-02-08|access-date=2024-02-11|archive-date=2024-02-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20240210125120/https://zona.media/news/2024/02/08/talker/|url-status=live}}</ref> 2024 жылдың 19 ақпанындағы жағдай бойынша X әлеуметтік желісіндегі видеоны 200 миллионнан астам адам көрген.<ref>{{Cite web|url=https://x.com/TuckerCarlson/status/1755734526678925682?s=20|title=The Vladimir Putin Interview}}</ref> YouTube желісінде 18 миллионнан астам көрермен тамашалаған. == Фон == 2023 жылдың тамызында RT бас [[Редактор|редактор]]ы Маргарита Симонян Такер Карлсонның «шынымен Путинмен сұхбат алуды сұрап жатқанын» атап өтті. Қыркүйек айында Карлсон швейцариялық Die Weltwoche журналына оның бұрын Путиннен сұхбат алуға «тырысқанын», бірақ АҚШ билігі оған рұқсат бермегенін айтты.<ref name=":22">{{Cite web|url=https://meduza.io/feature/2024/02/06/amerikanskiy-televeduschiy-taker-karlson-priehal-v-moskvu|title=Американский телеведущий Такер Карлсон приехал в Москву. Это кумир ультраправых и самый влиятельный сторонник Трампа Пропаганда документирует каждый его шаг и жаждет, чтобы он взял интервью у Путина|website=[[Meduza]]|date=2024-02-06|access-date=2024-02-09|archive-date=2024-02-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20240208092017/https://meduza.io/feature/2024/02/06/amerikanskiy-televeduschiy-taker-karlson-priehal-v-moskvu|url-status=live}}</ref> === Карлсон ресейлік БАҚ-та === 2024 жылдың 1 ақпанында ресейлік БАҚ журналист Такер Карлсонның [[Ыстанбұл|Ыстамбұл]]дан Мәскеуге ұшып кеткенін хабарлады. Кейбір басылымдар тележүргізушінің әуежайдан және [[Үлкен театр|Үлкен театр]]дан фотосуреттерін таратты, онда тележүргізуші «Спартак» балетін көруге барды. Содан бері ресейлік үгіт-насихат Карлсонның Мәскеуге сапарын белсенді түрде жариялап, оның басты мақсаты Владимир Путиннен сұхбат алу екенін алға тартты.<ref name=":22" /> Ресейлік үкіметшіл БАҚ алдағы сұхбаттың атмосферасын белсенді түрде жариялады, Карлсонның Мәскеу айналасындағы қозғалысына назар аударды және оның атақты адам ретіндегі мәртебесін атап өтті.<ref>{{Cite web|url=https://www.nytimes.com/2024/02/06/world/europe/tucker-carlson-putin-interview.html|title=Tucker Carlson Says His Putin Interview Will Be Shown on Thursday|lang=en|author=Anton Troianovski, Jim Rutenberg, Paul Sonne|website=[[The New York Times]]|date=2024-02-06|access-date=2024-02-09|archive-date=2024-02-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20240207173420/https://www.nytimes.com/2024/02/06/world/europe/tucker-carlson-putin-interview.html|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://meduza.io/episodes/2024/02/07/taker-karlson-taker-karlson-taker-karlson-da-kto-takoy-etot-vash-taker-karlson-i-pochemu-rossiyskaya-propaganda-prozhuzhzhala-im-vse-ushi|title=Такер Карлсон, Такер Карлсон, Такер Карлсон… Да кто такой этот ваш Такер Карлсон?! И почему российская пропаганда прожужжала им все уши?|lang=ru|website=Meduza|date=2024-02-07|access-date=2024-02-07|archive-date=2024-02-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20240207142349/https://meduza.io/episodes/2024/02/07/taker-karlson-taker-karlson-taker-karlson-da-kto-takoy-etot-vash-taker-karlson-i-pochemu-rossiyskaya-propaganda-prozhuzhzhala-im-vse-ushi|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://novayagazeta.eu/articles/2024/02/07/amerikanets-priekhal|title=Американец приехал|website=Новая газета Европа|subtitle=Журналист Такер Карлсон перед интервью с Путиным стал главным героем российской пропаганды. Независимые журналисты упрекают его в информационной поддержке Кремля|date=2024-02-07|access-date=2024-02-07|archive-date=2024-02-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20240207181659/https://novayagazeta.eu/articles/2024/02/07/amerikanets-priekhal|url-status=live}}</ref><ref name=":03">{{Cite web|url=https://www.bbc.com/russian/articles/c25d7yqzpxdo|title=«Наша правда востребована». Почему интервью Такера Карлсона с Путиным вызвало такой ажиотаж|lang=ru|website=BBC News Русская служба|date=2024-02-07|access-date=2024-02-08|archive-date=2024-02-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20240208052813/https://www.bbc.com/russian/articles/c25d7yqzpxdo|url-status=live}}</ref><ref name=":11">{{Cite web|url=https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-68221347|title=Tucker Carlson: Russian state media revels in Moscow visit|lang=en|author=Francis Scarr|website=[[BBC News|BBC Monitoring]]|date=2024-02-07|access-date=2024-02-12|archive-date=2024-02-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240212062806/https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-68221347|url-status=live}}</ref> «Осторожно, новости» Telegram-арнасы 29 қаңтардан бастап ресейлік мемлекеттік БАҚ өз жазбаларында Карлсонды екі мыңнан астам рет атап өткенін есептеп, соңғы бірнеше күнде тележүргізуші туралы БАҚ-та еске алу жиілігі 14 ретке өскен. Такер Карлсон әртүрлі жерлерде, соның ішінде қонақүйде, ВДНХ-дағы Ресей көрмесінде және президент әкімшілігінде байқалды. Оны Ресей Журналистер Одағына мүшелікке шақырып, әзілкеш [[Павел Воля|Павел Воля]]ның шоуына қатысуға шақырды. Әлеуметтік желілер мен сатиралық арналарда американдық журналистің Ресейге сапары тақырыбындағы әзілдер мен сатира қызу талқыланды. Батыстың әсіреоңшыл саясаткерлеріне, соның ішінде [[Республикалық партия (АҚШ)|Республикалық партияға]] сілтеме жасай отырып, ресейлік БАҚ [[Еуропа одағы|Еуропа Одақтағы]] болжамды дүрбелең және американдық [[Демократиялық партия (АҚШ)|демократтар]] ықтимал сұхбат туралы жазды.<ref name=":22" /> Карлсон Мәскеуге сапарының мақсатын түсіндірмеді және бұл туралы әлеуметтік желілерде де хабарламады. РЕН ТВ журналистің Ресейге қарап, адамдармен сөйлескісі келетінін білдірген әңгімесінің жазбасын жариялады. [[Bloomberg]] ақпарат көзіне сілтеме жасап, Кремль Путиннің Карлсонмен сұхбат алу мүмкіндігін талқылағанын хабарлады.<ref name=":22" /> Семафор сұхбатқа қоса Карлсон Мәскеуде Ресейде қуғында тұратын екі америкалықпен кездескенін айтты: [[Орталық барлау басқармасы|ОББ]] мен [[Ұлттық Қауіпсіздік Агенттігі|АҚШ Ұлттық қауіпсіздік агенттігіне]] бақылау бағдарламалары туралы деректерді жіберді деп айыпталған [[Эдуард Сноуден]] және Тара Рид. Джо Байденді қудалау үшін айыптайды. Карлсонның өзі мұндай кездесулер фактісін жоққа шығарды.<ref name=":5" /> === Хабарландыру видеосы === 2024 жылдың 6 ақпанында Такер Карлсон Путинмен сұхбатқа дайындалу көп айлар бойы ойластырған ұзақ және қауіпті жұмыс екенін айтты. Ресейге бару ақысын өзі төлегенін және американдықтардың көпшілігі «әлемді қайта құрып жатқан» қақтығыс туралы жеткілікті түрде хабардар емес деп санайтынын атап өтті және негізгі БАҚ-ты айыптады. Карлсон Батыс журналистерінің [[Володимир Олександрович Зеленський|Владимир Зеленскийден]] жиі сұхбат алғанын және оларды Украина президентінің АҚШ-тың соғысқа араласуы туралы талаптарын күшейтуге бағытталған «жеңіл әңгіме сессиялары» деп атағанын мәлімдеді.<ref name=":12">{{Cite web|url=https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-68223148|title=Tucker Carlson interviews Russia's Putin - Kremlin|lang=en|author=Tiffany Wertheimer|website=[[BBC News]]|date=2024-02-08|access-date=2024-02-12|archive-date=2024-02-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240212115236/https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-68223148|url-status=live}}</ref> Путиннен сұхбат алу шешімін түсіндіретін видеода Карлсон америкалықтар мен басқа да ағылшын тілінде сөйлейтін адамдар «Ресей мен Украина арасындағы соғыста не болып жатқанын білмейді», өйткені «олардың бұқаралық ақпарат құралдары сыбайлас» және «оқырмандар мен көрермендер үшін өтірік» деді.<ref name=":20" /><ref name=":13">{{Cite web|url=https://www.nytimes.com/2024/02/08/us/politics/trump-putin-carlson-shifting-american-politics.html|title=Trump, Putin, Carlson and the Shifting Sands of Today’s American Politics|lang=en|author=Peter Baker|website=[[The New York Times]]|date=2024-02-08|access-date=2024-02-12|archive-date=2024-02-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240212054515/https://www.nytimes.com/2024/02/08/us/politics/trump-putin-carlson-shifting-american-politics.html|url-status=live}}</ref> Карлсон батыстық журналистердің ешқайсысы Владимир Путиннен сұхбат алуды «мазаламағанын» айтты, бірақ шын мәнінде, бірқатар батыстық ақпарат құралдары Путиндерден сұхбат алуды бірнеше рет сұраған және олардың өтініштерін Кремль қабылдамады.<ref name=":13" /><ref name=":122">{{Cite web|url=https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-68223148|title=Tucker Carlson interviews Russia's Putin - Kremlin|author=Tiffany Wertheimer|website=[[BBC News]]|date=2024-02-08|access-date=2024-02-12|archive-date=2024-02-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240212115236/https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-68223148|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://ru.euronews.com/2024/02/09/putin-us-needs-to-stop-supplying-weapons-to-ukraine-and-urge-kyiv-to-hold-peace-talks|title=Интервью Путина Карлсону: США должны прекратить поставки оружия Киеву|website=[[Euronews]]|date=2024-02-09|access-date=2024-02-13|archive-date=2024-02-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20240213153103/https://ru.euronews.com/2024/02/09/putin-us-needs-to-stop-supplying-weapons-to-ukraine-and-urge-kyiv-to-hold-peace-talks|url-status=live}}</ref> Кремльдің баспасөз хатшысы Дмитрий Песков бұл мәлімдемелерді растады және Карлсонға сұхбат беруге рұқсат етілгенін, өйткені оның ұстанымы «басқалардан өзгеше» екенін атап өтті.<ref name=":20" /><ref name=":13" /><ref name=":122" /> Такер Карлсон сұхбатты жазу үшін Кремльде бес сағат болғанын, ал Владимир Путин екі сағатқа кешігіп келгенін айтты.<ref name=":18">{{Cite web|url=https://www.moscowtimes.life/2024/02/09/otvet-kotorii-mi-poluchili-nas-shokiroval-a121203|title=Такер Карлсон: «Ответ, который мы получили, нас шокировал»|lang=ru|first=|last=|website=Русская служба The Moscow Times|date=2024-02-09|access-date=2024-02-13|archive-date=2024-02-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20240213090044/https://www.moscowtimes.life/2024/02/09/otvet-kotorii-mi-poluchili-nas-shokiroval-a121203|url-status=live}}</ref> Путиннің Карлсонмен әңгімесі кем дегенде үш рет әртүрлі формада жарияланды: алдымен Путиннің мәлімдемелеріне сілтеме жасалды, содан кейін БАҚ Кремль веб-сайтында сұхбаттың стенограммасының пайда болғаны туралы оқырмандарды хабардар етті және соңында орыс тіліндегі толық нұсқасын жариялады. 9 ақпан күні таңертең [[ТАСС]] сұхбаттың тікелей трансляциясын бастады.<ref name=":5" /> == Мазмұны және талдау == Сұхбат екі сағаттан астам уақытқа созылды. [[Кремль]] сайтында орыс тіліндегі сұхбатының стенограммасымен бірге жарияланды.<ref name=":2" /> Сұхбат Такер Карлсонның [[Владимир Владимирович Путин|Владимир Путин]] Ресейдің 2022 жылдың 24 ақпанында Украинаға басып кіретінін жариялаған кезде [[НАТО]] қолдауымен [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] жасай алатын «тосын шабуыл» туралы айтқан деген қате мәлімдемесімен басталды. Шындығында Путин бұл туралы айтқан жоқ. Путин журналистке: «Ток-шоу жүргізіп жатырмыз ба, әлде байыпты сөйлесіп жатырмыз ба?» деп жауап берді.<ref name=":6" /><ref name=":7">{{Cite web|url=https://www.agents.media/intervyu-vladimira-putina-takeru-karlsonu-ne-stalo-sensatsiej-dlya-zapadnyh-smi/|title=Интервью Владимира Путина Такеру Карлсону не стало сенсацией для западных СМИ|website=[[Агентство (издание)|Агентство]]|date=2024-02-09|access-date=2024-02-12|archive-date=2024-02-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20240209173154/https://www.agents.media/intervyu-vladimira-putina-takeru-karlsonu-ne-stalo-sensatsiej-dlya-zapadnyh-smi/|url-status=live}}</ref> === Тарихтың балама нұсқасы === Путин Карлсонға: «Менің түсінуімше, сізде тарих бойынша негізгі білім бар, солай ма?» деп сұрады. Қолайлы жауап алған президент: «Онда мен өзіме — бар болғаны 30 секунд немесе бір минут — азғантай тарихи дерек беруге рұқсат етемін», — деді.<ref>{{Cite web|url=https://provereno.media/blog/2024/02/11/bazovoe-istoricheskoe-obrazovanie-razbor-12-tsitat-putina-iz-intervyu-karlsonu-kotoroe-prevratilos-v-lektsiyu/|title=Базовое историческое образование: разбор 12 цитат Путина из интервью Карлсону, которое превратилось в лекцию|author=[[Мереминский, Станислав Григорьевич|Станислав Мереминский]]|first=Станислав Мереминский|website=[[Проверено.Медиа]]|date=2024-02-11|access-date=2024-02-16|archive-date=2024-02-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20240216160629/https://provereno.media/blog/2024/02/11/bazovoe-istoricheskoe-obrazovanie-razbor-12-tsitat-putina-iz-intervyu-karlsonu-kotoroe-prevratilos-v-lektsiyu/|url-status=live}}</ref> Журналистің араласуға немесе қосымша сұрақ қоюға тырысқанына қарамастан Путиннің монологы 23 минутқа созылды. Кейіннен Карлсон басқа нәрселермен қатар, Ресейдің [[Ядролық қару|ядролық қаруын]] ескере отырып, шығыс Украинаны неліктен ертерек [[Аннексия|аннексияламағанын]] сұрады. Путин оның монологын контекстті түсіну үшін маңызды деп есептей отырып, жақын арада бұл сұраққа жауап беретінін атап өтті. Президент сонымен қатар Карлсонға сұхбат беруді қалайтынын тағы да еске салып, олар «байыпты сөйлесуге» келісті.<ref name=":20" /> [[Оңтүстік Калифорния университеті|Оңтүстік Калифорния университетінің]] профессоры Роберт Инглиш сияқты бірқатар тарихшылар Путиннің мәлімдемелері оның тарихи оқиғаларға, соның ішінде Украинаның егемендігіне қатысты нұсқасына баса назар аударуға тырысатынын атап өтті, бірақ бұл тезистер көптеген тарихшылар мен сарапшылардың пікіріне қайшы келеді және мұндай мәлімдемелерді бірнеше рет жоққа шығарған.<ref>{{Cite web|url=https://www.businessinsider.com/tucker-carlson-interview-proves-putin-off-the-rails-russia-historians-2024-2|title=Russia historians say the Tucker Carlson interview solidified one thing about Putin — he's off the rails|lang=en-US|author=Erin Snodgrass, Kelsey Vlamis|website=[[Business Insider]]|date=2024-02-13|access-date=2024-02-13|archive-date=2024-02-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20240213003806/https://www.businessinsider.com/tucker-carlson-interview-proves-putin-off-the-rails-russia-historians-2024-2|url-status=live}}</ref> ==== «Ресейдің негізі» ==== Владимир Путин 862 жыл «Ресей мемлекетінің құрылған жылы» екенін атап өтіп, мемлекеттіліктің пайда болуының нормандық теориясына тоқталды,<ref name=":7" /> оған сәйкес князь Рюрик Новгородты басқаруға шақырылды, бұл Путиннің пікірінше, Ресейдің қалыптасуына әкелді. қазіргі орыс халқы және «орталықтандырылған» мемлекеттердің қалыптасуының бастамасы болды. IX ғасырдағы Ресей мемлекеттілігінің пайда болуын XX ғасырдағы Украинаның болжамды «өнертабысы»мен салыстырды.<ref name=":19">{{Cite web|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-68255302|title=Tucker Carlson interview: Fact-checking Putin's 'nonsense' history|lang=en|author=Ido Vock|website=[[BBC News]]|date=2024-02-10|access-date=2024-02-13|archive-date=2024-02-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240212200824/https://www.bbc.com/news/world-europe-68255302|url-status=live}}</ref> Джон Хопкинс жоғары халықаралық зерттеулер мектебінің тарихшысы Сергей Радченко бұл мәлімдемені шындыққа жанаспайды деп атайды және Путиннің Ресей мемлекет ретінде IX ғасырда пайда бола бастады деген тұжырымын атап өтті, бірақ сол сияқты Украинаның тарихи тамыры сол кезеңде жатыр деп дау айтуға болады. кезең, ұқсас дәлелдер мен тарихи құжаттармен.<ref name=":19" /> Карлсон екі рет Украинамен соғысқа қатысты не айтылғанын түсінбейтінін айтты,<ref name=":8">{{Cite news|title=Как Такер Карлсон слушал лекцию профессора Путина|first=Елена|last=Рыковцева|url=https://www.svoboda.org/a/kak-taker-karlson-slushal-lektsiyu-professora-putina/32812501.html|website=Радио Свобода|date=2024-02-10|access-date=2024-02-12|lang=ru|archive-date=2024-02-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240212192738/https://www.svoboda.org/a/kak-taker-karlson-slushal-lektsiyu-professora-putina/32812501.html|url-status=live}}</ref> бірақ журналистің бұл сөздері Кремль сайтындағы мәтіндік стенограммадан алынып тасталған.<ref name=":7" /> ==== XVII ғасырдағы Украина ==== Владимир Путин Карлсонға XVII ғасырда Поляк-Литва Достастығы қазіргі Украинаның бөліктерін билей бастағанда, «украиндық» термині осы аумақтардың штат шетінде тұратын халқына қатысты қолданыла бастағанын айтты. Путиннің айтуынша, бұл сөз бастапқыда «шетте тұратын адам» дегенді білдірген. [[Лондонның экономика мектебі|Лондон экономика мектебінің]] құрметті профессоры Анита Празмовска украиндардың ұлттық болмысы [[Орталық Еуропа|Орталық Еуропаның]] басқа халықтарына қарағанда кейінірек қалыптасқанын, бірақ бұл кезеңде украиндар бұрыннан бар екенін айтады. Мичиган университетінің профессоры Рональд Сунидің айтуынша, орыстардың, [[Украиндар|украиндардың]] және [[Беларустар|беларустардың]] тамыры ортақ болғанымен, «уақыт өте келе олар әртүрлі халықтарға айналды».<ref name=":19" /> Путин Украинаның оңтүстік және шығыс аймақтарының «Украинамен тарихи байланысы болмағанын» айтты. XVII ғасырда [[II Екатерина]] [[Осман империясы|Осман империясынан]] жаулап алған аумақтар, президенттің айтуынша, шын мәнінде Ресей империясына тиесілі болған. Оларды сипаттау үшін Путин XVIII ғасырдан шыққан «Новороссия» терминін қолданады. Рональд Суни атап өткендей, Ресей жаулап алған кезде бұл жерлердің тұрғындары орыстар да, украиндар да емес, [[Османлы әулеті|османдықтар]], татарлар немесе казактар ​​болған, бірақ бұл жерлерді шын мәнінде орыстар деп айту Путиннің мүддесіне сай келеді. Ресей Украинамен ұзақ соғыс кезінде қайтарып алуға тырысатын аймақтар.<ref name=":12" /> ==== «Жасанды мемлекет» ==== Кейіннен Владимир Путин Украинаның Батыс Украинаның Украина КСР-ге қосылуы және Бессарабия мен Солтүстік Буковина жерлерінің бір бөлігін Украина КСР-іне қосылуы нәтижесінде [[Иосиф Виссарионович Сталин|Иосиф Сталин]] мен [[Владимир Ильич Ленин|Владимир Лениннің]] өсиетімен құрылған ешқандай тарихи алғышарттарсыз жасанды мемлекет екенін алға тартты.<ref name=":0" /><ref name=":16">{{Cite web|url=https://www.golosameriki.com/a/tucker-carlson-putin-interview-fact-check/7480755.html|title=Проверяем факты: что рассказывал Путин Такеру Карлсону?|author=Мэттью Купфер|website=[[Голос Америки]]|date=2024-02-09|access-date=2024-02-12|archive-date=2024-02-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20240211043331/https://www.golosameriki.com/a/tucker-carlson-putin-interview-fact-check/7480755.html|url-status=live}}</ref> Профессор Сергей Радченко Путиннің пікірімен белгілі бір дәрежеде келісіп, кеңес басшылығы [[Кеңестік республика|кеңестік республикалардың]] шекарасын Африкадағы батыстық отаршыл державаларға ұқсас етіп белгілегенін, алайда бұл украиндық бірегейліктің жоқтығын білдірмейтінін айтты. Тарихшы Путиннің «Украина нақты мемлекет емес» деген сөздерін жоққа шығарып, кез келген елдің тарихи үдерістердің нәтижесінде қалыптасатынын атап көрсетті. Украина сияқты Ресейдің де Сібірді отарлау сияқты тарихи шешімдер арқылы қалыптасқанын атап өтті.<ref name=":12" /> Федченко мен «[[Америка дауысы]]<nowiki/>» орыс қызметінің пікірінше, Путиннің қисыны бойынша Ресейді де сол жасанды мемлекет деп санауға болады.<ref name=":12" /><ref name=":16" /> The Insider Владимир Путиннің Украинаны Кеңес Одағының 1922 жылдан бастап құруы туралы мәлімдемесі шындыққа жанаспайтынын атап өтті, өйткені 1917 жылы Киевтегі Орталық Рада Ресей құрамындағы Украинаның автономиясын Украина Халық Республикасы деп жариялады, 1918 жылы ақпанда оның автономия Донецк-Кривой Рог Республикасы, бір айдан кейін Украина Халық Кеңестер Республикасының құрамына кірді.<ref name=":6" /> === Фашистік Германияның Польшаға басып кіруінің негіздемесі === {{Басты мақала|Фашизм}} Путин [[Екінші дүниежүзілік соғыс|Екінші дүниежүзілік соғыстың]] басында [[Польша]] [[Адольф Гитлер|Адольф Гитлерді]] елге басып кіруге «мәжбүр етті» деді, өйткені оның айтуынша,<ref>{{Cite web|url=https://www.dw.com/ru/na-putina-podali-zaavlenie-v-sk-izza-slov-o-polse-i-gitlere/a-68217838|title=На Путина подали заявление в СК за слова о Польше и Гитлере|website=[[Deutsche Welle]]|date=2024-02-09|access-date=2024-02-12|archive-date=2024-02-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20240211214420/https://www.dw.com/ru/na-putina-podali-zaavlenie-v-sk-izza-slov-o-polse-i-gitlere/a-68217838|url-status=live}}</ref> Польша «еңбексіз болып шықты» және Гитлердің Германияға Данциг дәлізін беру талабымен келіспеді.<ref>{{Cite web|url=https://novayagazeta.ru/articles/2024/02/10/gitleru-nichego-ne-ostavalos|title=«Гитлеру ничего не оставалось…». Некоторые дополнения и пояснения к историческим изысканиям президента России Владимира Путина|author=[[Гутионтов, Павел Семёнович|Павел Гутионтов]]|website=[[Новая газета]]|date=2024-02-10|access-date=2024-02-13|archive-date=2024-02-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20240213090041/https://novayagazeta.ru/articles/2024/02/10/gitleru-nichego-ne-ostavalos|url-status=live}}</ref> Профессор Анита Празмовскаяның айтуынша, Владимир Путиннің тарих туралы идеясы қате. Польша мен нацистік Германия арасында 1934 жылғы шабуыл жасамау туралы пакт сияқты шын мәнінде дипломатиялық байланыстар болғанымен, Путин оларды ынтымақтастықпен шатастырғанын айтады. Польшаның нацистік Германиямен ынтымақтастығы туралы айыптауларды жоққа шығарып, оларды «абсурд» деп атады. Оның пікірінше, бұл байланыстарды нацистермен ынтымақтастық деп түсінуге болмайды. Оның үстіне 1939 жылы Кеңес Одағы фашистік Германиямен [[Молотов-Риббентроп пакты|Молотов — Риббентроп пактісі]] деп аталатын шабуыл жасамау туралы келісімге қол қойды.<ref name=":19" /> The Insider бұл аумақ 1918 жылы [[Версаль бейбіт келісімі|Версаль бейбіт келісім]]<nowiki/>і бойынша Польшаға берілгенін, ал халқының көпшілігі немістер болған Данциг қаласы Польшаның құрамына кірмей, [[Ұлттар Лигасы|Ұлттар Лигасының]] протекторатында болғанын атап өтті; Польшаның құрамына кірген аумақтарда негізінен поляктар болды. Басылымның мәліметінше, Путиннің Гитлердің басып кіру құқығы туралы мәлімдемесі соңғысы үшін ақтау болып табылады және оны РФ Қылмыстық кодексінің 354.1-бабына сәйкес нацизмді оңалту деп санауға болады.<ref name=":6" /> === Украинаға басып кіруді негіздеу === Такер Карлсонмен сұхбатында Ресей президенті Ресейдің Украинаға қарсы үгіт-насихатының негізгі әңгімелерін қайталады.<ref name=":15" /><ref>{{Cite web|url=https://www.golosameriki.com/a/putin-carlson-interview-narratives/7480615.html|title=Что сказал Путин в интервью Такеру Карлсону?|lang=ru|website=ГОЛОС АМЕРИКИ|date=2024-02-09|access-date=2024-02-12|archive-date=2024-02-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20240211090224/https://www.golosameriki.com/a/putin-carlson-interview-narratives/7480615.html|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.veridica.ro/ru/mneniya/loz-vladimira-putina-v-intervyu-takeru-karlsonu|title=Ложь Владимира Путина в интервью Такеру Карлсону|lang=ru|website=Veridica|date=2024-02-10|access-date=2024-02-12|archive-date=2024-02-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240212222458/https://www.veridica.ro/ru/mneniya/loz-vladimira-putina-v-intervyu-takeru-karlsonu|url-status=live}}</ref> Тағы да Украина мен Батыс елдерін Ресейдің 2022 жылы Украинаға басып кіргенін айыптады.<ref name=":21" /> Ресей президенті сондай-ақ Ресейдің Украинаға шабуылын жалғыз халық туралы мифпен ақтап, украиндар әлі де «орыстар сияқты сезінеді» деп мәлімдеді.<ref name=":21" /><ref>{{Cite web|url=https://www.dw.com/ru/taker-karlson-opublikoval-dvuhcasovoe-intervu-s-vladimirom-putinym/a-68210131|title=Карлсон опубликовал двухчасовое интервью с Путиным|lang=ru|website=DW|date=2024-02-09|access-date=2024-02-12|archive-date=2024-02-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20240211142956/https://www.dw.com/ru/taker-karlson-opublikoval-dvuhcasovoe-intervu-s-vladimirom-putinym/a-68210131|url-status=live}}</ref> АҚШ-ты өз ұстанымын қайта қарауға шақырып, Ресейдің диалогқа дайын екенін растады.<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.bbc.com/russian/articles/c72gq292755o|title=Владимир Путин в интервью Такеру Карлсону обвинил Украину и Запад в начале нынешней войны|website=[[Русская служба Би-би-си]]|date=2024-02-09|access-date=2024-02-09|archive-date=2024-02-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20240209002804/https://www.bbc.com/russian/articles/c72gq292755o|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite news|title=Путин: "Рано или поздно всё равно мы договоримся"|url=https://www.svoboda.org/a/putin-rano-ili-pozdno-vsyo-ravno-my-dogovorimsya-/32811805.html|website=Радио Свобода|date=2024-02-09|access-date=2024-02-12|lang=ru|archive-date=2024-02-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20240211065636/https://www.svoboda.org/a/putin-rano-ili-pozdno-vsyo-ravno-my-dogovorimsya-/32811805.html|url-status=live}}</ref> === НАТО === Владимир Путин 2000-шы жылдардың басында президент болғаннан кейін Батыспен қарым-қатынасты жақсартуға ұмтылғанын және тіпті Ресейдің НАТО-ға кіру мүмкіндігі туралы президент [[Билл Клинтон|Клинтонға]] жүгінгенін атап өтті. Путиннің айтуынша, жауап теріс болды. Сондай-ақ өз сөзінде НАТО-ның шығысқа қарай кеңеюіне жол бермеу туралы уәденің бұзылғанына қынжылысын білдірді: НАТО кеңеюінің бес толқыны болды.<ref name=":2" /><ref name=":1" /> Ресей президенті Ресей мен Батыс арасындағы дұшпандық қарым-қатынастың себептері НАТО-ның шығысқа қарай кеңеюі және Украинаның НАТО-ға қосылу мүмкіндігі туралы бұрынғы пікірлерін қайталады.<ref name=":8" /><ref>{{Cite web|url=https://rus.ozodlik.org/a/32812253.html|title=Путин в интервью Такеру Карлсону обвинил Украину и Запад в начале войны|lang=ru|website=Радио Озодлик|date=2024-02-09|access-date=2024-02-12|archive-date=2024-02-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240212075515/https://rus.ozodlik.org/a/32812253.html|url-status=live}}</ref> Оның пікірінше, бұл соғысты тудырған триггерлер 2014 жылғы «Киевтегі мемлекеттік төңкеріс» болды, оның айтуынша, ЦРУ артында тұрған,<ref name=":2" /><ref>{{Cite web|url=https://www.independent.co.uk/news/world/americas/us-politics/putin-tucker-carlson-cia-interview-b2493559.html|title=Putin mocks Tucker Carlson over his failed attempt to join CIA|website=[[The Independent]]|date=2024-02-09|access-date=2024-02-09|archive-date=2024-02-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20240210020838/https://www.independent.co.uk/news/world/americas/us-politics/putin-tucker-carlson-cia-interview-b2493559.html|url-status=live}}</ref> сондай-ақ Украинаның Минск келісімдерін орындаудан бас тартуы.<ref name=":21" /><ref name=":1" /> Путиннің Еуромайдан туралы мәлімдемесі саяси дағдарысты реттеу туралы келісімге сол кездегі билік, оппозиция жетекшілері мен бірқатар еуропалық мемлекеттердің өкілдері қол қойғанын, ал наразылық білдірушілердің өздері келісімді орындаудан бас тартып, келісімді орындаудан бас тартқанына қайшы келеді. президенттің дереу отставкаға кетуі — [[Виктор Фёдорович Янукович|Виктор Янукович]] қызметтен кететінін жариялаудың орнына Киевтен қашып кетті.<ref name=":6" /><ref name=":21" /> The Insider Путиннің пікірінше, бұл жағдайда АҚШ-тың ұстанымы бірнеше сағаттың ішінде жайбарақаттан түбегейлі ымырасызға дейін өзгеруі керек еді, ал украиналық оппозициялық саясаткерлер мен батыс өкілдері революциялық рухты жеңе алмады деп болжау қисындырақ екенін атап өтті. наразылық білдірушілердің.<ref name=":6" /> Владимир Путин сондай-ақ Ресейдің бақылауындағы [[Донецк Халық Республикасы|ДХР]] мен [[Луганск Халық Республикасы|ЛХР]] басып алған [[Луганск облысы|Луганск]] және Донецк облыстарының аумақтарын бақылауды Украинаға қайтаруға дайын екенін мәлімдеді. Аймақ біртіндеп Украинаға оралады деп күткенін айтты, бірақ Киевті мәселені әскерилердің көмегімен шешкісі келеді деп айыптады. Путин соғысты Ресей емес, Украина «Донбассты сегіз жыл бойы бомбалау» арқылы бастағанын,<ref name=":9">{{Cite news|title="Это страшное интервью". Что Путин хотел сказать миру|url=https://www.svoboda.org/a/eto-strashnoe-interview-chto-putin-hotel-skazat-miru/32812203.html|website=Радио Свобода|date=2024-02-10|access-date=2024-02-12|lang=ru|archive-date=2024-02-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240212192743/https://www.svoboda.org/a/eto-strashnoe-interview-chto-putin-hotel-skazat-miru/32812203.html|url-status=live}}</ref><ref name=":1" /> бірақ шын мәнінде Донбасстағы соғысты Ресей жағы бастап, Харьков, Донецк және Луганскідегі әкімшілік ғимараттарды басып алудан бастағанын қайталады. 2014 жылдың 7 сәуірінде ресейшіл сепаратистер, ал Украина 2014 жылдың 26 ​​мамырында Донецкке алғашқы әуе шабуылын жасады - осы уақытқа дейін Ресей Қырымды басып алып, аннексиялап үлгерді, сонымен қатар Донецк пен Луганскідегі сепаратистерге әскери ресурстар бере бастады.<ref name=":6" /><ref name=":21" /><ref name=":14">{{Cite web|url=https://ru.euronews.com/my-europe/2024/02/12/putin-interview-karlson|title=Интервью Карлсона с Путиным: слова, факты и дезинформация|website=[[Euronews]]|date=2024-02-12|access-date=2024-02-12|archive-date=2024-02-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240212050725/https://ru.euronews.com/my-europe/2024/02/12/putin-interview-karlson|url-status=live}}</ref> Путин Ресейдің толық ауқымды басып кіруінен кейінгі бейбіт келіссөздердің екі жақтың ұстанымдары бойынша өте жоғары деңгейде келісімге қол жеткізгенін және іс жүзінде аяқталғанын және Ыстамбұл келісімдеріне қол қоюға АҚШ пен Ұлыбританияның әрекеттері кедергі болғанын айтты. Премьер-министр [[Борис Джонсон]], Дэвид Арахамия көпшілік алдында айтқан. Алайда, Путин өтірік айтты, өйткені Дэвид Арахамия украин тарапы құжатты ешқашан парифацияламағанын және ресейліктер «біздің мұндай келісімге қол қоюымызды күтетініне» қарамастан, Украина тәуелсіз қол қоюдан бас тартқанын айтты», — деп түсіндірді. Ресейге сенімсіздікке қол қоюдан бас тарту. Сонымен бірге Борис Джонсон Украинадан ештеңе талап етпей, Ұлыбританияның Путинмен ортақ құжатқа қол қоймайтынын айтты.<ref name=":6" /> Владимир Путин АҚШ-тың 2022 жылы Солтүстік ағынды диверсияға қатысқаны туралы ешқандай дәлел келтірмей, Америка Құрама Штаттарын «Солтүстік ағын» келісімдерін бұзды деп айыптады.<ref name=":5" /> Батыс ақпарат құралдары бұған дейін жарылыстарды Украина ұйымдастырғаны туралы зерттеулерді жариялаған болатын. [[The Washington Post|''The Washington Post'']] және ''Der Spiegel'' басылымдарының хабарлауынша, АҚШ мұндай операцияға қарсы болған.<ref name=":6" /><ref name=":7" /> Ресей, Украина және Батыс арасындағы қарым-қатынасты ақын Михаил Лермонтовтың сөзімен сипаттады: «Мұның бәрі қайғылы болмаса, күлкілі болар еді». Путин «Украинадағы шексіз жұмылдыру» мен ішкі мәселелерге қарамастан, ақыр соңында келісімге қол жеткізілетініне сенім білдірді.<ref name=":2" /><ref name=":1" /> Неліктен АҚШ президенті [[Джо Байден|Джо Байденмен]] сөйлеспейді және Украинаға қатысты шешім қабылдамайды деген сұраққа Путин: «Не шешім қабылдау керек?» деп жауап берді. Путин қару-жарақ жеткізуді тоқтатуға шақырды және бұл жағдайда соғыс бірнеше апта ішінде аяқталатынын атап өтті.<ref name=":0" /> Такер Карлсонның Ресейдің Польшаға ықтимал шабуылы туралы сұрағына берген жауабында Владимир Путин мұндай оқиға Польшадан агрессия болған жағдайда ғана болуы мүмкін екенін айтты. Ресейдің басқа елдердің, соның ішінде [[Польша]] мен Латвияның ісіне араласудың қажеті жоқ, өйткені бұл жерде өзінің жеке мүддесі жоқ екенін атап өтті.<ref name=":2" /><ref name=":1" /> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * {{Cite web|url=https://www.washingtonpost.com/world/2024/02/08/tucker-carlson-putin-interview-released/|title=Путин жайбарақат сұхбатында Такер Карлсонға сөз беруге әрең мүмкіндік берді|lang=en|author=Francesca Ebel|website=[[The Washington Post]]|date=2024-02-08}} * {{Cite web|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-68248740|title=Такер Карлсон: Тележүргізуші Кремльге еркіндік берген кезде Путин басшылыққа алады|lang=en|author=Sarah Rainsford|website=[[BBC News]]|date=2024-02-09}} * {{Cite web|url=https://theins.ru/antifake/269011|title=«Біз ток-шоу жасап жатырмыз ба, әлде байыпты әңгімеміз бе?» Такер Карлсонның Владимир Путинмен сұхбатындағы 20 фейк|website=[[The Insider]]|date=2024-02-10}} * {{YouTube|id=ncPW2pyOzJU|title=Владимир Путиннің Такер Карлсонға берген сұхбаты|logo=1}} // Kremlin.ru * {{YouTube|id=hXu9TD4hnvA|title=Путиннің сұхбатын талдау. Екі сағаттық тарихи қателер және Такер Карлсонның реакциясы|logo=1}} // [[Дождь (телеканал)|Телеканал Дождь]] * {{YouTube|id=jpTEy_1as4U|title=Украинаны Сталин құрған, ал Зеленскийдің әкесі майдангер болған. Путиннің сұхбатындағы негізгі фейктер|logo=1}} // [[The Insider]] * {{YouTube|id=Od1eo88YRTM|title=Неліктен Карлсон Путинге ұшты?|logo=1}} // Подкаст «Что это было?» [[Русская служба Би-би-си]] * {{YouTube|id=Y0bh17j9x4E|logo=1|title=Такер Карлсон профессор Путиннің лекциясын қалай тыңдады}} // [[Азаттық радиосы]] {{Commonscat|Interview with Vladimir Putin to Tucker Carlson}} [[Санат:Көсемсөз]] [[Санат:2024 жылғы шығармалар]] [[Санат:Интервью]] [[Санат:АҚШ және Ресейдің Украинаға басып кіруі]] [[Санат:Такер Карлсон]] [[Санат:6 ақпан оқиғалары]] [[Санат:Владимир Путин]] db8lpjduggdjo96c1397wafagylxszv Маймыл шешек 0 744063 3390911 3389836 2024-10-15T12:33:51Z Muzaffar Turgunov 120280 /* Алдын алу */ 3390911 wikitext text/x-wiki {{Ауру|Name=Маймыл шешек|Image=Monkeypox.jpg|Caption=Гранд-Геде ауданы, Бондуа қаласы, Либерияда 4 жасар қызда маймыл шешегінің бөртпесі|ICD10=B04|ICD9={{ICD9|059.01}}}} '''Маймыл шешек''' ({{Lang-en|Mpox, бұрынғы Monkeypox}}<ref name="Who291122">{{cite press release |title=WHO recommends new name for monkeypox disease |date=28 November 2022 |publisher=[[World Health Organization]] (WHO) |url=https://www.who.int/news/item/28-11-2022-who-recommends-new-name-for-monkeypox-disease |access-date=29 November 2022 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20221201225437/https://www.who.int/news/item/28-11-2022-who-recommends-new-name-for-monkeypox-disease |archive-date=1 December 2022}}</ref>) — дене [[Қызба|қызуының]] көтерілуімен, жалпы [[Улану|уланумен]] және экзантеманың пайда болуымен сипатталатын жануарлар мен адамдардың [[Жұқтыру|жұқпалы]] [[Ауру|ауруы]].<ref name="infectology.ru">{{cite web|url=http://www.infectology.ru/nosology/infectious/viral/ospa_obesyan.aspx|title=Оспа обезьян на infectology.ru|accessdate=2010-07-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20101123175537/http://infectology.ru/nosology/infectious/viral/ospa_obesyan.aspx|archivedate=2010-11-23|url-status=dead}}</ref> Маймыл шешегінің қоздырғышы — [[поксвирустар]] тұқымдасының mpox вирусы (бұрынғы аты - маймыл шешек) генетикалық тұрғыдан адамның шешек ауруының қоздырғышы — [[Қара шешек|вариола]] вирусына жақын.<ref name="CDC About Mpox">{{мақала|тілі=en |тақырыбы=About Mpox |басылым=CDC |жыл=2022 |месяц=07 |день=22 |ответственный=Centers for Disease Control and Prevention, National Center for Emerging and Zoonotic Infectious Diseases (NCEZID), Division of High-Consequence Pathogens and Pathology (DHCPP) |сілтеме=https://www.cdc.gov/poxvirus/mpox/about/index.html |архив дата=20230513085645 |архив=https://web.archive.org/web/20230513085645/https://www.cdc.gov/poxvirus/mpox/about/index.html }}</ref><ref name="NIAID">{{мақала|тілі=en |тақырыбы=Mpox (formerly Monkeypox) |басылым =NIAID |жыл=2022 |ай=12 |күн=06 |сілтеме=https://www.niaid.nih.gov/diseases-conditions/mpox |архив дата=20230502000437 |архив=https://web.archive.org/web/20230502000437/https://www.niaid.nih.gov/diseases-conditions/mpox }}</ref> == Этиологиясы == Қоздырғышы — бұл [[поксвирустар]] тұқымдасына жататын [[Вирустар|вирус]]. Алғаш рет [[1958 жыл|1958 жылы]] ауру [[Маймыл|маймылдардан]] оқшауланған.<ref name="CDC2015Main">{{cite web |title=Monkeypox |url=https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/index.html |website=CDC |access-date=2017-10-15|language=en|date=2015 жыл 11 мамыр|archive-url=https://web.archive.org/web/20171015113128/https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/index.html|archive-date=2017-10-15}}</ref> Құрылымы мен қасиеттері адамның шешек вирусына ұқсас. Зерттеулер көрсеткендей, маймыл шешек вирусы вакцина мен сиыр шешек вирустарына қарағанда антигендік жағынан вариола вирусына көбірек ұқсас. [[Тауық]] [[Эмбрион|эмбриондарының]] қабығында жақсы өсіп, көбейеді.<ref name="infectology.ru" /><ref name="возианова">{{Кітап|авторы=Возианова Ж. И. |тақырыбы=Инфекционные и паразитарные болезни|Орны=Киев|басылым=Здоров'я|жыл=2002|томы=3|беттері=787—790|бароық беті=904|isbn=5-311-01296}}</ref> == Эпидемиологиясы == Инфекцияның берілуі, ең алдымен, ұзаққа созылған жеке қарым-қатынас кезінде ауа тамшылары арқылы жүреді, бұл аурудың жіті жағдайымен ауыратын адамның отбасы мүшелерін инфекцияның ең үлкен қаупіне ұшыратады. Берілу егу арқылы немесе плацента арқылы да болуы мүмкін (туа біткен маймыл шешек).<ref>[https://www.who.int/ru/news-room/fact-sheets/detail/monkeypox Оспа обезьян] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220522105447/https://www.who.int/ru/news-room/fact-sheets/detail/monkeypox|date=2022-05-22}} // [[Всемирная организация здравоохранения|ВОЗ]].</ref> [[Инфекция]] көзі - [[Маймыл|маймылдар]], бірақ инфекция адамнан жұғатын жағдайлар болды.<ref name="drmed.ru">{{cite web|url=https://www.drmed.ru/ospa-obezyan-peredaetsya-cheloveka-cheloveku-12843.htm|title=Оспа обезьян передается от человека к человеку|date=2011-06-17|accessdate=2023-12-21|archiveurl=https://archive.today/20231221144408/http://www.drmed.ru/ospa-obezyan-peredaetsya-cheloveka-cheloveku-12843.htm|archivedate=2023-12-21|url-status=live}}</ref> Істер негізінен [[Еуропа|Еуропада]] байқалады, бірақ Солтүстік Америкада, Африкада және Аустралияда да кездеседі. Бұл ауру негізінен 16 жасқа толмаған науқастарда диагноз қойылады.<ref name="rol.ru">{{cite web|url=http://www.rol.ru/news/med/news/03/06/17_024.htm|title=Новая биологическая угроза США — оспа обезьян|website=rol.ru|accessdate=2010-07-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100504110209/http://www.rol.ru/news/med/news/03/06/17_024.htm|archivedate=2010-05-04|url-status=live}}</ref><ref name="возианова"/> Маймыл шешек адам ауруы ретінде алғаш рет 1970 жылы [[Конго Демократиялық Республикасы|Конго Демократиялық Республикасында]] (бұрынғы Заир Республикасы) Экватер провинциясының Басанкусу қаласында анықталған.<ref>{{cite journal | vauthors = Ladnyj ID, Ziegler P, Kima E | title = A human infection caused by monkeypox virus in Basankusu Territory, Democratic Republic of the Congo | journal = Bulletin of the World Health Organization | volume = 46 | issue = 5 | pages = 593–597 | year = 1972 | pmid = 4340218 | pmc = 2480792 }}</ref> КДР/Заирде 1981 және 1986 жылдар аралығындағы ДДҰ қадағалауы 338 расталған жағдайды және 33 өлімді тіркеді (жағдайдағы өлім көрсеткіші 9,8%). 1996–1997 жылдары ДРК/Заирде адам арасындағы екінші індет анықталды. 1991 және 1999 жылдар аралығында КДР/Заирде 511 жағдай тіркелді. Конго бассейнінің ауру тобы КДР-де эндемиялық болып қала береді және өлім-жітім деңгейі жоғары.<ref name=Skle/> Басқа MPXV генетикалық класы Батыс Африкада кездеседі. Өлім деңгейі 1%-дан аз. 2022 жылы Еуропада маймыл шешек індеті басталғанға дейін вирустың адамнан адамға жұғуы тіркелмеген.<ref name=Skle/><ref name="BBC-17May">{{cite web |title=Monkeypox |subtitle=Four more cases detected in England |url=https://www.bbc.co.uk/news/health-61470940 |website=BBC News |access-date=2022-05-17|date=2022-05-17|archive-date=2022-05-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20220517012207/https://www.bbc.co.uk/news/health-61470940}}</ref> 2003 жылы АҚШ-тың Орта Батысында, Батыс Африкада [[Шалғын иті|шалғын иттер]] иелерінің арасында маймыл шешегінің алғашқы өршуі Африкадан тыс жерлерде болды. Ауруды 71 адам жұқтырғаны, олардың ешқайсысы қайтыс болғаны хабарланды.<ref>{{cite web |title=What You Should Know About Monkeypox |work=Fact Sheet |publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]] |date=2003-06-12 |url=https://www.cdc.gov/ncidod/monkeypox/pdf/factsheet2.pdf |access-date=2008-03-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20080625212950/http://www.cdc.gov/ncidod/monkeypox/pdf/factsheet2.pdf |archive-date=2008-06-25 }}</ref> Маймыл шешек дәстүрлі түрде тропикалық орман экологиясымен шектелген. Бұл үлгі 2005 жылы бұзылды, Судан (қазіргі [[Оңтүстік Судан]]) өлім-жітімсіз 49 жағдай туралы хабарлады.<ref>{{cite journal | vauthors = Damon IK, Roth CE, Chowdhary V | title = Discovery of monkeypox in Sudan | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 355 | issue = 9 | pages = 962–963 | date = August 2006 | pmid = 16943415 | doi = 10.1056/NEJMc060792 }}</ref> Генетикалық талдау вирустың Суданда емес, КДР-дан әкелінгенін көрсетеді.<ref>{{cite journal | vauthors = Nakazawa Y, Emerson GL, Carroll DS, Zhao H, Li Y, Reynolds MG, Karem KL, Olson VA, Lash RR, Davidson WB, Smith SK, Levine RS, Regnery RL, Sammons SA, Frace MA, Mutasim EM, Karsani ME, Muntasir MO, Babiker AA, Opoka L, Chowdhary V, Damon IK | display-authors = 6 | title = Phylogenetic and ecologic perspectives of a monkeypox outbreak, southern Sudan, 2005 | journal = Emerging Infectious Diseases | volume = 19 | issue = 2 | pages = 237–245 | date = February 2013 | pmid = 23347770 | pmc = 3559062 | doi = 10.3201/eid1902.121220 }}</ref> Маймыл шешегінің тағы да көптеген жағдайлары Орталық және Батыс Африкада, атап айтқанда Конго Демократиялық Республикасында тіркелді, 2011 және 2014 жылдар аралығында жылына 2000 ауру белгілі болды. Жиналған деректер көбінесе толық емес және анекдот болып табылады, бұл уақыт өте келе маймыл ауруы жағдайларының санын нақты бағалауды қиындатады. Дегенмен, 2018 жылдан бастап маймыл ауруы туралы хабарланған жағдайлардың саны артып, географиялық таралуы кеңейді деген болжам бар.<ref name=Skle>{{cite journal | vauthors = Sklenovská N, Van Ranst M | title = Emergence of Monkeypox as the Most Important Orthopoxvirus Infection in Humans | journal = Frontiers in Public Health | volume = 6 | page = 241 | date = September 2018 | pmid = 30234087 | pmc = 6131633 | doi = 10.3389/fpubh.2018.00241 | doi-access = free }}</ref> 2010 жылы эпидемиологтар тобы талдау жүргізді және (мысал ретінде Конгоны пайдалана отырып) шешек ауруына қарсы вакцинацияны тоқтатқаннан кейін уақыт өте Африкада маймыл ауруының көбею үлгісін анықтады. Деректерді экстраполяциялай отырып, зерттеушілер Африка елдерінде аурудың таралуын шектеу үшін алдын алу шаралары қажет деген қорытындыға келді, өйткені (егер шаралар қабылданбаса) әлем алдағы онжылдықтарда маймыл шешек індетімен немесе індетімен бетпе-бет келеді.<ref name="Rimoin et al., 2010">{{мақала|тілі=en |авторы=Rimoin|тақырыбы=Major increase in human monkeypox incidence 30 years after smallpox vaccination campaigns cease in the Democratic Republic of Congo |ответственный=Edited by Bernard Moss (National Institutes of Health, Bethesda, MD) |тип=журн |издание=PLOS |год=2010 |volume=107 |issue=37 |pages=16262–16267 |doi=10.1073/pnas.1005769107 |pmid=20805472 |pmc=2941342 }}</ref> === АҚШ-тағы індет (2003) === [[Сурет:CrycetomysGambianus Apsilia.JPG|нобай|Гамбиялық хомяк егеуқұйрығы]] 2003 жылдың мамыр айында [[Висконсин]] штатының [[Милуоки]] маңындағы жергілікті базардан сатып алынған [[шалғын иті]] тістегеннен кейін кішкентай бала безгегі мен бөртпе белгілерімен ауырып қалды.<ref>Anderson M. G., Frenkel L. D., Homann S., and Guffey J. (2003), ''A case of severe monkeypox virus disease in an American child: emerging infections and changing professional values''; ''[[The Pediatric Infectious Disease Journal]]'';22(12): 1093—1096; discussion 1096—1098.</ref> 2003 жылдың 20 маусымына дейін маймыл шешегінің барлығы 71 жағдайы тіркелді. Барлық жағдайлар 2003 жылдың сәуір айында Техастағы экзотикалық үй жануарларының дистрибьюторы [[Аккра|Аккрадан]], [[Гана|Ганадан]] әкелінген гамбия хомяктарына қатысты. Өлім болған жоқ.<ref name="medscape">{{cite web |url=http://bcbsma.medscape.com/viewarticle/458671_11 |title=Medscape Monkeypox Review |publisher=|website=bcbsma.medscape.com |access-date=2013-03-22 |archive-date=2012-12-02 |archive-url=https://archive.today/20121202114953/http://bcbsma.medscape.com/viewarticle/458671_11}}</ref> Аурудың адамдарда маймыл ауруы екенін растау үшін электронды микроскопия және серологиялық зерттеулер қолданылды.<ref>{{cite web |date=2021-11-19 |title=Monkeypox in the United States {{!}} Monkeypox {{!}} Poxvirus {{!}} CDC |url=https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/outbreak/us-outbreaks.html |access-date=2022-04-27 |website=www.cdc.gov |language=en|archive-date=2022-04-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220427074811/https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/outbreak/us-outbreaks.html}}</ref> Маймыл шешегімен ауыратын адамдар әдетте безгегінің, бас ауруының, бұлшықет ауырсынуының, қалтыраудың және терлеудің продромальды белгілерін сезінеді. Жұқтырған адамдардың шамамен үштен бірінде өнімсіз жөтел болды. Бұл продромальды фаза 1—10 күннен кейін папулярлы бөртпенің дамуымен жалғасты, ол әдетте везикулярлық, пустууляция, кіндік және қыртыстың пайда болу кезеңдерінен өтеді. Кейбір адамдарда ерте жаралар жараланған. Бөртпелердің таралуы және зақымдануы бас, магистраль және аяқ-қолдарда пайда болды; көптеген адамдарда алақандарда, табандарда және аяқтарда бастапқы және байланысты зақымданулар болды. Кейбір адамдарда бөртпе жалпыланған. Бөртпе пайда болғаннан кейін адамдар әдетте әртүрлі кезеңдерде бөртпелерді сезінеді. Барлық құрбандар кейінірек маймыл шешек вирусын жұқтырған дала иттерімен тікелей немесе жақын байланыста болғанын хабарлады.<ref>CDC, Morbidity and Mortality Weekly Report. Atlanta, Georgia. (MMWR) July 11, 2003. (52) 27; 642—646.</ref> === Нигериядағы індет (2017–2019) === Маймыл шешегінің [[Нигерия|Нигерияның]] оңтүстік-шығысында және оңтүстігінде таралғаны хабарланады.<ref>{{cite web |title=Monkeypox in Nigeria – Watch – Level 1, Practice Usual Precautions – Travel Health Notices {{!}} Travelers' Health {{!}} CDC |url=https://wwwnc.cdc.gov/travel/notices/watch/monkeypox-nigeria |access-date=2022-04-27 |website=wwwnc.cdc.gov |archive-date=2022-04-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220427074811/https://wwwnc.cdc.gov/travel/notices/watch/monkeypox-nigeria}}</ref> Кейбір штаттар мен Нигерия федералды үкіметі аусылдың таралуын тоқтатудың, сондай-ақ ауруды емдеудің жолын іздеуде. Ауру Аква-Ибом, Абиа, Байэлсу, Бенуэ, Кросс-Ривер, Дельта, Эдо, Экити, Энугу, Имо, Лагос, Насарава, Ойо, Плато, Риверс мен федералды астана территориясына тарады.<ref>{{cite web|url=https://www.who.int/csr/don/21-december-2017-monkeypox-nigeria/en/|archive-url=https://web.archive.org/web/20171224050640/http://www.who.int/csr/don/21-december-2017-monkeypox-nigeria/en/|archive-date=2017-12-24|title=Monkeypox – Nigeria|date=2017-12-21|work=WHO|access-date=2020-07-26}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.who.int/csr/don/05-october-2018-monkeypox-nigeria/en/|archive-url=https://web.archive.org/web/20181008195024/http://www.who.int/csr/don/05-october-2018-monkeypox-nigeria/en/|archive-date=2018-10-08|title=Monkeypox – Nigeria|date=2018-10-05|work=WHO|access-date=2020-07-26}}</ref> Ауру 2017 жылдың қыркүйегінде басталып, 2019 жылдың мамырында бірнеше штатта жалғасты.<ref name=WHO_May_2019>{{cite web |url=https://www.who.int/csr/don/16-may-2019-monkeypox-singapore/en/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20190701132211/https://www.who.int/csr/don/16-may-2019-monkeypox-singapore/en/ |archive-date=2019-07-01|title=Monkeypox – Singapore |publisher=WHO |date=2019-05-16|access-date=2019-05-17}}</ref><ref>* {{мақала|сілтеме=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S1473309919302944|авторы=Adesola Yinka-Ogunleye, Olusola Aruna, Mahmood Dalhat, [[Огойна, Дими|Dimie Ogoina]], Andrea McCollum, Yahyah Disu, Ibrahim Mamadu, Afolabi Akinpelu, Adama Ahmad, Joel Burga, Adolphe Ndoreraho, Edouard Nkunzimana, Lamin Manneh, Amina Mohammed, Olawunmi Adeoye, Daniel Tom-Aba, Bernard Silenou, Oladipupo Ipadeola, Muhammad Saleh, Ayodele Adeyemo, Ifeoma Nwadiutor, Neni Aworabhi, Patience Uke, Doris John, Paul Wakama, Mary Reynolds, Matthew R Mauldin, Jeffrey Doty, Kimberly Wilkins, Joy Musa, Asheena Khalakdina, Adebayo Adedeji, Nwando Mba, Olubunmi Ojo, Gerard Krause, Chikwe Ihekweazu, Anna Mandra, Whitni Davidson, Victoria Olson, Yu Li, Kay Radford, Hui Zhao, Michael Townsend, Jillybeth Burgado, Panayampalli S. Satheshkumar|тақырыбы=Outbreak of human monkeypox in Nigeria in 2017–18: a clinical and epidemiological report|жыл=2019|язык=en|издание=The Lancet Infectious Diseases|месяц=8|томы=19|выпуск=8|беттері=872–879|issn=1473-3099|doi=10.1016/s1473-3099(19)30294-4}}</ref> === Ұлыбританиядағы індет (2018) === 2018 жылдың қыркүйегінде Ұлыбританияда маймыл шешегінің алғашқы жағдайы тіркелді. Нигериялық азамат Ұлыбританияға барар алдында Нигерияда маймыл ауруын жұқтырған деген болжам бар.<ref>{{cite news |title=First ever case of monkeypox recorded in the UK |url=https://www.theguardian.com/uk-news/2018/sep/08/first-ever-case-of-monkeypox-recorded-in-the-uk |work=[[The Guardian]] |date=2018-09-08 |language=en |archive-date=2018-09-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180908204740/https://www.theguardian.com/uk-news/2018/sep/08/first-ever-case-of-monkeypox-recorded-in-the-uk |accessdate=2022-05-20 }}</ref> Қоғамдық денсаулық сақтау Англияның мәліметінше, ер адам Корнуоллдағы әскери-теңіз базасында болған және кейінірек Royal Free госпиталінің жұқпалы аурулар бөліміне ауыстырылған. Бұл адам маймыл шешегімен ауырғалы бері онымен қарым-қатынаста болған адамдар анықталды.<ref>{{cite news |title=Monkeypox case in England |url=https://www.gov.uk/government/news/monkeypox-case-in-england |work=[[gov.uk]] |date=2018-09-08 |language=en |archive-date=2018-09-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180908192919/https://www.gov.uk/government/news/monkeypox-case-in-england |accessdate=2022-05-20 }}</ref> Екінші жағдай Блэкпулда расталды, ал келесі жағдай Блэкпулдағы іске қатысқан медициналық қызметкерге қатысты.<ref>{{cite web |url=https://www.theguardian.com/society/2018/sep/26/medic-becomes-third-person-infected-with-monkeypox-in-england |title=Medic becomes third person infected with monkeypox in England |work=[[The Guardian]] |date=2018-09-26|first=Damien |last=Gayle |access-date=2018-09-26|archive-date=2018-09-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180926170017/https://www.theguardian.com/society/2018/sep/26/medic-becomes-third-person-infected-with-monkeypox-in-england}}</ref> Төртінші жағдай 2019 жылдың 3 желтоқсанында Англияның оңтүстік-батысындағы бір адамда маймыл шешек диагнозы қойылған кезде орын алды. Оларда Ұлыбританияға Нигериядан келген.<ref name="PHE4Dec2019">{{cite web |url=https://www.gov.uk/government/news/monkeypox-case-confirmed-in-england|title=Monkeypox case confirmed in England|date=2019-12-04|website=GOV.UK|publisher=[[Public Health England]]|language=en|access-date=2019-12-12|archive-date=2019-12-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20191212092044/https://www.gov.uk/government/news/monkeypox-case-confirmed-in-england}}</ref> === Сингапурдағы жағдай (2019) === 2019 жылдың 8 мамырында Нигериядан келген 38 жастағы ер адам елдегі маймыл шешегінің алғашқы жағдайы расталғаннан кейін [[Сингапур|Сингапурдағы]] Ұлттық жұқпалы аурулар орталығының оқшаулау бөліміне жатқызылды. Нәтижесінде 22 адам карантинге жабылды.<ref name="CIDRAPMay2019">{{cite web|url=http://www.cidrap.umn.edu/news-perspective/2019/05/news-scan-may-09-2019|title=News Scan for May 09, 2019, Singapore sees first monkeypox case – in Nigerian national|website=CIDRAP|publisher=[[Center for Infectious Disease Research and Policy]], [[University of Minnesota]]|language=en|access-date=2019-05-10|archive-date=2019-05-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20190510020038/http://www.cidrap.umn.edu/news-perspective/2019/05/news-scan-may-09-2019}}</ref> Жағдай Нигериядағы індетпен байланысты болуы мүмкін.<ref name=WHO_May_2019 /> === 2021 жыл === 2021 жылдың 24 мамырында Ұлыбританияда қоғамдық денсаулық сақтау Уэльс бір үй шаруашылығында маймыл шешегінің үш жағдайын анықтады. Бұл жағдайлар туралы денсаулық сақтау министрі Мэтт Хэнкок депутаттар алдында сөз сөйлеген кезде хабарлады. Нөлдік науқас адам 24 мамырда [[Нигерия|Нигериядан]] келгеннен кейін анықталды. Екінші жағдай 2 маусымда, үшінші оқиға 24 маусымда тіркелді.<ref>{{cite web|date=2021-07-02|title=Communicable disease threats report, Week 26, 27 June – 3 July 2021|url=https://www.ecdc.europa.eu/sites/default/files/documents/Communicable-disease-threats-report-3-july-2021.pdf|access-date=2021-07-02|website=[[European Centre for Disease Prevention and Control]]|archive-date=2021-07-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20210702160733/https://www.ecdc.europa.eu/sites/default/files/documents/Communicable-disease-threats-report-3-july-2021.pdf}}</ref><ref>{{cite web|date=2021-07-10|title=Monkeypox 'outbreak' in north Wales as two treated for rare viral infection|url=https://www.itv.com/news/2021-06-10/monkeypox-outbreak-in-north-wales-as-two-treated-for-rare-viral-infection|website=itv.com|publisher=[[ITV (TV network)|ITV]]|access-date=2021-06-10|archive-date=2021-06-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20210610165311/https://www.itv.com/news/2021-06-10/monkeypox-outbreak-in-north-wales-as-two-treated-for-rare-viral-infection}}</ref> 2021 жылдың 16 шілдесінде АҚШ-ында Нигерия сапарынан оралған американдыққа маймыл шешек диагнозы қойылды. Дереу ауруханаға жатқызылды.<ref>{{Cite news|last=Levenson|first=Michael|date=2021-07-16|title=Monkeypox Case Is Discovered in Texas|language=en|work=[[The New York Times]]|url=https://www.nytimes.com/2021/07/16/us/monkey-pox-case-us.html|issn=0362-4331|archive-date=2021-07-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20210716222729/https://www.nytimes.com/2021/07/16/us/monkey-pox-case-us.html|accessdate=2023-12-22}}</ref> === 2022 жылғы эпидемия === [[Сурет:Monkeypox By Country.svg|нобай|269x269 нүкте]] 2022 жылдың мамыр айында әлемнің көптеген елдерінде маймыл шешегінің жаңа жағдайлары анықталды.<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://rtvi.com/news/ot-chernoy-do-obezyaney-chem-opasna-vyshedshaya-za-predely-afriki-ospa/|title=От черной до обезьяньей. Чем опасна вышедшая за пределы Африки оспа|website=[[RTVI]]|date=2022-05-19|access-date=2022-05-20|archive-date=2022-05-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20220519144032/https://rtvi.com/news/ot-chernoy-do-obezyaney-chem-opasna-vyshedshaya-za-predely-afriki-ospa/|url-status=live}}</ref> 2022 жылдың 23 шілдесінде [[Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы|Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының]] басшысы Тедрос Адханом Гебрейюс денсаулыққа байланысты төтенше жағдай жариялады. Қазіргі уақытта аурудың 16 мың жағдайы анықталды,<ref>{{Cite news|title=ВОЗ объявила вспышку оспы обезьян чрезвычайной ситуацией в сфере здравоохранения|author=Ксения Аскерова|url=https://www.kommersant.ru/doc/5479640|website=Коммерсантъ|date=2022-07-23|accessdate=2022-07-23|archivedate=2022-07-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220723154903/https://www.kommersant.ru/doc/5479640}}</ref> АҚШ екі баланың жұқтырғанын хабарлады.<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://ria.ru/20220723/ssha-1804487016.html|title=В США выявили случаи заражения детей оспой обезьян|website=РИА Новости|date=2022-07-22|access-date=2022-07-23|archive-date=2022-07-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20220723154903/https://ria.ru/20220723/ssha-1804487016.html|url-status=live}}</ref> 2022 жылдың 29 шілдесінде Бразилияда маймыл шешегінен алғашқы адам өлімі тіркелді.<ref>{{мақала|тақырыбы= https://russian.rt.com/world/news/1031351-braziliya-ospa-obezyan|сілтемесі=Globo: в Бразилии зафиксировали первую смерть человека от оспы обезьян|баспасы= Russian.rt.com|жыл=2022}}</ref> 2022 жылдың 31 шілдесінде Үндістанда маймыл ауруынан алғашқы өлім тіркелді, БАӘ-ден оралған жиырма екі жастағы ер адам қайтыс болды.<ref>{{мақала|тақырыбы= https://russian.rt.com/world/news/1031856-indiya-smert-ospa-obezyan|сілтемесі=В Индии сообщили о первом возможном случае смерти от оспы обезьян в стране|баспасы= Russian.rt.com|жыл=2022}}</ref> 2022 жылдың 28 шілдесіндегі жағдай бойынша, Our World in DATA порталының деректер базасына сәйкес, әлемде 21 099 ауру жұқтырған адам анықталды.<ref>{{Cite web|lang=en|url=https://ourworldindata.org/monkeypox|title=Monkeypox|author=Edouard Mathieu, Fiona Spooner, Saloni Dattani, Hannah Ritchie and Max Roser|website=Monkeypox Data Explorer|date=1 августа 2022 года|publisher=Our World in Data, Monkeypox|access-date=2022-08-01|archive-date=2022-07-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20220703033822/https://ourworldindata.org/monkeypox|url-status=live}}</ref> === 2023—2024 жылдары === 2023 жылдың қыркүйегіне қарай [[Конго Демократиялық Республикасы|Конго Демократиялық Республикасында]] Clade Ib инфекцияларынан туындаған маймыл шешегімен ауыру жағдайларының өсуі байқалды,<ref>{{Cite web |last=Newey |first=Sarah |date=2024-04-16 |title=Mutated strain of mpox with 'pandemic potential' found in DRC mining town |url=https://www.telegraph.co.uk/global-health/science-and-disease/mpox-outbreak-kamituga-democratic-republic-of-congo-africa/ |access-date=2024-08-14 |work=[[The Daily Telegraph]] |archive-date=2024-08-15 |archive-url= https://web.archive.org/web/20240815000017/https://www.telegraph.co.uk/global-health/science-and-disease/mpox-outbreak-kamituga-democratic-republic-of-congo-africa/}}</ref> олардың бірнешеуі Оңтүстік Киву провинциясындағы кеншілер қаласы Камитугада анықталды.<ref>{{Cite web |last=Newey |first=Sarah |date=2024-04-16 |title=Mutated strain of mpox with 'pandemic potential' found in DRC mining town |url=https://www.telegraph.co.uk/global-health/science-and-disease/mpox-outbreak-kamituga-democratic-republic-of-congo-africa/ |access-date=2024-08-14 |work=[[The Daily Telegraph]] |archive-date=2024-08-15 |archive-url= https://web.archive.org/web/20240815000017/https://www.telegraph.co.uk/global-health/science-and-disease/mpox-outbreak-kamituga-democratic-republic-of-congo-africa/}}</ref> Бүкіл елде індет 2024 жылдың қаңтарында тіркелді.<ref>{{Cite web |url=https://www.vox.com/future-perfect/2024/1/24/24048361/mpox-covid-outbreak-africa-cdc-public-health |title=A deadly new outbreak is testing Africa's ambitious public health efforts |date=2024-01-24 |last=Scott |first=Dylan |work=[[Vox (сайт)|Vox]] |access-date=2024-08-14|archive-date=2024-08-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240808162443/https://www.vox.com/future-perfect/2024/1/24/24048361/mpox-covid-outbreak-africa-cdc-public-health}}</ref> 2024 жылдың 14 тамызында ДДҰ Африкада тараған мутацияланған Clade 1b штаммының жаңа толқынына байланысты денсаулық сақтау саласындағы төтенше жағдайды қайта жариялады.<ref>{{Cite web|url=https://meduza.io/news/2024/08/14/voz-vtoroy-raz-za-dva-goda-ob-yavila-ospu-obezyan-chrezvychaynoy-situatsiey-mezhdunarodnogo-znacheniya|title=ВОЗ второй раз за два года объявила оспу обезьян «чрезвычайной ситуацией международного значения»|lang=ru|website=Meduza|access-date=2024-08-14}}</ref> 2024 жылдың 15 тамызында [[Швеция|Швецияда]] аурудың алғашқы жағдайы анықталды. Ауруды жұқтырған науқас Африкадан келген.<ref>{{Cite web|url=https://ria.ru/20240815/shvetsija-1966479159.html|title=Швеция стала первой неафриканской страной, где выявили оспу обезьян|date=2024-08-15|website=[[РИА Новости]]}}</ref> 15 тамызда академик Александр Гунцбург Ресейде маймылға қарсы вакцина жасау бойынша зерттеулер аяқталғанын хабарлады. Әрі қарайғы жұмыстарды, атап айтқанда, клиникаға дейінгі тестілеуді қаржыландыру қажет.<ref>{{Cite web|url=https://www.rbc.ru/rbcfreenews/66be4acc9a794796671716bd|title=Гинцбург рассказал о разработке в России вакцины против оспы обезьян|date=2024-08-15|website=[[РБК]]}}</ref> == Клиникалық көрінісі == [[Сурет:MonkeyPoxCDC3.png|нобай|Маймыл шешегінің бөртпесі]] [[Инкубациялық кезең]] 7—19 күнге дейін созылады. Ауру жедел, кенеттен басталады, [[Дене температурасы|дене температурасының]] жоғарылауымен, [[Бастың ауыруы|бас ауруы]] мен [[Миалгия|бұлшықет ауыруы]], сонымен қатар айналуы, жүрек айнуы және [[құсу]] болуы мүмкін.<ref name=CDC2015About>{{cite web |title=About Monkeypox |url=https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/about.html |website=CDC |access-date=2017-10-15|language=en|date=2015-05-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20171015202400/https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/about.html |archive-date=2017-10-15}}</ref> Аурудың кейінгі динамикасы [[қара шешек]] белгілеріне ұқсас, көбінесе жеңіл және орташа формада. Маймыл шешек пен адамның шешегінің негізгі айырмашылығы - науқастардың 90% дерлік лимфадениттің болуы. Аурудың 3—4-ші күні [[бөртпе]] алдымен бетінде, сосын қолында, сосын денеде пайда болады. Диаметрі шамамен 6—10 мм болатын дақтардың пайда болуынан басталады, содан кейін осы жерде папула пайда болады, кейіннен везикулаға айналады (мөлдір мазмұнмен толтырылған везикула), сосын қыртыс пайда болады, ақыры тыртық пайда болады. Бұл кезде науқастың жағдайы күрт нашарлайды, [[тахикардия]] пайда болады, тыныс алу тездейді, [[қан қысымы]] төмендейді, содан кейін науқастың жағдайы біртіндеп жақсарады. Аурудың жеңіл түрлері де байқалуы мүмкін, онда жалпы жағдай қалыпты болып қалады. Аурудың жалпы ұзақтығы 2—3 апта.<ref name="infectology.ru"/><ref name="возианова"/> == Емі == Маймыл шешегін емдеу адамның шешек ауруын емдеу сияқты принциптерге сәйкес жүргізіледі. [[Еуропа одағы|Еуропалық Одақта]] тековиримат [[поксвирустар]] тудыратын бірнеше ауруларды, соның ішінде маймыл шешектерін емдеу үшін мақұлданған.<ref>{{cite web |publisher=European Medicines Agency |url=https://www.ema.europa.eu/en/medicines/human/EPAR/tecovirimat-siga |title=Tecovirimat SIGA |date=2022-01-28|access-date=2022-05-19|archive-date=2022-05-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20220516151355/https://www.ema.europa.eu/en/medicines/human/EPAR/tecovirimat-siga}}</ref> Препараттың жоғары тиімділігі in vitro 2022 жылы 27 шілдеде жарияланған нәтижелерге негізделген препринг француз ғалымдарының зерттеуімен расталды.<ref>{{cite web|url=https://www.biorxiv.org/content/10.1101/2022.07.19.500484v2|title=Tecovirimat is highly efficient on the Monkeypox virus lineage responsible for the international 2022 outbreak|publisher=[[bioRxiv]]|lang=en|access-date=2022-07-30|archive-date=2022-07-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20220730074756/https://www.biorxiv.org/content/10.1101/2022.07.19.500484v2|url-status=live}}</ref> == Алдын алу == 2023 жылдан бастап шешекке қарсы вакцинация маймылдың алдын алу үшін қолданылады, өйткені ол адамның шешегінен (вариола) ғана емес, маймыл шешегінен де қорғайды.<ref name="CDC Poxvirus">{{мақала|тілі=en |тақырыбы=Mpox Vaccination Basics |баспасы=CDC |жыл=2023 |месяц=05 |день=05 |жауапты=Centers for Disease Control and Prevention, National Center for Emerging and Zoonotic Infectious Diseases (NCEZID), Division of High-Consequence Pathogens and Pathology (DHCPP) |сілтеме=https://www.cdc.gov/poxvirus/mpox/vaccines/index.html |архив дата=20230512144218 |архив=https://web.archive.org/web/20230512144218/https://www.cdc.gov/poxvirus/mpox/vaccines/index.html }}</ref> [[Шешек|Шешекке]] қарсы [[вакцинация]] адамдарда маймыл шешегінің инфекциясынан қорғауды қамтамасыз етеді деп саналады, өйткені олар бір-бірімен тығыз байланысты вирустар, ал вакцина жануарларды маймыл шешегінің эксперименталды жұқпалы ауруынан қорғайды деп саналады.<ref name=":1">{{cite journal | vauthors = Marriott KA, Parkinson CV, Morefield SI, Davenport R, Nichols R, Monath TP | title = Clonal vaccinia virus grown in cell culture fully protects monkeys from lethal monkeypox challenge | journal = Vaccine | volume = 26 | issue = 4 | pages = 581–588 | date = January 2008 | pmid = 18077063 | doi = 10.1016/j.vaccine.2007.10.063 }}</ref>. Бұл адамдарда сенімді түрде көрсетілмеді, өйткені шешекке қарсы жоспарлы вакцинация шешек жойылғаннан кейін тоқтатылды.<ref>{{cite web |title=Monkeypox |subtitle=Detailed Fact Sheet |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/monkeypox |access-date=2022-04-27 |website=www.who.int |language=en |archive-date=2022-04-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220421083742/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/monkeypox}}</ref> Ауруға қарсы вакцина Африкада бұрын вакцинацияланған адамдар арасында маймыл ауруының қаупін азайтады деп хабарланған. Ашық популяцияларда поксвирустарға қарсы иммунитеттің төмендеуі маймыл шешегінің таралуының факторы болып табылады. Бұл аусылға қарсы жаппай егу тоқтатылған 1980 жылға дейін егілгендердің арасында айқаспалы қорғаныс иммунитетінің әлсіреуімен де, екпе алмағандар үлесінің біртіндеп өсуімен де байланысты.<ref name="Kantele, A. 2016">{{cite journal | vauthors = Kantele A, Chickering K, Vapalahti O, Rimoin AW | title = Emerging diseases-the monkeypox epidemic in the Democratic Republic of the Congo | journal = Clinical Microbiology and Infection | volume = 22 | issue = 8 | pages = 658–659 | date = August 2016 | pmid = 27404372 | doi = 10.1016/j.cmi.2016.07.004 | doi-access = free }}</ref> АҚШ-тың Ауруларды бақылау және алдын алу орталықтары (CDC) маймыл шешегінің ошақтарын зерттейтін және жұқтырған адамдарға немесе жануарларға күтім жасайтын адамдарға маймыл шешегінен қорғау үшін шешек вакцинасын алуды ұсынады. Маймыл шешегімен ауырғаны расталған адамдармен немесе жануарлармен жақын немесе жақын қарым-қатынаста болған адамдар да вакцинациялануы керек.<ref name="autogenerated1">{{cite web |date=2021-11-22 |title=About Monkeypox |subtitle=Poxvirus |publisher=CDC |url=https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/about.html |access-date=2022-04-27 |website=www.cdc.gov |language=en|archive-date=2022-05-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220510152921/https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/about.html}}</ref> CDC, егер мұндай адамдар далалық зерттеулерге қатыспаса, әсер етпеген [[Ветеринар|ветеринарларға]], ветеринарлық қызметкерлерге немесе жануарларды бақылау қызметкерлеріне алдын ала вакцинациялауды ұсынбайды.<ref name="autogenerated1"/> CDC медицина қызметкерлеріне жұқтырған адамға күтім жасамас бұрын толық жеке қорғаныс құралдарын (ЖҚҚ) киюді ұсынады. Толық жинақ халат, маска, қауіпсіздік көзілдірігін және бір рет қолданылатын сүзгіш респираторды (мысалы, N95) қамтиды. Ауруды жұқтырған адам басқа адамдармен мүмкін болатын жанасуды болдырмас үшін ауа қысымы теріс бөлмеде немесе кем дегенде бөлек тексеру бөлмесінде оқшаулануы керек.<ref>{{Cite web|lang=en-us|url=https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/clinicians/infection-control-healthcare.html|title=Monkeypox in the U.S.|author=CDC|website=Centers for Disease Control and Prevention|date=2022-07-05|access-date=2022-07-29|archive-date=2022-07-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20220728232544/https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/clinicians/infection-control-healthcare.html|url-status=live}}</ref> === Қазақстанда === 2024 жыл Қазақстанда эпидемиологиялық жағдай тұрақты, сирек жұқпалы ауруды жұқтыру жағдайы тіркелмеген.<ref>{{cite web |url = https://primeminister.kz/news/kazakstanda-maymyl-shesheginin-birde-bir-zhagdayy-tirkelgen-zhok-ukimette-epidemiologiyalyk-zhagday-karaldy-28960 |title = Қазақстанда маймыл шешегінің бірде-бір жағдайы тіркелген жоқ. Үкіметте эпидемиологиялық жағдай қаралды |author = |date = 2024-08-20 |work = |publisher = Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің ресми ақпараттық ресурсы |accessdate = 2024-10-15 |lang = kk }}</ref> 18 тамыз Қазақстанда әуежайлар мен шекара өткелдерінде бақылау күшейді.<ref>{{cite web |url = https://www.azattyq.org/a/33083906.html |title = Маймыл шешегіне байланысты әуежайлар мен шекара өткелдерінде бақылау күшейді |author = |date = 2024-08-19 |work = |publisher = [[Азаттық радиосы]] |accessdate = 2024-10-15 |lang = kk }}</ref><ref>{{cite web |url = https://halyq-uni.kz/news/38967-maimyl-sheshegi-kazakstandagy-uezhailar-men-shekara-beketterinde-bakylau-kusheiedi/ |title = Маймыл шешегі: Қазақстандағы әуежайлар мен шекара бекеттерінде бақылау күшейеді |author = Дәурен Ерболат |date = 2024-08-20 |work = |publisher = Haliq Uni |accessdate = 2024-10-15 |lang = kk }}</ref> 2024 жыл 4 қыркүйекте Қарағанды облысының санитариялық-эпидемиологиялық бақылау департаментінің мамандары медициналық ұйымдардың, Ұлттық сараптама орталығының филиалының қызметкерлерімен және құқық қорғау органдарының қатысуымен маймыл шешегіне күдік туындаған жағдайда медицина қызметкерлерінің іс-қимыл алгоритмін пысықтау бойынша оқу-жаттығу өткізілді.<ref>{{cite web |url = https://www.gov.kz/memleket/entities/departament-kkbtu-karaganda/press/news/details/839267?lang=kk |title = Маймыл шешегі ауруына күдік туындаған жағдайда медицина қызметкерлерінің іс-қимыл алгоритмін пысықтау бойынша оқу-жаттығуы өтті |author = |date = 2024-09-04 |work = |publisher = Gov.kz |accessdate = 2024-10-15 |lang = kk }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == {{Сыртқы сілтемелер}} [[Санат:Вирустық аурулар]] [[Санат:Қара шешек]] [[Санат:Маймыл шешек]] gix2ii7vjn1c52w109ytdevibrf59pt 3390912 3390911 2024-10-15T12:34:56Z Muzaffar Turgunov 120280 /* Қазақстанда */ 3390912 wikitext text/x-wiki {{Ауру|Name=Маймыл шешек|Image=Monkeypox.jpg|Caption=Гранд-Геде ауданы, Бондуа қаласы, Либерияда 4 жасар қызда маймыл шешегінің бөртпесі|ICD10=B04|ICD9={{ICD9|059.01}}}} '''Маймыл шешек''' ({{Lang-en|Mpox, бұрынғы Monkeypox}}<ref name="Who291122">{{cite press release |title=WHO recommends new name for monkeypox disease |date=28 November 2022 |publisher=[[World Health Organization]] (WHO) |url=https://www.who.int/news/item/28-11-2022-who-recommends-new-name-for-monkeypox-disease |access-date=29 November 2022 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20221201225437/https://www.who.int/news/item/28-11-2022-who-recommends-new-name-for-monkeypox-disease |archive-date=1 December 2022}}</ref>) — дене [[Қызба|қызуының]] көтерілуімен, жалпы [[Улану|уланумен]] және экзантеманың пайда болуымен сипатталатын жануарлар мен адамдардың [[Жұқтыру|жұқпалы]] [[Ауру|ауруы]].<ref name="infectology.ru">{{cite web|url=http://www.infectology.ru/nosology/infectious/viral/ospa_obesyan.aspx|title=Оспа обезьян на infectology.ru|accessdate=2010-07-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20101123175537/http://infectology.ru/nosology/infectious/viral/ospa_obesyan.aspx|archivedate=2010-11-23|url-status=dead}}</ref> Маймыл шешегінің қоздырғышы — [[поксвирустар]] тұқымдасының mpox вирусы (бұрынғы аты - маймыл шешек) генетикалық тұрғыдан адамның шешек ауруының қоздырғышы — [[Қара шешек|вариола]] вирусына жақын.<ref name="CDC About Mpox">{{мақала|тілі=en |тақырыбы=About Mpox |басылым=CDC |жыл=2022 |месяц=07 |день=22 |ответственный=Centers for Disease Control and Prevention, National Center for Emerging and Zoonotic Infectious Diseases (NCEZID), Division of High-Consequence Pathogens and Pathology (DHCPP) |сілтеме=https://www.cdc.gov/poxvirus/mpox/about/index.html |архив дата=20230513085645 |архив=https://web.archive.org/web/20230513085645/https://www.cdc.gov/poxvirus/mpox/about/index.html }}</ref><ref name="NIAID">{{мақала|тілі=en |тақырыбы=Mpox (formerly Monkeypox) |басылым =NIAID |жыл=2022 |ай=12 |күн=06 |сілтеме=https://www.niaid.nih.gov/diseases-conditions/mpox |архив дата=20230502000437 |архив=https://web.archive.org/web/20230502000437/https://www.niaid.nih.gov/diseases-conditions/mpox }}</ref> == Этиологиясы == Қоздырғышы — бұл [[поксвирустар]] тұқымдасына жататын [[Вирустар|вирус]]. Алғаш рет [[1958 жыл|1958 жылы]] ауру [[Маймыл|маймылдардан]] оқшауланған.<ref name="CDC2015Main">{{cite web |title=Monkeypox |url=https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/index.html |website=CDC |access-date=2017-10-15|language=en|date=2015 жыл 11 мамыр|archive-url=https://web.archive.org/web/20171015113128/https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/index.html|archive-date=2017-10-15}}</ref> Құрылымы мен қасиеттері адамның шешек вирусына ұқсас. Зерттеулер көрсеткендей, маймыл шешек вирусы вакцина мен сиыр шешек вирустарына қарағанда антигендік жағынан вариола вирусына көбірек ұқсас. [[Тауық]] [[Эмбрион|эмбриондарының]] қабығында жақсы өсіп, көбейеді.<ref name="infectology.ru" /><ref name="возианова">{{Кітап|авторы=Возианова Ж. И. |тақырыбы=Инфекционные и паразитарные болезни|Орны=Киев|басылым=Здоров'я|жыл=2002|томы=3|беттері=787—790|бароық беті=904|isbn=5-311-01296}}</ref> == Эпидемиологиясы == Инфекцияның берілуі, ең алдымен, ұзаққа созылған жеке қарым-қатынас кезінде ауа тамшылары арқылы жүреді, бұл аурудың жіті жағдайымен ауыратын адамның отбасы мүшелерін инфекцияның ең үлкен қаупіне ұшыратады. Берілу егу арқылы немесе плацента арқылы да болуы мүмкін (туа біткен маймыл шешек).<ref>[https://www.who.int/ru/news-room/fact-sheets/detail/monkeypox Оспа обезьян] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220522105447/https://www.who.int/ru/news-room/fact-sheets/detail/monkeypox|date=2022-05-22}} // [[Всемирная организация здравоохранения|ВОЗ]].</ref> [[Инфекция]] көзі - [[Маймыл|маймылдар]], бірақ инфекция адамнан жұғатын жағдайлар болды.<ref name="drmed.ru">{{cite web|url=https://www.drmed.ru/ospa-obezyan-peredaetsya-cheloveka-cheloveku-12843.htm|title=Оспа обезьян передается от человека к человеку|date=2011-06-17|accessdate=2023-12-21|archiveurl=https://archive.today/20231221144408/http://www.drmed.ru/ospa-obezyan-peredaetsya-cheloveka-cheloveku-12843.htm|archivedate=2023-12-21|url-status=live}}</ref> Істер негізінен [[Еуропа|Еуропада]] байқалады, бірақ Солтүстік Америкада, Африкада және Аустралияда да кездеседі. Бұл ауру негізінен 16 жасқа толмаған науқастарда диагноз қойылады.<ref name="rol.ru">{{cite web|url=http://www.rol.ru/news/med/news/03/06/17_024.htm|title=Новая биологическая угроза США — оспа обезьян|website=rol.ru|accessdate=2010-07-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100504110209/http://www.rol.ru/news/med/news/03/06/17_024.htm|archivedate=2010-05-04|url-status=live}}</ref><ref name="возианова"/> Маймыл шешек адам ауруы ретінде алғаш рет 1970 жылы [[Конго Демократиялық Республикасы|Конго Демократиялық Республикасында]] (бұрынғы Заир Республикасы) Экватер провинциясының Басанкусу қаласында анықталған.<ref>{{cite journal | vauthors = Ladnyj ID, Ziegler P, Kima E | title = A human infection caused by monkeypox virus in Basankusu Territory, Democratic Republic of the Congo | journal = Bulletin of the World Health Organization | volume = 46 | issue = 5 | pages = 593–597 | year = 1972 | pmid = 4340218 | pmc = 2480792 }}</ref> КДР/Заирде 1981 және 1986 жылдар аралығындағы ДДҰ қадағалауы 338 расталған жағдайды және 33 өлімді тіркеді (жағдайдағы өлім көрсеткіші 9,8%). 1996–1997 жылдары ДРК/Заирде адам арасындағы екінші індет анықталды. 1991 және 1999 жылдар аралығында КДР/Заирде 511 жағдай тіркелді. Конго бассейнінің ауру тобы КДР-де эндемиялық болып қала береді және өлім-жітім деңгейі жоғары.<ref name=Skle/> Басқа MPXV генетикалық класы Батыс Африкада кездеседі. Өлім деңгейі 1%-дан аз. 2022 жылы Еуропада маймыл шешек індеті басталғанға дейін вирустың адамнан адамға жұғуы тіркелмеген.<ref name=Skle/><ref name="BBC-17May">{{cite web |title=Monkeypox |subtitle=Four more cases detected in England |url=https://www.bbc.co.uk/news/health-61470940 |website=BBC News |access-date=2022-05-17|date=2022-05-17|archive-date=2022-05-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20220517012207/https://www.bbc.co.uk/news/health-61470940}}</ref> 2003 жылы АҚШ-тың Орта Батысында, Батыс Африкада [[Шалғын иті|шалғын иттер]] иелерінің арасында маймыл шешегінің алғашқы өршуі Африкадан тыс жерлерде болды. Ауруды 71 адам жұқтырғаны, олардың ешқайсысы қайтыс болғаны хабарланды.<ref>{{cite web |title=What You Should Know About Monkeypox |work=Fact Sheet |publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]] |date=2003-06-12 |url=https://www.cdc.gov/ncidod/monkeypox/pdf/factsheet2.pdf |access-date=2008-03-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20080625212950/http://www.cdc.gov/ncidod/monkeypox/pdf/factsheet2.pdf |archive-date=2008-06-25 }}</ref> Маймыл шешек дәстүрлі түрде тропикалық орман экологиясымен шектелген. Бұл үлгі 2005 жылы бұзылды, Судан (қазіргі [[Оңтүстік Судан]]) өлім-жітімсіз 49 жағдай туралы хабарлады.<ref>{{cite journal | vauthors = Damon IK, Roth CE, Chowdhary V | title = Discovery of monkeypox in Sudan | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 355 | issue = 9 | pages = 962–963 | date = August 2006 | pmid = 16943415 | doi = 10.1056/NEJMc060792 }}</ref> Генетикалық талдау вирустың Суданда емес, КДР-дан әкелінгенін көрсетеді.<ref>{{cite journal | vauthors = Nakazawa Y, Emerson GL, Carroll DS, Zhao H, Li Y, Reynolds MG, Karem KL, Olson VA, Lash RR, Davidson WB, Smith SK, Levine RS, Regnery RL, Sammons SA, Frace MA, Mutasim EM, Karsani ME, Muntasir MO, Babiker AA, Opoka L, Chowdhary V, Damon IK | display-authors = 6 | title = Phylogenetic and ecologic perspectives of a monkeypox outbreak, southern Sudan, 2005 | journal = Emerging Infectious Diseases | volume = 19 | issue = 2 | pages = 237–245 | date = February 2013 | pmid = 23347770 | pmc = 3559062 | doi = 10.3201/eid1902.121220 }}</ref> Маймыл шешегінің тағы да көптеген жағдайлары Орталық және Батыс Африкада, атап айтқанда Конго Демократиялық Республикасында тіркелді, 2011 және 2014 жылдар аралығында жылына 2000 ауру белгілі болды. Жиналған деректер көбінесе толық емес және анекдот болып табылады, бұл уақыт өте келе маймыл ауруы жағдайларының санын нақты бағалауды қиындатады. Дегенмен, 2018 жылдан бастап маймыл ауруы туралы хабарланған жағдайлардың саны артып, географиялық таралуы кеңейді деген болжам бар.<ref name=Skle>{{cite journal | vauthors = Sklenovská N, Van Ranst M | title = Emergence of Monkeypox as the Most Important Orthopoxvirus Infection in Humans | journal = Frontiers in Public Health | volume = 6 | page = 241 | date = September 2018 | pmid = 30234087 | pmc = 6131633 | doi = 10.3389/fpubh.2018.00241 | doi-access = free }}</ref> 2010 жылы эпидемиологтар тобы талдау жүргізді және (мысал ретінде Конгоны пайдалана отырып) шешек ауруына қарсы вакцинацияны тоқтатқаннан кейін уақыт өте Африкада маймыл ауруының көбею үлгісін анықтады. Деректерді экстраполяциялай отырып, зерттеушілер Африка елдерінде аурудың таралуын шектеу үшін алдын алу шаралары қажет деген қорытындыға келді, өйткені (егер шаралар қабылданбаса) әлем алдағы онжылдықтарда маймыл шешек індетімен немесе індетімен бетпе-бет келеді.<ref name="Rimoin et al., 2010">{{мақала|тілі=en |авторы=Rimoin|тақырыбы=Major increase in human monkeypox incidence 30 years after smallpox vaccination campaigns cease in the Democratic Republic of Congo |ответственный=Edited by Bernard Moss (National Institutes of Health, Bethesda, MD) |тип=журн |издание=PLOS |год=2010 |volume=107 |issue=37 |pages=16262–16267 |doi=10.1073/pnas.1005769107 |pmid=20805472 |pmc=2941342 }}</ref> === АҚШ-тағы індет (2003) === [[Сурет:CrycetomysGambianus Apsilia.JPG|нобай|Гамбиялық хомяк егеуқұйрығы]] 2003 жылдың мамыр айында [[Висконсин]] штатының [[Милуоки]] маңындағы жергілікті базардан сатып алынған [[шалғын иті]] тістегеннен кейін кішкентай бала безгегі мен бөртпе белгілерімен ауырып қалды.<ref>Anderson M. G., Frenkel L. D., Homann S., and Guffey J. (2003), ''A case of severe monkeypox virus disease in an American child: emerging infections and changing professional values''; ''[[The Pediatric Infectious Disease Journal]]'';22(12): 1093—1096; discussion 1096—1098.</ref> 2003 жылдың 20 маусымына дейін маймыл шешегінің барлығы 71 жағдайы тіркелді. Барлық жағдайлар 2003 жылдың сәуір айында Техастағы экзотикалық үй жануарларының дистрибьюторы [[Аккра|Аккрадан]], [[Гана|Ганадан]] әкелінген гамбия хомяктарына қатысты. Өлім болған жоқ.<ref name="medscape">{{cite web |url=http://bcbsma.medscape.com/viewarticle/458671_11 |title=Medscape Monkeypox Review |publisher=|website=bcbsma.medscape.com |access-date=2013-03-22 |archive-date=2012-12-02 |archive-url=https://archive.today/20121202114953/http://bcbsma.medscape.com/viewarticle/458671_11}}</ref> Аурудың адамдарда маймыл ауруы екенін растау үшін электронды микроскопия және серологиялық зерттеулер қолданылды.<ref>{{cite web |date=2021-11-19 |title=Monkeypox in the United States {{!}} Monkeypox {{!}} Poxvirus {{!}} CDC |url=https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/outbreak/us-outbreaks.html |access-date=2022-04-27 |website=www.cdc.gov |language=en|archive-date=2022-04-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220427074811/https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/outbreak/us-outbreaks.html}}</ref> Маймыл шешегімен ауыратын адамдар әдетте безгегінің, бас ауруының, бұлшықет ауырсынуының, қалтыраудың және терлеудің продромальды белгілерін сезінеді. Жұқтырған адамдардың шамамен үштен бірінде өнімсіз жөтел болды. Бұл продромальды фаза 1—10 күннен кейін папулярлы бөртпенің дамуымен жалғасты, ол әдетте везикулярлық, пустууляция, кіндік және қыртыстың пайда болу кезеңдерінен өтеді. Кейбір адамдарда ерте жаралар жараланған. Бөртпелердің таралуы және зақымдануы бас, магистраль және аяқ-қолдарда пайда болды; көптеген адамдарда алақандарда, табандарда және аяқтарда бастапқы және байланысты зақымданулар болды. Кейбір адамдарда бөртпе жалпыланған. Бөртпе пайда болғаннан кейін адамдар әдетте әртүрлі кезеңдерде бөртпелерді сезінеді. Барлық құрбандар кейінірек маймыл шешек вирусын жұқтырған дала иттерімен тікелей немесе жақын байланыста болғанын хабарлады.<ref>CDC, Morbidity and Mortality Weekly Report. Atlanta, Georgia. (MMWR) July 11, 2003. (52) 27; 642—646.</ref> === Нигериядағы індет (2017–2019) === Маймыл шешегінің [[Нигерия|Нигерияның]] оңтүстік-шығысында және оңтүстігінде таралғаны хабарланады.<ref>{{cite web |title=Monkeypox in Nigeria – Watch – Level 1, Practice Usual Precautions – Travel Health Notices {{!}} Travelers' Health {{!}} CDC |url=https://wwwnc.cdc.gov/travel/notices/watch/monkeypox-nigeria |access-date=2022-04-27 |website=wwwnc.cdc.gov |archive-date=2022-04-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220427074811/https://wwwnc.cdc.gov/travel/notices/watch/monkeypox-nigeria}}</ref> Кейбір штаттар мен Нигерия федералды үкіметі аусылдың таралуын тоқтатудың, сондай-ақ ауруды емдеудің жолын іздеуде. Ауру Аква-Ибом, Абиа, Байэлсу, Бенуэ, Кросс-Ривер, Дельта, Эдо, Экити, Энугу, Имо, Лагос, Насарава, Ойо, Плато, Риверс мен федералды астана территориясына тарады.<ref>{{cite web|url=https://www.who.int/csr/don/21-december-2017-monkeypox-nigeria/en/|archive-url=https://web.archive.org/web/20171224050640/http://www.who.int/csr/don/21-december-2017-monkeypox-nigeria/en/|archive-date=2017-12-24|title=Monkeypox – Nigeria|date=2017-12-21|work=WHO|access-date=2020-07-26}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.who.int/csr/don/05-october-2018-monkeypox-nigeria/en/|archive-url=https://web.archive.org/web/20181008195024/http://www.who.int/csr/don/05-october-2018-monkeypox-nigeria/en/|archive-date=2018-10-08|title=Monkeypox – Nigeria|date=2018-10-05|work=WHO|access-date=2020-07-26}}</ref> Ауру 2017 жылдың қыркүйегінде басталып, 2019 жылдың мамырында бірнеше штатта жалғасты.<ref name=WHO_May_2019>{{cite web |url=https://www.who.int/csr/don/16-may-2019-monkeypox-singapore/en/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20190701132211/https://www.who.int/csr/don/16-may-2019-monkeypox-singapore/en/ |archive-date=2019-07-01|title=Monkeypox – Singapore |publisher=WHO |date=2019-05-16|access-date=2019-05-17}}</ref><ref>* {{мақала|сілтеме=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S1473309919302944|авторы=Adesola Yinka-Ogunleye, Olusola Aruna, Mahmood Dalhat, [[Огойна, Дими|Dimie Ogoina]], Andrea McCollum, Yahyah Disu, Ibrahim Mamadu, Afolabi Akinpelu, Adama Ahmad, Joel Burga, Adolphe Ndoreraho, Edouard Nkunzimana, Lamin Manneh, Amina Mohammed, Olawunmi Adeoye, Daniel Tom-Aba, Bernard Silenou, Oladipupo Ipadeola, Muhammad Saleh, Ayodele Adeyemo, Ifeoma Nwadiutor, Neni Aworabhi, Patience Uke, Doris John, Paul Wakama, Mary Reynolds, Matthew R Mauldin, Jeffrey Doty, Kimberly Wilkins, Joy Musa, Asheena Khalakdina, Adebayo Adedeji, Nwando Mba, Olubunmi Ojo, Gerard Krause, Chikwe Ihekweazu, Anna Mandra, Whitni Davidson, Victoria Olson, Yu Li, Kay Radford, Hui Zhao, Michael Townsend, Jillybeth Burgado, Panayampalli S. Satheshkumar|тақырыбы=Outbreak of human monkeypox in Nigeria in 2017–18: a clinical and epidemiological report|жыл=2019|язык=en|издание=The Lancet Infectious Diseases|месяц=8|томы=19|выпуск=8|беттері=872–879|issn=1473-3099|doi=10.1016/s1473-3099(19)30294-4}}</ref> === Ұлыбританиядағы індет (2018) === 2018 жылдың қыркүйегінде Ұлыбританияда маймыл шешегінің алғашқы жағдайы тіркелді. Нигериялық азамат Ұлыбританияға барар алдында Нигерияда маймыл ауруын жұқтырған деген болжам бар.<ref>{{cite news |title=First ever case of monkeypox recorded in the UK |url=https://www.theguardian.com/uk-news/2018/sep/08/first-ever-case-of-monkeypox-recorded-in-the-uk |work=[[The Guardian]] |date=2018-09-08 |language=en |archive-date=2018-09-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180908204740/https://www.theguardian.com/uk-news/2018/sep/08/first-ever-case-of-monkeypox-recorded-in-the-uk |accessdate=2022-05-20 }}</ref> Қоғамдық денсаулық сақтау Англияның мәліметінше, ер адам Корнуоллдағы әскери-теңіз базасында болған және кейінірек Royal Free госпиталінің жұқпалы аурулар бөліміне ауыстырылған. Бұл адам маймыл шешегімен ауырғалы бері онымен қарым-қатынаста болған адамдар анықталды.<ref>{{cite news |title=Monkeypox case in England |url=https://www.gov.uk/government/news/monkeypox-case-in-england |work=[[gov.uk]] |date=2018-09-08 |language=en |archive-date=2018-09-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180908192919/https://www.gov.uk/government/news/monkeypox-case-in-england |accessdate=2022-05-20 }}</ref> Екінші жағдай Блэкпулда расталды, ал келесі жағдай Блэкпулдағы іске қатысқан медициналық қызметкерге қатысты.<ref>{{cite web |url=https://www.theguardian.com/society/2018/sep/26/medic-becomes-third-person-infected-with-monkeypox-in-england |title=Medic becomes third person infected with monkeypox in England |work=[[The Guardian]] |date=2018-09-26|first=Damien |last=Gayle |access-date=2018-09-26|archive-date=2018-09-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180926170017/https://www.theguardian.com/society/2018/sep/26/medic-becomes-third-person-infected-with-monkeypox-in-england}}</ref> Төртінші жағдай 2019 жылдың 3 желтоқсанында Англияның оңтүстік-батысындағы бір адамда маймыл шешек диагнозы қойылған кезде орын алды. Оларда Ұлыбританияға Нигериядан келген.<ref name="PHE4Dec2019">{{cite web |url=https://www.gov.uk/government/news/monkeypox-case-confirmed-in-england|title=Monkeypox case confirmed in England|date=2019-12-04|website=GOV.UK|publisher=[[Public Health England]]|language=en|access-date=2019-12-12|archive-date=2019-12-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20191212092044/https://www.gov.uk/government/news/monkeypox-case-confirmed-in-england}}</ref> === Сингапурдағы жағдай (2019) === 2019 жылдың 8 мамырында Нигериядан келген 38 жастағы ер адам елдегі маймыл шешегінің алғашқы жағдайы расталғаннан кейін [[Сингапур|Сингапурдағы]] Ұлттық жұқпалы аурулар орталығының оқшаулау бөліміне жатқызылды. Нәтижесінде 22 адам карантинге жабылды.<ref name="CIDRAPMay2019">{{cite web|url=http://www.cidrap.umn.edu/news-perspective/2019/05/news-scan-may-09-2019|title=News Scan for May 09, 2019, Singapore sees first monkeypox case – in Nigerian national|website=CIDRAP|publisher=[[Center for Infectious Disease Research and Policy]], [[University of Minnesota]]|language=en|access-date=2019-05-10|archive-date=2019-05-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20190510020038/http://www.cidrap.umn.edu/news-perspective/2019/05/news-scan-may-09-2019}}</ref> Жағдай Нигериядағы індетпен байланысты болуы мүмкін.<ref name=WHO_May_2019 /> === 2021 жыл === 2021 жылдың 24 мамырында Ұлыбританияда қоғамдық денсаулық сақтау Уэльс бір үй шаруашылығында маймыл шешегінің үш жағдайын анықтады. Бұл жағдайлар туралы денсаулық сақтау министрі Мэтт Хэнкок депутаттар алдында сөз сөйлеген кезде хабарлады. Нөлдік науқас адам 24 мамырда [[Нигерия|Нигериядан]] келгеннен кейін анықталды. Екінші жағдай 2 маусымда, үшінші оқиға 24 маусымда тіркелді.<ref>{{cite web|date=2021-07-02|title=Communicable disease threats report, Week 26, 27 June – 3 July 2021|url=https://www.ecdc.europa.eu/sites/default/files/documents/Communicable-disease-threats-report-3-july-2021.pdf|access-date=2021-07-02|website=[[European Centre for Disease Prevention and Control]]|archive-date=2021-07-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20210702160733/https://www.ecdc.europa.eu/sites/default/files/documents/Communicable-disease-threats-report-3-july-2021.pdf}}</ref><ref>{{cite web|date=2021-07-10|title=Monkeypox 'outbreak' in north Wales as two treated for rare viral infection|url=https://www.itv.com/news/2021-06-10/monkeypox-outbreak-in-north-wales-as-two-treated-for-rare-viral-infection|website=itv.com|publisher=[[ITV (TV network)|ITV]]|access-date=2021-06-10|archive-date=2021-06-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20210610165311/https://www.itv.com/news/2021-06-10/monkeypox-outbreak-in-north-wales-as-two-treated-for-rare-viral-infection}}</ref> 2021 жылдың 16 шілдесінде АҚШ-ында Нигерия сапарынан оралған американдыққа маймыл шешек диагнозы қойылды. Дереу ауруханаға жатқызылды.<ref>{{Cite news|last=Levenson|first=Michael|date=2021-07-16|title=Monkeypox Case Is Discovered in Texas|language=en|work=[[The New York Times]]|url=https://www.nytimes.com/2021/07/16/us/monkey-pox-case-us.html|issn=0362-4331|archive-date=2021-07-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20210716222729/https://www.nytimes.com/2021/07/16/us/monkey-pox-case-us.html|accessdate=2023-12-22}}</ref> === 2022 жылғы эпидемия === [[Сурет:Monkeypox By Country.svg|нобай|269x269 нүкте]] 2022 жылдың мамыр айында әлемнің көптеген елдерінде маймыл шешегінің жаңа жағдайлары анықталды.<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://rtvi.com/news/ot-chernoy-do-obezyaney-chem-opasna-vyshedshaya-za-predely-afriki-ospa/|title=От черной до обезьяньей. Чем опасна вышедшая за пределы Африки оспа|website=[[RTVI]]|date=2022-05-19|access-date=2022-05-20|archive-date=2022-05-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20220519144032/https://rtvi.com/news/ot-chernoy-do-obezyaney-chem-opasna-vyshedshaya-za-predely-afriki-ospa/|url-status=live}}</ref> 2022 жылдың 23 шілдесінде [[Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы|Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының]] басшысы Тедрос Адханом Гебрейюс денсаулыққа байланысты төтенше жағдай жариялады. Қазіргі уақытта аурудың 16 мың жағдайы анықталды,<ref>{{Cite news|title=ВОЗ объявила вспышку оспы обезьян чрезвычайной ситуацией в сфере здравоохранения|author=Ксения Аскерова|url=https://www.kommersant.ru/doc/5479640|website=Коммерсантъ|date=2022-07-23|accessdate=2022-07-23|archivedate=2022-07-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220723154903/https://www.kommersant.ru/doc/5479640}}</ref> АҚШ екі баланың жұқтырғанын хабарлады.<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://ria.ru/20220723/ssha-1804487016.html|title=В США выявили случаи заражения детей оспой обезьян|website=РИА Новости|date=2022-07-22|access-date=2022-07-23|archive-date=2022-07-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20220723154903/https://ria.ru/20220723/ssha-1804487016.html|url-status=live}}</ref> 2022 жылдың 29 шілдесінде Бразилияда маймыл шешегінен алғашқы адам өлімі тіркелді.<ref>{{мақала|тақырыбы= https://russian.rt.com/world/news/1031351-braziliya-ospa-obezyan|сілтемесі=Globo: в Бразилии зафиксировали первую смерть человека от оспы обезьян|баспасы= Russian.rt.com|жыл=2022}}</ref> 2022 жылдың 31 шілдесінде Үндістанда маймыл ауруынан алғашқы өлім тіркелді, БАӘ-ден оралған жиырма екі жастағы ер адам қайтыс болды.<ref>{{мақала|тақырыбы= https://russian.rt.com/world/news/1031856-indiya-smert-ospa-obezyan|сілтемесі=В Индии сообщили о первом возможном случае смерти от оспы обезьян в стране|баспасы= Russian.rt.com|жыл=2022}}</ref> 2022 жылдың 28 шілдесіндегі жағдай бойынша, Our World in DATA порталының деректер базасына сәйкес, әлемде 21 099 ауру жұқтырған адам анықталды.<ref>{{Cite web|lang=en|url=https://ourworldindata.org/monkeypox|title=Monkeypox|author=Edouard Mathieu, Fiona Spooner, Saloni Dattani, Hannah Ritchie and Max Roser|website=Monkeypox Data Explorer|date=1 августа 2022 года|publisher=Our World in Data, Monkeypox|access-date=2022-08-01|archive-date=2022-07-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20220703033822/https://ourworldindata.org/monkeypox|url-status=live}}</ref> === 2023—2024 жылдары === 2023 жылдың қыркүйегіне қарай [[Конго Демократиялық Республикасы|Конго Демократиялық Республикасында]] Clade Ib инфекцияларынан туындаған маймыл шешегімен ауыру жағдайларының өсуі байқалды,<ref>{{Cite web |last=Newey |first=Sarah |date=2024-04-16 |title=Mutated strain of mpox with 'pandemic potential' found in DRC mining town |url=https://www.telegraph.co.uk/global-health/science-and-disease/mpox-outbreak-kamituga-democratic-republic-of-congo-africa/ |access-date=2024-08-14 |work=[[The Daily Telegraph]] |archive-date=2024-08-15 |archive-url= https://web.archive.org/web/20240815000017/https://www.telegraph.co.uk/global-health/science-and-disease/mpox-outbreak-kamituga-democratic-republic-of-congo-africa/}}</ref> олардың бірнешеуі Оңтүстік Киву провинциясындағы кеншілер қаласы Камитугада анықталды.<ref>{{Cite web |last=Newey |first=Sarah |date=2024-04-16 |title=Mutated strain of mpox with 'pandemic potential' found in DRC mining town |url=https://www.telegraph.co.uk/global-health/science-and-disease/mpox-outbreak-kamituga-democratic-republic-of-congo-africa/ |access-date=2024-08-14 |work=[[The Daily Telegraph]] |archive-date=2024-08-15 |archive-url= https://web.archive.org/web/20240815000017/https://www.telegraph.co.uk/global-health/science-and-disease/mpox-outbreak-kamituga-democratic-republic-of-congo-africa/}}</ref> Бүкіл елде індет 2024 жылдың қаңтарында тіркелді.<ref>{{Cite web |url=https://www.vox.com/future-perfect/2024/1/24/24048361/mpox-covid-outbreak-africa-cdc-public-health |title=A deadly new outbreak is testing Africa's ambitious public health efforts |date=2024-01-24 |last=Scott |first=Dylan |work=[[Vox (сайт)|Vox]] |access-date=2024-08-14|archive-date=2024-08-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240808162443/https://www.vox.com/future-perfect/2024/1/24/24048361/mpox-covid-outbreak-africa-cdc-public-health}}</ref> 2024 жылдың 14 тамызында ДДҰ Африкада тараған мутацияланған Clade 1b штаммының жаңа толқынына байланысты денсаулық сақтау саласындағы төтенше жағдайды қайта жариялады.<ref>{{Cite web|url=https://meduza.io/news/2024/08/14/voz-vtoroy-raz-za-dva-goda-ob-yavila-ospu-obezyan-chrezvychaynoy-situatsiey-mezhdunarodnogo-znacheniya|title=ВОЗ второй раз за два года объявила оспу обезьян «чрезвычайной ситуацией международного значения»|lang=ru|website=Meduza|access-date=2024-08-14}}</ref> 2024 жылдың 15 тамызында [[Швеция|Швецияда]] аурудың алғашқы жағдайы анықталды. Ауруды жұқтырған науқас Африкадан келген.<ref>{{Cite web|url=https://ria.ru/20240815/shvetsija-1966479159.html|title=Швеция стала первой неафриканской страной, где выявили оспу обезьян|date=2024-08-15|website=[[РИА Новости]]}}</ref> 15 тамызда академик Александр Гунцбург Ресейде маймылға қарсы вакцина жасау бойынша зерттеулер аяқталғанын хабарлады. Әрі қарайғы жұмыстарды, атап айтқанда, клиникаға дейінгі тестілеуді қаржыландыру қажет.<ref>{{Cite web|url=https://www.rbc.ru/rbcfreenews/66be4acc9a794796671716bd|title=Гинцбург рассказал о разработке в России вакцины против оспы обезьян|date=2024-08-15|website=[[РБК]]}}</ref> == Клиникалық көрінісі == [[Сурет:MonkeyPoxCDC3.png|нобай|Маймыл шешегінің бөртпесі]] [[Инкубациялық кезең]] 7—19 күнге дейін созылады. Ауру жедел, кенеттен басталады, [[Дене температурасы|дене температурасының]] жоғарылауымен, [[Бастың ауыруы|бас ауруы]] мен [[Миалгия|бұлшықет ауыруы]], сонымен қатар айналуы, жүрек айнуы және [[құсу]] болуы мүмкін.<ref name=CDC2015About>{{cite web |title=About Monkeypox |url=https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/about.html |website=CDC |access-date=2017-10-15|language=en|date=2015-05-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20171015202400/https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/about.html |archive-date=2017-10-15}}</ref> Аурудың кейінгі динамикасы [[қара шешек]] белгілеріне ұқсас, көбінесе жеңіл және орташа формада. Маймыл шешек пен адамның шешегінің негізгі айырмашылығы - науқастардың 90% дерлік лимфадениттің болуы. Аурудың 3—4-ші күні [[бөртпе]] алдымен бетінде, сосын қолында, сосын денеде пайда болады. Диаметрі шамамен 6—10 мм болатын дақтардың пайда болуынан басталады, содан кейін осы жерде папула пайда болады, кейіннен везикулаға айналады (мөлдір мазмұнмен толтырылған везикула), сосын қыртыс пайда болады, ақыры тыртық пайда болады. Бұл кезде науқастың жағдайы күрт нашарлайды, [[тахикардия]] пайда болады, тыныс алу тездейді, [[қан қысымы]] төмендейді, содан кейін науқастың жағдайы біртіндеп жақсарады. Аурудың жеңіл түрлері де байқалуы мүмкін, онда жалпы жағдай қалыпты болып қалады. Аурудың жалпы ұзақтығы 2—3 апта.<ref name="infectology.ru"/><ref name="возианова"/> == Емі == Маймыл шешегін емдеу адамның шешек ауруын емдеу сияқты принциптерге сәйкес жүргізіледі. [[Еуропа одағы|Еуропалық Одақта]] тековиримат [[поксвирустар]] тудыратын бірнеше ауруларды, соның ішінде маймыл шешектерін емдеу үшін мақұлданған.<ref>{{cite web |publisher=European Medicines Agency |url=https://www.ema.europa.eu/en/medicines/human/EPAR/tecovirimat-siga |title=Tecovirimat SIGA |date=2022-01-28|access-date=2022-05-19|archive-date=2022-05-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20220516151355/https://www.ema.europa.eu/en/medicines/human/EPAR/tecovirimat-siga}}</ref> Препараттың жоғары тиімділігі in vitro 2022 жылы 27 шілдеде жарияланған нәтижелерге негізделген препринг француз ғалымдарының зерттеуімен расталды.<ref>{{cite web|url=https://www.biorxiv.org/content/10.1101/2022.07.19.500484v2|title=Tecovirimat is highly efficient on the Monkeypox virus lineage responsible for the international 2022 outbreak|publisher=[[bioRxiv]]|lang=en|access-date=2022-07-30|archive-date=2022-07-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20220730074756/https://www.biorxiv.org/content/10.1101/2022.07.19.500484v2|url-status=live}}</ref> == Алдын алу == 2023 жылдан бастап шешекке қарсы вакцинация маймылдың алдын алу үшін қолданылады, өйткені ол адамның шешегінен (вариола) ғана емес, маймыл шешегінен де қорғайды.<ref name="CDC Poxvirus">{{мақала|тілі=en |тақырыбы=Mpox Vaccination Basics |баспасы=CDC |жыл=2023 |месяц=05 |день=05 |жауапты=Centers for Disease Control and Prevention, National Center for Emerging and Zoonotic Infectious Diseases (NCEZID), Division of High-Consequence Pathogens and Pathology (DHCPP) |сілтеме=https://www.cdc.gov/poxvirus/mpox/vaccines/index.html |архив дата=20230512144218 |архив=https://web.archive.org/web/20230512144218/https://www.cdc.gov/poxvirus/mpox/vaccines/index.html }}</ref> [[Шешек|Шешекке]] қарсы [[вакцинация]] адамдарда маймыл шешегінің инфекциясынан қорғауды қамтамасыз етеді деп саналады, өйткені олар бір-бірімен тығыз байланысты вирустар, ал вакцина жануарларды маймыл шешегінің эксперименталды жұқпалы ауруынан қорғайды деп саналады.<ref name=":1">{{cite journal | vauthors = Marriott KA, Parkinson CV, Morefield SI, Davenport R, Nichols R, Monath TP | title = Clonal vaccinia virus grown in cell culture fully protects monkeys from lethal monkeypox challenge | journal = Vaccine | volume = 26 | issue = 4 | pages = 581–588 | date = January 2008 | pmid = 18077063 | doi = 10.1016/j.vaccine.2007.10.063 }}</ref>. Бұл адамдарда сенімді түрде көрсетілмеді, өйткені шешекке қарсы жоспарлы вакцинация шешек жойылғаннан кейін тоқтатылды.<ref>{{cite web |title=Monkeypox |subtitle=Detailed Fact Sheet |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/monkeypox |access-date=2022-04-27 |website=www.who.int |language=en |archive-date=2022-04-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220421083742/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/monkeypox}}</ref> Ауруға қарсы вакцина Африкада бұрын вакцинацияланған адамдар арасында маймыл ауруының қаупін азайтады деп хабарланған. Ашық популяцияларда поксвирустарға қарсы иммунитеттің төмендеуі маймыл шешегінің таралуының факторы болып табылады. Бұл аусылға қарсы жаппай егу тоқтатылған 1980 жылға дейін егілгендердің арасында айқаспалы қорғаныс иммунитетінің әлсіреуімен де, екпе алмағандар үлесінің біртіндеп өсуімен де байланысты.<ref name="Kantele, A. 2016">{{cite journal | vauthors = Kantele A, Chickering K, Vapalahti O, Rimoin AW | title = Emerging diseases-the monkeypox epidemic in the Democratic Republic of the Congo | journal = Clinical Microbiology and Infection | volume = 22 | issue = 8 | pages = 658–659 | date = August 2016 | pmid = 27404372 | doi = 10.1016/j.cmi.2016.07.004 | doi-access = free }}</ref> АҚШ-тың Ауруларды бақылау және алдын алу орталықтары (CDC) маймыл шешегінің ошақтарын зерттейтін және жұқтырған адамдарға немесе жануарларға күтім жасайтын адамдарға маймыл шешегінен қорғау үшін шешек вакцинасын алуды ұсынады. Маймыл шешегімен ауырғаны расталған адамдармен немесе жануарлармен жақын немесе жақын қарым-қатынаста болған адамдар да вакцинациялануы керек.<ref name="autogenerated1">{{cite web |date=2021-11-22 |title=About Monkeypox |subtitle=Poxvirus |publisher=CDC |url=https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/about.html |access-date=2022-04-27 |website=www.cdc.gov |language=en|archive-date=2022-05-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220510152921/https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/about.html}}</ref> CDC, егер мұндай адамдар далалық зерттеулерге қатыспаса, әсер етпеген [[Ветеринар|ветеринарларға]], ветеринарлық қызметкерлерге немесе жануарларды бақылау қызметкерлеріне алдын ала вакцинациялауды ұсынбайды.<ref name="autogenerated1"/> CDC медицина қызметкерлеріне жұқтырған адамға күтім жасамас бұрын толық жеке қорғаныс құралдарын (ЖҚҚ) киюді ұсынады. Толық жинақ халат, маска, қауіпсіздік көзілдірігін және бір рет қолданылатын сүзгіш респираторды (мысалы, N95) қамтиды. Ауруды жұқтырған адам басқа адамдармен мүмкін болатын жанасуды болдырмас үшін ауа қысымы теріс бөлмеде немесе кем дегенде бөлек тексеру бөлмесінде оқшаулануы керек.<ref>{{Cite web|lang=en-us|url=https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/clinicians/infection-control-healthcare.html|title=Monkeypox in the U.S.|author=CDC|website=Centers for Disease Control and Prevention|date=2022-07-05|access-date=2022-07-29|archive-date=2022-07-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20220728232544/https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/clinicians/infection-control-healthcare.html|url-status=live}}</ref> === Қазақстанда === 2024 жыл Қазақстанда эпидемиологиялық жағдай тұрақты, сирек жұқпалы ауруды жұқтыру жағдайы тіркелмеген.<ref>{{cite web |url = https://primeminister.kz/news/kazakstanda-maymyl-shesheginin-birde-bir-zhagdayy-tirkelgen-zhok-ukimette-epidemiologiyalyk-zhagday-karaldy-28960 |title = Қазақстанда маймыл шешегінің бірде-бір жағдайы тіркелген жоқ. Үкіметте эпидемиологиялық жағдай қаралды |author = |date = 2024-08-20 |work = |publisher = Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің ресми ақпараттық ресурсы |accessdate = 2024-10-15 |lang = kk }}</ref> 18 тамыз Қазақстанда әуежайлар мен шекара өткелдерінде бақылау күшейді.<ref>{{cite web |url = https://www.azattyq.org/a/33083906.html |title = Маймыл шешегіне байланысты әуежайлар мен шекара өткелдерінде бақылау күшейді |author = |date = 2024-08-19 |work = |publisher = [[Азаттық радиосы]] |accessdate = 2024-10-15 |lang = kk }}</ref><ref>{{cite web |url = https://halyq-uni.kz/news/38967-maimyl-sheshegi-kazakstandagy-uezhailar-men-shekara-beketterinde-bakylau-kusheiedi/ |title = Маймыл шешегі: Қазақстандағы әуежайлар мен шекара бекеттерінде бақылау күшейеді |author = Дәурен Ерболат |date = 2024-08-20 |work = |publisher = Haliq Uni |accessdate = 2024-10-15 |lang = kk }}</ref> 2024 жыл 4 қыркүйекте Қарағанды облысының санитариялық-эпидемиологиялық бақылау департаментінің мамандары іс-қимыл алгоритмі бойынша оқу-жаттығу өткізілді.<ref>{{cite web |url = https://www.gov.kz/memleket/entities/departament-kkbtu-karaganda/press/news/details/839267?lang=kk |title = Маймыл шешегі ауруына күдік туындаған жағдайда медицина қызметкерлерінің іс-қимыл алгоритмін пысықтау бойынша оқу-жаттығуы өтті |author = |date = 2024-09-04 |work = |publisher = Gov.kz |accessdate = 2024-10-15 |lang = kk }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == {{Сыртқы сілтемелер}} [[Санат:Вирустық аурулар]] [[Санат:Қара шешек]] [[Санат:Маймыл шешек]] 0hw71hlabsvzrx5vqfp378kp6055ueu 3390913 3390912 2024-10-15T12:40:54Z Muzaffar Turgunov 120280 /* Қазақстанда */ 3390913 wikitext text/x-wiki {{Ауру|Name=Маймыл шешек|Image=Monkeypox.jpg|Caption=Гранд-Геде ауданы, Бондуа қаласы, Либерияда 4 жасар қызда маймыл шешегінің бөртпесі|ICD10=B04|ICD9={{ICD9|059.01}}}} '''Маймыл шешек''' ({{Lang-en|Mpox, бұрынғы Monkeypox}}<ref name="Who291122">{{cite press release |title=WHO recommends new name for monkeypox disease |date=28 November 2022 |publisher=[[World Health Organization]] (WHO) |url=https://www.who.int/news/item/28-11-2022-who-recommends-new-name-for-monkeypox-disease |access-date=29 November 2022 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20221201225437/https://www.who.int/news/item/28-11-2022-who-recommends-new-name-for-monkeypox-disease |archive-date=1 December 2022}}</ref>) — дене [[Қызба|қызуының]] көтерілуімен, жалпы [[Улану|уланумен]] және экзантеманың пайда болуымен сипатталатын жануарлар мен адамдардың [[Жұқтыру|жұқпалы]] [[Ауру|ауруы]].<ref name="infectology.ru">{{cite web|url=http://www.infectology.ru/nosology/infectious/viral/ospa_obesyan.aspx|title=Оспа обезьян на infectology.ru|accessdate=2010-07-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20101123175537/http://infectology.ru/nosology/infectious/viral/ospa_obesyan.aspx|archivedate=2010-11-23|url-status=dead}}</ref> Маймыл шешегінің қоздырғышы — [[поксвирустар]] тұқымдасының mpox вирусы (бұрынғы аты - маймыл шешек) генетикалық тұрғыдан адамның шешек ауруының қоздырғышы — [[Қара шешек|вариола]] вирусына жақын.<ref name="CDC About Mpox">{{мақала|тілі=en |тақырыбы=About Mpox |басылым=CDC |жыл=2022 |месяц=07 |день=22 |ответственный=Centers for Disease Control and Prevention, National Center for Emerging and Zoonotic Infectious Diseases (NCEZID), Division of High-Consequence Pathogens and Pathology (DHCPP) |сілтеме=https://www.cdc.gov/poxvirus/mpox/about/index.html |архив дата=20230513085645 |архив=https://web.archive.org/web/20230513085645/https://www.cdc.gov/poxvirus/mpox/about/index.html }}</ref><ref name="NIAID">{{мақала|тілі=en |тақырыбы=Mpox (formerly Monkeypox) |басылым =NIAID |жыл=2022 |ай=12 |күн=06 |сілтеме=https://www.niaid.nih.gov/diseases-conditions/mpox |архив дата=20230502000437 |архив=https://web.archive.org/web/20230502000437/https://www.niaid.nih.gov/diseases-conditions/mpox }}</ref> == Этиологиясы == Қоздырғышы — бұл [[поксвирустар]] тұқымдасына жататын [[Вирустар|вирус]]. Алғаш рет [[1958 жыл|1958 жылы]] ауру [[Маймыл|маймылдардан]] оқшауланған.<ref name="CDC2015Main">{{cite web |title=Monkeypox |url=https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/index.html |website=CDC |access-date=2017-10-15|language=en|date=2015 жыл 11 мамыр|archive-url=https://web.archive.org/web/20171015113128/https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/index.html|archive-date=2017-10-15}}</ref> Құрылымы мен қасиеттері адамның шешек вирусына ұқсас. Зерттеулер көрсеткендей, маймыл шешек вирусы вакцина мен сиыр шешек вирустарына қарағанда антигендік жағынан вариола вирусына көбірек ұқсас. [[Тауық]] [[Эмбрион|эмбриондарының]] қабығында жақсы өсіп, көбейеді.<ref name="infectology.ru" /><ref name="возианова">{{Кітап|авторы=Возианова Ж. И. |тақырыбы=Инфекционные и паразитарные болезни|Орны=Киев|басылым=Здоров'я|жыл=2002|томы=3|беттері=787—790|бароық беті=904|isbn=5-311-01296}}</ref> == Эпидемиологиясы == Инфекцияның берілуі, ең алдымен, ұзаққа созылған жеке қарым-қатынас кезінде ауа тамшылары арқылы жүреді, бұл аурудың жіті жағдайымен ауыратын адамның отбасы мүшелерін инфекцияның ең үлкен қаупіне ұшыратады. Берілу егу арқылы немесе плацента арқылы да болуы мүмкін (туа біткен маймыл шешек).<ref>[https://www.who.int/ru/news-room/fact-sheets/detail/monkeypox Оспа обезьян] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220522105447/https://www.who.int/ru/news-room/fact-sheets/detail/monkeypox|date=2022-05-22}} // [[Всемирная организация здравоохранения|ВОЗ]].</ref> [[Инфекция]] көзі - [[Маймыл|маймылдар]], бірақ инфекция адамнан жұғатын жағдайлар болды.<ref name="drmed.ru">{{cite web|url=https://www.drmed.ru/ospa-obezyan-peredaetsya-cheloveka-cheloveku-12843.htm|title=Оспа обезьян передается от человека к человеку|date=2011-06-17|accessdate=2023-12-21|archiveurl=https://archive.today/20231221144408/http://www.drmed.ru/ospa-obezyan-peredaetsya-cheloveka-cheloveku-12843.htm|archivedate=2023-12-21|url-status=live}}</ref> Істер негізінен [[Еуропа|Еуропада]] байқалады, бірақ Солтүстік Америкада, Африкада және Аустралияда да кездеседі. Бұл ауру негізінен 16 жасқа толмаған науқастарда диагноз қойылады.<ref name="rol.ru">{{cite web|url=http://www.rol.ru/news/med/news/03/06/17_024.htm|title=Новая биологическая угроза США — оспа обезьян|website=rol.ru|accessdate=2010-07-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100504110209/http://www.rol.ru/news/med/news/03/06/17_024.htm|archivedate=2010-05-04|url-status=live}}</ref><ref name="возианова"/> Маймыл шешек адам ауруы ретінде алғаш рет 1970 жылы [[Конго Демократиялық Республикасы|Конго Демократиялық Республикасында]] (бұрынғы Заир Республикасы) Экватер провинциясының Басанкусу қаласында анықталған.<ref>{{cite journal | vauthors = Ladnyj ID, Ziegler P, Kima E | title = A human infection caused by monkeypox virus in Basankusu Territory, Democratic Republic of the Congo | journal = Bulletin of the World Health Organization | volume = 46 | issue = 5 | pages = 593–597 | year = 1972 | pmid = 4340218 | pmc = 2480792 }}</ref> КДР/Заирде 1981 және 1986 жылдар аралығындағы ДДҰ қадағалауы 338 расталған жағдайды және 33 өлімді тіркеді (жағдайдағы өлім көрсеткіші 9,8%). 1996–1997 жылдары ДРК/Заирде адам арасындағы екінші індет анықталды. 1991 және 1999 жылдар аралығында КДР/Заирде 511 жағдай тіркелді. Конго бассейнінің ауру тобы КДР-де эндемиялық болып қала береді және өлім-жітім деңгейі жоғары.<ref name=Skle/> Басқа MPXV генетикалық класы Батыс Африкада кездеседі. Өлім деңгейі 1%-дан аз. 2022 жылы Еуропада маймыл шешек індеті басталғанға дейін вирустың адамнан адамға жұғуы тіркелмеген.<ref name=Skle/><ref name="BBC-17May">{{cite web |title=Monkeypox |subtitle=Four more cases detected in England |url=https://www.bbc.co.uk/news/health-61470940 |website=BBC News |access-date=2022-05-17|date=2022-05-17|archive-date=2022-05-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20220517012207/https://www.bbc.co.uk/news/health-61470940}}</ref> 2003 жылы АҚШ-тың Орта Батысында, Батыс Африкада [[Шалғын иті|шалғын иттер]] иелерінің арасында маймыл шешегінің алғашқы өршуі Африкадан тыс жерлерде болды. Ауруды 71 адам жұқтырғаны, олардың ешқайсысы қайтыс болғаны хабарланды.<ref>{{cite web |title=What You Should Know About Monkeypox |work=Fact Sheet |publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]] |date=2003-06-12 |url=https://www.cdc.gov/ncidod/monkeypox/pdf/factsheet2.pdf |access-date=2008-03-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20080625212950/http://www.cdc.gov/ncidod/monkeypox/pdf/factsheet2.pdf |archive-date=2008-06-25 }}</ref> Маймыл шешек дәстүрлі түрде тропикалық орман экологиясымен шектелген. Бұл үлгі 2005 жылы бұзылды, Судан (қазіргі [[Оңтүстік Судан]]) өлім-жітімсіз 49 жағдай туралы хабарлады.<ref>{{cite journal | vauthors = Damon IK, Roth CE, Chowdhary V | title = Discovery of monkeypox in Sudan | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 355 | issue = 9 | pages = 962–963 | date = August 2006 | pmid = 16943415 | doi = 10.1056/NEJMc060792 }}</ref> Генетикалық талдау вирустың Суданда емес, КДР-дан әкелінгенін көрсетеді.<ref>{{cite journal | vauthors = Nakazawa Y, Emerson GL, Carroll DS, Zhao H, Li Y, Reynolds MG, Karem KL, Olson VA, Lash RR, Davidson WB, Smith SK, Levine RS, Regnery RL, Sammons SA, Frace MA, Mutasim EM, Karsani ME, Muntasir MO, Babiker AA, Opoka L, Chowdhary V, Damon IK | display-authors = 6 | title = Phylogenetic and ecologic perspectives of a monkeypox outbreak, southern Sudan, 2005 | journal = Emerging Infectious Diseases | volume = 19 | issue = 2 | pages = 237–245 | date = February 2013 | pmid = 23347770 | pmc = 3559062 | doi = 10.3201/eid1902.121220 }}</ref> Маймыл шешегінің тағы да көптеген жағдайлары Орталық және Батыс Африкада, атап айтқанда Конго Демократиялық Республикасында тіркелді, 2011 және 2014 жылдар аралығында жылына 2000 ауру белгілі болды. Жиналған деректер көбінесе толық емес және анекдот болып табылады, бұл уақыт өте келе маймыл ауруы жағдайларының санын нақты бағалауды қиындатады. Дегенмен, 2018 жылдан бастап маймыл ауруы туралы хабарланған жағдайлардың саны артып, географиялық таралуы кеңейді деген болжам бар.<ref name=Skle>{{cite journal | vauthors = Sklenovská N, Van Ranst M | title = Emergence of Monkeypox as the Most Important Orthopoxvirus Infection in Humans | journal = Frontiers in Public Health | volume = 6 | page = 241 | date = September 2018 | pmid = 30234087 | pmc = 6131633 | doi = 10.3389/fpubh.2018.00241 | doi-access = free }}</ref> 2010 жылы эпидемиологтар тобы талдау жүргізді және (мысал ретінде Конгоны пайдалана отырып) шешек ауруына қарсы вакцинацияны тоқтатқаннан кейін уақыт өте Африкада маймыл ауруының көбею үлгісін анықтады. Деректерді экстраполяциялай отырып, зерттеушілер Африка елдерінде аурудың таралуын шектеу үшін алдын алу шаралары қажет деген қорытындыға келді, өйткені (егер шаралар қабылданбаса) әлем алдағы онжылдықтарда маймыл шешек індетімен немесе індетімен бетпе-бет келеді.<ref name="Rimoin et al., 2010">{{мақала|тілі=en |авторы=Rimoin|тақырыбы=Major increase in human monkeypox incidence 30 years after smallpox vaccination campaigns cease in the Democratic Republic of Congo |ответственный=Edited by Bernard Moss (National Institutes of Health, Bethesda, MD) |тип=журн |издание=PLOS |год=2010 |volume=107 |issue=37 |pages=16262–16267 |doi=10.1073/pnas.1005769107 |pmid=20805472 |pmc=2941342 }}</ref> === АҚШ-тағы індет (2003) === [[Сурет:CrycetomysGambianus Apsilia.JPG|нобай|Гамбиялық хомяк егеуқұйрығы]] 2003 жылдың мамыр айында [[Висконсин]] штатының [[Милуоки]] маңындағы жергілікті базардан сатып алынған [[шалғын иті]] тістегеннен кейін кішкентай бала безгегі мен бөртпе белгілерімен ауырып қалды.<ref>Anderson M. G., Frenkel L. D., Homann S., and Guffey J. (2003), ''A case of severe monkeypox virus disease in an American child: emerging infections and changing professional values''; ''[[The Pediatric Infectious Disease Journal]]'';22(12): 1093—1096; discussion 1096—1098.</ref> 2003 жылдың 20 маусымына дейін маймыл шешегінің барлығы 71 жағдайы тіркелді. Барлық жағдайлар 2003 жылдың сәуір айында Техастағы экзотикалық үй жануарларының дистрибьюторы [[Аккра|Аккрадан]], [[Гана|Ганадан]] әкелінген гамбия хомяктарына қатысты. Өлім болған жоқ.<ref name="medscape">{{cite web |url=http://bcbsma.medscape.com/viewarticle/458671_11 |title=Medscape Monkeypox Review |publisher=|website=bcbsma.medscape.com |access-date=2013-03-22 |archive-date=2012-12-02 |archive-url=https://archive.today/20121202114953/http://bcbsma.medscape.com/viewarticle/458671_11}}</ref> Аурудың адамдарда маймыл ауруы екенін растау үшін электронды микроскопия және серологиялық зерттеулер қолданылды.<ref>{{cite web |date=2021-11-19 |title=Monkeypox in the United States {{!}} Monkeypox {{!}} Poxvirus {{!}} CDC |url=https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/outbreak/us-outbreaks.html |access-date=2022-04-27 |website=www.cdc.gov |language=en|archive-date=2022-04-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220427074811/https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/outbreak/us-outbreaks.html}}</ref> Маймыл шешегімен ауыратын адамдар әдетте безгегінің, бас ауруының, бұлшықет ауырсынуының, қалтыраудың және терлеудің продромальды белгілерін сезінеді. Жұқтырған адамдардың шамамен үштен бірінде өнімсіз жөтел болды. Бұл продромальды фаза 1—10 күннен кейін папулярлы бөртпенің дамуымен жалғасты, ол әдетте везикулярлық, пустууляция, кіндік және қыртыстың пайда болу кезеңдерінен өтеді. Кейбір адамдарда ерте жаралар жараланған. Бөртпелердің таралуы және зақымдануы бас, магистраль және аяқ-қолдарда пайда болды; көптеген адамдарда алақандарда, табандарда және аяқтарда бастапқы және байланысты зақымданулар болды. Кейбір адамдарда бөртпе жалпыланған. Бөртпе пайда болғаннан кейін адамдар әдетте әртүрлі кезеңдерде бөртпелерді сезінеді. Барлық құрбандар кейінірек маймыл шешек вирусын жұқтырған дала иттерімен тікелей немесе жақын байланыста болғанын хабарлады.<ref>CDC, Morbidity and Mortality Weekly Report. Atlanta, Georgia. (MMWR) July 11, 2003. (52) 27; 642—646.</ref> === Нигериядағы індет (2017–2019) === Маймыл шешегінің [[Нигерия|Нигерияның]] оңтүстік-шығысында және оңтүстігінде таралғаны хабарланады.<ref>{{cite web |title=Monkeypox in Nigeria – Watch – Level 1, Practice Usual Precautions – Travel Health Notices {{!}} Travelers' Health {{!}} CDC |url=https://wwwnc.cdc.gov/travel/notices/watch/monkeypox-nigeria |access-date=2022-04-27 |website=wwwnc.cdc.gov |archive-date=2022-04-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220427074811/https://wwwnc.cdc.gov/travel/notices/watch/monkeypox-nigeria}}</ref> Кейбір штаттар мен Нигерия федералды үкіметі аусылдың таралуын тоқтатудың, сондай-ақ ауруды емдеудің жолын іздеуде. Ауру Аква-Ибом, Абиа, Байэлсу, Бенуэ, Кросс-Ривер, Дельта, Эдо, Экити, Энугу, Имо, Лагос, Насарава, Ойо, Плато, Риверс мен федералды астана территориясына тарады.<ref>{{cite web|url=https://www.who.int/csr/don/21-december-2017-monkeypox-nigeria/en/|archive-url=https://web.archive.org/web/20171224050640/http://www.who.int/csr/don/21-december-2017-monkeypox-nigeria/en/|archive-date=2017-12-24|title=Monkeypox – Nigeria|date=2017-12-21|work=WHO|access-date=2020-07-26}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.who.int/csr/don/05-october-2018-monkeypox-nigeria/en/|archive-url=https://web.archive.org/web/20181008195024/http://www.who.int/csr/don/05-october-2018-monkeypox-nigeria/en/|archive-date=2018-10-08|title=Monkeypox – Nigeria|date=2018-10-05|work=WHO|access-date=2020-07-26}}</ref> Ауру 2017 жылдың қыркүйегінде басталып, 2019 жылдың мамырында бірнеше штатта жалғасты.<ref name=WHO_May_2019>{{cite web |url=https://www.who.int/csr/don/16-may-2019-monkeypox-singapore/en/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20190701132211/https://www.who.int/csr/don/16-may-2019-monkeypox-singapore/en/ |archive-date=2019-07-01|title=Monkeypox – Singapore |publisher=WHO |date=2019-05-16|access-date=2019-05-17}}</ref><ref>* {{мақала|сілтеме=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S1473309919302944|авторы=Adesola Yinka-Ogunleye, Olusola Aruna, Mahmood Dalhat, [[Огойна, Дими|Dimie Ogoina]], Andrea McCollum, Yahyah Disu, Ibrahim Mamadu, Afolabi Akinpelu, Adama Ahmad, Joel Burga, Adolphe Ndoreraho, Edouard Nkunzimana, Lamin Manneh, Amina Mohammed, Olawunmi Adeoye, Daniel Tom-Aba, Bernard Silenou, Oladipupo Ipadeola, Muhammad Saleh, Ayodele Adeyemo, Ifeoma Nwadiutor, Neni Aworabhi, Patience Uke, Doris John, Paul Wakama, Mary Reynolds, Matthew R Mauldin, Jeffrey Doty, Kimberly Wilkins, Joy Musa, Asheena Khalakdina, Adebayo Adedeji, Nwando Mba, Olubunmi Ojo, Gerard Krause, Chikwe Ihekweazu, Anna Mandra, Whitni Davidson, Victoria Olson, Yu Li, Kay Radford, Hui Zhao, Michael Townsend, Jillybeth Burgado, Panayampalli S. Satheshkumar|тақырыбы=Outbreak of human monkeypox in Nigeria in 2017–18: a clinical and epidemiological report|жыл=2019|язык=en|издание=The Lancet Infectious Diseases|месяц=8|томы=19|выпуск=8|беттері=872–879|issn=1473-3099|doi=10.1016/s1473-3099(19)30294-4}}</ref> === Ұлыбританиядағы індет (2018) === 2018 жылдың қыркүйегінде Ұлыбританияда маймыл шешегінің алғашқы жағдайы тіркелді. Нигериялық азамат Ұлыбританияға барар алдында Нигерияда маймыл ауруын жұқтырған деген болжам бар.<ref>{{cite news |title=First ever case of monkeypox recorded in the UK |url=https://www.theguardian.com/uk-news/2018/sep/08/first-ever-case-of-monkeypox-recorded-in-the-uk |work=[[The Guardian]] |date=2018-09-08 |language=en |archive-date=2018-09-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180908204740/https://www.theguardian.com/uk-news/2018/sep/08/first-ever-case-of-monkeypox-recorded-in-the-uk |accessdate=2022-05-20 }}</ref> Қоғамдық денсаулық сақтау Англияның мәліметінше, ер адам Корнуоллдағы әскери-теңіз базасында болған және кейінірек Royal Free госпиталінің жұқпалы аурулар бөліміне ауыстырылған. Бұл адам маймыл шешегімен ауырғалы бері онымен қарым-қатынаста болған адамдар анықталды.<ref>{{cite news |title=Monkeypox case in England |url=https://www.gov.uk/government/news/monkeypox-case-in-england |work=[[gov.uk]] |date=2018-09-08 |language=en |archive-date=2018-09-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180908192919/https://www.gov.uk/government/news/monkeypox-case-in-england |accessdate=2022-05-20 }}</ref> Екінші жағдай Блэкпулда расталды, ал келесі жағдай Блэкпулдағы іске қатысқан медициналық қызметкерге қатысты.<ref>{{cite web |url=https://www.theguardian.com/society/2018/sep/26/medic-becomes-third-person-infected-with-monkeypox-in-england |title=Medic becomes third person infected with monkeypox in England |work=[[The Guardian]] |date=2018-09-26|first=Damien |last=Gayle |access-date=2018-09-26|archive-date=2018-09-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180926170017/https://www.theguardian.com/society/2018/sep/26/medic-becomes-third-person-infected-with-monkeypox-in-england}}</ref> Төртінші жағдай 2019 жылдың 3 желтоқсанында Англияның оңтүстік-батысындағы бір адамда маймыл шешек диагнозы қойылған кезде орын алды. Оларда Ұлыбританияға Нигериядан келген.<ref name="PHE4Dec2019">{{cite web |url=https://www.gov.uk/government/news/monkeypox-case-confirmed-in-england|title=Monkeypox case confirmed in England|date=2019-12-04|website=GOV.UK|publisher=[[Public Health England]]|language=en|access-date=2019-12-12|archive-date=2019-12-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20191212092044/https://www.gov.uk/government/news/monkeypox-case-confirmed-in-england}}</ref> === Сингапурдағы жағдай (2019) === 2019 жылдың 8 мамырында Нигериядан келген 38 жастағы ер адам елдегі маймыл шешегінің алғашқы жағдайы расталғаннан кейін [[Сингапур|Сингапурдағы]] Ұлттық жұқпалы аурулар орталығының оқшаулау бөліміне жатқызылды. Нәтижесінде 22 адам карантинге жабылды.<ref name="CIDRAPMay2019">{{cite web|url=http://www.cidrap.umn.edu/news-perspective/2019/05/news-scan-may-09-2019|title=News Scan for May 09, 2019, Singapore sees first monkeypox case – in Nigerian national|website=CIDRAP|publisher=[[Center for Infectious Disease Research and Policy]], [[University of Minnesota]]|language=en|access-date=2019-05-10|archive-date=2019-05-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20190510020038/http://www.cidrap.umn.edu/news-perspective/2019/05/news-scan-may-09-2019}}</ref> Жағдай Нигериядағы індетпен байланысты болуы мүмкін.<ref name=WHO_May_2019 /> === 2021 жыл === 2021 жылдың 24 мамырында Ұлыбританияда қоғамдық денсаулық сақтау Уэльс бір үй шаруашылығында маймыл шешегінің үш жағдайын анықтады. Бұл жағдайлар туралы денсаулық сақтау министрі Мэтт Хэнкок депутаттар алдында сөз сөйлеген кезде хабарлады. Нөлдік науқас адам 24 мамырда [[Нигерия|Нигериядан]] келгеннен кейін анықталды. Екінші жағдай 2 маусымда, үшінші оқиға 24 маусымда тіркелді.<ref>{{cite web|date=2021-07-02|title=Communicable disease threats report, Week 26, 27 June – 3 July 2021|url=https://www.ecdc.europa.eu/sites/default/files/documents/Communicable-disease-threats-report-3-july-2021.pdf|access-date=2021-07-02|website=[[European Centre for Disease Prevention and Control]]|archive-date=2021-07-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20210702160733/https://www.ecdc.europa.eu/sites/default/files/documents/Communicable-disease-threats-report-3-july-2021.pdf}}</ref><ref>{{cite web|date=2021-07-10|title=Monkeypox 'outbreak' in north Wales as two treated for rare viral infection|url=https://www.itv.com/news/2021-06-10/monkeypox-outbreak-in-north-wales-as-two-treated-for-rare-viral-infection|website=itv.com|publisher=[[ITV (TV network)|ITV]]|access-date=2021-06-10|archive-date=2021-06-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20210610165311/https://www.itv.com/news/2021-06-10/monkeypox-outbreak-in-north-wales-as-two-treated-for-rare-viral-infection}}</ref> 2021 жылдың 16 шілдесінде АҚШ-ында Нигерия сапарынан оралған американдыққа маймыл шешек диагнозы қойылды. Дереу ауруханаға жатқызылды.<ref>{{Cite news|last=Levenson|first=Michael|date=2021-07-16|title=Monkeypox Case Is Discovered in Texas|language=en|work=[[The New York Times]]|url=https://www.nytimes.com/2021/07/16/us/monkey-pox-case-us.html|issn=0362-4331|archive-date=2021-07-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20210716222729/https://www.nytimes.com/2021/07/16/us/monkey-pox-case-us.html|accessdate=2023-12-22}}</ref> === 2022 жылғы эпидемия === [[Сурет:Monkeypox By Country.svg|нобай|269x269 нүкте]] 2022 жылдың мамыр айында әлемнің көптеген елдерінде маймыл шешегінің жаңа жағдайлары анықталды.<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://rtvi.com/news/ot-chernoy-do-obezyaney-chem-opasna-vyshedshaya-za-predely-afriki-ospa/|title=От черной до обезьяньей. Чем опасна вышедшая за пределы Африки оспа|website=[[RTVI]]|date=2022-05-19|access-date=2022-05-20|archive-date=2022-05-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20220519144032/https://rtvi.com/news/ot-chernoy-do-obezyaney-chem-opasna-vyshedshaya-za-predely-afriki-ospa/|url-status=live}}</ref> 2022 жылдың 23 шілдесінде [[Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы|Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының]] басшысы Тедрос Адханом Гебрейюс денсаулыққа байланысты төтенше жағдай жариялады. Қазіргі уақытта аурудың 16 мың жағдайы анықталды,<ref>{{Cite news|title=ВОЗ объявила вспышку оспы обезьян чрезвычайной ситуацией в сфере здравоохранения|author=Ксения Аскерова|url=https://www.kommersant.ru/doc/5479640|website=Коммерсантъ|date=2022-07-23|accessdate=2022-07-23|archivedate=2022-07-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220723154903/https://www.kommersant.ru/doc/5479640}}</ref> АҚШ екі баланың жұқтырғанын хабарлады.<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://ria.ru/20220723/ssha-1804487016.html|title=В США выявили случаи заражения детей оспой обезьян|website=РИА Новости|date=2022-07-22|access-date=2022-07-23|archive-date=2022-07-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20220723154903/https://ria.ru/20220723/ssha-1804487016.html|url-status=live}}</ref> 2022 жылдың 29 шілдесінде Бразилияда маймыл шешегінен алғашқы адам өлімі тіркелді.<ref>{{мақала|тақырыбы= https://russian.rt.com/world/news/1031351-braziliya-ospa-obezyan|сілтемесі=Globo: в Бразилии зафиксировали первую смерть человека от оспы обезьян|баспасы= Russian.rt.com|жыл=2022}}</ref> 2022 жылдың 31 шілдесінде Үндістанда маймыл ауруынан алғашқы өлім тіркелді, БАӘ-ден оралған жиырма екі жастағы ер адам қайтыс болды.<ref>{{мақала|тақырыбы= https://russian.rt.com/world/news/1031856-indiya-smert-ospa-obezyan|сілтемесі=В Индии сообщили о первом возможном случае смерти от оспы обезьян в стране|баспасы= Russian.rt.com|жыл=2022}}</ref> 2022 жылдың 28 шілдесіндегі жағдай бойынша, Our World in DATA порталының деректер базасына сәйкес, әлемде 21 099 ауру жұқтырған адам анықталды.<ref>{{Cite web|lang=en|url=https://ourworldindata.org/monkeypox|title=Monkeypox|author=Edouard Mathieu, Fiona Spooner, Saloni Dattani, Hannah Ritchie and Max Roser|website=Monkeypox Data Explorer|date=1 августа 2022 года|publisher=Our World in Data, Monkeypox|access-date=2022-08-01|archive-date=2022-07-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20220703033822/https://ourworldindata.org/monkeypox|url-status=live}}</ref> === 2023—2024 жылдары === 2023 жылдың қыркүйегіне қарай [[Конго Демократиялық Республикасы|Конго Демократиялық Республикасында]] Clade Ib инфекцияларынан туындаған маймыл шешегімен ауыру жағдайларының өсуі байқалды,<ref>{{Cite web |last=Newey |first=Sarah |date=2024-04-16 |title=Mutated strain of mpox with 'pandemic potential' found in DRC mining town |url=https://www.telegraph.co.uk/global-health/science-and-disease/mpox-outbreak-kamituga-democratic-republic-of-congo-africa/ |access-date=2024-08-14 |work=[[The Daily Telegraph]] |archive-date=2024-08-15 |archive-url= https://web.archive.org/web/20240815000017/https://www.telegraph.co.uk/global-health/science-and-disease/mpox-outbreak-kamituga-democratic-republic-of-congo-africa/}}</ref> олардың бірнешеуі Оңтүстік Киву провинциясындағы кеншілер қаласы Камитугада анықталды.<ref>{{Cite web |last=Newey |first=Sarah |date=2024-04-16 |title=Mutated strain of mpox with 'pandemic potential' found in DRC mining town |url=https://www.telegraph.co.uk/global-health/science-and-disease/mpox-outbreak-kamituga-democratic-republic-of-congo-africa/ |access-date=2024-08-14 |work=[[The Daily Telegraph]] |archive-date=2024-08-15 |archive-url= https://web.archive.org/web/20240815000017/https://www.telegraph.co.uk/global-health/science-and-disease/mpox-outbreak-kamituga-democratic-republic-of-congo-africa/}}</ref> Бүкіл елде індет 2024 жылдың қаңтарында тіркелді.<ref>{{Cite web |url=https://www.vox.com/future-perfect/2024/1/24/24048361/mpox-covid-outbreak-africa-cdc-public-health |title=A deadly new outbreak is testing Africa's ambitious public health efforts |date=2024-01-24 |last=Scott |first=Dylan |work=[[Vox (сайт)|Vox]] |access-date=2024-08-14|archive-date=2024-08-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240808162443/https://www.vox.com/future-perfect/2024/1/24/24048361/mpox-covid-outbreak-africa-cdc-public-health}}</ref> 2024 жылдың 14 тамызында ДДҰ Африкада тараған мутацияланған Clade 1b штаммының жаңа толқынына байланысты денсаулық сақтау саласындағы төтенше жағдайды қайта жариялады.<ref>{{Cite web|url=https://meduza.io/news/2024/08/14/voz-vtoroy-raz-za-dva-goda-ob-yavila-ospu-obezyan-chrezvychaynoy-situatsiey-mezhdunarodnogo-znacheniya|title=ВОЗ второй раз за два года объявила оспу обезьян «чрезвычайной ситуацией международного значения»|lang=ru|website=Meduza|access-date=2024-08-14}}</ref> 2024 жылдың 15 тамызында [[Швеция|Швецияда]] аурудың алғашқы жағдайы анықталды. Ауруды жұқтырған науқас Африкадан келген.<ref>{{Cite web|url=https://ria.ru/20240815/shvetsija-1966479159.html|title=Швеция стала первой неафриканской страной, где выявили оспу обезьян|date=2024-08-15|website=[[РИА Новости]]}}</ref> 15 тамызда академик Александр Гунцбург Ресейде маймылға қарсы вакцина жасау бойынша зерттеулер аяқталғанын хабарлады. Әрі қарайғы жұмыстарды, атап айтқанда, клиникаға дейінгі тестілеуді қаржыландыру қажет.<ref>{{Cite web|url=https://www.rbc.ru/rbcfreenews/66be4acc9a794796671716bd|title=Гинцбург рассказал о разработке в России вакцины против оспы обезьян|date=2024-08-15|website=[[РБК]]}}</ref> == Клиникалық көрінісі == [[Сурет:MonkeyPoxCDC3.png|нобай|Маймыл шешегінің бөртпесі]] [[Инкубациялық кезең]] 7—19 күнге дейін созылады. Ауру жедел, кенеттен басталады, [[Дене температурасы|дене температурасының]] жоғарылауымен, [[Бастың ауыруы|бас ауруы]] мен [[Миалгия|бұлшықет ауыруы]], сонымен қатар айналуы, жүрек айнуы және [[құсу]] болуы мүмкін.<ref name=CDC2015About>{{cite web |title=About Monkeypox |url=https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/about.html |website=CDC |access-date=2017-10-15|language=en|date=2015-05-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20171015202400/https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/about.html |archive-date=2017-10-15}}</ref> Аурудың кейінгі динамикасы [[қара шешек]] белгілеріне ұқсас, көбінесе жеңіл және орташа формада. Маймыл шешек пен адамның шешегінің негізгі айырмашылығы - науқастардың 90% дерлік лимфадениттің болуы. Аурудың 3—4-ші күні [[бөртпе]] алдымен бетінде, сосын қолында, сосын денеде пайда болады. Диаметрі шамамен 6—10 мм болатын дақтардың пайда болуынан басталады, содан кейін осы жерде папула пайда болады, кейіннен везикулаға айналады (мөлдір мазмұнмен толтырылған везикула), сосын қыртыс пайда болады, ақыры тыртық пайда болады. Бұл кезде науқастың жағдайы күрт нашарлайды, [[тахикардия]] пайда болады, тыныс алу тездейді, [[қан қысымы]] төмендейді, содан кейін науқастың жағдайы біртіндеп жақсарады. Аурудың жеңіл түрлері де байқалуы мүмкін, онда жалпы жағдай қалыпты болып қалады. Аурудың жалпы ұзақтығы 2—3 апта.<ref name="infectology.ru"/><ref name="возианова"/> == Емі == Маймыл шешегін емдеу адамның шешек ауруын емдеу сияқты принциптерге сәйкес жүргізіледі. [[Еуропа одағы|Еуропалық Одақта]] тековиримат [[поксвирустар]] тудыратын бірнеше ауруларды, соның ішінде маймыл шешектерін емдеу үшін мақұлданған.<ref>{{cite web |publisher=European Medicines Agency |url=https://www.ema.europa.eu/en/medicines/human/EPAR/tecovirimat-siga |title=Tecovirimat SIGA |date=2022-01-28|access-date=2022-05-19|archive-date=2022-05-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20220516151355/https://www.ema.europa.eu/en/medicines/human/EPAR/tecovirimat-siga}}</ref> Препараттың жоғары тиімділігі in vitro 2022 жылы 27 шілдеде жарияланған нәтижелерге негізделген препринг француз ғалымдарының зерттеуімен расталды.<ref>{{cite web|url=https://www.biorxiv.org/content/10.1101/2022.07.19.500484v2|title=Tecovirimat is highly efficient on the Monkeypox virus lineage responsible for the international 2022 outbreak|publisher=[[bioRxiv]]|lang=en|access-date=2022-07-30|archive-date=2022-07-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20220730074756/https://www.biorxiv.org/content/10.1101/2022.07.19.500484v2|url-status=live}}</ref> == Алдын алу == 2023 жылдан бастап шешекке қарсы вакцинация маймылдың алдын алу үшін қолданылады, өйткені ол адамның шешегінен (вариола) ғана емес, маймыл шешегінен де қорғайды.<ref name="CDC Poxvirus">{{мақала|тілі=en |тақырыбы=Mpox Vaccination Basics |баспасы=CDC |жыл=2023 |месяц=05 |день=05 |жауапты=Centers for Disease Control and Prevention, National Center for Emerging and Zoonotic Infectious Diseases (NCEZID), Division of High-Consequence Pathogens and Pathology (DHCPP) |сілтеме=https://www.cdc.gov/poxvirus/mpox/vaccines/index.html |архив дата=20230512144218 |архив=https://web.archive.org/web/20230512144218/https://www.cdc.gov/poxvirus/mpox/vaccines/index.html }}</ref> [[Шешек|Шешекке]] қарсы [[вакцинация]] адамдарда маймыл шешегінің инфекциясынан қорғауды қамтамасыз етеді деп саналады, өйткені олар бір-бірімен тығыз байланысты вирустар, ал вакцина жануарларды маймыл шешегінің эксперименталды жұқпалы ауруынан қорғайды деп саналады.<ref name=":1">{{cite journal | vauthors = Marriott KA, Parkinson CV, Morefield SI, Davenport R, Nichols R, Monath TP | title = Clonal vaccinia virus grown in cell culture fully protects monkeys from lethal monkeypox challenge | journal = Vaccine | volume = 26 | issue = 4 | pages = 581–588 | date = January 2008 | pmid = 18077063 | doi = 10.1016/j.vaccine.2007.10.063 }}</ref>. Бұл адамдарда сенімді түрде көрсетілмеді, өйткені шешекке қарсы жоспарлы вакцинация шешек жойылғаннан кейін тоқтатылды.<ref>{{cite web |title=Monkeypox |subtitle=Detailed Fact Sheet |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/monkeypox |access-date=2022-04-27 |website=www.who.int |language=en |archive-date=2022-04-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220421083742/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/monkeypox}}</ref> Ауруға қарсы вакцина Африкада бұрын вакцинацияланған адамдар арасында маймыл ауруының қаупін азайтады деп хабарланған. Ашық популяцияларда поксвирустарға қарсы иммунитеттің төмендеуі маймыл шешегінің таралуының факторы болып табылады. Бұл аусылға қарсы жаппай егу тоқтатылған 1980 жылға дейін егілгендердің арасында айқаспалы қорғаныс иммунитетінің әлсіреуімен де, екпе алмағандар үлесінің біртіндеп өсуімен де байланысты.<ref name="Kantele, A. 2016">{{cite journal | vauthors = Kantele A, Chickering K, Vapalahti O, Rimoin AW | title = Emerging diseases-the monkeypox epidemic in the Democratic Republic of the Congo | journal = Clinical Microbiology and Infection | volume = 22 | issue = 8 | pages = 658–659 | date = August 2016 | pmid = 27404372 | doi = 10.1016/j.cmi.2016.07.004 | doi-access = free }}</ref> АҚШ-тың Ауруларды бақылау және алдын алу орталықтары (CDC) маймыл шешегінің ошақтарын зерттейтін және жұқтырған адамдарға немесе жануарларға күтім жасайтын адамдарға маймыл шешегінен қорғау үшін шешек вакцинасын алуды ұсынады. Маймыл шешегімен ауырғаны расталған адамдармен немесе жануарлармен жақын немесе жақын қарым-қатынаста болған адамдар да вакцинациялануы керек.<ref name="autogenerated1">{{cite web |date=2021-11-22 |title=About Monkeypox |subtitle=Poxvirus |publisher=CDC |url=https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/about.html |access-date=2022-04-27 |website=www.cdc.gov |language=en|archive-date=2022-05-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220510152921/https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/about.html}}</ref> CDC, егер мұндай адамдар далалық зерттеулерге қатыспаса, әсер етпеген [[Ветеринар|ветеринарларға]], ветеринарлық қызметкерлерге немесе жануарларды бақылау қызметкерлеріне алдын ала вакцинациялауды ұсынбайды.<ref name="autogenerated1"/> CDC медицина қызметкерлеріне жұқтырған адамға күтім жасамас бұрын толық жеке қорғаныс құралдарын (ЖҚҚ) киюді ұсынады. Толық жинақ халат, маска, қауіпсіздік көзілдірігін және бір рет қолданылатын сүзгіш респираторды (мысалы, N95) қамтиды. Ауруды жұқтырған адам басқа адамдармен мүмкін болатын жанасуды болдырмас үшін ауа қысымы теріс бөлмеде немесе кем дегенде бөлек тексеру бөлмесінде оқшаулануы керек.<ref>{{Cite web|lang=en-us|url=https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/clinicians/infection-control-healthcare.html|title=Monkeypox in the U.S.|author=CDC|website=Centers for Disease Control and Prevention|date=2022-07-05|access-date=2022-07-29|archive-date=2022-07-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20220728232544/https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/clinicians/infection-control-healthcare.html|url-status=live}}</ref> === Қазақстанда === 2024 жыл Қазақстанда эпидемиологиялық жағдай тұрақты, сирек жұқпалы ауруды жұқтыру жағдайы тіркелмеген.<ref>{{cite web |url = https://primeminister.kz/news/kazakstanda-maymyl-shesheginin-birde-bir-zhagdayy-tirkelgen-zhok-ukimette-epidemiologiyalyk-zhagday-karaldy-28960 |title = Қазақстанда маймыл шешегінің бірде-бір жағдайы тіркелген жоқ. Үкіметте эпидемиологиялық жағдай қаралды |author = |date = 2024-08-20 |work = |publisher = Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің ресми ақпараттық ресурсы |accessdate = 2024-10-15 |lang = kk }}</ref> 18 тамыз Қазақстанда әуежайлар мен шекара өткелдерінде бақылау күшейді.<ref>{{cite web |url = https://www.azattyq.org/a/33083906.html |title = Маймыл шешегіне байланысты әуежайлар мен шекара өткелдерінде бақылау күшейді |author = |date = 2024-08-19 |work = |publisher = [[Азаттық радиосы]] |accessdate = 2024-10-15 |lang = kk }}</ref><ref>{{cite web |url = https://halyq-uni.kz/news/38967-maimyl-sheshegi-kazakstandagy-uezhailar-men-shekara-beketterinde-bakylau-kusheiedi/ |title = Маймыл шешегі: Қазақстандағы әуежайлар мен шекара бекеттерінде бақылау күшейеді |author = Дәурен Ерболат |date = 2024-08-20 |work = |publisher = Haliq Uni |accessdate = 2024-10-15 |lang = kk }}</ref> 2024 жыл 4 қыркүйекте Қарағанды облысының санитариялық-эпидемиологиялық бақылау департаментінің мамандары іс-қимыл алгоритмі бойынша оқу-жаттығу өткізілді.<ref>{{cite web |url = https://www.gov.kz/memleket/entities/departament-kkbtu-karaganda/press/news/details/839267?lang=kk |title = Маймыл шешегі ауруына күдік туындаған жағдайда медицина қызметкерлерінің іс-қимыл алгоритмін пысықтау бойынша оқу-жаттығуы өтті |author = |date = 2024-09-04 |work = |publisher = Gov.kz |accessdate = 2024-10-15 |lang = kk }}</ref> Тамыз айында Қазақстан маймыл шешегін анықтау үшін ПТР сынақтарын сатып алды.<ref>{{cite web |url = https://forbes.kz/articles/kazahstan-zakupil-ptsr-testy-dlya-vyyavleniya-ospy-obezyan |title = Казахстан закупил ПЦР-тесты для выявления оспы обезьян |author = Карашаш Жандос |date = 2024-08-16 |work = |publisher = Forbes.kz |accessdate = 2024-10-15 |lang = ru }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == {{Сыртқы сілтемелер}} [[Санат:Вирустық аурулар]] [[Санат:Қара шешек]] [[Санат:Маймыл шешек]] 0v4r4vz2gp1a4tuhfsdwfmlk0tytat4 3390914 3390913 2024-10-15T12:44:06Z Muzaffar Turgunov 120280 /* Алдын алу */ 3390914 wikitext text/x-wiki {{Ауру|Name=Маймыл шешек|Image=Monkeypox.jpg|Caption=Гранд-Геде ауданы, Бондуа қаласы, Либерияда 4 жасар қызда маймыл шешегінің бөртпесі|ICD10=B04|ICD9={{ICD9|059.01}}}} '''Маймыл шешек''' ({{Lang-en|Mpox, бұрынғы Monkeypox}}<ref name="Who291122">{{cite press release |title=WHO recommends new name for monkeypox disease |date=28 November 2022 |publisher=[[World Health Organization]] (WHO) |url=https://www.who.int/news/item/28-11-2022-who-recommends-new-name-for-monkeypox-disease |access-date=29 November 2022 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20221201225437/https://www.who.int/news/item/28-11-2022-who-recommends-new-name-for-monkeypox-disease |archive-date=1 December 2022}}</ref>) — дене [[Қызба|қызуының]] көтерілуімен, жалпы [[Улану|уланумен]] және экзантеманың пайда болуымен сипатталатын жануарлар мен адамдардың [[Жұқтыру|жұқпалы]] [[Ауру|ауруы]].<ref name="infectology.ru">{{cite web|url=http://www.infectology.ru/nosology/infectious/viral/ospa_obesyan.aspx|title=Оспа обезьян на infectology.ru|accessdate=2010-07-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20101123175537/http://infectology.ru/nosology/infectious/viral/ospa_obesyan.aspx|archivedate=2010-11-23|url-status=dead}}</ref> Маймыл шешегінің қоздырғышы — [[поксвирустар]] тұқымдасының mpox вирусы (бұрынғы аты - маймыл шешек) генетикалық тұрғыдан адамның шешек ауруының қоздырғышы — [[Қара шешек|вариола]] вирусына жақын.<ref name="CDC About Mpox">{{мақала|тілі=en |тақырыбы=About Mpox |басылым=CDC |жыл=2022 |месяц=07 |день=22 |ответственный=Centers for Disease Control and Prevention, National Center for Emerging and Zoonotic Infectious Diseases (NCEZID), Division of High-Consequence Pathogens and Pathology (DHCPP) |сілтеме=https://www.cdc.gov/poxvirus/mpox/about/index.html |архив дата=20230513085645 |архив=https://web.archive.org/web/20230513085645/https://www.cdc.gov/poxvirus/mpox/about/index.html }}</ref><ref name="NIAID">{{мақала|тілі=en |тақырыбы=Mpox (formerly Monkeypox) |басылым =NIAID |жыл=2022 |ай=12 |күн=06 |сілтеме=https://www.niaid.nih.gov/diseases-conditions/mpox |архив дата=20230502000437 |архив=https://web.archive.org/web/20230502000437/https://www.niaid.nih.gov/diseases-conditions/mpox }}</ref> == Этиологиясы == Қоздырғышы — бұл [[поксвирустар]] тұқымдасына жататын [[Вирустар|вирус]]. Алғаш рет [[1958 жыл|1958 жылы]] ауру [[Маймыл|маймылдардан]] оқшауланған.<ref name="CDC2015Main">{{cite web |title=Monkeypox |url=https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/index.html |website=CDC |access-date=2017-10-15|language=en|date=2015 жыл 11 мамыр|archive-url=https://web.archive.org/web/20171015113128/https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/index.html|archive-date=2017-10-15}}</ref> Құрылымы мен қасиеттері адамның шешек вирусына ұқсас. Зерттеулер көрсеткендей, маймыл шешек вирусы вакцина мен сиыр шешек вирустарына қарағанда антигендік жағынан вариола вирусына көбірек ұқсас. [[Тауық]] [[Эмбрион|эмбриондарының]] қабығында жақсы өсіп, көбейеді.<ref name="infectology.ru" /><ref name="возианова">{{Кітап|авторы=Возианова Ж. И. |тақырыбы=Инфекционные и паразитарные болезни|Орны=Киев|басылым=Здоров'я|жыл=2002|томы=3|беттері=787—790|бароық беті=904|isbn=5-311-01296}}</ref> == Эпидемиологиясы == Инфекцияның берілуі, ең алдымен, ұзаққа созылған жеке қарым-қатынас кезінде ауа тамшылары арқылы жүреді, бұл аурудың жіті жағдайымен ауыратын адамның отбасы мүшелерін инфекцияның ең үлкен қаупіне ұшыратады. Берілу егу арқылы немесе плацента арқылы да болуы мүмкін (туа біткен маймыл шешек).<ref>[https://www.who.int/ru/news-room/fact-sheets/detail/monkeypox Оспа обезьян] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220522105447/https://www.who.int/ru/news-room/fact-sheets/detail/monkeypox|date=2022-05-22}} // [[Всемирная организация здравоохранения|ВОЗ]].</ref> [[Инфекция]] көзі - [[Маймыл|маймылдар]], бірақ инфекция адамнан жұғатын жағдайлар болды.<ref name="drmed.ru">{{cite web|url=https://www.drmed.ru/ospa-obezyan-peredaetsya-cheloveka-cheloveku-12843.htm|title=Оспа обезьян передается от человека к человеку|date=2011-06-17|accessdate=2023-12-21|archiveurl=https://archive.today/20231221144408/http://www.drmed.ru/ospa-obezyan-peredaetsya-cheloveka-cheloveku-12843.htm|archivedate=2023-12-21|url-status=live}}</ref> Істер негізінен [[Еуропа|Еуропада]] байқалады, бірақ Солтүстік Америкада, Африкада және Аустралияда да кездеседі. Бұл ауру негізінен 16 жасқа толмаған науқастарда диагноз қойылады.<ref name="rol.ru">{{cite web|url=http://www.rol.ru/news/med/news/03/06/17_024.htm|title=Новая биологическая угроза США — оспа обезьян|website=rol.ru|accessdate=2010-07-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100504110209/http://www.rol.ru/news/med/news/03/06/17_024.htm|archivedate=2010-05-04|url-status=live}}</ref><ref name="возианова"/> Маймыл шешек адам ауруы ретінде алғаш рет 1970 жылы [[Конго Демократиялық Республикасы|Конго Демократиялық Республикасында]] (бұрынғы Заир Республикасы) Экватер провинциясының Басанкусу қаласында анықталған.<ref>{{cite journal | vauthors = Ladnyj ID, Ziegler P, Kima E | title = A human infection caused by monkeypox virus in Basankusu Territory, Democratic Republic of the Congo | journal = Bulletin of the World Health Organization | volume = 46 | issue = 5 | pages = 593–597 | year = 1972 | pmid = 4340218 | pmc = 2480792 }}</ref> КДР/Заирде 1981 және 1986 жылдар аралығындағы ДДҰ қадағалауы 338 расталған жағдайды және 33 өлімді тіркеді (жағдайдағы өлім көрсеткіші 9,8%). 1996–1997 жылдары ДРК/Заирде адам арасындағы екінші індет анықталды. 1991 және 1999 жылдар аралығында КДР/Заирде 511 жағдай тіркелді. Конго бассейнінің ауру тобы КДР-де эндемиялық болып қала береді және өлім-жітім деңгейі жоғары.<ref name=Skle/> Басқа MPXV генетикалық класы Батыс Африкада кездеседі. Өлім деңгейі 1%-дан аз. 2022 жылы Еуропада маймыл шешек індеті басталғанға дейін вирустың адамнан адамға жұғуы тіркелмеген.<ref name=Skle/><ref name="BBC-17May">{{cite web |title=Monkeypox |subtitle=Four more cases detected in England |url=https://www.bbc.co.uk/news/health-61470940 |website=BBC News |access-date=2022-05-17|date=2022-05-17|archive-date=2022-05-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20220517012207/https://www.bbc.co.uk/news/health-61470940}}</ref> 2003 жылы АҚШ-тың Орта Батысында, Батыс Африкада [[Шалғын иті|шалғын иттер]] иелерінің арасында маймыл шешегінің алғашқы өршуі Африкадан тыс жерлерде болды. Ауруды 71 адам жұқтырғаны, олардың ешқайсысы қайтыс болғаны хабарланды.<ref>{{cite web |title=What You Should Know About Monkeypox |work=Fact Sheet |publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]] |date=2003-06-12 |url=https://www.cdc.gov/ncidod/monkeypox/pdf/factsheet2.pdf |access-date=2008-03-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20080625212950/http://www.cdc.gov/ncidod/monkeypox/pdf/factsheet2.pdf |archive-date=2008-06-25 }}</ref> Маймыл шешек дәстүрлі түрде тропикалық орман экологиясымен шектелген. Бұл үлгі 2005 жылы бұзылды, Судан (қазіргі [[Оңтүстік Судан]]) өлім-жітімсіз 49 жағдай туралы хабарлады.<ref>{{cite journal | vauthors = Damon IK, Roth CE, Chowdhary V | title = Discovery of monkeypox in Sudan | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 355 | issue = 9 | pages = 962–963 | date = August 2006 | pmid = 16943415 | doi = 10.1056/NEJMc060792 }}</ref> Генетикалық талдау вирустың Суданда емес, КДР-дан әкелінгенін көрсетеді.<ref>{{cite journal | vauthors = Nakazawa Y, Emerson GL, Carroll DS, Zhao H, Li Y, Reynolds MG, Karem KL, Olson VA, Lash RR, Davidson WB, Smith SK, Levine RS, Regnery RL, Sammons SA, Frace MA, Mutasim EM, Karsani ME, Muntasir MO, Babiker AA, Opoka L, Chowdhary V, Damon IK | display-authors = 6 | title = Phylogenetic and ecologic perspectives of a monkeypox outbreak, southern Sudan, 2005 | journal = Emerging Infectious Diseases | volume = 19 | issue = 2 | pages = 237–245 | date = February 2013 | pmid = 23347770 | pmc = 3559062 | doi = 10.3201/eid1902.121220 }}</ref> Маймыл шешегінің тағы да көптеген жағдайлары Орталық және Батыс Африкада, атап айтқанда Конго Демократиялық Республикасында тіркелді, 2011 және 2014 жылдар аралығында жылына 2000 ауру белгілі болды. Жиналған деректер көбінесе толық емес және анекдот болып табылады, бұл уақыт өте келе маймыл ауруы жағдайларының санын нақты бағалауды қиындатады. Дегенмен, 2018 жылдан бастап маймыл ауруы туралы хабарланған жағдайлардың саны артып, географиялық таралуы кеңейді деген болжам бар.<ref name=Skle>{{cite journal | vauthors = Sklenovská N, Van Ranst M | title = Emergence of Monkeypox as the Most Important Orthopoxvirus Infection in Humans | journal = Frontiers in Public Health | volume = 6 | page = 241 | date = September 2018 | pmid = 30234087 | pmc = 6131633 | doi = 10.3389/fpubh.2018.00241 | doi-access = free }}</ref> 2010 жылы эпидемиологтар тобы талдау жүргізді және (мысал ретінде Конгоны пайдалана отырып) шешек ауруына қарсы вакцинацияны тоқтатқаннан кейін уақыт өте Африкада маймыл ауруының көбею үлгісін анықтады. Деректерді экстраполяциялай отырып, зерттеушілер Африка елдерінде аурудың таралуын шектеу үшін алдын алу шаралары қажет деген қорытындыға келді, өйткені (егер шаралар қабылданбаса) әлем алдағы онжылдықтарда маймыл шешек індетімен немесе індетімен бетпе-бет келеді.<ref name="Rimoin et al., 2010">{{мақала|тілі=en |авторы=Rimoin|тақырыбы=Major increase in human monkeypox incidence 30 years after smallpox vaccination campaigns cease in the Democratic Republic of Congo |ответственный=Edited by Bernard Moss (National Institutes of Health, Bethesda, MD) |тип=журн |издание=PLOS |год=2010 |volume=107 |issue=37 |pages=16262–16267 |doi=10.1073/pnas.1005769107 |pmid=20805472 |pmc=2941342 }}</ref> === АҚШ-тағы індет (2003) === [[Сурет:CrycetomysGambianus Apsilia.JPG|нобай|Гамбиялық хомяк егеуқұйрығы]] 2003 жылдың мамыр айында [[Висконсин]] штатының [[Милуоки]] маңындағы жергілікті базардан сатып алынған [[шалғын иті]] тістегеннен кейін кішкентай бала безгегі мен бөртпе белгілерімен ауырып қалды.<ref>Anderson M. G., Frenkel L. D., Homann S., and Guffey J. (2003), ''A case of severe monkeypox virus disease in an American child: emerging infections and changing professional values''; ''[[The Pediatric Infectious Disease Journal]]'';22(12): 1093—1096; discussion 1096—1098.</ref> 2003 жылдың 20 маусымына дейін маймыл шешегінің барлығы 71 жағдайы тіркелді. Барлық жағдайлар 2003 жылдың сәуір айында Техастағы экзотикалық үй жануарларының дистрибьюторы [[Аккра|Аккрадан]], [[Гана|Ганадан]] әкелінген гамбия хомяктарына қатысты. Өлім болған жоқ.<ref name="medscape">{{cite web |url=http://bcbsma.medscape.com/viewarticle/458671_11 |title=Medscape Monkeypox Review |publisher=|website=bcbsma.medscape.com |access-date=2013-03-22 |archive-date=2012-12-02 |archive-url=https://archive.today/20121202114953/http://bcbsma.medscape.com/viewarticle/458671_11}}</ref> Аурудың адамдарда маймыл ауруы екенін растау үшін электронды микроскопия және серологиялық зерттеулер қолданылды.<ref>{{cite web |date=2021-11-19 |title=Monkeypox in the United States {{!}} Monkeypox {{!}} Poxvirus {{!}} CDC |url=https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/outbreak/us-outbreaks.html |access-date=2022-04-27 |website=www.cdc.gov |language=en|archive-date=2022-04-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220427074811/https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/outbreak/us-outbreaks.html}}</ref> Маймыл шешегімен ауыратын адамдар әдетте безгегінің, бас ауруының, бұлшықет ауырсынуының, қалтыраудың және терлеудің продромальды белгілерін сезінеді. Жұқтырған адамдардың шамамен үштен бірінде өнімсіз жөтел болды. Бұл продромальды фаза 1—10 күннен кейін папулярлы бөртпенің дамуымен жалғасты, ол әдетте везикулярлық, пустууляция, кіндік және қыртыстың пайда болу кезеңдерінен өтеді. Кейбір адамдарда ерте жаралар жараланған. Бөртпелердің таралуы және зақымдануы бас, магистраль және аяқ-қолдарда пайда болды; көптеген адамдарда алақандарда, табандарда және аяқтарда бастапқы және байланысты зақымданулар болды. Кейбір адамдарда бөртпе жалпыланған. Бөртпе пайда болғаннан кейін адамдар әдетте әртүрлі кезеңдерде бөртпелерді сезінеді. Барлық құрбандар кейінірек маймыл шешек вирусын жұқтырған дала иттерімен тікелей немесе жақын байланыста болғанын хабарлады.<ref>CDC, Morbidity and Mortality Weekly Report. Atlanta, Georgia. (MMWR) July 11, 2003. (52) 27; 642—646.</ref> === Нигериядағы індет (2017–2019) === Маймыл шешегінің [[Нигерия|Нигерияның]] оңтүстік-шығысында және оңтүстігінде таралғаны хабарланады.<ref>{{cite web |title=Monkeypox in Nigeria – Watch – Level 1, Practice Usual Precautions – Travel Health Notices {{!}} Travelers' Health {{!}} CDC |url=https://wwwnc.cdc.gov/travel/notices/watch/monkeypox-nigeria |access-date=2022-04-27 |website=wwwnc.cdc.gov |archive-date=2022-04-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220427074811/https://wwwnc.cdc.gov/travel/notices/watch/monkeypox-nigeria}}</ref> Кейбір штаттар мен Нигерия федералды үкіметі аусылдың таралуын тоқтатудың, сондай-ақ ауруды емдеудің жолын іздеуде. Ауру Аква-Ибом, Абиа, Байэлсу, Бенуэ, Кросс-Ривер, Дельта, Эдо, Экити, Энугу, Имо, Лагос, Насарава, Ойо, Плато, Риверс мен федералды астана территориясына тарады.<ref>{{cite web|url=https://www.who.int/csr/don/21-december-2017-monkeypox-nigeria/en/|archive-url=https://web.archive.org/web/20171224050640/http://www.who.int/csr/don/21-december-2017-monkeypox-nigeria/en/|archive-date=2017-12-24|title=Monkeypox – Nigeria|date=2017-12-21|work=WHO|access-date=2020-07-26}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.who.int/csr/don/05-october-2018-monkeypox-nigeria/en/|archive-url=https://web.archive.org/web/20181008195024/http://www.who.int/csr/don/05-october-2018-monkeypox-nigeria/en/|archive-date=2018-10-08|title=Monkeypox – Nigeria|date=2018-10-05|work=WHO|access-date=2020-07-26}}</ref> Ауру 2017 жылдың қыркүйегінде басталып, 2019 жылдың мамырында бірнеше штатта жалғасты.<ref name=WHO_May_2019>{{cite web |url=https://www.who.int/csr/don/16-may-2019-monkeypox-singapore/en/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20190701132211/https://www.who.int/csr/don/16-may-2019-monkeypox-singapore/en/ |archive-date=2019-07-01|title=Monkeypox – Singapore |publisher=WHO |date=2019-05-16|access-date=2019-05-17}}</ref><ref>* {{мақала|сілтеме=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S1473309919302944|авторы=Adesola Yinka-Ogunleye, Olusola Aruna, Mahmood Dalhat, [[Огойна, Дими|Dimie Ogoina]], Andrea McCollum, Yahyah Disu, Ibrahim Mamadu, Afolabi Akinpelu, Adama Ahmad, Joel Burga, Adolphe Ndoreraho, Edouard Nkunzimana, Lamin Manneh, Amina Mohammed, Olawunmi Adeoye, Daniel Tom-Aba, Bernard Silenou, Oladipupo Ipadeola, Muhammad Saleh, Ayodele Adeyemo, Ifeoma Nwadiutor, Neni Aworabhi, Patience Uke, Doris John, Paul Wakama, Mary Reynolds, Matthew R Mauldin, Jeffrey Doty, Kimberly Wilkins, Joy Musa, Asheena Khalakdina, Adebayo Adedeji, Nwando Mba, Olubunmi Ojo, Gerard Krause, Chikwe Ihekweazu, Anna Mandra, Whitni Davidson, Victoria Olson, Yu Li, Kay Radford, Hui Zhao, Michael Townsend, Jillybeth Burgado, Panayampalli S. Satheshkumar|тақырыбы=Outbreak of human monkeypox in Nigeria in 2017–18: a clinical and epidemiological report|жыл=2019|язык=en|издание=The Lancet Infectious Diseases|месяц=8|томы=19|выпуск=8|беттері=872–879|issn=1473-3099|doi=10.1016/s1473-3099(19)30294-4}}</ref> === Ұлыбританиядағы індет (2018) === 2018 жылдың қыркүйегінде Ұлыбританияда маймыл шешегінің алғашқы жағдайы тіркелді. Нигериялық азамат Ұлыбританияға барар алдында Нигерияда маймыл ауруын жұқтырған деген болжам бар.<ref>{{cite news |title=First ever case of monkeypox recorded in the UK |url=https://www.theguardian.com/uk-news/2018/sep/08/first-ever-case-of-monkeypox-recorded-in-the-uk |work=[[The Guardian]] |date=2018-09-08 |language=en |archive-date=2018-09-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180908204740/https://www.theguardian.com/uk-news/2018/sep/08/first-ever-case-of-monkeypox-recorded-in-the-uk |accessdate=2022-05-20 }}</ref> Қоғамдық денсаулық сақтау Англияның мәліметінше, ер адам Корнуоллдағы әскери-теңіз базасында болған және кейінірек Royal Free госпиталінің жұқпалы аурулар бөліміне ауыстырылған. Бұл адам маймыл шешегімен ауырғалы бері онымен қарым-қатынаста болған адамдар анықталды.<ref>{{cite news |title=Monkeypox case in England |url=https://www.gov.uk/government/news/monkeypox-case-in-england |work=[[gov.uk]] |date=2018-09-08 |language=en |archive-date=2018-09-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180908192919/https://www.gov.uk/government/news/monkeypox-case-in-england |accessdate=2022-05-20 }}</ref> Екінші жағдай Блэкпулда расталды, ал келесі жағдай Блэкпулдағы іске қатысқан медициналық қызметкерге қатысты.<ref>{{cite web |url=https://www.theguardian.com/society/2018/sep/26/medic-becomes-third-person-infected-with-monkeypox-in-england |title=Medic becomes third person infected with monkeypox in England |work=[[The Guardian]] |date=2018-09-26|first=Damien |last=Gayle |access-date=2018-09-26|archive-date=2018-09-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180926170017/https://www.theguardian.com/society/2018/sep/26/medic-becomes-third-person-infected-with-monkeypox-in-england}}</ref> Төртінші жағдай 2019 жылдың 3 желтоқсанында Англияның оңтүстік-батысындағы бір адамда маймыл шешек диагнозы қойылған кезде орын алды. Оларда Ұлыбританияға Нигериядан келген.<ref name="PHE4Dec2019">{{cite web |url=https://www.gov.uk/government/news/monkeypox-case-confirmed-in-england|title=Monkeypox case confirmed in England|date=2019-12-04|website=GOV.UK|publisher=[[Public Health England]]|language=en|access-date=2019-12-12|archive-date=2019-12-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20191212092044/https://www.gov.uk/government/news/monkeypox-case-confirmed-in-england}}</ref> === Сингапурдағы жағдай (2019) === 2019 жылдың 8 мамырында Нигериядан келген 38 жастағы ер адам елдегі маймыл шешегінің алғашқы жағдайы расталғаннан кейін [[Сингапур|Сингапурдағы]] Ұлттық жұқпалы аурулар орталығының оқшаулау бөліміне жатқызылды. Нәтижесінде 22 адам карантинге жабылды.<ref name="CIDRAPMay2019">{{cite web|url=http://www.cidrap.umn.edu/news-perspective/2019/05/news-scan-may-09-2019|title=News Scan for May 09, 2019, Singapore sees first monkeypox case – in Nigerian national|website=CIDRAP|publisher=[[Center for Infectious Disease Research and Policy]], [[University of Minnesota]]|language=en|access-date=2019-05-10|archive-date=2019-05-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20190510020038/http://www.cidrap.umn.edu/news-perspective/2019/05/news-scan-may-09-2019}}</ref> Жағдай Нигериядағы індетпен байланысты болуы мүмкін.<ref name=WHO_May_2019 /> === 2021 жыл === 2021 жылдың 24 мамырында Ұлыбританияда қоғамдық денсаулық сақтау Уэльс бір үй шаруашылығында маймыл шешегінің үш жағдайын анықтады. Бұл жағдайлар туралы денсаулық сақтау министрі Мэтт Хэнкок депутаттар алдында сөз сөйлеген кезде хабарлады. Нөлдік науқас адам 24 мамырда [[Нигерия|Нигериядан]] келгеннен кейін анықталды. Екінші жағдай 2 маусымда, үшінші оқиға 24 маусымда тіркелді.<ref>{{cite web|date=2021-07-02|title=Communicable disease threats report, Week 26, 27 June – 3 July 2021|url=https://www.ecdc.europa.eu/sites/default/files/documents/Communicable-disease-threats-report-3-july-2021.pdf|access-date=2021-07-02|website=[[European Centre for Disease Prevention and Control]]|archive-date=2021-07-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20210702160733/https://www.ecdc.europa.eu/sites/default/files/documents/Communicable-disease-threats-report-3-july-2021.pdf}}</ref><ref>{{cite web|date=2021-07-10|title=Monkeypox 'outbreak' in north Wales as two treated for rare viral infection|url=https://www.itv.com/news/2021-06-10/monkeypox-outbreak-in-north-wales-as-two-treated-for-rare-viral-infection|website=itv.com|publisher=[[ITV (TV network)|ITV]]|access-date=2021-06-10|archive-date=2021-06-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20210610165311/https://www.itv.com/news/2021-06-10/monkeypox-outbreak-in-north-wales-as-two-treated-for-rare-viral-infection}}</ref> 2021 жылдың 16 шілдесінде АҚШ-ында Нигерия сапарынан оралған американдыққа маймыл шешек диагнозы қойылды. Дереу ауруханаға жатқызылды.<ref>{{Cite news|last=Levenson|first=Michael|date=2021-07-16|title=Monkeypox Case Is Discovered in Texas|language=en|work=[[The New York Times]]|url=https://www.nytimes.com/2021/07/16/us/monkey-pox-case-us.html|issn=0362-4331|archive-date=2021-07-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20210716222729/https://www.nytimes.com/2021/07/16/us/monkey-pox-case-us.html|accessdate=2023-12-22}}</ref> === 2022 жылғы эпидемия === [[Сурет:Monkeypox By Country.svg|нобай|269x269 нүкте]] 2022 жылдың мамыр айында әлемнің көптеген елдерінде маймыл шешегінің жаңа жағдайлары анықталды.<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://rtvi.com/news/ot-chernoy-do-obezyaney-chem-opasna-vyshedshaya-za-predely-afriki-ospa/|title=От черной до обезьяньей. Чем опасна вышедшая за пределы Африки оспа|website=[[RTVI]]|date=2022-05-19|access-date=2022-05-20|archive-date=2022-05-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20220519144032/https://rtvi.com/news/ot-chernoy-do-obezyaney-chem-opasna-vyshedshaya-za-predely-afriki-ospa/|url-status=live}}</ref> 2022 жылдың 23 шілдесінде [[Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы|Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының]] басшысы Тедрос Адханом Гебрейюс денсаулыққа байланысты төтенше жағдай жариялады. Қазіргі уақытта аурудың 16 мың жағдайы анықталды,<ref>{{Cite news|title=ВОЗ объявила вспышку оспы обезьян чрезвычайной ситуацией в сфере здравоохранения|author=Ксения Аскерова|url=https://www.kommersant.ru/doc/5479640|website=Коммерсантъ|date=2022-07-23|accessdate=2022-07-23|archivedate=2022-07-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220723154903/https://www.kommersant.ru/doc/5479640}}</ref> АҚШ екі баланың жұқтырғанын хабарлады.<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://ria.ru/20220723/ssha-1804487016.html|title=В США выявили случаи заражения детей оспой обезьян|website=РИА Новости|date=2022-07-22|access-date=2022-07-23|archive-date=2022-07-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20220723154903/https://ria.ru/20220723/ssha-1804487016.html|url-status=live}}</ref> 2022 жылдың 29 шілдесінде Бразилияда маймыл шешегінен алғашқы адам өлімі тіркелді.<ref>{{мақала|тақырыбы= https://russian.rt.com/world/news/1031351-braziliya-ospa-obezyan|сілтемесі=Globo: в Бразилии зафиксировали первую смерть человека от оспы обезьян|баспасы= Russian.rt.com|жыл=2022}}</ref> 2022 жылдың 31 шілдесінде Үндістанда маймыл ауруынан алғашқы өлім тіркелді, БАӘ-ден оралған жиырма екі жастағы ер адам қайтыс болды.<ref>{{мақала|тақырыбы= https://russian.rt.com/world/news/1031856-indiya-smert-ospa-obezyan|сілтемесі=В Индии сообщили о первом возможном случае смерти от оспы обезьян в стране|баспасы= Russian.rt.com|жыл=2022}}</ref> 2022 жылдың 28 шілдесіндегі жағдай бойынша, Our World in DATA порталының деректер базасына сәйкес, әлемде 21 099 ауру жұқтырған адам анықталды.<ref>{{Cite web|lang=en|url=https://ourworldindata.org/monkeypox|title=Monkeypox|author=Edouard Mathieu, Fiona Spooner, Saloni Dattani, Hannah Ritchie and Max Roser|website=Monkeypox Data Explorer|date=1 августа 2022 года|publisher=Our World in Data, Monkeypox|access-date=2022-08-01|archive-date=2022-07-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20220703033822/https://ourworldindata.org/monkeypox|url-status=live}}</ref> === 2023—2024 жылдары === 2023 жылдың қыркүйегіне қарай [[Конго Демократиялық Республикасы|Конго Демократиялық Республикасында]] Clade Ib инфекцияларынан туындаған маймыл шешегімен ауыру жағдайларының өсуі байқалды,<ref>{{Cite web |last=Newey |first=Sarah |date=2024-04-16 |title=Mutated strain of mpox with 'pandemic potential' found in DRC mining town |url=https://www.telegraph.co.uk/global-health/science-and-disease/mpox-outbreak-kamituga-democratic-republic-of-congo-africa/ |access-date=2024-08-14 |work=[[The Daily Telegraph]] |archive-date=2024-08-15 |archive-url= https://web.archive.org/web/20240815000017/https://www.telegraph.co.uk/global-health/science-and-disease/mpox-outbreak-kamituga-democratic-republic-of-congo-africa/}}</ref> олардың бірнешеуі Оңтүстік Киву провинциясындағы кеншілер қаласы Камитугада анықталды.<ref>{{Cite web |last=Newey |first=Sarah |date=2024-04-16 |title=Mutated strain of mpox with 'pandemic potential' found in DRC mining town |url=https://www.telegraph.co.uk/global-health/science-and-disease/mpox-outbreak-kamituga-democratic-republic-of-congo-africa/ |access-date=2024-08-14 |work=[[The Daily Telegraph]] |archive-date=2024-08-15 |archive-url= https://web.archive.org/web/20240815000017/https://www.telegraph.co.uk/global-health/science-and-disease/mpox-outbreak-kamituga-democratic-republic-of-congo-africa/}}</ref> Бүкіл елде індет 2024 жылдың қаңтарында тіркелді.<ref>{{Cite web |url=https://www.vox.com/future-perfect/2024/1/24/24048361/mpox-covid-outbreak-africa-cdc-public-health |title=A deadly new outbreak is testing Africa's ambitious public health efforts |date=2024-01-24 |last=Scott |first=Dylan |work=[[Vox (сайт)|Vox]] |access-date=2024-08-14|archive-date=2024-08-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240808162443/https://www.vox.com/future-perfect/2024/1/24/24048361/mpox-covid-outbreak-africa-cdc-public-health}}</ref> 2024 жылдың 14 тамызында ДДҰ Африкада тараған мутацияланған Clade 1b штаммының жаңа толқынына байланысты денсаулық сақтау саласындағы төтенше жағдайды қайта жариялады.<ref>{{Cite web|url=https://meduza.io/news/2024/08/14/voz-vtoroy-raz-za-dva-goda-ob-yavila-ospu-obezyan-chrezvychaynoy-situatsiey-mezhdunarodnogo-znacheniya|title=ВОЗ второй раз за два года объявила оспу обезьян «чрезвычайной ситуацией международного значения»|lang=ru|website=Meduza|access-date=2024-08-14}}</ref> 2024 жылдың 15 тамызында [[Швеция|Швецияда]] аурудың алғашқы жағдайы анықталды. Ауруды жұқтырған науқас Африкадан келген.<ref>{{Cite web|url=https://ria.ru/20240815/shvetsija-1966479159.html|title=Швеция стала первой неафриканской страной, где выявили оспу обезьян|date=2024-08-15|website=[[РИА Новости]]}}</ref> 15 тамызда академик Александр Гунцбург Ресейде маймылға қарсы вакцина жасау бойынша зерттеулер аяқталғанын хабарлады. Әрі қарайғы жұмыстарды, атап айтқанда, клиникаға дейінгі тестілеуді қаржыландыру қажет.<ref>{{Cite web|url=https://www.rbc.ru/rbcfreenews/66be4acc9a794796671716bd|title=Гинцбург рассказал о разработке в России вакцины против оспы обезьян|date=2024-08-15|website=[[РБК]]}}</ref> == Клиникалық көрінісі == [[Сурет:MonkeyPoxCDC3.png|нобай|Маймыл шешегінің бөртпесі]] [[Инкубациялық кезең]] 7—19 күнге дейін созылады. Ауру жедел, кенеттен басталады, [[Дене температурасы|дене температурасының]] жоғарылауымен, [[Бастың ауыруы|бас ауруы]] мен [[Миалгия|бұлшықет ауыруы]], сонымен қатар айналуы, жүрек айнуы және [[құсу]] болуы мүмкін.<ref name=CDC2015About>{{cite web |title=About Monkeypox |url=https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/about.html |website=CDC |access-date=2017-10-15|language=en|date=2015-05-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20171015202400/https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/about.html |archive-date=2017-10-15}}</ref> Аурудың кейінгі динамикасы [[қара шешек]] белгілеріне ұқсас, көбінесе жеңіл және орташа формада. Маймыл шешек пен адамның шешегінің негізгі айырмашылығы - науқастардың 90% дерлік лимфадениттің болуы. Аурудың 3—4-ші күні [[бөртпе]] алдымен бетінде, сосын қолында, сосын денеде пайда болады. Диаметрі шамамен 6—10 мм болатын дақтардың пайда болуынан басталады, содан кейін осы жерде папула пайда болады, кейіннен везикулаға айналады (мөлдір мазмұнмен толтырылған везикула), сосын қыртыс пайда болады, ақыры тыртық пайда болады. Бұл кезде науқастың жағдайы күрт нашарлайды, [[тахикардия]] пайда болады, тыныс алу тездейді, [[қан қысымы]] төмендейді, содан кейін науқастың жағдайы біртіндеп жақсарады. Аурудың жеңіл түрлері де байқалуы мүмкін, онда жалпы жағдай қалыпты болып қалады. Аурудың жалпы ұзақтығы 2—3 апта.<ref name="infectology.ru"/><ref name="возианова"/> == Емі == Маймыл шешегін емдеу адамның шешек ауруын емдеу сияқты принциптерге сәйкес жүргізіледі. [[Еуропа одағы|Еуропалық Одақта]] тековиримат [[поксвирустар]] тудыратын бірнеше ауруларды, соның ішінде маймыл шешектерін емдеу үшін мақұлданған.<ref>{{cite web |publisher=European Medicines Agency |url=https://www.ema.europa.eu/en/medicines/human/EPAR/tecovirimat-siga |title=Tecovirimat SIGA |date=2022-01-28|access-date=2022-05-19|archive-date=2022-05-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20220516151355/https://www.ema.europa.eu/en/medicines/human/EPAR/tecovirimat-siga}}</ref> Препараттың жоғары тиімділігі in vitro 2022 жылы 27 шілдеде жарияланған нәтижелерге негізделген препринг француз ғалымдарының зерттеуімен расталды.<ref>{{cite web|url=https://www.biorxiv.org/content/10.1101/2022.07.19.500484v2|title=Tecovirimat is highly efficient on the Monkeypox virus lineage responsible for the international 2022 outbreak|publisher=[[bioRxiv]]|lang=en|access-date=2022-07-30|archive-date=2022-07-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20220730074756/https://www.biorxiv.org/content/10.1101/2022.07.19.500484v2|url-status=live}}</ref> == Алдын алу == 2023 жылдан бастап шешекке қарсы вакцинация маймылдың алдын алу үшін қолданылады, өйткені ол адамның шешегінен (вариола) ғана емес, маймыл шешегінен де қорғайды.<ref name="CDC Poxvirus">{{мақала|тілі=en |тақырыбы=Mpox Vaccination Basics |баспасы=CDC |жыл=2023 |месяц=05 |день=05 |жауапты=Centers for Disease Control and Prevention, National Center for Emerging and Zoonotic Infectious Diseases (NCEZID), Division of High-Consequence Pathogens and Pathology (DHCPP) |сілтеме=https://www.cdc.gov/poxvirus/mpox/vaccines/index.html |архив дата=20230512144218 |архив=https://web.archive.org/web/20230512144218/https://www.cdc.gov/poxvirus/mpox/vaccines/index.html }}</ref> [[Шешек|Шешекке]] қарсы [[вакцинация]] адамдарда маймыл шешегінің инфекциясынан қорғауды қамтамасыз етеді деп саналады, өйткені олар бір-бірімен тығыз байланысты вирустар, ал вакцина жануарларды маймыл шешегінің эксперименталды жұқпалы ауруынан қорғайды деп саналады.<ref name=":1">{{cite journal | vauthors = Marriott KA, Parkinson CV, Morefield SI, Davenport R, Nichols R, Monath TP | title = Clonal vaccinia virus grown in cell culture fully protects monkeys from lethal monkeypox challenge | journal = Vaccine | volume = 26 | issue = 4 | pages = 581–588 | date = January 2008 | pmid = 18077063 | doi = 10.1016/j.vaccine.2007.10.063 }}</ref>. Бұл адамдарда сенімді түрде көрсетілмеді, өйткені шешекке қарсы жоспарлы вакцинация шешек жойылғаннан кейін тоқтатылды.<ref>{{cite web |title=Monkeypox |subtitle=Detailed Fact Sheet |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/monkeypox |access-date=2022-04-27 |website=www.who.int |language=en |archive-date=2022-04-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220421083742/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/monkeypox}}</ref> Ауруға қарсы вакцина Африкада бұрын вакцинацияланған адамдар арасында маймыл ауруының қаупін азайтады деп хабарланған. Ашық популяцияларда поксвирустарға қарсы иммунитеттің төмендеуі маймыл шешегінің таралуының факторы болып табылады. Бұл аусылға қарсы жаппай егу тоқтатылған 1980 жылға дейін егілгендердің арасында айқаспалы қорғаныс иммунитетінің әлсіреуімен де, екпе алмағандар үлесінің біртіндеп өсуімен де байланысты.<ref name="Kantele, A. 2016">{{cite journal | vauthors = Kantele A, Chickering K, Vapalahti O, Rimoin AW | title = Emerging diseases-the monkeypox epidemic in the Democratic Republic of the Congo | journal = Clinical Microbiology and Infection | volume = 22 | issue = 8 | pages = 658–659 | date = August 2016 | pmid = 27404372 | doi = 10.1016/j.cmi.2016.07.004 | doi-access = free }}</ref> АҚШ-тың Ауруларды бақылау және алдын алу орталықтары (CDC) маймыл шешегінің ошақтарын зерттейтін және жұқтырған адамдарға немесе жануарларға күтім жасайтын адамдарға маймыл шешегінен қорғау үшін шешек вакцинасын алуды ұсынады. Маймыл шешегімен ауырғаны расталған адамдармен немесе жануарлармен жақын немесе жақын қарым-қатынаста болған адамдар да вакцинациялануы керек.<ref name="autogenerated1">{{cite web |date=2021-11-22 |title=About Monkeypox |subtitle=Poxvirus |publisher=CDC |url=https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/about.html |access-date=2022-04-27 |website=www.cdc.gov |language=en|archive-date=2022-05-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220510152921/https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/about.html}}</ref> CDC, егер мұндай адамдар далалық зерттеулерге қатыспаса, әсер етпеген [[Ветеринар|ветеринарларға]], ветеринарлық қызметкерлерге немесе жануарларды бақылау қызметкерлеріне алдын ала вакцинациялауды ұсынбайды.<ref name="autogenerated1"/> CDC медицина қызметкерлеріне жұқтырған адамға күтім жасамас бұрын толық жеке қорғаныс құралдарын (ЖҚҚ) киюді ұсынады. Толық жинақ халат, маска, қауіпсіздік көзілдірігін және бір рет қолданылатын сүзгіш респираторды (мысалы, N95) қамтиды. Ауруды жұқтырған адам басқа адамдармен мүмкін болатын жанасуды болдырмас үшін ауа қысымы теріс бөлмеде немесе кем дегенде бөлек тексеру бөлмесінде оқшаулануы керек.<ref>{{Cite web|lang=en-us|url=https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/clinicians/infection-control-healthcare.html|title=Monkeypox in the U.S.|author=CDC|website=Centers for Disease Control and Prevention|date=2022-07-05|access-date=2022-07-29|archive-date=2022-07-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20220728232544/https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/clinicians/infection-control-healthcare.html|url-status=live}}</ref> === Қазақстанда === 2024 жыл Қазақстанда эпидемиологиялық жағдай тұрақты, сирек жұқпалы ауруды жұқтыру жағдайы тіркелмеген.<ref>{{cite web |url = https://primeminister.kz/news/kazakstanda-maymyl-shesheginin-birde-bir-zhagdayy-tirkelgen-zhok-ukimette-epidemiologiyalyk-zhagday-karaldy-28960 |title = Қазақстанда маймыл шешегінің бірде-бір жағдайы тіркелген жоқ. Үкіметте эпидемиологиялық жағдай қаралды |author = |date = 2024-08-20 |work = |publisher = Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің ресми ақпараттық ресурсы |accessdate = 2024-10-15 |lang = kk }}</ref> 18 тамыз Қазақстанда әуежайлар мен шекара өткелдерінде бақылау күшейді.<ref>{{cite web |url = https://www.azattyq.org/a/33083906.html |title = Маймыл шешегіне байланысты әуежайлар мен шекара өткелдерінде бақылау күшейді |author = |date = 2024-08-19 |work = |publisher = [[Азаттық радиосы]] |accessdate = 2024-10-15 |lang = kk }}</ref><ref>{{cite web |url = https://halyq-uni.kz/news/38967-maimyl-sheshegi-kazakstandagy-uezhailar-men-shekara-beketterinde-bakylau-kusheiedi/ |title = Маймыл шешегі: Қазақстандағы әуежайлар мен шекара бекеттерінде бақылау күшейеді |author = Дәурен Ерболат |date = 2024-08-20 |work = |publisher = Haliq Uni |accessdate = 2024-10-15 |lang = kk }}</ref> 2024 жыл 4 қыркүйекте Қарағанды облысының санитариялық-эпидемиологиялық бақылау департаментінің мамандары іс-қимыл алгоритмі бойынша оқу-жаттығу өткізілді.<ref>{{cite web |url = https://www.gov.kz/memleket/entities/departament-kkbtu-karaganda/press/news/details/839267?lang=kk |title = Маймыл шешегі ауруына күдік туындаған жағдайда медицина қызметкерлерінің іс-қимыл алгоритмін пысықтау бойынша оқу-жаттығуы өтті |author = |date = 2024-09-04 |work = |publisher = Gov.kz |accessdate = 2024-10-15 |lang = kk }}</ref> Тамыз айында Қазақстан маймыл шешегін анықтау үшін ПТР сынақтарын сатып алды.<ref>{{cite web |url = https://forbes.kz/articles/kazahstan-zakupil-ptsr-testy-dlya-vyyavleniya-ospy-obezyan |title = Казахстан закупил ПЦР-тесты для выявления оспы обезьян |author = Карашаш Жандос |date = 2024-08-16 |work = |publisher = Forbes.kz |accessdate = 2024-10-15 |lang = ru }}</ref> === Ресейде === ==== Әзірлеулер ==== Институтта ауруға қарсы вакцинаның маймылдың алдын алу құралы ретінде тиімділігін зерттеу жоспарлануда. Гамалея. Институт басшысының айтуынша, маймылға қарсы отандық вакцина жасау қажет. Институт, оның директорының айтуынша, мұндай препаратты жасау үшін бірнеше ай қажет. [[Спутник V]] вакцинасында қолданылатын [[Аденовирустар|аденовирустық]] векторларды пайдалану технологиялық платформа ретінде қарастырылуда. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == {{Сыртқы сілтемелер}} [[Санат:Вирустық аурулар]] [[Санат:Қара шешек]] [[Санат:Маймыл шешек]] gk1ick5evvu7fa7td51j3tjc70h291z 3390915 3390914 2024-10-15T12:45:17Z Muzaffar Turgunov 120280 /* Ресейде */ 3390915 wikitext text/x-wiki {{Ауру|Name=Маймыл шешек|Image=Monkeypox.jpg|Caption=Гранд-Геде ауданы, Бондуа қаласы, Либерияда 4 жасар қызда маймыл шешегінің бөртпесі|ICD10=B04|ICD9={{ICD9|059.01}}}} '''Маймыл шешек''' ({{Lang-en|Mpox, бұрынғы Monkeypox}}<ref name="Who291122">{{cite press release |title=WHO recommends new name for monkeypox disease |date=28 November 2022 |publisher=[[World Health Organization]] (WHO) |url=https://www.who.int/news/item/28-11-2022-who-recommends-new-name-for-monkeypox-disease |access-date=29 November 2022 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20221201225437/https://www.who.int/news/item/28-11-2022-who-recommends-new-name-for-monkeypox-disease |archive-date=1 December 2022}}</ref>) — дене [[Қызба|қызуының]] көтерілуімен, жалпы [[Улану|уланумен]] және экзантеманың пайда болуымен сипатталатын жануарлар мен адамдардың [[Жұқтыру|жұқпалы]] [[Ауру|ауруы]].<ref name="infectology.ru">{{cite web|url=http://www.infectology.ru/nosology/infectious/viral/ospa_obesyan.aspx|title=Оспа обезьян на infectology.ru|accessdate=2010-07-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20101123175537/http://infectology.ru/nosology/infectious/viral/ospa_obesyan.aspx|archivedate=2010-11-23|url-status=dead}}</ref> Маймыл шешегінің қоздырғышы — [[поксвирустар]] тұқымдасының mpox вирусы (бұрынғы аты - маймыл шешек) генетикалық тұрғыдан адамның шешек ауруының қоздырғышы — [[Қара шешек|вариола]] вирусына жақын.<ref name="CDC About Mpox">{{мақала|тілі=en |тақырыбы=About Mpox |басылым=CDC |жыл=2022 |месяц=07 |день=22 |ответственный=Centers for Disease Control and Prevention, National Center for Emerging and Zoonotic Infectious Diseases (NCEZID), Division of High-Consequence Pathogens and Pathology (DHCPP) |сілтеме=https://www.cdc.gov/poxvirus/mpox/about/index.html |архив дата=20230513085645 |архив=https://web.archive.org/web/20230513085645/https://www.cdc.gov/poxvirus/mpox/about/index.html }}</ref><ref name="NIAID">{{мақала|тілі=en |тақырыбы=Mpox (formerly Monkeypox) |басылым =NIAID |жыл=2022 |ай=12 |күн=06 |сілтеме=https://www.niaid.nih.gov/diseases-conditions/mpox |архив дата=20230502000437 |архив=https://web.archive.org/web/20230502000437/https://www.niaid.nih.gov/diseases-conditions/mpox }}</ref> == Этиологиясы == Қоздырғышы — бұл [[поксвирустар]] тұқымдасына жататын [[Вирустар|вирус]]. Алғаш рет [[1958 жыл|1958 жылы]] ауру [[Маймыл|маймылдардан]] оқшауланған.<ref name="CDC2015Main">{{cite web |title=Monkeypox |url=https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/index.html |website=CDC |access-date=2017-10-15|language=en|date=2015 жыл 11 мамыр|archive-url=https://web.archive.org/web/20171015113128/https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/index.html|archive-date=2017-10-15}}</ref> Құрылымы мен қасиеттері адамның шешек вирусына ұқсас. Зерттеулер көрсеткендей, маймыл шешек вирусы вакцина мен сиыр шешек вирустарына қарағанда антигендік жағынан вариола вирусына көбірек ұқсас. [[Тауық]] [[Эмбрион|эмбриондарының]] қабығында жақсы өсіп, көбейеді.<ref name="infectology.ru" /><ref name="возианова">{{Кітап|авторы=Возианова Ж. И. |тақырыбы=Инфекционные и паразитарные болезни|Орны=Киев|басылым=Здоров'я|жыл=2002|томы=3|беттері=787—790|бароық беті=904|isbn=5-311-01296}}</ref> == Эпидемиологиясы == Инфекцияның берілуі, ең алдымен, ұзаққа созылған жеке қарым-қатынас кезінде ауа тамшылары арқылы жүреді, бұл аурудың жіті жағдайымен ауыратын адамның отбасы мүшелерін инфекцияның ең үлкен қаупіне ұшыратады. Берілу егу арқылы немесе плацента арқылы да болуы мүмкін (туа біткен маймыл шешек).<ref>[https://www.who.int/ru/news-room/fact-sheets/detail/monkeypox Оспа обезьян] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220522105447/https://www.who.int/ru/news-room/fact-sheets/detail/monkeypox|date=2022-05-22}} // [[Всемирная организация здравоохранения|ВОЗ]].</ref> [[Инфекция]] көзі - [[Маймыл|маймылдар]], бірақ инфекция адамнан жұғатын жағдайлар болды.<ref name="drmed.ru">{{cite web|url=https://www.drmed.ru/ospa-obezyan-peredaetsya-cheloveka-cheloveku-12843.htm|title=Оспа обезьян передается от человека к человеку|date=2011-06-17|accessdate=2023-12-21|archiveurl=https://archive.today/20231221144408/http://www.drmed.ru/ospa-obezyan-peredaetsya-cheloveka-cheloveku-12843.htm|archivedate=2023-12-21|url-status=live}}</ref> Істер негізінен [[Еуропа|Еуропада]] байқалады, бірақ Солтүстік Америкада, Африкада және Аустралияда да кездеседі. Бұл ауру негізінен 16 жасқа толмаған науқастарда диагноз қойылады.<ref name="rol.ru">{{cite web|url=http://www.rol.ru/news/med/news/03/06/17_024.htm|title=Новая биологическая угроза США — оспа обезьян|website=rol.ru|accessdate=2010-07-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100504110209/http://www.rol.ru/news/med/news/03/06/17_024.htm|archivedate=2010-05-04|url-status=live}}</ref><ref name="возианова"/> Маймыл шешек адам ауруы ретінде алғаш рет 1970 жылы [[Конго Демократиялық Республикасы|Конго Демократиялық Республикасында]] (бұрынғы Заир Республикасы) Экватер провинциясының Басанкусу қаласында анықталған.<ref>{{cite journal | vauthors = Ladnyj ID, Ziegler P, Kima E | title = A human infection caused by monkeypox virus in Basankusu Territory, Democratic Republic of the Congo | journal = Bulletin of the World Health Organization | volume = 46 | issue = 5 | pages = 593–597 | year = 1972 | pmid = 4340218 | pmc = 2480792 }}</ref> КДР/Заирде 1981 және 1986 жылдар аралығындағы ДДҰ қадағалауы 338 расталған жағдайды және 33 өлімді тіркеді (жағдайдағы өлім көрсеткіші 9,8%). 1996–1997 жылдары ДРК/Заирде адам арасындағы екінші індет анықталды. 1991 және 1999 жылдар аралығында КДР/Заирде 511 жағдай тіркелді. Конго бассейнінің ауру тобы КДР-де эндемиялық болып қала береді және өлім-жітім деңгейі жоғары.<ref name=Skle/> Басқа MPXV генетикалық класы Батыс Африкада кездеседі. Өлім деңгейі 1%-дан аз. 2022 жылы Еуропада маймыл шешек індеті басталғанға дейін вирустың адамнан адамға жұғуы тіркелмеген.<ref name=Skle/><ref name="BBC-17May">{{cite web |title=Monkeypox |subtitle=Four more cases detected in England |url=https://www.bbc.co.uk/news/health-61470940 |website=BBC News |access-date=2022-05-17|date=2022-05-17|archive-date=2022-05-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20220517012207/https://www.bbc.co.uk/news/health-61470940}}</ref> 2003 жылы АҚШ-тың Орта Батысында, Батыс Африкада [[Шалғын иті|шалғын иттер]] иелерінің арасында маймыл шешегінің алғашқы өршуі Африкадан тыс жерлерде болды. Ауруды 71 адам жұқтырғаны, олардың ешқайсысы қайтыс болғаны хабарланды.<ref>{{cite web |title=What You Should Know About Monkeypox |work=Fact Sheet |publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]] |date=2003-06-12 |url=https://www.cdc.gov/ncidod/monkeypox/pdf/factsheet2.pdf |access-date=2008-03-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20080625212950/http://www.cdc.gov/ncidod/monkeypox/pdf/factsheet2.pdf |archive-date=2008-06-25 }}</ref> Маймыл шешек дәстүрлі түрде тропикалық орман экологиясымен шектелген. Бұл үлгі 2005 жылы бұзылды, Судан (қазіргі [[Оңтүстік Судан]]) өлім-жітімсіз 49 жағдай туралы хабарлады.<ref>{{cite journal | vauthors = Damon IK, Roth CE, Chowdhary V | title = Discovery of monkeypox in Sudan | journal = The New England Journal of Medicine | volume = 355 | issue = 9 | pages = 962–963 | date = August 2006 | pmid = 16943415 | doi = 10.1056/NEJMc060792 }}</ref> Генетикалық талдау вирустың Суданда емес, КДР-дан әкелінгенін көрсетеді.<ref>{{cite journal | vauthors = Nakazawa Y, Emerson GL, Carroll DS, Zhao H, Li Y, Reynolds MG, Karem KL, Olson VA, Lash RR, Davidson WB, Smith SK, Levine RS, Regnery RL, Sammons SA, Frace MA, Mutasim EM, Karsani ME, Muntasir MO, Babiker AA, Opoka L, Chowdhary V, Damon IK | display-authors = 6 | title = Phylogenetic and ecologic perspectives of a monkeypox outbreak, southern Sudan, 2005 | journal = Emerging Infectious Diseases | volume = 19 | issue = 2 | pages = 237–245 | date = February 2013 | pmid = 23347770 | pmc = 3559062 | doi = 10.3201/eid1902.121220 }}</ref> Маймыл шешегінің тағы да көптеген жағдайлары Орталық және Батыс Африкада, атап айтқанда Конго Демократиялық Республикасында тіркелді, 2011 және 2014 жылдар аралығында жылына 2000 ауру белгілі болды. Жиналған деректер көбінесе толық емес және анекдот болып табылады, бұл уақыт өте келе маймыл ауруы жағдайларының санын нақты бағалауды қиындатады. Дегенмен, 2018 жылдан бастап маймыл ауруы туралы хабарланған жағдайлардың саны артып, географиялық таралуы кеңейді деген болжам бар.<ref name=Skle>{{cite journal | vauthors = Sklenovská N, Van Ranst M | title = Emergence of Monkeypox as the Most Important Orthopoxvirus Infection in Humans | journal = Frontiers in Public Health | volume = 6 | page = 241 | date = September 2018 | pmid = 30234087 | pmc = 6131633 | doi = 10.3389/fpubh.2018.00241 | doi-access = free }}</ref> 2010 жылы эпидемиологтар тобы талдау жүргізді және (мысал ретінде Конгоны пайдалана отырып) шешек ауруына қарсы вакцинацияны тоқтатқаннан кейін уақыт өте Африкада маймыл ауруының көбею үлгісін анықтады. Деректерді экстраполяциялай отырып, зерттеушілер Африка елдерінде аурудың таралуын шектеу үшін алдын алу шаралары қажет деген қорытындыға келді, өйткені (егер шаралар қабылданбаса) әлем алдағы онжылдықтарда маймыл шешек індетімен немесе індетімен бетпе-бет келеді.<ref name="Rimoin et al., 2010">{{мақала|тілі=en |авторы=Rimoin|тақырыбы=Major increase in human monkeypox incidence 30 years after smallpox vaccination campaigns cease in the Democratic Republic of Congo |ответственный=Edited by Bernard Moss (National Institutes of Health, Bethesda, MD) |тип=журн |издание=PLOS |год=2010 |volume=107 |issue=37 |pages=16262–16267 |doi=10.1073/pnas.1005769107 |pmid=20805472 |pmc=2941342 }}</ref> === АҚШ-тағы індет (2003) === [[Сурет:CrycetomysGambianus Apsilia.JPG|нобай|Гамбиялық хомяк егеуқұйрығы]] 2003 жылдың мамыр айында [[Висконсин]] штатының [[Милуоки]] маңындағы жергілікті базардан сатып алынған [[шалғын иті]] тістегеннен кейін кішкентай бала безгегі мен бөртпе белгілерімен ауырып қалды.<ref>Anderson M. G., Frenkel L. D., Homann S., and Guffey J. (2003), ''A case of severe monkeypox virus disease in an American child: emerging infections and changing professional values''; ''[[The Pediatric Infectious Disease Journal]]'';22(12): 1093—1096; discussion 1096—1098.</ref> 2003 жылдың 20 маусымына дейін маймыл шешегінің барлығы 71 жағдайы тіркелді. Барлық жағдайлар 2003 жылдың сәуір айында Техастағы экзотикалық үй жануарларының дистрибьюторы [[Аккра|Аккрадан]], [[Гана|Ганадан]] әкелінген гамбия хомяктарына қатысты. Өлім болған жоқ.<ref name="medscape">{{cite web |url=http://bcbsma.medscape.com/viewarticle/458671_11 |title=Medscape Monkeypox Review |publisher=|website=bcbsma.medscape.com |access-date=2013-03-22 |archive-date=2012-12-02 |archive-url=https://archive.today/20121202114953/http://bcbsma.medscape.com/viewarticle/458671_11}}</ref> Аурудың адамдарда маймыл ауруы екенін растау үшін электронды микроскопия және серологиялық зерттеулер қолданылды.<ref>{{cite web |date=2021-11-19 |title=Monkeypox in the United States {{!}} Monkeypox {{!}} Poxvirus {{!}} CDC |url=https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/outbreak/us-outbreaks.html |access-date=2022-04-27 |website=www.cdc.gov |language=en|archive-date=2022-04-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220427074811/https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/outbreak/us-outbreaks.html}}</ref> Маймыл шешегімен ауыратын адамдар әдетте безгегінің, бас ауруының, бұлшықет ауырсынуының, қалтыраудың және терлеудің продромальды белгілерін сезінеді. Жұқтырған адамдардың шамамен үштен бірінде өнімсіз жөтел болды. Бұл продромальды фаза 1—10 күннен кейін папулярлы бөртпенің дамуымен жалғасты, ол әдетте везикулярлық, пустууляция, кіндік және қыртыстың пайда болу кезеңдерінен өтеді. Кейбір адамдарда ерте жаралар жараланған. Бөртпелердің таралуы және зақымдануы бас, магистраль және аяқ-қолдарда пайда болды; көптеген адамдарда алақандарда, табандарда және аяқтарда бастапқы және байланысты зақымданулар болды. Кейбір адамдарда бөртпе жалпыланған. Бөртпе пайда болғаннан кейін адамдар әдетте әртүрлі кезеңдерде бөртпелерді сезінеді. Барлық құрбандар кейінірек маймыл шешек вирусын жұқтырған дала иттерімен тікелей немесе жақын байланыста болғанын хабарлады.<ref>CDC, Morbidity and Mortality Weekly Report. Atlanta, Georgia. (MMWR) July 11, 2003. (52) 27; 642—646.</ref> === Нигериядағы індет (2017–2019) === Маймыл шешегінің [[Нигерия|Нигерияның]] оңтүстік-шығысында және оңтүстігінде таралғаны хабарланады.<ref>{{cite web |title=Monkeypox in Nigeria – Watch – Level 1, Practice Usual Precautions – Travel Health Notices {{!}} Travelers' Health {{!}} CDC |url=https://wwwnc.cdc.gov/travel/notices/watch/monkeypox-nigeria |access-date=2022-04-27 |website=wwwnc.cdc.gov |archive-date=2022-04-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220427074811/https://wwwnc.cdc.gov/travel/notices/watch/monkeypox-nigeria}}</ref> Кейбір штаттар мен Нигерия федералды үкіметі аусылдың таралуын тоқтатудың, сондай-ақ ауруды емдеудің жолын іздеуде. Ауру Аква-Ибом, Абиа, Байэлсу, Бенуэ, Кросс-Ривер, Дельта, Эдо, Экити, Энугу, Имо, Лагос, Насарава, Ойо, Плато, Риверс мен федералды астана территориясына тарады.<ref>{{cite web|url=https://www.who.int/csr/don/21-december-2017-monkeypox-nigeria/en/|archive-url=https://web.archive.org/web/20171224050640/http://www.who.int/csr/don/21-december-2017-monkeypox-nigeria/en/|archive-date=2017-12-24|title=Monkeypox – Nigeria|date=2017-12-21|work=WHO|access-date=2020-07-26}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.who.int/csr/don/05-october-2018-monkeypox-nigeria/en/|archive-url=https://web.archive.org/web/20181008195024/http://www.who.int/csr/don/05-october-2018-monkeypox-nigeria/en/|archive-date=2018-10-08|title=Monkeypox – Nigeria|date=2018-10-05|work=WHO|access-date=2020-07-26}}</ref> Ауру 2017 жылдың қыркүйегінде басталып, 2019 жылдың мамырында бірнеше штатта жалғасты.<ref name=WHO_May_2019>{{cite web |url=https://www.who.int/csr/don/16-may-2019-monkeypox-singapore/en/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20190701132211/https://www.who.int/csr/don/16-may-2019-monkeypox-singapore/en/ |archive-date=2019-07-01|title=Monkeypox – Singapore |publisher=WHO |date=2019-05-16|access-date=2019-05-17}}</ref><ref>* {{мақала|сілтеме=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S1473309919302944|авторы=Adesola Yinka-Ogunleye, Olusola Aruna, Mahmood Dalhat, [[Огойна, Дими|Dimie Ogoina]], Andrea McCollum, Yahyah Disu, Ibrahim Mamadu, Afolabi Akinpelu, Adama Ahmad, Joel Burga, Adolphe Ndoreraho, Edouard Nkunzimana, Lamin Manneh, Amina Mohammed, Olawunmi Adeoye, Daniel Tom-Aba, Bernard Silenou, Oladipupo Ipadeola, Muhammad Saleh, Ayodele Adeyemo, Ifeoma Nwadiutor, Neni Aworabhi, Patience Uke, Doris John, Paul Wakama, Mary Reynolds, Matthew R Mauldin, Jeffrey Doty, Kimberly Wilkins, Joy Musa, Asheena Khalakdina, Adebayo Adedeji, Nwando Mba, Olubunmi Ojo, Gerard Krause, Chikwe Ihekweazu, Anna Mandra, Whitni Davidson, Victoria Olson, Yu Li, Kay Radford, Hui Zhao, Michael Townsend, Jillybeth Burgado, Panayampalli S. Satheshkumar|тақырыбы=Outbreak of human monkeypox in Nigeria in 2017–18: a clinical and epidemiological report|жыл=2019|язык=en|издание=The Lancet Infectious Diseases|месяц=8|томы=19|выпуск=8|беттері=872–879|issn=1473-3099|doi=10.1016/s1473-3099(19)30294-4}}</ref> === Ұлыбританиядағы індет (2018) === 2018 жылдың қыркүйегінде Ұлыбританияда маймыл шешегінің алғашқы жағдайы тіркелді. Нигериялық азамат Ұлыбританияға барар алдында Нигерияда маймыл ауруын жұқтырған деген болжам бар.<ref>{{cite news |title=First ever case of monkeypox recorded in the UK |url=https://www.theguardian.com/uk-news/2018/sep/08/first-ever-case-of-monkeypox-recorded-in-the-uk |work=[[The Guardian]] |date=2018-09-08 |language=en |archive-date=2018-09-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180908204740/https://www.theguardian.com/uk-news/2018/sep/08/first-ever-case-of-monkeypox-recorded-in-the-uk |accessdate=2022-05-20 }}</ref> Қоғамдық денсаулық сақтау Англияның мәліметінше, ер адам Корнуоллдағы әскери-теңіз базасында болған және кейінірек Royal Free госпиталінің жұқпалы аурулар бөліміне ауыстырылған. Бұл адам маймыл шешегімен ауырғалы бері онымен қарым-қатынаста болған адамдар анықталды.<ref>{{cite news |title=Monkeypox case in England |url=https://www.gov.uk/government/news/monkeypox-case-in-england |work=[[gov.uk]] |date=2018-09-08 |language=en |archive-date=2018-09-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180908192919/https://www.gov.uk/government/news/monkeypox-case-in-england |accessdate=2022-05-20 }}</ref> Екінші жағдай Блэкпулда расталды, ал келесі жағдай Блэкпулдағы іске қатысқан медициналық қызметкерге қатысты.<ref>{{cite web |url=https://www.theguardian.com/society/2018/sep/26/medic-becomes-third-person-infected-with-monkeypox-in-england |title=Medic becomes third person infected with monkeypox in England |work=[[The Guardian]] |date=2018-09-26|first=Damien |last=Gayle |access-date=2018-09-26|archive-date=2018-09-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180926170017/https://www.theguardian.com/society/2018/sep/26/medic-becomes-third-person-infected-with-monkeypox-in-england}}</ref> Төртінші жағдай 2019 жылдың 3 желтоқсанында Англияның оңтүстік-батысындағы бір адамда маймыл шешек диагнозы қойылған кезде орын алды. Оларда Ұлыбританияға Нигериядан келген.<ref name="PHE4Dec2019">{{cite web |url=https://www.gov.uk/government/news/monkeypox-case-confirmed-in-england|title=Monkeypox case confirmed in England|date=2019-12-04|website=GOV.UK|publisher=[[Public Health England]]|language=en|access-date=2019-12-12|archive-date=2019-12-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20191212092044/https://www.gov.uk/government/news/monkeypox-case-confirmed-in-england}}</ref> === Сингапурдағы жағдай (2019) === 2019 жылдың 8 мамырында Нигериядан келген 38 жастағы ер адам елдегі маймыл шешегінің алғашқы жағдайы расталғаннан кейін [[Сингапур|Сингапурдағы]] Ұлттық жұқпалы аурулар орталығының оқшаулау бөліміне жатқызылды. Нәтижесінде 22 адам карантинге жабылды.<ref name="CIDRAPMay2019">{{cite web|url=http://www.cidrap.umn.edu/news-perspective/2019/05/news-scan-may-09-2019|title=News Scan for May 09, 2019, Singapore sees first monkeypox case – in Nigerian national|website=CIDRAP|publisher=[[Center for Infectious Disease Research and Policy]], [[University of Minnesota]]|language=en|access-date=2019-05-10|archive-date=2019-05-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20190510020038/http://www.cidrap.umn.edu/news-perspective/2019/05/news-scan-may-09-2019}}</ref> Жағдай Нигериядағы індетпен байланысты болуы мүмкін.<ref name=WHO_May_2019 /> === 2021 жыл === 2021 жылдың 24 мамырында Ұлыбританияда қоғамдық денсаулық сақтау Уэльс бір үй шаруашылығында маймыл шешегінің үш жағдайын анықтады. Бұл жағдайлар туралы денсаулық сақтау министрі Мэтт Хэнкок депутаттар алдында сөз сөйлеген кезде хабарлады. Нөлдік науқас адам 24 мамырда [[Нигерия|Нигериядан]] келгеннен кейін анықталды. Екінші жағдай 2 маусымда, үшінші оқиға 24 маусымда тіркелді.<ref>{{cite web|date=2021-07-02|title=Communicable disease threats report, Week 26, 27 June – 3 July 2021|url=https://www.ecdc.europa.eu/sites/default/files/documents/Communicable-disease-threats-report-3-july-2021.pdf|access-date=2021-07-02|website=[[European Centre for Disease Prevention and Control]]|archive-date=2021-07-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20210702160733/https://www.ecdc.europa.eu/sites/default/files/documents/Communicable-disease-threats-report-3-july-2021.pdf}}</ref><ref>{{cite web|date=2021-07-10|title=Monkeypox 'outbreak' in north Wales as two treated for rare viral infection|url=https://www.itv.com/news/2021-06-10/monkeypox-outbreak-in-north-wales-as-two-treated-for-rare-viral-infection|website=itv.com|publisher=[[ITV (TV network)|ITV]]|access-date=2021-06-10|archive-date=2021-06-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20210610165311/https://www.itv.com/news/2021-06-10/monkeypox-outbreak-in-north-wales-as-two-treated-for-rare-viral-infection}}</ref> 2021 жылдың 16 шілдесінде АҚШ-ында Нигерия сапарынан оралған американдыққа маймыл шешек диагнозы қойылды. Дереу ауруханаға жатқызылды.<ref>{{Cite news|last=Levenson|first=Michael|date=2021-07-16|title=Monkeypox Case Is Discovered in Texas|language=en|work=[[The New York Times]]|url=https://www.nytimes.com/2021/07/16/us/monkey-pox-case-us.html|issn=0362-4331|archive-date=2021-07-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20210716222729/https://www.nytimes.com/2021/07/16/us/monkey-pox-case-us.html|accessdate=2023-12-22}}</ref> === 2022 жылғы эпидемия === [[Сурет:Monkeypox By Country.svg|нобай|269x269 нүкте]] 2022 жылдың мамыр айында әлемнің көптеген елдерінде маймыл шешегінің жаңа жағдайлары анықталды.<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://rtvi.com/news/ot-chernoy-do-obezyaney-chem-opasna-vyshedshaya-za-predely-afriki-ospa/|title=От черной до обезьяньей. Чем опасна вышедшая за пределы Африки оспа|website=[[RTVI]]|date=2022-05-19|access-date=2022-05-20|archive-date=2022-05-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20220519144032/https://rtvi.com/news/ot-chernoy-do-obezyaney-chem-opasna-vyshedshaya-za-predely-afriki-ospa/|url-status=live}}</ref> 2022 жылдың 23 шілдесінде [[Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы|Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының]] басшысы Тедрос Адханом Гебрейюс денсаулыққа байланысты төтенше жағдай жариялады. Қазіргі уақытта аурудың 16 мың жағдайы анықталды,<ref>{{Cite news|title=ВОЗ объявила вспышку оспы обезьян чрезвычайной ситуацией в сфере здравоохранения|author=Ксения Аскерова|url=https://www.kommersant.ru/doc/5479640|website=Коммерсантъ|date=2022-07-23|accessdate=2022-07-23|archivedate=2022-07-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220723154903/https://www.kommersant.ru/doc/5479640}}</ref> АҚШ екі баланың жұқтырғанын хабарлады.<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://ria.ru/20220723/ssha-1804487016.html|title=В США выявили случаи заражения детей оспой обезьян|website=РИА Новости|date=2022-07-22|access-date=2022-07-23|archive-date=2022-07-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20220723154903/https://ria.ru/20220723/ssha-1804487016.html|url-status=live}}</ref> 2022 жылдың 29 шілдесінде Бразилияда маймыл шешегінен алғашқы адам өлімі тіркелді.<ref>{{мақала|тақырыбы= https://russian.rt.com/world/news/1031351-braziliya-ospa-obezyan|сілтемесі=Globo: в Бразилии зафиксировали первую смерть человека от оспы обезьян|баспасы= Russian.rt.com|жыл=2022}}</ref> 2022 жылдың 31 шілдесінде Үндістанда маймыл ауруынан алғашқы өлім тіркелді, БАӘ-ден оралған жиырма екі жастағы ер адам қайтыс болды.<ref>{{мақала|тақырыбы= https://russian.rt.com/world/news/1031856-indiya-smert-ospa-obezyan|сілтемесі=В Индии сообщили о первом возможном случае смерти от оспы обезьян в стране|баспасы= Russian.rt.com|жыл=2022}}</ref> 2022 жылдың 28 шілдесіндегі жағдай бойынша, Our World in DATA порталының деректер базасына сәйкес, әлемде 21 099 ауру жұқтырған адам анықталды.<ref>{{Cite web|lang=en|url=https://ourworldindata.org/monkeypox|title=Monkeypox|author=Edouard Mathieu, Fiona Spooner, Saloni Dattani, Hannah Ritchie and Max Roser|website=Monkeypox Data Explorer|date=1 августа 2022 года|publisher=Our World in Data, Monkeypox|access-date=2022-08-01|archive-date=2022-07-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20220703033822/https://ourworldindata.org/monkeypox|url-status=live}}</ref> === 2023—2024 жылдары === 2023 жылдың қыркүйегіне қарай [[Конго Демократиялық Республикасы|Конго Демократиялық Республикасында]] Clade Ib инфекцияларынан туындаған маймыл шешегімен ауыру жағдайларының өсуі байқалды,<ref>{{Cite web |last=Newey |first=Sarah |date=2024-04-16 |title=Mutated strain of mpox with 'pandemic potential' found in DRC mining town |url=https://www.telegraph.co.uk/global-health/science-and-disease/mpox-outbreak-kamituga-democratic-republic-of-congo-africa/ |access-date=2024-08-14 |work=[[The Daily Telegraph]] |archive-date=2024-08-15 |archive-url= https://web.archive.org/web/20240815000017/https://www.telegraph.co.uk/global-health/science-and-disease/mpox-outbreak-kamituga-democratic-republic-of-congo-africa/}}</ref> олардың бірнешеуі Оңтүстік Киву провинциясындағы кеншілер қаласы Камитугада анықталды.<ref>{{Cite web |last=Newey |first=Sarah |date=2024-04-16 |title=Mutated strain of mpox with 'pandemic potential' found in DRC mining town |url=https://www.telegraph.co.uk/global-health/science-and-disease/mpox-outbreak-kamituga-democratic-republic-of-congo-africa/ |access-date=2024-08-14 |work=[[The Daily Telegraph]] |archive-date=2024-08-15 |archive-url= https://web.archive.org/web/20240815000017/https://www.telegraph.co.uk/global-health/science-and-disease/mpox-outbreak-kamituga-democratic-republic-of-congo-africa/}}</ref> Бүкіл елде індет 2024 жылдың қаңтарында тіркелді.<ref>{{Cite web |url=https://www.vox.com/future-perfect/2024/1/24/24048361/mpox-covid-outbreak-africa-cdc-public-health |title=A deadly new outbreak is testing Africa's ambitious public health efforts |date=2024-01-24 |last=Scott |first=Dylan |work=[[Vox (сайт)|Vox]] |access-date=2024-08-14|archive-date=2024-08-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240808162443/https://www.vox.com/future-perfect/2024/1/24/24048361/mpox-covid-outbreak-africa-cdc-public-health}}</ref> 2024 жылдың 14 тамызында ДДҰ Африкада тараған мутацияланған Clade 1b штаммының жаңа толқынына байланысты денсаулық сақтау саласындағы төтенше жағдайды қайта жариялады.<ref>{{Cite web|url=https://meduza.io/news/2024/08/14/voz-vtoroy-raz-za-dva-goda-ob-yavila-ospu-obezyan-chrezvychaynoy-situatsiey-mezhdunarodnogo-znacheniya|title=ВОЗ второй раз за два года объявила оспу обезьян «чрезвычайной ситуацией международного значения»|lang=ru|website=Meduza|access-date=2024-08-14}}</ref> 2024 жылдың 15 тамызында [[Швеция|Швецияда]] аурудың алғашқы жағдайы анықталды. Ауруды жұқтырған науқас Африкадан келген.<ref>{{Cite web|url=https://ria.ru/20240815/shvetsija-1966479159.html|title=Швеция стала первой неафриканской страной, где выявили оспу обезьян|date=2024-08-15|website=[[РИА Новости]]}}</ref> 15 тамызда академик Александр Гунцбург Ресейде маймылға қарсы вакцина жасау бойынша зерттеулер аяқталғанын хабарлады. Әрі қарайғы жұмыстарды, атап айтқанда, клиникаға дейінгі тестілеуді қаржыландыру қажет.<ref>{{Cite web|url=https://www.rbc.ru/rbcfreenews/66be4acc9a794796671716bd|title=Гинцбург рассказал о разработке в России вакцины против оспы обезьян|date=2024-08-15|website=[[РБК]]}}</ref> == Клиникалық көрінісі == [[Сурет:MonkeyPoxCDC3.png|нобай|Маймыл шешегінің бөртпесі]] [[Инкубациялық кезең]] 7—19 күнге дейін созылады. Ауру жедел, кенеттен басталады, [[Дене температурасы|дене температурасының]] жоғарылауымен, [[Бастың ауыруы|бас ауруы]] мен [[Миалгия|бұлшықет ауыруы]], сонымен қатар айналуы, жүрек айнуы және [[құсу]] болуы мүмкін.<ref name=CDC2015About>{{cite web |title=About Monkeypox |url=https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/about.html |website=CDC |access-date=2017-10-15|language=en|date=2015-05-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20171015202400/https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/about.html |archive-date=2017-10-15}}</ref> Аурудың кейінгі динамикасы [[қара шешек]] белгілеріне ұқсас, көбінесе жеңіл және орташа формада. Маймыл шешек пен адамның шешегінің негізгі айырмашылығы - науқастардың 90% дерлік лимфадениттің болуы. Аурудың 3—4-ші күні [[бөртпе]] алдымен бетінде, сосын қолында, сосын денеде пайда болады. Диаметрі шамамен 6—10 мм болатын дақтардың пайда болуынан басталады, содан кейін осы жерде папула пайда болады, кейіннен везикулаға айналады (мөлдір мазмұнмен толтырылған везикула), сосын қыртыс пайда болады, ақыры тыртық пайда болады. Бұл кезде науқастың жағдайы күрт нашарлайды, [[тахикардия]] пайда болады, тыныс алу тездейді, [[қан қысымы]] төмендейді, содан кейін науқастың жағдайы біртіндеп жақсарады. Аурудың жеңіл түрлері де байқалуы мүмкін, онда жалпы жағдай қалыпты болып қалады. Аурудың жалпы ұзақтығы 2—3 апта.<ref name="infectology.ru"/><ref name="возианова"/> == Емі == Маймыл шешегін емдеу адамның шешек ауруын емдеу сияқты принциптерге сәйкес жүргізіледі. [[Еуропа одағы|Еуропалық Одақта]] тековиримат [[поксвирустар]] тудыратын бірнеше ауруларды, соның ішінде маймыл шешектерін емдеу үшін мақұлданған.<ref>{{cite web |publisher=European Medicines Agency |url=https://www.ema.europa.eu/en/medicines/human/EPAR/tecovirimat-siga |title=Tecovirimat SIGA |date=2022-01-28|access-date=2022-05-19|archive-date=2022-05-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20220516151355/https://www.ema.europa.eu/en/medicines/human/EPAR/tecovirimat-siga}}</ref> Препараттың жоғары тиімділігі in vitro 2022 жылы 27 шілдеде жарияланған нәтижелерге негізделген препринг француз ғалымдарының зерттеуімен расталды.<ref>{{cite web|url=https://www.biorxiv.org/content/10.1101/2022.07.19.500484v2|title=Tecovirimat is highly efficient on the Monkeypox virus lineage responsible for the international 2022 outbreak|publisher=[[bioRxiv]]|lang=en|access-date=2022-07-30|archive-date=2022-07-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20220730074756/https://www.biorxiv.org/content/10.1101/2022.07.19.500484v2|url-status=live}}</ref> == Алдын алу == 2023 жылдан бастап шешекке қарсы вакцинация маймылдың алдын алу үшін қолданылады, өйткені ол адамның шешегінен (вариола) ғана емес, маймыл шешегінен де қорғайды.<ref name="CDC Poxvirus">{{мақала|тілі=en |тақырыбы=Mpox Vaccination Basics |баспасы=CDC |жыл=2023 |месяц=05 |день=05 |жауапты=Centers for Disease Control and Prevention, National Center for Emerging and Zoonotic Infectious Diseases (NCEZID), Division of High-Consequence Pathogens and Pathology (DHCPP) |сілтеме=https://www.cdc.gov/poxvirus/mpox/vaccines/index.html |архив дата=20230512144218 |архив=https://web.archive.org/web/20230512144218/https://www.cdc.gov/poxvirus/mpox/vaccines/index.html }}</ref> [[Шешек|Шешекке]] қарсы [[вакцинация]] адамдарда маймыл шешегінің инфекциясынан қорғауды қамтамасыз етеді деп саналады, өйткені олар бір-бірімен тығыз байланысты вирустар, ал вакцина жануарларды маймыл шешегінің эксперименталды жұқпалы ауруынан қорғайды деп саналады.<ref name=":1">{{cite journal | vauthors = Marriott KA, Parkinson CV, Morefield SI, Davenport R, Nichols R, Monath TP | title = Clonal vaccinia virus grown in cell culture fully protects monkeys from lethal monkeypox challenge | journal = Vaccine | volume = 26 | issue = 4 | pages = 581–588 | date = January 2008 | pmid = 18077063 | doi = 10.1016/j.vaccine.2007.10.063 }}</ref>. Бұл адамдарда сенімді түрде көрсетілмеді, өйткені шешекке қарсы жоспарлы вакцинация шешек жойылғаннан кейін тоқтатылды.<ref>{{cite web |title=Monkeypox |subtitle=Detailed Fact Sheet |url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/monkeypox |access-date=2022-04-27 |website=www.who.int |language=en |archive-date=2022-04-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220421083742/https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/monkeypox}}</ref> Ауруға қарсы вакцина Африкада бұрын вакцинацияланған адамдар арасында маймыл ауруының қаупін азайтады деп хабарланған. Ашық популяцияларда поксвирустарға қарсы иммунитеттің төмендеуі маймыл шешегінің таралуының факторы болып табылады. Бұл аусылға қарсы жаппай егу тоқтатылған 1980 жылға дейін егілгендердің арасында айқаспалы қорғаныс иммунитетінің әлсіреуімен де, екпе алмағандар үлесінің біртіндеп өсуімен де байланысты.<ref name="Kantele, A. 2016">{{cite journal | vauthors = Kantele A, Chickering K, Vapalahti O, Rimoin AW | title = Emerging diseases-the monkeypox epidemic in the Democratic Republic of the Congo | journal = Clinical Microbiology and Infection | volume = 22 | issue = 8 | pages = 658–659 | date = August 2016 | pmid = 27404372 | doi = 10.1016/j.cmi.2016.07.004 | doi-access = free }}</ref> АҚШ-тың Ауруларды бақылау және алдын алу орталықтары (CDC) маймыл шешегінің ошақтарын зерттейтін және жұқтырған адамдарға немесе жануарларға күтім жасайтын адамдарға маймыл шешегінен қорғау үшін шешек вакцинасын алуды ұсынады. Маймыл шешегімен ауырғаны расталған адамдармен немесе жануарлармен жақын немесе жақын қарым-қатынаста болған адамдар да вакцинациялануы керек.<ref name="autogenerated1">{{cite web |date=2021-11-22 |title=About Monkeypox |subtitle=Poxvirus |publisher=CDC |url=https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/about.html |access-date=2022-04-27 |website=www.cdc.gov |language=en|archive-date=2022-05-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220510152921/https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/about.html}}</ref> CDC, егер мұндай адамдар далалық зерттеулерге қатыспаса, әсер етпеген [[Ветеринар|ветеринарларға]], ветеринарлық қызметкерлерге немесе жануарларды бақылау қызметкерлеріне алдын ала вакцинациялауды ұсынбайды.<ref name="autogenerated1"/> CDC медицина қызметкерлеріне жұқтырған адамға күтім жасамас бұрын толық жеке қорғаныс құралдарын (ЖҚҚ) киюді ұсынады. Толық жинақ халат, маска, қауіпсіздік көзілдірігін және бір рет қолданылатын сүзгіш респираторды (мысалы, N95) қамтиды. Ауруды жұқтырған адам басқа адамдармен мүмкін болатын жанасуды болдырмас үшін ауа қысымы теріс бөлмеде немесе кем дегенде бөлек тексеру бөлмесінде оқшаулануы керек.<ref>{{Cite web|lang=en-us|url=https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/clinicians/infection-control-healthcare.html|title=Monkeypox in the U.S.|author=CDC|website=Centers for Disease Control and Prevention|date=2022-07-05|access-date=2022-07-29|archive-date=2022-07-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20220728232544/https://www.cdc.gov/poxvirus/monkeypox/clinicians/infection-control-healthcare.html|url-status=live}}</ref> === Қазақстанда === 2024 жыл Қазақстанда эпидемиологиялық жағдай тұрақты, сирек жұқпалы ауруды жұқтыру жағдайы тіркелмеген.<ref>{{cite web |url = https://primeminister.kz/news/kazakstanda-maymyl-shesheginin-birde-bir-zhagdayy-tirkelgen-zhok-ukimette-epidemiologiyalyk-zhagday-karaldy-28960 |title = Қазақстанда маймыл шешегінің бірде-бір жағдайы тіркелген жоқ. Үкіметте эпидемиологиялық жағдай қаралды |author = |date = 2024-08-20 |work = |publisher = Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің ресми ақпараттық ресурсы |accessdate = 2024-10-15 |lang = kk }}</ref> 18 тамыз Қазақстанда әуежайлар мен шекара өткелдерінде бақылау күшейді.<ref>{{cite web |url = https://www.azattyq.org/a/33083906.html |title = Маймыл шешегіне байланысты әуежайлар мен шекара өткелдерінде бақылау күшейді |author = |date = 2024-08-19 |work = |publisher = [[Азаттық радиосы]] |accessdate = 2024-10-15 |lang = kk }}</ref><ref>{{cite web |url = https://halyq-uni.kz/news/38967-maimyl-sheshegi-kazakstandagy-uezhailar-men-shekara-beketterinde-bakylau-kusheiedi/ |title = Маймыл шешегі: Қазақстандағы әуежайлар мен шекара бекеттерінде бақылау күшейеді |author = Дәурен Ерболат |date = 2024-08-20 |work = |publisher = Haliq Uni |accessdate = 2024-10-15 |lang = kk }}</ref> 2024 жыл 4 қыркүйекте Қарағанды облысының санитариялық-эпидемиологиялық бақылау департаментінің мамандары іс-қимыл алгоритмі бойынша оқу-жаттығу өткізілді.<ref>{{cite web |url = https://www.gov.kz/memleket/entities/departament-kkbtu-karaganda/press/news/details/839267?lang=kk |title = Маймыл шешегі ауруына күдік туындаған жағдайда медицина қызметкерлерінің іс-қимыл алгоритмін пысықтау бойынша оқу-жаттығуы өтті |author = |date = 2024-09-04 |work = |publisher = Gov.kz |accessdate = 2024-10-15 |lang = kk }}</ref> Тамыз айында Қазақстан маймыл шешегін анықтау үшін ПТР сынақтарын сатып алды.<ref>{{cite web |url = https://forbes.kz/articles/kazahstan-zakupil-ptsr-testy-dlya-vyyavleniya-ospy-obezyan |title = Казахстан закупил ПЦР-тесты для выявления оспы обезьян |author = Карашаш Жандос |date = 2024-08-16 |work = |publisher = Forbes.kz |accessdate = 2024-10-15 |lang = ru }}</ref> === Ресейде === ==== Әзірлеулер ==== Институтта ауруға қарсы вакцинаның маймылдың алдын алу құралы ретінде тиімділігін зерттеу жоспарлануда. Н. Ф. Гамалея Институт басшысының айтуынша, маймылға қарсы отандық вакцина жасау қажет. Институт, оның директорының айтуынша, мұндай препаратты жасау үшін бірнеше ай қажет.<ref name=":0">{{Cite web|lang=ru|url=https://www.kommersant.ru/doc/5412412|title=Гинцбург: в России необходимо создать вакцину против оспы обезьян|website=www.kommersant.ru|date=2022-06-16|access-date=2022-07-29|archive-date=2022-07-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20220728162653/https://www.kommersant.ru/doc/5412412|url-status=live}}</ref>. На разработку такого препарата институту, по утверждению его руководителя, потребуется несколько месяцев<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://ria.ru/20220615/ospa-1795597032.html|title=Центр Гамалеи готов создать вакцину от оспы обезьян|author=Р. И. А. Новости|website=РИА Новости|date=2022-06-15|access-date=2022-07-29|archive-date=2022-07-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20220729182135/https://ria.ru/20220615/ospa-1795597032.html|url-status=live}}</ref> [[Спутник V]] вакцинасында қолданылатын [[Аденовирустар|аденовирустық]] векторларды пайдалану технологиялық платформа ретінде қарастырылуда.<ref>{{Cite web|url=https://www.gazeta.ru/social/news/2022/06/16/17941412.shtml|title=В Центре Гамалеи назвали сроки по созданию вакцины от натуральной оспы|website=gazeta.ru|date=16 июня 2022|access-date=2022-07-29|archive-date=2022-07-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20220729182135/https://www.gazeta.ru/social/news/2022/06/16/17941412.shtml|url-status=live}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == {{Сыртқы сілтемелер}} [[Санат:Вирустық аурулар]] [[Санат:Қара шешек]] [[Санат:Маймыл шешек]] 8zw89cc6s7dpo0aib0t38zu4un3f6uf УЕФА ұлттар лигасы 2024/25, А лигасы 0 744420 3390917 3374230 2024-10-15T13:30:09Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 /* Матчтар */ 3390917 wikitext text/x-wiki '''УЕФА ұллтар лигасы 2024/25, А лигасы''' — Ұлттар лигасының төртінші маусымы. 16 құрама турнир жеңімпазы атануға күш салады. ==Матчтар== ===1 топ=== {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|5|df=y}} |time=20:45&nbsp;{{small|(19:45 [[UTC+01:00|UTC+1]])}} |команда1={{футбол-rt|Португалия}} |есеп=2-1 |команда2={{футбол|Хорватия}} |голдар1=[[Диогу Далот]] {{гол|7}}<br>[[Криштиану Роналду]] {{гол|34}} |голдар2=Диогу Далот {{гол|41|автогол}} |стадион=[[Эштадиу да Луж]], [[Лиссабон]] |көрермендер=57675 |төреші=Үміт Мелер ([[Түркия]]) }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|5|df=y}} |time=20:45&nbsp;{{small|(19:45 [[UTC+01:00|UTC+1]])}} |команда1={{футбол-rt|Шотландия}} |есеп=2-3 |команда2={{футбол|Польша}} |голдар1=[[Билли Гилмор]] {{гол|46}}<br>[[Скотт Мактоминей]] {{гол|76}} |голдар2=[[Себастьян Шимански]] {{гол|8}}<br>[[Роберт Левандовский]] {{гол|44|пен}}<br>[[Никола Залевский]] {{гол|90+7|пен}} |стадион=[[Хэмпден Парк]], [[Глазго]] |көрермендер=46356 |төреші=[[Глен Ниберг]] ([[Швеция]]) }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|8|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Хорватия}} |есеп=1-0 |команда2={{футбол|Польша}} |голдар1=[[Лука Модрич]] {{гол|52}} |голдар2= |стадион=Опус Арена, [[Осиек]] |көрермендер=12602 |төреші=[[Франсуа Летексье]] ([[Франция]]) }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|8|df=y}} |time=20:45&nbsp;{{small|(19:45 [[UTC+01:00|UTC+1]])}} |команда1={{футбол-rt|Португалия}} |есеп=2-1 |команда2={{футбол|Шотландия}} |голдар1=[[Бруну Фернандеш]] {{гол|54}}<br />[[Криштиану Роналду]] {{гол|88}} |голдар2= |стадион=[[Эштадиу да Луж]], [[Лиссабон]] |көрермендер= 59894 }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|12|df=y}} |time=18:00 |команда1={{футбол-rt|Хорватия}} |есеп=2-1 |команда2={{футбол|Шотландия}} |голдар1=[[Игорь Матанович]] {{гол|36}}<br>[[Андрей Крамарич]] {{гол|70}} |голдар2=[[Райан Кристи]] {{гол|33}} |стадион=[[Максимир |Максимир]], [[Загреб]] |көрермендер= |төреші=21702 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|12|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Польша}} |есеп=1-3 |команда2={{футбол|Португалия}} |голдар1=[[Пётр Зелиньский]] {{гол|78}} |голдар2=[[Бернарду Силва]] {{гол|26}}<br>[[Криштиану Роналду]] {{гол|37}} <br>[[Ян Беднарек]] {{гол|88|авт}} |стадион=Stadion Narodowy, [[Варшава]] |көрермендер=56584 |төреші= }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|15|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Польша}} |есеп= |команда2={{футбол|Хорватия}} |голдар1= |голдар2= |стадион=Stadion Narodowy, [[Варшава]] |көрермендер= |төреші= }} {{Матч туралы есептеме |id=Шотландияtland v Portugal |мерзімі={{Start date|2024|10|15|df=y}} |time=20:45&nbsp;{{small|(19:45 [[UTC+01:00|UTC+1]])}} |команда1={{футбол-rt|Шотландия}} |есеп= |команда2={{футбол|Португалия}} |голдар1= |голдар2= |стадион=[[Хэмпден Парк]], [[Глазго]] |көрермендер= |төреші= }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|11|15|df=y}} |time=20:45&nbsp;{{small|(19:45 [[UTC+00:00|UTC+0]])}} |команда1={{футбол-rt|Португалия}} |есеп= |команда2={{футбол|Польша}} |голдар1= |голдар2= |стадион=[[Драгау]], [[Порту]] |көрермендер= |төреші= }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|11|15|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Шотландия}} |есеп= |команда2={{футбол|Хорватия}} |голдар1= |голдар2= |стадион=[[Хэмпден Парк]], [[Глазго]] |көрермендер= |төреші= }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|11|18|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Хорватия}} |есеп= |команда2={{футбол|Португалия}} |голдар1= |голдар2= |стадион=Сплит, Хорватия |көрермендер= |төреші= }} {{Матч туралы есептеме |id=Польшаand v Шотландияtland |мерзімі={{Start date|2024|11|18|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Польша}} |есеп= |report=https://www.uefa.com/uefanationsleague/match/2040182/ |команда2={{футбол|Шотландия}} |голдар1= |голдар2= |стадион=Stadion Narodowy, [[Варшава]] |көрермендер= |төреші= }} ===2 топ=== {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|6|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Бельгия}} |есеп=3-1 |команда2={{футбол|Израиль}} |голдар1=[[Кевин Де Брёйне]] {{гол|21||52|пен.}}<br>[[Юри Тилеманс]] {{гол|48}} |голдар2=[[Тимоти Кастань]] {{гол|36|авт}} |стадион=[[Надьердеи]], [[Дебресен|Дебрецен]] |көрермендер= |төреші=[[Майкл Оливер]] ([[Англия]]) }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|6|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Франция}} |есеп=1-3 |команда2={{футбол|Италия}} |голдар1=[[Брэдли Барколя]] {{гол|1}} |голдар2=[[Федерико Димарко]] {{гол|30}}<br>[[Давиде Фраттези]] {{гол|51}}<br>[[Джакомо Распадори]] {{гол|74}} |стадион=[[Парк де Пренс]], [[Париж]] |көрермендер=44956 |төреші=[[Сандро Шерер]] ([[Швейцария]]) }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|9|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Франция}} |есеп=2-0 |команда2={{футбол|Бельгия}} |голдар1=[[Рандаль Коло Муани]] {{гол|29}}<br>[[Усман Дембеле]] {{goal|57}} |голдар2= |стадион=Парк Олимпик Лион, [[Лион]] |көрермендер=42358 |төреші= }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|9|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Израиль}} |есеп=1-2 |команда2={{футбол|Италия}} |голдар1=[[Мохаммад Абу-Фани]] {{гол|90}} |голдар2=[[Давиде Фраттези]] {{гол|38}}<br>[[Мойзе Кин|Мойзе Кен]] {{гол|62}} |стадион=Божик Арена, [[Будапешт]] |көрермендер=2090 |төреші= }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|10|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Израиль}} |есеп=1-4 |команда2={{футбол|Франция}} |голдар1=[[Омри Гандельман]] {{гол|24}} |голдар2=[[Эдуарду Камавинга]] {{гол|7}}<br>[[Кристофер Нкунку]] {{гол|28}}<br>[[Маттео Гендузи]] {{гол|87}}<br>[[Брэдли Барколя]] {{гол|89}} |стадион=Божик Арена, [[Будапешт]] |көрермендер=2206 |төреші= }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|10|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Италия}} |есеп=2-2 |команда2={{футбол|Бельгия}} |голдар1=[[Андера Камбьязо]] {{гол|1}}<br>[[Матео Ретеги]] {{гол|24}} |голдар2=[[Максим де Кейпер]] {{гол|42}}<br>[[Леандро Троссард|Леандро Троссар]] {{гол|61}} |стадион=[[Олимпико (стадион, Рим)|Олимпико]], [[Рим]] |көрермендер=44297 |төреші= }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|14|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Бельгия}} |есеп=1-2 |команда2={{футбол|Франция}} |голдар1=[[Лоис Опенда]] {{гол|45+3}} |голдар2=[[Рандаль Коло Муани]] {{гол|35|пен|62}} |стадион=[[Падища Бодуэн (стадион)|Бодуэн]], [[Брюссель]] |көрермендер=39731 |төреші= }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|14|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Италия}} |есеп=4-1 |команда2={{футбол|Израиль}} |голдар1=[[Матео Ретеги]] {{гол|41|pen.}}<br>[[Джованни Ди Лоренцо]] {{гол|54||79}}<br>[[Давиде Фраттези]] {{гол|72}} |голдар2=Мохаммад Әбу-Фани {{гол|66}} |стадион=[[Дачиа Арена]], [[Удине]] |көрермендер=11700 |төреші= }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|11|14|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Бельгия}} |есеп= |report=https://www.uefa.com/uefanationsleague/match/2040149/ |команда2={{футбол|Италия}} |голдар1= |голдар2= |стадион=[[Падища Бодуэн (стадион)|Король Бодуэн]], [[Брюссель]] |көрермендер= |төреші= }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|11|14|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Франция}} |есеп= |команда2={{футбол|Израиль}} |голдар1= |голдар2= |стадион=[[Стад де Франс]], Сен-Дени |көрермендер= |төреші= }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|11|17|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Израиль}} |есеп= |команда2={{футбол|Бельгия}} |голдар1= |голдар2= |стадион=Божик арена, Будапешт |көрермендер= |төреші= }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|11|17|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Италия}} |есеп= |команда2={{футбол|Франция}} |голдар1= |голдар2= |стадион= [[Джузеппе Меацца (стадион)|Сан-Сиро]], [[Милан]] |көрермендер= |төреші= }} ===3 топ=== {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|7|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Германия}} |есеп=5-0 |команда2={{футбол|Мажарстан}} |голдар1=<br />[[Никлас Фюллькруг]] {{гол|27}}<br />[[Жамал Мусиала]] {{гол|58}}<br />[[Флориан Вирц]] {{гол|66}}<br />[[Александр Павлович]] {{гол|77}}<br />[[Кай Хаверц]] {{гол|81|пен}} |голдар2= |стадион=Merkur Spiel-Arena, [[Дюссельдорф]] |көрермендер=49235 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|7|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Нидерланд}} |есеп=5-2 |команда2={{футбол|Босния және Герцеговина}} |голдар1=<br />[[Джошуа Зиркзе]] {{гол|13}}<br />[[Тиджани Рейндерс]] {{гол|45+2}}<br />[[Коди Гакпо]] {{гол|56}}<br />[[Ваут Вегхорст]] {{гол|88}}<br />[[Хави Симонс]] {{гол|90+2}} |голдар2=[[Эрмедин Демирович]] {{гол|27}}<br />[[Эдин Джеко]] {{гол|73}} |стадион= Филлипс, [[Эйндховен]] |көрермендер=31139 }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|10|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Мажарстан}} |есеп=0-0 |команда2={{футбол|Босния және Герцеговина}} |голдар1= |голдар2= |стадион=[[Пушкаш Арена]], [[Будапешт]] |көрермендер= |төреші=Марко Гида ([[Италия]]) }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|10|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Нидерланд}} |есеп=2-2 |команда2={{футбол|Германия}} |голдар1=[[Тиджани Рейндерс]] {{гол|2}}<br>[[Дензел Дюмфрис]] {{гол|50}} |голдар2=[[Дениз Ундав]] {{гол|38}}<br>[[Йозуа Киммих]] {{гол|45+3}} |стадион=[[Йохан Кройф Арена]], [[Амстердам]] |көрермендер= |төреші=Давид Масса ([[Италия]]) }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|11|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Босния және Герцеговина}} |есеп=1-2 |команда2={{футбол|Германия}} |голдар1=[[Эдин Джеко]] {{гол|70}} |голдар2=[[Дениз Ундав]] {{гол|30||36}} |стадион=Билино Поле, Зеница |көрермендер=11000 |төреші= }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|11|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Мажарстан}} |есеп= |команда2={{футбол|Нидерланд}} |голдар1=[[Ролланд Шаллай]] {{гол|32}} |голдар2= [[Дензел Дюмфрис]] {{гол|83}} |стадион=[[Пушкаш Арена]], [[Будапешт]] |көрермендер=55300 |төреші= }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|14|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Босния және Герцеговина}} |есеп=0-2 |команда2={{футбол|Мажарстан}} |голдар1= |голдар2=[[Доминик Собослаи]] {{гол|38||50|pen.}} |стадион=Билино Поле, Зеница |көрермендер=8329 |төреші= }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|14|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Германия}} |есеп=1-0 |команда2={{футбол|Нидерланд}} |голдар1=[[Джеими Левелинг]] 64 |голдар2= |стадион=[[Альянц Арена]], [[Мюнхен]] |көрермендер=68367 |төреші= }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|11|16|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Германия}} |есеп= |команда2={{футбол|Босния және Герцеговина}} |голдар1= |голдар2= |стадион=Еуропа-Парк, [[Фрайбург]] |көрермендер= |төреші= }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|11|16|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Нидерланд}} |есеп= |команда2={{футбол|Мажарстан}} |голдар1= |голдар2= |стадион=[[Йохан Кройф Арена]], [[Амстердам]] |көрермендер= |төреші= }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|11|19|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Босния және Герцеговина}} |есеп= |команда2={{футбол|Нидерланд}} |голдар1= |голдар2= |стадион=Билино Поле, Зеница |көрермендер= |төреші= }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|11|19|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Мажарстан}} |есеп= |команда2={{футбол|Германия}} |голдар1= |голдар2= |стадион=[[Пушкаш Арена]], [[Будапешт]] |көрермендер= |төреші= }} ===4 топ=== {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|5|df=y}} |төреші=[[Даниэль Зиберт]] ([[Германия]]) |команда1={{футбол-rt|Дания}} |есеп=2-0 |команда2={{футбол|Швейцария}} |голдар1=[[Патрик Доргу]] {{гол|82}}<br> [[Пьер-Эмиль Хёйбьерг]] {{гол|90+2}} |голдар2= |стадион=[[Паркен (стадион)|Паркен]], [[Копенгаген]] |көрермендер=26024 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|5|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Сербия}} |есеп=0-0 |команда2={{футбол|Испания}} |голдар1= |голдар2= |стадион=[[Райко Митич (стадион)|Райко Митич]], [[Белград]] |көрермендер=29981 |төреші= }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|8|df=y}} |time=18:00 |команда1={{футбол-rt|Дания}} |есеп=2-0 |команда2={{футбол|Сербия}} |голдар1=[[Альберт Гренбек]] {{гол|36}}<br />[[Юссуф Поульсен]] {{гол|61}} |голдар2= |стадион=[[Паркен (стадион)|Паркен]], [[Копенгаген]] |көрермендер=34902 |төреші= }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|8|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Швейцария}} |есеп=1-4 |команда2={{футбол|Испания}} |голдар1=Зеки Амдуни {{гол|41}} |голдар2=[[Хоселу]] {{гол|4}}<br />[[Фабиан Руис]] {{гол|13||77}}<br />[[Ферран Торрес]] {{гол|80}} |стадион=[[Стад де Женева]], [[Женева]] |көрермендер=26265 |төреші= }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|12|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Сербия}} |есеп=2-0 |команда2={{футбол|Швейцария}} |голдар1=[[Нико Эльведи]] {{гол|45+1|авт}}<br>[[Александр Митрович]] {{гол|61}} |голдар2= |стадион= Dubočica Stadium, Лесковас |көрермендер=6383 |төреші= }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|12|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Испания}} |есеп=1-0 |команда2={{футбол|Дания}} |голдар1=[[Мартин Субименди]] 79 |голдар2= |стадион=Мурсия |көрермендер=29870 |төреші= }} ---- {{Матч туралы есептеме |id=Spain v Serbia |мерзімі={{Start date|2024|10|15|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Испания}} |есеп= |report=https://www.uefa.com/uefanationsleague/match/2040140/ |команда2={{футбол|Сербия}} |голдар1= |голдар2= |стадион= Кордоба |көрермендер= |төреші= }} {{Матч туралы есептеме |id=Switzerland v Serbia |мерзімі={{Start date|2024|10|15|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Швейцария}} |есеп= |report=https://www.uefa.com/uefanationsleague/match/2040142/ |команда2={{футбол|Дания}} |голдар1= |голдар2= |стадион= Kybunpark, Санкт-Галлен |көрермендер= |төреші= }} ---- {{Матч туралы есептеме |id=Данияmark v Spain |мерзімі={{Start date|2024|11|15|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Дания}} |есеп= |report=https://www.uefa.com/uefanationsleague/match/2040159/ |команда2={{футбол|Испания}} |голдар1= |голдар2= |стадион=[[Паркен (стадион)|Паркен]], [[Копенгаген]] |көрермендер= |төреші= }} {{Матч туралы есептеме |id=Serbia v Switzerland |мерзімі={{Start date|2024|11|15|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Швейцария}} |есеп= |report=https://www.uefa.com/uefanationsleague/match/2040162/ |команда2={{футбол|Сербия}} |голдар1= |голдар2= |стадион= Stadion Letzigrund, [[Цюрих]] |көрермендер= |төреші= }} ---- {{Матч туралы есептеме |id=Serbia v Данияmark |мерзімі={{Start date|2024|11|18|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Сербия}} |есеп= |report=https://www.uefa.com/uefanationsleague/match/2040186/ |команда2={{футбол|Дания}} |голдар1= |голдар2= |стадион= Dubočica Stadium, Лесковас |көрермендер= |төреші= }} {{Матч туралы есептеме | id = Spain v Switzerland | мерзімі = {{Start date|2024|11|18|df=y}} | time = 20:45 | команда1 = {{футбол-rt|Испания}} |есеп= | команда2 = {{футбол|Швейцария}} | голдар1 = | голдар2 = | стадион = Родригес Лопес | көрермендер = | төреші = }} {{УЕФА ұлттар лигасы 2024/25}} [[Санат:УЕФА ұлттар лигасы 2024/25]] [[Санат:2024 жылғы футбол]] iwwyc0ts6o5dc4ar19b8878j9xt28f7 3391124 3390917 2024-10-16T07:53:58Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 /* Матчтар */ 3391124 wikitext text/x-wiki '''УЕФА ұллтар лигасы 2024/25, А лигасы''' — Ұлттар лигасының төртінші маусымы. 16 құрама турнир жеңімпазы атануға күш салады. ==Матчтар== ===1 топ=== {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|5|df=y}} |time=20:45&nbsp;{{small|(19:45 [[UTC+01:00|UTC+1]])}} |команда1={{футбол-rt|Португалия}} |есеп=2-1 |команда2={{футбол|Хорватия}} |голдар1=[[Диогу Далот]] {{гол|7}}<br>[[Криштиану Роналду]] {{гол|34}} |голдар2=Диогу Далот {{гол|41|автогол}} |стадион=[[Эштадиу да Луж]], [[Лиссабон]] |көрермендер=57675 |төреші=Үміт Мелер ([[Түркия]]) }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|5|df=y}} |time=20:45&nbsp;{{small|(19:45 [[UTC+01:00|UTC+1]])}} |команда1={{футбол-rt|Шотландия}} |есеп=2-3 |команда2={{футбол|Польша}} |голдар1=[[Билли Гилмор]] {{гол|46}}<br>[[Скотт Мактоминей]] {{гол|76}} |голдар2=[[Себастьян Шимански]] {{гол|8}}<br>[[Роберт Левандовский]] {{гол|44|пен}}<br>[[Никола Залевский]] {{гол|90+7|пен}} |стадион=[[Хэмпден Парк]], [[Глазго]] |көрермендер=46356 |төреші=[[Глен Ниберг]] ([[Швеция]]) }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|8|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Хорватия}} |есеп=1-0 |команда2={{футбол|Польша}} |голдар1=[[Лука Модрич]] {{гол|52}} |голдар2= |стадион=Опус Арена, [[Осиек]] |көрермендер=12602 |төреші=[[Франсуа Летексье]] ([[Франция]]) }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|8|df=y}} |time=20:45&nbsp;{{small|(19:45 [[UTC+01:00|UTC+1]])}} |команда1={{футбол-rt|Португалия}} |есеп=2-1 |команда2={{футбол|Шотландия}} |голдар1=[[Бруну Фернандеш]] {{гол|54}}<br />[[Криштиану Роналду]] {{гол|88}} |голдар2= |стадион=[[Эштадиу да Луж]], [[Лиссабон]] |көрермендер= 59894 }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|12|df=y}} |time=18:00 |команда1={{футбол-rt|Хорватия}} |есеп=2-1 |команда2={{футбол|Шотландия}} |голдар1=[[Игорь Матанович]] {{гол|36}}<br>[[Андрей Крамарич]] {{гол|70}} |голдар2=[[Райан Кристи]] {{гол|33}} |стадион=[[Максимир |Максимир]], [[Загреб]] |көрермендер= |төреші=21702 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|12|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Польша}} |есеп=1-3 |команда2={{футбол|Португалия}} |голдар1=[[Пётр Зелиньский]] {{гол|78}} |голдар2=[[Бернарду Силва]] {{гол|26}}<br>[[Криштиану Роналду]] {{гол|37}} <br>[[Ян Беднарек]] {{гол|88|авт}} |стадион=Stadion Narodowy, [[Варшава]] |көрермендер=56584 |төреші= }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|15|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Польша}} |есеп= 3-3 |команда2={{футбол|Хорватия}} |голдар1=[[Пётр Зелиньский]] {{гол|5}}<br>[[Никола Залевский|Никола Залевски]] {{гол|45}}<br>[[Себастьян Шиманьски]] {{гол|68}} |голдар2=[[Борна Соса]] {{гол|19}}<br>[[Петар Сушич]] {{гол|24}}<br>[[Мартин Батурина]] {{гол|26}} |стадион=Stadion Narodowy, [[Варшава]] |көрермендер= |төреші= }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|15|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Шотландия}} |есеп=0-0 |команда2={{футбол|Португалия}} |голдар1= |голдар2= |стадион=[[Хэмпден Парк]], [[Глазго]] |көрермендер= |төреші= }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|11|15|df=y}} |time=20:45&nbsp;{{small|(19:45 [[UTC+00:00|UTC+0]])}} |команда1={{футбол-rt|Португалия}} |есеп= |команда2={{футбол|Польша}} |голдар1= |голдар2= |стадион=[[Драгау]], [[Порту]] |көрермендер= |төреші= }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|11|15|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Шотландия}} |есеп= |команда2={{футбол|Хорватия}} |голдар1= |голдар2= |стадион=[[Хэмпден Парк]], [[Глазго]] |көрермендер= |төреші= }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|11|18|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Хорватия}} |есеп= |команда2={{футбол|Португалия}} |голдар1= |голдар2= |стадион=Сплит, Хорватия |көрермендер= |төреші= }} {{Матч туралы есептеме |id=Польшаand v Шотландияtland |мерзімі={{Start date|2024|11|18|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Польша}} |есеп= |report=https://www.uefa.com/uefanationsleague/match/2040182/ |команда2={{футбол|Шотландия}} |голдар1= |голдар2= |стадион=Stadion Narodowy, [[Варшава]] |көрермендер= |төреші= }} ===2 топ=== {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|6|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Бельгия}} |есеп=3-1 |команда2={{футбол|Израиль}} |голдар1=[[Кевин Де Брёйне]] {{гол|21||52|пен.}}<br>[[Юри Тилеманс]] {{гол|48}} |голдар2=[[Тимоти Кастань]] {{гол|36|авт}} |стадион=[[Надьердеи]], [[Дебресен|Дебрецен]] |көрермендер= |төреші=[[Майкл Оливер]] ([[Англия]]) }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|6|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Франция}} |есеп=1-3 |команда2={{футбол|Италия}} |голдар1=[[Брэдли Барколя]] {{гол|1}} |голдар2=[[Федерико Димарко]] {{гол|30}}<br>[[Давиде Фраттези]] {{гол|51}}<br>[[Джакомо Распадори]] {{гол|74}} |стадион=[[Парк де Пренс]], [[Париж]] |көрермендер=44956 |төреші=[[Сандро Шерер]] ([[Швейцария]]) }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|9|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Франция}} |есеп=2-0 |команда2={{футбол|Бельгия}} |голдар1=[[Рандаль Коло Муани]] {{гол|29}}<br>[[Усман Дембеле]] {{goal|57}} |голдар2= |стадион=Парк Олимпик Лион, [[Лион]] |көрермендер=42358 |төреші= }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|9|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Израиль}} |есеп=1-2 |команда2={{футбол|Италия}} |голдар1=[[Мохаммад Абу-Фани]] {{гол|90}} |голдар2=[[Давиде Фраттези]] {{гол|38}}<br>[[Мойзе Кин|Мойзе Кен]] {{гол|62}} |стадион=Божик Арена, [[Будапешт]] |көрермендер=2090 |төреші= }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|10|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Израиль}} |есеп=1-4 |команда2={{футбол|Франция}} |голдар1=[[Омри Гандельман]] {{гол|24}} |голдар2=[[Эдуарду Камавинга]] {{гол|7}}<br>[[Кристофер Нкунку]] {{гол|28}}<br>[[Маттео Гендузи]] {{гол|87}}<br>[[Брэдли Барколя]] {{гол|89}} |стадион=Божик Арена, [[Будапешт]] |көрермендер=2206 |төреші= }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|10|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Италия}} |есеп=2-2 |команда2={{футбол|Бельгия}} |голдар1=[[Андера Камбьязо]] {{гол|1}}<br>[[Матео Ретеги]] {{гол|24}} |голдар2=[[Максим де Кейпер]] {{гол|42}}<br>[[Леандро Троссард|Леандро Троссар]] {{гол|61}} |стадион=[[Олимпико (стадион, Рим)|Олимпико]], [[Рим]] |көрермендер=44297 |төреші= }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|14|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Бельгия}} |есеп=1-2 |команда2={{футбол|Франция}} |голдар1=[[Лоис Опенда]] {{гол|45+3}} |голдар2=[[Рандаль Коло Муани]] {{гол|35|пен|62}} |стадион=[[Падища Бодуэн (стадион)|Бодуэн]], [[Брюссель]] |көрермендер=39731 |төреші= }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|14|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Италия}} |есеп=4-1 |команда2={{футбол|Израиль}} |голдар1=[[Матео Ретеги]] {{гол|41|pen.}}<br>[[Джованни Ди Лоренцо]] {{гол|54||79}}<br>[[Давиде Фраттези]] {{гол|72}} |голдар2=Мохаммад Әбу-Фани {{гол|66}} |стадион=[[Дачиа Арена]], [[Удине]] |көрермендер=11700 |төреші= }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|11|14|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Бельгия}} |есеп= |report=https://www.uefa.com/uefanationsleague/match/2040149/ |команда2={{футбол|Италия}} |голдар1= |голдар2= |стадион=[[Падища Бодуэн (стадион)|Король Бодуэн]], [[Брюссель]] |көрермендер= |төреші= }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|11|14|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Франция}} |есеп= |команда2={{футбол|Израиль}} |голдар1= |голдар2= |стадион=[[Стад де Франс]], Сен-Дени |көрермендер= |төреші= }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|11|17|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Израиль}} |есеп= |команда2={{футбол|Бельгия}} |голдар1= |голдар2= |стадион=Божик арена, Будапешт |көрермендер= |төреші= }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|11|17|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Италия}} |есеп= |команда2={{футбол|Франция}} |голдар1= |голдар2= |стадион= [[Джузеппе Меацца (стадион)|Сан-Сиро]], [[Милан]] |көрермендер= |төреші= }} ===3 топ=== {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|7|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Германия}} |есеп=5-0 |команда2={{футбол|Мажарстан}} |голдар1=<br />[[Никлас Фюллькруг]] {{гол|27}}<br />[[Жамал Мусиала]] {{гол|58}}<br />[[Флориан Вирц]] {{гол|66}}<br />[[Александр Павлович]] {{гол|77}}<br />[[Кай Хаверц]] {{гол|81|пен}} |голдар2= |стадион=Merkur Spiel-Arena, [[Дюссельдорф]] |көрермендер=49235 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|7|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Нидерланд}} |есеп=5-2 |команда2={{футбол|Босния және Герцеговина}} |голдар1=<br />[[Джошуа Зиркзе]] {{гол|13}}<br />[[Тиджани Рейндерс]] {{гол|45+2}}<br />[[Коди Гакпо]] {{гол|56}}<br />[[Ваут Вегхорст]] {{гол|88}}<br />[[Хави Симонс]] {{гол|90+2}} |голдар2=[[Эрмедин Демирович]] {{гол|27}}<br />[[Эдин Джеко]] {{гол|73}} |стадион= Филлипс, [[Эйндховен]] |көрермендер=31139 }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|10|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Мажарстан}} |есеп=0-0 |команда2={{футбол|Босния және Герцеговина}} |голдар1= |голдар2= |стадион=[[Пушкаш Арена]], [[Будапешт]] |көрермендер= |төреші=Марко Гида ([[Италия]]) }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|10|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Нидерланд}} |есеп=2-2 |команда2={{футбол|Германия}} |голдар1=[[Тиджани Рейндерс]] {{гол|2}}<br>[[Дензел Дюмфрис]] {{гол|50}} |голдар2=[[Дениз Ундав]] {{гол|38}}<br>[[Йозуа Киммих]] {{гол|45+3}} |стадион=[[Йохан Кройф Арена]], [[Амстердам]] |көрермендер= |төреші=Давид Масса ([[Италия]]) }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|11|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Босния және Герцеговина}} |есеп=1-2 |команда2={{футбол|Германия}} |голдар1=[[Эдин Джеко]] {{гол|70}} |голдар2=[[Дениз Ундав]] {{гол|30||36}} |стадион=Билино Поле, Зеница |көрермендер=11000 |төреші= }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|11|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Мажарстан}} |есеп= |команда2={{футбол|Нидерланд}} |голдар1=[[Ролланд Шаллай]] {{гол|32}} |голдар2= [[Дензел Дюмфрис]] {{гол|83}} |стадион=[[Пушкаш Арена]], [[Будапешт]] |көрермендер=55300 |төреші= }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|14|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Босния және Герцеговина}} |есеп=0-2 |команда2={{футбол|Мажарстан}} |голдар1= |голдар2=[[Доминик Собослаи]] {{гол|38||50|pen.}} |стадион=Билино Поле, Зеница |көрермендер=8329 |төреші= }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|14|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Германия}} |есеп=1-0 |команда2={{футбол|Нидерланд}} |голдар1=[[Джеими Левелинг]] 64 |голдар2= |стадион=[[Альянц Арена]], [[Мюнхен]] |көрермендер=68367 |төреші= }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|11|16|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Германия}} |есеп= |команда2={{футбол|Босния және Герцеговина}} |голдар1= |голдар2= |стадион=Еуропа-Парк, [[Фрайбург]] |көрермендер= |төреші= }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|11|16|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Нидерланд}} |есеп= |команда2={{футбол|Мажарстан}} |голдар1= |голдар2= |стадион=[[Йохан Кройф Арена]], [[Амстердам]] |көрермендер= |төреші= }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|11|19|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Босния және Герцеговина}} |есеп= |команда2={{футбол|Нидерланд}} |голдар1= |голдар2= |стадион=Билино Поле, Зеница |көрермендер= |төреші= }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|11|19|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Мажарстан}} |есеп= |команда2={{футбол|Германия}} |голдар1= |голдар2= |стадион=[[Пушкаш Арена]], [[Будапешт]] |көрермендер= |төреші= }} ===4 топ=== {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|5|df=y}} |төреші=[[Даниэль Зиберт]] ([[Германия]]) |команда1={{футбол-rt|Дания}} |есеп=2-0 |команда2={{футбол|Швейцария}} |голдар1=[[Патрик Доргу]] {{гол|82}}<br> [[Пьер-Эмиль Хёйбьерг]] {{гол|90+2}} |голдар2= |стадион=[[Паркен (стадион)|Паркен]], [[Копенгаген]] |көрермендер=26024 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|5|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Сербия}} |есеп=0-0 |команда2={{футбол|Испания}} |голдар1= |голдар2= |стадион=[[Райко Митич (стадион)|Райко Митич]], [[Белград]] |көрермендер=29981 |төреші= }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|8|df=y}} |time=18:00 |команда1={{футбол-rt|Дания}} |есеп=2-0 |команда2={{футбол|Сербия}} |голдар1=[[Альберт Гренбек]] {{гол|36}}<br />[[Юссуф Поульсен]] {{гол|61}} |голдар2= |стадион=[[Паркен (стадион)|Паркен]], [[Копенгаген]] |көрермендер=34902 |төреші= }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|8|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Швейцария}} |есеп=1-4 |команда2={{футбол|Испания}} |голдар1=Зеки Амдуни {{гол|41}} |голдар2=[[Хоселу]] {{гол|4}}<br />[[Фабиан Руис]] {{гол|13||77}}<br />[[Ферран Торрес]] {{гол|80}} |стадион=[[Стад де Женева]], [[Женева]] |көрермендер=26265 |төреші= }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|12|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Сербия}} |есеп=2-0 |команда2={{футбол|Швейцария}} |голдар1=[[Нико Эльведи]] {{гол|45+1|авт}}<br>[[Александр Митрович]] {{гол|61}} |голдар2= |стадион= Dubočica Stadium, Лесковас |көрермендер=6383 |төреші= }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|12|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Испания}} |есеп=1-0 |команда2={{футбол|Дания}} |голдар1=[[Мартин Субименди]] 79 |голдар2= |стадион=Мурсия |көрермендер=29870 |төреші= }} ---- {{Матч туралы есептеме |id=Spain v Serbia |мерзімі={{Start date|2024|10|15|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Испания}} |есеп=3-0 |report=https://www.uefa.com/uefanationsleague/match/2040140/ |команда2={{футбол|Сербия}} |голдар1=[[Эмерик Ляпорт]] {{гол|5}}<br>[[Альваро Мората]] {{гол|65}}<br>[[Алеш Баена]] {{гол|77}} |голдар2= |стадион= Кордоба |көрермендер= |төреші= }} {{Матч туралы есептеме |id=Switzerland v Serbia |мерзімі={{Start date|2024|10|15|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Швейцария}} |есеп=2-2 |команда2={{футбол|Дания}} |голдар1=[[Ремо Фройлер]] {{гол|26}}<br>[[Зеки Амдуни]] {{гол|45-1|pen.}} |голдар2=[[Густав Исаксен]] {{гол|27}}<br>[[Кристиан Эриксен]] {{гол|69}} |стадион= Kybunpark, Санкт-Галлен |көрермендер= |төреші= }} ---- {{Матч туралы есептеме |id=Данияmark v Spain |мерзімі={{Start date|2024|11|15|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Дания}} |есеп= |report=https://www.uefa.com/uefanationsleague/match/2040159/ |команда2={{футбол|Испания}} |голдар1= |голдар2= |стадион=[[Паркен (стадион)|Паркен]], [[Копенгаген]] |көрермендер= |төреші= }} {{Матч туралы есептеме |id=Serbia v Switzerland |мерзімі={{Start date|2024|11|15|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Швейцария}} |есеп= |report=https://www.uefa.com/uefanationsleague/match/2040162/ |команда2={{футбол|Сербия}} |голдар1= |голдар2= |стадион= Stadion Letzigrund, [[Цюрих]] |көрермендер= |төреші= }} ---- {{Матч туралы есептеме |id=Serbia v Данияmark |мерзімі={{Start date|2024|11|18|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Сербия}} |есеп= |report=https://www.uefa.com/uefanationsleague/match/2040186/ |команда2={{футбол|Дания}} |голдар1= |голдар2= |стадион= Dubočica Stadium, Лесковас |көрермендер= |төреші= }} {{Матч туралы есептеме | id = Spain v Switzerland | мерзімі = {{Start date|2024|11|18|df=y}} | time = 20:45 | команда1 = {{футбол-rt|Испания}} |есеп= | команда2 = {{футбол|Швейцария}} | голдар1 = | голдар2 = | стадион = Родригес Лопес | көрермендер = | төреші = }} {{УЕФА ұлттар лигасы 2024/25}} [[Санат:УЕФА ұлттар лигасы 2024/25]] [[Санат:2024 жылғы футбол]] tk9rpho2u9mbu2ketmphfw6sv8obydm УЕФА ұлттар лигасы 2024/25, В лигасы 0 744428 3390922 3374233 2024-10-15T13:58:10Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 /* Матчтар */ 3390922 wikitext text/x-wiki {{Толық мақала|УЕФА ұлттар лигасы 2024/25}} 2024/25 жылғы [[УЕФА Ұлттар Лигасы|УЕФА ұлттар лигасы]]ның В лигасында 16 команда А лигасына өту үшін күш сынасады. Өз тобында бірінші ррын алғандар А лигасына жоғарылайды. Соңғы орында қалғанда С лигасына түседі, 2-орын алғандар А лигасында өз тобында үшінші орын алғандармен плей-оффта сынға түседі. == Матчтар == ===1 топ=== {{матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|7|df=y}} |time=18:00&nbsp;{{small|(20:00 [[UTC+04:00|UTC+4]])}} |команда1={{футбол-rt|Грузия}} |есеп=4-1 |команда2={{футбол|Чехия}} |голдар1=<br />[[Хвича Кварацхелия]] {{гол|33|пен}}<br />[[Георги Чакветадзе]] {{гол|53}}<br />[[Жорж Микаутадзе]] {{гол|63}}<br />[[Георгий Кочорашвили]] {{гол|66}} |голдар2=[[Лукаш Кальвах]] {{гол|80}} |стадион=Михаил Месхи, [[Тбилиси]] |көрермендер=20401 |төреші=[[Орел Гринфельд]] ([[Израиль]]) }} {{матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|7|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Украина}} |есеп=1-2 |команда2={{футбол|Албания}} |голдар1=[[Ефим Конопля]] {{гол|49}} |голдар2=[[Ардиан Исмайли]] {{гол|54}}<br />[[Ясир Асани]] {{гол|66}} |стадион=Летна, [[Прага]] ([[Чехия]])<ref>[[Ресейдің Украинаға басып кіруі]]не байланысты [[Украина Ұлттық футбол құрамасы|Украина]] құрамасы ойындарын бейтарап алаңда өткізеді.</ref> |көрермендер=15500 |төреші=[[Луиз Годинью]] ([[Португалия]]) }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|10|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Албания}} |есеп=0–1 |команда2={{футбол|Грузия}} |голдар1= |голдар2=[[Георгий Кочорашвили]] {{гол|71}} |стадион=Комботаре, [[Тирана]] |көрермендер= |төреші=Эрик Ламберт ([[Бельгия]]) }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|10|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Чехия}} |есеп=3–2 |команда2={{футбол|Украина}} |голдар1=[[Павел Шульц]] {{гол|21||45+2}}<br>[[Иомаш Соучек]] {{гол|80|pen.}} |голдар2=[[Владислав Ванат]] {{гол|37}}<br>[[Георгий Судаков]] {{гол|84}} |стадион=[[Фортуна Арена]], [[Прага]] |көрермендер= |төреші=Джон Битон ([[Шотландия]]) }} --------------- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|11|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Чехия}} |есеп=2–0 |команда2={{футбол|Албания}} |голдар1=[[Томаш Чори]] {{гол|3||63}} |голдар2= |стадион=Stadion Letná, [[Прага]] |көрермендер=17,823 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|11|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Украина}} |есеп=1–0 |команда2={{футбол|Грузия}} |голдар1=[[Михаило Мудрик]] {{гол|35}} |голдар2= |стадион=Poznań, [[Познань]] (Польша) |көрермендер=21,700 }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|14|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Грузия}} |есеп=0–1 |команда2={{футбол|Албания}} |голдар1= |голдар2=Кристиан Асллани {{гол|48}} |стадион=Mikheil Meskhi, [[Тбилиси]] |көрермендер=19,981 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|14|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Украина}} |есеп=1–1 |команда2={{футбол|Чехия}} |голдар1=[[Артем Довбик]] {{гол|52|pen.}} |голдар2=[[Лукаш Черв]] {{гол|18}} |стадион=Wrocław стадион, [[Вроцлав]] (Польша) |көрермендер=14,734 }} ---- === 2 топ === {{матч туралы есептеме |id= |мерзімі={{Start date|2024|9|7|df=y}} |time=18:00&nbsp;(17:00 [[UTC+01:00|UTC+1]]) |команда1={{футбол-rt|Ирландия}} |есеп=0-2 |команда2={{футбол|Англия}} |голдар1=[[Деклан Райс]] {{гол|11}}<br>[[Джек Грилиш]] {{гол|26}} |голдар2= |стадион=Авива, [[Дублин]] |көрермендер=50359 |төреші=Хосе Мария Санчес Мартинес [[Испания]] }} {{матч туралы есептеме |id= |мерзімі={{Start date|2024|9|7|df=y}} |time=20:45&nbsp;(21:45 [[UTC+03:00|UTC+3]]) |команда1={{футбол-rt|Грекия}} |есеп=2-0 |команда2={{футбол|Финляндия}} |голдар1=[[Фотис Иоаннидис]] {{гол|23||76}}<br />[[Беньямин Кельман]] {{гол|37|авт}} |голдар2= |стадион=Караискакис, [[Пирей]] |көрермендер=17293 |төреші=Урс Шнейдер ([[Швейцария]]) }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|10|df=y}} |time=20:45&nbsp;{{small|(19:45 [[UTC+01:00|UTC+1]])}} |команда1={{футбол-rt|Англия}} |есеп=2–0 |команда2={{футбол|Финляндия}} |голдар1=[[Харри Кейн]] {{гол|57||76}} |голдар2= |стадион=[[Уэмбли]], [[Лондон]] |көрермендер= |төреші=Мортен Крог ([[Дания]]) }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|10|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Ирландия}} |есеп=0–2 |команда2={{футбол|Грекия}} |голдар1= |голдар2=[[Фотис Иоаннидис]] {{гол|50}}<br>[[Христос Циолис]] {{гол|87}} |стадион=Авива, [[Дублин]] |төреші=[[Эспен Эскас]] ([[Норвегия]]) }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|10|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Англия}} |есеп=1–2 |команда2={{футбол|Грекия}} |голдар1=[[Джуд Беллингем]] {{гол|87}} |голдар2=[[Вангелис Павлидис]] {{гол|49||90+4}} |стадион= [[Уэмбли]], [[Лондон]] }} {{Матч туралы есептеме |id=Finland v Republic of Ireland |мерзімі={{Start date|2024|10|10|df=y}} |time=20:45&nbsp;{{small|(21:45 [[UTC+03:00|UTC+3]])}} |команда1={{футбол-rt|Финляндия}} |есеп=1–2 |команда2={{футбол|Ирландия}} |голдар1=[[Йоэль Похьянпало]] {{гол|17}} |голдар2=Liam Scales {{гол|57}}<br>[[Робби Брэди]] {{гол|88}} |стадион=Олимпиада стадионы, [[Хельсинки]] |көрермендер=16,105 }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|13|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Финляндия}} |есеп=1–3 |команда2={{футбол|Англия}} |голдар1=[[Артту Хосконен]] {{гол|87}} |голдар2=[[Джек Грилиш]] {{гол|18}}<br>[[Трент Александр Арнольд]] {{гол|74}}<br>[[Деклан Райс]] {{гол|84}} |стадион=Олимпиада стадионы, [[Хельсинки]] |көрермендер=32,411 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|13|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Грекия}} |есеп=2–0 |команда2={{футбол|Ирландия}} |голдар1=[[Анастасиос Басакетас]] {{гол|48}}<br>[[Петрос Монталос]] {{гол|90+1}} |голдар2= |стадион= Karaiskakis, [[Пирей]] |көрермендер=30,253 }} ---- === 3 топ === {{матч туралы есептеме |id= |мерзімі={{Start date|2024|9|6|df=y}} |time=16:00&nbsp;(20:00 [[UTC+06:00|UTC+6]]) |команда1={{футбол-rt|Қазақстан}} |есеп=0-0 |команда2={{футбол|Норвегия}} |голдар1= |голдар2= |стадион=[[Орталық стадион (Алматы)|Орталық стадион]], [[Алматы]] |көрермендер=23173 |төреші=Аллард Линдхаут ([[Нидерланд]]) }} {{матч туралы есептеме |id= |мерзімі={{Start date|2024|9|6|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Словения}} |есеп=1-1 |команда2={{футбол|Аустрия}} |голдар1=[[Беньямин Шешко]] {{гол|16|пен.}} |голдар2=[[Конрад Лаймер]] {{гол|28}} |стадион=Стожице, [[Любляна]] |көрермендер=14834 |төреші=Раду Петреску ([[Румыния]]) }} ---- {{матч туралы есептеме |id= |мерзімі={{Start date|2024|9|9|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Норвегия}} |есеп=2-1 |команда2={{футбол|Аустрия}} |голдар1=[[Феликс Хорн Мюре]] {{гол|9}}<br>[[Эрлинг Холанд]] {{гол|80}} |голдар2=[[Марсель Забитцер]] {{гол|37}} |стадион= |көрермендер= |төреші= }} {{матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|9|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Словения}} |есеп=3-0 |команда2={{футбол|Қазақстан}} |голдар1=[[Беньямин Шешко]] {{гол|23||28||63}} |голдар2= |стадион=Стожице, [[Любляна]] |көрермендер=14834 |төреші=Жоау Пиньейру ([[Португалия]]) }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|10|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Аустрия}} |есеп=4–0 |report=https://www.uefa.com/uefanationsleague/match/2040094/ |команда2={{футбол|Қазақстан}} |голдар1=[[Кристоф Баумгартнер]] {{гол|10}}<br>[[Филипп Линхарт]] {{гол|54}}<br>[[Марсель Забитцер]] {{гол|56}}<br>[[Маттиас Сеиди]] {{гол|79}} |голдар2= |стадион= Raiffeisen Arena, [[Линц]] |көрермендер= 14,500 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|10|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Норвегия}} |есеп=3–0 |команда2={{футбол|Словения}} |голдар1=[[Эрлинг Холанд]] {{гол|7||62}}<br>[[Александр Серлотт]] {{гол|52}} |голдар2= |стадион=Уллевол, [[Осло]] |көрермендер= 23,341 }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|13|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Қазақстан}} |есеп=0–1 |команда2={{футбол|Словения}} |голдар1= |голдар2=[[Жан Млакар]] {{гол|55}} |стадион=Орталық стадион, [[Алматы]] |көрермендер=19,783 }} {{Матч туралы есептеме | date = {{Start date|2024|10|13|df=y}} | команда1 = {{футбол-rt|Аустрия}} | есеп = 5–1 | команда2 = {{футбол|Норвегия}} | голдар1 = [[Марко Арнаутович]] {{гол|8||49|пен}}<br>[[Филипп Линхарт]] {{гол|58}}<br>[[Стефан Рош]] {{гол|62}}<br>[[Микаэль Грегорич]] {{гол|71}} | голдар2 = [[Александр Серлотт]] {{гол|39}} | стадион = Raiffeisen Arena, [[Линц]] | көрермендер =16,500 }} ---- === 4 топ === {{матч туралы есептеме |id= |мерзімі={{Start date|2024|9|6|df=y}} |time=20:45&nbsp;(18:45 [[UTC±00:00|UTC±0]]) |команда1={{футбол-rt|Исландия}} |есеп=2-0 |команда2={{футбол|Черногория}} |голдар1=[[Орри Оскарссон]] {{гол|39}}<br>[[Йоун Дагюр Торстейнссон]] {{гол|58}} |голдар2= |стадион=Лёйгартальсвётлюр, [[Рейкьявик]] |көрермендер=4683 |төреші=Вилли Делажо ([[Франция]]) }} {{матч туралы есептеме |id= |мерзімі={{Start date|2024|9|6|df=y}} |time=20:45&nbsp;(19:45 [[UTC+01:00|UTC+1]]) |команда1={{футбол-rt|Уэльс}} |есеп=0-0 |команда2={{футбол|Түркия}} |голдар1= |голдар2= |стадион=Кардифф Сити, [[Кардифф]] |көрермендер=28625 |төреші= }} ---- {{матч туралы есептеме |id= |мерзімі={{Start date|2024|9|9|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Черногория}} |есеп=1-2 |команда2={{футбол|Уэльс}} |голдар1=Дритон Камай {{гол|73}} |голдар2=Киффер Мур {{гол|1}}<br />Харри Уилсон {{гол|3}} |стадион=Градски, Нишшич |көрермендер=3569 |төреші= }} {{матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|9|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Түркия}} |есеп=3–1 |команда2={{футбол|Исландия}} |голдар1=[[Керем Ақтүркоғлы]] {{гол|2||52||88}} |голдар2=[[Виктор Палссон]] {{гол|37}} |стадион=Gürsel Aksel стадион, [[Измир]] |көрермендер=16,167< }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|11|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Исландия}} |есеп=2–2 |report=https://www.uefa.com/uefanationsleague/match/2040111/ |команда2={{футбол|Уэльс}} |голдар1=[[Лоди Томассон]] {{гол|69}}<br>[[Дэнни Вард]] {{гол|72|o.g.}} |голдар2=[[Бреннан Йонссон]] {{гол|11}}<br>[[Гарри Уилсон]] {{гол|29}} |стадион=Laugardalsvöllur, [[Рейкьявик]] |көрермендер=6,141 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|11|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Түркия}} |есеп=1–0 |команда2={{футбол|Черногория}} |голдар1=[[Ирфан Кахведжи]] {{гол|69}} |голдар2= |стадион=Samsun 19 Mayıs], [[Самун]] }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|14|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Исландия}} |есеп=2–4 |команда2={{футбол|Түркия}} |голдар1=[[Орри Оскарссон]] {{гол|3}}<br>[[Эндри Гудьонсен]] {{гол|83}} |голдар2=[[Ирфан Кахведжи]] {{гол|62}}<br>[[Хакан Чалканоғлы]] {{гол|67|pen.}}<br>[[Арда Гүлер]] {{гол|88}}<br>[[Керем Ақтүркоғлы]] {{гол|90+5}} |стадион=Laugardalsvöllur, [[Рейкьявик]] |көрермендер=5,260 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|14|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Уэльс}} |есеп=1–0 |команда2={{футбол|Черногория}} |голдар1=[[Гарри Уилсон]] {{гол|36|pen.}} |голдар2= |стадион=[[Кардифф Сити стэдиум]], [[Кардифф]] }} ---- == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{УЕФА ұлттар лигасы 2024/25}} [[Санат:УЕФА ұлттар лигасы 2024/25]] [[Санат:2024 жылғы футбол]] eu3q3g1m1zw2suzscjb3kxlnaglhj3o 3390925 3390922 2024-10-15T13:59:28Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 /* 2 топ */ 3390925 wikitext text/x-wiki {{Толық мақала|УЕФА ұлттар лигасы 2024/25}} 2024/25 жылғы [[УЕФА Ұлттар Лигасы|УЕФА ұлттар лигасы]]ның В лигасында 16 команда А лигасына өту үшін күш сынасады. Өз тобында бірінші ррын алғандар А лигасына жоғарылайды. Соңғы орында қалғанда С лигасына түседі, 2-орын алғандар А лигасында өз тобында үшінші орын алғандармен плей-оффта сынға түседі. == Матчтар == ===1 топ=== {{матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|7|df=y}} |time=18:00&nbsp;{{small|(20:00 [[UTC+04:00|UTC+4]])}} |команда1={{футбол-rt|Грузия}} |есеп=4-1 |команда2={{футбол|Чехия}} |голдар1=<br />[[Хвича Кварацхелия]] {{гол|33|пен}}<br />[[Георги Чакветадзе]] {{гол|53}}<br />[[Жорж Микаутадзе]] {{гол|63}}<br />[[Георгий Кочорашвили]] {{гол|66}} |голдар2=[[Лукаш Кальвах]] {{гол|80}} |стадион=Михаил Месхи, [[Тбилиси]] |көрермендер=20401 |төреші=[[Орел Гринфельд]] ([[Израиль]]) }} {{матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|7|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Украина}} |есеп=1-2 |команда2={{футбол|Албания}} |голдар1=[[Ефим Конопля]] {{гол|49}} |голдар2=[[Ардиан Исмайли]] {{гол|54}}<br />[[Ясир Асани]] {{гол|66}} |стадион=Летна, [[Прага]] ([[Чехия]])<ref>[[Ресейдің Украинаға басып кіруі]]не байланысты [[Украина Ұлттық футбол құрамасы|Украина]] құрамасы ойындарын бейтарап алаңда өткізеді.</ref> |көрермендер=15500 |төреші=[[Луиз Годинью]] ([[Португалия]]) }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|10|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Албания}} |есеп=0–1 |команда2={{футбол|Грузия}} |голдар1= |голдар2=[[Георгий Кочорашвили]] {{гол|71}} |стадион=Комботаре, [[Тирана]] |көрермендер= |төреші=Эрик Ламберт ([[Бельгия]]) }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|10|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Чехия}} |есеп=3–2 |команда2={{футбол|Украина}} |голдар1=[[Павел Шульц]] {{гол|21||45+2}}<br>[[Иомаш Соучек]] {{гол|80|pen.}} |голдар2=[[Владислав Ванат]] {{гол|37}}<br>[[Георгий Судаков]] {{гол|84}} |стадион=[[Фортуна Арена]], [[Прага]] |көрермендер= |төреші=Джон Битон ([[Шотландия]]) }} --------------- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|11|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Чехия}} |есеп=2–0 |команда2={{футбол|Албания}} |голдар1=[[Томаш Чори]] {{гол|3||63}} |голдар2= |стадион=Stadion Letná, [[Прага]] |көрермендер=17,823 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|11|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Украина}} |есеп=1–0 |команда2={{футбол|Грузия}} |голдар1=[[Михаило Мудрик]] {{гол|35}} |голдар2= |стадион=Poznań, [[Познань]] (Польша) |көрермендер=21,700 }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|14|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Грузия}} |есеп=0–1 |команда2={{футбол|Албания}} |голдар1= |голдар2=Кристиан Асллани {{гол|48}} |стадион=Mikheil Meskhi, [[Тбилиси]] |көрермендер=19,981 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|14|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Украина}} |есеп=1–1 |команда2={{футбол|Чехия}} |голдар1=[[Артем Довбик]] {{гол|52|pen.}} |голдар2=[[Лукаш Черв]] {{гол|18}} |стадион=Wrocław стадион, [[Вроцлав]] (Польша) |көрермендер=14,734 }} ---- === 2 топ === {{матч туралы есептеме |id= |мерзімі={{Start date|2024|9|7|df=y}} |time=18:00&nbsp;(17:00 [[UTC+01:00|UTC+1]]) |команда1={{футбол-rt|Ирландия}} |есеп=0-2 |команда2={{футбол|Англия}} |голдар1=[[Деклан Райс]] {{гол|11}}<br>[[Джек Грилиш]] {{гол|26}} |голдар2= |стадион=Авива, [[Дублин]] |көрермендер=50359 |төреші=Хосе Мария Санчес Мартинес [[Испания]] }} {{матч туралы есептеме |id= |мерзімі={{Start date|2024|9|7|df=y}} |time=20:45&nbsp;(21:45 [[UTC+03:00|UTC+3]]) |команда1={{футбол-rt|Грекия}} |есеп=2-0 |команда2={{футбол|Финляндия}} |голдар1=[[Фотис Иоаннидис]] {{гол|23||76}}<br />[[Беньямин Кельман]] {{гол|37|авт}} |голдар2= |стадион=Караискакис, [[Пирей]] |көрермендер=17293 |төреші=Урс Шнейдер ([[Швейцария]]) }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|10|df=y}} |time=20:45&nbsp;{{small|(19:45 [[UTC+01:00|UTC+1]])}} |команда1={{футбол-rt|Англия}} |есеп=2–0 |команда2={{футбол|Финляндия}} |голдар1=[[Харри Кейн]] {{гол|57||76}} |голдар2= |стадион=[[Уэмбли]], [[Лондон]] |көрермендер= |төреші=Мортен Крог ([[Дания]]) }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|10|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Ирландия}} |есеп=0–2 |команда2={{футбол|Грекия}} |голдар1= |голдар2=[[Фотис Иоаннидис]] {{гол|50}}<br>[[Христос Циолис]] {{гол|87}} |стадион=Авива, [[Дублин]] |төреші=[[Эспен Эскас]] ([[Норвегия]]) }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|10|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Англия}} |есеп=1–2 |команда2={{футбол|Грекия}} |голдар1=[[Джуд Беллингем]] {{гол|87}} |голдар2=[[Вангелис Павлидис]] {{гол|49||90+4}} |стадион= [[Уэмбли]], [[Лондон]] }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|10|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Финляндия}} |есеп=1–2 |команда2={{футбол|Ирландия}} |голдар1=[[Йоэль Похьянпало]] {{гол|17}} |голдар2=Liam Scales {{гол|57}}<br>[[Робби Брэди]] {{гол|88}} |стадион=[[Олимпиада стадионы (Хельсинки)|Олимпиада стадионы]], [[Хельсинки]] |көрермендер=16,105 }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|13|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Финляндия}} |есеп=1–3 |команда2={{футбол|Англия}} |голдар1=[[Артту Хосконен]] {{гол|87}} |голдар2=[[Джек Грилиш]] {{гол|18}}<br>[[Трент Александер-Арнольд]] {{гол|74}}<br>[[Деклан Райс]] {{гол|84}} |стадион=[[Олимпиада стадионы (Хельсинки)|Олимпиада стадионы]], [[Хельсинки]] |көрермендер=32,411 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|13|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Грекия}} |есеп=2–0 |команда2={{футбол|Ирландия}} |голдар1=[[Анастасиос Басакетас]] {{гол|48}}<br>[[Петрос Монталос]] {{гол|90+1}} |голдар2= |стадион= Karaiskakis, [[Пирей]] |көрермендер=30,253 }} ---- === 3 топ === {{матч туралы есептеме |id= |мерзімі={{Start date|2024|9|6|df=y}} |time=16:00&nbsp;(20:00 [[UTC+06:00|UTC+6]]) |команда1={{футбол-rt|Қазақстан}} |есеп=0-0 |команда2={{футбол|Норвегия}} |голдар1= |голдар2= |стадион=[[Орталық стадион (Алматы)|Орталық стадион]], [[Алматы]] |көрермендер=23173 |төреші=Аллард Линдхаут ([[Нидерланд]]) }} {{матч туралы есептеме |id= |мерзімі={{Start date|2024|9|6|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Словения}} |есеп=1-1 |команда2={{футбол|Аустрия}} |голдар1=[[Беньямин Шешко]] {{гол|16|пен.}} |голдар2=[[Конрад Лаймер]] {{гол|28}} |стадион=Стожице, [[Любляна]] |көрермендер=14834 |төреші=Раду Петреску ([[Румыния]]) }} ---- {{матч туралы есептеме |id= |мерзімі={{Start date|2024|9|9|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Норвегия}} |есеп=2-1 |команда2={{футбол|Аустрия}} |голдар1=[[Феликс Хорн Мюре]] {{гол|9}}<br>[[Эрлинг Холанд]] {{гол|80}} |голдар2=[[Марсель Забитцер]] {{гол|37}} |стадион= |көрермендер= |төреші= }} {{матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|9|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Словения}} |есеп=3-0 |команда2={{футбол|Қазақстан}} |голдар1=[[Беньямин Шешко]] {{гол|23||28||63}} |голдар2= |стадион=Стожице, [[Любляна]] |көрермендер=14834 |төреші=Жоау Пиньейру ([[Португалия]]) }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|10|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Аустрия}} |есеп=4–0 |report=https://www.uefa.com/uefanationsleague/match/2040094/ |команда2={{футбол|Қазақстан}} |голдар1=[[Кристоф Баумгартнер]] {{гол|10}}<br>[[Филипп Линхарт]] {{гол|54}}<br>[[Марсель Забитцер]] {{гол|56}}<br>[[Маттиас Сеиди]] {{гол|79}} |голдар2= |стадион= Raiffeisen Arena, [[Линц]] |көрермендер= 14,500 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|10|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Норвегия}} |есеп=3–0 |команда2={{футбол|Словения}} |голдар1=[[Эрлинг Холанд]] {{гол|7||62}}<br>[[Александр Серлотт]] {{гол|52}} |голдар2= |стадион=Уллевол, [[Осло]] |көрермендер= 23,341 }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|13|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Қазақстан}} |есеп=0–1 |команда2={{футбол|Словения}} |голдар1= |голдар2=[[Жан Млакар]] {{гол|55}} |стадион=Орталық стадион, [[Алматы]] |көрермендер=19,783 }} {{Матч туралы есептеме | date = {{Start date|2024|10|13|df=y}} | команда1 = {{футбол-rt|Аустрия}} | есеп = 5–1 | команда2 = {{футбол|Норвегия}} | голдар1 = [[Марко Арнаутович]] {{гол|8||49|пен}}<br>[[Филипп Линхарт]] {{гол|58}}<br>[[Стефан Рош]] {{гол|62}}<br>[[Микаэль Грегорич]] {{гол|71}} | голдар2 = [[Александр Серлотт]] {{гол|39}} | стадион = Raiffeisen Arena, [[Линц]] | көрермендер =16,500 }} ---- === 4 топ === {{матч туралы есептеме |id= |мерзімі={{Start date|2024|9|6|df=y}} |time=20:45&nbsp;(18:45 [[UTC±00:00|UTC±0]]) |команда1={{футбол-rt|Исландия}} |есеп=2-0 |команда2={{футбол|Черногория}} |голдар1=[[Орри Оскарссон]] {{гол|39}}<br>[[Йоун Дагюр Торстейнссон]] {{гол|58}} |голдар2= |стадион=Лёйгартальсвётлюр, [[Рейкьявик]] |көрермендер=4683 |төреші=Вилли Делажо ([[Франция]]) }} {{матч туралы есептеме |id= |мерзімі={{Start date|2024|9|6|df=y}} |time=20:45&nbsp;(19:45 [[UTC+01:00|UTC+1]]) |команда1={{футбол-rt|Уэльс}} |есеп=0-0 |команда2={{футбол|Түркия}} |голдар1= |голдар2= |стадион=Кардифф Сити, [[Кардифф]] |көрермендер=28625 |төреші= }} ---- {{матч туралы есептеме |id= |мерзімі={{Start date|2024|9|9|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Черногория}} |есеп=1-2 |команда2={{футбол|Уэльс}} |голдар1=Дритон Камай {{гол|73}} |голдар2=Киффер Мур {{гол|1}}<br />Харри Уилсон {{гол|3}} |стадион=Градски, Нишшич |көрермендер=3569 |төреші= }} {{матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|9|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Түркия}} |есеп=3–1 |команда2={{футбол|Исландия}} |голдар1=[[Керем Ақтүркоғлы]] {{гол|2||52||88}} |голдар2=[[Виктор Палссон]] {{гол|37}} |стадион=Gürsel Aksel стадион, [[Измир]] |көрермендер=16,167< }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|11|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Исландия}} |есеп=2–2 |report=https://www.uefa.com/uefanationsleague/match/2040111/ |команда2={{футбол|Уэльс}} |голдар1=[[Лоди Томассон]] {{гол|69}}<br>[[Дэнни Вард]] {{гол|72|o.g.}} |голдар2=[[Бреннан Йонссон]] {{гол|11}}<br>[[Гарри Уилсон]] {{гол|29}} |стадион=Laugardalsvöllur, [[Рейкьявик]] |көрермендер=6,141 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|11|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Түркия}} |есеп=1–0 |команда2={{футбол|Черногория}} |голдар1=[[Ирфан Кахведжи]] {{гол|69}} |голдар2= |стадион=Samsun 19 Mayıs], [[Самун]] }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|14|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Исландия}} |есеп=2–4 |команда2={{футбол|Түркия}} |голдар1=[[Орри Оскарссон]] {{гол|3}}<br>[[Эндри Гудьонсен]] {{гол|83}} |голдар2=[[Ирфан Кахведжи]] {{гол|62}}<br>[[Хакан Чалканоғлы]] {{гол|67|pen.}}<br>[[Арда Гүлер]] {{гол|88}}<br>[[Керем Ақтүркоғлы]] {{гол|90+5}} |стадион=Laugardalsvöllur, [[Рейкьявик]] |көрермендер=5,260 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|14|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Уэльс}} |есеп=1–0 |команда2={{футбол|Черногория}} |голдар1=[[Гарри Уилсон]] {{гол|36|pen.}} |голдар2= |стадион=[[Кардифф Сити стэдиум]], [[Кардифф]] }} ---- == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{УЕФА ұлттар лигасы 2024/25}} [[Санат:УЕФА ұлттар лигасы 2024/25]] [[Санат:2024 жылғы футбол]] h8qug6opiswiegoh8uzhj6ewpwa09k6 3390926 3390925 2024-10-15T13:59:55Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 /* Матчтар */ 3390926 wikitext text/x-wiki {{Толық мақала|УЕФА ұлттар лигасы 2024/25}} 2024/25 жылғы [[УЕФА Ұлттар Лигасы|УЕФА ұлттар лигасы]]ның В лигасында 16 команда А лигасына өту үшін күш сынасады. Өз тобында бірінші ррын алғандар А лигасына жоғарылайды. Соңғы орында қалғанда С лигасына түседі, 2-орын алғандар А лигасында өз тобында үшінші орын алғандармен плей-оффта сынға түседі. == Матчтар == ===1 топ=== {{матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|7|df=y}} |time=18:00&nbsp;{{small|(20:00 [[UTC+04:00|UTC+4]])}} |команда1={{футбол-rt|Грузия}} |есеп=4-1 |команда2={{футбол|Чехия}} |голдар1=<br />[[Хвича Кварацхелия]] {{гол|33|пен}}<br />[[Георги Чакветадзе]] {{гол|53}}<br />[[Жорж Микаутадзе]] {{гол|63}}<br />[[Георгий Кочорашвили]] {{гол|66}} |голдар2=[[Лукаш Кальвах]] {{гол|80}} |стадион=Михаил Месхи, [[Тбилиси]] |көрермендер=20401 |төреші=[[Орел Гринфельд]] ([[Израиль]]) }} {{матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|7|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Украина}} |есеп=1-2 |команда2={{футбол|Албания}} |голдар1=[[Ефим Конопля]] {{гол|49}} |голдар2=[[Ардиан Исмайли]] {{гол|54}}<br />[[Ясир Асани]] {{гол|66}} |стадион=Летна, [[Прага]] ([[Чехия]])<ref>[[Ресейдің Украинаға басып кіруі]]не байланысты [[Украина Ұлттық футбол құрамасы|Украина]] құрамасы ойындарын бейтарап алаңда өткізеді.</ref> |көрермендер=15500 |төреші=[[Луиз Годинью]] ([[Португалия]]) }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|10|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Албания}} |есеп=0–1 |команда2={{футбол|Грузия}} |голдар1= |голдар2=[[Георгий Кочорашвили]] {{гол|71}} |стадион=Комботаре, [[Тирана]] |көрермендер= |төреші=Эрик Ламберт ([[Бельгия]]) }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|10|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Чехия}} |есеп=3–2 |команда2={{футбол|Украина}} |голдар1=[[Павел Шульц]] {{гол|21||45+2}}<br>[[Иомаш Соучек]] {{гол|80|pen.}} |голдар2=[[Владислав Ванат]] {{гол|37}}<br>[[Георгий Судаков]] {{гол|84}} |стадион=[[Фортуна Арена]], [[Прага]] |көрермендер= |төреші=Джон Битон ([[Шотландия]]) }} --------------- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|11|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Чехия}} |есеп=2–0 |команда2={{футбол|Албания}} |голдар1=[[Томаш Чори]] {{гол|3||63}} |голдар2= |стадион=Stadion Letná, [[Прага]] |көрермендер=17,823 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|11|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Украина}} |есеп=1–0 |команда2={{футбол|Грузия}} |голдар1=[[Михаило Мудрик]] {{гол|35}} |голдар2= |стадион=Poznań, [[Познань]] (Польша) |көрермендер=21,700 }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|14|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Грузия}} |есеп=0–1 |команда2={{футбол|Албания}} |голдар1= |голдар2=Кристиан Асллани {{гол|48}} |стадион=Mikheil Meskhi, [[Тбилиси]] |көрермендер=19,981 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|14|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Украина}} |есеп=1–1 |команда2={{футбол|Чехия}} |голдар1=[[Артём Александрович Довбик|Артем Довбик]] {{гол|52|pen.}} |голдар2=[[Лукаш Черв]] {{гол|18}} |стадион=Wrocław стадион, [[Вроцлав]] (Польша) |көрермендер=14,734 }} ---- === 2 топ === {{матч туралы есептеме |id= |мерзімі={{Start date|2024|9|7|df=y}} |time=18:00&nbsp;(17:00 [[UTC+01:00|UTC+1]]) |команда1={{футбол-rt|Ирландия}} |есеп=0-2 |команда2={{футбол|Англия}} |голдар1=[[Деклан Райс]] {{гол|11}}<br>[[Джек Грилиш]] {{гол|26}} |голдар2= |стадион=Авива, [[Дублин]] |көрермендер=50359 |төреші=Хосе Мария Санчес Мартинес [[Испания]] }} {{матч туралы есептеме |id= |мерзімі={{Start date|2024|9|7|df=y}} |time=20:45&nbsp;(21:45 [[UTC+03:00|UTC+3]]) |команда1={{футбол-rt|Грекия}} |есеп=2-0 |команда2={{футбол|Финляндия}} |голдар1=[[Фотис Иоаннидис]] {{гол|23||76}}<br />[[Беньямин Кельман]] {{гол|37|авт}} |голдар2= |стадион=Караискакис, [[Пирей]] |көрермендер=17293 |төреші=Урс Шнейдер ([[Швейцария]]) }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|10|df=y}} |time=20:45&nbsp;{{small|(19:45 [[UTC+01:00|UTC+1]])}} |команда1={{футбол-rt|Англия}} |есеп=2–0 |команда2={{футбол|Финляндия}} |голдар1=[[Харри Кейн]] {{гол|57||76}} |голдар2= |стадион=[[Уэмбли]], [[Лондон]] |көрермендер= |төреші=Мортен Крог ([[Дания]]) }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|10|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Ирландия}} |есеп=0–2 |команда2={{футбол|Грекия}} |голдар1= |голдар2=[[Фотис Иоаннидис]] {{гол|50}}<br>[[Христос Циолис]] {{гол|87}} |стадион=Авива, [[Дублин]] |төреші=[[Эспен Эскас]] ([[Норвегия]]) }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|10|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Англия}} |есеп=1–2 |команда2={{футбол|Грекия}} |голдар1=[[Джуд Беллингем]] {{гол|87}} |голдар2=[[Вангелис Павлидис]] {{гол|49||90+4}} |стадион= [[Уэмбли]], [[Лондон]] }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|10|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Финляндия}} |есеп=1–2 |команда2={{футбол|Ирландия}} |голдар1=[[Йоэль Похьянпало]] {{гол|17}} |голдар2=Liam Scales {{гол|57}}<br>[[Робби Брэди]] {{гол|88}} |стадион=[[Олимпиада стадионы (Хельсинки)|Олимпиада стадионы]], [[Хельсинки]] |көрермендер=16,105 }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|13|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Финляндия}} |есеп=1–3 |команда2={{футбол|Англия}} |голдар1=[[Артту Хосконен]] {{гол|87}} |голдар2=[[Джек Грилиш]] {{гол|18}}<br>[[Трент Александер-Арнольд]] {{гол|74}}<br>[[Деклан Райс]] {{гол|84}} |стадион=[[Олимпиада стадионы (Хельсинки)|Олимпиада стадионы]], [[Хельсинки]] |көрермендер=32,411 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|13|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Грекия}} |есеп=2–0 |команда2={{футбол|Ирландия}} |голдар1=[[Анастасиос Басакетас]] {{гол|48}}<br>[[Петрос Монталос]] {{гол|90+1}} |голдар2= |стадион= Karaiskakis, [[Пирей]] |көрермендер=30,253 }} ---- === 3 топ === {{матч туралы есептеме |id= |мерзімі={{Start date|2024|9|6|df=y}} |time=16:00&nbsp;(20:00 [[UTC+06:00|UTC+6]]) |команда1={{футбол-rt|Қазақстан}} |есеп=0-0 |команда2={{футбол|Норвегия}} |голдар1= |голдар2= |стадион=[[Орталық стадион (Алматы)|Орталық стадион]], [[Алматы]] |көрермендер=23173 |төреші=Аллард Линдхаут ([[Нидерланд]]) }} {{матч туралы есептеме |id= |мерзімі={{Start date|2024|9|6|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Словения}} |есеп=1-1 |команда2={{футбол|Аустрия}} |голдар1=[[Беньямин Шешко]] {{гол|16|пен.}} |голдар2=[[Конрад Лаймер]] {{гол|28}} |стадион=Стожице, [[Любляна]] |көрермендер=14834 |төреші=Раду Петреску ([[Румыния]]) }} ---- {{матч туралы есептеме |id= |мерзімі={{Start date|2024|9|9|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Норвегия}} |есеп=2-1 |команда2={{футбол|Аустрия}} |голдар1=[[Феликс Хорн Мюре]] {{гол|9}}<br>[[Эрлинг Холанд]] {{гол|80}} |голдар2=[[Марсель Забитцер]] {{гол|37}} |стадион= |көрермендер= |төреші= }} {{матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|9|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Словения}} |есеп=3-0 |команда2={{футбол|Қазақстан}} |голдар1=[[Беньямин Шешко]] {{гол|23||28||63}} |голдар2= |стадион=Стожице, [[Любляна]] |көрермендер=14834 |төреші=Жоау Пиньейру ([[Португалия]]) }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|10|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Аустрия}} |есеп=4–0 |report=https://www.uefa.com/uefanationsleague/match/2040094/ |команда2={{футбол|Қазақстан}} |голдар1=[[Кристоф Баумгартнер]] {{гол|10}}<br>[[Филипп Линхарт]] {{гол|54}}<br>[[Марсель Забитцер]] {{гол|56}}<br>[[Маттиас Сеиди]] {{гол|79}} |голдар2= |стадион= Raiffeisen Arena, [[Линц]] |көрермендер= 14,500 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|10|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Норвегия}} |есеп=3–0 |команда2={{футбол|Словения}} |голдар1=[[Эрлинг Холанд]] {{гол|7||62}}<br>[[Александр Серлотт]] {{гол|52}} |голдар2= |стадион=Уллевол, [[Осло]] |көрермендер= 23,341 }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|13|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Қазақстан}} |есеп=0–1 |команда2={{футбол|Словения}} |голдар1= |голдар2=[[Жан Млакар]] {{гол|55}} |стадион=Орталық стадион, [[Алматы]] |көрермендер=19,783 }} {{Матч туралы есептеме | date = {{Start date|2024|10|13|df=y}} | команда1 = {{футбол-rt|Аустрия}} | есеп = 5–1 | команда2 = {{футбол|Норвегия}} | голдар1 = [[Марко Арнаутович]] {{гол|8||49|пен}}<br>[[Филипп Линхарт]] {{гол|58}}<br>[[Стефан Рош]] {{гол|62}}<br>[[Микаэль Грегорич]] {{гол|71}} | голдар2 = [[Александр Серлотт]] {{гол|39}} | стадион = Raiffeisen Arena, [[Линц]] | көрермендер =16,500 }} ---- === 4 топ === {{матч туралы есептеме |id= |мерзімі={{Start date|2024|9|6|df=y}} |time=20:45&nbsp;(18:45 [[UTC±00:00|UTC±0]]) |команда1={{футбол-rt|Исландия}} |есеп=2-0 |команда2={{футбол|Черногория}} |голдар1=[[Орри Оскарссон]] {{гол|39}}<br>[[Йоун Дагюр Торстейнссон]] {{гол|58}} |голдар2= |стадион=Лёйгартальсвётлюр, [[Рейкьявик]] |көрермендер=4683 |төреші=Вилли Делажо ([[Франция]]) }} {{матч туралы есептеме |id= |мерзімі={{Start date|2024|9|6|df=y}} |time=20:45&nbsp;(19:45 [[UTC+01:00|UTC+1]]) |команда1={{футбол-rt|Уэльс}} |есеп=0-0 |команда2={{футбол|Түркия}} |голдар1= |голдар2= |стадион=Кардифф Сити, [[Кардифф]] |көрермендер=28625 |төреші= }} ---- {{матч туралы есептеме |id= |мерзімі={{Start date|2024|9|9|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Черногория}} |есеп=1-2 |команда2={{футбол|Уэльс}} |голдар1=Дритон Камай {{гол|73}} |голдар2=Киффер Мур {{гол|1}}<br />Харри Уилсон {{гол|3}} |стадион=Градски, Нишшич |көрермендер=3569 |төреші= }} {{матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|9|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Түркия}} |есеп=3–1 |команда2={{футбол|Исландия}} |голдар1=[[Керем Ақтүркоғлы]] {{гол|2||52||88}} |голдар2=[[Виктор Палссон]] {{гол|37}} |стадион=Gürsel Aksel стадион, [[Измир]] |көрермендер=16,167< }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|11|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Исландия}} |есеп=2–2 |report=https://www.uefa.com/uefanationsleague/match/2040111/ |команда2={{футбол|Уэльс}} |голдар1=[[Лоди Томассон]] {{гол|69}}<br>[[Дэнни Вард]] {{гол|72|o.g.}} |голдар2=[[Бреннан Йонссон]] {{гол|11}}<br>[[Гарри Уилсон]] {{гол|29}} |стадион=Laugardalsvöllur, [[Рейкьявик]] |көрермендер=6,141 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|11|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Түркия}} |есеп=1–0 |команда2={{футбол|Черногория}} |голдар1=[[Ирфан Кахведжи]] {{гол|69}} |голдар2= |стадион=Samsun 19 Mayıs], [[Самун]] }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|14|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Исландия}} |есеп=2–4 |команда2={{футбол|Түркия}} |голдар1=[[Орри Оскарссон]] {{гол|3}}<br>[[Эндри Гудьонсен]] {{гол|83}} |голдар2=[[Ирфан Кахведжи]] {{гол|62}}<br>[[Хакан Чалканоғлы]] {{гол|67|pen.}}<br>[[Арда Гүлер]] {{гол|88}}<br>[[Керем Ақтүркоғлы]] {{гол|90+5}} |стадион=Laugardalsvöllur, [[Рейкьявик]] |көрермендер=5,260 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|14|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Уэльс}} |есеп=1–0 |команда2={{футбол|Черногория}} |голдар1=[[Гарри Уилсон]] {{гол|36|pen.}} |голдар2= |стадион=[[Кардифф Сити стэдиум]], [[Кардифф]] }} ---- == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{УЕФА ұлттар лигасы 2024/25}} [[Санат:УЕФА ұлттар лигасы 2024/25]] [[Санат:2024 жылғы футбол]] bf8dzvrp1ej33vyhefhhw1nwtyzj3vm УЕФА ұлттар лигасы 2024/25, С лигасы 0 744429 3390937 3374234 2024-10-15T14:41:39Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 /* Матчтар */ 3390937 wikitext text/x-wiki {{Толық мақала|УЕФА ұлттар лигасы 2024/25}} 2024/25 жылғы [[УЕФА Ұлттар Лигасы|Ұлттар лигасы]]нда 16 құрама С лигасына өту үшін бақ сынасады. 2-3 орын алғандар лига аралық плей-офқа қатысады. 1 орын алғандар В лигасына шықса, 4 орындағылар Д лигасына төмендейді. == Матчтар == === 1 топ === {{Матч туралы есептеме |id=Azerbaijan v Sweden |мерзімі={{Start date|2024|9|5|df=y}} |time=18:00&nbsp;{{small|(20:00 [[UTC+04:00|UTC+4]])}} |команда1={{футбол-rt|Әзербайжан}} |есеп=1–3 |команда2={{футбол|Швеция}} |голдар1=[[Ренат Дадашов]] {{гол|82}} |голдар2=[[Александр Исак]] {{гол|65||71}}<br>[[Виктор Дьекереш]] {{гол|80|pen.}} |стадион=Т.Бахрамов, [[Баку]] |көрермендер= 9,450 |төреші=Балаш Берке ([[Мажарстан]]) }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|5|df=y}} |time=20:45&nbsp;{{small|(21:45 [[UTC+03:00|UTC+3]])}} |команда1={{футбол-rt|Эстония}} |есеп=0–1 |команда2={{футбол|Словакия}} |голдар1= |голдар2=[[Томаш Суслов]] {{гол|70}} |стадион=[[Лиллекула стадион]], [[Таллинн]] |көрермендер= 6,128 |төреші=[[Матей Юг]] ([[Словения]]) }} ------ {{матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|8|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Словакия}} |есеп=2–0 |команда2={{футбол|Әзірбайжан}} |голдар1=[[Ондрей Дуда]] {{гол|22|pen.}}<br />[[Давид Стрелец]] {{гол|26}} |голдар2= |стадион=Кощице Арена, [[Кощице]]) }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|8|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Швеция}} |есеп=3–0 |команда2={{футбол|Эстония}} |голдар1=Виктор Гекерес {{гол|30||44}}<br />[[Александр Исак]] {{гол|40}} |көрермендер=14858 |стадион=[[Френдс Арена]], [[Сольна]] }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|11|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Эстония}} |есеп=3–1 |команда2={{футбол|Әзербайжан}} |голдар1=[[Иоан Яковлев]] {{гол|32}}<br>[[Власли Синьявски]] {{гол|45+2}}<br>[[Россо Роберт Шейн]] {{гол|71}} |голдар2=[[Торал байрамов]] {{гол|45+1|pen.}} |стадион=Lilleküla, [[Таллин]] |көрермендер=6,034 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|11|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Словакия}} |есеп=2–2 |команда2={{футбол|Швеция}} |голдар1=[[Давид Стрелец]] {{гол|44||72}} |голдар2=[[Ясин Айяри]] {{гол|25}}<br>[[Кен Сема]] {{гол|32}} |стадион=Телене Поле, [[Братислава]] |көрермендер=15,381 }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|14|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Әзербайжан}} |есеп=1–3 |команда2={{футбол|Словакия}} |голдар1=[[Торал Байрамов]] {{гол|38}} |голдар2=[[Рахиль Маммадов]] {{гол|15|авт}}<br>[[Лукаш Гараслин]] {{гол|75}}<br>[[Давид Дюрис]] {{гол|86}} |стадион= Тофик Бахрамов, [[Баку]] |көрермендер=4,269 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|14|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Эстония}} |есеп=0–3 |команда2={{футбол|Швеция}} |голдар1= |голдар2=[[Себастьян Нанаси]] {{гол|29||37}}<br>[[Виктор Гиокерес]] {{гол|66}} |стадион=Lilleküla, [[Таллин]] |көрермендер=4,706 }} === 2 топ === {{матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|6|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Литва}} |есеп=0–1 |команда2={{футбол|Кипр}} |голдар2=[[Ионаннис Паттас]] {{гол|34}} |стадион=Судува, [[Мариямполе]] |көрермендер= 4,905 |төреші=[[Игор Паяч]] ([[Хорватия]]) }} {{матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|6|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Косово}} |есеп=0–3 |команда2={{футбол|Румыния}} |голдар2=[[Деннис Ман]] {{гол|40}}<br />[[Рэзван Марич]] {{гол|51|пен.}}<br />[[Денис Драгуш]] {{гол|82}} |стадион=Fadil Vokrri стадион, [[Приштина]] |көрермендер= 12,872 |төреші=Эльяр Агаев ([[Әзербайжан]]) }} ------- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|9|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Кипр}} |есеп=0–4 |команда2={{футбол|Косово}} |голдар2=[[Ведат Муриди]] {{гол|9|pen.|21}}<br>[[Албион Рахмани]] {{гол|48}}<br>[[Лумбард Деллола]] {{гол|55}} |стадион= АЕК Арена, [[Ларнака]] |көрермендер=2,041 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|9|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Румыния}} |есеп=3–1 |команда2={{футбол|Литва}} |голдар1=[[Валентин Михайла]] {{гол|4}}<br>[[Рэзван Марин]] {{гол|87|пен.}}<br>[[Алехандру Митрита]] {{гол|90+2}} |голдар2=[[Армандас Кушуш]] {{гол|34}} |стадион=Стяуа, [[Бухарест]] |көрермендер=28,168 }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|12|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Литва}} |есеп=1–2 |команда2={{футбол|Косова}} |голдар1=[[Паулиус Голубискас]] {{гол|84}} |голдар2=[[Эдон Жегрова]] {{гол|20}}<br>[[Эрмал Красниди]] {{гол|65}} |стадион=Darius and Girėnas, [[Каунас]] |көрермендер=7,554 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|12|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Кипр}} |есеп=0–3 |команда2={{футбол|Румыния}} |голдар1= |голдар2=[[Даннис Ман]] {{гол|16}}<br>[[Рэзван Марин]] {{гол|25|пен}}<br>[[Раду Драгусин]] {{гол|36}} |стадион=Georgios Karapatakis, [[Ларнака]] }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|15|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Косова}} |есеп= |команда2={{футбол|Кипр}} |голдар1= |голдар2= |стадион=Fadil Vokrri, [[Приштина]] |көрермендер= }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|15|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Литва}} |есеп= |команда2={{футбол|Румыния}} |голдар1= |голдар2= |стадион=Darius and Girėnas, [[Каунас]] |көрермендер= }} ---- === 3 топ === {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|5|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Беларусь}} |есеп=0–0 |команда2={{футбол|Болгария}} |голдар1= |голдар2= |стадион=ЗТЕ Арена, [[Залаэгерсег]] (Мажарстан)<ref>[[Ресейдің Украинаға басып кіруі]]не байланысты Беларусь құрамасы өз алаңындағы ойындарын бейтарап стадионда өткізеді.</ref> |көрермендер=0 |төреші=[[Овидиу Хацеган]] ([[Румыния]]) }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|5|df=y}} |time=20:45&nbsp;{{small|(19:45 [[UTC+01:00|UTC+1]])}} |команда1={{футбол-rt|Солтүстік Ирландия}} |есеп=2–0 |команда2={{футбол|Люксембург}} |голдар1=[[Патрик Макнейр]] {{гол|11}}<br />[[Даниэль Баллард]] {{гол|16}} |голдар2= |стадион=[[Виндзор Парк]], [[Бельфаст]] |көрермендер=17,213 |төреші=[[Мариан Барбу]] ([[Румыния]]) }} ---- {{Матч туралы есептеме |id=Luxembourg v Belarus |мерзімі={{Start date|2024|9|8|df=y}} |time=15:00 |команда1={{футбол-rt|Люксембург}} |есеп=0–1 |команда2={{футбол|Беларусь}} |голдар1= |голдар2=[[Валерий Громыко]] {{гол|76}} |стадион=Stade de Luxembourg, [[Люксембург]] |көрермендер= |төреші=Лоренс Виссер ([[Бельгия]]) }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|8|df=y}} |time=18:00&nbsp;{{small|(19:00 [[UTC+03:00|UTC+3]])}} |команда1={{футбол-rt|Болгария}} |есеп=1-0 |команда2={{футбол|Солтүстік Ирландия}} |голдар1=Десподов {{гол|40}} |голдар2= |стадион=Х.Бонев, [[Пловдив]] |көрермендер=14300 |төреші=[[Тасос Сидиропулос]] ([[Грекия]]) }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|12|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Болгария}} |есеп=0–0 |команда2={{футбол|Люксембург}} |голдар1= |голдар2= |стадион=Христо Бонев, [[Пловдив]] |көрермендер=15,800 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|12|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Беларусь}} |есеп=0–0 |команда2={{футбол|Солтүстік Ирландия}} |голдар1= |голдар2= |стадион=[[ЗТЕ Арена]], [[Залаэгерсек]] (Мажарстан) |көрермендер=0 }} ---- {{Матч туралы есептеме |id=Belarus v Luxembourg |мерзімі={{Start date|2024|10|15|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Беларусь}} |есеп= |команда2={{футбол|Люксембург}} |голдар1= |голдар2= |стадион=[[ЗТЕ Арена]], [[Залаэгерсек]] (Мажарстан) |көрермендер=0 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|15|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Солтүстік Ирландия}} |есеп= |команда2={{футбол|Болгария}} |голдар1= |голдар2= |стадион=[[Виндор Парк]], [[Бельфаст]] |көрермендер= }} ---- ===4 топ=== {{матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|7|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Фарер аралдары}} |есеп=1–1 |команда2={{футбол|Македония}} |голдар1=[[Вильормур Давидсен|Davidsen]] {{гол|9|pen.}} |голдар2=[[Энис Барди]] {{гол|49|пен}} |стадион=[[Торсволлур]], [[Торсхавн]] |көрермендер=2,057 |төреші=Манфредас Лукьянчукас ([[Литва]]) }} {{матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|7|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Армения}} |есеп=4–1 |команда2={{футбол|Латвия}} |голдар1=[[Ваган Вардонович Бичакчян|Ваган Бичакчян]] {{гол|6}}<br />[[Каспар Дубра]] {{гол|35|авт}}<br />[[Лукас Селараян]] {{гол|48}}<br />[[Эдуард Спецян]] {{гол|86}} |голдар2=[[Георгий Арутунян]] {{гол|9|авт}} |стадион=В.Саркисян, [[Ереван]] |көрермендер=12,437 |төреші=Ненад Минакович ([[Сербия]]) }} ---- {{матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|10|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Латвия}} |есеп=1-0 |команда2={{футбол|Фарер аралдары}} |голдар1=[[Ренар Варслаган]] {{гол|64}} |голдар2= |стадион=Сконто стадионы, [[Рига]] |көрермендер= |төреші=Д.Струкан ([[Хорватия]]) }} {{матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|10|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Македония}} |есеп=2-0 |команда2={{футбол|Армения}} |голдар1=[[Энис Варди]] {{гол|70}}<br>[[Боян Миовски]] {{гол|78}} |голдар2= |стадион=[[Тоше Проески (стадион)|Тошо Проески]], [[Скопье]] |көрермендер= |төреші=Харм Осмерс ([[Германия]]) }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|10|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Литва}} |есеп=0–3 |команда2={{футбол|Македония}} |голдар1= |голдар2=[[Яни Атанасов]] {{гол|35}}<br>[[Лирим Камили]] {{гол|70}}<br>[[Элиф Элмас]] {{гол|90+3}} |стадион=[[Сконто стадион]], [[Рига]] |көрермендер=5,001 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|10|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Фарер аралдары}} |есеп=2–2 |команда2={{футбол|Армения}} |голдар1=[[Янн Беньяминсен]] {{гол|37}}<br>[[Иоаннес Бьяртальо]] {{гол|85}} |голдар2=[[Лукас Зелараян]] {{гол|44}}<br>[[Гор Манвелян]] {{гол|90+3}} |стадион=Торсфоллер, [[Торсхавн]] |көрермендер=1,852 }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|13|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Армения}} |есеп=0–2 |команда2={{футбол|Македония}} |голдар1= |голдар2=[[Боян Миловски]] {{гол|72}}<br>[[Исник Алими]] {{гол|85}} |стадион=Республикалық, [[Ереван]] |көрермендер=14,371 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|13|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Фарер аралдары}} |есеп=1–1 |команда2={{футбол|Литва}} |голдар1=Ханус Соренсен {{гол|40}} |голдар2=Дарио Ситс {{гол|69}} |стадион=Торсфоллер, [[Торсхавн]] |көрермендер=2,017 }} ---- == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{УЕФА ұлттар лигасы 2024/25}} [[Санат:УЕФА ұлттар лигасы 2024/25]] [[Санат:2024 жылғы футбол]] 2hlexxfllpuw2mtbtgcczxb7ms5efhp 3390938 3390937 2024-10-15T14:42:21Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 /* 2 топ */ 3390938 wikitext text/x-wiki {{Толық мақала|УЕФА ұлттар лигасы 2024/25}} 2024/25 жылғы [[УЕФА Ұлттар Лигасы|Ұлттар лигасы]]нда 16 құрама С лигасына өту үшін бақ сынасады. 2-3 орын алғандар лига аралық плей-офқа қатысады. 1 орын алғандар В лигасына шықса, 4 орындағылар Д лигасына төмендейді. == Матчтар == === 1 топ === {{Матч туралы есептеме |id=Azerbaijan v Sweden |мерзімі={{Start date|2024|9|5|df=y}} |time=18:00&nbsp;{{small|(20:00 [[UTC+04:00|UTC+4]])}} |команда1={{футбол-rt|Әзербайжан}} |есеп=1–3 |команда2={{футбол|Швеция}} |голдар1=[[Ренат Дадашов]] {{гол|82}} |голдар2=[[Александр Исак]] {{гол|65||71}}<br>[[Виктор Дьекереш]] {{гол|80|pen.}} |стадион=Т.Бахрамов, [[Баку]] |көрермендер= 9,450 |төреші=Балаш Берке ([[Мажарстан]]) }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|5|df=y}} |time=20:45&nbsp;{{small|(21:45 [[UTC+03:00|UTC+3]])}} |команда1={{футбол-rt|Эстония}} |есеп=0–1 |команда2={{футбол|Словакия}} |голдар1= |голдар2=[[Томаш Суслов]] {{гол|70}} |стадион=[[Лиллекула стадион]], [[Таллинн]] |көрермендер= 6,128 |төреші=[[Матей Юг]] ([[Словения]]) }} ------ {{матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|8|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Словакия}} |есеп=2–0 |команда2={{футбол|Әзірбайжан}} |голдар1=[[Ондрей Дуда]] {{гол|22|pen.}}<br />[[Давид Стрелец]] {{гол|26}} |голдар2= |стадион=Кощице Арена, [[Кощице]]) }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|8|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Швеция}} |есеп=3–0 |команда2={{футбол|Эстония}} |голдар1=Виктор Гекерес {{гол|30||44}}<br />[[Александр Исак]] {{гол|40}} |көрермендер=14858 |стадион=[[Френдс Арена]], [[Сольна]] }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|11|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Эстония}} |есеп=3–1 |команда2={{футбол|Әзербайжан}} |голдар1=[[Иоан Яковлев]] {{гол|32}}<br>[[Власли Синьявски]] {{гол|45+2}}<br>[[Россо Роберт Шейн]] {{гол|71}} |голдар2=[[Торал байрамов]] {{гол|45+1|pen.}} |стадион=Lilleküla, [[Таллин]] |көрермендер=6,034 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|11|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Словакия}} |есеп=2–2 |команда2={{футбол|Швеция}} |голдар1=[[Давид Стрелец]] {{гол|44||72}} |голдар2=[[Ясин Айяри]] {{гол|25}}<br>[[Кен Сема]] {{гол|32}} |стадион=Телене Поле, [[Братислава]] |көрермендер=15,381 }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|14|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Әзербайжан}} |есеп=1–3 |команда2={{футбол|Словакия}} |голдар1=[[Торал Байрамов]] {{гол|38}} |голдар2=[[Рахиль Маммадов]] {{гол|15|авт}}<br>[[Лукаш Гараслин]] {{гол|75}}<br>[[Давид Дюрис]] {{гол|86}} |стадион= Тофик Бахрамов, [[Баку]] |көрермендер=4,269 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|14|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Эстония}} |есеп=0–3 |команда2={{футбол|Швеция}} |голдар1= |голдар2=[[Себастьян Нанаси]] {{гол|29||37}}<br>[[Виктор Гиокерес]] {{гол|66}} |стадион=Lilleküla, [[Таллин]] |көрермендер=4,706 }} === 2 топ === {{матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|6|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Литва}} |есеп=0–1 |команда2={{футбол|Кипр}} |голдар2=[[Ионаннис Паттас]] {{гол|34}} |стадион=Судува, [[Мариямполе]] |көрермендер= 4,905 |төреші=[[Игор Паяч]] ([[Хорватия]]) }} {{матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|6|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Косово}} |есеп=0–3 |команда2={{футбол|Румыния}} |голдар2=[[Деннис Ман]] {{гол|40}}<br />[[Рэзван Марич]] {{гол|51|пен.}}<br />[[Денис Драгуш]] {{гол|82}} |стадион=Fadil Vokrri стадион, [[Приштина]] |көрермендер= 12,872 |төреші=Эльяр Агаев ([[Әзербайжан]]) }} ------- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|9|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Кипр}} |есеп=0–4 |команда2={{футбол|Косово}} |голдар2=[[Ведат Муриди]] {{гол|9|pen.|21}}<br>[[Албион Рахмани]] {{гол|48}}<br>[[Лумбард Деллола]] {{гол|55}} |стадион= АЕК Арена, [[Ларнака]] |көрермендер=2,041 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|9|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Румыния}} |есеп=3–1 |команда2={{футбол|Литва}} |голдар1=[[Валентин Михайла]] {{гол|4}}<br>[[Рэзван Марин]] {{гол|87|пен.}}<br>[[Алехандру Митрита]] {{гол|90+2}} |голдар2=[[Армандас Кушуш]] {{гол|34}} |стадион=Стяуа, [[Бухарест]] |көрермендер=28,168 }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|12|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Литва}} |есеп=1–2 |команда2={{футбол|Косово}} |голдар1=[[Паулиус Голубискас]] {{гол|84}} |голдар2=[[Эдон Жегрова]] {{гол|20}}<br>[[Эрмал Красниди]] {{гол|65}} |стадион=Darius and Girėnas, [[Каунас]] |көрермендер=7,554 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|12|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Кипр}} |есеп=0–3 |команда2={{футбол|Румыния}} |голдар1= |голдар2=[[Даннис Ман]] {{гол|16}}<br>[[Рэзван Марин]] {{гол|25|пен}}<br>[[Раду Драгусин]] {{гол|36}} |стадион=Georgios Karapatakis, [[Ларнака]] }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|15|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Косово}} |есеп= |команда2={{футбол|Кипр}} |голдар1= |голдар2= |стадион=Fadil Vokrri, [[Приштина]] |көрермендер= }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|15|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Литва}} |есеп= |команда2={{футбол|Румыния}} |голдар1= |голдар2= |стадион=Darius and Girėnas, [[Каунас]] |көрермендер= }} ---- === 3 топ === {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|5|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Беларусь}} |есеп=0–0 |команда2={{футбол|Болгария}} |голдар1= |голдар2= |стадион=ЗТЕ Арена, [[Залаэгерсег]] (Мажарстан)<ref>[[Ресейдің Украинаға басып кіруі]]не байланысты Беларусь құрамасы өз алаңындағы ойындарын бейтарап стадионда өткізеді.</ref> |көрермендер=0 |төреші=[[Овидиу Хацеган]] ([[Румыния]]) }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|5|df=y}} |time=20:45&nbsp;{{small|(19:45 [[UTC+01:00|UTC+1]])}} |команда1={{футбол-rt|Солтүстік Ирландия}} |есеп=2–0 |команда2={{футбол|Люксембург}} |голдар1=[[Патрик Макнейр]] {{гол|11}}<br />[[Даниэль Баллард]] {{гол|16}} |голдар2= |стадион=[[Виндзор Парк]], [[Бельфаст]] |көрермендер=17,213 |төреші=[[Мариан Барбу]] ([[Румыния]]) }} ---- {{Матч туралы есептеме |id=Luxembourg v Belarus |мерзімі={{Start date|2024|9|8|df=y}} |time=15:00 |команда1={{футбол-rt|Люксембург}} |есеп=0–1 |команда2={{футбол|Беларусь}} |голдар1= |голдар2=[[Валерий Громыко]] {{гол|76}} |стадион=Stade de Luxembourg, [[Люксембург]] |көрермендер= |төреші=Лоренс Виссер ([[Бельгия]]) }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|8|df=y}} |time=18:00&nbsp;{{small|(19:00 [[UTC+03:00|UTC+3]])}} |команда1={{футбол-rt|Болгария}} |есеп=1-0 |команда2={{футбол|Солтүстік Ирландия}} |голдар1=Десподов {{гол|40}} |голдар2= |стадион=Х.Бонев, [[Пловдив]] |көрермендер=14300 |төреші=[[Тасос Сидиропулос]] ([[Грекия]]) }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|12|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Болгария}} |есеп=0–0 |команда2={{футбол|Люксембург}} |голдар1= |голдар2= |стадион=Христо Бонев, [[Пловдив]] |көрермендер=15,800 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|12|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Беларусь}} |есеп=0–0 |команда2={{футбол|Солтүстік Ирландия}} |голдар1= |голдар2= |стадион=[[ЗТЕ Арена]], [[Залаэгерсек]] (Мажарстан) |көрермендер=0 }} ---- {{Матч туралы есептеме |id=Belarus v Luxembourg |мерзімі={{Start date|2024|10|15|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Беларусь}} |есеп= |команда2={{футбол|Люксембург}} |голдар1= |голдар2= |стадион=[[ЗТЕ Арена]], [[Залаэгерсек]] (Мажарстан) |көрермендер=0 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|15|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Солтүстік Ирландия}} |есеп= |команда2={{футбол|Болгария}} |голдар1= |голдар2= |стадион=[[Виндор Парк]], [[Бельфаст]] |көрермендер= }} ---- ===4 топ=== {{матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|7|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Фарер аралдары}} |есеп=1–1 |команда2={{футбол|Македония}} |голдар1=[[Вильормур Давидсен|Davidsen]] {{гол|9|pen.}} |голдар2=[[Энис Барди]] {{гол|49|пен}} |стадион=[[Торсволлур]], [[Торсхавн]] |көрермендер=2,057 |төреші=Манфредас Лукьянчукас ([[Литва]]) }} {{матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|7|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Армения}} |есеп=4–1 |команда2={{футбол|Латвия}} |голдар1=[[Ваган Вардонович Бичакчян|Ваган Бичакчян]] {{гол|6}}<br />[[Каспар Дубра]] {{гол|35|авт}}<br />[[Лукас Селараян]] {{гол|48}}<br />[[Эдуард Спецян]] {{гол|86}} |голдар2=[[Георгий Арутунян]] {{гол|9|авт}} |стадион=В.Саркисян, [[Ереван]] |көрермендер=12,437 |төреші=Ненад Минакович ([[Сербия]]) }} ---- {{матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|10|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Латвия}} |есеп=1-0 |команда2={{футбол|Фарер аралдары}} |голдар1=[[Ренар Варслаган]] {{гол|64}} |голдар2= |стадион=Сконто стадионы, [[Рига]] |көрермендер= |төреші=Д.Струкан ([[Хорватия]]) }} {{матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|10|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Македония}} |есеп=2-0 |команда2={{футбол|Армения}} |голдар1=[[Энис Варди]] {{гол|70}}<br>[[Боян Миовски]] {{гол|78}} |голдар2= |стадион=[[Тоше Проески (стадион)|Тошо Проески]], [[Скопье]] |көрермендер= |төреші=Харм Осмерс ([[Германия]]) }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|10|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Литва}} |есеп=0–3 |команда2={{футбол|Македония}} |голдар1= |голдар2=[[Яни Атанасов]] {{гол|35}}<br>[[Лирим Камили]] {{гол|70}}<br>[[Элиф Элмас]] {{гол|90+3}} |стадион=[[Сконто стадион]], [[Рига]] |көрермендер=5,001 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|10|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Фарер аралдары}} |есеп=2–2 |команда2={{футбол|Армения}} |голдар1=[[Янн Беньяминсен]] {{гол|37}}<br>[[Иоаннес Бьяртальо]] {{гол|85}} |голдар2=[[Лукас Зелараян]] {{гол|44}}<br>[[Гор Манвелян]] {{гол|90+3}} |стадион=Торсфоллер, [[Торсхавн]] |көрермендер=1,852 }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|13|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Армения}} |есеп=0–2 |команда2={{футбол|Македония}} |голдар1= |голдар2=[[Боян Миловски]] {{гол|72}}<br>[[Исник Алими]] {{гол|85}} |стадион=Республикалық, [[Ереван]] |көрермендер=14,371 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|13|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Фарер аралдары}} |есеп=1–1 |команда2={{футбол|Литва}} |голдар1=Ханус Соренсен {{гол|40}} |голдар2=Дарио Ситс {{гол|69}} |стадион=Торсфоллер, [[Торсхавн]] |көрермендер=2,017 }} ---- == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{УЕФА ұлттар лигасы 2024/25}} [[Санат:УЕФА ұлттар лигасы 2024/25]] [[Санат:2024 жылғы футбол]] mdudulfx8x8xbd2lbfwpdqidrxjyom7 3391127 3390938 2024-10-16T08:03:06Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 /* Матчтар */ 3391127 wikitext text/x-wiki {{Толық мақала|УЕФА ұлттар лигасы 2024/25}} 2024/25 жылғы [[УЕФА Ұлттар Лигасы|Ұлттар лигасы]]нда 16 құрама С лигасына өту үшін бақ сынасады. 2-3 орын алғандар лига аралық плей-офқа қатысады. 1 орын алғандар В лигасына шықса, 4 орындағылар Д лигасына төмендейді. == Матчтар == === 1 топ === {{Матч туралы есептеме |id=Azerbaijan v Sweden |мерзімі={{Start date|2024|9|5|df=y}} |time=18:00&nbsp;{{small|(20:00 [[UTC+04:00|UTC+4]])}} |команда1={{футбол-rt|Әзербайжан}} |есеп=1–3 |команда2={{футбол|Швеция}} |голдар1=[[Ренат Дадашов]] {{гол|82}} |голдар2=[[Александр Исак]] {{гол|65||71}}<br>[[Виктор Дьекереш]] {{гол|80|pen.}} |стадион=Т.Бахрамов, [[Баку]] |көрермендер= 9,450 |төреші=Балаш Берке ([[Мажарстан]]) }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|5|df=y}} |time=20:45&nbsp;{{small|(21:45 [[UTC+03:00|UTC+3]])}} |команда1={{футбол-rt|Эстония}} |есеп=0–1 |команда2={{футбол|Словакия}} |голдар1= |голдар2=[[Томаш Суслов]] {{гол|70}} |стадион=[[Лиллекула стадион]], [[Таллинн]] |көрермендер= 6,128 |төреші=[[Матей Юг]] ([[Словения]]) }} ------ {{матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|8|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Словакия}} |есеп=2–0 |команда2={{футбол|Әзірбайжан}} |голдар1=[[Ондрей Дуда]] {{гол|22|pen.}}<br />[[Давид Стрелец]] {{гол|26}} |голдар2= |стадион=Кощице Арена, [[Кощице]]) }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|8|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Швеция}} |есеп=3–0 |команда2={{футбол|Эстония}} |голдар1=Виктор Гекерес {{гол|30||44}}<br />[[Александр Исак]] {{гол|40}} |көрермендер=14858 |стадион=[[Френдс Арена]], [[Сольна]] }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|11|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Эстония}} |есеп=3–1 |команда2={{футбол|Әзербайжан}} |голдар1=[[Иоан Яковлев]] {{гол|32}}<br>[[Власли Синьявски]] {{гол|45+2}}<br>[[Россо Роберт Шейн]] {{гол|71}} |голдар2=[[Торал байрамов]] {{гол|45+1|pen.}} |стадион=Lilleküla, [[Таллин]] |көрермендер=6,034 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|11|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Словакия}} |есеп=2–2 |команда2={{футбол|Швеция}} |голдар1=[[Давид Стрелец]] {{гол|44||72}} |голдар2=[[Ясин Айяри]] {{гол|25}}<br>[[Кен Сема]] {{гол|32}} |стадион=Телене Поле, [[Братислава]] |көрермендер=15,381 }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|14|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Әзербайжан}} |есеп=1–3 |команда2={{футбол|Словакия}} |голдар1=[[Торал Байрамов]] {{гол|38}} |голдар2=[[Рахиль Маммадов]] {{гол|15|авт}}<br>[[Лукаш Гараслин]] {{гол|75}}<br>[[Давид Дюрис]] {{гол|86}} |стадион= Тофик Бахрамов, [[Баку]] |көрермендер=4,269 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|14|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Эстония}} |есеп=0–3 |команда2={{футбол|Швеция}} |голдар1= |голдар2=[[Себастьян Нанаси]] {{гол|29||37}}<br>[[Виктор Гиокерес]] {{гол|66}} |стадион=Lilleküla, [[Таллин]] |көрермендер=4,706 }} === 2 топ === {{матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|6|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Литва}} |есеп=0–1 |команда2={{футбол|Кипр}} |голдар2=[[Ионаннис Паттас]] {{гол|34}} |стадион=Судува, [[Мариямполе]] |көрермендер= 4,905 |төреші=[[Игор Паяч]] ([[Хорватия]]) }} {{матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|6|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Косово}} |есеп=0–3 |команда2={{футбол|Румыния}} |голдар2=[[Деннис Ман]] {{гол|40}}<br />[[Рэзван Марич]] {{гол|51|пен.}}<br />[[Денис Драгуш]] {{гол|82}} |стадион=Fadil Vokrri стадион, [[Приштина]] |көрермендер= 12,872 |төреші=Эльяр Агаев ([[Әзербайжан]]) }} ------- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|9|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Кипр}} |есеп=0–4 |команда2={{футбол|Косово}} |голдар2=[[Ведат Муриди]] {{гол|9|pen.|21}}<br>[[Албион Рахмани]] {{гол|48}}<br>[[Лумбард Деллола]] {{гол|55}} |стадион= АЕК Арена, [[Ларнака]] |көрермендер=2,041 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|9|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Румыния}} |есеп=3–1 |команда2={{футбол|Литва}} |голдар1=[[Валентин Михайла]] {{гол|4}}<br>[[Рэзван Марин]] {{гол|87|пен.}}<br>[[Алехандру Митрита]] {{гол|90+2}} |голдар2=[[Армандас Кушуш]] {{гол|34}} |стадион=Стяуа, [[Бухарест]] |көрермендер=28,168 }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|12|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Литва}} |есеп=1–2 |команда2={{футбол|Косово}} |голдар1=[[Паулиус Голубискас]] {{гол|84}} |голдар2=[[Эдон Жегрова]] {{гол|20}}<br>[[Эрмал Красниди]] {{гол|65}} |стадион=Darius and Girėnas, [[Каунас]] |көрермендер=7,554 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|12|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Кипр}} |есеп=0–3 |команда2={{футбол|Румыния}} |голдар1= |голдар2=[[Даннис Ман]] {{гол|16}}<br>[[Рэзван Марин]] {{гол|25|пен}}<br>[[Раду Драгусин]] {{гол|36}} |стадион=Georgios Karapatakis, [[Ларнака]] }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|15|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Косово}} |есеп= |команда2={{футбол|Кипр}} |голдар1= |голдар2= |стадион=Fadil Vokrri, [[Приштина]] |көрермендер= }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|15|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Литва}} |есеп=1-2 |команда2={{футбол|Румыния}} |голдар1=[[Армандас Кушис]] {{гол|7|пен}} |голдар2=[[Рэзван Марин]] {{гол|18|pen.}}<br>[[Денис Дрэгуш]] {{гол|65}} |стадион=Darius and Girėnas, [[Каунас]] |көрермендер= }} ---- === 3 топ === {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|5|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Беларусь}} |есеп=0–0 |команда2={{футбол|Болгария}} |голдар1= |голдар2= |стадион=ЗТЕ Арена, [[Залаэгерсег]] (Мажарстан)<ref>[[Ресейдің Украинаға басып кіруі]]не байланысты Беларусь құрамасы өз алаңындағы ойындарын бейтарап стадионда өткізеді.</ref> |көрермендер=0 |төреші=[[Овидиу Хацеган]] ([[Румыния]]) }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|5|df=y}} |time=20:45&nbsp;{{small|(19:45 [[UTC+01:00|UTC+1]])}} |команда1={{футбол-rt|Солтүстік Ирландия}} |есеп=2–0 |команда2={{футбол|Люксембург}} |голдар1=[[Патрик Макнейр]] {{гол|11}}<br />[[Даниэль Баллард]] {{гол|16}} |голдар2= |стадион=[[Виндзор Парк]], [[Бельфаст]] |көрермендер=17,213 |төреші=[[Мариан Барбу]] ([[Румыния]]) }} ---- {{Матч туралы есептеме |id=Luxembourg v Belarus |мерзімі={{Start date|2024|9|8|df=y}} |time=15:00 |команда1={{футбол-rt|Люксембург}} |есеп=0–1 |команда2={{футбол|Беларусь}} |голдар1= |голдар2=[[Валерий Громыко]] {{гол|76}} |стадион=Stade de Luxembourg, [[Люксембург]] |көрермендер= |төреші=Лоренс Виссер ([[Бельгия]]) }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|8|df=y}} |time=18:00&nbsp;{{small|(19:00 [[UTC+03:00|UTC+3]])}} |команда1={{футбол-rt|Болгария}} |есеп=1-0 |команда2={{футбол|Солтүстік Ирландия}} |голдар1=Десподов {{гол|40}} |голдар2= |стадион=Х.Бонев, [[Пловдив]] |көрермендер=14300 |төреші=[[Тасос Сидиропулос]] ([[Грекия]]) }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|12|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Болгария}} |есеп=0–0 |команда2={{футбол|Люксембург}} |голдар1= |голдар2= |стадион=Христо Бонев, [[Пловдив]] |көрермендер=15,800 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|12|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Беларусь}} |есеп=0–0 |команда2={{футбол|Солтүстік Ирландия}} |голдар1= |голдар2= |стадион=[[ЗТЕ Арена]], [[Залаэгерсек]] (Мажарстан) |көрермендер=0 }} ---- {{Матч туралы есептеме |id=Belarus v Luxembourg |мерзімі={{Start date|2024|10|15|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Беларусь}} |есеп=1-2 |команда2={{футбол|Люксембург}} |голдар1=[[Сергей Политевич]] {{гол|54}} |голдар2=[[Жерсон Родригес]] {{гол|78|пен}} |стадион=[[ЗТЕ Арена]], [[Залаэгерсек]] (Мажарстан) |көрермендер=0 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|15|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Солтүстік Ирландия}} |есеп=5-0 |команда2={{футбол|Болгария}} |голдар1=[[Айзек Прайс]] {{гол|15||29||81}}<br>[[Димитар Митов]] {{гол|32|авт}}<br>[[Джош Мадженнис]] {{гол|89}} |голдар2= |стадион=[[Виндор Парк]], [[Бельфаст]] |көрермендер= }} ---- ===4 топ=== {{матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|7|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Фарер аралдары}} |есеп=1–1 |команда2={{футбол|Македония}} |голдар1=[[Вильормур Давидсен|Davidsen]] {{гол|9|pen.}} |голдар2=[[Энис Барди]] {{гол|49|пен}} |стадион=[[Торсволлур]], [[Торсхавн]] |көрермендер=2,057 |төреші=Манфредас Лукьянчукас ([[Литва]]) }} {{матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|7|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Армения}} |есеп=4–1 |команда2={{футбол|Латвия}} |голдар1=[[Ваган Вардонович Бичакчян|Ваган Бичакчян]] {{гол|6}}<br />[[Каспар Дубра]] {{гол|35|авт}}<br />[[Лукас Селараян]] {{гол|48}}<br />[[Эдуард Спецян]] {{гол|86}} |голдар2=[[Георгий Арутунян]] {{гол|9|авт}} |стадион=В.Саркисян, [[Ереван]] |көрермендер=12,437 |төреші=Ненад Минакович ([[Сербия]]) }} ---- {{матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|10|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Латвия}} |есеп=1-0 |команда2={{футбол|Фарер аралдары}} |голдар1=[[Ренар Варслаган]] {{гол|64}} |голдар2= |стадион=Сконто стадионы, [[Рига]] |көрермендер= |төреші=Д.Струкан ([[Хорватия]]) }} {{матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|10|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Македония}} |есеп=2-0 |команда2={{футбол|Армения}} |голдар1=[[Энис Варди]] {{гол|70}}<br>[[Боян Миовски]] {{гол|78}} |голдар2= |стадион=[[Тоше Проески (стадион)|Тошо Проески]], [[Скопье]] |көрермендер= |төреші=Харм Осмерс ([[Германия]]) }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|10|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Литва}} |есеп=0–3 |команда2={{футбол|Македония}} |голдар1= |голдар2=[[Яни Атанасов]] {{гол|35}}<br>[[Лирим Камили]] {{гол|70}}<br>[[Элиф Элмас]] {{гол|90+3}} |стадион=[[Сконто стадион]], [[Рига]] |көрермендер=5,001 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|10|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Фарер аралдары}} |есеп=2–2 |команда2={{футбол|Армения}} |голдар1=[[Янн Беньяминсен]] {{гол|37}}<br>[[Иоаннес Бьяртальо]] {{гол|85}} |голдар2=[[Лукас Зелараян]] {{гол|44}}<br>[[Гор Манвелян]] {{гол|90+3}} |стадион=Торсфоллер, [[Торсхавн]] |көрермендер=1,852 }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|13|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Армения}} |есеп=0–2 |команда2={{футбол|Македония}} |голдар1= |голдар2=[[Боян Миловски]] {{гол|72}}<br>[[Исник Алими]] {{гол|85}} |стадион=Республикалық, [[Ереван]] |көрермендер=14,371 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|13|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Фарер аралдары}} |есеп=1–1 |команда2={{футбол|Литва}} |голдар1=Ханус Соренсен {{гол|40}} |голдар2=Дарио Ситс {{гол|69}} |стадион=Торсфоллер, [[Торсхавн]] |көрермендер=2,017 }} ---- == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{УЕФА ұлттар лигасы 2024/25}} [[Санат:УЕФА ұлттар лигасы 2024/25]] [[Санат:2024 жылғы футбол]] 5yxicxcqz6pan6g2t7cx09aj7yli48r УЕФА ұлттар лигасы 2024/25, Д лигасы 0 744430 3390939 3374235 2024-10-15T14:49:30Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 /* Матчтар */ 3390939 wikitext text/x-wiki {{Толық мақала|УЕФА ұлттар лигасы 2024/25}} 2024/25 жылғы [[УЕФА Ұлттар Лигасы|Ұлттар лигасы]]ның Д дивизионында 6 құрама С дивизионына өту үшін күш сынасады. == Матчтар == === 1 топ === {{матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|5|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Сан-Марино}} |есеп=1–0 |команда2={{футбол|Лихтенштейн}} |голдар1=[[Нико Сенсоли]] {{гол|53}} |голдар2= |стадион=Олимпиада стадионы, [[Серревалле]] |көрермендер= 914 |төреші=[[Андрес Треманис]] ([[Латвия]]) }} -------------------- {{матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|8|df=y}} |time=18:00 |команда1={{футбол-rt|Гибралтар}} |есеп=2–2 |команда2={{футбол|Лихтенштейн}} |голдар1=[[Лиам Уокер]] {{гол|8}}<br />Джеймс Скэнлон {{гол|90+7}} |голдар2=[[Ферхат Саглам]] {{гол|53}}<br />[[Николас Хаслер]] {{гол|90+14|pen.}} |стадион= Europa Sports Park, Europa Point |көрермендер=681 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|10|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Гибралтар}} |есеп=1–0 |команда2={{футбол|Сан-марино}} |голдар1=[[Этан Бритто]] {{гол|62}} |голдар2= |стадион= Europa Sports Park, Еуропа |көрермендер=677 }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|13|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Лихтенштейн}} |есеп=0–0 |команда2={{футбол|Гибралтар}} |голдар1= |голдар2= |стадион=Rheinpark Stadion, [[Вадуц]] |көрермендер=1,510 }} ---- ===2 топ=== {{матч туралы есептеме | мерзімі = {{Start date|2024|9|7|df=y}} | time = 18:00&nbsp;{{small|(19:00 [[UTC+03:00|UTC+3]])}} | команда1 = {{футбол-rt|Молдова}} | есеп = 2–0 | команда2 = {{футбол|Мальта}} | голдар1 = [[Михаил Андреевич Каймаков|Михаил Каймаков]] {{гол|32}}<br />[[Ион Николаеску]] {{гол|45+4|пен}} | стадион = Зимбру, [[Кишинев]] | көрермендер = 6,142 | төреші = Николай Балакин ([[Украина]]) }} ---- {{матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|10|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Андорра}} |есеп=0-1 |команда2={{футбол|Мальта}} |голдар1= |голдар2=[[Раян Камензули]] {{гол|}} |стадион=[[Ұлттық стадион (Андорра)|Насьонал]], [[Андорра-ла-Велья]] |көрермендер= |төреші=Мохамед Әл-Хаким ([[Швеция]]) }} ---- {{Матч туралы есептеме | мерзімі = {{Start date|2024|10|10|df=y}} | команда1 = {{футбол-rt|Молдова}} | есеп = 2–0 | команда2 = {{футбол|Андорра}} | голдар1 = [[Артур Ионицэ]] {{гол|31}}<br>[[Максим Гойокари]] {{гол|90+5}} | голдар2 = | стадион = Зимбру, [[Кишинев]] | көрермендер = 6,442 }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|13|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Мальта}} |есеп=1–0 |report=https://www.uefa.com/uefanationsleague/match/2040121/ |команда2={{футбол|Молдова}} |голдар1=[[Тедди Теума]] {{гол|87|pen.}} |голдар2= |стадион=Ұлттық стадион, [[Та' Кали]] |көрермендер=5,754 }} ---- {{УЕФА ұлттар лигасы 2024/25}} [[Санат:УЕФА ұлттар лигасы 2024/25]] [[Санат:2024 жылғы футбол]] 7k9azywoianxmc40rppx95k28kdakxd 3390940 3390939 2024-10-15T14:50:12Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 /* 1 топ */ 3390940 wikitext text/x-wiki {{Толық мақала|УЕФА ұлттар лигасы 2024/25}} 2024/25 жылғы [[УЕФА Ұлттар Лигасы|Ұлттар лигасы]]ның Д дивизионында 6 құрама С дивизионына өту үшін күш сынасады. == Матчтар == === 1 топ === {{матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|5|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Сан-Марино}} |есеп=1–0 |команда2={{футбол|Лихтенштейн}} |голдар1=[[Нико Сенсоли]] {{гол|53}} |голдар2= |стадион=Олимпиада стадионы, [[Серревалле]] |көрермендер= 914 |төреші=[[Андрес Треманис]] ([[Латвия]]) }} -------------------- {{матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|8|df=y}} |time=18:00 |команда1={{футбол-rt|Гибралтар}} |есеп=2–2 |команда2={{футбол|Лихтенштейн}} |голдар1=[[Лиам Уокер]] {{гол|8}}<br />Джеймс Скэнлон {{гол|90+7}} |голдар2=[[Ферхат Саглам]] {{гол|53}}<br />[[Николас Хаслер]] {{гол|90+14|pen.}} |стадион= Europa Sports Park, Europa Point |көрермендер=681 }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|10|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Гибралтар}} |есеп=1–0 |команда2={{футбол|Сан-Марино}} |голдар1=[[Этан Бритто]] {{гол|62}} |голдар2= |стадион= Europa Sports Park, Еуропа |көрермендер=677 }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|13|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Лихтенштейн}} |есеп=0–0 |команда2={{футбол|Гибралтар}} |голдар1= |голдар2= |стадион=Rheinpark Stadion, [[Вадуц]] |көрермендер=1,510 }} ---- ===2 топ=== {{матч туралы есептеме | мерзімі = {{Start date|2024|9|7|df=y}} | time = 18:00&nbsp;{{small|(19:00 [[UTC+03:00|UTC+3]])}} | команда1 = {{футбол-rt|Молдова}} | есеп = 2–0 | команда2 = {{футбол|Мальта}} | голдар1 = [[Михаил Андреевич Каймаков|Михаил Каймаков]] {{гол|32}}<br />[[Ион Николаеску]] {{гол|45+4|пен}} | стадион = Зимбру, [[Кишинев]] | көрермендер = 6,142 | төреші = Николай Балакин ([[Украина]]) }} ---- {{матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|9|10|df=y}} |time=20:45 |команда1={{футбол-rt|Андорра}} |есеп=0-1 |команда2={{футбол|Мальта}} |голдар1= |голдар2=[[Раян Камензули]] {{гол|}} |стадион=[[Ұлттық стадион (Андорра)|Насьонал]], [[Андорра-ла-Велья]] |көрермендер= |төреші=Мохамед Әл-Хаким ([[Швеция]]) }} ---- {{Матч туралы есептеме | мерзімі = {{Start date|2024|10|10|df=y}} | команда1 = {{футбол-rt|Молдова}} | есеп = 2–0 | команда2 = {{футбол|Андорра}} | голдар1 = [[Артур Ионицэ]] {{гол|31}}<br>[[Максим Гойокари]] {{гол|90+5}} | голдар2 = | стадион = Зимбру, [[Кишинев]] | көрермендер = 6,442 }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі={{Start date|2024|10|13|df=y}} |команда1={{футбол-rt|Мальта}} |есеп=1–0 |report=https://www.uefa.com/uefanationsleague/match/2040121/ |команда2={{футбол|Молдова}} |голдар1=[[Тедди Теума]] {{гол|87|pen.}} |голдар2= |стадион=Ұлттық стадион, [[Та' Кали]] |көрермендер=5,754 }} ---- {{УЕФА ұлттар лигасы 2024/25}} [[Санат:УЕФА ұлттар лигасы 2024/25]] [[Санат:2024 жылғы футбол]] a42qzb6o29ogg1sty9jqqt24zd941xh Израиль–Хезболла соғысы (2024) 0 746159 3391050 3390746 2024-10-16T02:16:56Z 1nter pares 146705 /* Барысы */ 3391050 wikitext text/x-wiki {{Ағымдағы оқиғалар}} {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс = Солтүстік жебелері операциясы |бөлім = |сурет = IAF - Operation New Order - 06.jpg |сурет атауы = ЦАХАЛ ұшқыштары 2024 жылғы 27 қыркүйекте Ливандағы Хезболлаға қарсы әуе шабуылына дейін |дата = 2024 жылдың 23 қыркүйегінен — қазірге дейін ({{Ұзақтығы|year=2024|month=09|day=23}}) |орын = {{Байрақ|Ливан}}<br>{{Ту|Израиль}} Израильдің солтүстік округі |себеп = * Хезболланың Израильдің солтүстігін атқылауы |нәтиже = |статусы = жалғасуда |өзгерістер = |қарсылас1 = {{Байрақ|Израиль}} |қарсылас2 = [[Сурет:InfoboxHez.PNG|22px|Хезболла]] [[Хезболла]]<br>{{Байрақ|Ливан}}<ref>{{Cite web|url=https://gulfnews.com/world/mena/lebanon-army-says-returns-fire-at-israel-for-first-time-after-soldier-killed-1.104284760|title=Iran Looks to Houthi Proxies to Escalate Fight With Israel|lang=ru|date=2014-01-12|publisher=[[The New York Times|www.nytimes.com]]|quote=Iran Looks to Houthi Proxies to Escalate Fight With Israel|access-date=2024-03-03|archive-date=2024-10-03|archive-url=https://gulfnews.com/world/mena/lebanon-army-says-returns-fire-at-israel-for-first-time-after-soldier-killed-1.104284760|url-status=live}}</ref><br>{{Байрақ|Иран}}<ref>{{Cite web|url=https://nypost.com/2024/09/23/world-news/iranian-president-pledges-to-continue-supporting-hezbollah-as-threat-of-wider-middle-east-war-looms/|title=Iran Looks to Houthi Proxies to Escalate Fight With Israel|lang=ru|date=2014-01-12|publisher=[[The New York Times|www.nytimes.com]]|quote=Iran Looks to Houthi Proxies to Escalate Fight With Israel|access-date=2024-03-03|archive-date=2024-09-23|archive-url=https://nypost.com/2024/09/23/world-news/iranian-president-pledges-to-continue-supporting-hezbollah-as-threat-of-wider-middle-east-war-looms/|url-status=live}}</ref> |қарсылас3 = |қарсылас4 = |командир1 = {{flagicon image|Flag of the Prime Minister of Israel.svg}} [[Биньямин Нетаньяху]]<br>{{flagicon image|Flag of Israel Minister of Defence.svg}} [[Йоав Галант]]<br>{{flagicon image|Flag of IDF Chief of Staff.svg}} [[Херци Ха-Леви]] |командир2 = [[Сурет:InfoboxHez.PNG|22px|Хезболла]] [[Хасан Насралла]]†<br>[[Сурет:InfoboxHez.PNG|22px|Хезболла]] [[Наим Кассем]] |командир3 = |командир4 = |күштер1 = |күштер2 = |күштер3 = |күштер4 = |шығындар1 = |шығындар2 = |шығындар3 = |шығындар4 = |жалпы шығындар = |азаматтық шығындар = |ортаққор = |ескерту = }} '''Израильдің Хезболламен соғысы''' немесе '''Үшінші Ливан соғысы'''<ref>{{Cite web|url=https://www.forbes.ru/mneniya/522436-tret-a-livanskaa-cem-mozet-obernut-sa-novaa-suhoputnaa-operacia-izraila|title=Третья ливанская: чем может обернуться новая сухопутная операция Израиля|lang=ru|website=Forbes.ru|date=2024-10-03|access-date=2024-10-06}}</ref><ref>https://www.currenttime.tv/a/kak-god-voiny-menayet-blizhnii-vostok/33149022.html</ref><ref>{{Cite web |url=https://qaz.ulysmedia.kz/news/19920-ushinshi-livan-izrail-sogysy-resmi-turde-bastaldy-bak/ |title=Үшінші Ливан-Израиль соғысы ресми түрде басталды-БАҚ |lang=kk |website=qaz.ulysmedia.kz |access-date=2024-09-19}}</ref> (Израильде '''«Солтүстік жебелері» операциясы''' ретінде де белгілі)<ref>Таяу Шығыста тағы соғыс: Израиль-Ливан қанқасап қырылысуда! "Соғыс операциясының атауы - Солтүстік жебелері" — https://mezgil.kz/e/action/ShowInfo.php?classid=2&id=5750</ref><ref>Израиль ресми түрде Ливандағы «Хезболлаға» қарсы кең ауқымды операция бастады! Оған «Солтүстік жебелері» деп ат қойды. — https://malim.kz/article/alem/tayau-sygys-qanga-bokti-izrail-livanga-oq-zaudyryp-zatyr-25015</ref><ref>«Северные стрелы». Что известно о наземной операции Израиля на юге Ливана — https://rtvi.com/news/severnye-strely-chto-izvestno-o-nazemnoj-operaczii-izrailya-na-yuge-livana/</ref><ref>Наземную операцию "Северные стрелы" начала армия Израиля на юге Ливана — https://www.nakanune.ru/news/2024/10/01/22789881/</ref><ref>Израиль проводит операцию "Стрелы Севера" в Ливане! — https://ru.haberler.com/russian-news-17879060/</ref><ref>Израиль начал операцию «Северные стрелы» против «Хезболлы» на юге Ливана — https://avesta.tj/2024/10/01/izrail-nachal-operatsiyu-severnye-strely-protiv-hezbolly-na-yuge-livana/</ref> — Израиль қорғаныс күштері (ЦАХАЛ) мен Хезболла арасындағы қарулы қақтығыс 2024 жылы 23 қыркүйекте Ливанның Хезболла тобына қарсы Израиль қорғаныс күштері [[Ливан]] территориясын бомбалаумен басталды. 1 қазанда [[Израиль]] Ливанның оңтүстігінде құрлықтық шабуылын бастады. == Израиль мен Ливан арасындағы қақтығыстар == Израиль мен Ливан арасындағы қарулы қақтығыстардың тарихы тереңде жатыр. Алғашқы Ливан соғысы 1982 жылы басталып, Израиль «Галилеяға бейбітшілік» операциясын жүзеге асырды. Сол кезде палестиналық жауынгерлер Израильге қарсы шабуылдар ұйымдастырып, елдің солтүстігін қауіпке төндірді. Израильдің бұл операциясының нәтижесінде палестиналықтар Ливаннан толықтай шығарылды. Алайда Израиль 2000 жылға дейін Ливанның оңтүстік аймағын бақылауда ұстады. 2006 жылы екінші Ливан соғысы басталды. Бұл соғыстың басты себебі — «Хезболла» тобының Израиль әскерін тұтқынға алып, елдің солтүстігін қайтадан атқылауы болды. Израиль сол кезде Литани өзеніне дейінгі аумақты басып алды, алайда соғыс екі тараптың да үлкен шығынға ұшырауымен аяқталды.<ref>{{Cite web |url=https://taulik.kz/17348/shinshi-livan-so-ysy-bastaluy-m-mkin-lemde-ne-bop-zhatyr |title=Үшінші Ливан соғысы басталуы мүмкін: әлемде не боп жатыр? |lang=kk |website=taulik.kz |access-date=2024-10-04}}</ref> == Алғышарттар == 2023 жылдың қазан айында «Хезболла» Израильге қарсы белсенді әскери әрекеттерін қайта жандандырып, солтүстік Израиль қалаларын атқылай бастады. Бұл қадам Израильдің Газа секторындағы "ХАМАС" тобына қарсы операциясы кезінде орын алды. Осыдан кейін Израиль де қарсы шабуылдар ұйымдастырып, "Хезболла" басшылығына бірнеше соққы берді. 2024 жылдың қыркүйегінде жағдай шиеленісіп, Израиль Ливан шекарасына құрлық әскері мен танктерін жіберді. Бұл қадам Таяу Шығыстағы ірі әскери қақтығыстың жаңа кезеңі болу мүмкіндігіне жол ашты. Израиль бұл әрекеті арқылы Ливанның оңтүстік бөлігінде қауіпсіздік аймағын құруды көздейді, ал «Хезболла» бұл аймақтан әскерін алып кетуден бас тартуда. Израиль премьер-министрі Биньямин Нетаньяху бұл аймақтағы израильдіктерді өз үйлеріне қайтаруды басты мақсат етіп қойды, алайда бұл мақсатқа жету үшін құрлықтағы соғыс қажет болуы мүмкін.<ref>{{Cite web |url=https://taulik.kz/17348/shinshi-livan-so-ysy-bastaluy-m-mkin-lemde-ne-bop-zhatyr |title=Үшінші Ливан соғысы басталуы мүмкін: әлемде не боп жатыр? |lang=kk |website=taulik.kz |access-date=2024-10-04}}</ref> == Барысы == '''23 қыркүйек:''' Израиль армиясы Ливанның оңтүстігі мен Бекаа алқабындағы Хезболланың сегіз жүз әскери нысанасына шабуыл жасағанын хабарлады.<ref>{{Cite news|title="Dozens of Israeli fighter jets have struck roughly 800 Hezbollah military sites in southern Lebanon and the Beqaa Valley since this morning, the Israeli military said in a statement"|url=https://www.nytimes.com/live/2024/09/23/world/gaza-israel-hamas-hezbollah/baa0d6f2-7de5-5c73-9196-4dbd212c5704}}</ref> Әуе соққысынан «Хезболланың» жоғары шенді қолбасшысы Али Абурия қаза тапты.<ref>{{Cite web|url=https://www.jpost.com/middle-east/article-821336|title=IDF hits over 300 Hezbollah targets during two major waves of airstrikes in Lebanon|lang=en|website=The Jerusalem Post {{!}} JPost.com|date=2024-09-23|access-date=2024-09-23}}</ref><ref name="автоссылка1">{{Cite web|url=https://tengrinews.kz/world_news/izrail-aviaudarom-beyrutu-likvidiroval-komanduyuschego-548722/|title=Израиль авиаударом по Бейруту ликвидировал командующего элитными силами “Хезболлы“|lang=ru|last=tengrinews.kz|website=Главные новости Казахстана - Tengrinews.kz|date=2024-09-21|access-date=2024-09-23}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.kommersant.ru/doc/7179532|title=«Хезболла» подтвердила гибель одного из своих лидеров при ударе Израиля|lang=ru|website=Коммерсантъ|date=2024-09-21|access-date=2024-09-23}}</ref> Сол күні Хезболла Израильге 150-ге дейін зымыран атқылаған.<ref>{{Cite web|url=https://allisrael.com/hezbollah-fires-heavy-rocket-barrages-deep-into-israel-including-western-samaria-town-of-ariel|title=Hezbollah fires heavy rocket barrages deep into Israel, including western Samaria and Haifa|lang=en-US|website=All Israel News|date=2024-09|access-date=2024-09-23}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.m24.ru/videos/politika/22092024/727891|title=Новости мира: "Хезболла" выпустила по Израилю около 150 ракет и БПЛА|lang=ru|website=m24.ru|access-date=2024-09-23}}</ref> '''30 қыркүйек – 1 қазан:'''<br> Түнде Израиль қорғаныс армиясы Ливанда жерүсті операциясын бастады, шекараның бірнеше аумағында Израиль әскерлерінің серпілістері туралы хабарланады.<ref>{{cite web |author= |url=https://www.gazeta.ru/politics/2024/09/30/19830619.shtml |deadlink=no |title=Наземная операция Израиля в Ливане |lang=ru |website=Газета.Ru |date=2024-09-30 |access-date=2024-09-30}}</ref><ref>{{cite web |author= |url=https://www.mk.ru/politics/2024/09/30/izrail-nachal-nazemnuyu-operaciyu-v-livane.html |deadlink=no |title=Израиль начал наземную операцию в Ливане |lang=ru |website=www.mk.ru |date=2024-09-30 |access-date=2024-09-30}}</ref><ref name=":1">{{cite web |url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/22003089 |deadlink=no |title=СМИ: израильские танки вошли на юг Ливана |lang=ru |website=TACC |access-date=2024-09-30}}</ref><ref name="bbc">{{cite web |author= |url=https://www.bbc.com/news/articles/czxgyzq7z2ro |title=Israel launches 'ground raids' against Hezbollah |lang=en |website=www.bbc.com |access-date=2024-10-01 |deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/22003729|title=Армия Израиля объявила о начале ограниченной наземной операции на юге Ливана|lang=ru|website=TACC|access-date=2024-10-01}}</ref><ref>[https://life.ru/p/1691607 Третья ливанская война: вмешается ли Иран в конфликт ЦАХАЛ и «Хезболлы»]</ref><ref>[https://www.timesofisrael.com/israels-third-lebanon-war-is-underway-what-you-need-to-know/ Israel’s Third Lebanon War is underway: What you need to know]</ref> Кейінірек Израиль армиясының танктері Рмейш елді мекеніне кірді.<ref name=":1" /><ref>{{Cite web|url=https://vz.ru/news/2024/9/30/1290004.html|title=Израильские танки вошли в ливанский Рмейш|lang=ru|website=ВЗГЛЯД.РУ|access-date=2024-10-01}}</ref> '''1 қазан:''' Израиль Ливанның оңтүстігінде құрлықтық шабуылын бастады. Құрлық әскері елді мекендердегі әскери нысандарды атқылаған. Рейтер агенттігінің ақпары бойынша Ливан армиясы Израильмен арадағы шекарадан 5 шақырымға кейін шегінген.<ref>Ливанның миллионнан астам халқы босып кетті — https://baq.kz/livannyn-millionnan-astam-halqy-bosyp-ketti-341701/</ref> 1 қазан кешке Иран Израильді ракетамен атқылаған. Тегеран мұны "Хезболла" мен ХАМАС жетекшілерінің өлімі үшін "кек қайтару" деді. Ал Израиль бұған міндетті түрде "жауап беретінін" айтқан. '''1–3 қазан:''' Зымыран шабуылына байланысты бүкіл елде, әсіресе ел астанасы Тель-Авивте сиреналар іске қосылды. Армия израильдіктерді «ескертулерге құлақ асып, қауіпсіз жерлерге орналасуға» шақырды. Израильдік БАҚ елге жүзден астам зымыран атылғанын хабарлады. Иран Ислам Төңкеріс сақшылары: "Біз Израильге ондаған зымыран жібердік, егер олар жауап қайтарса, біз оларды тағы бір рет нысанаға аламыз" деп мәлімдеді. Сондай-ақ мәлімдемеде бүгін түнгі шабуылдың Хамас жетекшісі Исмаил Хание, Хезболла жетекшісі Хасан Насралла және ирандық генерал Аббас Нилфурашан өлтірілген Израиль шабуылдарына жауап ретінде ұйымдастырылғаны айтылды.<ref>Иран Израильге зымыранмен шабуыл жасады — https://www.trt.net.tr/kazakh/liem/2024/10/01/iran-izrail-ghie-zymyranmien-shabuyl-zhasady-2193629</ref> Израиль Ливанның 200-ден аса нысанды атқылаған. Олардың арасында қару-жарақ қоймалары бар. Ал, "Хезболла" Израильге қарай 25 зымыран мен 5 дрон ұшырған. Олардың көбі көкте атып түсірілді. Еврей елі күштері қазір Ливан аумағындағы құрлықтағы операциясын жалғастырып жатыр.<ref>Израиль әскері мен «Хезболла» бір-бірін атқылап жатыр — https://24.kz/kz/zha-aly-tar/lemde/item/673636-izrail-skeri-men-khezbolla-bir-birin-at-ylap-zhatyr</ref> '''5 қазан:''' Reuters агенттігі ливандық БАҚ-қа сілтеме жасай отырып, ХАМАС-тың қарулы қанаты "Аль-Кассам" бригадасының жетекшісі Саид Аталланың Израиль шабуылынан Триполиде қаза тапқанын хабарлады. Ол палестиналық босқындар лагеріне жасалған соққы кезінде отбасының үш мүшесімен бірге қаза тапқан. Израиль бұған дейін Бейрут орталығына соққы жасаған болатын. Йемен де Палестина мен Ливанды қолдап, Тель-Авивтегі Израильдің әскери нысанасына шабуыл жасау үшін Яфа ұшқышсыз ұшағын пайдаланды.<ref>Израиль Бейрутке тағы да соққы жасады — https://kaz.inform.kz/news/izrail-beyrutke-tagi-da-sokki-zhasadi-10e33f/</ref> '''6 қазан:''' Бейрутте тағы да жарылыс болды. Бұған дейін израильдік әскерилер «Хезболланың» нысандарына жататын ғимараттарға жақын орналасқан Дахия оңтүстік ауданының тұрғындарын шұғыл эвакуациялау туралы ескерту жасаған. Сонымен қоса «Хезболла» Ливанмен шекарадағы аудандарда израильдік әскерилер мен жауынгерлердің қақтығыстары жалғасып жатқанын мәлімдеді. ЦАХАЛ таратқан деректер бойынша, Ливаннан Израиль аумағына 200-ден астам зымыран ұшырылған.<ref>Израиль Бейрутке соққы жасады — https://baq.kz/izrail-beyrutke-soqqy-zhasady-342008/</ref> '''7 қазан:''' Израиль қорғаныс күштері (ЦАХАЛ) Бейруттегі Ливан Хезболла қозғалысының барлау штабына соққы бергенін хабарлады. Израиль армиясы соңғы бірнеше сағат ішінде елдің әскери-әуе күштері Бейрут аймағындағы Хезболла қару-жарақ қоймаларына соққы жасағанын қосты.<ref>ЦАХАЛ нанесла удары по штаб-квартире разведки "Хезболлы" — https://ria.ru/20241007/khezbolla-1976664960.html</ref> Израиль қорғаныс күштері Газа секторындағы Дейр әл-Балах қаласындағы ауруханада орналасқан палестиналық Хамас қозғалысының болжамды басқару орталықтарына соққы бергенін хабарлады.<ref>ЦАХАЛ ударила по больнице в Газе, где якобы находился командный пункт ХАМАС — https://ria.ru/20241007/tsakhal-1976671049.html</ref> Израильдің орталығындағы Ришон-ле-Цион қаласында әуе шабуылының сиреналары естілді, деп хабарлады Израиль қорғаныс күштерінің баспасөз қызметі. Армия кейінірек шығыстан ұшырылған "екі күдікті әуе нысанын" ұстағанын хабарлады.<ref>В центральной части Израиля прозвучала воздушная тревога — https://ria.ru/20241007/tsakhal-1976674386.html</ref> Кейін Израиль әуе күштері Бейруттың Дахия аймағына шабуыл жасады.<ref>{{Cite web|url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/22062337|title=Армия Израиля наносит удары по району Дахия в Бейруте|lang=ru|website=TACC|access-date=2024-10-07}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.m24.ru/news/politika/07102024/732237|title=РИА Новости: ВВС Израиля нанесли удар рядом с международным аэропортом Бейрута|lang=ru|website=m24.ru|access-date=2024-10-07}}</ref> Одан кейін Израиль әуе күштерінің ұшақтары ауқымды әуе операциясын жүргізіп, бір сағатта Ливанның оңтүстігіндегі 120 нысанаға соққы берді.<ref>{{Cite web|url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/22064453|title=ВВС Израиля за час нанесли удары по 120 целям на юге Ливана|lang=ru|website=TACC|access-date=2024-10-07}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.ndtv.com/world-news/israel-army-hezbollah-lebanon-hit-over-120-hezbollah-targets-within-an-hour-6738121|title=Hit Over 120 Hezbollah Targets "Within An Hour": Israel Army|lang=en|website=www.ndtv.com|access-date=2024-10-07}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://report.az/ru/drugie-strany/vvs-izrailya-proveli-masshtabnuyu-vozdushnuyu-operaciyu-na-yuge-livana/|title=ВВС Израиля провели масштабную воздушную операцию на юге Ливана|lang=ru|website=Информационное Агентство Репорт|date=2024-10-07|access-date=2024-10-07}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.bfm.ru/news/559541|title=ВВС Израиля совершили массированный авианалет на Южный Ливан|lang=ru|last=BFM.ru|website=BFM.ru - деловой портал|access-date=2024-10-07}}</ref> '''8 қазан:''' ЦАХАЛдың 146-шы бронетранспортер дивизиясы Ха-Мапац Ливанның оңтүстік-батысындағы Хезболла инфрақұрылымына қарсы "шектелген, локализацияланған, мақсатты операциялық әрекеттерді" бастады.<ref>{{Cite web|url=https://www.gazeta.ru/army/news/2024/10/08/24100615.shtml|title=Израиль начал новую операцию против «Хезболлы» на юге Ливана - Газета.Ru {{!}} Новости|lang=ru|website=Газета.Ru|date=2024-10-08|access-date=2024-10-08}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://vz.ru/news/2024/10/8/1291308.html|title=Израиль начал точечные операции против «Хезболлы» в Ливане|lang=ru|website=ВЗГЛЯД.РУ|access-date=2024-10-08}}</ref> Израиль әскерилері Ливан аумағынан Хайфа бағытында жаппай атқылауды тіркеді.<ref>{{Cite web|url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/22069953|title=ЦАХАЛ зафиксировал мощный обстрел в направлении Хайфы|lang=ru|website=TACC|access-date=2024-10-08}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://vz.ru/news/2024/10/8/1291361.html|title=Стало известно о массированном обстреле Израиля ракетами|lang=ru|website=ВЗГЛЯД.РУ|access-date=2024-10-08}}</ref> Израиль қорғаныс күштері өздерінің мемлекеттік туын Ливанның оңтүстігіндегі Марун ар-Рас ауылындағы төбеге тікті.<ref>{{Cite web|url=https://detaly.co.il/izrailskij-flag-podnyat-nad-derevnej-marun-al-ras-v-yuzhnom-livane-video/|title=Израильский флаг поднят над деревней Марун аль-Рас в Южном Ливане (видео)|lang=ru-RU|last=Редакция|website=Детали|date=2024-10-08|access-date=2024-10-08}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.zakon.kz/mir/6451641-zachistka-pozitsiy-khezbollakh-izrail-ustanovil-natsionalnyy-flag-na-yuge-livana.html|title=Зачистка позиций "Хезболлах": Израиль установил национальный флаг на юге Ливана|lang=ru|first=Елена|last=Беляева|website=zakon.kz|date=2024-10-08|access-date=2024-10-08}}</ref> Дәл осы позициядан кейін Израильдің солтүстігіндегі елді мекендерді атқылау жүргізілді.<ref>Израиль Ливанның оңтүстігіне өзінің туын тікті — https://inbusiness.kz/kz/last/izrail-livannyn-ontustigine-ozinin-tuyn-tikti</ref> '''9 қазан:''' "Хезболла" Ливанның оңтүстігінде Израиль күштерінің артиллерия мен минометтер арқылы шабуылын тойтарғанын хабарлады.<ref>{{Cite web|url=https://vz.ru/news/2024/10/9/1291538.html|title=«Хезболла» отразила атаку израильских сил на юге Ливана|lang=ru|website=ВЗГЛЯД.РУ|access-date=2024-10-09}}</ref> Кейін Израиль қорғаныс күштері Ливан аумағынан жүзге жуық зымыран атқанын хабарлады.<ref>{{Cite web|url=https://www.gazeta.ru/army/news/2024/10/09/24114433.shtml|title=Почти сотня ракет летит из Ливана на север Израиля - Газета.Ru {{!}} Новости|lang=ru|website=Газета.Ru|date=2024-10-09|access-date=2024-10-09}}</ref> '''10 қазан:''' Израиль қорғаныс күштері БҰҰ-ның Ливандағы уақытша бітімгершілік күштерінің (UNIFIL) Рас-ән-Накура мүйісіндегі штаб-пәтеріндегі нысанды және бітімгершілік күштері жасырынған бункерге оқ жаудырды, нәтижесінде екі шабуыл жасалып, үш сарбаз жараланды.<ref>{{Cite web|url=https://www.middleeasteye.net/news/un-peacekeepers-wounded-israeli-fire-southern-lebanon|title=Israeli forces shoot at UN peacekeepers in Lebanon, wounding two|lang=en|website=Middle East Eye|access-date=2024-10-10}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/22093405|title=ЦАХАЛ обстрелял силы ООН в Ливане из танка|lang=ru|website=TACC|access-date=2024-10-10}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://vz.ru/news/2024/10/10/1291795.html|title=Израильские военные нанесли удар по штаб-квартире миссии ООН в Ливане|lang=ru|website=ВЗГЛЯД.РУ|access-date=2024-10-10}}</ref> '''11 қазан:''' «Хезболла» Израильді жеңіп, оны Ливанның оңтүстігінде атысты тоқтатуға мәжбүрлеу міндетін қойды.<ref>{{Cite web|url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/22103975|title="Хезболлах" решило заставить Израиль силой прекратить огонь на юге Ливана|lang=ru|website=TACC|access-date=2024-10-11}}</ref> Кейін «Хезболла» содырлары Ливанның оңтүстігіндегі Израиль әскерилерінің позицияларына шабуыл жасады.<ref>{{Cite web|url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/22105767|title=Бойцы "Хезболлах" открыли огонь по израильским войскам на юге Ливана|lang=ru|website=TACC|access-date=2024-10-12}}</ref> Израиль қорғаныс күштері Ливандағы «Хезболла» тобының Радван бөлімшесінің зымырандық күштерінің қолбасшысы Эриб әл-Шаджды өлтірді. Ол Ливанда қайтыс болды.<ref>{{Cite web|url=https://www.m24.ru/news/politika/11102024/733205|title=Израиль ликвидировал главу ракетного подразделения спецотряда "Хезболлы" в Ливане|lang=ru|website=m24.ru|access-date=2024-10-12}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://vz.ru/news/2024/10/11/1291931.html|title=ЦАХАЛ ликвидировал главу ракетного подразделения «Хезболлы» в Ливане|lang=ru|website=ВЗГЛЯД.РУ|access-date=2024-10-12}}</ref><ref name="автоссылка5">{{Cite web|url=https://caliber.az/post/cahal-likvidiroval-glavu-raketnogo-podrazdeleniya-hezbolly|title=ЦАХАЛ ликвидировал главу ракетного подразделения «Хезболлы» {{!}} Caliber.Az|lang=ru|website=caliber.az|date=2024-10-12|access-date=2024-10-12}}</ref> '''12 қазан:''' «Хезболла» содырлары Ливанның оңтүстігінде Израиль армиясының бульдозеріне басқарылатын зымыран қолданды.<ref>{{Cite web|url=https://vz.ru/news/2024/10/12/1292065.html|title=«Хезболла» поразила израильский бульдозер на юге Ливана|lang=ru|website=ВЗГЛЯД.РУ|access-date=2024-10-12}}</ref> Ливаннан Израильдің орталығына екі ұшқышсыз ұшу аппараты (БПЛА) ұшырылды,<ref>{{Cite web|url=https://www.gazeta.ru/army/news/2024/10/11/24131425.shtml|title=По центру Израиля запущены беспилотники - Газета.Ru {{!}} Новости|lang=ru|website=Газета.Ru|date=2024-10-12|access-date=2024-10-12}}</ref> ал Израиль әскерилері Сириядан ұшыруды да тіркеді.<ref>{{Cite web|url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/22105643|title=Армия Израиля сообщила о новом случае вторжения БПЛА|lang=ru|website=TACC|access-date=2024-10-12}}</ref> Соңғы 24 сағат ішінде ЦАХАЛ Ливаннан 200 зымыран ұшырылғанын тіркеді.<ref>{{Cite web|url=https://www.gazeta.ru/army/news/2024/10/12/24133561.shtml|title=Армия Израиля засекла запуск более 200 ракет со стороны Ливана - Газета.Ru {{!}} Новости|lang=ru|website=Газета.Ru|date=2024-10-12|access-date=2024-10-12}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://news.by/news/v_mire/khezbolla-vypustila-svyshe-200-raket-po-izrailyu-dannye-tsakhal|title="Хезболла" выпустила свыше 200 ракет по Израилю - данные ЦАХАЛ|lang=ru|website=news.by|date=2024-10-12|access-date=2024-10-12}}</ref> «Хезболла» содырлары Цфат қаласында орналасқан Израиль қорғаныс күштерінің (ЦАХАЛ) солтүстік әскери округінің штаб-пәтеріне зымырандық шабуыл жасады.<ref>{{Cite web|url=https://www.gazeta.ru/army/news/2024/10/12/24133927.shtml|title=«Хезболла» атаковала штаб военного округа на севере Израиля - Газета.Ru {{!}} Новости|lang=ru|website=Газета.Ru|date=2024-10-13|access-date=2024-10-13}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/22107131|title=СМИ: отряды "Хезболлах" атаковали штаб военного округа на севере Израиля|lang=ru|website=TACC|access-date=2024-10-13}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.kommersant.ru/doc/7230281|title=Al-Mayadeen: «Хезболла» нанесла ракетный удар по штабу ЦАХАЛа на севере Израиля|lang=ru|website=Коммерсантъ|date=2024-10-12|access-date=2024-10-13}}</ref> Израиль қорғаныс күштері жабық аумақты кеңейтті. Басылымның мәліметінше, оның құрамына Зарит, Шомера, Штула, Нетуа және Эвен Менахем кіреді. 12 қазан күні сағат 20:00-ден бастап кіруге тыйым салынады.<ref>{{Cite web|url=https://www.gazeta.ru/army/news/2024/10/12/24137467.shtml|title=ЦАХАЛ расширил закрытую военную зону на севере Израиля - Газета.Ru {{!}} Новости|lang=ru|website=Газета.Ru|date=2024-10-13|access-date=2024-10-12}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.kommersant.ru/doc/7230372|title=Израиль объявил закрытой военной зоной еще пять районов|lang=ru|website=Коммерсантъ|date=2024-10-12|access-date=2024-10-12}}</ref> Бірқатар араб ақпарат құралдарының мәлімдемелеріне қарағанда, Израиль әскерилері Израиль-Сирия шекарасын кесіп өтіп, басып алынған аумақтардағы позицияларын нығайта бастады.<ref>{{Cite web|url=https://detaly.co.il/sirijskie-istochniki-tsahal-zanyal-nashu-territoriyu/|title=Сирийские источники: ЦАХАЛ занял нашу территорию.|lang=ru-RU|last=Новости|website=Детали|date=2024-10-12|access-date=2024-10-12}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://haqqin.az/news/329978|title=Израильские военные вошли на территорию Сирии|website=haqqin.az|access-date=2024-10-13}}</ref> '''13 қазан:''' Израиль әскери-әуе күштері Баалбек қаласының солтүстігіндегі Макна және Юнин елді мекендері маңындағы нысандарға бірнеше соққы берді.<ref>{{Cite web|url=https://www.gazeta.ru/army/news/2024/10/13/24138661.shtml|title=Израиль атаковал северо-восток Ливана - Газета.Ru {{!}} Новости|lang=ru|website=Газета.Ru|date=2024-10-13|access-date=2024-10-13}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.m24.ru/news/politika/13102024/733484|title=Al Mayadeen: Израиль нанес авиаудары по северо-востоку Ливана|lang=ru|website=m24.ru|access-date=2024-10-13}}</ref> Ливандағы БҰҰ бітімгершілері Израиль күштерінің Ливанмен шекарадағы демаркациялық желіні кесіп өткені туралы хабарлады, бұл БҰҰ объектісінің аумағына танктердің енуімен болған оқыс оқиғаға себеп болды.<ref>{{Cite web|url=https://vz.ru/news/2024/10/13/1292268.html|title=Миротворцы ООН обвинили Израиль в нарушении границы с Ливаном|lang=ru|website=ВЗГЛЯД.РУ|access-date=2024-10-13}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.m24.ru/news/politika/13102024/733533|title=Миротворцы ООН зафиксировали серьезное нарушение военными Израиля границы с Ливаном|lang=ru|website=m24.ru|access-date=2024-10-13}}</ref> «Хезболла» содырлары Израильдің солтүстігіндегі Биньямин елді мекеніне шабуыл жасады, 67 адам жарақат алды.<ref>{{Cite web|url=https://www.gazeta.ru/army/news/2024/10/13/24142891.shtml|title=«Хезболла» атаковала Израиль «роем беспилотников» - Газета.Ru {{!}} Новости|lang=ru|website=Газета.Ru|date=2024-10-13|access-date=2024-10-13}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.forbes.ru/society/523047-smi-soobsili-ob-atake-bespilotnika-hezbolly-po-severu-izraila|title=СМИ сообщили об атаке беспилотника «Хезболлы» по северу Израиля|lang=ru|website=Forbes.ru|date=2024-10-13|access-date=2024-10-13}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/22112537|title=В "Хезболлах" сообщили о применении БПЛА при атаке на лагерь ЦАХАЛ под Хайфой|lang=ru|website=TACC|access-date=2024-10-13}}</ref> '''14 қазан:''' Израиль әуе күштері Ливанның солтүстігіндегі христиан аймағындағы Згарта мен Эхден қалаларының арасындағы тас жолда орналасқан Эйто елді мекеніне шабуыл жасады.<ref>{{Cite web|url=https://www.middleeasteye.net/news/israel-attacks-christian-town-lebanon-war|title=Lebanon: Israel launches deadly air strike on Christian area|lang=en|website=Middle East Eye|access-date=2024-10-14}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/22117651|title=Израиль атаковал дом в христианском районе на севере Ливана|lang=ru|website=TACC|access-date=2024-10-14}}</ref> Израиль Бейрутты қоса алғанда Ливанға шабуыл жасауды жалғастырады, деп мәлімдеді еврей мемлекетінің премьер-министрі Биньямин Нетаньяху.<ref>{{Cite news|title=Netanyahu says will 'mercilessly strike' Hezbollah, after deadly attack|last=AFP|url=https://www.thehindu.com/news/international/netanyahu-says-will-mercilessly-strike-hezbollah-after-deadly-attack/article68753970.ece|website=The Hindu|id=0971-751X|date=2024-10-14|access-date=2024-10-14|lang=en-IN}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.m24.ru/news/politika/14102024/733841|title=Нетаньяху заявил, что Израиль продолжит атаковать "Хезболлу" по всему Ливану|lang=ru|website=m24.ru|access-date=2024-10-14}}</ref> '''15 қазан:''' Израиль әуе күштері Ливанның солтүстігіндегі Хермель ауданындағы шекаралық өткелге шабуыл жасады.<ref>{{Cite web|url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/22121245|title=СМИ: самолеты Израиля атаковали погранпереход между Ливаном и Сирией|lang=ru|website=TACC|access-date=2024-10-15}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.gazeta.ru/army/news/2024/10/15/24151525.shtml|title=ВВС Израиля атаковали пограничный переход между Ливаном и Сирией - Газета.Ru {{!}} Новости|lang=ru|website=Газета.Ru|date=2024-10-15|access-date=2024-10-15}}</ref> Кейінірек әуе күштері Ливанның оңтүстігіндегі Кана елді мекеніне шабуыл жасады.<ref>{{Cite web|url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/22129937|title=На юге Ливана при ударе ВС Израиля погибли 10 человек|lang=ru|website=TACC|access-date=2024-10-15}}</ref> == Шығындар == : '''Израиль шығындары'''<br> '''2 қазан:''' ЦАХАЛ баспасөз қызметі Ливанның оңтүстігіндегі белсенді ұрыс кезінде жеті адамның қаза тапқанын хабарлады.<ref>В ЦАХАЛ сообщили о гибели семи СВОИХ военных на юге Ливана — https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/22024885</ref><ref>В ЦАХАЛ сообщили о гибели семи своих военных в боях на юге Ливана — https://report.az/ru/drugie-strany/v-cahal-soobshili-o-gibeli-semi-svoih-voennyh-v-boyah-na-yuge-livana/</ref> '''3 қазан:''' Израиль тарапы осы аптада басталған операция кезінде алғаш рет жауынгерлері қаза тапқанын хабарлады. Қарулы қақтығыс кезінде 8 әскери қызметкер көз жұмған.<ref>Израиль әскері мен «Хезболла» бір-бірін атқылап жатыр — https://24.kz/kz/zha-aly-tar/lemde/item/673636-izrail-skeri-men-khezbolla-bir-birin-at-ylap-zhatyr</ref> '''4 қазан:''' ЦАХАЛ елдің солтүстігінде екі сарбазының қаза тапқанын хабарлады.<ref>ЦАХАЛ сообщил о гибели двух своих военных на севере страны — https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/22047141</ref> : '''Ливан шығындары'''<br> '''24 қыркүйек:''' ТАСС агенттігі таратқан мәліметке сәйкес, Ливанның оңтүстік бөлігіндегі елді мекендерге жасалған шабуылдан көз жұмғандар саны 569 адамға жеткен. Сондай-ақ 1,8 мыңнан астамы жараланған. Құрбандар арасында – 50 бала мен 94 әйел бар, сонымен қоса төрт жедел жәрдем қызметкері қаза тауып, 16-ы жараланған.<ref>Ливанда Израиль шабуылынан қаза тапқандар саны 569 адамға жетті — https://baq.kz/livanda-izrail-shabuylynan-qaza-tapqandar-sany-569-adamga-zhetti-341282/</ref> '''25 қыркүйек:''' Ливанның денсаулық сақтау министрі Фирас Абиад бір аптадан аз уақыт ішінде Израильдің шабуылынан 5 мыңға жуық адам жарақат алғанын айтады. Тек қана пейджерлер мен радиолардың жаппай жарылысы кезінде 3 мыңға жуық адам зардап шеккен. Ливан билігі бұл шабуыл үшін Израильді айыптап отыр.<ref>Жаңа соғыс: Ливандағы Елшілік шұғыл үндеу жасады — https://abai.kz/index.php/post/188282</ref> Ливанда қайтыс болғандар саны, Денсаулық сақтау министрлігінің мәліметінше, 636-ға жетіп, 2000-нан астамы жараланған.<ref>[https://apnews.com/article/israel-lebanon-hezbollah-gaza-news-09-25-2024-62cb173728d341c845bff9859addc7a5 Israel tells its troops to prepare for a possible ground operation in Lebanon | AP News]</ref> 500 мыңға жуық ливандық босқынға айналды.<ref>https://www.barrons.com/news/close-to-500-000-lebanese-displaced-foreign-minister-0c7a82f9</ref><ref>[https://www.kommersant.ru/doc/7181850 Около 700 британских солдат отправлены на Кипр для эвакуации британцев из Ливана — Коммерсантъ]</ref> '''30 қыркүйек:''' Ливанда Израильдің шабуылынан 105 адам қаза тапқан, 350-ден астам тұрғын жараланды. Ресми ақпаратқа сай, соңғы екі аптада атыс-жарылыстан 1 мыңнан астам ливандық мерт болған. 6 мың адам жараланды.<ref>{{Cite web |url=https://qaz.ulysmedia.kz/news/20374-izrail-livan-kaktygysy-kaza-bolgandar-sany-100-den-asty/amp |title=Израиль-Ливан қақтығысы. Бір тәулікте 100-ден астам адам қаза тапты |lang=kk |website=qaz.ulysmedia.kz |access-date=2024-09-30}}</ref><ref>{{Cite web |url=https://azattyq-ruhy.kz/incidents/77929-livanda-song-y-eki-aptada-105-adam-kaza-tapkan#ampf= |title=Ливанда соңғы екі аптада 105 адам қаза тапқан |lang=kk |website=azattyq-ruhy.kz |access-date=2024-09-30}}</ref> '''8 қазан:''' Ливанда 22 адам қаза тауып, 80 адам жараланды, деп қосты Денсаулық сақтау министрлігі. Көбіне Оңтүстік Ливан, Набатия, Бекаа мен Баалбек-Хермель аудандары тұрғындары соққыға жығылды.<ref>{{Cite web |url=https://inbusiness.kz/kz/last/livanda-izraildin-shabuyldarynan-kaza-tapkandar-sany-2-mynnan-asty |title=Ливанда Израильдің шабуылдарынан қаза тапқандар саны 2 мыңнан асты |lang=kk |website=inbusiness.kz |access-date=2024-10-11}}</ref><ref>{{Cite web |url=https://nege.kz/news/izrail-men-livan-kaktigisi-1030-adamnin-omrn-kidi-bf0a4a |title=Израиль мен Ливан қақтығысы 1030 адамның өмірін қиды |lang=kk |website=nege.kz |access-date=2024-09-27}}</ref> '''8–11 қазан:''' Ливанда Израиль қорғаныс күштерінің соққылары нәтижесінде қаза тапқандар саны 2141 адамға жетті, 10 099 адам жарақат алды, бұл туралы Al Jazeera телеарнасы елдің Денсаулық сақтау министрлігіне сілтеме жасап хабарлайды.<ref>{{Cite web |url=https://inbusiness.kz/kz/last/livanda-izraildin-shabuyldarynan-kaza-tapkandar-sany-2-mynnan-asty |title=Ливанда Израильдің шабуылдарынан қаза тапқандар саны 2 мыңнан асты |lang=kk |website=inbusiness.kz |access-date=2024-10-11}}</ref> : '''Үшінші тарап шығындары'''<br> '''27 қыркүйек:''' Израильдің Ливан-Сирия шекарасындағы нысанаға жасаған соққысы кезінде бес сириялық сарбаз қаза тапты.<ref>Пять сирийских военных погибли при ударе ВС Израиля недалеко от границы с Ливаном — https://report.az/ru/drugie-strany/pyat-sirijskih-voennyh-pogibli-pri-udare-vs-izrailya-nedaleko-ot-granicy-s-livanom/</ref><ref>Пять сирийских военных погибли при израильском ударе — https://ria.ru/20240927/voennye-1975005990.html</ref> == Халықаралық реакция == '''Мемлекеттер'''<br> : '''Мысыр:'''<br> Мысыр Сыртқы істер министрлігі халықаралық державалар мен БҰҰ-ны Израильдің «Ливандағы қауіпті шиеленісуін» тоқтату үшін дереу араласуға шақырды.<ref>{{Cite news|title="Death toll from Israeli strikes rises to nearly 400, Lebanon says, as fears of escalation grow – Middle East crisis live".|url=https://www.theguardian.com/world/live/2024/sep/23/middle-east-crisis-live-hezbollah-israel-war-lebanon-evacuations-latest|website=theguardian}}</ref> : '''Ресей:'''<br> Ресей Сыртқы істер министрлігінің баспасөз хатшысы Мария Захарова: Ресей Израильдің Ливанға қарсы әскери әрекеттерін айыптап, соның ішінде елді мекендерге қарсы шабуыл жасап, тараптарды қақтығысты саяси және дипломатиялық реттеуге көшіруге шақырады.<ref>{{Cite web|url=https://www.gazeta.ru/politics/news/2024/09/24/23995387.shtml|title=МИД России высказался по ситуации в Ливане - Газета.Ru {{!}} Новости|lang=ru|website=Газета.Ru|date=2024-09-28|access-date=2024-09-28}}</ref> : '''Иран:'''<br> Иран Израильдің Ливандағы әрекеттеріне байланысты БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесін шұғыл шақыруға шақырды.<ref>{{Cite web|url=https://www.m24.ru/news/politika/29092024/729938|title=Иран призвал организовать срочное заседание СБ ООН из-за атак Израиля в Ливане|lang=ru|website=m24.ru|access-date=2024-09-29}}</ref> : '''АҚШ:''' АҚШ Мемлекеттік хатшысы Энтони Блинкен Америка Құрама Штаттарына жарылыстар туралы ескертілмегенін және қазіргі уақытта болған оқиға туралы ақпарат жинап жатқанын айтты.<ref>{{Cite web |url=https://qaz.ulysmedia.kz/news/19920-ushinshi-livan-izrail-sogysy-resmi-turde-bastaldy-bak/ |title=Үшінші Ливан-Израиль соғысы ресми түрде басталды-БАҚ |lang=kk |website=qaz.ulysmedia.kz |access-date=2024-09-19}}</ref> : '''Иордания:''' Иорданияның Сыртқы істер министрі Израильдің әрекеті аймақтағы шиеленісті күшейтіп, бірнеше майданда өршуге ықпал ететінін айтты.<ref>{{Cite web |url=https://qaz.ulysmedia.kz/news/19920-ushinshi-livan-izrail-sogysy-resmi-turde-bastaldy-bak/ |title=Үшінші Ливан-Израиль соғысы ресми түрде басталды-БАҚ |lang=kk |website=qaz.ulysmedia.kz |access-date=2024-09-19}}</ref> : '''Түркия:''' Түркия президенті Режеп Тайып Ердоған да Израильдің Газа секторынан тыс қақтығыстарды кеңейту әрекеттеріне алаңдаушылық білдірді.<ref>{{Cite web |url=https://qaz.ulysmedia.kz/news/19920-ushinshi-livan-izrail-sogysy-resmi-turde-bastaldy-bak/ |title=Үшінші Ливан-Израиль соғысы ресми түрде басталды-БАҚ |lang=kk |website=qaz.ulysmedia.kz |access-date=2024-09-19}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Араб-Израиль қақтығыстары]] [[Санат:2024 жылғы қақтығыстар]] 3t47imcbsn5n0pffcqmgmkjlanagmwt 3391051 3391050 2024-10-16T02:29:05Z 1nter pares 146705 /* Барысы */ 3391051 wikitext text/x-wiki {{Ағымдағы оқиғалар}} {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс = Солтүстік жебелері операциясы |бөлім = |сурет = IAF - Operation New Order - 06.jpg |сурет атауы = ЦАХАЛ ұшқыштары 2024 жылғы 27 қыркүйекте Ливандағы Хезболлаға қарсы әуе шабуылына дейін |дата = 2024 жылдың 23 қыркүйегінен — қазірге дейін ({{Ұзақтығы|year=2024|month=09|day=23}}) |орын = {{Байрақ|Ливан}}<br>{{Ту|Израиль}} Израильдің солтүстік округі |себеп = * Хезболланың Израильдің солтүстігін атқылауы |нәтиже = |статусы = жалғасуда |өзгерістер = |қарсылас1 = {{Байрақ|Израиль}} |қарсылас2 = [[Сурет:InfoboxHez.PNG|22px|Хезболла]] [[Хезболла]]<br>{{Байрақ|Ливан}}<ref>{{Cite web|url=https://gulfnews.com/world/mena/lebanon-army-says-returns-fire-at-israel-for-first-time-after-soldier-killed-1.104284760|title=Iran Looks to Houthi Proxies to Escalate Fight With Israel|lang=ru|date=2014-01-12|publisher=[[The New York Times|www.nytimes.com]]|quote=Iran Looks to Houthi Proxies to Escalate Fight With Israel|access-date=2024-03-03|archive-date=2024-10-03|archive-url=https://gulfnews.com/world/mena/lebanon-army-says-returns-fire-at-israel-for-first-time-after-soldier-killed-1.104284760|url-status=live}}</ref><br>{{Байрақ|Иран}}<ref>{{Cite web|url=https://nypost.com/2024/09/23/world-news/iranian-president-pledges-to-continue-supporting-hezbollah-as-threat-of-wider-middle-east-war-looms/|title=Iran Looks to Houthi Proxies to Escalate Fight With Israel|lang=ru|date=2014-01-12|publisher=[[The New York Times|www.nytimes.com]]|quote=Iran Looks to Houthi Proxies to Escalate Fight With Israel|access-date=2024-03-03|archive-date=2024-09-23|archive-url=https://nypost.com/2024/09/23/world-news/iranian-president-pledges-to-continue-supporting-hezbollah-as-threat-of-wider-middle-east-war-looms/|url-status=live}}</ref> |қарсылас3 = |қарсылас4 = |командир1 = {{flagicon image|Flag of the Prime Minister of Israel.svg}} [[Биньямин Нетаньяху]]<br>{{flagicon image|Flag of Israel Minister of Defence.svg}} [[Йоав Галант]]<br>{{flagicon image|Flag of IDF Chief of Staff.svg}} [[Херци Ха-Леви]] |командир2 = [[Сурет:InfoboxHez.PNG|22px|Хезболла]] [[Хасан Насралла]]†<br>[[Сурет:InfoboxHez.PNG|22px|Хезболла]] [[Наим Кассем]] |командир3 = |командир4 = |күштер1 = |күштер2 = |күштер3 = |күштер4 = |шығындар1 = |шығындар2 = |шығындар3 = |шығындар4 = |жалпы шығындар = |азаматтық шығындар = |ортаққор = |ескерту = }} '''Израильдің Хезболламен соғысы''' немесе '''Үшінші Ливан соғысы'''<ref>{{Cite web|url=https://www.forbes.ru/mneniya/522436-tret-a-livanskaa-cem-mozet-obernut-sa-novaa-suhoputnaa-operacia-izraila|title=Третья ливанская: чем может обернуться новая сухопутная операция Израиля|lang=ru|website=Forbes.ru|date=2024-10-03|access-date=2024-10-06}}</ref><ref>https://www.currenttime.tv/a/kak-god-voiny-menayet-blizhnii-vostok/33149022.html</ref><ref>{{Cite web |url=https://qaz.ulysmedia.kz/news/19920-ushinshi-livan-izrail-sogysy-resmi-turde-bastaldy-bak/ |title=Үшінші Ливан-Израиль соғысы ресми түрде басталды-БАҚ |lang=kk |website=qaz.ulysmedia.kz |access-date=2024-09-19}}</ref> (Израильде '''«Солтүстік жебелері» операциясы''' ретінде де белгілі)<ref>Таяу Шығыста тағы соғыс: Израиль-Ливан қанқасап қырылысуда! "Соғыс операциясының атауы - Солтүстік жебелері" — https://mezgil.kz/e/action/ShowInfo.php?classid=2&id=5750</ref><ref>Израиль ресми түрде Ливандағы «Хезболлаға» қарсы кең ауқымды операция бастады! Оған «Солтүстік жебелері» деп ат қойды. — https://malim.kz/article/alem/tayau-sygys-qanga-bokti-izrail-livanga-oq-zaudyryp-zatyr-25015</ref><ref>«Северные стрелы». Что известно о наземной операции Израиля на юге Ливана — https://rtvi.com/news/severnye-strely-chto-izvestno-o-nazemnoj-operaczii-izrailya-na-yuge-livana/</ref><ref>Наземную операцию "Северные стрелы" начала армия Израиля на юге Ливана — https://www.nakanune.ru/news/2024/10/01/22789881/</ref><ref>Израиль проводит операцию "Стрелы Севера" в Ливане! — https://ru.haberler.com/russian-news-17879060/</ref><ref>Израиль начал операцию «Северные стрелы» против «Хезболлы» на юге Ливана — https://avesta.tj/2024/10/01/izrail-nachal-operatsiyu-severnye-strely-protiv-hezbolly-na-yuge-livana/</ref> — Израиль қорғаныс күштері (ЦАХАЛ) мен Хезболла арасындағы қарулы қақтығыс 2024 жылы 23 қыркүйекте Ливанның Хезболла тобына қарсы Израиль қорғаныс күштері [[Ливан]] территориясын бомбалаумен басталды. 1 қазанда [[Израиль]] Ливанның оңтүстігінде құрлықтық шабуылын бастады. == Израиль мен Ливан арасындағы қақтығыстар == Израиль мен Ливан арасындағы қарулы қақтығыстардың тарихы тереңде жатыр. Алғашқы Ливан соғысы 1982 жылы басталып, Израиль «Галилеяға бейбітшілік» операциясын жүзеге асырды. Сол кезде палестиналық жауынгерлер Израильге қарсы шабуылдар ұйымдастырып, елдің солтүстігін қауіпке төндірді. Израильдің бұл операциясының нәтижесінде палестиналықтар Ливаннан толықтай шығарылды. Алайда Израиль 2000 жылға дейін Ливанның оңтүстік аймағын бақылауда ұстады. 2006 жылы екінші Ливан соғысы басталды. Бұл соғыстың басты себебі — «Хезболла» тобының Израиль әскерін тұтқынға алып, елдің солтүстігін қайтадан атқылауы болды. Израиль сол кезде Литани өзеніне дейінгі аумақты басып алды, алайда соғыс екі тараптың да үлкен шығынға ұшырауымен аяқталды.<ref>{{Cite web |url=https://taulik.kz/17348/shinshi-livan-so-ysy-bastaluy-m-mkin-lemde-ne-bop-zhatyr |title=Үшінші Ливан соғысы басталуы мүмкін: әлемде не боп жатыр? |lang=kk |website=taulik.kz |access-date=2024-10-04}}</ref> == Алғышарттар == 2023 жылдың қазан айында «Хезболла» Израильге қарсы белсенді әскери әрекеттерін қайта жандандырып, солтүстік Израиль қалаларын атқылай бастады. Бұл қадам Израильдің Газа секторындағы "ХАМАС" тобына қарсы операциясы кезінде орын алды. Осыдан кейін Израиль де қарсы шабуылдар ұйымдастырып, "Хезболла" басшылығына бірнеше соққы берді. 2024 жылдың қыркүйегінде жағдай шиеленісіп, Израиль Ливан шекарасына құрлық әскері мен танктерін жіберді. Бұл қадам Таяу Шығыстағы ірі әскери қақтығыстың жаңа кезеңі болу мүмкіндігіне жол ашты. Израиль бұл әрекеті арқылы Ливанның оңтүстік бөлігінде қауіпсіздік аймағын құруды көздейді, ал «Хезболла» бұл аймақтан әскерін алып кетуден бас тартуда. Израиль премьер-министрі Биньямин Нетаньяху бұл аймақтағы израильдіктерді өз үйлеріне қайтаруды басты мақсат етіп қойды, алайда бұл мақсатқа жету үшін құрлықтағы соғыс қажет болуы мүмкін.<ref>{{Cite web |url=https://taulik.kz/17348/shinshi-livan-so-ysy-bastaluy-m-mkin-lemde-ne-bop-zhatyr |title=Үшінші Ливан соғысы басталуы мүмкін: әлемде не боп жатыр? |lang=kk |website=taulik.kz |access-date=2024-10-04}}</ref> == Барысы == === Бірінші кезең: Бомбалау === '''23 қыркүйек:''' Израиль армиясы Ливанның оңтүстігі мен Бекаа алқабындағы Хезболланың сегіз жүз әскери нысанасына шабуыл жасағанын хабарлады.<ref>{{Cite news|title="Dozens of Israeli fighter jets have struck roughly 800 Hezbollah military sites in southern Lebanon and the Beqaa Valley since this morning, the Israeli military said in a statement"|url=https://www.nytimes.com/live/2024/09/23/world/gaza-israel-hamas-hezbollah/baa0d6f2-7de5-5c73-9196-4dbd212c5704}}</ref> Әуе соққысынан «Хезболланың» жоғары шенді қолбасшысы Али Абурия қаза тапты.<ref>{{Cite web|url=https://www.jpost.com/middle-east/article-821336|title=IDF hits over 300 Hezbollah targets during two major waves of airstrikes in Lebanon|lang=en|website=The Jerusalem Post {{!}} JPost.com|date=2024-09-23|access-date=2024-09-23}}</ref><ref name="автоссылка1">{{Cite web|url=https://tengrinews.kz/world_news/izrail-aviaudarom-beyrutu-likvidiroval-komanduyuschego-548722/|title=Израиль авиаударом по Бейруту ликвидировал командующего элитными силами “Хезболлы“|lang=ru|last=tengrinews.kz|website=Главные новости Казахстана - Tengrinews.kz|date=2024-09-21|access-date=2024-09-23}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.kommersant.ru/doc/7179532|title=«Хезболла» подтвердила гибель одного из своих лидеров при ударе Израиля|lang=ru|website=Коммерсантъ|date=2024-09-21|access-date=2024-09-23}}</ref> Сол күні Хезболла Израильге 150-ге дейін зымыран атқылаған.<ref>{{Cite web|url=https://allisrael.com/hezbollah-fires-heavy-rocket-barrages-deep-into-israel-including-western-samaria-town-of-ariel|title=Hezbollah fires heavy rocket barrages deep into Israel, including western Samaria and Haifa|lang=en-US|website=All Israel News|date=2024-09|access-date=2024-09-23}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.m24.ru/videos/politika/22092024/727891|title=Новости мира: "Хезболла" выпустила по Израилю около 150 ракет и БПЛА|lang=ru|website=m24.ru|access-date=2024-09-23}}</ref> '''24 қыркүйек:''' ЦАХАЛ Ливандағы «Хезболла» нысандарына шабуылдардың жаңа толқынын бастады. Бір тәулік ішінде Ливанның оңтүстігі мен Бекаа аңғарында 1500 нысанаға соққы жасалды,<ref>{{Cite web|url=https://www.forbes.ru/society/521844-cahal-ob-avila-o-novoj-volne-udarov-po-ob-ektam-hezbolly-v-livane|title=ЦАХАЛ объявила о новой волне ударов по объектам «Хезболлы» в Ливане|lang=ru|website=Forbes.ru|date=2024-09-24|access-date=2024-09-24}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.m24.ru/news/politika/24092024/728489|title=Армия Израиля объявила о начале новой волны ударов по объектам "Хезболлы" в Ливане|lang=ru|website=m24.ru|access-date=2024-09-24}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://vz.ru/news/2024/9/24/1288910.html|title=Израиль начал новую волну ударов по объектам «Хезболлы» в Ливане|lang=ru|website=ВЗГЛЯД.РУ|access-date=2024-09-24}}</ref> сондай-ақ, ЦАХАЛ мәлімдемесі бойынша Бейрутқа нүктелі соққы жасалды.<ref>{{Cite web|url=https://www.kommersant.ru/doc/7181437|title=Армия Израиля заявила о «точечном ударе» по Бейруту|lang=ru|website=Коммерсантъ|date=2024-09-24|access-date=2024-09-24}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.m24.ru/news/politika/24092024/728507|title=Армия Израиля заявила, что нанесла точечный удар по Бейруту|lang=ru|website=m24.ru|access-date=2024-09-24}}</ref> === Екінші кезең: Құрлықтағы операция === '''30 қыркүйек – 1 қазан:'''<br> Түнде Израиль қорғаныс армиясы Ливанда жерүсті операциясын бастады, шекараның бірнеше аумағында Израиль әскерлерінің серпілістері туралы хабарланады.<ref>{{cite web |author= |url=https://www.gazeta.ru/politics/2024/09/30/19830619.shtml |deadlink=no |title=Наземная операция Израиля в Ливане |lang=ru |website=Газета.Ru |date=2024-09-30 |access-date=2024-09-30}}</ref><ref>{{cite web |author= |url=https://www.mk.ru/politics/2024/09/30/izrail-nachal-nazemnuyu-operaciyu-v-livane.html |deadlink=no |title=Израиль начал наземную операцию в Ливане |lang=ru |website=www.mk.ru |date=2024-09-30 |access-date=2024-09-30}}</ref><ref name=":1">{{cite web |url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/22003089 |deadlink=no |title=СМИ: израильские танки вошли на юг Ливана |lang=ru |website=TACC |access-date=2024-09-30}}</ref><ref name="bbc">{{cite web |author= |url=https://www.bbc.com/news/articles/czxgyzq7z2ro |title=Israel launches 'ground raids' against Hezbollah |lang=en |website=www.bbc.com |access-date=2024-10-01 |deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/22003729|title=Армия Израиля объявила о начале ограниченной наземной операции на юге Ливана|lang=ru|website=TACC|access-date=2024-10-01}}</ref><ref>[https://life.ru/p/1691607 Третья ливанская война: вмешается ли Иран в конфликт ЦАХАЛ и «Хезболлы»]</ref><ref>[https://www.timesofisrael.com/israels-third-lebanon-war-is-underway-what-you-need-to-know/ Israel’s Third Lebanon War is underway: What you need to know]</ref> Кейінірек Израиль армиясының танктері Рмейш елді мекеніне кірді.<ref name=":1" /><ref>{{Cite web|url=https://vz.ru/news/2024/9/30/1290004.html|title=Израильские танки вошли в ливанский Рмейш|lang=ru|website=ВЗГЛЯД.РУ|access-date=2024-10-01}}</ref> '''1 қазан:''' Израиль Ливанның оңтүстігінде құрлықтық шабуылын бастады. Құрлық әскері елді мекендердегі әскери нысандарды атқылаған. Рейтер агенттігінің ақпары бойынша Ливан армиясы Израильмен арадағы шекарадан 5 шақырымға кейін шегінген.<ref>Ливанның миллионнан астам халқы босып кетті — https://baq.kz/livannyn-millionnan-astam-halqy-bosyp-ketti-341701/</ref> 1 қазан кешке Иран Израильді ракетамен атқылаған. Тегеран мұны "Хезболла" мен ХАМАС жетекшілерінің өлімі үшін "кек қайтару" деді. Ал Израиль бұған міндетті түрде "жауап беретінін" айтқан. '''1–3 қазан:''' Зымыран шабуылына байланысты бүкіл елде, әсіресе ел астанасы Тель-Авивте сиреналар іске қосылды. Армия израильдіктерді «ескертулерге құлақ асып, қауіпсіз жерлерге орналасуға» шақырды. Израильдік БАҚ елге жүзден астам зымыран атылғанын хабарлады. Иран Ислам Төңкеріс сақшылары: "Біз Израильге ондаған зымыран жібердік, егер олар жауап қайтарса, біз оларды тағы бір рет нысанаға аламыз" деп мәлімдеді. Сондай-ақ мәлімдемеде бүгін түнгі шабуылдың Хамас жетекшісі Исмаил Хание, Хезболла жетекшісі Хасан Насралла және ирандық генерал Аббас Нилфурашан өлтірілген Израиль шабуылдарына жауап ретінде ұйымдастырылғаны айтылды.<ref>Иран Израильге зымыранмен шабуыл жасады — https://www.trt.net.tr/kazakh/liem/2024/10/01/iran-izrail-ghie-zymyranmien-shabuyl-zhasady-2193629</ref> Израиль Ливанның 200-ден аса нысанды атқылаған. Олардың арасында қару-жарақ қоймалары бар. Ал, "Хезболла" Израильге қарай 25 зымыран мен 5 дрон ұшырған. Олардың көбі көкте атып түсірілді. Еврей елі күштері қазір Ливан аумағындағы құрлықтағы операциясын жалғастырып жатыр.<ref>Израиль әскері мен «Хезболла» бір-бірін атқылап жатыр — https://24.kz/kz/zha-aly-tar/lemde/item/673636-izrail-skeri-men-khezbolla-bir-birin-at-ylap-zhatyr</ref> '''5 қазан:''' Reuters агенттігі ливандық БАҚ-қа сілтеме жасай отырып, ХАМАС-тың қарулы қанаты "Аль-Кассам" бригадасының жетекшісі Саид Аталланың Израиль шабуылынан Триполиде қаза тапқанын хабарлады. Ол палестиналық босқындар лагеріне жасалған соққы кезінде отбасының үш мүшесімен бірге қаза тапқан. Израиль бұған дейін Бейрут орталығына соққы жасаған болатын. Йемен де Палестина мен Ливанды қолдап, Тель-Авивтегі Израильдің әскери нысанасына шабуыл жасау үшін Яфа ұшқышсыз ұшағын пайдаланды.<ref>Израиль Бейрутке тағы да соққы жасады — https://kaz.inform.kz/news/izrail-beyrutke-tagi-da-sokki-zhasadi-10e33f/</ref> '''6 қазан:''' Бейрутте тағы да жарылыс болды. Бұған дейін израильдік әскерилер «Хезболланың» нысандарына жататын ғимараттарға жақын орналасқан Дахия оңтүстік ауданының тұрғындарын шұғыл эвакуациялау туралы ескерту жасаған. Сонымен қоса «Хезболла» Ливанмен шекарадағы аудандарда израильдік әскерилер мен жауынгерлердің қақтығыстары жалғасып жатқанын мәлімдеді. ЦАХАЛ таратқан деректер бойынша, Ливаннан Израиль аумағына 200-ден астам зымыран ұшырылған.<ref>Израиль Бейрутке соққы жасады — https://baq.kz/izrail-beyrutke-soqqy-zhasady-342008/</ref> '''7 қазан:''' Израиль қорғаныс күштері (ЦАХАЛ) Бейруттегі Ливан Хезболла қозғалысының барлау штабына соққы бергенін хабарлады. Израиль армиясы соңғы бірнеше сағат ішінде елдің әскери-әуе күштері Бейрут аймағындағы Хезболла қару-жарақ қоймаларына соққы жасағанын қосты.<ref>ЦАХАЛ нанесла удары по штаб-квартире разведки "Хезболлы" — https://ria.ru/20241007/khezbolla-1976664960.html</ref> Израиль қорғаныс күштері Газа секторындағы Дейр әл-Балах қаласындағы ауруханада орналасқан палестиналық Хамас қозғалысының болжамды басқару орталықтарына соққы бергенін хабарлады.<ref>ЦАХАЛ ударила по больнице в Газе, где якобы находился командный пункт ХАМАС — https://ria.ru/20241007/tsakhal-1976671049.html</ref> Израильдің орталығындағы Ришон-ле-Цион қаласында әуе шабуылының сиреналары естілді, деп хабарлады Израиль қорғаныс күштерінің баспасөз қызметі. Армия кейінірек шығыстан ұшырылған "екі күдікті әуе нысанын" ұстағанын хабарлады.<ref>В центральной части Израиля прозвучала воздушная тревога — https://ria.ru/20241007/tsakhal-1976674386.html</ref> Кейін Израиль әуе күштері Бейруттың Дахия аймағына шабуыл жасады.<ref>{{Cite web|url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/22062337|title=Армия Израиля наносит удары по району Дахия в Бейруте|lang=ru|website=TACC|access-date=2024-10-07}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.m24.ru/news/politika/07102024/732237|title=РИА Новости: ВВС Израиля нанесли удар рядом с международным аэропортом Бейрута|lang=ru|website=m24.ru|access-date=2024-10-07}}</ref> Одан кейін Израиль әуе күштерінің ұшақтары ауқымды әуе операциясын жүргізіп, бір сағатта Ливанның оңтүстігіндегі 120 нысанаға соққы берді.<ref>{{Cite web|url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/22064453|title=ВВС Израиля за час нанесли удары по 120 целям на юге Ливана|lang=ru|website=TACC|access-date=2024-10-07}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.ndtv.com/world-news/israel-army-hezbollah-lebanon-hit-over-120-hezbollah-targets-within-an-hour-6738121|title=Hit Over 120 Hezbollah Targets "Within An Hour": Israel Army|lang=en|website=www.ndtv.com|access-date=2024-10-07}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://report.az/ru/drugie-strany/vvs-izrailya-proveli-masshtabnuyu-vozdushnuyu-operaciyu-na-yuge-livana/|title=ВВС Израиля провели масштабную воздушную операцию на юге Ливана|lang=ru|website=Информационное Агентство Репорт|date=2024-10-07|access-date=2024-10-07}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.bfm.ru/news/559541|title=ВВС Израиля совершили массированный авианалет на Южный Ливан|lang=ru|last=BFM.ru|website=BFM.ru - деловой портал|access-date=2024-10-07}}</ref> '''8 қазан:''' ЦАХАЛдың 146-шы бронетранспортер дивизиясы Ха-Мапац Ливанның оңтүстік-батысындағы Хезболла инфрақұрылымына қарсы "шектелген, локализацияланған, мақсатты операциялық әрекеттерді" бастады.<ref>{{Cite web|url=https://www.gazeta.ru/army/news/2024/10/08/24100615.shtml|title=Израиль начал новую операцию против «Хезболлы» на юге Ливана - Газета.Ru {{!}} Новости|lang=ru|website=Газета.Ru|date=2024-10-08|access-date=2024-10-08}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://vz.ru/news/2024/10/8/1291308.html|title=Израиль начал точечные операции против «Хезболлы» в Ливане|lang=ru|website=ВЗГЛЯД.РУ|access-date=2024-10-08}}</ref> Израиль әскерилері Ливан аумағынан Хайфа бағытында жаппай атқылауды тіркеді.<ref>{{Cite web|url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/22069953|title=ЦАХАЛ зафиксировал мощный обстрел в направлении Хайфы|lang=ru|website=TACC|access-date=2024-10-08}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://vz.ru/news/2024/10/8/1291361.html|title=Стало известно о массированном обстреле Израиля ракетами|lang=ru|website=ВЗГЛЯД.РУ|access-date=2024-10-08}}</ref> Израиль қорғаныс күштері өздерінің мемлекеттік туын Ливанның оңтүстігіндегі Марун ар-Рас ауылындағы төбеге тікті.<ref>{{Cite web|url=https://detaly.co.il/izrailskij-flag-podnyat-nad-derevnej-marun-al-ras-v-yuzhnom-livane-video/|title=Израильский флаг поднят над деревней Марун аль-Рас в Южном Ливане (видео)|lang=ru-RU|last=Редакция|website=Детали|date=2024-10-08|access-date=2024-10-08}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.zakon.kz/mir/6451641-zachistka-pozitsiy-khezbollakh-izrail-ustanovil-natsionalnyy-flag-na-yuge-livana.html|title=Зачистка позиций "Хезболлах": Израиль установил национальный флаг на юге Ливана|lang=ru|first=Елена|last=Беляева|website=zakon.kz|date=2024-10-08|access-date=2024-10-08}}</ref> Дәл осы позициядан кейін Израильдің солтүстігіндегі елді мекендерді атқылау жүргізілді.<ref>Израиль Ливанның оңтүстігіне өзінің туын тікті — https://inbusiness.kz/kz/last/izrail-livannyn-ontustigine-ozinin-tuyn-tikti</ref> '''9 қазан:''' "Хезболла" Ливанның оңтүстігінде Израиль күштерінің артиллерия мен минометтер арқылы шабуылын тойтарғанын хабарлады.<ref>{{Cite web|url=https://vz.ru/news/2024/10/9/1291538.html|title=«Хезболла» отразила атаку израильских сил на юге Ливана|lang=ru|website=ВЗГЛЯД.РУ|access-date=2024-10-09}}</ref> Кейін Израиль қорғаныс күштері Ливан аумағынан жүзге жуық зымыран атқанын хабарлады.<ref>{{Cite web|url=https://www.gazeta.ru/army/news/2024/10/09/24114433.shtml|title=Почти сотня ракет летит из Ливана на север Израиля - Газета.Ru {{!}} Новости|lang=ru|website=Газета.Ru|date=2024-10-09|access-date=2024-10-09}}</ref> '''10 қазан:''' Израиль қорғаныс күштері БҰҰ-ның Ливандағы уақытша бітімгершілік күштерінің (UNIFIL) Рас-ән-Накура мүйісіндегі штаб-пәтеріндегі нысанды және бітімгершілік күштері жасырынған бункерге оқ жаудырды, нәтижесінде екі шабуыл жасалып, үш сарбаз жараланды.<ref>{{Cite web|url=https://www.middleeasteye.net/news/un-peacekeepers-wounded-israeli-fire-southern-lebanon|title=Israeli forces shoot at UN peacekeepers in Lebanon, wounding two|lang=en|website=Middle East Eye|access-date=2024-10-10}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/22093405|title=ЦАХАЛ обстрелял силы ООН в Ливане из танка|lang=ru|website=TACC|access-date=2024-10-10}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://vz.ru/news/2024/10/10/1291795.html|title=Израильские военные нанесли удар по штаб-квартире миссии ООН в Ливане|lang=ru|website=ВЗГЛЯД.РУ|access-date=2024-10-10}}</ref> '''11 қазан:''' «Хезболла» Израильді жеңіп, оны Ливанның оңтүстігінде атысты тоқтатуға мәжбүрлеу міндетін қойды.<ref>{{Cite web|url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/22103975|title="Хезболлах" решило заставить Израиль силой прекратить огонь на юге Ливана|lang=ru|website=TACC|access-date=2024-10-11}}</ref> Кейін «Хезболла» содырлары Ливанның оңтүстігіндегі Израиль әскерилерінің позицияларына шабуыл жасады.<ref>{{Cite web|url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/22105767|title=Бойцы "Хезболлах" открыли огонь по израильским войскам на юге Ливана|lang=ru|website=TACC|access-date=2024-10-12}}</ref> Израиль қорғаныс күштері Ливандағы «Хезболла» тобының Радван бөлімшесінің зымырандық күштерінің қолбасшысы Эриб әл-Шаджды өлтірді. Ол Ливанда қайтыс болды.<ref>{{Cite web|url=https://www.m24.ru/news/politika/11102024/733205|title=Израиль ликвидировал главу ракетного подразделения спецотряда "Хезболлы" в Ливане|lang=ru|website=m24.ru|access-date=2024-10-12}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://vz.ru/news/2024/10/11/1291931.html|title=ЦАХАЛ ликвидировал главу ракетного подразделения «Хезболлы» в Ливане|lang=ru|website=ВЗГЛЯД.РУ|access-date=2024-10-12}}</ref><ref name="автоссылка5">{{Cite web|url=https://caliber.az/post/cahal-likvidiroval-glavu-raketnogo-podrazdeleniya-hezbolly|title=ЦАХАЛ ликвидировал главу ракетного подразделения «Хезболлы» {{!}} Caliber.Az|lang=ru|website=caliber.az|date=2024-10-12|access-date=2024-10-12}}</ref> '''12 қазан:''' «Хезболла» содырлары Ливанның оңтүстігінде Израиль армиясының бульдозеріне басқарылатын зымыран қолданды.<ref>{{Cite web|url=https://vz.ru/news/2024/10/12/1292065.html|title=«Хезболла» поразила израильский бульдозер на юге Ливана|lang=ru|website=ВЗГЛЯД.РУ|access-date=2024-10-12}}</ref> Ливаннан Израильдің орталығына екі ұшқышсыз ұшу аппараты (БПЛА) ұшырылды,<ref>{{Cite web|url=https://www.gazeta.ru/army/news/2024/10/11/24131425.shtml|title=По центру Израиля запущены беспилотники - Газета.Ru {{!}} Новости|lang=ru|website=Газета.Ru|date=2024-10-12|access-date=2024-10-12}}</ref> ал Израиль әскерилері Сириядан ұшыруды да тіркеді.<ref>{{Cite web|url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/22105643|title=Армия Израиля сообщила о новом случае вторжения БПЛА|lang=ru|website=TACC|access-date=2024-10-12}}</ref> Соңғы 24 сағат ішінде ЦАХАЛ Ливаннан 200 зымыран ұшырылғанын тіркеді.<ref>{{Cite web|url=https://www.gazeta.ru/army/news/2024/10/12/24133561.shtml|title=Армия Израиля засекла запуск более 200 ракет со стороны Ливана - Газета.Ru {{!}} Новости|lang=ru|website=Газета.Ru|date=2024-10-12|access-date=2024-10-12}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://news.by/news/v_mire/khezbolla-vypustila-svyshe-200-raket-po-izrailyu-dannye-tsakhal|title="Хезболла" выпустила свыше 200 ракет по Израилю - данные ЦАХАЛ|lang=ru|website=news.by|date=2024-10-12|access-date=2024-10-12}}</ref> «Хезболла» содырлары Цфат қаласында орналасқан Израиль қорғаныс күштерінің (ЦАХАЛ) солтүстік әскери округінің штаб-пәтеріне зымырандық шабуыл жасады.<ref>{{Cite web|url=https://www.gazeta.ru/army/news/2024/10/12/24133927.shtml|title=«Хезболла» атаковала штаб военного округа на севере Израиля - Газета.Ru {{!}} Новости|lang=ru|website=Газета.Ru|date=2024-10-13|access-date=2024-10-13}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/22107131|title=СМИ: отряды "Хезболлах" атаковали штаб военного округа на севере Израиля|lang=ru|website=TACC|access-date=2024-10-13}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.kommersant.ru/doc/7230281|title=Al-Mayadeen: «Хезболла» нанесла ракетный удар по штабу ЦАХАЛа на севере Израиля|lang=ru|website=Коммерсантъ|date=2024-10-12|access-date=2024-10-13}}</ref> Израиль қорғаныс күштері жабық аумақты кеңейтті. Басылымның мәліметінше, оның құрамына Зарит, Шомера, Штула, Нетуа және Эвен Менахем кіреді. 12 қазан күні сағат 20:00-ден бастап кіруге тыйым салынады.<ref>{{Cite web|url=https://www.gazeta.ru/army/news/2024/10/12/24137467.shtml|title=ЦАХАЛ расширил закрытую военную зону на севере Израиля - Газета.Ru {{!}} Новости|lang=ru|website=Газета.Ru|date=2024-10-13|access-date=2024-10-12}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.kommersant.ru/doc/7230372|title=Израиль объявил закрытой военной зоной еще пять районов|lang=ru|website=Коммерсантъ|date=2024-10-12|access-date=2024-10-12}}</ref> Бірқатар араб ақпарат құралдарының мәлімдемелеріне қарағанда, Израиль әскерилері Израиль-Сирия шекарасын кесіп өтіп, басып алынған аумақтардағы позицияларын нығайта бастады.<ref>{{Cite web|url=https://detaly.co.il/sirijskie-istochniki-tsahal-zanyal-nashu-territoriyu/|title=Сирийские источники: ЦАХАЛ занял нашу территорию.|lang=ru-RU|last=Новости|website=Детали|date=2024-10-12|access-date=2024-10-12}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://haqqin.az/news/329978|title=Израильские военные вошли на территорию Сирии|website=haqqin.az|access-date=2024-10-13}}</ref> '''13 қазан:''' Израиль әскери-әуе күштері Баалбек қаласының солтүстігіндегі Макна және Юнин елді мекендері маңындағы нысандарға бірнеше соққы берді.<ref>{{Cite web|url=https://www.gazeta.ru/army/news/2024/10/13/24138661.shtml|title=Израиль атаковал северо-восток Ливана - Газета.Ru {{!}} Новости|lang=ru|website=Газета.Ru|date=2024-10-13|access-date=2024-10-13}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.m24.ru/news/politika/13102024/733484|title=Al Mayadeen: Израиль нанес авиаудары по северо-востоку Ливана|lang=ru|website=m24.ru|access-date=2024-10-13}}</ref> Ливандағы БҰҰ бітімгершілері Израиль күштерінің Ливанмен шекарадағы демаркациялық желіні кесіп өткені туралы хабарлады, бұл БҰҰ объектісінің аумағына танктердің енуімен болған оқыс оқиғаға себеп болды.<ref>{{Cite web|url=https://vz.ru/news/2024/10/13/1292268.html|title=Миротворцы ООН обвинили Израиль в нарушении границы с Ливаном|lang=ru|website=ВЗГЛЯД.РУ|access-date=2024-10-13}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.m24.ru/news/politika/13102024/733533|title=Миротворцы ООН зафиксировали серьезное нарушение военными Израиля границы с Ливаном|lang=ru|website=m24.ru|access-date=2024-10-13}}</ref> «Хезболла» содырлары Израильдің солтүстігіндегі Биньямин елді мекеніне шабуыл жасады, 67 адам жарақат алды.<ref>{{Cite web|url=https://www.gazeta.ru/army/news/2024/10/13/24142891.shtml|title=«Хезболла» атаковала Израиль «роем беспилотников» - Газета.Ru {{!}} Новости|lang=ru|website=Газета.Ru|date=2024-10-13|access-date=2024-10-13}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.forbes.ru/society/523047-smi-soobsili-ob-atake-bespilotnika-hezbolly-po-severu-izraila|title=СМИ сообщили об атаке беспилотника «Хезболлы» по северу Израиля|lang=ru|website=Forbes.ru|date=2024-10-13|access-date=2024-10-13}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/22112537|title=В "Хезболлах" сообщили о применении БПЛА при атаке на лагерь ЦАХАЛ под Хайфой|lang=ru|website=TACC|access-date=2024-10-13}}</ref> '''14 қазан:''' Израиль әуе күштері Ливанның солтүстігіндегі христиан аймағындағы Згарта мен Эхден қалаларының арасындағы тас жолда орналасқан Эйто елді мекеніне шабуыл жасады.<ref>{{Cite web|url=https://www.middleeasteye.net/news/israel-attacks-christian-town-lebanon-war|title=Lebanon: Israel launches deadly air strike on Christian area|lang=en|website=Middle East Eye|access-date=2024-10-14}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/22117651|title=Израиль атаковал дом в христианском районе на севере Ливана|lang=ru|website=TACC|access-date=2024-10-14}}</ref> Израиль Бейрутты қоса алғанда Ливанға шабуыл жасауды жалғастырады, деп мәлімдеді еврей мемлекетінің премьер-министрі Биньямин Нетаньяху.<ref>{{Cite news|title=Netanyahu says will 'mercilessly strike' Hezbollah, after deadly attack|last=AFP|url=https://www.thehindu.com/news/international/netanyahu-says-will-mercilessly-strike-hezbollah-after-deadly-attack/article68753970.ece|website=The Hindu|id=0971-751X|date=2024-10-14|access-date=2024-10-14|lang=en-IN}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.m24.ru/news/politika/14102024/733841|title=Нетаньяху заявил, что Израиль продолжит атаковать "Хезболлу" по всему Ливану|lang=ru|website=m24.ru|access-date=2024-10-14}}</ref> '''15 қазан:''' Израиль әуе күштері Ливанның солтүстігіндегі Хермель ауданындағы шекаралық өткелге шабуыл жасады.<ref>{{Cite web|url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/22121245|title=СМИ: самолеты Израиля атаковали погранпереход между Ливаном и Сирией|lang=ru|website=TACC|access-date=2024-10-15}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.gazeta.ru/army/news/2024/10/15/24151525.shtml|title=ВВС Израиля атаковали пограничный переход между Ливаном и Сирией - Газета.Ru {{!}} Новости|lang=ru|website=Газета.Ru|date=2024-10-15|access-date=2024-10-15}}</ref> Кейінірек әуе күштері Ливанның оңтүстігіндегі Кана елді мекеніне шабуыл жасады.<ref>{{Cite web|url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/22129937|title=На юге Ливана при ударе ВС Израиля погибли 10 человек|lang=ru|website=TACC|access-date=2024-10-15}}</ref> == Шығындар == : '''Израиль шығындары'''<br> '''2 қазан:''' ЦАХАЛ баспасөз қызметі Ливанның оңтүстігіндегі белсенді ұрыс кезінде жеті адамның қаза тапқанын хабарлады.<ref>В ЦАХАЛ сообщили о гибели семи СВОИХ военных на юге Ливана — https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/22024885</ref><ref>В ЦАХАЛ сообщили о гибели семи своих военных в боях на юге Ливана — https://report.az/ru/drugie-strany/v-cahal-soobshili-o-gibeli-semi-svoih-voennyh-v-boyah-na-yuge-livana/</ref> '''3 қазан:''' Израиль тарапы осы аптада басталған операция кезінде алғаш рет жауынгерлері қаза тапқанын хабарлады. Қарулы қақтығыс кезінде 8 әскери қызметкер көз жұмған.<ref>Израиль әскері мен «Хезболла» бір-бірін атқылап жатыр — https://24.kz/kz/zha-aly-tar/lemde/item/673636-izrail-skeri-men-khezbolla-bir-birin-at-ylap-zhatyr</ref> '''4 қазан:''' ЦАХАЛ елдің солтүстігінде екі сарбазының қаза тапқанын хабарлады.<ref>ЦАХАЛ сообщил о гибели двух своих военных на севере страны — https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/22047141</ref> : '''Ливан шығындары'''<br> '''24 қыркүйек:''' ТАСС агенттігі таратқан мәліметке сәйкес, Ливанның оңтүстік бөлігіндегі елді мекендерге жасалған шабуылдан көз жұмғандар саны 569 адамға жеткен. Сондай-ақ 1,8 мыңнан астамы жараланған. Құрбандар арасында – 50 бала мен 94 әйел бар, сонымен қоса төрт жедел жәрдем қызметкері қаза тауып, 16-ы жараланған.<ref>Ливанда Израиль шабуылынан қаза тапқандар саны 569 адамға жетті — https://baq.kz/livanda-izrail-shabuylynan-qaza-tapqandar-sany-569-adamga-zhetti-341282/</ref> '''25 қыркүйек:''' Ливанның денсаулық сақтау министрі Фирас Абиад бір аптадан аз уақыт ішінде Израильдің шабуылынан 5 мыңға жуық адам жарақат алғанын айтады. Тек қана пейджерлер мен радиолардың жаппай жарылысы кезінде 3 мыңға жуық адам зардап шеккен. Ливан билігі бұл шабуыл үшін Израильді айыптап отыр.<ref>Жаңа соғыс: Ливандағы Елшілік шұғыл үндеу жасады — https://abai.kz/index.php/post/188282</ref> Ливанда қайтыс болғандар саны, Денсаулық сақтау министрлігінің мәліметінше, 636-ға жетіп, 2000-нан астамы жараланған.<ref>[https://apnews.com/article/israel-lebanon-hezbollah-gaza-news-09-25-2024-62cb173728d341c845bff9859addc7a5 Israel tells its troops to prepare for a possible ground operation in Lebanon | AP News]</ref> 500 мыңға жуық ливандық босқынға айналды.<ref>https://www.barrons.com/news/close-to-500-000-lebanese-displaced-foreign-minister-0c7a82f9</ref><ref>[https://www.kommersant.ru/doc/7181850 Около 700 британских солдат отправлены на Кипр для эвакуации британцев из Ливана — Коммерсантъ]</ref> '''30 қыркүйек:''' Ливанда Израильдің шабуылынан 105 адам қаза тапқан, 350-ден астам тұрғын жараланды. Ресми ақпаратқа сай, соңғы екі аптада атыс-жарылыстан 1 мыңнан астам ливандық мерт болған. 6 мың адам жараланды.<ref>{{Cite web |url=https://qaz.ulysmedia.kz/news/20374-izrail-livan-kaktygysy-kaza-bolgandar-sany-100-den-asty/amp |title=Израиль-Ливан қақтығысы. Бір тәулікте 100-ден астам адам қаза тапты |lang=kk |website=qaz.ulysmedia.kz |access-date=2024-09-30}}</ref><ref>{{Cite web |url=https://azattyq-ruhy.kz/incidents/77929-livanda-song-y-eki-aptada-105-adam-kaza-tapkan#ampf= |title=Ливанда соңғы екі аптада 105 адам қаза тапқан |lang=kk |website=azattyq-ruhy.kz |access-date=2024-09-30}}</ref> '''8 қазан:''' Ливанда 22 адам қаза тауып, 80 адам жараланды, деп қосты Денсаулық сақтау министрлігі. Көбіне Оңтүстік Ливан, Набатия, Бекаа мен Баалбек-Хермель аудандары тұрғындары соққыға жығылды.<ref>{{Cite web |url=https://inbusiness.kz/kz/last/livanda-izraildin-shabuyldarynan-kaza-tapkandar-sany-2-mynnan-asty |title=Ливанда Израильдің шабуылдарынан қаза тапқандар саны 2 мыңнан асты |lang=kk |website=inbusiness.kz |access-date=2024-10-11}}</ref><ref>{{Cite web |url=https://nege.kz/news/izrail-men-livan-kaktigisi-1030-adamnin-omrn-kidi-bf0a4a |title=Израиль мен Ливан қақтығысы 1030 адамның өмірін қиды |lang=kk |website=nege.kz |access-date=2024-09-27}}</ref> '''8–11 қазан:''' Ливанда Израиль қорғаныс күштерінің соққылары нәтижесінде қаза тапқандар саны 2141 адамға жетті, 10 099 адам жарақат алды, бұл туралы Al Jazeera телеарнасы елдің Денсаулық сақтау министрлігіне сілтеме жасап хабарлайды.<ref>{{Cite web |url=https://inbusiness.kz/kz/last/livanda-izraildin-shabuyldarynan-kaza-tapkandar-sany-2-mynnan-asty |title=Ливанда Израильдің шабуылдарынан қаза тапқандар саны 2 мыңнан асты |lang=kk |website=inbusiness.kz |access-date=2024-10-11}}</ref> : '''Үшінші тарап шығындары'''<br> '''27 қыркүйек:''' Израильдің Ливан-Сирия шекарасындағы нысанаға жасаған соққысы кезінде бес сириялық сарбаз қаза тапты.<ref>Пять сирийских военных погибли при ударе ВС Израиля недалеко от границы с Ливаном — https://report.az/ru/drugie-strany/pyat-sirijskih-voennyh-pogibli-pri-udare-vs-izrailya-nedaleko-ot-granicy-s-livanom/</ref><ref>Пять сирийских военных погибли при израильском ударе — https://ria.ru/20240927/voennye-1975005990.html</ref> == Халықаралық реакция == '''Мемлекеттер'''<br> : '''Мысыр:'''<br> Мысыр Сыртқы істер министрлігі халықаралық державалар мен БҰҰ-ны Израильдің «Ливандағы қауіпті шиеленісуін» тоқтату үшін дереу араласуға шақырды.<ref>{{Cite news|title="Death toll from Israeli strikes rises to nearly 400, Lebanon says, as fears of escalation grow – Middle East crisis live".|url=https://www.theguardian.com/world/live/2024/sep/23/middle-east-crisis-live-hezbollah-israel-war-lebanon-evacuations-latest|website=theguardian}}</ref> : '''Ресей:'''<br> Ресей Сыртқы істер министрлігінің баспасөз хатшысы Мария Захарова: Ресей Израильдің Ливанға қарсы әскери әрекеттерін айыптап, соның ішінде елді мекендерге қарсы шабуыл жасап, тараптарды қақтығысты саяси және дипломатиялық реттеуге көшіруге шақырады.<ref>{{Cite web|url=https://www.gazeta.ru/politics/news/2024/09/24/23995387.shtml|title=МИД России высказался по ситуации в Ливане - Газета.Ru {{!}} Новости|lang=ru|website=Газета.Ru|date=2024-09-28|access-date=2024-09-28}}</ref> : '''Иран:'''<br> Иран Израильдің Ливандағы әрекеттеріне байланысты БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесін шұғыл шақыруға шақырды.<ref>{{Cite web|url=https://www.m24.ru/news/politika/29092024/729938|title=Иран призвал организовать срочное заседание СБ ООН из-за атак Израиля в Ливане|lang=ru|website=m24.ru|access-date=2024-09-29}}</ref> : '''АҚШ:''' АҚШ Мемлекеттік хатшысы Энтони Блинкен Америка Құрама Штаттарына жарылыстар туралы ескертілмегенін және қазіргі уақытта болған оқиға туралы ақпарат жинап жатқанын айтты.<ref>{{Cite web |url=https://qaz.ulysmedia.kz/news/19920-ushinshi-livan-izrail-sogysy-resmi-turde-bastaldy-bak/ |title=Үшінші Ливан-Израиль соғысы ресми түрде басталды-БАҚ |lang=kk |website=qaz.ulysmedia.kz |access-date=2024-09-19}}</ref> : '''Иордания:''' Иорданияның Сыртқы істер министрі Израильдің әрекеті аймақтағы шиеленісті күшейтіп, бірнеше майданда өршуге ықпал ететінін айтты.<ref>{{Cite web |url=https://qaz.ulysmedia.kz/news/19920-ushinshi-livan-izrail-sogysy-resmi-turde-bastaldy-bak/ |title=Үшінші Ливан-Израиль соғысы ресми түрде басталды-БАҚ |lang=kk |website=qaz.ulysmedia.kz |access-date=2024-09-19}}</ref> : '''Түркия:''' Түркия президенті Режеп Тайып Ердоған да Израильдің Газа секторынан тыс қақтығыстарды кеңейту әрекеттеріне алаңдаушылық білдірді.<ref>{{Cite web |url=https://qaz.ulysmedia.kz/news/19920-ushinshi-livan-izrail-sogysy-resmi-turde-bastaldy-bak/ |title=Үшінші Ливан-Израиль соғысы ресми түрде басталды-БАҚ |lang=kk |website=qaz.ulysmedia.kz |access-date=2024-09-19}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Араб-Израиль қақтығыстары]] [[Санат:2024 жылғы қақтығыстар]] bz0emenq7v2lsmb1mbj7tzh9pdd6nrh Менің папам тигр (фильм, 2024) 0 746301 3391026 3389097 2024-10-15T20:01:27Z Muzaffar Turgunov 120280 «[[Санат:Ернар Нұрғалиев фильмдері|Ернар Нұрғалиев фильмдері]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) 3391026 wikitext text/x-wiki {{Кино|Қазақша атауы=Менің папам тигр|Жанры=[[комедия]]|Режиссёрі=Ернар Нұрғалиев|Сценарист=Азамат Абжанов|Актерлер=Жанболат Найзабеков<br />Сезім Жанболатқызы<br />Зарина Кармен<br />Алихан Идришева|Тілі=[[қазақ тілі|қазақша]] (субтитр:орысша)|Мемлекет={{KAZ}}|Жыл=2024|Ұзақтығы=83 минут}} '''Менің папам тигр''' — Комедиялық драмасында біз өмір бойы өзін сәтсіз сезінетін 35 жастағы Амантайды кездестіреміз. Бірақ бір күні оның миында сирек кездесетін генетикалық ауру пайда болады, бұл оны қорқыныш сезімінен айырады. Бұл оның әлемге және өз өміріне деген көзқарасын түбегейлі өзгертеді.<ref>{{cite web |url = https://kinoteatr.kz/film/1804 |title = Менің папам тигр |author = |date = |work = |publisher = Юбилейный |accessdate = 2024-10-08 |lang = ru }} </ref><ref>{{cite web |url = https://new.chaplin.kz/2208-meni-papam-tigr |title = Менің папам тигр |author = |date = |work = |publisher = Chaplin cinemas |accessdate = 2024-10-08 |lang = ru }} </ref><ref>{{cite web |url = https://tengrinews.kz/curious/sentyabrskie-novinki-v-kino-chto-posmotret-etoy-osenyu-546625/ |title = Сентябрьские новинки в кино: что посмотреть этой осенью |author = |date = 2024-09-02 |work = |publisher = Tengrinews.kz |accessdate = 2024-10-08 |lang = ru }} </ref><ref>{{cite web |url = https://www.inform.kz/ru/kinopremeri-nedeli-graf-monte-kristo-komanda-monstrov-ifrit-4b9fe6 |title = Кинопремьеры недели: «Граф Монте-Кристо», «Команда монстров», «Ифрит» |author = |date = 2024-09-27 |work = |publisher = Inform.kz |accessdate = 2024-10-08 |lang = ru }} </ref> == Сюжеті == Амантай өзінің жаңа қасиетін өз тағдырын өзгертіп, көптен бері менсінбей, мән бермеген отбасында жоғалған беделін қалпына келтіру үшін пайдалануды ұйғарады. Ол бұрын оған мүмкін емес болып көрінген батыл және тәуекелді қадамдар жасап, неғұрлым батыл әрекет ете бастайды. Бұл жаңа тәсіл күтпеген және жиі күлкілі нәтижелер әкеліп, Амантайды кедергілерді жеңуге және оған бұрын қорқынышты және ауыр болып көрінген жағдайларға тап болуға мәжбүр етеді. Амантайдың өз өмірінің қаһарманына дейінгі жолы өзінің шектеулерін жеңіп, отбасы мен қоғамда құрмет пен қабылдану оқиғасына айналады. Амантай ылғи жібектей қарызға белшесінен батады, ал оның ренжіген, бірақ еңбекқор жары Шынар (Зарина Кармен) несиені ылғи төлеп отырады. Ол үйленген болса да, ол шексіз жалғыз. Амантайдың анасы (Алихан Идирышева) кәрілікке байланысты оны есіне түсірмейді, ал қызы Алуа (сезім Жанболатқызы, айтпақшы, басты актердің туған қызы) әкесін ерекше құрметтемейді. Қызға үй тапсырмасы берілгенде бәрі нашарлайды - «Менің әкем - батыр» тақырыбында мектеп эссе жазу. Оған эссені дауыстап оқу кезегі келгенде, бала сыныптан жылап шығып кетеді, ал әкесі оның жағдайы жақсы емес екенін түсінеді.<ref name=":0">{{cite web |url = https://vlast.kz/filmy/62046-meni-papam-tigr.html |title = Менің Папам Тигр |author = Галия Байжанова |date = 2024-09-30 |work = |publisher = Vlast.kz |accessdate = 2024-10-08 |lang = ru }} </ref> «Менің папам тигр» — батылдық, өзін-өзі қабылдау және ішкі өзгерістерге апаратын жол туралы шабыттандыратын және көңілді картина, мұнда өзін-өзі жеңуге деген әрбір батыл әрекет адамның өз абыройы мен сенімділігін қалпына келтіруге бағытталған қадамға айналады.<ref>{{cite web |url = https://m.ticketon.kz/event/menin-papam-tigr-2024 |title = Менің Папам Тигр (2024) |author = |date = |work = |publisher = |accessdate = 2024-10-08 |lang = ru }} </ref> == Киноның негізгі тақырыпы == Фильмде көтерілген маңызды тақырып - жеке отбасындағы диалогтың болмауы. Амантайдың жанын әйелі мен баласын түсінбеуінен артық ештеңе ауыртпайды. Жалпы көріністе бұл ауырсыну басталып, бір-екі минутқа отбасылық комедияны жүректі ауыртатын драмаға айналдырады.<ref>{{cite web |url = https://orda.kz/film-menin-papam-tigr-nastojaschij-muzhchina-dolzhen-392700/ |title = Фильм «Менің папам тигр»: настоящий мужчина должен… |author = Карим Кадырбаев |date = 2024-10-06 |work = |publisher = Orda.kz |accessdate = 2024-10-08 |lang = ru }} </ref> == Рөлдерде == {| class="wikitable" |+ !Актёр !Рөл |- |Жанболат Найзабеков |Амантай |- |Зарина Кармен |Шынап (Амантайдың әйелі) |- |Алихан Идришева |Амантайдың анасы |- |Сезім Жанболатқызы |Алуа (Амантайдың қызы)<ref name=":0" /> |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:2024 жылғы Қазақстан фильмдері]] [[Санат:Қазақ тіліндегі фильмдер]] [[Санат:Орыс тіліндегі фильмдер]] [[Санат:2024 жылғы Қазақстан кинокомедиялары]] [[Санат:Ернар Нұрғалиев фильмдері]] q8l9g392x8zifewsgtto4dmcax4gr04 Қатысушы талқылауы:Buzzaleti 3 746392 3391172 3389585 2024-10-16T11:51:43Z Buzzaleti 162606 /* Ces un message qui ma été envoyé je ne sait plus */ жаңа бөлім 3391172 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Buzzaleti}} -- [[Қатысушы:Sibom|Sibom]] ([[Қатысушы талқылауы:Sibom|талқылауы]]) 13:49, 2024 ж. қазанның 10 (+05) == Ces un message qui ma été envoyé je ne sait plus == @ [[Қатысушы:Buzzaleti|Buzzaleti]] ([[Қатысушы талқылауы:Buzzaleti|талқылау]]) 16:51, 2024 ж. қазанның 16 (+05) as8h2fatd0py9w46suh0hw836gqh7r5 Тана көлі 0 746556 3390982 3390416 2024-10-15T17:58:23Z Kasymov 10777 3390982 wikitext text/x-wiki {{Көл |Атауы = Тана |Төл атауы = |Сурет = ET Amhara asv2018-02 img040 Lake Tana at Gorgora.jpg |Сурет тақырыбы = |Теңiз деңгейiнен биіктігі = 1830 |Ұзындығы = 84 |Ені = 66 |Ауданы = 3100—3600 |Көлемі = |Жағалау сызығының ұзындығы = |Тереңдігі = 15 |Орташа тереңдігі = |Судың тұздылығы = |Судың мөлдірлігі = |Суды жинау ауданы = |Құятын өзендер = Аббай/Магача |Шығатын өзендер = Көк Ніл |Координаттары = 12/37.15 |CoordScale = |Ел = Эфиопия |Аймақ = |Аудан = |Позициялық карта = |Позициялық карта 1 = |Ортаққордағы санаты = Lake Tana }} '''Тана''' — [[Эфиопия]]дағы көл, [[Ніл]] өзені алабында. Эфиопиядағы ең ірі көл. Көлге 50 шақты өзен құяды, ең ірілері Гумара-Шет, Джельда, Анферас, Гуари, Саги, Саруаха, Абаганан, Алугса, Дирма, Магача, Синсиль, Гумира. Көлден Ніл салаларының бірі [[Көк Ніл]] ағып шығады. Көлде 20 шақты арал бар. Жағалауынан балық аулауға болады. == Галерея == <gallery class="center" widths="160" heights="130"> Сурет:Lake_Tana_SPOT_1385.jpg|Жоғарыдан түсірілген сурет Сурет:ET_Amhara_asv2018-02_img062_Lake_Tana_at_Gorgora.jpg|Балық аулау Сурет:ET_Amhara_asv2018-02_img070_Lake_Tana_at_Bahir_Dar.jpg|Көл аңғарындағы қайық. Сурет:ET_Amhara_asv2018-02_img068_Lake_Tana_at_Bahir_Dar.jpg|Көлдегі Бегемот </gallery> == Сілтемелер == * {{cite web|author=|url=http://www.galenfrysinger.com/blue_nile_ethiopia.htm|title=Photographs of the lake|lang=en|website=www.galenfrysinger.com|date=|access-date=2019-09-27|deadlink=no|archive-url=|archive-date=}} * {{cite web|author=|url=http://portal.unesco.org/culture/en/ev.php-URL_ID=2511&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html|deadlink=yes|title=Lake T’ana|lang=en|archive-url=https://web.archive.org/web/20040913205524/http://portal.unesco.org/culture/en/ev.php-URL_ID%3D2511%26URL_DO%3DDO_TOPIC%26URL_SECTION%3D201.html|archive-date=2004-09-13|access-date=2019-10-19}} * {{cite web|author=|url=http://www.worldlakes.org/lakedetails.asp?lakeid=8568|title=LakeNet Profile|lang=en|website=www.worldlakes.org|date=|access-date=2019-09-27|deadlink=no|archive-url=|archive-date=}} [[Санат:Эфиопия көлдері]] [[Санат:Ніл]] qsh2f6x46b7nmoms9yzbjh3c3j5zzuk Үлгі:Hr icon 10 746557 3390983 3390419 2024-10-15T17:59:22Z Kasymov 10777 «[[Үлгі:Ref-hr]]» дегенге [[Уикипедия:Айдатқыштар|бағыттады]] 3390983 wikitext text/x-wiki #АЙДАУ [[Үлгі:Ref-hr]] m6e8rklm544kklvh4fvxsi6kmh7ewm8 Дубровник 0 746559 3390905 3390761 2024-10-15T12:07:37Z Ismukhammed 4565 3390905 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = |қазақша атауы = Дубровник |шынайы атауы = {{lang-hr|Dubrovnik}} |сурет = Montage of major Dubrovnik landmarks.jpg |сурет атауы = |жағдайы = |ел = Хорватия |елтаңба = Dubrovnik grb.svg |ту = St. Blaise - National Flag of the Ragusan Republic.png |елтаңба сипаттамасы = Дубровник елтаңбасы |ту сипаттамасы = Дубровник туы |елтаңба ені = 70px |ту ені = |lat_deg =42 |lat_min =39 |lat_sec = |lon_deg =18 |lon_min =4 |lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |аймақ түрі = Жупания |аймағы = Дубровник-Неретва жупаниясы{{!}}Дубровник-Неретва |кестедегі аймақ = |аудан түрі = |ауданы = |кестедегі аудан = |қауым округі түрі = |қауым округі = |кестедегі қауым округі = |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = мэр |басшысы = Мато Франкович |құрылған уақыты = VII ғ. |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = Рагуза (1918 ж.) |статус алуы = |жер аумағы = 142,6 км² |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 3 ± 1 м |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 42 615<ref name="census2011">{{cite web| author=| date=| url=http://www.dzs.hr/Hrv/censuses/census2011/results/censustabsxls.htm| title=Popis stanovništva, kućanstava i stanova 2011. godine| publisher=// dzs.hr| accessdate=2015-04-21| archive-date=2015-04-30| archive-url=https://web.archive.org/web/20150430134222/http://www.dzs.hr/Hrv/censuses/census2011/results/censustabsxls.htm| deadlink=no}}</ref> |санақ жылы = 2011 ж. |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = хорваттар — 90%<br />босняктар — 3 %<br />сербтер — 3 %<ref name="census2011" /> |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = [[Хорватияның телефон нөмірлеу жоспары|+385]] 20 |пошта индексі = 20 000 |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = |сайты = http://www.dubrovnik.hr/ |сайт тілі = }} Дубровник ({{lang-hr|Dubrovnik}}, 1918 жылға дейін — '''Рагуза''', {{lang-it|Ragusa}}) — [[Хорватия]]дағы қала, [[Дубровник-Неретва жупаниясы]]ның әкімшілік орталығы. 2011 жылғы санақ бойынша халқы 42,6 мың адам. [[Далмация]]ның оңтүстігінде, [[Адрия теңізі]]нің жағалауында орналасқан. [[Жер сілкіну|Жер сілкініс]]теріне бейім. Қалада теңіз порты, [[Дубровник (әуежай)|Дубровник]] халықаралық әуежайы орналасқан. Дубровник қаласы теңіз курорты болып саналады. Теңіз үстіндегі жартаста орналасқан ескі қала ортағасырлық бекініс қабырғаларымен қоршалған, XIV—XVIII ғасырларда тастан салынған ғимараттардан тұрады. Қала [[Хорватиядағы ЮНЕСКО Әлемдік мұра нысандар тізімі|ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұралар тізіміне]] енгізілген. Негізі VII ғасырда қаланған. 1358 жылдан бастап латынша Рагуза атауымен [[Дубровник республикасы]]ның астанасы болған. Қала "Славян [[Афина]]сы" аталып, [[Сербтер|серб]] және [[Хорваттар|хорват]] мәдениеті мен тілі, сондай-ақ қазір жойылып кеткен далмат тілінің даму орталықтарының бірі ретінде танылған. 1808 жылы Францияның Иллирий провинцияларына енді. 1815 жылдан бастап аустриялық [[Далмация патшалығы]]ның құрамында болды. 1918—1941 жылдары Югославия патшалығының, 1941 және 1943—1945 жылдары [[Тәуелсіз Хорватия мемлекеті|фашистік Хорватия]]ның құрамында, 1941—1943 жылдары [[Фашистік Италия|Италияның]] қарамағында, 1945—1991 жылдары [[Югославия Социалистік Федеративті Республикасы|социалистік Югославия]]ның құрамында болған. == Атауы == [[Сурет:Dubrovnik 1894 Ragusa 1kr.jpg|140px|мини|thumb|солға|''Дубровник—Рагуза'' деген жазуы бар 1894 жылға марка]] Қала атауының латынша нұсқасы — Рагуза (лат. Ragusa, сондай-ақ Ragusium), бұл атау әлі де [[италиян тілі]]нде қолданылады. Ол [[Адрия|Адриядағы]] аралдың атауынан шыққан, сол аралда [[Эпидаурос]]тан (қазіргі [[Цавтат]]) келген босқындар алғашқы қонысты құрған. Олар өз қаласын не авар-славян шабуылынан, не 649 жылғы жойқын жер сілкінісінен кейін тастап кеткен болуы мүмкін. Аралдағы Рагузаның қарсы бетінде, құрлықта, [[Срдж тауы]]ның етегінде, VII ғасырда «Дубрава» деген атпен славян қонысы пайда болды (айналадағы [[емен]] тоғайларының құрметіне), кейін бұл атау «Дубровник» болып өзгерді. Біртіндеп екі қоныс бірігіп, оларды бөліп тұрған [[бұғаз]] құрғатылып, оның орнында қаланың басты көшесі — [[Страдун (көше)|Страдун]] пайда болды. Ғасырлар бойы екі атау да күнделікті өмірде қатар қолданылған: роман халқының ұрпақтары қаланы көбіне Рагуза, ал оңтүстік славяндар — Дубровник деп атаған. Алайда Эпидауростан келген босқындар сөйлеген [[Роман тілдері|романдық]] [[далмат тілі]] XVI ғасырда қолданыстан шыққанымен, ресми құжаттарда қала ұзақ уақыт бойы тек Рагуза деп аталып келді. Бұл жағдайдың себебі, тарихи тұрғыдан алғанда, XV ғасырдың ортасына дейін бұл жерде ресми тіл [[латын тілі]] болған, кейінірек италиян тілі қолданылған. Дубровник атауы алғаш рет 1189 жылы босниялық «[[Бан Кулиннің жарғысы]]» деген құжатында аталған. Славяндық «Дубровник» атауы ресми түрде тек 1918 жылы, оңтүстік славян жерлері аустриялық биліктен босатылғаннан кейін қолданыла бастады. == Тарихы == === VII—XIV ғасырлар === VII ғасырда Лаус-Лаве ([[Грек тілі|грек]]ше «жартас» дегенді білдіреді) деген атауымен белгілі, жағалауға жақын кішкентай аралда орналасқан қоныс құрылды. Оның қала ретінде тарихта аталғаны 667 мен 670 жылдар аралығында [[Равенналық Аноним]]нің «Космографиясында» келтірілген: «Epidaurum id est Ragusium» («Эпидаурос, яғни Рагузиум»). Бұл аралға Эпидауростан ([[Иллирик|Иллирия]]) босқындардың келуімен, қоныс қаласына айналғаны ықтимал. Бұған дейін тұрғындар қазіргі Каштио деп аталатын жартас үстінде тұрған, ал кейіннен бастапқы қоныс айналасына және төменгі жерлерге орналасты. Латын шежірелерінде Эпидауростан келген босқындар арасында [[епископ]] Иоаннның болғаны белгілі. Оның өтініші бойынша және шіркеу қажеттіліктеріне сай, жаңа жерде Әулие Петр соборы салынған. Оның қалдықтары ежелгі қоныстың қабырғалары жанында қазба жұмыстары барысында табылды. Қаланың ерте кезеңдерінде халқы роман-славян тектес болып, олар, шамасы, далмат тілінде сөйлеген. Антикалық мәдениет ықпалы [[Полис (ежелгі қала)|полистік]] басқару жүйесінің қалыптасуына және [[Католицизм|римдік үлгіде]] [[Христиандық|христиан дінінің]] жылдам таралуына әсер етті. 910 жылы қалада католик епархиясы құрылып, 1120 жылы [[архиепархия]] мәртебесіне ие болды. Аралға жағалаудан негізгі кіреберіс 972 жылы салынған бекініске апаратын көпір болды. Бүгінде бекіністің батыс жағындағы кіреберісте «Пила қақпасы» орналасқан. Қоғамдық және саяси өмірде белгілі бір дербестікті сақтап қалуымен, VII ғасырдан X ғасыр аралығында Рагуза [[Шығыс Рим империясы|Византия]]ның қарамағында болды. IX ғасырда қала [[сарациндер]]дің ұзақ мерзімді қоршауына қарсы тұра алды, осыған орай Орландо монументі тұрғызылды — жеңістің символы. Бұл монумент XV ғасырда қазіргі орнына көшірілді. 1000 жылы Рагуза [[дож]] [[Пьетро II Орсеолон|Пьетро Орсеоло]]ның алдында [[Венеция]]ға адалдық антын берді. 1081—1085 жылдар аралығында қала тұрғындары герцог [[Роберт Гвискардың]] [[Вассалдық|вассал]]дары болды. XII ғасырда аралды жағалаудан бөліп тұрған бұғаз құрғатылып, оның орнына қаланың басты көшесі — Страдун пайда болды. Қаланы қоршаған ұзын тас қабырға XI—XVII ғасырлар бойы бірнеше рет қайта салынды. Кейінгі ғасырларда қала [[Балқан түбегі]]нің бойында, [[Қара теңіз]]дің жағалауларына және [[Константинополь]]ге дейін теңіз және құрлық саудасын дамытты. Рагуза саудагерлерінің көрші славян [[кінәздік]]терімен — Сербия, Босния және Болгариямен сауда байланыстары ерекше маңызға ие болды. Бұл кінәздіктерде Рагуза саудагерлері еркін сауда жасау және пайдалы қазбаларды (негізінен, тұз бен қымбат металдарды) өндіру бойынша кейбір [[монополия]]лар құқығына ие болды. XII ғасырдан бастап қаланы сайланбалы [[кінәз]] басқарды. Осы кезеңде қала коммуналары мен коммуналық басқару органдары, яғни Үлкен және Кіші кеңестер, кінәз-[[прирор]] қалыптасты. Византияның әлсіреуі және аймақта Венеция мен [[Нормандтардың Оңтүстік Италияны жаулап алуы|Оңтүстік Италиядағы нормандтардың]] күшеюімен Рагузаның дербестігі тез нығайды. === Венеция үстемдігі (1205—1358) === 1205 жылы Дубровник қайтадан Венецияның бақылауына өтті, қала 150 жыл бойы Венецияның қоластында болды. Дубровник кінәзі мен Ұлы кеңес мүшелері енді [[Венеция Республикасы]]мен тағайындалып, оған бағынатын болды. Рагузаның епископы да Венецияда бекітілетін еді. Алайда, бұл кезеңде қала аристократиялық республика ретінде қалыптасып үлгерді, онда не венециандық дож, не Венеция патриархы ұлттық аристократия мен өзін-өзі басқару институттарының өсіп келе жатқан күшін шектей алмады. Венеция үстемдігі кезеңінде Рагуза Венецияға [[тері]], [[балауыз]], [[күміс]] және басқа металдардың маңызды жеткізушісіне айналды, Дубровник өнімдері кедендік [[баж]]дардан босатылды. Сонымен қатар, қала Венециядан қорғау алды, ал Венеция оны Оңтүстік Адриядағы теңіз базасы ретінде пайдаланды. Дубровник саудагерлерінің экономикалық жағдайы Балқанда нығайды. Дубровниктің колониялары Балқан түбегінің барлық ірі қалаларында пайда болып, бұл колониялар ішкі өзін-өзі басқару құқықтарына ие болды. Венеция ықпалы Рагузаны басқарудың олигархиялық жүйесін нығайтуда айқын көрінді: 1235 жылы Ұлы кеңестің есігі жабылды, бұл нобилдер таптарын қаладағы билік монополиясына ие етіп, қарапайым азаматтардан бөлек шығарды. Осы уақытқа жаңа заңнама мен басқару жүйесі енгізілді: кінәз — Кіші [[вече]] — Ұлы вече — Тағайындалғандар кеңесі (Сенат). Заңнама 1235 жылы күшіне енді. Мемлекетті басқару [[Патрициат (Орта ғасырлар)|патрицийлер]]дің міндеті, құқығы және ортақ қамы болды. Мемлекет басшысы — кінәз — 1 айға сайланды, кейінгі 2 жылда қайта сайлануға құқығы болған жоқ. Кінәз сенаттың шешімімен сайланды, теңдердің арасында бірінші болып есептелген, бірақ абсолютті билікке ие болған жоқ. Кіші вече 11 мүшеден тұрды және Сенат пен Ұлы веченің атқарушы органы қызметін атқарды. 18 жасқа толған патрицийлік отбасылардың барлық ер адамдары өмір бойы Ұлы веченің мүшесі болды. Ұлы вече жыл сайын Кіші веченің және Сенаттың мүшелерін сайлаған, салық, конституцияға өзгерістер сияқты мәселелер бойынша шешімдер қабылдады. Дубровник аумағы біртіндеп кеңейді: XIII ғасырдың ортасында қала [[Ластово]] аралын қосып алды, 1333 жылы Сербиядан [[Пелешац түбегі]]н сатып алды, ал 1345 жылы [[Млет аралы]] қосылды. 1348 жылдың қаңтарында Дубровникте [[оба індеті]] таралды. === Дубровник республикасы === XIV ғасырдың ортасында Дубровник аристократиялық республикаға айналды. Дәл осы жылдары қала атауы өзгерді: Дубровник коммунасы ({{lang-la|Communitas Ragusina}}) Дубровник республикасына ({{lang-la|Respublica Ragusina}}) айналды. Республика кезеңінде қала өз даңқының шыңына жетіп, сәулеттік келбеті қалыптасты, славян ғылымы мен өнері қарқынды дамыды, бұл себептен Дубровник «Славян Афинасы» деп аталған болатын. Түрлі мемлекеттерге формалды бағынуына қарамастан, Дубровник республикасы 1808 жылы жойылғанға дейін шын мәнінде тәуелсіз мемлекет болып, Адрия мен Балқан түбегіндегі халықаралық саудада маңызды рөл атқарды. Республика ұраны: «Бостандық немесе өлім!». 1358 жылы, Венеция мажарлар патшасы I Лайош Ұлыдан жеңілгеннен кейін, Дубровник Мажарстанның үстемдігін мойындады. I Лайош пен архиепископ Джованни Сарака ({{lang-it|Giovanni Saraca}}) арасындағы түпкілікті келісім 1358 жылдың 27 маусымында [[Вишеград (Босния және Герцеговина)|Вишеград]]та жасалды. Мажар патшаларының флоттары болмағандықтан, Республиканы басқарудағы ықпалы өте аз болды, ал барлық билік жергілікті аристократтарда жинақталды. Венеця Дубровникті қайтадан өз бақылауына алу үшін үнемі әрекет етті, бірақ 1411 жылы Далмацияны жаулап алғаннан кейін де Дубровник республикасы тәуелсіз болып қалды. Венецядан босауы теңіз саудасының қарқынды өсуіне, сондай-ақ қаланың қолөнер орталығы ретінде маңызының артуына себеп болды. Қолөнер дамуы бойынша Дубровник далмациялық қалалардың ішіндегі италияндық коммуналарға тең болды. 1399 жылы республика аумағына Дубровник жағалауы — қала мен Пелешац жартыаралы арасындағы жер қосылды. Сонымен қатар, 1419 жылдан 1426 жылға дейін республика меншігіне Конавле маңындағы жерлер, соның ішінде Цавтат қаласы қосылды. Дубровник алған жерлер мен Сербия және Босниядағы еркін сауда құқықтары үшін жыл сайын салық төлеп отырды, соның ішінде [[Святодмитров салықтары]], [[Стон табысы|Стон]] мен [[Конавле табысы|Конавле]] салықтары. XIV ғасырдың соңында [[Осман империясы]]ның Дубровник республикасына қауіп төндіруі артты. 1397 жылы, түріктер республика шекарасынан алыс болған кезде, сұлтан [[I Баязит]]пен алғашқы коммерциялық келісім жасалып, Осман империясымен еркін сауда қамтамасыз етілді. Республика 1458 жылы [[Порта]]ның вассалы болып, жыл сайын (1481 жылдан бастап) 12 500 дукат мөлшерінде салық төлеуге міндеттелді. Бұл соманың үлкен бөлігі Пелешац жартыаралындағы [[Стон (Хорватия)|Стон]] қаласында жоғары сапалы тұз өндіруден түсетін пайдамен жабылып отырды. Дубровник сол кезеңдегі Еуропадағы христиан елдердің арасында осындай тиімді сауда артықшылықтарын алған жалғыз мемлекет болды (тіпті христиандар мен Осман империясы арасындағы соғыстар кезінде де бұл артықшылықтар жойылған жоқ). Осы кезеңде түрік билігінен қашқан славян халқының қалаға жаппай миграциясы орын алды. Бұл жағдай республика халқының құрамындағы далмат тілінің және романдық элементтердің ығыстырылуына алып келді, алайда ресми тіл италиян тілі болып қала берді — ол шектеулі билеуші аристократияның тілі еді. Республика XV—XVI ғасырларда Венеция мен Осман империясы арасында баланс сақтап, нақты тәуелсіздігін қамтамасыз етіп, Жерорта теңізінде табысты сауда жасаағанымен, өзінің ең жоғарғы даму кезеңіне жетті. Дубровник Осман империясының Адриядағы негізгі сауда арнасына айналды. Еуропа мемлекеттерінің түріктерге қарсы соғыстарында бейтараптық саясатын ұстана отырып, Дубровник сауда байланыстарын сәтті кеңейтті. Республика Жерорта теңізіндегі ірі порттарының барлығында тұрақты өкілдіктерін ашты. 1580-1600 жылдар аралығында Дубровниктің сауда флоты 200-ден астам желкенді кемеден тұрды. Дубровник, [[Генуя республикасы|Генуямен]] бірге, Жерорта теңізі мен Адрияда Венецяның басты қарсыласына айналды. Сонымен қатар, бұл қала мәдениет орталығы болып танылды — мұнда көптеген ақындар, жазушылар, суретшілер мен ғалымдар тұрды, олардың ішінде танымал драматург [[Марин Држич]] (1508—1567) және ақындар [[Иван Гундулич]] (1589—1638) мен [[Иван Бунич Вучич]] (1591/92—1658), [[Дуро Ферич]] (1739—1820) сияқты тұлғалар болды. 1667 жылы Рагуза 1667 жылдың 6 сәуірінде Дубровникте болған жойқын [[Дубровниктегі жер сілкінісі|жер сілкінісі]] бес мыңнан астам тұрғынның өмірін қиды, соның ішінде Республика басшысы — ректор (кінәз) да болды. [[Ренессанс]] және [[готика]]лық стильдерінде салынған қала ғимараттарының көпшілігі, сарайлар, монастырьлер мен шіркеулер қиратылды. Табиғат апатынан тек қаланың мықты қабырғалары, сондай-ақ Палаццо Спонца мен Ректор сарайының [[қасбет]]і ғана аман қалды. Уақыт өте келе қала қалпына келтірілді: көптеген түпнұсқалы сызбалар қолданылды, бірақ жаңадан ғимараттар да салынды, көбінесе мейлінше байсалды барокко стилінде. Қалпына келтіру кезеңінде Дубровниктің қазіргі келбеті көбінесе қалыптасты. XVI ғасырдың соңынан бастап республикада сауда жолдарының [[Атлант мұхиты]]на ауысуымен және француз, голланд, ағылшын, грек саудагерлерінің бәсекесінің күшеюімен тоқтаусыз құлдырау басталды. Сонымен қатар, Венецямен қатынастар күрт шиеленісе түсті, өйткені Венеця Дубровникті қайтадан бақылау әрекеттерін жаңартты. Нәтижесінде, Дубровник Осман империясына бағытталды, ал мемлекет Еуропадағы түріктердің ең сенімді одақтасына айналды. XVIII ғасырда Дубровник республикасының экономикасы ауыр дағдарысқа ұшырады: Балқандағы кәсіпкерлік пен сауда қызметтері дерлік толығымен тоқтап қалды, тек шетелдік жүктерді Адрия арқылы тасымалдау белгілі бір маңызын сақтады. 1775 жылы Дубровникте [[Ресей империясы|Ресей]] консулдығы ашылды. Саяси құрылым республика құлағанға дейін өзгеріссіз қалды. XIII ғасырдан бастап қала бірде-бір рет [[штурм]]мен алынған жоқ. Тек 1806 жылы француз әскері қалаға кіріп, екі жылдан кейін республика жойылды. === Француз империясының құрамында (1808—1813) === 1808 жылы Дубровник республикасы [[Бірінші Француз империясы|Франция]] тарапынан [[аннексия]]ланғаннан кейін төрт жүз жылдан астам уақыт бойы жалғасып келген тарихын аяқтады. 1809 жылы [[Шонбрунн келісімшарты]]на сәйкес, ол [[Наполеон]] жеңген жерлерде құрылған [[Иллирия провинциялары]]на қосылды. Содан бері қала Дубровник-Котор провинциясының әкімшілік орталығына айналды, оны Рагуза герцогы атағын алған маршал [[Огюст Мармон]] басқарды. Француз үстемдігі кезеңінде Дубровниктің олигархиялық саяси құрылымы жойылды, азаматтардың заң алдында теңдігі мен [[Наполеон кодексі]] енгізілді, ресми хат-хабарларда [[хорват тілі]]н пайдалану рұқсат етілді. Алайда, қаланың экономикасы дағдарыста қалды, тіпті француз [[контрибуция]]лары мен күрт артқан салықтар азаматтардың әл-ауқатын ауырлатты. Нәтижесінде, 1813 жылы қалаға аустриялық әскерлер кірген кезде, қала тұрғындары оларды жылы қарсы алды. === Аустрия билігі (1814—1918) === Дубровникнің кейінгі тарихы қалған Далмация тарихынан көп өзгешеленбеді. 1814 жылы Бірінші империяның құлауынан кейін, қала [[Вена конгресі]]нің соңғы актісі бойынша [[Аустрия империясы]]на қосылды. Дубровник Аустрияның [[Кронланд|тәждік жері]], [[Далмация патшалғы]]на кірді. Наполеонның реформалары жойылып, ресми тіл қайтадан италиян тілі болып бекітілді. Аустриялық биліктің орнауы қала экономикасының жандануы үшін оң әсер тигізген жоқ, өйткені оның империядағы басқа бөліктерден мен Балқан нарықтарынан алшақтығы жалғасты. Басқа далмациялық қалалармен салыстырғанда, Дубровник қаласында италиян буржуазиясы әлсіз болды, ал славян интеллигенциясы керісінше, зор ықпалға және мықты мәдени дәстүрлерге ие еді. Бұл Дубровникты Хорватиямен қайта қосылу мен хорват тілін ресми тіл деп жариялау қозғалысының орталығына айналдырды. [[Аустрия империясындағы революция|1848—1849 жылдардағы революция]] кезінде Далмациядағы славян-италияндық қатынастар шиеленісті. Дубровник муниципалитеті Далмацияның Хорватияға қосылу туралы Хорватия сессиясының шешімін қолдады, ал басқа далмациялық қалалардың билігі оған қарсы шықты. Далмациядағы хорват ұлттық қозғалысының дамуына Дубровникте «Аввенире» газетінің ({{lang-it|L'Avvenire}} — «Болашақ», редакторы Иван Август Казначич) шығарылуы үлкен маңызға ие болды. Онда [[иллиризм]] қозғалысының бағдарламасы жарияланды: Аустрия монархиясын федерализациялау, Далмацияның Хорватияға қосылуы және славян бауырластығы. Сол уақытта хорват тілінде оңтүстік славяндардың бірлігін насихаттайтын, мектептер мен әкімшілікте хорват тілінің енгізілуін талап ететін басқа газеттер мен журналдар да шығарыла бастады. Дубровниктегі либералдардың белсенді әрекеттері арқасында 1848 жылдың 2 қыркүйегінде император Далмациядағы бастауыш мектептерде ана тілінде оқытуды енгізу туралы декрет қабылдады, ал орта мектептерде хорват тілін екінші тіл ретінде міндетті оқытуға бұйрық берді. Алайда, 1849 жылғы Аустрияның конституциясында далмациялық хорваттардың талаптары ескерілмеді: Далмация өзін-өзі басқаруды алды, бірақ империяның жеке провинциясы болып қалды. Дубровник қаласындағы ұлттық қозғалыстың жаңа кезеңі Аустрия империясындағы сақтық реформалар кезеңіне, яғни 1860—1861 жылдарға келді. Қалада Далмация мен Хорватияның өз парламенті бар біртұтас автономиялық патшалығына бірігуін қолдайтын митингтер өтті. Осы наразылықтарда Дубровник тұрғындарына Котор тұрғындары қолдау көрсетті және императормен кездесуге тиіс бірлескен Котор және Дубровник тұрғындарынан тұратын делегация құрылды. Алайда, реформалар сәтсіз аяқталды, ал 1867 жылы [[Аустрия-Мажарстан келісімі]] жасалып, империя [[Аустрия-Мажарстан]]ның екі бірдей монархиясына айналды, Хорватия Мажарстан бөлігіне өтті, ал Далмация мен Дубровник аустриялық [[Цислейтания]] құрамында қалды. XIX ғасырдың соңында ұлттық қозғалыс белгілі бір дәрежеде әлсіреді. Алдыңғы қатарға экономикалық мәселелер шықты: Далмация Аустрия-Мажарстанның ең артта қалған провинцияларының бірі болып қалды, мұнда іс жүзінде өнеркәсіп болмады, ал Босния мен Герцеговинаны оккупациялағаннан кейін оның экономикасы мен көлік жолдары Аустрияға қайта бағытталды, бұл Дубровниктің осы аймақпен дәстүрлі байланыстарын әлсіретті. Тек кеме құрастыру саласы ғана өз маңыздылығын азды-көпті сақтап алып, Дубровник флотымен Далмация қалалары арасындағы ең ірі флотқа ие болды. Алайда, ол да «[[Аустриялық Ллойд]]» атты Аустрия-Мажарстандық кеме жасау компаниясымен бәсекелестікке шыдамай, өз позицияларын жоғалта бастады. === Югославия құрамында === 1918 жылы [[Бірінші дүниежүзілік соғыс]] аяқталған соң Аустрия-Мажарстан ыдырады. Дубровник бүкіл Далмациямен бірге 1918 жылғы 29 қазанда тәуелсіздігін жариялаған [[Словендер, хорваттар және сербтер мемлекеті]]нің құрамына енді. Алайда бұл жаңа ел ұзақ өмір сүрмеді: 1 желтоқсанда ол [[Сербия Патшалығы]]мен бірігіп, [[Сербтер, хорваттар және словендер Патшалығы]]н (1929 жылғы 6 қаңтардан бастап — [[Югославия Патшалығы]]) құрды. 1918 жылы тағы бір маңызды оқиға болды: қаланың атауы өзгерді. Бұрынғы Рагуза ресми түрде Дубровник деп атала бастады — бұл атау бірнеше ғасырлар бойы белгілі болып, жергілікті халықтың күнделікті тілінде қолданылған славян атауы еді. 1929—1939 жылдары патшалықта жүргізілген аумақтық реформаның нәтижесінде Дубровник [[Зета бановинасы]]ның құрамына кірді. Бұл [[бановина]] қазіргі [[Черногория]] және оған іргелес аумақтардағы [[черногориялықтар]], [[босниялықтар]], [[сербтер]] және [[хорваттар]] қоныстанған жерлерді біріктірді. 1939 жылы қала сол жылы құрылған [[Хорват бановинасы]]на енгізілді және Югославия Патшалығы ыдыраған 1941 жылға дейін сонда қалды. 1941 жылғы 10 сәуірде Дубровник жаңадан жарияланған [[Тәуелсіз Хорват мемлекеті]]нің ({{lang-hr|Nezavisna Država Hrvatska}}/НДХ) бір бөлігі болды, бірақ 1941 жылғы 18 мамырда Рим келісімдері бойынша [[Фашистік Италия|Италия]] аннексиялады. Дубровник НДХ мен [[Иво Ройнич]] басқаратын [[Усташи|усташтардың]] бақылауында болды. 1941 жылғы 1 шілдеде усташтар Дубровниктегі түрмеден 9 сербті алып шығып, оларды 2 шілде күні қатігездікпен өлтірді. 1943 жылы [[Бенито Муссолини|Муссолини]] режимі құлағаннан кейін Рим келісімдерінің күші жойылып, қала неміс әскерлерінің астында болған Хорватияға оралды. 1944 жылғы қазанда қала [[Югославияның Халық-азаттық армиясы|югослав партизандарының]] қолына өтті. 1945 жылы Дубровник [[Югославия Социалистік Федеративті Республикасы|социалистік Югославияның]] бір бөлігіне айналды, ал 1946 жылғы Конституцияға сәйкес ол [[Социалистік Хорватия Республикасы|Хорватия Халық Республикасы]]на берілді. 1979 жылы Дубровник үшін мәдени тұрғыдан маңызды оқиға орын алды — Ескі қаланың аумағы [[Әлемдік мұра|ЮНЕСКО-ның Әлемдік мұра тізіміне]] енгізілді. Бұл Дубровниктің қазіргі мұражай қала ретінде және Хорватияның ең маңызды туристік көрікті жері ретінде мәртебесін белгіледі. === Тәуелсіз Хорватия === [[Сурет:Muzej DR-crop.JPG|thumb|left|мини|Соғыс кезіндегі Дубровник]] Югославияның ыдырауы қала үшін ауыр сынақ болды. 1991 жылдың 25 маусымында Хорватия тәуелсіздігін жариялап, одан кейінгі соғыс Дубровник тарихындағы ең қаралы кезеңдердің біріне айналды. 1991 жылдың 1 қазанында [[Югославия Халық армиясы]] (ЮХА) қаланы қоршап, 1992 жылдың мамырына дейін созылған бомбалауды бастады. Дубровниктің тарихи орталығы 1970 жылы [[Демилитарландыру|демилитарландырғанына]] қарамастан, шабуылдар жалғаса берді. 4 қазанда ЮХА күштері қаланы құрлықтан және теңізден оқшаулады. 15 қазанда Цавтатты басып алғаннан кейін, ЮХА [[Дубровник республикасы (1991)|Дубровник республикасы]]н жариялады, бірақ ол халықаралық деңгейде мойындалмады. Хорватияның ақпарат министрі [[Бранко Салай]] [[Би-Би-Си|BBC]]-ге берген сұхбатында: "Хорватия қиын жағдайда тұр, бірақ тәуелсіздікке қол жеткізу мүмкіндігі сирек беріледі. Дубровникті тастау — өзіміздің, жанымыздың бір бөлігін тастау. Бұл орны толмас шығын болар еді," — деп айтты. Ең күшті шабуыл 1991 жылдың 6 желтоқсанында болды. Сол күні қалада 14 адам қаза тауып, 60 адам жарақат алды. [[Қызыл Крест және Қызыл Жарты Ай халықаралық қозғалысы|Қызыл Кресттің]] Хорватия бөлімшесінің мәліметі бойынша, бірнеше айға созылған бомбалау барысында 114 адам қайтыс болды. Соғыс көптеген тарихи ескерткіштердің жойылуы мен бүлінуіне әкелді. 1992 жылдың мамырында югославтар Дубровникті атқылауды уақытша тоқтатып, нәтижесінде ешкім мойындамаған Дубровник республикасы жойылды. Алайда, 1992 жылдың 29 мамырында ЮХА қаланы тағы да құрлықтан және теңізден атқылады. Тарихи орталыққа 15 снаряд түсті. 30 мамырда шабуыл Чилипи аэродромы мен көршілес Герцеговина аймағынан жалғасты. 1995 жылдың 14 сәуірінде Дубровникті босниялық сербтер атқылады. 12 снаряд әуежай аумағына түсті, бірнеше ғимараттар қирап, ұшу-қону жолағына зақым келтірілді. 1995 жылдың 13 тамызында тағы бір шабуыл орын алып, 16 қала тұрғыны жарақат алды. 17 тамызда босниялық және герцеговиналық сербтер Дубровник маңындағы екі елді мекенді басып алып, қаланы шабуылдады. 18-22 тамыз аралығында артиллериялық атыстар жалғасып, сербтер Дубровникті, ал хорваттар [[Требине]]ні (герцеговиналық сербтердің «бүркіт ұясы» деп аталатын жерін) атқылады. [[Сурет:Dubrovnik (20914149644).jpg|thumb|оңға|мини|Страдун көшесі]] Соғыстан кейін Хорватия билігі ЮНЕСКО-мен бірлесіп, Дубровникті қалпына келтіру жобасын бастады. 1998 жылға қарай тарихи ғимараттардың 80%-ы қалпына келтірілді. Ауқымды жұмыстар 2005 жылы толық аяқталды. Соғыс құрбандарын еске алу мақсатында қаланы атқылаған Срдж тауының ({{lang-hr|Srđ}}) шыңына ескерткіш айқыш орнатылды. Хорватияның тәуелсіздікке қол жеткізуі және еуропалық институттарға интеграциялану процесі Дубровникке туристер санының артуына ықпал етті. Қалада жаңа қонақ үйлер ашылып, ескілері жөнделуде. 2007 және 2012 жылдары Дубровник маңайы орман өрттерінен қатты зардап шекті. 2010 жылдың 23 қарашасында Дубровникте алапат су тасқыны болды: [[Страдун (көше)|Страдун]] қайтадан қысқа уақытқа бұғазға айналды. == Географиясы == [[Сурет:1 dubrovnik pano - edit1.jpg|thumb|center|900px|Дубровник панорамасы]] Дубровник Хорватиядағы [[Далмация]] аймағының оңтүстігінде, [[Адрия теңізі]]нің жағалауында орналасқан. Ол [[Дубровник-Неретва жупаниясы]]ның құрамына кіреді және солтүстігінде [[Майкови]] ауылы арқылы Дубровачко-Приморье ({{lang-hr|Dubrovačko Primorje}}) муниципалитетімен шектеседі. Ол [[Срдж тауы]]ның оңтүстік беткейлері мен етегінде жатыр. Дубровник ұзындығы 250 километрді құрайтын тар жағалау сызығын қамтып, батысында Клека, шығысында Суторина мен Превлака мүйісіне дейін созылады. === Климаты === Климаты [[Субтропиктер|субтропиктік]]. Мамырдан қазанға дейін жылы немесе ыстық ауа райы сақталады, қысы салыстырмалы түрде жылы. Жылдық орташа жауын-шашын мөлшері — 1037 мм, максималды жауын-шашын жылдың соңына келеді. {{Ауа райы |Қала_ілік=Дубровник |Дерекнама=[http://www.worldweather.org/019/c00074.htm worldweather.org], [http://www.svali.ru/catalog~96~14474~index.htm Туристік портал] | Қаң_ор=9.0 | Қаң_ор_ж-ш=95 | Ақп_ор=9.5 | Ақп_ор_ж-ш=89 | Нау_ор=11.5 | Нау_ор_ж-ш=98 | Сәу_ор=14.5 | Сәу_ор_ж-ш=91 | Мам_ор=17.5 | Мам_ор_ж-ш=76 | Мау_ор=23.0 | Мау_ор_ж-ш=49 | Шіл_ор=26.0 | Шіл_ор_ж-ш=24 | Там_ор=26.0 | Там_ор_ж-ш=59 | Қыр_ор=20.5 | Қыр_ор_ж-ш=79 | Қаз_ор=17.5 | Қаз_ор_ж-ш=110 | Қар_ор=13.0 | Қар_ор_ж-ш=142 | Жел_ор=10.0 | Жел_ор_ж-ш=125 | Жыл_ор=16.6 | Жыл_ор_ж-ш=1037 | Қаң_ор_мин=6.5 | Қаң_ор_макс=12.2 | Ақп_ор_мин=6.4 | Ақп_ор_макс=12.3 | Нау_ор_мин=8.5 | Нау_ор_макс=14.4 | Сәу_ор_мин=10.9 | Сәу_ор_макс=16.9 | Мам_ор_мин=15.2 | Мам_ор_макс=21.3 | Мау_ор_мин=18.8 | Мау_ор_макс=25.2 | Шіл_ор_мин=21.5 | Шіл_ор_макс=28.3 | Там_ор_мин=21.7 | Там_ор_макс=28.7 | Қыр_ор_мин=18.7 | Қыр_ор_макс=25.4 | Қаз_ор_мин=15.2 | Қаз_ор_макс=21.4 | Қар_ор_мин=10.8 | Қар_ор_макс=16.6 | Жел_ор_мин=7.8 | Жел_ор_макс=13.3 | Жыл_ор_мин=13.5 | Жыл_ор_макс=19.7 | Қаң_а_макс= | Қаң_а_мин= | Ақп_а_макс= | Ақп_а_мин= | Нау_а_макс= | Нау_а_мин= | Сәу_а_макс= | Сәу_а_мин= | Мам_а_макс= | Мам_а_мин= | Мау_а_макс= | Мау_а_мин= | Шіл_а_макс= | Шіл_а_мин= | Там_а_макс= | Там_а_мин= | Қыр_а_макс= | Қыр_а_мин= | Қаз_а_макс= | Қаз_а_мин= | Қар_а_макс= | Қар_а_мин= | Жел_а_макс= | Жел_а_мин= | Жыл_а_макс= | Жыл_а_мин= | Қаң_су=16 | Ақп_су=15 | Нау_су=15 | Сәу_су=16 | Мам_су=18 | Мау_су=22 | Шіл_су=25 | Там_су=26 | Қыр_су=25 | Қаз_су=23 | Қар_су=20 | Жел_су=18 | Жыл_су=20 |}} == Халқы == {{bar box |title=Дубровник халық санының динамикасы |titlebar=#DDD |left1=Жыл |right2=Адам, мың. |width=400px |bars= {{bar pixel|1857|blue|14|,445}} {{bar pixel|1869|blue|13|,398}} {{bar pixel|1880|blue|15|,666}} {{bar pixel|1890|blue|15|,329}} {{bar pixel|1900|blue|17|,384}} {{bar pixel|1910|blue|18|,396}} {{bar pixel|1921|blue|16|,719}} {{bar pixel|1931|blue|20|,420}} {{bar pixel|1948|blue|21|,778}} {{bar pixel|1953|blue|24|,296}} {{bar pixel|1961|blue|27|,793}} {{bar pixel|1971|blue|35|,628}} {{bar pixel|1981|blue|46|,025}} {{bar pixel|1991|blue|51|,597}} {{bar pixel|2001|blue|43|,770}} {{bar pixel|2011|blue|42|,615}} {{bar pixel|2021|blue|41|,562}} |caption=''Декреккөзі: Мемлекеттік статистика басқармасы (1857-2001), (2011)<ref>{{Cite web |url=https://web.dzs.hr/Hrv/censuses/census2011/censuslogo.htm |title=Popis stanovništva, kućanstava i stanova 2011. |publisher=Državni zavod za statistiku}}</ref>, (2021)<ref>{{Cite web |url=https://podaci.dzs.hr/media/rqybclnx/popis_2021-stanovnistvo_po_naseljima.xlsx |format=xlsx |title=Rezultati Popisa 2021. |publisher=Državni zavod za statistiku|date=2022-09-22}}</ref>'' }} === 2001 жылғы санақ === 2001 жылғы халық санағына сәйкес Дубровник қаласының аумағында 43 770 тұрғын бар (шетелдік жұмысшыларды қоса алғанда)<ref>{{Cite web |url=https://web.dzs.hr/Hrv/DBHomepages/Naselja%20i%20stanovnistvo%20Republike%20Hrvatske/Naselja%20i%20stanovnistvo%20Republike%20Hrvatske.htm |title=Хорватия Республикасындағы елді мекендер мен халық саны 1857-2001 жылдар аралығында |publisher=Мемлекеттік статистика басқармасы}}</ref>. Ұлттық құрамы: * [[Хорваттар]]: 38 690 (88,39%) * [[Сербтер]]: 1 426 (3,26%) * [[Босниялықтар]]: 1 387 (3,17%) * [[Черногориялықтар]]: 242 (0,55%) * Басқалары: 853 (1,95%) Ана тілі бойынша 42 232 (96,49%) тұрғын [[хорват тілі]]н ана тілі ретінде көрсеткен. Дінге қатысты 37 015 (84,57%) тұрғын [[Католицизм|рим-католиктер]], 2 310 (5,28%) [[Ислам|мұсылмандар]], 1 697 (3,88%) [[православие]]ліктер, 1 430 (3,27%) [[Агностицизм|агностиктер]], 935 (2,14%) [[Атеизм|атеистер]]. == Көлік жүйесі == Дубровник Хорватияның оңтүстік-шығыс шетінде орналасқан. Елдің қалған бөліктерімен автомобиль байланысы бүкіл жағалауды бойлай өтетін [[Адрия тас жолы]] ({{lang-hr|Jadranski put}}) арқылы жүзеге асырылады. Сондай-ақ, [[Черногория]]мен көлік байланысы осы тас жол арқылы реттелген. Қазіргі уақытта теміржол қатынасы жоқ. Бұрын Дубровникте [[Босния және Герцеговина]]ның [[тар табанды теміржол]] желісінің вокзалы болған. Қозғалыс тоқтатылғаннан кейін вокзал автовокзалға айналды. Автобус байланысы Дубровникті Хорватия мен Босния және Герцеговинаның ірі қалаларымен, сондай-ақ Черногория мен [[Сербия]]ның кейбір қалаларымен байланыстырады. Автовокзал порттың жанында орналасқан. 1910 жылдан 1970 жылға дейін қалада [[трамвай]] желісі жұмыс істеген. Дубровник теңіз порты үлкен кемелерді қабылдай алады. [[Риека]], [[Сплит]], [[Элафит аралдары]] және [[Млет]] аралымен тұрақты паром байланысы бар. Дубровниктен оңтүстік-шығысқа қарай 20 шақырым жерде, [[Чилипи]] ауылына жақын жерде [[Дубровник (әуежай)|халықаралық әуежай]] орналасқан. 2005 жылы, 1990 жылдан бері алғаш рет, жолаушылар саны 1 миллионнан асты. == Мәдениет == [[Сурет:Dubrovnik, palazzo sponza 01.JPG|thumb|right|мини|Дубровник қаласының мұрағаты]] Көптеген мәдени және ғылыми институттардың арасында [[Марин Држич театры]], Дубровник симфониялық оркестрі, Өнер галереясы және [[Дубровник университеті]]н атап өтуге болады. Жыл сайын жаз мезгілінде Дубровникте халықаралық фестивальдер өткізіледі. Дубровник әдебиетінің латын және италиян тілдерінде пайда болуы [[Ренессанс|Қайта өрлеу дәуірімен]] тығыз байланысты, ол XIV ғасырдағы Далмация жағалауындағы италияндық [[Гуманизм|гуманистердің]] қызметімен өрбіді. Далмациялық-дубровниктік поэзия мен қоғамдық-тарихи ой сол кезеңде қайта өрлеу мәдениетінің ең жоғарғы көрінісі болды. Қалалық мектептерде классикалық білім кеңінен таралып, онда италияндық гуманизмнің көптеген өкілдері сабақ берген. Мысалы, Илия Цриевич славяндық ақын болған жоқ, ол «Рагузаға арнау» өлеңінде Дубровниктің ежелгі римдік тамырларын атап өтті. Ол латын тілін ежелгі далмация тілі деп есептеп, «халықтық тілді» «скифтік» деп кемсітеді. «Славяндық идея» қайта өрлеу дәуірінің соңында дубровниктік монах [[Мавро Орбини]]дің «Славяндар патшалығы» атты еңбегінде өзінің жоғары көрінісін тапты. Бұл еңбек славяндыққа қатысты барлық ортағасырлық-ренессанстық гуманитарлық білімдерді жинақтап, славяндар бірлігі, ортақ [[этногенез]]і және өткен ұлылығы туралы айтады. Орбини ұлы славяндардың тарихын [[Ескендір Зұлқарнайын]]нан бастайды, осылайша ол славяндықтың «солтүстік» тамырларын иллиризм теориясымен біріктіруге тырысты. Қалада Дубровник епархиясы ораналасқан. Дубровниктен 12 км қашықтықта орналасқан [[Трстено]] қалашығында 1492 жылы негізі қаланған керемет [[дендрарий]] — Трстено арборетумы орналасқан. Дубровник шығанағында керемет жағажайлары бар шағын орманды [[Локрум]] аралы бар. Туристік маусымда ол жерге Дубровник портынан әр сағат сайын қайықтар қатынайды. 1278 жылдан бері [[Дубровник мұрағаты]] жұмыс істейді. == Қаланың сәулеті == === Қала құрылысы === Жарғыны кодификациялау кезінде (1272 ж.) Приеко ауданын тұрғын үйлермен салу жоспарлары жасалды. Заң көшелердің дәл ені мен аудандардың көлемін, кәріз жүйелерін және басқа да шараларды нақты көрсеткен. Олар әлі күнге дейін қалаларды жоспарлау жүйесіне кіреді. Қаланың алып жатқан аумағы қатты шектелген және 1272 жылдан бері өзгеріссіз қалды. Ерекшелік ретінде шіркеу мен 1310 жылы қаланың қабырғаларына кіргізілген доминикандық монастырьді айтуға болады. 1296 жылғы өрттен кейін Жарғыда ағаш үйлер салуды шектеу туралы шешім қабылданып, Дубровникті салу жоспары түпкілікті әзірленді. XIV ғасырдан бастап қала тас кешеніне айналып, XXI ғасырға дейін өз келбетін сақтап қалды. Қаланың қабырғалары мен қорғандары ең жаңа және заманауи қаруларды орнатуға көзделген. Ғасырлар бойы қабырғалар нығайтылып, әскери техника мен сәулеттегі жаңа жетістіктерге сай құрылыстармен толықтырылды. Қорғаныс құрылыстарынан бөлек, Дубровник әлеуметтік мекемелердің желісімен ерекшеленді — қарттар үйлері, ауруханалар, дәріханалар, паналар және карантин қызметі болды. 1436 жылы Италиядан [[Онофрио делла Кава]] шақырылып, су көздерінен су тасымалдайтын [[акведук]] жобасы мен құрылысын басқарды. Акведук ұзындығы 11,7 км болып, жалпы ұзындығы бойынша 20 метрлік еңіспен өтеді. Ол Врело бұлағынан Мельница резервуарына дейін созылады. === Ескі қала === Сәулет тұрғысынан Дубровник екі тең емес бөлікке бөлінеді: Ескі қала және Жаңа қала. Қаланың тарихи өзегі — Ескі қала, массивті қорғаныс қабырғаларының ішінде орналасқан және өзінің қазіргі келбетін XVII ғасырда қалыптастырған. Ескі қала — [[Жерорта теңізі|жерортатеңіздік]]-[[Ортағасыр|ортағасырлық]] қаланың жақсы сақталған үлгісі. Жаңа қалада кейбір ескі ғимараттар болғанымен, ол негізінен XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында салынған, сондықтан онда қазіргі заманғы, көбінесе аз қабатты архитектура басым. * [[Страдун (көше)|Страдун]] — Ескі қаланың орталық көшесі. Туристер мен қала тұрғындарының серуендейтін сүйікті орны. * [[Кінәз сарайы]] — бұрын қала басшыларының резиденциясы болған, қазір мұражай ретінде қызмет етеді. * [[Дубровниктің қалалық қабырғалары|Қалалық қабырғалар]]. Ескі қаланы қалалық қабырғалармен (шамамен 2 км) айналып өтуге болады. Қабырғалардан қала, теңіз және қалалық айлақтың тамаша көріністері ашылады. * [[Пиле қақпасы]] (XVI ғасыр). Ескі қаланың орталық кіреберісі. * [[Францискан монастырьі (Дубровник)|Францискан монастырьі]] (XIV ғасыр). Қала кіреберісі - Пиле қақпасының жанында орналасқан. Керемет ішкі ауласы бар. Туристер үшін ашық монастырь дәріханасы жұмыс істейді. Монастырь жанындағы алаңда — [[Үлкен субұрқақ (Дубровник)|Үлкен субұрқақ]] (XV ғасыр), сәулетшісі Онофрио делла Кава. * [[Ложа алаңы]]. Қаланың басты алаңы, Страдунның Пиле қақпасынан қарама-қарсы шетінде орналасқан. Алаңда сағатты қоңырау мұнарасы, Онофрионың Кіші фонтаны және қалалық ратуша орналасқан. * [[Әулие Власий шіркеуі]] (XVIII ғасыр). [[Әулие Власий]]дің құрметіне арналған шіркеу — Дубровниктің қорғаушысы, Ложа алаңында орналасқан. Шіркеудің алтарында XV ғасырдағы дубровник зергерлерінің шедеврі — күмістен жасалған, алтынмен апталған әулие мүсіні орналасқан. * [[Спонца сарайы]] (1516 ж.). Ложа алаңының сол жағында орналасқан. Қаланың ең көрікті ғимараттарының бірі. Қазір мұнда қалалық мұрағат орналасқан. * Қалалық айлақ — бұл ежелгі айлақ, әлі күнге дейін серуендік кемелер мен сансыз балық аулайтын қайықтар осында тоқтайды, оны теңізден Әулие Иван форты (XVI ғасыр) қорғайды. Фортта туристердің назарын тартатын екі қызықты мұражай орналасқан — Теңіз мұражайы және Адрия теңізін мекендеушілерін көруге болатын аквариум. * Доминикан монастырьі (XIV—XVI ғасырлар) — айлақты құрлық жағынан қорғап, қорғаныс қызметін де атқарған. Қазіргі уақытта мұнда мұражай орналасқан. * [[Дубровниктің кафедралы соборы|Мәриямның көкке көтерілу соборы]] (1667 ж.) жер сілкінісінен кейін ежелгі базиликаның негізінде салынған. Собордың ризницасында ерекше әшекейлер мен жәдігерлер жинағы сақталған. * Этнографиялық мұражай немесе Рупе мұражайы бұрынғы қалалық астық қоймасы ғимаратында (1543 ж.) орналасқан. <gallery mode="packed" heights="200px" class="ts-gallerystyle-gray"> Span of The Franjo Tuđman Bridge (5968237226).jpg|[[Франьо Туджман көпірі]] Widok-na-mury-miejskie.JPG|Қорғаныс қабырғасы Dubrovnik - Cathedral of the Assumption of the Virgin Mary 8157.jpg|Мәриямның көкке көтерілу соборы Rector's palace.jpg|Кінәз сарайы </gallery> == Бауыралас қалалар == * {{Ту|Италия}} [[Равенна]], [[Италия]] (1969 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik">{{cite web|url=http://www.dubrovnik.hr/dubrovnik_info.php|title=O Dubrovniku|publisher=Grad Dubrovnik|website=dubrovnik.hr|lang=hr|accessdate=2011-12-23|archiveurl=https://archive.today/20120801174323/http://www.dubrovnik.hr/dubrovnik_info.php|archivedate=2012-08-01}}</ref>. * {{Ту|Аустрия}} [[Грац]], [[Аустрия]] (1994 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/><ref name="Graz">{{cite web |url=http://www.graz.at/cms/beitrag/10045157/606819/ |title=Twin Towns |lang=en |website=Graz Online |accessdate=2010-01-05 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100131044827/http://www.graz.at/cms/beitrag/10045157/606819 |archivedate=2010-01-31 }}</ref>. * {{Ту|Хорватия}} [[Вуковар]], [[Хорватия]] (1993 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik" />. * {{Ту|Швеция}} [[Хельсингборг]], [[Швеция]] (1996 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|Италия}} [[Рагуза (Сицилия)|Рагуза]], [[Италия]] (2000 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|Германия}} [[Бад-Хомбург]], [[Германия]] (2002 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|АҚШ}} [[Монтерей (Калифорния)|Монтерей]] ([[Калифорния]]), [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] (2007 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|Босния және Герцеговина}} [[Сараево]], [[Босния және Герцеговина]] (2007 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|Франция}} [[Рюэй-Мальмезон]], [[Франция]] (2011 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|Италия}} [[Венеция]], [[Италия]] (2012 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|АҚШ}} [[Ванкувер (АҚШ)|Ванкувер]], [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] (2013 жылдан бері)<ref>{{cite news|title=Vancouver and Dubrovnik to establish a sister-city relationship|url=http://www.croatiantimes.com/news/General_News/2013-02-18/32170/Vancouver_and_Dubrovnik_to_establish_a_sister-city_relationship|newspaper=Croatian Times|date=2013-02-13|accessdate=2013-09-03|archivedate=2013-04-24|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130424033022/http://croatiantimes.com/news/General_News/2013-02-18/32170/Vancouver_and_Dubrovnik_to_establish_a_sister-city_relationship}}</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * '''{{Hr icon}}''' {{cite web|url=http://www.dubrovnik.hr|title=Қаланың ресми сайты|archiveurl=https://www.webcitation.org/61AyoTz6L?url=http://www.dubrovnik.hr/|archivedate=2011-08-24}} * '''{{Ru icon}}''' {{cite web|url=http://www.turizmania.ru/article/id-105/|title=Дубровник қаласы бойынша мақала-экскурсия|deadlink=yes|accessdate=2010-04-26|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110710033703/http://www.turizmania.ru/article/id-105|archivedate=2011-07-10}} kfs8y023pzjrpv2l0nbaqqbv8yoxlrc 3390907 3390905 2024-10-15T12:13:33Z Ismukhammed 4565 /* VII—XIV ғасырлар */ 3390907 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = |қазақша атауы = Дубровник |шынайы атауы = {{lang-hr|Dubrovnik}} |сурет = Montage of major Dubrovnik landmarks.jpg |сурет атауы = |жағдайы = |ел = Хорватия |елтаңба = Dubrovnik grb.svg |ту = St. Blaise - National Flag of the Ragusan Republic.png |елтаңба сипаттамасы = Дубровник елтаңбасы |ту сипаттамасы = Дубровник туы |елтаңба ені = 70px |ту ені = |lat_deg =42 |lat_min =39 |lat_sec = |lon_deg =18 |lon_min =4 |lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |аймақ түрі = Жупания |аймағы = Дубровник-Неретва жупаниясы{{!}}Дубровник-Неретва |кестедегі аймақ = |аудан түрі = |ауданы = |кестедегі аудан = |қауым округі түрі = |қауым округі = |кестедегі қауым округі = |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = мэр |басшысы = Мато Франкович |құрылған уақыты = VII ғ. |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = Рагуза (1918 ж.) |статус алуы = |жер аумағы = 142,6 км² |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 3 ± 1 м |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 42 615<ref name="census2011">{{cite web| author=| date=| url=http://www.dzs.hr/Hrv/censuses/census2011/results/censustabsxls.htm| title=Popis stanovništva, kućanstava i stanova 2011. godine| publisher=// dzs.hr| accessdate=2015-04-21| archive-date=2015-04-30| archive-url=https://web.archive.org/web/20150430134222/http://www.dzs.hr/Hrv/censuses/census2011/results/censustabsxls.htm| deadlink=no}}</ref> |санақ жылы = 2011 ж. |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = хорваттар — 90%<br />босняктар — 3 %<br />сербтер — 3 %<ref name="census2011" /> |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = [[Хорватияның телефон нөмірлеу жоспары|+385]] 20 |пошта индексі = 20 000 |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = |сайты = http://www.dubrovnik.hr/ |сайт тілі = }} Дубровник ({{lang-hr|Dubrovnik}}, 1918 жылға дейін — '''Рагуза''', {{lang-it|Ragusa}}) — [[Хорватия]]дағы қала, [[Дубровник-Неретва жупаниясы]]ның әкімшілік орталығы. 2011 жылғы санақ бойынша халқы 42,6 мың адам. [[Далмация]]ның оңтүстігінде, [[Адрия теңізі]]нің жағалауында орналасқан. [[Жер сілкіну|Жер сілкініс]]теріне бейім. Қалада теңіз порты, [[Дубровник (әуежай)|Дубровник]] халықаралық әуежайы орналасқан. Дубровник қаласы теңіз курорты болып саналады. Теңіз үстіндегі жартаста орналасқан ескі қала ортағасырлық бекініс қабырғаларымен қоршалған, XIV—XVIII ғасырларда тастан салынған ғимараттардан тұрады. Қала [[Хорватиядағы ЮНЕСКО Әлемдік мұра нысандар тізімі|ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұралар тізіміне]] енгізілген. Негізі VII ғасырда қаланған. 1358 жылдан бастап латынша Рагуза атауымен [[Дубровник республикасы]]ның астанасы болған. Қала "Славян [[Афина]]сы" аталып, [[Сербтер|серб]] және [[Хорваттар|хорват]] мәдениеті мен тілі, сондай-ақ қазір жойылып кеткен далмат тілінің даму орталықтарының бірі ретінде танылған. 1808 жылы Францияның Иллирий провинцияларына енді. 1815 жылдан бастап аустриялық [[Далмация патшалығы]]ның құрамында болды. 1918—1941 жылдары Югославия патшалығының, 1941 және 1943—1945 жылдары [[Тәуелсіз Хорватия мемлекеті|фашистік Хорватия]]ның құрамында, 1941—1943 жылдары [[Фашистік Италия|Италияның]] қарамағында, 1945—1991 жылдары [[Югославия Социалистік Федеративті Республикасы|социалистік Югославия]]ның құрамында болған. == Атауы == [[Сурет:Dubrovnik 1894 Ragusa 1kr.jpg|140px|мини|thumb|солға|''Дубровник—Рагуза'' деген жазуы бар 1894 жылға марка]] Қала атауының латынша нұсқасы — Рагуза (лат. Ragusa, сондай-ақ Ragusium), бұл атау әлі де [[италиян тілі]]нде қолданылады. Ол [[Адрия|Адриядағы]] аралдың атауынан шыққан, сол аралда [[Эпидаурос]]тан (қазіргі [[Цавтат]]) келген босқындар алғашқы қонысты құрған. Олар өз қаласын не авар-славян шабуылынан, не 649 жылғы жойқын жер сілкінісінен кейін тастап кеткен болуы мүмкін. Аралдағы Рагузаның қарсы бетінде, құрлықта, [[Срдж тауы]]ның етегінде, VII ғасырда «Дубрава» деген атпен славян қонысы пайда болды (айналадағы [[емен]] тоғайларының құрметіне), кейін бұл атау «Дубровник» болып өзгерді. Біртіндеп екі қоныс бірігіп, оларды бөліп тұрған [[бұғаз]] құрғатылып, оның орнында қаланың басты көшесі — [[Страдун (көше)|Страдун]] пайда болды. Ғасырлар бойы екі атау да күнделікті өмірде қатар қолданылған: роман халқының ұрпақтары қаланы көбіне Рагуза, ал оңтүстік славяндар — Дубровник деп атаған. Алайда Эпидауростан келген босқындар сөйлеген [[Роман тілдері|романдық]] [[далмат тілі]] XVI ғасырда қолданыстан шыққанымен, ресми құжаттарда қала ұзақ уақыт бойы тек Рагуза деп аталып келді. Бұл жағдайдың себебі, тарихи тұрғыдан алғанда, XV ғасырдың ортасына дейін бұл жерде ресми тіл [[латын тілі]] болған, кейінірек италиян тілі қолданылған. Дубровник атауы алғаш рет 1189 жылы босниялық «[[Бан Кулиннің жарғысы]]» деген құжатында аталған. Славяндық «Дубровник» атауы ресми түрде тек 1918 жылы, оңтүстік славян жерлері аустриялық биліктен босатылғаннан кейін қолданыла бастады. == Тарихы == === VII—XIV ғасырлар === VII ғасырда Лаус-Лаве ([[Грек тілі|грек]]ше «жартас» дегенді білдіреді) деп аталған, жағалауға жақын кішкентай аралда орналасқан қоныс құрылды. Оның қала ретінде тарихта аталғаны 667-670 жылдар аралығында [[Равенналық Аноним]]нің «Космографиясында» келтірілген: «Epidaurum id est Ragusium» («Эпидаурос, яғни Рагузиум»). Бұл аралға Эпидауростан ([[Иллирик|Иллирия]]) босқындардың келуімен, қоныс қаласына айналғаны ықтимал. Бұған дейін олар қазіргі Каштио деп аталатын жартас үстінде мекен етіп, ал кейіннен бастапқы қоныс айналасына және төменгі жерлерге орналасты. Латын шежірелерінде Эпидауростан келген босқындар арасында [[епископ]] Иоаннның болғаны белгілі. Оның өтініші бойынша және шіркеу қажеттіліктеріне сай, жаңа жерде Әулие Петр соборы салынған. Оның қалдықтары ежелгі қоныстың қабырғалары жанында қазба жұмыстары барысында табылды. Қаланың ерте кезеңдерінде халқы роман-славян тектес болып, олар, шамасы, далмат тілінде сөйлеген. Антикалық мәдениет ықпалы [[Полис (ежелгі қала)|полистік]] басқару жүйесінің қалыптасуына және [[Католицизм|римдік үлгіде]] [[Христиандық|христиан дінінің]] жылдам таралуына әсер етті. 910 жылы қалада католик епархиясы құрылып, 1120 жылы [[архиепархия]] мәртебесіне ие болды. Аралға жағалаудан негізгі кіреберіс 972 жылы салынған бекініске апаратын көпір болды. Бүгінде бекіністің батыс жағындағы кіреберісте «Пила қақпасы» орналасқан. Қоғамдық және саяси өмірде белгілі бір дербестікті сақтап қалуымен, VII ғасырдан X ғасыр аралығында Рагуза [[Шығыс Рим империясы|Византия]]ның қарамағында болды. IX ғасырда қала [[сарациндер]]дің ұзақ мерзімді қоршауына қарсы тұра алды, осыған орай Орландо монументі тұрғызылды — жеңістің символы. Бұл монумент XV ғасырда қазіргі орнына көшірілді. 1000 жылы Рагуза [[дож]] [[Пьетро II Орсеолон|Пьетро Орсеоло]]ның алдында [[Венеция]]ға адалдық антын берді. 1081—1085 жылдар аралығында қала тұрғындары герцог [[Роберт Гвискардың]] [[Вассалдық|вассал]]дары болды. XII ғасырда аралды жағалаудан бөліп тұрған бұғаз құрғатылып, оның орнына қаланың басты көшесі — Страдун пайда болды. Қаланы қоршаған ұзын тас қабырға XI—XVII ғасырлар бойы бірнеше рет қайта салынды. Кейінгі ғасырларда қала [[Балқан түбегі]]нің бойында, [[Қара теңіз]]дің жағалауларына және [[Константинополь]]ге дейін теңіз және құрлық саудасын дамытты. Рагуза саудагерлерінің көрші славян [[кінәздік]]терімен — Сербия, Босния және Болгариямен сауда байланыстары ерекше маңызға ие болды. Бұл кінәздіктерде Рагуза саудагерлері еркін сауда жасау және пайдалы қазбаларды (негізінен, тұз бен қымбат металдарды) өндіру бойынша кейбір [[монополия]]лар құқығына ие болды. XII ғасырдан бастап қаланы сайланбалы [[кінәз]] басқарды. Осы кезеңде қала коммуналары мен коммуналық басқару органдары, яғни Үлкен және Кіші кеңестер, кінәз-[[прирор]] қалыптасты. Византияның әлсіреуі және аймақта Венеция мен [[Нормандтардың Оңтүстік Италияны жаулап алуы|Оңтүстік Италиядағы нормандтардың]] күшеюімен Рагузаның дербестігі тез нығайды. === Венеция үстемдігі (1205—1358) === 1205 жылы Дубровник қайтадан Венецияның бақылауына өтті, қала 150 жыл бойы Венецияның қоластында болды. Дубровник кінәзі мен Ұлы кеңес мүшелері енді [[Венеция Республикасы]]мен тағайындалып, оған бағынатын болды. Рагузаның епископы да Венецияда бекітілетін еді. Алайда, бұл кезеңде қала аристократиялық республика ретінде қалыптасып үлгерді, онда не венециандық дож, не Венеция патриархы ұлттық аристократия мен өзін-өзі басқару институттарының өсіп келе жатқан күшін шектей алмады. Венеция үстемдігі кезеңінде Рагуза Венецияға [[тері]], [[балауыз]], [[күміс]] және басқа металдардың маңызды жеткізушісіне айналды, Дубровник өнімдері кедендік [[баж]]дардан босатылды. Сонымен қатар, қала Венециядан қорғау алды, ал Венеция оны Оңтүстік Адриядағы теңіз базасы ретінде пайдаланды. Дубровник саудагерлерінің экономикалық жағдайы Балқанда нығайды. Дубровниктің колониялары Балқан түбегінің барлық ірі қалаларында пайда болып, бұл колониялар ішкі өзін-өзі басқару құқықтарына ие болды. Венеция ықпалы Рагузаны басқарудың олигархиялық жүйесін нығайтуда айқын көрінді: 1235 жылы Ұлы кеңестің есігі жабылды, бұл нобилдер таптарын қаладағы билік монополиясына ие етіп, қарапайым азаматтардан бөлек шығарды. Осы уақытқа жаңа заңнама мен басқару жүйесі енгізілді: кінәз — Кіші [[вече]] — Ұлы вече — Тағайындалғандар кеңесі (Сенат). Заңнама 1235 жылы күшіне енді. Мемлекетті басқару [[Патрициат (Орта ғасырлар)|патрицийлер]]дің міндеті, құқығы және ортақ қамы болды. Мемлекет басшысы — кінәз — 1 айға сайланды, кейінгі 2 жылда қайта сайлануға құқығы болған жоқ. Кінәз сенаттың шешімімен сайланды, теңдердің арасында бірінші болып есептелген, бірақ абсолютті билікке ие болған жоқ. Кіші вече 11 мүшеден тұрды және Сенат пен Ұлы веченің атқарушы органы қызметін атқарды. 18 жасқа толған патрицийлік отбасылардың барлық ер адамдары өмір бойы Ұлы веченің мүшесі болды. Ұлы вече жыл сайын Кіші веченің және Сенаттың мүшелерін сайлаған, салық, конституцияға өзгерістер сияқты мәселелер бойынша шешімдер қабылдады. Дубровник аумағы біртіндеп кеңейді: XIII ғасырдың ортасында қала [[Ластово]] аралын қосып алды, 1333 жылы Сербиядан [[Пелешац түбегі]]н сатып алды, ал 1345 жылы [[Млет аралы]] қосылды. 1348 жылдың қаңтарында Дубровникте [[оба індеті]] таралды. === Дубровник республикасы === XIV ғасырдың ортасында Дубровник аристократиялық республикаға айналды. Дәл осы жылдары қала атауы өзгерді: Дубровник коммунасы ({{lang-la|Communitas Ragusina}}) Дубровник республикасына ({{lang-la|Respublica Ragusina}}) айналды. Республика кезеңінде қала өз даңқының шыңына жетіп, сәулеттік келбеті қалыптасты, славян ғылымы мен өнері қарқынды дамыды, бұл себептен Дубровник «Славян Афинасы» деп аталған болатын. Түрлі мемлекеттерге формалды бағынуына қарамастан, Дубровник республикасы 1808 жылы жойылғанға дейін шын мәнінде тәуелсіз мемлекет болып, Адрия мен Балқан түбегіндегі халықаралық саудада маңызды рөл атқарды. Республика ұраны: «Бостандық немесе өлім!». 1358 жылы, Венеция мажарлар патшасы I Лайош Ұлыдан жеңілгеннен кейін, Дубровник Мажарстанның үстемдігін мойындады. I Лайош пен архиепископ Джованни Сарака ({{lang-it|Giovanni Saraca}}) арасындағы түпкілікті келісім 1358 жылдың 27 маусымында [[Вишеград (Босния және Герцеговина)|Вишеград]]та жасалды. Мажар патшаларының флоттары болмағандықтан, Республиканы басқарудағы ықпалы өте аз болды, ал барлық билік жергілікті аристократтарда жинақталды. Венеця Дубровникті қайтадан өз бақылауына алу үшін үнемі әрекет етті, бірақ 1411 жылы Далмацияны жаулап алғаннан кейін де Дубровник республикасы тәуелсіз болып қалды. Венецядан босауы теңіз саудасының қарқынды өсуіне, сондай-ақ қаланың қолөнер орталығы ретінде маңызының артуына себеп болды. Қолөнер дамуы бойынша Дубровник далмациялық қалалардың ішіндегі италияндық коммуналарға тең болды. 1399 жылы республика аумағына Дубровник жағалауы — қала мен Пелешац жартыаралы арасындағы жер қосылды. Сонымен қатар, 1419 жылдан 1426 жылға дейін республика меншігіне Конавле маңындағы жерлер, соның ішінде Цавтат қаласы қосылды. Дубровник алған жерлер мен Сербия және Босниядағы еркін сауда құқықтары үшін жыл сайын салық төлеп отырды, соның ішінде [[Святодмитров салықтары]], [[Стон табысы|Стон]] мен [[Конавле табысы|Конавле]] салықтары. XIV ғасырдың соңында [[Осман империясы]]ның Дубровник республикасына қауіп төндіруі артты. 1397 жылы, түріктер республика шекарасынан алыс болған кезде, сұлтан [[I Баязит]]пен алғашқы коммерциялық келісім жасалып, Осман империясымен еркін сауда қамтамасыз етілді. Республика 1458 жылы [[Порта]]ның вассалы болып, жыл сайын (1481 жылдан бастап) 12 500 дукат мөлшерінде салық төлеуге міндеттелді. Бұл соманың үлкен бөлігі Пелешац жартыаралындағы [[Стон (Хорватия)|Стон]] қаласында жоғары сапалы тұз өндіруден түсетін пайдамен жабылып отырды. Дубровник сол кезеңдегі Еуропадағы христиан елдердің арасында осындай тиімді сауда артықшылықтарын алған жалғыз мемлекет болды (тіпті христиандар мен Осман империясы арасындағы соғыстар кезінде де бұл артықшылықтар жойылған жоқ). Осы кезеңде түрік билігінен қашқан славян халқының қалаға жаппай миграциясы орын алды. Бұл жағдай республика халқының құрамындағы далмат тілінің және романдық элементтердің ығыстырылуына алып келді, алайда ресми тіл италиян тілі болып қала берді — ол шектеулі билеуші аристократияның тілі еді. Республика XV—XVI ғасырларда Венеция мен Осман империясы арасында баланс сақтап, нақты тәуелсіздігін қамтамасыз етіп, Жерорта теңізінде табысты сауда жасаағанымен, өзінің ең жоғарғы даму кезеңіне жетті. Дубровник Осман империясының Адриядағы негізгі сауда арнасына айналды. Еуропа мемлекеттерінің түріктерге қарсы соғыстарында бейтараптық саясатын ұстана отырып, Дубровник сауда байланыстарын сәтті кеңейтті. Республика Жерорта теңізіндегі ірі порттарының барлығында тұрақты өкілдіктерін ашты. 1580-1600 жылдар аралығында Дубровниктің сауда флоты 200-ден астам желкенді кемеден тұрды. Дубровник, [[Генуя республикасы|Генуямен]] бірге, Жерорта теңізі мен Адрияда Венецяның басты қарсыласына айналды. Сонымен қатар, бұл қала мәдениет орталығы болып танылды — мұнда көптеген ақындар, жазушылар, суретшілер мен ғалымдар тұрды, олардың ішінде танымал драматург [[Марин Држич]] (1508—1567) және ақындар [[Иван Гундулич]] (1589—1638) мен [[Иван Бунич Вучич]] (1591/92—1658), [[Дуро Ферич]] (1739—1820) сияқты тұлғалар болды. 1667 жылы Рагуза 1667 жылдың 6 сәуірінде Дубровникте болған жойқын [[Дубровниктегі жер сілкінісі|жер сілкінісі]] бес мыңнан астам тұрғынның өмірін қиды, соның ішінде Республика басшысы — ректор (кінәз) да болды. [[Ренессанс]] және [[готика]]лық стильдерінде салынған қала ғимараттарының көпшілігі, сарайлар, монастырьлер мен шіркеулер қиратылды. Табиғат апатынан тек қаланың мықты қабырғалары, сондай-ақ Палаццо Спонца мен Ректор сарайының [[қасбет]]і ғана аман қалды. Уақыт өте келе қала қалпына келтірілді: көптеген түпнұсқалы сызбалар қолданылды, бірақ жаңадан ғимараттар да салынды, көбінесе мейлінше байсалды барокко стилінде. Қалпына келтіру кезеңінде Дубровниктің қазіргі келбеті көбінесе қалыптасты. XVI ғасырдың соңынан бастап республикада сауда жолдарының [[Атлант мұхиты]]на ауысуымен және француз, голланд, ағылшын, грек саудагерлерінің бәсекесінің күшеюімен тоқтаусыз құлдырау басталды. Сонымен қатар, Венецямен қатынастар күрт шиеленісе түсті, өйткені Венеця Дубровникті қайтадан бақылау әрекеттерін жаңартты. Нәтижесінде, Дубровник Осман империясына бағытталды, ал мемлекет Еуропадағы түріктердің ең сенімді одақтасына айналды. XVIII ғасырда Дубровник республикасының экономикасы ауыр дағдарысқа ұшырады: Балқандағы кәсіпкерлік пен сауда қызметтері дерлік толығымен тоқтап қалды, тек шетелдік жүктерді Адрия арқылы тасымалдау белгілі бір маңызын сақтады. 1775 жылы Дубровникте [[Ресей империясы|Ресей]] консулдығы ашылды. Саяси құрылым республика құлағанға дейін өзгеріссіз қалды. XIII ғасырдан бастап қала бірде-бір рет [[штурм]]мен алынған жоқ. Тек 1806 жылы француз әскері қалаға кіріп, екі жылдан кейін республика жойылды. === Француз империясының құрамында (1808—1813) === 1808 жылы Дубровник республикасы [[Бірінші Француз империясы|Франция]] тарапынан [[аннексия]]ланғаннан кейін төрт жүз жылдан астам уақыт бойы жалғасып келген тарихын аяқтады. 1809 жылы [[Шонбрунн келісімшарты]]на сәйкес, ол [[Наполеон]] жеңген жерлерде құрылған [[Иллирия провинциялары]]на қосылды. Содан бері қала Дубровник-Котор провинциясының әкімшілік орталығына айналды, оны Рагуза герцогы атағын алған маршал [[Огюст Мармон]] басқарды. Француз үстемдігі кезеңінде Дубровниктің олигархиялық саяси құрылымы жойылды, азаматтардың заң алдында теңдігі мен [[Наполеон кодексі]] енгізілді, ресми хат-хабарларда [[хорват тілі]]н пайдалану рұқсат етілді. Алайда, қаланың экономикасы дағдарыста қалды, тіпті француз [[контрибуция]]лары мен күрт артқан салықтар азаматтардың әл-ауқатын ауырлатты. Нәтижесінде, 1813 жылы қалаға аустриялық әскерлер кірген кезде, қала тұрғындары оларды жылы қарсы алды. === Аустрия билігі (1814—1918) === Дубровникнің кейінгі тарихы қалған Далмация тарихынан көп өзгешеленбеді. 1814 жылы Бірінші империяның құлауынан кейін, қала [[Вена конгресі]]нің соңғы актісі бойынша [[Аустрия империясы]]на қосылды. Дубровник Аустрияның [[Кронланд|тәждік жері]], [[Далмация патшалғы]]на кірді. Наполеонның реформалары жойылып, ресми тіл қайтадан италиян тілі болып бекітілді. Аустриялық биліктің орнауы қала экономикасының жандануы үшін оң әсер тигізген жоқ, өйткені оның империядағы басқа бөліктерден мен Балқан нарықтарынан алшақтығы жалғасты. Басқа далмациялық қалалармен салыстырғанда, Дубровник қаласында италиян буржуазиясы әлсіз болды, ал славян интеллигенциясы керісінше, зор ықпалға және мықты мәдени дәстүрлерге ие еді. Бұл Дубровникты Хорватиямен қайта қосылу мен хорват тілін ресми тіл деп жариялау қозғалысының орталығына айналдырды. [[Аустрия империясындағы революция|1848—1849 жылдардағы революция]] кезінде Далмациядағы славян-италияндық қатынастар шиеленісті. Дубровник муниципалитеті Далмацияның Хорватияға қосылу туралы Хорватия сессиясының шешімін қолдады, ал басқа далмациялық қалалардың билігі оған қарсы шықты. Далмациядағы хорват ұлттық қозғалысының дамуына Дубровникте «Аввенире» газетінің ({{lang-it|L'Avvenire}} — «Болашақ», редакторы Иван Август Казначич) шығарылуы үлкен маңызға ие болды. Онда [[иллиризм]] қозғалысының бағдарламасы жарияланды: Аустрия монархиясын федерализациялау, Далмацияның Хорватияға қосылуы және славян бауырластығы. Сол уақытта хорват тілінде оңтүстік славяндардың бірлігін насихаттайтын, мектептер мен әкімшілікте хорват тілінің енгізілуін талап ететін басқа газеттер мен журналдар да шығарыла бастады. Дубровниктегі либералдардың белсенді әрекеттері арқасында 1848 жылдың 2 қыркүйегінде император Далмациядағы бастауыш мектептерде ана тілінде оқытуды енгізу туралы декрет қабылдады, ал орта мектептерде хорват тілін екінші тіл ретінде міндетті оқытуға бұйрық берді. Алайда, 1849 жылғы Аустрияның конституциясында далмациялық хорваттардың талаптары ескерілмеді: Далмация өзін-өзі басқаруды алды, бірақ империяның жеке провинциясы болып қалды. Дубровник қаласындағы ұлттық қозғалыстың жаңа кезеңі Аустрия империясындағы сақтық реформалар кезеңіне, яғни 1860—1861 жылдарға келді. Қалада Далмация мен Хорватияның өз парламенті бар біртұтас автономиялық патшалығына бірігуін қолдайтын митингтер өтті. Осы наразылықтарда Дубровник тұрғындарына Котор тұрғындары қолдау көрсетті және императормен кездесуге тиіс бірлескен Котор және Дубровник тұрғындарынан тұратын делегация құрылды. Алайда, реформалар сәтсіз аяқталды, ал 1867 жылы [[Аустрия-Мажарстан келісімі]] жасалып, империя [[Аустрия-Мажарстан]]ның екі бірдей монархиясына айналды, Хорватия Мажарстан бөлігіне өтті, ал Далмация мен Дубровник аустриялық [[Цислейтания]] құрамында қалды. XIX ғасырдың соңында ұлттық қозғалыс белгілі бір дәрежеде әлсіреді. Алдыңғы қатарға экономикалық мәселелер шықты: Далмация Аустрия-Мажарстанның ең артта қалған провинцияларының бірі болып қалды, мұнда іс жүзінде өнеркәсіп болмады, ал Босния мен Герцеговинаны оккупациялағаннан кейін оның экономикасы мен көлік жолдары Аустрияға қайта бағытталды, бұл Дубровниктің осы аймақпен дәстүрлі байланыстарын әлсіретті. Тек кеме құрастыру саласы ғана өз маңыздылығын азды-көпті сақтап алып, Дубровник флотымен Далмация қалалары арасындағы ең ірі флотқа ие болды. Алайда, ол да «[[Аустриялық Ллойд]]» атты Аустрия-Мажарстандық кеме жасау компаниясымен бәсекелестікке шыдамай, өз позицияларын жоғалта бастады. === Югославия құрамында === 1918 жылы [[Бірінші дүниежүзілік соғыс]] аяқталған соң Аустрия-Мажарстан ыдырады. Дубровник бүкіл Далмациямен бірге 1918 жылғы 29 қазанда тәуелсіздігін жариялаған [[Словендер, хорваттар және сербтер мемлекеті]]нің құрамына енді. Алайда бұл жаңа ел ұзақ өмір сүрмеді: 1 желтоқсанда ол [[Сербия Патшалығы]]мен бірігіп, [[Сербтер, хорваттар және словендер Патшалығы]]н (1929 жылғы 6 қаңтардан бастап — [[Югославия Патшалығы]]) құрды. 1918 жылы тағы бір маңызды оқиға болды: қаланың атауы өзгерді. Бұрынғы Рагуза ресми түрде Дубровник деп атала бастады — бұл атау бірнеше ғасырлар бойы белгілі болып, жергілікті халықтың күнделікті тілінде қолданылған славян атауы еді. 1929—1939 жылдары патшалықта жүргізілген аумақтық реформаның нәтижесінде Дубровник [[Зета бановинасы]]ның құрамына кірді. Бұл [[бановина]] қазіргі [[Черногория]] және оған іргелес аумақтардағы [[черногориялықтар]], [[босниялықтар]], [[сербтер]] және [[хорваттар]] қоныстанған жерлерді біріктірді. 1939 жылы қала сол жылы құрылған [[Хорват бановинасы]]на енгізілді және Югославия Патшалығы ыдыраған 1941 жылға дейін сонда қалды. 1941 жылғы 10 сәуірде Дубровник жаңадан жарияланған [[Тәуелсіз Хорват мемлекеті]]нің ({{lang-hr|Nezavisna Država Hrvatska}}/НДХ) бір бөлігі болды, бірақ 1941 жылғы 18 мамырда Рим келісімдері бойынша [[Фашистік Италия|Италия]] аннексиялады. Дубровник НДХ мен [[Иво Ройнич]] басқаратын [[Усташи|усташтардың]] бақылауында болды. 1941 жылғы 1 шілдеде усташтар Дубровниктегі түрмеден 9 сербті алып шығып, оларды 2 шілде күні қатігездікпен өлтірді. 1943 жылы [[Бенито Муссолини|Муссолини]] режимі құлағаннан кейін Рим келісімдерінің күші жойылып, қала неміс әскерлерінің астында болған Хорватияға оралды. 1944 жылғы қазанда қала [[Югославияның Халық-азаттық армиясы|югослав партизандарының]] қолына өтті. 1945 жылы Дубровник [[Югославия Социалистік Федеративті Республикасы|социалистік Югославияның]] бір бөлігіне айналды, ал 1946 жылғы Конституцияға сәйкес ол [[Социалистік Хорватия Республикасы|Хорватия Халық Республикасы]]на берілді. 1979 жылы Дубровник үшін мәдени тұрғыдан маңызды оқиға орын алды — Ескі қаланың аумағы [[Әлемдік мұра|ЮНЕСКО-ның Әлемдік мұра тізіміне]] енгізілді. Бұл Дубровниктің қазіргі мұражай қала ретінде және Хорватияның ең маңызды туристік көрікті жері ретінде мәртебесін белгіледі. === Тәуелсіз Хорватия === [[Сурет:Muzej DR-crop.JPG|thumb|left|мини|Соғыс кезіндегі Дубровник]] Югославияның ыдырауы қала үшін ауыр сынақ болды. 1991 жылдың 25 маусымында Хорватия тәуелсіздігін жариялап, одан кейінгі соғыс Дубровник тарихындағы ең қаралы кезеңдердің біріне айналды. 1991 жылдың 1 қазанында [[Югославия Халық армиясы]] (ЮХА) қаланы қоршап, 1992 жылдың мамырына дейін созылған бомбалауды бастады. Дубровниктің тарихи орталығы 1970 жылы [[Демилитарландыру|демилитарландырғанына]] қарамастан, шабуылдар жалғаса берді. 4 қазанда ЮХА күштері қаланы құрлықтан және теңізден оқшаулады. 15 қазанда Цавтатты басып алғаннан кейін, ЮХА [[Дубровник республикасы (1991)|Дубровник республикасы]]н жариялады, бірақ ол халықаралық деңгейде мойындалмады. Хорватияның ақпарат министрі [[Бранко Салай]] [[Би-Би-Си|BBC]]-ге берген сұхбатында: "Хорватия қиын жағдайда тұр, бірақ тәуелсіздікке қол жеткізу мүмкіндігі сирек беріледі. Дубровникті тастау — өзіміздің, жанымыздың бір бөлігін тастау. Бұл орны толмас шығын болар еді," — деп айтты. Ең күшті шабуыл 1991 жылдың 6 желтоқсанында болды. Сол күні қалада 14 адам қаза тауып, 60 адам жарақат алды. [[Қызыл Крест және Қызыл Жарты Ай халықаралық қозғалысы|Қызыл Кресттің]] Хорватия бөлімшесінің мәліметі бойынша, бірнеше айға созылған бомбалау барысында 114 адам қайтыс болды. Соғыс көптеген тарихи ескерткіштердің жойылуы мен бүлінуіне әкелді. 1992 жылдың мамырында югославтар Дубровникті атқылауды уақытша тоқтатып, нәтижесінде ешкім мойындамаған Дубровник республикасы жойылды. Алайда, 1992 жылдың 29 мамырында ЮХА қаланы тағы да құрлықтан және теңізден атқылады. Тарихи орталыққа 15 снаряд түсті. 30 мамырда шабуыл Чилипи аэродромы мен көршілес Герцеговина аймағынан жалғасты. 1995 жылдың 14 сәуірінде Дубровникті босниялық сербтер атқылады. 12 снаряд әуежай аумағына түсті, бірнеше ғимараттар қирап, ұшу-қону жолағына зақым келтірілді. 1995 жылдың 13 тамызында тағы бір шабуыл орын алып, 16 қала тұрғыны жарақат алды. 17 тамызда босниялық және герцеговиналық сербтер Дубровник маңындағы екі елді мекенді басып алып, қаланы шабуылдады. 18-22 тамыз аралығында артиллериялық атыстар жалғасып, сербтер Дубровникті, ал хорваттар [[Требине]]ні (герцеговиналық сербтердің «бүркіт ұясы» деп аталатын жерін) атқылады. [[Сурет:Dubrovnik (20914149644).jpg|thumb|оңға|мини|Страдун көшесі]] Соғыстан кейін Хорватия билігі ЮНЕСКО-мен бірлесіп, Дубровникті қалпына келтіру жобасын бастады. 1998 жылға қарай тарихи ғимараттардың 80%-ы қалпына келтірілді. Ауқымды жұмыстар 2005 жылы толық аяқталды. Соғыс құрбандарын еске алу мақсатында қаланы атқылаған Срдж тауының ({{lang-hr|Srđ}}) шыңына ескерткіш айқыш орнатылды. Хорватияның тәуелсіздікке қол жеткізуі және еуропалық институттарға интеграциялану процесі Дубровникке туристер санының артуына ықпал етті. Қалада жаңа қонақ үйлер ашылып, ескілері жөнделуде. 2007 және 2012 жылдары Дубровник маңайы орман өрттерінен қатты зардап шекті. 2010 жылдың 23 қарашасында Дубровникте алапат су тасқыны болды: [[Страдун (көше)|Страдун]] қайтадан қысқа уақытқа бұғазға айналды. == Географиясы == [[Сурет:1 dubrovnik pano - edit1.jpg|thumb|center|900px|Дубровник панорамасы]] Дубровник Хорватиядағы [[Далмация]] аймағының оңтүстігінде, [[Адрия теңізі]]нің жағалауында орналасқан. Ол [[Дубровник-Неретва жупаниясы]]ның құрамына кіреді және солтүстігінде [[Майкови]] ауылы арқылы Дубровачко-Приморье ({{lang-hr|Dubrovačko Primorje}}) муниципалитетімен шектеседі. Ол [[Срдж тауы]]ның оңтүстік беткейлері мен етегінде жатыр. Дубровник ұзындығы 250 километрді құрайтын тар жағалау сызығын қамтып, батысында Клека, шығысында Суторина мен Превлака мүйісіне дейін созылады. === Климаты === Климаты [[Субтропиктер|субтропиктік]]. Мамырдан қазанға дейін жылы немесе ыстық ауа райы сақталады, қысы салыстырмалы түрде жылы. Жылдық орташа жауын-шашын мөлшері — 1037 мм, максималды жауын-шашын жылдың соңына келеді. {{Ауа райы |Қала_ілік=Дубровник |Дерекнама=[http://www.worldweather.org/019/c00074.htm worldweather.org], [http://www.svali.ru/catalog~96~14474~index.htm Туристік портал] | Қаң_ор=9.0 | Қаң_ор_ж-ш=95 | Ақп_ор=9.5 | Ақп_ор_ж-ш=89 | Нау_ор=11.5 | Нау_ор_ж-ш=98 | Сәу_ор=14.5 | Сәу_ор_ж-ш=91 | Мам_ор=17.5 | Мам_ор_ж-ш=76 | Мау_ор=23.0 | Мау_ор_ж-ш=49 | Шіл_ор=26.0 | Шіл_ор_ж-ш=24 | Там_ор=26.0 | Там_ор_ж-ш=59 | Қыр_ор=20.5 | Қыр_ор_ж-ш=79 | Қаз_ор=17.5 | Қаз_ор_ж-ш=110 | Қар_ор=13.0 | Қар_ор_ж-ш=142 | Жел_ор=10.0 | Жел_ор_ж-ш=125 | Жыл_ор=16.6 | Жыл_ор_ж-ш=1037 | Қаң_ор_мин=6.5 | Қаң_ор_макс=12.2 | Ақп_ор_мин=6.4 | Ақп_ор_макс=12.3 | Нау_ор_мин=8.5 | Нау_ор_макс=14.4 | Сәу_ор_мин=10.9 | Сәу_ор_макс=16.9 | Мам_ор_мин=15.2 | Мам_ор_макс=21.3 | Мау_ор_мин=18.8 | Мау_ор_макс=25.2 | Шіл_ор_мин=21.5 | Шіл_ор_макс=28.3 | Там_ор_мин=21.7 | Там_ор_макс=28.7 | Қыр_ор_мин=18.7 | Қыр_ор_макс=25.4 | Қаз_ор_мин=15.2 | Қаз_ор_макс=21.4 | Қар_ор_мин=10.8 | Қар_ор_макс=16.6 | Жел_ор_мин=7.8 | Жел_ор_макс=13.3 | Жыл_ор_мин=13.5 | Жыл_ор_макс=19.7 | Қаң_а_макс= | Қаң_а_мин= | Ақп_а_макс= | Ақп_а_мин= | Нау_а_макс= | Нау_а_мин= | Сәу_а_макс= | Сәу_а_мин= | Мам_а_макс= | Мам_а_мин= | Мау_а_макс= | Мау_а_мин= | Шіл_а_макс= | Шіл_а_мин= | Там_а_макс= | Там_а_мин= | Қыр_а_макс= | Қыр_а_мин= | Қаз_а_макс= | Қаз_а_мин= | Қар_а_макс= | Қар_а_мин= | Жел_а_макс= | Жел_а_мин= | Жыл_а_макс= | Жыл_а_мин= | Қаң_су=16 | Ақп_су=15 | Нау_су=15 | Сәу_су=16 | Мам_су=18 | Мау_су=22 | Шіл_су=25 | Там_су=26 | Қыр_су=25 | Қаз_су=23 | Қар_су=20 | Жел_су=18 | Жыл_су=20 |}} == Халқы == {{bar box |title=Дубровник халық санының динамикасы |titlebar=#DDD |left1=Жыл |right2=Адам, мың. |width=400px |bars= {{bar pixel|1857|blue|14|,445}} {{bar pixel|1869|blue|13|,398}} {{bar pixel|1880|blue|15|,666}} {{bar pixel|1890|blue|15|,329}} {{bar pixel|1900|blue|17|,384}} {{bar pixel|1910|blue|18|,396}} {{bar pixel|1921|blue|16|,719}} {{bar pixel|1931|blue|20|,420}} {{bar pixel|1948|blue|21|,778}} {{bar pixel|1953|blue|24|,296}} {{bar pixel|1961|blue|27|,793}} {{bar pixel|1971|blue|35|,628}} {{bar pixel|1981|blue|46|,025}} {{bar pixel|1991|blue|51|,597}} {{bar pixel|2001|blue|43|,770}} {{bar pixel|2011|blue|42|,615}} {{bar pixel|2021|blue|41|,562}} |caption=''Декреккөзі: Мемлекеттік статистика басқармасы (1857-2001), (2011)<ref>{{Cite web |url=https://web.dzs.hr/Hrv/censuses/census2011/censuslogo.htm |title=Popis stanovništva, kućanstava i stanova 2011. |publisher=Državni zavod za statistiku}}</ref>, (2021)<ref>{{Cite web |url=https://podaci.dzs.hr/media/rqybclnx/popis_2021-stanovnistvo_po_naseljima.xlsx |format=xlsx |title=Rezultati Popisa 2021. |publisher=Državni zavod za statistiku|date=2022-09-22}}</ref>'' }} === 2001 жылғы санақ === 2001 жылғы халық санағына сәйкес Дубровник қаласының аумағында 43 770 тұрғын бар (шетелдік жұмысшыларды қоса алғанда)<ref>{{Cite web |url=https://web.dzs.hr/Hrv/DBHomepages/Naselja%20i%20stanovnistvo%20Republike%20Hrvatske/Naselja%20i%20stanovnistvo%20Republike%20Hrvatske.htm |title=Хорватия Республикасындағы елді мекендер мен халық саны 1857-2001 жылдар аралығында |publisher=Мемлекеттік статистика басқармасы}}</ref>. Ұлттық құрамы: * [[Хорваттар]]: 38 690 (88,39%) * [[Сербтер]]: 1 426 (3,26%) * [[Босниялықтар]]: 1 387 (3,17%) * [[Черногориялықтар]]: 242 (0,55%) * Басқалары: 853 (1,95%) Ана тілі бойынша 42 232 (96,49%) тұрғын [[хорват тілі]]н ана тілі ретінде көрсеткен. Дінге қатысты 37 015 (84,57%) тұрғын [[Католицизм|рим-католиктер]], 2 310 (5,28%) [[Ислам|мұсылмандар]], 1 697 (3,88%) [[православие]]ліктер, 1 430 (3,27%) [[Агностицизм|агностиктер]], 935 (2,14%) [[Атеизм|атеистер]]. == Көлік жүйесі == Дубровник Хорватияның оңтүстік-шығыс шетінде орналасқан. Елдің қалған бөліктерімен автомобиль байланысы бүкіл жағалауды бойлай өтетін [[Адрия тас жолы]] ({{lang-hr|Jadranski put}}) арқылы жүзеге асырылады. Сондай-ақ, [[Черногория]]мен көлік байланысы осы тас жол арқылы реттелген. Қазіргі уақытта теміржол қатынасы жоқ. Бұрын Дубровникте [[Босния және Герцеговина]]ның [[тар табанды теміржол]] желісінің вокзалы болған. Қозғалыс тоқтатылғаннан кейін вокзал автовокзалға айналды. Автобус байланысы Дубровникті Хорватия мен Босния және Герцеговинаның ірі қалаларымен, сондай-ақ Черногория мен [[Сербия]]ның кейбір қалаларымен байланыстырады. Автовокзал порттың жанында орналасқан. 1910 жылдан 1970 жылға дейін қалада [[трамвай]] желісі жұмыс істеген. Дубровник теңіз порты үлкен кемелерді қабылдай алады. [[Риека]], [[Сплит]], [[Элафит аралдары]] және [[Млет]] аралымен тұрақты паром байланысы бар. Дубровниктен оңтүстік-шығысқа қарай 20 шақырым жерде, [[Чилипи]] ауылына жақын жерде [[Дубровник (әуежай)|халықаралық әуежай]] орналасқан. 2005 жылы, 1990 жылдан бері алғаш рет, жолаушылар саны 1 миллионнан асты. == Мәдениет == [[Сурет:Dubrovnik, palazzo sponza 01.JPG|thumb|right|мини|Дубровник қаласының мұрағаты]] Көптеген мәдени және ғылыми институттардың арасында [[Марин Држич театры]], Дубровник симфониялық оркестрі, Өнер галереясы және [[Дубровник университеті]]н атап өтуге болады. Жыл сайын жаз мезгілінде Дубровникте халықаралық фестивальдер өткізіледі. Дубровник әдебиетінің латын және италиян тілдерінде пайда болуы [[Ренессанс|Қайта өрлеу дәуірімен]] тығыз байланысты, ол XIV ғасырдағы Далмация жағалауындағы италияндық [[Гуманизм|гуманистердің]] қызметімен өрбіді. Далмациялық-дубровниктік поэзия мен қоғамдық-тарихи ой сол кезеңде қайта өрлеу мәдениетінің ең жоғарғы көрінісі болды. Қалалық мектептерде классикалық білім кеңінен таралып, онда италияндық гуманизмнің көптеген өкілдері сабақ берген. Мысалы, Илия Цриевич славяндық ақын болған жоқ, ол «Рагузаға арнау» өлеңінде Дубровниктің ежелгі римдік тамырларын атап өтті. Ол латын тілін ежелгі далмация тілі деп есептеп, «халықтық тілді» «скифтік» деп кемсітеді. «Славяндық идея» қайта өрлеу дәуірінің соңында дубровниктік монах [[Мавро Орбини]]дің «Славяндар патшалығы» атты еңбегінде өзінің жоғары көрінісін тапты. Бұл еңбек славяндыққа қатысты барлық ортағасырлық-ренессанстық гуманитарлық білімдерді жинақтап, славяндар бірлігі, ортақ [[этногенез]]і және өткен ұлылығы туралы айтады. Орбини ұлы славяндардың тарихын [[Ескендір Зұлқарнайын]]нан бастайды, осылайша ол славяндықтың «солтүстік» тамырларын иллиризм теориясымен біріктіруге тырысты. Қалада Дубровник епархиясы ораналасқан. Дубровниктен 12 км қашықтықта орналасқан [[Трстено]] қалашығында 1492 жылы негізі қаланған керемет [[дендрарий]] — Трстено арборетумы орналасқан. Дубровник шығанағында керемет жағажайлары бар шағын орманды [[Локрум]] аралы бар. Туристік маусымда ол жерге Дубровник портынан әр сағат сайын қайықтар қатынайды. 1278 жылдан бері [[Дубровник мұрағаты]] жұмыс істейді. == Қаланың сәулеті == === Қала құрылысы === Жарғыны кодификациялау кезінде (1272 ж.) Приеко ауданын тұрғын үйлермен салу жоспарлары жасалды. Заң көшелердің дәл ені мен аудандардың көлемін, кәріз жүйелерін және басқа да шараларды нақты көрсеткен. Олар әлі күнге дейін қалаларды жоспарлау жүйесіне кіреді. Қаланың алып жатқан аумағы қатты шектелген және 1272 жылдан бері өзгеріссіз қалды. Ерекшелік ретінде шіркеу мен 1310 жылы қаланың қабырғаларына кіргізілген доминикандық монастырьді айтуға болады. 1296 жылғы өрттен кейін Жарғыда ағаш үйлер салуды шектеу туралы шешім қабылданып, Дубровникті салу жоспары түпкілікті әзірленді. XIV ғасырдан бастап қала тас кешеніне айналып, XXI ғасырға дейін өз келбетін сақтап қалды. Қаланың қабырғалары мен қорғандары ең жаңа және заманауи қаруларды орнатуға көзделген. Ғасырлар бойы қабырғалар нығайтылып, әскери техника мен сәулеттегі жаңа жетістіктерге сай құрылыстармен толықтырылды. Қорғаныс құрылыстарынан бөлек, Дубровник әлеуметтік мекемелердің желісімен ерекшеленді — қарттар үйлері, ауруханалар, дәріханалар, паналар және карантин қызметі болды. 1436 жылы Италиядан [[Онофрио делла Кава]] шақырылып, су көздерінен су тасымалдайтын [[акведук]] жобасы мен құрылысын басқарды. Акведук ұзындығы 11,7 км болып, жалпы ұзындығы бойынша 20 метрлік еңіспен өтеді. Ол Врело бұлағынан Мельница резервуарына дейін созылады. === Ескі қала === Сәулет тұрғысынан Дубровник екі тең емес бөлікке бөлінеді: Ескі қала және Жаңа қала. Қаланың тарихи өзегі — Ескі қала, массивті қорғаныс қабырғаларының ішінде орналасқан және өзінің қазіргі келбетін XVII ғасырда қалыптастырған. Ескі қала — [[Жерорта теңізі|жерортатеңіздік]]-[[Ортағасыр|ортағасырлық]] қаланың жақсы сақталған үлгісі. Жаңа қалада кейбір ескі ғимараттар болғанымен, ол негізінен XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында салынған, сондықтан онда қазіргі заманғы, көбінесе аз қабатты архитектура басым. * [[Страдун (көше)|Страдун]] — Ескі қаланың орталық көшесі. Туристер мен қала тұрғындарының серуендейтін сүйікті орны. * [[Кінәз сарайы]] — бұрын қала басшыларының резиденциясы болған, қазір мұражай ретінде қызмет етеді. * [[Дубровниктің қалалық қабырғалары|Қалалық қабырғалар]]. Ескі қаланы қалалық қабырғалармен (шамамен 2 км) айналып өтуге болады. Қабырғалардан қала, теңіз және қалалық айлақтың тамаша көріністері ашылады. * [[Пиле қақпасы]] (XVI ғасыр). Ескі қаланың орталық кіреберісі. * [[Францискан монастырьі (Дубровник)|Францискан монастырьі]] (XIV ғасыр). Қала кіреберісі - Пиле қақпасының жанында орналасқан. Керемет ішкі ауласы бар. Туристер үшін ашық монастырь дәріханасы жұмыс істейді. Монастырь жанындағы алаңда — [[Үлкен субұрқақ (Дубровник)|Үлкен субұрқақ]] (XV ғасыр), сәулетшісі Онофрио делла Кава. * [[Ложа алаңы]]. Қаланың басты алаңы, Страдунның Пиле қақпасынан қарама-қарсы шетінде орналасқан. Алаңда сағатты қоңырау мұнарасы, Онофрионың Кіші фонтаны және қалалық ратуша орналасқан. * [[Әулие Власий шіркеуі]] (XVIII ғасыр). [[Әулие Власий]]дің құрметіне арналған шіркеу — Дубровниктің қорғаушысы, Ложа алаңында орналасқан. Шіркеудің алтарында XV ғасырдағы дубровник зергерлерінің шедеврі — күмістен жасалған, алтынмен апталған әулие мүсіні орналасқан. * [[Спонца сарайы]] (1516 ж.). Ложа алаңының сол жағында орналасқан. Қаланың ең көрікті ғимараттарының бірі. Қазір мұнда қалалық мұрағат орналасқан. * Қалалық айлақ — бұл ежелгі айлақ, әлі күнге дейін серуендік кемелер мен сансыз балық аулайтын қайықтар осында тоқтайды, оны теңізден Әулие Иван форты (XVI ғасыр) қорғайды. Фортта туристердің назарын тартатын екі қызықты мұражай орналасқан — Теңіз мұражайы және Адрия теңізін мекендеушілерін көруге болатын аквариум. * Доминикан монастырьі (XIV—XVI ғасырлар) — айлақты құрлық жағынан қорғап, қорғаныс қызметін де атқарған. Қазіргі уақытта мұнда мұражай орналасқан. * [[Дубровниктің кафедралы соборы|Мәриямның көкке көтерілу соборы]] (1667 ж.) жер сілкінісінен кейін ежелгі базиликаның негізінде салынған. Собордың ризницасында ерекше әшекейлер мен жәдігерлер жинағы сақталған. * Этнографиялық мұражай немесе Рупе мұражайы бұрынғы қалалық астық қоймасы ғимаратында (1543 ж.) орналасқан. <gallery mode="packed" heights="200px" class="ts-gallerystyle-gray"> Span of The Franjo Tuđman Bridge (5968237226).jpg|[[Франьо Туджман көпірі]] Widok-na-mury-miejskie.JPG|Қорғаныс қабырғасы Dubrovnik - Cathedral of the Assumption of the Virgin Mary 8157.jpg|Мәриямның көкке көтерілу соборы Rector's palace.jpg|Кінәз сарайы </gallery> == Бауыралас қалалар == * {{Ту|Италия}} [[Равенна]], [[Италия]] (1969 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik">{{cite web|url=http://www.dubrovnik.hr/dubrovnik_info.php|title=O Dubrovniku|publisher=Grad Dubrovnik|website=dubrovnik.hr|lang=hr|accessdate=2011-12-23|archiveurl=https://archive.today/20120801174323/http://www.dubrovnik.hr/dubrovnik_info.php|archivedate=2012-08-01}}</ref>. * {{Ту|Аустрия}} [[Грац]], [[Аустрия]] (1994 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/><ref name="Graz">{{cite web |url=http://www.graz.at/cms/beitrag/10045157/606819/ |title=Twin Towns |lang=en |website=Graz Online |accessdate=2010-01-05 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100131044827/http://www.graz.at/cms/beitrag/10045157/606819 |archivedate=2010-01-31 }}</ref>. * {{Ту|Хорватия}} [[Вуковар]], [[Хорватия]] (1993 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik" />. * {{Ту|Швеция}} [[Хельсингборг]], [[Швеция]] (1996 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|Италия}} [[Рагуза (Сицилия)|Рагуза]], [[Италия]] (2000 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|Германия}} [[Бад-Хомбург]], [[Германия]] (2002 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|АҚШ}} [[Монтерей (Калифорния)|Монтерей]] ([[Калифорния]]), [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] (2007 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|Босния және Герцеговина}} [[Сараево]], [[Босния және Герцеговина]] (2007 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|Франция}} [[Рюэй-Мальмезон]], [[Франция]] (2011 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|Италия}} [[Венеция]], [[Италия]] (2012 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|АҚШ}} [[Ванкувер (АҚШ)|Ванкувер]], [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] (2013 жылдан бері)<ref>{{cite news|title=Vancouver and Dubrovnik to establish a sister-city relationship|url=http://www.croatiantimes.com/news/General_News/2013-02-18/32170/Vancouver_and_Dubrovnik_to_establish_a_sister-city_relationship|newspaper=Croatian Times|date=2013-02-13|accessdate=2013-09-03|archivedate=2013-04-24|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130424033022/http://croatiantimes.com/news/General_News/2013-02-18/32170/Vancouver_and_Dubrovnik_to_establish_a_sister-city_relationship}}</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * '''{{Hr icon}}''' {{cite web|url=http://www.dubrovnik.hr|title=Қаланың ресми сайты|archiveurl=https://www.webcitation.org/61AyoTz6L?url=http://www.dubrovnik.hr/|archivedate=2011-08-24}} * '''{{Ru icon}}''' {{cite web|url=http://www.turizmania.ru/article/id-105/|title=Дубровник қаласы бойынша мақала-экскурсия|deadlink=yes|accessdate=2010-04-26|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110710033703/http://www.turizmania.ru/article/id-105|archivedate=2011-07-10}} ljub9slidxjpafjsvzg1wdcuy55q7c2 3390909 3390907 2024-10-15T12:20:18Z Ismukhammed 4565 3390909 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = |қазақша атауы = Дубровник |шынайы атауы = {{lang-hr|Dubrovnik}} |сурет = Montage of major Dubrovnik landmarks.jpg |сурет атауы = |жағдайы = |ел = Хорватия |елтаңба = Dubrovnik grb.svg |ту = St. Blaise - National Flag of the Ragusan Republic.png |елтаңба сипаттамасы = Дубровник елтаңбасы |ту сипаттамасы = Дубровник туы |елтаңба ені = 70px |ту ені = |lat_deg =42 |lat_min =39 |lat_sec = |lon_deg =18 |lon_min =4 |lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |аймақ түрі = Жупания |аймағы = Дубровник-Неретва жупаниясы{{!}}Дубровник-Неретва |кестедегі аймақ = |аудан түрі = |ауданы = |кестедегі аудан = |қауым округі түрі = |қауым округі = |кестедегі қауым округі = |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = мэр |басшысы = Мато Франкович |құрылған уақыты = VII ғ. |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = Рагуза (1918 ж.) |статус алуы = |жер аумағы = 142,6 км² |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 3 ± 1 м |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 42 615<ref name="census2011">{{cite web| author=| date=| url=http://www.dzs.hr/Hrv/censuses/census2011/results/censustabsxls.htm| title=Popis stanovništva, kućanstava i stanova 2011. godine| publisher=// dzs.hr| accessdate=2015-04-21| archive-date=2015-04-30| archive-url=https://web.archive.org/web/20150430134222/http://www.dzs.hr/Hrv/censuses/census2011/results/censustabsxls.htm| deadlink=no}}</ref> |санақ жылы = 2011 ж. |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = хорваттар — 90%<br />босняктар — 3 %<br />сербтер — 3 %<ref name="census2011" /> |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = [[Хорватияның телефон нөмірлеу жоспары|+385]] 20 |пошта индексі = 20 000 |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = |сайты = http://www.dubrovnik.hr/ |сайт тілі = }} Дубровник ({{lang-hr|Dubrovnik}}, 1918 жылға дейін — '''Рагуза''', {{lang-it|Ragusa}}) — [[Хорватия]]дағы қала, [[Дубровник-Неретва жупаниясы]]ның әкімшілік орталығы. 2011 жылғы санақ бойынша халқы 42,6 мың адам. [[Далмация]]ның оңтүстігінде, [[Адрия теңізі]]нің жағалауында орналасқан. [[Жер сілкіну|Жер сілкініс]]теріне бейім. Қалада теңіз порты, [[Дубровник (әуежай)|Дубровник]] халықаралық әуежайы орналасқан. Дубровник қаласы теңіз курорты болып саналады. Теңіз үстіндегі жартаста орналасқан ескі қала ортағасырлық бекініс қабырғаларымен қоршалған, XIV—XVIII ғасырларда тастан салынған ғимараттардан тұрады. Қала [[Хорватиядағы ЮНЕСКО Әлемдік мұра нысандар тізімі|ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұралар тізіміне]] енгізілген. Негізі VII ғасырда қаланған. 1358 жылдан бастап латынша Рагуза атауымен [[Дубровник республикасы]]ның астанасы болған. Қала "Славян [[Афина]]сы" аталып, [[Сербтер|серб]] және [[Хорваттар|хорват]] мәдениеті мен тілі, сондай-ақ қазір жойылып кеткен далмат тілінің даму орталықтарының бірі ретінде танылған. 1808 жылы Францияның Иллирий провинцияларына енді. 1815 жылдан бастап аустриялық [[Далмация патшалығы]]ның құрамында болды. 1918—1941 жылдары Югославия патшалығының, 1941 және 1943—1945 жылдары [[Хорватия Тәуелсіз мемлекеті|фашистік Хорватия]]ның құрамында, 1941—1943 жылдары [[Фашистік Италия|Италияның]] қарамағында, 1945—1991 жылдары [[Югославия Социалистік Федеративті Республикасы|социалистік Югославия]]ның құрамында болған. == Атауы == [[Сурет:Dubrovnik 1894 Ragusa 1kr.jpg|140px|мини|thumb|солға|''Дубровник—Рагуза'' деген жазуы бар 1894 жылға марка]] Қала атауының латынша нұсқасы — Рагуза (лат. Ragusa, сондай-ақ Ragusium), бұл атау әлі де [[италиян тілі]]нде қолданылады. Ол [[Адрия|Адриядағы]] аралдың атауынан шыққан, сол аралда [[Эпидаурос]]тан (қазіргі [[Цавтат]]) келген босқындар алғашқы қонысты құрған. Олар өз қаласын не авар-славян шабуылынан, не 649 жылғы жойқын жер сілкінісінен кейін тастап кеткен болуы мүмкін. Аралдағы Рагузаның қарсы бетінде, құрлықта, [[Срдж тауы]]ның етегінде, VII ғасырда «Дубрава» деген атпен славян қонысы пайда болды (айналадағы [[емен]] тоғайларының құрметіне), кейін бұл атау «Дубровник» болып өзгерді. Біртіндеп екі қоныс бірігіп, оларды бөліп тұрған [[бұғаз]] құрғатылып, оның орнында қаланың басты көшесі — [[Страдун (көше)|Страдун]] пайда болды. Ғасырлар бойы екі атау да күнделікті өмірде қатар қолданылған: роман халқының ұрпақтары қаланы көбіне Рагуза, ал оңтүстік славяндар — Дубровник деп атаған. Алайда Эпидауростан келген босқындар сөйлеген [[Роман тілдері|романдық]] [[далмат тілі]] XVI ғасырда қолданыстан шыққанымен, ресми құжаттарда қала ұзақ уақыт бойы тек Рагуза деп аталып келді. Бұл жағдайдың себебі, тарихи тұрғыдан алғанда, XV ғасырдың ортасына дейін бұл жерде ресми тіл [[латын тілі]] болған, кейінірек италиян тілі қолданылған. Дубровник атауы алғаш рет 1189 жылы босниялық «[[Бан Кулиннің жарғысы]]» деген құжатында аталған. Славяндық «Дубровник» атауы ресми түрде тек 1918 жылы, оңтүстік славян жерлері аустриялық биліктен босатылғаннан кейін қолданыла бастады. == Тарихы == === VII—XIV ғасырлар === VII ғасырда Лаус-Лаве ([[Грек тілі|грек]]ше «жартас» дегенді білдіреді) деп аталған, жағалауға жақын кішкентай аралда орналасқан қоныс құрылды. Оның қала ретінде тарихта аталғаны 667-670 жылдар аралығында [[Равенналық Аноним]]нің «Космографиясында» келтірілген: «Epidaurum id est Ragusium» («Эпидаурос, яғни Рагузиум»). Бұл аралға Эпидауростан ([[Иллирик|Иллирия]]) босқындардың келуімен, қоныс қаласына айналғаны ықтимал. Бұған дейін олар қазіргі Каштио деп аталатын жартас үстінде мекен етіп, ал кейіннен бастапқы қоныс айналасына және төменгі жерлерге орналасты. Латын шежірелерінде Эпидауростан келген босқындар арасында [[епископ]] Иоаннның болғаны белгілі. Оның өтініші бойынша және шіркеу қажеттіліктеріне сай, жаңа жерде Әулие Петр соборы салынған. Оның қалдықтары ежелгі қоныстың қабырғалары жанында қазба жұмыстары барысында табылды. Қаланың ерте кезеңдерінде халқы роман-славян тектес болып, олар, шамасы, далмат тілінде сөйлеген. Антикалық мәдениет ықпалы [[Полис (ежелгі қала)|полистік]] басқару жүйесінің қалыптасуына және [[Католицизм|римдік үлгіде]] [[Христиандық|христиан дінінің]] жылдам таралуына әсер етті. 910 жылы қалада католик епархиясы құрылып, 1120 жылы [[архиепархия]] мәртебесіне ие болды. Аралға жағалаудан негізгі кіреберіс 972 жылы салынған бекініске апаратын көпір болды. Бүгінде бекіністің батыс жағындағы кіреберісте «Пила қақпасы» орналасқан. Қоғамдық және саяси өмірде белгілі бір дербестікті сақтап қалуымен, VII ғасырдан X ғасыр аралығында Рагуза [[Шығыс Рим империясы|Византия]]ның қарамағында болды. IX ғасырда қала [[сарациндер]]дің ұзақ мерзімді қоршауына қарсы тұра алды, осыған орай Орландо монументі тұрғызылды — жеңістің символы. Бұл монумент XV ғасырда қазіргі орнына көшірілді. 1000 жылы Рагуза [[дож]] [[II Пьетро Орсеолон|Пьетро Орсеоло]]ның алдында [[Венеция]]ға адалдық антын берді. 1081—1085 жылдар аралығында қала тұрғындары герцог [[Роберт Гвискардың]] [[Вассалдық|вассал]]дары болды. XII ғасырда аралды жағалаудан бөліп тұрған бұғаз құрғатылып, оның орнына қаланың басты көшесі — Страдун пайда болды. Қаланы қоршаған ұзын тас қабырға XI—XVII ғасырлар бойы бірнеше рет қайта салынды. Кейінгі ғасырларда қала [[Балқан түбегі]]нің бойында, [[Қара теңіз]]дің жағалауларына және [[Константинополь]]ге дейін теңіз және құрлық саудасын дамытты. Рагуза саудагерлерінің көрші славян [[кінәздік]]терімен — Сербия, Босния және Болгариямен сауда байланыстары ерекше маңызға ие болды. Бұл кінәздіктерде Рагуза саудагерлері еркін сауда жасау және пайдалы қазбаларды (негізінен, тұз бен қымбат металдарды) өндіру бойынша кейбір [[монополия]]лар құқығына ие болды. XII ғасырдан бастап қаланы сайланбалы [[кінәз]] басқарды. Осы кезеңде қала коммуналары мен коммуналық басқару органдары, яғни Үлкен және Кіші кеңестер, кінәз-[[прирор]] қалыптасты. Византияның әлсіреуі және аймақта Венеция мен [[Нормандтардың Оңтүстік Италияны жаулап алуы|Оңтүстік Италиядағы нормандтардың]] күшеюімен Рагузаның дербестігі тез нығайды. === Венеция үстемдігі (1205—1358) === 1205 жылы Дубровник қайтадан Венецияның бақылауына өтті, қала 150 жыл бойы Венецияның қоластында болды. Дубровник кінәзі мен Ұлы кеңес мүшелері енді [[Венеция Республикасы]]мен тағайындалып, оған бағынатын болды. Рагузаның епископы да Венецияда бекітілетін еді. Алайда, бұл кезеңде қала аристократиялық республика ретінде қалыптасып үлгерді, онда не венециандық дож, не Венеция патриархы ұлттық аристократия мен өзін-өзі басқару институттарының өсіп келе жатқан күшін шектей алмады. Венеция үстемдігі кезеңінде Рагуза Венецияға [[тері]], [[балауыз]], [[күміс]] және басқа металдардың маңызды жеткізушісіне айналды, Дубровник өнімдері кедендік [[баж]]дардан босатылды. Сонымен қатар, қала Венециядан қорғау алды, ал Венеция оны Оңтүстік Адриядағы теңіз базасы ретінде пайдаланды. Дубровник саудагерлерінің экономикалық жағдайы Балқанда нығайды. Дубровниктің колониялары Балқан түбегінің барлық ірі қалаларында пайда болып, бұл колониялар ішкі өзін-өзі басқару құқықтарына ие болды. Венеция ықпалы Рагузаны басқарудың олигархиялық жүйесін нығайтуда айқын көрінді: 1235 жылы Ұлы кеңестің есігі жабылды, бұл нобилдер таптарын қаладағы билік монополиясына ие етіп, қарапайым азаматтардан бөлек шығарды. Осы уақытқа жаңа заңнама мен басқару жүйесі енгізілді: кінәз — Кіші [[вече]] — Ұлы вече — Тағайындалғандар кеңесі (Сенат). Заңнама 1235 жылы күшіне енді. Мемлекетті басқару [[Патрициат (Орта ғасырлар)|патрицийлер]]дің міндеті, құқығы және ортақ қамы болды. Мемлекет басшысы — кінәз — 1 айға сайланды, кейінгі 2 жылда қайта сайлануға құқығы болған жоқ. Кінәз сенаттың шешімімен сайланды, теңдердің арасында бірінші болып есептелген, бірақ абсолютті билікке ие болған жоқ. Кіші вече 11 мүшеден тұрды және Сенат пен Ұлы веченің атқарушы органы қызметін атқарды. 18 жасқа толған патрицийлік отбасылардың барлық ер адамдары өмір бойы Ұлы веченің мүшесі болды. Ұлы вече жыл сайын Кіші веченің және Сенаттың мүшелерін сайлаған, салық, конституцияға өзгерістер сияқты мәселелер бойынша шешімдер қабылдады. Дубровник аумағы біртіндеп кеңейді: XIII ғасырдың ортасында қала [[Ластово]] аралын қосып алды, 1333 жылы Сербиядан [[Пелешац түбегі]]н сатып алды, ал 1345 жылы [[Млет аралы]] қосылды. 1348 жылдың қаңтарында Дубровникте [[оба індеті]] таралды. === Дубровник республикасы === XIV ғасырдың ортасында Дубровник аристократиялық республикаға айналды. Дәл осы жылдары қала атауы өзгерді: Дубровник коммунасы ({{lang-la|Communitas Ragusina}}) Дубровник республикасына ({{lang-la|Respublica Ragusina}}) айналды. Республика кезеңінде қала өз даңқының шыңына жетіп, сәулеттік келбеті қалыптасты, славян ғылымы мен өнері қарқынды дамыды, бұл себептен Дубровник «Славян Афинасы» деп аталған болатын. Түрлі мемлекеттерге формалды бағынуына қарамастан, Дубровник республикасы 1808 жылы жойылғанға дейін шын мәнінде тәуелсіз мемлекет болып, Адрия мен Балқан түбегіндегі халықаралық саудада маңызды рөл атқарды. Республика ұраны: «Бостандық немесе өлім!». 1358 жылы, Венеция мажарлар патшасы I Лайош Ұлыдан жеңілгеннен кейін, Дубровник Мажарстанның үстемдігін мойындады. I Лайош пен архиепископ Джованни Сарака ({{lang-it|Giovanni Saraca}}) арасындағы түпкілікті келісім 1358 жылдың 27 маусымында [[Вишеград (Босния және Герцеговина)|Вишеград]]та жасалды. Мажар патшаларының флоттары болмағандықтан, Республиканы басқарудағы ықпалы өте аз болды, ал барлық билік жергілікті аристократтарда жинақталды. Венеця Дубровникті қайтадан өз бақылауына алу үшін үнемі әрекет етті, бірақ 1411 жылы Далмацияны жаулап алғаннан кейін де Дубровник республикасы тәуелсіз болып қалды. Венецядан босауы теңіз саудасының қарқынды өсуіне, сондай-ақ қаланың қолөнер орталығы ретінде маңызының артуына себеп болды. Қолөнер дамуы бойынша Дубровник далмациялық қалалардың ішіндегі италияндық коммуналарға тең болды. 1399 жылы республика аумағына Дубровник жағалауы — қала мен Пелешац жартыаралы арасындағы жер қосылды. Сонымен қатар, 1419 жылдан 1426 жылға дейін республика меншігіне Конавле маңындағы жерлер, соның ішінде Цавтат қаласы қосылды. Дубровник алған жерлер мен Сербия және Босниядағы еркін сауда құқықтары үшін жыл сайын салық төлеп отырды, соның ішінде [[Святодмитров салықтары]], [[Стон табысы|Стон]] мен [[Конавле табысы|Конавле]] салықтары. XIV ғасырдың соңында [[Осман империясы]]ның Дубровник республикасына қауіп төндіруі артты. 1397 жылы, түріктер республика шекарасынан алыс болған кезде, сұлтан [[I Баязит]]пен алғашқы коммерциялық келісім жасалып, Осман империясымен еркін сауда қамтамасыз етілді. Республика 1458 жылы [[Порта]]ның вассалы болып, жыл сайын (1481 жылдан бастап) 12 500 дукат мөлшерінде салық төлеуге міндеттелді. Бұл соманың үлкен бөлігі Пелешац жартыаралындағы [[Стон (Хорватия)|Стон]] қаласында жоғары сапалы тұз өндіруден түсетін пайдамен жабылып отырды. Дубровник сол кезеңдегі Еуропадағы христиан елдердің арасында осындай тиімді сауда артықшылықтарын алған жалғыз мемлекет болды (тіпті христиандар мен Осман империясы арасындағы соғыстар кезінде де бұл артықшылықтар жойылған жоқ). Осы кезеңде түрік билігінен қашқан славян халқының қалаға жаппай миграциясы орын алды. Бұл жағдай республика халқының құрамындағы далмат тілінің және романдық элементтердің ығыстырылуына алып келді, алайда ресми тіл италиян тілі болып қала берді — ол шектеулі билеуші аристократияның тілі еді. Республика XV—XVI ғасырларда Венеция мен Осман империясы арасында баланс сақтап, нақты тәуелсіздігін қамтамасыз етіп, Жерорта теңізінде табысты сауда жасаағанымен, өзінің ең жоғарғы даму кезеңіне жетті. Дубровник Осман империясының Адриядағы негізгі сауда арнасына айналды. Еуропа мемлекеттерінің түріктерге қарсы соғыстарында бейтараптық саясатын ұстана отырып, Дубровник сауда байланыстарын сәтті кеңейтті. Республика Жерорта теңізіндегі ірі порттарының барлығында тұрақты өкілдіктерін ашты. 1580-1600 жылдар аралығында Дубровниктің сауда флоты 200-ден астам желкенді кемеден тұрды. Дубровник, [[Генуя республикасы|Генуямен]] бірге, Жерорта теңізі мен Адрияда Венецяның басты қарсыласына айналды. Сонымен қатар, бұл қала мәдениет орталығы болып танылды — мұнда көптеген ақындар, жазушылар, суретшілер мен ғалымдар тұрды, олардың ішінде танымал драматург [[Марин Држич]] (1508—1567) және ақындар [[Иван Гундулич]] (1589—1638) мен [[Иван Бунич Вучич]] (1591/92—1658), [[Дуро Ферич]] (1739—1820) сияқты тұлғалар болды. 1667 жылы Рагуза 1667 жылдың 6 сәуірінде Дубровникте болған жойқын [[Дубровниктегі жер сілкінісі|жер сілкінісі]] бес мыңнан астам тұрғынның өмірін қиды, соның ішінде Республика басшысы — ректор (кінәз) да болды. [[Ренессанс]] және [[готика]]лық стильдерінде салынған қала ғимараттарының көпшілігі, сарайлар, монастырьлер мен шіркеулер қиратылды. Табиғат апатынан тек қаланың мықты қабырғалары, сондай-ақ Палаццо Спонца мен Ректор сарайының [[қасбет]]і ғана аман қалды. Уақыт өте келе қала қалпына келтірілді: көптеген түпнұсқалы сызбалар қолданылды, бірақ жаңадан ғимараттар да салынды, көбінесе мейлінше байсалды барокко стилінде. Қалпына келтіру кезеңінде Дубровниктің қазіргі келбеті көбінесе қалыптасты. XVI ғасырдың соңынан бастап республикада сауда жолдарының [[Атлант мұхиты]]на ауысуымен және француз, голланд, ағылшын, грек саудагерлерінің бәсекесінің күшеюімен тоқтаусыз құлдырау басталды. Сонымен қатар, Венецямен қатынастар күрт шиеленісе түсті, өйткені Венеця Дубровникті қайтадан бақылау әрекеттерін жаңартты. Нәтижесінде, Дубровник Осман империясына бағытталды, ал мемлекет Еуропадағы түріктердің ең сенімді одақтасына айналды. XVIII ғасырда Дубровник республикасының экономикасы ауыр дағдарысқа ұшырады: Балқандағы кәсіпкерлік пен сауда қызметтері дерлік толығымен тоқтап қалды, тек шетелдік жүктерді Адрия арқылы тасымалдау белгілі бір маңызын сақтады. 1775 жылы Дубровникте [[Ресей империясы|Ресей]] консулдығы ашылды. Саяси құрылым республика құлағанға дейін өзгеріссіз қалды. XIII ғасырдан бастап қала бірде-бір рет [[штурм]]мен алынған жоқ. Тек 1806 жылы француз әскері қалаға кіріп, екі жылдан кейін республика жойылды. === Француз империясының құрамында (1808—1813) === 1808 жылы Дубровник республикасы [[Бірінші Француз империясы|Франция]] тарапынан [[аннексия]]ланғаннан кейін төрт жүз жылдан астам уақыт бойы жалғасып келген тарихын аяқтады. 1809 жылы [[Шонбрунн келісімшарты]]на сәйкес, ол [[Наполеон]] жеңген жерлерде құрылған [[Иллирия провинциялары]]на қосылды. Содан бері қала Дубровник-Котор провинциясының әкімшілік орталығына айналды, оны Рагуза герцогы атағын алған маршал [[Огюст Мармон]] басқарды. Француз үстемдігі кезеңінде Дубровниктің олигархиялық саяси құрылымы жойылды, азаматтардың заң алдында теңдігі мен [[Наполеон кодексі]] енгізілді, ресми хат-хабарларда [[хорват тілі]]н пайдалану рұқсат етілді. Алайда, қаланың экономикасы дағдарыста қалды, тіпті француз [[контрибуция]]лары мен күрт артқан салықтар азаматтардың әл-ауқатын ауырлатты. Нәтижесінде, 1813 жылы қалаға аустриялық әскерлер кірген кезде, қала тұрғындары оларды жылы қарсы алды. === Аустрия билігі (1814—1918) === Дубровникнің кейінгі тарихы қалған Далмация тарихынан көп өзгешеленбеді. 1814 жылы Бірінші империяның құлауынан кейін, қала [[Вена конгресі]]нің соңғы актісі бойынша [[Аустрия империясы]]на қосылды. Дубровник Аустрияның [[Кронланд|тәждік жері]], [[Далмация патшалғы]]на кірді. Наполеонның реформалары жойылып, ресми тіл қайтадан италиян тілі болып бекітілді. Аустриялық биліктің орнауы қала экономикасының жандануы үшін оң әсер тигізген жоқ, өйткені оның империядағы басқа бөліктерден мен Балқан нарықтарынан алшақтығы жалғасты. Басқа далмациялық қалалармен салыстырғанда, Дубровник қаласында италиян буржуазиясы әлсіз болды, ал славян интеллигенциясы керісінше, зор ықпалға және мықты мәдени дәстүрлерге ие еді. Бұл Дубровникты Хорватиямен қайта қосылу мен хорват тілін ресми тіл деп жариялау қозғалысының орталығына айналдырды. [[Аустрия империясындағы революция|1848—1849 жылдардағы революция]] кезінде Далмациядағы славян-италияндық қатынастар шиеленісті. Дубровник муниципалитеті Далмацияның Хорватияға қосылу туралы Хорватия сессиясының шешімін қолдады, ал басқа далмациялық қалалардың билігі оған қарсы шықты. Далмациядағы хорват ұлттық қозғалысының дамуына Дубровникте «Аввенире» газетінің ({{lang-it|L'Avvenire}} — «Болашақ», редакторы Иван Август Казначич) шығарылуы үлкен маңызға ие болды. Онда [[иллиризм]] қозғалысының бағдарламасы жарияланды: Аустрия монархиясын федерализациялау, Далмацияның Хорватияға қосылуы және славян бауырластығы. Сол уақытта хорват тілінде оңтүстік славяндардың бірлігін насихаттайтын, мектептер мен әкімшілікте хорват тілінің енгізілуін талап ететін басқа газеттер мен журналдар да шығарыла бастады. Дубровниктегі либералдардың белсенді әрекеттері арқасында 1848 жылдың 2 қыркүйегінде император Далмациядағы бастауыш мектептерде ана тілінде оқытуды енгізу туралы декрет қабылдады, ал орта мектептерде хорват тілін екінші тіл ретінде міндетті оқытуға бұйрық берді. Алайда, 1849 жылғы Аустрияның конституциясында далмациялық хорваттардың талаптары ескерілмеді: Далмация өзін-өзі басқаруды алды, бірақ империяның жеке провинциясы болып қалды. Дубровник қаласындағы ұлттық қозғалыстың жаңа кезеңі Аустрия империясындағы сақтық реформалар кезеңіне, яғни 1860—1861 жылдарға келді. Қалада Далмация мен Хорватияның өз парламенті бар біртұтас автономиялық патшалығына бірігуін қолдайтын митингтер өтті. Осы наразылықтарда Дубровник тұрғындарына Котор тұрғындары қолдау көрсетті және императормен кездесуге тиіс бірлескен Котор және Дубровник тұрғындарынан тұратын делегация құрылды. Алайда, реформалар сәтсіз аяқталды, ал 1867 жылы [[Аустрия-Мажарстан келісімі]] жасалып, империя [[Аустрия-Мажарстан]]ның екі бірдей монархиясына айналды, Хорватия Мажарстан бөлігіне өтті, ал Далмация мен Дубровник аустриялық [[Цислейтания]] құрамында қалды. XIX ғасырдың соңында ұлттық қозғалыс белгілі бір дәрежеде әлсіреді. Алдыңғы қатарға экономикалық мәселелер шықты: Далмация Аустрия-Мажарстанның ең артта қалған провинцияларының бірі болып қалды, мұнда іс жүзінде өнеркәсіп болмады, ал Босния мен Герцеговинаны оккупациялағаннан кейін оның экономикасы мен көлік жолдары Аустрияға қайта бағытталды, бұл Дубровниктің осы аймақпен дәстүрлі байланыстарын әлсіретті. Тек кеме құрастыру саласы ғана өз маңыздылығын азды-көпті сақтап алып, Дубровник флотымен Далмация қалалары арасындағы ең ірі флотқа ие болды. Алайда, ол да «[[Аустриялық Ллойд]]» атты Аустрия-Мажарстандық кеме жасау компаниясымен бәсекелестікке шыдамай, өз позицияларын жоғалта бастады. === Югославия құрамында === 1918 жылы [[Бірінші дүниежүзілік соғыс]] аяқталған соң Аустрия-Мажарстан ыдырады. Дубровник бүкіл Далмациямен бірге 1918 жылғы 29 қазанда тәуелсіздігін жариялаған [[Словендер, хорваттар және сербтер мемлекеті]]нің құрамына енді. Алайда бұл жаңа ел ұзақ өмір сүрмеді: 1 желтоқсанда ол [[Сербия Патшалығы]]мен бірігіп, [[Сербтер, хорваттар және словендер Патшалығы]]н (1929 жылғы 6 қаңтардан бастап — [[Югославия Патшалығы]]) құрды. 1918 жылы тағы бір маңызды оқиға болды: қаланың атауы өзгерді. Бұрынғы Рагуза ресми түрде Дубровник деп атала бастады — бұл атау бірнеше ғасырлар бойы белгілі болып, жергілікті халықтың күнделікті тілінде қолданылған славян атауы еді. 1929—1939 жылдары патшалықта жүргізілген аумақтық реформаның нәтижесінде Дубровник [[Зета бановинасы]]ның құрамына кірді. Бұл [[бановина]] қазіргі [[Черногория]] және оған іргелес аумақтардағы [[черногориялықтар]], [[босниялықтар]], [[сербтер]] және [[хорваттар]] қоныстанған жерлерді біріктірді. 1939 жылы қала сол жылы құрылған [[Хорват бановинасы]]на енгізілді және Югославия Патшалығы ыдыраған 1941 жылға дейін сонда қалды. 1941 жылғы 10 сәуірде Дубровник жаңадан жарияланған [[Тәуелсіз Хорват мемлекеті]]нің ({{lang-hr|Nezavisna Država Hrvatska}}/НДХ) бір бөлігі болды, бірақ 1941 жылғы 18 мамырда Рим келісімдері бойынша [[Фашистік Италия|Италия]] аннексиялады. Дубровник НДХ мен [[Иво Ройнич]] басқаратын [[Усташи|усташтардың]] бақылауында болды. 1941 жылғы 1 шілдеде усташтар Дубровниктегі түрмеден 9 сербті алып шығып, оларды 2 шілде күні қатігездікпен өлтірді. 1943 жылы [[Бенито Муссолини|Муссолини]] режимі құлағаннан кейін Рим келісімдерінің күші жойылып, қала неміс әскерлерінің астында болған Хорватияға оралды. 1944 жылғы қазанда қала [[Югославияның Халық-азаттық армиясы|югослав партизандарының]] қолына өтті. 1945 жылы Дубровник [[Югославия Социалистік Федеративті Республикасы|социалистік Югославияның]] бір бөлігіне айналды, ал 1946 жылғы Конституцияға сәйкес ол [[Социалистік Хорватия Республикасы|Хорватия Халық Республикасы]]на берілді. 1979 жылы Дубровник үшін мәдени тұрғыдан маңызды оқиға орын алды — Ескі қаланың аумағы [[Әлемдік мұра|ЮНЕСКО-ның Әлемдік мұра тізіміне]] енгізілді. Бұл Дубровниктің қазіргі мұражай қала ретінде және Хорватияның ең маңызды туристік көрікті жері ретінде мәртебесін белгіледі. === Тәуелсіз Хорватия === [[Сурет:Muzej DR-crop.JPG|thumb|left|мини|Соғыс кезіндегі Дубровник]] Югославияның ыдырауы қала үшін ауыр сынақ болды. 1991 жылдың 25 маусымында Хорватия тәуелсіздігін жариялап, одан кейінгі соғыс Дубровник тарихындағы ең қаралы кезеңдердің біріне айналды. 1991 жылдың 1 қазанында [[Югославия Халық армиясы]] (ЮХА) қаланы қоршап, 1992 жылдың мамырына дейін созылған бомбалауды бастады. Дубровниктің тарихи орталығы 1970 жылы [[Демилитарландыру|демилитарландырғанына]] қарамастан, шабуылдар жалғаса берді. 4 қазанда ЮХА күштері қаланы құрлықтан және теңізден оқшаулады. 15 қазанда Цавтатты басып алғаннан кейін, ЮХА [[Дубровник республикасы (1991)|Дубровник республикасы]]н жариялады, бірақ ол халықаралық деңгейде мойындалмады. Хорватияның ақпарат министрі [[Бранко Салай]] [[Би-Би-Си|BBC]]-ге берген сұхбатында: "Хорватия қиын жағдайда тұр, бірақ тәуелсіздікке қол жеткізу мүмкіндігі сирек беріледі. Дубровникті тастау — өзіміздің, жанымыздың бір бөлігін тастау. Бұл орны толмас шығын болар еді," — деп айтты. Ең күшті шабуыл 1991 жылдың 6 желтоқсанында болды. Сол күні қалада 14 адам қаза тауып, 60 адам жарақат алды. [[Қызыл Крест және Қызыл Жарты Ай халықаралық қозғалысы|Қызыл Кресттің]] Хорватия бөлімшесінің мәліметі бойынша, бірнеше айға созылған бомбалау барысында 114 адам қайтыс болды. Соғыс көптеген тарихи ескерткіштердің жойылуы мен бүлінуіне әкелді. 1992 жылдың мамырында югославтар Дубровникті атқылауды уақытша тоқтатып, нәтижесінде ешкім мойындамаған Дубровник республикасы жойылды. Алайда, 1992 жылдың 29 мамырында ЮХА қаланы тағы да құрлықтан және теңізден атқылады. Тарихи орталыққа 15 снаряд түсті. 30 мамырда шабуыл Чилипи аэродромы мен көршілес Герцеговина аймағынан жалғасты. 1995 жылдың 14 сәуірінде Дубровникті босниялық сербтер атқылады. 12 снаряд әуежай аумағына түсті, бірнеше ғимараттар қирап, ұшу-қону жолағына зақым келтірілді. 1995 жылдың 13 тамызында тағы бір шабуыл орын алып, 16 қала тұрғыны жарақат алды. 17 тамызда босниялық және герцеговиналық сербтер Дубровник маңындағы екі елді мекенді басып алып, қаланы шабуылдады. 18-22 тамыз аралығында артиллериялық атыстар жалғасып, сербтер Дубровникті, ал хорваттар [[Требине]]ні (герцеговиналық сербтердің «бүркіт ұясы» деп аталатын жерін) атқылады. [[Сурет:Dubrovnik (20914149644).jpg|thumb|оңға|мини|Страдун көшесі]] Соғыстан кейін Хорватия билігі ЮНЕСКО-мен бірлесіп, Дубровникті қалпына келтіру жобасын бастады. 1998 жылға қарай тарихи ғимараттардың 80%-ы қалпына келтірілді. Ауқымды жұмыстар 2005 жылы толық аяқталды. Соғыс құрбандарын еске алу мақсатында қаланы атқылаған Срдж тауының ({{lang-hr|Srđ}}) шыңына ескерткіш айқыш орнатылды. Хорватияның тәуелсіздікке қол жеткізуі және еуропалық институттарға интеграциялану процесі Дубровникке туристер санының артуына ықпал етті. Қалада жаңа қонақ үйлер ашылып, ескілері жөнделуде. 2007 және 2012 жылдары Дубровник маңайы орман өрттерінен қатты зардап шекті. 2010 жылдың 23 қарашасында Дубровникте алапат су тасқыны болды: [[Страдун (көше)|Страдун]] қайтадан қысқа уақытқа бұғазға айналды. == Географиясы == [[Сурет:1 dubrovnik pano - edit1.jpg|thumb|center|900px|Дубровник панорамасы]] Дубровник Хорватиядағы [[Далмация]] аймағының оңтүстігінде, [[Адрия теңізі]]нің жағалауында орналасқан. Ол [[Дубровник-Неретва жупаниясы]]ның құрамына кіреді және солтүстігінде [[Майкови]] ауылы арқылы Дубровачко-Приморье ({{lang-hr|Dubrovačko Primorje}}) муниципалитетімен шектеседі. Ол [[Срдж тауы]]ның оңтүстік беткейлері мен етегінде жатыр. Дубровник ұзындығы 250 километрді құрайтын тар жағалау сызығын қамтып, батысында Клека, шығысында Суторина мен Превлака мүйісіне дейін созылады. === Климаты === Климаты [[Субтропиктер|субтропиктік]]. Мамырдан қазанға дейін жылы немесе ыстық ауа райы сақталады, қысы салыстырмалы түрде жылы. Жылдық орташа жауын-шашын мөлшері — 1037 мм, максималды жауын-шашын жылдың соңына келеді. {{Ауа райы |Қала_ілік=Дубровник |Дерекнама=[http://www.worldweather.org/019/c00074.htm worldweather.org], [http://www.svali.ru/catalog~96~14474~index.htm Туристік портал] | Қаң_ор=9.0 | Қаң_ор_ж-ш=95 | Ақп_ор=9.5 | Ақп_ор_ж-ш=89 | Нау_ор=11.5 | Нау_ор_ж-ш=98 | Сәу_ор=14.5 | Сәу_ор_ж-ш=91 | Мам_ор=17.5 | Мам_ор_ж-ш=76 | Мау_ор=23.0 | Мау_ор_ж-ш=49 | Шіл_ор=26.0 | Шіл_ор_ж-ш=24 | Там_ор=26.0 | Там_ор_ж-ш=59 | Қыр_ор=20.5 | Қыр_ор_ж-ш=79 | Қаз_ор=17.5 | Қаз_ор_ж-ш=110 | Қар_ор=13.0 | Қар_ор_ж-ш=142 | Жел_ор=10.0 | Жел_ор_ж-ш=125 | Жыл_ор=16.6 | Жыл_ор_ж-ш=1037 | Қаң_ор_мин=6.5 | Қаң_ор_макс=12.2 | Ақп_ор_мин=6.4 | Ақп_ор_макс=12.3 | Нау_ор_мин=8.5 | Нау_ор_макс=14.4 | Сәу_ор_мин=10.9 | Сәу_ор_макс=16.9 | Мам_ор_мин=15.2 | Мам_ор_макс=21.3 | Мау_ор_мин=18.8 | Мау_ор_макс=25.2 | Шіл_ор_мин=21.5 | Шіл_ор_макс=28.3 | Там_ор_мин=21.7 | Там_ор_макс=28.7 | Қыр_ор_мин=18.7 | Қыр_ор_макс=25.4 | Қаз_ор_мин=15.2 | Қаз_ор_макс=21.4 | Қар_ор_мин=10.8 | Қар_ор_макс=16.6 | Жел_ор_мин=7.8 | Жел_ор_макс=13.3 | Жыл_ор_мин=13.5 | Жыл_ор_макс=19.7 | Қаң_а_макс= | Қаң_а_мин= | Ақп_а_макс= | Ақп_а_мин= | Нау_а_макс= | Нау_а_мин= | Сәу_а_макс= | Сәу_а_мин= | Мам_а_макс= | Мам_а_мин= | Мау_а_макс= | Мау_а_мин= | Шіл_а_макс= | Шіл_а_мин= | Там_а_макс= | Там_а_мин= | Қыр_а_макс= | Қыр_а_мин= | Қаз_а_макс= | Қаз_а_мин= | Қар_а_макс= | Қар_а_мин= | Жел_а_макс= | Жел_а_мин= | Жыл_а_макс= | Жыл_а_мин= | Қаң_су=16 | Ақп_су=15 | Нау_су=15 | Сәу_су=16 | Мам_су=18 | Мау_су=22 | Шіл_су=25 | Там_су=26 | Қыр_су=25 | Қаз_су=23 | Қар_су=20 | Жел_су=18 | Жыл_су=20 |}} == Халқы == {{bar box |title=Дубровник халық санының динамикасы |titlebar=#DDD |left1=Жыл |right2=Адам, мың. |width=400px |bars= {{bar pixel|1857|blue|14|,445}} {{bar pixel|1869|blue|13|,398}} {{bar pixel|1880|blue|15|,666}} {{bar pixel|1890|blue|15|,329}} {{bar pixel|1900|blue|17|,384}} {{bar pixel|1910|blue|18|,396}} {{bar pixel|1921|blue|16|,719}} {{bar pixel|1931|blue|20|,420}} {{bar pixel|1948|blue|21|,778}} {{bar pixel|1953|blue|24|,296}} {{bar pixel|1961|blue|27|,793}} {{bar pixel|1971|blue|35|,628}} {{bar pixel|1981|blue|46|,025}} {{bar pixel|1991|blue|51|,597}} {{bar pixel|2001|blue|43|,770}} {{bar pixel|2011|blue|42|,615}} {{bar pixel|2021|blue|41|,562}} |caption=''Декреккөзі: Мемлекеттік статистика басқармасы (1857-2001), (2011)<ref>{{Cite web |url=https://web.dzs.hr/Hrv/censuses/census2011/censuslogo.htm |title=Popis stanovništva, kućanstava i stanova 2011. |publisher=Državni zavod za statistiku}}</ref>, (2021)<ref>{{Cite web |url=https://podaci.dzs.hr/media/rqybclnx/popis_2021-stanovnistvo_po_naseljima.xlsx |format=xlsx |title=Rezultati Popisa 2021. |publisher=Državni zavod za statistiku|date=2022-09-22}}</ref>'' }} === 2001 жылғы санақ === 2001 жылғы халық санағына сәйкес Дубровник қаласының аумағында 43 770 тұрғын бар (шетелдік жұмысшыларды қоса алғанда)<ref>{{Cite web |url=https://web.dzs.hr/Hrv/DBHomepages/Naselja%20i%20stanovnistvo%20Republike%20Hrvatske/Naselja%20i%20stanovnistvo%20Republike%20Hrvatske.htm |title=Хорватия Республикасындағы елді мекендер мен халық саны 1857-2001 жылдар аралығында |publisher=Мемлекеттік статистика басқармасы}}</ref>. Ұлттық құрамы: * [[Хорваттар]]: 38 690 (88,39%) * [[Сербтер]]: 1 426 (3,26%) * [[Босниялықтар]]: 1 387 (3,17%) * [[Черногориялықтар]]: 242 (0,55%) * Басқалары: 853 (1,95%) Ана тілі бойынша 42 232 (96,49%) тұрғын [[хорват тілі]]н ана тілі ретінде көрсеткен. Дінге қатысты 37 015 (84,57%) тұрғын [[Католицизм|рим-католиктер]], 2 310 (5,28%) [[Ислам|мұсылмандар]], 1 697 (3,88%) [[православие]]ліктер, 1 430 (3,27%) [[Агностицизм|агностиктер]], 935 (2,14%) [[Атеизм|атеистер]]. == Көлік жүйесі == Дубровник Хорватияның оңтүстік-шығыс шетінде орналасқан. Елдің қалған бөліктерімен автомобиль байланысы бүкіл жағалауды бойлай өтетін [[Адрия тас жолы]] ({{lang-hr|Jadranski put}}) арқылы жүзеге асырылады. Сондай-ақ, [[Черногория]]мен көлік байланысы осы тас жол арқылы реттелген. Қазіргі уақытта теміржол қатынасы жоқ. Бұрын Дубровникте [[Босния және Герцеговина]]ның [[тар табанды теміржол]] желісінің вокзалы болған. Қозғалыс тоқтатылғаннан кейін вокзал автовокзалға айналды. Автобус байланысы Дубровникті Хорватия мен Босния және Герцеговинаның ірі қалаларымен, сондай-ақ Черногория мен [[Сербия]]ның кейбір қалаларымен байланыстырады. Автовокзал порттың жанында орналасқан. 1910 жылдан 1970 жылға дейін қалада [[трамвай]] желісі жұмыс істеген. Дубровник теңіз порты үлкен кемелерді қабылдай алады. [[Риека]], [[Сплит]], [[Элафит аралдары]] және [[Млет]] аралымен тұрақты паром байланысы бар. Дубровниктен оңтүстік-шығысқа қарай 20 шақырым жерде, [[Чилипи]] ауылына жақын жерде [[Дубровник (әуежай)|халықаралық әуежай]] орналасқан. 2005 жылы, 1990 жылдан бері алғаш рет, жолаушылар саны 1 миллионнан асты. == Мәдениет == [[Сурет:Dubrovnik, palazzo sponza 01.JPG|thumb|right|мини|Дубровник қаласының мұрағаты]] Көптеген мәдени және ғылыми институттардың арасында [[Марин Држич театры]], Дубровник симфониялық оркестрі, Өнер галереясы және [[Дубровник университеті]]н атап өтуге болады. Жыл сайын жаз мезгілінде Дубровникте халықаралық фестивальдер өткізіледі. Дубровник әдебиетінің латын және италиян тілдерінде пайда болуы [[Ренессанс|Қайта өрлеу дәуірімен]] тығыз байланысты, ол XIV ғасырдағы Далмация жағалауындағы италияндық [[Гуманизм|гуманистердің]] қызметімен өрбіді. Далмациялық-дубровниктік поэзия мен қоғамдық-тарихи ой сол кезеңде қайта өрлеу мәдениетінің ең жоғарғы көрінісі болды. Қалалық мектептерде классикалық білім кеңінен таралып, онда италияндық гуманизмнің көптеген өкілдері сабақ берген. Мысалы, Илия Цриевич славяндық ақын болған жоқ, ол «Рагузаға арнау» өлеңінде Дубровниктің ежелгі римдік тамырларын атап өтті. Ол латын тілін ежелгі далмация тілі деп есептеп, «халықтық тілді» «скифтік» деп кемсітеді. «Славяндық идея» қайта өрлеу дәуірінің соңында дубровниктік монах [[Мавро Орбини]]дің «Славяндар патшалығы» атты еңбегінде өзінің жоғары көрінісін тапты. Бұл еңбек славяндыққа қатысты барлық ортағасырлық-ренессанстық гуманитарлық білімдерді жинақтап, славяндар бірлігі, ортақ [[этногенез]]і және өткен ұлылығы туралы айтады. Орбини ұлы славяндардың тарихын [[Ескендір Зұлқарнайын]]нан бастайды, осылайша ол славяндықтың «солтүстік» тамырларын иллиризм теориясымен біріктіруге тырысты. Қалада Дубровник епархиясы ораналасқан. Дубровниктен 12 км қашықтықта орналасқан [[Трстено]] қалашығында 1492 жылы негізі қаланған керемет [[дендрарий]] — Трстено арборетумы орналасқан. Дубровник шығанағында керемет жағажайлары бар шағын орманды [[Локрум]] аралы бар. Туристік маусымда ол жерге Дубровник портынан әр сағат сайын қайықтар қатынайды. 1278 жылдан бері [[Дубровник мұрағаты]] жұмыс істейді. == Қаланың сәулеті == === Қала құрылысы === Жарғыны кодификациялау кезінде (1272 ж.) Приеко ауданын тұрғын үйлермен салу жоспарлары жасалды. Заң көшелердің дәл ені мен аудандардың көлемін, кәріз жүйелерін және басқа да шараларды нақты көрсеткен. Олар әлі күнге дейін қалаларды жоспарлау жүйесіне кіреді. Қаланың алып жатқан аумағы қатты шектелген және 1272 жылдан бері өзгеріссіз қалды. Ерекшелік ретінде шіркеу мен 1310 жылы қаланың қабырғаларына кіргізілген доминикандық монастырьді айтуға болады. 1296 жылғы өрттен кейін Жарғыда ағаш үйлер салуды шектеу туралы шешім қабылданып, Дубровникті салу жоспары түпкілікті әзірленді. XIV ғасырдан бастап қала тас кешеніне айналып, XXI ғасырға дейін өз келбетін сақтап қалды. Қаланың қабырғалары мен қорғандары ең жаңа және заманауи қаруларды орнатуға көзделген. Ғасырлар бойы қабырғалар нығайтылып, әскери техника мен сәулеттегі жаңа жетістіктерге сай құрылыстармен толықтырылды. Қорғаныс құрылыстарынан бөлек, Дубровник әлеуметтік мекемелердің желісімен ерекшеленді — қарттар үйлері, ауруханалар, дәріханалар, паналар және карантин қызметі болды. 1436 жылы Италиядан [[Онофрио делла Кава]] шақырылып, су көздерінен су тасымалдайтын [[акведук]] жобасы мен құрылысын басқарды. Акведук ұзындығы 11,7 км болып, жалпы ұзындығы бойынша 20 метрлік еңіспен өтеді. Ол Врело бұлағынан Мельница резервуарына дейін созылады. === Ескі қала === Сәулет тұрғысынан Дубровник екі тең емес бөлікке бөлінеді: Ескі қала және Жаңа қала. Қаланың тарихи өзегі — Ескі қала, массивті қорғаныс қабырғаларының ішінде орналасқан және өзінің қазіргі келбетін XVII ғасырда қалыптастырған. Ескі қала — [[Жерорта теңізі|жерортатеңіздік]]-[[Ортағасыр|ортағасырлық]] қаланың жақсы сақталған үлгісі. Жаңа қалада кейбір ескі ғимараттар болғанымен, ол негізінен XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында салынған, сондықтан онда қазіргі заманғы, көбінесе аз қабатты архитектура басым. * [[Страдун (көше)|Страдун]] — Ескі қаланың орталық көшесі. Туристер мен қала тұрғындарының серуендейтін сүйікті орны. * [[Кінәз сарайы]] — бұрын қала басшыларының резиденциясы болған, қазір мұражай ретінде қызмет етеді. * [[Дубровниктің қалалық қабырғалары|Қалалық қабырғалар]]. Ескі қаланы қалалық қабырғалармен (шамамен 2 км) айналып өтуге болады. Қабырғалардан қала, теңіз және қалалық айлақтың тамаша көріністері ашылады. * [[Пиле қақпасы]] (XVI ғасыр). Ескі қаланың орталық кіреберісі. * [[Францискан монастырьі (Дубровник)|Францискан монастырьі]] (XIV ғасыр). Қала кіреберісі - Пиле қақпасының жанында орналасқан. Керемет ішкі ауласы бар. Туристер үшін ашық монастырь дәріханасы жұмыс істейді. Монастырь жанындағы алаңда — [[Үлкен субұрқақ (Дубровник)|Үлкен субұрқақ]] (XV ғасыр), сәулетшісі Онофрио делла Кава. * [[Ложа алаңы]]. Қаланың басты алаңы, Страдунның Пиле қақпасынан қарама-қарсы шетінде орналасқан. Алаңда сағатты қоңырау мұнарасы, Онофрионың Кіші фонтаны және қалалық ратуша орналасқан. * [[Әулие Власий шіркеуі]] (XVIII ғасыр). [[Әулие Власий]]дің құрметіне арналған шіркеу — Дубровниктің қорғаушысы, Ложа алаңында орналасқан. Шіркеудің алтарында XV ғасырдағы дубровник зергерлерінің шедеврі — күмістен жасалған, алтынмен апталған әулие мүсіні орналасқан. * [[Спонца сарайы]] (1516 ж.). Ложа алаңының сол жағында орналасқан. Қаланың ең көрікті ғимараттарының бірі. Қазір мұнда қалалық мұрағат орналасқан. * Қалалық айлақ — бұл ежелгі айлақ, әлі күнге дейін серуендік кемелер мен сансыз балық аулайтын қайықтар осында тоқтайды, оны теңізден Әулие Иван форты (XVI ғасыр) қорғайды. Фортта туристердің назарын тартатын екі қызықты мұражай орналасқан — Теңіз мұражайы және Адрия теңізін мекендеушілерін көруге болатын аквариум. * Доминикан монастырьі (XIV—XVI ғасырлар) — айлақты құрлық жағынан қорғап, қорғаныс қызметін де атқарған. Қазіргі уақытта мұнда мұражай орналасқан. * [[Дубровниктің кафедралы соборы|Мәриямның көкке көтерілу соборы]] (1667 ж.) жер сілкінісінен кейін ежелгі базиликаның негізінде салынған. Собордың ризницасында ерекше әшекейлер мен жәдігерлер жинағы сақталған. * Этнографиялық мұражай немесе Рупе мұражайы бұрынғы қалалық астық қоймасы ғимаратында (1543 ж.) орналасқан. <gallery mode="packed" heights="200px" class="ts-gallerystyle-gray"> Span of The Franjo Tuđman Bridge (5968237226).jpg|[[Франьо Туджман көпірі]] Widok-na-mury-miejskie.JPG|Қорғаныс қабырғасы Dubrovnik - Cathedral of the Assumption of the Virgin Mary 8157.jpg|Мәриямның көкке көтерілу соборы Rector's palace.jpg|Кінәз сарайы </gallery> == Бауыралас қалалар == * {{Ту|Италия}} [[Равенна]], [[Италия]] (1969 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik">{{cite web|url=http://www.dubrovnik.hr/dubrovnik_info.php|title=O Dubrovniku|publisher=Grad Dubrovnik|website=dubrovnik.hr|lang=hr|accessdate=2011-12-23|archiveurl=https://archive.today/20120801174323/http://www.dubrovnik.hr/dubrovnik_info.php|archivedate=2012-08-01}}</ref>. * {{Ту|Аустрия}} [[Грац]], [[Аустрия]] (1994 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/><ref name="Graz">{{cite web |url=http://www.graz.at/cms/beitrag/10045157/606819/ |title=Twin Towns |lang=en |website=Graz Online |accessdate=2010-01-05 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100131044827/http://www.graz.at/cms/beitrag/10045157/606819 |archivedate=2010-01-31 }}</ref>. * {{Ту|Хорватия}} [[Вуковар]], [[Хорватия]] (1993 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik" />. * {{Ту|Швеция}} [[Хельсингборг]], [[Швеция]] (1996 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|Италия}} [[Рагуза (Сицилия)|Рагуза]], [[Италия]] (2000 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|Германия}} [[Бад-Хомбург]], [[Германия]] (2002 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|АҚШ}} [[Монтерей (Калифорния)|Монтерей]] ([[Калифорния]]), [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] (2007 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|Босния және Герцеговина}} [[Сараево]], [[Босния және Герцеговина]] (2007 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|Франция}} [[Рюэй-Мальмезон]], [[Франция]] (2011 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|Италия}} [[Венеция]], [[Италия]] (2012 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|АҚШ}} [[Ванкувер (АҚШ)|Ванкувер]], [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] (2013 жылдан бері)<ref>{{cite news|title=Vancouver and Dubrovnik to establish a sister-city relationship|url=http://www.croatiantimes.com/news/General_News/2013-02-18/32170/Vancouver_and_Dubrovnik_to_establish_a_sister-city_relationship|newspaper=Croatian Times|date=2013-02-13|accessdate=2013-09-03|archivedate=2013-04-24|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130424033022/http://croatiantimes.com/news/General_News/2013-02-18/32170/Vancouver_and_Dubrovnik_to_establish_a_sister-city_relationship}}</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * '''{{Hr icon}}''' {{cite web|url=http://www.dubrovnik.hr|title=Қаланың ресми сайты|archiveurl=https://www.webcitation.org/61AyoTz6L?url=http://www.dubrovnik.hr/|archivedate=2011-08-24}} * '''{{Ru icon}}''' {{cite web|url=http://www.turizmania.ru/article/id-105/|title=Дубровник қаласы бойынша мақала-экскурсия|deadlink=yes|accessdate=2010-04-26|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110710033703/http://www.turizmania.ru/article/id-105|archivedate=2011-07-10}} q2yvt1348fo6p7tw63b7lhsi8urjc5u 3390920 3390909 2024-10-15T13:42:24Z Ismukhammed 4565 /* Югославия құрамында */ 3390920 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = |қазақша атауы = Дубровник |шынайы атауы = {{lang-hr|Dubrovnik}} |сурет = Montage of major Dubrovnik landmarks.jpg |сурет атауы = |жағдайы = |ел = Хорватия |елтаңба = Dubrovnik grb.svg |ту = St. Blaise - National Flag of the Ragusan Republic.png |елтаңба сипаттамасы = Дубровник елтаңбасы |ту сипаттамасы = Дубровник туы |елтаңба ені = 70px |ту ені = |lat_deg =42 |lat_min =39 |lat_sec = |lon_deg =18 |lon_min =4 |lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |аймақ түрі = Жупания |аймағы = Дубровник-Неретва жупаниясы{{!}}Дубровник-Неретва |кестедегі аймақ = |аудан түрі = |ауданы = |кестедегі аудан = |қауым округі түрі = |қауым округі = |кестедегі қауым округі = |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = мэр |басшысы = Мато Франкович |құрылған уақыты = VII ғ. |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = Рагуза (1918 ж.) |статус алуы = |жер аумағы = 142,6 км² |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 3 ± 1 м |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 42 615<ref name="census2011">{{cite web| author=| date=| url=http://www.dzs.hr/Hrv/censuses/census2011/results/censustabsxls.htm| title=Popis stanovništva, kućanstava i stanova 2011. godine| publisher=// dzs.hr| accessdate=2015-04-21| archive-date=2015-04-30| archive-url=https://web.archive.org/web/20150430134222/http://www.dzs.hr/Hrv/censuses/census2011/results/censustabsxls.htm| deadlink=no}}</ref> |санақ жылы = 2011 ж. |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = хорваттар — 90%<br />босняктар — 3 %<br />сербтер — 3 %<ref name="census2011" /> |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = [[Хорватияның телефон нөмірлеу жоспары|+385]] 20 |пошта индексі = 20 000 |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = |сайты = http://www.dubrovnik.hr/ |сайт тілі = }} Дубровник ({{lang-hr|Dubrovnik}}, 1918 жылға дейін — '''Рагуза''', {{lang-it|Ragusa}}) — [[Хорватия]]дағы қала, [[Дубровник-Неретва жупаниясы]]ның әкімшілік орталығы. 2011 жылғы санақ бойынша халқы 42,6 мың адам. [[Далмация]]ның оңтүстігінде, [[Адрия теңізі]]нің жағалауында орналасқан. [[Жер сілкіну|Жер сілкініс]]теріне бейім. Қалада теңіз порты, [[Дубровник (әуежай)|Дубровник]] халықаралық әуежайы орналасқан. Дубровник қаласы теңіз курорты болып саналады. Теңіз үстіндегі жартаста орналасқан ескі қала ортағасырлық бекініс қабырғаларымен қоршалған, XIV—XVIII ғасырларда тастан салынған ғимараттардан тұрады. Қала [[Хорватиядағы ЮНЕСКО Әлемдік мұра нысандар тізімі|ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұралар тізіміне]] енгізілген. Негізі VII ғасырда қаланған. 1358 жылдан бастап латынша Рагуза атауымен [[Дубровник республикасы]]ның астанасы болған. Қала "Славян [[Афина]]сы" аталып, [[Сербтер|серб]] және [[Хорваттар|хорват]] мәдениеті мен тілі, сондай-ақ қазір жойылып кеткен далмат тілінің даму орталықтарының бірі ретінде танылған. 1808 жылы Францияның Иллирий провинцияларына енді. 1815 жылдан бастап аустриялық [[Далмация патшалығы]]ның құрамында болды. 1918—1941 жылдары Югославия патшалығының, 1941 және 1943—1945 жылдары [[Хорватия Тәуелсіз мемлекеті|фашистік Хорватия]]ның құрамында, 1941—1943 жылдары [[Фашистік Италия|Италияның]] қарамағында, 1945—1991 жылдары [[Югославия Социалистік Федеративті Республикасы|социалистік Югославия]]ның құрамында болған. == Атауы == [[Сурет:Dubrovnik 1894 Ragusa 1kr.jpg|140px|мини|thumb|солға|''Дубровник—Рагуза'' деген жазуы бар 1894 жылға марка]] Қала атауының латынша нұсқасы — Рагуза (лат. Ragusa, сондай-ақ Ragusium), бұл атау әлі де [[италиян тілі]]нде қолданылады. Ол [[Адрия|Адриядағы]] аралдың атауынан шыққан, сол аралда [[Эпидаурос]]тан (қазіргі [[Цавтат]]) келген босқындар алғашқы қонысты құрған. Олар өз қаласын не авар-славян шабуылынан, не 649 жылғы жойқын жер сілкінісінен кейін тастап кеткен болуы мүмкін. Аралдағы Рагузаның қарсы бетінде, құрлықта, [[Срдж тауы]]ның етегінде, VII ғасырда «Дубрава» деген атпен славян қонысы пайда болды (айналадағы [[емен]] тоғайларының құрметіне), кейін бұл атау «Дубровник» болып өзгерді. Біртіндеп екі қоныс бірігіп, оларды бөліп тұрған [[бұғаз]] құрғатылып, оның орнында қаланың басты көшесі — [[Страдун (көше)|Страдун]] пайда болды. Ғасырлар бойы екі атау да күнделікті өмірде қатар қолданылған: роман халқының ұрпақтары қаланы көбіне Рагуза, ал оңтүстік славяндар — Дубровник деп атаған. Алайда Эпидауростан келген босқындар сөйлеген [[Роман тілдері|романдық]] [[далмат тілі]] XVI ғасырда қолданыстан шыққанымен, ресми құжаттарда қала ұзақ уақыт бойы тек Рагуза деп аталып келді. Бұл жағдайдың себебі, тарихи тұрғыдан алғанда, XV ғасырдың ортасына дейін бұл жерде ресми тіл [[латын тілі]] болған, кейінірек италиян тілі қолданылған. Дубровник атауы алғаш рет 1189 жылы босниялық «[[Бан Кулиннің жарғысы]]» деген құжатында аталған. Славяндық «Дубровник» атауы ресми түрде тек 1918 жылы, оңтүстік славян жерлері аустриялық биліктен босатылғаннан кейін қолданыла бастады. == Тарихы == === VII—XIV ғасырлар === VII ғасырда Лаус-Лаве ([[Грек тілі|грек]]ше «жартас» дегенді білдіреді) деп аталған, жағалауға жақын кішкентай аралда орналасқан қоныс құрылды. Оның қала ретінде тарихта аталғаны 667-670 жылдар аралығында [[Равенналық Аноним]]нің «Космографиясында» келтірілген: «Epidaurum id est Ragusium» («Эпидаурос, яғни Рагузиум»). Бұл аралға Эпидауростан ([[Иллирик|Иллирия]]) босқындардың келуімен, қоныс қаласына айналғаны ықтимал. Бұған дейін олар қазіргі Каштио деп аталатын жартас үстінде мекен етіп, ал кейіннен бастапқы қоныс айналасына және төменгі жерлерге орналасты. Латын шежірелерінде Эпидауростан келген босқындар арасында [[епископ]] Иоаннның болғаны белгілі. Оның өтініші бойынша және шіркеу қажеттіліктеріне сай, жаңа жерде Әулие Петр соборы салынған. Оның қалдықтары ежелгі қоныстың қабырғалары жанында қазба жұмыстары барысында табылды. Қаланың ерте кезеңдерінде халқы роман-славян тектес болып, олар, шамасы, далмат тілінде сөйлеген. Антикалық мәдениет ықпалы [[Полис (ежелгі қала)|полистік]] басқару жүйесінің қалыптасуына және [[Католицизм|римдік үлгіде]] [[Христиандық|христиан дінінің]] жылдам таралуына әсер етті. 910 жылы қалада католик епархиясы құрылып, 1120 жылы [[архиепархия]] мәртебесіне ие болды. Аралға жағалаудан негізгі кіреберіс 972 жылы салынған бекініске апаратын көпір болды. Бүгінде бекіністің батыс жағындағы кіреберісте «Пила қақпасы» орналасқан. Қоғамдық және саяси өмірде белгілі бір дербестікті сақтап қалуымен, VII ғасырдан X ғасыр аралығында Рагуза [[Шығыс Рим империясы|Византия]]ның қарамағында болды. IX ғасырда қала [[сарациндер]]дің ұзақ мерзімді қоршауына қарсы тұра алды, осыған орай Орландо монументі тұрғызылды — жеңістің символы. Бұл монумент XV ғасырда қазіргі орнына көшірілді. 1000 жылы Рагуза [[дож]] [[II Пьетро Орсеолон|Пьетро Орсеоло]]ның алдында [[Венеция]]ға адалдық антын берді. 1081—1085 жылдар аралығында қала тұрғындары герцог [[Роберт Гвискардың]] [[Вассалдық|вассал]]дары болды. XII ғасырда аралды жағалаудан бөліп тұрған бұғаз құрғатылып, оның орнына қаланың басты көшесі — Страдун пайда болды. Қаланы қоршаған ұзын тас қабырға XI—XVII ғасырлар бойы бірнеше рет қайта салынды. Кейінгі ғасырларда қала [[Балқан түбегі]]нің бойында, [[Қара теңіз]]дің жағалауларына және [[Константинополь]]ге дейін теңіз және құрлық саудасын дамытты. Рагуза саудагерлерінің көрші славян [[кінәздік]]терімен — Сербия, Босния және Болгариямен сауда байланыстары ерекше маңызға ие болды. Бұл кінәздіктерде Рагуза саудагерлері еркін сауда жасау және пайдалы қазбаларды (негізінен, тұз бен қымбат металдарды) өндіру бойынша кейбір [[монополия]]лар құқығына ие болды. XII ғасырдан бастап қаланы сайланбалы [[кінәз]] басқарды. Осы кезеңде қала коммуналары мен коммуналық басқару органдары, яғни Үлкен және Кіші кеңестер, кінәз-[[прирор]] қалыптасты. Византияның әлсіреуі және аймақта Венеция мен [[Нормандтардың Оңтүстік Италияны жаулап алуы|Оңтүстік Италиядағы нормандтардың]] күшеюімен Рагузаның дербестігі тез нығайды. === Венеция үстемдігі (1205—1358) === 1205 жылы Дубровник қайтадан Венецияның бақылауына өтті, қала 150 жыл бойы Венецияның қоластында болды. Дубровник кінәзі мен Ұлы кеңес мүшелері енді [[Венеция Республикасы]]мен тағайындалып, оған бағынатын болды. Рагузаның епископы да Венецияда бекітілетін еді. Алайда, бұл кезеңде қала аристократиялық республика ретінде қалыптасып үлгерді, онда не венециандық дож, не Венеция патриархы ұлттық аристократия мен өзін-өзі басқару институттарының өсіп келе жатқан күшін шектей алмады. Венеция үстемдігі кезеңінде Рагуза Венецияға [[тері]], [[балауыз]], [[күміс]] және басқа металдардың маңызды жеткізушісіне айналды, Дубровник өнімдері кедендік [[баж]]дардан босатылды. Сонымен қатар, қала Венециядан қорғау алды, ал Венеция оны Оңтүстік Адриядағы теңіз базасы ретінде пайдаланды. Дубровник саудагерлерінің экономикалық жағдайы Балқанда нығайды. Дубровниктің колониялары Балқан түбегінің барлық ірі қалаларында пайда болып, бұл колониялар ішкі өзін-өзі басқару құқықтарына ие болды. Венеция ықпалы Рагузаны басқарудың олигархиялық жүйесін нығайтуда айқын көрінді: 1235 жылы Ұлы кеңестің есігі жабылды, бұл нобилдер таптарын қаладағы билік монополиясына ие етіп, қарапайым азаматтардан бөлек шығарды. Осы уақытқа жаңа заңнама мен басқару жүйесі енгізілді: кінәз — Кіші [[вече]] — Ұлы вече — Тағайындалғандар кеңесі (Сенат). Заңнама 1235 жылы күшіне енді. Мемлекетті басқару [[Патрициат (Орта ғасырлар)|патрицийлер]]дің міндеті, құқығы және ортақ қамы болды. Мемлекет басшысы — кінәз — 1 айға сайланды, кейінгі 2 жылда қайта сайлануға құқығы болған жоқ. Кінәз сенаттың шешімімен сайланды, теңдердің арасында бірінші болып есептелген, бірақ абсолютті билікке ие болған жоқ. Кіші вече 11 мүшеден тұрды және Сенат пен Ұлы веченің атқарушы органы қызметін атқарды. 18 жасқа толған патрицийлік отбасылардың барлық ер адамдары өмір бойы Ұлы веченің мүшесі болды. Ұлы вече жыл сайын Кіші веченің және Сенаттың мүшелерін сайлаған, салық, конституцияға өзгерістер сияқты мәселелер бойынша шешімдер қабылдады. Дубровник аумағы біртіндеп кеңейді: XIII ғасырдың ортасында қала [[Ластово]] аралын қосып алды, 1333 жылы Сербиядан [[Пелешац түбегі]]н сатып алды, ал 1345 жылы [[Млет аралы]] қосылды. 1348 жылдың қаңтарында Дубровникте [[оба індеті]] таралды. === Дубровник республикасы === XIV ғасырдың ортасында Дубровник аристократиялық республикаға айналды. Дәл осы жылдары қала атауы өзгерді: Дубровник коммунасы ({{lang-la|Communitas Ragusina}}) Дубровник республикасына ({{lang-la|Respublica Ragusina}}) айналды. Республика кезеңінде қала өз даңқының шыңына жетіп, сәулеттік келбеті қалыптасты, славян ғылымы мен өнері қарқынды дамыды, бұл себептен Дубровник «Славян Афинасы» деп аталған болатын. Түрлі мемлекеттерге формалды бағынуына қарамастан, Дубровник республикасы 1808 жылы жойылғанға дейін шын мәнінде тәуелсіз мемлекет болып, Адрия мен Балқан түбегіндегі халықаралық саудада маңызды рөл атқарды. Республика ұраны: «Бостандық немесе өлім!». 1358 жылы, Венеция мажарлар патшасы I Лайош Ұлыдан жеңілгеннен кейін, Дубровник Мажарстанның үстемдігін мойындады. I Лайош пен архиепископ Джованни Сарака ({{lang-it|Giovanni Saraca}}) арасындағы түпкілікті келісім 1358 жылдың 27 маусымында [[Вишеград (Босния және Герцеговина)|Вишеград]]та жасалды. Мажар патшаларының флоттары болмағандықтан, Республиканы басқарудағы ықпалы өте аз болды, ал барлық билік жергілікті аристократтарда жинақталды. Венеця Дубровникті қайтадан өз бақылауына алу үшін үнемі әрекет етті, бірақ 1411 жылы Далмацияны жаулап алғаннан кейін де Дубровник республикасы тәуелсіз болып қалды. Венецядан босауы теңіз саудасының қарқынды өсуіне, сондай-ақ қаланың қолөнер орталығы ретінде маңызының артуына себеп болды. Қолөнер дамуы бойынша Дубровник далмациялық қалалардың ішіндегі италияндық коммуналарға тең болды. 1399 жылы республика аумағына Дубровник жағалауы — қала мен Пелешац жартыаралы арасындағы жер қосылды. Сонымен қатар, 1419 жылдан 1426 жылға дейін республика меншігіне Конавле маңындағы жерлер, соның ішінде Цавтат қаласы қосылды. Дубровник алған жерлер мен Сербия және Босниядағы еркін сауда құқықтары үшін жыл сайын салық төлеп отырды, соның ішінде [[Святодмитров салықтары]], [[Стон табысы|Стон]] мен [[Конавле табысы|Конавле]] салықтары. XIV ғасырдың соңында [[Осман империясы]]ның Дубровник республикасына қауіп төндіруі артты. 1397 жылы, түріктер республика шекарасынан алыс болған кезде, сұлтан [[I Баязит]]пен алғашқы коммерциялық келісім жасалып, Осман империясымен еркін сауда қамтамасыз етілді. Республика 1458 жылы [[Порта]]ның вассалы болып, жыл сайын (1481 жылдан бастап) 12 500 дукат мөлшерінде салық төлеуге міндеттелді. Бұл соманың үлкен бөлігі Пелешац жартыаралындағы [[Стон (Хорватия)|Стон]] қаласында жоғары сапалы тұз өндіруден түсетін пайдамен жабылып отырды. Дубровник сол кезеңдегі Еуропадағы христиан елдердің арасында осындай тиімді сауда артықшылықтарын алған жалғыз мемлекет болды (тіпті христиандар мен Осман империясы арасындағы соғыстар кезінде де бұл артықшылықтар жойылған жоқ). Осы кезеңде түрік билігінен қашқан славян халқының қалаға жаппай миграциясы орын алды. Бұл жағдай республика халқының құрамындағы далмат тілінің және романдық элементтердің ығыстырылуына алып келді, алайда ресми тіл италиян тілі болып қала берді — ол шектеулі билеуші аристократияның тілі еді. Республика XV—XVI ғасырларда Венеция мен Осман империясы арасында баланс сақтап, нақты тәуелсіздігін қамтамасыз етіп, Жерорта теңізінде табысты сауда жасаағанымен, өзінің ең жоғарғы даму кезеңіне жетті. Дубровник Осман империясының Адриядағы негізгі сауда арнасына айналды. Еуропа мемлекеттерінің түріктерге қарсы соғыстарында бейтараптық саясатын ұстана отырып, Дубровник сауда байланыстарын сәтті кеңейтті. Республика Жерорта теңізіндегі ірі порттарының барлығында тұрақты өкілдіктерін ашты. 1580-1600 жылдар аралығында Дубровниктің сауда флоты 200-ден астам желкенді кемеден тұрды. Дубровник, [[Генуя республикасы|Генуямен]] бірге, Жерорта теңізі мен Адрияда Венецяның басты қарсыласына айналды. Сонымен қатар, бұл қала мәдениет орталығы болып танылды — мұнда көптеген ақындар, жазушылар, суретшілер мен ғалымдар тұрды, олардың ішінде танымал драматург [[Марин Држич]] (1508—1567) және ақындар [[Иван Гундулич]] (1589—1638) мен [[Иван Бунич Вучич]] (1591/92—1658), [[Дуро Ферич]] (1739—1820) сияқты тұлғалар болды. 1667 жылы Рагуза 1667 жылдың 6 сәуірінде Дубровникте болған жойқын [[Дубровниктегі жер сілкінісі|жер сілкінісі]] бес мыңнан астам тұрғынның өмірін қиды, соның ішінде Республика басшысы — ректор (кінәз) да болды. [[Ренессанс]] және [[готика]]лық стильдерінде салынған қала ғимараттарының көпшілігі, сарайлар, монастырьлер мен шіркеулер қиратылды. Табиғат апатынан тек қаланың мықты қабырғалары, сондай-ақ Палаццо Спонца мен Ректор сарайының [[қасбет]]і ғана аман қалды. Уақыт өте келе қала қалпына келтірілді: көптеген түпнұсқалы сызбалар қолданылды, бірақ жаңадан ғимараттар да салынды, көбінесе мейлінше байсалды барокко стилінде. Қалпына келтіру кезеңінде Дубровниктің қазіргі келбеті көбінесе қалыптасты. XVI ғасырдың соңынан бастап республикада сауда жолдарының [[Атлант мұхиты]]на ауысуымен және француз, голланд, ағылшын, грек саудагерлерінің бәсекесінің күшеюімен тоқтаусыз құлдырау басталды. Сонымен қатар, Венецямен қатынастар күрт шиеленісе түсті, өйткені Венеця Дубровникті қайтадан бақылау әрекеттерін жаңартты. Нәтижесінде, Дубровник Осман империясына бағытталды, ал мемлекет Еуропадағы түріктердің ең сенімді одақтасына айналды. XVIII ғасырда Дубровник республикасының экономикасы ауыр дағдарысқа ұшырады: Балқандағы кәсіпкерлік пен сауда қызметтері дерлік толығымен тоқтап қалды, тек шетелдік жүктерді Адрия арқылы тасымалдау белгілі бір маңызын сақтады. 1775 жылы Дубровникте [[Ресей империясы|Ресей]] консулдығы ашылды. Саяси құрылым республика құлағанға дейін өзгеріссіз қалды. XIII ғасырдан бастап қала бірде-бір рет [[штурм]]мен алынған жоқ. Тек 1806 жылы француз әскері қалаға кіріп, екі жылдан кейін республика жойылды. === Француз империясының құрамында (1808—1813) === 1808 жылы Дубровник республикасы [[Бірінші Француз империясы|Франция]] тарапынан [[аннексия]]ланғаннан кейін төрт жүз жылдан астам уақыт бойы жалғасып келген тарихын аяқтады. 1809 жылы [[Шонбрунн келісімшарты]]на сәйкес, ол [[Наполеон]] жеңген жерлерде құрылған [[Иллирия провинциялары]]на қосылды. Содан бері қала Дубровник-Котор провинциясының әкімшілік орталығына айналды, оны Рагуза герцогы атағын алған маршал [[Огюст Мармон]] басқарды. Француз үстемдігі кезеңінде Дубровниктің олигархиялық саяси құрылымы жойылды, азаматтардың заң алдында теңдігі мен [[Наполеон кодексі]] енгізілді, ресми хат-хабарларда [[хорват тілі]]н пайдалану рұқсат етілді. Алайда, қаланың экономикасы дағдарыста қалды, тіпті француз [[контрибуция]]лары мен күрт артқан салықтар азаматтардың әл-ауқатын ауырлатты. Нәтижесінде, 1813 жылы қалаға аустриялық әскерлер кірген кезде, қала тұрғындары оларды жылы қарсы алды. === Аустрия билігі (1814—1918) === Дубровникнің кейінгі тарихы қалған Далмация тарихынан көп өзгешеленбеді. 1814 жылы Бірінші империяның құлауынан кейін, қала [[Вена конгресі]]нің соңғы актісі бойынша [[Аустрия империясы]]на қосылды. Дубровник Аустрияның [[Кронланд|тәждік жері]], [[Далмация патшалғы]]на кірді. Наполеонның реформалары жойылып, ресми тіл қайтадан италиян тілі болып бекітілді. Аустриялық биліктің орнауы қала экономикасының жандануы үшін оң әсер тигізген жоқ, өйткені оның империядағы басқа бөліктерден мен Балқан нарықтарынан алшақтығы жалғасты. Басқа далмациялық қалалармен салыстырғанда, Дубровник қаласында италиян буржуазиясы әлсіз болды, ал славян интеллигенциясы керісінше, зор ықпалға және мықты мәдени дәстүрлерге ие еді. Бұл Дубровникты Хорватиямен қайта қосылу мен хорват тілін ресми тіл деп жариялау қозғалысының орталығына айналдырды. [[Аустрия империясындағы революция|1848—1849 жылдардағы революция]] кезінде Далмациядағы славян-италияндық қатынастар шиеленісті. Дубровник муниципалитеті Далмацияның Хорватияға қосылу туралы Хорватия сессиясының шешімін қолдады, ал басқа далмациялық қалалардың билігі оған қарсы шықты. Далмациядағы хорват ұлттық қозғалысының дамуына Дубровникте «Аввенире» газетінің ({{lang-it|L'Avvenire}} — «Болашақ», редакторы Иван Август Казначич) шығарылуы үлкен маңызға ие болды. Онда [[иллиризм]] қозғалысының бағдарламасы жарияланды: Аустрия монархиясын федерализациялау, Далмацияның Хорватияға қосылуы және славян бауырластығы. Сол уақытта хорват тілінде оңтүстік славяндардың бірлігін насихаттайтын, мектептер мен әкімшілікте хорват тілінің енгізілуін талап ететін басқа газеттер мен журналдар да шығарыла бастады. Дубровниктегі либералдардың белсенді әрекеттері арқасында 1848 жылдың 2 қыркүйегінде император Далмациядағы бастауыш мектептерде ана тілінде оқытуды енгізу туралы декрет қабылдады, ал орта мектептерде хорват тілін екінші тіл ретінде міндетті оқытуға бұйрық берді. Алайда, 1849 жылғы Аустрияның конституциясында далмациялық хорваттардың талаптары ескерілмеді: Далмация өзін-өзі басқаруды алды, бірақ империяның жеке провинциясы болып қалды. Дубровник қаласындағы ұлттық қозғалыстың жаңа кезеңі Аустрия империясындағы сақтық реформалар кезеңіне, яғни 1860—1861 жылдарға келді. Қалада Далмация мен Хорватияның өз парламенті бар біртұтас автономиялық патшалығына бірігуін қолдайтын митингтер өтті. Осы наразылықтарда Дубровник тұрғындарына Котор тұрғындары қолдау көрсетті және императормен кездесуге тиіс бірлескен Котор және Дубровник тұрғындарынан тұратын делегация құрылды. Алайда, реформалар сәтсіз аяқталды, ал 1867 жылы [[Аустрия-Мажарстан келісімі]] жасалып, империя [[Аустрия-Мажарстан]]ның екі бірдей монархиясына айналды, Хорватия Мажарстан бөлігіне өтті, ал Далмация мен Дубровник аустриялық [[Цислейтания]] құрамында қалды. XIX ғасырдың соңында ұлттық қозғалыс белгілі бір дәрежеде әлсіреді. Алдыңғы қатарға экономикалық мәселелер шықты: Далмация Аустрия-Мажарстанның ең артта қалған провинцияларының бірі болып қалды, мұнда іс жүзінде өнеркәсіп болмады, ал Босния мен Герцеговинаны оккупациялағаннан кейін оның экономикасы мен көлік жолдары Аустрияға қайта бағытталды, бұл Дубровниктің осы аймақпен дәстүрлі байланыстарын әлсіретті. Тек кеме құрастыру саласы ғана өз маңыздылығын азды-көпті сақтап алып, Дубровник флотымен Далмация қалалары арасындағы ең ірі флотқа ие болды. Алайда, ол да «[[Аустриялық Ллойд]]» атты Аустрия-Мажарстандық кеме жасау компаниясымен бәсекелестікке шыдамай, өз позицияларын жоғалта бастады. === Югославия құрамында === 1918 жылы [[Бірінші дүниежүзілік соғыс]] аяқталған соң Аустрия-Мажарстан ыдырады. Дубровник бүкіл Далмациямен бірге 1918 жылғы 29 қазанда тәуелсіздігін жариялаған [[Словендер, хорваттар және сербтер мемлекеті]]нің құрамына енді. Алайда бұл жаңа ел ұзақ өмір сүрмеді: 1 желтоқсанда ол [[Сербия Патшалығы]]мен бірігіп, [[Сербтер, хорваттар және словендер Патшалығы]]н (1929 жылғы 6 қаңтардан бастап — [[Югославия Патшалығы]]) құрды. 1918 жылы тағы бір маңызды оқиға болды: қаланың атауы өзгерді. Бұрынғы Рагуза ресми түрде Дубровник деп атала бастады — бұл атау бірнеше ғасырлар бойы белгілі болып, жергілікті халықтың күнделікті тілінде қолданылған славян атауы еді. 1929—1939 жылдары патшалықта жүргізілген аумақтық реформаның нәтижесінде Дубровник [[Зета бановинасы]]ның құрамына кірді. Бұл [[бановина]] қазіргі [[Черногория]] және оған іргелес аумақтардағы [[черногориялықтар]], [[босниялықтар]], [[сербтер]] және [[хорваттар]] қоныстанған жерлерді біріктірді. 1939 жылы қала сол жылы құрылған [[Хорват бановинасы]]на енгізілді және Югославия Патшалығы ыдыраған 1941 жылға дейін сонда қалды. 1941 жылғы 10 сәуірде Дубровник жаңадан жарияланған [[Хорватия Тәуелсіз мемлекеті]]нің ({{lang-hr|Nezavisna Država Hrvatska}}/НДХ) бір бөлігі болды, бірақ 1941 жылғы 18 мамырда Рим келісімдері бойынша [[Фашистік Италия|Италия]] аннексиялады. Дубровник НДХ мен [[Иво Ройнич]] басқаратын [[Усташи|усташтардың]] бақылауында болды. 1941 жылғы 1 шілдеде усташтар Дубровниктегі түрмеден 9 сербті алып шығып, оларды 2 шілде күні қатігездікпен өлтірді. 1943 жылы [[Бенито Муссолини|Муссолини]] режимі құлағаннан кейін Рим келісімдерінің күші жойылып, қала неміс әскерлерінің астында болған Хорватияға оралды. 1944 жылғы қазанда қала [[Югославияның Халық-азаттық армиясы|югослав партизандарының]] қолына өтті. 1945 жылы Дубровник [[Югославия Социалистік Федеративті Республикасы|социалистік Югославияның]] бір бөлігіне айналды, ал 1946 жылғы Конституцияға сәйкес ол [[Социалистік Хорватия Республикасы|Хорватия Халық Республикасы]]на берілді. 1979 жылы Дубровник үшін мәдени тұрғыдан маңызды оқиға орын алды — Ескі қаланың аумағы [[Әлемдік мұра|ЮНЕСКО-ның Әлемдік мұра тізіміне]] енгізілді. Бұл Дубровниктің қазіргі мұражай қала ретінде және Хорватияның ең маңызды туристік көрікті жері ретінде мәртебесін белгіледі. === Тәуелсіз Хорватия === [[Сурет:Muzej DR-crop.JPG|thumb|left|мини|Соғыс кезіндегі Дубровник]] Югославияның ыдырауы қала үшін ауыр сынақ болды. 1991 жылдың 25 маусымында Хорватия тәуелсіздігін жариялап, одан кейінгі соғыс Дубровник тарихындағы ең қаралы кезеңдердің біріне айналды. 1991 жылдың 1 қазанында [[Югославия Халық армиясы]] (ЮХА) қаланы қоршап, 1992 жылдың мамырына дейін созылған бомбалауды бастады. Дубровниктің тарихи орталығы 1970 жылы [[Демилитарландыру|демилитарландырғанына]] қарамастан, шабуылдар жалғаса берді. 4 қазанда ЮХА күштері қаланы құрлықтан және теңізден оқшаулады. 15 қазанда Цавтатты басып алғаннан кейін, ЮХА [[Дубровник республикасы (1991)|Дубровник республикасы]]н жариялады, бірақ ол халықаралық деңгейде мойындалмады. Хорватияның ақпарат министрі [[Бранко Салай]] [[Би-Би-Си|BBC]]-ге берген сұхбатында: "Хорватия қиын жағдайда тұр, бірақ тәуелсіздікке қол жеткізу мүмкіндігі сирек беріледі. Дубровникті тастау — өзіміздің, жанымыздың бір бөлігін тастау. Бұл орны толмас шығын болар еді," — деп айтты. Ең күшті шабуыл 1991 жылдың 6 желтоқсанында болды. Сол күні қалада 14 адам қаза тауып, 60 адам жарақат алды. [[Қызыл Крест және Қызыл Жарты Ай халықаралық қозғалысы|Қызыл Кресттің]] Хорватия бөлімшесінің мәліметі бойынша, бірнеше айға созылған бомбалау барысында 114 адам қайтыс болды. Соғыс көптеген тарихи ескерткіштердің жойылуы мен бүлінуіне әкелді. 1992 жылдың мамырында югославтар Дубровникті атқылауды уақытша тоқтатып, нәтижесінде ешкім мойындамаған Дубровник республикасы жойылды. Алайда, 1992 жылдың 29 мамырында ЮХА қаланы тағы да құрлықтан және теңізден атқылады. Тарихи орталыққа 15 снаряд түсті. 30 мамырда шабуыл Чилипи аэродромы мен көршілес Герцеговина аймағынан жалғасты. 1995 жылдың 14 сәуірінде Дубровникті босниялық сербтер атқылады. 12 снаряд әуежай аумағына түсті, бірнеше ғимараттар қирап, ұшу-қону жолағына зақым келтірілді. 1995 жылдың 13 тамызында тағы бір шабуыл орын алып, 16 қала тұрғыны жарақат алды. 17 тамызда босниялық және герцеговиналық сербтер Дубровник маңындағы екі елді мекенді басып алып, қаланы шабуылдады. 18-22 тамыз аралығында артиллериялық атыстар жалғасып, сербтер Дубровникті, ал хорваттар [[Требине]]ні (герцеговиналық сербтердің «бүркіт ұясы» деп аталатын жерін) атқылады. [[Сурет:Dubrovnik (20914149644).jpg|thumb|оңға|мини|Страдун көшесі]] Соғыстан кейін Хорватия билігі ЮНЕСКО-мен бірлесіп, Дубровникті қалпына келтіру жобасын бастады. 1998 жылға қарай тарихи ғимараттардың 80%-ы қалпына келтірілді. Ауқымды жұмыстар 2005 жылы толық аяқталды. Соғыс құрбандарын еске алу мақсатында қаланы атқылаған Срдж тауының ({{lang-hr|Srđ}}) шыңына ескерткіш айқыш орнатылды. Хорватияның тәуелсіздікке қол жеткізуі және еуропалық институттарға интеграциялану процесі Дубровникке туристер санының артуына ықпал етті. Қалада жаңа қонақ үйлер ашылып, ескілері жөнделуде. 2007 және 2012 жылдары Дубровник маңайы орман өрттерінен қатты зардап шекті. 2010 жылдың 23 қарашасында Дубровникте алапат су тасқыны болды: [[Страдун (көше)|Страдун]] қайтадан қысқа уақытқа бұғазға айналды. == Географиясы == [[Сурет:1 dubrovnik pano - edit1.jpg|thumb|center|900px|Дубровник панорамасы]] Дубровник Хорватиядағы [[Далмация]] аймағының оңтүстігінде, [[Адрия теңізі]]нің жағалауында орналасқан. Ол [[Дубровник-Неретва жупаниясы]]ның құрамына кіреді және солтүстігінде [[Майкови]] ауылы арқылы Дубровачко-Приморье ({{lang-hr|Dubrovačko Primorje}}) муниципалитетімен шектеседі. Ол [[Срдж тауы]]ның оңтүстік беткейлері мен етегінде жатыр. Дубровник ұзындығы 250 километрді құрайтын тар жағалау сызығын қамтып, батысында Клека, шығысында Суторина мен Превлака мүйісіне дейін созылады. === Климаты === Климаты [[Субтропиктер|субтропиктік]]. Мамырдан қазанға дейін жылы немесе ыстық ауа райы сақталады, қысы салыстырмалы түрде жылы. Жылдық орташа жауын-шашын мөлшері — 1037 мм, максималды жауын-шашын жылдың соңына келеді. {{Ауа райы |Қала_ілік=Дубровник |Дерекнама=[http://www.worldweather.org/019/c00074.htm worldweather.org], [http://www.svali.ru/catalog~96~14474~index.htm Туристік портал] | Қаң_ор=9.0 | Қаң_ор_ж-ш=95 | Ақп_ор=9.5 | Ақп_ор_ж-ш=89 | Нау_ор=11.5 | Нау_ор_ж-ш=98 | Сәу_ор=14.5 | Сәу_ор_ж-ш=91 | Мам_ор=17.5 | Мам_ор_ж-ш=76 | Мау_ор=23.0 | Мау_ор_ж-ш=49 | Шіл_ор=26.0 | Шіл_ор_ж-ш=24 | Там_ор=26.0 | Там_ор_ж-ш=59 | Қыр_ор=20.5 | Қыр_ор_ж-ш=79 | Қаз_ор=17.5 | Қаз_ор_ж-ш=110 | Қар_ор=13.0 | Қар_ор_ж-ш=142 | Жел_ор=10.0 | Жел_ор_ж-ш=125 | Жыл_ор=16.6 | Жыл_ор_ж-ш=1037 | Қаң_ор_мин=6.5 | Қаң_ор_макс=12.2 | Ақп_ор_мин=6.4 | Ақп_ор_макс=12.3 | Нау_ор_мин=8.5 | Нау_ор_макс=14.4 | Сәу_ор_мин=10.9 | Сәу_ор_макс=16.9 | Мам_ор_мин=15.2 | Мам_ор_макс=21.3 | Мау_ор_мин=18.8 | Мау_ор_макс=25.2 | Шіл_ор_мин=21.5 | Шіл_ор_макс=28.3 | Там_ор_мин=21.7 | Там_ор_макс=28.7 | Қыр_ор_мин=18.7 | Қыр_ор_макс=25.4 | Қаз_ор_мин=15.2 | Қаз_ор_макс=21.4 | Қар_ор_мин=10.8 | Қар_ор_макс=16.6 | Жел_ор_мин=7.8 | Жел_ор_макс=13.3 | Жыл_ор_мин=13.5 | Жыл_ор_макс=19.7 | Қаң_а_макс= | Қаң_а_мин= | Ақп_а_макс= | Ақп_а_мин= | Нау_а_макс= | Нау_а_мин= | Сәу_а_макс= | Сәу_а_мин= | Мам_а_макс= | Мам_а_мин= | Мау_а_макс= | Мау_а_мин= | Шіл_а_макс= | Шіл_а_мин= | Там_а_макс= | Там_а_мин= | Қыр_а_макс= | Қыр_а_мин= | Қаз_а_макс= | Қаз_а_мин= | Қар_а_макс= | Қар_а_мин= | Жел_а_макс= | Жел_а_мин= | Жыл_а_макс= | Жыл_а_мин= | Қаң_су=16 | Ақп_су=15 | Нау_су=15 | Сәу_су=16 | Мам_су=18 | Мау_су=22 | Шіл_су=25 | Там_су=26 | Қыр_су=25 | Қаз_су=23 | Қар_су=20 | Жел_су=18 | Жыл_су=20 |}} == Халқы == {{bar box |title=Дубровник халық санының динамикасы |titlebar=#DDD |left1=Жыл |right2=Адам, мың. |width=400px |bars= {{bar pixel|1857|blue|14|,445}} {{bar pixel|1869|blue|13|,398}} {{bar pixel|1880|blue|15|,666}} {{bar pixel|1890|blue|15|,329}} {{bar pixel|1900|blue|17|,384}} {{bar pixel|1910|blue|18|,396}} {{bar pixel|1921|blue|16|,719}} {{bar pixel|1931|blue|20|,420}} {{bar pixel|1948|blue|21|,778}} {{bar pixel|1953|blue|24|,296}} {{bar pixel|1961|blue|27|,793}} {{bar pixel|1971|blue|35|,628}} {{bar pixel|1981|blue|46|,025}} {{bar pixel|1991|blue|51|,597}} {{bar pixel|2001|blue|43|,770}} {{bar pixel|2011|blue|42|,615}} {{bar pixel|2021|blue|41|,562}} |caption=''Декреккөзі: Мемлекеттік статистика басқармасы (1857-2001), (2011)<ref>{{Cite web |url=https://web.dzs.hr/Hrv/censuses/census2011/censuslogo.htm |title=Popis stanovništva, kućanstava i stanova 2011. |publisher=Državni zavod za statistiku}}</ref>, (2021)<ref>{{Cite web |url=https://podaci.dzs.hr/media/rqybclnx/popis_2021-stanovnistvo_po_naseljima.xlsx |format=xlsx |title=Rezultati Popisa 2021. |publisher=Državni zavod za statistiku|date=2022-09-22}}</ref>'' }} === 2001 жылғы санақ === 2001 жылғы халық санағына сәйкес Дубровник қаласының аумағында 43 770 тұрғын бар (шетелдік жұмысшыларды қоса алғанда)<ref>{{Cite web |url=https://web.dzs.hr/Hrv/DBHomepages/Naselja%20i%20stanovnistvo%20Republike%20Hrvatske/Naselja%20i%20stanovnistvo%20Republike%20Hrvatske.htm |title=Хорватия Республикасындағы елді мекендер мен халық саны 1857-2001 жылдар аралығында |publisher=Мемлекеттік статистика басқармасы}}</ref>. Ұлттық құрамы: * [[Хорваттар]]: 38 690 (88,39%) * [[Сербтер]]: 1 426 (3,26%) * [[Босниялықтар]]: 1 387 (3,17%) * [[Черногориялықтар]]: 242 (0,55%) * Басқалары: 853 (1,95%) Ана тілі бойынша 42 232 (96,49%) тұрғын [[хорват тілі]]н ана тілі ретінде көрсеткен. Дінге қатысты 37 015 (84,57%) тұрғын [[Католицизм|рим-католиктер]], 2 310 (5,28%) [[Ислам|мұсылмандар]], 1 697 (3,88%) [[православие]]ліктер, 1 430 (3,27%) [[Агностицизм|агностиктер]], 935 (2,14%) [[Атеизм|атеистер]]. == Көлік жүйесі == Дубровник Хорватияның оңтүстік-шығыс шетінде орналасқан. Елдің қалған бөліктерімен автомобиль байланысы бүкіл жағалауды бойлай өтетін [[Адрия тас жолы]] ({{lang-hr|Jadranski put}}) арқылы жүзеге асырылады. Сондай-ақ, [[Черногория]]мен көлік байланысы осы тас жол арқылы реттелген. Қазіргі уақытта теміржол қатынасы жоқ. Бұрын Дубровникте [[Босния және Герцеговина]]ның [[тар табанды теміржол]] желісінің вокзалы болған. Қозғалыс тоқтатылғаннан кейін вокзал автовокзалға айналды. Автобус байланысы Дубровникті Хорватия мен Босния және Герцеговинаның ірі қалаларымен, сондай-ақ Черногория мен [[Сербия]]ның кейбір қалаларымен байланыстырады. Автовокзал порттың жанында орналасқан. 1910 жылдан 1970 жылға дейін қалада [[трамвай]] желісі жұмыс істеген. Дубровник теңіз порты үлкен кемелерді қабылдай алады. [[Риека]], [[Сплит]], [[Элафит аралдары]] және [[Млет]] аралымен тұрақты паром байланысы бар. Дубровниктен оңтүстік-шығысқа қарай 20 шақырым жерде, [[Чилипи]] ауылына жақын жерде [[Дубровник (әуежай)|халықаралық әуежай]] орналасқан. 2005 жылы, 1990 жылдан бері алғаш рет, жолаушылар саны 1 миллионнан асты. == Мәдениет == [[Сурет:Dubrovnik, palazzo sponza 01.JPG|thumb|right|мини|Дубровник қаласының мұрағаты]] Көптеген мәдени және ғылыми институттардың арасында [[Марин Држич театры]], Дубровник симфониялық оркестрі, Өнер галереясы және [[Дубровник университеті]]н атап өтуге болады. Жыл сайын жаз мезгілінде Дубровникте халықаралық фестивальдер өткізіледі. Дубровник әдебиетінің латын және италиян тілдерінде пайда болуы [[Ренессанс|Қайта өрлеу дәуірімен]] тығыз байланысты, ол XIV ғасырдағы Далмация жағалауындағы италияндық [[Гуманизм|гуманистердің]] қызметімен өрбіді. Далмациялық-дубровниктік поэзия мен қоғамдық-тарихи ой сол кезеңде қайта өрлеу мәдениетінің ең жоғарғы көрінісі болды. Қалалық мектептерде классикалық білім кеңінен таралып, онда италияндық гуманизмнің көптеген өкілдері сабақ берген. Мысалы, Илия Цриевич славяндық ақын болған жоқ, ол «Рагузаға арнау» өлеңінде Дубровниктің ежелгі римдік тамырларын атап өтті. Ол латын тілін ежелгі далмация тілі деп есептеп, «халықтық тілді» «скифтік» деп кемсітеді. «Славяндық идея» қайта өрлеу дәуірінің соңында дубровниктік монах [[Мавро Орбини]]дің «Славяндар патшалығы» атты еңбегінде өзінің жоғары көрінісін тапты. Бұл еңбек славяндыққа қатысты барлық ортағасырлық-ренессанстық гуманитарлық білімдерді жинақтап, славяндар бірлігі, ортақ [[этногенез]]і және өткен ұлылығы туралы айтады. Орбини ұлы славяндардың тарихын [[Ескендір Зұлқарнайын]]нан бастайды, осылайша ол славяндықтың «солтүстік» тамырларын иллиризм теориясымен біріктіруге тырысты. Қалада Дубровник епархиясы ораналасқан. Дубровниктен 12 км қашықтықта орналасқан [[Трстено]] қалашығында 1492 жылы негізі қаланған керемет [[дендрарий]] — Трстено арборетумы орналасқан. Дубровник шығанағында керемет жағажайлары бар шағын орманды [[Локрум]] аралы бар. Туристік маусымда ол жерге Дубровник портынан әр сағат сайын қайықтар қатынайды. 1278 жылдан бері [[Дубровник мұрағаты]] жұмыс істейді. == Қаланың сәулеті == === Қала құрылысы === Жарғыны кодификациялау кезінде (1272 ж.) Приеко ауданын тұрғын үйлермен салу жоспарлары жасалды. Заң көшелердің дәл ені мен аудандардың көлемін, кәріз жүйелерін және басқа да шараларды нақты көрсеткен. Олар әлі күнге дейін қалаларды жоспарлау жүйесіне кіреді. Қаланың алып жатқан аумағы қатты шектелген және 1272 жылдан бері өзгеріссіз қалды. Ерекшелік ретінде шіркеу мен 1310 жылы қаланың қабырғаларына кіргізілген доминикандық монастырьді айтуға болады. 1296 жылғы өрттен кейін Жарғыда ағаш үйлер салуды шектеу туралы шешім қабылданып, Дубровникті салу жоспары түпкілікті әзірленді. XIV ғасырдан бастап қала тас кешеніне айналып, XXI ғасырға дейін өз келбетін сақтап қалды. Қаланың қабырғалары мен қорғандары ең жаңа және заманауи қаруларды орнатуға көзделген. Ғасырлар бойы қабырғалар нығайтылып, әскери техника мен сәулеттегі жаңа жетістіктерге сай құрылыстармен толықтырылды. Қорғаныс құрылыстарынан бөлек, Дубровник әлеуметтік мекемелердің желісімен ерекшеленді — қарттар үйлері, ауруханалар, дәріханалар, паналар және карантин қызметі болды. 1436 жылы Италиядан [[Онофрио делла Кава]] шақырылып, су көздерінен су тасымалдайтын [[акведук]] жобасы мен құрылысын басқарды. Акведук ұзындығы 11,7 км болып, жалпы ұзындығы бойынша 20 метрлік еңіспен өтеді. Ол Врело бұлағынан Мельница резервуарына дейін созылады. === Ескі қала === Сәулет тұрғысынан Дубровник екі тең емес бөлікке бөлінеді: Ескі қала және Жаңа қала. Қаланың тарихи өзегі — Ескі қала, массивті қорғаныс қабырғаларының ішінде орналасқан және өзінің қазіргі келбетін XVII ғасырда қалыптастырған. Ескі қала — [[Жерорта теңізі|жерортатеңіздік]]-[[Ортағасыр|ортағасырлық]] қаланың жақсы сақталған үлгісі. Жаңа қалада кейбір ескі ғимараттар болғанымен, ол негізінен XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында салынған, сондықтан онда қазіргі заманғы, көбінесе аз қабатты архитектура басым. * [[Страдун (көше)|Страдун]] — Ескі қаланың орталық көшесі. Туристер мен қала тұрғындарының серуендейтін сүйікті орны. * [[Кінәз сарайы]] — бұрын қала басшыларының резиденциясы болған, қазір мұражай ретінде қызмет етеді. * [[Дубровниктің қалалық қабырғалары|Қалалық қабырғалар]]. Ескі қаланы қалалық қабырғалармен (шамамен 2 км) айналып өтуге болады. Қабырғалардан қала, теңіз және қалалық айлақтың тамаша көріністері ашылады. * [[Пиле қақпасы]] (XVI ғасыр). Ескі қаланың орталық кіреберісі. * [[Францискан монастырьі (Дубровник)|Францискан монастырьі]] (XIV ғасыр). Қала кіреберісі - Пиле қақпасының жанында орналасқан. Керемет ішкі ауласы бар. Туристер үшін ашық монастырь дәріханасы жұмыс істейді. Монастырь жанындағы алаңда — [[Үлкен субұрқақ (Дубровник)|Үлкен субұрқақ]] (XV ғасыр), сәулетшісі Онофрио делла Кава. * [[Ложа алаңы]]. Қаланың басты алаңы, Страдунның Пиле қақпасынан қарама-қарсы шетінде орналасқан. Алаңда сағатты қоңырау мұнарасы, Онофрионың Кіші фонтаны және қалалық ратуша орналасқан. * [[Әулие Власий шіркеуі]] (XVIII ғасыр). [[Әулие Власий]]дің құрметіне арналған шіркеу — Дубровниктің қорғаушысы, Ложа алаңында орналасқан. Шіркеудің алтарында XV ғасырдағы дубровник зергерлерінің шедеврі — күмістен жасалған, алтынмен апталған әулие мүсіні орналасқан. * [[Спонца сарайы]] (1516 ж.). Ложа алаңының сол жағында орналасқан. Қаланың ең көрікті ғимараттарының бірі. Қазір мұнда қалалық мұрағат орналасқан. * Қалалық айлақ — бұл ежелгі айлақ, әлі күнге дейін серуендік кемелер мен сансыз балық аулайтын қайықтар осында тоқтайды, оны теңізден Әулие Иван форты (XVI ғасыр) қорғайды. Фортта туристердің назарын тартатын екі қызықты мұражай орналасқан — Теңіз мұражайы және Адрия теңізін мекендеушілерін көруге болатын аквариум. * Доминикан монастырьі (XIV—XVI ғасырлар) — айлақты құрлық жағынан қорғап, қорғаныс қызметін де атқарған. Қазіргі уақытта мұнда мұражай орналасқан. * [[Дубровниктің кафедралы соборы|Мәриямның көкке көтерілу соборы]] (1667 ж.) жер сілкінісінен кейін ежелгі базиликаның негізінде салынған. Собордың ризницасында ерекше әшекейлер мен жәдігерлер жинағы сақталған. * Этнографиялық мұражай немесе Рупе мұражайы бұрынғы қалалық астық қоймасы ғимаратында (1543 ж.) орналасқан. <gallery mode="packed" heights="200px" class="ts-gallerystyle-gray"> Span of The Franjo Tuđman Bridge (5968237226).jpg|[[Франьо Туджман көпірі]] Widok-na-mury-miejskie.JPG|Қорғаныс қабырғасы Dubrovnik - Cathedral of the Assumption of the Virgin Mary 8157.jpg|Мәриямның көкке көтерілу соборы Rector's palace.jpg|Кінәз сарайы </gallery> == Бауыралас қалалар == * {{Ту|Италия}} [[Равенна]], [[Италия]] (1969 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik">{{cite web|url=http://www.dubrovnik.hr/dubrovnik_info.php|title=O Dubrovniku|publisher=Grad Dubrovnik|website=dubrovnik.hr|lang=hr|accessdate=2011-12-23|archiveurl=https://archive.today/20120801174323/http://www.dubrovnik.hr/dubrovnik_info.php|archivedate=2012-08-01}}</ref>. * {{Ту|Аустрия}} [[Грац]], [[Аустрия]] (1994 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/><ref name="Graz">{{cite web |url=http://www.graz.at/cms/beitrag/10045157/606819/ |title=Twin Towns |lang=en |website=Graz Online |accessdate=2010-01-05 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100131044827/http://www.graz.at/cms/beitrag/10045157/606819 |archivedate=2010-01-31 }}</ref>. * {{Ту|Хорватия}} [[Вуковар]], [[Хорватия]] (1993 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik" />. * {{Ту|Швеция}} [[Хельсингборг]], [[Швеция]] (1996 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|Италия}} [[Рагуза (Сицилия)|Рагуза]], [[Италия]] (2000 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|Германия}} [[Бад-Хомбург]], [[Германия]] (2002 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|АҚШ}} [[Монтерей (Калифорния)|Монтерей]] ([[Калифорния]]), [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] (2007 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|Босния және Герцеговина}} [[Сараево]], [[Босния және Герцеговина]] (2007 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|Франция}} [[Рюэй-Мальмезон]], [[Франция]] (2011 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|Италия}} [[Венеция]], [[Италия]] (2012 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|АҚШ}} [[Ванкувер (АҚШ)|Ванкувер]], [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] (2013 жылдан бері)<ref>{{cite news|title=Vancouver and Dubrovnik to establish a sister-city relationship|url=http://www.croatiantimes.com/news/General_News/2013-02-18/32170/Vancouver_and_Dubrovnik_to_establish_a_sister-city_relationship|newspaper=Croatian Times|date=2013-02-13|accessdate=2013-09-03|archivedate=2013-04-24|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130424033022/http://croatiantimes.com/news/General_News/2013-02-18/32170/Vancouver_and_Dubrovnik_to_establish_a_sister-city_relationship}}</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * '''{{Hr icon}}''' {{cite web|url=http://www.dubrovnik.hr|title=Қаланың ресми сайты|archiveurl=https://www.webcitation.org/61AyoTz6L?url=http://www.dubrovnik.hr/|archivedate=2011-08-24}} * '''{{Ru icon}}''' {{cite web|url=http://www.turizmania.ru/article/id-105/|title=Дубровник қаласы бойынша мақала-экскурсия|deadlink=yes|accessdate=2010-04-26|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110710033703/http://www.turizmania.ru/article/id-105|archivedate=2011-07-10}} fqtexb3qdptbh1pplnqp2rfpn1d8j4f 3390928 3390920 2024-10-15T14:07:16Z Ismukhammed 4565 /* VII—XIV ғасырлар */ 3390928 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = |қазақша атауы = Дубровник |шынайы атауы = {{lang-hr|Dubrovnik}} |сурет = Montage of major Dubrovnik landmarks.jpg |сурет атауы = |жағдайы = |ел = Хорватия |елтаңба = Dubrovnik grb.svg |ту = St. Blaise - National Flag of the Ragusan Republic.png |елтаңба сипаттамасы = Дубровник елтаңбасы |ту сипаттамасы = Дубровник туы |елтаңба ені = 70px |ту ені = |lat_deg =42 |lat_min =39 |lat_sec = |lon_deg =18 |lon_min =4 |lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |аймақ түрі = Жупания |аймағы = Дубровник-Неретва жупаниясы{{!}}Дубровник-Неретва |кестедегі аймақ = |аудан түрі = |ауданы = |кестедегі аудан = |қауым округі түрі = |қауым округі = |кестедегі қауым округі = |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = мэр |басшысы = Мато Франкович |құрылған уақыты = VII ғ. |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = Рагуза (1918 ж.) |статус алуы = |жер аумағы = 142,6 км² |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 3 ± 1 м |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 42 615<ref name="census2011">{{cite web| author=| date=| url=http://www.dzs.hr/Hrv/censuses/census2011/results/censustabsxls.htm| title=Popis stanovništva, kućanstava i stanova 2011. godine| publisher=// dzs.hr| accessdate=2015-04-21| archive-date=2015-04-30| archive-url=https://web.archive.org/web/20150430134222/http://www.dzs.hr/Hrv/censuses/census2011/results/censustabsxls.htm| deadlink=no}}</ref> |санақ жылы = 2011 ж. |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = хорваттар — 90%<br />босняктар — 3 %<br />сербтер — 3 %<ref name="census2011" /> |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = [[Хорватияның телефон нөмірлеу жоспары|+385]] 20 |пошта индексі = 20 000 |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = |сайты = http://www.dubrovnik.hr/ |сайт тілі = }} Дубровник ({{lang-hr|Dubrovnik}}, 1918 жылға дейін — '''Рагуза''', {{lang-it|Ragusa}}) — [[Хорватия]]дағы қала, [[Дубровник-Неретва жупаниясы]]ның әкімшілік орталығы. 2011 жылғы санақ бойынша халқы 42,6 мың адам. [[Далмация]]ның оңтүстігінде, [[Адрия теңізі]]нің жағалауында орналасқан. [[Жер сілкіну|Жер сілкініс]]теріне бейім. Қалада теңіз порты, [[Дубровник (әуежай)|Дубровник]] халықаралық әуежайы орналасқан. Дубровник қаласы теңіз курорты болып саналады. Теңіз үстіндегі жартаста орналасқан ескі қала ортағасырлық бекініс қабырғаларымен қоршалған, XIV—XVIII ғасырларда тастан салынған ғимараттардан тұрады. Қала [[Хорватиядағы ЮНЕСКО Әлемдік мұра нысандар тізімі|ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұралар тізіміне]] енгізілген. Негізі VII ғасырда қаланған. 1358 жылдан бастап латынша Рагуза атауымен [[Дубровник республикасы]]ның астанасы болған. Қала "Славян [[Афина]]сы" аталып, [[Сербтер|серб]] және [[Хорваттар|хорват]] мәдениеті мен тілі, сондай-ақ қазір жойылып кеткен далмат тілінің даму орталықтарының бірі ретінде танылған. 1808 жылы Францияның Иллирий провинцияларына енді. 1815 жылдан бастап аустриялық [[Далмация патшалығы]]ның құрамында болды. 1918—1941 жылдары Югославия патшалығының, 1941 және 1943—1945 жылдары [[Хорватия Тәуелсіз мемлекеті|фашистік Хорватия]]ның құрамында, 1941—1943 жылдары [[Фашистік Италия|Италияның]] қарамағында, 1945—1991 жылдары [[Югославия Социалистік Федеративті Республикасы|социалистік Югославия]]ның құрамында болған. == Атауы == [[Сурет:Dubrovnik 1894 Ragusa 1kr.jpg|140px|мини|thumb|солға|''Дубровник—Рагуза'' деген жазуы бар 1894 жылға марка]] Қала атауының латынша нұсқасы — Рагуза (лат. Ragusa, сондай-ақ Ragusium), бұл атау әлі де [[италиян тілі]]нде қолданылады. Ол [[Адрия|Адриядағы]] аралдың атауынан шыққан, сол аралда [[Эпидаурос]]тан (қазіргі [[Цавтат]]) келген босқындар алғашқы қонысты құрған. Олар өз қаласын не авар-славян шабуылынан, не 649 жылғы жойқын жер сілкінісінен кейін тастап кеткен болуы мүмкін. Аралдағы Рагузаның қарсы бетінде, құрлықта, [[Срдж тауы]]ның етегінде, VII ғасырда «Дубрава» деген атпен славян қонысы пайда болды (айналадағы [[емен]] тоғайларының құрметіне), кейін бұл атау «Дубровник» болып өзгерді. Біртіндеп екі қоныс бірігіп, оларды бөліп тұрған [[бұғаз]] құрғатылып, оның орнында қаланың басты көшесі — [[Страдун (көше)|Страдун]] пайда болды. Ғасырлар бойы екі атау да күнделікті өмірде қатар қолданылған: роман халқының ұрпақтары қаланы көбіне Рагуза, ал оңтүстік славяндар — Дубровник деп атаған. Алайда Эпидауростан келген босқындар сөйлеген [[Роман тілдері|романдық]] [[далмат тілі]] XVI ғасырда қолданыстан шыққанымен, ресми құжаттарда қала ұзақ уақыт бойы тек Рагуза деп аталып келді. Бұл жағдайдың себебі, тарихи тұрғыдан алғанда, XV ғасырдың ортасына дейін бұл жерде ресми тіл [[латын тілі]] болған, кейінірек италиян тілі қолданылған. Дубровник атауы алғаш рет 1189 жылы босниялық «[[Бан Кулиннің жарғысы]]» деген құжатында аталған. Славяндық «Дубровник» атауы ресми түрде тек 1918 жылы, оңтүстік славян жерлері аустриялық биліктен босатылғаннан кейін қолданыла бастады. == Тарихы == === VII—XIV ғасырлар === VII ғасырда Лаус-Лаве ([[Грек тілі|грек]]ше «жартас» дегенді білдіреді) деп аталған, жағалауға жақын кішкентай аралда орналасқан қоныс құрылды. Оның қала ретінде тарихта аталғаны 667-670 жылдар аралығында Равенналық Анонимнің «[[Равенна космографиясы|Космографиясында]]» келтірілген: «Epidaurum id est Ragusium» («Эпидаурос, яғни Рагузиум»). Бұл аралға Эпидауростан ([[Иллирик|Иллирия]]) босқындардың келуімен, қоныс қаласына айналғаны ықтимал. Бұған дейін олар қазіргі Каштио деп аталатын жартас үстінде мекен етіп, ал кейіннен бастапқы қоныс айналасына және төменгі жерлерге орналасты. Латын шежірелерінде Эпидауростан келген босқындар арасында [[епископ]] Иоаннның болғаны белгілі. Оның өтініші бойынша және шіркеу қажеттіліктеріне сай, жаңа жерде Әулие Петр соборы салынған. Оның қалдықтары ежелгі қоныстың қабырғалары жанында қазба жұмыстары барысында табылды. Қаланың ерте кезеңдерінде халқы роман-славян тектес болып, олар, шамасы, далмат тілінде сөйлеген. Антикалық мәдениет ықпалы [[Полис (ежелгі қала)|полистік]] басқару жүйесінің қалыптасуына және [[Католицизм|римдік үлгіде]] [[Христиандық|христиан дінінің]] жылдам таралуына әсер етті. 910 жылы қалада католик епархиясы құрылып, 1120 жылы [[архиепархия]] мәртебесіне ие болды. Аралға жағалаудан негізгі кіреберіс 972 жылы салынған бекініске апаратын көпір болды. Бүгінде бекіністің батыс жағындағы кіреберісте «Пила қақпасы» орналасқан. Қоғамдық және саяси өмірде белгілі бір дербестікті сақтап қалуымен, VII ғасырдан X ғасыр аралығында Рагуза [[Шығыс Рим империясы|Византия]]ның қарамағында болды. IX ғасырда қала [[сарациндер]]дің ұзақ мерзімді қоршауына қарсы тұра алды, осыған орай Орландо монументі тұрғызылды — жеңістің символы. Бұл монумент XV ғасырда қазіргі орнына көшірілді. 1000 жылы Рагуза [[дож]] [[II Пьетро Орсеолон|Пьетро Орсеоло]]ның алдында [[Венеция]]ға адалдық антын берді. 1081—1085 жылдар аралығында қала тұрғындары герцог [[Роберт Гвискардың]] [[Вассалдық|вассал]]дары болды. XII ғасырда аралды жағалаудан бөліп тұрған бұғаз құрғатылып, оның орнына қаланың басты көшесі — Страдун пайда болды. Қаланы қоршаған ұзын тас қабырға XI—XVII ғасырлар бойы бірнеше рет қайта салынды. Кейінгі ғасырларда қала [[Балқан түбегі]]нің бойында, [[Қара теңіз]]дің жағалауларына және [[Константинополь]]ге дейін теңіз және құрлық саудасын дамытты. Рагуза саудагерлерінің көрші славян [[кінәздік]]терімен — Сербия, Босния және Болгариямен сауда байланыстары ерекше маңызға ие болды. Бұл кінәздіктерде Рагуза саудагерлері еркін сауда жасау және пайдалы қазбаларды (негізінен, тұз бен қымбат металдарды) өндіру бойынша кейбір [[монополия]]лар құқығына ие болды. XII ғасырдан бастап қаланы сайланбалы [[кінәз]] басқарды. Осы кезеңде қала коммуналары мен коммуналық басқару органдары, яғни Үлкен және Кіші кеңестер, кінәз-[[прирор]] қалыптасты. Византияның әлсіреуі және аймақта Венеция мен [[Нормандтардың Оңтүстік Италияны жаулап алуы|Оңтүстік Италиядағы нормандтардың]] күшеюімен Рагузаның дербестігі тез нығайды. === Венеция үстемдігі (1205—1358) === 1205 жылы Дубровник қайтадан Венецияның бақылауына өтті, қала 150 жыл бойы Венецияның қоластында болды. Дубровник кінәзі мен Ұлы кеңес мүшелері енді [[Венеция Республикасы]]мен тағайындалып, оған бағынатын болды. Рагузаның епископы да Венецияда бекітілетін еді. Алайда, бұл кезеңде қала аристократиялық республика ретінде қалыптасып үлгерді, онда не венециандық дож, не Венеция патриархы ұлттық аристократия мен өзін-өзі басқару институттарының өсіп келе жатқан күшін шектей алмады. Венеция үстемдігі кезеңінде Рагуза Венецияға [[тері]], [[балауыз]], [[күміс]] және басқа металдардың маңызды жеткізушісіне айналды, Дубровник өнімдері кедендік [[баж]]дардан босатылды. Сонымен қатар, қала Венециядан қорғау алды, ал Венеция оны Оңтүстік Адриядағы теңіз базасы ретінде пайдаланды. Дубровник саудагерлерінің экономикалық жағдайы Балқанда нығайды. Дубровниктің колониялары Балқан түбегінің барлық ірі қалаларында пайда болып, бұл колониялар ішкі өзін-өзі басқару құқықтарына ие болды. Венеция ықпалы Рагузаны басқарудың олигархиялық жүйесін нығайтуда айқын көрінді: 1235 жылы Ұлы кеңестің есігі жабылды, бұл нобилдер таптарын қаладағы билік монополиясына ие етіп, қарапайым азаматтардан бөлек шығарды. Осы уақытқа жаңа заңнама мен басқару жүйесі енгізілді: кінәз — Кіші [[вече]] — Ұлы вече — Тағайындалғандар кеңесі (Сенат). Заңнама 1235 жылы күшіне енді. Мемлекетті басқару [[Патрициат (Орта ғасырлар)|патрицийлер]]дің міндеті, құқығы және ортақ қамы болды. Мемлекет басшысы — кінәз — 1 айға сайланды, кейінгі 2 жылда қайта сайлануға құқығы болған жоқ. Кінәз сенаттың шешімімен сайланды, теңдердің арасында бірінші болып есептелген, бірақ абсолютті билікке ие болған жоқ. Кіші вече 11 мүшеден тұрды және Сенат пен Ұлы веченің атқарушы органы қызметін атқарды. 18 жасқа толған патрицийлік отбасылардың барлық ер адамдары өмір бойы Ұлы веченің мүшесі болды. Ұлы вече жыл сайын Кіші веченің және Сенаттың мүшелерін сайлаған, салық, конституцияға өзгерістер сияқты мәселелер бойынша шешімдер қабылдады. Дубровник аумағы біртіндеп кеңейді: XIII ғасырдың ортасында қала [[Ластово]] аралын қосып алды, 1333 жылы Сербиядан [[Пелешац түбегі]]н сатып алды, ал 1345 жылы [[Млет аралы]] қосылды. 1348 жылдың қаңтарында Дубровникте [[оба індеті]] таралды. === Дубровник республикасы === XIV ғасырдың ортасында Дубровник аристократиялық республикаға айналды. Дәл осы жылдары қала атауы өзгерді: Дубровник коммунасы ({{lang-la|Communitas Ragusina}}) Дубровник республикасына ({{lang-la|Respublica Ragusina}}) айналды. Республика кезеңінде қала өз даңқының шыңына жетіп, сәулеттік келбеті қалыптасты, славян ғылымы мен өнері қарқынды дамыды, бұл себептен Дубровник «Славян Афинасы» деп аталған болатын. Түрлі мемлекеттерге формалды бағынуына қарамастан, Дубровник республикасы 1808 жылы жойылғанға дейін шын мәнінде тәуелсіз мемлекет болып, Адрия мен Балқан түбегіндегі халықаралық саудада маңызды рөл атқарды. Республика ұраны: «Бостандық немесе өлім!». 1358 жылы, Венеция мажарлар патшасы I Лайош Ұлыдан жеңілгеннен кейін, Дубровник Мажарстанның үстемдігін мойындады. I Лайош пен архиепископ Джованни Сарака ({{lang-it|Giovanni Saraca}}) арасындағы түпкілікті келісім 1358 жылдың 27 маусымында [[Вишеград (Босния және Герцеговина)|Вишеград]]та жасалды. Мажар патшаларының флоттары болмағандықтан, Республиканы басқарудағы ықпалы өте аз болды, ал барлық билік жергілікті аристократтарда жинақталды. Венеця Дубровникті қайтадан өз бақылауына алу үшін үнемі әрекет етті, бірақ 1411 жылы Далмацияны жаулап алғаннан кейін де Дубровник республикасы тәуелсіз болып қалды. Венецядан босауы теңіз саудасының қарқынды өсуіне, сондай-ақ қаланың қолөнер орталығы ретінде маңызының артуына себеп болды. Қолөнер дамуы бойынша Дубровник далмациялық қалалардың ішіндегі италияндық коммуналарға тең болды. 1399 жылы республика аумағына Дубровник жағалауы — қала мен Пелешац жартыаралы арасындағы жер қосылды. Сонымен қатар, 1419 жылдан 1426 жылға дейін республика меншігіне Конавле маңындағы жерлер, соның ішінде Цавтат қаласы қосылды. Дубровник алған жерлер мен Сербия және Босниядағы еркін сауда құқықтары үшін жыл сайын салық төлеп отырды, соның ішінде [[Святодмитров салықтары]], [[Стон табысы|Стон]] мен [[Конавле табысы|Конавле]] салықтары. XIV ғасырдың соңында [[Осман империясы]]ның Дубровник республикасына қауіп төндіруі артты. 1397 жылы, түріктер республика шекарасынан алыс болған кезде, сұлтан [[I Баязит]]пен алғашқы коммерциялық келісім жасалып, Осман империясымен еркін сауда қамтамасыз етілді. Республика 1458 жылы [[Порта]]ның вассалы болып, жыл сайын (1481 жылдан бастап) 12 500 дукат мөлшерінде салық төлеуге міндеттелді. Бұл соманың үлкен бөлігі Пелешац жартыаралындағы [[Стон (Хорватия)|Стон]] қаласында жоғары сапалы тұз өндіруден түсетін пайдамен жабылып отырды. Дубровник сол кезеңдегі Еуропадағы христиан елдердің арасында осындай тиімді сауда артықшылықтарын алған жалғыз мемлекет болды (тіпті христиандар мен Осман империясы арасындағы соғыстар кезінде де бұл артықшылықтар жойылған жоқ). Осы кезеңде түрік билігінен қашқан славян халқының қалаға жаппай миграциясы орын алды. Бұл жағдай республика халқының құрамындағы далмат тілінің және романдық элементтердің ығыстырылуына алып келді, алайда ресми тіл италиян тілі болып қала берді — ол шектеулі билеуші аристократияның тілі еді. Республика XV—XVI ғасырларда Венеция мен Осман империясы арасында баланс сақтап, нақты тәуелсіздігін қамтамасыз етіп, Жерорта теңізінде табысты сауда жасаағанымен, өзінің ең жоғарғы даму кезеңіне жетті. Дубровник Осман империясының Адриядағы негізгі сауда арнасына айналды. Еуропа мемлекеттерінің түріктерге қарсы соғыстарында бейтараптық саясатын ұстана отырып, Дубровник сауда байланыстарын сәтті кеңейтті. Республика Жерорта теңізіндегі ірі порттарының барлығында тұрақты өкілдіктерін ашты. 1580-1600 жылдар аралығында Дубровниктің сауда флоты 200-ден астам желкенді кемеден тұрды. Дубровник, [[Генуя республикасы|Генуямен]] бірге, Жерорта теңізі мен Адрияда Венецяның басты қарсыласына айналды. Сонымен қатар, бұл қала мәдениет орталығы болып танылды — мұнда көптеген ақындар, жазушылар, суретшілер мен ғалымдар тұрды, олардың ішінде танымал драматург [[Марин Држич]] (1508—1567) және ақындар [[Иван Гундулич]] (1589—1638) мен [[Иван Бунич Вучич]] (1591/92—1658), [[Дуро Ферич]] (1739—1820) сияқты тұлғалар болды. 1667 жылы Рагуза 1667 жылдың 6 сәуірінде Дубровникте болған жойқын [[Дубровниктегі жер сілкінісі|жер сілкінісі]] бес мыңнан астам тұрғынның өмірін қиды, соның ішінде Республика басшысы — ректор (кінәз) да болды. [[Ренессанс]] және [[готика]]лық стильдерінде салынған қала ғимараттарының көпшілігі, сарайлар, монастырьлер мен шіркеулер қиратылды. Табиғат апатынан тек қаланың мықты қабырғалары, сондай-ақ Палаццо Спонца мен Ректор сарайының [[қасбет]]і ғана аман қалды. Уақыт өте келе қала қалпына келтірілді: көптеген түпнұсқалы сызбалар қолданылды, бірақ жаңадан ғимараттар да салынды, көбінесе мейлінше байсалды барокко стилінде. Қалпына келтіру кезеңінде Дубровниктің қазіргі келбеті көбінесе қалыптасты. XVI ғасырдың соңынан бастап республикада сауда жолдарының [[Атлант мұхиты]]на ауысуымен және француз, голланд, ағылшын, грек саудагерлерінің бәсекесінің күшеюімен тоқтаусыз құлдырау басталды. Сонымен қатар, Венецямен қатынастар күрт шиеленісе түсті, өйткені Венеця Дубровникті қайтадан бақылау әрекеттерін жаңартты. Нәтижесінде, Дубровник Осман империясына бағытталды, ал мемлекет Еуропадағы түріктердің ең сенімді одақтасына айналды. XVIII ғасырда Дубровник республикасының экономикасы ауыр дағдарысқа ұшырады: Балқандағы кәсіпкерлік пен сауда қызметтері дерлік толығымен тоқтап қалды, тек шетелдік жүктерді Адрия арқылы тасымалдау белгілі бір маңызын сақтады. 1775 жылы Дубровникте [[Ресей империясы|Ресей]] консулдығы ашылды. Саяси құрылым республика құлағанға дейін өзгеріссіз қалды. XIII ғасырдан бастап қала бірде-бір рет [[штурм]]мен алынған жоқ. Тек 1806 жылы француз әскері қалаға кіріп, екі жылдан кейін республика жойылды. === Француз империясының құрамында (1808—1813) === 1808 жылы Дубровник республикасы [[Бірінші Француз империясы|Франция]] тарапынан [[аннексия]]ланғаннан кейін төрт жүз жылдан астам уақыт бойы жалғасып келген тарихын аяқтады. 1809 жылы [[Шонбрунн келісімшарты]]на сәйкес, ол [[Наполеон]] жеңген жерлерде құрылған [[Иллирия провинциялары]]на қосылды. Содан бері қала Дубровник-Котор провинциясының әкімшілік орталығына айналды, оны Рагуза герцогы атағын алған маршал [[Огюст Мармон]] басқарды. Француз үстемдігі кезеңінде Дубровниктің олигархиялық саяси құрылымы жойылды, азаматтардың заң алдында теңдігі мен [[Наполеон кодексі]] енгізілді, ресми хат-хабарларда [[хорват тілі]]н пайдалану рұқсат етілді. Алайда, қаланың экономикасы дағдарыста қалды, тіпті француз [[контрибуция]]лары мен күрт артқан салықтар азаматтардың әл-ауқатын ауырлатты. Нәтижесінде, 1813 жылы қалаға аустриялық әскерлер кірген кезде, қала тұрғындары оларды жылы қарсы алды. === Аустрия билігі (1814—1918) === Дубровникнің кейінгі тарихы қалған Далмация тарихынан көп өзгешеленбеді. 1814 жылы Бірінші империяның құлауынан кейін, қала [[Вена конгресі]]нің соңғы актісі бойынша [[Аустрия империясы]]на қосылды. Дубровник Аустрияның [[Кронланд|тәждік жері]], [[Далмация патшалғы]]на кірді. Наполеонның реформалары жойылып, ресми тіл қайтадан италиян тілі болып бекітілді. Аустриялық биліктің орнауы қала экономикасының жандануы үшін оң әсер тигізген жоқ, өйткені оның империядағы басқа бөліктерден мен Балқан нарықтарынан алшақтығы жалғасты. Басқа далмациялық қалалармен салыстырғанда, Дубровник қаласында италиян буржуазиясы әлсіз болды, ал славян интеллигенциясы керісінше, зор ықпалға және мықты мәдени дәстүрлерге ие еді. Бұл Дубровникты Хорватиямен қайта қосылу мен хорват тілін ресми тіл деп жариялау қозғалысының орталығына айналдырды. [[Аустрия империясындағы революция|1848—1849 жылдардағы революция]] кезінде Далмациядағы славян-италияндық қатынастар шиеленісті. Дубровник муниципалитеті Далмацияның Хорватияға қосылу туралы Хорватия сессиясының шешімін қолдады, ал басқа далмациялық қалалардың билігі оған қарсы шықты. Далмациядағы хорват ұлттық қозғалысының дамуына Дубровникте «Аввенире» газетінің ({{lang-it|L'Avvenire}} — «Болашақ», редакторы Иван Август Казначич) шығарылуы үлкен маңызға ие болды. Онда [[иллиризм]] қозғалысының бағдарламасы жарияланды: Аустрия монархиясын федерализациялау, Далмацияның Хорватияға қосылуы және славян бауырластығы. Сол уақытта хорват тілінде оңтүстік славяндардың бірлігін насихаттайтын, мектептер мен әкімшілікте хорват тілінің енгізілуін талап ететін басқа газеттер мен журналдар да шығарыла бастады. Дубровниктегі либералдардың белсенді әрекеттері арқасында 1848 жылдың 2 қыркүйегінде император Далмациядағы бастауыш мектептерде ана тілінде оқытуды енгізу туралы декрет қабылдады, ал орта мектептерде хорват тілін екінші тіл ретінде міндетті оқытуға бұйрық берді. Алайда, 1849 жылғы Аустрияның конституциясында далмациялық хорваттардың талаптары ескерілмеді: Далмация өзін-өзі басқаруды алды, бірақ империяның жеке провинциясы болып қалды. Дубровник қаласындағы ұлттық қозғалыстың жаңа кезеңі Аустрия империясындағы сақтық реформалар кезеңіне, яғни 1860—1861 жылдарға келді. Қалада Далмация мен Хорватияның өз парламенті бар біртұтас автономиялық патшалығына бірігуін қолдайтын митингтер өтті. Осы наразылықтарда Дубровник тұрғындарына Котор тұрғындары қолдау көрсетті және императормен кездесуге тиіс бірлескен Котор және Дубровник тұрғындарынан тұратын делегация құрылды. Алайда, реформалар сәтсіз аяқталды, ал 1867 жылы [[Аустрия-Мажарстан келісімі]] жасалып, империя [[Аустрия-Мажарстан]]ның екі бірдей монархиясына айналды, Хорватия Мажарстан бөлігіне өтті, ал Далмация мен Дубровник аустриялық [[Цислейтания]] құрамында қалды. XIX ғасырдың соңында ұлттық қозғалыс белгілі бір дәрежеде әлсіреді. Алдыңғы қатарға экономикалық мәселелер шықты: Далмация Аустрия-Мажарстанның ең артта қалған провинцияларының бірі болып қалды, мұнда іс жүзінде өнеркәсіп болмады, ал Босния мен Герцеговинаны оккупациялағаннан кейін оның экономикасы мен көлік жолдары Аустрияға қайта бағытталды, бұл Дубровниктің осы аймақпен дәстүрлі байланыстарын әлсіретті. Тек кеме құрастыру саласы ғана өз маңыздылығын азды-көпті сақтап алып, Дубровник флотымен Далмация қалалары арасындағы ең ірі флотқа ие болды. Алайда, ол да «[[Аустриялық Ллойд]]» атты Аустрия-Мажарстандық кеме жасау компаниясымен бәсекелестікке шыдамай, өз позицияларын жоғалта бастады. === Югославия құрамында === 1918 жылы [[Бірінші дүниежүзілік соғыс]] аяқталған соң Аустрия-Мажарстан ыдырады. Дубровник бүкіл Далмациямен бірге 1918 жылғы 29 қазанда тәуелсіздігін жариялаған [[Словендер, хорваттар және сербтер мемлекеті]]нің құрамына енді. Алайда бұл жаңа ел ұзақ өмір сүрмеді: 1 желтоқсанда ол [[Сербия Патшалығы]]мен бірігіп, [[Сербтер, хорваттар және словендер Патшалығы]]н (1929 жылғы 6 қаңтардан бастап — [[Югославия Патшалығы]]) құрды. 1918 жылы тағы бір маңызды оқиға болды: қаланың атауы өзгерді. Бұрынғы Рагуза ресми түрде Дубровник деп атала бастады — бұл атау бірнеше ғасырлар бойы белгілі болып, жергілікті халықтың күнделікті тілінде қолданылған славян атауы еді. 1929—1939 жылдары патшалықта жүргізілген аумақтық реформаның нәтижесінде Дубровник [[Зета бановинасы]]ның құрамына кірді. Бұл [[бановина]] қазіргі [[Черногория]] және оған іргелес аумақтардағы [[черногориялықтар]], [[босниялықтар]], [[сербтер]] және [[хорваттар]] қоныстанған жерлерді біріктірді. 1939 жылы қала сол жылы құрылған [[Хорват бановинасы]]на енгізілді және Югославия Патшалығы ыдыраған 1941 жылға дейін сонда қалды. 1941 жылғы 10 сәуірде Дубровник жаңадан жарияланған [[Хорватия Тәуелсіз мемлекеті]]нің ({{lang-hr|Nezavisna Država Hrvatska}}/НДХ) бір бөлігі болды, бірақ 1941 жылғы 18 мамырда Рим келісімдері бойынша [[Фашистік Италия|Италия]] аннексиялады. Дубровник НДХ мен [[Иво Ройнич]] басқаратын [[Усташи|усташтардың]] бақылауында болды. 1941 жылғы 1 шілдеде усташтар Дубровниктегі түрмеден 9 сербті алып шығып, оларды 2 шілде күні қатігездікпен өлтірді. 1943 жылы [[Бенито Муссолини|Муссолини]] режимі құлағаннан кейін Рим келісімдерінің күші жойылып, қала неміс әскерлерінің астында болған Хорватияға оралды. 1944 жылғы қазанда қала [[Югославияның Халық-азаттық армиясы|югослав партизандарының]] қолына өтті. 1945 жылы Дубровник [[Югославия Социалистік Федеративті Республикасы|социалистік Югославияның]] бір бөлігіне айналды, ал 1946 жылғы Конституцияға сәйкес ол [[Социалистік Хорватия Республикасы|Хорватия Халық Республикасы]]на берілді. 1979 жылы Дубровник үшін мәдени тұрғыдан маңызды оқиға орын алды — Ескі қаланың аумағы [[Әлемдік мұра|ЮНЕСКО-ның Әлемдік мұра тізіміне]] енгізілді. Бұл Дубровниктің қазіргі мұражай қала ретінде және Хорватияның ең маңызды туристік көрікті жері ретінде мәртебесін белгіледі. === Тәуелсіз Хорватия === [[Сурет:Muzej DR-crop.JPG|thumb|left|мини|Соғыс кезіндегі Дубровник]] Югославияның ыдырауы қала үшін ауыр сынақ болды. 1991 жылдың 25 маусымында Хорватия тәуелсіздігін жариялап, одан кейінгі соғыс Дубровник тарихындағы ең қаралы кезеңдердің біріне айналды. 1991 жылдың 1 қазанында [[Югославия Халық армиясы]] (ЮХА) қаланы қоршап, 1992 жылдың мамырына дейін созылған бомбалауды бастады. Дубровниктің тарихи орталығы 1970 жылы [[Демилитарландыру|демилитарландырғанына]] қарамастан, шабуылдар жалғаса берді. 4 қазанда ЮХА күштері қаланы құрлықтан және теңізден оқшаулады. 15 қазанда Цавтатты басып алғаннан кейін, ЮХА [[Дубровник республикасы (1991)|Дубровник республикасы]]н жариялады, бірақ ол халықаралық деңгейде мойындалмады. Хорватияның ақпарат министрі [[Бранко Салай]] [[Би-Би-Си|BBC]]-ге берген сұхбатында: "Хорватия қиын жағдайда тұр, бірақ тәуелсіздікке қол жеткізу мүмкіндігі сирек беріледі. Дубровникті тастау — өзіміздің, жанымыздың бір бөлігін тастау. Бұл орны толмас шығын болар еді," — деп айтты. Ең күшті шабуыл 1991 жылдың 6 желтоқсанында болды. Сол күні қалада 14 адам қаза тауып, 60 адам жарақат алды. [[Қызыл Крест және Қызыл Жарты Ай халықаралық қозғалысы|Қызыл Кресттің]] Хорватия бөлімшесінің мәліметі бойынша, бірнеше айға созылған бомбалау барысында 114 адам қайтыс болды. Соғыс көптеген тарихи ескерткіштердің жойылуы мен бүлінуіне әкелді. 1992 жылдың мамырында югославтар Дубровникті атқылауды уақытша тоқтатып, нәтижесінде ешкім мойындамаған Дубровник республикасы жойылды. Алайда, 1992 жылдың 29 мамырында ЮХА қаланы тағы да құрлықтан және теңізден атқылады. Тарихи орталыққа 15 снаряд түсті. 30 мамырда шабуыл Чилипи аэродромы мен көршілес Герцеговина аймағынан жалғасты. 1995 жылдың 14 сәуірінде Дубровникті босниялық сербтер атқылады. 12 снаряд әуежай аумағына түсті, бірнеше ғимараттар қирап, ұшу-қону жолағына зақым келтірілді. 1995 жылдың 13 тамызында тағы бір шабуыл орын алып, 16 қала тұрғыны жарақат алды. 17 тамызда босниялық және герцеговиналық сербтер Дубровник маңындағы екі елді мекенді басып алып, қаланы шабуылдады. 18-22 тамыз аралығында артиллериялық атыстар жалғасып, сербтер Дубровникті, ал хорваттар [[Требине]]ні (герцеговиналық сербтердің «бүркіт ұясы» деп аталатын жерін) атқылады. [[Сурет:Dubrovnik (20914149644).jpg|thumb|оңға|мини|Страдун көшесі]] Соғыстан кейін Хорватия билігі ЮНЕСКО-мен бірлесіп, Дубровникті қалпына келтіру жобасын бастады. 1998 жылға қарай тарихи ғимараттардың 80%-ы қалпына келтірілді. Ауқымды жұмыстар 2005 жылы толық аяқталды. Соғыс құрбандарын еске алу мақсатында қаланы атқылаған Срдж тауының ({{lang-hr|Srđ}}) шыңына ескерткіш айқыш орнатылды. Хорватияның тәуелсіздікке қол жеткізуі және еуропалық институттарға интеграциялану процесі Дубровникке туристер санының артуына ықпал етті. Қалада жаңа қонақ үйлер ашылып, ескілері жөнделуде. 2007 және 2012 жылдары Дубровник маңайы орман өрттерінен қатты зардап шекті. 2010 жылдың 23 қарашасында Дубровникте алапат су тасқыны болды: [[Страдун (көше)|Страдун]] қайтадан қысқа уақытқа бұғазға айналды. == Географиясы == [[Сурет:1 dubrovnik pano - edit1.jpg|thumb|center|900px|Дубровник панорамасы]] Дубровник Хорватиядағы [[Далмация]] аймағының оңтүстігінде, [[Адрия теңізі]]нің жағалауында орналасқан. Ол [[Дубровник-Неретва жупаниясы]]ның құрамына кіреді және солтүстігінде [[Майкови]] ауылы арқылы Дубровачко-Приморье ({{lang-hr|Dubrovačko Primorje}}) муниципалитетімен шектеседі. Ол [[Срдж тауы]]ның оңтүстік беткейлері мен етегінде жатыр. Дубровник ұзындығы 250 километрді құрайтын тар жағалау сызығын қамтып, батысында Клека, шығысында Суторина мен Превлака мүйісіне дейін созылады. === Климаты === Климаты [[Субтропиктер|субтропиктік]]. Мамырдан қазанға дейін жылы немесе ыстық ауа райы сақталады, қысы салыстырмалы түрде жылы. Жылдық орташа жауын-шашын мөлшері — 1037 мм, максималды жауын-шашын жылдың соңына келеді. {{Ауа райы |Қала_ілік=Дубровник |Дерекнама=[http://www.worldweather.org/019/c00074.htm worldweather.org], [http://www.svali.ru/catalog~96~14474~index.htm Туристік портал] | Қаң_ор=9.0 | Қаң_ор_ж-ш=95 | Ақп_ор=9.5 | Ақп_ор_ж-ш=89 | Нау_ор=11.5 | Нау_ор_ж-ш=98 | Сәу_ор=14.5 | Сәу_ор_ж-ш=91 | Мам_ор=17.5 | Мам_ор_ж-ш=76 | Мау_ор=23.0 | Мау_ор_ж-ш=49 | Шіл_ор=26.0 | Шіл_ор_ж-ш=24 | Там_ор=26.0 | Там_ор_ж-ш=59 | Қыр_ор=20.5 | Қыр_ор_ж-ш=79 | Қаз_ор=17.5 | Қаз_ор_ж-ш=110 | Қар_ор=13.0 | Қар_ор_ж-ш=142 | Жел_ор=10.0 | Жел_ор_ж-ш=125 | Жыл_ор=16.6 | Жыл_ор_ж-ш=1037 | Қаң_ор_мин=6.5 | Қаң_ор_макс=12.2 | Ақп_ор_мин=6.4 | Ақп_ор_макс=12.3 | Нау_ор_мин=8.5 | Нау_ор_макс=14.4 | Сәу_ор_мин=10.9 | Сәу_ор_макс=16.9 | Мам_ор_мин=15.2 | Мам_ор_макс=21.3 | Мау_ор_мин=18.8 | Мау_ор_макс=25.2 | Шіл_ор_мин=21.5 | Шіл_ор_макс=28.3 | Там_ор_мин=21.7 | Там_ор_макс=28.7 | Қыр_ор_мин=18.7 | Қыр_ор_макс=25.4 | Қаз_ор_мин=15.2 | Қаз_ор_макс=21.4 | Қар_ор_мин=10.8 | Қар_ор_макс=16.6 | Жел_ор_мин=7.8 | Жел_ор_макс=13.3 | Жыл_ор_мин=13.5 | Жыл_ор_макс=19.7 | Қаң_а_макс= | Қаң_а_мин= | Ақп_а_макс= | Ақп_а_мин= | Нау_а_макс= | Нау_а_мин= | Сәу_а_макс= | Сәу_а_мин= | Мам_а_макс= | Мам_а_мин= | Мау_а_макс= | Мау_а_мин= | Шіл_а_макс= | Шіл_а_мин= | Там_а_макс= | Там_а_мин= | Қыр_а_макс= | Қыр_а_мин= | Қаз_а_макс= | Қаз_а_мин= | Қар_а_макс= | Қар_а_мин= | Жел_а_макс= | Жел_а_мин= | Жыл_а_макс= | Жыл_а_мин= | Қаң_су=16 | Ақп_су=15 | Нау_су=15 | Сәу_су=16 | Мам_су=18 | Мау_су=22 | Шіл_су=25 | Там_су=26 | Қыр_су=25 | Қаз_су=23 | Қар_су=20 | Жел_су=18 | Жыл_су=20 |}} == Халқы == {{bar box |title=Дубровник халық санының динамикасы |titlebar=#DDD |left1=Жыл |right2=Адам, мың. |width=400px |bars= {{bar pixel|1857|blue|14|,445}} {{bar pixel|1869|blue|13|,398}} {{bar pixel|1880|blue|15|,666}} {{bar pixel|1890|blue|15|,329}} {{bar pixel|1900|blue|17|,384}} {{bar pixel|1910|blue|18|,396}} {{bar pixel|1921|blue|16|,719}} {{bar pixel|1931|blue|20|,420}} {{bar pixel|1948|blue|21|,778}} {{bar pixel|1953|blue|24|,296}} {{bar pixel|1961|blue|27|,793}} {{bar pixel|1971|blue|35|,628}} {{bar pixel|1981|blue|46|,025}} {{bar pixel|1991|blue|51|,597}} {{bar pixel|2001|blue|43|,770}} {{bar pixel|2011|blue|42|,615}} {{bar pixel|2021|blue|41|,562}} |caption=''Декреккөзі: Мемлекеттік статистика басқармасы (1857-2001), (2011)<ref>{{Cite web |url=https://web.dzs.hr/Hrv/censuses/census2011/censuslogo.htm |title=Popis stanovništva, kućanstava i stanova 2011. |publisher=Državni zavod za statistiku}}</ref>, (2021)<ref>{{Cite web |url=https://podaci.dzs.hr/media/rqybclnx/popis_2021-stanovnistvo_po_naseljima.xlsx |format=xlsx |title=Rezultati Popisa 2021. |publisher=Državni zavod za statistiku|date=2022-09-22}}</ref>'' }} === 2001 жылғы санақ === 2001 жылғы халық санағына сәйкес Дубровник қаласының аумағында 43 770 тұрғын бар (шетелдік жұмысшыларды қоса алғанда)<ref>{{Cite web |url=https://web.dzs.hr/Hrv/DBHomepages/Naselja%20i%20stanovnistvo%20Republike%20Hrvatske/Naselja%20i%20stanovnistvo%20Republike%20Hrvatske.htm |title=Хорватия Республикасындағы елді мекендер мен халық саны 1857-2001 жылдар аралығында |publisher=Мемлекеттік статистика басқармасы}}</ref>. Ұлттық құрамы: * [[Хорваттар]]: 38 690 (88,39%) * [[Сербтер]]: 1 426 (3,26%) * [[Босниялықтар]]: 1 387 (3,17%) * [[Черногориялықтар]]: 242 (0,55%) * Басқалары: 853 (1,95%) Ана тілі бойынша 42 232 (96,49%) тұрғын [[хорват тілі]]н ана тілі ретінде көрсеткен. Дінге қатысты 37 015 (84,57%) тұрғын [[Католицизм|рим-католиктер]], 2 310 (5,28%) [[Ислам|мұсылмандар]], 1 697 (3,88%) [[православие]]ліктер, 1 430 (3,27%) [[Агностицизм|агностиктер]], 935 (2,14%) [[Атеизм|атеистер]]. == Көлік жүйесі == Дубровник Хорватияның оңтүстік-шығыс шетінде орналасқан. Елдің қалған бөліктерімен автомобиль байланысы бүкіл жағалауды бойлай өтетін [[Адрия тас жолы]] ({{lang-hr|Jadranski put}}) арқылы жүзеге асырылады. Сондай-ақ, [[Черногория]]мен көлік байланысы осы тас жол арқылы реттелген. Қазіргі уақытта теміржол қатынасы жоқ. Бұрын Дубровникте [[Босния және Герцеговина]]ның [[тар табанды теміржол]] желісінің вокзалы болған. Қозғалыс тоқтатылғаннан кейін вокзал автовокзалға айналды. Автобус байланысы Дубровникті Хорватия мен Босния және Герцеговинаның ірі қалаларымен, сондай-ақ Черногория мен [[Сербия]]ның кейбір қалаларымен байланыстырады. Автовокзал порттың жанында орналасқан. 1910 жылдан 1970 жылға дейін қалада [[трамвай]] желісі жұмыс істеген. Дубровник теңіз порты үлкен кемелерді қабылдай алады. [[Риека]], [[Сплит]], [[Элафит аралдары]] және [[Млет]] аралымен тұрақты паром байланысы бар. Дубровниктен оңтүстік-шығысқа қарай 20 шақырым жерде, [[Чилипи]] ауылына жақын жерде [[Дубровник (әуежай)|халықаралық әуежай]] орналасқан. 2005 жылы, 1990 жылдан бері алғаш рет, жолаушылар саны 1 миллионнан асты. == Мәдениет == [[Сурет:Dubrovnik, palazzo sponza 01.JPG|thumb|right|мини|Дубровник қаласының мұрағаты]] Көптеген мәдени және ғылыми институттардың арасында [[Марин Држич театры]], Дубровник симфониялық оркестрі, Өнер галереясы және [[Дубровник университеті]]н атап өтуге болады. Жыл сайын жаз мезгілінде Дубровникте халықаралық фестивальдер өткізіледі. Дубровник әдебиетінің латын және италиян тілдерінде пайда болуы [[Ренессанс|Қайта өрлеу дәуірімен]] тығыз байланысты, ол XIV ғасырдағы Далмация жағалауындағы италияндық [[Гуманизм|гуманистердің]] қызметімен өрбіді. Далмациялық-дубровниктік поэзия мен қоғамдық-тарихи ой сол кезеңде қайта өрлеу мәдениетінің ең жоғарғы көрінісі болды. Қалалық мектептерде классикалық білім кеңінен таралып, онда италияндық гуманизмнің көптеген өкілдері сабақ берген. Мысалы, Илия Цриевич славяндық ақын болған жоқ, ол «Рагузаға арнау» өлеңінде Дубровниктің ежелгі римдік тамырларын атап өтті. Ол латын тілін ежелгі далмация тілі деп есептеп, «халықтық тілді» «скифтік» деп кемсітеді. «Славяндық идея» қайта өрлеу дәуірінің соңында дубровниктік монах [[Мавро Орбини]]дің «Славяндар патшалығы» атты еңбегінде өзінің жоғары көрінісін тапты. Бұл еңбек славяндыққа қатысты барлық ортағасырлық-ренессанстық гуманитарлық білімдерді жинақтап, славяндар бірлігі, ортақ [[этногенез]]і және өткен ұлылығы туралы айтады. Орбини ұлы славяндардың тарихын [[Ескендір Зұлқарнайын]]нан бастайды, осылайша ол славяндықтың «солтүстік» тамырларын иллиризм теориясымен біріктіруге тырысты. Қалада Дубровник епархиясы ораналасқан. Дубровниктен 12 км қашықтықта орналасқан [[Трстено]] қалашығында 1492 жылы негізі қаланған керемет [[дендрарий]] — Трстено арборетумы орналасқан. Дубровник шығанағында керемет жағажайлары бар шағын орманды [[Локрум]] аралы бар. Туристік маусымда ол жерге Дубровник портынан әр сағат сайын қайықтар қатынайды. 1278 жылдан бері [[Дубровник мұрағаты]] жұмыс істейді. == Қаланың сәулеті == === Қала құрылысы === Жарғыны кодификациялау кезінде (1272 ж.) Приеко ауданын тұрғын үйлермен салу жоспарлары жасалды. Заң көшелердің дәл ені мен аудандардың көлемін, кәріз жүйелерін және басқа да шараларды нақты көрсеткен. Олар әлі күнге дейін қалаларды жоспарлау жүйесіне кіреді. Қаланың алып жатқан аумағы қатты шектелген және 1272 жылдан бері өзгеріссіз қалды. Ерекшелік ретінде шіркеу мен 1310 жылы қаланың қабырғаларына кіргізілген доминикандық монастырьді айтуға болады. 1296 жылғы өрттен кейін Жарғыда ағаш үйлер салуды шектеу туралы шешім қабылданып, Дубровникті салу жоспары түпкілікті әзірленді. XIV ғасырдан бастап қала тас кешеніне айналып, XXI ғасырға дейін өз келбетін сақтап қалды. Қаланың қабырғалары мен қорғандары ең жаңа және заманауи қаруларды орнатуға көзделген. Ғасырлар бойы қабырғалар нығайтылып, әскери техника мен сәулеттегі жаңа жетістіктерге сай құрылыстармен толықтырылды. Қорғаныс құрылыстарынан бөлек, Дубровник әлеуметтік мекемелердің желісімен ерекшеленді — қарттар үйлері, ауруханалар, дәріханалар, паналар және карантин қызметі болды. 1436 жылы Италиядан [[Онофрио делла Кава]] шақырылып, су көздерінен су тасымалдайтын [[акведук]] жобасы мен құрылысын басқарды. Акведук ұзындығы 11,7 км болып, жалпы ұзындығы бойынша 20 метрлік еңіспен өтеді. Ол Врело бұлағынан Мельница резервуарына дейін созылады. === Ескі қала === Сәулет тұрғысынан Дубровник екі тең емес бөлікке бөлінеді: Ескі қала және Жаңа қала. Қаланың тарихи өзегі — Ескі қала, массивті қорғаныс қабырғаларының ішінде орналасқан және өзінің қазіргі келбетін XVII ғасырда қалыптастырған. Ескі қала — [[Жерорта теңізі|жерортатеңіздік]]-[[Ортағасыр|ортағасырлық]] қаланың жақсы сақталған үлгісі. Жаңа қалада кейбір ескі ғимараттар болғанымен, ол негізінен XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында салынған, сондықтан онда қазіргі заманғы, көбінесе аз қабатты архитектура басым. * [[Страдун (көше)|Страдун]] — Ескі қаланың орталық көшесі. Туристер мен қала тұрғындарының серуендейтін сүйікті орны. * [[Кінәз сарайы]] — бұрын қала басшыларының резиденциясы болған, қазір мұражай ретінде қызмет етеді. * [[Дубровниктің қалалық қабырғалары|Қалалық қабырғалар]]. Ескі қаланы қалалық қабырғалармен (шамамен 2 км) айналып өтуге болады. Қабырғалардан қала, теңіз және қалалық айлақтың тамаша көріністері ашылады. * [[Пиле қақпасы]] (XVI ғасыр). Ескі қаланың орталық кіреберісі. * [[Францискан монастырьі (Дубровник)|Францискан монастырьі]] (XIV ғасыр). Қала кіреберісі - Пиле қақпасының жанында орналасқан. Керемет ішкі ауласы бар. Туристер үшін ашық монастырь дәріханасы жұмыс істейді. Монастырь жанындағы алаңда — [[Үлкен субұрқақ (Дубровник)|Үлкен субұрқақ]] (XV ғасыр), сәулетшісі Онофрио делла Кава. * [[Ложа алаңы]]. Қаланың басты алаңы, Страдунның Пиле қақпасынан қарама-қарсы шетінде орналасқан. Алаңда сағатты қоңырау мұнарасы, Онофрионың Кіші фонтаны және қалалық ратуша орналасқан. * [[Әулие Власий шіркеуі]] (XVIII ғасыр). [[Әулие Власий]]дің құрметіне арналған шіркеу — Дубровниктің қорғаушысы, Ложа алаңында орналасқан. Шіркеудің алтарында XV ғасырдағы дубровник зергерлерінің шедеврі — күмістен жасалған, алтынмен апталған әулие мүсіні орналасқан. * [[Спонца сарайы]] (1516 ж.). Ложа алаңының сол жағында орналасқан. Қаланың ең көрікті ғимараттарының бірі. Қазір мұнда қалалық мұрағат орналасқан. * Қалалық айлақ — бұл ежелгі айлақ, әлі күнге дейін серуендік кемелер мен сансыз балық аулайтын қайықтар осында тоқтайды, оны теңізден Әулие Иван форты (XVI ғасыр) қорғайды. Фортта туристердің назарын тартатын екі қызықты мұражай орналасқан — Теңіз мұражайы және Адрия теңізін мекендеушілерін көруге болатын аквариум. * Доминикан монастырьі (XIV—XVI ғасырлар) — айлақты құрлық жағынан қорғап, қорғаныс қызметін де атқарған. Қазіргі уақытта мұнда мұражай орналасқан. * [[Дубровниктің кафедралы соборы|Мәриямның көкке көтерілу соборы]] (1667 ж.) жер сілкінісінен кейін ежелгі базиликаның негізінде салынған. Собордың ризницасында ерекше әшекейлер мен жәдігерлер жинағы сақталған. * Этнографиялық мұражай немесе Рупе мұражайы бұрынғы қалалық астық қоймасы ғимаратында (1543 ж.) орналасқан. <gallery mode="packed" heights="200px" class="ts-gallerystyle-gray"> Span of The Franjo Tuđman Bridge (5968237226).jpg|[[Франьо Туджман көпірі]] Widok-na-mury-miejskie.JPG|Қорғаныс қабырғасы Dubrovnik - Cathedral of the Assumption of the Virgin Mary 8157.jpg|Мәриямның көкке көтерілу соборы Rector's palace.jpg|Кінәз сарайы </gallery> == Бауыралас қалалар == * {{Ту|Италия}} [[Равенна]], [[Италия]] (1969 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik">{{cite web|url=http://www.dubrovnik.hr/dubrovnik_info.php|title=O Dubrovniku|publisher=Grad Dubrovnik|website=dubrovnik.hr|lang=hr|accessdate=2011-12-23|archiveurl=https://archive.today/20120801174323/http://www.dubrovnik.hr/dubrovnik_info.php|archivedate=2012-08-01}}</ref>. * {{Ту|Аустрия}} [[Грац]], [[Аустрия]] (1994 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/><ref name="Graz">{{cite web |url=http://www.graz.at/cms/beitrag/10045157/606819/ |title=Twin Towns |lang=en |website=Graz Online |accessdate=2010-01-05 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100131044827/http://www.graz.at/cms/beitrag/10045157/606819 |archivedate=2010-01-31 }}</ref>. * {{Ту|Хорватия}} [[Вуковар]], [[Хорватия]] (1993 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik" />. * {{Ту|Швеция}} [[Хельсингборг]], [[Швеция]] (1996 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|Италия}} [[Рагуза (Сицилия)|Рагуза]], [[Италия]] (2000 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|Германия}} [[Бад-Хомбург]], [[Германия]] (2002 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|АҚШ}} [[Монтерей (Калифорния)|Монтерей]] ([[Калифорния]]), [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] (2007 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|Босния және Герцеговина}} [[Сараево]], [[Босния және Герцеговина]] (2007 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|Франция}} [[Рюэй-Мальмезон]], [[Франция]] (2011 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|Италия}} [[Венеция]], [[Италия]] (2012 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|АҚШ}} [[Ванкувер (АҚШ)|Ванкувер]], [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] (2013 жылдан бері)<ref>{{cite news|title=Vancouver and Dubrovnik to establish a sister-city relationship|url=http://www.croatiantimes.com/news/General_News/2013-02-18/32170/Vancouver_and_Dubrovnik_to_establish_a_sister-city_relationship|newspaper=Croatian Times|date=2013-02-13|accessdate=2013-09-03|archivedate=2013-04-24|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130424033022/http://croatiantimes.com/news/General_News/2013-02-18/32170/Vancouver_and_Dubrovnik_to_establish_a_sister-city_relationship}}</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * '''{{Hr icon}}''' {{cite web|url=http://www.dubrovnik.hr|title=Қаланың ресми сайты|archiveurl=https://www.webcitation.org/61AyoTz6L?url=http://www.dubrovnik.hr/|archivedate=2011-08-24}} * '''{{Ru icon}}''' {{cite web|url=http://www.turizmania.ru/article/id-105/|title=Дубровник қаласы бойынша мақала-экскурсия|deadlink=yes|accessdate=2010-04-26|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110710033703/http://www.turizmania.ru/article/id-105|archivedate=2011-07-10}} 3ry6mu35okr26yyqzk9yev4665ip394 3390984 3390928 2024-10-15T18:00:23Z Kasymov 10777 3390984 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = |қазақша атауы = Дубровник |шынайы атауы = {{lang-hr|Dubrovnik}} |сурет = Montage of major Dubrovnik landmarks.jpg |сурет атауы = |жағдайы = |ел = Хорватия |елтаңба = Dubrovnik grb.svg |ту = St. Blaise - National Flag of the Ragusan Republic.png |елтаңба сипаттамасы = Дубровник елтаңбасы |ту сипаттамасы = Дубровник туы |елтаңба ені = 70px |ту ені = |lat_deg =42 |lat_min =39 |lat_sec = |lon_deg =18 |lon_min =4 |lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |аймақ түрі = Жупания |аймағы = Дубровник-Неретва жупаниясы{{!}}Дубровник-Неретва |кестедегі аймақ = |аудан түрі = |ауданы = |кестедегі аудан = |қауым округі түрі = |қауым округі = |кестедегі қауым округі = |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = мэр |басшысы = Мато Франкович |құрылған уақыты = VII ғ. |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = Рагуза (1918 ж.) |статус алуы = |жер аумағы = 142,6 км² |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 3 ± 1 м |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 42 615<ref name="census2011">{{cite web| author=| date=| url=http://www.dzs.hr/Hrv/censuses/census2011/results/censustabsxls.htm| title=Popis stanovništva, kućanstava i stanova 2011. godine| publisher=// dzs.hr| accessdate=2015-04-21| archive-date=2015-04-30| archive-url=https://web.archive.org/web/20150430134222/http://www.dzs.hr/Hrv/censuses/census2011/results/censustabsxls.htm| deadlink=no}}</ref> |санақ жылы = 2011 ж. |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = хорваттар — 90%<br />босняктар — 3 %<br />сербтер — 3 %<ref name="census2011" /> |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = [[Хорватияның телефон нөмірлеу жоспары|+385]] 20 |пошта индексі = 20 000 |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = |сайты = http://www.dubrovnik.hr/ |сайт тілі = }} '''Дубровник''' ({{lang-hr|Dubrovnik}}, 1918 жылға дейін — '''Рагуза''', {{lang-it|Ragusa}}) — [[Хорватия]]дағы қала, [[Дубровник-Неретва жупаниясы]]ның әкімшілік орталығы. 2011 жылғы санақ бойынша халқы 42,6 мың адам. [[Далмация]]ның оңтүстігінде, [[Адрия теңізі]]нің жағалауында орналасқан. [[Жер сілкіну|Жер сілкініс]]теріне бейім. Қалада теңіз порты, [[Дубровник (әуежай)|Дубровник]] халықаралық әуежайы орналасқан. Дубровник қаласы теңіз курорты болып саналады. Теңіз үстіндегі жартаста орналасқан ескі қала ортағасырлық бекініс қабырғаларымен қоршалған, XIV—XVIII ғасырларда тастан салынған ғимараттардан тұрады. Қала [[Хорватиядағы ЮНЕСКО Әлемдік мұра нысандар тізімі|ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұралар тізіміне]] енгізілген. Негізі VII ғасырда қаланған. 1358 жылдан бастап латынша Рагуза атауымен [[Дубровник республикасы]]ның астанасы болған. Қала "Славян [[Афина]]сы" аталып, [[Сербтер|серб]] және [[Хорваттар|хорват]] мәдениеті мен тілі, сондай-ақ қазір жойылып кеткен далмат тілінің даму орталықтарының бірі ретінде танылған. 1808 жылы Францияның Иллирий провинцияларына енді. 1815 жылдан бастап аустриялық [[Далмация патшалығы]]ның құрамында болды. 1918—1941 жылдары Югославия патшалығының, 1941 және 1943—1945 жылдары [[Хорватия Тәуелсіз мемлекеті|фашистік Хорватия]]ның құрамында, 1941—1943 жылдары [[Фашистік Италия|Италияның]] қарамағында, 1945—1991 жылдары [[Югославия Социалистік Федеративті Республикасы|социалистік Югославия]]ның құрамында болған. == Атауы == [[Сурет:Dubrovnik 1894 Ragusa 1kr.jpg|140px|мини|thumb|солға|''Дубровник—Рагуза'' деген жазуы бар 1894 жылға марка]] Қала атауының латынша нұсқасы — Рагуза (лат. Ragusa, сондай-ақ Ragusium), бұл атау әлі де [[италиян тілі]]нде қолданылады. Ол [[Адрия|Адриядағы]] аралдың атауынан шыққан, сол аралда [[Эпидаурос]]тан (қазіргі [[Цавтат]]) келген босқындар алғашқы қонысты құрған. Олар өз қаласын не авар-славян шабуылынан, не 649 жылғы жойқын жер сілкінісінен кейін тастап кеткен болуы мүмкін. Аралдағы Рагузаның қарсы бетінде, құрлықта, [[Срдж тауы]]ның етегінде, VII ғасырда «Дубрава» деген атпен славян қонысы пайда болды (айналадағы [[емен]] тоғайларының құрметіне), кейін бұл атау «Дубровник» болып өзгерді. Біртіндеп екі қоныс бірігіп, оларды бөліп тұрған [[бұғаз]] құрғатылып, оның орнында қаланың басты көшесі — [[Страдун (көше)|Страдун]] пайда болды. Ғасырлар бойы екі атау да күнделікті өмірде қатар қолданылған: роман халқының ұрпақтары қаланы көбіне Рагуза, ал оңтүстік славяндар — Дубровник деп атаған. Алайда Эпидауростан келген босқындар сөйлеген [[Роман тілдері|романдық]] [[далмат тілі]] XVI ғасырда қолданыстан шыққанымен, ресми құжаттарда қала ұзақ уақыт бойы тек Рагуза деп аталып келді. Бұл жағдайдың себебі, тарихи тұрғыдан алғанда, XV ғасырдың ортасына дейін бұл жерде ресми тіл [[латын тілі]] болған, кейінірек италиян тілі қолданылған. Дубровник атауы алғаш рет 1189 жылы босниялық «[[Бан Кулиннің жарғысы]]» деген құжатында аталған. Славяндық «Дубровник» атауы ресми түрде тек 1918 жылы, оңтүстік славян жерлері аустриялық биліктен босатылғаннан кейін қолданыла бастады. == Тарихы == === VII—XIV ғасырлар === VII ғасырда Лаус-Лаве ([[Грек тілі|грек]]ше «жартас» дегенді білдіреді) деп аталған, жағалауға жақын кішкентай аралда орналасқан қоныс құрылды. Оның қала ретінде тарихта аталғаны 667-670 жылдар аралығында Равенналық Анонимнің «[[Равенна космографиясы|Космографиясында]]» келтірілген: «Epidaurum id est Ragusium» («Эпидаурос, яғни Рагузиум»). Бұл аралға Эпидауростан ([[Иллирик|Иллирия]]) босқындардың келуімен, қоныс қаласына айналғаны ықтимал. Бұған дейін олар қазіргі Каштио деп аталатын жартас үстінде мекен етіп, ал кейіннен бастапқы қоныс айналасына және төменгі жерлерге орналасты. Латын шежірелерінде Эпидауростан келген босқындар арасында [[епископ]] Иоаннның болғаны белгілі. Оның өтініші бойынша және шіркеу қажеттіліктеріне сай, жаңа жерде Әулие Петр соборы салынған. Оның қалдықтары ежелгі қоныстың қабырғалары жанында қазба жұмыстары барысында табылды. Қаланың ерте кезеңдерінде халқы роман-славян тектес болып, олар, шамасы, далмат тілінде сөйлеген. Антикалық мәдениет ықпалы [[Полис (ежелгі қала)|полистік]] басқару жүйесінің қалыптасуына және [[Католицизм|римдік үлгіде]] [[Христиандық|христиан дінінің]] жылдам таралуына әсер етті. 910 жылы қалада католик епархиясы құрылып, 1120 жылы [[архиепархия]] мәртебесіне ие болды. Аралға жағалаудан негізгі кіреберіс 972 жылы салынған бекініске апаратын көпір болды. Бүгінде бекіністің батыс жағындағы кіреберісте «Пила қақпасы» орналасқан. Қоғамдық және саяси өмірде белгілі бір дербестікті сақтап қалуымен, VII ғасырдан X ғасыр аралығында Рагуза [[Шығыс Рим империясы|Византия]]ның қарамағында болды. IX ғасырда қала [[сарациндер]]дің ұзақ мерзімді қоршауына қарсы тұра алды, осыған орай Орландо монументі тұрғызылды — жеңістің символы. Бұл монумент XV ғасырда қазіргі орнына көшірілді. 1000 жылы Рагуза [[дож]] [[II Пьетро Орсеолон|Пьетро Орсеоло]]ның алдында [[Венеция]]ға адалдық антын берді. 1081—1085 жылдар аралығында қала тұрғындары герцог [[Роберт Гвискардың]] [[Вассалдық|вассал]]дары болды. XII ғасырда аралды жағалаудан бөліп тұрған бұғаз құрғатылып, оның орнына қаланың басты көшесі — Страдун пайда болды. Қаланы қоршаған ұзын тас қабырға XI—XVII ғасырлар бойы бірнеше рет қайта салынды. Кейінгі ғасырларда қала [[Балқан түбегі]]нің бойында, [[Қара теңіз]]дің жағалауларына және [[Константинополь]]ге дейін теңіз және құрлық саудасын дамытты. Рагуза саудагерлерінің көрші славян [[кінәздік]]терімен — Сербия, Босния және Болгариямен сауда байланыстары ерекше маңызға ие болды. Бұл кінәздіктерде Рагуза саудагерлері еркін сауда жасау және пайдалы қазбаларды (негізінен, тұз бен қымбат металдарды) өндіру бойынша кейбір [[монополия]]лар құқығына ие болды. XII ғасырдан бастап қаланы сайланбалы [[кінәз]] басқарды. Осы кезеңде қала коммуналары мен коммуналық басқару органдары, яғни Үлкен және Кіші кеңестер, кінәз-[[прирор]] қалыптасты. Византияның әлсіреуі және аймақта Венеция мен [[Нормандтардың Оңтүстік Италияны жаулап алуы|Оңтүстік Италиядағы нормандтардың]] күшеюімен Рагузаның дербестігі тез нығайды. === Венеция үстемдігі (1205—1358) === 1205 жылы Дубровник қайтадан Венецияның бақылауына өтті, қала 150 жыл бойы Венецияның қоластында болды. Дубровник кінәзі мен Ұлы кеңес мүшелері енді [[Венеция Республикасы]]мен тағайындалып, оған бағынатын болды. Рагузаның епископы да Венецияда бекітілетін еді. Алайда, бұл кезеңде қала аристократиялық республика ретінде қалыптасып үлгерді, онда не венециандық дож, не Венеция патриархы ұлттық аристократия мен өзін-өзі басқару институттарының өсіп келе жатқан күшін шектей алмады. Венеция үстемдігі кезеңінде Рагуза Венецияға [[тері]], [[балауыз]], [[күміс]] және басқа металдардың маңызды жеткізушісіне айналды, Дубровник өнімдері кедендік [[баж]]дардан босатылды. Сонымен қатар, қала Венециядан қорғау алды, ал Венеция оны Оңтүстік Адриядағы теңіз базасы ретінде пайдаланды. Дубровник саудагерлерінің экономикалық жағдайы Балқанда нығайды. Дубровниктің колониялары Балқан түбегінің барлық ірі қалаларында пайда болып, бұл колониялар ішкі өзін-өзі басқару құқықтарына ие болды. Венеция ықпалы Рагузаны басқарудың олигархиялық жүйесін нығайтуда айқын көрінді: 1235 жылы Ұлы кеңестің есігі жабылды, бұл нобилдер таптарын қаладағы билік монополиясына ие етіп, қарапайым азаматтардан бөлек шығарды. Осы уақытқа жаңа заңнама мен басқару жүйесі енгізілді: кінәз — Кіші [[вече]] — Ұлы вече — Тағайындалғандар кеңесі (Сенат). Заңнама 1235 жылы күшіне енді. Мемлекетті басқару [[Патрициат (Орта ғасырлар)|патрицийлер]]дің міндеті, құқығы және ортақ қамы болды. Мемлекет басшысы — кінәз — 1 айға сайланды, кейінгі 2 жылда қайта сайлануға құқығы болған жоқ. Кінәз сенаттың шешімімен сайланды, теңдердің арасында бірінші болып есептелген, бірақ абсолютті билікке ие болған жоқ. Кіші вече 11 мүшеден тұрды және Сенат пен Ұлы веченің атқарушы органы қызметін атқарды. 18 жасқа толған патрицийлік отбасылардың барлық ер адамдары өмір бойы Ұлы веченің мүшесі болды. Ұлы вече жыл сайын Кіші веченің және Сенаттың мүшелерін сайлаған, салық, конституцияға өзгерістер сияқты мәселелер бойынша шешімдер қабылдады. Дубровник аумағы біртіндеп кеңейді: XIII ғасырдың ортасында қала [[Ластово]] аралын қосып алды, 1333 жылы Сербиядан [[Пелешац түбегі]]н сатып алды, ал 1345 жылы [[Млет аралы]] қосылды. 1348 жылдың қаңтарында Дубровникте [[оба індеті]] таралды. === Дубровник республикасы === XIV ғасырдың ортасында Дубровник аристократиялық республикаға айналды. Дәл осы жылдары қала атауы өзгерді: Дубровник коммунасы ({{lang-la|Communitas Ragusina}}) Дубровник республикасына ({{lang-la|Respublica Ragusina}}) айналды. Республика кезеңінде қала өз даңқының шыңына жетіп, сәулеттік келбеті қалыптасты, славян ғылымы мен өнері қарқынды дамыды, бұл себептен Дубровник «Славян Афинасы» деп аталған болатын. Түрлі мемлекеттерге формалды бағынуына қарамастан, Дубровник республикасы 1808 жылы жойылғанға дейін шын мәнінде тәуелсіз мемлекет болып, Адрия мен Балқан түбегіндегі халықаралық саудада маңызды рөл атқарды. Республика ұраны: «Бостандық немесе өлім!». 1358 жылы, Венеция мажарлар патшасы I Лайош Ұлыдан жеңілгеннен кейін, Дубровник Мажарстанның үстемдігін мойындады. I Лайош пен архиепископ Джованни Сарака ({{lang-it|Giovanni Saraca}}) арасындағы түпкілікті келісім 1358 жылдың 27 маусымында [[Вишеград (Босния және Герцеговина)|Вишеград]]та жасалды. Мажар патшаларының флоттары болмағандықтан, Республиканы басқарудағы ықпалы өте аз болды, ал барлық билік жергілікті аристократтарда жинақталды. Венеця Дубровникті қайтадан өз бақылауына алу үшін үнемі әрекет етті, бірақ 1411 жылы Далмацияны жаулап алғаннан кейін де Дубровник республикасы тәуелсіз болып қалды. Венецядан босауы теңіз саудасының қарқынды өсуіне, сондай-ақ қаланың қолөнер орталығы ретінде маңызының артуына себеп болды. Қолөнер дамуы бойынша Дубровник далмациялық қалалардың ішіндегі италияндық коммуналарға тең болды. 1399 жылы республика аумағына Дубровник жағалауы — қала мен Пелешац жартыаралы арасындағы жер қосылды. Сонымен қатар, 1419 жылдан 1426 жылға дейін республика меншігіне Конавле маңындағы жерлер, соның ішінде Цавтат қаласы қосылды. Дубровник алған жерлер мен Сербия және Босниядағы еркін сауда құқықтары үшін жыл сайын салық төлеп отырды, соның ішінде [[Святодмитров салықтары]], [[Стон табысы|Стон]] мен [[Конавле табысы|Конавле]] салықтары. XIV ғасырдың соңында [[Осман империясы]]ның Дубровник республикасына қауіп төндіруі артты. 1397 жылы, түріктер республика шекарасынан алыс болған кезде, сұлтан [[I Баязит]]пен алғашқы коммерциялық келісім жасалып, Осман империясымен еркін сауда қамтамасыз етілді. Республика 1458 жылы [[Порта]]ның вассалы болып, жыл сайын (1481 жылдан бастап) 12 500 дукат мөлшерінде салық төлеуге міндеттелді. Бұл соманың үлкен бөлігі Пелешац жартыаралындағы [[Стон (Хорватия)|Стон]] қаласында жоғары сапалы тұз өндіруден түсетін пайдамен жабылып отырды. Дубровник сол кезеңдегі Еуропадағы христиан елдердің арасында осындай тиімді сауда артықшылықтарын алған жалғыз мемлекет болды (тіпті христиандар мен Осман империясы арасындағы соғыстар кезінде де бұл артықшылықтар жойылған жоқ). Осы кезеңде түрік билігінен қашқан славян халқының қалаға жаппай миграциясы орын алды. Бұл жағдай республика халқының құрамындағы далмат тілінің және романдық элементтердің ығыстырылуына алып келді, алайда ресми тіл италиян тілі болып қала берді — ол шектеулі билеуші аристократияның тілі еді. Республика XV—XVI ғасырларда Венеция мен Осман империясы арасында баланс сақтап, нақты тәуелсіздігін қамтамасыз етіп, Жерорта теңізінде табысты сауда жасаағанымен, өзінің ең жоғарғы даму кезеңіне жетті. Дубровник Осман империясының Адриядағы негізгі сауда арнасына айналды. Еуропа мемлекеттерінің түріктерге қарсы соғыстарында бейтараптық саясатын ұстана отырып, Дубровник сауда байланыстарын сәтті кеңейтті. Республика Жерорта теңізіндегі ірі порттарының барлығында тұрақты өкілдіктерін ашты. 1580-1600 жылдар аралығында Дубровниктің сауда флоты 200-ден астам желкенді кемеден тұрды. Дубровник, [[Генуя республикасы|Генуямен]] бірге, Жерорта теңізі мен Адрияда Венецяның басты қарсыласына айналды. Сонымен қатар, бұл қала мәдениет орталығы болып танылды — мұнда көптеген ақындар, жазушылар, суретшілер мен ғалымдар тұрды, олардың ішінде танымал драматург [[Марин Држич]] (1508—1567) және ақындар [[Иван Гундулич]] (1589—1638) мен [[Иван Бунич Вучич]] (1591/92—1658), [[Дуро Ферич]] (1739—1820) сияқты тұлғалар болды. 1667 жылы Рагуза 1667 жылдың 6 сәуірінде Дубровникте болған жойқын [[Дубровниктегі жер сілкінісі|жер сілкінісі]] бес мыңнан астам тұрғынның өмірін қиды, соның ішінде Республика басшысы — ректор (кінәз) да болды. [[Ренессанс]] және [[готика]]лық стильдерінде салынған қала ғимараттарының көпшілігі, сарайлар, монастырьлер мен шіркеулер қиратылды. Табиғат апатынан тек қаланың мықты қабырғалары, сондай-ақ Палаццо Спонца мен Ректор сарайының [[қасбет]]і ғана аман қалды. Уақыт өте келе қала қалпына келтірілді: көптеген түпнұсқалы сызбалар қолданылды, бірақ жаңадан ғимараттар да салынды, көбінесе мейлінше байсалды барокко стилінде. Қалпына келтіру кезеңінде Дубровниктің қазіргі келбеті көбінесе қалыптасты. XVI ғасырдың соңынан бастап республикада сауда жолдарының [[Атлант мұхиты]]на ауысуымен және француз, голланд, ағылшын, грек саудагерлерінің бәсекесінің күшеюімен тоқтаусыз құлдырау басталды. Сонымен қатар, Венецямен қатынастар күрт шиеленісе түсті, өйткені Венеця Дубровникті қайтадан бақылау әрекеттерін жаңартты. Нәтижесінде, Дубровник Осман империясына бағытталды, ал мемлекет Еуропадағы түріктердің ең сенімді одақтасына айналды. XVIII ғасырда Дубровник республикасының экономикасы ауыр дағдарысқа ұшырады: Балқандағы кәсіпкерлік пен сауда қызметтері дерлік толығымен тоқтап қалды, тек шетелдік жүктерді Адрия арқылы тасымалдау белгілі бір маңызын сақтады. 1775 жылы Дубровникте [[Ресей империясы|Ресей]] консулдығы ашылды. Саяси құрылым республика құлағанға дейін өзгеріссіз қалды. XIII ғасырдан бастап қала бірде-бір рет [[штурм]]мен алынған жоқ. Тек 1806 жылы француз әскері қалаға кіріп, екі жылдан кейін республика жойылды. === Француз империясының құрамында (1808—1813) === 1808 жылы Дубровник республикасы [[Бірінші Француз империясы|Франция]] тарапынан [[аннексия]]ланғаннан кейін төрт жүз жылдан астам уақыт бойы жалғасып келген тарихын аяқтады. 1809 жылы [[Шонбрунн келісімшарты]]на сәйкес, ол [[Наполеон]] жеңген жерлерде құрылған [[Иллирия провинциялары]]на қосылды. Содан бері қала Дубровник-Котор провинциясының әкімшілік орталығына айналды, оны Рагуза герцогы атағын алған маршал [[Огюст Мармон]] басқарды. Француз үстемдігі кезеңінде Дубровниктің олигархиялық саяси құрылымы жойылды, азаматтардың заң алдында теңдігі мен [[Наполеон кодексі]] енгізілді, ресми хат-хабарларда [[хорват тілі]]н пайдалану рұқсат етілді. Алайда, қаланың экономикасы дағдарыста қалды, тіпті француз [[контрибуция]]лары мен күрт артқан салықтар азаматтардың әл-ауқатын ауырлатты. Нәтижесінде, 1813 жылы қалаға аустриялық әскерлер кірген кезде, қала тұрғындары оларды жылы қарсы алды. === Аустрия билігі (1814—1918) === Дубровникнің кейінгі тарихы қалған Далмация тарихынан көп өзгешеленбеді. 1814 жылы Бірінші империяның құлауынан кейін, қала [[Вена конгресі]]нің соңғы актісі бойынша [[Аустрия империясы]]на қосылды. Дубровник Аустрияның [[Кронланд|тәждік жері]], [[Далмация патшалғы]]на кірді. Наполеонның реформалары жойылып, ресми тіл қайтадан италиян тілі болып бекітілді. Аустриялық биліктің орнауы қала экономикасының жандануы үшін оң әсер тигізген жоқ, өйткені оның империядағы басқа бөліктерден мен Балқан нарықтарынан алшақтығы жалғасты. Басқа далмациялық қалалармен салыстырғанда, Дубровник қаласында италиян буржуазиясы әлсіз болды, ал славян интеллигенциясы керісінше, зор ықпалға және мықты мәдени дәстүрлерге ие еді. Бұл Дубровникты Хорватиямен қайта қосылу мен хорват тілін ресми тіл деп жариялау қозғалысының орталығына айналдырды. [[Аустрия империясындағы революция|1848—1849 жылдардағы революция]] кезінде Далмациядағы славян-италияндық қатынастар шиеленісті. Дубровник муниципалитеті Далмацияның Хорватияға қосылу туралы Хорватия сессиясының шешімін қолдады, ал басқа далмациялық қалалардың билігі оған қарсы шықты. Далмациядағы хорват ұлттық қозғалысының дамуына Дубровникте «Аввенире» газетінің ({{lang-it|L'Avvenire}} — «Болашақ», редакторы Иван Август Казначич) шығарылуы үлкен маңызға ие болды. Онда [[иллиризм]] қозғалысының бағдарламасы жарияланды: Аустрия монархиясын федерализациялау, Далмацияның Хорватияға қосылуы және славян бауырластығы. Сол уақытта хорват тілінде оңтүстік славяндардың бірлігін насихаттайтын, мектептер мен әкімшілікте хорват тілінің енгізілуін талап ететін басқа газеттер мен журналдар да шығарыла бастады. Дубровниктегі либералдардың белсенді әрекеттері арқасында 1848 жылдың 2 қыркүйегінде император Далмациядағы бастауыш мектептерде ана тілінде оқытуды енгізу туралы декрет қабылдады, ал орта мектептерде хорват тілін екінші тіл ретінде міндетті оқытуға бұйрық берді. Алайда, 1849 жылғы Аустрияның конституциясында далмациялық хорваттардың талаптары ескерілмеді: Далмация өзін-өзі басқаруды алды, бірақ империяның жеке провинциясы болып қалды. Дубровник қаласындағы ұлттық қозғалыстың жаңа кезеңі Аустрия империясындағы сақтық реформалар кезеңіне, яғни 1860—1861 жылдарға келді. Қалада Далмация мен Хорватияның өз парламенті бар біртұтас автономиялық патшалығына бірігуін қолдайтын митингтер өтті. Осы наразылықтарда Дубровник тұрғындарына Котор тұрғындары қолдау көрсетті және императормен кездесуге тиіс бірлескен Котор және Дубровник тұрғындарынан тұратын делегация құрылды. Алайда, реформалар сәтсіз аяқталды, ал 1867 жылы [[Аустрия-Мажарстан келісімі]] жасалып, империя [[Аустрия-Мажарстан]]ның екі бірдей монархиясына айналды, Хорватия Мажарстан бөлігіне өтті, ал Далмация мен Дубровник аустриялық [[Цислейтания]] құрамында қалды. XIX ғасырдың соңында ұлттық қозғалыс белгілі бір дәрежеде әлсіреді. Алдыңғы қатарға экономикалық мәселелер шықты: Далмация Аустрия-Мажарстанның ең артта қалған провинцияларының бірі болып қалды, мұнда іс жүзінде өнеркәсіп болмады, ал Босния мен Герцеговинаны оккупациялағаннан кейін оның экономикасы мен көлік жолдары Аустрияға қайта бағытталды, бұл Дубровниктің осы аймақпен дәстүрлі байланыстарын әлсіретті. Тек кеме құрастыру саласы ғана өз маңыздылығын азды-көпті сақтап алып, Дубровник флотымен Далмация қалалары арасындағы ең ірі флотқа ие болды. Алайда, ол да «[[Аустриялық Ллойд]]» атты Аустрия-Мажарстандық кеме жасау компаниясымен бәсекелестікке шыдамай, өз позицияларын жоғалта бастады. === Югославия құрамында === 1918 жылы [[Бірінші дүниежүзілік соғыс]] аяқталған соң Аустрия-Мажарстан ыдырады. Дубровник бүкіл Далмациямен бірге 1918 жылғы 29 қазанда тәуелсіздігін жариялаған [[Словендер, хорваттар және сербтер мемлекеті]]нің құрамына енді. Алайда бұл жаңа ел ұзақ өмір сүрмеді: 1 желтоқсанда ол [[Сербия Патшалығы]]мен бірігіп, [[Сербтер, хорваттар және словендер Патшалығы]]н (1929 жылғы 6 қаңтардан бастап — [[Югославия Патшалығы]]) құрды. 1918 жылы тағы бір маңызды оқиға болды: қаланың атауы өзгерді. Бұрынғы Рагуза ресми түрде Дубровник деп атала бастады — бұл атау бірнеше ғасырлар бойы белгілі болып, жергілікті халықтың күнделікті тілінде қолданылған славян атауы еді. 1929—1939 жылдары патшалықта жүргізілген аумақтық реформаның нәтижесінде Дубровник [[Зета бановинасы]]ның құрамына кірді. Бұл [[бановина]] қазіргі [[Черногория]] және оған іргелес аумақтардағы [[черногориялықтар]], [[босниялықтар]], [[сербтер]] және [[хорваттар]] қоныстанған жерлерді біріктірді. 1939 жылы қала сол жылы құрылған [[Хорват бановинасы]]на енгізілді және Югославия Патшалығы ыдыраған 1941 жылға дейін сонда қалды. 1941 жылғы 10 сәуірде Дубровник жаңадан жарияланған [[Хорватия Тәуелсіз мемлекеті]]нің ({{lang-hr|Nezavisna Država Hrvatska}}/НДХ) бір бөлігі болды, бірақ 1941 жылғы 18 мамырда Рим келісімдері бойынша [[Фашистік Италия|Италия]] аннексиялады. Дубровник НДХ мен [[Иво Ройнич]] басқаратын [[Усташи|усташтардың]] бақылауында болды. 1941 жылғы 1 шілдеде усташтар Дубровниктегі түрмеден 9 сербті алып шығып, оларды 2 шілде күні қатігездікпен өлтірді. 1943 жылы [[Бенито Муссолини|Муссолини]] режимі құлағаннан кейін Рим келісімдерінің күші жойылып, қала неміс әскерлерінің астында болған Хорватияға оралды. 1944 жылғы қазанда қала [[Югославияның Халық-азаттық армиясы|югослав партизандарының]] қолына өтті. 1945 жылы Дубровник [[Югославия Социалистік Федеративті Республикасы|социалистік Югославияның]] бір бөлігіне айналды, ал 1946 жылғы Конституцияға сәйкес ол [[Социалистік Хорватия Республикасы|Хорватия Халық Республикасы]]на берілді. 1979 жылы Дубровник үшін мәдени тұрғыдан маңызды оқиға орын алды — Ескі қаланың аумағы [[Әлемдік мұра|ЮНЕСКО-ның Әлемдік мұра тізіміне]] енгізілді. Бұл Дубровниктің қазіргі мұражай қала ретінде және Хорватияның ең маңызды туристік көрікті жері ретінде мәртебесін белгіледі. === Тәуелсіз Хорватия === [[Сурет:Muzej DR-crop.JPG|thumb|left|мини|Соғыс кезіндегі Дубровник]] Югославияның ыдырауы қала үшін ауыр сынақ болды. 1991 жылдың 25 маусымында Хорватия тәуелсіздігін жариялап, одан кейінгі соғыс Дубровник тарихындағы ең қаралы кезеңдердің біріне айналды. 1991 жылдың 1 қазанында [[Югославия Халық армиясы]] (ЮХА) қаланы қоршап, 1992 жылдың мамырына дейін созылған бомбалауды бастады. Дубровниктің тарихи орталығы 1970 жылы [[Демилитарландыру|демилитарландырғанына]] қарамастан, шабуылдар жалғаса берді. 4 қазанда ЮХА күштері қаланы құрлықтан және теңізден оқшаулады. 15 қазанда Цавтатты басып алғаннан кейін, ЮХА [[Дубровник республикасы (1991)|Дубровник республикасы]]н жариялады, бірақ ол халықаралық деңгейде мойындалмады. Хорватияның ақпарат министрі [[Бранко Салай]] [[Би-Би-Си|BBC]]-ге берген сұхбатында: "Хорватия қиын жағдайда тұр, бірақ тәуелсіздікке қол жеткізу мүмкіндігі сирек беріледі. Дубровникті тастау — өзіміздің, жанымыздың бір бөлігін тастау. Бұл орны толмас шығын болар еді," — деп айтты. Ең күшті шабуыл 1991 жылдың 6 желтоқсанында болды. Сол күні қалада 14 адам қаза тауып, 60 адам жарақат алды. [[Қызыл Крест және Қызыл Жарты Ай халықаралық қозғалысы|Қызыл Кресттің]] Хорватия бөлімшесінің мәліметі бойынша, бірнеше айға созылған бомбалау барысында 114 адам қайтыс болды. Соғыс көптеген тарихи ескерткіштердің жойылуы мен бүлінуіне әкелді. 1992 жылдың мамырында югославтар Дубровникті атқылауды уақытша тоқтатып, нәтижесінде ешкім мойындамаған Дубровник республикасы жойылды. Алайда, 1992 жылдың 29 мамырында ЮХА қаланы тағы да құрлықтан және теңізден атқылады. Тарихи орталыққа 15 снаряд түсті. 30 мамырда шабуыл Чилипи аэродромы мен көршілес Герцеговина аймағынан жалғасты. 1995 жылдың 14 сәуірінде Дубровникті босниялық сербтер атқылады. 12 снаряд әуежай аумағына түсті, бірнеше ғимараттар қирап, ұшу-қону жолағына зақым келтірілді. 1995 жылдың 13 тамызында тағы бір шабуыл орын алып, 16 қала тұрғыны жарақат алды. 17 тамызда босниялық және герцеговиналық сербтер Дубровник маңындағы екі елді мекенді басып алып, қаланы шабуылдады. 18-22 тамыз аралығында артиллериялық атыстар жалғасып, сербтер Дубровникті, ал хорваттар [[Требине]]ні (герцеговиналық сербтердің «бүркіт ұясы» деп аталатын жерін) атқылады. [[Сурет:Dubrovnik (20914149644).jpg|thumb|оңға|мини|Страдун көшесі]] Соғыстан кейін Хорватия билігі ЮНЕСКО-мен бірлесіп, Дубровникті қалпына келтіру жобасын бастады. 1998 жылға қарай тарихи ғимараттардың 80%-ы қалпына келтірілді. Ауқымды жұмыстар 2005 жылы толық аяқталды. Соғыс құрбандарын еске алу мақсатында қаланы атқылаған Срдж тауының ({{lang-hr|Srđ}}) шыңына ескерткіш айқыш орнатылды. Хорватияның тәуелсіздікке қол жеткізуі және еуропалық институттарға интеграциялану процесі Дубровникке туристер санының артуына ықпал етті. Қалада жаңа қонақ үйлер ашылып, ескілері жөнделуде. 2007 және 2012 жылдары Дубровник маңайы орман өрттерінен қатты зардап шекті. 2010 жылдың 23 қарашасында Дубровникте алапат су тасқыны болды: [[Страдун (көше)|Страдун]] қайтадан қысқа уақытқа бұғазға айналды. == Географиясы == [[Сурет:1 dubrovnik pano - edit1.jpg|thumb|center|900px|Дубровник панорамасы]] Дубровник Хорватиядағы [[Далмация]] аймағының оңтүстігінде, [[Адрия теңізі]]нің жағалауында орналасқан. Ол [[Дубровник-Неретва жупаниясы]]ның құрамына кіреді және солтүстігінде [[Майкови]] ауылы арқылы Дубровачко-Приморье ({{lang-hr|Dubrovačko Primorje}}) муниципалитетімен шектеседі. Ол [[Срдж тауы]]ның оңтүстік беткейлері мен етегінде жатыр. Дубровник ұзындығы 250 километрді құрайтын тар жағалау сызығын қамтып, батысында Клека, шығысында Суторина мен Превлака мүйісіне дейін созылады. === Климаты === Климаты [[Субтропиктер|субтропиктік]]. Мамырдан қазанға дейін жылы немесе ыстық ауа райы сақталады, қысы салыстырмалы түрде жылы. Жылдық орташа жауын-шашын мөлшері — 1037 мм, максималды жауын-шашын жылдың соңына келеді. {{Ауа райы |Қала_ілік=Дубровник |Дерекнама=[http://www.worldweather.org/019/c00074.htm worldweather.org], [http://www.svali.ru/catalog~96~14474~index.htm Туристік портал] | Қаң_ор=9.0 | Қаң_ор_ж-ш=95 | Ақп_ор=9.5 | Ақп_ор_ж-ш=89 | Нау_ор=11.5 | Нау_ор_ж-ш=98 | Сәу_ор=14.5 | Сәу_ор_ж-ш=91 | Мам_ор=17.5 | Мам_ор_ж-ш=76 | Мау_ор=23.0 | Мау_ор_ж-ш=49 | Шіл_ор=26.0 | Шіл_ор_ж-ш=24 | Там_ор=26.0 | Там_ор_ж-ш=59 | Қыр_ор=20.5 | Қыр_ор_ж-ш=79 | Қаз_ор=17.5 | Қаз_ор_ж-ш=110 | Қар_ор=13.0 | Қар_ор_ж-ш=142 | Жел_ор=10.0 | Жел_ор_ж-ш=125 | Жыл_ор=16.6 | Жыл_ор_ж-ш=1037 | Қаң_ор_мин=6.5 | Қаң_ор_макс=12.2 | Ақп_ор_мин=6.4 | Ақп_ор_макс=12.3 | Нау_ор_мин=8.5 | Нау_ор_макс=14.4 | Сәу_ор_мин=10.9 | Сәу_ор_макс=16.9 | Мам_ор_мин=15.2 | Мам_ор_макс=21.3 | Мау_ор_мин=18.8 | Мау_ор_макс=25.2 | Шіл_ор_мин=21.5 | Шіл_ор_макс=28.3 | Там_ор_мин=21.7 | Там_ор_макс=28.7 | Қыр_ор_мин=18.7 | Қыр_ор_макс=25.4 | Қаз_ор_мин=15.2 | Қаз_ор_макс=21.4 | Қар_ор_мин=10.8 | Қар_ор_макс=16.6 | Жел_ор_мин=7.8 | Жел_ор_макс=13.3 | Жыл_ор_мин=13.5 | Жыл_ор_макс=19.7 | Қаң_а_макс= | Қаң_а_мин= | Ақп_а_макс= | Ақп_а_мин= | Нау_а_макс= | Нау_а_мин= | Сәу_а_макс= | Сәу_а_мин= | Мам_а_макс= | Мам_а_мин= | Мау_а_макс= | Мау_а_мин= | Шіл_а_макс= | Шіл_а_мин= | Там_а_макс= | Там_а_мин= | Қыр_а_макс= | Қыр_а_мин= | Қаз_а_макс= | Қаз_а_мин= | Қар_а_макс= | Қар_а_мин= | Жел_а_макс= | Жел_а_мин= | Жыл_а_макс= | Жыл_а_мин= | Қаң_су=16 | Ақп_су=15 | Нау_су=15 | Сәу_су=16 | Мам_су=18 | Мау_су=22 | Шіл_су=25 | Там_су=26 | Қыр_су=25 | Қаз_су=23 | Қар_су=20 | Жел_су=18 | Жыл_су=20 |}} == Халқы == {{bar box |title=Дубровник халық санының динамикасы |titlebar=#DDD |left1=Жыл |right2=Адам, мың. |width=400px |bars= {{bar pixel|1857|blue|14|,445}} {{bar pixel|1869|blue|13|,398}} {{bar pixel|1880|blue|15|,666}} {{bar pixel|1890|blue|15|,329}} {{bar pixel|1900|blue|17|,384}} {{bar pixel|1910|blue|18|,396}} {{bar pixel|1921|blue|16|,719}} {{bar pixel|1931|blue|20|,420}} {{bar pixel|1948|blue|21|,778}} {{bar pixel|1953|blue|24|,296}} {{bar pixel|1961|blue|27|,793}} {{bar pixel|1971|blue|35|,628}} {{bar pixel|1981|blue|46|,025}} {{bar pixel|1991|blue|51|,597}} {{bar pixel|2001|blue|43|,770}} {{bar pixel|2011|blue|42|,615}} {{bar pixel|2021|blue|41|,562}} |caption=''Декреккөзі: Мемлекеттік статистика басқармасы (1857-2001), (2011)<ref>{{Cite web |url=https://web.dzs.hr/Hrv/censuses/census2011/censuslogo.htm |title=Popis stanovništva, kućanstava i stanova 2011. |publisher=Državni zavod za statistiku}}</ref>, (2021)<ref>{{Cite web |url=https://podaci.dzs.hr/media/rqybclnx/popis_2021-stanovnistvo_po_naseljima.xlsx |format=xlsx |title=Rezultati Popisa 2021. |publisher=Državni zavod za statistiku|date=2022-09-22}}</ref>'' }} === 2001 жылғы санақ === 2001 жылғы халық санағына сәйкес Дубровник қаласының аумағында 43 770 тұрғын бар (шетелдік жұмысшыларды қоса алғанда)<ref>{{Cite web |url=https://web.dzs.hr/Hrv/DBHomepages/Naselja%20i%20stanovnistvo%20Republike%20Hrvatske/Naselja%20i%20stanovnistvo%20Republike%20Hrvatske.htm |title=Хорватия Республикасындағы елді мекендер мен халық саны 1857-2001 жылдар аралығында |publisher=Мемлекеттік статистика басқармасы}}</ref>. Ұлттық құрамы: * [[Хорваттар]]: 38 690 (88,39%) * [[Сербтер]]: 1 426 (3,26%) * [[Босниялықтар]]: 1 387 (3,17%) * [[Черногориялықтар]]: 242 (0,55%) * Басқалары: 853 (1,95%) Ана тілі бойынша 42 232 (96,49%) тұрғын [[хорват тілі]]н ана тілі ретінде көрсеткен. Дінге қатысты 37 015 (84,57%) тұрғын [[Католицизм|рим-католиктер]], 2 310 (5,28%) [[Ислам|мұсылмандар]], 1 697 (3,88%) [[православие]]ліктер, 1 430 (3,27%) [[Агностицизм|агностиктер]], 935 (2,14%) [[Атеизм|атеистер]]. == Көлік жүйесі == Дубровник Хорватияның оңтүстік-шығыс шетінде орналасқан. Елдің қалған бөліктерімен автомобиль байланысы бүкіл жағалауды бойлай өтетін [[Адрия тас жолы]] ({{lang-hr|Jadranski put}}) арқылы жүзеге асырылады. Сондай-ақ, [[Черногория]]мен көлік байланысы осы тас жол арқылы реттелген. Қазіргі уақытта теміржол қатынасы жоқ. Бұрын Дубровникте [[Босния және Герцеговина]]ның [[тар табанды теміржол]] желісінің вокзалы болған. Қозғалыс тоқтатылғаннан кейін вокзал автовокзалға айналды. Автобус байланысы Дубровникті Хорватия мен Босния және Герцеговинаның ірі қалаларымен, сондай-ақ Черногория мен [[Сербия]]ның кейбір қалаларымен байланыстырады. Автовокзал порттың жанында орналасқан. 1910 жылдан 1970 жылға дейін қалада [[трамвай]] желісі жұмыс істеген. Дубровник теңіз порты үлкен кемелерді қабылдай алады. [[Риека]], [[Сплит]], [[Элафит аралдары]] және [[Млет]] аралымен тұрақты паром байланысы бар. Дубровниктен оңтүстік-шығысқа қарай 20 шақырым жерде, [[Чилипи]] ауылына жақын жерде [[Дубровник (әуежай)|халықаралық әуежай]] орналасқан. 2005 жылы, 1990 жылдан бері алғаш рет, жолаушылар саны 1 миллионнан асты. == Мәдениет == [[Сурет:Dubrovnik, palazzo sponza 01.JPG|thumb|right|мини|Дубровник қаласының мұрағаты]] Көптеген мәдени және ғылыми институттардың арасында [[Марин Држич театры]], Дубровник симфониялық оркестрі, Өнер галереясы және [[Дубровник университеті]]н атап өтуге болады. Жыл сайын жаз мезгілінде Дубровникте халықаралық фестивальдер өткізіледі. Дубровник әдебиетінің латын және италиян тілдерінде пайда болуы [[Ренессанс|Қайта өрлеу дәуірімен]] тығыз байланысты, ол XIV ғасырдағы Далмация жағалауындағы италияндық [[Гуманизм|гуманистердің]] қызметімен өрбіді. Далмациялық-дубровниктік поэзия мен қоғамдық-тарихи ой сол кезеңде қайта өрлеу мәдениетінің ең жоғарғы көрінісі болды. Қалалық мектептерде классикалық білім кеңінен таралып, онда италияндық гуманизмнің көптеген өкілдері сабақ берген. Мысалы, Илия Цриевич славяндық ақын болған жоқ, ол «Рагузаға арнау» өлеңінде Дубровниктің ежелгі римдік тамырларын атап өтті. Ол латын тілін ежелгі далмация тілі деп есептеп, «халықтық тілді» «скифтік» деп кемсітеді. «Славяндық идея» қайта өрлеу дәуірінің соңында дубровниктік монах [[Мавро Орбини]]дің «Славяндар патшалығы» атты еңбегінде өзінің жоғары көрінісін тапты. Бұл еңбек славяндыққа қатысты барлық ортағасырлық-ренессанстық гуманитарлық білімдерді жинақтап, славяндар бірлігі, ортақ [[этногенез]]і және өткен ұлылығы туралы айтады. Орбини ұлы славяндардың тарихын [[Ескендір Зұлқарнайын]]нан бастайды, осылайша ол славяндықтың «солтүстік» тамырларын иллиризм теориясымен біріктіруге тырысты. Қалада Дубровник епархиясы ораналасқан. Дубровниктен 12 км қашықтықта орналасқан [[Трстено]] қалашығында 1492 жылы негізі қаланған керемет [[дендрарий]] — Трстено арборетумы орналасқан. Дубровник шығанағында керемет жағажайлары бар шағын орманды [[Локрум]] аралы бар. Туристік маусымда ол жерге Дубровник портынан әр сағат сайын қайықтар қатынайды. 1278 жылдан бері [[Дубровник мұрағаты]] жұмыс істейді. == Қаланың сәулеті == === Қала құрылысы === Жарғыны кодификациялау кезінде (1272 ж.) Приеко ауданын тұрғын үйлермен салу жоспарлары жасалды. Заң көшелердің дәл ені мен аудандардың көлемін, кәріз жүйелерін және басқа да шараларды нақты көрсеткен. Олар әлі күнге дейін қалаларды жоспарлау жүйесіне кіреді. Қаланың алып жатқан аумағы қатты шектелген және 1272 жылдан бері өзгеріссіз қалды. Ерекшелік ретінде шіркеу мен 1310 жылы қаланың қабырғаларына кіргізілген доминикандық монастырьді айтуға болады. 1296 жылғы өрттен кейін Жарғыда ағаш үйлер салуды шектеу туралы шешім қабылданып, Дубровникті салу жоспары түпкілікті әзірленді. XIV ғасырдан бастап қала тас кешеніне айналып, XXI ғасырға дейін өз келбетін сақтап қалды. Қаланың қабырғалары мен қорғандары ең жаңа және заманауи қаруларды орнатуға көзделген. Ғасырлар бойы қабырғалар нығайтылып, әскери техника мен сәулеттегі жаңа жетістіктерге сай құрылыстармен толықтырылды. Қорғаныс құрылыстарынан бөлек, Дубровник әлеуметтік мекемелердің желісімен ерекшеленді — қарттар үйлері, ауруханалар, дәріханалар, паналар және карантин қызметі болды. 1436 жылы Италиядан [[Онофрио делла Кава]] шақырылып, су көздерінен су тасымалдайтын [[акведук]] жобасы мен құрылысын басқарды. Акведук ұзындығы 11,7 км болып, жалпы ұзындығы бойынша 20 метрлік еңіспен өтеді. Ол Врело бұлағынан Мельница резервуарына дейін созылады. === Ескі қала === Сәулет тұрғысынан Дубровник екі тең емес бөлікке бөлінеді: Ескі қала және Жаңа қала. Қаланың тарихи өзегі — Ескі қала, массивті қорғаныс қабырғаларының ішінде орналасқан және өзінің қазіргі келбетін XVII ғасырда қалыптастырған. Ескі қала — [[Жерорта теңізі|жерортатеңіздік]]-[[Ортағасыр|ортағасырлық]] қаланың жақсы сақталған үлгісі. Жаңа қалада кейбір ескі ғимараттар болғанымен, ол негізінен XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында салынған, сондықтан онда қазіргі заманғы, көбінесе аз қабатты архитектура басым. * [[Страдун (көше)|Страдун]] — Ескі қаланың орталық көшесі. Туристер мен қала тұрғындарының серуендейтін сүйікті орны. * [[Кінәз сарайы]] — бұрын қала басшыларының резиденциясы болған, қазір мұражай ретінде қызмет етеді. * [[Дубровниктің қалалық қабырғалары|Қалалық қабырғалар]]. Ескі қаланы қалалық қабырғалармен (шамамен 2 км) айналып өтуге болады. Қабырғалардан қала, теңіз және қалалық айлақтың тамаша көріністері ашылады. * [[Пиле қақпасы]] (XVI ғасыр). Ескі қаланың орталық кіреберісі. * [[Францискан монастырьі (Дубровник)|Францискан монастырьі]] (XIV ғасыр). Қала кіреберісі - Пиле қақпасының жанында орналасқан. Керемет ішкі ауласы бар. Туристер үшін ашық монастырь дәріханасы жұмыс істейді. Монастырь жанындағы алаңда — [[Үлкен субұрқақ (Дубровник)|Үлкен субұрқақ]] (XV ғасыр), сәулетшісі Онофрио делла Кава. * [[Ложа алаңы]]. Қаланың басты алаңы, Страдунның Пиле қақпасынан қарама-қарсы шетінде орналасқан. Алаңда сағатты қоңырау мұнарасы, Онофрионың Кіші фонтаны және қалалық ратуша орналасқан. * [[Әулие Власий шіркеуі]] (XVIII ғасыр). [[Әулие Власий]]дің құрметіне арналған шіркеу — Дубровниктің қорғаушысы, Ложа алаңында орналасқан. Шіркеудің алтарында XV ғасырдағы дубровник зергерлерінің шедеврі — күмістен жасалған, алтынмен апталған әулие мүсіні орналасқан. * [[Спонца сарайы]] (1516 ж.). Ложа алаңының сол жағында орналасқан. Қаланың ең көрікті ғимараттарының бірі. Қазір мұнда қалалық мұрағат орналасқан. * Қалалық айлақ — бұл ежелгі айлақ, әлі күнге дейін серуендік кемелер мен сансыз балық аулайтын қайықтар осында тоқтайды, оны теңізден Әулие Иван форты (XVI ғасыр) қорғайды. Фортта туристердің назарын тартатын екі қызықты мұражай орналасқан — Теңіз мұражайы және Адрия теңізін мекендеушілерін көруге болатын аквариум. * Доминикан монастырьі (XIV—XVI ғасырлар) — айлақты құрлық жағынан қорғап, қорғаныс қызметін де атқарған. Қазіргі уақытта мұнда мұражай орналасқан. * [[Дубровниктің кафедралы соборы|Мәриямның көкке көтерілу соборы]] (1667 ж.) жер сілкінісінен кейін ежелгі базиликаның негізінде салынған. Собордың ризницасында ерекше әшекейлер мен жәдігерлер жинағы сақталған. * Этнографиялық мұражай немесе Рупе мұражайы бұрынғы қалалық астық қоймасы ғимаратында (1543 ж.) орналасқан. <gallery mode="packed" heights="200px" class="ts-gallerystyle-gray"> Span of The Franjo Tuđman Bridge (5968237226).jpg|[[Франьо Туджман көпірі]] Widok-na-mury-miejskie.JPG|Қорғаныс қабырғасы Dubrovnik - Cathedral of the Assumption of the Virgin Mary 8157.jpg|Мәриямның көкке көтерілу соборы Rector's palace.jpg|Кінәз сарайы </gallery> == Бауыралас қалалар == * {{Ту|Италия}} [[Равенна]], [[Италия]] (1969 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik">{{cite web|url=http://www.dubrovnik.hr/dubrovnik_info.php|title=O Dubrovniku|publisher=Grad Dubrovnik|website=dubrovnik.hr|lang=hr|accessdate=2011-12-23|archiveurl=https://archive.today/20120801174323/http://www.dubrovnik.hr/dubrovnik_info.php|archivedate=2012-08-01}}</ref>. * {{Ту|Аустрия}} [[Грац]], [[Аустрия]] (1994 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/><ref name="Graz">{{cite web |url=http://www.graz.at/cms/beitrag/10045157/606819/ |title=Twin Towns |lang=en |website=Graz Online |accessdate=2010-01-05 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100131044827/http://www.graz.at/cms/beitrag/10045157/606819 |archivedate=2010-01-31 }}</ref>. * {{Ту|Хорватия}} [[Вуковар]], [[Хорватия]] (1993 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik" />. * {{Ту|Швеция}} [[Хельсингборг]], [[Швеция]] (1996 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|Италия}} [[Рагуза (Сицилия)|Рагуза]], [[Италия]] (2000 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|Германия}} [[Бад-Хомбург]], [[Германия]] (2002 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|АҚШ}} [[Монтерей (Калифорния)|Монтерей]] ([[Калифорния]]), [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] (2007 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|Босния және Герцеговина}} [[Сараево]], [[Босния және Герцеговина]] (2007 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|Франция}} [[Рюэй-Мальмезон]], [[Франция]] (2011 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|Италия}} [[Венеция]], [[Италия]] (2012 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|АҚШ}} [[Ванкувер (АҚШ)|Ванкувер]], [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] (2013 жылдан бері)<ref>{{cite news|title=Vancouver and Dubrovnik to establish a sister-city relationship|url=http://www.croatiantimes.com/news/General_News/2013-02-18/32170/Vancouver_and_Dubrovnik_to_establish_a_sister-city_relationship|newspaper=Croatian Times|date=2013-02-13|accessdate=2013-09-03|archivedate=2013-04-24|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130424033022/http://croatiantimes.com/news/General_News/2013-02-18/32170/Vancouver_and_Dubrovnik_to_establish_a_sister-city_relationship}}</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * '''{{Hr icon}}''' {{cite web|url=http://www.dubrovnik.hr|title=Қаланың ресми сайты|archiveurl=https://www.webcitation.org/61AyoTz6L?url=http://www.dubrovnik.hr/|archivedate=2011-08-24}} * '''{{Ru icon}}''' {{cite web|url=http://www.turizmania.ru/article/id-105/|title=Дубровник қаласы бойынша мақала-экскурсия|deadlink=yes|accessdate=2010-04-26|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110710033703/http://www.turizmania.ru/article/id-105|archivedate=2011-07-10}} 9kizaagcca1d9fnp1jcbi6oaudhojvx 3390986 3390984 2024-10-15T18:03:06Z Kasymov 10777 «[[Санат:Дубровник|Дубровник]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) 3390986 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = |қазақша атауы = Дубровник |шынайы атауы = {{lang-hr|Dubrovnik}} |сурет = Montage of major Dubrovnik landmarks.jpg |сурет атауы = |жағдайы = |ел = Хорватия |елтаңба = Dubrovnik grb.svg |ту = St. Blaise - National Flag of the Ragusan Republic.png |елтаңба сипаттамасы = Дубровник елтаңбасы |ту сипаттамасы = Дубровник туы |елтаңба ені = 70px |ту ені = |lat_deg =42 |lat_min =39 |lat_sec = |lon_deg =18 |lon_min =4 |lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |аймақ түрі = Жупания |аймағы = Дубровник-Неретва жупаниясы{{!}}Дубровник-Неретва |кестедегі аймақ = |аудан түрі = |ауданы = |кестедегі аудан = |қауым округі түрі = |қауым округі = |кестедегі қауым округі = |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = мэр |басшысы = Мато Франкович |құрылған уақыты = VII ғ. |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = Рагуза (1918 ж.) |статус алуы = |жер аумағы = 142,6 км² |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 3 ± 1 м |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 42 615<ref name="census2011">{{cite web| author=| date=| url=http://www.dzs.hr/Hrv/censuses/census2011/results/censustabsxls.htm| title=Popis stanovništva, kućanstava i stanova 2011. godine| publisher=// dzs.hr| accessdate=2015-04-21| archive-date=2015-04-30| archive-url=https://web.archive.org/web/20150430134222/http://www.dzs.hr/Hrv/censuses/census2011/results/censustabsxls.htm| deadlink=no}}</ref> |санақ жылы = 2011 ж. |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = хорваттар — 90%<br />босняктар — 3 %<br />сербтер — 3 %<ref name="census2011" /> |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = [[Хорватияның телефон нөмірлеу жоспары|+385]] 20 |пошта индексі = 20 000 |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = |сайты = http://www.dubrovnik.hr/ |сайт тілі = }} '''Дубровник''' ({{lang-hr|Dubrovnik}}, 1918 жылға дейін — '''Рагуза''', {{lang-it|Ragusa}}) — [[Хорватия]]дағы қала, [[Дубровник-Неретва жупаниясы]]ның әкімшілік орталығы. 2011 жылғы санақ бойынша халқы 42,6 мың адам. [[Далмация]]ның оңтүстігінде, [[Адрия теңізі]]нің жағалауында орналасқан. [[Жер сілкіну|Жер сілкініс]]теріне бейім. Қалада теңіз порты, [[Дубровник (әуежай)|Дубровник]] халықаралық әуежайы орналасқан. Дубровник қаласы теңіз курорты болып саналады. Теңіз үстіндегі жартаста орналасқан ескі қала ортағасырлық бекініс қабырғаларымен қоршалған, XIV—XVIII ғасырларда тастан салынған ғимараттардан тұрады. Қала [[Хорватиядағы ЮНЕСКО Әлемдік мұра нысандар тізімі|ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұралар тізіміне]] енгізілген. Негізі VII ғасырда қаланған. 1358 жылдан бастап латынша Рагуза атауымен [[Дубровник республикасы]]ның астанасы болған. Қала "Славян [[Афина]]сы" аталып, [[Сербтер|серб]] және [[Хорваттар|хорват]] мәдениеті мен тілі, сондай-ақ қазір жойылып кеткен далмат тілінің даму орталықтарының бірі ретінде танылған. 1808 жылы Францияның Иллирий провинцияларына енді. 1815 жылдан бастап аустриялық [[Далмация патшалығы]]ның құрамында болды. 1918—1941 жылдары Югославия патшалығының, 1941 және 1943—1945 жылдары [[Хорватия Тәуелсіз мемлекеті|фашистік Хорватия]]ның құрамында, 1941—1943 жылдары [[Фашистік Италия|Италияның]] қарамағында, 1945—1991 жылдары [[Югославия Социалистік Федеративті Республикасы|социалистік Югославия]]ның құрамында болған. == Атауы == [[Сурет:Dubrovnik 1894 Ragusa 1kr.jpg|140px|мини|thumb|солға|''Дубровник—Рагуза'' деген жазуы бар 1894 жылға марка]] Қала атауының латынша нұсқасы — Рагуза (лат. Ragusa, сондай-ақ Ragusium), бұл атау әлі де [[италиян тілі]]нде қолданылады. Ол [[Адрия|Адриядағы]] аралдың атауынан шыққан, сол аралда [[Эпидаурос]]тан (қазіргі [[Цавтат]]) келген босқындар алғашқы қонысты құрған. Олар өз қаласын не авар-славян шабуылынан, не 649 жылғы жойқын жер сілкінісінен кейін тастап кеткен болуы мүмкін. Аралдағы Рагузаның қарсы бетінде, құрлықта, [[Срдж тауы]]ның етегінде, VII ғасырда «Дубрава» деген атпен славян қонысы пайда болды (айналадағы [[емен]] тоғайларының құрметіне), кейін бұл атау «Дубровник» болып өзгерді. Біртіндеп екі қоныс бірігіп, оларды бөліп тұрған [[бұғаз]] құрғатылып, оның орнында қаланың басты көшесі — [[Страдун (көше)|Страдун]] пайда болды. Ғасырлар бойы екі атау да күнделікті өмірде қатар қолданылған: роман халқының ұрпақтары қаланы көбіне Рагуза, ал оңтүстік славяндар — Дубровник деп атаған. Алайда Эпидауростан келген босқындар сөйлеген [[Роман тілдері|романдық]] [[далмат тілі]] XVI ғасырда қолданыстан шыққанымен, ресми құжаттарда қала ұзақ уақыт бойы тек Рагуза деп аталып келді. Бұл жағдайдың себебі, тарихи тұрғыдан алғанда, XV ғасырдың ортасына дейін бұл жерде ресми тіл [[латын тілі]] болған, кейінірек италиян тілі қолданылған. Дубровник атауы алғаш рет 1189 жылы босниялық «[[Бан Кулиннің жарғысы]]» деген құжатында аталған. Славяндық «Дубровник» атауы ресми түрде тек 1918 жылы, оңтүстік славян жерлері аустриялық биліктен босатылғаннан кейін қолданыла бастады. == Тарихы == === VII—XIV ғасырлар === VII ғасырда Лаус-Лаве ([[Грек тілі|грек]]ше «жартас» дегенді білдіреді) деп аталған, жағалауға жақын кішкентай аралда орналасқан қоныс құрылды. Оның қала ретінде тарихта аталғаны 667-670 жылдар аралығында Равенналық Анонимнің «[[Равенна космографиясы|Космографиясында]]» келтірілген: «Epidaurum id est Ragusium» («Эпидаурос, яғни Рагузиум»). Бұл аралға Эпидауростан ([[Иллирик|Иллирия]]) босқындардың келуімен, қоныс қаласына айналғаны ықтимал. Бұған дейін олар қазіргі Каштио деп аталатын жартас үстінде мекен етіп, ал кейіннен бастапқы қоныс айналасына және төменгі жерлерге орналасты. Латын шежірелерінде Эпидауростан келген босқындар арасында [[епископ]] Иоаннның болғаны белгілі. Оның өтініші бойынша және шіркеу қажеттіліктеріне сай, жаңа жерде Әулие Петр соборы салынған. Оның қалдықтары ежелгі қоныстың қабырғалары жанында қазба жұмыстары барысында табылды. Қаланың ерте кезеңдерінде халқы роман-славян тектес болып, олар, шамасы, далмат тілінде сөйлеген. Антикалық мәдениет ықпалы [[Полис (ежелгі қала)|полистік]] басқару жүйесінің қалыптасуына және [[Католицизм|римдік үлгіде]] [[Христиандық|христиан дінінің]] жылдам таралуына әсер етті. 910 жылы қалада католик епархиясы құрылып, 1120 жылы [[архиепархия]] мәртебесіне ие болды. Аралға жағалаудан негізгі кіреберіс 972 жылы салынған бекініске апаратын көпір болды. Бүгінде бекіністің батыс жағындағы кіреберісте «Пила қақпасы» орналасқан. Қоғамдық және саяси өмірде белгілі бір дербестікті сақтап қалуымен, VII ғасырдан X ғасыр аралығында Рагуза [[Шығыс Рим империясы|Византия]]ның қарамағында болды. IX ғасырда қала [[сарациндер]]дің ұзақ мерзімді қоршауына қарсы тұра алды, осыған орай Орландо монументі тұрғызылды — жеңістің символы. Бұл монумент XV ғасырда қазіргі орнына көшірілді. 1000 жылы Рагуза [[дож]] [[II Пьетро Орсеолон|Пьетро Орсеоло]]ның алдында [[Венеция]]ға адалдық антын берді. 1081—1085 жылдар аралығында қала тұрғындары герцог [[Роберт Гвискардың]] [[Вассалдық|вассал]]дары болды. XII ғасырда аралды жағалаудан бөліп тұрған бұғаз құрғатылып, оның орнына қаланың басты көшесі — Страдун пайда болды. Қаланы қоршаған ұзын тас қабырға XI—XVII ғасырлар бойы бірнеше рет қайта салынды. Кейінгі ғасырларда қала [[Балқан түбегі]]нің бойында, [[Қара теңіз]]дің жағалауларына және [[Константинополь]]ге дейін теңіз және құрлық саудасын дамытты. Рагуза саудагерлерінің көрші славян [[кінәздік]]терімен — Сербия, Босния және Болгариямен сауда байланыстары ерекше маңызға ие болды. Бұл кінәздіктерде Рагуза саудагерлері еркін сауда жасау және пайдалы қазбаларды (негізінен, тұз бен қымбат металдарды) өндіру бойынша кейбір [[монополия]]лар құқығына ие болды. XII ғасырдан бастап қаланы сайланбалы [[кінәз]] басқарды. Осы кезеңде қала коммуналары мен коммуналық басқару органдары, яғни Үлкен және Кіші кеңестер, кінәз-[[прирор]] қалыптасты. Византияның әлсіреуі және аймақта Венеция мен [[Нормандтардың Оңтүстік Италияны жаулап алуы|Оңтүстік Италиядағы нормандтардың]] күшеюімен Рагузаның дербестігі тез нығайды. === Венеция үстемдігі (1205—1358) === 1205 жылы Дубровник қайтадан Венецияның бақылауына өтті, қала 150 жыл бойы Венецияның қоластында болды. Дубровник кінәзі мен Ұлы кеңес мүшелері енді [[Венеция Республикасы]]мен тағайындалып, оған бағынатын болды. Рагузаның епископы да Венецияда бекітілетін еді. Алайда, бұл кезеңде қала аристократиялық республика ретінде қалыптасып үлгерді, онда не венециандық дож, не Венеция патриархы ұлттық аристократия мен өзін-өзі басқару институттарының өсіп келе жатқан күшін шектей алмады. Венеция үстемдігі кезеңінде Рагуза Венецияға [[тері]], [[балауыз]], [[күміс]] және басқа металдардың маңызды жеткізушісіне айналды, Дубровник өнімдері кедендік [[баж]]дардан босатылды. Сонымен қатар, қала Венециядан қорғау алды, ал Венеция оны Оңтүстік Адриядағы теңіз базасы ретінде пайдаланды. Дубровник саудагерлерінің экономикалық жағдайы Балқанда нығайды. Дубровниктің колониялары Балқан түбегінің барлық ірі қалаларында пайда болып, бұл колониялар ішкі өзін-өзі басқару құқықтарына ие болды. Венеция ықпалы Рагузаны басқарудың олигархиялық жүйесін нығайтуда айқын көрінді: 1235 жылы Ұлы кеңестің есігі жабылды, бұл нобилдер таптарын қаладағы билік монополиясына ие етіп, қарапайым азаматтардан бөлек шығарды. Осы уақытқа жаңа заңнама мен басқару жүйесі енгізілді: кінәз — Кіші [[вече]] — Ұлы вече — Тағайындалғандар кеңесі (Сенат). Заңнама 1235 жылы күшіне енді. Мемлекетті басқару [[Патрициат (Орта ғасырлар)|патрицийлер]]дің міндеті, құқығы және ортақ қамы болды. Мемлекет басшысы — кінәз — 1 айға сайланды, кейінгі 2 жылда қайта сайлануға құқығы болған жоқ. Кінәз сенаттың шешімімен сайланды, теңдердің арасында бірінші болып есептелген, бірақ абсолютті билікке ие болған жоқ. Кіші вече 11 мүшеден тұрды және Сенат пен Ұлы веченің атқарушы органы қызметін атқарды. 18 жасқа толған патрицийлік отбасылардың барлық ер адамдары өмір бойы Ұлы веченің мүшесі болды. Ұлы вече жыл сайын Кіші веченің және Сенаттың мүшелерін сайлаған, салық, конституцияға өзгерістер сияқты мәселелер бойынша шешімдер қабылдады. Дубровник аумағы біртіндеп кеңейді: XIII ғасырдың ортасында қала [[Ластово]] аралын қосып алды, 1333 жылы Сербиядан [[Пелешац түбегі]]н сатып алды, ал 1345 жылы [[Млет аралы]] қосылды. 1348 жылдың қаңтарында Дубровникте [[оба індеті]] таралды. === Дубровник республикасы === XIV ғасырдың ортасында Дубровник аристократиялық республикаға айналды. Дәл осы жылдары қала атауы өзгерді: Дубровник коммунасы ({{lang-la|Communitas Ragusina}}) Дубровник республикасына ({{lang-la|Respublica Ragusina}}) айналды. Республика кезеңінде қала өз даңқының шыңына жетіп, сәулеттік келбеті қалыптасты, славян ғылымы мен өнері қарқынды дамыды, бұл себептен Дубровник «Славян Афинасы» деп аталған болатын. Түрлі мемлекеттерге формалды бағынуына қарамастан, Дубровник республикасы 1808 жылы жойылғанға дейін шын мәнінде тәуелсіз мемлекет болып, Адрия мен Балқан түбегіндегі халықаралық саудада маңызды рөл атқарды. Республика ұраны: «Бостандық немесе өлім!». 1358 жылы, Венеция мажарлар патшасы I Лайош Ұлыдан жеңілгеннен кейін, Дубровник Мажарстанның үстемдігін мойындады. I Лайош пен архиепископ Джованни Сарака ({{lang-it|Giovanni Saraca}}) арасындағы түпкілікті келісім 1358 жылдың 27 маусымында [[Вишеград (Босния және Герцеговина)|Вишеград]]та жасалды. Мажар патшаларының флоттары болмағандықтан, Республиканы басқарудағы ықпалы өте аз болды, ал барлық билік жергілікті аристократтарда жинақталды. Венеця Дубровникті қайтадан өз бақылауына алу үшін үнемі әрекет етті, бірақ 1411 жылы Далмацияны жаулап алғаннан кейін де Дубровник республикасы тәуелсіз болып қалды. Венецядан босауы теңіз саудасының қарқынды өсуіне, сондай-ақ қаланың қолөнер орталығы ретінде маңызының артуына себеп болды. Қолөнер дамуы бойынша Дубровник далмациялық қалалардың ішіндегі италияндық коммуналарға тең болды. 1399 жылы республика аумағына Дубровник жағалауы — қала мен Пелешац жартыаралы арасындағы жер қосылды. Сонымен қатар, 1419 жылдан 1426 жылға дейін республика меншігіне Конавле маңындағы жерлер, соның ішінде Цавтат қаласы қосылды. Дубровник алған жерлер мен Сербия және Босниядағы еркін сауда құқықтары үшін жыл сайын салық төлеп отырды, соның ішінде [[Святодмитров салықтары]], [[Стон табысы|Стон]] мен [[Конавле табысы|Конавле]] салықтары. XIV ғасырдың соңында [[Осман империясы]]ның Дубровник республикасына қауіп төндіруі артты. 1397 жылы, түріктер республика шекарасынан алыс болған кезде, сұлтан [[I Баязит]]пен алғашқы коммерциялық келісім жасалып, Осман империясымен еркін сауда қамтамасыз етілді. Республика 1458 жылы [[Порта]]ның вассалы болып, жыл сайын (1481 жылдан бастап) 12 500 дукат мөлшерінде салық төлеуге міндеттелді. Бұл соманың үлкен бөлігі Пелешац жартыаралындағы [[Стон (Хорватия)|Стон]] қаласында жоғары сапалы тұз өндіруден түсетін пайдамен жабылып отырды. Дубровник сол кезеңдегі Еуропадағы христиан елдердің арасында осындай тиімді сауда артықшылықтарын алған жалғыз мемлекет болды (тіпті христиандар мен Осман империясы арасындағы соғыстар кезінде де бұл артықшылықтар жойылған жоқ). Осы кезеңде түрік билігінен қашқан славян халқының қалаға жаппай миграциясы орын алды. Бұл жағдай республика халқының құрамындағы далмат тілінің және романдық элементтердің ығыстырылуына алып келді, алайда ресми тіл италиян тілі болып қала берді — ол шектеулі билеуші аристократияның тілі еді. Республика XV—XVI ғасырларда Венеция мен Осман империясы арасында баланс сақтап, нақты тәуелсіздігін қамтамасыз етіп, Жерорта теңізінде табысты сауда жасаағанымен, өзінің ең жоғарғы даму кезеңіне жетті. Дубровник Осман империясының Адриядағы негізгі сауда арнасына айналды. Еуропа мемлекеттерінің түріктерге қарсы соғыстарында бейтараптық саясатын ұстана отырып, Дубровник сауда байланыстарын сәтті кеңейтті. Республика Жерорта теңізіндегі ірі порттарының барлығында тұрақты өкілдіктерін ашты. 1580-1600 жылдар аралығында Дубровниктің сауда флоты 200-ден астам желкенді кемеден тұрды. Дубровник, [[Генуя республикасы|Генуямен]] бірге, Жерорта теңізі мен Адрияда Венецяның басты қарсыласына айналды. Сонымен қатар, бұл қала мәдениет орталығы болып танылды — мұнда көптеген ақындар, жазушылар, суретшілер мен ғалымдар тұрды, олардың ішінде танымал драматург [[Марин Држич]] (1508—1567) және ақындар [[Иван Гундулич]] (1589—1638) мен [[Иван Бунич Вучич]] (1591/92—1658), [[Дуро Ферич]] (1739—1820) сияқты тұлғалар болды. 1667 жылы Рагуза 1667 жылдың 6 сәуірінде Дубровникте болған жойқын [[Дубровниктегі жер сілкінісі|жер сілкінісі]] бес мыңнан астам тұрғынның өмірін қиды, соның ішінде Республика басшысы — ректор (кінәз) да болды. [[Ренессанс]] және [[готика]]лық стильдерінде салынған қала ғимараттарының көпшілігі, сарайлар, монастырьлер мен шіркеулер қиратылды. Табиғат апатынан тек қаланың мықты қабырғалары, сондай-ақ Палаццо Спонца мен Ректор сарайының [[қасбет]]і ғана аман қалды. Уақыт өте келе қала қалпына келтірілді: көптеген түпнұсқалы сызбалар қолданылды, бірақ жаңадан ғимараттар да салынды, көбінесе мейлінше байсалды барокко стилінде. Қалпына келтіру кезеңінде Дубровниктің қазіргі келбеті көбінесе қалыптасты. XVI ғасырдың соңынан бастап республикада сауда жолдарының [[Атлант мұхиты]]на ауысуымен және француз, голланд, ағылшын, грек саудагерлерінің бәсекесінің күшеюімен тоқтаусыз құлдырау басталды. Сонымен қатар, Венецямен қатынастар күрт шиеленісе түсті, өйткені Венеця Дубровникті қайтадан бақылау әрекеттерін жаңартты. Нәтижесінде, Дубровник Осман империясына бағытталды, ал мемлекет Еуропадағы түріктердің ең сенімді одақтасына айналды. XVIII ғасырда Дубровник республикасының экономикасы ауыр дағдарысқа ұшырады: Балқандағы кәсіпкерлік пен сауда қызметтері дерлік толығымен тоқтап қалды, тек шетелдік жүктерді Адрия арқылы тасымалдау белгілі бір маңызын сақтады. 1775 жылы Дубровникте [[Ресей империясы|Ресей]] консулдығы ашылды. Саяси құрылым республика құлағанға дейін өзгеріссіз қалды. XIII ғасырдан бастап қала бірде-бір рет [[штурм]]мен алынған жоқ. Тек 1806 жылы француз әскері қалаға кіріп, екі жылдан кейін республика жойылды. === Француз империясының құрамында (1808—1813) === 1808 жылы Дубровник республикасы [[Бірінші Француз империясы|Франция]] тарапынан [[аннексия]]ланғаннан кейін төрт жүз жылдан астам уақыт бойы жалғасып келген тарихын аяқтады. 1809 жылы [[Шонбрунн келісімшарты]]на сәйкес, ол [[Наполеон]] жеңген жерлерде құрылған [[Иллирия провинциялары]]на қосылды. Содан бері қала Дубровник-Котор провинциясының әкімшілік орталығына айналды, оны Рагуза герцогы атағын алған маршал [[Огюст Мармон]] басқарды. Француз үстемдігі кезеңінде Дубровниктің олигархиялық саяси құрылымы жойылды, азаматтардың заң алдында теңдігі мен [[Наполеон кодексі]] енгізілді, ресми хат-хабарларда [[хорват тілі]]н пайдалану рұқсат етілді. Алайда, қаланың экономикасы дағдарыста қалды, тіпті француз [[контрибуция]]лары мен күрт артқан салықтар азаматтардың әл-ауқатын ауырлатты. Нәтижесінде, 1813 жылы қалаға аустриялық әскерлер кірген кезде, қала тұрғындары оларды жылы қарсы алды. === Аустрия билігі (1814—1918) === Дубровникнің кейінгі тарихы қалған Далмация тарихынан көп өзгешеленбеді. 1814 жылы Бірінші империяның құлауынан кейін, қала [[Вена конгресі]]нің соңғы актісі бойынша [[Аустрия империясы]]на қосылды. Дубровник Аустрияның [[Кронланд|тәждік жері]], [[Далмация патшалғы]]на кірді. Наполеонның реформалары жойылып, ресми тіл қайтадан италиян тілі болып бекітілді. Аустриялық биліктің орнауы қала экономикасының жандануы үшін оң әсер тигізген жоқ, өйткені оның империядағы басқа бөліктерден мен Балқан нарықтарынан алшақтығы жалғасты. Басқа далмациялық қалалармен салыстырғанда, Дубровник қаласында италиян буржуазиясы әлсіз болды, ал славян интеллигенциясы керісінше, зор ықпалға және мықты мәдени дәстүрлерге ие еді. Бұл Дубровникты Хорватиямен қайта қосылу мен хорват тілін ресми тіл деп жариялау қозғалысының орталығына айналдырды. [[Аустрия империясындағы революция|1848—1849 жылдардағы революция]] кезінде Далмациядағы славян-италияндық қатынастар шиеленісті. Дубровник муниципалитеті Далмацияның Хорватияға қосылу туралы Хорватия сессиясының шешімін қолдады, ал басқа далмациялық қалалардың билігі оған қарсы шықты. Далмациядағы хорват ұлттық қозғалысының дамуына Дубровникте «Аввенире» газетінің ({{lang-it|L'Avvenire}} — «Болашақ», редакторы Иван Август Казначич) шығарылуы үлкен маңызға ие болды. Онда [[иллиризм]] қозғалысының бағдарламасы жарияланды: Аустрия монархиясын федерализациялау, Далмацияның Хорватияға қосылуы және славян бауырластығы. Сол уақытта хорват тілінде оңтүстік славяндардың бірлігін насихаттайтын, мектептер мен әкімшілікте хорват тілінің енгізілуін талап ететін басқа газеттер мен журналдар да шығарыла бастады. Дубровниктегі либералдардың белсенді әрекеттері арқасында 1848 жылдың 2 қыркүйегінде император Далмациядағы бастауыш мектептерде ана тілінде оқытуды енгізу туралы декрет қабылдады, ал орта мектептерде хорват тілін екінші тіл ретінде міндетті оқытуға бұйрық берді. Алайда, 1849 жылғы Аустрияның конституциясында далмациялық хорваттардың талаптары ескерілмеді: Далмация өзін-өзі басқаруды алды, бірақ империяның жеке провинциясы болып қалды. Дубровник қаласындағы ұлттық қозғалыстың жаңа кезеңі Аустрия империясындағы сақтық реформалар кезеңіне, яғни 1860—1861 жылдарға келді. Қалада Далмация мен Хорватияның өз парламенті бар біртұтас автономиялық патшалығына бірігуін қолдайтын митингтер өтті. Осы наразылықтарда Дубровник тұрғындарына Котор тұрғындары қолдау көрсетті және императормен кездесуге тиіс бірлескен Котор және Дубровник тұрғындарынан тұратын делегация құрылды. Алайда, реформалар сәтсіз аяқталды, ал 1867 жылы [[Аустрия-Мажарстан келісімі]] жасалып, империя [[Аустрия-Мажарстан]]ның екі бірдей монархиясына айналды, Хорватия Мажарстан бөлігіне өтті, ал Далмация мен Дубровник аустриялық [[Цислейтания]] құрамында қалды. XIX ғасырдың соңында ұлттық қозғалыс белгілі бір дәрежеде әлсіреді. Алдыңғы қатарға экономикалық мәселелер шықты: Далмация Аустрия-Мажарстанның ең артта қалған провинцияларының бірі болып қалды, мұнда іс жүзінде өнеркәсіп болмады, ал Босния мен Герцеговинаны оккупациялағаннан кейін оның экономикасы мен көлік жолдары Аустрияға қайта бағытталды, бұл Дубровниктің осы аймақпен дәстүрлі байланыстарын әлсіретті. Тек кеме құрастыру саласы ғана өз маңыздылығын азды-көпті сақтап алып, Дубровник флотымен Далмация қалалары арасындағы ең ірі флотқа ие болды. Алайда, ол да «[[Аустриялық Ллойд]]» атты Аустрия-Мажарстандық кеме жасау компаниясымен бәсекелестікке шыдамай, өз позицияларын жоғалта бастады. === Югославия құрамында === 1918 жылы [[Бірінші дүниежүзілік соғыс]] аяқталған соң Аустрия-Мажарстан ыдырады. Дубровник бүкіл Далмациямен бірге 1918 жылғы 29 қазанда тәуелсіздігін жариялаған [[Словендер, хорваттар және сербтер мемлекеті]]нің құрамына енді. Алайда бұл жаңа ел ұзақ өмір сүрмеді: 1 желтоқсанда ол [[Сербия Патшалығы]]мен бірігіп, [[Сербтер, хорваттар және словендер Патшалығы]]н (1929 жылғы 6 қаңтардан бастап — [[Югославия Патшалығы]]) құрды. 1918 жылы тағы бір маңызды оқиға болды: қаланың атауы өзгерді. Бұрынғы Рагуза ресми түрде Дубровник деп атала бастады — бұл атау бірнеше ғасырлар бойы белгілі болып, жергілікті халықтың күнделікті тілінде қолданылған славян атауы еді. 1929—1939 жылдары патшалықта жүргізілген аумақтық реформаның нәтижесінде Дубровник [[Зета бановинасы]]ның құрамына кірді. Бұл [[бановина]] қазіргі [[Черногория]] және оған іргелес аумақтардағы [[черногориялықтар]], [[босниялықтар]], [[сербтер]] және [[хорваттар]] қоныстанған жерлерді біріктірді. 1939 жылы қала сол жылы құрылған [[Хорват бановинасы]]на енгізілді және Югославия Патшалығы ыдыраған 1941 жылға дейін сонда қалды. 1941 жылғы 10 сәуірде Дубровник жаңадан жарияланған [[Хорватия Тәуелсіз мемлекеті]]нің ({{lang-hr|Nezavisna Država Hrvatska}}/НДХ) бір бөлігі болды, бірақ 1941 жылғы 18 мамырда Рим келісімдері бойынша [[Фашистік Италия|Италия]] аннексиялады. Дубровник НДХ мен [[Иво Ройнич]] басқаратын [[Усташи|усташтардың]] бақылауында болды. 1941 жылғы 1 шілдеде усташтар Дубровниктегі түрмеден 9 сербті алып шығып, оларды 2 шілде күні қатігездікпен өлтірді. 1943 жылы [[Бенито Муссолини|Муссолини]] режимі құлағаннан кейін Рим келісімдерінің күші жойылып, қала неміс әскерлерінің астында болған Хорватияға оралды. 1944 жылғы қазанда қала [[Югославияның Халық-азаттық армиясы|югослав партизандарының]] қолына өтті. 1945 жылы Дубровник [[Югославия Социалистік Федеративті Республикасы|социалистік Югославияның]] бір бөлігіне айналды, ал 1946 жылғы Конституцияға сәйкес ол [[Социалистік Хорватия Республикасы|Хорватия Халық Республикасы]]на берілді. 1979 жылы Дубровник үшін мәдени тұрғыдан маңызды оқиға орын алды — Ескі қаланың аумағы [[Әлемдік мұра|ЮНЕСКО-ның Әлемдік мұра тізіміне]] енгізілді. Бұл Дубровниктің қазіргі мұражай қала ретінде және Хорватияның ең маңызды туристік көрікті жері ретінде мәртебесін белгіледі. === Тәуелсіз Хорватия === [[Сурет:Muzej DR-crop.JPG|thumb|left|мини|Соғыс кезіндегі Дубровник]] Югославияның ыдырауы қала үшін ауыр сынақ болды. 1991 жылдың 25 маусымында Хорватия тәуелсіздігін жариялап, одан кейінгі соғыс Дубровник тарихындағы ең қаралы кезеңдердің біріне айналды. 1991 жылдың 1 қазанында [[Югославия Халық армиясы]] (ЮХА) қаланы қоршап, 1992 жылдың мамырына дейін созылған бомбалауды бастады. Дубровниктің тарихи орталығы 1970 жылы [[Демилитарландыру|демилитарландырғанына]] қарамастан, шабуылдар жалғаса берді. 4 қазанда ЮХА күштері қаланы құрлықтан және теңізден оқшаулады. 15 қазанда Цавтатты басып алғаннан кейін, ЮХА [[Дубровник республикасы (1991)|Дубровник республикасы]]н жариялады, бірақ ол халықаралық деңгейде мойындалмады. Хорватияның ақпарат министрі [[Бранко Салай]] [[Би-Би-Си|BBC]]-ге берген сұхбатында: "Хорватия қиын жағдайда тұр, бірақ тәуелсіздікке қол жеткізу мүмкіндігі сирек беріледі. Дубровникті тастау — өзіміздің, жанымыздың бір бөлігін тастау. Бұл орны толмас шығын болар еді," — деп айтты. Ең күшті шабуыл 1991 жылдың 6 желтоқсанында болды. Сол күні қалада 14 адам қаза тауып, 60 адам жарақат алды. [[Қызыл Крест және Қызыл Жарты Ай халықаралық қозғалысы|Қызыл Кресттің]] Хорватия бөлімшесінің мәліметі бойынша, бірнеше айға созылған бомбалау барысында 114 адам қайтыс болды. Соғыс көптеген тарихи ескерткіштердің жойылуы мен бүлінуіне әкелді. 1992 жылдың мамырында югославтар Дубровникті атқылауды уақытша тоқтатып, нәтижесінде ешкім мойындамаған Дубровник республикасы жойылды. Алайда, 1992 жылдың 29 мамырында ЮХА қаланы тағы да құрлықтан және теңізден атқылады. Тарихи орталыққа 15 снаряд түсті. 30 мамырда шабуыл Чилипи аэродромы мен көршілес Герцеговина аймағынан жалғасты. 1995 жылдың 14 сәуірінде Дубровникті босниялық сербтер атқылады. 12 снаряд әуежай аумағына түсті, бірнеше ғимараттар қирап, ұшу-қону жолағына зақым келтірілді. 1995 жылдың 13 тамызында тағы бір шабуыл орын алып, 16 қала тұрғыны жарақат алды. 17 тамызда босниялық және герцеговиналық сербтер Дубровник маңындағы екі елді мекенді басып алып, қаланы шабуылдады. 18-22 тамыз аралығында артиллериялық атыстар жалғасып, сербтер Дубровникті, ал хорваттар [[Требине]]ні (герцеговиналық сербтердің «бүркіт ұясы» деп аталатын жерін) атқылады. [[Сурет:Dubrovnik (20914149644).jpg|thumb|оңға|мини|Страдун көшесі]] Соғыстан кейін Хорватия билігі ЮНЕСКО-мен бірлесіп, Дубровникті қалпына келтіру жобасын бастады. 1998 жылға қарай тарихи ғимараттардың 80%-ы қалпына келтірілді. Ауқымды жұмыстар 2005 жылы толық аяқталды. Соғыс құрбандарын еске алу мақсатында қаланы атқылаған Срдж тауының ({{lang-hr|Srđ}}) шыңына ескерткіш айқыш орнатылды. Хорватияның тәуелсіздікке қол жеткізуі және еуропалық институттарға интеграциялану процесі Дубровникке туристер санының артуына ықпал етті. Қалада жаңа қонақ үйлер ашылып, ескілері жөнделуде. 2007 және 2012 жылдары Дубровник маңайы орман өрттерінен қатты зардап шекті. 2010 жылдың 23 қарашасында Дубровникте алапат су тасқыны болды: [[Страдун (көше)|Страдун]] қайтадан қысқа уақытқа бұғазға айналды. == Географиясы == [[Сурет:1 dubrovnik pano - edit1.jpg|thumb|center|900px|Дубровник панорамасы]] Дубровник Хорватиядағы [[Далмация]] аймағының оңтүстігінде, [[Адрия теңізі]]нің жағалауында орналасқан. Ол [[Дубровник-Неретва жупаниясы]]ның құрамына кіреді және солтүстігінде [[Майкови]] ауылы арқылы Дубровачко-Приморье ({{lang-hr|Dubrovačko Primorje}}) муниципалитетімен шектеседі. Ол [[Срдж тауы]]ның оңтүстік беткейлері мен етегінде жатыр. Дубровник ұзындығы 250 километрді құрайтын тар жағалау сызығын қамтып, батысында Клека, шығысында Суторина мен Превлака мүйісіне дейін созылады. === Климаты === Климаты [[Субтропиктер|субтропиктік]]. Мамырдан қазанға дейін жылы немесе ыстық ауа райы сақталады, қысы салыстырмалы түрде жылы. Жылдық орташа жауын-шашын мөлшері — 1037 мм, максималды жауын-шашын жылдың соңына келеді. {{Ауа райы |Қала_ілік=Дубровник |Дерекнама=[http://www.worldweather.org/019/c00074.htm worldweather.org], [http://www.svali.ru/catalog~96~14474~index.htm Туристік портал] | Қаң_ор=9.0 | Қаң_ор_ж-ш=95 | Ақп_ор=9.5 | Ақп_ор_ж-ш=89 | Нау_ор=11.5 | Нау_ор_ж-ш=98 | Сәу_ор=14.5 | Сәу_ор_ж-ш=91 | Мам_ор=17.5 | Мам_ор_ж-ш=76 | Мау_ор=23.0 | Мау_ор_ж-ш=49 | Шіл_ор=26.0 | Шіл_ор_ж-ш=24 | Там_ор=26.0 | Там_ор_ж-ш=59 | Қыр_ор=20.5 | Қыр_ор_ж-ш=79 | Қаз_ор=17.5 | Қаз_ор_ж-ш=110 | Қар_ор=13.0 | Қар_ор_ж-ш=142 | Жел_ор=10.0 | Жел_ор_ж-ш=125 | Жыл_ор=16.6 | Жыл_ор_ж-ш=1037 | Қаң_ор_мин=6.5 | Қаң_ор_макс=12.2 | Ақп_ор_мин=6.4 | Ақп_ор_макс=12.3 | Нау_ор_мин=8.5 | Нау_ор_макс=14.4 | Сәу_ор_мин=10.9 | Сәу_ор_макс=16.9 | Мам_ор_мин=15.2 | Мам_ор_макс=21.3 | Мау_ор_мин=18.8 | Мау_ор_макс=25.2 | Шіл_ор_мин=21.5 | Шіл_ор_макс=28.3 | Там_ор_мин=21.7 | Там_ор_макс=28.7 | Қыр_ор_мин=18.7 | Қыр_ор_макс=25.4 | Қаз_ор_мин=15.2 | Қаз_ор_макс=21.4 | Қар_ор_мин=10.8 | Қар_ор_макс=16.6 | Жел_ор_мин=7.8 | Жел_ор_макс=13.3 | Жыл_ор_мин=13.5 | Жыл_ор_макс=19.7 | Қаң_а_макс= | Қаң_а_мин= | Ақп_а_макс= | Ақп_а_мин= | Нау_а_макс= | Нау_а_мин= | Сәу_а_макс= | Сәу_а_мин= | Мам_а_макс= | Мам_а_мин= | Мау_а_макс= | Мау_а_мин= | Шіл_а_макс= | Шіл_а_мин= | Там_а_макс= | Там_а_мин= | Қыр_а_макс= | Қыр_а_мин= | Қаз_а_макс= | Қаз_а_мин= | Қар_а_макс= | Қар_а_мин= | Жел_а_макс= | Жел_а_мин= | Жыл_а_макс= | Жыл_а_мин= | Қаң_су=16 | Ақп_су=15 | Нау_су=15 | Сәу_су=16 | Мам_су=18 | Мау_су=22 | Шіл_су=25 | Там_су=26 | Қыр_су=25 | Қаз_су=23 | Қар_су=20 | Жел_су=18 | Жыл_су=20 |}} == Халқы == {{bar box |title=Дубровник халық санының динамикасы |titlebar=#DDD |left1=Жыл |right2=Адам, мың. |width=400px |bars= {{bar pixel|1857|blue|14|,445}} {{bar pixel|1869|blue|13|,398}} {{bar pixel|1880|blue|15|,666}} {{bar pixel|1890|blue|15|,329}} {{bar pixel|1900|blue|17|,384}} {{bar pixel|1910|blue|18|,396}} {{bar pixel|1921|blue|16|,719}} {{bar pixel|1931|blue|20|,420}} {{bar pixel|1948|blue|21|,778}} {{bar pixel|1953|blue|24|,296}} {{bar pixel|1961|blue|27|,793}} {{bar pixel|1971|blue|35|,628}} {{bar pixel|1981|blue|46|,025}} {{bar pixel|1991|blue|51|,597}} {{bar pixel|2001|blue|43|,770}} {{bar pixel|2011|blue|42|,615}} {{bar pixel|2021|blue|41|,562}} |caption=''Декреккөзі: Мемлекеттік статистика басқармасы (1857-2001), (2011)<ref>{{Cite web |url=https://web.dzs.hr/Hrv/censuses/census2011/censuslogo.htm |title=Popis stanovništva, kućanstava i stanova 2011. |publisher=Državni zavod za statistiku}}</ref>, (2021)<ref>{{Cite web |url=https://podaci.dzs.hr/media/rqybclnx/popis_2021-stanovnistvo_po_naseljima.xlsx |format=xlsx |title=Rezultati Popisa 2021. |publisher=Državni zavod za statistiku|date=2022-09-22}}</ref>'' }} === 2001 жылғы санақ === 2001 жылғы халық санағына сәйкес Дубровник қаласының аумағында 43 770 тұрғын бар (шетелдік жұмысшыларды қоса алғанда)<ref>{{Cite web |url=https://web.dzs.hr/Hrv/DBHomepages/Naselja%20i%20stanovnistvo%20Republike%20Hrvatske/Naselja%20i%20stanovnistvo%20Republike%20Hrvatske.htm |title=Хорватия Республикасындағы елді мекендер мен халық саны 1857-2001 жылдар аралығында |publisher=Мемлекеттік статистика басқармасы}}</ref>. Ұлттық құрамы: * [[Хорваттар]]: 38 690 (88,39%) * [[Сербтер]]: 1 426 (3,26%) * [[Босниялықтар]]: 1 387 (3,17%) * [[Черногориялықтар]]: 242 (0,55%) * Басқалары: 853 (1,95%) Ана тілі бойынша 42 232 (96,49%) тұрғын [[хорват тілі]]н ана тілі ретінде көрсеткен. Дінге қатысты 37 015 (84,57%) тұрғын [[Католицизм|рим-католиктер]], 2 310 (5,28%) [[Ислам|мұсылмандар]], 1 697 (3,88%) [[православие]]ліктер, 1 430 (3,27%) [[Агностицизм|агностиктер]], 935 (2,14%) [[Атеизм|атеистер]]. == Көлік жүйесі == Дубровник Хорватияның оңтүстік-шығыс шетінде орналасқан. Елдің қалған бөліктерімен автомобиль байланысы бүкіл жағалауды бойлай өтетін [[Адрия тас жолы]] ({{lang-hr|Jadranski put}}) арқылы жүзеге асырылады. Сондай-ақ, [[Черногория]]мен көлік байланысы осы тас жол арқылы реттелген. Қазіргі уақытта теміржол қатынасы жоқ. Бұрын Дубровникте [[Босния және Герцеговина]]ның [[тар табанды теміржол]] желісінің вокзалы болған. Қозғалыс тоқтатылғаннан кейін вокзал автовокзалға айналды. Автобус байланысы Дубровникті Хорватия мен Босния және Герцеговинаның ірі қалаларымен, сондай-ақ Черногория мен [[Сербия]]ның кейбір қалаларымен байланыстырады. Автовокзал порттың жанында орналасқан. 1910 жылдан 1970 жылға дейін қалада [[трамвай]] желісі жұмыс істеген. Дубровник теңіз порты үлкен кемелерді қабылдай алады. [[Риека]], [[Сплит]], [[Элафит аралдары]] және [[Млет]] аралымен тұрақты паром байланысы бар. Дубровниктен оңтүстік-шығысқа қарай 20 шақырым жерде, [[Чилипи]] ауылына жақын жерде [[Дубровник (әуежай)|халықаралық әуежай]] орналасқан. 2005 жылы, 1990 жылдан бері алғаш рет, жолаушылар саны 1 миллионнан асты. == Мәдениет == [[Сурет:Dubrovnik, palazzo sponza 01.JPG|thumb|right|мини|Дубровник қаласының мұрағаты]] Көптеген мәдени және ғылыми институттардың арасында [[Марин Држич театры]], Дубровник симфониялық оркестрі, Өнер галереясы және [[Дубровник университеті]]н атап өтуге болады. Жыл сайын жаз мезгілінде Дубровникте халықаралық фестивальдер өткізіледі. Дубровник әдебиетінің латын және италиян тілдерінде пайда болуы [[Ренессанс|Қайта өрлеу дәуірімен]] тығыз байланысты, ол XIV ғасырдағы Далмация жағалауындағы италияндық [[Гуманизм|гуманистердің]] қызметімен өрбіді. Далмациялық-дубровниктік поэзия мен қоғамдық-тарихи ой сол кезеңде қайта өрлеу мәдениетінің ең жоғарғы көрінісі болды. Қалалық мектептерде классикалық білім кеңінен таралып, онда италияндық гуманизмнің көптеген өкілдері сабақ берген. Мысалы, Илия Цриевич славяндық ақын болған жоқ, ол «Рагузаға арнау» өлеңінде Дубровниктің ежелгі римдік тамырларын атап өтті. Ол латын тілін ежелгі далмация тілі деп есептеп, «халықтық тілді» «скифтік» деп кемсітеді. «Славяндық идея» қайта өрлеу дәуірінің соңында дубровниктік монах [[Мавро Орбини]]дің «Славяндар патшалығы» атты еңбегінде өзінің жоғары көрінісін тапты. Бұл еңбек славяндыққа қатысты барлық ортағасырлық-ренессанстық гуманитарлық білімдерді жинақтап, славяндар бірлігі, ортақ [[этногенез]]і және өткен ұлылығы туралы айтады. Орбини ұлы славяндардың тарихын [[Ескендір Зұлқарнайын]]нан бастайды, осылайша ол славяндықтың «солтүстік» тамырларын иллиризм теориясымен біріктіруге тырысты. Қалада Дубровник епархиясы ораналасқан. Дубровниктен 12 км қашықтықта орналасқан [[Трстено]] қалашығында 1492 жылы негізі қаланған керемет [[дендрарий]] — Трстено арборетумы орналасқан. Дубровник шығанағында керемет жағажайлары бар шағын орманды [[Локрум]] аралы бар. Туристік маусымда ол жерге Дубровник портынан әр сағат сайын қайықтар қатынайды. 1278 жылдан бері [[Дубровник мұрағаты]] жұмыс істейді. == Қаланың сәулеті == === Қала құрылысы === Жарғыны кодификациялау кезінде (1272 ж.) Приеко ауданын тұрғын үйлермен салу жоспарлары жасалды. Заң көшелердің дәл ені мен аудандардың көлемін, кәріз жүйелерін және басқа да шараларды нақты көрсеткен. Олар әлі күнге дейін қалаларды жоспарлау жүйесіне кіреді. Қаланың алып жатқан аумағы қатты шектелген және 1272 жылдан бері өзгеріссіз қалды. Ерекшелік ретінде шіркеу мен 1310 жылы қаланың қабырғаларына кіргізілген доминикандық монастырьді айтуға болады. 1296 жылғы өрттен кейін Жарғыда ағаш үйлер салуды шектеу туралы шешім қабылданып, Дубровникті салу жоспары түпкілікті әзірленді. XIV ғасырдан бастап қала тас кешеніне айналып, XXI ғасырға дейін өз келбетін сақтап қалды. Қаланың қабырғалары мен қорғандары ең жаңа және заманауи қаруларды орнатуға көзделген. Ғасырлар бойы қабырғалар нығайтылып, әскери техника мен сәулеттегі жаңа жетістіктерге сай құрылыстармен толықтырылды. Қорғаныс құрылыстарынан бөлек, Дубровник әлеуметтік мекемелердің желісімен ерекшеленді — қарттар үйлері, ауруханалар, дәріханалар, паналар және карантин қызметі болды. 1436 жылы Италиядан [[Онофрио делла Кава]] шақырылып, су көздерінен су тасымалдайтын [[акведук]] жобасы мен құрылысын басқарды. Акведук ұзындығы 11,7 км болып, жалпы ұзындығы бойынша 20 метрлік еңіспен өтеді. Ол Врело бұлағынан Мельница резервуарына дейін созылады. === Ескі қала === Сәулет тұрғысынан Дубровник екі тең емес бөлікке бөлінеді: Ескі қала және Жаңа қала. Қаланың тарихи өзегі — Ескі қала, массивті қорғаныс қабырғаларының ішінде орналасқан және өзінің қазіргі келбетін XVII ғасырда қалыптастырған. Ескі қала — [[Жерорта теңізі|жерортатеңіздік]]-[[Ортағасыр|ортағасырлық]] қаланың жақсы сақталған үлгісі. Жаңа қалада кейбір ескі ғимараттар болғанымен, ол негізінен XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында салынған, сондықтан онда қазіргі заманғы, көбінесе аз қабатты архитектура басым. * [[Страдун (көше)|Страдун]] — Ескі қаланың орталық көшесі. Туристер мен қала тұрғындарының серуендейтін сүйікті орны. * [[Кінәз сарайы]] — бұрын қала басшыларының резиденциясы болған, қазір мұражай ретінде қызмет етеді. * [[Дубровниктің қалалық қабырғалары|Қалалық қабырғалар]]. Ескі қаланы қалалық қабырғалармен (шамамен 2 км) айналып өтуге болады. Қабырғалардан қала, теңіз және қалалық айлақтың тамаша көріністері ашылады. * [[Пиле қақпасы]] (XVI ғасыр). Ескі қаланың орталық кіреберісі. * [[Францискан монастырьі (Дубровник)|Францискан монастырьі]] (XIV ғасыр). Қала кіреберісі - Пиле қақпасының жанында орналасқан. Керемет ішкі ауласы бар. Туристер үшін ашық монастырь дәріханасы жұмыс істейді. Монастырь жанындағы алаңда — [[Үлкен субұрқақ (Дубровник)|Үлкен субұрқақ]] (XV ғасыр), сәулетшісі Онофрио делла Кава. * [[Ложа алаңы]]. Қаланың басты алаңы, Страдунның Пиле қақпасынан қарама-қарсы шетінде орналасқан. Алаңда сағатты қоңырау мұнарасы, Онофрионың Кіші фонтаны және қалалық ратуша орналасқан. * [[Әулие Власий шіркеуі]] (XVIII ғасыр). [[Әулие Власий]]дің құрметіне арналған шіркеу — Дубровниктің қорғаушысы, Ложа алаңында орналасқан. Шіркеудің алтарында XV ғасырдағы дубровник зергерлерінің шедеврі — күмістен жасалған, алтынмен апталған әулие мүсіні орналасқан. * [[Спонца сарайы]] (1516 ж.). Ложа алаңының сол жағында орналасқан. Қаланың ең көрікті ғимараттарының бірі. Қазір мұнда қалалық мұрағат орналасқан. * Қалалық айлақ — бұл ежелгі айлақ, әлі күнге дейін серуендік кемелер мен сансыз балық аулайтын қайықтар осында тоқтайды, оны теңізден Әулие Иван форты (XVI ғасыр) қорғайды. Фортта туристердің назарын тартатын екі қызықты мұражай орналасқан — Теңіз мұражайы және Адрия теңізін мекендеушілерін көруге болатын аквариум. * Доминикан монастырьі (XIV—XVI ғасырлар) — айлақты құрлық жағынан қорғап, қорғаныс қызметін де атқарған. Қазіргі уақытта мұнда мұражай орналасқан. * [[Дубровниктің кафедралы соборы|Мәриямның көкке көтерілу соборы]] (1667 ж.) жер сілкінісінен кейін ежелгі базиликаның негізінде салынған. Собордың ризницасында ерекше әшекейлер мен жәдігерлер жинағы сақталған. * Этнографиялық мұражай немесе Рупе мұражайы бұрынғы қалалық астық қоймасы ғимаратында (1543 ж.) орналасқан. <gallery mode="packed" heights="200px" class="ts-gallerystyle-gray"> Span of The Franjo Tuđman Bridge (5968237226).jpg|[[Франьо Туджман көпірі]] Widok-na-mury-miejskie.JPG|Қорғаныс қабырғасы Dubrovnik - Cathedral of the Assumption of the Virgin Mary 8157.jpg|Мәриямның көкке көтерілу соборы Rector's palace.jpg|Кінәз сарайы </gallery> == Бауыралас қалалар == * {{Ту|Италия}} [[Равенна]], [[Италия]] (1969 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik">{{cite web|url=http://www.dubrovnik.hr/dubrovnik_info.php|title=O Dubrovniku|publisher=Grad Dubrovnik|website=dubrovnik.hr|lang=hr|accessdate=2011-12-23|archiveurl=https://archive.today/20120801174323/http://www.dubrovnik.hr/dubrovnik_info.php|archivedate=2012-08-01}}</ref>. * {{Ту|Аустрия}} [[Грац]], [[Аустрия]] (1994 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/><ref name="Graz">{{cite web |url=http://www.graz.at/cms/beitrag/10045157/606819/ |title=Twin Towns |lang=en |website=Graz Online |accessdate=2010-01-05 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100131044827/http://www.graz.at/cms/beitrag/10045157/606819 |archivedate=2010-01-31 }}</ref>. * {{Ту|Хорватия}} [[Вуковар]], [[Хорватия]] (1993 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik" />. * {{Ту|Швеция}} [[Хельсингборг]], [[Швеция]] (1996 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|Италия}} [[Рагуза (Сицилия)|Рагуза]], [[Италия]] (2000 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|Германия}} [[Бад-Хомбург]], [[Германия]] (2002 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|АҚШ}} [[Монтерей (Калифорния)|Монтерей]] ([[Калифорния]]), [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] (2007 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|Босния және Герцеговина}} [[Сараево]], [[Босния және Герцеговина]] (2007 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|Франция}} [[Рюэй-Мальмезон]], [[Франция]] (2011 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|Италия}} [[Венеция]], [[Италия]] (2012 жылдан бері)<ref name="Dubrovnik"/>. * {{Ту|АҚШ}} [[Ванкувер (АҚШ)|Ванкувер]], [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] (2013 жылдан бері)<ref>{{cite news|title=Vancouver and Dubrovnik to establish a sister-city relationship|url=http://www.croatiantimes.com/news/General_News/2013-02-18/32170/Vancouver_and_Dubrovnik_to_establish_a_sister-city_relationship|newspaper=Croatian Times|date=2013-02-13|accessdate=2013-09-03|archivedate=2013-04-24|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130424033022/http://croatiantimes.com/news/General_News/2013-02-18/32170/Vancouver_and_Dubrovnik_to_establish_a_sister-city_relationship}}</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * '''{{Hr icon}}''' {{cite web|url=http://www.dubrovnik.hr|title=Қаланың ресми сайты|archiveurl=https://www.webcitation.org/61AyoTz6L?url=http://www.dubrovnik.hr/|archivedate=2011-08-24}} * '''{{Ru icon}}''' {{cite web|url=http://www.turizmania.ru/article/id-105/|title=Дубровник қаласы бойынша мақала-экскурсия|deadlink=yes|accessdate=2010-04-26|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110710033703/http://www.turizmania.ru/article/id-105|archivedate=2011-07-10}} [[Санат:Дубровник]] tie4ph0wfy254g584zjkgpcc4fjqal4 Алтын Жүрек сыйлығы 0 746561 3390979 3390466 2024-10-15T17:51:44Z Орел Карл 81620 /* Номинациялар */ 3390979 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Статуэтка премии Алтын Журек.JPG|thumb|right|200px|Алтын Жүрек сыйлығының мүсіншесі]] '''Алтын Жүрек''' сыйлығы — коммерциялық ұйымдар мен жеке тұлғалардың Қазақстанда қайырымдылық бағдарламалары мен жобаларын жүзеге асыруға қосқан үлесі үшін жыл сайынғы қоғамдық ұлттық сыйлық. [[Бауыржан (қайырымдылық қоры)|«Бауыржан» қайырымдылық қоры]] қоғамдық қормен құрылды (қордың құрылтайшысы — [[Жұлдыз Қажыкенқызы Омарбекова|Омарбекова Жұлдыз Қажыкенқызы]]). == Ережесі == Номинацияларды іріктеуді Сараптамалық және Қоғамдық кеңес жүзеге асырады. '''Сараптамалық кеңес''' 20 мүшеден тұрып, олардың әрқайсысы шешуші дауысқа ие. Байқауды ұйымдастырушылар құратын Сараптамалық кеңестің құрамына үкіметтік емес ұйымдардың, бұқаралық ақпарат құралдарының, мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының және коммерциялық ұйымдардың өкілдері кіреді. Сараптамалық кеңестің міндеті — марапатқа үміткерлер арасынан әр номинация бойынша үш үміткерді іріктеу. Шешім Сараптамалық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. '''Қоғамдық кеңес''' көрнекті қоғам, мемлекеттік және саяси қайраткерлер, ғылым және мәдениет қайраткерлері; ұлттық және халықаралық қоғамдық және коммерциялық ұйымдардың өкілдері, сондай-ақ марапаттың негізгі демеушілері болып табылатын жеке тұлғалар мен ұйымдардың өкілдерінен құрылған 10 мүшеден тұрады. Қоғамдық кеңес — үміткерлер арасынан әрбір номинация бойынша бір лауреатты таңдауға арналған орган болып табылады. Шешім Қоғамдық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. == Сыйлық жайлы == [[Сурет:Чингиз Айтматов.JPG|thumb|left|200px|Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов 2007 жылдық «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты табыстауында]] Сыйлық 2007 жылдың наурыз айында тағайындалды. 2007 жылы 27 қазанда [[Абай атындағы Қазақ ұлттық опера және балет театры|Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында]] алғашқы марапаттау рәсімі өтті. Жобаның нышаны және басты жүлдесі — алтындатылған қола мен жақұт тастан жасалған қан тамшысы бар жүрек пішініндегі мүсінше және мөлдірлік пен тазалықтың нышаны — шыны диплом болып келеді. Алғашқы «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты тапсырылуының құрметті қонағы [[Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов|Шыңғыс Айтматов]] болды. Сыйлық жыл сайын 27 қазанда Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында дәстүрлі түрде өтеді. Жеті жылдық тарихында бұл сыйлық алғаш рет 2010 жылы [[Астана|Астанада]] [[Астана (концерт залы)|Конгресс-холлдың]] концерттік залында өтті. 2011 жылы ұйымдастырушылар «Қазақстанның дамуына қосқан үлесі үшін» жаңа номинациясын жариялады. Ол Қазақстанда қайырымдылық қызметін жүзеге асыратын шетелдік азаматтарға беріледі. Ұйымдастыру комитеті 2012 жылы «Өнер және мейірімділік» номинациясын «Денсаулық сақтау саласына қосқан үлесі үшін» номинациясына ауыстырды — ол медициналық мекемелерге материалдық және қаржылық көмек көрсететін, олардың сапасын арттыру бойынша іс-шараларды өткізуге және медициналық қызмет көрсету және медицина қызметкерлерінің біліктілігін арттыруға қолдау көрсететіндерге беріледі. 2018 жылы «Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін» жаңа номинация енгізілді. == Номинациялар == # Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін # Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін # Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін # Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін # Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін # Жыл шүлеңгері # Ақпараттық қолдаушы # Жылдың қайырымды адамы # Жыл ұйымы # Денсаулық сақтау саласына қолдау көрсеткені үшін # Қазақстанның өркендеуіне қосқан үлесі үшін # Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін == Сыйлық иегерлері == ;«Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * Тасмағанбетова Әсел Иманғалиқызы, Алматы қ. (2007) * Үдербаев Мұрат Пірмағанбетұлы, Қызылорда қ. (2008) * Есімханов Есіркеп Досжанұлы, Алматы облысы , Талғар қ. (2009) * Әжібаева Әмина, Алматы қ. (2010) * Смыкова Наталья, Семей қ. (2011) * Жұмашев Ысқақ Тұрғанбайұлы (2012) * Тұяқ Есхожина, Талғар қ. (2013) * [[Айдын Жұмаділұлы Рақымбаев|Рақымбаев Айдын Жұмаділұлы]], BI Group басшысы, директорлар кеңесінің төрағасы (2014) * Қабылбаев Мұрат, Кенесары а., Ақмола облысы (2015) * Рада Хайрушева, Орал қ. (2016) * Екатерина Яценко, Екібастұз қ., Павлодар облысы (2017) * Гүлнар Қабылбекова, Алматы облысы, Үштөбе қ. (2018) ;«Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін» номинациясы * «Алғабас» ЖШС, Қостанай қ. (2007) * Сейітжанов Серікжан Сейітжанұлы, Шымкент қ. (2008) * Беркінбаев Қайрат Шерәліұлы, Алматы қ. (2009) * Сабильянов Нұртай Салихұлы, Астана қ. (2010) * «Стандарт цемент» ЖШС, Шымкент қ. (2011) * «Богатырь комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2012) * «Нұрай» компаниясы, Қызылорда қ. (2013) * «Емшан-Emshan Co» компаниясы, Ақтөбе қ. (2014) * Алтынбеков Бекзат, Жезқазған қ. (2015) * Ким Никон, Шу қ. (2016) * Мұрат Әділханов, Алматы қ. (2017) * Асылбек Қожахметов, Алматы қ. (2018) ;«Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * «ҚР дипломатиялық клуб» ҚБ, Алматы қ. (2007) * Омарбеков Иран Елубайұлы, Астана қ. (2008) * [[Аружан Саин]], Алматы қ. (2009) * «Джей Ти Ай Казахстан» ЖШС, Алматы облысы, Іле ауданы, Байсерке а. (2010) * «[[Mary Kay|Mary Kay Қазақстан]]» ЖШС (2011) * Бауыржан Қасымбергебаев — (2011) * Боранбаева Шолпан Қазыбекқызы (2012) * Ғалымбек Қанапияұлы (2013) * Ақтанова Әсия Тахауиқызы, Мүгедек балалардың ата-аналары қауымдастығының төрайымы, Алматы қ. (2014) * Күмісқалиев Ерлан, Атырау қ. (2015) * Дүйсенғали Оспанов, Қостанай қ. (2016) * Біржан Құжақов, Орал қ. (2017) * Нұржан Әлжанова, Алматы қ. (2018) ;«Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін» номинациясы * «[[Соколов-Сарыбай тау-кен байыту өндірістік бірлестігі]]» АҚ (ССТБӨБ), Рудный қ. (2007) * Гашута Владимир Вячеславович, Алматы қ. (2008) * [[Қайрат Советайұлы Боранбаев|Боранбаев Қайрат Советайұлы]], Алматы қ. (2009) * «Богатырь Комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2010) * Есей Өркен, «Нұр Дала» ЖШС құрылтайшысы (2011) * Өтеулі Хамит, «Алтын Есіл» ЖШС директоры (2012) * «Алтынтау Көкшетау» компаниясы, Ақмола облысы (2013) * [[Дәулет Болатұлы Тұрлыханов|Тұрлыханов Дәулет Болатұлы]], Шығыс Қазақстан облысы (2014) * Ералиев Абзал, Қызылорда қ. (2015) * [[Жақсылық Әмірәліұлы Үшкемпіров|Жаксылық Үшкемпіров]], Астана қ. (2016) * «Алматы марафоны» қайырымдылық спорттық шарасы, Алматы қ. (2017) * Арман Машимов, Шығыс Қазақстан облысы, Семей қ. (2018) == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қазақстан сыйлықтары]] [[Санат:Қазақстан шүлеңгерлері]] [[Санат:Қазақстан бойынша тізімдер]] [[Санат:Алфавит бойынша марапаттар]] sx86hkx0po5vburdyi9baef2f5ublmz 3390985 3390979 2024-10-15T18:01:16Z Орел Карл 81620 /* Сыйлық иегерлері */ 3390985 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Статуэтка премии Алтын Журек.JPG|thumb|right|200px|Алтын Жүрек сыйлығының мүсіншесі]] '''Алтын Жүрек''' сыйлығы — коммерциялық ұйымдар мен жеке тұлғалардың Қазақстанда қайырымдылық бағдарламалары мен жобаларын жүзеге асыруға қосқан үлесі үшін жыл сайынғы қоғамдық ұлттық сыйлық. [[Бауыржан (қайырымдылық қоры)|«Бауыржан» қайырымдылық қоры]] қоғамдық қормен құрылды (қордың құрылтайшысы — [[Жұлдыз Қажыкенқызы Омарбекова|Омарбекова Жұлдыз Қажыкенқызы]]). == Ережесі == Номинацияларды іріктеуді Сараптамалық және Қоғамдық кеңес жүзеге асырады. '''Сараптамалық кеңес''' 20 мүшеден тұрып, олардың әрқайсысы шешуші дауысқа ие. Байқауды ұйымдастырушылар құратын Сараптамалық кеңестің құрамына үкіметтік емес ұйымдардың, бұқаралық ақпарат құралдарының, мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының және коммерциялық ұйымдардың өкілдері кіреді. Сараптамалық кеңестің міндеті — марапатқа үміткерлер арасынан әр номинация бойынша үш үміткерді іріктеу. Шешім Сараптамалық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. '''Қоғамдық кеңес''' көрнекті қоғам, мемлекеттік және саяси қайраткерлер, ғылым және мәдениет қайраткерлері; ұлттық және халықаралық қоғамдық және коммерциялық ұйымдардың өкілдері, сондай-ақ марапаттың негізгі демеушілері болып табылатын жеке тұлғалар мен ұйымдардың өкілдерінен құрылған 10 мүшеден тұрады. Қоғамдық кеңес — үміткерлер арасынан әрбір номинация бойынша бір лауреатты таңдауға арналған орган болып табылады. Шешім Қоғамдық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. == Сыйлық жайлы == [[Сурет:Чингиз Айтматов.JPG|thumb|left|200px|Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов 2007 жылдық «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты табыстауында]] Сыйлық 2007 жылдың наурыз айында тағайындалды. 2007 жылы 27 қазанда [[Абай атындағы Қазақ ұлттық опера және балет театры|Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында]] алғашқы марапаттау рәсімі өтті. Жобаның нышаны және басты жүлдесі — алтындатылған қола мен жақұт тастан жасалған қан тамшысы бар жүрек пішініндегі мүсінше және мөлдірлік пен тазалықтың нышаны — шыны диплом болып келеді. Алғашқы «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты тапсырылуының құрметті қонағы [[Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов|Шыңғыс Айтматов]] болды. Сыйлық жыл сайын 27 қазанда Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында дәстүрлі түрде өтеді. Жеті жылдық тарихында бұл сыйлық алғаш рет 2010 жылы [[Астана|Астанада]] [[Астана (концерт залы)|Конгресс-холлдың]] концерттік залында өтті. 2011 жылы ұйымдастырушылар «Қазақстанның дамуына қосқан үлесі үшін» жаңа номинациясын жариялады. Ол Қазақстанда қайырымдылық қызметін жүзеге асыратын шетелдік азаматтарға беріледі. Ұйымдастыру комитеті 2012 жылы «Өнер және мейірімділік» номинациясын «Денсаулық сақтау саласына қосқан үлесі үшін» номинациясына ауыстырды — ол медициналық мекемелерге материалдық және қаржылық көмек көрсететін, олардың сапасын арттыру бойынша іс-шараларды өткізуге және медициналық қызмет көрсету және медицина қызметкерлерінің біліктілігін арттыруға қолдау көрсететіндерге беріледі. 2018 жылы «Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін» жаңа номинация енгізілді. == Номинациялар == # Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін # Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін # Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін # Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін # Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін # Жыл шүлеңгері # Ақпараттық қолдаушы # Жылдың қайырымды адамы # Жыл ұйымы # Денсаулық сақтау саласына қолдау көрсеткені үшін # Қазақстанның өркендеуіне қосқан үлесі үшін # Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін == Сыйлық иегерлері == ;«Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * Тасмағанбетова Әсел Иманғалиқызы, Алматы қ. (2007) * Үдербаев Мұрат Пірмағанбетұлы, Қызылорда қ. (2008) * Есімханов Есіркеп Досжанұлы, Алматы облысы , Талғар қ. (2009) * Әжібаева Әмина, Алматы қ. (2010) * Смыкова Наталья, Семей қ. (2011) * Жұмашев Ысқақ Тұрғанбайұлы (2012) * Тұяқ Есхожина, Талғар қ. (2013) * [[Айдын Жұмаділұлы Рақымбаев|Рақымбаев Айдын Жұмаділұлы]], BI Group басшысы, директорлар кеңесінің төрағасы (2014) * Қабылбаев Мұрат, Кенесары а., Ақмола облысы (2015) * Рада Хайрушева, Орал қ. (2016) * Екатерина Яценко, Екібастұз қ., Павлодар облысы (2017) * Гүлнар Қабылбекова, Алматы облысы, Үштөбе қ. (2018) ;«Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін» номинациясы * «Алғабас» ЖШС, Қостанай қ. (2007) * Сейітжанов Серікжан Сейітжанұлы, Шымкент қ. (2008) * Беркінбаев Қайрат Шерәліұлы, Алматы қ. (2009) * Сабильянов Нұртай Салихұлы, Астана қ. (2010) * «Стандарт цемент» ЖШС, Шымкент қ. (2011) * «Богатырь комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2012) * «Нұрай» компаниясы, Қызылорда қ. (2013) * «Емшан-Emshan Co» компаниясы, Ақтөбе қ. (2014) * Алтынбеков Бекзат, Жезқазған қ. (2015) * Ким Никон, Шу қ. (2016) * Мұрат Әділханов, Алматы қ. (2017) * Асылбек Қожахметов, Алматы қ. (2018) ;«Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * «ҚР дипломатиялық клуб» ҚБ, Алматы қ. (2007) * Омарбеков Иран Елубайұлы, Астана қ. (2008) * [[Аружан Саин]], Алматы қ. (2009) * «Джей Ти Ай Казахстан» ЖШС, Алматы облысы, Іле ауданы, Байсерке а. (2010) * «[[Mary Kay|Mary Kay Қазақстан]]» ЖШС (2011) * Бауыржан Қасымбергебаев — (2011) * Боранбаева Шолпан Қазыбекқызы (2012) * Ғалымбек Қанапияұлы (2013) * Ақтанова Әсия Тахауиқызы, Мүгедек балалардың ата-аналары қауымдастығының төрайымы, Алматы қ. (2014) * Күмісқалиев Ерлан, Атырау қ. (2015) * Дүйсенғали Оспанов, Қостанай қ. (2016) * Біржан Құжақов, Орал қ. (2017) * Нұржан Әлжанова, Алматы қ. (2018) ;«Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін» номинациясы * «[[Соколов-Сарыбай тау-кен байыту өндірістік бірлестігі]]» АҚ (ССТБӨБ), Рудный қ. (2007) * Гашута Владимир Вячеславович, Алматы қ. (2008) * [[Қайрат Советайұлы Боранбаев|Боранбаев Қайрат Советайұлы]], Алматы қ. (2009) * «Богатырь Комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2010) * Есей Өркен, «Нұр Дала» ЖШС құрылтайшысы (2011) * Өтеулі Хамит, «Алтын Есіл» ЖШС директоры (2012) * «Алтынтау Көкшетау» компаниясы, Ақмола облысы (2013) * [[Дәулет Болатұлы Тұрлыханов|Тұрлыханов Дәулет Болатұлы]], Шығыс Қазақстан облысы (2014) * Ералиев Абзал, Қызылорда қ. (2015) * [[Жақсылық Әмірәліұлы Үшкемпіров|Жаксылық Үшкемпіров]], Астана қ. (2016) * «Алматы марафоны» қайырымдылық спорттық шарасы, Алматы қ. (2017) * Арман Машимов, Шығыс Қазақстан облысы, Семей қ. (2018) ;«Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін» номинациясы * Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Павлодар облысы бойыншы МБ, Павлодар қ. (2007) * «Еуразиялық энергетикалық корпорациясы» АҚ, Павлодар облысы, Ақсу қ. (2008) * Гойкалова Людмила Александровна, Алматы қ. (2009) * Шалабаев Құсман Кәрімұлы, Алматы қ. (2010) * Жұмабай Жақып, «Жақып» шаруа қожалығының жетекшісі (2011) * Нұрбаев Молдияр Қылшықұлы, «Тәуекел Т» ЖШС директоры (2012) * Болат Өміралиев (2013) * Тәліпов Дәурен Оразғалиұлы, Талдықорған қ. (2014) * Коротин Сергей, Өскемен қ. (2015) * Күләш Сәрсембаева, Алматы қ. (2016) * Расима Темербаева, Алматы қ. (2017) * Сейдахмет Қалтаев, Жамбыл облысы, Тараз қ. (2018) == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қазақстан сыйлықтары]] [[Санат:Қазақстан шүлеңгерлері]] [[Санат:Қазақстан бойынша тізімдер]] [[Санат:Алфавит бойынша марапаттар]] mk1pg3xfk3z4b292eq3zzfbkmdwg62l 3390995 3390985 2024-10-15T18:14:52Z Орел Карл 81620 /* Сыйлық иегерлері */ 3390995 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Статуэтка премии Алтын Журек.JPG|thumb|right|200px|Алтын Жүрек сыйлығының мүсіншесі]] '''Алтын Жүрек''' сыйлығы — коммерциялық ұйымдар мен жеке тұлғалардың Қазақстанда қайырымдылық бағдарламалары мен жобаларын жүзеге асыруға қосқан үлесі үшін жыл сайынғы қоғамдық ұлттық сыйлық. [[Бауыржан (қайырымдылық қоры)|«Бауыржан» қайырымдылық қоры]] қоғамдық қормен құрылды (қордың құрылтайшысы — [[Жұлдыз Қажыкенқызы Омарбекова|Омарбекова Жұлдыз Қажыкенқызы]]). == Ережесі == Номинацияларды іріктеуді Сараптамалық және Қоғамдық кеңес жүзеге асырады. '''Сараптамалық кеңес''' 20 мүшеден тұрып, олардың әрқайсысы шешуші дауысқа ие. Байқауды ұйымдастырушылар құратын Сараптамалық кеңестің құрамына үкіметтік емес ұйымдардың, бұқаралық ақпарат құралдарының, мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының және коммерциялық ұйымдардың өкілдері кіреді. Сараптамалық кеңестің міндеті — марапатқа үміткерлер арасынан әр номинация бойынша үш үміткерді іріктеу. Шешім Сараптамалық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. '''Қоғамдық кеңес''' көрнекті қоғам, мемлекеттік және саяси қайраткерлер, ғылым және мәдениет қайраткерлері; ұлттық және халықаралық қоғамдық және коммерциялық ұйымдардың өкілдері, сондай-ақ марапаттың негізгі демеушілері болып табылатын жеке тұлғалар мен ұйымдардың өкілдерінен құрылған 10 мүшеден тұрады. Қоғамдық кеңес — үміткерлер арасынан әрбір номинация бойынша бір лауреатты таңдауға арналған орган болып табылады. Шешім Қоғамдық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. == Сыйлық жайлы == [[Сурет:Чингиз Айтматов.JPG|thumb|left|200px|Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов 2007 жылдық «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты табыстауында]] Сыйлық 2007 жылдың наурыз айында тағайындалды. 2007 жылы 27 қазанда [[Абай атындағы Қазақ ұлттық опера және балет театры|Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында]] алғашқы марапаттау рәсімі өтті. Жобаның нышаны және басты жүлдесі — алтындатылған қола мен жақұт тастан жасалған қан тамшысы бар жүрек пішініндегі мүсінше және мөлдірлік пен тазалықтың нышаны — шыны диплом болып келеді. Алғашқы «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты тапсырылуының құрметті қонағы [[Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов|Шыңғыс Айтматов]] болды. Сыйлық жыл сайын 27 қазанда Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында дәстүрлі түрде өтеді. Жеті жылдық тарихында бұл сыйлық алғаш рет 2010 жылы [[Астана|Астанада]] [[Астана (концерт залы)|Конгресс-холлдың]] концерттік залында өтті. 2011 жылы ұйымдастырушылар «Қазақстанның дамуына қосқан үлесі үшін» жаңа номинациясын жариялады. Ол Қазақстанда қайырымдылық қызметін жүзеге асыратын шетелдік азаматтарға беріледі. Ұйымдастыру комитеті 2012 жылы «Өнер және мейірімділік» номинациясын «Денсаулық сақтау саласына қосқан үлесі үшін» номинациясына ауыстырды — ол медициналық мекемелерге материалдық және қаржылық көмек көрсететін, олардың сапасын арттыру бойынша іс-шараларды өткізуге және медициналық қызмет көрсету және медицина қызметкерлерінің біліктілігін арттыруға қолдау көрсететіндерге беріледі. 2018 жылы «Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін» жаңа номинация енгізілді. == Номинациялар == # Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін # Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін # Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін # Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін # Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін # Жыл шүлеңгері # Ақпараттық қолдаушы # Жылдың қайырымды адамы # Жыл ұйымы # Денсаулық сақтау саласына қолдау көрсеткені үшін # Қазақстанның өркендеуіне қосқан үлесі үшін # Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін == Сыйлық иегерлері == ;«Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * Тасмағанбетова Әсел Иманғалиқызы, Алматы қ. (2007) * Үдербаев Мұрат Пірмағанбетұлы, Қызылорда қ. (2008) * Есімханов Есіркеп Досжанұлы, Алматы облысы , Талғар қ. (2009) * Әжібаева Әмина, Алматы қ. (2010) * Смыкова Наталья, Семей қ. (2011) * Жұмашев Ысқақ Тұрғанбайұлы (2012) * Тұяқ Есхожина, Талғар қ. (2013) * [[Айдын Жұмаділұлы Рақымбаев|Рақымбаев Айдын Жұмаділұлы]], BI Group басшысы, директорлар кеңесінің төрағасы (2014) * Қабылбаев Мұрат, Кенесары а., Ақмола облысы (2015) * Рада Хайрушева, Орал қ. (2016) * Екатерина Яценко, Екібастұз қ., Павлодар облысы (2017) * Гүлнар Қабылбекова, Алматы облысы, Үштөбе қ. (2018) ;«Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін» номинациясы * «Алғабас» ЖШС, Қостанай қ. (2007) * Сейітжанов Серікжан Сейітжанұлы, Шымкент қ. (2008) * Беркінбаев Қайрат Шерәліұлы, Алматы қ. (2009) * Сабильянов Нұртай Салихұлы, Астана қ. (2010) * «Стандарт цемент» ЖШС, Шымкент қ. (2011) * «Богатырь комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2012) * «Нұрай» компаниясы, Қызылорда қ. (2013) * «Емшан-Emshan Co» компаниясы, Ақтөбе қ. (2014) * Алтынбеков Бекзат, Жезқазған қ. (2015) * Ким Никон, Шу қ. (2016) * Мұрат Әділханов, Алматы қ. (2017) * Асылбек Қожахметов, Алматы қ. (2018) ;«Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * «ҚР дипломатиялық клуб» ҚБ, Алматы қ. (2007) * Омарбеков Иран Елубайұлы, Астана қ. (2008) * [[Аружан Саин]], Алматы қ. (2009) * «Джей Ти Ай Казахстан» ЖШС, Алматы облысы, Іле ауданы, Байсерке а. (2010) * «[[Mary Kay|Mary Kay Қазақстан]]» ЖШС (2011) * Бауыржан Қасымбергебаев — (2011) * Боранбаева Шолпан Қазыбекқызы (2012) * Ғалымбек Қанапияұлы (2013) * Ақтанова Әсия Тахауиқызы, Мүгедек балалардың ата-аналары қауымдастығының төрайымы, Алматы қ. (2014) * Күмісқалиев Ерлан, Атырау қ. (2015) * Дүйсенғали Оспанов, Қостанай қ. (2016) * Біржан Құжақов, Орал қ. (2017) * Нұржан Әлжанова, Алматы қ. (2018) ;«Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін» номинациясы * «[[Соколов-Сарыбай тау-кен байыту өндірістік бірлестігі]]» АҚ (ССКӨБ), Рудный қ. (2007) * Гашута Владимир Вячеславович, Алматы қ. (2008) * [[Қайрат Советайұлы Боранбаев|Боранбаев Қайрат Советайұлы]], Алматы қ. (2009) * «Богатырь Комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2010) * Есей Өркен, «Нұр Дала» ЖШС құрылтайшысы (2011) * Өтеулі Хамит, «Алтын Есіл» ЖШС директоры (2012) * «Алтынтау Көкшетау» компаниясы, Ақмола облысы (2013) * [[Дәулет Болатұлы Тұрлыханов|Тұрлыханов Дәулет Болатұлы]], Шығыс Қазақстан облысы (2014) * Ералиев Абзал, Қызылорда қ. (2015) * [[Жақсылық Әмірәліұлы Үшкемпіров|Жаксылық Үшкемпіров]], Астана қ. (2016) * «Алматы марафоны» қайырымдылық спорттық шарасы, Алматы қ. (2017) * Арман Машимов, Шығыс Қазақстан облысы, Семей қ. (2018) ;«Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін» номинациясы * Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Павлодар облысы бойыншы МБ, Павлодар қ. (2007) * [[Еуроазиаттық энергетикалық корпорациясы|«Еуразиялық энергетикалық корпорациясы» АҚ]], Павлодар облысы, Ақсу қ. (2008) * Гойкалова Людмила Александровна, Алматы қ. (2009) * Шалабаев Құсман Кәрімұлы, Алматы қ. (2010) * Жұмабай Жақып, «Жақып» шаруа қожалығының жетекшісі (2011) * Нұрбаев Молдияр Қылшықұлы, «Тәуекел Т» ЖШС директоры (2012) * Болат Өміралиев (2013) * Тәліпов Дәурен Оразғалиұлы, Талдықорған қ. (2014) * Коротин Сергей, Өскемен қ. (2015) * Күләш Сәрсембаева, Алматы қ. (2016) * Расима Темербаева, Алматы қ. (2017) * Сейдахмет Қалтаев, Жамбыл облысы, Тараз қ. (2018) ;«Жыл шүлеңгері» номинациясы * Айтжанов Ұзақбай Рүстемұлы, Алматы қ. (2007) * [[Chevron Corporation|«Шеврон» компаниясы]], Алматы қ. (2008) * Ермегияев Амангелді Дінұлы, Алматы қ. (2009) * Пайзахметов Әбдікаһар Хашимұлы, Шымкент қ. (2010) * [[Еуразиялық табиғи ресурстар корпорациясы|«ENRC Kazakhstan» ЖШС]] (2011) * [[Борис Нұрдәулетұлы Байжарқынов|Байжарқынов Борис Нұрдәулетұлы]], «Нұрдәулет-Ақтөбе» компаниясы» ЖШС директоры (2012) * Есімхан Жанабаев, «АШК» компаниясының бас директоры (2013) * Ілиясова Майра Әлімқажықызы, Алматы қ. (2014) * «Археологиялық экспедиция» ЖШС, Алматы қ. (2015) * [[Samsung Electronics|Samsung Electronics Central Eurasia]], Алматы қ. (2016) * Сергей Спицын, Алматы қ. (2017) * Сергей Глушков, Шығыс Қазақстан облысы, Шемонаиха ауданы, Первомайский кенті (2018) == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қазақстан сыйлықтары]] [[Санат:Қазақстан шүлеңгерлері]] [[Санат:Қазақстан бойынша тізімдер]] [[Санат:Алфавит бойынша марапаттар]] 9pn1ipx5kjgi9sfrz2p507n6zaq54tn 3391013 3390995 2024-10-15T19:06:11Z Орел Карл 81620 /* Сыйлық иегерлері */ 3391013 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Статуэтка премии Алтын Журек.JPG|thumb|right|200px|Алтын Жүрек сыйлығының мүсіншесі]] '''Алтын Жүрек''' сыйлығы — коммерциялық ұйымдар мен жеке тұлғалардың Қазақстанда қайырымдылық бағдарламалары мен жобаларын жүзеге асыруға қосқан үлесі үшін жыл сайынғы қоғамдық ұлттық сыйлық. [[Бауыржан (қайырымдылық қоры)|«Бауыржан» қайырымдылық қоры]] қоғамдық қормен құрылды (қордың құрылтайшысы — [[Жұлдыз Қажыкенқызы Омарбекова|Омарбекова Жұлдыз Қажыкенқызы]]). == Ережесі == Номинацияларды іріктеуді Сараптамалық және Қоғамдық кеңес жүзеге асырады. '''Сараптамалық кеңес''' 20 мүшеден тұрып, олардың әрқайсысы шешуші дауысқа ие. Байқауды ұйымдастырушылар құратын Сараптамалық кеңестің құрамына үкіметтік емес ұйымдардың, бұқаралық ақпарат құралдарының, мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының және коммерциялық ұйымдардың өкілдері кіреді. Сараптамалық кеңестің міндеті — марапатқа үміткерлер арасынан әр номинация бойынша үш үміткерді іріктеу. Шешім Сараптамалық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. '''Қоғамдық кеңес''' көрнекті қоғам, мемлекеттік және саяси қайраткерлер, ғылым және мәдениет қайраткерлері; ұлттық және халықаралық қоғамдық және коммерциялық ұйымдардың өкілдері, сондай-ақ марапаттың негізгі демеушілері болып табылатын жеке тұлғалар мен ұйымдардың өкілдерінен құрылған 10 мүшеден тұрады. Қоғамдық кеңес — үміткерлер арасынан әрбір номинация бойынша бір лауреатты таңдауға арналған орган болып табылады. Шешім Қоғамдық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. == Сыйлық жайлы == [[Сурет:Чингиз Айтматов.JPG|thumb|left|200px|Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов 2007 жылдық «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты табыстауында]] Сыйлық 2007 жылдың наурыз айында тағайындалды. 2007 жылы 27 қазанда [[Абай атындағы Қазақ ұлттық опера және балет театры|Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында]] алғашқы марапаттау рәсімі өтті. Жобаның нышаны және басты жүлдесі — алтындатылған қола мен жақұт тастан жасалған қан тамшысы бар жүрек пішініндегі мүсінше және мөлдірлік пен тазалықтың нышаны — шыны диплом болып келеді. Алғашқы «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты тапсырылуының құрметті қонағы [[Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов|Шыңғыс Айтматов]] болды. Сыйлық жыл сайын 27 қазанда Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында дәстүрлі түрде өтеді. Жеті жылдық тарихында бұл сыйлық алғаш рет 2010 жылы [[Астана|Астанада]] [[Астана (концерт залы)|Конгресс-холлдың]] концерттік залында өтті. 2011 жылы ұйымдастырушылар «Қазақстанның дамуына қосқан үлесі үшін» жаңа номинациясын жариялады. Ол Қазақстанда қайырымдылық қызметін жүзеге асыратын шетелдік азаматтарға беріледі. Ұйымдастыру комитеті 2012 жылы «Өнер және мейірімділік» номинациясын «Денсаулық сақтау саласына қосқан үлесі үшін» номинациясына ауыстырды — ол медициналық мекемелерге материалдық және қаржылық көмек көрсететін, олардың сапасын арттыру бойынша іс-шараларды өткізуге және медициналық қызмет көрсету және медицина қызметкерлерінің біліктілігін арттыруға қолдау көрсететіндерге беріледі. 2018 жылы «Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін» жаңа номинация енгізілді. == Номинациялар == # Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін # Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін # Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін # Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін # Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін # Жыл шүлеңгері # Ақпараттық қолдаушы # Жылдың қайырымды адамы # Жыл ұйымы # Денсаулық сақтау саласына қолдау көрсеткені үшін # Қазақстанның өркендеуіне қосқан үлесі үшін # Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін == Сыйлық иегерлері == ;«Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * Тасмағанбетова Әсел Иманғалиқызы, Алматы қ. (2007) * Үдербаев Мұрат Пірмағанбетұлы, Қызылорда қ. (2008) * Есімханов Есіркеп Досжанұлы, Алматы облысы , Талғар қ. (2009) * Әжібаева Әмина, Алматы қ. (2010) * Смыкова Наталья, Семей қ. (2011) * Жұмашев Ысқақ Тұрғанбайұлы (2012) * Тұяқ Есхожина, Талғар қ. (2013) * [[Айдын Жұмаділұлы Рақымбаев|Рақымбаев Айдын Жұмаділұлы]], BI Group басшысы, директорлар кеңесінің төрағасы (2014) * Қабылбаев Мұрат, Кенесары а., Ақмола облысы (2015) * Рада Хайрушева, Орал қ. (2016) * Екатерина Яценко, Екібастұз қ., Павлодар облысы (2017) * Гүлнар Қабылбекова, Алматы облысы, Үштөбе қ. (2018) ;«Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін» номинациясы * «Алғабас» ЖШС, Қостанай қ. (2007) * Сейітжанов Серікжан Сейітжанұлы, Шымкент қ. (2008) * Беркінбаев Қайрат Шерәліұлы, Алматы қ. (2009) * Сабильянов Нұртай Салихұлы, Астана қ. (2010) * «Стандарт цемент» ЖШС, Шымкент қ. (2011) * «Богатырь комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2012) * «Нұрай» компаниясы, Қызылорда қ. (2013) * «Емшан-Emshan Co» компаниясы, Ақтөбе қ. (2014) * Алтынбеков Бекзат, Жезқазған қ. (2015) * Ким Никон, Шу қ. (2016) * Мұрат Әділханов, Алматы қ. (2017) * Асылбек Қожахметов, Алматы қ. (2018) ;«Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * «ҚР дипломатиялық клуб» ҚБ, Алматы қ. (2007) * Омарбеков Иран Елубайұлы, Астана қ. (2008) * [[Аружан Саин]], Алматы қ. (2009) * «Джей Ти Ай Казахстан» ЖШС, Алматы облысы, Іле ауданы, Байсерке а. (2010) * «[[Mary Kay|Mary Kay Қазақстан]]» ЖШС (2011) * Бауыржан Қасымбергебаев — (2011) * Боранбаева Шолпан Қазыбекқызы (2012) * Ғалымбек Қанапияұлы (2013) * Ақтанова Әсия Тахауиқызы, Мүгедек балалардың ата-аналары қауымдастығының төрайымы, Алматы қ. (2014) * Күмісқалиев Ерлан, Атырау қ. (2015) * Дүйсенғали Оспанов, Қостанай қ. (2016) * Біржан Құжақов, Орал қ. (2017) * Нұржан Әлжанова, Алматы қ. (2018) ;«Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін» номинациясы * «[[Соколов-Сарыбай тау-кен байыту өндірістік бірлестігі]]» АҚ (ССКӨБ), Рудный қ. (2007) * Гашута Владимир Вячеславович, Алматы қ. (2008) * [[Қайрат Советайұлы Боранбаев|Боранбаев Қайрат Советайұлы]], Алматы қ. (2009) * «Богатырь Комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2010) * Есей Өркен, «Нұр Дала» ЖШС құрылтайшысы (2011) * Өтеулі Хамит, «Алтын Есіл» ЖШС директоры (2012) * «Алтынтау Көкшетау» компаниясы, Ақмола облысы (2013) * [[Дәулет Болатұлы Тұрлыханов|Тұрлыханов Дәулет Болатұлы]], Шығыс Қазақстан облысы (2014) * Ералиев Абзал, Қызылорда қ. (2015) * [[Жақсылық Әмірәліұлы Үшкемпіров|Жаксылық Үшкемпіров]], Астана қ. (2016) * «Алматы марафоны» қайырымдылық спорттық шарасы, Алматы қ. (2017) * Арман Машимов, Шығыс Қазақстан облысы, Семей қ. (2018) ;«Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін» номинациясы * Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Павлодар облысы бойыншы МБ, Павлодар қ. (2007) * [[Еуроазиаттық энергетикалық корпорациясы|«Еуразиялық энергетикалық корпорациясы» АҚ]], Павлодар облысы, Ақсу қ. (2008) * Гойкалова Людмила Александровна, Алматы қ. (2009) * Шалабаев Құсман Кәрімұлы, Алматы қ. (2010) * Жұмабай Жақып, «Жақып» шаруа қожалығының жетекшісі (2011) * Нұрбаев Молдияр Қылшықұлы, «Тәуекел Т» ЖШС директоры (2012) * Болат Өміралиев (2013) * Тәліпов Дәурен Оразғалиұлы, Талдықорған қ. (2014) * Коротин Сергей, Өскемен қ. (2015) * Күләш Сәрсембаева, Алматы қ. (2016) * Расима Темербаева, Алматы қ. (2017) * Сейдахмет Қалтаев, Жамбыл облысы, Тараз қ. (2018) ;«Жыл шүлеңгері» номинациясы * Айтжанов Ұзақбай Рүстемұлы, Алматы қ. (2007) * [[Chevron Corporation|«Шеврон» компаниясы]], Алматы қ. (2008) * Ермегияев Амангелді Дінұлы, Алматы қ. (2009) * Пайзахметов Әбдікаһар Хашимұлы, Шымкент қ. (2010) * [[Еуразиялық табиғи ресурстар корпорациясы|«ENRC Kazakhstan» ЖШС]] (2011) * [[Борис Нұрдәулетұлы Байжарқынов|Байжарқынов Борис Нұрдәулетұлы]], «Нұрдәулет-Ақтөбе» компаниясы» ЖШС директоры (2012) * Есімхан Жанабаев, «АШК» компаниясының бас директоры (2013) * Ілиясова Майра Әлімқажықызы, Алматы қ. (2014) * «Археологиялық экспедиция» ЖШС, Алматы қ. (2015) * [[Samsung Electronics|Samsung Electronics Central Eurasia]], Алматы қ. (2016) * Сергей Спицын, Алматы қ. (2017) * Сергей Глушков, Шығыс Қазақстан облысы, Шемонаиха ауданы, Первомайский кенті (2018) ;«Ақпараттық қолдаушы» номинациясы * «Бурабай газеті» МҚКҚ, Щучинск қ. (2007) * «Ақжол» газеті, Тараз қ. (2008) * [[Арманжан Мерекеұлы Байтасов|Байтасов Арманжан Мерекеұлы]], Алматы қ. (2009) * «Время» газеті, Алматы қ. (2010) * «Жан жылуы» телебағдарламасы ([[Qazaqstan (телеарна)|«Қазақстан» телеарнасы]]) (2011) * «Армандар орындалады» тележобасы («Алматы» телеарнасы) (2012) * «Біз біргеміз» тележобасы («Астана» телеарнасы) (2013) * «Shahar» телерадиокомпаниясы» ЖШС (Хит ТВ), Алматы қ. (2014) * «Айғақ» телерадиокомпаниясы, Шымкент қ. (2015) * «Қазақстан» телерадиокомпаниясы, Астана қ. (2016) * Майра Абдрахманова Алматы қ. (2017) * «www.bestdoctor.kz» медициналық ақпарат порталы, Астана қ. (2018) == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қазақстан сыйлықтары]] [[Санат:Қазақстан шүлеңгерлері]] [[Санат:Қазақстан бойынша тізімдер]] [[Санат:Алфавит бойынша марапаттар]] 6u949z7gq8lax1dvrcq568uiicyqvhi 3391014 3391013 2024-10-15T19:18:21Z Орел Карл 81620 /* Сыйлық иегерлері */ 3391014 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Статуэтка премии Алтын Журек.JPG|thumb|right|200px|Алтын Жүрек сыйлығының мүсіншесі]] '''Алтын Жүрек''' сыйлығы — коммерциялық ұйымдар мен жеке тұлғалардың Қазақстанда қайырымдылық бағдарламалары мен жобаларын жүзеге асыруға қосқан үлесі үшін жыл сайынғы қоғамдық ұлттық сыйлық. [[Бауыржан (қайырымдылық қоры)|«Бауыржан» қайырымдылық қоры]] қоғамдық қормен құрылды (қордың құрылтайшысы — [[Жұлдыз Қажыкенқызы Омарбекова|Омарбекова Жұлдыз Қажыкенқызы]]). == Ережесі == Номинацияларды іріктеуді Сараптамалық және Қоғамдық кеңес жүзеге асырады. '''Сараптамалық кеңес''' 20 мүшеден тұрып, олардың әрқайсысы шешуші дауысқа ие. Байқауды ұйымдастырушылар құратын Сараптамалық кеңестің құрамына үкіметтік емес ұйымдардың, бұқаралық ақпарат құралдарының, мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының және коммерциялық ұйымдардың өкілдері кіреді. Сараптамалық кеңестің міндеті — марапатқа үміткерлер арасынан әр номинация бойынша үш үміткерді іріктеу. Шешім Сараптамалық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. '''Қоғамдық кеңес''' көрнекті қоғам, мемлекеттік және саяси қайраткерлер, ғылым және мәдениет қайраткерлері; ұлттық және халықаралық қоғамдық және коммерциялық ұйымдардың өкілдері, сондай-ақ марапаттың негізгі демеушілері болып табылатын жеке тұлғалар мен ұйымдардың өкілдерінен құрылған 10 мүшеден тұрады. Қоғамдық кеңес — үміткерлер арасынан әрбір номинация бойынша бір лауреатты таңдауға арналған орган болып табылады. Шешім Қоғамдық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. == Сыйлық жайлы == [[Сурет:Чингиз Айтматов.JPG|thumb|left|200px|Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов 2007 жылдық «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты табыстауында]] Сыйлық 2007 жылдың наурыз айында тағайындалды. 2007 жылы 27 қазанда [[Абай атындағы Қазақ ұлттық опера және балет театры|Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында]] алғашқы марапаттау рәсімі өтті. Жобаның нышаны және басты жүлдесі — алтындатылған қола мен жақұт тастан жасалған қан тамшысы бар жүрек пішініндегі мүсінше және мөлдірлік пен тазалықтың нышаны — шыны диплом болып келеді. Алғашқы «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты тапсырылуының құрметті қонағы [[Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов|Шыңғыс Айтматов]] болды. Сыйлық жыл сайын 27 қазанда Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында дәстүрлі түрде өтеді. Жеті жылдық тарихында бұл сыйлық алғаш рет 2010 жылы [[Астана|Астанада]] [[Астана (концерт залы)|Конгресс-холлдың]] концерттік залында өтті. 2011 жылы ұйымдастырушылар «Қазақстанның дамуына қосқан үлесі үшін» жаңа номинациясын жариялады. Ол Қазақстанда қайырымдылық қызметін жүзеге асыратын шетелдік азаматтарға беріледі. Ұйымдастыру комитеті 2012 жылы «Өнер және мейірімділік» номинациясын «Денсаулық сақтау саласына қосқан үлесі үшін» номинациясына ауыстырды — ол медициналық мекемелерге материалдық және қаржылық көмек көрсететін, олардың сапасын арттыру бойынша іс-шараларды өткізуге және медициналық қызмет көрсету және медицина қызметкерлерінің біліктілігін арттыруға қолдау көрсететіндерге беріледі. 2018 жылы «Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін» жаңа номинация енгізілді. == Номинациялар == # Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін # Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін # Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін # Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін # Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін # Жыл шүлеңгері # Ақпараттық қолдаушы # Жылдың қайырымды адамы # Жыл ұйымы # Денсаулық сақтау саласына қолдау көрсеткені үшін # Қазақстанның өркендеуіне қосқан үлесі үшін # Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін == Сыйлық иегерлері == ;«Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * Тасмағанбетова Әсел Иманғалиқызы, Алматы қ. (2007) * Үдербаев Мұрат Пірмағанбетұлы, Қызылорда қ. (2008) * Есімханов Есіркеп Досжанұлы, Алматы облысы , Талғар қ. (2009) * Әжібаева Әмина, Алматы қ. (2010) * Смыкова Наталья, Семей қ. (2011) * Жұмашев Ысқақ Тұрғанбайұлы (2012) * Тұяқ Есхожина, Талғар қ. (2013) * [[Айдын Жұмаділұлы Рақымбаев|Рақымбаев Айдын Жұмаділұлы]], BI Group басшысы, директорлар кеңесінің төрағасы (2014) * Қабылбаев Мұрат, Кенесары а., Ақмола облысы (2015) * Рада Хайрушева, Орал қ. (2016) * Екатерина Яценко, Екібастұз қ., Павлодар облысы (2017) * Гүлнар Қабылбекова, Алматы облысы, Үштөбе қ. (2018) ;«Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін» номинациясы * «Алғабас» ЖШС, Қостанай қ. (2007) * Сейітжанов Серікжан Сейітжанұлы, Шымкент қ. (2008) * Беркінбаев Қайрат Шерәліұлы, Алматы қ. (2009) * Сабильянов Нұртай Салихұлы, Астана қ. (2010) * «Стандарт цемент» ЖШС, Шымкент қ. (2011) * «Богатырь комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2012) * «Нұрай» компаниясы, Қызылорда қ. (2013) * «Емшан-Emshan Co» компаниясы, Ақтөбе қ. (2014) * Алтынбеков Бекзат, Жезқазған қ. (2015) * Ким Никон, Шу қ. (2016) * Мұрат Әділханов, Алматы қ. (2017) * Асылбек Қожахметов, Алматы қ. (2018) ;«Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * «ҚР дипломатиялық клуб» ҚБ, Алматы қ. (2007) * Омарбеков Иран Елубайұлы, Астана қ. (2008) * [[Аружан Саин]], Алматы қ. (2009) * «Джей Ти Ай Казахстан» ЖШС, Алматы облысы, Іле ауданы, Байсерке а. (2010) * «[[Mary Kay|Mary Kay Қазақстан]]» ЖШС (2011) * Бауыржан Қасымбергебаев — (2011) * Боранбаева Шолпан Қазыбекқызы (2012) * Ғалымбек Қанапияұлы (2013) * Ақтанова Әсия Тахауиқызы, Мүгедек балалардың ата-аналары қауымдастығының төрайымы, Алматы қ. (2014) * Күмісқалиев Ерлан, Атырау қ. (2015) * Дүйсенғали Оспанов, Қостанай қ. (2016) * Біржан Құжақов, Орал қ. (2017) * Нұржан Әлжанова, Алматы қ. (2018) ;«Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін» номинациясы * «[[Соколов-Сарыбай тау-кен байыту өндірістік бірлестігі]]» АҚ (ССКӨБ), Рудный қ. (2007) * Гашута Владимир Вячеславович, Алматы қ. (2008) * [[Қайрат Советайұлы Боранбаев|Боранбаев Қайрат Советайұлы]], Алматы қ. (2009) * «Богатырь Комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2010) * Есей Өркен, «Нұр Дала» ЖШС құрылтайшысы (2011) * Өтеулі Хамит, «Алтын Есіл» ЖШС директоры (2012) * «Алтынтау Көкшетау» компаниясы, Ақмола облысы (2013) * [[Дәулет Болатұлы Тұрлыханов|Тұрлыханов Дәулет Болатұлы]], Шығыс Қазақстан облысы (2014) * Ералиев Абзал, Қызылорда қ. (2015) * [[Жақсылық Әмірәліұлы Үшкемпіров|Жаксылық Үшкемпіров]], Астана қ. (2016) * «Алматы марафоны» қайырымдылық спорттық шарасы, Алматы қ. (2017) * Арман Машимов, Шығыс Қазақстан облысы, Семей қ. (2018) ;«Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін» номинациясы * Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Павлодар облысы бойыншы МБ, Павлодар қ. (2007) * [[Еуроазиаттық энергетикалық корпорациясы|«Еуразиялық энергетикалық корпорациясы» АҚ]], Павлодар облысы, Ақсу қ. (2008) * Гойкалова Людмила Александровна, Алматы қ. (2009) * Шалабаев Құсман Кәрімұлы, Алматы қ. (2010) * Жұмабай Жақып, «Жақып» шаруа қожалығының жетекшісі (2011) * Нұрбаев Молдияр Қылшықұлы, «Тәуекел Т» ЖШС директоры (2012) * Болат Өміралиев (2013) * Тәліпов Дәурен Оразғалиұлы, Талдықорған қ. (2014) * Коротин Сергей, Өскемен қ. (2015) * Күләш Сәрсембаева, Алматы қ. (2016) * Расима Темербаева, Алматы қ. (2017) * Сейдахмет Қалтаев, Жамбыл облысы, Тараз қ. (2018) ;«Жыл шүлеңгері» номинациясы * Айтжанов Ұзақбай Рүстемұлы, Алматы қ. (2007) * [[Chevron Corporation|«Шеврон» компаниясы]], Алматы қ. (2008) * Ермегияев Амангелді Дінұлы, Алматы қ. (2009) * Пайзахметов Әбдікаһар Хашимұлы, Шымкент қ. (2010) * [[Еуразиялық табиғи ресурстар корпорациясы|«ENRC Kazakhstan» ЖШС]] (2011) * [[Борис Нұрдәулетұлы Байжарқынов|Байжарқынов Борис Нұрдәулетұлы]], «Нұрдәулет-Ақтөбе» компаниясы» ЖШС директоры (2012) * Есімхан Жанабаев, «АШК» компаниясының бас директоры (2013) * Ілиясова Майра Әлімқажықызы, Алматы қ. (2014) * «Археологиялық экспедиция» ЖШС, Алматы қ. (2015) * [[Samsung Electronics|Samsung Electronics Central Eurasia]], Алматы қ. (2016) * Сергей Спицын, Алматы қ. (2017) * Сергей Глушков, Шығыс Қазақстан облысы, Шемонаиха ауданы, Первомайский кенті (2018) ;«Ақпараттық қолдаушы» номинациясы * «Бурабай газеті» МҚКҚ, Щучинск қ. (2007) * «Ақжол» газеті, Тараз қ. (2008) * [[Арманжан Мерекеұлы Байтасов|Байтасов Арманжан Мерекеұлы]], Алматы қ. (2009) * «Время» газеті, Алматы қ. (2010) * «Жан жылуы» телебағдарламасы ([[Qazaqstan (телеарна)|«Қазақстан» телеарнасы]]) (2011) * «Армандар орындалады» тележобасы («Алматы» телеарнасы) (2012) * «Біз біргеміз» тележобасы («Астана» телеарнасы) (2013) * «Shahar» телерадиокомпаниясы» ЖШС (Хит ТВ), Алматы қ. (2014) * «Айғақ» телерадиокомпаниясы, Шымкент қ. (2015) * «Қазақстан» телерадиокомпаниясы, Астана қ. (2016) * Майра Абдрахманова Алматы қ. (2017) * «www.bestdoctor.kz» медициналық ақпарат порталы, Астана қ. (2018) ;«Жылдың қайырымды адамы» номинациясы * Закусилов Александр Александрович, Ақмола облысы, Сандықтау ауданы (2007) * «Қазгермұнай» БК» ЖШС, Қызылорда қ. (2008) * Абдрахимова Сапура Зайтжанқызы, Қызылорда қ. (2009) * Әбілов Болат Мұқышұлы, Алматы қ. (2010) * Тұрысбекова Қалиша, зейнеткер Алматы қ. (2011) * Дайырбеков Мүслімбай, «Шипа-Дент» стоматологиялық клиникасы» ЖШС директоры (2012) * Оспанов Бауыржан Кеңесбекұлы, «Zhersu» корпорациясының бақылау кеңесі төрағасы (2013) * Салфиков Талғат Маратұлы, «Әнуар» сауда желісінің басшысы, Ақтөбе қ. (2014) * [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы]], Астана қ. (2015) * Гүлмира Абдрашева, Астана қ. (2016) * Темірлан Шайнүсіпов, Ақтерек ауылы, Алматы облысы (2017) * Өтемұратов Болат Жәмитұлы, Алматы қ. (2018) == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қазақстан сыйлықтары]] [[Санат:Қазақстан шүлеңгерлері]] [[Санат:Қазақстан бойынша тізімдер]] [[Санат:Алфавит бойынша марапаттар]] ab6ncaxrvk7kekopyenvx12wnx89pbq 3391015 3391014 2024-10-15T19:20:26Z Орел Карл 81620 /* Сыйлық иегерлері */ 3391015 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Статуэтка премии Алтын Журек.JPG|thumb|right|200px|Алтын Жүрек сыйлығының мүсіншесі]] '''Алтын Жүрек''' сыйлығы — коммерциялық ұйымдар мен жеке тұлғалардың Қазақстанда қайырымдылық бағдарламалары мен жобаларын жүзеге асыруға қосқан үлесі үшін жыл сайынғы қоғамдық ұлттық сыйлық. [[Бауыржан (қайырымдылық қоры)|«Бауыржан» қайырымдылық қоры]] қоғамдық қормен құрылды (қордың құрылтайшысы — [[Жұлдыз Қажыкенқызы Омарбекова|Омарбекова Жұлдыз Қажыкенқызы]]). == Ережесі == Номинацияларды іріктеуді Сараптамалық және Қоғамдық кеңес жүзеге асырады. '''Сараптамалық кеңес''' 20 мүшеден тұрып, олардың әрқайсысы шешуші дауысқа ие. Байқауды ұйымдастырушылар құратын Сараптамалық кеңестің құрамына үкіметтік емес ұйымдардың, бұқаралық ақпарат құралдарының, мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының және коммерциялық ұйымдардың өкілдері кіреді. Сараптамалық кеңестің міндеті — марапатқа үміткерлер арасынан әр номинация бойынша үш үміткерді іріктеу. Шешім Сараптамалық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. '''Қоғамдық кеңес''' көрнекті қоғам, мемлекеттік және саяси қайраткерлер, ғылым және мәдениет қайраткерлері; ұлттық және халықаралық қоғамдық және коммерциялық ұйымдардың өкілдері, сондай-ақ марапаттың негізгі демеушілері болып табылатын жеке тұлғалар мен ұйымдардың өкілдерінен құрылған 10 мүшеден тұрады. Қоғамдық кеңес — үміткерлер арасынан әрбір номинация бойынша бір лауреатты таңдауға арналған орган болып табылады. Шешім Қоғамдық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. == Сыйлық жайлы == [[Сурет:Чингиз Айтматов.JPG|thumb|left|200px|Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов 2007 жылдық «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты табыстауында]] Сыйлық 2007 жылдың наурыз айында тағайындалды. 2007 жылы 27 қазанда [[Абай атындағы Қазақ ұлттық опера және балет театры|Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында]] алғашқы марапаттау рәсімі өтті. Жобаның нышаны және басты жүлдесі — алтындатылған қола мен жақұт тастан жасалған қан тамшысы бар жүрек пішініндегі мүсінше және мөлдірлік пен тазалықтың нышаны — шыны диплом болып келеді. Алғашқы «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты тапсырылуының құрметті қонағы [[Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов|Шыңғыс Айтматов]] болды. Сыйлық жыл сайын 27 қазанда Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында дәстүрлі түрде өтеді. Жеті жылдық тарихында бұл сыйлық алғаш рет 2010 жылы [[Астана|Астанада]] [[Астана (концерт залы)|Конгресс-холлдың]] концерттік залында өтті. 2011 жылы ұйымдастырушылар «Қазақстанның дамуына қосқан үлесі үшін» жаңа номинациясын жариялады. Ол Қазақстанда қайырымдылық қызметін жүзеге асыратын шетелдік азаматтарға беріледі. Ұйымдастыру комитеті 2012 жылы «Өнер және мейірімділік» номинациясын «Денсаулық сақтау саласына қосқан үлесі үшін» номинациясына ауыстырды — ол медициналық мекемелерге материалдық және қаржылық көмек көрсететін, олардың сапасын арттыру бойынша іс-шараларды өткізуге және медициналық қызмет көрсету және медицина қызметкерлерінің біліктілігін арттыруға қолдау көрсететіндерге беріледі. 2018 жылы «Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін» жаңа номинация енгізілді. == Номинациялар == # Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін # Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін # Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін # Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін # Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін # Жыл шүлеңгері # Ақпараттық қолдаушы # Жылдың қайырымды адамы # Жыл ұйымы # Денсаулық сақтау саласына қолдау көрсеткені үшін # Қазақстанның өркендеуіне қосқан үлесі үшін # Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін == Сыйлық иегерлері == ;«Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * Тасмағанбетова Әсел Иманғалиқызы, Алматы қ. (2007) * Үдербаев Мұрат Пірмағанбетұлы, Қызылорда қ. (2008) * Есімханов Есіркеп Досжанұлы, Алматы облысы , Талғар қ. (2009) * Әжібаева Әмина, Алматы қ. (2010) * Смыкова Наталья, Семей қ. (2011) * Жұмашев Ысқақ Тұрғанбайұлы (2012) * Тұяқ Есхожина, Талғар қ. (2013) * [[Айдын Жұмаділұлы Рақымбаев|Рақымбаев Айдын Жұмаділұлы]], BI Group басшысы, директорлар кеңесінің төрағасы (2014) * Қабылбаев Мұрат, Кенесары а., Ақмола облысы (2015) * Рада Хайрушева, Орал қ. (2016) * Екатерина Яценко, Екібастұз қ., Павлодар облысы (2017) * Гүлнар Қабылбекова, Алматы облысы, Үштөбе қ. (2018) ;«Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін» номинациясы * «Алғабас» ЖШС, Қостанай қ. (2007) * Сейітжанов Серікжан Сейітжанұлы, Шымкент қ. (2008) * Беркінбаев Қайрат Шерәліұлы, Алматы қ. (2009) * Сабильянов Нұртай Салихұлы, Астана қ. (2010) * «Стандарт цемент» ЖШС, Шымкент қ. (2011) * «Богатырь комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2012) * «Нұрай» компаниясы, Қызылорда қ. (2013) * «Емшан-Emshan Co» компаниясы, Ақтөбе қ. (2014) * Алтынбеков Бекзат, Жезқазған қ. (2015) * Ким Никон, Шу қ. (2016) * Мұрат Әділханов, Алматы қ. (2017) * Асылбек Қожахметов, Алматы қ. (2018) ;«Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * «ҚР дипломатиялық клуб» ҚБ, Алматы қ. (2007) * Омарбеков Иран Елубайұлы, Астана қ. (2008) * [[Аружан Саин]], Алматы қ. (2009) * «Джей Ти Ай Казахстан» ЖШС, Алматы облысы, Іле ауданы, Байсерке а. (2010) * «[[Mary Kay|Mary Kay Қазақстан]]» ЖШС (2011) * Бауыржан Қасымбергебаев — (2011) * Боранбаева Шолпан Қазыбекқызы (2012) * Ғалымбек Қанапияұлы (2013) * Ақтанова Әсия Тахауиқызы, Мүгедек балалардың ата-аналары қауымдастығының төрайымы, Алматы қ. (2014) * Күмісқалиев Ерлан, Атырау қ. (2015) * Дүйсенғали Оспанов, Қостанай қ. (2016) * Біржан Құжақов, Орал қ. (2017) * Нұржан Әлжанова, Алматы қ. (2018) ;«Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін» номинациясы * «[[Соколов-Сарыбай тау-кен байыту өндірістік бірлестігі]]» АҚ (ССКӨБ), Рудный қ. (2007) * Гашута Владимир Вячеславович, Алматы қ. (2008) * [[Қайрат Советайұлы Боранбаев|Боранбаев Қайрат Советайұлы]], Алматы қ. (2009) * «Богатырь Комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2010) * Есей Өркен, «Нұр Дала» ЖШС құрылтайшысы (2011) * Өтеулі Хамит, «Алтын Есіл» ЖШС директоры (2012) * «Алтынтау Көкшетау» компаниясы, Ақмола облысы (2013) * [[Дәулет Болатұлы Тұрлыханов|Тұрлыханов Дәулет Болатұлы]], Шығыс Қазақстан облысы (2014) * Ералиев Абзал, Қызылорда қ. (2015) * [[Жақсылық Әмірәліұлы Үшкемпіров|Жаксылық Үшкемпіров]], Астана қ. (2016) * «Алматы марафоны» қайырымдылық спорттық шарасы, Алматы қ. (2017) * Арман Машимов, Шығыс Қазақстан облысы, Семей қ. (2018) ;«Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін» номинациясы * Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Павлодар облысы бойыншы МБ, Павлодар қ. (2007) * [[Еуроазиаттық энергетикалық корпорациясы|«Еуразиялық энергетикалық корпорациясы» АҚ]], Павлодар облысы, Ақсу қ. (2008) * Гойкалова Людмила Александровна, Алматы қ. (2009) * Шалабаев Құсман Кәрімұлы, Алматы қ. (2010) * Жұмабай Жақып, «Жақып» шаруа қожалығының жетекшісі (2011) * Нұрбаев Молдияр Қылшықұлы, «Тәуекел Т» ЖШС директоры (2012) * Болат Өміралиев (2013) * Тәліпов Дәурен Оразғалиұлы, Талдықорған қ. (2014) * Коротин Сергей, Өскемен қ. (2015) * Күләш Сәрсембаева, Алматы қ. (2016) * Расима Темербаева, Алматы қ. (2017) * Сейдахмет Қалтаев, Жамбыл облысы, Тараз қ. (2018) ;«Жыл шүлеңгері» номинациясы * Айтжанов Ұзақбай Рүстемұлы, Алматы қ. (2007) * [[Chevron Corporation|«Шеврон» компаниясы]], Алматы қ. (2008) * Ермегияев Амангелді Дінұлы, Алматы қ. (2009) * Пайзахметов Әбдікаһар Хашимұлы, Шымкент қ. (2010) * [[Еуразиялық табиғи ресурстар корпорациясы|«ENRC Kazakhstan» ЖШС]] (2011) * [[Борис Нұрдәулетұлы Байжарқынов|Байжарқынов Борис Нұрдәулетұлы]], «Нұрдәулет-Ақтөбе» компаниясы» ЖШС директоры (2012) * Есімхан Жанабаев, «АШК» компаниясының бас директоры (2013) * Ілиясова Майра Әлімқажықызы, Алматы қ. (2014) * «Археологиялық экспедиция» ЖШС, Алматы қ. (2015) * [[Samsung Electronics|Samsung Electronics Central Eurasia]], Алматы қ. (2016) * Сергей Спицын, Алматы қ. (2017) * Сергей Глушков, Шығыс Қазақстан облысы, Шемонаиха ауданы, Первомайский кенті (2018) ;«Ақпараттық қолдаушы» номинациясы * «Бурабай газеті» МҚКҚ, Щучинск қ. (2007) * «Ақжол» газеті, Тараз қ. (2008) * [[Арманжан Мерекеұлы Байтасов|Байтасов Арманжан Мерекеұлы]], Алматы қ. (2009) * «Время» газеті, Алматы қ. (2010) * «Жан жылуы» телебағдарламасы ([[Qazaqstan (телеарна)|«Қазақстан» телеарнасы]]) (2011) * «Армандар орындалады» тележобасы («Алматы» телеарнасы) (2012) * «Біз біргеміз» тележобасы («Астана» телеарнасы) (2013) * «Shahar» телерадиокомпаниясы» ЖШС (Хит ТВ), Алматы қ. (2014) * «Айғақ» телерадиокомпаниясы, Шымкент қ. (2015) * «Қазақстан» телерадиокомпаниясы, Астана қ. (2016) * Майра Абдрахманова Алматы қ. (2017) * «www.bestdoctor.kz» медициналық ақпарат порталы, Астана қ. (2018) ;«Жылдың қайырымды адамы» номинациясы * Закусилов Александр Александрович, Ақмола облысы, Сандықтау ауданы (2007) * «Қазгермұнай» БК» ЖШС, Қызылорда қ. (2008) * Абдрахимова Сапура Зайтжанқызы, Қызылорда қ. (2009) * [[Болат Мұқышұлы Әбілов|Әбілов Болат Мұқышұлы]], Алматы қ. (2010) * Тұрысбекова Қалиша, зейнеткер Алматы қ. (2011) * Дайырбеков Мүслімбай, «Шипа-Дент» стоматологиялық клиникасы» ЖШС директоры (2012) * [[Бауыржан Кеңесбекұлы Оспанов|Оспанов Бауыржан Кеңесбекұлы]], «Zhersu» корпорациясының бақылау кеңесі төрағасы (2013) * Салфиков Талғат Маратұлы, «Әнуар» сауда желісінің басшысы, Ақтөбе қ. (2014) * [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы]], Астана қ. (2015) * Гүлмира Абдрашева, Астана қ. (2016) * Темірлан Шайнүсіпов, Ақтерек ауылы, Алматы облысы (2017) * [[Болат Жамитұлы Өтемұратов|Өтемұратов Болат Жамитұлы]], Алматы қ. (2018) ;«Жыл ұйымы» номинациясы == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қазақстан сыйлықтары]] [[Санат:Қазақстан шүлеңгерлері]] [[Санат:Қазақстан бойынша тізімдер]] [[Санат:Алфавит бойынша марапаттар]] 23dnc7o221ock2qgz5aqmavkesb25bb 3391016 3391015 2024-10-15T19:34:56Z Орел Карл 81620 /* Сыйлық иегерлері */ 3391016 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Статуэтка премии Алтын Журек.JPG|thumb|right|200px|Алтын Жүрек сыйлығының мүсіншесі]] '''Алтын Жүрек''' сыйлығы — коммерциялық ұйымдар мен жеке тұлғалардың Қазақстанда қайырымдылық бағдарламалары мен жобаларын жүзеге асыруға қосқан үлесі үшін жыл сайынғы қоғамдық ұлттық сыйлық. [[Бауыржан (қайырымдылық қоры)|«Бауыржан» қайырымдылық қоры]] қоғамдық қормен құрылды (қордың құрылтайшысы — [[Жұлдыз Қажыкенқызы Омарбекова|Омарбекова Жұлдыз Қажыкенқызы]]). == Ережесі == Номинацияларды іріктеуді Сараптамалық және Қоғамдық кеңес жүзеге асырады. '''Сараптамалық кеңес''' 20 мүшеден тұрып, олардың әрқайсысы шешуші дауысқа ие. Байқауды ұйымдастырушылар құратын Сараптамалық кеңестің құрамына үкіметтік емес ұйымдардың, бұқаралық ақпарат құралдарының, мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының және коммерциялық ұйымдардың өкілдері кіреді. Сараптамалық кеңестің міндеті — марапатқа үміткерлер арасынан әр номинация бойынша үш үміткерді іріктеу. Шешім Сараптамалық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. '''Қоғамдық кеңес''' көрнекті қоғам, мемлекеттік және саяси қайраткерлер, ғылым және мәдениет қайраткерлері; ұлттық және халықаралық қоғамдық және коммерциялық ұйымдардың өкілдері, сондай-ақ марапаттың негізгі демеушілері болып табылатын жеке тұлғалар мен ұйымдардың өкілдерінен құрылған 10 мүшеден тұрады. Қоғамдық кеңес — үміткерлер арасынан әрбір номинация бойынша бір лауреатты таңдауға арналған орган болып табылады. Шешім Қоғамдық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. == Сыйлық жайлы == [[Сурет:Чингиз Айтматов.JPG|thumb|left|200px|Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов 2007 жылдық «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты табыстауында]] Сыйлық 2007 жылдың наурыз айында тағайындалды. 2007 жылы 27 қазанда [[Абай атындағы Қазақ ұлттық опера және балет театры|Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында]] алғашқы марапаттау рәсімі өтті. Жобаның нышаны және басты жүлдесі — алтындатылған қола мен жақұт тастан жасалған қан тамшысы бар жүрек пішініндегі мүсінше және мөлдірлік пен тазалықтың нышаны — шыны диплом болып келеді. Алғашқы «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты тапсырылуының құрметті қонағы [[Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов|Шыңғыс Айтматов]] болды. Сыйлық жыл сайын 27 қазанда Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында дәстүрлі түрде өтеді. Жеті жылдық тарихында бұл сыйлық алғаш рет 2010 жылы [[Астана|Астанада]] [[Астана (концерт залы)|Конгресс-холлдың]] концерттік залында өтті. 2011 жылы ұйымдастырушылар «Қазақстанның дамуына қосқан үлесі үшін» жаңа номинациясын жариялады. Ол Қазақстанда қайырымдылық қызметін жүзеге асыратын шетелдік азаматтарға беріледі. Ұйымдастыру комитеті 2012 жылы «Өнер және мейірімділік» номинациясын «Денсаулық сақтау саласына қосқан үлесі үшін» номинациясына ауыстырды — ол медициналық мекемелерге материалдық және қаржылық көмек көрсететін, олардың сапасын арттыру бойынша іс-шараларды өткізуге және медициналық қызмет көрсету және медицина қызметкерлерінің біліктілігін арттыруға қолдау көрсететіндерге беріледі. 2018 жылы «Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін» жаңа номинация енгізілді. == Номинациялар == # Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін # Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін # Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін # Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін # Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін # Жыл шүлеңгері # Ақпараттық қолдаушы # Жылдың қайырымды адамы # Жыл ұйымы # Денсаулық сақтау саласына қолдау көрсеткені үшін # Қазақстанның өркендеуіне қосқан үлесі үшін # Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін == Сыйлық иегерлері == ;«Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * Тасмағанбетова Әсел Иманғалиқызы, Алматы қ. (2007) * Үдербаев Мұрат Пірмағанбетұлы, Қызылорда қ. (2008) * Есімханов Есіркеп Досжанұлы, Алматы облысы , Талғар қ. (2009) * Әжібаева Әмина, Алматы қ. (2010) * Смыкова Наталья, Семей қ. (2011) * Жұмашев Ысқақ Тұрғанбайұлы (2012) * Тұяқ Есхожина, Талғар қ. (2013) * [[Айдын Жұмаділұлы Рақымбаев|Рақымбаев Айдын Жұмаділұлы]], BI Group басшысы, директорлар кеңесінің төрағасы (2014) * Қабылбаев Мұрат, Кенесары а., Ақмола облысы (2015) * Рада Хайрушева, Орал қ. (2016) * Екатерина Яценко, Екібастұз қ., Павлодар облысы (2017) * Гүлнар Қабылбекова, Алматы облысы, Үштөбе қ. (2018) ;«Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін» номинациясы * «Алғабас» ЖШС, Қостанай қ. (2007) * Сейітжанов Серікжан Сейітжанұлы, Шымкент қ. (2008) * Беркінбаев Қайрат Шерәліұлы, Алматы қ. (2009) * Сабильянов Нұртай Салихұлы, Астана қ. (2010) * «Стандарт цемент» ЖШС, Шымкент қ. (2011) * «Богатырь комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2012) * «Нұрай» компаниясы, Қызылорда қ. (2013) * «Емшан-Emshan Co» компаниясы, Ақтөбе қ. (2014) * Алтынбеков Бекзат, Жезқазған қ. (2015) * Ким Никон, Шу қ. (2016) * Мұрат Әділханов, Алматы қ. (2017) * Асылбек Қожахметов, Алматы қ. (2018) ;«Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * «ҚР дипломатиялық клуб» ҚБ, Алматы қ. (2007) * Омарбеков Иран Елубайұлы, Астана қ. (2008) * [[Аружан Саин]], Алматы қ. (2009) * «Джей Ти Ай Казахстан» ЖШС, Алматы облысы, Іле ауданы, Байсерке а. (2010) * «[[Mary Kay|Mary Kay Қазақстан]]» ЖШС (2011) * Бауыржан Қасымбергебаев — (2011) * Боранбаева Шолпан Қазыбекқызы (2012) * Ғалымбек Қанапияұлы (2013) * Ақтанова Әсия Тахауиқызы, Мүгедек балалардың ата-аналары қауымдастығының төрайымы, Алматы қ. (2014) * Күмісқалиев Ерлан, Атырау қ. (2015) * Дүйсенғали Оспанов, Қостанай қ. (2016) * Біржан Құжақов, Орал қ. (2017) * Нұржан Әлжанова, Алматы қ. (2018) ;«Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін» номинациясы * «[[Соколов-Сарыбай тау-кен байыту өндірістік бірлестігі]]» АҚ (ССКӨБ), Рудный қ. (2007) * Гашута Владимир Вячеславович, Алматы қ. (2008) * [[Қайрат Советайұлы Боранбаев|Боранбаев Қайрат Советайұлы]], Алматы қ. (2009) * «Богатырь Комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2010) * Есей Өркен, «Нұр Дала» ЖШС құрылтайшысы (2011) * Өтеулі Хамит, «Алтын Есіл» ЖШС директоры (2012) * «Алтынтау Көкшетау» компаниясы, Ақмола облысы (2013) * [[Дәулет Болатұлы Тұрлыханов|Тұрлыханов Дәулет Болатұлы]], Шығыс Қазақстан облысы (2014) * Ералиев Абзал, Қызылорда қ. (2015) * [[Жақсылық Әмірәліұлы Үшкемпіров|Жаксылық Үшкемпіров]], Астана қ. (2016) * «Алматы марафоны» қайырымдылық спорттық шарасы, Алматы қ. (2017) * Арман Машимов, Шығыс Қазақстан облысы, Семей қ. (2018) ;«Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін» номинациясы * Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Павлодар облысы бойыншы МБ, Павлодар қ. (2007) * [[Еуроазиаттық энергетикалық корпорациясы|«Еуразиялық энергетикалық корпорациясы» АҚ]], Павлодар облысы, Ақсу қ. (2008) * Гойкалова Людмила Александровна, Алматы қ. (2009) * Шалабаев Құсман Кәрімұлы, Алматы қ. (2010) * Жұмабай Жақып, «Жақып» шаруа қожалығының жетекшісі (2011) * Нұрбаев Молдияр Қылшықұлы, «Тәуекел Т» ЖШС директоры (2012) * Болат Өміралиев (2013) * Тәліпов Дәурен Оразғалиұлы, Талдықорған қ. (2014) * Коротин Сергей, Өскемен қ. (2015) * Күләш Сәрсембаева, Алматы қ. (2016) * Расима Темербаева, Алматы қ. (2017) * Сейдахмет Қалтаев, Жамбыл облысы, Тараз қ. (2018) ;«Жыл шүлеңгері» номинациясы * Айтжанов Ұзақбай Рүстемұлы, Алматы қ. (2007) * [[Chevron Corporation|«Шеврон» компаниясы]], Алматы қ. (2008) * Ермегияев Амангелді Дінұлы, Алматы қ. (2009) * Пайзахметов Әбдікаһар Хашимұлы, Шымкент қ. (2010) * [[Еуразиялық табиғи ресурстар корпорациясы|«ENRC Kazakhstan» ЖШС]] (2011) * [[Борис Нұрдәулетұлы Байжарқынов|Байжарқынов Борис Нұрдәулетұлы]], «Нұрдәулет-Ақтөбе» компаниясы» ЖШС директоры (2012) * Есімхан Жанабаев, «АШК» компаниясының бас директоры (2013) * Ілиясова Майра Әлімқажықызы, Алматы қ. (2014) * «Археологиялық экспедиция» ЖШС, Алматы қ. (2015) * [[Samsung Electronics|Samsung Electronics Central Eurasia]], Алматы қ. (2016) * Сергей Спицын, Алматы қ. (2017) * Сергей Глушков, Шығыс Қазақстан облысы, Шемонаиха ауданы, Первомайский кенті (2018) ;«Ақпараттық қолдаушы» номинациясы * «Бурабай газеті» МҚКҚ, Щучинск қ. (2007) * «Ақжол» газеті, Тараз қ. (2008) * [[Арманжан Мерекеұлы Байтасов|Байтасов Арманжан Мерекеұлы]], Алматы қ. (2009) * «Время» газеті, Алматы қ. (2010) * «Жан жылуы» телебағдарламасы ([[Qazaqstan (телеарна)|«Қазақстан» телеарнасы]]) (2011) * «Армандар орындалады» тележобасы («Алматы» телеарнасы) (2012) * «Біз біргеміз» тележобасы («Астана» телеарнасы) (2013) * «Shahar» телерадиокомпаниясы» ЖШС (Хит ТВ), Алматы қ. (2014) * «Айғақ» телерадиокомпаниясы, Шымкент қ. (2015) * «Қазақстан» телерадиокомпаниясы, Астана қ. (2016) * Майра Абдрахманова Алматы қ. (2017) * «www.bestdoctor.kz» медициналық ақпарат порталы, Астана қ. (2018) ;«Жылдың қайырымды адамы» номинациясы * Закусилов Александр Александрович, Ақмола облысы, Сандықтау ауданы (2007) * «Қазгермұнай» БК» ЖШС, Қызылорда қ. (2008) * Абдрахимова Сапура Зайтжанқызы, Қызылорда қ. (2009) * [[Болат Мұқышұлы Әбілов|Әбілов Болат Мұқышұлы]], Алматы қ. (2010) * Тұрысбекова Қалиша, зейнеткер Алматы қ. (2011) * Дайырбеков Мүслімбай, «Шипа-Дент» стоматологиялық клиникасы» ЖШС директоры (2012) * [[Бауыржан Кеңесбекұлы Оспанов|Оспанов Бауыржан Кеңесбекұлы]], «Zhersu» корпорациясының бақылау кеңесі төрағасы (2013) * Салфиков Талғат Маратұлы, «Әнуар» сауда желісінің басшысы, Ақтөбе қ. (2014) * [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы]], Астана қ. (2015) * Гүлмира Абдрашева, Астана қ. (2016) * Темірлан Шайнүсіпов, Ақтерек ауылы, Алматы облысы (2017) * [[Болат Жамитұлы Өтемұратов|Өтемұратов Болат Жамитұлы]], Алматы қ. (2018) ;«Жыл ұйымы» номинациясы * ТОО «Кар-тел», Алматы қ. (2007) * [[Қазақстан Халық банкі|«Қазақстан Халық банкі» АҚ]], Алматы қ. (2008) * [[Қазатомөнеркәсіп|«Қазатомөнеркәсіп-Демеу» ЖШС]], Алматы қ. (2009) * [[«ҚазМұнайГаз» Барлау Өндіру|«ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру» акционерлік қоғамы]](«ҚМГ БӨ»), Астана қ. (2010) * «Алтын Қыран» компаниялар тобы (2011), Компанияның құрылтайшысы және бас директоры Салжанов Исламбек * Акишев Самат Сағынбайұлы, «[[Қостанай минералдары]]» АҚ жетекшісі (2012) * [[Қарағанды сыра зауыты|«Efes Kazakhstan» компаниясы]] (2013) * «Әскерилендірілген теміржол күзеті» АҚ, Астана қ. (2014) * «Родина» агрофирмасы» ЖШС, Родина а., Ақмола облысы (2015) * «MetallPromGroup» ЖШС, Алматы қ. (2016) * [[Kaspi Bank|«Kaspi Bank» АҚ]], Алматы қ. (2017) * «Харекет» қоры, Алматы қ. (2018) == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қазақстан сыйлықтары]] [[Санат:Қазақстан шүлеңгерлері]] [[Санат:Қазақстан бойынша тізімдер]] [[Санат:Алфавит бойынша марапаттар]] 548300bgszscod9o84k0dx8jq1e8iky 3391018 3391016 2024-10-15T19:43:23Z Орел Карл 81620 /* Сыйлық иегерлері */ 3391018 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Статуэтка премии Алтын Журек.JPG|thumb|right|200px|Алтын Жүрек сыйлығының мүсіншесі]] '''Алтын Жүрек''' сыйлығы — коммерциялық ұйымдар мен жеке тұлғалардың Қазақстанда қайырымдылық бағдарламалары мен жобаларын жүзеге асыруға қосқан үлесі үшін жыл сайынғы қоғамдық ұлттық сыйлық. [[Бауыржан (қайырымдылық қоры)|«Бауыржан» қайырымдылық қоры]] қоғамдық қормен құрылды (қордың құрылтайшысы — [[Жұлдыз Қажыкенқызы Омарбекова|Омарбекова Жұлдыз Қажыкенқызы]]). == Ережесі == Номинацияларды іріктеуді Сараптамалық және Қоғамдық кеңес жүзеге асырады. '''Сараптамалық кеңес''' 20 мүшеден тұрып, олардың әрқайсысы шешуші дауысқа ие. Байқауды ұйымдастырушылар құратын Сараптамалық кеңестің құрамына үкіметтік емес ұйымдардың, бұқаралық ақпарат құралдарының, мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының және коммерциялық ұйымдардың өкілдері кіреді. Сараптамалық кеңестің міндеті — марапатқа үміткерлер арасынан әр номинация бойынша үш үміткерді іріктеу. Шешім Сараптамалық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. '''Қоғамдық кеңес''' көрнекті қоғам, мемлекеттік және саяси қайраткерлер, ғылым және мәдениет қайраткерлері; ұлттық және халықаралық қоғамдық және коммерциялық ұйымдардың өкілдері, сондай-ақ марапаттың негізгі демеушілері болып табылатын жеке тұлғалар мен ұйымдардың өкілдерінен құрылған 10 мүшеден тұрады. Қоғамдық кеңес — үміткерлер арасынан әрбір номинация бойынша бір лауреатты таңдауға арналған орган болып табылады. Шешім Қоғамдық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. == Сыйлық жайлы == [[Сурет:Чингиз Айтматов.JPG|thumb|left|200px|Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов 2007 жылдық «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты табыстауында]] Сыйлық 2007 жылдың наурыз айында тағайындалды. 2007 жылы 27 қазанда [[Абай атындағы Қазақ ұлттық опера және балет театры|Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында]] алғашқы марапаттау рәсімі өтті. Жобаның нышаны және басты жүлдесі — алтындатылған қола мен жақұт тастан жасалған қан тамшысы бар жүрек пішініндегі мүсінше және мөлдірлік пен тазалықтың нышаны — шыны диплом болып келеді. Алғашқы «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты тапсырылуының құрметті қонағы [[Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов|Шыңғыс Айтматов]] болды. Сыйлық жыл сайын 27 қазанда Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында дәстүрлі түрде өтеді. Жеті жылдық тарихында бұл сыйлық алғаш рет 2010 жылы [[Астана|Астанада]] [[Астана (концерт залы)|Конгресс-холлдың]] концерттік залында өтті. 2011 жылы ұйымдастырушылар «Қазақстанның дамуына қосқан үлесі үшін» жаңа номинациясын жариялады. Ол Қазақстанда қайырымдылық қызметін жүзеге асыратын шетелдік азаматтарға беріледі. Ұйымдастыру комитеті 2012 жылы «Өнер және мейірімділік» номинациясын «Денсаулық сақтау саласына қосқан үлесі үшін» номинациясына ауыстырды — ол медициналық мекемелерге материалдық және қаржылық көмек көрсететін, олардың сапасын арттыру бойынша іс-шараларды өткізуге және медициналық қызмет көрсету және медицина қызметкерлерінің біліктілігін арттыруға қолдау көрсететіндерге беріледі. 2018 жылы «Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін» жаңа номинация енгізілді. == Номинациялар == # Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін # Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін # Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін # Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін # Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін # Жыл шүлеңгері # Ақпараттық қолдаушы # Жылдың қайырымды адамы # Жыл ұйымы # Денсаулық сақтау саласына қолдау көрсеткені үшін # Қазақстанның өркендеуіне қосқан үлесі үшін # Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін == Сыйлық иегерлері == ;«Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * Тасмағанбетова Әсел Иманғалиқызы, Алматы қ. (2007) * Үдербаев Мұрат Пірмағанбетұлы, Қызылорда қ. (2008) * Есімханов Есіркеп Досжанұлы, Алматы облысы , Талғар қ. (2009) * Әжібаева Әмина, Алматы қ. (2010) * Смыкова Наталья, Семей қ. (2011) * Жұмашев Ысқақ Тұрғанбайұлы (2012) * Тұяқ Есхожина, Талғар қ. (2013) * [[Айдын Жұмаділұлы Рақымбаев|Рақымбаев Айдын Жұмаділұлы]], BI Group басшысы, директорлар кеңесінің төрағасы (2014) * Қабылбаев Мұрат, Кенесары а., Ақмола облысы (2015) * Рада Хайрушева, Орал қ. (2016) * Екатерина Яценко, Екібастұз қ., Павлодар облысы (2017) * Гүлнар Қабылбекова, Алматы облысы, Үштөбе қ. (2018) ;«Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін» номинациясы * «Алғабас» ЖШС, Қостанай қ. (2007) * Сейітжанов Серікжан Сейітжанұлы, Шымкент қ. (2008) * Беркінбаев Қайрат Шерәліұлы, Алматы қ. (2009) * Сабильянов Нұртай Салихұлы, Астана қ. (2010) * «Стандарт цемент» ЖШС, Шымкент қ. (2011) * «Богатырь комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2012) * «Нұрай» компаниясы, Қызылорда қ. (2013) * «Емшан-Emshan Co» компаниясы, Ақтөбе қ. (2014) * Алтынбеков Бекзат, Жезқазған қ. (2015) * Ким Никон, Шу қ. (2016) * Мұрат Әділханов, Алматы қ. (2017) * Асылбек Қожахметов, Алматы қ. (2018) ;«Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * «ҚР дипломатиялық клуб» ҚБ, Алматы қ. (2007) * Омарбеков Иран Елубайұлы, Астана қ. (2008) * [[Аружан Саин]], Алматы қ. (2009) * «Джей Ти Ай Казахстан» ЖШС, Алматы облысы, Іле ауданы, Байсерке а. (2010) * «[[Mary Kay|Mary Kay Қазақстан]]» ЖШС (2011) * Бауыржан Қасымбергебаев — (2011) * Боранбаева Шолпан Қазыбекқызы (2012) * Ғалымбек Қанапияұлы (2013) * Ақтанова Әсия Тахауиқызы, Мүгедек балалардың ата-аналары қауымдастығының төрайымы, Алматы қ. (2014) * Күмісқалиев Ерлан, Атырау қ. (2015) * Дүйсенғали Оспанов, Қостанай қ. (2016) * Біржан Құжақов, Орал қ. (2017) * Нұржан Әлжанова, Алматы қ. (2018) ;«Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін» номинациясы * «[[Соколов-Сарыбай тау-кен байыту өндірістік бірлестігі]]» АҚ (ССКӨБ), Рудный қ. (2007) * Гашута Владимир Вячеславович, Алматы қ. (2008) * [[Қайрат Советайұлы Боранбаев|Боранбаев Қайрат Советайұлы]], Алматы қ. (2009) * «Богатырь Комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2010) * Есей Өркен, «Нұр Дала» ЖШС құрылтайшысы (2011) * Өтеулі Хамит, «Алтын Есіл» ЖШС директоры (2012) * «Алтынтау Көкшетау» компаниясы, Ақмола облысы (2013) * [[Дәулет Болатұлы Тұрлыханов|Тұрлыханов Дәулет Болатұлы]], Шығыс Қазақстан облысы (2014) * Ералиев Абзал, Қызылорда қ. (2015) * [[Жақсылық Әмірәліұлы Үшкемпіров|Жаксылық Үшкемпіров]], Астана қ. (2016) * «Алматы марафоны» қайырымдылық спорттық шарасы, Алматы қ. (2017) * Арман Машимов, Шығыс Қазақстан облысы, Семей қ. (2018) ;«Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін» номинациясы * Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Павлодар облысы бойыншы МБ, Павлодар қ. (2007) * [[Еуроазиаттық энергетикалық корпорациясы|«Еуразиялық энергетикалық корпорациясы» АҚ]], Павлодар облысы, Ақсу қ. (2008) * Гойкалова Людмила Александровна, Алматы қ. (2009) * Шалабаев Құсман Кәрімұлы, Алматы қ. (2010) * Жұмабай Жақып, «Жақып» шаруа қожалығының жетекшісі (2011) * Нұрбаев Молдияр Қылшықұлы, «Тәуекел Т» ЖШС директоры (2012) * Болат Өміралиев (2013) * Тәліпов Дәурен Оразғалиұлы, Талдықорған қ. (2014) * Коротин Сергей, Өскемен қ. (2015) * Күләш Сәрсембаева, Алматы қ. (2016) * Расима Темербаева, Алматы қ. (2017) * Сейдахмет Қалтаев, Жамбыл облысы, Тараз қ. (2018) ;«Жыл шүлеңгері» номинациясы * Айтжанов Ұзақбай Рүстемұлы, Алматы қ. (2007) * [[Chevron Corporation|«Шеврон» компаниясы]], Алматы қ. (2008) * Ермегияев Амангелді Дінұлы, Алматы қ. (2009) * Пайзахметов Әбдікаһар Хашимұлы, Шымкент қ. (2010) * [[Еуразиялық табиғи ресурстар корпорациясы|«ENRC Kazakhstan» ЖШС]] (2011) * [[Борис Нұрдәулетұлы Байжарқынов|Байжарқынов Борис Нұрдәулетұлы]], «Нұрдәулет-Ақтөбе» компаниясы» ЖШС директоры (2012) * Есімхан Жанабаев, «АШК» компаниясының бас директоры (2013) * Ілиясова Майра Әлімқажықызы, Алматы қ. (2014) * «Археологиялық экспедиция» ЖШС, Алматы қ. (2015) * [[Samsung Electronics|Samsung Electronics Central Eurasia]], Алматы қ. (2016) * Сергей Спицын, Алматы қ. (2017) * Сергей Глушков, Шығыс Қазақстан облысы, Шемонаиха ауданы, Первомайский кенті (2018) ;«Ақпараттық қолдаушы» номинациясы * «Бурабай газеті» МҚКҚ, Щучинск қ. (2007) * «Ақжол» газеті, Тараз қ. (2008) * [[Арманжан Мерекеұлы Байтасов|Байтасов Арманжан Мерекеұлы]], Алматы қ. (2009) * «Время» газеті, Алматы қ. (2010) * «Жан жылуы» телебағдарламасы ([[Qazaqstan (телеарна)|«Қазақстан» телеарнасы]]) (2011) * «Армандар орындалады» тележобасы («Алматы» телеарнасы) (2012) * «Біз біргеміз» тележобасы («Астана» телеарнасы) (2013) * «Shahar» телерадиокомпаниясы» ЖШС (Хит ТВ), Алматы қ. (2014) * «Айғақ» телерадиокомпаниясы, Шымкент қ. (2015) * «Қазақстан» телерадиокомпаниясы, Астана қ. (2016) * Майра Абдрахманова Алматы қ. (2017) * «www.bestdoctor.kz» медициналық ақпарат порталы, Астана қ. (2018) ;«Жылдың қайырымды адамы» номинациясы * Закусилов Александр Александрович, Ақмола облысы, Сандықтау ауданы (2007) * «Қазгермұнай» БК» ЖШС, Қызылорда қ. (2008) * Абдрахимова Сапура Зайтжанқызы, Қызылорда қ. (2009) * [[Болат Мұқышұлы Әбілов|Әбілов Болат Мұқышұлы]], Алматы қ. (2010) * Тұрысбекова Қалиша, зейнеткер Алматы қ. (2011) * Дайырбеков Мүслімбай, «Шипа-Дент» стоматологиялық клиникасы» ЖШС директоры (2012) * [[Бауыржан Кеңесбекұлы Оспанов|Оспанов Бауыржан Кеңесбекұлы]], «Zhersu» корпорациясының бақылау кеңесі төрағасы (2013) * Салфиков Талғат Маратұлы, «Әнуар» сауда желісінің басшысы, Ақтөбе қ. (2014) * [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы]], Астана қ. (2015) * Гүлмира Абдрашева, Астана қ. (2016) * Темірлан Шайнүсіпов, Ақтерек ауылы, Алматы облысы (2017) * [[Болат Жамитұлы Өтемұратов|Өтемұратов Болат Жамитұлы]], Алматы қ. (2018) ;«Жыл ұйымы» номинациясы * ТОО «Кар-тел», Алматы қ. (2007) * [[Қазақстан Халық банкі|«Қазақстан Халық банкі» АҚ]], Алматы қ. (2008) * [[Қазатомөнеркәсіп|«Қазатомөнеркәсіп-Демеу» ЖШС]], Алматы қ. (2009) * [[«ҚазМұнайГаз» Барлау Өндіру|«ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру» акционерлік қоғамы]](«ҚМГ БӨ»), Астана қ. (2010) * «Алтын Қыран» компаниялар тобы (2011), Компанияның құрылтайшысы және бас директоры Салжанов Исламбек * Акишев Самат Сағынбайұлы, «[[Қостанай минералдары]]» АҚ жетекшісі (2012) * [[Қарағанды сыра зауыты|«Efes Kazakhstan» компаниясы]] (2013) * «Әскерилендірілген теміржол күзеті» АҚ, Астана қ. (2014) * «Родина» агрофирмасы» ЖШС, Родина а., Ақмола облысы (2015) * «MetallPromGroup» ЖШС, Алматы қ. (2016) * [[Kaspi Bank|«Kaspi Bank» АҚ]], Алматы қ. (2017) * «Харекет» қоры, Алматы қ. (2018) ;«Өнер және мейірімділік» номинациясы * [[Роза Тәжібайқызы Бағланова|Бағланова Роза Тәжібайқызы]], Алматы қ. (2007) * «Таңсәрі» балалар музыкалық шоу театры, Алматы қ. (2008) * Болманов Қыдырәлі Нұртайұлы, Астана қ. (2009) * Төлеушова Сарқыт Шаяхметқызы, Алматы қ. (2010) * Нұрмағамбетова Айжан (2011) == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қазақстан сыйлықтары]] [[Санат:Қазақстан шүлеңгерлері]] [[Санат:Қазақстан бойынша тізімдер]] [[Санат:Алфавит бойынша марапаттар]] mlrpi9cqln3g9gutvipuwh222ttyahv 3391022 3391018 2024-10-15T19:51:07Z Орел Карл 81620 /* Сыйлық иегерлері */ 3391022 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Статуэтка премии Алтын Журек.JPG|thumb|right|200px|Алтын Жүрек сыйлығының мүсіншесі]] '''Алтын Жүрек''' сыйлығы — коммерциялық ұйымдар мен жеке тұлғалардың Қазақстанда қайырымдылық бағдарламалары мен жобаларын жүзеге асыруға қосқан үлесі үшін жыл сайынғы қоғамдық ұлттық сыйлық. [[Бауыржан (қайырымдылық қоры)|«Бауыржан» қайырымдылық қоры]] қоғамдық қормен құрылды (қордың құрылтайшысы — [[Жұлдыз Қажыкенқызы Омарбекова|Омарбекова Жұлдыз Қажыкенқызы]]). == Ережесі == Номинацияларды іріктеуді Сараптамалық және Қоғамдық кеңес жүзеге асырады. '''Сараптамалық кеңес''' 20 мүшеден тұрып, олардың әрқайсысы шешуші дауысқа ие. Байқауды ұйымдастырушылар құратын Сараптамалық кеңестің құрамына үкіметтік емес ұйымдардың, бұқаралық ақпарат құралдарының, мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының және коммерциялық ұйымдардың өкілдері кіреді. Сараптамалық кеңестің міндеті — марапатқа үміткерлер арасынан әр номинация бойынша үш үміткерді іріктеу. Шешім Сараптамалық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. '''Қоғамдық кеңес''' көрнекті қоғам, мемлекеттік және саяси қайраткерлер, ғылым және мәдениет қайраткерлері; ұлттық және халықаралық қоғамдық және коммерциялық ұйымдардың өкілдері, сондай-ақ марапаттың негізгі демеушілері болып табылатын жеке тұлғалар мен ұйымдардың өкілдерінен құрылған 10 мүшеден тұрады. Қоғамдық кеңес — үміткерлер арасынан әрбір номинация бойынша бір лауреатты таңдауға арналған орган болып табылады. Шешім Қоғамдық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. == Сыйлық жайлы == [[Сурет:Чингиз Айтматов.JPG|thumb|left|200px|Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов 2007 жылдық «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты табыстауында]] Сыйлық 2007 жылдың наурыз айында тағайындалды. 2007 жылы 27 қазанда [[Абай атындағы Қазақ ұлттық опера және балет театры|Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында]] алғашқы марапаттау рәсімі өтті. Жобаның нышаны және басты жүлдесі — алтындатылған қола мен жақұт тастан жасалған қан тамшысы бар жүрек пішініндегі мүсінше және мөлдірлік пен тазалықтың нышаны — шыны диплом болып келеді. Алғашқы «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты тапсырылуының құрметті қонағы [[Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов|Шыңғыс Айтматов]] болды. Сыйлық жыл сайын 27 қазанда Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында дәстүрлі түрде өтеді. Жеті жылдық тарихында бұл сыйлық алғаш рет 2010 жылы [[Астана|Астанада]] [[Астана (концерт залы)|Конгресс-холлдың]] концерттік залында өтті. 2011 жылы ұйымдастырушылар «Қазақстанның дамуына қосқан үлесі үшін» жаңа номинациясын жариялады. Ол Қазақстанда қайырымдылық қызметін жүзеге асыратын шетелдік азаматтарға беріледі. Ұйымдастыру комитеті 2012 жылы «Өнер және мейірімділік» номинациясын «Денсаулық сақтау саласына қосқан үлесі үшін» номинациясына ауыстырды — ол медициналық мекемелерге материалдық және қаржылық көмек көрсететін, олардың сапасын арттыру бойынша іс-шараларды өткізуге және медициналық қызмет көрсету және медицина қызметкерлерінің біліктілігін арттыруға қолдау көрсететіндерге беріледі. 2018 жылы «Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін» жаңа номинация енгізілді. == Номинациялар == # Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін # Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін # Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін # Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін # Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін # Жыл шүлеңгері # Ақпараттық қолдаушы # Жылдың қайырымды адамы # Жыл ұйымы # Денсаулық сақтау саласына қолдау көрсеткені үшін # Қазақстанның өркендеуіне қосқан үлесі үшін # Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін == Сыйлық иегерлері == ;«Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * Тасмағанбетова Әсел Иманғалиқызы, Алматы қ. (2007) * Үдербаев Мұрат Пірмағанбетұлы, Қызылорда қ. (2008) * Есімханов Есіркеп Досжанұлы, Алматы облысы , Талғар қ. (2009) * Әжібаева Әмина, Алматы қ. (2010) * Смыкова Наталья, Семей қ. (2011) * Жұмашев Ысқақ Тұрғанбайұлы (2012) * Тұяқ Есхожина, Талғар қ. (2013) * [[Айдын Жұмаділұлы Рақымбаев|Рақымбаев Айдын Жұмаділұлы]], BI Group басшысы, директорлар кеңесінің төрағасы (2014) * Қабылбаев Мұрат, Кенесары а., Ақмола облысы (2015) * Рада Хайрушева, Орал қ. (2016) * Екатерина Яценко, Екібастұз қ., Павлодар облысы (2017) * Гүлнар Қабылбекова, Алматы облысы, Үштөбе қ. (2018) ;«Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін» номинациясы * «Алғабас» ЖШС, Қостанай қ. (2007) * Сейітжанов Серікжан Сейітжанұлы, Шымкент қ. (2008) * Беркінбаев Қайрат Шерәліұлы, Алматы қ. (2009) * Сабильянов Нұртай Салихұлы, Астана қ. (2010) * «Стандарт цемент» ЖШС, Шымкент қ. (2011) * «Богатырь комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2012) * «Нұрай» компаниясы, Қызылорда қ. (2013) * «Емшан-Emshan Co» компаниясы, Ақтөбе қ. (2014) * Алтынбеков Бекзат, Жезқазған қ. (2015) * Ким Никон, Шу қ. (2016) * Мұрат Әділханов, Алматы қ. (2017) * Асылбек Қожахметов, Алматы қ. (2018) ;«Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * «ҚР дипломатиялық клуб» ҚБ, Алматы қ. (2007) * Омарбеков Иран Елубайұлы, Астана қ. (2008) * [[Аружан Саин]], Алматы қ. (2009) * «Джей Ти Ай Казахстан» ЖШС, Алматы облысы, Іле ауданы, Байсерке а. (2010) * «[[Mary Kay|Mary Kay Қазақстан]]» ЖШС (2011) * Бауыржан Қасымбергебаев — (2011) * Боранбаева Шолпан Қазыбекқызы (2012) * Ғалымбек Қанапияұлы (2013) * Ақтанова Әсия Тахауиқызы, Мүгедек балалардың ата-аналары қауымдастығының төрайымы, Алматы қ. (2014) * Күмісқалиев Ерлан, Атырау қ. (2015) * Дүйсенғали Оспанов, Қостанай қ. (2016) * Біржан Құжақов, Орал қ. (2017) * Нұржан Әлжанова, Алматы қ. (2018) ;«Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін» номинациясы * «[[Соколов-Сарыбай тау-кен байыту өндірістік бірлестігі]]» АҚ (ССКӨБ), Рудный қ. (2007) * Гашута Владимир Вячеславович, Алматы қ. (2008) * [[Қайрат Советайұлы Боранбаев|Боранбаев Қайрат Советайұлы]], Алматы қ. (2009) * «Богатырь Комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2010) * Есей Өркен, «Нұр Дала» ЖШС құрылтайшысы (2011) * Өтеулі Хамит, «Алтын Есіл» ЖШС директоры (2012) * «Алтынтау Көкшетау» компаниясы, Ақмола облысы (2013) * [[Дәулет Болатұлы Тұрлыханов|Тұрлыханов Дәулет Болатұлы]], Шығыс Қазақстан облысы (2014) * Ералиев Абзал, Қызылорда қ. (2015) * [[Жақсылық Әмірәліұлы Үшкемпіров|Жаксылық Үшкемпіров]], Астана қ. (2016) * «Алматы марафоны» қайырымдылық спорттық шарасы, Алматы қ. (2017) * Арман Машимов, Шығыс Қазақстан облысы, Семей қ. (2018) ;«Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін» номинациясы * Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Павлодар облысы бойыншы МБ, Павлодар қ. (2007) * [[Еуроазиаттық энергетикалық корпорациясы|«Еуразиялық энергетикалық корпорациясы» АҚ]], Павлодар облысы, Ақсу қ. (2008) * Гойкалова Людмила Александровна, Алматы қ. (2009) * Шалабаев Құсман Кәрімұлы, Алматы қ. (2010) * Жұмабай Жақып, «Жақып» шаруа қожалығының жетекшісі (2011) * Нұрбаев Молдияр Қылшықұлы, «Тәуекел Т» ЖШС директоры (2012) * Болат Өміралиев (2013) * Тәліпов Дәурен Оразғалиұлы, Талдықорған қ. (2014) * Коротин Сергей, Өскемен қ. (2015) * Күләш Сәрсембаева, Алматы қ. (2016) * Расима Темербаева, Алматы қ. (2017) * Сейдахмет Қалтаев, Жамбыл облысы, Тараз қ. (2018) ;«Жыл шүлеңгері» номинациясы * Айтжанов Ұзақбай Рүстемұлы, Алматы қ. (2007) * [[Chevron Corporation|«Шеврон» компаниясы]], Алматы қ. (2008) * Ермегияев Амангелді Дінұлы, Алматы қ. (2009) * Пайзахметов Әбдікаһар Хашимұлы, Шымкент қ. (2010) * [[Еуразиялық табиғи ресурстар корпорациясы|«ENRC Kazakhstan» ЖШС]] (2011) * [[Борис Нұрдәулетұлы Байжарқынов|Байжарқынов Борис Нұрдәулетұлы]], «Нұрдәулет-Ақтөбе» компаниясы» ЖШС директоры (2012) * Есімхан Жанабаев, «АШК» компаниясының бас директоры (2013) * Ілиясова Майра Әлімқажықызы, Алматы қ. (2014) * «Археологиялық экспедиция» ЖШС, Алматы қ. (2015) * [[Samsung Electronics|Samsung Electronics Central Eurasia]], Алматы қ. (2016) * Сергей Спицын, Алматы қ. (2017) * Сергей Глушков, Шығыс Қазақстан облысы, Шемонаиха ауданы, Первомайский кенті (2018) ;«Ақпараттық қолдаушы» номинациясы * «Бурабай газеті» МҚКҚ, Щучинск қ. (2007) * «Ақжол» газеті, Тараз қ. (2008) * [[Арманжан Мерекеұлы Байтасов|Байтасов Арманжан Мерекеұлы]], Алматы қ. (2009) * «Время» газеті, Алматы қ. (2010) * «Жан жылуы» телебағдарламасы ([[Qazaqstan (телеарна)|«Қазақстан» телеарнасы]]) (2011) * «Армандар орындалады» тележобасы («Алматы» телеарнасы) (2012) * «Біз біргеміз» тележобасы («Астана» телеарнасы) (2013) * «Shahar» телерадиокомпаниясы» ЖШС (Хит ТВ), Алматы қ. (2014) * «Айғақ» телерадиокомпаниясы, Шымкент қ. (2015) * «Қазақстан» телерадиокомпаниясы, Астана қ. (2016) * Майра Абдрахманова Алматы қ. (2017) * «www.bestdoctor.kz» медициналық ақпарат порталы, Астана қ. (2018) ;«Жылдың қайырымды адамы» номинациясы * Закусилов Александр Александрович, Ақмола облысы, Сандықтау ауданы (2007) * «Қазгермұнай» БК» ЖШС, Қызылорда қ. (2008) * Абдрахимова Сапура Зайтжанқызы, Қызылорда қ. (2009) * [[Болат Мұқышұлы Әбілов|Әбілов Болат Мұқышұлы]], Алматы қ. (2010) * Тұрысбекова Қалиша, зейнеткер Алматы қ. (2011) * Дайырбеков Мүслімбай, «Шипа-Дент» стоматологиялық клиникасы» ЖШС директоры (2012) * [[Бауыржан Кеңесбекұлы Оспанов|Оспанов Бауыржан Кеңесбекұлы]], «Zhersu» корпорациясының бақылау кеңесі төрағасы (2013) * Салфиков Талғат Маратұлы, «Әнуар» сауда желісінің басшысы, Ақтөбе қ. (2014) * [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы]], Астана қ. (2015) * Гүлмира Абдрашева, Астана қ. (2016) * Темірлан Шайнүсіпов, Ақтерек ауылы, Алматы облысы (2017) * [[Болат Жамитұлы Өтемұратов|Өтемұратов Болат Жамитұлы]], Алматы қ. (2018) ;«Жыл ұйымы» номинациясы * ТОО «Кар-тел», Алматы қ. (2007) * [[Қазақстан Халық банкі|«Қазақстан Халық банкі» АҚ]], Алматы қ. (2008) * [[Қазатомөнеркәсіп|«Қазатомөнеркәсіп-Демеу» ЖШС]], Алматы қ. (2009) * [[«ҚазМұнайГаз» Барлау Өндіру|«ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру» акционерлік қоғамы]](«ҚМГ БӨ»), Астана қ. (2010) * «Алтын Қыран» компаниялар тобы (2011), Компанияның құрылтайшысы және бас директоры Салжанов Исламбек * Акишев Самат Сағынбайұлы, «[[Қостанай минералдары]]» АҚ жетекшісі (2012) * [[Қарағанды сыра зауыты|«Efes Kazakhstan» компаниясы]] (2013) * «Әскерилендірілген теміржол күзеті» АҚ, Астана қ. (2014) * «Родина» агрофирмасы» ЖШС, Родина а., Ақмола облысы (2015) * «MetallPromGroup» ЖШС, Алматы қ. (2016) * [[Kaspi Bank|«Kaspi Bank» АҚ]], Алматы қ. (2017) * «Харекет» қоры, Алматы қ. (2018) ;«Өнер және мейірімділік» номинациясы * [[Роза Тәжібайқызы Бағланова|Бағланова Роза Тәжібайқызы]], Алматы қ. (2007) * «Таңсәрі» балалар музыкалық шоу театры, Алматы қ. (2008) * [[Қыдырәлі Нұртайұлы Болманов|Болманов Қыдырәлі Нұртайұлы]], Астана қ. (2009) * Төлеушова Сарқыт Шаяхметқызы, Алматы қ. (2010) * Нұрмағамбетова Айжан (2011) ;«Денсаулық сақтау саласына қолдау көрсеткені үшін» номинациясы * Сүлейменова Айдан Төлеутайқызы, «Аяла» жеке қайырымдылық қорының президенті (2012) * Сарьян Анжелика Грантовна, «Амазонка» қоғамдық қорының директоры (2013) * Алматы онкология орталығы (АОО), Алматы қ. (2014) * Әлиева Эльмира, Алматы қ. (2015) * Ұлмекен Қожасова, Қарағанды облысы (2016) * «28 петель» клубы, Астана қ. (2017) * Роза Әлімханова, Қарағанды қ. (2018) == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қазақстан сыйлықтары]] [[Санат:Қазақстан шүлеңгерлері]] [[Санат:Қазақстан бойынша тізімдер]] [[Санат:Алфавит бойынша марапаттар]] l8xzfx70xine80umi7qcg6z8shs3afk 3391023 3391022 2024-10-15T19:53:16Z Орел Карл 81620 /* Сыйлық иегерлері */ 3391023 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Статуэтка премии Алтын Журек.JPG|thumb|right|200px|Алтын Жүрек сыйлығының мүсіншесі]] '''Алтын Жүрек''' сыйлығы — коммерциялық ұйымдар мен жеке тұлғалардың Қазақстанда қайырымдылық бағдарламалары мен жобаларын жүзеге асыруға қосқан үлесі үшін жыл сайынғы қоғамдық ұлттық сыйлық. [[Бауыржан (қайырымдылық қоры)|«Бауыржан» қайырымдылық қоры]] қоғамдық қормен құрылды (қордың құрылтайшысы — [[Жұлдыз Қажыкенқызы Омарбекова|Омарбекова Жұлдыз Қажыкенқызы]]). == Ережесі == Номинацияларды іріктеуді Сараптамалық және Қоғамдық кеңес жүзеге асырады. '''Сараптамалық кеңес''' 20 мүшеден тұрып, олардың әрқайсысы шешуші дауысқа ие. Байқауды ұйымдастырушылар құратын Сараптамалық кеңестің құрамына үкіметтік емес ұйымдардың, бұқаралық ақпарат құралдарының, мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының және коммерциялық ұйымдардың өкілдері кіреді. Сараптамалық кеңестің міндеті — марапатқа үміткерлер арасынан әр номинация бойынша үш үміткерді іріктеу. Шешім Сараптамалық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. '''Қоғамдық кеңес''' көрнекті қоғам, мемлекеттік және саяси қайраткерлер, ғылым және мәдениет қайраткерлері; ұлттық және халықаралық қоғамдық және коммерциялық ұйымдардың өкілдері, сондай-ақ марапаттың негізгі демеушілері болып табылатын жеке тұлғалар мен ұйымдардың өкілдерінен құрылған 10 мүшеден тұрады. Қоғамдық кеңес — үміткерлер арасынан әрбір номинация бойынша бір лауреатты таңдауға арналған орган болып табылады. Шешім Қоғамдық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. == Сыйлық жайлы == [[Сурет:Чингиз Айтматов.JPG|thumb|left|200px|Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов 2007 жылдық «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты табыстауында]] Сыйлық 2007 жылдың наурыз айында тағайындалды. 2007 жылы 27 қазанда [[Абай атындағы Қазақ ұлттық опера және балет театры|Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында]] алғашқы марапаттау рәсімі өтті. Жобаның нышаны және басты жүлдесі — алтындатылған қола мен жақұт тастан жасалған қан тамшысы бар жүрек пішініндегі мүсінше және мөлдірлік пен тазалықтың нышаны — шыны диплом болып келеді. Алғашқы «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты тапсырылуының құрметті қонағы [[Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов|Шыңғыс Айтматов]] болды. Сыйлық жыл сайын 27 қазанда Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында дәстүрлі түрде өтеді. Жеті жылдық тарихында бұл сыйлық алғаш рет 2010 жылы [[Астана|Астанада]] [[Астана (концерт залы)|Конгресс-холлдың]] концерттік залында өтті. 2011 жылы ұйымдастырушылар «Қазақстанның дамуына қосқан үлесі үшін» жаңа номинациясын жариялады. Ол Қазақстанда қайырымдылық қызметін жүзеге асыратын шетелдік азаматтарға беріледі. Ұйымдастыру комитеті 2012 жылы «Өнер және мейірімділік» номинациясын «Денсаулық сақтау саласына қосқан үлесі үшін» номинациясына ауыстырды — ол медициналық мекемелерге материалдық және қаржылық көмек көрсететін, олардың сапасын арттыру бойынша іс-шараларды өткізуге және медициналық қызмет көрсету және медицина қызметкерлерінің біліктілігін арттыруға қолдау көрсететіндерге беріледі. 2018 жылы «Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін» жаңа номинация енгізілді. == Номинациялар == # Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін # Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін # Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін # Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін # Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін # Жыл шүлеңгері # Ақпараттық қолдаушы # Жылдың қайырымды адамы # Жыл ұйымы # Денсаулық сақтау саласына қолдау көрсеткені үшін # Қазақстанның өркендеуіне қосқан үлесі үшін # Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін == Сыйлық иегерлері == ;«Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * Тасмағанбетова Әсел Иманғалиқызы, Алматы қ. (2007) * Үдербаев Мұрат Пірмағанбетұлы, Қызылорда қ. (2008) * Есімханов Есіркеп Досжанұлы, Алматы облысы , Талғар қ. (2009) * Әжібаева Әмина, Алматы қ. (2010) * Смыкова Наталья, Семей қ. (2011) * Жұмашев Ысқақ Тұрғанбайұлы (2012) * Тұяқ Есхожина, Талғар қ. (2013) * [[Айдын Жұмаділұлы Рақымбаев|Рақымбаев Айдын Жұмаділұлы]], BI Group басшысы, директорлар кеңесінің төрағасы (2014) * Қабылбаев Мұрат, Кенесары а., Ақмола облысы (2015) * Рада Хайрушева, Орал қ. (2016) * Екатерина Яценко, Екібастұз қ., Павлодар облысы (2017) * Гүлнар Қабылбекова, Алматы облысы, Үштөбе қ. (2018) ;«Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін» номинациясы * «Алғабас» ЖШС, Қостанай қ. (2007) * Сейітжанов Серікжан Сейітжанұлы, Шымкент қ. (2008) * Беркінбаев Қайрат Шерәліұлы, Алматы қ. (2009) * Сабильянов Нұртай Салихұлы, Астана қ. (2010) * «Стандарт цемент» ЖШС, Шымкент қ. (2011) * «Богатырь комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2012) * «Нұрай» компаниясы, Қызылорда қ. (2013) * «Емшан-Emshan Co» компаниясы, Ақтөбе қ. (2014) * Алтынбеков Бекзат, Жезқазған қ. (2015) * Ким Никон, Шу қ. (2016) * Мұрат Әділханов, Алматы қ. (2017) * Асылбек Қожахметов, Алматы қ. (2018) ;«Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * «ҚР дипломатиялық клуб» ҚБ, Алматы қ. (2007) * Омарбеков Иран Елубайұлы, Астана қ. (2008) * [[Аружан Саин]], Алматы қ. (2009) * «Джей Ти Ай Казахстан» ЖШС, Алматы облысы, Іле ауданы, Байсерке а. (2010) * «[[Mary Kay|Mary Kay Қазақстан]]» ЖШС (2011) * Бауыржан Қасымбергебаев — (2011) * Боранбаева Шолпан Қазыбекқызы (2012) * Ғалымбек Қанапияұлы (2013) * Ақтанова Әсия Тахауиқызы, Мүгедек балалардың ата-аналары қауымдастығының төрайымы, Алматы қ. (2014) * Күмісқалиев Ерлан, Атырау қ. (2015) * Дүйсенғали Оспанов, Қостанай қ. (2016) * Біржан Құжақов, Орал қ. (2017) * Нұржан Әлжанова, Алматы қ. (2018) ;«Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін» номинациясы * «[[Соколов-Сарыбай тау-кен байыту өндірістік бірлестігі]]» АҚ (ССКӨБ), Рудный қ. (2007) * Гашута Владимир Вячеславович, Алматы қ. (2008) * [[Қайрат Советайұлы Боранбаев|Боранбаев Қайрат Советайұлы]], Алматы қ. (2009) * «Богатырь Комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2010) * Есей Өркен, «Нұр Дала» ЖШС құрылтайшысы (2011) * Өтеулі Хамит, «Алтын Есіл» ЖШС директоры (2012) * «Алтынтау Көкшетау» компаниясы, Ақмола облысы (2013) * [[Дәулет Болатұлы Тұрлыханов|Тұрлыханов Дәулет Болатұлы]], Шығыс Қазақстан облысы (2014) * Ералиев Абзал, Қызылорда қ. (2015) * [[Жақсылық Әмірәліұлы Үшкемпіров|Жаксылық Үшкемпіров]], Астана қ. (2016) * «Алматы марафоны» қайырымдылық спорттық шарасы, Алматы қ. (2017) * Арман Машимов, Шығыс Қазақстан облысы, Семей қ. (2018) ;«Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін» номинациясы * Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Павлодар облысы бойыншы МБ, Павлодар қ. (2007) * [[Еуроазиаттық энергетикалық корпорациясы|«Еуразиялық энергетикалық корпорациясы» АҚ]], Павлодар облысы, Ақсу қ. (2008) * Гойкалова Людмила Александровна, Алматы қ. (2009) * Шалабаев Құсман Кәрімұлы, Алматы қ. (2010) * Жұмабай Жақып, «Жақып» шаруа қожалығының жетекшісі (2011) * Нұрбаев Молдияр Қылшықұлы, «Тәуекел Т» ЖШС директоры (2012) * Болат Өміралиев (2013) * Тәліпов Дәурен Оразғалиұлы, Талдықорған қ. (2014) * Коротин Сергей, Өскемен қ. (2015) * Күләш Сәрсембаева, Алматы қ. (2016) * Расима Темербаева, Алматы қ. (2017) * Сейдахмет Қалтаев, Жамбыл облысы, Тараз қ. (2018) ;«Жыл шүлеңгері» номинациясы * Айтжанов Ұзақбай Рүстемұлы, Алматы қ. (2007) * [[Chevron Corporation|«Шеврон» компаниясы]], Алматы қ. (2008) * Ермегияев Амангелді Дінұлы, Алматы қ. (2009) * Пайзахметов Әбдікаһар Хашимұлы, Шымкент қ. (2010) * [[Еуразиялық табиғи ресурстар корпорациясы|«ENRC Kazakhstan» ЖШС]] (2011) * [[Борис Нұрдәулетұлы Байжарқынов|Байжарқынов Борис Нұрдәулетұлы]], «Нұрдәулет-Ақтөбе» компаниясы» ЖШС директоры (2012) * Есімхан Жанабаев, «АШК» компаниясының бас директоры (2013) * Ілиясова Майра Әлімқажықызы, Алматы қ. (2014) * «Археологиялық экспедиция» ЖШС, Алматы қ. (2015) * [[Samsung Electronics|Samsung Electronics Central Eurasia]], Алматы қ. (2016) * Сергей Спицын, Алматы қ. (2017) * Сергей Глушков, Шығыс Қазақстан облысы, Шемонаиха ауданы, Первомайский кенті (2018) ;«Ақпараттық қолдаушы» номинациясы * «Бурабай газеті» МҚКҚ, Щучинск қ. (2007) * «Ақжол» газеті, Тараз қ. (2008) * [[Арманжан Мерекеұлы Байтасов|Байтасов Арманжан Мерекеұлы]], Алматы қ. (2009) * «Время» газеті, Алматы қ. (2010) * «Жан жылуы» телебағдарламасы ([[Qazaqstan (телеарна)|«Қазақстан» телеарнасы]]) (2011) * «Армандар орындалады» тележобасы («Алматы» телеарнасы) (2012) * «Біз біргеміз» тележобасы («Астана» телеарнасы) (2013) * «Shahar» телерадиокомпаниясы» ЖШС (Хит ТВ), Алматы қ. (2014) * «Айғақ» телерадиокомпаниясы, Шымкент қ. (2015) * «Қазақстан» телерадиокомпаниясы, Астана қ. (2016) * Майра Абдрахманова Алматы қ. (2017) * «www.bestdoctor.kz» медициналық ақпарат порталы, Астана қ. (2018) ;«Жылдың қайырымды адамы» номинациясы * Закусилов Александр Александрович, Ақмола облысы, Сандықтау ауданы (2007) * «Қазгермұнай» БК» ЖШС, Қызылорда қ. (2008) * Абдрахимова Сапура Зайтжанқызы, Қызылорда қ. (2009) * [[Болат Мұқышұлы Әбілов|Әбілов Болат Мұқышұлы]], Алматы қ. (2010) * Тұрысбекова Қалиша, зейнеткер Алматы қ. (2011) * Дайырбеков Мүслімбай, «Шипа-Дент» стоматологиялық клиникасы» ЖШС директоры (2012) * [[Бауыржан Кеңесбекұлы Оспанов|Оспанов Бауыржан Кеңесбекұлы]], «Zhersu» корпорациясының бақылау кеңесі төрағасы (2013) * Салфиков Талғат Маратұлы, «Әнуар» сауда желісінің басшысы, Ақтөбе қ. (2014) * [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы]], Астана қ. (2015) * Гүлмира Абдрашева, Астана қ. (2016) * Темірлан Шайнүсіпов, Ақтерек ауылы, Алматы облысы (2017) * [[Болат Жамитұлы Өтемұратов|Өтемұратов Болат Жамитұлы]], Алматы қ. (2018) ;«Жыл ұйымы» номинациясы * ТОО «Кар-тел», Алматы қ. (2007) * [[Қазақстан Халық банкі|«Қазақстан Халық банкі» АҚ]], Алматы қ. (2008) * [[Қазатомөнеркәсіп|«Қазатомөнеркәсіп-Демеу» ЖШС]], Алматы қ. (2009) * [[«ҚазМұнайГаз» Барлау Өндіру|«ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру» акционерлік қоғамы]](«ҚМГ БӨ»), Астана қ. (2010) * «Алтын Қыран» компаниялар тобы (2011), Компанияның құрылтайшысы және бас директоры Салжанов Исламбек * Акишев Самат Сағынбайұлы, «[[Қостанай минералдары]]» АҚ жетекшісі (2012) * [[Қарағанды сыра зауыты|«Efes Kazakhstan» компаниясы]] (2013) * «Әскерилендірілген теміржол күзеті» АҚ, Астана қ. (2014) * «Родина» агрофирмасы» ЖШС, Родина а., Ақмола облысы (2015) * «MetallPromGroup» ЖШС, Алматы қ. (2016) * [[Kaspi Bank|«Kaspi Bank» АҚ]], Алматы қ. (2017) * «Харекет» қоры, Алматы қ. (2018) ;«Өнер және мейірімділік» номинациясы * [[Роза Тәжібайқызы Бағланова|Бағланова Роза Тәжібайқызы]], Алматы қ. (2007) * «Таңсәрі» балалар музыкалық шоу театры, Алматы қ. (2008) * [[Қыдырәлі Нұртайұлы Болманов|Болманов Қыдырәлі Нұртайұлы]], Астана қ. (2009) * Төлеушова Сарқыт Шаяхметқызы, Алматы қ. (2010) * Нұрмағамбетова Айжан (2011) ;«Денсаулық сақтау саласына қолдау көрсеткені үшін» номинациясы * Сүлейменова Айдан Төлеутайқызы, «Аяла» жеке қайырымдылық қорының президенті (2012) * Сарьян Анжелика Грантовна, «Амазонка» қоғамдық қорының директоры (2013) * Алматы онкология орталығы (АОО), Алматы қ. (2014) * Әлиева Эльмира, Алматы қ. (2015) * Ұлмекен Қожасова, Қарағанды облысы (2016) * «28 петель» клубы, Астана қ. (2017) * Роза Әлімханова, Қарағанды қ. (2018) ;«Қазақстанның өркендеуіне қосқан үлесі үшін» номинациясы * Вильфрид Штайн, Германия (2011) * Дженнифер Киран, АҚШ (2012) * Ежи Старак, компания «Polpharma» Польша (2013) * Камохара Масаеси, Жапония (2014) * Россано Томаселли, Италия (2015) * Фиона Коркоран, Ирландия (2016) * Виктория Шарбону мен Элизабет Турнок, АҚШ (2017) * Ольга Батутина мен Илья Байгабулов, Мәскеу қ., Ресей Федерациясы (2018) == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қазақстан сыйлықтары]] [[Санат:Қазақстан шүлеңгерлері]] [[Санат:Қазақстан бойынша тізімдер]] [[Санат:Алфавит бойынша марапаттар]] r0bg0sf7pfijvtn7qttx75qati1ofso 3391024 3391023 2024-10-15T19:54:09Z Орел Карл 81620 /* Сыйлық иегерлері */ 3391024 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Статуэтка премии Алтын Журек.JPG|thumb|right|200px|Алтын Жүрек сыйлығының мүсіншесі]] '''Алтын Жүрек''' сыйлығы — коммерциялық ұйымдар мен жеке тұлғалардың Қазақстанда қайырымдылық бағдарламалары мен жобаларын жүзеге асыруға қосқан үлесі үшін жыл сайынғы қоғамдық ұлттық сыйлық. [[Бауыржан (қайырымдылық қоры)|«Бауыржан» қайырымдылық қоры]] қоғамдық қормен құрылды (қордың құрылтайшысы — [[Жұлдыз Қажыкенқызы Омарбекова|Омарбекова Жұлдыз Қажыкенқызы]]). == Ережесі == Номинацияларды іріктеуді Сараптамалық және Қоғамдық кеңес жүзеге асырады. '''Сараптамалық кеңес''' 20 мүшеден тұрып, олардың әрқайсысы шешуші дауысқа ие. Байқауды ұйымдастырушылар құратын Сараптамалық кеңестің құрамына үкіметтік емес ұйымдардың, бұқаралық ақпарат құралдарының, мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының және коммерциялық ұйымдардың өкілдері кіреді. Сараптамалық кеңестің міндеті — марапатқа үміткерлер арасынан әр номинация бойынша үш үміткерді іріктеу. Шешім Сараптамалық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. '''Қоғамдық кеңес''' көрнекті қоғам, мемлекеттік және саяси қайраткерлер, ғылым және мәдениет қайраткерлері; ұлттық және халықаралық қоғамдық және коммерциялық ұйымдардың өкілдері, сондай-ақ марапаттың негізгі демеушілері болып табылатын жеке тұлғалар мен ұйымдардың өкілдерінен құрылған 10 мүшеден тұрады. Қоғамдық кеңес — үміткерлер арасынан әрбір номинация бойынша бір лауреатты таңдауға арналған орган болып табылады. Шешім Қоғамдық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. == Сыйлық жайлы == [[Сурет:Чингиз Айтматов.JPG|thumb|left|200px|Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов 2007 жылдық «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты табыстауында]] Сыйлық 2007 жылдың наурыз айында тағайындалды. 2007 жылы 27 қазанда [[Абай атындағы Қазақ ұлттық опера және балет театры|Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында]] алғашқы марапаттау рәсімі өтті. Жобаның нышаны және басты жүлдесі — алтындатылған қола мен жақұт тастан жасалған қан тамшысы бар жүрек пішініндегі мүсінше және мөлдірлік пен тазалықтың нышаны — шыны диплом болып келеді. Алғашқы «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты тапсырылуының құрметті қонағы [[Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов|Шыңғыс Айтматов]] болды. Сыйлық жыл сайын 27 қазанда Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында дәстүрлі түрде өтеді. Жеті жылдық тарихында бұл сыйлық алғаш рет 2010 жылы [[Астана|Астанада]] [[Астана (концерт залы)|Конгресс-холлдың]] концерттік залында өтті. 2011 жылы ұйымдастырушылар «Қазақстанның дамуына қосқан үлесі үшін» жаңа номинациясын жариялады. Ол Қазақстанда қайырымдылық қызметін жүзеге асыратын шетелдік азаматтарға беріледі. Ұйымдастыру комитеті 2012 жылы «Өнер және мейірімділік» номинациясын «Денсаулық сақтау саласына қосқан үлесі үшін» номинациясына ауыстырды — ол медициналық мекемелерге материалдық және қаржылық көмек көрсететін, олардың сапасын арттыру бойынша іс-шараларды өткізуге және медициналық қызмет көрсету және медицина қызметкерлерінің біліктілігін арттыруға қолдау көрсететіндерге беріледі. 2018 жылы «Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін» жаңа номинация енгізілді. == Номинациялар == # Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін # Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін # Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін # Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін # Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін # Жыл шүлеңгері # Ақпараттық қолдаушы # Жылдың қайырымды адамы # Жыл ұйымы # Денсаулық сақтау саласына қолдау көрсеткені үшін # Қазақстанның өркендеуіне қосқан үлесі үшін # Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін == Сыйлық иегерлері == ;«Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * Тасмағанбетова Әсел Иманғалиқызы, Алматы қ. (2007) * Үдербаев Мұрат Пірмағанбетұлы, Қызылорда қ. (2008) * Есімханов Есіркеп Досжанұлы, Алматы облысы , Талғар қ. (2009) * Әжібаева Әмина, Алматы қ. (2010) * Смыкова Наталья, Семей қ. (2011) * Жұмашев Ысқақ Тұрғанбайұлы (2012) * Тұяқ Есхожина, Талғар қ. (2013) * [[Айдын Жұмаділұлы Рақымбаев|Рақымбаев Айдын Жұмаділұлы]], BI Group басшысы, директорлар кеңесінің төрағасы (2014) * Қабылбаев Мұрат, Кенесары а., Ақмола облысы (2015) * Рада Хайрушева, Орал қ. (2016) * Екатерина Яценко, Екібастұз қ., Павлодар облысы (2017) * Гүлнар Қабылбекова, Алматы облысы, Үштөбе қ. (2018) ;«Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін» номинациясы * «Алғабас» ЖШС, Қостанай қ. (2007) * Сейітжанов Серікжан Сейітжанұлы, Шымкент қ. (2008) * Беркінбаев Қайрат Шерәліұлы, Алматы қ. (2009) * Сабильянов Нұртай Салихұлы, Астана қ. (2010) * «Стандарт цемент» ЖШС, Шымкент қ. (2011) * «Богатырь комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2012) * «Нұрай» компаниясы, Қызылорда қ. (2013) * «Емшан-Emshan Co» компаниясы, Ақтөбе қ. (2014) * Алтынбеков Бекзат, Жезқазған қ. (2015) * Ким Никон, Шу қ. (2016) * Мұрат Әділханов, Алматы қ. (2017) * Асылбек Қожахметов, Алматы қ. (2018) ;«Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * «ҚР дипломатиялық клуб» ҚБ, Алматы қ. (2007) * Омарбеков Иран Елубайұлы, Астана қ. (2008) * [[Аружан Саин]], Алматы қ. (2009) * «Джей Ти Ай Казахстан» ЖШС, Алматы облысы, Іле ауданы, Байсерке а. (2010) * «[[Mary Kay|Mary Kay Қазақстан]]» ЖШС (2011) * Бауыржан Қасымбергебаев — (2011) * Боранбаева Шолпан Қазыбекқызы (2012) * Ғалымбек Қанапияұлы (2013) * Ақтанова Әсия Тахауиқызы, Мүгедек балалардың ата-аналары қауымдастығының төрайымы, Алматы қ. (2014) * Күмісқалиев Ерлан, Атырау қ. (2015) * Дүйсенғали Оспанов, Қостанай қ. (2016) * Біржан Құжақов, Орал қ. (2017) * Нұржан Әлжанова, Алматы қ. (2018) ;«Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін» номинациясы * «[[Соколов-Сарыбай тау-кен байыту өндірістік бірлестігі]]» АҚ (ССКӨБ), Рудный қ. (2007) * Гашута Владимир Вячеславович, Алматы қ. (2008) * [[Қайрат Советайұлы Боранбаев|Боранбаев Қайрат Советайұлы]], Алматы қ. (2009) * «Богатырь Комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2010) * Есей Өркен, «Нұр Дала» ЖШС құрылтайшысы (2011) * Өтеулі Хамит, «Алтын Есіл» ЖШС директоры (2012) * «Алтынтау Көкшетау» компаниясы, Ақмола облысы (2013) * [[Дәулет Болатұлы Тұрлыханов|Тұрлыханов Дәулет Болатұлы]], Шығыс Қазақстан облысы (2014) * Ералиев Абзал, Қызылорда қ. (2015) * [[Жақсылық Әмірәліұлы Үшкемпіров|Жаксылық Үшкемпіров]], Астана қ. (2016) * «Алматы марафоны» қайырымдылық спорттық шарасы, Алматы қ. (2017) * Арман Машимов, Шығыс Қазақстан облысы, Семей қ. (2018) ;«Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін» номинациясы * Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Павлодар облысы бойыншы МБ, Павлодар қ. (2007) * [[Еуроазиаттық энергетикалық корпорациясы|«Еуразиялық энергетикалық корпорациясы» АҚ]], Павлодар облысы, Ақсу қ. (2008) * Гойкалова Людмила Александровна, Алматы қ. (2009) * Шалабаев Құсман Кәрімұлы, Алматы қ. (2010) * Жұмабай Жақып, «Жақып» шаруа қожалығының жетекшісі (2011) * Нұрбаев Молдияр Қылшықұлы, «Тәуекел Т» ЖШС директоры (2012) * Болат Өміралиев (2013) * Тәліпов Дәурен Оразғалиұлы, Талдықорған қ. (2014) * Коротин Сергей, Өскемен қ. (2015) * Күләш Сәрсембаева, Алматы қ. (2016) * Расима Темербаева, Алматы қ. (2017) * Сейдахмет Қалтаев, Жамбыл облысы, Тараз қ. (2018) ;«Жыл шүлеңгері» номинациясы * Айтжанов Ұзақбай Рүстемұлы, Алматы қ. (2007) * [[Chevron Corporation|«Шеврон» компаниясы]], Алматы қ. (2008) * Ермегияев Амангелді Дінұлы, Алматы қ. (2009) * Пайзахметов Әбдікаһар Хашимұлы, Шымкент қ. (2010) * [[Еуразиялық табиғи ресурстар корпорациясы|«ENRC Kazakhstan» ЖШС]] (2011) * [[Борис Нұрдәулетұлы Байжарқынов|Байжарқынов Борис Нұрдәулетұлы]], «Нұрдәулет-Ақтөбе» компаниясы» ЖШС директоры (2012) * Есімхан Жанабаев, «АШК» компаниясының бас директоры (2013) * Ілиясова Майра Әлімқажықызы, Алматы қ. (2014) * «Археологиялық экспедиция» ЖШС, Алматы қ. (2015) * [[Samsung Electronics|Samsung Electronics Central Eurasia]], Алматы қ. (2016) * Сергей Спицын, Алматы қ. (2017) * Сергей Глушков, Шығыс Қазақстан облысы, Шемонаиха ауданы, Первомайский кенті (2018) ;«Ақпараттық қолдаушы» номинациясы * «Бурабай газеті» МҚКҚ, Щучинск қ. (2007) * «Ақжол» газеті, Тараз қ. (2008) * [[Арманжан Мерекеұлы Байтасов|Байтасов Арманжан Мерекеұлы]], Алматы қ. (2009) * «Время» газеті, Алматы қ. (2010) * «Жан жылуы» телебағдарламасы ([[Qazaqstan (телеарна)|«Қазақстан» телеарнасы]]) (2011) * «Армандар орындалады» тележобасы («Алматы» телеарнасы) (2012) * «Біз біргеміз» тележобасы («Астана» телеарнасы) (2013) * «Shahar» телерадиокомпаниясы» ЖШС (Хит ТВ), Алматы қ. (2014) * «Айғақ» телерадиокомпаниясы, Шымкент қ. (2015) * «Қазақстан» телерадиокомпаниясы, Астана қ. (2016) * Майра Абдрахманова Алматы қ. (2017) * «www.bestdoctor.kz» медициналық ақпарат порталы, Астана қ. (2018) ;«Жылдың қайырымды адамы» номинациясы * Закусилов Александр Александрович, Ақмола облысы, Сандықтау ауданы (2007) * «Қазгермұнай» БК» ЖШС, Қызылорда қ. (2008) * Абдрахимова Сапура Зайтжанқызы, Қызылорда қ. (2009) * [[Болат Мұқышұлы Әбілов|Әбілов Болат Мұқышұлы]], Алматы қ. (2010) * Тұрысбекова Қалиша, зейнеткер Алматы қ. (2011) * Дайырбеков Мүслімбай, «Шипа-Дент» стоматологиялық клиникасы» ЖШС директоры (2012) * [[Бауыржан Кеңесбекұлы Оспанов|Оспанов Бауыржан Кеңесбекұлы]], «Zhersu» корпорациясының бақылау кеңесі төрағасы (2013) * Салфиков Талғат Маратұлы, «Әнуар» сауда желісінің басшысы, Ақтөбе қ. (2014) * [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы]], Астана қ. (2015) * Гүлмира Абдрашева, Астана қ. (2016) * Темірлан Шайнүсіпов, Ақтерек ауылы, Алматы облысы (2017) * [[Болат Жамитұлы Өтемұратов|Өтемұратов Болат Жамитұлы]], Алматы қ. (2018) ;«Жыл ұйымы» номинациясы * ТОО «Кар-тел», Алматы қ. (2007) * [[Қазақстан Халық банкі|«Қазақстан Халық банкі» АҚ]], Алматы қ. (2008) * [[Қазатомөнеркәсіп|«Қазатомөнеркәсіп-Демеу» ЖШС]], Алматы қ. (2009) * [[«ҚазМұнайГаз» Барлау Өндіру|«ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру» акционерлік қоғамы]](«ҚМГ БӨ»), Астана қ. (2010) * «Алтын Қыран» компаниялар тобы (2011), Компанияның құрылтайшысы және бас директоры Салжанов Исламбек * Акишев Самат Сағынбайұлы, «[[Қостанай минералдары]]» АҚ жетекшісі (2012) * [[Қарағанды сыра зауыты|«Efes Kazakhstan» компаниясы]] (2013) * «Әскерилендірілген теміржол күзеті» АҚ, Астана қ. (2014) * «Родина» агрофирмасы» ЖШС, Родина а., Ақмола облысы (2015) * «MetallPromGroup» ЖШС, Алматы қ. (2016) * [[Kaspi Bank|«Kaspi Bank» АҚ]], Алматы қ. (2017) * «Харекет» қоры, Алматы қ. (2018) ;«Өнер және мейірімділік» номинациясы * [[Роза Тәжібайқызы Бағланова|Бағланова Роза Тәжібайқызы]], Алматы қ. (2007) * «Таңсәрі» балалар музыкалық шоу театры, Алматы қ. (2008) * [[Қыдырәлі Нұртайұлы Болманов|Болманов Қыдырәлі Нұртайұлы]], Астана қ. (2009) * Төлеушова Сарқыт Шаяхметқызы, Алматы қ. (2010) * Нұрмағамбетова Айжан (2011) ;«Денсаулық сақтау саласына қолдау көрсеткені үшін» номинациясы * Сүлейменова Айдан Төлеутайқызы, «Аяла» жеке қайырымдылық қорының президенті (2012) * Сарьян Анжелика Грантовна, «Амазонка» қоғамдық қорының директоры (2013) * Алматы онкология орталығы (АОО), Алматы қ. (2014) * Әлиева Эльмира, Алматы қ. (2015) * Ұлмекен Қожасова, Қарағанды облысы (2016) * «28 петель» клубы, Астана қ. (2017) * Роза Әлімханова, Қарағанды қ. (2018) ;«Қазақстанның өркендеуіне қосқан үлесі үшін» номинациясы * Вильфрид Штайн, Германия (2011) * Дженнифер Киран, АҚШ (2012) * Ежи Старак, компания «Polpharma» Польша (2013) * Камохара Масаеси, Жапония (2014) * Россано Томаселли, Италия (2015) * Фиона Коркоран, Ирландия (2016) * Виктория Шарбону мен Элизабет Турнок, АҚШ (2017) * Ольга Батутина мен Илья Байгабулов, Мәскеу қ., Ресей Федерациясы (2018) ;«Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін» номинациясы * «Тазалық» экологиялық жобасы, Алматы қ. (2018) == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қазақстан сыйлықтары]] [[Санат:Қазақстан шүлеңгерлері]] [[Санат:Қазақстан бойынша тізімдер]] [[Санат:Алфавит бойынша марапаттар]] sfeo5m7cfdkii0lsorc831a8f7jm04b 3391027 3391024 2024-10-15T20:02:43Z Орел Карл 81620 /* Дереккөздер */ 3391027 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Статуэтка премии Алтын Журек.JPG|thumb|right|200px|Алтын Жүрек сыйлығының мүсіншесі]] '''Алтын Жүрек''' сыйлығы — коммерциялық ұйымдар мен жеке тұлғалардың Қазақстанда қайырымдылық бағдарламалары мен жобаларын жүзеге асыруға қосқан үлесі үшін жыл сайынғы қоғамдық ұлттық сыйлық. [[Бауыржан (қайырымдылық қоры)|«Бауыржан» қайырымдылық қоры]] қоғамдық қормен құрылды (қордың құрылтайшысы — [[Жұлдыз Қажыкенқызы Омарбекова|Омарбекова Жұлдыз Қажыкенқызы]]). == Ережесі == Номинацияларды іріктеуді Сараптамалық және Қоғамдық кеңес жүзеге асырады. '''Сараптамалық кеңес''' 20 мүшеден тұрып, олардың әрқайсысы шешуші дауысқа ие. Байқауды ұйымдастырушылар құратын Сараптамалық кеңестің құрамына үкіметтік емес ұйымдардың, бұқаралық ақпарат құралдарының, мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының және коммерциялық ұйымдардың өкілдері кіреді. Сараптамалық кеңестің міндеті — марапатқа үміткерлер арасынан әр номинация бойынша үш үміткерді іріктеу. Шешім Сараптамалық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. '''Қоғамдық кеңес''' көрнекті қоғам, мемлекеттік және саяси қайраткерлер, ғылым және мәдениет қайраткерлері; ұлттық және халықаралық қоғамдық және коммерциялық ұйымдардың өкілдері, сондай-ақ марапаттың негізгі демеушілері болып табылатын жеке тұлғалар мен ұйымдардың өкілдерінен құрылған 10 мүшеден тұрады. Қоғамдық кеңес — үміткерлер арасынан әрбір номинация бойынша бір лауреатты таңдауға арналған орган болып табылады. Шешім Қоғамдық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. == Сыйлық жайлы == [[Сурет:Чингиз Айтматов.JPG|thumb|left|200px|Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов 2007 жылдық «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты табыстауында]] Сыйлық 2007 жылдың наурыз айында тағайындалды. 2007 жылы 27 қазанда [[Абай атындағы Қазақ ұлттық опера және балет театры|Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында]] алғашқы марапаттау рәсімі өтті. Жобаның нышаны және басты жүлдесі — алтындатылған қола мен жақұт тастан жасалған қан тамшысы бар жүрек пішініндегі мүсінше және мөлдірлік пен тазалықтың нышаны — шыны диплом болып келеді. Алғашқы «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты тапсырылуының құрметті қонағы [[Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов|Шыңғыс Айтматов]] болды. Сыйлық жыл сайын 27 қазанда Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында дәстүрлі түрде өтеді. Жеті жылдық тарихында бұл сыйлық алғаш рет 2010 жылы [[Астана|Астанада]] [[Астана (концерт залы)|Конгресс-холлдың]] концерттік залында өтті. 2011 жылы ұйымдастырушылар «Қазақстанның дамуына қосқан үлесі үшін» жаңа номинациясын жариялады. Ол Қазақстанда қайырымдылық қызметін жүзеге асыратын шетелдік азаматтарға беріледі. Ұйымдастыру комитеті 2012 жылы «Өнер және мейірімділік» номинациясын «Денсаулық сақтау саласына қосқан үлесі үшін» номинациясына ауыстырды — ол медициналық мекемелерге материалдық және қаржылық көмек көрсететін, олардың сапасын арттыру бойынша іс-шараларды өткізуге және медициналық қызмет көрсету және медицина қызметкерлерінің біліктілігін арттыруға қолдау көрсететіндерге беріледі. 2018 жылы «Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін» жаңа номинация енгізілді. == Номинациялар == # Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін # Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін # Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін # Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін # Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін # Жыл шүлеңгері # Ақпараттық қолдаушы # Жылдың қайырымды адамы # Жыл ұйымы # Денсаулық сақтау саласына қолдау көрсеткені үшін # Қазақстанның өркендеуіне қосқан үлесі үшін # Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін == Сыйлық иегерлері == ;«Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * Тасмағанбетова Әсел Иманғалиқызы, Алматы қ. (2007) * Үдербаев Мұрат Пірмағанбетұлы, Қызылорда қ. (2008) * Есімханов Есіркеп Досжанұлы, Алматы облысы , Талғар қ. (2009) * Әжібаева Әмина, Алматы қ. (2010) * Смыкова Наталья, Семей қ. (2011) * Жұмашев Ысқақ Тұрғанбайұлы (2012) * Тұяқ Есхожина, Талғар қ. (2013) * [[Айдын Жұмаділұлы Рақымбаев|Рақымбаев Айдын Жұмаділұлы]], BI Group басшысы, директорлар кеңесінің төрағасы (2014) * Қабылбаев Мұрат, Кенесары а., Ақмола облысы (2015) * Рада Хайрушева, Орал қ. (2016) * Екатерина Яценко, Екібастұз қ., Павлодар облысы (2017) * Гүлнар Қабылбекова, Алматы облысы, Үштөбе қ. (2018) ;«Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін» номинациясы * «Алғабас» ЖШС, Қостанай қ. (2007) * Сейітжанов Серікжан Сейітжанұлы, Шымкент қ. (2008) * Беркінбаев Қайрат Шерәліұлы, Алматы қ. (2009) * Сабильянов Нұртай Салихұлы, Астана қ. (2010) * «Стандарт цемент» ЖШС, Шымкент қ. (2011) * «Богатырь комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2012) * «Нұрай» компаниясы, Қызылорда қ. (2013) * «Емшан-Emshan Co» компаниясы, Ақтөбе қ. (2014) * Алтынбеков Бекзат, Жезқазған қ. (2015) * Ким Никон, Шу қ. (2016) * Мұрат Әділханов, Алматы қ. (2017) * Асылбек Қожахметов, Алматы қ. (2018) ;«Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * «ҚР дипломатиялық клуб» ҚБ, Алматы қ. (2007) * Омарбеков Иран Елубайұлы, Астана қ. (2008) * [[Аружан Саин]], Алматы қ. (2009) * «Джей Ти Ай Казахстан» ЖШС, Алматы облысы, Іле ауданы, Байсерке а. (2010) * «[[Mary Kay|Mary Kay Қазақстан]]» ЖШС (2011) * Бауыржан Қасымбергебаев — (2011) * Боранбаева Шолпан Қазыбекқызы (2012) * Ғалымбек Қанапияұлы (2013) * Ақтанова Әсия Тахауиқызы, Мүгедек балалардың ата-аналары қауымдастығының төрайымы, Алматы қ. (2014) * Күмісқалиев Ерлан, Атырау қ. (2015) * Дүйсенғали Оспанов, Қостанай қ. (2016) * Біржан Құжақов, Орал қ. (2017) * Нұржан Әлжанова, Алматы қ. (2018) ;«Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін» номинациясы * «[[Соколов-Сарыбай тау-кен байыту өндірістік бірлестігі]]» АҚ (ССКӨБ), Рудный қ. (2007) * Гашута Владимир Вячеславович, Алматы қ. (2008) * [[Қайрат Советайұлы Боранбаев|Боранбаев Қайрат Советайұлы]], Алматы қ. (2009) * «Богатырь Комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2010) * Есей Өркен, «Нұр Дала» ЖШС құрылтайшысы (2011) * Өтеулі Хамит, «Алтын Есіл» ЖШС директоры (2012) * «Алтынтау Көкшетау» компаниясы, Ақмола облысы (2013) * [[Дәулет Болатұлы Тұрлыханов|Тұрлыханов Дәулет Болатұлы]], Шығыс Қазақстан облысы (2014) * Ералиев Абзал, Қызылорда қ. (2015) * [[Жақсылық Әмірәліұлы Үшкемпіров|Жаксылық Үшкемпіров]], Астана қ. (2016) * «Алматы марафоны» қайырымдылық спорттық шарасы, Алматы қ. (2017) * Арман Машимов, Шығыс Қазақстан облысы, Семей қ. (2018) ;«Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін» номинациясы * Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Павлодар облысы бойыншы МБ, Павлодар қ. (2007) * [[Еуроазиаттық энергетикалық корпорациясы|«Еуразиялық энергетикалық корпорациясы» АҚ]], Павлодар облысы, Ақсу қ. (2008) * Гойкалова Людмила Александровна, Алматы қ. (2009) * Шалабаев Құсман Кәрімұлы, Алматы қ. (2010) * Жұмабай Жақып, «Жақып» шаруа қожалығының жетекшісі (2011) * Нұрбаев Молдияр Қылшықұлы, «Тәуекел Т» ЖШС директоры (2012) * Болат Өміралиев (2013) * Тәліпов Дәурен Оразғалиұлы, Талдықорған қ. (2014) * Коротин Сергей, Өскемен қ. (2015) * Күләш Сәрсембаева, Алматы қ. (2016) * Расима Темербаева, Алматы қ. (2017) * Сейдахмет Қалтаев, Жамбыл облысы, Тараз қ. (2018) ;«Жыл шүлеңгері» номинациясы * Айтжанов Ұзақбай Рүстемұлы, Алматы қ. (2007) * [[Chevron Corporation|«Шеврон» компаниясы]], Алматы қ. (2008) * Ермегияев Амангелді Дінұлы, Алматы қ. (2009) * Пайзахметов Әбдікаһар Хашимұлы, Шымкент қ. (2010) * [[Еуразиялық табиғи ресурстар корпорациясы|«ENRC Kazakhstan» ЖШС]] (2011) * [[Борис Нұрдәулетұлы Байжарқынов|Байжарқынов Борис Нұрдәулетұлы]], «Нұрдәулет-Ақтөбе» компаниясы» ЖШС директоры (2012) * Есімхан Жанабаев, «АШК» компаниясының бас директоры (2013) * Ілиясова Майра Әлімқажықызы, Алматы қ. (2014) * «Археологиялық экспедиция» ЖШС, Алматы қ. (2015) * [[Samsung Electronics|Samsung Electronics Central Eurasia]], Алматы қ. (2016) * Сергей Спицын, Алматы қ. (2017) * Сергей Глушков, Шығыс Қазақстан облысы, Шемонаиха ауданы, Первомайский кенті (2018) ;«Ақпараттық қолдаушы» номинациясы * «Бурабай газеті» МҚКҚ, Щучинск қ. (2007) * «Ақжол» газеті, Тараз қ. (2008) * [[Арманжан Мерекеұлы Байтасов|Байтасов Арманжан Мерекеұлы]], Алматы қ. (2009) * «Время» газеті, Алматы қ. (2010) * «Жан жылуы» телебағдарламасы ([[Qazaqstan (телеарна)|«Қазақстан» телеарнасы]]) (2011) * «Армандар орындалады» тележобасы («Алматы» телеарнасы) (2012) * «Біз біргеміз» тележобасы («Астана» телеарнасы) (2013) * «Shahar» телерадиокомпаниясы» ЖШС (Хит ТВ), Алматы қ. (2014) * «Айғақ» телерадиокомпаниясы, Шымкент қ. (2015) * «Қазақстан» телерадиокомпаниясы, Астана қ. (2016) * Майра Абдрахманова Алматы қ. (2017) * «www.bestdoctor.kz» медициналық ақпарат порталы, Астана қ. (2018) ;«Жылдың қайырымды адамы» номинациясы * Закусилов Александр Александрович, Ақмола облысы, Сандықтау ауданы (2007) * «Қазгермұнай» БК» ЖШС, Қызылорда қ. (2008) * Абдрахимова Сапура Зайтжанқызы, Қызылорда қ. (2009) * [[Болат Мұқышұлы Әбілов|Әбілов Болат Мұқышұлы]], Алматы қ. (2010) * Тұрысбекова Қалиша, зейнеткер Алматы қ. (2011) * Дайырбеков Мүслімбай, «Шипа-Дент» стоматологиялық клиникасы» ЖШС директоры (2012) * [[Бауыржан Кеңесбекұлы Оспанов|Оспанов Бауыржан Кеңесбекұлы]], «Zhersu» корпорациясының бақылау кеңесі төрағасы (2013) * Салфиков Талғат Маратұлы, «Әнуар» сауда желісінің басшысы, Ақтөбе қ. (2014) * [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы]], Астана қ. (2015) * Гүлмира Абдрашева, Астана қ. (2016) * Темірлан Шайнүсіпов, Ақтерек ауылы, Алматы облысы (2017) * [[Болат Жамитұлы Өтемұратов|Өтемұратов Болат Жамитұлы]], Алматы қ. (2018) ;«Жыл ұйымы» номинациясы * ТОО «Кар-тел», Алматы қ. (2007) * [[Қазақстан Халық банкі|«Қазақстан Халық банкі» АҚ]], Алматы қ. (2008) * [[Қазатомөнеркәсіп|«Қазатомөнеркәсіп-Демеу» ЖШС]], Алматы қ. (2009) * [[«ҚазМұнайГаз» Барлау Өндіру|«ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру» акционерлік қоғамы]](«ҚМГ БӨ»), Астана қ. (2010) * «Алтын Қыран» компаниялар тобы (2011), Компанияның құрылтайшысы және бас директоры Салжанов Исламбек * Акишев Самат Сағынбайұлы, «[[Қостанай минералдары]]» АҚ жетекшісі (2012) * [[Қарағанды сыра зауыты|«Efes Kazakhstan» компаниясы]] (2013) * «Әскерилендірілген теміржол күзеті» АҚ, Астана қ. (2014) * «Родина» агрофирмасы» ЖШС, Родина а., Ақмола облысы (2015) * «MetallPromGroup» ЖШС, Алматы қ. (2016) * [[Kaspi Bank|«Kaspi Bank» АҚ]], Алматы қ. (2017) * «Харекет» қоры, Алматы қ. (2018) ;«Өнер және мейірімділік» номинациясы * [[Роза Тәжібайқызы Бағланова|Бағланова Роза Тәжібайқызы]], Алматы қ. (2007) * «Таңсәрі» балалар музыкалық шоу театры, Алматы қ. (2008) * [[Қыдырәлі Нұртайұлы Болманов|Болманов Қыдырәлі Нұртайұлы]], Астана қ. (2009) * Төлеушова Сарқыт Шаяхметқызы, Алматы қ. (2010) * Нұрмағамбетова Айжан (2011) ;«Денсаулық сақтау саласына қолдау көрсеткені үшін» номинациясы * Сүлейменова Айдан Төлеутайқызы, «Аяла» жеке қайырымдылық қорының президенті (2012) * Сарьян Анжелика Грантовна, «Амазонка» қоғамдық қорының директоры (2013) * Алматы онкология орталығы (АОО), Алматы қ. (2014) * Әлиева Эльмира, Алматы қ. (2015) * Ұлмекен Қожасова, Қарағанды облысы (2016) * «28 петель» клубы, Астана қ. (2017) * Роза Әлімханова, Қарағанды қ. (2018) ;«Қазақстанның өркендеуіне қосқан үлесі үшін» номинациясы * Вильфрид Штайн, Германия (2011) * Дженнифер Киран, АҚШ (2012) * Ежи Старак, компания «Polpharma» Польша (2013) * Камохара Масаеси, Жапония (2014) * Россано Томаселли, Италия (2015) * Фиона Коркоран, Ирландия (2016) * Виктория Шарбону мен Элизабет Турнок, АҚШ (2017) * Ольга Батутина мен Илья Байгабулов, Мәскеу қ., Ресей Федерациясы (2018) ;«Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін» номинациясы * «Тазалық» экологиялық жобасы, Алматы қ. (2018) == Дереккөздер == * {{Cite web |url=https://www.ktk.kz/kz/news/video/2016/10/28/73303/|title=Алматыда осы жылдың ең үздік меценаттары анықталды|publisher=КТК телеарнасы|date=2016-10-28|accessdate=2024-10-16}} [[Санат:Қазақстан сыйлықтары]] [[Санат:Қазақстан шүлеңгерлері]] [[Санат:Қазақстан бойынша тізімдер]] [[Санат:Алфавит бойынша марапаттар]] aic2t0r4nvn8m0ghi6kep48w2arfmzw 3391029 3391027 2024-10-15T20:04:43Z Орел Карл 81620 /* Номинациялар */ 3391029 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Статуэтка премии Алтын Журек.JPG|thumb|right|200px|Алтын Жүрек сыйлығының мүсіншесі]] '''Алтын Жүрек''' сыйлығы — коммерциялық ұйымдар мен жеке тұлғалардың Қазақстанда қайырымдылық бағдарламалары мен жобаларын жүзеге асыруға қосқан үлесі үшін жыл сайынғы қоғамдық ұлттық сыйлық. [[Бауыржан (қайырымдылық қоры)|«Бауыржан» қайырымдылық қоры]] қоғамдық қормен құрылды (қордың құрылтайшысы — [[Жұлдыз Қажыкенқызы Омарбекова|Омарбекова Жұлдыз Қажыкенқызы]]). == Ережесі == Номинацияларды іріктеуді Сараптамалық және Қоғамдық кеңес жүзеге асырады. '''Сараптамалық кеңес''' 20 мүшеден тұрып, олардың әрқайсысы шешуші дауысқа ие. Байқауды ұйымдастырушылар құратын Сараптамалық кеңестің құрамына үкіметтік емес ұйымдардың, бұқаралық ақпарат құралдарының, мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының және коммерциялық ұйымдардың өкілдері кіреді. Сараптамалық кеңестің міндеті — марапатқа үміткерлер арасынан әр номинация бойынша үш үміткерді іріктеу. Шешім Сараптамалық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. '''Қоғамдық кеңес''' көрнекті қоғам, мемлекеттік және саяси қайраткерлер, ғылым және мәдениет қайраткерлері; ұлттық және халықаралық қоғамдық және коммерциялық ұйымдардың өкілдері, сондай-ақ марапаттың негізгі демеушілері болып табылатын жеке тұлғалар мен ұйымдардың өкілдерінен құрылған 10 мүшеден тұрады. Қоғамдық кеңес — үміткерлер арасынан әрбір номинация бойынша бір лауреатты таңдауға арналған орган болып табылады. Шешім Қоғамдық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. == Сыйлық жайлы == [[Сурет:Чингиз Айтматов.JPG|thumb|left|200px|Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов 2007 жылдық «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты табыстауында]] Сыйлық 2007 жылдың наурыз айында тағайындалды. 2007 жылы 27 қазанда [[Абай атындағы Қазақ ұлттық опера және балет театры|Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында]] алғашқы марапаттау рәсімі өтті. Жобаның нышаны және басты жүлдесі — алтындатылған қола мен жақұт тастан жасалған қан тамшысы бар жүрек пішініндегі мүсінше және мөлдірлік пен тазалықтың нышаны — шыны диплом болып келеді. Алғашқы «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты тапсырылуының құрметті қонағы [[Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов|Шыңғыс Айтматов]] болды. Сыйлық жыл сайын 27 қазанда Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында дәстүрлі түрде өтеді. Жеті жылдық тарихында бұл сыйлық алғаш рет 2010 жылы [[Астана|Астанада]] [[Астана (концерт залы)|Конгресс-холлдың]] концерттік залында өтті. 2011 жылы ұйымдастырушылар «Қазақстанның дамуына қосқан үлесі үшін» жаңа номинациясын жариялады. Ол Қазақстанда қайырымдылық қызметін жүзеге асыратын шетелдік азаматтарға беріледі. Ұйымдастыру комитеті 2012 жылы «Өнер және мейірімділік» номинациясын «Денсаулық сақтау саласына қосқан үлесі үшін» номинациясына ауыстырды — ол медициналық мекемелерге материалдық және қаржылық көмек көрсететін, олардың сапасын арттыру бойынша іс-шараларды өткізуге және медициналық қызмет көрсету және медицина қызметкерлерінің біліктілігін арттыруға қолдау көрсететіндерге беріледі. 2018 жылы «Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін» жаңа номинация енгізілді. == Номинациялар == # Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін # Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін # Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін # Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін # Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін # Жыл шүлеңгері # Ақпараттық қолдаушы # Жылдың қайырымды адамы # Жыл ұйымы # Денсаулық сақтау саласына қолдау көрсеткені үшін # Қазақстанның өркендеуіне қосқан үлесі үшін # Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін<ref>{{Cite web |url=https://qazir.kz/article/Altyn_zhurek_azamattar_ardaqtalady|title=«АЛТЫН ЖҮРЕК» АЗАМАТТАР АРДАҚТАЛАДЫ|publisher=QASIR|date=2018-09-02|accessdate=2024-10-16}}</ref> == Сыйлық иегерлері == ;«Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * Тасмағанбетова Әсел Иманғалиқызы, Алматы қ. (2007) * Үдербаев Мұрат Пірмағанбетұлы, Қызылорда қ. (2008) * Есімханов Есіркеп Досжанұлы, Алматы облысы , Талғар қ. (2009) * Әжібаева Әмина, Алматы қ. (2010) * Смыкова Наталья, Семей қ. (2011) * Жұмашев Ысқақ Тұрғанбайұлы (2012) * Тұяқ Есхожина, Талғар қ. (2013) * [[Айдын Жұмаділұлы Рақымбаев|Рақымбаев Айдын Жұмаділұлы]], BI Group басшысы, директорлар кеңесінің төрағасы (2014) * Қабылбаев Мұрат, Кенесары а., Ақмола облысы (2015) * Рада Хайрушева, Орал қ. (2016) * Екатерина Яценко, Екібастұз қ., Павлодар облысы (2017) * Гүлнар Қабылбекова, Алматы облысы, Үштөбе қ. (2018) ;«Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін» номинациясы * «Алғабас» ЖШС, Қостанай қ. (2007) * Сейітжанов Серікжан Сейітжанұлы, Шымкент қ. (2008) * Беркінбаев Қайрат Шерәліұлы, Алматы қ. (2009) * Сабильянов Нұртай Салихұлы, Астана қ. (2010) * «Стандарт цемент» ЖШС, Шымкент қ. (2011) * «Богатырь комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2012) * «Нұрай» компаниясы, Қызылорда қ. (2013) * «Емшан-Emshan Co» компаниясы, Ақтөбе қ. (2014) * Алтынбеков Бекзат, Жезқазған қ. (2015) * Ким Никон, Шу қ. (2016) * Мұрат Әділханов, Алматы қ. (2017) * Асылбек Қожахметов, Алматы қ. (2018) ;«Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * «ҚР дипломатиялық клуб» ҚБ, Алматы қ. (2007) * Омарбеков Иран Елубайұлы, Астана қ. (2008) * [[Аружан Саин]], Алматы қ. (2009) * «Джей Ти Ай Казахстан» ЖШС, Алматы облысы, Іле ауданы, Байсерке а. (2010) * «[[Mary Kay|Mary Kay Қазақстан]]» ЖШС (2011) * Бауыржан Қасымбергебаев — (2011) * Боранбаева Шолпан Қазыбекқызы (2012) * Ғалымбек Қанапияұлы (2013) * Ақтанова Әсия Тахауиқызы, Мүгедек балалардың ата-аналары қауымдастығының төрайымы, Алматы қ. (2014) * Күмісқалиев Ерлан, Атырау қ. (2015) * Дүйсенғали Оспанов, Қостанай қ. (2016) * Біржан Құжақов, Орал қ. (2017) * Нұржан Әлжанова, Алматы қ. (2018) ;«Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін» номинациясы * «[[Соколов-Сарыбай тау-кен байыту өндірістік бірлестігі]]» АҚ (ССКӨБ), Рудный қ. (2007) * Гашута Владимир Вячеславович, Алматы қ. (2008) * [[Қайрат Советайұлы Боранбаев|Боранбаев Қайрат Советайұлы]], Алматы қ. (2009) * «Богатырь Комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2010) * Есей Өркен, «Нұр Дала» ЖШС құрылтайшысы (2011) * Өтеулі Хамит, «Алтын Есіл» ЖШС директоры (2012) * «Алтынтау Көкшетау» компаниясы, Ақмола облысы (2013) * [[Дәулет Болатұлы Тұрлыханов|Тұрлыханов Дәулет Болатұлы]], Шығыс Қазақстан облысы (2014) * Ералиев Абзал, Қызылорда қ. (2015) * [[Жақсылық Әмірәліұлы Үшкемпіров|Жаксылық Үшкемпіров]], Астана қ. (2016) * «Алматы марафоны» қайырымдылық спорттық шарасы, Алматы қ. (2017) * Арман Машимов, Шығыс Қазақстан облысы, Семей қ. (2018) ;«Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін» номинациясы * Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Павлодар облысы бойыншы МБ, Павлодар қ. (2007) * [[Еуроазиаттық энергетикалық корпорациясы|«Еуразиялық энергетикалық корпорациясы» АҚ]], Павлодар облысы, Ақсу қ. (2008) * Гойкалова Людмила Александровна, Алматы қ. (2009) * Шалабаев Құсман Кәрімұлы, Алматы қ. (2010) * Жұмабай Жақып, «Жақып» шаруа қожалығының жетекшісі (2011) * Нұрбаев Молдияр Қылшықұлы, «Тәуекел Т» ЖШС директоры (2012) * Болат Өміралиев (2013) * Тәліпов Дәурен Оразғалиұлы, Талдықорған қ. (2014) * Коротин Сергей, Өскемен қ. (2015) * Күләш Сәрсембаева, Алматы қ. (2016) * Расима Темербаева, Алматы қ. (2017) * Сейдахмет Қалтаев, Жамбыл облысы, Тараз қ. (2018) ;«Жыл шүлеңгері» номинациясы * Айтжанов Ұзақбай Рүстемұлы, Алматы қ. (2007) * [[Chevron Corporation|«Шеврон» компаниясы]], Алматы қ. (2008) * Ермегияев Амангелді Дінұлы, Алматы қ. (2009) * Пайзахметов Әбдікаһар Хашимұлы, Шымкент қ. (2010) * [[Еуразиялық табиғи ресурстар корпорациясы|«ENRC Kazakhstan» ЖШС]] (2011) * [[Борис Нұрдәулетұлы Байжарқынов|Байжарқынов Борис Нұрдәулетұлы]], «Нұрдәулет-Ақтөбе» компаниясы» ЖШС директоры (2012) * Есімхан Жанабаев, «АШК» компаниясының бас директоры (2013) * Ілиясова Майра Әлімқажықызы, Алматы қ. (2014) * «Археологиялық экспедиция» ЖШС, Алматы қ. (2015) * [[Samsung Electronics|Samsung Electronics Central Eurasia]], Алматы қ. (2016) * Сергей Спицын, Алматы қ. (2017) * Сергей Глушков, Шығыс Қазақстан облысы, Шемонаиха ауданы, Первомайский кенті (2018) ;«Ақпараттық қолдаушы» номинациясы * «Бурабай газеті» МҚКҚ, Щучинск қ. (2007) * «Ақжол» газеті, Тараз қ. (2008) * [[Арманжан Мерекеұлы Байтасов|Байтасов Арманжан Мерекеұлы]], Алматы қ. (2009) * «Время» газеті, Алматы қ. (2010) * «Жан жылуы» телебағдарламасы ([[Qazaqstan (телеарна)|«Қазақстан» телеарнасы]]) (2011) * «Армандар орындалады» тележобасы («Алматы» телеарнасы) (2012) * «Біз біргеміз» тележобасы («Астана» телеарнасы) (2013) * «Shahar» телерадиокомпаниясы» ЖШС (Хит ТВ), Алматы қ. (2014) * «Айғақ» телерадиокомпаниясы, Шымкент қ. (2015) * «Қазақстан» телерадиокомпаниясы, Астана қ. (2016) * Майра Абдрахманова Алматы қ. (2017) * «www.bestdoctor.kz» медициналық ақпарат порталы, Астана қ. (2018) ;«Жылдың қайырымды адамы» номинациясы * Закусилов Александр Александрович, Ақмола облысы, Сандықтау ауданы (2007) * «Қазгермұнай» БК» ЖШС, Қызылорда қ. (2008) * Абдрахимова Сапура Зайтжанқызы, Қызылорда қ. (2009) * [[Болат Мұқышұлы Әбілов|Әбілов Болат Мұқышұлы]], Алматы қ. (2010) * Тұрысбекова Қалиша, зейнеткер Алматы қ. (2011) * Дайырбеков Мүслімбай, «Шипа-Дент» стоматологиялық клиникасы» ЖШС директоры (2012) * [[Бауыржан Кеңесбекұлы Оспанов|Оспанов Бауыржан Кеңесбекұлы]], «Zhersu» корпорациясының бақылау кеңесі төрағасы (2013) * Салфиков Талғат Маратұлы, «Әнуар» сауда желісінің басшысы, Ақтөбе қ. (2014) * [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы]], Астана қ. (2015) * Гүлмира Абдрашева, Астана қ. (2016) * Темірлан Шайнүсіпов, Ақтерек ауылы, Алматы облысы (2017) * [[Болат Жамитұлы Өтемұратов|Өтемұратов Болат Жамитұлы]], Алматы қ. (2018) ;«Жыл ұйымы» номинациясы * ТОО «Кар-тел», Алматы қ. (2007) * [[Қазақстан Халық банкі|«Қазақстан Халық банкі» АҚ]], Алматы қ. (2008) * [[Қазатомөнеркәсіп|«Қазатомөнеркәсіп-Демеу» ЖШС]], Алматы қ. (2009) * [[«ҚазМұнайГаз» Барлау Өндіру|«ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру» акционерлік қоғамы]](«ҚМГ БӨ»), Астана қ. (2010) * «Алтын Қыран» компаниялар тобы (2011), Компанияның құрылтайшысы және бас директоры Салжанов Исламбек * Акишев Самат Сағынбайұлы, «[[Қостанай минералдары]]» АҚ жетекшісі (2012) * [[Қарағанды сыра зауыты|«Efes Kazakhstan» компаниясы]] (2013) * «Әскерилендірілген теміржол күзеті» АҚ, Астана қ. (2014) * «Родина» агрофирмасы» ЖШС, Родина а., Ақмола облысы (2015) * «MetallPromGroup» ЖШС, Алматы қ. (2016) * [[Kaspi Bank|«Kaspi Bank» АҚ]], Алматы қ. (2017) * «Харекет» қоры, Алматы қ. (2018) ;«Өнер және мейірімділік» номинациясы * [[Роза Тәжібайқызы Бағланова|Бағланова Роза Тәжібайқызы]], Алматы қ. (2007) * «Таңсәрі» балалар музыкалық шоу театры, Алматы қ. (2008) * [[Қыдырәлі Нұртайұлы Болманов|Болманов Қыдырәлі Нұртайұлы]], Астана қ. (2009) * Төлеушова Сарқыт Шаяхметқызы, Алматы қ. (2010) * Нұрмағамбетова Айжан (2011) ;«Денсаулық сақтау саласына қолдау көрсеткені үшін» номинациясы * Сүлейменова Айдан Төлеутайқызы, «Аяла» жеке қайырымдылық қорының президенті (2012) * Сарьян Анжелика Грантовна, «Амазонка» қоғамдық қорының директоры (2013) * Алматы онкология орталығы (АОО), Алматы қ. (2014) * Әлиева Эльмира, Алматы қ. (2015) * Ұлмекен Қожасова, Қарағанды облысы (2016) * «28 петель» клубы, Астана қ. (2017) * Роза Әлімханова, Қарағанды қ. (2018) ;«Қазақстанның өркендеуіне қосқан үлесі үшін» номинациясы * Вильфрид Штайн, Германия (2011) * Дженнифер Киран, АҚШ (2012) * Ежи Старак, компания «Polpharma» Польша (2013) * Камохара Масаеси, Жапония (2014) * Россано Томаселли, Италия (2015) * Фиона Коркоран, Ирландия (2016) * Виктория Шарбону мен Элизабет Турнок, АҚШ (2017) * Ольга Батутина мен Илья Байгабулов, Мәскеу қ., Ресей Федерациясы (2018) ;«Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін» номинациясы * «Тазалық» экологиялық жобасы, Алматы қ. (2018) == Дереккөздер == * {{Cite web |url=https://www.ktk.kz/kz/news/video/2016/10/28/73303/|title=Алматыда осы жылдың ең үздік меценаттары анықталды|publisher=КТК телеарнасы|date=2016-10-28|accessdate=2024-10-16}} [[Санат:Қазақстан сыйлықтары]] [[Санат:Қазақстан шүлеңгерлері]] [[Санат:Қазақстан бойынша тізімдер]] [[Санат:Алфавит бойынша марапаттар]] bj7n9v821o1gl0vrz4es4rz626lavy4 3391030 3391029 2024-10-15T20:05:21Z Орел Карл 81620 /* Дереккөздер */ 3391030 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Статуэтка премии Алтын Журек.JPG|thumb|right|200px|Алтын Жүрек сыйлығының мүсіншесі]] '''Алтын Жүрек''' сыйлығы — коммерциялық ұйымдар мен жеке тұлғалардың Қазақстанда қайырымдылық бағдарламалары мен жобаларын жүзеге асыруға қосқан үлесі үшін жыл сайынғы қоғамдық ұлттық сыйлық. [[Бауыржан (қайырымдылық қоры)|«Бауыржан» қайырымдылық қоры]] қоғамдық қормен құрылды (қордың құрылтайшысы — [[Жұлдыз Қажыкенқызы Омарбекова|Омарбекова Жұлдыз Қажыкенқызы]]). == Ережесі == Номинацияларды іріктеуді Сараптамалық және Қоғамдық кеңес жүзеге асырады. '''Сараптамалық кеңес''' 20 мүшеден тұрып, олардың әрқайсысы шешуші дауысқа ие. Байқауды ұйымдастырушылар құратын Сараптамалық кеңестің құрамына үкіметтік емес ұйымдардың, бұқаралық ақпарат құралдарының, мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының және коммерциялық ұйымдардың өкілдері кіреді. Сараптамалық кеңестің міндеті — марапатқа үміткерлер арасынан әр номинация бойынша үш үміткерді іріктеу. Шешім Сараптамалық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. '''Қоғамдық кеңес''' көрнекті қоғам, мемлекеттік және саяси қайраткерлер, ғылым және мәдениет қайраткерлері; ұлттық және халықаралық қоғамдық және коммерциялық ұйымдардың өкілдері, сондай-ақ марапаттың негізгі демеушілері болып табылатын жеке тұлғалар мен ұйымдардың өкілдерінен құрылған 10 мүшеден тұрады. Қоғамдық кеңес — үміткерлер арасынан әрбір номинация бойынша бір лауреатты таңдауға арналған орган болып табылады. Шешім Қоғамдық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. == Сыйлық жайлы == [[Сурет:Чингиз Айтматов.JPG|thumb|left|200px|Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов 2007 жылдық «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты табыстауында]] Сыйлық 2007 жылдың наурыз айында тағайындалды. 2007 жылы 27 қазанда [[Абай атындағы Қазақ ұлттық опера және балет театры|Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында]] алғашқы марапаттау рәсімі өтті. Жобаның нышаны және басты жүлдесі — алтындатылған қола мен жақұт тастан жасалған қан тамшысы бар жүрек пішініндегі мүсінше және мөлдірлік пен тазалықтың нышаны — шыны диплом болып келеді. Алғашқы «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты тапсырылуының құрметті қонағы [[Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов|Шыңғыс Айтматов]] болды. Сыйлық жыл сайын 27 қазанда Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында дәстүрлі түрде өтеді. Жеті жылдық тарихында бұл сыйлық алғаш рет 2010 жылы [[Астана|Астанада]] [[Астана (концерт залы)|Конгресс-холлдың]] концерттік залында өтті. 2011 жылы ұйымдастырушылар «Қазақстанның дамуына қосқан үлесі үшін» жаңа номинациясын жариялады. Ол Қазақстанда қайырымдылық қызметін жүзеге асыратын шетелдік азаматтарға беріледі. Ұйымдастыру комитеті 2012 жылы «Өнер және мейірімділік» номинациясын «Денсаулық сақтау саласына қосқан үлесі үшін» номинациясына ауыстырды — ол медициналық мекемелерге материалдық және қаржылық көмек көрсететін, олардың сапасын арттыру бойынша іс-шараларды өткізуге және медициналық қызмет көрсету және медицина қызметкерлерінің біліктілігін арттыруға қолдау көрсететіндерге беріледі. 2018 жылы «Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін» жаңа номинация енгізілді. == Номинациялар == # Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін # Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін # Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін # Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін # Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін # Жыл шүлеңгері # Ақпараттық қолдаушы # Жылдың қайырымды адамы # Жыл ұйымы # Денсаулық сақтау саласына қолдау көрсеткені үшін # Қазақстанның өркендеуіне қосқан үлесі үшін # Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін<ref>{{Cite web |url=https://qazir.kz/article/Altyn_zhurek_azamattar_ardaqtalady|title=«АЛТЫН ЖҮРЕК» АЗАМАТТАР АРДАҚТАЛАДЫ|publisher=QASIR|date=2018-09-02|accessdate=2024-10-16}}</ref> == Сыйлық иегерлері == ;«Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * Тасмағанбетова Әсел Иманғалиқызы, Алматы қ. (2007) * Үдербаев Мұрат Пірмағанбетұлы, Қызылорда қ. (2008) * Есімханов Есіркеп Досжанұлы, Алматы облысы , Талғар қ. (2009) * Әжібаева Әмина, Алматы қ. (2010) * Смыкова Наталья, Семей қ. (2011) * Жұмашев Ысқақ Тұрғанбайұлы (2012) * Тұяқ Есхожина, Талғар қ. (2013) * [[Айдын Жұмаділұлы Рақымбаев|Рақымбаев Айдын Жұмаділұлы]], BI Group басшысы, директорлар кеңесінің төрағасы (2014) * Қабылбаев Мұрат, Кенесары а., Ақмола облысы (2015) * Рада Хайрушева, Орал қ. (2016) * Екатерина Яценко, Екібастұз қ., Павлодар облысы (2017) * Гүлнар Қабылбекова, Алматы облысы, Үштөбе қ. (2018) ;«Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін» номинациясы * «Алғабас» ЖШС, Қостанай қ. (2007) * Сейітжанов Серікжан Сейітжанұлы, Шымкент қ. (2008) * Беркінбаев Қайрат Шерәліұлы, Алматы қ. (2009) * Сабильянов Нұртай Салихұлы, Астана қ. (2010) * «Стандарт цемент» ЖШС, Шымкент қ. (2011) * «Богатырь комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2012) * «Нұрай» компаниясы, Қызылорда қ. (2013) * «Емшан-Emshan Co» компаниясы, Ақтөбе қ. (2014) * Алтынбеков Бекзат, Жезқазған қ. (2015) * Ким Никон, Шу қ. (2016) * Мұрат Әділханов, Алматы қ. (2017) * Асылбек Қожахметов, Алматы қ. (2018) ;«Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * «ҚР дипломатиялық клуб» ҚБ, Алматы қ. (2007) * Омарбеков Иран Елубайұлы, Астана қ. (2008) * [[Аружан Саин]], Алматы қ. (2009) * «Джей Ти Ай Казахстан» ЖШС, Алматы облысы, Іле ауданы, Байсерке а. (2010) * «[[Mary Kay|Mary Kay Қазақстан]]» ЖШС (2011) * Бауыржан Қасымбергебаев — (2011) * Боранбаева Шолпан Қазыбекқызы (2012) * Ғалымбек Қанапияұлы (2013) * Ақтанова Әсия Тахауиқызы, Мүгедек балалардың ата-аналары қауымдастығының төрайымы, Алматы қ. (2014) * Күмісқалиев Ерлан, Атырау қ. (2015) * Дүйсенғали Оспанов, Қостанай қ. (2016) * Біржан Құжақов, Орал қ. (2017) * Нұржан Әлжанова, Алматы қ. (2018) ;«Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін» номинациясы * «[[Соколов-Сарыбай тау-кен байыту өндірістік бірлестігі]]» АҚ (ССКӨБ), Рудный қ. (2007) * Гашута Владимир Вячеславович, Алматы қ. (2008) * [[Қайрат Советайұлы Боранбаев|Боранбаев Қайрат Советайұлы]], Алматы қ. (2009) * «Богатырь Комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2010) * Есей Өркен, «Нұр Дала» ЖШС құрылтайшысы (2011) * Өтеулі Хамит, «Алтын Есіл» ЖШС директоры (2012) * «Алтынтау Көкшетау» компаниясы, Ақмола облысы (2013) * [[Дәулет Болатұлы Тұрлыханов|Тұрлыханов Дәулет Болатұлы]], Шығыс Қазақстан облысы (2014) * Ералиев Абзал, Қызылорда қ. (2015) * [[Жақсылық Әмірәліұлы Үшкемпіров|Жаксылық Үшкемпіров]], Астана қ. (2016) * «Алматы марафоны» қайырымдылық спорттық шарасы, Алматы қ. (2017) * Арман Машимов, Шығыс Қазақстан облысы, Семей қ. (2018) ;«Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін» номинациясы * Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Павлодар облысы бойыншы МБ, Павлодар қ. (2007) * [[Еуроазиаттық энергетикалық корпорациясы|«Еуразиялық энергетикалық корпорациясы» АҚ]], Павлодар облысы, Ақсу қ. (2008) * Гойкалова Людмила Александровна, Алматы қ. (2009) * Шалабаев Құсман Кәрімұлы, Алматы қ. (2010) * Жұмабай Жақып, «Жақып» шаруа қожалығының жетекшісі (2011) * Нұрбаев Молдияр Қылшықұлы, «Тәуекел Т» ЖШС директоры (2012) * Болат Өміралиев (2013) * Тәліпов Дәурен Оразғалиұлы, Талдықорған қ. (2014) * Коротин Сергей, Өскемен қ. (2015) * Күләш Сәрсембаева, Алматы қ. (2016) * Расима Темербаева, Алматы қ. (2017) * Сейдахмет Қалтаев, Жамбыл облысы, Тараз қ. (2018) ;«Жыл шүлеңгері» номинациясы * Айтжанов Ұзақбай Рүстемұлы, Алматы қ. (2007) * [[Chevron Corporation|«Шеврон» компаниясы]], Алматы қ. (2008) * Ермегияев Амангелді Дінұлы, Алматы қ. (2009) * Пайзахметов Әбдікаһар Хашимұлы, Шымкент қ. (2010) * [[Еуразиялық табиғи ресурстар корпорациясы|«ENRC Kazakhstan» ЖШС]] (2011) * [[Борис Нұрдәулетұлы Байжарқынов|Байжарқынов Борис Нұрдәулетұлы]], «Нұрдәулет-Ақтөбе» компаниясы» ЖШС директоры (2012) * Есімхан Жанабаев, «АШК» компаниясының бас директоры (2013) * Ілиясова Майра Әлімқажықызы, Алматы қ. (2014) * «Археологиялық экспедиция» ЖШС, Алматы қ. (2015) * [[Samsung Electronics|Samsung Electronics Central Eurasia]], Алматы қ. (2016) * Сергей Спицын, Алматы қ. (2017) * Сергей Глушков, Шығыс Қазақстан облысы, Шемонаиха ауданы, Первомайский кенті (2018) ;«Ақпараттық қолдаушы» номинациясы * «Бурабай газеті» МҚКҚ, Щучинск қ. (2007) * «Ақжол» газеті, Тараз қ. (2008) * [[Арманжан Мерекеұлы Байтасов|Байтасов Арманжан Мерекеұлы]], Алматы қ. (2009) * «Время» газеті, Алматы қ. (2010) * «Жан жылуы» телебағдарламасы ([[Qazaqstan (телеарна)|«Қазақстан» телеарнасы]]) (2011) * «Армандар орындалады» тележобасы («Алматы» телеарнасы) (2012) * «Біз біргеміз» тележобасы («Астана» телеарнасы) (2013) * «Shahar» телерадиокомпаниясы» ЖШС (Хит ТВ), Алматы қ. (2014) * «Айғақ» телерадиокомпаниясы, Шымкент қ. (2015) * «Қазақстан» телерадиокомпаниясы, Астана қ. (2016) * Майра Абдрахманова Алматы қ. (2017) * «www.bestdoctor.kz» медициналық ақпарат порталы, Астана қ. (2018) ;«Жылдың қайырымды адамы» номинациясы * Закусилов Александр Александрович, Ақмола облысы, Сандықтау ауданы (2007) * «Қазгермұнай» БК» ЖШС, Қызылорда қ. (2008) * Абдрахимова Сапура Зайтжанқызы, Қызылорда қ. (2009) * [[Болат Мұқышұлы Әбілов|Әбілов Болат Мұқышұлы]], Алматы қ. (2010) * Тұрысбекова Қалиша, зейнеткер Алматы қ. (2011) * Дайырбеков Мүслімбай, «Шипа-Дент» стоматологиялық клиникасы» ЖШС директоры (2012) * [[Бауыржан Кеңесбекұлы Оспанов|Оспанов Бауыржан Кеңесбекұлы]], «Zhersu» корпорациясының бақылау кеңесі төрағасы (2013) * Салфиков Талғат Маратұлы, «Әнуар» сауда желісінің басшысы, Ақтөбе қ. (2014) * [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы]], Астана қ. (2015) * Гүлмира Абдрашева, Астана қ. (2016) * Темірлан Шайнүсіпов, Ақтерек ауылы, Алматы облысы (2017) * [[Болат Жамитұлы Өтемұратов|Өтемұратов Болат Жамитұлы]], Алматы қ. (2018) ;«Жыл ұйымы» номинациясы * ТОО «Кар-тел», Алматы қ. (2007) * [[Қазақстан Халық банкі|«Қазақстан Халық банкі» АҚ]], Алматы қ. (2008) * [[Қазатомөнеркәсіп|«Қазатомөнеркәсіп-Демеу» ЖШС]], Алматы қ. (2009) * [[«ҚазМұнайГаз» Барлау Өндіру|«ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру» акционерлік қоғамы]](«ҚМГ БӨ»), Астана қ. (2010) * «Алтын Қыран» компаниялар тобы (2011), Компанияның құрылтайшысы және бас директоры Салжанов Исламбек * Акишев Самат Сағынбайұлы, «[[Қостанай минералдары]]» АҚ жетекшісі (2012) * [[Қарағанды сыра зауыты|«Efes Kazakhstan» компаниясы]] (2013) * «Әскерилендірілген теміржол күзеті» АҚ, Астана қ. (2014) * «Родина» агрофирмасы» ЖШС, Родина а., Ақмола облысы (2015) * «MetallPromGroup» ЖШС, Алматы қ. (2016) * [[Kaspi Bank|«Kaspi Bank» АҚ]], Алматы қ. (2017) * «Харекет» қоры, Алматы қ. (2018) ;«Өнер және мейірімділік» номинациясы * [[Роза Тәжібайқызы Бағланова|Бағланова Роза Тәжібайқызы]], Алматы қ. (2007) * «Таңсәрі» балалар музыкалық шоу театры, Алматы қ. (2008) * [[Қыдырәлі Нұртайұлы Болманов|Болманов Қыдырәлі Нұртайұлы]], Астана қ. (2009) * Төлеушова Сарқыт Шаяхметқызы, Алматы қ. (2010) * Нұрмағамбетова Айжан (2011) ;«Денсаулық сақтау саласына қолдау көрсеткені үшін» номинациясы * Сүлейменова Айдан Төлеутайқызы, «Аяла» жеке қайырымдылық қорының президенті (2012) * Сарьян Анжелика Грантовна, «Амазонка» қоғамдық қорының директоры (2013) * Алматы онкология орталығы (АОО), Алматы қ. (2014) * Әлиева Эльмира, Алматы қ. (2015) * Ұлмекен Қожасова, Қарағанды облысы (2016) * «28 петель» клубы, Астана қ. (2017) * Роза Әлімханова, Қарағанды қ. (2018) ;«Қазақстанның өркендеуіне қосқан үлесі үшін» номинациясы * Вильфрид Штайн, Германия (2011) * Дженнифер Киран, АҚШ (2012) * Ежи Старак, компания «Polpharma» Польша (2013) * Камохара Масаеси, Жапония (2014) * Россано Томаселли, Италия (2015) * Фиона Коркоран, Ирландия (2016) * Виктория Шарбону мен Элизабет Турнок, АҚШ (2017) * Ольга Батутина мен Илья Байгабулов, Мәскеу қ., Ресей Федерациясы (2018) ;«Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін» номинациясы * «Тазалық» экологиялық жобасы, Алматы қ. (2018) == Сілтеме == * {{Cite web |url=https://www.ktk.kz/kz/news/video/2016/10/28/73303/|title=Алматыда осы жылдың ең үздік меценаттары анықталды|publisher=КТК телеарнасы|date=2016-10-28|accessdate=2024-10-16}} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қазақстан сыйлықтары]] [[Санат:Қазақстан шүлеңгерлері]] [[Санат:Қазақстан бойынша тізімдер]] [[Санат:Алфавит бойынша марапаттар]] crwnaulnzmtsgb0d4zzhjwao3nknn8q 3391031 3391030 2024-10-15T20:05:50Z Орел Карл 81620 /* Номинациялар */ 3391031 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Статуэтка премии Алтын Журек.JPG|thumb|right|200px|Алтын Жүрек сыйлығының мүсіншесі]] '''Алтын Жүрек''' сыйлығы — коммерциялық ұйымдар мен жеке тұлғалардың Қазақстанда қайырымдылық бағдарламалары мен жобаларын жүзеге асыруға қосқан үлесі үшін жыл сайынғы қоғамдық ұлттық сыйлық. [[Бауыржан (қайырымдылық қоры)|«Бауыржан» қайырымдылық қоры]] қоғамдық қормен құрылды (қордың құрылтайшысы — [[Жұлдыз Қажыкенқызы Омарбекова|Омарбекова Жұлдыз Қажыкенқызы]]). == Ережесі == Номинацияларды іріктеуді Сараптамалық және Қоғамдық кеңес жүзеге асырады. '''Сараптамалық кеңес''' 20 мүшеден тұрып, олардың әрқайсысы шешуші дауысқа ие. Байқауды ұйымдастырушылар құратын Сараптамалық кеңестің құрамына үкіметтік емес ұйымдардың, бұқаралық ақпарат құралдарының, мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының және коммерциялық ұйымдардың өкілдері кіреді. Сараптамалық кеңестің міндеті — марапатқа үміткерлер арасынан әр номинация бойынша үш үміткерді іріктеу. Шешім Сараптамалық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. '''Қоғамдық кеңес''' көрнекті қоғам, мемлекеттік және саяси қайраткерлер, ғылым және мәдениет қайраткерлері; ұлттық және халықаралық қоғамдық және коммерциялық ұйымдардың өкілдері, сондай-ақ марапаттың негізгі демеушілері болып табылатын жеке тұлғалар мен ұйымдардың өкілдерінен құрылған 10 мүшеден тұрады. Қоғамдық кеңес — үміткерлер арасынан әрбір номинация бойынша бір лауреатты таңдауға арналған орган болып табылады. Шешім Қоғамдық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. == Сыйлық жайлы == [[Сурет:Чингиз Айтматов.JPG|thumb|left|200px|Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов 2007 жылдық «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты табыстауында]] Сыйлық 2007 жылдың наурыз айында тағайындалды. 2007 жылы 27 қазанда [[Абай атындағы Қазақ ұлттық опера және балет театры|Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында]] алғашқы марапаттау рәсімі өтті. Жобаның нышаны және басты жүлдесі — алтындатылған қола мен жақұт тастан жасалған қан тамшысы бар жүрек пішініндегі мүсінше және мөлдірлік пен тазалықтың нышаны — шыны диплом болып келеді. Алғашқы «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты тапсырылуының құрметті қонағы [[Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов|Шыңғыс Айтматов]] болды. Сыйлық жыл сайын 27 қазанда Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында дәстүрлі түрде өтеді. Жеті жылдық тарихында бұл сыйлық алғаш рет 2010 жылы [[Астана|Астанада]] [[Астана (концерт залы)|Конгресс-холлдың]] концерттік залында өтті. 2011 жылы ұйымдастырушылар «Қазақстанның дамуына қосқан үлесі үшін» жаңа номинациясын жариялады. Ол Қазақстанда қайырымдылық қызметін жүзеге асыратын шетелдік азаматтарға беріледі. Ұйымдастыру комитеті 2012 жылы «Өнер және мейірімділік» номинациясын «Денсаулық сақтау саласына қосқан үлесі үшін» номинациясына ауыстырды — ол медициналық мекемелерге материалдық және қаржылық көмек көрсететін, олардың сапасын арттыру бойынша іс-шараларды өткізуге және медициналық қызмет көрсету және медицина қызметкерлерінің біліктілігін арттыруға қолдау көрсететіндерге беріледі. 2018 жылы «Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін» жаңа номинация енгізілді. == Номинациялар == # Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін # Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін # Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін # Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін # Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін # Жыл шүлеңгері # Ақпараттық қолдаушы # Жылдың қайырымды адамы # Жыл ұйымы # Денсаулық сақтау саласына қолдау көрсеткені үшін # Қазақстанның өркендеуіне қосқан үлесі үшін # Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін == Сыйлық иегерлері == ;«Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * Тасмағанбетова Әсел Иманғалиқызы, Алматы қ. (2007) * Үдербаев Мұрат Пірмағанбетұлы, Қызылорда қ. (2008) * Есімханов Есіркеп Досжанұлы, Алматы облысы , Талғар қ. (2009) * Әжібаева Әмина, Алматы қ. (2010) * Смыкова Наталья, Семей қ. (2011) * Жұмашев Ысқақ Тұрғанбайұлы (2012) * Тұяқ Есхожина, Талғар қ. (2013) * [[Айдын Жұмаділұлы Рақымбаев|Рақымбаев Айдын Жұмаділұлы]], BI Group басшысы, директорлар кеңесінің төрағасы (2014) * Қабылбаев Мұрат, Кенесары а., Ақмола облысы (2015) * Рада Хайрушева, Орал қ. (2016) * Екатерина Яценко, Екібастұз қ., Павлодар облысы (2017) * Гүлнар Қабылбекова, Алматы облысы, Үштөбе қ. (2018) ;«Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін» номинациясы * «Алғабас» ЖШС, Қостанай қ. (2007) * Сейітжанов Серікжан Сейітжанұлы, Шымкент қ. (2008) * Беркінбаев Қайрат Шерәліұлы, Алматы қ. (2009) * Сабильянов Нұртай Салихұлы, Астана қ. (2010) * «Стандарт цемент» ЖШС, Шымкент қ. (2011) * «Богатырь комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2012) * «Нұрай» компаниясы, Қызылорда қ. (2013) * «Емшан-Emshan Co» компаниясы, Ақтөбе қ. (2014) * Алтынбеков Бекзат, Жезқазған қ. (2015) * Ким Никон, Шу қ. (2016) * Мұрат Әділханов, Алматы қ. (2017) * Асылбек Қожахметов, Алматы қ. (2018) ;«Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * «ҚР дипломатиялық клуб» ҚБ, Алматы қ. (2007) * Омарбеков Иран Елубайұлы, Астана қ. (2008) * [[Аружан Саин]], Алматы қ. (2009) * «Джей Ти Ай Казахстан» ЖШС, Алматы облысы, Іле ауданы, Байсерке а. (2010) * «[[Mary Kay|Mary Kay Қазақстан]]» ЖШС (2011) * Бауыржан Қасымбергебаев — (2011) * Боранбаева Шолпан Қазыбекқызы (2012) * Ғалымбек Қанапияұлы (2013) * Ақтанова Әсия Тахауиқызы, Мүгедек балалардың ата-аналары қауымдастығының төрайымы, Алматы қ. (2014) * Күмісқалиев Ерлан, Атырау қ. (2015) * Дүйсенғали Оспанов, Қостанай қ. (2016) * Біржан Құжақов, Орал қ. (2017) * Нұржан Әлжанова, Алматы қ. (2018) ;«Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін» номинациясы * «[[Соколов-Сарыбай тау-кен байыту өндірістік бірлестігі]]» АҚ (ССКӨБ), Рудный қ. (2007) * Гашута Владимир Вячеславович, Алматы қ. (2008) * [[Қайрат Советайұлы Боранбаев|Боранбаев Қайрат Советайұлы]], Алматы қ. (2009) * «Богатырь Комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2010) * Есей Өркен, «Нұр Дала» ЖШС құрылтайшысы (2011) * Өтеулі Хамит, «Алтын Есіл» ЖШС директоры (2012) * «Алтынтау Көкшетау» компаниясы, Ақмола облысы (2013) * [[Дәулет Болатұлы Тұрлыханов|Тұрлыханов Дәулет Болатұлы]], Шығыс Қазақстан облысы (2014) * Ералиев Абзал, Қызылорда қ. (2015) * [[Жақсылық Әмірәліұлы Үшкемпіров|Жаксылық Үшкемпіров]], Астана қ. (2016) * «Алматы марафоны» қайырымдылық спорттық шарасы, Алматы қ. (2017) * Арман Машимов, Шығыс Қазақстан облысы, Семей қ. (2018) ;«Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін» номинациясы * Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Павлодар облысы бойыншы МБ, Павлодар қ. (2007) * [[Еуроазиаттық энергетикалық корпорациясы|«Еуразиялық энергетикалық корпорациясы» АҚ]], Павлодар облысы, Ақсу қ. (2008) * Гойкалова Людмила Александровна, Алматы қ. (2009) * Шалабаев Құсман Кәрімұлы, Алматы қ. (2010) * Жұмабай Жақып, «Жақып» шаруа қожалығының жетекшісі (2011) * Нұрбаев Молдияр Қылшықұлы, «Тәуекел Т» ЖШС директоры (2012) * Болат Өміралиев (2013) * Тәліпов Дәурен Оразғалиұлы, Талдықорған қ. (2014) * Коротин Сергей, Өскемен қ. (2015) * Күләш Сәрсембаева, Алматы қ. (2016) * Расима Темербаева, Алматы қ. (2017) * Сейдахмет Қалтаев, Жамбыл облысы, Тараз қ. (2018) ;«Жыл шүлеңгері» номинациясы * Айтжанов Ұзақбай Рүстемұлы, Алматы қ. (2007) * [[Chevron Corporation|«Шеврон» компаниясы]], Алматы қ. (2008) * Ермегияев Амангелді Дінұлы, Алматы қ. (2009) * Пайзахметов Әбдікаһар Хашимұлы, Шымкент қ. (2010) * [[Еуразиялық табиғи ресурстар корпорациясы|«ENRC Kazakhstan» ЖШС]] (2011) * [[Борис Нұрдәулетұлы Байжарқынов|Байжарқынов Борис Нұрдәулетұлы]], «Нұрдәулет-Ақтөбе» компаниясы» ЖШС директоры (2012) * Есімхан Жанабаев, «АШК» компаниясының бас директоры (2013) * Ілиясова Майра Әлімқажықызы, Алматы қ. (2014) * «Археологиялық экспедиция» ЖШС, Алматы қ. (2015) * [[Samsung Electronics|Samsung Electronics Central Eurasia]], Алматы қ. (2016) * Сергей Спицын, Алматы қ. (2017) * Сергей Глушков, Шығыс Қазақстан облысы, Шемонаиха ауданы, Первомайский кенті (2018) ;«Ақпараттық қолдаушы» номинациясы * «Бурабай газеті» МҚКҚ, Щучинск қ. (2007) * «Ақжол» газеті, Тараз қ. (2008) * [[Арманжан Мерекеұлы Байтасов|Байтасов Арманжан Мерекеұлы]], Алматы қ. (2009) * «Время» газеті, Алматы қ. (2010) * «Жан жылуы» телебағдарламасы ([[Qazaqstan (телеарна)|«Қазақстан» телеарнасы]]) (2011) * «Армандар орындалады» тележобасы («Алматы» телеарнасы) (2012) * «Біз біргеміз» тележобасы («Астана» телеарнасы) (2013) * «Shahar» телерадиокомпаниясы» ЖШС (Хит ТВ), Алматы қ. (2014) * «Айғақ» телерадиокомпаниясы, Шымкент қ. (2015) * «Қазақстан» телерадиокомпаниясы, Астана қ. (2016) * Майра Абдрахманова Алматы қ. (2017) * «www.bestdoctor.kz» медициналық ақпарат порталы, Астана қ. (2018) ;«Жылдың қайырымды адамы» номинациясы * Закусилов Александр Александрович, Ақмола облысы, Сандықтау ауданы (2007) * «Қазгермұнай» БК» ЖШС, Қызылорда қ. (2008) * Абдрахимова Сапура Зайтжанқызы, Қызылорда қ. (2009) * [[Болат Мұқышұлы Әбілов|Әбілов Болат Мұқышұлы]], Алматы қ. (2010) * Тұрысбекова Қалиша, зейнеткер Алматы қ. (2011) * Дайырбеков Мүслімбай, «Шипа-Дент» стоматологиялық клиникасы» ЖШС директоры (2012) * [[Бауыржан Кеңесбекұлы Оспанов|Оспанов Бауыржан Кеңесбекұлы]], «Zhersu» корпорациясының бақылау кеңесі төрағасы (2013) * Салфиков Талғат Маратұлы, «Әнуар» сауда желісінің басшысы, Ақтөбе қ. (2014) * [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы]], Астана қ. (2015) * Гүлмира Абдрашева, Астана қ. (2016) * Темірлан Шайнүсіпов, Ақтерек ауылы, Алматы облысы (2017) * [[Болат Жамитұлы Өтемұратов|Өтемұратов Болат Жамитұлы]], Алматы қ. (2018) ;«Жыл ұйымы» номинациясы * ТОО «Кар-тел», Алматы қ. (2007) * [[Қазақстан Халық банкі|«Қазақстан Халық банкі» АҚ]], Алматы қ. (2008) * [[Қазатомөнеркәсіп|«Қазатомөнеркәсіп-Демеу» ЖШС]], Алматы қ. (2009) * [[«ҚазМұнайГаз» Барлау Өндіру|«ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру» акционерлік қоғамы]](«ҚМГ БӨ»), Астана қ. (2010) * «Алтын Қыран» компаниялар тобы (2011), Компанияның құрылтайшысы және бас директоры Салжанов Исламбек * Акишев Самат Сағынбайұлы, «[[Қостанай минералдары]]» АҚ жетекшісі (2012) * [[Қарағанды сыра зауыты|«Efes Kazakhstan» компаниясы]] (2013) * «Әскерилендірілген теміржол күзеті» АҚ, Астана қ. (2014) * «Родина» агрофирмасы» ЖШС, Родина а., Ақмола облысы (2015) * «MetallPromGroup» ЖШС, Алматы қ. (2016) * [[Kaspi Bank|«Kaspi Bank» АҚ]], Алматы қ. (2017) * «Харекет» қоры, Алматы қ. (2018) ;«Өнер және мейірімділік» номинациясы * [[Роза Тәжібайқызы Бағланова|Бағланова Роза Тәжібайқызы]], Алматы қ. (2007) * «Таңсәрі» балалар музыкалық шоу театры, Алматы қ. (2008) * [[Қыдырәлі Нұртайұлы Болманов|Болманов Қыдырәлі Нұртайұлы]], Астана қ. (2009) * Төлеушова Сарқыт Шаяхметқызы, Алматы қ. (2010) * Нұрмағамбетова Айжан (2011) ;«Денсаулық сақтау саласына қолдау көрсеткені үшін» номинациясы * Сүлейменова Айдан Төлеутайқызы, «Аяла» жеке қайырымдылық қорының президенті (2012) * Сарьян Анжелика Грантовна, «Амазонка» қоғамдық қорының директоры (2013) * Алматы онкология орталығы (АОО), Алматы қ. (2014) * Әлиева Эльмира, Алматы қ. (2015) * Ұлмекен Қожасова, Қарағанды облысы (2016) * «28 петель» клубы, Астана қ. (2017) * Роза Әлімханова, Қарағанды қ. (2018) ;«Қазақстанның өркендеуіне қосқан үлесі үшін» номинациясы * Вильфрид Штайн, Германия (2011) * Дженнифер Киран, АҚШ (2012) * Ежи Старак, компания «Polpharma» Польша (2013) * Камохара Масаеси, Жапония (2014) * Россано Томаселли, Италия (2015) * Фиона Коркоран, Ирландия (2016) * Виктория Шарбону мен Элизабет Турнок, АҚШ (2017) * Ольга Батутина мен Илья Байгабулов, Мәскеу қ., Ресей Федерациясы (2018) ;«Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін» номинациясы * «Тазалық» экологиялық жобасы, Алматы қ. (2018) == Сілтеме == * {{Cite web |url=https://www.ktk.kz/kz/news/video/2016/10/28/73303/|title=Алматыда осы жылдың ең үздік меценаттары анықталды|publisher=КТК телеарнасы|date=2016-10-28|accessdate=2024-10-16}} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қазақстан сыйлықтары]] [[Санат:Қазақстан шүлеңгерлері]] [[Санат:Қазақстан бойынша тізімдер]] [[Санат:Алфавит бойынша марапаттар]] au0jl03j6na9zy65a8hictjvywwplsk 3391032 3391031 2024-10-15T20:06:24Z Орел Карл 81620 /* Сілтеме */ 3391032 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Статуэтка премии Алтын Журек.JPG|thumb|right|200px|Алтын Жүрек сыйлығының мүсіншесі]] '''Алтын Жүрек''' сыйлығы — коммерциялық ұйымдар мен жеке тұлғалардың Қазақстанда қайырымдылық бағдарламалары мен жобаларын жүзеге асыруға қосқан үлесі үшін жыл сайынғы қоғамдық ұлттық сыйлық. [[Бауыржан (қайырымдылық қоры)|«Бауыржан» қайырымдылық қоры]] қоғамдық қормен құрылды (қордың құрылтайшысы — [[Жұлдыз Қажыкенқызы Омарбекова|Омарбекова Жұлдыз Қажыкенқызы]]). == Ережесі == Номинацияларды іріктеуді Сараптамалық және Қоғамдық кеңес жүзеге асырады. '''Сараптамалық кеңес''' 20 мүшеден тұрып, олардың әрқайсысы шешуші дауысқа ие. Байқауды ұйымдастырушылар құратын Сараптамалық кеңестің құрамына үкіметтік емес ұйымдардың, бұқаралық ақпарат құралдарының, мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының және коммерциялық ұйымдардың өкілдері кіреді. Сараптамалық кеңестің міндеті — марапатқа үміткерлер арасынан әр номинация бойынша үш үміткерді іріктеу. Шешім Сараптамалық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. '''Қоғамдық кеңес''' көрнекті қоғам, мемлекеттік және саяси қайраткерлер, ғылым және мәдениет қайраткерлері; ұлттық және халықаралық қоғамдық және коммерциялық ұйымдардың өкілдері, сондай-ақ марапаттың негізгі демеушілері болып табылатын жеке тұлғалар мен ұйымдардың өкілдерінен құрылған 10 мүшеден тұрады. Қоғамдық кеңес — үміткерлер арасынан әрбір номинация бойынша бір лауреатты таңдауға арналған орган болып табылады. Шешім Қоғамдық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. == Сыйлық жайлы == [[Сурет:Чингиз Айтматов.JPG|thumb|left|200px|Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов 2007 жылдық «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты табыстауында]] Сыйлық 2007 жылдың наурыз айында тағайындалды. 2007 жылы 27 қазанда [[Абай атындағы Қазақ ұлттық опера және балет театры|Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында]] алғашқы марапаттау рәсімі өтті. Жобаның нышаны және басты жүлдесі — алтындатылған қола мен жақұт тастан жасалған қан тамшысы бар жүрек пішініндегі мүсінше және мөлдірлік пен тазалықтың нышаны — шыны диплом болып келеді. Алғашқы «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты тапсырылуының құрметті қонағы [[Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов|Шыңғыс Айтматов]] болды. Сыйлық жыл сайын 27 қазанда Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында дәстүрлі түрде өтеді. Жеті жылдық тарихында бұл сыйлық алғаш рет 2010 жылы [[Астана|Астанада]] [[Астана (концерт залы)|Конгресс-холлдың]] концерттік залында өтті. 2011 жылы ұйымдастырушылар «Қазақстанның дамуына қосқан үлесі үшін» жаңа номинациясын жариялады. Ол Қазақстанда қайырымдылық қызметін жүзеге асыратын шетелдік азаматтарға беріледі. Ұйымдастыру комитеті 2012 жылы «Өнер және мейірімділік» номинациясын «Денсаулық сақтау саласына қосқан үлесі үшін» номинациясына ауыстырды — ол медициналық мекемелерге материалдық және қаржылық көмек көрсететін, олардың сапасын арттыру бойынша іс-шараларды өткізуге және медициналық қызмет көрсету және медицина қызметкерлерінің біліктілігін арттыруға қолдау көрсететіндерге беріледі. 2018 жылы «Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін» жаңа номинация енгізілді. == Номинациялар == # Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін # Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін # Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін # Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін # Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін # Жыл шүлеңгері # Ақпараттық қолдаушы # Жылдың қайырымды адамы # Жыл ұйымы # Денсаулық сақтау саласына қолдау көрсеткені үшін # Қазақстанның өркендеуіне қосқан үлесі үшін # Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін == Сыйлық иегерлері == ;«Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * Тасмағанбетова Әсел Иманғалиқызы, Алматы қ. (2007) * Үдербаев Мұрат Пірмағанбетұлы, Қызылорда қ. (2008) * Есімханов Есіркеп Досжанұлы, Алматы облысы , Талғар қ. (2009) * Әжібаева Әмина, Алматы қ. (2010) * Смыкова Наталья, Семей қ. (2011) * Жұмашев Ысқақ Тұрғанбайұлы (2012) * Тұяқ Есхожина, Талғар қ. (2013) * [[Айдын Жұмаділұлы Рақымбаев|Рақымбаев Айдын Жұмаділұлы]], BI Group басшысы, директорлар кеңесінің төрағасы (2014) * Қабылбаев Мұрат, Кенесары а., Ақмола облысы (2015) * Рада Хайрушева, Орал қ. (2016) * Екатерина Яценко, Екібастұз қ., Павлодар облысы (2017) * Гүлнар Қабылбекова, Алматы облысы, Үштөбе қ. (2018) ;«Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін» номинациясы * «Алғабас» ЖШС, Қостанай қ. (2007) * Сейітжанов Серікжан Сейітжанұлы, Шымкент қ. (2008) * Беркінбаев Қайрат Шерәліұлы, Алматы қ. (2009) * Сабильянов Нұртай Салихұлы, Астана қ. (2010) * «Стандарт цемент» ЖШС, Шымкент қ. (2011) * «Богатырь комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2012) * «Нұрай» компаниясы, Қызылорда қ. (2013) * «Емшан-Emshan Co» компаниясы, Ақтөбе қ. (2014) * Алтынбеков Бекзат, Жезқазған қ. (2015) * Ким Никон, Шу қ. (2016) * Мұрат Әділханов, Алматы қ. (2017) * Асылбек Қожахметов, Алматы қ. (2018) ;«Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * «ҚР дипломатиялық клуб» ҚБ, Алматы қ. (2007) * Омарбеков Иран Елубайұлы, Астана қ. (2008) * [[Аружан Саин]], Алматы қ. (2009) * «Джей Ти Ай Казахстан» ЖШС, Алматы облысы, Іле ауданы, Байсерке а. (2010) * «[[Mary Kay|Mary Kay Қазақстан]]» ЖШС (2011) * Бауыржан Қасымбергебаев — (2011) * Боранбаева Шолпан Қазыбекқызы (2012) * Ғалымбек Қанапияұлы (2013) * Ақтанова Әсия Тахауиқызы, Мүгедек балалардың ата-аналары қауымдастығының төрайымы, Алматы қ. (2014) * Күмісқалиев Ерлан, Атырау қ. (2015) * Дүйсенғали Оспанов, Қостанай қ. (2016) * Біржан Құжақов, Орал қ. (2017) * Нұржан Әлжанова, Алматы қ. (2018) ;«Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін» номинациясы * «[[Соколов-Сарыбай тау-кен байыту өндірістік бірлестігі]]» АҚ (ССКӨБ), Рудный қ. (2007) * Гашута Владимир Вячеславович, Алматы қ. (2008) * [[Қайрат Советайұлы Боранбаев|Боранбаев Қайрат Советайұлы]], Алматы қ. (2009) * «Богатырь Комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2010) * Есей Өркен, «Нұр Дала» ЖШС құрылтайшысы (2011) * Өтеулі Хамит, «Алтын Есіл» ЖШС директоры (2012) * «Алтынтау Көкшетау» компаниясы, Ақмола облысы (2013) * [[Дәулет Болатұлы Тұрлыханов|Тұрлыханов Дәулет Болатұлы]], Шығыс Қазақстан облысы (2014) * Ералиев Абзал, Қызылорда қ. (2015) * [[Жақсылық Әмірәліұлы Үшкемпіров|Жаксылық Үшкемпіров]], Астана қ. (2016) * «Алматы марафоны» қайырымдылық спорттық шарасы, Алматы қ. (2017) * Арман Машимов, Шығыс Қазақстан облысы, Семей қ. (2018) ;«Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін» номинациясы * Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Павлодар облысы бойыншы МБ, Павлодар қ. (2007) * [[Еуроазиаттық энергетикалық корпорациясы|«Еуразиялық энергетикалық корпорациясы» АҚ]], Павлодар облысы, Ақсу қ. (2008) * Гойкалова Людмила Александровна, Алматы қ. (2009) * Шалабаев Құсман Кәрімұлы, Алматы қ. (2010) * Жұмабай Жақып, «Жақып» шаруа қожалығының жетекшісі (2011) * Нұрбаев Молдияр Қылшықұлы, «Тәуекел Т» ЖШС директоры (2012) * Болат Өміралиев (2013) * Тәліпов Дәурен Оразғалиұлы, Талдықорған қ. (2014) * Коротин Сергей, Өскемен қ. (2015) * Күләш Сәрсембаева, Алматы қ. (2016) * Расима Темербаева, Алматы қ. (2017) * Сейдахмет Қалтаев, Жамбыл облысы, Тараз қ. (2018) ;«Жыл шүлеңгері» номинациясы * Айтжанов Ұзақбай Рүстемұлы, Алматы қ. (2007) * [[Chevron Corporation|«Шеврон» компаниясы]], Алматы қ. (2008) * Ермегияев Амангелді Дінұлы, Алматы қ. (2009) * Пайзахметов Әбдікаһар Хашимұлы, Шымкент қ. (2010) * [[Еуразиялық табиғи ресурстар корпорациясы|«ENRC Kazakhstan» ЖШС]] (2011) * [[Борис Нұрдәулетұлы Байжарқынов|Байжарқынов Борис Нұрдәулетұлы]], «Нұрдәулет-Ақтөбе» компаниясы» ЖШС директоры (2012) * Есімхан Жанабаев, «АШК» компаниясының бас директоры (2013) * Ілиясова Майра Әлімқажықызы, Алматы қ. (2014) * «Археологиялық экспедиция» ЖШС, Алматы қ. (2015) * [[Samsung Electronics|Samsung Electronics Central Eurasia]], Алматы қ. (2016) * Сергей Спицын, Алматы қ. (2017) * Сергей Глушков, Шығыс Қазақстан облысы, Шемонаиха ауданы, Первомайский кенті (2018) ;«Ақпараттық қолдаушы» номинациясы * «Бурабай газеті» МҚКҚ, Щучинск қ. (2007) * «Ақжол» газеті, Тараз қ. (2008) * [[Арманжан Мерекеұлы Байтасов|Байтасов Арманжан Мерекеұлы]], Алматы қ. (2009) * «Время» газеті, Алматы қ. (2010) * «Жан жылуы» телебағдарламасы ([[Qazaqstan (телеарна)|«Қазақстан» телеарнасы]]) (2011) * «Армандар орындалады» тележобасы («Алматы» телеарнасы) (2012) * «Біз біргеміз» тележобасы («Астана» телеарнасы) (2013) * «Shahar» телерадиокомпаниясы» ЖШС (Хит ТВ), Алматы қ. (2014) * «Айғақ» телерадиокомпаниясы, Шымкент қ. (2015) * «Қазақстан» телерадиокомпаниясы, Астана қ. (2016) * Майра Абдрахманова Алматы қ. (2017) * «www.bestdoctor.kz» медициналық ақпарат порталы, Астана қ. (2018) ;«Жылдың қайырымды адамы» номинациясы * Закусилов Александр Александрович, Ақмола облысы, Сандықтау ауданы (2007) * «Қазгермұнай» БК» ЖШС, Қызылорда қ. (2008) * Абдрахимова Сапура Зайтжанқызы, Қызылорда қ. (2009) * [[Болат Мұқышұлы Әбілов|Әбілов Болат Мұқышұлы]], Алматы қ. (2010) * Тұрысбекова Қалиша, зейнеткер Алматы қ. (2011) * Дайырбеков Мүслімбай, «Шипа-Дент» стоматологиялық клиникасы» ЖШС директоры (2012) * [[Бауыржан Кеңесбекұлы Оспанов|Оспанов Бауыржан Кеңесбекұлы]], «Zhersu» корпорациясының бақылау кеңесі төрағасы (2013) * Салфиков Талғат Маратұлы, «Әнуар» сауда желісінің басшысы, Ақтөбе қ. (2014) * [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы]], Астана қ. (2015) * Гүлмира Абдрашева, Астана қ. (2016) * Темірлан Шайнүсіпов, Ақтерек ауылы, Алматы облысы (2017) * [[Болат Жамитұлы Өтемұратов|Өтемұратов Болат Жамитұлы]], Алматы қ. (2018) ;«Жыл ұйымы» номинациясы * ТОО «Кар-тел», Алматы қ. (2007) * [[Қазақстан Халық банкі|«Қазақстан Халық банкі» АҚ]], Алматы қ. (2008) * [[Қазатомөнеркәсіп|«Қазатомөнеркәсіп-Демеу» ЖШС]], Алматы қ. (2009) * [[«ҚазМұнайГаз» Барлау Өндіру|«ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру» акционерлік қоғамы]](«ҚМГ БӨ»), Астана қ. (2010) * «Алтын Қыран» компаниялар тобы (2011), Компанияның құрылтайшысы және бас директоры Салжанов Исламбек * Акишев Самат Сағынбайұлы, «[[Қостанай минералдары]]» АҚ жетекшісі (2012) * [[Қарағанды сыра зауыты|«Efes Kazakhstan» компаниясы]] (2013) * «Әскерилендірілген теміржол күзеті» АҚ, Астана қ. (2014) * «Родина» агрофирмасы» ЖШС, Родина а., Ақмола облысы (2015) * «MetallPromGroup» ЖШС, Алматы қ. (2016) * [[Kaspi Bank|«Kaspi Bank» АҚ]], Алматы қ. (2017) * «Харекет» қоры, Алматы қ. (2018) ;«Өнер және мейірімділік» номинациясы * [[Роза Тәжібайқызы Бағланова|Бағланова Роза Тәжібайқызы]], Алматы қ. (2007) * «Таңсәрі» балалар музыкалық шоу театры, Алматы қ. (2008) * [[Қыдырәлі Нұртайұлы Болманов|Болманов Қыдырәлі Нұртайұлы]], Астана қ. (2009) * Төлеушова Сарқыт Шаяхметқызы, Алматы қ. (2010) * Нұрмағамбетова Айжан (2011) ;«Денсаулық сақтау саласына қолдау көрсеткені үшін» номинациясы * Сүлейменова Айдан Төлеутайқызы, «Аяла» жеке қайырымдылық қорының президенті (2012) * Сарьян Анжелика Грантовна, «Амазонка» қоғамдық қорының директоры (2013) * Алматы онкология орталығы (АОО), Алматы қ. (2014) * Әлиева Эльмира, Алматы қ. (2015) * Ұлмекен Қожасова, Қарағанды облысы (2016) * «28 петель» клубы, Астана қ. (2017) * Роза Әлімханова, Қарағанды қ. (2018) ;«Қазақстанның өркендеуіне қосқан үлесі үшін» номинациясы * Вильфрид Штайн, Германия (2011) * Дженнифер Киран, АҚШ (2012) * Ежи Старак, компания «Polpharma» Польша (2013) * Камохара Масаеси, Жапония (2014) * Россано Томаселли, Италия (2015) * Фиона Коркоран, Ирландия (2016) * Виктория Шарбону мен Элизабет Турнок, АҚШ (2017) * Ольга Батутина мен Илья Байгабулов, Мәскеу қ., Ресей Федерациясы (2018) ;«Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін» номинациясы * «Тазалық» экологиялық жобасы, Алматы қ. (2018) == Дереккөздер == * {{Cite web |url=https://www.ktk.kz/kz/news/video/2016/10/28/73303/|title=Алматыда осы жылдың ең үздік меценаттары анықталды|publisher=КТК телеарнасы|date=2016-10-28|accessdate=2024-10-16}} * {{Cite web |url=https://qazir.kz/article/Altyn_zhurek_azamattar_ardaqtalady|title=«АЛТЫН ЖҮРЕК» АЗАМАТТАР АРДАҚТАЛАДЫ|publisher=QASIR|date=2018-09-02|accessdate=2024-10-16}} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қазақстан сыйлықтары]] [[Санат:Қазақстан шүлеңгерлері]] [[Санат:Қазақстан бойынша тізімдер]] [[Санат:Алфавит бойынша марапаттар]] 82i1b1sqgsalr81ys4dezkn5sb1edo2 3391033 3391032 2024-10-15T20:06:39Z Орел Карл 81620 /* Дереккөздер */ 3391033 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Статуэтка премии Алтын Журек.JPG|thumb|right|200px|Алтын Жүрек сыйлығының мүсіншесі]] '''Алтын Жүрек''' сыйлығы — коммерциялық ұйымдар мен жеке тұлғалардың Қазақстанда қайырымдылық бағдарламалары мен жобаларын жүзеге асыруға қосқан үлесі үшін жыл сайынғы қоғамдық ұлттық сыйлық. [[Бауыржан (қайырымдылық қоры)|«Бауыржан» қайырымдылық қоры]] қоғамдық қормен құрылды (қордың құрылтайшысы — [[Жұлдыз Қажыкенқызы Омарбекова|Омарбекова Жұлдыз Қажыкенқызы]]). == Ережесі == Номинацияларды іріктеуді Сараптамалық және Қоғамдық кеңес жүзеге асырады. '''Сараптамалық кеңес''' 20 мүшеден тұрып, олардың әрқайсысы шешуші дауысқа ие. Байқауды ұйымдастырушылар құратын Сараптамалық кеңестің құрамына үкіметтік емес ұйымдардың, бұқаралық ақпарат құралдарының, мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының және коммерциялық ұйымдардың өкілдері кіреді. Сараптамалық кеңестің міндеті — марапатқа үміткерлер арасынан әр номинация бойынша үш үміткерді іріктеу. Шешім Сараптамалық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. '''Қоғамдық кеңес''' көрнекті қоғам, мемлекеттік және саяси қайраткерлер, ғылым және мәдениет қайраткерлері; ұлттық және халықаралық қоғамдық және коммерциялық ұйымдардың өкілдері, сондай-ақ марапаттың негізгі демеушілері болып табылатын жеке тұлғалар мен ұйымдардың өкілдерінен құрылған 10 мүшеден тұрады. Қоғамдық кеңес — үміткерлер арасынан әрбір номинация бойынша бір лауреатты таңдауға арналған орган болып табылады. Шешім Қоғамдық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. == Сыйлық жайлы == [[Сурет:Чингиз Айтматов.JPG|thumb|left|200px|Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов 2007 жылдық «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты табыстауында]] Сыйлық 2007 жылдың наурыз айында тағайындалды. 2007 жылы 27 қазанда [[Абай атындағы Қазақ ұлттық опера және балет театры|Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында]] алғашқы марапаттау рәсімі өтті. Жобаның нышаны және басты жүлдесі — алтындатылған қола мен жақұт тастан жасалған қан тамшысы бар жүрек пішініндегі мүсінше және мөлдірлік пен тазалықтың нышаны — шыны диплом болып келеді. Алғашқы «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты тапсырылуының құрметті қонағы [[Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов|Шыңғыс Айтматов]] болды. Сыйлық жыл сайын 27 қазанда Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында дәстүрлі түрде өтеді. Жеті жылдық тарихында бұл сыйлық алғаш рет 2010 жылы [[Астана|Астанада]] [[Астана (концерт залы)|Конгресс-холлдың]] концерттік залында өтті. 2011 жылы ұйымдастырушылар «Қазақстанның дамуына қосқан үлесі үшін» жаңа номинациясын жариялады. Ол Қазақстанда қайырымдылық қызметін жүзеге асыратын шетелдік азаматтарға беріледі. Ұйымдастыру комитеті 2012 жылы «Өнер және мейірімділік» номинациясын «Денсаулық сақтау саласына қосқан үлесі үшін» номинациясына ауыстырды — ол медициналық мекемелерге материалдық және қаржылық көмек көрсететін, олардың сапасын арттыру бойынша іс-шараларды өткізуге және медициналық қызмет көрсету және медицина қызметкерлерінің біліктілігін арттыруға қолдау көрсететіндерге беріледі. 2018 жылы «Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін» жаңа номинация енгізілді. == Номинациялар == # Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін # Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін # Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін # Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін # Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін # Жыл шүлеңгері # Ақпараттық қолдаушы # Жылдың қайырымды адамы # Жыл ұйымы # Денсаулық сақтау саласына қолдау көрсеткені үшін # Қазақстанның өркендеуіне қосқан үлесі үшін # Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін == Сыйлық иегерлері == ;«Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * Тасмағанбетова Әсел Иманғалиқызы, Алматы қ. (2007) * Үдербаев Мұрат Пірмағанбетұлы, Қызылорда қ. (2008) * Есімханов Есіркеп Досжанұлы, Алматы облысы , Талғар қ. (2009) * Әжібаева Әмина, Алматы қ. (2010) * Смыкова Наталья, Семей қ. (2011) * Жұмашев Ысқақ Тұрғанбайұлы (2012) * Тұяқ Есхожина, Талғар қ. (2013) * [[Айдын Жұмаділұлы Рақымбаев|Рақымбаев Айдын Жұмаділұлы]], BI Group басшысы, директорлар кеңесінің төрағасы (2014) * Қабылбаев Мұрат, Кенесары а., Ақмола облысы (2015) * Рада Хайрушева, Орал қ. (2016) * Екатерина Яценко, Екібастұз қ., Павлодар облысы (2017) * Гүлнар Қабылбекова, Алматы облысы, Үштөбе қ. (2018) ;«Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін» номинациясы * «Алғабас» ЖШС, Қостанай қ. (2007) * Сейітжанов Серікжан Сейітжанұлы, Шымкент қ. (2008) * Беркінбаев Қайрат Шерәліұлы, Алматы қ. (2009) * Сабильянов Нұртай Салихұлы, Астана қ. (2010) * «Стандарт цемент» ЖШС, Шымкент қ. (2011) * «Богатырь комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2012) * «Нұрай» компаниясы, Қызылорда қ. (2013) * «Емшан-Emshan Co» компаниясы, Ақтөбе қ. (2014) * Алтынбеков Бекзат, Жезқазған қ. (2015) * Ким Никон, Шу қ. (2016) * Мұрат Әділханов, Алматы қ. (2017) * Асылбек Қожахметов, Алматы қ. (2018) ;«Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * «ҚР дипломатиялық клуб» ҚБ, Алматы қ. (2007) * Омарбеков Иран Елубайұлы, Астана қ. (2008) * [[Аружан Саин]], Алматы қ. (2009) * «Джей Ти Ай Казахстан» ЖШС, Алматы облысы, Іле ауданы, Байсерке а. (2010) * «[[Mary Kay|Mary Kay Қазақстан]]» ЖШС (2011) * Бауыржан Қасымбергебаев — (2011) * Боранбаева Шолпан Қазыбекқызы (2012) * Ғалымбек Қанапияұлы (2013) * Ақтанова Әсия Тахауиқызы, Мүгедек балалардың ата-аналары қауымдастығының төрайымы, Алматы қ. (2014) * Күмісқалиев Ерлан, Атырау қ. (2015) * Дүйсенғали Оспанов, Қостанай қ. (2016) * Біржан Құжақов, Орал қ. (2017) * Нұржан Әлжанова, Алматы қ. (2018) ;«Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін» номинациясы * «[[Соколов-Сарыбай тау-кен байыту өндірістік бірлестігі]]» АҚ (ССКӨБ), Рудный қ. (2007) * Гашута Владимир Вячеславович, Алматы қ. (2008) * [[Қайрат Советайұлы Боранбаев|Боранбаев Қайрат Советайұлы]], Алматы қ. (2009) * «Богатырь Комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2010) * Есей Өркен, «Нұр Дала» ЖШС құрылтайшысы (2011) * Өтеулі Хамит, «Алтын Есіл» ЖШС директоры (2012) * «Алтынтау Көкшетау» компаниясы, Ақмола облысы (2013) * [[Дәулет Болатұлы Тұрлыханов|Тұрлыханов Дәулет Болатұлы]], Шығыс Қазақстан облысы (2014) * Ералиев Абзал, Қызылорда қ. (2015) * [[Жақсылық Әмірәліұлы Үшкемпіров|Жаксылық Үшкемпіров]], Астана қ. (2016) * «Алматы марафоны» қайырымдылық спорттық шарасы, Алматы қ. (2017) * Арман Машимов, Шығыс Қазақстан облысы, Семей қ. (2018) ;«Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін» номинациясы * Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Павлодар облысы бойыншы МБ, Павлодар қ. (2007) * [[Еуроазиаттық энергетикалық корпорациясы|«Еуразиялық энергетикалық корпорациясы» АҚ]], Павлодар облысы, Ақсу қ. (2008) * Гойкалова Людмила Александровна, Алматы қ. (2009) * Шалабаев Құсман Кәрімұлы, Алматы қ. (2010) * Жұмабай Жақып, «Жақып» шаруа қожалығының жетекшісі (2011) * Нұрбаев Молдияр Қылшықұлы, «Тәуекел Т» ЖШС директоры (2012) * Болат Өміралиев (2013) * Тәліпов Дәурен Оразғалиұлы, Талдықорған қ. (2014) * Коротин Сергей, Өскемен қ. (2015) * Күләш Сәрсембаева, Алматы қ. (2016) * Расима Темербаева, Алматы қ. (2017) * Сейдахмет Қалтаев, Жамбыл облысы, Тараз қ. (2018) ;«Жыл шүлеңгері» номинациясы * Айтжанов Ұзақбай Рүстемұлы, Алматы қ. (2007) * [[Chevron Corporation|«Шеврон» компаниясы]], Алматы қ. (2008) * Ермегияев Амангелді Дінұлы, Алматы қ. (2009) * Пайзахметов Әбдікаһар Хашимұлы, Шымкент қ. (2010) * [[Еуразиялық табиғи ресурстар корпорациясы|«ENRC Kazakhstan» ЖШС]] (2011) * [[Борис Нұрдәулетұлы Байжарқынов|Байжарқынов Борис Нұрдәулетұлы]], «Нұрдәулет-Ақтөбе» компаниясы» ЖШС директоры (2012) * Есімхан Жанабаев, «АШК» компаниясының бас директоры (2013) * Ілиясова Майра Әлімқажықызы, Алматы қ. (2014) * «Археологиялық экспедиция» ЖШС, Алматы қ. (2015) * [[Samsung Electronics|Samsung Electronics Central Eurasia]], Алматы қ. (2016) * Сергей Спицын, Алматы қ. (2017) * Сергей Глушков, Шығыс Қазақстан облысы, Шемонаиха ауданы, Первомайский кенті (2018) ;«Ақпараттық қолдаушы» номинациясы * «Бурабай газеті» МҚКҚ, Щучинск қ. (2007) * «Ақжол» газеті, Тараз қ. (2008) * [[Арманжан Мерекеұлы Байтасов|Байтасов Арманжан Мерекеұлы]], Алматы қ. (2009) * «Время» газеті, Алматы қ. (2010) * «Жан жылуы» телебағдарламасы ([[Qazaqstan (телеарна)|«Қазақстан» телеарнасы]]) (2011) * «Армандар орындалады» тележобасы («Алматы» телеарнасы) (2012) * «Біз біргеміз» тележобасы («Астана» телеарнасы) (2013) * «Shahar» телерадиокомпаниясы» ЖШС (Хит ТВ), Алматы қ. (2014) * «Айғақ» телерадиокомпаниясы, Шымкент қ. (2015) * «Қазақстан» телерадиокомпаниясы, Астана қ. (2016) * Майра Абдрахманова Алматы қ. (2017) * «www.bestdoctor.kz» медициналық ақпарат порталы, Астана қ. (2018) ;«Жылдың қайырымды адамы» номинациясы * Закусилов Александр Александрович, Ақмола облысы, Сандықтау ауданы (2007) * «Қазгермұнай» БК» ЖШС, Қызылорда қ. (2008) * Абдрахимова Сапура Зайтжанқызы, Қызылорда қ. (2009) * [[Болат Мұқышұлы Әбілов|Әбілов Болат Мұқышұлы]], Алматы қ. (2010) * Тұрысбекова Қалиша, зейнеткер Алматы қ. (2011) * Дайырбеков Мүслімбай, «Шипа-Дент» стоматологиялық клиникасы» ЖШС директоры (2012) * [[Бауыржан Кеңесбекұлы Оспанов|Оспанов Бауыржан Кеңесбекұлы]], «Zhersu» корпорациясының бақылау кеңесі төрағасы (2013) * Салфиков Талғат Маратұлы, «Әнуар» сауда желісінің басшысы, Ақтөбе қ. (2014) * [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы]], Астана қ. (2015) * Гүлмира Абдрашева, Астана қ. (2016) * Темірлан Шайнүсіпов, Ақтерек ауылы, Алматы облысы (2017) * [[Болат Жамитұлы Өтемұратов|Өтемұратов Болат Жамитұлы]], Алматы қ. (2018) ;«Жыл ұйымы» номинациясы * ТОО «Кар-тел», Алматы қ. (2007) * [[Қазақстан Халық банкі|«Қазақстан Халық банкі» АҚ]], Алматы қ. (2008) * [[Қазатомөнеркәсіп|«Қазатомөнеркәсіп-Демеу» ЖШС]], Алматы қ. (2009) * [[«ҚазМұнайГаз» Барлау Өндіру|«ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру» акционерлік қоғамы]](«ҚМГ БӨ»), Астана қ. (2010) * «Алтын Қыран» компаниялар тобы (2011), Компанияның құрылтайшысы және бас директоры Салжанов Исламбек * Акишев Самат Сағынбайұлы, «[[Қостанай минералдары]]» АҚ жетекшісі (2012) * [[Қарағанды сыра зауыты|«Efes Kazakhstan» компаниясы]] (2013) * «Әскерилендірілген теміржол күзеті» АҚ, Астана қ. (2014) * «Родина» агрофирмасы» ЖШС, Родина а., Ақмола облысы (2015) * «MetallPromGroup» ЖШС, Алматы қ. (2016) * [[Kaspi Bank|«Kaspi Bank» АҚ]], Алматы қ. (2017) * «Харекет» қоры, Алматы қ. (2018) ;«Өнер және мейірімділік» номинациясы * [[Роза Тәжібайқызы Бағланова|Бағланова Роза Тәжібайқызы]], Алматы қ. (2007) * «Таңсәрі» балалар музыкалық шоу театры, Алматы қ. (2008) * [[Қыдырәлі Нұртайұлы Болманов|Болманов Қыдырәлі Нұртайұлы]], Астана қ. (2009) * Төлеушова Сарқыт Шаяхметқызы, Алматы қ. (2010) * Нұрмағамбетова Айжан (2011) ;«Денсаулық сақтау саласына қолдау көрсеткені үшін» номинациясы * Сүлейменова Айдан Төлеутайқызы, «Аяла» жеке қайырымдылық қорының президенті (2012) * Сарьян Анжелика Грантовна, «Амазонка» қоғамдық қорының директоры (2013) * Алматы онкология орталығы (АОО), Алматы қ. (2014) * Әлиева Эльмира, Алматы қ. (2015) * Ұлмекен Қожасова, Қарағанды облысы (2016) * «28 петель» клубы, Астана қ. (2017) * Роза Әлімханова, Қарағанды қ. (2018) ;«Қазақстанның өркендеуіне қосқан үлесі үшін» номинациясы * Вильфрид Штайн, Германия (2011) * Дженнифер Киран, АҚШ (2012) * Ежи Старак, компания «Polpharma» Польша (2013) * Камохара Масаеси, Жапония (2014) * Россано Томаселли, Италия (2015) * Фиона Коркоран, Ирландия (2016) * Виктория Шарбону мен Элизабет Турнок, АҚШ (2017) * Ольга Батутина мен Илья Байгабулов, Мәскеу қ., Ресей Федерациясы (2018) ;«Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін» номинациясы * «Тазалық» экологиялық жобасы, Алматы қ. (2018) == Дереккөздер == * {{Cite web |url=https://www.ktk.kz/kz/news/video/2016/10/28/73303/|title=Алматыда осы жылдың ең үздік меценаттары анықталды|publisher=КТК телеарнасы|date=2016-10-28|accessdate=2024-10-16}} * {{Cite web |url=https://qazir.kz/article/Altyn_zhurek_azamattar_ardaqtalady|title=«АЛТЫН ЖҮРЕК» АЗАМАТТАР АРДАҚТАЛАДЫ|publisher=QASIR|date=2018-09-02|accessdate=2024-10-16}} [[Санат:Қазақстан сыйлықтары]] [[Санат:Қазақстан шүлеңгерлері]] [[Санат:Қазақстан бойынша тізімдер]] [[Санат:Алфавит бойынша марапаттар]] e0ga1mnz3rjyxbfjoy7n0qwgc94u4av 3391035 3391033 2024-10-15T20:13:21Z Орел Карл 81620 /* Дереккөздер */ 3391035 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Статуэтка премии Алтын Журек.JPG|thumb|right|200px|Алтын Жүрек сыйлығының мүсіншесі]] '''Алтын Жүрек''' сыйлығы — коммерциялық ұйымдар мен жеке тұлғалардың Қазақстанда қайырымдылық бағдарламалары мен жобаларын жүзеге асыруға қосқан үлесі үшін жыл сайынғы қоғамдық ұлттық сыйлық. [[Бауыржан (қайырымдылық қоры)|«Бауыржан» қайырымдылық қоры]] қоғамдық қормен құрылды (қордың құрылтайшысы — [[Жұлдыз Қажыкенқызы Омарбекова|Омарбекова Жұлдыз Қажыкенқызы]]). == Ережесі == Номинацияларды іріктеуді Сараптамалық және Қоғамдық кеңес жүзеге асырады. '''Сараптамалық кеңес''' 20 мүшеден тұрып, олардың әрқайсысы шешуші дауысқа ие. Байқауды ұйымдастырушылар құратын Сараптамалық кеңестің құрамына үкіметтік емес ұйымдардың, бұқаралық ақпарат құралдарының, мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының және коммерциялық ұйымдардың өкілдері кіреді. Сараптамалық кеңестің міндеті — марапатқа үміткерлер арасынан әр номинация бойынша үш үміткерді іріктеу. Шешім Сараптамалық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. '''Қоғамдық кеңес''' көрнекті қоғам, мемлекеттік және саяси қайраткерлер, ғылым және мәдениет қайраткерлері; ұлттық және халықаралық қоғамдық және коммерциялық ұйымдардың өкілдері, сондай-ақ марапаттың негізгі демеушілері болып табылатын жеке тұлғалар мен ұйымдардың өкілдерінен құрылған 10 мүшеден тұрады. Қоғамдық кеңес — үміткерлер арасынан әрбір номинация бойынша бір лауреатты таңдауға арналған орган болып табылады. Шешім Қоғамдық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. == Сыйлық жайлы == [[Сурет:Чингиз Айтматов.JPG|thumb|left|200px|Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов 2007 жылдық «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты табыстауында]] Сыйлық 2007 жылдың наурыз айында тағайындалды. 2007 жылы 27 қазанда [[Абай атындағы Қазақ ұлттық опера және балет театры|Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында]] алғашқы марапаттау рәсімі өтті. Жобаның нышаны және басты жүлдесі — алтындатылған қола мен жақұт тастан жасалған қан тамшысы бар жүрек пішініндегі мүсінше және мөлдірлік пен тазалықтың нышаны — шыны диплом болып келеді. Алғашқы «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты тапсырылуының құрметті қонағы [[Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов|Шыңғыс Айтматов]] болды. Сыйлық жыл сайын 27 қазанда Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында дәстүрлі түрде өтеді. Жеті жылдық тарихында бұл сыйлық алғаш рет 2010 жылы [[Астана|Астанада]] [[Астана (концерт залы)|Конгресс-холлдың]] концерттік залында өтті. 2011 жылы ұйымдастырушылар «Қазақстанның дамуына қосқан үлесі үшін» жаңа номинациясын жариялады. Ол Қазақстанда қайырымдылық қызметін жүзеге асыратын шетелдік азаматтарға беріледі. Ұйымдастыру комитеті 2012 жылы «Өнер және мейірімділік» номинациясын «Денсаулық сақтау саласына қосқан үлесі үшін» номинациясына ауыстырды — ол медициналық мекемелерге материалдық және қаржылық көмек көрсететін, олардың сапасын арттыру бойынша іс-шараларды өткізуге және медициналық қызмет көрсету және медицина қызметкерлерінің біліктілігін арттыруға қолдау көрсететіндерге беріледі. 2018 жылы «Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін» жаңа номинация енгізілді. == Номинациялар == # Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін # Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін # Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін # Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін # Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін # Жыл шүлеңгері # Ақпараттық қолдаушы # Жылдың қайырымды адамы # Жыл ұйымы # Денсаулық сақтау саласына қолдау көрсеткені үшін # Қазақстанның өркендеуіне қосқан үлесі үшін # Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін == Сыйлық иегерлері == ;«Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * Тасмағанбетова Әсел Иманғалиқызы, Алматы қ. (2007) * Үдербаев Мұрат Пірмағанбетұлы, Қызылорда қ. (2008) * Есімханов Есіркеп Досжанұлы, Алматы облысы , Талғар қ. (2009) * Әжібаева Әмина, Алматы қ. (2010) * Смыкова Наталья, Семей қ. (2011) * Жұмашев Ысқақ Тұрғанбайұлы (2012) * Тұяқ Есхожина, Талғар қ. (2013) * [[Айдын Жұмаділұлы Рақымбаев|Рақымбаев Айдын Жұмаділұлы]], BI Group басшысы, директорлар кеңесінің төрағасы (2014) * Қабылбаев Мұрат, Кенесары а., Ақмола облысы (2015) * Рада Хайрушева, Орал қ. (2016) * Екатерина Яценко, Екібастұз қ., Павлодар облысы (2017) * Гүлнар Қабылбекова, Алматы облысы, Үштөбе қ. (2018) ;«Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін» номинациясы * «Алғабас» ЖШС, Қостанай қ. (2007) * Сейітжанов Серікжан Сейітжанұлы, Шымкент қ. (2008) * Беркінбаев Қайрат Шерәліұлы, Алматы қ. (2009) * Сабильянов Нұртай Салихұлы, Астана қ. (2010) * «Стандарт цемент» ЖШС, Шымкент қ. (2011) * «Богатырь комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2012) * «Нұрай» компаниясы, Қызылорда қ. (2013) * «Емшан-Emshan Co» компаниясы, Ақтөбе қ. (2014) * Алтынбеков Бекзат, Жезқазған қ. (2015) * Ким Никон, Шу қ. (2016) * Мұрат Әділханов, Алматы қ. (2017) * Асылбек Қожахметов, Алматы қ. (2018) ;«Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * «ҚР дипломатиялық клуб» ҚБ, Алматы қ. (2007) * Омарбеков Иран Елубайұлы, Астана қ. (2008) * [[Аружан Саин]], Алматы қ. (2009) * «Джей Ти Ай Казахстан» ЖШС, Алматы облысы, Іле ауданы, Байсерке а. (2010) * «[[Mary Kay|Mary Kay Қазақстан]]» ЖШС (2011) * Бауыржан Қасымбергебаев — (2011) * Боранбаева Шолпан Қазыбекқызы (2012) * Ғалымбек Қанапияұлы (2013) * Ақтанова Әсия Тахауиқызы, Мүгедек балалардың ата-аналары қауымдастығының төрайымы, Алматы қ. (2014) * Күмісқалиев Ерлан, Атырау қ. (2015) * Дүйсенғали Оспанов, Қостанай қ. (2016) * Біржан Құжақов, Орал қ. (2017) * Нұржан Әлжанова, Алматы қ. (2018) ;«Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін» номинациясы * «[[Соколов-Сарыбай тау-кен байыту өндірістік бірлестігі]]» АҚ (ССКӨБ), Рудный қ. (2007) * Гашута Владимир Вячеславович, Алматы қ. (2008) * [[Қайрат Советайұлы Боранбаев|Боранбаев Қайрат Советайұлы]], Алматы қ. (2009) * «Богатырь Комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2010) * Есей Өркен, «Нұр Дала» ЖШС құрылтайшысы (2011) * Өтеулі Хамит, «Алтын Есіл» ЖШС директоры (2012) * «Алтынтау Көкшетау» компаниясы, Ақмола облысы (2013) * [[Дәулет Болатұлы Тұрлыханов|Тұрлыханов Дәулет Болатұлы]], Шығыс Қазақстан облысы (2014) * Ералиев Абзал, Қызылорда қ. (2015) * [[Жақсылық Әмірәліұлы Үшкемпіров|Жаксылық Үшкемпіров]], Астана қ. (2016) * «Алматы марафоны» қайырымдылық спорттық шарасы, Алматы қ. (2017) * Арман Машимов, Шығыс Қазақстан облысы, Семей қ. (2018) ;«Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін» номинациясы * Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Павлодар облысы бойыншы МБ, Павлодар қ. (2007) * [[Еуроазиаттық энергетикалық корпорациясы|«Еуразиялық энергетикалық корпорациясы» АҚ]], Павлодар облысы, Ақсу қ. (2008) * Гойкалова Людмила Александровна, Алматы қ. (2009) * Шалабаев Құсман Кәрімұлы, Алматы қ. (2010) * Жұмабай Жақып, «Жақып» шаруа қожалығының жетекшісі (2011) * Нұрбаев Молдияр Қылшықұлы, «Тәуекел Т» ЖШС директоры (2012) * Болат Өміралиев (2013) * Тәліпов Дәурен Оразғалиұлы, Талдықорған қ. (2014) * Коротин Сергей, Өскемен қ. (2015) * Күләш Сәрсембаева, Алматы қ. (2016) * Расима Темербаева, Алматы қ. (2017) * Сейдахмет Қалтаев, Жамбыл облысы, Тараз қ. (2018) ;«Жыл шүлеңгері» номинациясы * Айтжанов Ұзақбай Рүстемұлы, Алматы қ. (2007) * [[Chevron Corporation|«Шеврон» компаниясы]], Алматы қ. (2008) * Ермегияев Амангелді Дінұлы, Алматы қ. (2009) * Пайзахметов Әбдікаһар Хашимұлы, Шымкент қ. (2010) * [[Еуразиялық табиғи ресурстар корпорациясы|«ENRC Kazakhstan» ЖШС]] (2011) * [[Борис Нұрдәулетұлы Байжарқынов|Байжарқынов Борис Нұрдәулетұлы]], «Нұрдәулет-Ақтөбе» компаниясы» ЖШС директоры (2012) * Есімхан Жанабаев, «АШК» компаниясының бас директоры (2013) * Ілиясова Майра Әлімқажықызы, Алматы қ. (2014) * «Археологиялық экспедиция» ЖШС, Алматы қ. (2015) * [[Samsung Electronics|Samsung Electronics Central Eurasia]], Алматы қ. (2016) * Сергей Спицын, Алматы қ. (2017) * Сергей Глушков, Шығыс Қазақстан облысы, Шемонаиха ауданы, Первомайский кенті (2018) ;«Ақпараттық қолдаушы» номинациясы * «Бурабай газеті» МҚКҚ, Щучинск қ. (2007) * «Ақжол» газеті, Тараз қ. (2008) * [[Арманжан Мерекеұлы Байтасов|Байтасов Арманжан Мерекеұлы]], Алматы қ. (2009) * «Время» газеті, Алматы қ. (2010) * «Жан жылуы» телебағдарламасы ([[Qazaqstan (телеарна)|«Қазақстан» телеарнасы]]) (2011) * «Армандар орындалады» тележобасы («Алматы» телеарнасы) (2012) * «Біз біргеміз» тележобасы («Астана» телеарнасы) (2013) * «Shahar» телерадиокомпаниясы» ЖШС (Хит ТВ), Алматы қ. (2014) * «Айғақ» телерадиокомпаниясы, Шымкент қ. (2015) * «Қазақстан» телерадиокомпаниясы, Астана қ. (2016) * Майра Абдрахманова Алматы қ. (2017) * «www.bestdoctor.kz» медициналық ақпарат порталы, Астана қ. (2018) ;«Жылдың қайырымды адамы» номинациясы * Закусилов Александр Александрович, Ақмола облысы, Сандықтау ауданы (2007) * «Қазгермұнай» БК» ЖШС, Қызылорда қ. (2008) * Абдрахимова Сапура Зайтжанқызы, Қызылорда қ. (2009) * [[Болат Мұқышұлы Әбілов|Әбілов Болат Мұқышұлы]], Алматы қ. (2010) * Тұрысбекова Қалиша, зейнеткер Алматы қ. (2011) * Дайырбеков Мүслімбай, «Шипа-Дент» стоматологиялық клиникасы» ЖШС директоры (2012) * [[Бауыржан Кеңесбекұлы Оспанов|Оспанов Бауыржан Кеңесбекұлы]], «Zhersu» корпорациясының бақылау кеңесі төрағасы (2013) * Салфиков Талғат Маратұлы, «Әнуар» сауда желісінің басшысы, Ақтөбе қ. (2014) * [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы]], Астана қ. (2015) * Гүлмира Абдрашева, Астана қ. (2016) * Темірлан Шайнүсіпов, Ақтерек ауылы, Алматы облысы (2017) * [[Болат Жамитұлы Өтемұратов|Өтемұратов Болат Жамитұлы]], Алматы қ. (2018) ;«Жыл ұйымы» номинациясы * ТОО «Кар-тел», Алматы қ. (2007) * [[Қазақстан Халық банкі|«Қазақстан Халық банкі» АҚ]], Алматы қ. (2008) * [[Қазатомөнеркәсіп|«Қазатомөнеркәсіп-Демеу» ЖШС]], Алматы қ. (2009) * [[«ҚазМұнайГаз» Барлау Өндіру|«ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру» акционерлік қоғамы]](«ҚМГ БӨ»), Астана қ. (2010) * «Алтын Қыран» компаниялар тобы (2011), Компанияның құрылтайшысы және бас директоры Салжанов Исламбек * Акишев Самат Сағынбайұлы, «[[Қостанай минералдары]]» АҚ жетекшісі (2012) * [[Қарағанды сыра зауыты|«Efes Kazakhstan» компаниясы]] (2013) * «Әскерилендірілген теміржол күзеті» АҚ, Астана қ. (2014) * «Родина» агрофирмасы» ЖШС, Родина а., Ақмола облысы (2015) * «MetallPromGroup» ЖШС, Алматы қ. (2016) * [[Kaspi Bank|«Kaspi Bank» АҚ]], Алматы қ. (2017) * «Харекет» қоры, Алматы қ. (2018) ;«Өнер және мейірімділік» номинациясы * [[Роза Тәжібайқызы Бағланова|Бағланова Роза Тәжібайқызы]], Алматы қ. (2007) * «Таңсәрі» балалар музыкалық шоу театры, Алматы қ. (2008) * [[Қыдырәлі Нұртайұлы Болманов|Болманов Қыдырәлі Нұртайұлы]], Астана қ. (2009) * Төлеушова Сарқыт Шаяхметқызы, Алматы қ. (2010) * Нұрмағамбетова Айжан (2011) ;«Денсаулық сақтау саласына қолдау көрсеткені үшін» номинациясы * Сүлейменова Айдан Төлеутайқызы, «Аяла» жеке қайырымдылық қорының президенті (2012) * Сарьян Анжелика Грантовна, «Амазонка» қоғамдық қорының директоры (2013) * Алматы онкология орталығы (АОО), Алматы қ. (2014) * Әлиева Эльмира, Алматы қ. (2015) * Ұлмекен Қожасова, Қарағанды облысы (2016) * «28 петель» клубы, Астана қ. (2017) * Роза Әлімханова, Қарағанды қ. (2018) ;«Қазақстанның өркендеуіне қосқан үлесі үшін» номинациясы * Вильфрид Штайн, Германия (2011) * Дженнифер Киран, АҚШ (2012) * Ежи Старак, компания «Polpharma» Польша (2013) * Камохара Масаеси, Жапония (2014) * Россано Томаселли, Италия (2015) * Фиона Коркоран, Ирландия (2016) * Виктория Шарбону мен Элизабет Турнок, АҚШ (2017) * Ольга Батутина мен Илья Байгабулов, Мәскеу қ., Ресей Федерациясы (2018) ;«Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін» номинациясы * «Тазалық» экологиялық жобасы, Алматы қ. (2018) == Дереккөздер == * {{Cite web |url=https://www.ktk.kz/kz/news/video/2016/10/28/73303/|title=Алматыда осы жылдың ең үздік меценаттары анықталды|publisher=КТК телеарнасы|date=2016-10-28|accessdate=2024-10-16}} * {{Cite web |url=https://qazir.kz/article/Altyn_zhurek_azamattar_ardaqtalady|title=«АЛТЫН ЖҮРЕК» АЗАМАТТАР АРДАҚТАЛАДЫ|publisher=QASIR.kz|date=2018-09-02|accessdate=2024-10-16}} * {{Cite web |url=https://egemen.kz/article/160449-almatyda-altyn-dgurek-ulttyq-syylyghynynh-iegerleri-marapattaldy|title=Алматыда «Алтын жүрек» ұлттық сыйлығының иегерлері марапатталды|publisher=Egemen Qazaqstan|date=2017-10-29|accessdate=2024-10-16}} * {{Cite web |url=https://mediakit.qamshy.kz/article/30903-almatyda-qayyrymdy-dgandargha-altyn-dgurek-syylyghy-tabys-etildi|title=Алматыда қайырымды жандарға «Алтын жүрек» сыйлығы табыс етілді|publisher=Qamshy.kz|date=2017-10-28|accessdate=2024-10-16}} [[Санат:Қазақстан сыйлықтары]] [[Санат:Қазақстан шүлеңгерлері]] [[Санат:Қазақстан бойынша тізімдер]] [[Санат:Алфавит бойынша марапаттар]] 6se42g3rakgzevs7yba1tbv7ecv8sio 3391036 3391035 2024-10-15T20:20:22Z Орел Карл 81620 /* Дереккөздер */ 3391036 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Статуэтка премии Алтын Журек.JPG|thumb|right|200px|Алтын Жүрек сыйлығының мүсіншесі]] '''Алтын Жүрек''' сыйлығы — коммерциялық ұйымдар мен жеке тұлғалардың Қазақстанда қайырымдылық бағдарламалары мен жобаларын жүзеге асыруға қосқан үлесі үшін жыл сайынғы қоғамдық ұлттық сыйлық. [[Бауыржан (қайырымдылық қоры)|«Бауыржан» қайырымдылық қоры]] қоғамдық қормен құрылды (қордың құрылтайшысы — [[Жұлдыз Қажыкенқызы Омарбекова|Омарбекова Жұлдыз Қажыкенқызы]]). == Ережесі == Номинацияларды іріктеуді Сараптамалық және Қоғамдық кеңес жүзеге асырады. '''Сараптамалық кеңес''' 20 мүшеден тұрып, олардың әрқайсысы шешуші дауысқа ие. Байқауды ұйымдастырушылар құратын Сараптамалық кеңестің құрамына үкіметтік емес ұйымдардың, бұқаралық ақпарат құралдарының, мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының және коммерциялық ұйымдардың өкілдері кіреді. Сараптамалық кеңестің міндеті — марапатқа үміткерлер арасынан әр номинация бойынша үш үміткерді іріктеу. Шешім Сараптамалық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. '''Қоғамдық кеңес''' көрнекті қоғам, мемлекеттік және саяси қайраткерлер, ғылым және мәдениет қайраткерлері; ұлттық және халықаралық қоғамдық және коммерциялық ұйымдардың өкілдері, сондай-ақ марапаттың негізгі демеушілері болып табылатын жеке тұлғалар мен ұйымдардың өкілдерінен құрылған 10 мүшеден тұрады. Қоғамдық кеңес — үміткерлер арасынан әрбір номинация бойынша бір лауреатты таңдауға арналған орган болып табылады. Шешім Қоғамдық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. == Сыйлық жайлы == [[Сурет:Чингиз Айтматов.JPG|thumb|left|200px|Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов 2007 жылдық «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты табыстауында]] Сыйлық 2007 жылдың наурыз айында тағайындалды. 2007 жылы 27 қазанда [[Абай атындағы Қазақ ұлттық опера және балет театры|Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында]] алғашқы марапаттау рәсімі өтті. Жобаның нышаны және басты жүлдесі — алтындатылған қола мен жақұт тастан жасалған қан тамшысы бар жүрек пішініндегі мүсінше және мөлдірлік пен тазалықтың нышаны — шыны диплом болып келеді. Алғашқы «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты тапсырылуының құрметті қонағы [[Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов|Шыңғыс Айтматов]] болды. Сыйлық жыл сайын 27 қазанда Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында дәстүрлі түрде өтеді. Жеті жылдық тарихында бұл сыйлық алғаш рет 2010 жылы [[Астана|Астанада]] [[Астана (концерт залы)|Конгресс-холлдың]] концерттік залында өтті. 2011 жылы ұйымдастырушылар «Қазақстанның дамуына қосқан үлесі үшін» жаңа номинациясын жариялады. Ол Қазақстанда қайырымдылық қызметін жүзеге асыратын шетелдік азаматтарға беріледі. Ұйымдастыру комитеті 2012 жылы «Өнер және мейірімділік» номинациясын «Денсаулық сақтау саласына қосқан үлесі үшін» номинациясына ауыстырды — ол медициналық мекемелерге материалдық және қаржылық көмек көрсететін, олардың сапасын арттыру бойынша іс-шараларды өткізуге және медициналық қызмет көрсету және медицина қызметкерлерінің біліктілігін арттыруға қолдау көрсететіндерге беріледі. 2018 жылы «Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін» жаңа номинация енгізілді. == Номинациялар == # Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін # Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін # Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін # Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін # Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін # Жыл шүлеңгері # Ақпараттық қолдаушы # Жылдың қайырымды адамы # Жыл ұйымы # Денсаулық сақтау саласына қолдау көрсеткені үшін # Қазақстанның өркендеуіне қосқан үлесі үшін # Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін == Сыйлық иегерлері == ;«Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * Тасмағанбетова Әсел Иманғалиқызы, Алматы қ. (2007) * Үдербаев Мұрат Пірмағанбетұлы, Қызылорда қ. (2008) * Есімханов Есіркеп Досжанұлы, Алматы облысы , Талғар қ. (2009) * Әжібаева Әмина, Алматы қ. (2010) * Смыкова Наталья, Семей қ. (2011) * Жұмашев Ысқақ Тұрғанбайұлы (2012) * Тұяқ Есхожина, Талғар қ. (2013) * [[Айдын Жұмаділұлы Рақымбаев|Рақымбаев Айдын Жұмаділұлы]], BI Group басшысы, директорлар кеңесінің төрағасы (2014) * Қабылбаев Мұрат, Кенесары а., Ақмола облысы (2015) * Рада Хайрушева, Орал қ. (2016) * Екатерина Яценко, Екібастұз қ., Павлодар облысы (2017) * Гүлнар Қабылбекова, Алматы облысы, Үштөбе қ. (2018) ;«Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін» номинациясы * «Алғабас» ЖШС, Қостанай қ. (2007) * Сейітжанов Серікжан Сейітжанұлы, Шымкент қ. (2008) * Беркінбаев Қайрат Шерәліұлы, Алматы қ. (2009) * Сабильянов Нұртай Салихұлы, Астана қ. (2010) * «Стандарт цемент» ЖШС, Шымкент қ. (2011) * «Богатырь комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2012) * «Нұрай» компаниясы, Қызылорда қ. (2013) * «Емшан-Emshan Co» компаниясы, Ақтөбе қ. (2014) * Алтынбеков Бекзат, Жезқазған қ. (2015) * Ким Никон, Шу қ. (2016) * Мұрат Әділханов, Алматы қ. (2017) * Асылбек Қожахметов, Алматы қ. (2018) ;«Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * «ҚР дипломатиялық клуб» ҚБ, Алматы қ. (2007) * Омарбеков Иран Елубайұлы, Астана қ. (2008) * [[Аружан Саин]], Алматы қ. (2009) * «Джей Ти Ай Казахстан» ЖШС, Алматы облысы, Іле ауданы, Байсерке а. (2010) * «[[Mary Kay|Mary Kay Қазақстан]]» ЖШС (2011) * Бауыржан Қасымбергебаев — (2011) * Боранбаева Шолпан Қазыбекқызы (2012) * Ғалымбек Қанапияұлы (2013) * Ақтанова Әсия Тахауиқызы, Мүгедек балалардың ата-аналары қауымдастығының төрайымы, Алматы қ. (2014) * Күмісқалиев Ерлан, Атырау қ. (2015) * Дүйсенғали Оспанов, Қостанай қ. (2016) * Біржан Құжақов, Орал қ. (2017) * Нұржан Әлжанова, Алматы қ. (2018) ;«Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін» номинациясы * «[[Соколов-Сарыбай тау-кен байыту өндірістік бірлестігі]]» АҚ (ССКӨБ), Рудный қ. (2007) * Гашута Владимир Вячеславович, Алматы қ. (2008) * [[Қайрат Советайұлы Боранбаев|Боранбаев Қайрат Советайұлы]], Алматы қ. (2009) * «Богатырь Комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2010) * Есей Өркен, «Нұр Дала» ЖШС құрылтайшысы (2011) * Өтеулі Хамит, «Алтын Есіл» ЖШС директоры (2012) * «Алтынтау Көкшетау» компаниясы, Ақмола облысы (2013) * [[Дәулет Болатұлы Тұрлыханов|Тұрлыханов Дәулет Болатұлы]], Шығыс Қазақстан облысы (2014) * Ералиев Абзал, Қызылорда қ. (2015) * [[Жақсылық Әмірәліұлы Үшкемпіров|Жаксылық Үшкемпіров]], Астана қ. (2016) * «Алматы марафоны» қайырымдылық спорттық шарасы, Алматы қ. (2017) * Арман Машимов, Шығыс Қазақстан облысы, Семей қ. (2018) ;«Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін» номинациясы * Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Павлодар облысы бойыншы МБ, Павлодар қ. (2007) * [[Еуроазиаттық энергетикалық корпорациясы|«Еуразиялық энергетикалық корпорациясы» АҚ]], Павлодар облысы, Ақсу қ. (2008) * Гойкалова Людмила Александровна, Алматы қ. (2009) * Шалабаев Құсман Кәрімұлы, Алматы қ. (2010) * Жұмабай Жақып, «Жақып» шаруа қожалығының жетекшісі (2011) * Нұрбаев Молдияр Қылшықұлы, «Тәуекел Т» ЖШС директоры (2012) * Болат Өміралиев (2013) * Тәліпов Дәурен Оразғалиұлы, Талдықорған қ. (2014) * Коротин Сергей, Өскемен қ. (2015) * Күләш Сәрсембаева, Алматы қ. (2016) * Расима Темербаева, Алматы қ. (2017) * Сейдахмет Қалтаев, Жамбыл облысы, Тараз қ. (2018) ;«Жыл шүлеңгері» номинациясы * Айтжанов Ұзақбай Рүстемұлы, Алматы қ. (2007) * [[Chevron Corporation|«Шеврон» компаниясы]], Алматы қ. (2008) * Ермегияев Амангелді Дінұлы, Алматы қ. (2009) * Пайзахметов Әбдікаһар Хашимұлы, Шымкент қ. (2010) * [[Еуразиялық табиғи ресурстар корпорациясы|«ENRC Kazakhstan» ЖШС]] (2011) * [[Борис Нұрдәулетұлы Байжарқынов|Байжарқынов Борис Нұрдәулетұлы]], «Нұрдәулет-Ақтөбе» компаниясы» ЖШС директоры (2012) * Есімхан Жанабаев, «АШК» компаниясының бас директоры (2013) * Ілиясова Майра Әлімқажықызы, Алматы қ. (2014) * «Археологиялық экспедиция» ЖШС, Алматы қ. (2015) * [[Samsung Electronics|Samsung Electronics Central Eurasia]], Алматы қ. (2016) * Сергей Спицын, Алматы қ. (2017) * Сергей Глушков, Шығыс Қазақстан облысы, Шемонаиха ауданы, Первомайский кенті (2018) ;«Ақпараттық қолдаушы» номинациясы * «Бурабай газеті» МҚКҚ, Щучинск қ. (2007) * «Ақжол» газеті, Тараз қ. (2008) * [[Арманжан Мерекеұлы Байтасов|Байтасов Арманжан Мерекеұлы]], Алматы қ. (2009) * «Время» газеті, Алматы қ. (2010) * «Жан жылуы» телебағдарламасы ([[Qazaqstan (телеарна)|«Қазақстан» телеарнасы]]) (2011) * «Армандар орындалады» тележобасы («Алматы» телеарнасы) (2012) * «Біз біргеміз» тележобасы («Астана» телеарнасы) (2013) * «Shahar» телерадиокомпаниясы» ЖШС (Хит ТВ), Алматы қ. (2014) * «Айғақ» телерадиокомпаниясы, Шымкент қ. (2015) * «Қазақстан» телерадиокомпаниясы, Астана қ. (2016) * Майра Абдрахманова Алматы қ. (2017) * «www.bestdoctor.kz» медициналық ақпарат порталы, Астана қ. (2018) ;«Жылдың қайырымды адамы» номинациясы * Закусилов Александр Александрович, Ақмола облысы, Сандықтау ауданы (2007) * «Қазгермұнай» БК» ЖШС, Қызылорда қ. (2008) * Абдрахимова Сапура Зайтжанқызы, Қызылорда қ. (2009) * [[Болат Мұқышұлы Әбілов|Әбілов Болат Мұқышұлы]], Алматы қ. (2010) * Тұрысбекова Қалиша, зейнеткер Алматы қ. (2011) * Дайырбеков Мүслімбай, «Шипа-Дент» стоматологиялық клиникасы» ЖШС директоры (2012) * [[Бауыржан Кеңесбекұлы Оспанов|Оспанов Бауыржан Кеңесбекұлы]], «Zhersu» корпорациясының бақылау кеңесі төрағасы (2013) * Салфиков Талғат Маратұлы, «Әнуар» сауда желісінің басшысы, Ақтөбе қ. (2014) * [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы]], Астана қ. (2015) * Гүлмира Абдрашева, Астана қ. (2016) * Темірлан Шайнүсіпов, Ақтерек ауылы, Алматы облысы (2017) * [[Болат Жамитұлы Өтемұратов|Өтемұратов Болат Жамитұлы]], Алматы қ. (2018) ;«Жыл ұйымы» номинациясы * ТОО «Кар-тел», Алматы қ. (2007) * [[Қазақстан Халық банкі|«Қазақстан Халық банкі» АҚ]], Алматы қ. (2008) * [[Қазатомөнеркәсіп|«Қазатомөнеркәсіп-Демеу» ЖШС]], Алматы қ. (2009) * [[«ҚазМұнайГаз» Барлау Өндіру|«ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру» акционерлік қоғамы]](«ҚМГ БӨ»), Астана қ. (2010) * «Алтын Қыран» компаниялар тобы (2011), Компанияның құрылтайшысы және бас директоры Салжанов Исламбек * Акишев Самат Сағынбайұлы, «[[Қостанай минералдары]]» АҚ жетекшісі (2012) * [[Қарағанды сыра зауыты|«Efes Kazakhstan» компаниясы]] (2013) * «Әскерилендірілген теміржол күзеті» АҚ, Астана қ. (2014) * «Родина» агрофирмасы» ЖШС, Родина а., Ақмола облысы (2015) * «MetallPromGroup» ЖШС, Алматы қ. (2016) * [[Kaspi Bank|«Kaspi Bank» АҚ]], Алматы қ. (2017) * «Харекет» қоры, Алматы қ. (2018) ;«Өнер және мейірімділік» номинациясы * [[Роза Тәжібайқызы Бағланова|Бағланова Роза Тәжібайқызы]], Алматы қ. (2007) * «Таңсәрі» балалар музыкалық шоу театры, Алматы қ. (2008) * [[Қыдырәлі Нұртайұлы Болманов|Болманов Қыдырәлі Нұртайұлы]], Астана қ. (2009) * Төлеушова Сарқыт Шаяхметқызы, Алматы қ. (2010) * Нұрмағамбетова Айжан (2011) ;«Денсаулық сақтау саласына қолдау көрсеткені үшін» номинациясы * Сүлейменова Айдан Төлеутайқызы, «Аяла» жеке қайырымдылық қорының президенті (2012) * Сарьян Анжелика Грантовна, «Амазонка» қоғамдық қорының директоры (2013) * Алматы онкология орталығы (АОО), Алматы қ. (2014) * Әлиева Эльмира, Алматы қ. (2015) * Ұлмекен Қожасова, Қарағанды облысы (2016) * «28 петель» клубы, Астана қ. (2017) * Роза Әлімханова, Қарағанды қ. (2018) ;«Қазақстанның өркендеуіне қосқан үлесі үшін» номинациясы * Вильфрид Штайн, Германия (2011) * Дженнифер Киран, АҚШ (2012) * Ежи Старак, компания «Polpharma» Польша (2013) * Камохара Масаеси, Жапония (2014) * Россано Томаселли, Италия (2015) * Фиона Коркоран, Ирландия (2016) * Виктория Шарбону мен Элизабет Турнок, АҚШ (2017) * Ольга Батутина мен Илья Байгабулов, Мәскеу қ., Ресей Федерациясы (2018) ;«Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін» номинациясы * «Тазалық» экологиялық жобасы, Алматы қ. (2018) == Дереккөздер == * {{Cite web |url=https://www.ktk.kz/kz/news/video/2016/10/28/73303/|title=Алматыда осы жылдың ең үздік меценаттары анықталды|publisher=КТК телеарнасы|date=2016-10-28|accessdate=2024-10-16}} * {{Cite web |url=https://qazir.kz/article/Altyn_zhurek_azamattar_ardaqtalady|title=«АЛТЫН ЖҮРЕК» АЗАМАТТАР АРДАҚТАЛАДЫ|publisher=QASIR.kz|date=2018-09-02|accessdate=2024-10-16}} * {{Cite web |url=https://egemen.kz/article/160449-almatyda-altyn-dgurek-ulttyq-syylyghynynh-iegerleri-marapattaldy|title=Алматыда «Алтын жүрек» ұлттық сыйлығының иегерлері марапатталды|publisher=Egemen Qazaqstan|date=2017-10-29|accessdate=2024-10-16}} * {{Cite web |url=https://mediakit.qamshy.kz/article/30903-almatyda-qayyrymdy-dgandargha-altyn-dgurek-syylyghy-tabys-etildi|title=Алматыда қайырымды жандарға «Алтын жүрек» сыйлығы табыс етілді|publisher=Qamshy.kz|date=2017-10-28|accessdate=2024-10-16}} * {{Cite web |url=https://qazaqstan.tv/news/45941/|title=Нұрсұлтан Назарбаев «Жыл адамы» сыйлығына ие болды|publisher=Қазақстан телеарнасы|date=2015-12-10|accessdate=2024-10-16}} [[Санат:Қазақстан сыйлықтары]] [[Санат:Қазақстан шүлеңгерлері]] [[Санат:Қазақстан бойынша тізімдер]] [[Санат:Алфавит бойынша марапаттар]] gsar1n86wo3d40deoq2x7gktlda4n5k 3391037 3391036 2024-10-15T20:24:32Z Сәуір 1 61115 3391037 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Статуэтка премии Алтын Журек.JPG|thumb|right|200px|Алтын Жүрек сыйлығының мүсіншесі]] '''Алтын Жүрек''' сыйлығы — коммерциялық ұйымдар мен жеке тұлғалардың Қазақстанда қайырымдылық бағдарламалары мен жобаларын жүзеге асыруға қосқан үлесі үшін жыл сайынғы қоғамдық ұлттық сыйлық. [[Бауыржан (қайырымдылық қоры)|«Бауыржан» қайырымдылық қоры]] қоғамдық қормен құрылған (қордың құрылтайшысы — [[Жұлдыз Қажыкенқызы Омарбекова|Омарбекова Жұлдыз Қажыкенқызы]]). == Ережесі == Номинацияларды іріктеуді Сараптамалық және Қоғамдық кеңес жүзеге асырады. '''Сараптамалық кеңес''' 20 мүшеден тұрып, олардың әрқайсысы шешуші дауысқа ие. Байқауды ұйымдастырушылар құратын Сараптамалық кеңестің құрамына үкіметтік емес ұйымдардың, бұқаралық ақпарат құралдарының, мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының және коммерциялық ұйымдардың өкілдері кіреді. Сараптамалық кеңестің міндеті — марапатқа үміткерлер арасынан әр номинация бойынша үш үміткерді іріктеу. Шешім Сараптамалық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. '''Қоғамдық кеңес''' көрнекті қоғам, мемлекеттік және саяси қайраткерлер, ғылым және мәдениет қайраткерлері; ұлттық және халықаралық қоғамдық және коммерциялық ұйымдардың өкілдері, сондай-ақ марапаттың негізгі демеушілері болып табылатын жеке тұлғалар мен ұйымдардың өкілдерінен құрылған 10 мүшеден тұрады. Қоғамдық кеңес — үміткерлер арасынан әрбір номинация бойынша бір лауреатты таңдауға арналған орган болып табылады. Шешім Қоғамдық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. == Сыйлық жайлы == [[Сурет:Чингиз Айтматов.JPG|thumb|left|200px|Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов 2007 жылдық «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты табыстауында]] Сыйлық 2007 жылдың наурыз айында тағайындалды. 2007 жылы 27 қазанда [[Абай атындағы Қазақ ұлттық опера және балет театры|Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында]] алғашқы марапаттау рәсімі өтті. Жобаның нышаны және басты жүлдесі — алтындатылған қола мен жақұт тастан жасалған қан тамшысы бар жүрек пішініндегі мүсінше және мөлдірлік пен тазалықтың нышаны — шыны диплом болып келеді. Алғашқы «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты тапсырылуының құрметті қонағы [[Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов|Шыңғыс Айтматов]] болды. Сыйлық жыл сайын 27 қазанда Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында дәстүрлі түрде өтеді. Жеті жылдық тарихында бұл сыйлық алғаш рет 2010 жылы [[Астана|Астанада]] [[Астана (концерт залы)|Конгресс-холлдың]] концерттік залында өтті. 2011 жылы ұйымдастырушылар «Қазақстанның дамуына қосқан үлесі үшін» жаңа номинациясын жариялады. Ол Қазақстанда қайырымдылық қызметін жүзеге асыратын шетелдік азаматтарға беріледі. Ұйымдастыру комитеті 2012 жылы «Өнер және мейірімділік» номинациясын «Денсаулық сақтау саласына қосқан үлесі үшін» номинациясына ауыстырды — ол медициналық мекемелерге материалдық және қаржылық көмек көрсететін, олардың сапасын арттыру бойынша іс-шараларды өткізуге және медициналық қызмет көрсету және медицина қызметкерлерінің біліктілігін арттыруға қолдау көрсететіндерге беріледі. 2018 жылы «Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін» жаңа номинация енгізілді. == Номинациялар == # Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін # Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін # Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін # Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін # Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін # Жыл шүлеңгері # Ақпараттық қолдаушы # Жылдың қайырымды адамы # Жыл ұйымы # Денсаулық сақтау саласына қолдау көрсеткені үшін # Қазақстанның өркендеуіне қосқан үлесі үшін # Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін == Сыйлық иегерлері == ;«Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * Тасмағанбетова Әсел Иманғалиқызы, Алматы қ. (2007) * Үдербаев Мұрат Пірмағанбетұлы, Қызылорда қ. (2008) * Есімханов Есіркеп Досжанұлы, Алматы облысы , Талғар қ. (2009) * Әжібаева Әмина, Алматы қ. (2010) * Смыкова Наталья, Семей қ. (2011) * Жұмашев Ысқақ Тұрғанбайұлы (2012) * Тұяқ Есхожина, Талғар қ. (2013) * [[Айдын Жұмаділұлы Рақымбаев|Рақымбаев Айдын Жұмаділұлы]], BI Group басшысы, директорлар кеңесінің төрағасы (2014) * Қабылбаев Мұрат, Кенесары а., Ақмола облысы (2015) * Рада Хайрушева, Орал қ. (2016) * Екатерина Яценко, Екібастұз қ., Павлодар облысы (2017) * Гүлнар Қабылбекова, Алматы облысы, Үштөбе қ. (2018) ;«Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін» номинациясы * «Алғабас» ЖШС, Қостанай қ. (2007) * Сейітжанов Серікжан Сейітжанұлы, Шымкент қ. (2008) * Беркінбаев Қайрат Шерәліұлы, Алматы қ. (2009) * Сабильянов Нұртай Салихұлы, Астана қ. (2010) * «Стандарт цемент» ЖШС, Шымкент қ. (2011) * «Богатырь комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2012) * «Нұрай» компаниясы, Қызылорда қ. (2013) * «Емшан-Emshan Co» компаниясы, Ақтөбе қ. (2014) * Алтынбеков Бекзат, Жезқазған қ. (2015) * Ким Никон, Шу қ. (2016) * Мұрат Әділханов, Алматы қ. (2017) * Асылбек Қожахметов, Алматы қ. (2018) ;«Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * «ҚР дипломатиялық клуб» ҚБ, Алматы қ. (2007) * Омарбеков Иран Елубайұлы, Астана қ. (2008) * [[Аружан Саин]], Алматы қ. (2009) * «Джей Ти Ай Казахстан» ЖШС, Алматы облысы, Іле ауданы, Байсерке а. (2010) * «[[Mary Kay|Mary Kay Қазақстан]]» ЖШС (2011) * Бауыржан Қасымбергебаев — (2011) * Боранбаева Шолпан Қазыбекқызы (2012) * Ғалымбек Қанапияұлы (2013) * Ақтанова Әсия Тахауиқызы, Мүгедек балалардың ата-аналары қауымдастығының төрайымы, Алматы қ. (2014) * Күмісқалиев Ерлан, Атырау қ. (2015) * Дүйсенғали Оспанов, Қостанай қ. (2016) * Біржан Құжақов, Орал қ. (2017) * Нұржан Әлжанова, Алматы қ. (2018) ;«Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін» номинациясы * «[[Соколов-Сарыбай тау-кен байыту өндірістік бірлестігі]]» АҚ (ССКӨБ), Рудный қ. (2007) * Гашута Владимир Вячеславович, Алматы қ. (2008) * [[Қайрат Советайұлы Боранбаев|Боранбаев Қайрат Советайұлы]], Алматы қ. (2009) * «Богатырь Комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2010) * Есей Өркен, «Нұр Дала» ЖШС құрылтайшысы (2011) * Өтеулі Хамит, «Алтын Есіл» ЖШС директоры (2012) * «Алтынтау Көкшетау» компаниясы, Ақмола облысы (2013) * [[Дәулет Болатұлы Тұрлыханов|Тұрлыханов Дәулет Болатұлы]], Шығыс Қазақстан облысы (2014) * Ералиев Абзал, Қызылорда қ. (2015) * [[Жақсылық Әмірәліұлы Үшкемпіров|Жаксылық Үшкемпіров]], Астана қ. (2016) * «Алматы марафоны» қайырымдылық спорттық шарасы, Алматы қ. (2017) * Арман Машимов, Шығыс Қазақстан облысы, Семей қ. (2018) ;«Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін» номинациясы * Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Павлодар облысы бойыншы МБ, Павлодар қ. (2007) * [[Еуроазиаттық энергетикалық корпорациясы|«Еуразиялық энергетикалық корпорациясы» АҚ]], Павлодар облысы, Ақсу қ. (2008) * Гойкалова Людмила Александровна, Алматы қ. (2009) * Шалабаев Құсман Кәрімұлы, Алматы қ. (2010) * Жұмабай Жақып, «Жақып» шаруа қожалығының жетекшісі (2011) * Нұрбаев Молдияр Қылшықұлы, «Тәуекел Т» ЖШС директоры (2012) * Болат Өміралиев (2013) * Тәліпов Дәурен Оразғалиұлы, Талдықорған қ. (2014) * Коротин Сергей, Өскемен қ. (2015) * Күләш Сәрсембаева, Алматы қ. (2016) * Расима Темербаева, Алматы қ. (2017) * Сейдахмет Қалтаев, Жамбыл облысы, Тараз қ. (2018) ;«Жыл шүлеңгері» номинациясы * Айтжанов Ұзақбай Рүстемұлы, Алматы қ. (2007) * [[Chevron Corporation|«Шеврон» компаниясы]], Алматы қ. (2008) * Ермегияев Амангелді Дінұлы, Алматы қ. (2009) * Пайзахметов Әбдікаһар Хашимұлы, Шымкент қ. (2010) * [[Еуразиялық табиғи ресурстар корпорациясы|«ENRC Kazakhstan» ЖШС]] (2011) * [[Борис Нұрдәулетұлы Байжарқынов|Байжарқынов Борис Нұрдәулетұлы]], «Нұрдәулет-Ақтөбе» компаниясы» ЖШС директоры (2012) * Есімхан Жанабаев, «АШК» компаниясының бас директоры (2013) * Ілиясова Майра Әлімқажықызы, Алматы қ. (2014) * «Археологиялық экспедиция» ЖШС, Алматы қ. (2015) * [[Samsung Electronics|Samsung Electronics Central Eurasia]], Алматы қ. (2016) * Сергей Спицын, Алматы қ. (2017) * Сергей Глушков, Шығыс Қазақстан облысы, Шемонаиха ауданы, Первомайский кенті (2018) ;«Ақпараттық қолдаушы» номинациясы * «Бурабай газеті» МҚКҚ, Щучинск қ. (2007) * «Ақжол» газеті, Тараз қ. (2008) * [[Арманжан Мерекеұлы Байтасов|Байтасов Арманжан Мерекеұлы]], Алматы қ. (2009) * «Время» газеті, Алматы қ. (2010) * «Жан жылуы» телебағдарламасы ([[Qazaqstan (телеарна)|«Қазақстан» телеарнасы]]) (2011) * «Армандар орындалады» тележобасы («Алматы» телеарнасы) (2012) * «Біз біргеміз» тележобасы («Астана» телеарнасы) (2013) * «Shahar» телерадиокомпаниясы» ЖШС (Хит ТВ), Алматы қ. (2014) * «Айғақ» телерадиокомпаниясы, Шымкент қ. (2015) * «Қазақстан» телерадиокомпаниясы, Астана қ. (2016) * Майра Абдрахманова Алматы қ. (2017) * «www.bestdoctor.kz» медициналық ақпарат порталы, Астана қ. (2018) ;«Жылдың қайырымды адамы» номинациясы * Закусилов Александр Александрович, Ақмола облысы, Сандықтау ауданы (2007) * «Қазгермұнай» БК» ЖШС, Қызылорда қ. (2008) * Абдрахимова Сапура Зайтжанқызы, Қызылорда қ. (2009) * [[Болат Мұқышұлы Әбілов|Әбілов Болат Мұқышұлы]], Алматы қ. (2010) * Тұрысбекова Қалиша, зейнеткер Алматы қ. (2011) * Дайырбеков Мүслімбай, «Шипа-Дент» стоматологиялық клиникасы» ЖШС директоры (2012) * [[Бауыржан Кеңесбекұлы Оспанов|Оспанов Бауыржан Кеңесбекұлы]], «Zhersu» корпорациясының бақылау кеңесі төрағасы (2013) * Салфиков Талғат Маратұлы, «Әнуар» сауда желісінің басшысы, Ақтөбе қ. (2014) * [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы]], Астана қ. (2015) * Гүлмира Абдрашева, Астана қ. (2016) * Темірлан Шайнүсіпов, Ақтерек ауылы, Алматы облысы (2017) * [[Болат Жамитұлы Өтемұратов|Өтемұратов Болат Жамитұлы]], Алматы қ. (2018) ;«Жыл ұйымы» номинациясы * ТОО «Кар-тел», Алматы қ. (2007) * [[Қазақстан Халық банкі|«Қазақстан Халық банкі» АҚ]], Алматы қ. (2008) * [[Қазатомөнеркәсіп|«Қазатомөнеркәсіп-Демеу» ЖШС]], Алматы қ. (2009) * [[«ҚазМұнайГаз» Барлау Өндіру|«ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру» акционерлік қоғамы]](«ҚМГ БӨ»), Астана қ. (2010) * «Алтын Қыран» компаниялар тобы (2011), Компанияның құрылтайшысы және бас директоры Салжанов Исламбек * Акишев Самат Сағынбайұлы, «[[Қостанай минералдары]]» АҚ жетекшісі (2012) * [[Қарағанды сыра зауыты|«Efes Kazakhstan» компаниясы]] (2013) * «Әскерилендірілген теміржол күзеті» АҚ, Астана қ. (2014) * «Родина» агрофирмасы» ЖШС, Родина а., Ақмола облысы (2015) * «MetallPromGroup» ЖШС, Алматы қ. (2016) * [[Kaspi Bank|«Kaspi Bank» АҚ]], Алматы қ. (2017) * «Харекет» қоры, Алматы қ. (2018) ;«Өнер және мейірімділік» номинациясы * [[Роза Тәжібайқызы Бағланова|Бағланова Роза Тәжібайқызы]], Алматы қ. (2007) * «Таңсәрі» балалар музыкалық шоу театры, Алматы қ. (2008) * [[Қыдырәлі Нұртайұлы Болманов|Болманов Қыдырәлі Нұртайұлы]], Астана қ. (2009) * Төлеушова Сарқыт Шаяхметқызы, Алматы қ. (2010) * Нұрмағамбетова Айжан (2011) ;«Денсаулық сақтау саласына қолдау көрсеткені үшін» номинациясы * Сүлейменова Айдан Төлеутайқызы, «Аяла» жеке қайырымдылық қорының президенті (2012) * Сарьян Анжелика Грантовна, «Амазонка» қоғамдық қорының директоры (2013) * Алматы онкология орталығы (АОО), Алматы қ. (2014) * Әлиева Эльмира, Алматы қ. (2015) * Ұлмекен Қожасова, Қарағанды облысы (2016) * «28 петель» клубы, Астана қ. (2017) * Роза Әлімханова, Қарағанды қ. (2018) ;«Қазақстанның өркендеуіне қосқан үлесі үшін» номинациясы * Вильфрид Штайн, Германия (2011) * Дженнифер Киран, АҚШ (2012) * Ежи Старак, компания «Polpharma» Польша (2013) * Камохара Масаеси, Жапония (2014) * Россано Томаселли, Италия (2015) * Фиона Коркоран, Ирландия (2016) * Виктория Шарбону мен Элизабет Турнок, АҚШ (2017) * Ольга Батутина мен Илья Байгабулов, Мәскеу қ., Ресей Федерациясы (2018) ;«Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін» номинациясы * «Тазалық» экологиялық жобасы, Алматы қ. (2018) == Дереккөздер == * {{Cite web |url=https://www.ktk.kz/kz/news/video/2016/10/28/73303/|title=Алматыда осы жылдың ең үздік меценаттары анықталды|publisher=КТК телеарнасы|date=2016-10-28|accessdate=2024-10-16}} * {{Cite web |url=https://qazir.kz/article/Altyn_zhurek_azamattar_ardaqtalady|title=«АЛТЫН ЖҮРЕК» АЗАМАТТАР АРДАҚТАЛАДЫ|publisher=QASIR.kz|date=2018-09-02|accessdate=2024-10-16}} * {{Cite web |url=https://egemen.kz/article/160449-almatyda-altyn-dgurek-ulttyq-syylyghynynh-iegerleri-marapattaldy|title=Алматыда «Алтын жүрек» ұлттық сыйлығының иегерлері марапатталды|publisher=Egemen Qazaqstan|date=2017-10-29|accessdate=2024-10-16}} * {{Cite web |url=https://mediakit.qamshy.kz/article/30903-almatyda-qayyrymdy-dgandargha-altyn-dgurek-syylyghy-tabys-etildi|title=Алматыда қайырымды жандарға «Алтын жүрек» сыйлығы табыс етілді|publisher=Qamshy.kz|date=2017-10-28|accessdate=2024-10-16}} * {{Cite web |url=https://qazaqstan.tv/news/45941/|title=Нұрсұлтан Назарбаев «Жыл адамы» сыйлығына ие болды|publisher=Қазақстан телеарнасы|date=2015-12-10|accessdate=2024-10-16}} [[Санат:Қазақстан сыйлықтары]] [[Санат:Қазақстан шүлеңгерлері]] [[Санат:Қазақстан бойынша тізімдер]] [[Санат:Алфавит бойынша марапаттар]] ke36wnjyw20rm3d0a3qnzdri7mvhl7o 3391038 3391037 2024-10-15T20:25:09Z Сәуір 1 61115 3391038 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Статуэтка премии Алтын Журек.JPG|thumb|right|200px|Алтын Жүрек сыйлығының мүсіншесі]] '''Алтын Жүрек''' сыйлығы — коммерциялық ұйымдар және жеке тұлғалардың Қазақстанда қайырымдылық бағдарламалары менен жобаларын жүзеге асыруға қосқан үлесі үшін жыл сайынғы қоғамдық ұлттық сыйлық. [[Бауыржан (қайырымдылық қоры)|«Бауыржан» қайырымдылық қоры]] қоғамдық қормен құрылған (қордың құрылтайшысы — [[Жұлдыз Қажыкенқызы Омарбекова|Омарбекова Жұлдыз Қажыкенқызы]]). == Ережесі == Номинацияларды іріктеуді Сараптамалық және Қоғамдық кеңес жүзеге асырады. '''Сараптамалық кеңес''' 20 мүшеден тұрып, олардың әрқайсысы шешуші дауысқа ие. Байқауды ұйымдастырушылар құратын Сараптамалық кеңестің құрамына үкіметтік емес ұйымдардың, бұқаралық ақпарат құралдарының, мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының және коммерциялық ұйымдардың өкілдері кіреді. Сараптамалық кеңестің міндеті — марапатқа үміткерлер арасынан әр номинация бойынша үш үміткерді іріктеу. Шешім Сараптамалық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. '''Қоғамдық кеңес''' көрнекті қоғам, мемлекеттік және саяси қайраткерлер, ғылым және мәдениет қайраткерлері; ұлттық және халықаралық қоғамдық және коммерциялық ұйымдардың өкілдері, сондай-ақ марапаттың негізгі демеушілері болып табылатын жеке тұлғалар мен ұйымдардың өкілдерінен құрылған 10 мүшеден тұрады. Қоғамдық кеңес — үміткерлер арасынан әрбір номинация бойынша бір лауреатты таңдауға арналған орган болып табылады. Шешім Қоғамдық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. == Сыйлық жайлы == [[Сурет:Чингиз Айтматов.JPG|thumb|left|200px|Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов 2007 жылдық «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты табыстауында]] Сыйлық 2007 жылдың наурыз айында тағайындалды. 2007 жылы 27 қазанда [[Абай атындағы Қазақ ұлттық опера және балет театры|Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында]] алғашқы марапаттау рәсімі өтті. Жобаның нышаны және басты жүлдесі — алтындатылған қола мен жақұт тастан жасалған қан тамшысы бар жүрек пішініндегі мүсінше және мөлдірлік пен тазалықтың нышаны — шыны диплом болып келеді. Алғашқы «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты тапсырылуының құрметті қонағы [[Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов|Шыңғыс Айтматов]] болды. Сыйлық жыл сайын 27 қазанда Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында дәстүрлі түрде өтеді. Жеті жылдық тарихында бұл сыйлық алғаш рет 2010 жылы [[Астана|Астанада]] [[Астана (концерт залы)|Конгресс-холлдың]] концерттік залында өтті. 2011 жылы ұйымдастырушылар «Қазақстанның дамуына қосқан үлесі үшін» жаңа номинациясын жариялады. Ол Қазақстанда қайырымдылық қызметін жүзеге асыратын шетелдік азаматтарға беріледі. Ұйымдастыру комитеті 2012 жылы «Өнер және мейірімділік» номинациясын «Денсаулық сақтау саласына қосқан үлесі үшін» номинациясына ауыстырды — ол медициналық мекемелерге материалдық және қаржылық көмек көрсететін, олардың сапасын арттыру бойынша іс-шараларды өткізуге және медициналық қызмет көрсету және медицина қызметкерлерінің біліктілігін арттыруға қолдау көрсететіндерге беріледі. 2018 жылы «Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін» жаңа номинация енгізілді. == Номинациялар == # Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін # Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін # Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін # Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін # Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін # Жыл шүлеңгері # Ақпараттық қолдаушы # Жылдың қайырымды адамы # Жыл ұйымы # Денсаулық сақтау саласына қолдау көрсеткені үшін # Қазақстанның өркендеуіне қосқан үлесі үшін # Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін == Сыйлық иегерлері == ;«Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * Тасмағанбетова Әсел Иманғалиқызы, Алматы қ. (2007) * Үдербаев Мұрат Пірмағанбетұлы, Қызылорда қ. (2008) * Есімханов Есіркеп Досжанұлы, Алматы облысы , Талғар қ. (2009) * Әжібаева Әмина, Алматы қ. (2010) * Смыкова Наталья, Семей қ. (2011) * Жұмашев Ысқақ Тұрғанбайұлы (2012) * Тұяқ Есхожина, Талғар қ. (2013) * [[Айдын Жұмаділұлы Рақымбаев|Рақымбаев Айдын Жұмаділұлы]], BI Group басшысы, директорлар кеңесінің төрағасы (2014) * Қабылбаев Мұрат, Кенесары а., Ақмола облысы (2015) * Рада Хайрушева, Орал қ. (2016) * Екатерина Яценко, Екібастұз қ., Павлодар облысы (2017) * Гүлнар Қабылбекова, Алматы облысы, Үштөбе қ. (2018) ;«Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін» номинациясы * «Алғабас» ЖШС, Қостанай қ. (2007) * Сейітжанов Серікжан Сейітжанұлы, Шымкент қ. (2008) * Беркінбаев Қайрат Шерәліұлы, Алматы қ. (2009) * Сабильянов Нұртай Салихұлы, Астана қ. (2010) * «Стандарт цемент» ЖШС, Шымкент қ. (2011) * «Богатырь комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2012) * «Нұрай» компаниясы, Қызылорда қ. (2013) * «Емшан-Emshan Co» компаниясы, Ақтөбе қ. (2014) * Алтынбеков Бекзат, Жезқазған қ. (2015) * Ким Никон, Шу қ. (2016) * Мұрат Әділханов, Алматы қ. (2017) * Асылбек Қожахметов, Алматы қ. (2018) ;«Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * «ҚР дипломатиялық клуб» ҚБ, Алматы қ. (2007) * Омарбеков Иран Елубайұлы, Астана қ. (2008) * [[Аружан Саин]], Алматы қ. (2009) * «Джей Ти Ай Казахстан» ЖШС, Алматы облысы, Іле ауданы, Байсерке а. (2010) * «[[Mary Kay|Mary Kay Қазақстан]]» ЖШС (2011) * Бауыржан Қасымбергебаев — (2011) * Боранбаева Шолпан Қазыбекқызы (2012) * Ғалымбек Қанапияұлы (2013) * Ақтанова Әсия Тахауиқызы, Мүгедек балалардың ата-аналары қауымдастығының төрайымы, Алматы қ. (2014) * Күмісқалиев Ерлан, Атырау қ. (2015) * Дүйсенғали Оспанов, Қостанай қ. (2016) * Біржан Құжақов, Орал қ. (2017) * Нұржан Әлжанова, Алматы қ. (2018) ;«Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін» номинациясы * «[[Соколов-Сарыбай тау-кен байыту өндірістік бірлестігі]]» АҚ (ССКӨБ), Рудный қ. (2007) * Гашута Владимир Вячеславович, Алматы қ. (2008) * [[Қайрат Советайұлы Боранбаев|Боранбаев Қайрат Советайұлы]], Алматы қ. (2009) * «Богатырь Комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2010) * Есей Өркен, «Нұр Дала» ЖШС құрылтайшысы (2011) * Өтеулі Хамит, «Алтын Есіл» ЖШС директоры (2012) * «Алтынтау Көкшетау» компаниясы, Ақмола облысы (2013) * [[Дәулет Болатұлы Тұрлыханов|Тұрлыханов Дәулет Болатұлы]], Шығыс Қазақстан облысы (2014) * Ералиев Абзал, Қызылорда қ. (2015) * [[Жақсылық Әмірәліұлы Үшкемпіров|Жаксылық Үшкемпіров]], Астана қ. (2016) * «Алматы марафоны» қайырымдылық спорттық шарасы, Алматы қ. (2017) * Арман Машимов, Шығыс Қазақстан облысы, Семей қ. (2018) ;«Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін» номинациясы * Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Павлодар облысы бойыншы МБ, Павлодар қ. (2007) * [[Еуроазиаттық энергетикалық корпорациясы|«Еуразиялық энергетикалық корпорациясы» АҚ]], Павлодар облысы, Ақсу қ. (2008) * Гойкалова Людмила Александровна, Алматы қ. (2009) * Шалабаев Құсман Кәрімұлы, Алматы қ. (2010) * Жұмабай Жақып, «Жақып» шаруа қожалығының жетекшісі (2011) * Нұрбаев Молдияр Қылшықұлы, «Тәуекел Т» ЖШС директоры (2012) * Болат Өміралиев (2013) * Тәліпов Дәурен Оразғалиұлы, Талдықорған қ. (2014) * Коротин Сергей, Өскемен қ. (2015) * Күләш Сәрсембаева, Алматы қ. (2016) * Расима Темербаева, Алматы қ. (2017) * Сейдахмет Қалтаев, Жамбыл облысы, Тараз қ. (2018) ;«Жыл шүлеңгері» номинациясы * Айтжанов Ұзақбай Рүстемұлы, Алматы қ. (2007) * [[Chevron Corporation|«Шеврон» компаниясы]], Алматы қ. (2008) * Ермегияев Амангелді Дінұлы, Алматы қ. (2009) * Пайзахметов Әбдікаһар Хашимұлы, Шымкент қ. (2010) * [[Еуразиялық табиғи ресурстар корпорациясы|«ENRC Kazakhstan» ЖШС]] (2011) * [[Борис Нұрдәулетұлы Байжарқынов|Байжарқынов Борис Нұрдәулетұлы]], «Нұрдәулет-Ақтөбе» компаниясы» ЖШС директоры (2012) * Есімхан Жанабаев, «АШК» компаниясының бас директоры (2013) * Ілиясова Майра Әлімқажықызы, Алматы қ. (2014) * «Археологиялық экспедиция» ЖШС, Алматы қ. (2015) * [[Samsung Electronics|Samsung Electronics Central Eurasia]], Алматы қ. (2016) * Сергей Спицын, Алматы қ. (2017) * Сергей Глушков, Шығыс Қазақстан облысы, Шемонаиха ауданы, Первомайский кенті (2018) ;«Ақпараттық қолдаушы» номинациясы * «Бурабай газеті» МҚКҚ, Щучинск қ. (2007) * «Ақжол» газеті, Тараз қ. (2008) * [[Арманжан Мерекеұлы Байтасов|Байтасов Арманжан Мерекеұлы]], Алматы қ. (2009) * «Время» газеті, Алматы қ. (2010) * «Жан жылуы» телебағдарламасы ([[Qazaqstan (телеарна)|«Қазақстан» телеарнасы]]) (2011) * «Армандар орындалады» тележобасы («Алматы» телеарнасы) (2012) * «Біз біргеміз» тележобасы («Астана» телеарнасы) (2013) * «Shahar» телерадиокомпаниясы» ЖШС (Хит ТВ), Алматы қ. (2014) * «Айғақ» телерадиокомпаниясы, Шымкент қ. (2015) * «Қазақстан» телерадиокомпаниясы, Астана қ. (2016) * Майра Абдрахманова Алматы қ. (2017) * «www.bestdoctor.kz» медициналық ақпарат порталы, Астана қ. (2018) ;«Жылдың қайырымды адамы» номинациясы * Закусилов Александр Александрович, Ақмола облысы, Сандықтау ауданы (2007) * «Қазгермұнай» БК» ЖШС, Қызылорда қ. (2008) * Абдрахимова Сапура Зайтжанқызы, Қызылорда қ. (2009) * [[Болат Мұқышұлы Әбілов|Әбілов Болат Мұқышұлы]], Алматы қ. (2010) * Тұрысбекова Қалиша, зейнеткер Алматы қ. (2011) * Дайырбеков Мүслімбай, «Шипа-Дент» стоматологиялық клиникасы» ЖШС директоры (2012) * [[Бауыржан Кеңесбекұлы Оспанов|Оспанов Бауыржан Кеңесбекұлы]], «Zhersu» корпорациясының бақылау кеңесі төрағасы (2013) * Салфиков Талғат Маратұлы, «Әнуар» сауда желісінің басшысы, Ақтөбе қ. (2014) * [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы]], Астана қ. (2015) * Гүлмира Абдрашева, Астана қ. (2016) * Темірлан Шайнүсіпов, Ақтерек ауылы, Алматы облысы (2017) * [[Болат Жамитұлы Өтемұратов|Өтемұратов Болат Жамитұлы]], Алматы қ. (2018) ;«Жыл ұйымы» номинациясы * ТОО «Кар-тел», Алматы қ. (2007) * [[Қазақстан Халық банкі|«Қазақстан Халық банкі» АҚ]], Алматы қ. (2008) * [[Қазатомөнеркәсіп|«Қазатомөнеркәсіп-Демеу» ЖШС]], Алматы қ. (2009) * [[«ҚазМұнайГаз» Барлау Өндіру|«ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру» акционерлік қоғамы]](«ҚМГ БӨ»), Астана қ. (2010) * «Алтын Қыран» компаниялар тобы (2011), Компанияның құрылтайшысы және бас директоры Салжанов Исламбек * Акишев Самат Сағынбайұлы, «[[Қостанай минералдары]]» АҚ жетекшісі (2012) * [[Қарағанды сыра зауыты|«Efes Kazakhstan» компаниясы]] (2013) * «Әскерилендірілген теміржол күзеті» АҚ, Астана қ. (2014) * «Родина» агрофирмасы» ЖШС, Родина а., Ақмола облысы (2015) * «MetallPromGroup» ЖШС, Алматы қ. (2016) * [[Kaspi Bank|«Kaspi Bank» АҚ]], Алматы қ. (2017) * «Харекет» қоры, Алматы қ. (2018) ;«Өнер және мейірімділік» номинациясы * [[Роза Тәжібайқызы Бағланова|Бағланова Роза Тәжібайқызы]], Алматы қ. (2007) * «Таңсәрі» балалар музыкалық шоу театры, Алматы қ. (2008) * [[Қыдырәлі Нұртайұлы Болманов|Болманов Қыдырәлі Нұртайұлы]], Астана қ. (2009) * Төлеушова Сарқыт Шаяхметқызы, Алматы қ. (2010) * Нұрмағамбетова Айжан (2011) ;«Денсаулық сақтау саласына қолдау көрсеткені үшін» номинациясы * Сүлейменова Айдан Төлеутайқызы, «Аяла» жеке қайырымдылық қорының президенті (2012) * Сарьян Анжелика Грантовна, «Амазонка» қоғамдық қорының директоры (2013) * Алматы онкология орталығы (АОО), Алматы қ. (2014) * Әлиева Эльмира, Алматы қ. (2015) * Ұлмекен Қожасова, Қарағанды облысы (2016) * «28 петель» клубы, Астана қ. (2017) * Роза Әлімханова, Қарағанды қ. (2018) ;«Қазақстанның өркендеуіне қосқан үлесі үшін» номинациясы * Вильфрид Штайн, Германия (2011) * Дженнифер Киран, АҚШ (2012) * Ежи Старак, компания «Polpharma» Польша (2013) * Камохара Масаеси, Жапония (2014) * Россано Томаселли, Италия (2015) * Фиона Коркоран, Ирландия (2016) * Виктория Шарбону мен Элизабет Турнок, АҚШ (2017) * Ольга Батутина мен Илья Байгабулов, Мәскеу қ., Ресей Федерациясы (2018) ;«Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін» номинациясы * «Тазалық» экологиялық жобасы, Алматы қ. (2018) == Дереккөздер == * {{Cite web |url=https://www.ktk.kz/kz/news/video/2016/10/28/73303/|title=Алматыда осы жылдың ең үздік меценаттары анықталды|publisher=КТК телеарнасы|date=2016-10-28|accessdate=2024-10-16}} * {{Cite web |url=https://qazir.kz/article/Altyn_zhurek_azamattar_ardaqtalady|title=«АЛТЫН ЖҮРЕК» АЗАМАТТАР АРДАҚТАЛАДЫ|publisher=QASIR.kz|date=2018-09-02|accessdate=2024-10-16}} * {{Cite web |url=https://egemen.kz/article/160449-almatyda-altyn-dgurek-ulttyq-syylyghynynh-iegerleri-marapattaldy|title=Алматыда «Алтын жүрек» ұлттық сыйлығының иегерлері марапатталды|publisher=Egemen Qazaqstan|date=2017-10-29|accessdate=2024-10-16}} * {{Cite web |url=https://mediakit.qamshy.kz/article/30903-almatyda-qayyrymdy-dgandargha-altyn-dgurek-syylyghy-tabys-etildi|title=Алматыда қайырымды жандарға «Алтын жүрек» сыйлығы табыс етілді|publisher=Qamshy.kz|date=2017-10-28|accessdate=2024-10-16}} * {{Cite web |url=https://qazaqstan.tv/news/45941/|title=Нұрсұлтан Назарбаев «Жыл адамы» сыйлығына ие болды|publisher=Қазақстан телеарнасы|date=2015-12-10|accessdate=2024-10-16}} [[Санат:Қазақстан сыйлықтары]] [[Санат:Қазақстан шүлеңгерлері]] [[Санат:Қазақстан бойынша тізімдер]] [[Санат:Алфавит бойынша марапаттар]] q23gfq3ev9ujlv6i6w94kythz57324j 3391039 3391038 2024-10-15T20:25:43Z Сәуір 1 61115 3391039 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Статуэтка премии Алтын Журек.JPG|thumb|right|200px|Алтын Жүрек сыйлығының мүсіншесі]] '''Алтын Жүрек''' сыйлығы — коммерциялық ұйымдар және жеке тұлғалардың Қазақстанда қайырымдылық бағдарламалары менен жобаларын жүзеге асыруға қосқан үлесі үшін берілетін жыл сайынғы қоғамдық ұлттық сыйлық. [[Бауыржан (қайырымдылық қоры)|«Бауыржан» қайырымдылық қоры]] қоғамдық қормен құрылған (қордың құрылтайшысы — [[Жұлдыз Қажыкенқызы Омарбекова|Омарбекова Жұлдыз Қажыкенқызы]]). == Ережесі == Номинацияларды іріктеуді Сараптамалық және Қоғамдық кеңес жүзеге асырады. '''Сараптамалық кеңес''' 20 мүшеден тұрып, олардың әрқайсысы шешуші дауысқа ие. Байқауды ұйымдастырушылар құратын Сараптамалық кеңестің құрамына үкіметтік емес ұйымдардың, бұқаралық ақпарат құралдарының, мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының және коммерциялық ұйымдардың өкілдері кіреді. Сараптамалық кеңестің міндеті — марапатқа үміткерлер арасынан әр номинация бойынша үш үміткерді іріктеу. Шешім Сараптамалық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. '''Қоғамдық кеңес''' көрнекті қоғам, мемлекеттік және саяси қайраткерлер, ғылым және мәдениет қайраткерлері; ұлттық және халықаралық қоғамдық және коммерциялық ұйымдардың өкілдері, сондай-ақ марапаттың негізгі демеушілері болып табылатын жеке тұлғалар мен ұйымдардың өкілдерінен құрылған 10 мүшеден тұрады. Қоғамдық кеңес — үміткерлер арасынан әрбір номинация бойынша бір лауреатты таңдауға арналған орган болып табылады. Шешім Қоғамдық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. == Сыйлық жайлы == [[Сурет:Чингиз Айтматов.JPG|thumb|left|200px|Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов 2007 жылдық «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты табыстауында]] Сыйлық 2007 жылдың наурыз айында тағайындалды. 2007 жылы 27 қазанда [[Абай атындағы Қазақ ұлттық опера және балет театры|Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында]] алғашқы марапаттау рәсімі өтті. Жобаның нышаны және басты жүлдесі — алтындатылған қола мен жақұт тастан жасалған қан тамшысы бар жүрек пішініндегі мүсінше және мөлдірлік пен тазалықтың нышаны — шыны диплом болып келеді. Алғашқы «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты тапсырылуының құрметті қонағы [[Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов|Шыңғыс Айтматов]] болды. Сыйлық жыл сайын 27 қазанда Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында дәстүрлі түрде өтеді. Жеті жылдық тарихында бұл сыйлық алғаш рет 2010 жылы [[Астана|Астанада]] [[Астана (концерт залы)|Конгресс-холлдың]] концерттік залында өтті. 2011 жылы ұйымдастырушылар «Қазақстанның дамуына қосқан үлесі үшін» жаңа номинациясын жариялады. Ол Қазақстанда қайырымдылық қызметін жүзеге асыратын шетелдік азаматтарға беріледі. Ұйымдастыру комитеті 2012 жылы «Өнер және мейірімділік» номинациясын «Денсаулық сақтау саласына қосқан үлесі үшін» номинациясына ауыстырды — ол медициналық мекемелерге материалдық және қаржылық көмек көрсететін, олардың сапасын арттыру бойынша іс-шараларды өткізуге және медициналық қызмет көрсету және медицина қызметкерлерінің біліктілігін арттыруға қолдау көрсететіндерге беріледі. 2018 жылы «Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін» жаңа номинация енгізілді. == Номинациялар == # Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін # Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін # Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін # Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін # Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін # Жыл шүлеңгері # Ақпараттық қолдаушы # Жылдың қайырымды адамы # Жыл ұйымы # Денсаулық сақтау саласына қолдау көрсеткені үшін # Қазақстанның өркендеуіне қосқан үлесі үшін # Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін == Сыйлық иегерлері == ;«Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * Тасмағанбетова Әсел Иманғалиқызы, Алматы қ. (2007) * Үдербаев Мұрат Пірмағанбетұлы, Қызылорда қ. (2008) * Есімханов Есіркеп Досжанұлы, Алматы облысы , Талғар қ. (2009) * Әжібаева Әмина, Алматы қ. (2010) * Смыкова Наталья, Семей қ. (2011) * Жұмашев Ысқақ Тұрғанбайұлы (2012) * Тұяқ Есхожина, Талғар қ. (2013) * [[Айдын Жұмаділұлы Рақымбаев|Рақымбаев Айдын Жұмаділұлы]], BI Group басшысы, директорлар кеңесінің төрағасы (2014) * Қабылбаев Мұрат, Кенесары а., Ақмола облысы (2015) * Рада Хайрушева, Орал қ. (2016) * Екатерина Яценко, Екібастұз қ., Павлодар облысы (2017) * Гүлнар Қабылбекова, Алматы облысы, Үштөбе қ. (2018) ;«Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін» номинациясы * «Алғабас» ЖШС, Қостанай қ. (2007) * Сейітжанов Серікжан Сейітжанұлы, Шымкент қ. (2008) * Беркінбаев Қайрат Шерәліұлы, Алматы қ. (2009) * Сабильянов Нұртай Салихұлы, Астана қ. (2010) * «Стандарт цемент» ЖШС, Шымкент қ. (2011) * «Богатырь комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2012) * «Нұрай» компаниясы, Қызылорда қ. (2013) * «Емшан-Emshan Co» компаниясы, Ақтөбе қ. (2014) * Алтынбеков Бекзат, Жезқазған қ. (2015) * Ким Никон, Шу қ. (2016) * Мұрат Әділханов, Алматы қ. (2017) * Асылбек Қожахметов, Алматы қ. (2018) ;«Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * «ҚР дипломатиялық клуб» ҚБ, Алматы қ. (2007) * Омарбеков Иран Елубайұлы, Астана қ. (2008) * [[Аружан Саин]], Алматы қ. (2009) * «Джей Ти Ай Казахстан» ЖШС, Алматы облысы, Іле ауданы, Байсерке а. (2010) * «[[Mary Kay|Mary Kay Қазақстан]]» ЖШС (2011) * Бауыржан Қасымбергебаев — (2011) * Боранбаева Шолпан Қазыбекқызы (2012) * Ғалымбек Қанапияұлы (2013) * Ақтанова Әсия Тахауиқызы, Мүгедек балалардың ата-аналары қауымдастығының төрайымы, Алматы қ. (2014) * Күмісқалиев Ерлан, Атырау қ. (2015) * Дүйсенғали Оспанов, Қостанай қ. (2016) * Біржан Құжақов, Орал қ. (2017) * Нұржан Әлжанова, Алматы қ. (2018) ;«Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін» номинациясы * «[[Соколов-Сарыбай тау-кен байыту өндірістік бірлестігі]]» АҚ (ССКӨБ), Рудный қ. (2007) * Гашута Владимир Вячеславович, Алматы қ. (2008) * [[Қайрат Советайұлы Боранбаев|Боранбаев Қайрат Советайұлы]], Алматы қ. (2009) * «Богатырь Комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2010) * Есей Өркен, «Нұр Дала» ЖШС құрылтайшысы (2011) * Өтеулі Хамит, «Алтын Есіл» ЖШС директоры (2012) * «Алтынтау Көкшетау» компаниясы, Ақмола облысы (2013) * [[Дәулет Болатұлы Тұрлыханов|Тұрлыханов Дәулет Болатұлы]], Шығыс Қазақстан облысы (2014) * Ералиев Абзал, Қызылорда қ. (2015) * [[Жақсылық Әмірәліұлы Үшкемпіров|Жаксылық Үшкемпіров]], Астана қ. (2016) * «Алматы марафоны» қайырымдылық спорттық шарасы, Алматы қ. (2017) * Арман Машимов, Шығыс Қазақстан облысы, Семей қ. (2018) ;«Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін» номинациясы * Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Павлодар облысы бойыншы МБ, Павлодар қ. (2007) * [[Еуроазиаттық энергетикалық корпорациясы|«Еуразиялық энергетикалық корпорациясы» АҚ]], Павлодар облысы, Ақсу қ. (2008) * Гойкалова Людмила Александровна, Алматы қ. (2009) * Шалабаев Құсман Кәрімұлы, Алматы қ. (2010) * Жұмабай Жақып, «Жақып» шаруа қожалығының жетекшісі (2011) * Нұрбаев Молдияр Қылшықұлы, «Тәуекел Т» ЖШС директоры (2012) * Болат Өміралиев (2013) * Тәліпов Дәурен Оразғалиұлы, Талдықорған қ. (2014) * Коротин Сергей, Өскемен қ. (2015) * Күләш Сәрсембаева, Алматы қ. (2016) * Расима Темербаева, Алматы қ. (2017) * Сейдахмет Қалтаев, Жамбыл облысы, Тараз қ. (2018) ;«Жыл шүлеңгері» номинациясы * Айтжанов Ұзақбай Рүстемұлы, Алматы қ. (2007) * [[Chevron Corporation|«Шеврон» компаниясы]], Алматы қ. (2008) * Ермегияев Амангелді Дінұлы, Алматы қ. (2009) * Пайзахметов Әбдікаһар Хашимұлы, Шымкент қ. (2010) * [[Еуразиялық табиғи ресурстар корпорациясы|«ENRC Kazakhstan» ЖШС]] (2011) * [[Борис Нұрдәулетұлы Байжарқынов|Байжарқынов Борис Нұрдәулетұлы]], «Нұрдәулет-Ақтөбе» компаниясы» ЖШС директоры (2012) * Есімхан Жанабаев, «АШК» компаниясының бас директоры (2013) * Ілиясова Майра Әлімқажықызы, Алматы қ. (2014) * «Археологиялық экспедиция» ЖШС, Алматы қ. (2015) * [[Samsung Electronics|Samsung Electronics Central Eurasia]], Алматы қ. (2016) * Сергей Спицын, Алматы қ. (2017) * Сергей Глушков, Шығыс Қазақстан облысы, Шемонаиха ауданы, Первомайский кенті (2018) ;«Ақпараттық қолдаушы» номинациясы * «Бурабай газеті» МҚКҚ, Щучинск қ. (2007) * «Ақжол» газеті, Тараз қ. (2008) * [[Арманжан Мерекеұлы Байтасов|Байтасов Арманжан Мерекеұлы]], Алматы қ. (2009) * «Время» газеті, Алматы қ. (2010) * «Жан жылуы» телебағдарламасы ([[Qazaqstan (телеарна)|«Қазақстан» телеарнасы]]) (2011) * «Армандар орындалады» тележобасы («Алматы» телеарнасы) (2012) * «Біз біргеміз» тележобасы («Астана» телеарнасы) (2013) * «Shahar» телерадиокомпаниясы» ЖШС (Хит ТВ), Алматы қ. (2014) * «Айғақ» телерадиокомпаниясы, Шымкент қ. (2015) * «Қазақстан» телерадиокомпаниясы, Астана қ. (2016) * Майра Абдрахманова Алматы қ. (2017) * «www.bestdoctor.kz» медициналық ақпарат порталы, Астана қ. (2018) ;«Жылдың қайырымды адамы» номинациясы * Закусилов Александр Александрович, Ақмола облысы, Сандықтау ауданы (2007) * «Қазгермұнай» БК» ЖШС, Қызылорда қ. (2008) * Абдрахимова Сапура Зайтжанқызы, Қызылорда қ. (2009) * [[Болат Мұқышұлы Әбілов|Әбілов Болат Мұқышұлы]], Алматы қ. (2010) * Тұрысбекова Қалиша, зейнеткер Алматы қ. (2011) * Дайырбеков Мүслімбай, «Шипа-Дент» стоматологиялық клиникасы» ЖШС директоры (2012) * [[Бауыржан Кеңесбекұлы Оспанов|Оспанов Бауыржан Кеңесбекұлы]], «Zhersu» корпорациясының бақылау кеңесі төрағасы (2013) * Салфиков Талғат Маратұлы, «Әнуар» сауда желісінің басшысы, Ақтөбе қ. (2014) * [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы]], Астана қ. (2015) * Гүлмира Абдрашева, Астана қ. (2016) * Темірлан Шайнүсіпов, Ақтерек ауылы, Алматы облысы (2017) * [[Болат Жамитұлы Өтемұратов|Өтемұратов Болат Жамитұлы]], Алматы қ. (2018) ;«Жыл ұйымы» номинациясы * ТОО «Кар-тел», Алматы қ. (2007) * [[Қазақстан Халық банкі|«Қазақстан Халық банкі» АҚ]], Алматы қ. (2008) * [[Қазатомөнеркәсіп|«Қазатомөнеркәсіп-Демеу» ЖШС]], Алматы қ. (2009) * [[«ҚазМұнайГаз» Барлау Өндіру|«ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру» акционерлік қоғамы]](«ҚМГ БӨ»), Астана қ. (2010) * «Алтын Қыран» компаниялар тобы (2011), Компанияның құрылтайшысы және бас директоры Салжанов Исламбек * Акишев Самат Сағынбайұлы, «[[Қостанай минералдары]]» АҚ жетекшісі (2012) * [[Қарағанды сыра зауыты|«Efes Kazakhstan» компаниясы]] (2013) * «Әскерилендірілген теміржол күзеті» АҚ, Астана қ. (2014) * «Родина» агрофирмасы» ЖШС, Родина а., Ақмола облысы (2015) * «MetallPromGroup» ЖШС, Алматы қ. (2016) * [[Kaspi Bank|«Kaspi Bank» АҚ]], Алматы қ. (2017) * «Харекет» қоры, Алматы қ. (2018) ;«Өнер және мейірімділік» номинациясы * [[Роза Тәжібайқызы Бағланова|Бағланова Роза Тәжібайқызы]], Алматы қ. (2007) * «Таңсәрі» балалар музыкалық шоу театры, Алматы қ. (2008) * [[Қыдырәлі Нұртайұлы Болманов|Болманов Қыдырәлі Нұртайұлы]], Астана қ. (2009) * Төлеушова Сарқыт Шаяхметқызы, Алматы қ. (2010) * Нұрмағамбетова Айжан (2011) ;«Денсаулық сақтау саласына қолдау көрсеткені үшін» номинациясы * Сүлейменова Айдан Төлеутайқызы, «Аяла» жеке қайырымдылық қорының президенті (2012) * Сарьян Анжелика Грантовна, «Амазонка» қоғамдық қорының директоры (2013) * Алматы онкология орталығы (АОО), Алматы қ. (2014) * Әлиева Эльмира, Алматы қ. (2015) * Ұлмекен Қожасова, Қарағанды облысы (2016) * «28 петель» клубы, Астана қ. (2017) * Роза Әлімханова, Қарағанды қ. (2018) ;«Қазақстанның өркендеуіне қосқан үлесі үшін» номинациясы * Вильфрид Штайн, Германия (2011) * Дженнифер Киран, АҚШ (2012) * Ежи Старак, компания «Polpharma» Польша (2013) * Камохара Масаеси, Жапония (2014) * Россано Томаселли, Италия (2015) * Фиона Коркоран, Ирландия (2016) * Виктория Шарбону мен Элизабет Турнок, АҚШ (2017) * Ольга Батутина мен Илья Байгабулов, Мәскеу қ., Ресей Федерациясы (2018) ;«Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін» номинациясы * «Тазалық» экологиялық жобасы, Алматы қ. (2018) == Дереккөздер == * {{Cite web |url=https://www.ktk.kz/kz/news/video/2016/10/28/73303/|title=Алматыда осы жылдың ең үздік меценаттары анықталды|publisher=КТК телеарнасы|date=2016-10-28|accessdate=2024-10-16}} * {{Cite web |url=https://qazir.kz/article/Altyn_zhurek_azamattar_ardaqtalady|title=«АЛТЫН ЖҮРЕК» АЗАМАТТАР АРДАҚТАЛАДЫ|publisher=QASIR.kz|date=2018-09-02|accessdate=2024-10-16}} * {{Cite web |url=https://egemen.kz/article/160449-almatyda-altyn-dgurek-ulttyq-syylyghynynh-iegerleri-marapattaldy|title=Алматыда «Алтын жүрек» ұлттық сыйлығының иегерлері марапатталды|publisher=Egemen Qazaqstan|date=2017-10-29|accessdate=2024-10-16}} * {{Cite web |url=https://mediakit.qamshy.kz/article/30903-almatyda-qayyrymdy-dgandargha-altyn-dgurek-syylyghy-tabys-etildi|title=Алматыда қайырымды жандарға «Алтын жүрек» сыйлығы табыс етілді|publisher=Qamshy.kz|date=2017-10-28|accessdate=2024-10-16}} * {{Cite web |url=https://qazaqstan.tv/news/45941/|title=Нұрсұлтан Назарбаев «Жыл адамы» сыйлығына ие болды|publisher=Қазақстан телеарнасы|date=2015-12-10|accessdate=2024-10-16}} [[Санат:Қазақстан сыйлықтары]] [[Санат:Қазақстан шүлеңгерлері]] [[Санат:Қазақстан бойынша тізімдер]] [[Санат:Алфавит бойынша марапаттар]] a7n6si31e8zlso33jjumm14qy06urfy 3391040 3391039 2024-10-15T20:27:19Z Сәуір 1 61115 3391040 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Статуэтка премии Алтын Журек.JPG|thumb|right|200px|Алтын Жүрек сыйлығының мүсіншесі]] '''Алтын Жүрек''' сыйлығы — коммерциялық ұйымдар және жеке тұлғалардың Қазақстанда қайырымдылық бағдарламалары менен жобаларын жүзеге асыруға қосқан үлесі үшін берілетін жыл сайынғы қоғамдық ұлттық сыйлық. [[Бауыржан (қайырымдылық қоры)|«Бауыржан» қайырымдылық қоры]] қоғамдық қормен құрылған (қордың құрылтайшысы — [[Жұлдыз Қажыкенқызы Омарбекова|Омарбекова Жұлдыз Қажыкенқызы]]). == Ережесі == Номинацияларды іріктеуді Сараптамалық және Қоғамдық кеңес жүзеге асырады. '''Сараптамалық кеңес''' 20 мүшеден тұрып, олардың әрқайсысы шешуші дауысқа ие. Байқауды ұйымдастырушылар құратын Сараптамалық кеңестің құрамына үкіметтік емес ұйымдардың, бұқаралық ақпарат құралдарының, мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының және коммерциялық ұйымдардың өкілдері кіреді. Сараптамалық кеңестің міндеті — марапатқа үміткерлер арасынан әр номинация бойынша үш үміткерді іріктеу. Шешім Сараптамалық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. '''Қоғамдық кеңес''' көрнекті қоғам, мемлекеттік және саяси қайраткерлер, ғылым және мәдениет қайраткерлері; ұлттық және халықаралық қоғамдық және коммерциялық ұйымдардың өкілдері, сондай-ақ марапаттың негізгі демеушілері болып табылатын жеке тұлғалар мен ұйымдардың өкілдерінен құрылған 10 мүшеден тұрады. Қоғамдық кеңес — үміткерлер арасынан әрбір номинация бойынша бір лауреатты таңдауға арналған орган болып табылады. Шешім Қоғамдық кеңес мүшелерінің көпшілік дауысымен қабылданады. == Сыйлық жайлы == [[Сурет:Чингиз Айтматов.JPG|thumb|left|200px|Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов 2007 жылдық «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты табыстауында]] Сыйлық 2007 жылдың наурыз айында тағайындалды. 2007 жылы 27 қазанда [[Абай атындағы Қазақ ұлттық опера және балет театры|Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында]] алғашқы марапаттау рәсімі өтті. Жобаның нышаны және басты жүлдесі — алтындатылған қола мен жақұт тастан жасалған қан тамшысы бар жүрек пішініндегі мүсінше және мөлдірлік пен тазалықтың нышаны — шыны диплом болып келеді. Алғашқы «Алтын жүрек» сыйлығының салтанатты тапсырылуының құрметті қонағы [[Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов|Шыңғыс Айтматов]] болды. Сыйлық жыл сайын 27 қазанда Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында дәстүрлі түрде өтеді. Жеті жылдық тарихында бұл сыйлық алғаш рет 2010 жылы [[Астана|Астанада]] [[Астана (концерт залы)|Конгресс-холлдың]] концерттік залында өтті. 2011 жылы ұйымдастырушылар «Қазақстанның дамуына қосқан үлесі үшін» жаңа номинациясын жариялады. Ол Қазақстанда қайырымдылық қызметін жүзеге асыратын шетелдік азаматтарға беріледі. Ұйымдастыру комитеті 2012 жылы «Өнер және мейірімділік» номинациясын «Денсаулық сақтау саласына қосқан үлесі үшін» номинациясына ауыстырды — ол медициналық мекемелерге материалдық және қаржылық көмек көрсететін, олардың сапасын арттыру бойынша іс-шараларды өткізуге және медициналық қызмет көрсету және медицина қызметкерлерінің біліктілігін арттыруға қолдау көрсететіндерге беріледі. 2018 жылы «Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін» жаңа номинация енгізілді. == Номинациялар == # Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін # Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін # Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін # Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін # Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін # Жыл шүлеңгері # Ақпараттық қолдаушы # Жылдың қайырымды адамы # Жыл ұйымы # Денсаулық сақтау саласына қолдау көрсеткені үшін # Қазақстанның өркендеуіне қосқан үлесі үшін # Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін == Сыйлық иегерлері == ;«Жетім балаларға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * Тасмағанбетова Әсел Иманғалиқызы, Алматы қ. (2007) * Үдербаев Мұрат Пірмағанбетұлы, Қызылорда қ. (2008) * Есімханов Есіркеп Досжанұлы, Алматы облысы , Талғар қ. (2009) * Әжібаева Әмина, Алматы қ. (2010) * Смыкова Наталья, Семей қ. (2011) * Жұмашев Ысқақ Тұрғанбайұлы (2012) * Тұяқ Есхожина, Талғар қ. (2013) * [[Айдын Жұмаділұлы Рақымбаев|Рақымбаев Айдын Жұмаділұлы]], BI Group басшысы, директорлар кеңесінің төрағасы (2014) * Қабылбаев Мұрат, Кенесары а., Ақмола облысы (2015) * Рада Хайрушева, Орал қ. (2016) * Екатерина Яценко, Екібастұз қ., Павлодар облысы (2017) * Гүлнар Қабылбекова, Алматы облысы, Үштөбе қ. (2018) ;«Білімді дамытуға қосқан үлесі үшін» номинациясы * «Алғабас» ЖШС, Қостанай қ. (2007) * Сейітжанов Серікжан Сейітжанұлы, Шымкент қ. (2008) * Беркінбаев Қайрат Шерәліұлы, Алматы қ. (2009) * Сабильянов Нұртай Салихұлы, Астана қ. (2010) * «Стандарт цемент» ЖШС, Шымкент қ. (2011) * «Богатырь комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2012) * «Нұрай» компаниясы, Қызылорда қ. (2013) * «Емшан-Emshan Co» компаниясы, Ақтөбе қ. (2014) * Алтынбеков Бекзат, Жезқазған қ. (2015) * Ким Никон, Шу қ. (2016) * Мұрат Әділханов, Алматы қ. (2017) * Асылбек Қожахметов, Алматы қ. (2018) ;«Мүгедек жандарға көрсеткен қамқорлығы үшін» номинациясы * «ҚР дипломатиялық клуб» ҚБ, Алматы қ. (2007) * Омарбеков Иран Елубайұлы, Астана қ. (2008) * [[Аружан Саин]], Алматы қ. (2009) * «Джей Ти Ай Казахстан» ЖШС, Алматы облысы, Іле ауданы, Байсерке а. (2010) * «[[Mary Kay|Mary Kay Қазақстан]]» ЖШС (2011) * Бауыржан Қасымбергебаев — (2011) * Боранбаева Шолпан Қазыбекқызы (2012) * Ғалымбек Қанапияұлы (2013) * Ақтанова Әсия Тахауиқызы, Мүгедек балалардың ата-аналары қауымдастығының төрайымы, Алматы қ. (2014) * Күмісқалиев Ерлан, Атырау қ. (2015) * Дүйсенғали Оспанов, Қостанай қ. (2016) * Біржан Құжақов, Орал қ. (2017) * Нұржан Әлжанова, Алматы қ. (2018) ;«Спортты дамытып, оны қолдағаны үшін» номинациясы * «[[Соколов-Сарыбай тау-кен байыту өндірістік бірлестігі]]» АҚ (ССКӨБ), Рудный қ. (2007) * Гашута Владимир Вячеславович, Алматы қ. (2008) * [[Қайрат Советайұлы Боранбаев|Боранбаев Қайрат Советайұлы]], Алматы қ. (2009) * «Богатырь Комир» ЖШС, Екібастұз қ. (2010) * Есей Өркен, «Нұр Дала» ЖШС құрылтайшысы (2011) * Өтеулі Хамит, «Алтын Есіл» ЖШС директоры (2012) * «Алтынтау Көкшетау» компаниясы, Ақмола облысы (2013) * [[Дәулет Болатұлы Тұрлыханов|Тұрлыханов Дәулет Болатұлы]], Шығыс Қазақстан облысы (2014) * Ералиев Абзал, Қызылорда қ. (2015) * [[Жақсылық Әмірәліұлы Үшкемпіров|Жаксылық Үшкемпіров]], Астана қ. (2016) * «Алматы марафоны» қайырымдылық спорттық шарасы, Алматы қ. (2017) * Арман Машимов, Шығыс Қазақстан облысы, Семей қ. (2018) ;«Ардагерлерге көрсеткен құрметі үшін» номинациясы * Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Павлодар облысы бойыншы МБ, Павлодар қ. (2007) * [[Еуроазиаттық энергетикалық корпорациясы|«Еуразиялық энергетикалық корпорациясы» АҚ]], Павлодар облысы, Ақсу қ. (2008) * Гойкалова Людмила Александровна, Алматы қ. (2009) * Шалабаев Құсман Кәрімұлы, Алматы қ. (2010) * Жұмабай Жақып, «Жақып» шаруа қожалығының жетекшісі (2011) * Нұрбаев Молдияр Қылшықұлы, «Тәуекел Т» ЖШС директоры (2012) * Болат Өміралиев (2013) * Тәліпов Дәурен Оразғалиұлы, Талдықорған қ. (2014) * Коротин Сергей, Өскемен қ. (2015) * Күләш Сәрсембаева, Алматы қ. (2016) * Расима Темербаева, Алматы қ. (2017) * Сейдахмет Қалтаев, Жамбыл облысы, Тараз қ. (2018) ;«Жыл шүлеңгері» номинациясы * Айтжанов Ұзақбай Рүстемұлы, Алматы қ. (2007) * [[Chevron Corporation|«Шеврон» компаниясы]], Алматы қ. (2008) * Ермегияев Амангелді Дінұлы, Алматы қ. (2009) * Пайзахметов Әбдікаһар Хашимұлы, Шымкент қ. (2010) * [[Еуразиялық табиғи ресурстар корпорациясы|«ENRC Kazakhstan» ЖШС]] (2011) * [[Борис Нұрдәулетұлы Байжарқынов|Байжарқынов Борис Нұрдәулетұлы]], «Нұрдәулет-Ақтөбе» компаниясы» ЖШС директоры (2012) * Есімхан Жанабаев, «АШК» компаниясының бас директоры (2013) * Ілиясова Майра Әлімқажықызы, Алматы қ. (2014) * «Археологиялық экспедиция» ЖШС, Алматы қ. (2015) * [[Samsung Electronics|Samsung Electronics Central Eurasia]], Алматы қ. (2016) * Сергей Спицын, Алматы қ. (2017) * Сергей Глушков, Шығыс Қазақстан облысы, Шемонаиха ауданы, Первомайский кенті (2018) ;«Ақпараттық қолдаушы» номинациясы * «Бурабай газеті» МҚКҚ, Щучинск қ. (2007) * «Ақжол» газеті, Тараз қ. (2008) * [[Арманжан Мерекеұлы Байтасов|Байтасов Арманжан Мерекеұлы]], Алматы қ. (2009) * «Время» газеті, Алматы қ. (2010) * «Жан жылуы» телебағдарламасы ([[Qazaqstan (телеарна)|«Қазақстан» телеарнасы]]) (2011) * «Армандар орындалады» тележобасы («Алматы» телеарнасы) (2012) * «Біз біргеміз» тележобасы («Астана» телеарнасы) (2013) * «Shahar» телерадиокомпаниясы» ЖШС (Хит ТВ), Алматы қ. (2014) * «Айғақ» телерадиокомпаниясы, Шымкент қ. (2015) * «Қазақстан» телерадиокомпаниясы, Астана қ. (2016) * Майра Абдрахманова Алматы қ. (2017) * «www.bestdoctor.kz» медициналық ақпарат порталы, Астана қ. (2018) ;«Жылдың қайырымды адамы» номинациясы * Закусилов Александр Александрович, Ақмола облысы, Сандықтау ауданы (2007) * «Қазгермұнай» БК» ЖШС, Қызылорда қ. (2008) * Абдрахимова Сапура Зайтжанқызы, Қызылорда қ. (2009) * [[Болат Мұқышұлы Әбілов|Әбілов Болат Мұқышұлы]], Алматы қ. (2010) * Тұрысбекова Қалиша, зейнеткер Алматы қ. (2011) * Дайырбеков Мүслімбай, «Шипа-Дент» стоматологиялық клиникасы» ЖШС директоры (2012) * [[Бауыржан Кеңесбекұлы Оспанов|Оспанов Бауыржан Кеңесбекұлы]], «Zhersu» корпорациясының бақылау кеңесі төрағасы (2013) * Салфиков Талғат Маратұлы, «Әнуар» сауда желісінің басшысы, Ақтөбе қ. (2014) * [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы]], Астана қ. (2015) * Гүлмира Абдрашева, Астана қ. (2016) * Темірлан Шайнүсіпов, Ақтерек ауылы, Алматы облысы (2017) * [[Болат Жамитұлы Өтемұратов|Өтемұратов Болат Жамитұлы]], Алматы қ. (2018) ;«Жыл ұйымы» номинациясы * ТОО «Кар-тел», Алматы қ. (2007) * [[Қазақстан Халық банкі|«Қазақстан Халық банкі» АҚ]], Алматы қ. (2008) * [[Қазатомөнеркәсіп|«Қазатомөнеркәсіп-Демеу» ЖШС]], Алматы қ. (2009) * [[«ҚазМұнайГаз» Барлау Өндіру|«ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру» акционерлік қоғамы]](«ҚМГ БӨ»), Астана қ. (2010) * «Алтын Қыран» компаниялар тобы (2011), Компанияның құрылтайшысы және бас директоры Салжанов Исламбек * Акишев Самат Сағынбайұлы, «[[Қостанай минералдары]]» АҚ жетекшісі (2012) * [[Қарағанды сыра зауыты|«Efes Kazakhstan» компаниясы]] (2013) * «Әскерилендірілген теміржол күзеті» АҚ, Астана қ. (2014) * «Родина» агрофирмасы» ЖШС, Родина а., Ақмола облысы (2015) * «MetallPromGroup» ЖШС, Алматы қ. (2016) * [[Kaspi Bank|«Kaspi Bank» АҚ]], Алматы қ. (2017) * «Харекет» қоры, Алматы қ. (2018) ;«Өнер және мейірімділік» номинациясы * [[Роза Тәжібайқызы Бағланова|Бағланова Роза Тәжібайқызы]], Алматы қ. (2007) * «Таңсәрі» балалар музыкалық шоу театры, Алматы қ. (2008) * [[Қыдырәлі Нұртайұлы Болманов|Болманов Қыдырәлі Нұртайұлы]], Астана қ. (2009) * Төлеушова Сарқыт Шаяхметқызы, Алматы қ. (2010) * Нұрмағамбетова Айжан (2011) ;«Денсаулық сақтау саласына қолдау көрсеткені үшін» номинациясы * Сүлейменова Айдан Төлеутайқызы, «Аяла» жеке қайырымдылық қорының президенті (2012) * Сарьян Анжелика Грантовна, «Амазонка» қоғамдық қорының директоры (2013) * Алматы онкология орталығы (АОО), Алматы қ. (2014) * Әлиева Эльмира, Алматы қ. (2015) * Ұлмекен Қожасова, Қарағанды облысы (2016) * «28 петель» клубы, Астана қ. (2017) * Роза Әлімханова, Қарағанды қ. (2018) ;«Қазақстанның өркендеуіне қосқан үлесі үшін» номинациясы * Вильфрид Штайн, Германия (2011) * Дженнифер Киран, АҚШ (2012) * Ежи Старак, «Polpharma» компаниясы, Польша (2013) * Камохара Масаеси, Жапония (2014) * Россано Томаселли, Италия (2015) * Фиона Коркоран, Ирландия (2016) * Виктория Шарбону мен Элизабет Турнок, АҚШ (2017) * Ольга Батутина мен Илья Байгабулов, Мәскеу қ., Ресей Федерациясы (2018) ;«Қоршаған ортаны қорғауға қосқан үлесі үшін» номинациясы * «Тазалық» экологиялық жобасы, Алматы қ. (2018) == Дереккөздер == * {{Cite web |url=https://www.ktk.kz/kz/news/video/2016/10/28/73303/|title=Алматыда осы жылдың ең үздік меценаттары анықталды|publisher=КТК телеарнасы|date=2016-10-28|accessdate=2024-10-16}} * {{Cite web |url=https://qazir.kz/article/Altyn_zhurek_azamattar_ardaqtalady|title=«АЛТЫН ЖҮРЕК» АЗАМАТТАР АРДАҚТАЛАДЫ|publisher=QASIR.kz|date=2018-09-02|accessdate=2024-10-16}} * {{Cite web |url=https://egemen.kz/article/160449-almatyda-altyn-dgurek-ulttyq-syylyghynynh-iegerleri-marapattaldy|title=Алматыда «Алтын жүрек» ұлттық сыйлығының иегерлері марапатталды|publisher=Egemen Qazaqstan|date=2017-10-29|accessdate=2024-10-16}} * {{Cite web |url=https://mediakit.qamshy.kz/article/30903-almatyda-qayyrymdy-dgandargha-altyn-dgurek-syylyghy-tabys-etildi|title=Алматыда қайырымды жандарға «Алтын жүрек» сыйлығы табыс етілді|publisher=Qamshy.kz|date=2017-10-28|accessdate=2024-10-16}} * {{Cite web |url=https://qazaqstan.tv/news/45941/|title=Нұрсұлтан Назарбаев «Жыл адамы» сыйлығына ие болды|publisher=Қазақстан телеарнасы|date=2015-12-10|accessdate=2024-10-16}} [[Санат:Қазақстан сыйлықтары]] [[Санат:Қазақстан шүлеңгерлері]] [[Санат:Қазақстан бойынша тізімдер]] [[Санат:Алфавит бойынша марапаттар]] b936p3soun33wkqzsq3lgkq8irgx8x9 Дубровник республикасы 0 746617 3390990 3390735 2024-10-15T18:10:58Z Kasymov 10777 −[[Санат:Хорватия]]; +[[Санат:Далмация]] ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) 3390990 wikitext text/x-wiki {{Тарихи мемлекеттер |атауы = Дубровник республикасы |өз атауы = Respublica Ragusina<br>Dubrovačka Republika<br>Repubblica di Ragusa<br>Дубровачка Република / Dubrovačka Republika |статусы = [[Шығыс Рим империясы|Византияның]], кейін [[Венеция республикасы|Венецияның]], одан кейін [[Мажарстан Патшалығы|Мажарстанның]], сосын [[Габсбург монархиясы|Габсбургтердің]] және [[Осман империясы|Османдықтардың]] протектораты және республикасы. |байрақ = St. Blaise - State Flag of the Ragusan Republic.svg |байрақ_сипаттамасы = [[Дубровник туы|Туы]] |елтаңбасы = Ragusan Republic Coat of Arms.png |елтаңба_сипаттамасы = [[Дубровник елтаңбасы|Елтаңбасы]] |карта = Ragusa-RU.png |сипаттамасы = [[1808 жыл]]дағы республика картасы |p1 = Византия империясы |flag_p1 = Flag of PalaeologusEmperor.svg |құрылуы = 1358 |ыдырауы = 1808 |s1 = Иллирия провинциялары |flag_s1 = Flag of France.svg |ұраны = Libertas («Бостандық») |астана = [[Дубровник]] |тілі = [[Латын тілі|Латын]] ( [[1472 жыл]]ға дейін), [[Италиян тілі|италиян]] ( [[1472 жыл]]дан бастап), [[Венет тілі (заманауи)|венет]], [[Далмат тілі|далмат]], [[Хорват тілі|хорват]] және [[Серб-хорват тілі|серб-хорват]]. |валютасы = Перпера<br>[[Артилук]] |аумағы = 1500 км² |халқы = 30 000 адам |басқару_формасы = Парламенттік республика |діні = [[Католицизм]] }} '''Дубровник республика''' ({{lang-hr|Dubrovačka republika}}, {{lang-la|Respublica Ragusina}}, {{lang-it|Repubblica di Ragusa}}, {{lang-sh|Дубровачка Република / Dubrovačka Republika}}; ''Әулие Власий республикасы'') — 14 ғасырдың басында қазіргі [[Хорватия]]ның [[Далмация]] жағалауындағы [[Дубровник]] қаласында құрылған, және 1808 жылы [[Наполеон Бонапарт|I Наполеон]] дәуірінде француз әскерлері басып алғанға дейін [[Осман империясы]]ның қоластында болған [[Қала-мемлекеті|қала-мемлекет]]. Тек саудамен айналысқан бұл мемлекет кей кездері [[Адрия теңізі|Адрия]] және [[Жерорта теңізі|Жерорта теңіздерінде]] [[Венеция республикасы]]мен бәсекелесетін деңгейге жеткен, бірақ XVI ғасырдан бастап Атлантикадағы сауданың күшеюіне байланысты Жерорта теңізі саудасы құлдыраған соң, байлығы мен маңызын жоғалта бастаған. == Осман билігі == 1365 жылы [[I Мұрат]] дәуірінде Балқан аймағында жылдам алға жылжыған Осман әскерімен бетпе-бет келген Дубровник өзінің тәуелсіздігін сақтай алмайтынын түсініп, Осман империясының қорғауын қабылдап, 500 дукат салық төлей бастады. Алайда, [[Варна шайқасын]]да кіресшілерге кеме ұсынғаны себепті бұл салық 1444 жылы 1000 дукатқа арттырылды<ref>İsmail Hakkı Uzun Çarşılı Osmanlı tarihi 1. Cilt 5. Basım syf 222-223</ref>. Дубровник республикасы салық төлеу және Осман империясының қоластына кіру арқылы әртүрлі артықшылықтар алып, Осман жерлерінде еркін сауда жасау және басқа елдерде өз саудагерлері мен сауда кемелері құқықтарының Осман империясы тарапынан қорғалуына ие болды. Осы құқықтарға сәйкес, Дубровник Осман билігіне бағынуға қарсылық білдірмеді, бірақ мемлекетте Осман [[гарнизон]]ы орналастырылмады. Дубровник республикасы 1509 жылы [[Үндістан]]ның батыс жағалауында орналасқан [[Диу]] қаласын қоршау кезінде Осман әскерімен бірге португалдықтарға қарсы шайқасты. Осман империясы Адрия және Жерорта теңіздерінде Венецияның ықпалын теңестіру үшін Дубровникті өзіне қоспай, оның іс-әрекеттерін еркін жалғастырғанын тиімді жол деп санады, және бұл саясат 1808 жылы I Наполеон қаланы басып алғанға дейін жалғасты. Бұл республиканың жылдық салығы, [[II Мехмет]] дәуірінде жасалған 1478 жылғы келісім бойынша, 12 500 алтын құрады. Бұдан бөлек, 2 500 куруш кеден салығы және 2 000 куруш ұлықтарға ресми төлем ретінде берілді<ref>Uzunçarşılı, İ. Hakkı, "Büyük Osmanlı Tarihi, Cilt 6" Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1978 s. 116</ref>. Мемлекет бұл салықтарды үш жылда бір рет [[Ыстанбұл]]ға жіберетін. 1729 жылы Босния аймағы Дубровникпен бәсекелес ретінде құрған Нова және Ресне айлақтарының жойылуы, 1752 жылы Рагуза мен Венеция арасындағы қақтығыста Дубровник құқықтарының Босния губернаторы тарапынан қорғалуы Осман империясының Дубровник республикасының құқықтарын әрдайым қорғауға тырысқанын көрсетеді. == Тілдер және этникалық құрамы == Аустрия-Мажарстан империясы аумағында жүргізілген халық санағының мәліметтеріне сәйкес, 1890 жылы 31 желтоқсанда<ref>Дубровник — календар за просту 1898 годину II, издање и наклада Српске Дубровачке штампарије А. Пасарића, 1897, Дубровник, страна, 64 и 67.</ref><ref>Србин-инфо: [http://srbin.info/2012/12/10/аустроугарски-пописни-документи-у-гр/ Аустроугарски пописни документи: У граду Дубровнику живе Срби, нема ниједног Хрвата!]{{Недоступная ссылка|date=2018-06|bot=InternetArchiveBot }}</ref> Дубровник муниципалитеті 36,26 шаршы шақырым аумақты қамтып, халқы 11 177 адамды құрады, олардың 9713-і (немесе 87 %) серб тілінде сөйлеген. Дубровник халқының этникалық құрамы әртүрлі болған. Алғашқы кезеңдерде негізінен роман халқы басым болып, республиканың полис-коммуналдық қоғамдық-саяси құрылымының негізін қалаған. Алайда, Рагуза мен Дубрава елді мекендерінің бірігуінен бастап славян элементінің маңызы айтарлықтай болды және XII—XIII ғасырларға қарай басымдыққа ие болды. [[Осман империясы|Түріктердің]] жаулап алуы басталған кезде Балқаннан жаңа [[Славяндар|славян]] қоныс аударушылары келіп, Дубровникті негізінен славян қаласына айналдырды, дегенмен [[Италия]]дан келген қоныс аударушылардың (әсіресе жоғары білікті шеберлер мен ірі саудагерлер арасында) әлеуметтік-экономикалық рөлі де маңызды болған. Дубровниктің славян халқы серб және хорват тегінен шыққан, ал қазіргі тарихшылардың пікірінше<span><ref>Graubard, S.R. A New Europe for the Old?, Transaction Publishers, 1998. ISBN 0-7658-0465-4</ref></span>, хорват элементі басым болған. Дубровник республикасының ресми тілі бастапқыда [[Латын тілі|латын]] болды, оның негізінде орта ғасырларда ерекше [[далмат тілі]] дамыды, бұл тіл негізінен ауызекі сөйлеуде қолданылды, дегенмен жазбаша ескерткіштер де сақталған. Славяндардың келуі бастапқыда қалада славян-роман қос тілділігінің таралуына, содан кейін салыстырмалы түрде аз санды далмат тілінің біртіндеп жойылуына алып келді. Далмат тілін құрып кетуден құтқаруға тырысып, 1472 жылы Дубровник Сенаты оны талқылаулар мен мемлекеттік құжаттар тілі ретінде бекітті. Алайда сол уақытта-ақ жақын туысқан [[италиян тілі]] қала ақсүйектерінің, әсіресе республика билігін толығымен өз қолдарына шоғырландырған нобилитеттің тіліне айналған еді, ал халықтың негізгі бөлігі XV ғасырдың өзінде серб тіліне көшкен болатын<ref>'''Натко Нодило''': ''«Први љетописци и давна хисториографија дубровачка»'', ЈАЗУ, Загреб, 1883, свеска 65. pp. 92-128.</ref>. XIV—XV ғасырларда Венецияның теңіз үстемдігінің ықпалымен Дубровник ақсүйектерінің көпшілігі, соның ішінде далмат және славян тектілері, қатты италияндандырылып, өзін далмат италияндары деп атаған. XVI—XVII ғасырларда қала ақсүйектері арасында славяндардың саны басым болғанымен, олар да италиян тілін қолданып, италиян қалаларының мәдениетін ұстанды, бұл олардың хорват тілінің жергілікті диалектісінде сөйлеген қарапайым қала тұрғындарынан оқшаулығын көрсетуге бір әдісі еді. Венецияның әлсіреуімен, ол Австрия империясының, кейіннен устрия-Мажарстанның бақылауына өткен кезде, қала мен аймақ өміріндегі итальян элементінің үлесі 1815 жылғы 33 %-дан 1865 жылы 12,5 %-ға және 1880 жылы 3,1 %-ға дейін азайған. Тиісінше, республиканың құлдырауынан кейін қала өмірінде хорваттардың үстемдігі күшейе түскен. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * [https://web.archive.org/web/20060926131627/http://www.dubrovnik-online.com/english/history.php Дубровник туралы тарихи фактілер]{{ref-en}} * [http://www.dubrovnik-online.net/english/history.php Historical facts about Dubrovnik], from Dubrovnik Online * [http://www.rbvex.it/ragusa.html Flags of Ragusa]{{it icon}} * [http://www.roth37.it/COINS/Ragusa/index.html Storia e monetazione di Ragusa, oggi Dubrovnik (Dalmazia)]{{it icon}} [[Санат:Далмация]] 3qj7cu6spwfo3rigchinusfnwqmhp0p Дубровник-Неретва жупаниясы 0 746621 3390991 3390753 2024-10-15T18:12:09Z Kasymov 10777 «[[Санат:Дубровник-Неретва|Дубровник-Неретва]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) 3390991 wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Қазақша атауы = Дубровник-Неретва жупаниясы |Шынайы атауы = {{lang-hr|Dubrovačko-neretvanska županija}} |Суреті = Luftbild vom Hafen Polace auf Mljet mit Blick auf die Inseln Kobrava, Ovrata und Moracnik, Kroatien (48608980182).jpg |Сурет атауы = |Елтаңба = Dubrovnik-Neretva.svg |Ту = Flag of Dubrovnik-Neretva County.png |Ел = Хорватия |lat_dir = N |lat_deg = 42 |lat_min = 39 |lat_sec = 13 |lon_dir = E |lon_deg = 18 |lon_min = 05 |lon_sec = 41 |Статусы = Жупания |Кіреді = 5 қала және 17 қауым |Астанасы = [[Дубровник]] |Басшысы = Никола Доброславич |Басшының түрі = Жупан |Тұрғыны = 122 568 |Санақ жылы = 2011 |Халық саны бойынша орны = 14 |Тығыздығы = 68,82 |Тығыздығы бойынша орны = 12 |Жер аумағы = 1781 |Жер аумағы бойынша орны = 16 |Карта = Дубровник-Неретва.png |Карта ені = 250 |Уақыт белдеуі = [[UTC+1:00|UTC+1]] (жазда [[UTC+2:00|UTC+2]]) |Аббревиатура = |ISO = HR-19 |Телефон коды = [[Хорватияның телефон нөмірлеу жоспары|+385]] 20 |Сайты = http://www.edubrovnik.org/ }} '''Дубровник-Неретва жупаниясы''' ({{lang-hr|Dubrovačko-neretvanska županija}}) — [[Хорватия]]ның ең оңтүстігінде орналасқан [[жупания]], Оңтүстік [[Далмация]]да орналасқан. Ол теңіз жағалауындағы [[Динар таулары]]ның баурайымен 122 км-ге созылған тар жер жолағын қамтиды. == Географиясы == Дубровник-Неретва жупаниясы солтүстігінде [[Сплит-Далмация жупаниясы]]мен, оңтүстігінде [[Черногория]]ның [[Херцег-Нови (қауым)|Херцег-Нови]] қауымымен, ал шығысында [[Босния және Герцеговина федерациясы]]мен шекаралас. Федерацияда орналасқан 9 шақырымдық [[Неум]] аймағы жупанияның құрлықтық аумағын қиып өтеді. Жупанияның жағалауы [[Адрия теңізі]]ндегі көптеген шығанақтар, бұғаздар, түбектер (ең ірісі [[Пелешац]]) және аралдармен ([[Корчула]], [[Млет]], [[Ластово]], [[Сушац]], [[Локрум]], [[Элафит аралдары]]) ерекшеленеді. Бұл жупания Хорватиядағы ең жылы климатқа ие, жаз айлары құрғақ әрі ыстық, ал қысы жылы және жауын-шашынды. == Тарихы == Қазіргі жупанияның аумағы ежелгі уақытта гректерге, римдіктерге, византиялықтарға, сербтерге, венециялықтарға, [[Дубровник республикасы]]на, француздарға және аустриялықтарға тиесілі болған. 1918 жылы [[Сербтер, хорваттар және словендер патшалығы]]на (1929 жылдан бастап [[Югославия]]) кірді, ал [[Екінші дүниежүзілік соғыс]] кезінде [[фашистік Италия]] мен Тәуелсіз Хорват мемлекеті арасында бөлінді. 1945 жылдан бастап [[Социалистік Хорватия республикасы]]ның құрамында, ал 1991 жылдан бастап тәуелсіз Хорватияның бөлігі болды. == Халық саны == Дубровник-Неретва жупаниясының 2001 жылғы халық санағының деректері бойынша ұлттық құрамы<ref>{{Cite web |url=https://web.dzs.hr/Hrv/DBHomepages/Naselja%20i%20stanovnistvo%20Republike%20Hrvatske/Naselja%20i%20stanovnistvo%20Republike%20Hrvatske.htm |title=Хорватия Республикасындағы елді мекендер мен халық саны 1857-2001 жылдар аралығында |publisher=Мемлекеттік статистика басқармасы}}</ref>: {| class="wikitable sortable" ! width="120" | Ұлт ! width="60" | Саны ! width="60" | Пайызы |- | [[хорваттар]] | align="right" | 114 621 | align="right" | 93,29% |- | [[сербтер]] | align="right" | 2 409 | align="right" | 1,96% |- | [[босниялықтар]] | align="right" | 1 760 | align="right" | 1,43% |- | [[черногориялықтар]] | align="right" | 370 | align="right" | 0,30% |- | [[албандар]] | align="right" | 328 | align="right" | 0,27% |- | [[словендер]] | align="right" | 163 | align="right" | 0,13% |} == Көлік жүйесі == Жупанияның Дубровник және Неретва бөліктері арасындағы автомобиль қатынасы бүгінгі таңда [[Адрия тас жолы]] арқылы босниялық Неум қаласы немесе [[Неретва шығанағы]] арқылы [[Пелешац көпірі]] арқылы жүзеге асады. Жупанияның құрлықтық бөлігін аралдармен байланыс тұрақты паромдық рейстер мен жолаушыларға арналған жылдам катамарандар арқылы қамтамасыз етіледі. Корчула аралын Пелешац түбегімен байланыстыратын көпір немесе туннель салу жоспарлануда. [[Дубровник]] және [[Плоче]] қалаларында ірі теңіз сауда порттары орналасқан. Соңғысы босниялық теміржолдың соңғы нүктесі болып табылады және оның порты Босния және Герцеговинамен келісім бойынша пайдаланылады. Дубровникке 20 шақырым оңтүстік-шығысында ірі халықаралық әуежай орналасқан. == Шаруашылық == Жупанияның негізгі ауыл шаруашылығы ауданы [[Неретва (өзен)|Неретва]] өзенінің кең және құнарлы [[Өзен атырауы|атырауы]] орналасқан, мұнда субтропикалық жеміс-жидек және көкөніс дақылдары өсіріледі. Жупанияның қалған бөлігінің таулы етегінде [[зәйтүн]] өсіріледі. Пелешац түбегінің жанындағы [[Малостон каналы]]нда [[устрицалар]] мен [[мидиялар]] өсіріледі. Өнеркәсіп салаларынан азық-түлік өндірісі мен жергілікті өнімдерді өңдеу жоғары дамыған. Негізгі табыс көзі – туризм, себебі аудан мәдени-тарихи және табиғи ескерткіштерге бай. Қорғалатын аймақтар қатарында [[Млет]] ұлттық паркі мен [[Ластово]] табиғи паркі бар. Дубровник қаласының тарихи бөлігі [[Хорватиядағы ЮНЕСКО Әлемдік мұра нысандар тізімі|ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұралар тізіміне]] енген. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.edubrovnik.org/ Жупанияның ресми сайты] * [https://web.archive.org/web/20070224194449/http://www.edubrovnik.org/kartografski_prikazi/kartogrami/kartogram_administrativna_s.jpg Әкімшілік бөлінісінің картасы] [[Санат:Хорватия]] [[Санат:Дубровник-Неретва]] jfwkrgcvqum4t4u0nqswl8ejdr6fshg Далмация патшалығы 0 746624 3390992 3390758 2024-10-15T18:12:38Z Kasymov 10777 «[[Санат:Далмация|Далмация]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) 3390992 wikitext text/x-wiki {{Тарихи мемлекеттер |атауы = Далмация патшалығы |өз атауы = {{lang-de|Königreich Dalmatien}} <br> {{lang-hr|Kraljevina Dalmacija}} <br> {{lang-it|Regno di Dalmazia}} |статусы = [[кронланд]] |байрақ = Flag of Dalmatia.svg |байрақ_сипаттамасы = [[Далмация туы|Туы]] |елтаңбасы = Coat of arms of Dalmatia crowned.svg |елтаңба_сипаттамасы = [[Далмация елтаңбасы|Елтаңбасы]] |карта = Triune Kingdom of Croatia (1868-1918).png |сипаттамасы = Далмация күлгін түске боялған |p1 = Иллирия провинциялары |flag_p1 = Flag of France.svg |құрылуы = [[22 маусым]] [[1815 жыл|1815]] ж. |ыдырауы = [[29 қазан]] [[1918 жыл|1918]] ж. |s1 = Словендер, хорваттар және сербтер мемлекеті |flag_s1 = Flag of the State of Slovenes, Croats and Serbs.svg |s2 = Италия патшалығы (1861—1946) |flag_s2 = Flag of Italy (1861-1946).svg |Кезең1 = Құрылуы |Уақыт1 = [[22 маусым]] |Жыл1 = [[1815 жыл|1815]] ж. |Кезең2 = Ыдырауы |Уақыт2 = [[29 қазан]] |Жыл2 = [[1918 жыл|1918]] ж. |астана = [[Задар]] |тілі = [[Хорват тілі|хорват]], [[Италиян тілі|италиян]] |аумағы = 12 831 км² (1910 жылға қарай) |халқы = 645 666 адам }} '''Далмация патшалығы''' ({{lang-de|Königreich Dalmatien}}, {{lang-hr|Kraljevina Dalmacija}}, {{lang-it|Regno di Dalmazia}}) — [[Габсбургтер монархиясы]]ның [[вассалдық]] патшалығы, 1815 жылдан 1918 жылға дейінгі әкімшілік бірлік. Астанасы — [[Задар]]. ==Тарихы== Далмация патшалығы [[Бірінші империя|Француз империясы]]ның [[Иллирия провинциялары]]нан құрылған, оның аумағы 1815 жылы [[Вена конгресі]]нің шарттарына сәйкес [[Габсбургтер әулеті|Габсбургтерге]] қайтарылды. Патшалық 1918 жылға дейін Аустрия-Мажарстанның жеке әкімшілік бірлігі болған, содан кейін Далмацияның көптеген аумақтары ([[Задар]] мен [[Ластово]]дан басқа) Словендер, хорваттар және сербтер патшалығының (кейін [[Югославия патшалығы]]) құрамына кірді. ==Халқы== 1880 жылғы Аустрияның халық санағына сәйкес патшалық аумағында тұрған этникалық топтар: * [[хорваттар]] — 371,565 * [[сербтер]] — 78,714 * [[италиялықтар]] — 27,305 1900 жылы патшалық аумағындағы ірі қалалардың халқы: * [[Задар]] — 32,506 * [[Сплит]] — 27,198 * [[Шибеник]] — 24,751 * [[Дубровник]] — 13,174 ==Мемлекеттік құрылымы== Далмацияның өкілдік органы — Далмация саборы ({{lang-hr|Dalmatinski sabor}}, {{lang-de|Dalmatinischer Landtag}}, {{lang-it|Dieta della Dalmazia}}), ал атқарушы органы — жергілікті комитет ({{lang-hr|Zemaljski odbor}}, {{lang-de|Landesausschuss}}, {{lang-it|Giunta provinciale}}). Жер губернаторы ({{lang-de|Landeshauptmann}}, {{lang-hr|Zemaljski poglavar}}) басшылық еткен, орталық билік наменгер (хорв. Namjesnici, нем. Statthalter) арқылы ұсынылған, жоғарғы сот органы — Жоғарғы жер соты, апелляциялық инстанциялардың соттары — жер соттары, сот жүйесінің төменгі буыны — аудандық соттар. == Билеушілері == * Франьо Томашич ({{lang-hr|Franjo Tomašić}}) (1813—1831) * Венцеслав Лилинберг Ватер ({{lang-de|Wenzeslau Lilienberg Water}}) (1831—1841) * Иван Август Туршки ({{lang-pl|Ivan August Turszky}}) (1841—1847) * Матия Рукавина ({{lang-hr|Matija Rukavina}}) (1847) * Йосип Елачич (1848—1859) * Лазарь Мамула ({{lang-hr|Lazar Mamula}}) (1859—1865) * Франьо Филипович ({{lang-hr|Franjo Filipović}}) (1865—1868) * Иван Вагнер ({{lang-hr|Ivan Wagner}}) (1868—1869) * Готфрид Ауэрсперг ({{lang-de|Gottfried Auersperg}}) (1869) * Юлиус Флук фон Лейденкрон ({{lang-de|Julius Fluk von Leidenkron}}) (1869—1870) * Гаврило Родич ({{lang-hr|Gavrilo Rodić}}) (1870—1881) * Степан Йованович ({{lang-hr|Stjepan Jovanović}}) (1882—1885) * Лудовик Цомаро ({{lang-hr|Ludovik Comaro}}) (1885—1886) * Драгутин Блажекович ({{lang-hr|Dragutin Blažeković}}) (1886—1890) * Эмиль Давид ({{lang-hr|Emil David}}) (1890—1902) * Эразмус Гендель ({{lang-de|Erasmus Handel}}) (1902—1905) * Никола Нарделли ({{lang-hr|Nikola Nardelli}}) (1905—1911) * Марио Аттемс ({{lang-hr|Mario Attems}}) (1911—1918) == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.deutsche-schutzgebiete.de/kuk_dalmatien.htm German protectorat] * [https://archive.today/20120918125526/www.terra.es/personal7/jqvaraderey/185915BK.GIF Map] [[Санат:Далмация]] dq9iho1nkaqb9cj7cldg3a4oyfzdx2a Жупания 0 746625 3390993 3390759 2024-10-15T18:13:00Z Kasymov 10777 3390993 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Какуру.jpg|мини|right|thumb|Хорватияның жупаниялары]] '''Жупания''' ({{lang-hr|županija}}) — [[Хорватия]]дағы негізгі әкімшілік-аумақтық бірлік, оның басшысы [[жупан]] болып табылады. Қазіргі уақытта Хорватия құрамында 21 жупания бар, олардың ішінде [[Загреб]] қаласы, жеке жупания мәртебесіне ие. Жупаниялар общиналарға ({{lang-hr|općine}}) бөлінеді. Сондай-ақ, [[Босния және Герцеговина]]да тұратын [[хорваттар]] 1996 жылы құрылған [[Босния және Герцеговина федерациясы]]ндағы [[Босния және Герцеговина федерациясының кантондары|10 кантонды]] жупания деп атайды. [[Санат:Хорватия]] [[Санат:Босния және Герцеговина]] 7jxl3bdbm5rvb5aqu7nz3y170ekk49m 3390994 3390993 2024-10-15T18:13:20Z Kasymov 10777 −[[Санат:Хорватия]]; −[[Санат:Босния және Герцеговина]]; +[[Санат:Әкімшілік бірліктер]] ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) 3390994 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Какуру.jpg|мини|right|thumb|Хорватияның жупаниялары]] '''Жупания''' ({{lang-hr|županija}}) — [[Хорватия]]дағы негізгі әкімшілік-аумақтық бірлік, оның басшысы [[жупан]] болып табылады. Қазіргі уақытта Хорватия құрамында 21 жупания бар, олардың ішінде [[Загреб]] қаласы, жеке жупания мәртебесіне ие. Жупаниялар общиналарға ({{lang-hr|općine}}) бөлінеді. Сондай-ақ, [[Босния және Герцеговина]]да тұратын [[хорваттар]] 1996 жылы құрылған [[Босния және Герцеговина федерациясы]]ндағы [[Босния және Герцеговина федерациясының кантондары|10 кантонды]] жупания деп атайды. [[Санат:Әкімшілік бірліктер]] gxl23x627z55q9gqgsgc25n2fzvnwxb Эпидаурос 0 746626 3390996 3390760 2024-10-15T18:16:39Z Kasymov 10777 −[[Санат:Грекия]]; +[[Санат:Ежелгі Грекия ғибадатханалары]]; +[[Санат:Арголида]]; +[[Санат:Грекия әлемдік мұрасы]] ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) 3390996 wikitext text/x-wiki '''Эпидаурос''' ({{lang-grc|Ἐπίδαυρος}}, {{lang-el|Επίδαυρος}}) — [[Грекия]]ның ежелгі қаласы, [[Пелопоннес]]тің солтүстік-шығыс бөлігінде, [[Арголида]] түбегінің шығыс жағалауында орналасқан. [[Антикалық дәуір]]де [[Эпидаурия]] (греч. Ἐπιδαυρία) аймағының орталығы болған. Бұл қала ежелгі театр мен Асклепий храмының қирандыларымен танымал. Қазіргі уақытта тарихи қирандылардың маңында кішкентай балықшы ауылы орналасқан. [[Сурет:Epidaurus 024.jpg|thumb|center|750px|Эпидауростағы театр]] [[Санат:Ежелгі Грекия ғибадатханалары]] [[Санат:Арголида]] [[Санат:Грекия әлемдік мұрасы]] rezqroq0c5josqtjkod14ares0yzst7 Қатысушы талқылауы:Олег Саурамбаев 3 746661 3390908 2024-10-15T12:14:24Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3390908 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Олег Саурамбаев}} -- [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 17:14, 2024 ж. қазанның 15 (+05) lhmawx8rkldoh7x4v5lb3spsbk058m6 Хорватия Тәуелсіз мемлекеті 0 746662 3390916 2024-10-15T13:14:03Z Ismukhammed 4565 Жаңа бетте: {{Тарихи мемлекеттер |атауы = Хорватия Тәуелсіз мемлекеті |өз атауы = {{lang-hr|Nezavisna Država Hrvatska}}<br>{{lang-de|Unabhängiger Staat von Kroatien}}<br>{{lang-it|Stato indipendente di Croazia}} |статус = [[Нацистік Германия|Германия]] және [[Италия патшалығы (1861—1946)|Италия]] Кондомин... 3390916 wikitext text/x-wiki {{Тарихи мемлекеттер |атауы = Хорватия Тәуелсіз мемлекеті |өз атауы = {{lang-hr|Nezavisna Država Hrvatska}}<br>{{lang-de|Unabhängiger Staat von Kroatien}}<br>{{lang-it|Stato indipendente di Croazia}} |статус = [[Нацистік Германия|Германия]] және [[Италия патшалығы (1861—1946)|Италия]] [[Кондоминиум (залықаралық құқық)|кондоминиумы]] (1941—1943)<ref>''Stephen R. Graubard'' (1993). Exit from Communism. p. 153. Transaction Publishers. ISBN 1-56000-694-3</ref><br>Германияның [[қуыршақ мемлекет]]і (1943—1945) |статусы = |әнұраны = |байрақ = Flag of Independent State of Croatia.svg |байрақ_сипаттамасы = [[Хорватия туы|Туы]] |елтаңбасы = Coat of arms of Croatia (1941–1945).svg |елтаңба_сипаттамасы = [[Хорватия елтаңбасы|Елтаңбасы]] |символ = |карта = |size = |сипаттамасы = НГХ 1943 жылы |p1 = Югославия патшалығы |flag_p1 = Flag of the Kingdom of Yugoslavia.svg |құрылуы = [[10 қазан]] [[1941 жыл|1941]] |ыдырауы = [[6 мамыр]] [[1945 жыл|1945]] |s1 = Хорватия Федералды мемлекеті |flag_s1 = Flag_of_the_Federal_State_of_Croatia.svg |s2 = Босния және Герцеговина Федералды мемлекеті |flag_s2 = Flag of Bosnia and Herzegovina (1946-1992).svg |ұраны = |астана = [[Загреб]] |қалалары = Загреб, [[Сараево]] |тілі = [[Хорват тілі]], [[Босняк тілі|босняк тілі]] және [[серб тілі]] |валютасы = [[Хорватия Тәуелсіз мемлекетінің кунасы|хорват кунасы]] |қосымша_параметр = Саяси режимі |параметр_мазмұны = [[Фашизм|фашистік]] [[Тоталитаризм|тоталитарлық]] [[диктатура]] |аумағы = 102,7 мың км² |халқы = 6,64 млн адам (60,5 адам/км²) |діні = [[католицизм]] |басқару_формасы = [[Бірпартиялы жүйе|бірпартиялы]] [[конституциялық монархия]] {{small|(1943 жылға дейін)}}. |династиясы = [[Савой әулеті]] |басқарушылар_титулы = <center>[[File:Crown of Zvonimir (Croatia).svg|50px|link=Звонимир тәжі]]<br>[[Хорватия монархтарының тізімі|Хорватия патшасы]]</center> |басқарушы1 = [[II Томислав]] |басқарушы_жылы1 = [[1941 жыл|1941]]—[[1943 жыл|1943]] |басқарушылар_титулы2 = <center>[[File:Standard of the Poglavnik of NDH.svg|45px|border|link=]]<br>[[Поглавник]]</center> |басқарушы2 = [[Анте Павелич]] |басқарушы_жылы2 = [[1941 жыл|1941]]—[[1945 жыл|1945]] |басқарушылар_титулы3 = <center>[[Хорватия үкіметінің басшылары тізімі#Хорватия Тәуелсіз мемлекеті (1941—1945)|Премьер-министрі]]</center> |басқарушы3 = [[Анте Павелич]] |басқарушы_жылы3 = [[1941 жыл|1941]]—[[1943 жыл|1943]] |басқарушылар_титулы4 = |басқарушы4 = [[Никола Мандич]] |басқарушы_жылы4 = [[1943 жыл|1943]]—[[1945 жыл|1945]] |қосымша_параметр1 = Билік етуші партия |параметр_мазмұны1 = {{flagicon image|Flag of the Ustaše.svg}} [[Усташтар]] |Кезең1 = [[Югославия патшалаығы|Югославияның]] [[Югославия операциясы|оккупациясы мен бөлінуінен]] кейін құрылды |Уақыт1 = [[10 сәуір]] |Жыл1 = [[1941 жыл|1941]] |Кезең2 = Шекараларды белгілеу |Уақыт2 = [[13 мамыр]] — [[27 қазан]] |Жыл2 = [[1941 жыл|1941]] |Кезең3 = [[Монархия]]ны жою |Уақыт3 = [[қыркүйек]] |Жыл3 = [[1943 жыл|1943]] |Кезең4 = Ыдырауы |Уақыт4 = [[мамыр]] |Жыл4 = [[1945 жыл|1945]] }} '''Хорватия Тәуелсіз мемлекеті''' ({{lang-hr|Nezavisna Država Hrvatska}}) — Германия мен Италияның (1943 жылға дейін) [[сателлит]]і, [[усташтар]]дың 1941 жылы 10 сәуірде [[Ось елдері мен олардың одақтастары|«ось» елдері мен олардың одақтастарының]] әскери және саяси қолдауымен жариялаған коллаборационистік [[қуыршақ мемлекет]]<ref>{{cite web|title=Fascism|url=https://www.britannica.com/topic/fascism/Varieties-of-fascism#ref219388|publisher=[[Британ энциклопедиясы|Encyclopædia Britannica onlain]]|quote=When Germany invaded Yugoslavia in 1941, Ante Pavelić, the Ustaša’s leader, became head of a German puppet state, the Independent State of Croatia (NDH), and established a one-party regime.|access-date=2019-08-10|archive-date=2019-04-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20190417184856/https://www.britannica.com/topic/fascism/Varieties-of-fascism#ref219388|deadlink=no}}</ref><ref>[http://interpretive.ru/dictionary/461/word/ustashi ''Усташи''] {{Wayback|url=http://interpretive.ru/dictionary/461/word/ustashi|date=20160407171313}} / Тарихи терминдер сөздігі. / авторы: В. С. Симаков; ред.: А. П. Крюковских. — СПб.: Лита, 1998. — ISBN 5-88935-726-8</ref><ref>[http://interpretive.ru/dictionary/410/word/pavelich-ante ''Анте Павелич''] {{Wayback|url=http://interpretive.ru/dictionary/410/word/pavelich-ante|date=20160407174718}} / ''С. Воропаев.'' Үшінші рейх энциклопедиясы. — М.: Локид; Миф, 1996. — ISBN 5-320-00069-3 ; 5-7905-3721-9</ref>. 1941 жылы оның халқы 6,64 миллион адамды құрады және аумағы 102,7 мың км²-ді алып жатты<ref>[http://www.jusp-jasenovac.hr/Default.aspx?sid=6793 Jasenovac Concentration Camp] {{Wayback|url=http://www.jusp-jasenovac.hr/Default.aspx?sid=6793 |date=20110826142049 }} // Jusp Jasenovac</ref>.. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} 3p2atob7w5cmq01dbk013yar3k6rld8 3390918 3390916 2024-10-15T13:39:00Z Ismukhammed 4565 3390918 wikitext text/x-wiki {{Тарихи мемлекеттер |атауы = Хорватия Тәуелсіз мемлекеті |өз атауы = {{lang-hr|Nezavisna Država Hrvatska}}<br>{{lang-de|Unabhängiger Staat von Kroatien}}<br>{{lang-it|Stato indipendente di Croazia}} |статус = [[Нацистік Германия|Германия]] және [[Италия патшалығы (1861—1946)|Италия]] [[Кондоминиум (залықаралық құқық)|кондоминиумы]] (1941—1943)<ref>''Stephen R. Graubard'' (1993). Exit from Communism. p. 153. Transaction Publishers. ISBN 1-56000-694-3</ref><br>Германияның [[қуыршақ мемлекет]]і (1943—1945) |статусы = |әнұраны = |байрақ = Flag of Independent State of Croatia.svg |байрақ_сипаттамасы = [[Хорватия туы|Туы]] |елтаңбасы = Coat of arms of Croatia (1941–1945).svg |елтаңба_сипаттамасы = [[Хорватия елтаңбасы|Елтаңбасы]] |символ = |карта = |size = |сипаттамасы = НГХ 1943 жылы |p1 = Югославия патшалығы |flag_p1 = Flag of the Kingdom of Yugoslavia.svg |құрылуы = [[10 қазан]] [[1941 жыл|1941]] |ыдырауы = [[6 мамыр]] [[1945 жыл|1945]] |s1 = Хорватия Федералды мемлекеті |flag_s1 = Flag_of_the_Federal_State_of_Croatia.svg |s2 = Босния және Герцеговина Федералды мемлекеті |flag_s2 = Flag of Bosnia and Herzegovina (1946-1992).svg |ұраны = |астана = [[Загреб]] |қалалары = Загреб, [[Сараево]] |тілі = [[Хорват тілі]], [[Босняк тілі|босняк тілі]] және [[серб тілі]] |валютасы = [[Хорватия Тәуелсіз мемлекетінің кунасы|хорват кунасы]] |қосымша_параметр = Саяси режимі |параметр_мазмұны = [[Фашизм|фашистік]] [[Тоталитаризм|тоталитарлық]] [[диктатура]] |аумағы = 102,7 мың км² |халқы = 6,64 млн адам (60,5 адам/км²) |діні = [[католицизм]] |басқару_формасы = [[Бірпартиялы жүйе|бірпартиялы]] [[конституциялық монархия]] {{small|(1943 жылға дейін)}}. |династиясы = [[Савой әулеті]] |басқарушылар_титулы = <center>[[File:Crown of Zvonimir (Croatia).svg|50px|link=Звонимир тәжі]]<br>[[Хорватия монархтарының тізімі|Хорватия патшасы]]</center> |басқарушы1 = [[II Томислав]] |басқарушы_жылы1 = [[1941 жыл|1941]]—[[1943 жыл|1943]] |басқарушылар_титулы2 = <center>[[File:Standard of the Poglavnik of NDH.svg|45px|border|link=]]<br>[[Поглавник]]</center> |басқарушы2 = [[Анте Павелич]] |басқарушы_жылы2 = [[1941 жыл|1941]]—[[1945 жыл|1945]] |басқарушылар_титулы3 = <center>[[Хорватия үкіметінің басшылары тізімі#Хорватия Тәуелсіз мемлекеті (1941—1945)|Премьер-министрі]]</center> |басқарушы3 = [[Анте Павелич]] |басқарушы_жылы3 = [[1941 жыл|1941]]—[[1943 жыл|1943]] |басқарушылар_титулы4 = |басқарушы4 = [[Никола Мандич]] |басқарушы_жылы4 = [[1943 жыл|1943]]—[[1945 жыл|1945]] |қосымша_параметр1 = Билік етуші партия |параметр_мазмұны1 = {{flagicon image|Flag of the Ustaše.svg}} [[Усташтар]] |Кезең1 = [[Югославия патшалаығы|Югославияның]] [[Югославия операциясы|оккупациясы мен бөлінуінен]] кейін құрылды |Уақыт1 = [[10 сәуір]] |Жыл1 = [[1941 жыл|1941]] |Кезең2 = Шекараларды белгілеу |Уақыт2 = [[13 мамыр]] — [[27 қазан]] |Жыл2 = [[1941 жыл|1941]] |Кезең3 = [[Монархия]]ны жою |Уақыт3 = [[қыркүйек]] |Жыл3 = [[1943 жыл|1943]] |Кезең4 = Ыдырауы |Уақыт4 = [[мамыр]] |Жыл4 = [[1945 жыл|1945]] }} '''Хорватия Тәуелсіз мемлекеті''' ({{lang-hr|Nezavisna Država Hrvatska}}) — Германия мен Италияның (1943 жылға дейін) [[сателлит]]і, [[усташтар]]дың 1941 жылы 10 сәуірде [[Ось елдері мен олардың одақтастары|«ось» елдері мен олардың одақтастарының]] әскери және саяси қолдауымен жариялаған коллаборационистік [[қуыршақ мемлекет]]<ref>{{cite web|title=Fascism|url=https://www.britannica.com/topic/fascism/Varieties-of-fascism#ref219388|publisher=[[Британ энциклопедиясы|Encyclopædia Britannica onlain]]|quote=When Germany invaded Yugoslavia in 1941, Ante Pavelić, the Ustaša’s leader, became head of a German puppet state, the Independent State of Croatia (NDH), and established a one-party regime.|access-date=2019-08-10|archive-date=2019-04-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20190417184856/https://www.britannica.com/topic/fascism/Varieties-of-fascism#ref219388|deadlink=no}}</ref><ref>[http://interpretive.ru/dictionary/461/word/ustashi ''Усташи''] {{Wayback|url=http://interpretive.ru/dictionary/461/word/ustashi|date=20160407171313}} / Тарихи терминдер сөздігі. / авторы: В. С. Симаков; ред.: А. П. Крюковских. — СПб.: Лита, 1998. — ISBN 5-88935-726-8</ref><ref>[http://interpretive.ru/dictionary/410/word/pavelich-ante ''Анте Павелич''] {{Wayback|url=http://interpretive.ru/dictionary/410/word/pavelich-ante|date=20160407174718}} / ''С. Воропаев.'' Үшінші рейх энциклопедиясы. — М.: Локид; Миф, 1996. — ISBN 5-320-00069-3 ; 5-7905-3721-9</ref>. 1941 жылы оның халқы 6,64 миллион адамды құрады және аумағы 102,7 мың км²-ді алып жатты<ref>[http://www.jusp-jasenovac.hr/Default.aspx?sid=6793 Jasenovac Concentration Camp] {{Wayback|url=http://www.jusp-jasenovac.hr/Default.aspx?sid=6793 |date=20110826142049 }} // Jusp Jasenovac</ref>. == Тарихы == Жаңа мемлекет құрамына қазіргі [[Хорватия]]ның [[Истрия]] және [[Далмация]]ның басым бөлігі, сондай-ақ қазіргі [[Босния мен Герцеговина]], [[Словения]]ның кейбір аудандары мен [[Срем]] кірді. Истрия және Далмацияның басым бөлігі ([[Шибеник]] және [[Сплит]] қалаларымен) [[Рим келісімдері (1941)|Рим келісімдері]] бойынша (Италия мен ХТМ үкіметтері 1941 жылдың 18 мамырында бекіткен) Италия патшалығының құрамына енгізілді. ТХМ батысында және оңтүстік-шығысында [[Италия патшалығы (1861—1946)|Италиямен]], солтүстігінде [[Нацистік Германия|Германиямен]] және [[Мажарстан патшалығы (1920—1946)|Мажарстан патшалығы]]мен, шығысында [[Сербияның неміс әскери әкімшілігі|Сербиямен]] ([[Милана Недичтің Ұлттық құтқару үкіметі |Ұлттық құтқару үкіметі]]) және Италияның протектораты болып табылатын [[Черногория патшалығы (1941)|Черногориямен]] шектеседі. [[Италия капитуляциясы]]нан кейін неміс үкіметі Рим келісімдерін жарамсыз деп жариялап, Далмацияны Хорватияға қосып алды. Алайда, Истрия мен Далматиядағы [[Задар]] қаласы, соғыс аралығында итальяндық анклав болған, Германияның оккупациясына ұшырап, ХТМ құрамына кірмеді. Елде негізінен православ [[Сербтер геноциды|сербтер]], [[Хорватиядағы еврейлер тарихы|еврейлер]] мен [[Сығандар геноциды|сығандарға]] бағытталған террор басталды. [[Екінші дүниежүзілік соғыс]] кезінде ТХМ аумағында жаппай жою нәтижесінде, әр түрлі бағалаулар бойынша, 330 000-нан 1,2 миллионға дейін сербтер қаза тапты<ref>{{Cite web |url=http://www.ushmm.org/wlc/article.php?lang=en&ModuleId=10005449 |title=Jasenovac<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2009-06-20 |archive-date=2009-09-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090916030858/http://www.ushmm.org/wlc/article.php?lang=en&ModuleId=10005449 |deadlink=no }}</ref>. Бранимир Станоевичтің «Усташтардың өлім министрі» атты кітабында ТХМ аумағында 1941-1945 жылдары 800 мың адамның қаза тапқаны туралы айтылады. Сербтерді физикалық түрде жоюға бағытталған әрекет қарулы қарсылыққа ұласты. ТХМ үкіметі өз аумағының елеулі бөлігін ешқашан бақылап отыра алмады; оның тарихында елде коммунистік партизандық құрылымдар мен четниктердің, ТХМ құрылымдары мен неміс-италиян әскери күштерінің арасында [[Югославиядағы халық-азаттық соғыс|азаматтық соғыс]] жүрді. 1944 жылдың соңында ТХМ мен неміс әскери күштерінің бақылауында тек бірнеше ірі қалалар және маңызды автомобиль жолдары мен олардың бойындағы шағын учаскелер болды<ref>''Fikreta Jelić-Butić.'' [http://www.znaci.net/00001/41_19.htm Četnici u Hrvatskoj 1941.-1945., U fronti okupljanja snaga kontrarevolucije] {{Wayback|url=http://www.znaci.net/00001/41_19.htm |date=20181022093436 }}</ref>. Хорват әскері шығыс майданда нацистік Германия жағында соғыс әрекеттеріне қатысты. 1943 жылы [[Волгоград|Сталинград]]та тұтқынға алынған хорваттардан про-советтік әскери бөлімдер құрылды. 1944 жылдың шілде-тамыз айларында [[Лоркович-Вокич қастандығы]] пайда болды, онда бірқатар жоғары лауазымды тұлғалар [[Август Кошутич]] жетекшілік ететін коалициялық үкімет құруға әрекет жасады, бұл үкімет Германиямен одақты бұзып, соғыстан шығуды мақсат етті. Қастандықшылардың белсенді әрекеттері басталғанға дейін олардың барлығы ұсталды, ал 1945 жылдың мамырында олардың бір бөлігі атылды (Кошутич қашып кетті). 1945 жылдың 6 мамырында герман әскері Балқаннан дерлік толық шегінгенде, хорват үкіметі Загребтен кетті. Сол айда [[Иосип Броз Тито]] жетекшілігіндегі [[Югославияның Халықты азат ету әскері]] ТХМ аумағында толық бақылауды орнатты. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} r46od0p0b2md271ujmjmwa10f1s5021 3390919 3390918 2024-10-15T13:41:12Z Ismukhammed 4565 /* Тарихы */ 3390919 wikitext text/x-wiki {{Тарихи мемлекеттер |атауы = Хорватия Тәуелсіз мемлекеті |өз атауы = {{lang-hr|Nezavisna Država Hrvatska}}<br>{{lang-de|Unabhängiger Staat von Kroatien}}<br>{{lang-it|Stato indipendente di Croazia}} |статус = [[Нацистік Германия|Германия]] және [[Италия патшалығы (1861—1946)|Италия]] [[Кондоминиум (залықаралық құқық)|кондоминиумы]] (1941—1943)<ref>''Stephen R. Graubard'' (1993). Exit from Communism. p. 153. Transaction Publishers. ISBN 1-56000-694-3</ref><br>Германияның [[қуыршақ мемлекет]]і (1943—1945) |статусы = |әнұраны = |байрақ = Flag of Independent State of Croatia.svg |байрақ_сипаттамасы = [[Хорватия туы|Туы]] |елтаңбасы = Coat of arms of Croatia (1941–1945).svg |елтаңба_сипаттамасы = [[Хорватия елтаңбасы|Елтаңбасы]] |символ = |карта = |size = |сипаттамасы = НГХ 1943 жылы |p1 = Югославия патшалығы |flag_p1 = Flag of the Kingdom of Yugoslavia.svg |құрылуы = [[10 қазан]] [[1941 жыл|1941]] |ыдырауы = [[6 мамыр]] [[1945 жыл|1945]] |s1 = Хорватия Федералды мемлекеті |flag_s1 = Flag_of_the_Federal_State_of_Croatia.svg |s2 = Босния және Герцеговина Федералды мемлекеті |flag_s2 = Flag of Bosnia and Herzegovina (1946-1992).svg |ұраны = |астана = [[Загреб]] |қалалары = Загреб, [[Сараево]] |тілі = [[Хорват тілі]], [[Босняк тілі|босняк тілі]] және [[серб тілі]] |валютасы = [[Хорватия Тәуелсіз мемлекетінің кунасы|хорват кунасы]] |қосымша_параметр = Саяси режимі |параметр_мазмұны = [[Фашизм|фашистік]] [[Тоталитаризм|тоталитарлық]] [[диктатура]] |аумағы = 102,7 мың км² |халқы = 6,64 млн адам (60,5 адам/км²) |діні = [[католицизм]] |басқару_формасы = [[Бірпартиялы жүйе|бірпартиялы]] [[конституциялық монархия]] {{small|(1943 жылға дейін)}}. |династиясы = [[Савой әулеті]] |басқарушылар_титулы = <center>[[File:Crown of Zvonimir (Croatia).svg|50px|link=Звонимир тәжі]]<br>[[Хорватия монархтарының тізімі|Хорватия патшасы]]</center> |басқарушы1 = [[II Томислав]] |басқарушы_жылы1 = [[1941 жыл|1941]]—[[1943 жыл|1943]] |басқарушылар_титулы2 = <center>[[File:Standard of the Poglavnik of NDH.svg|45px|border|link=]]<br>[[Поглавник]]</center> |басқарушы2 = [[Анте Павелич]] |басқарушы_жылы2 = [[1941 жыл|1941]]—[[1945 жыл|1945]] |басқарушылар_титулы3 = <center>[[Хорватия үкіметінің басшылары тізімі#Хорватия Тәуелсіз мемлекеті (1941—1945)|Премьер-министрі]]</center> |басқарушы3 = [[Анте Павелич]] |басқарушы_жылы3 = [[1941 жыл|1941]]—[[1943 жыл|1943]] |басқарушылар_титулы4 = |басқарушы4 = [[Никола Мандич]] |басқарушы_жылы4 = [[1943 жыл|1943]]—[[1945 жыл|1945]] |қосымша_параметр1 = Билік етуші партия |параметр_мазмұны1 = {{flagicon image|Flag of the Ustaše.svg}} [[Усташтар]] |Кезең1 = [[Югославия патшалаығы|Югославияның]] [[Югославия операциясы|оккупациясы мен бөлінуінен]] кейін құрылды |Уақыт1 = [[10 сәуір]] |Жыл1 = [[1941 жыл|1941]] |Кезең2 = Шекараларды белгілеу |Уақыт2 = [[13 мамыр]] — [[27 қазан]] |Жыл2 = [[1941 жыл|1941]] |Кезең3 = [[Монархия]]ны жою |Уақыт3 = [[қыркүйек]] |Жыл3 = [[1943 жыл|1943]] |Кезең4 = Ыдырауы |Уақыт4 = [[мамыр]] |Жыл4 = [[1945 жыл|1945]] }} '''Хорватия Тәуелсіз мемлекеті''' ({{lang-hr|Nezavisna Država Hrvatska}}) — Германия мен Италияның (1943 жылға дейін) [[сателлит]]і, [[усташтар]]дың 1941 жылы 10 сәуірде [[Ось елдері мен олардың одақтастары|«ось» елдері мен олардың одақтастарының]] әскери және саяси қолдауымен жариялаған коллаборационистік [[қуыршақ мемлекет]]<ref>{{cite web|title=Fascism|url=https://www.britannica.com/topic/fascism/Varieties-of-fascism#ref219388|publisher=[[Британ энциклопедиясы|Encyclopædia Britannica onlain]]|quote=When Germany invaded Yugoslavia in 1941, Ante Pavelić, the Ustaša’s leader, became head of a German puppet state, the Independent State of Croatia (NDH), and established a one-party regime.|access-date=2019-08-10|archive-date=2019-04-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20190417184856/https://www.britannica.com/topic/fascism/Varieties-of-fascism#ref219388|deadlink=no}}</ref><ref>[http://interpretive.ru/dictionary/461/word/ustashi ''Усташи''] {{Wayback|url=http://interpretive.ru/dictionary/461/word/ustashi|date=20160407171313}} / Тарихи терминдер сөздігі. / авторы: В. С. Симаков; ред.: А. П. Крюковских. — СПб.: Лита, 1998. — ISBN 5-88935-726-8</ref><ref>[http://interpretive.ru/dictionary/410/word/pavelich-ante ''Анте Павелич''] {{Wayback|url=http://interpretive.ru/dictionary/410/word/pavelich-ante|date=20160407174718}} / ''С. Воропаев.'' Үшінші рейх энциклопедиясы. — М.: Локид; Миф, 1996. — ISBN 5-320-00069-3 ; 5-7905-3721-9</ref>. 1941 жылы оның халқы 6,64 миллион адамды құрады және аумағы 102,7 мың км²-ді алып жатты<ref>[http://www.jusp-jasenovac.hr/Default.aspx?sid=6793 Jasenovac Concentration Camp] {{Wayback|url=http://www.jusp-jasenovac.hr/Default.aspx?sid=6793 |date=20110826142049 }} // Jusp Jasenovac</ref>. == Тарихы == Жаңа мемлекет құрамына қазіргі [[Хорватия]]ның [[Истрия]] және [[Далмация]]ның басым бөлігі, сондай-ақ қазіргі [[Босния мен Герцеговина]], [[Словения]]ның кейбір аудандары мен [[Срем]] кірді. Истрия және Далмацияның басым бөлігі ([[Шибеник]] және [[Сплит]] қалаларымен) [[Рим келісімдері (1941)|Рим келісімдері]] бойынша (Италия мен ХТМ үкіметтері 1941 жылдың 18 мамырында бекіткен) Италия патшалығының құрамына енгізілді. ХТМ батысында және оңтүстік-шығысында [[Италия патшалығы (1861—1946)|Италиямен]], солтүстігінде [[Нацистік Германия|Германиямен]] және [[Мажарстан патшалығы (1920—1946)|Мажарстан патшалығы]]мен, шығысында [[Сербияның неміс әскери әкімшілігі|Сербиямен]] ([[Милана Недичтің Ұлттық құтқару үкіметі |Ұлттық құтқару үкіметі]]) және Италияның протектораты болып табылатын [[Черногория патшалығы (1941)|Черногориямен]] шектеседі. [[Италия капитуляциясы]]нан кейін неміс үкіметі Рим келісімдерін жарамсыз деп жариялап, Далмацияны Хорватияға қосып алды. Алайда, Истрия мен Далматиядағы [[Задар]] қаласы, соғыс аралығында итальяндық анклав болған, Германияның оккупациясына ұшырап, ХТМ құрамына кірмеді. Елде негізінен православ [[Сербтер геноциды|сербтер]], [[Хорватиядағы еврейлер тарихы|еврейлер]] мен [[Сығандар геноциды|сығандарға]] бағытталған террор басталды. [[Екінші дүниежүзілік соғыс]] кезінде ХТМ аумағында жаппай жою нәтижесінде, әр түрлі бағалаулар бойынша, 330 000-нан 1,2 миллионға дейін сербтер қаза тапты<ref>{{Cite web |url=http://www.ushmm.org/wlc/article.php?lang=en&ModuleId=10005449 |title=Jasenovac<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2009-06-20 |archive-date=2009-09-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090916030858/http://www.ushmm.org/wlc/article.php?lang=en&ModuleId=10005449 |deadlink=no }}</ref>. Бранимир Станоевичтің «Усташтардың өлім министрі» атты кітабында ХТМ аумағында 1941-1945 жылдары 800 мың адамның қаза тапқаны туралы айтылады. Сербтерді физикалық түрде жоюға бағытталған әрекет қарулы қарсылыққа ұласты. ХТМ үкіметі өз аумағының елеулі бөлігін ешқашан бақылап отыра алмады; оның тарихында елде коммунистік партизандық құрылымдар мен четниктердің, ХТМ құрылымдары мен неміс-италиян әскери күштерінің арасында [[Югославиядағы халық-азаттық соғыс|азаматтық соғыс]] жүрді. 1944 жылдың соңында ХТМ мен неміс әскери күштерінің бақылауында тек бірнеше ірі қалалар және маңызды автомобиль жолдары мен олардың бойындағы шағын учаскелер болды<ref>''Fikreta Jelić-Butić.'' [http://www.znaci.net/00001/41_19.htm Četnici u Hrvatskoj 1941.-1945., U fronti okupljanja snaga kontrarevolucije] {{Wayback|url=http://www.znaci.net/00001/41_19.htm |date=20181022093436 }}</ref>. Хорват әскері шығыс майданда нацистік Германия жағында соғыс әрекеттеріне қатысты. 1943 жылы [[Волгоград|Сталинград]]та тұтқынға алынған хорваттардан про-советтік әскери бөлімдер құрылды. 1944 жылдың шілде-тамыз айларында [[Лоркович-Вокич қастандығы]] пайда болды, онда бірқатар жоғары лауазымды тұлғалар [[Август Кошутич]] жетекшілік ететін коалициялық үкімет құруға әрекет жасады, бұл үкімет Германиямен одақты бұзып, соғыстан шығуды мақсат етті. Қастандықшылардың белсенді әрекеттері басталғанға дейін олардың барлығы ұсталды, ал 1945 жылдың мамырында олардың бір бөлігі атылды (Кошутич қашып кетті). 1945 жылдың 6 мамырында герман әскері Балқаннан дерлік толық шегінгенде, хорват үкіметі Загребтен кетті. Сол айда [[Иосип Броз Тито]] жетекшілігіндегі [[Югославияның Халықты азат ету әскері]] ХТМ аумағында толық бақылауды орнатты. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} e2co1lx57hlwftxqsk4ggi7z9npn1v0 Архиепархия 0 746663 3390923 2024-10-15T13:58:59Z Ismukhammed 4565 Жаңа бетте: Архиепархия ({{lang-el|αρχή}} «басты, үлкен» және {{lang-el|ἐπαρχία}} сөздерінің қосылуынан шыққан, сондай-ақ архиепископия, архидиоцез) — епископияға қарағанда жоғары мәртебеге ие, шіркеулік территориялық-әкімшілік бірлік. == Католиктік шіркеуде == Архиепархия немес... 3390923 wikitext text/x-wiki Архиепархия ({{lang-el|αρχή}} «басты, үлкен» және {{lang-el|ἐπαρχία}} сөздерінің қосылуынан шыққан, сондай-ақ архиепископия, архидиоцез) — епископияға қарағанда жоғары мәртебеге ие, шіркеулік территориялық-әкімшілік бірлік. == Католиктік шіркеуде == Архиепархия немесе [[архидиоцез]] ({{lang-la|archidioecesis}}) үш түрдің біріне жатуы мүмкін: [[Митрополия]]ға немесе шіркеулік провинцияға кіретін архиепархия. Тарихи, қазіргі уақытта [[Титулярлық епископ|титулярлық]], архиепархия. Ешбір митрополияға жатпайтын, тікелей [[Папалық тақ|Апостолдық таққа]] бағынатын резиденциялық архиепархия. Мұндай архиепархиялар, әдетте, болашақ митрополиялардың негізі ретінде құрылды (Галиция архиепархиясы 1367 жылы, Могилев архидиоцезі 1783 жылы, Варшава архиепархиясы 1818 жылы және т.б.). == Православиелік шіркеулерде == [[Грек православиесі|Православиелік грек]] дәстүріндегі шіркеулерде (Иерусалимді қоспағанда) архиепископия митрополиядан жоғары мәртебеге ие, сондықтан мәртебе архиепископия жергілікті шіркеудің бірінші епископына тікелей бағынатын епархияларға беріледі. Мысалы, Константинополь Патриархы Константинополь архиепископиясына, ал Александрия Патриархы Александрия архиепископиясына басшылық етеді. Константинополь Православиелік шіркеуінде Фиатир архиепископиясы мен Аустралия архиепископиясы архиепископия статусына ие. Славян Православиелік Шіркеулерінде архиепископ лауазымы митрополит лауазымынан төмен және жеке жетістіктер үшін беріледі, және ол иеленген кафедраның дәрежесімен байланысты емес. Көп жағдайда архиепископтың қарамағында викарлық епископ болады. Практикалық түрде, мұндай епархиялар әрқашан архиепископ немесе митрополит тарапынан басқарылады., сондай-ақ архиепископия, архидиоцез) — епископиядан жоғары мәртебеге ие, шіркеулік территориялық-әкімшілік бірлік. Католиктік шіркеуде Архиепархия немесе архидиоцез (латынша archidioecesis) үш түрдің біріне жатуы мүмкін: Митрополияға немесе шіркеулік провинцияға кіретін архиепархия. Тарихи, қазіргі уақытта титулярлық, архиепархия. Ешбір митрополияға жатпайтын, тікелей Апостолдық Престолға бағынатын резиденциялық архиепархия. Мұндай архиепархиялар, әдетте, болашақ митрополиялардың негізі ретінде құрылды (Галицкая архиепархия 1367 жылы, Могилевская 1783 жылы, Варшавская 1818 жылы және т.б.). Православиелік шіркеулерде Православиелік грек дәстүріндегі шіркеулерде (Иерусалимді қоспағанда) архиепископия митрополиядан жоғары мәртебеге ие, сондықтан статус архиепископия жергілікті шіркеудің бірінші епископына тікелей бағынатын епархияларға беріледі. Мысалы, Константинополь Патриархы Константинополь архиепископиясына, ал Александрия Патриархы Александрия архиепископиясына басшылық етеді. Константинополь Православиелік шіркеуінде [[Фиатир архиепископиясы]] мен [[Аустралия архиепископиясы]] архиепископия мәртебесіне ие. Славян Православиелік шіркеулерінде архиепископ лауазымы митрополит лауазымынан төмен және жеке жетістіктер үшін беріледі, және ол иеленген кафедраның дәрежесімен байланысты емес. Көп жағдайда архиепископтың қарамағында викарлық епископ болады. Практикалық түрде, мұндай епархиялар әрқашан архиепископ немесе митрополит тарапынан басқарылады. [[Санат:Рим-католик шіркеуінің құрылымы]] 7cird73x5g68s5k7f76cxt8et65w5m3 3390924 3390923 2024-10-15T13:59:18Z Ismukhammed 4565 3390924 wikitext text/x-wiki '''Архиепархия''' ({{lang-el|αρχή}} «басты, үлкен» және {{lang-el|ἐπαρχία}} сөздерінің қосылуынан шыққан, сондай-ақ архиепископия, архидиоцез) — епископияға қарағанда жоғары мәртебеге ие, шіркеулік территориялық-әкімшілік бірлік. == Католиктік шіркеуде == Архиепархия немесе [[архидиоцез]] ({{lang-la|archidioecesis}}) үш түрдің біріне жатуы мүмкін: [[Митрополия]]ға немесе шіркеулік провинцияға кіретін архиепархия. Тарихи, қазіргі уақытта [[Титулярлық епископ|титулярлық]], архиепархия. Ешбір митрополияға жатпайтын, тікелей [[Папалық тақ|Апостолдық таққа]] бағынатын резиденциялық архиепархия. Мұндай архиепархиялар, әдетте, болашақ митрополиялардың негізі ретінде құрылды (Галиция архиепархиясы 1367 жылы, Могилев архидиоцезі 1783 жылы, Варшава архиепархиясы 1818 жылы және т.б.). == Православиелік шіркеулерде == [[Грек православиесі|Православиелік грек]] дәстүріндегі шіркеулерде (Иерусалимді қоспағанда) архиепископия митрополиядан жоғары мәртебеге ие, сондықтан мәртебе архиепископия жергілікті шіркеудің бірінші епископына тікелей бағынатын епархияларға беріледі. Мысалы, Константинополь Патриархы Константинополь архиепископиясына, ал Александрия Патриархы Александрия архиепископиясына басшылық етеді. Константинополь Православиелік шіркеуінде Фиатир архиепископиясы мен Аустралия архиепископиясы архиепископия статусына ие. Славян Православиелік Шіркеулерінде архиепископ лауазымы митрополит лауазымынан төмен және жеке жетістіктер үшін беріледі, және ол иеленген кафедраның дәрежесімен байланысты емес. Көп жағдайда архиепископтың қарамағында викарлық епископ болады. Практикалық түрде, мұндай епархиялар әрқашан архиепископ немесе митрополит тарапынан басқарылады., сондай-ақ архиепископия, архидиоцез) — епископиядан жоғары мәртебеге ие, шіркеулік территориялық-әкімшілік бірлік. Католиктік шіркеуде Архиепархия немесе архидиоцез (латынша archidioecesis) үш түрдің біріне жатуы мүмкін: Митрополияға немесе шіркеулік провинцияға кіретін архиепархия. Тарихи, қазіргі уақытта титулярлық, архиепархия. Ешбір митрополияға жатпайтын, тікелей Апостолдық Престолға бағынатын резиденциялық архиепархия. Мұндай архиепархиялар, әдетте, болашақ митрополиялардың негізі ретінде құрылды (Галицкая архиепархия 1367 жылы, Могилевская 1783 жылы, Варшавская 1818 жылы және т.б.). Православиелік шіркеулерде Православиелік грек дәстүріндегі шіркеулерде (Иерусалимді қоспағанда) архиепископия митрополиядан жоғары мәртебеге ие, сондықтан статус архиепископия жергілікті шіркеудің бірінші епископына тікелей бағынатын епархияларға беріледі. Мысалы, Константинополь Патриархы Константинополь архиепископиясына, ал Александрия Патриархы Александрия архиепископиясына басшылық етеді. Константинополь Православиелік шіркеуінде [[Фиатир архиепископиясы]] мен [[Аустралия архиепископиясы]] архиепископия мәртебесіне ие. Славян Православиелік шіркеулерінде архиепископ лауазымы митрополит лауазымынан төмен және жеке жетістіктер үшін беріледі, және ол иеленген кафедраның дәрежесімен байланысты емес. Көп жағдайда архиепископтың қарамағында викарлық епископ болады. Практикалық түрде, мұндай епархиялар әрқашан архиепископ немесе митрополит тарапынан басқарылады. [[Санат:Рим-католик шіркеуінің құрылымы]] rbj2ntte4y2n64hul1tg0b7iwwyko8y 3390927 3390924 2024-10-15T14:00:07Z Ismukhammed 4565 /* Католиктік шіркеуде */ 3390927 wikitext text/x-wiki '''Архиепархия''' ({{lang-el|αρχή}} «басты, үлкен» және {{lang-el|ἐπαρχία}} сөздерінің қосылуынан шыққан, сондай-ақ архиепископия, архидиоцез) — епископияға қарағанда жоғары мәртебеге ие, шіркеулік территориялық-әкімшілік бірлік. == Католиктік шіркеуде == Архиепархия немесе [[архидиоцез]] ({{lang-la|archidioecesis}}) үш түрдің біріне жатуы мүмкін: [[Митрополия]]ға немесе шіркеулік провинцияға кіретін архиепархия. Тарихи, қазіргі уақытта [[Титулярлық епископ|титулярлық]], архиепархия. Ешбір митрополияға жатпайтын, тікелей [[Папалық Тақ|Апостолдық таққа]] бағынатын резиденциялық архиепархия. Мұндай архиепархиялар, әдетте, болашақ митрополиялардың негізі ретінде құрылды (Галиция архиепархиясы 1367 жылы, Могилев архидиоцезі 1783 жылы, Варшава архиепархиясы 1818 жылы және т.б.). == Православиелік шіркеулерде == [[Грек православиесі|Православиелік грек]] дәстүріндегі шіркеулерде (Иерусалимді қоспағанда) архиепископия митрополиядан жоғары мәртебеге ие, сондықтан мәртебе архиепископия жергілікті шіркеудің бірінші епископына тікелей бағынатын епархияларға беріледі. Мысалы, Константинополь Патриархы Константинополь архиепископиясына, ал Александрия Патриархы Александрия архиепископиясына басшылық етеді. Константинополь Православиелік шіркеуінде Фиатир архиепископиясы мен Аустралия архиепископиясы архиепископия статусына ие. Славян Православиелік Шіркеулерінде архиепископ лауазымы митрополит лауазымынан төмен және жеке жетістіктер үшін беріледі, және ол иеленген кафедраның дәрежесімен байланысты емес. Көп жағдайда архиепископтың қарамағында викарлық епископ болады. Практикалық түрде, мұндай епархиялар әрқашан архиепископ немесе митрополит тарапынан басқарылады., сондай-ақ архиепископия, архидиоцез) — епископиядан жоғары мәртебеге ие, шіркеулік территориялық-әкімшілік бірлік. Католиктік шіркеуде Архиепархия немесе архидиоцез (латынша archidioecesis) үш түрдің біріне жатуы мүмкін: Митрополияға немесе шіркеулік провинцияға кіретін архиепархия. Тарихи, қазіргі уақытта титулярлық, архиепархия. Ешбір митрополияға жатпайтын, тікелей Апостолдық Престолға бағынатын резиденциялық архиепархия. Мұндай архиепархиялар, әдетте, болашақ митрополиялардың негізі ретінде құрылды (Галицкая архиепархия 1367 жылы, Могилевская 1783 жылы, Варшавская 1818 жылы және т.б.). Православиелік шіркеулерде Православиелік грек дәстүріндегі шіркеулерде (Иерусалимді қоспағанда) архиепископия митрополиядан жоғары мәртебеге ие, сондықтан статус архиепископия жергілікті шіркеудің бірінші епископына тікелей бағынатын епархияларға беріледі. Мысалы, Константинополь Патриархы Константинополь архиепископиясына, ал Александрия Патриархы Александрия архиепископиясына басшылық етеді. Константинополь Православиелік шіркеуінде [[Фиатир архиепископиясы]] мен [[Аустралия архиепископиясы]] архиепископия мәртебесіне ие. Славян Православиелік шіркеулерінде архиепископ лауазымы митрополит лауазымынан төмен және жеке жетістіктер үшін беріледі, және ол иеленген кафедраның дәрежесімен байланысты емес. Көп жағдайда архиепископтың қарамағында викарлық епископ болады. Практикалық түрде, мұндай епархиялар әрқашан архиепископ немесе митрополит тарапынан басқарылады. [[Санат:Рим-католик шіркеуінің құрылымы]] gq423qyy7o0ti6t6ucd3y2y6wcvabqx Равенна космографиясы 0 746664 3390929 2024-10-15T14:21:16Z Ismukhammed 4565 Жаңа бетте: «Равенна космографиясы» ({{lang-la|Ravennatis Anonymi Cosmographia}}, «Белгісіз равенналықтың космографиясы», Равенналық анонимнің космографиясы) — бес кітаптан тұратын [[Ерте ортағасыр|ерте ортағасырлық]] географиялық еңбек; [[латын тілі]]нде жазылған мәтін, онда географиялық... 3390929 wikitext text/x-wiki «Равенна космографиясы» ({{lang-la|Ravennatis Anonymi Cosmographia}}, «Белгісіз равенналықтың космографиясы», Равенналық анонимнің космографиясы) — бес кітаптан тұратын [[Ерте ортағасыр|ерте ортағасырлық]] географиялық еңбек; [[латын тілі]]нде жазылған мәтін, онда географиялық атаулар (қалалар, аралдар және өзендер) тізімі бар, ол ежелгі әлемді [[Үндістан]]нан [[Ирландия]]ға дейін қамтиды. Бұл еңбек шамамен 700 жылы [[Равенна]]дан шыққан белгісіз италияндық дін қызметкерімен жазылған. ==Мазмұны== «Космография» төрт тең емес бөлімнен тұрады: # Кіріспе. Автор жұмысты жазу себептерін түсіндіреді және [[Эйкумена, ойкумена|ойкумена]] бетін 24 секторға бөлу жүйесін ұсынды, олар 24 сағатпен сәйкестендірілген. Аноним жерді күннің ізімен жүріп, «сағат» өлшем бірлігі ретінде пайдаланып, оңтүстіктегі («күн елдері») және солтүстіктегі («түн елдері») 12 аймаққа бөлуді ұсынады. Әр аймақ 6 желді тудырады, осылайша бір жел екі сағатқа сәйкес келеді. # Дүниежүзіндегі белгілі қалалар мен өзендер тізімі. «Космографияның» екінші бөлімі еңбектің жалпы көлемінің жартысынан астамын алады. # Жерорта теңізі жағалауында орналасқан қалалар тізімі. Оларды құрастыру кезінде автор жиі кездейсоқ тәртіпте немесе географиялық жолдарға сәйкес келтіріп жазады. # Теңіз және мұхит аралдарының тізімі. [[Санат:Картография]] cigkpady8d5y8iycos77zhsvsn8wtyr 3390931 3390929 2024-10-15T14:22:22Z Ismukhammed 4565 3390931 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Karte Ravennat.jpg|thumb|right|200px|Равенна космографиясы]] «Равенна космографиясы» ({{lang-la|Ravennatis Anonymi Cosmographia}}, «Белгісіз равенналықтың космографиясы», Равенналық анонимнің космографиясы) — бес кітаптан тұратын [[Ерте ортағасыр|ерте ортағасырлық]] географиялық еңбек; [[латын тілі]]нде жазылған мәтін, онда географиялық атаулар (қалалар, аралдар және өзендер) тізімі бар, ол ежелгі әлемді [[Үндістан]]нан [[Ирландия]]ға дейін қамтиды. Бұл еңбек шамамен 700 жылы [[Равенна]]дан шыққан белгісіз италияндық дін қызметкерімен жазылған. ==Мазмұны== «Космография» төрт тең емес бөлімнен тұрады: # Кіріспе. Автор жұмысты жазу себептерін түсіндіреді және [[Эйкумена, ойкумена|ойкумена]] бетін 24 секторға бөлу жүйесін ұсынды, олар 24 сағатпен сәйкестендірілген. Аноним жерді күннің ізімен жүріп, «сағат» өлшем бірлігі ретінде пайдаланып, оңтүстіктегі («күн елдері») және солтүстіктегі («түн елдері») 12 аймаққа бөлуді ұсынады. Әр аймақ 6 желді тудырады, осылайша бір жел екі сағатқа сәйкес келеді. # Дүниежүзіндегі белгілі қалалар мен өзендер тізімі. «Космографияның» екінші бөлімі еңбектің жалпы көлемінің жартысынан астамын алады. # Жерорта теңізі жағалауында орналасқан қалалар тізімі. Оларды құрастыру кезінде автор жиі кездейсоқ тәртіпте немесе географиялық жолдарға сәйкес келтіріп жазады. # Теңіз және мұхит аралдарының тізімі. [[Санат:Картография]] dp0nm6ixxof2idgq9z7ogtcyex5lm0u 3390932 3390931 2024-10-15T14:27:47Z Ismukhammed 4565 /* Мазмұны */ 3390932 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Karte Ravennat.jpg|thumb|right|200px|Равенна космографиясы]] «Равенна космографиясы» ({{lang-la|Ravennatis Anonymi Cosmographia}}, «Белгісіз равенналықтың космографиясы», Равенналық анонимнің космографиясы) — бес кітаптан тұратын [[Ерте ортағасыр|ерте ортағасырлық]] географиялық еңбек; [[латын тілі]]нде жазылған мәтін, онда географиялық атаулар (қалалар, аралдар және өзендер) тізімі бар, ол ежелгі әлемді [[Үндістан]]нан [[Ирландия]]ға дейін қамтиды. Бұл еңбек шамамен 700 жылы [[Равенна]]дан шыққан белгісіз италияндық дін қызметкерімен жазылған. ==Мазмұны== «Космография» төрт тең емес бөлімнен тұрады: # Кіріспе. Автор жұмысты жазу себептерін түсіндіреді және [[Эйкумена, ойкумена|ойкумена]] бетін 24 секторға бөлу жүйесін ұсынды, олар 24 сағатпен сәйкестендірілген. Аноним жерді күннің ізімен жүріп, «сағат» өлшем бірлігі ретінде пайдаланып, оңтүстіктегі («күн елдері») және солтүстіктегі («түн елдері») 12 аймаққа бөлуді ұсынады. Әр аймақ 6 желді тудырады, осылайша бір жел екі сағатқа сәйкес келеді. # Дүниежүзіндегі белгілі қалалар мен өзендер тізімі. «Космографияның» екінші бөлімі еңбектің жалпы көлемінің жартысынан астамын алады. # Жерорта теңізі жағалауында орналасқан қалалар тізімі. Оларды құрастыру кезінде автор жиі кездейсоқ тәртіпте немесе географиялық жолдарға сәйкес келтіріп жазады. # Теңіз және мұхит аралдарының тізімі. == Сыртқы сілтемелер == * [https://archive.org/details/ravennatisanony02ravegoog ''Ravennatis Anonymi Cosmographia et Gvidonis Geographica''] (толық мәтін) на [[Archive.org]]. * [https://web.archive.org/web/20110208190533/http://www.roman-britain.org/frontiers/hw_ravenna.htm Равенна космогарфиясы], кіріспе және британ секциясы. * [https://web.archive.org/web/20051101215454/http://romanmap.com/htm/ravcosm/rav.htm Британияның Рим картасы] Равенна космографиясының британ бөлімі және оның дереккөздері. * {{cite web|url=https://www.academia.edu/4175080/BRITANNIA_IN_THE_RAVENNA_COSMOGRAPHY_A_REASSESSMENT|title=Britannia in the Ravenna Cosmography: a reassessment|last=Fitzpatrick-Matthews|first=Keith}} * [https://web.archive.org/web/20060114003330/http://www.lincolnshire-web.co.uk/ravenna_world_map.htm Равенна космографиясының калпына келтірілген әлем картасы] * [https://web.archive.org/web/20110718113156/http://www.arkeotavira.com/fontes/Ravenate/index.htm ''Ravennatis Anonymi Cosmographia'']. Иберияны сипаттайтын латынша түпнұсқаның басылымына кіріспе және сілтеме * [http://www.vostlit.info/Texts/rus14/Ravenn_geogr/text.phtml?id=1167 Равенна Анонимінің «Космографиясындағы» Солтүстік-Шығыс Европа. I және IV кітаптар] [[Санат:Картография]] gre14e4gdwqfecvjglhxpl6jpp65779 3390933 3390932 2024-10-15T14:28:13Z Ismukhammed 4565 3390933 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Karte Ravennat.jpg|thumb|right|200px|Равенна космографиясы]] «Равенна космографиясы» ({{lang-la|Ravennatis Anonymi Cosmographia}}, «Белгісіз равенналықтың космографиясы», Равенналық анонимнің космографиясы) — бес кітаптан тұратын [[Ерте ортағасыр|ерте ортағасырлық]] географиялық еңбек; [[латын тілі]]нде жазылған мәтін, онда географиялық атаулар (қалалар, аралдар және өзендер) тізімі бар, ол ежелгі әлемді [[Үндістан]]нан [[Ирландия]]ға дейін қамтиды. Бұл еңбек шамамен 700 жылы [[Равенна]]дан шыққан белгісіз италияндық дін қызметкерімен жазылған. ==Мазмұны== «Космография» төрт тең емес бөлімнен тұрады: # Кіріспе. Автор жұмысты жазу себептерін түсіндіреді және [[Эйкумена, ойкумена|ойкумена]] бетін 24 секторға бөлу жүйесін ұсынды, олар 24 сағатпен сәйкестендірілген. Аноним жерді күннің ізімен жүріп, «сағат» өлшем бірлігі ретінде пайдаланып, оңтүстіктегі («күн елдері») және солтүстіктегі («түн елдері») 12 аймаққа бөлуді ұсынады. Әр аймақ 6 желді тудырады, осылайша бір жел екі сағатқа сәйкес келеді. # Дүниежүзіндегі белгілі қалалар мен өзендер тізімі. «Космографияның» екінші бөлімі еңбектің жалпы көлемінің жартысынан астамын алады. # Жерорта теңізі жағалауында орналасқан қалалар тізімі. Оларды құрастыру кезінде автор жиі кездейсоқ тәртіпте немесе географиялық жолдарға сәйкес келтіріп жазады. # Теңіз және мұхит аралдарының тізімі. == Сыртқы сілтемелер == * [https://archive.org/details/ravennatisanony02ravegoog ''Ravennatis Anonymi Cosmographia et Gvidonis Geographica''] [[Archive.org]] сайтында (толық мәтін). * [https://web.archive.org/web/20110208190533/http://www.roman-britain.org/frontiers/hw_ravenna.htm Равенна космогарфиясы], кіріспе және британ секциясы. * [https://web.archive.org/web/20051101215454/http://romanmap.com/htm/ravcosm/rav.htm Британияның Рим картасы] Равенна космографиясының британ бөлімі және оның дереккөздері. * {{cite web|url=https://www.academia.edu/4175080/BRITANNIA_IN_THE_RAVENNA_COSMOGRAPHY_A_REASSESSMENT|title=Britannia in the Ravenna Cosmography: a reassessment|last=Fitzpatrick-Matthews|first=Keith}} * [https://web.archive.org/web/20060114003330/http://www.lincolnshire-web.co.uk/ravenna_world_map.htm Равенна космографиясының калпына келтірілген әлем картасы] * [https://web.archive.org/web/20110718113156/http://www.arkeotavira.com/fontes/Ravenate/index.htm ''Ravennatis Anonymi Cosmographia'']. Иберияны сипаттайтын латынша түпнұсқаның басылымына кіріспе және сілтеме * [http://www.vostlit.info/Texts/rus14/Ravenn_geogr/text.phtml?id=1167 Равенна Анонимінің «Космографиясындағы» Солтүстік-Шығыс Европа. I және IV кітаптар] [[Санат:Картография]] f6bpzjazzpc15w65z7cwrg19iaaxras 3390934 3390933 2024-10-15T14:28:43Z Ismukhammed 4565 /* Сыртқы сілтемелер */ 3390934 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Karte Ravennat.jpg|thumb|right|200px|Равенна космографиясы]] «Равенна космографиясы» ({{lang-la|Ravennatis Anonymi Cosmographia}}, «Белгісіз равенналықтың космографиясы», Равенналық анонимнің космографиясы) — бес кітаптан тұратын [[Ерте ортағасыр|ерте ортағасырлық]] географиялық еңбек; [[латын тілі]]нде жазылған мәтін, онда географиялық атаулар (қалалар, аралдар және өзендер) тізімі бар, ол ежелгі әлемді [[Үндістан]]нан [[Ирландия]]ға дейін қамтиды. Бұл еңбек шамамен 700 жылы [[Равенна]]дан шыққан белгісіз италияндық дін қызметкерімен жазылған. ==Мазмұны== «Космография» төрт тең емес бөлімнен тұрады: # Кіріспе. Автор жұмысты жазу себептерін түсіндіреді және [[Эйкумена, ойкумена|ойкумена]] бетін 24 секторға бөлу жүйесін ұсынды, олар 24 сағатпен сәйкестендірілген. Аноним жерді күннің ізімен жүріп, «сағат» өлшем бірлігі ретінде пайдаланып, оңтүстіктегі («күн елдері») және солтүстіктегі («түн елдері») 12 аймаққа бөлуді ұсынады. Әр аймақ 6 желді тудырады, осылайша бір жел екі сағатқа сәйкес келеді. # Дүниежүзіндегі белгілі қалалар мен өзендер тізімі. «Космографияның» екінші бөлімі еңбектің жалпы көлемінің жартысынан астамын алады. # Жерорта теңізі жағалауында орналасқан қалалар тізімі. Оларды құрастыру кезінде автор жиі кездейсоқ тәртіпте немесе географиялық жолдарға сәйкес келтіріп жазады. # Теңіз және мұхит аралдарының тізімі. == Сыртқы сілтемелер == * [https://archive.org/details/ravennatisanony02ravegoog ''Ravennatis Anonymi Cosmographia et Gvidonis Geographica''] [[Интернет мұрағаты|Archive.org]] сайтында (толық мәтін). * [https://web.archive.org/web/20110208190533/http://www.roman-britain.org/frontiers/hw_ravenna.htm Равенна космогарфиясы], кіріспе және британ секциясы. * [https://web.archive.org/web/20051101215454/http://romanmap.com/htm/ravcosm/rav.htm Британияның Рим картасы] Равенна космографиясының британ бөлімі және оның дереккөздері. * {{cite web|url=https://www.academia.edu/4175080/BRITANNIA_IN_THE_RAVENNA_COSMOGRAPHY_A_REASSESSMENT|title=Britannia in the Ravenna Cosmography: a reassessment|last=Fitzpatrick-Matthews|first=Keith}} * [https://web.archive.org/web/20060114003330/http://www.lincolnshire-web.co.uk/ravenna_world_map.htm Равенна космографиясының калпына келтірілген әлем картасы] * [https://web.archive.org/web/20110718113156/http://www.arkeotavira.com/fontes/Ravenate/index.htm ''Ravennatis Anonymi Cosmographia'']. Иберияны сипаттайтын латынша түпнұсқаның басылымына кіріспе және сілтеме * [http://www.vostlit.info/Texts/rus14/Ravenn_geogr/text.phtml?id=1167 Равенна Анонимінің «Космографиясындағы» Солтүстік-Шығыс Европа. I және IV кітаптар] [[Санат:Картография]] 2ytj2cy8xsg9zc6xppmsuafasoda2jm 3390935 3390934 2024-10-15T14:31:03Z Ismukhammed 4565 3390935 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Karte Ravennat.jpg|thumb|right|200px|Равенна космографиясы]] '''Равенна космографиясы''' ({{lang-la|Ravennatis Anonymi Cosmographia}}, «Белгісіз равенналықтың космографиясы», Равенналық анонимнің космографиясы) — бес кітаптан тұратын [[Ерте ортағасыр|ерте ортағасырлық]] географиялық еңбек; [[латын тілі]]нде жазылған мәтін, онда географиялық атаулар (қалалар, аралдар және өзендер) тізімі бар, ол ежелгі әлемді [[Үндістан]]нан [[Ирландия]]ға дейін қамтиды. Бұл еңбек шамамен 700 жылы [[Равенна]]дан шыққан белгісіз италияндық дін қызметкерімен жазылған. ==Мазмұны== «Космография» төрт тең емес бөлімнен тұрады: # Кіріспе. Автор жұмысты жазу себептерін түсіндіреді және [[Эйкумена, ойкумена|ойкумена]] бетін 24 секторға бөлу жүйесін ұсынды, олар 24 сағатпен сәйкестендірілген. Аноним жерді күннің ізімен жүріп, «сағат» өлшем бірлігі ретінде пайдаланып, оңтүстіктегі («күн елдері») және солтүстіктегі («түн елдері») 12 аймаққа бөлуді ұсынады. Әр аймақ 6 желді тудырады, осылайша бір жел екі сағатқа сәйкес келеді. # Дүниежүзіндегі белгілі қалалар мен өзендер тізімі. «Космографияның» екінші бөлімі еңбектің жалпы көлемінің жартысынан астамын алады. # Жерорта теңізі жағалауында орналасқан қалалар тізімі. Оларды құрастыру кезінде автор жиі кездейсоқ тәртіпте немесе географиялық жолдарға сәйкес келтіріп жазады. # Теңіз және мұхит аралдарының тізімі. == Сыртқы сілтемелер == * [https://archive.org/details/ravennatisanony02ravegoog ''Ravennatis Anonymi Cosmographia et Gvidonis Geographica''] [[Интернет мұрағаты|Archive.org]] сайтында (толық мәтін). * [https://web.archive.org/web/20110208190533/http://www.roman-britain.org/frontiers/hw_ravenna.htm Равенна космогарфиясы], кіріспе және британ секциясы. * [https://web.archive.org/web/20051101215454/http://romanmap.com/htm/ravcosm/rav.htm Британияның Рим картасы] Равенна космографиясының британ бөлімі және оның дереккөздері. * {{cite web|url=https://www.academia.edu/4175080/BRITANNIA_IN_THE_RAVENNA_COSMOGRAPHY_A_REASSESSMENT|title=Britannia in the Ravenna Cosmography: a reassessment|last=Fitzpatrick-Matthews|first=Keith}} * [https://web.archive.org/web/20060114003330/http://www.lincolnshire-web.co.uk/ravenna_world_map.htm Равенна космографиясының калпына келтірілген әлем картасы] * [https://web.archive.org/web/20110718113156/http://www.arkeotavira.com/fontes/Ravenate/index.htm ''Ravennatis Anonymi Cosmographia'']. Иберияны сипаттайтын латынша түпнұсқаның басылымына кіріспе және сілтеме * [http://www.vostlit.info/Texts/rus14/Ravenn_geogr/text.phtml?id=1167 Равенна Анонимінің «Космографиясындағы» Солтүстік-Шығыс Европа. I және IV кітаптар] [[Санат:Картография]] qniq8mr5356d04qou7xgb29k0lzbb5b Қатысушы талқылауы:PepeEPEPE 3 746665 3390930 2024-10-15T14:22:05Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3390930 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=PepeEPEPE}} -- [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 19:22, 2024 ж. қазанның 15 (+05) gf0dys1mkfkrp8hkzm6kg7hyaf8c8iy Topic:Yeabu6xgoosusx1g 2600 746666 3390942 2024-10-15T15:25:02Z Flow talk page manager 48090 /* This page has been converted into a Structured Discussions board */ 3390942 flow-board application/json {"flow-workflow":"yeabu6xgoosusx1g"} cjzie7ewmd38pl0m3zegruzupp5u5bp Қатысушы талқылауы:Nurbaqyt turk 3 746667 3390948 2024-10-15T16:10:53Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3390948 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Nurbaqyt turk}} -- [[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] ([[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|талқылауы]]) 21:10, 2024 ж. қазанның 15 (+05) 4p49vp944ikqkk0yly0f1ord8f3c2sf Қатысушы талқылауы:Asanali01 3 746668 3390952 2024-10-15T16:19:50Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3390952 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Asanali01}} -- [[Қатысушы:Erboldilyara|Сариев Ербол]] ([[Қатысушы талқылауы:Erboldilyara|талқылауы]] 21:19, 2024 ж. қазанның 15 (+05) oaz0dnkibuuya80tmtiajp6hd86llsp Футболдан 2026 жылғы әлем біріншілігі (іріктеу турнирі) 0 746669 3390953 2024-10-15T16:21:21Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 Жаңа бетте: '''Футболдан 2026 жылғы әлем біріншілігі (іріктеу турнирі)''' — 2026 жылы АӨШ, Канада, Мекскада өтетін әлем чемпионатына қатысуға жолдама беретін іріктеу турнирі. Турнирге ФИФА қарамағындағы барлық ел қатысады да, 45 жолдаманы сарапқа салады. == Азия Футбол Конфеде... 3390953 wikitext text/x-wiki '''Футболдан 2026 жылғы әлем біріншілігі (іріктеу турнирі)''' — 2026 жылы АӨШ, Канада, Мекскада өтетін әлем чемпионатына қатысуға жолдама беретін іріктеу турнирі. Турнирге ФИФА қарамағындағы барлық ел қатысады да, 45 жолдаманы сарапқа салады. == [[Азия Футбол Конфедерациясы|АФК]] == === 1 раунд === {{TwoLegStart}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Ауғанстан|2013||R}}'''|| 2:0 |{{футбол|Моңғолия}} || 1:0| 1:0}} {{TwoLegResult|{{футбол|Мальдивтер|||R}}|| 2:3 |'''{{футбол|Бангладеш}}''' || 1:1| 1:2}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Сингапур|||R}}'''|| 3:1 |{{футбол|Гуам}} || 2:1| 1:0}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Йемен|||R}}'''|| 4:1 |{{футбол|Шри-Ланка}} || 3:0| 1:1}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Мьянма|||R}}'''|| 5:1 |{{футбол|Макао}} ||5:1| 0:0}} {{TwoLegResult|{{футбол|Камбоджа|||R}}|| 0:1 |'''{{футбол|Пәкістан}}''' ||0:0|0:1 }} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Тайвань|||R}}'''|| 7:0 |{{футбол|Шығыс Тимор}} || 4:0| 3:0 }} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Индонезия|||R}}'''|| 12:0 |{{футбол|Бруней}} || 6:0|6:0}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Гонконг|||R}}'''|| 4:2 |{{футбол|Бутан}} || 4:0| 0:2}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Непал|||R}}'''|| 2:1 |{{футбол|Лаос}} || 1:1|1:0}} |} === 2 раунд === ==== A тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Катар}}'''|5|1|0|18|3|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Кувейт}}'''|2|1|3|6|6|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Үндістан}}|1|2|3|3|7|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Ауғанстан|2013}}|1|2|3|3|14|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== B тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Жапония}}'''|6|0|0|24|0|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|КХДР}}'''|3|0|3|11|7|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Сирия}}|2|1|3|9|12|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Малайзия}}|0|1|5|3|28|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== C тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Оңтүстік Корея}}'''|5|1|0|20|1|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Қытай}}'''|2|2|2|9|9|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Тайланд}}|2|2|2|9|9|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Сингапур}}|0|1|5|5|24|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== D тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Оман}}'''|4|1|1|11|2|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Қырғызстан}}'''|3|2|1|13|7|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Малайзия}}|3|1|2|9|9|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Тайвань}}|0|0|6|2|16|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== E тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Иран}}'''|4|2|0|16|4|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Өзбекстан}}'''|4|2|0|13|4|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Түрікменстан}}|0|2|4|4|14|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Гонконг}}|0|2|4|4|15|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== F тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Ирак}}'''|6|0|0|17|2|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Индонезия}}''' |3|1|2|8|8|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Вьетнам}}|2|0|4|6|10|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Филиппиндер}}|0|1|5|3|14|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== G тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Иордания}}'''|4|1|1|16|4|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Сауд Арабиясы}}'''|4|1|1|12|3|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Тәжікстан}}|2|2|2|11|7|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Пәкістан}}|0|0|6|1|26|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== H тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|БАӘ}}'''|5|1|0|16|2|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Бахрейн}}'''|3|2|1|11|3|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Йемен}}|1|2|3|5|9|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Непал}}|0|1|5|2|20|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== I тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Аустралия}}'''|6|0|0|22|0|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Палестина}}'''|2|2|2|6|6|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Ливан}}|1|3|2|5|8|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Бангладеш}}|0|1|5|1|20|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} == [[КОНКАКАФ]] == === 1 раунд === {{TwoLegStart}} {{TwoLegResult| '''{{футбол|Ангилья|||R}} '''||1:1 <small>[[пенальти|пен.]] 4:3|{{футбол|Туркс және Кайкос}} || 0:0 |1:1}} {{TwoLegResult| {{футбол|Америкалық Вирджин аралдары|||R}} ||1:1 <small>2:4 [[пенальти|пен.]]| '''{{футбол|Британдық Вирджин аралдары}} '''|| 1:1|0:0}} |} === 2 раунд === == [[Океания Футбол Конфедерациясы|ОФК]] == === 1 раунд === '''Жартылай финал''' {{матч туралы есептеме |мерзімі ={{start date|2024|09|6|df=y}} |команда1 ={{футбол|Кук аралдары|||R}} |есеп = 1:3 |команда2 ={{футбол|Тонга}} |стадион = {{ту|Самоа}} Ұлттық стадион, [[Апиа]] }} ---- {{матч туралы есептеме |мерзімі ={{start date|2024|09|6|df=y}} |команда1 ={{футбол|Америка Самоасы|||R}} |есеп = 0:2 |команда2 ={{футбол|Самоа}} |стадион = {{ту|Самоа}} Ұлттық стадион, [[Апиа]] }} '''Финал''' {{матч туралы есептеме |мерзімі ={{start date|2024|09|9|df=y}} |команда1 = {{футбол|Тонга|||R}} |есеп = 1:2 |команда2 ={{футбол|Самоа}} |стадион = {{ту|Самоа}} Ұлттық стадион, [[Апиа]] }} === 2 раунд === == [[Африка Футбол Конфедерациясы|КАФ]] == === 1 раунд === [[Санат:футболдан 2026 жылғы әлем біріншілігі]] 9frimqvn9ate9g4hdnf29te7h2zskpy 3390957 3390953 2024-10-15T16:29:58Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 3390957 wikitext text/x-wiki {{Футбол құрамаларының жарысы |атауы1 = [[Футболдан 2026 жылғы әлем біріншілігі|ӘЧ-2026]] іріктеу турнирі |іріктеу мерзімі = [[қыркүйек]] [[2023 жыл|2023]] - [[наурыз]] [[2026 жыл|2026]] |қатысушылар саны = 212 |қалалар = |стадиондар = |чемпион = |рет = |2 орын = |3 орын = |ойналған матчтар саны = 345 |голдар саны = 920 |бомбардир = |бголдар = |алд = [[Футболдан 2022 жылғы әлем біріншілігі (іріктеу турнирі)|2022]] |кел = [[футболдан әлем чемпионаты|''2030'']] }} '''[[Футболдан 2026 жылғы әлем біріншілігі]] (іріктеу турнирі)''' — 2026 жылы [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]], [[Канада|Канада,]] [[Мексика|Мексикада]] өтетін әлем чемпионатына қатысуға жолдама беретін іріктеу турнирі. Турнирге ФИФА қарамағындағы барлық ел қатысады да, жалпы 45 жолдаманы сарапқа салады. == [[Азия Футбол Конфедерациясы|АФК]] == === 1 раунд === {{TwoLegStart}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Ауғанстан|2013||R}}'''|| 2:0 |{{футбол|Моңғолия}} || 1:0| 1:0}} {{TwoLegResult|{{футбол|Мальдивтер|||R}}|| 2:3 |'''{{футбол|Бангладеш}}''' || 1:1| 1:2}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Сингапур|||R}}'''|| 3:1 |{{футбол|Гуам}} || 2:1| 1:0}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Йемен|||R}}'''|| 4:1 |{{футбол|Шри-Ланка}} || 3:0| 1:1}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Мьянма|||R}}'''|| 5:1 |{{футбол|Макао}} ||5:1| 0:0}} {{TwoLegResult|{{футбол|Камбоджа|||R}}|| 0:1 |'''{{футбол|Пәкістан}}''' ||0:0|0:1 }} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Тайвань|||R}}'''|| 7:0 |{{футбол|Шығыс Тимор}} || 4:0| 3:0 }} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Индонезия|||R}}'''|| 12:0 |{{футбол|Бруней}} || 6:0|6:0}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Гонконг|||R}}'''|| 4:2 |{{футбол|Бутан}} || 4:0| 0:2}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Непал|||R}}'''|| 2:1 |{{футбол|Лаос}} || 1:1|1:0}} |} === 2 раунд === ==== A тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Катар}}'''|5|1|0|18|3|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Кувейт}}'''|2|1|3|6|6|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Үндістан}}|1|2|3|3|7|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Ауғанстан|2013}}|1|2|3|3|14|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== B тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Жапония}}'''|6|0|0|24|0|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|КХДР}}'''|3|0|3|11|7|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Сирия}}|2|1|3|9|12|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Малайзия}}|0|1|5|3|28|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== C тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Оңтүстік Корея}}'''|5|1|0|20|1|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Қытай}}'''|2|2|2|9|9|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Тайланд}}|2|2|2|9|9|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Сингапур}}|0|1|5|5|24|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== D тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Оман}}'''|4|1|1|11|2|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Қырғызстан}}'''|3|2|1|13|7|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Малайзия}}|3|1|2|9|9|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Тайвань}}|0|0|6|2|16|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== E тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Иран}}'''|4|2|0|16|4|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Өзбекстан}}'''|4|2|0|13|4|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Түрікменстан}}|0|2|4|4|14|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Гонконг}}|0|2|4|4|15|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== F тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Ирак}}'''|6|0|0|17|2|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Индонезия}}''' |3|1|2|8|8|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Вьетнам}}|2|0|4|6|10|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Филиппиндер}}|0|1|5|3|14|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== G тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Иордания}}'''|4|1|1|16|4|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Сауд Арабиясы}}'''|4|1|1|12|3|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Тәжікстан}}|2|2|2|11|7|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Пәкістан}}|0|0|6|1|26|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== H тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|БАӘ}}'''|5|1|0|16|2|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Бахрейн}}'''|3|2|1|11|3|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Йемен}}|1|2|3|5|9|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Непал}}|0|1|5|2|20|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== I тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Аустралия}}'''|6|0|0|22|0|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Палестина}}'''|2|2|2|6|6|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Ливан}}|1|3|2|5|8|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Бангладеш}}|0|1|5|1|20|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} == [[КОНКАКАФ]] == === 1 раунд === {{TwoLegStart}} {{TwoLegResult| '''{{футбол|Ангилья|||R}} '''||1:1 <small>[[пенальти|пен.]] 4:3|{{футбол|Туркс және Кайкос}} || 0:0 |1:1}} {{TwoLegResult| {{футбол|Америкалық Вирджин аралдары|||R}} ||1:1 <small>2:4 [[пенальти|пен.]]| '''{{футбол|Британдық Вирджин аралдары}} '''|| 1:1|0:0}} |} === 2 раунд === == [[Океания Футбол Конфедерациясы|ОФК]] == === 1 раунд === '''Жартылай финал''' {{матч туралы есептеме |мерзімі ={{start date|2024|09|6|df=y}} |команда1 ={{футбол|Кук аралдары|||R}} |есеп = 1:3 |команда2 ={{футбол|Тонга}} |стадион = {{ту|Самоа}} Ұлттық стадион, [[Апиа]] }} ---- {{матч туралы есептеме |мерзімі ={{start date|2024|09|6|df=y}} |команда1 ={{футбол|Америка Самоасы|||R}} |есеп = 0:2 |команда2 ={{футбол|Самоа}} |стадион = {{ту|Самоа}} Ұлттық стадион, [[Апиа]] }} '''Финал''' {{матч туралы есептеме |мерзімі ={{start date|2024|09|9|df=y}} |команда1 = {{футбол|Тонга|||R}} |есеп = 1:2 |команда2 ={{футбол|Самоа}} |стадион = {{ту|Самоа}} Ұлттық стадион, [[Апиа]] }} === 2 раунд === == [[Африка Футбол Конфедерациясы|КАФ]] == === 1 раунд === [[Санат:футболдан 2026 жылғы әлем біріншілігі]] [[Санат:2023 жылғы футбол]] [[Санат:2024 жылғы футбол]] [[Санат:2025 жылғы футбол]] [[Санат:2026 жылғы футбол]] 7ov0m07hgvu25fk9fc1skk47ypgg737 3390958 3390957 2024-10-15T16:30:37Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 /* КАФ */ 3390958 wikitext text/x-wiki {{Футбол құрамаларының жарысы |атауы1 = [[Футболдан 2026 жылғы әлем біріншілігі|ӘЧ-2026]] іріктеу турнирі |іріктеу мерзімі = [[қыркүйек]] [[2023 жыл|2023]] - [[наурыз]] [[2026 жыл|2026]] |қатысушылар саны = 212 |қалалар = |стадиондар = |чемпион = |рет = |2 орын = |3 орын = |ойналған матчтар саны = 345 |голдар саны = 920 |бомбардир = |бголдар = |алд = [[Футболдан 2022 жылғы әлем біріншілігі (іріктеу турнирі)|2022]] |кел = [[футболдан әлем чемпионаты|''2030'']] }} '''[[Футболдан 2026 жылғы әлем біріншілігі]] (іріктеу турнирі)''' — 2026 жылы [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]], [[Канада|Канада,]] [[Мексика|Мексикада]] өтетін әлем чемпионатына қатысуға жолдама беретін іріктеу турнирі. Турнирге ФИФА қарамағындағы барлық ел қатысады да, жалпы 45 жолдаманы сарапқа салады. == [[Азия Футбол Конфедерациясы|АФК]] == === 1 раунд === {{TwoLegStart}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Ауғанстан|2013||R}}'''|| 2:0 |{{футбол|Моңғолия}} || 1:0| 1:0}} {{TwoLegResult|{{футбол|Мальдивтер|||R}}|| 2:3 |'''{{футбол|Бангладеш}}''' || 1:1| 1:2}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Сингапур|||R}}'''|| 3:1 |{{футбол|Гуам}} || 2:1| 1:0}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Йемен|||R}}'''|| 4:1 |{{футбол|Шри-Ланка}} || 3:0| 1:1}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Мьянма|||R}}'''|| 5:1 |{{футбол|Макао}} ||5:1| 0:0}} {{TwoLegResult|{{футбол|Камбоджа|||R}}|| 0:1 |'''{{футбол|Пәкістан}}''' ||0:0|0:1 }} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Тайвань|||R}}'''|| 7:0 |{{футбол|Шығыс Тимор}} || 4:0| 3:0 }} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Индонезия|||R}}'''|| 12:0 |{{футбол|Бруней}} || 6:0|6:0}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Гонконг|||R}}'''|| 4:2 |{{футбол|Бутан}} || 4:0| 0:2}} {{TwoLegResult|'''{{футбол|Непал|||R}}'''|| 2:1 |{{футбол|Лаос}} || 1:1|1:0}} |} === 2 раунд === ==== A тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Катар}}'''|5|1|0|18|3|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Кувейт}}'''|2|1|3|6|6|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Үндістан}}|1|2|3|3|7|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Ауғанстан|2013}}|1|2|3|3|14|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== B тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Жапония}}'''|6|0|0|24|0|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|КХДР}}'''|3|0|3|11|7|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Сирия}}|2|1|3|9|12|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Малайзия}}|0|1|5|3|28|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== C тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Оңтүстік Корея}}'''|5|1|0|20|1|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Қытай}}'''|2|2|2|9|9|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Тайланд}}|2|2|2|9|9|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Сингапур}}|0|1|5|5|24|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== D тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Оман}}'''|4|1|1|11|2|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Қырғызстан}}'''|3|2|1|13|7|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Малайзия}}|3|1|2|9|9|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Тайвань}}|0|0|6|2|16|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== E тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Иран}}'''|4|2|0|16|4|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Өзбекстан}}'''|4|2|0|13|4|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Түрікменстан}}|0|2|4|4|14|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Гонконг}}|0|2|4|4|15|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== F тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Ирак}}'''|6|0|0|17|2|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Индонезия}}''' |3|1|2|8|8|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Вьетнам}}|2|0|4|6|10|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Филиппиндер}}|0|1|5|3|14|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== G тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Иордания}}'''|4|1|1|16|4|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Сауд Арабиясы}}'''|4|1|1|12|3|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Тәжікстан}}|2|2|2|11|7|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Пәкістан}}|0|0|6|1|26|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== H тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|БАӘ}}'''|5|1|0|16|2|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Бахрейн}}'''|3|2|1|11|3|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Йемен}}|1|2|3|5|9|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Непал}}|0|1|5|2|20|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} ==== I тобы ==== {{ФутболКесте}} {{ФК-команда| 1|'''{{футбол|Аустралия}}'''|6|0|0|22|0|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 2|'''{{футбол|Палестина}}'''|2|2|2|6|6|түс=#ccffcc;"}} {{ФК-команда| 3|{{футбол|Ливан}}|1|3|2|5|8|түс=lightcyan}} {{ФК-команда| 4|{{футбол|Бангладеш}}|0|1|5|1|20|түс=lightcyan}} {{ФутболКестеСоңы}} == [[КОНКАКАФ]] == === 1 раунд === {{TwoLegStart}} {{TwoLegResult| '''{{футбол|Ангилья|||R}} '''||1:1 <small>[[пенальти|пен.]] 4:3|{{футбол|Туркс және Кайкос}} || 0:0 |1:1}} {{TwoLegResult| {{футбол|Америкалық Вирджин аралдары|||R}} ||1:1 <small>2:4 [[пенальти|пен.]]| '''{{футбол|Британдық Вирджин аралдары}} '''|| 1:1|0:0}} |} === 2 раунд === == [[Океания Футбол Конфедерациясы|ОФК]] == === 1 раунд === '''Жартылай финал''' {{матч туралы есептеме |мерзімі ={{start date|2024|09|6|df=y}} |команда1 ={{футбол|Кук аралдары|||R}} |есеп = 1:3 |команда2 ={{футбол|Тонга}} |стадион = {{ту|Самоа}} Ұлттық стадион, [[Апиа]] }} ---- {{матч туралы есептеме |мерзімі ={{start date|2024|09|6|df=y}} |команда1 ={{футбол|Америка Самоасы|||R}} |есеп = 0:2 |команда2 ={{футбол|Самоа}} |стадион = {{ту|Самоа}} Ұлттық стадион, [[Апиа]] }} '''Финал''' {{матч туралы есептеме |мерзімі ={{start date|2024|09|9|df=y}} |команда1 = {{футбол|Тонга|||R}} |есеп = 1:2 |команда2 ={{футбол|Самоа}} |стадион = {{ту|Самоа}} Ұлттық стадион, [[Апиа]] }} === 2 раунд === == [[Африка Футбол Конфедерациясы|КАФ]] == === 1 раунд === {{Футболдан әлем чемпионаттары}} [[Санат:футболдан 2026 жылғы әлем біріншілігі]] [[Санат:2023 жылғы футбол]] [[Санат:2024 жылғы футбол]] [[Санат:2025 жылғы футбол]] [[Санат:2026 жылғы футбол]] rsmbmmnuj3h8ys2ggv1bnfjj0yv8xto Қатысушы талқылауы:A1imuly 3 746670 3390954 2024-10-15T16:21:36Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3390954 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=A1imuly}} -- [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 21:21, 2024 ж. қазанның 15 (+05) 29dre17xtex2fqz5gyh6vv28p00u20x Қатысушы талқылауы:Պավել Սահակյան 3 746671 3390956 2024-10-15T16:29:01Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3390956 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Պավել Սահակյան}} -- [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 21:29, 2024 ж. қазанның 15 (+05) tf39i3iqarw2z312x0wt5pur78g22qj Қатысушы талқылауы:Bartosz Dziewoński (WMF) 3 746672 3390961 2024-10-15T16:38:34Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3390961 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Bartosz Dziewoński (WMF)}} -- [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:38, 2024 ж. қазанның 15 (+05) 9wcf05q9n68uhpl86621gu231zho3gm Футболдан 1974 жылғы әлем біріншілігі (іріктеу турнирі) 0 746673 3390962 2024-10-15T16:49:39Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 Жаңа бетте: '''Футболдан 1974 жылғы әлем біріншілігінің ріктеу турниріне''' 99 ел қатысып, 14 жолдаманы сарапқа салды. == Құрлықтық іріктеулер == * УЕФА : 1 топ — '''{{футбол|Швеция}}''' : 2 топ — '''{{футбол|Италия}}''' : 3 топ — '''{{футбол|Нидерланд}}''' : 4 топ — '''{{футбол|ГДР}}''' : 5 топ — '''{... 3390962 wikitext text/x-wiki '''Футболдан 1974 жылғы әлем біріншілігінің ріктеу турниріне''' 99 ел қатысып, 14 жолдаманы сарапқа салды. == Құрлықтық іріктеулер == * УЕФА : 1 топ — '''{{футбол|Швеция}}''' : 2 топ — '''{{футбол|Италия}}''' : 3 топ — '''{{футбол|Нидерланд}}''' : 4 топ — '''{{футбол|ГДР}}''' : 5 топ — '''{{футбол|Польша}}''' : 6 топ — '''{{Футбол|BUL|1971}}''' : 7 топ — '''{{футбол|Югославия}}''' : 8 топ — '''{{футбол|Шотландия}}''' : 9 топ — ''{{Футбол|КСРО|1955}}'' плей-офф * КОНМЕБОЛ : 1 топ — '''{{футбол|Уругвай}}''' : 2 топ — '''{{Футбол|Аргентина|1812}}''' : 3 топ — ''{{футбол|Чили}}'' Плей-офф * [[КОНКАКАФ Ұлттары чемпионаты 1973|КОНКАКАФ ұлттары кубогы 1973]] : '''{{Футбол|Гаити|1964}}''' * Африка : '''{{Футбол|Заир}}''' * Азия және Океания : '''{{футбол|Аустралия}}''' == Плей-офф == === УЕФА/КОНМЕБОЛ === 26/09/1973, [[Мәскеу]], [[КСРО]] — {{Футбол|КСРО|1955}} '''0-0''' {{футбол|Чили}} 21/11/1973, [[Сантьяго]], [[Чили]] {{футбол|Чили}} '''2-0''' {{Футбол|КСРО|1955}} (тех жеңіс)<ref>{{Cite news|title=Чили-СССР: матч, которого не было (с голом, которого не было, забитым сопернику, которого не было)|url=https://inosmi.ru/social/20180630/242641495.html|work=ИноСМИ.Ru|date=2018-06-30|accessdate=2018-08-09|language=ru|archive-date=2018-08-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20180809062443/https://inosmi.ru/social/20180630/242641495.html|url-status=live}}</ref>. == Финалист елдер == {| class="wikitable" style="text-align: center;" |- !width=160|Команда !width=80|Финал !width=50|Қатарынан !width=80|Соңғы финал |- |style="text-align:left;"|{{Футбол|Аргентина|1812}} |6й||1||[[Чемпионат мира по футболу 1966|1966]] |- |style="text-align:left;"|{{футбол|Аустралия}} |1й||1||- |- |style="text-align:left;"|{{Футбол|Бразилия|1968}} (ЧМ) |10й||10||[[Чемпионат мира по футболу 1970|1970]] |- |style="text-align:left;"|{{Футбол|Болгария|1971}} |4й||4||[[Чемпионат мира по футболу 1970|1970]] |- |style="text-align:left;"|{{футбол|Чили}} |5й||1||[[Чемпионат мира по футболу 1966|1966]] |- |style="text-align:left;"|{{футбол|ГДР}} |1й||1||- |- |style="text-align:left;"|{{Футбол|Гаити|1964}} |1й||1||- |- |style="text-align:left;"|{{футбол|Италия}} |8й||4||[[Чемпионат мира по футболу 1970|1970]] |- |style="text-align:left;"|{{футбол|Нидерланд}} |3й||1||[[Чемпионат мира по футболу 1938|1938]] |- |style="text-align:left;"|{{футбол|Польша}} |2й||1||[[Чемпионат мира по футболу 1938|1938]] |- |style="text-align:left;"|{{футбол|Шотландия}} |3й||1||[[Чемпионат мира по футболу 1958|1958]] |- |style="text-align:left;"|{{футбол|Швеция}} |6й||2||[[Чемпионат мира по футболу 1970|1970]] |- |style="text-align:left;"|{{футбол|Уругвай}} |7й||4||[[Чемпионат мира по футболу 1970|1970]] |- |style="text-align:left;"|{{футбол|Германия}} |8й||6||[[Чемпионат мира по футболу 1970|1970]] |- |style="text-align:left;"|{{футбол|Югославия}} |6й||1||[[Чемпионат мира по футболу 1962|1962]] |- |style="text-align:left;"|{{Футбол|Заир}} |1й||1||- |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Футболдан әлем чемпионаттары}} [[Санат:Футболдан 1974 жылғы әлем біріншілігі]] [[Санат:1972 жылғы футбол]] [[Санат:1973 жылғы футбол]] lk6pbcrqfm79neios2xeqbtwrwhduy4 3390963 3390962 2024-10-15T16:51:21Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 /* Құрлықтық іріктеулер */ 3390963 wikitext text/x-wiki '''Футболдан 1974 жылғы әлем біріншілігінің ріктеу турниріне''' 99 ел қатысып, 14 жолдаманы сарапқа салды. == Құрлықтық іріктеулер == * УЕФА : 1 топ — '''{{футбол|Швеция}}''' : 2 топ — '''{{футбол|Италия}}''' : 3 топ — '''{{футбол|Нидерланд}}''' : 4 топ — '''{{футбол|ГДР}}''' : 5 топ — '''{{футбол|Польша}}''' : 6 топ — '''{{Футбол|Болгария|1971}}''' : 7 топ — '''{{футбол|Югославия}}''' : 8 топ — '''{{футбол|Шотландия}}''' : 9 топ — ''{{Футбол|КСРО|1955}}'' плей-офф * КОНМЕБОЛ : 1 топ — '''{{футбол|Уругвай}}''' : 2 топ — '''{{Футбол|Аргентина|1812}}''' : 3 топ — ''{{футбол|Чили}}'' Плей-офф * [[КОНКАКАФ Ұлттары чемпионаты 1973|КОНКАКАФ ұлттары кубогы 1973]] : '''{{Футбол|Гаити|1964}}''' * Африка : '''{{ту|Заир}} [[Конго Демократиялық Республикасы Ұлттық футбол құрамасы|Заир]]''' * Азия және Океания : '''{{футбол|Аустралия}}''' == Плей-офф == === УЕФА/КОНМЕБОЛ === 26/09/1973, [[Мәскеу]], [[КСРО]] — {{Футбол|КСРО|1955}} '''0-0''' {{футбол|Чили}} 21/11/1973, [[Сантьяго]], [[Чили]] {{футбол|Чили}} '''2-0''' {{Футбол|КСРО|1955}} (тех жеңіс)<ref>{{Cite news|title=Чили-СССР: матч, которого не было (с голом, которого не было, забитым сопернику, которого не было)|url=https://inosmi.ru/social/20180630/242641495.html|work=ИноСМИ.Ru|date=2018-06-30|accessdate=2018-08-09|language=ru|archive-date=2018-08-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20180809062443/https://inosmi.ru/social/20180630/242641495.html|url-status=live}}</ref>. == Финалист елдер == {| class="wikitable" style="text-align: center;" |- !width=160|Команда !width=80|Финал !width=50|Қатарынан !width=80|Соңғы финал |- |style="text-align:left;"|{{Футбол|Аргентина|1812}} |6й||1||[[Чемпионат мира по футболу 1966|1966]] |- |style="text-align:left;"|{{футбол|Аустралия}} |1й||1||- |- |style="text-align:left;"|{{Футбол|Бразилия|1968}} (ЧМ) |10й||10||[[Чемпионат мира по футболу 1970|1970]] |- |style="text-align:left;"|{{Футбол|Болгария|1971}} |4й||4||[[Чемпионат мира по футболу 1970|1970]] |- |style="text-align:left;"|{{футбол|Чили}} |5й||1||[[Чемпионат мира по футболу 1966|1966]] |- |style="text-align:left;"|{{футбол|ГДР}} |1й||1||- |- |style="text-align:left;"|{{Футбол|Гаити|1964}} |1й||1||- |- |style="text-align:left;"|{{футбол|Италия}} |8й||4||[[Чемпионат мира по футболу 1970|1970]] |- |style="text-align:left;"|{{футбол|Нидерланд}} |3й||1||[[Чемпионат мира по футболу 1938|1938]] |- |style="text-align:left;"|{{футбол|Польша}} |2й||1||[[Чемпионат мира по футболу 1938|1938]] |- |style="text-align:left;"|{{футбол|Шотландия}} |3й||1||[[Чемпионат мира по футболу 1958|1958]] |- |style="text-align:left;"|{{футбол|Швеция}} |6й||2||[[Чемпионат мира по футболу 1970|1970]] |- |style="text-align:left;"|{{футбол|Уругвай}} |7й||4||[[Чемпионат мира по футболу 1970|1970]] |- |style="text-align:left;"|{{футбол|Германия}} |8й||6||[[Чемпионат мира по футболу 1970|1970]] |- |style="text-align:left;"|{{футбол|Югославия}} |6й||1||[[Чемпионат мира по футболу 1962|1962]] |- |style="text-align:left;"|{{Футбол|Заир}} |1й||1||- |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Футболдан әлем чемпионаттары}} [[Санат:Футболдан 1974 жылғы әлем біріншілігі]] [[Санат:1972 жылғы футбол]] [[Санат:1973 жылғы футбол]] 4gtaq8jjhpt66skqmhi2e13e40c19im 3390964 3390963 2024-10-15T16:52:21Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 /* Финалист елдер */ 3390964 wikitext text/x-wiki '''Футболдан 1974 жылғы әлем біріншілігінің ріктеу турниріне''' 99 ел қатысып, 14 жолдаманы сарапқа салды. == Құрлықтық іріктеулер == * УЕФА : 1 топ — '''{{футбол|Швеция}}''' : 2 топ — '''{{футбол|Италия}}''' : 3 топ — '''{{футбол|Нидерланд}}''' : 4 топ — '''{{футбол|ГДР}}''' : 5 топ — '''{{футбол|Польша}}''' : 6 топ — '''{{Футбол|Болгария|1971}}''' : 7 топ — '''{{футбол|Югославия}}''' : 8 топ — '''{{футбол|Шотландия}}''' : 9 топ — ''{{Футбол|КСРО|1955}}'' плей-офф * КОНМЕБОЛ : 1 топ — '''{{футбол|Уругвай}}''' : 2 топ — '''{{Футбол|Аргентина|1812}}''' : 3 топ — ''{{футбол|Чили}}'' Плей-офф * [[КОНКАКАФ Ұлттары чемпионаты 1973|КОНКАКАФ ұлттары кубогы 1973]] : '''{{Футбол|Гаити|1964}}''' * Африка : '''{{ту|Заир}} [[Конго Демократиялық Республикасы Ұлттық футбол құрамасы|Заир]]''' * Азия және Океания : '''{{футбол|Аустралия}}''' == Плей-офф == === УЕФА/КОНМЕБОЛ === 26/09/1973, [[Мәскеу]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] — {{Футбол|КСРО|1955}} '''0-0''' {{футбол|Чили}} 21/11/1973, [[Сантьяго]], [[Чили]] {{футбол|Чили}} '''2-0''' {{Футбол|КСРО|1955}} (тех жеңіс)<ref>{{Cite news|title=Чили-СССР: матч, которого не было (с голом, которого не было, забитым сопернику, которого не было)|url=https://inosmi.ru/social/20180630/242641495.html|work=ИноСМИ.Ru|date=2018-06-30|accessdate=2018-08-09|language=ru|archive-date=2018-08-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20180809062443/https://inosmi.ru/social/20180630/242641495.html|url-status=live}}</ref>. == Финалист елдер == {| class="wikitable" style="text-align: center;" |- !width=160|Команда !width=80|Финал !width=50|Қатарынан !width=80|Соңғы финал |- |style="text-align:left;"|{{Футбол|Аргентина|1812}} |6й||1||1966 |- |style="text-align:left;"|{{футбол|Аустралия}} |1й||1||- |- |style="text-align:left;"|{{Футбол|Бразилия|1968}} (ЧМ) |10й||10||1970 |- |style="text-align:left;"|{{Футбол|Болгария|1971}} |4й||4||1970 |- |style="text-align:left;"|{{футбол|Чили}} |5й||1||1966 |- |style="text-align:left;"|{{футбол|ГДР}} |1й||1||- |- |style="text-align:left;"|{{Футбол|Гаити|1964}} |1й||1||- |- |style="text-align:left;"|{{футбол|Италия}} |8й||4||1970 |- |style="text-align:left;"|{{футбол|Нидерланд}} |3й||1||1938 |- |style="text-align:left;"|{{футбол|Польша}} |2й||1||1938 |- |style="text-align:left;"|{{футбол|Шотландия}} |3й||1||1958 |- |style="text-align:left;"|{{футбол|Швеция}} |6й||2||1970 |- |style="text-align:left;"|{{футбол|Уругвай}} |7й||4||1970 |- |style="text-align:left;"|{{футбол|Германия}} |8й||6||1970 |- |style="text-align:left;"|{{футбол|Югославия}} |6й||1||1962 |- |style="text-align:left;"|{{ту|Заир}} [[Конго Демократиялық Республикасы Ұлттық футбол құрамасы|Заир]] |1й||1||- |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Футболдан әлем чемпионаттары}} [[Санат:Футболдан 1974 жылғы әлем біріншілігі]] [[Санат:1972 жылғы футбол]] [[Санат:1973 жылғы футбол]] s6d0fg4lfvc9jhoi0fh53k5dec338nn Футболдан 1970 жылғы әлем біріншілігі (іріктеу турнирі) 0 746674 3390965 2024-10-15T16:59:22Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 Жаңа бетте: [[Футболдан 1970 жылғы әлем біріншілігі|Футболдан 1970 жылғы әлем біріншілігінің]] іріктеу турниріне қатысқан құрамалар 14 жолдаманы сарапқа салды. == Финалис елдер == [[Сурет:1970_world_cup.png|нобай|500x500 нүкте|Қатысушы елдер]] {| class="wikitable" style="text-align: center;" ! width="160" |Ел ! width="80" |... 3390965 wikitext text/x-wiki [[Футболдан 1970 жылғы әлем біріншілігі|Футболдан 1970 жылғы әлем біріншілігінің]] іріктеу турниріне қатысқан құрамалар 14 жолдаманы сарапқа салды. == Финалис елдер == [[Сурет:1970_world_cup.png|нобай|500x500 нүкте|Қатысушы елдер]] {| class="wikitable" style="text-align: center;" ! width="160" |Ел ! width="80" |Рет ! width="50" |Қатарынан ! width="80" |Соңғы финал |- | style="text-align:left;" |Бельгия |5 |1 |1954 |- | style="text-align:left;" |Бразилия |9 |9 |1966 |- | style="text-align:left;" |Болгария |3 |3 |1966 |- | style="text-align:left;" |Чехословакия |6 |1 |1962 |- | style="text-align:left;" |Сальвадор |1 |1 | - |- | style="text-align:left;" |Англия |6 |6 |1966 |- | style="text-align:left;" |Израиль |1 |1 | - |- | style="text-align:left;" |Италия |7 |3 |1966 |- | style="text-align:left;" |Мексика |7 |6 |1966 |- | style="text-align:left;" |Марокко |1 |1 | - |- | style="text-align:left;" |Перу |2 |1 |1930 |- | style="text-align:left;" |Руыния |4 |1 |1938 |- | style="text-align:left;" |Швеция |5 |1 |1958 |- | style="text-align:left;" |Уругвай |6 |3 |1966 |- | style="text-align:left;" |КСРО |4 |4 |1966 |- | style="text-align:left;" |ГФР |7 |5 |1966 |} {{Футболдан әлем чемпионаттары}} 3j8ifzyo8ojiqmae5b04vtb7os8wzbd 3390966 3390965 2024-10-15T17:03:49Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 /* Финалис елдер */ 3390966 wikitext text/x-wiki [[Футболдан 1970 жылғы әлем біріншілігі|Футболдан 1970 жылғы әлем біріншілігінің]] іріктеу турниріне қатысқан құрамалар 14 жолдаманы сарапқа салды[[Сурет:1970_world_cup.png|нобай|500x500 нүкте|Қатысушы елдер]] == Финалис елдер == {| class="wikitable" style="text-align: center;" ! width="160" |Ел ! width="80" |Рет ! width="50" |Қатарынан ! width="80" |Соңғы финал |- | style="text-align:left;" |[[Бельгия Ұлттық футбол құрамасы|Бельгия]] |5 |1 |1954 |- | style="text-align:left;" |[[Бразилия Ұлттық футбол құрамасы|Бразилия]] |9 |9 |1966 |- | style="text-align:left;" |[[Болгария Ұлттық футбол құрамасы|Болгария]] |3 |3 |1966 |- | style="text-align:left;" |[[Чехословакия Ұлттық футбол құрамасы|Чехословакия]] |6 |1 |1962 |- | style="text-align:left;" |[[Сальвадор Ұлттық футбол құрамасы|Сальвадор]] |1 |1 | - |- | style="text-align:left;" |[[Англия Ұлттық футбол құрамасы|Англия]] |6 |6 |1966 |- | style="text-align:left;" |[[Израиль Ұлттық футбол құрамасы|Израиль]] |1 |1 | - |- | style="text-align:left;" |[[Италия Ұлттық футбол құрамасы|Италия]] |7 |3 |1966 |- | style="text-align:left;" |[[Мексика Ұлттық футбол құрамасы|Мексика]] |7 |6 |1966 |- | style="text-align:left;" |[[Марокко Ұлттық футбол құрамасы|Марокко]] |1 |1 | - |- | style="text-align:left;" |[[Перу Ұлттық футбол құрамасы|Перу]] |2 |1 |1930 |- | style="text-align:left;" |[[Румыния Ұлттық футбол құрамасы|Руыния]] |4 |1 |1938 |- | style="text-align:left;" |[[Швеция Ұлттық футбол құрамасы|Швеция]] |5 |1 |1958 |- | style="text-align:left;" |[[Уругвай Ұлттық футбол құрамасы|Уругвай]] |6 |3 |1966 |- | style="text-align:left;" |[[КСРО Ұлттық футбол құрамасы|КСРО]] |4 |4 |1966 |- | style="text-align:left;" |[[Германия Ұлттық футбол құрамасы|ГФР]] |7 |5 |1966 |} {{Футболдан әлем чемпионаттары}} tenrtjwtxylihpwicpfu3jyuwk6c18x 3390967 3390966 2024-10-15T17:04:48Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 3390967 wikitext text/x-wiki [[Сурет:1970_world_cup.png|нобай|500x500 нүкте|Қатысушы елдер]] '''[[Футболдан 1970 жылғы әлем біріншілігі|Футболдан 1970 жылғы әлем біріншілігінің]] іріктеу турниріне''' қатысқан құрамалар 14 жолдаманы сарапқа салды. Мексика турнир қожайыны ретінде, Англия әлем чемпионы ретінде іріктеуге қатыспастан, тікелей жолдама алды. == Финалис елдер == {| class="wikitable" style="text-align: center;" ! width="160" |Ел ! width="80" |Рет ! width="50" |Қатарынан ! width="80" |Соңғы финал |- | style="text-align:left;" |[[Бельгия Ұлттық футбол құрамасы|Бельгия]] |5 |1 |1954 |- | style="text-align:left;" |[[Бразилия Ұлттық футбол құрамасы|Бразилия]] |9 |9 |1966 |- | style="text-align:left;" |[[Болгария Ұлттық футбол құрамасы|Болгария]] |3 |3 |1966 |- | style="text-align:left;" |[[Чехословакия Ұлттық футбол құрамасы|Чехословакия]] |6 |1 |1962 |- | style="text-align:left;" |[[Сальвадор Ұлттық футбол құрамасы|Сальвадор]] |1 |1 | - |- | style="text-align:left;" |[[Англия Ұлттық футбол құрамасы|Англия]] |6 |6 |1966 |- | style="text-align:left;" |[[Израиль Ұлттық футбол құрамасы|Израиль]] |1 |1 | - |- | style="text-align:left;" |[[Италия Ұлттық футбол құрамасы|Италия]] |7 |3 |1966 |- | style="text-align:left;" |[[Мексика Ұлттық футбол құрамасы|Мексика]] |7 |6 |1966 |- | style="text-align:left;" |[[Марокко Ұлттық футбол құрамасы|Марокко]] |1 |1 | - |- | style="text-align:left;" |[[Перу Ұлттық футбол құрамасы|Перу]] |2 |1 |1930 |- | style="text-align:left;" |[[Румыния Ұлттық футбол құрамасы|Руыния]] |4 |1 |1938 |- | style="text-align:left;" |[[Швеция Ұлттық футбол құрамасы|Швеция]] |5 |1 |1958 |- | style="text-align:left;" |[[Уругвай Ұлттық футбол құрамасы|Уругвай]] |6 |3 |1966 |- | style="text-align:left;" |[[КСРО Ұлттық футбол құрамасы|КСРО]] |4 |4 |1966 |- | style="text-align:left;" |[[Германия Ұлттық футбол құрамасы|ГФР]] |7 |5 |1966 |} {{Футболдан әлем чемпионаттары}} bpk87g82obwfghzxnjqqbqjoop2oehv 3390968 3390967 2024-10-15T17:05:04Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 «[[Санат:Футболдан 1970 жылғы әлем біріншілігі|Футболдан 1970 жылғы әлем біріншілігі]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) 3390968 wikitext text/x-wiki [[Сурет:1970_world_cup.png|нобай|500x500 нүкте|Қатысушы елдер]] '''[[Футболдан 1970 жылғы әлем біріншілігі|Футболдан 1970 жылғы әлем біріншілігінің]] іріктеу турниріне''' қатысқан құрамалар 14 жолдаманы сарапқа салды. Мексика турнир қожайыны ретінде, Англия әлем чемпионы ретінде іріктеуге қатыспастан, тікелей жолдама алды. == Финалис елдер == {| class="wikitable" style="text-align: center;" ! width="160" |Ел ! width="80" |Рет ! width="50" |Қатарынан ! width="80" |Соңғы финал |- | style="text-align:left;" |[[Бельгия Ұлттық футбол құрамасы|Бельгия]] |5 |1 |1954 |- | style="text-align:left;" |[[Бразилия Ұлттық футбол құрамасы|Бразилия]] |9 |9 |1966 |- | style="text-align:left;" |[[Болгария Ұлттық футбол құрамасы|Болгария]] |3 |3 |1966 |- | style="text-align:left;" |[[Чехословакия Ұлттық футбол құрамасы|Чехословакия]] |6 |1 |1962 |- | style="text-align:left;" |[[Сальвадор Ұлттық футбол құрамасы|Сальвадор]] |1 |1 | - |- | style="text-align:left;" |[[Англия Ұлттық футбол құрамасы|Англия]] |6 |6 |1966 |- | style="text-align:left;" |[[Израиль Ұлттық футбол құрамасы|Израиль]] |1 |1 | - |- | style="text-align:left;" |[[Италия Ұлттық футбол құрамасы|Италия]] |7 |3 |1966 |- | style="text-align:left;" |[[Мексика Ұлттық футбол құрамасы|Мексика]] |7 |6 |1966 |- | style="text-align:left;" |[[Марокко Ұлттық футбол құрамасы|Марокко]] |1 |1 | - |- | style="text-align:left;" |[[Перу Ұлттық футбол құрамасы|Перу]] |2 |1 |1930 |- | style="text-align:left;" |[[Румыния Ұлттық футбол құрамасы|Руыния]] |4 |1 |1938 |- | style="text-align:left;" |[[Швеция Ұлттық футбол құрамасы|Швеция]] |5 |1 |1958 |- | style="text-align:left;" |[[Уругвай Ұлттық футбол құрамасы|Уругвай]] |6 |3 |1966 |- | style="text-align:left;" |[[КСРО Ұлттық футбол құрамасы|КСРО]] |4 |4 |1966 |- | style="text-align:left;" |[[Германия Ұлттық футбол құрамасы|ГФР]] |7 |5 |1966 |} {{Футболдан әлем чемпионаттары}} [[Санат:Футболдан 1970 жылғы әлем біріншілігі]] akkbtrrf1tmxm4f08t0i52v83ioaxkl 3390969 3390968 2024-10-15T17:05:18Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 «[[Санат:1969 жылғы футбол|1969 жылғы футбол]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) 3390969 wikitext text/x-wiki [[Сурет:1970_world_cup.png|нобай|500x500 нүкте|Қатысушы елдер]] '''[[Футболдан 1970 жылғы әлем біріншілігі|Футболдан 1970 жылғы әлем біріншілігінің]] іріктеу турниріне''' қатысқан құрамалар 14 жолдаманы сарапқа салды. Мексика турнир қожайыны ретінде, Англия әлем чемпионы ретінде іріктеуге қатыспастан, тікелей жолдама алды. == Финалис елдер == {| class="wikitable" style="text-align: center;" ! width="160" |Ел ! width="80" |Рет ! width="50" |Қатарынан ! width="80" |Соңғы финал |- | style="text-align:left;" |[[Бельгия Ұлттық футбол құрамасы|Бельгия]] |5 |1 |1954 |- | style="text-align:left;" |[[Бразилия Ұлттық футбол құрамасы|Бразилия]] |9 |9 |1966 |- | style="text-align:left;" |[[Болгария Ұлттық футбол құрамасы|Болгария]] |3 |3 |1966 |- | style="text-align:left;" |[[Чехословакия Ұлттық футбол құрамасы|Чехословакия]] |6 |1 |1962 |- | style="text-align:left;" |[[Сальвадор Ұлттық футбол құрамасы|Сальвадор]] |1 |1 | - |- | style="text-align:left;" |[[Англия Ұлттық футбол құрамасы|Англия]] |6 |6 |1966 |- | style="text-align:left;" |[[Израиль Ұлттық футбол құрамасы|Израиль]] |1 |1 | - |- | style="text-align:left;" |[[Италия Ұлттық футбол құрамасы|Италия]] |7 |3 |1966 |- | style="text-align:left;" |[[Мексика Ұлттық футбол құрамасы|Мексика]] |7 |6 |1966 |- | style="text-align:left;" |[[Марокко Ұлттық футбол құрамасы|Марокко]] |1 |1 | - |- | style="text-align:left;" |[[Перу Ұлттық футбол құрамасы|Перу]] |2 |1 |1930 |- | style="text-align:left;" |[[Румыния Ұлттық футбол құрамасы|Руыния]] |4 |1 |1938 |- | style="text-align:left;" |[[Швеция Ұлттық футбол құрамасы|Швеция]] |5 |1 |1958 |- | style="text-align:left;" |[[Уругвай Ұлттық футбол құрамасы|Уругвай]] |6 |3 |1966 |- | style="text-align:left;" |[[КСРО Ұлттық футбол құрамасы|КСРО]] |4 |4 |1966 |- | style="text-align:left;" |[[Германия Ұлттық футбол құрамасы|ГФР]] |7 |5 |1966 |} {{Футболдан әлем чемпионаттары}} [[Санат:Футболдан 1970 жылғы әлем біріншілігі]] [[Санат:1969 жылғы футбол]] k116jgob1o7krivre22cvp3x5h6fxy3 3390970 3390969 2024-10-15T17:05:34Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 «[[Санат:1968 жылғы футбол|1968 жылғы футбол]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) 3390970 wikitext text/x-wiki [[Сурет:1970_world_cup.png|нобай|500x500 нүкте|Қатысушы елдер]] '''[[Футболдан 1970 жылғы әлем біріншілігі|Футболдан 1970 жылғы әлем біріншілігінің]] іріктеу турниріне''' қатысқан құрамалар 14 жолдаманы сарапқа салды. Мексика турнир қожайыны ретінде, Англия әлем чемпионы ретінде іріктеуге қатыспастан, тікелей жолдама алды. == Финалис елдер == {| class="wikitable" style="text-align: center;" ! width="160" |Ел ! width="80" |Рет ! width="50" |Қатарынан ! width="80" |Соңғы финал |- | style="text-align:left;" |[[Бельгия Ұлттық футбол құрамасы|Бельгия]] |5 |1 |1954 |- | style="text-align:left;" |[[Бразилия Ұлттық футбол құрамасы|Бразилия]] |9 |9 |1966 |- | style="text-align:left;" |[[Болгария Ұлттық футбол құрамасы|Болгария]] |3 |3 |1966 |- | style="text-align:left;" |[[Чехословакия Ұлттық футбол құрамасы|Чехословакия]] |6 |1 |1962 |- | style="text-align:left;" |[[Сальвадор Ұлттық футбол құрамасы|Сальвадор]] |1 |1 | - |- | style="text-align:left;" |[[Англия Ұлттық футбол құрамасы|Англия]] |6 |6 |1966 |- | style="text-align:left;" |[[Израиль Ұлттық футбол құрамасы|Израиль]] |1 |1 | - |- | style="text-align:left;" |[[Италия Ұлттық футбол құрамасы|Италия]] |7 |3 |1966 |- | style="text-align:left;" |[[Мексика Ұлттық футбол құрамасы|Мексика]] |7 |6 |1966 |- | style="text-align:left;" |[[Марокко Ұлттық футбол құрамасы|Марокко]] |1 |1 | - |- | style="text-align:left;" |[[Перу Ұлттық футбол құрамасы|Перу]] |2 |1 |1930 |- | style="text-align:left;" |[[Румыния Ұлттық футбол құрамасы|Руыния]] |4 |1 |1938 |- | style="text-align:left;" |[[Швеция Ұлттық футбол құрамасы|Швеция]] |5 |1 |1958 |- | style="text-align:left;" |[[Уругвай Ұлттық футбол құрамасы|Уругвай]] |6 |3 |1966 |- | style="text-align:left;" |[[КСРО Ұлттық футбол құрамасы|КСРО]] |4 |4 |1966 |- | style="text-align:left;" |[[Германия Ұлттық футбол құрамасы|ГФР]] |7 |5 |1966 |} {{Футболдан әлем чемпионаттары}} [[Санат:Футболдан 1970 жылғы әлем біріншілігі]] [[Санат:1969 жылғы футбол]] [[Санат:1968 жылғы футбол]] n9eozjkvo2vnhbctp3q0uykmku7vgke Қатысушы талқылауы:Cantallops95 3 746675 3390974 2024-10-15T17:36:16Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3390974 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Cantallops95}} -- [[Қатысушы:Салиха|Салиха]] ([[Қатысушы талқылауы:Салиха|талқылауы]]) 22:36, 2024 ж. қазанның 15 (+05) h5b19gkz1dq6o2yj4wy21wg4o6xf25u Үлгі:Potd/2024-11-22 10 746676 3391003 2024-10-15T18:41:10Z Kasymov 10777 Жаңа бетте: Sanderling Westkapelle 02.jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> 3391003 wikitext text/x-wiki Sanderling Westkapelle 02.jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> qf8rf23f7fz4zr0z3i9qwjqfcslwc3h Үлгі:Potd/2024-11-23 10 746677 3391004 2024-10-15T18:41:37Z Kasymov 10777 Жаңа бетте: Rainbow yarn for knitting, display in front of a needlework shop in Graz, Austria, GW23-100.jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> 3391004 wikitext text/x-wiki Rainbow yarn for knitting, display in front of a needlework shop in Graz, Austria, GW23-100.jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> noftsrzhnlnpvpznhedrza64ziz7q5g Үлгі:Potd/2024-11-24 10 746678 3391005 2024-10-15T18:42:01Z Kasymov 10777 Жаңа бетте: 八十七神仙卷.png<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> 3391005 wikitext text/x-wiki 八十七神仙卷.png<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> 8j8kilfdjdk86h78nxd6jtt64i6imdz Үлгі:Potd/2024-11-25 10 746679 3391006 2024-10-15T18:42:22Z Kasymov 10777 Жаңа бетте: Mamões.jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> 3391006 wikitext text/x-wiki Mamões.jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> b1tfl5jwycqv9q4bhrbbf63jhjrxy8w Үлгі:Potd/2024-11-26 10 746680 3391007 2024-10-15T18:42:41Z Kasymov 10777 Жаңа бетте: Портрет оленя.jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> 3391007 wikitext text/x-wiki Портрет оленя.jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> ijbxn8xb35wzniua7o8jnpcfan15s4q Үлгі:Potd/2024-11-27 10 746681 3391008 2024-10-15T18:43:01Z Kasymov 10777 Жаңа бетте: Strokkur, Área geotérmica de Geysir, Suðurland, Islandia, 2014-08-16, DD 087.JPG<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> 3391008 wikitext text/x-wiki Strokkur, Área geotérmica de Geysir, Suðurland, Islandia, 2014-08-16, DD 087.JPG<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> jys7jzcqa0jw3bplgjjd9mnfrpr0k84 Үлгі:Potd/2024-11-28 10 746682 3391009 2024-10-15T18:43:20Z Kasymov 10777 Жаңа бетте: Gjipe beach, Albania.JPG<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> 3391009 wikitext text/x-wiki Gjipe beach, Albania.JPG<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> bjnbepzom4ofti7zp14abjhl33aubtd Үлгі:Potd/2024-11-29 10 746683 3391010 2024-10-15T18:43:39Z Kasymov 10777 Жаңа бетте: Coral Tree Monsoon Mallalli Falls Hassan Jun24 A7CR 01575.jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> 3391010 wikitext text/x-wiki Coral Tree Monsoon Mallalli Falls Hassan Jun24 A7CR 01575.jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> ohx5f00yjn4lkikvirdwnbz62ut0cwk Үлгі:Potd/2024-11-30 10 746684 3391011 2024-10-15T18:43:57Z Kasymov 10777 Жаңа бетте: Rana platanera - Boana platanera.jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> 3391011 wikitext text/x-wiki Rana platanera - Boana platanera.jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> oh5lezxtwu11vsl8j9j0u3axyyer6rv Қатысушы талқылауы:Ruhullo 3 746685 3391017 2024-10-15T19:39:59Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3391017 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Ruhullo}} -- [[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]] 00:39, 2024 ж. қазанның 16 (+05) so3p01f5yz9ljperpptzg4g5tp3ewb2 Қатысушы талқылауы:MrBanana1 3 746686 3391044 2024-10-15T20:55:21Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3391044 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=MrBanana1}} -- [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 01:55, 2024 ж. қазанның 16 (+05) nbugnfmpncbcclfsohgyu4a75alt6fz Қатысушы талқылауы:Көктүрік арлан 3 746687 3391046 2024-10-15T21:49:30Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3391046 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Көктүрік арлан}} -- [[Қатысушы:Erboldilyara|Сариев Ербол]] ([[Қатысушы талқылауы:Erboldilyara|талқылауы]] 02:49, 2024 ж. қазанның 16 (+05) 49y1040nln37k52uez4xn6l9reuvdgp Қатысушы талқылауы:ミラへぜ 3 746688 3391048 2024-10-16T00:19:44Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3391048 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=ミラへぜ}} -- <font color="#009900">[[Қатысушы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-family:Georgia;"><i>Мұхамеджан А.А.</i></span>]]</font> [[Қатысушы талқылауы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-size:90%"><font color="#0000FF">(талқылауы)</font></span>]] 05:19, 2024 ж. қазанның 16 (+05) mujre8517h847gz3cp3wmymk284skbj Қатысушы талқылауы:でぃぐ 3 746689 3391053 2024-10-16T03:27:53Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3391053 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=でぃぐ}} -- <font color="#009900">[[Қатысушы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-family:Georgia;"><i>Мұхамеджан А.А.</i></span>]]</font> [[Қатысушы талқылауы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-size:90%"><font color="#0000FF">(талқылауы)</font></span>]] 08:27, 2024 ж. қазанның 16 (+05) smu0rlsxrv80mk5yo3hj6lrzstyuqjx Қатысушы талқылауы:Joshlop001 3 746690 3391055 2024-10-16T04:10:09Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3391055 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Joshlop001}} -- [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 09:10, 2024 ж. қазанның 16 (+05) n5ayxbl30q8lc7j826cy5v7i3met1sz Қатысушы талқылауы:Namuna2005 3 746691 3391077 2024-10-16T05:44:55Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3391077 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Namuna2005}} -- [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 10:44, 2024 ж. қазанның 16 (+05) 94mzs4oe0x1pr52pyxvgj52p9d5s1y4 Сурет:Архистратиг Михаил шіркеуі.jpg 6 746692 3391089 2024-10-16T06:21:06Z Салиха 17167 {{Еркін сурет | сипаттамасы = Архистратиг Михаил шіркеуі (Көкшетау). | қайнары = Қазақстанның тарихи-мәдени нысандарының және жаппай зиярат ету орындарының альбомы/ ; ҚР Мәдениет және спорт министрлігі, Қазақ ғылыми-зерттеу мәдениет институты ; [жоба авторы Т. Бекбергенов ; бас ред. А. Р. Хазбулатов]... – Астана : [б. ж.], 2018. - 495 б., суретті; . – Библиогр.: 490 б. . – 100 дана – ISBN 978-9961-23-485-9 | жасалған уақыты = 2018 | авторы = Қазақстанның тарихи-мәдени ны... 3391089 wikitext text/x-wiki == Түйін == {{Еркін сурет | сипаттамасы = Архистратиг Михаил шіркеуі (Көкшетау). | қайнары = Қазақстанның тарихи-мәдени нысандарының және жаппай зиярат ету орындарының альбомы/ ; ҚР Мәдениет және спорт министрлігі, Қазақ ғылыми-зерттеу мәдениет институты ; [жоба авторы Т. Бекбергенов ; бас ред. А. Р. Хазбулатов]... – Астана : [б. ж.], 2018. - 495 б., суретті; . – Библиогр.: 490 б. . – 100 дана – ISBN 978-9961-23-485-9 | жасалған уақыты = 2018 | авторы = Қазақстанның тарихи-мәдени нысандарының және жаппай зиярат ету орындарының альбомы/ ; ҚР Мәдениет және спорт министрлігі, Қазақ ғылыми-зерттеу мәдениет институты ; [жоба авторы Т. Бекбергенов ; бас ред. А. Р. Хазбулатов]... – Астана : [б. ж.], 2018. - 495 б., суретті; . – Библиогр.: 490 б. . – 100 дана – ISBN 978-9961-23-485-9 }} == Лицензиялау == {{self|CC-Zero}} jwtrv9bo5y7v61lxt9sxs774sd0g6zh Архистратиг Михаил шіркеуі 0 746693 3391097 2024-10-16T06:35:33Z Салиха 17167 Жаңа бетте: {{Ғимарат | ғимараттың аты = Архистратиг Михаил шіркеуі | шынайы аты = | бұрынғы атауы = | балама аты = | статусы = Ақмола облысының жергілікті маңызы бар сәулет ескерткіші | суреті = Архистратиг Михаил шіркеуі.jpg | ені = | сурет ата... 3391097 wikitext text/x-wiki {{Ғимарат | ғимараттың аты = Архистратиг Михаил шіркеуі | шынайы аты = | бұрынғы атауы = | балама аты = | статусы = Ақмола облысының жергілікті маңызы бар сәулет ескерткіші | суреті = Архистратиг Михаил шіркеуі.jpg | ені = | сурет атауы = | позициялық карта = Қазақстан |lat_dir = N|lat_deg = 53|lat_min = 16|lat_sec = 24 |lon_dir = E|lon_deg = 69|lon_min = 22|lon_sec = 52 | карта атауы = | карта ені = | ғимарат түрі = діни мекеме | сәулет стилі = қала құрылысы және сәулет | қолданылуы = | орналасуы = | мекен жайы = Уәлиханов көшесі, 68 | қала = [[Көкшетау]] | мемлекет = | қазіргі жалдаушы = | ғимараттың маңыздылығы = | құрылысы басталды = [[1895 жыл|1895]] жылы | құрылысы аяқталды = | ашылған уақыты = [[1896 жыл|1896]] жылы | жөнделген уақыты = [[1949 жыл|1949]] жылы | жабылған уақыты = | бұзылған уақыты = | құны = | жөндеу құны = | биіктігі = | құрылыс материалы = | қабаттар саны = | ғимараттың ішкі ауданы = | тапсырыс беруші = | иемденуші = | басқарушы орган = | сәулетшісі = | салушы = | марапаттары = | дүкендер саны = | бөлмелер саны = | көлік тұрағы = | сайты = }} '''Архистратиг Михаил шіркеуі''' – [[Ақмола облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізімі|Ақмола облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері]]нің тізіміне енген сәулет ескерткіші. == Орналасқан жері == [[Көкшетау]] қаласы, Уәлиханов көшесі, 68. == Тарихи деректер == Архистратиг Михаилдің шіркеуі [[1895 жыл|1895]] жылы тұрғызылып, [[1896 жыл|1896]] жылдың 6 маусымы ашылды. Оған алып баратын жол Михайло-Архангелдік деп аталып кеткен. Шіркеулік қамқоршылық [[1900 жыл|1900]] жылы ашылды. [[1937 жыл|1937]] жылы шіркеу ғимараты қалалық Кеңеске берілді. [[1940 жыл|1940]]-[[1947 жыл|1947]] жылдар аралығында алтарьдың орнына сахна қойылып, шіркеу қалалық клуб қызметін атқарды. [[1949 жыл|1949]] жылы бөренелерден тұрғызылған шіркеу ғимараты бөлшектеліп, қазіргі Уәлиханов көшесінің бойындағы бос жерге көшірілді. 1949 жылдың 3 маусымы күні Архангел Михаил шіркеуінің жаңа жердегі құрылысы басталды.<br> 1949 жылдың 12 қыркүйегінде келушілердің күшімен жаңа жерде тұрғызылған шіркеу қолданысқа берілді. Дін қызметшісі болып Матвей Илларионович Раков тағайындалды.<br> Бүгінде шіркеуде шоқындыру ғимараты, жексенбілік мектебі және нан дайындау ғимараты, кірпіш қоңыраухана, тұрғын үй мен ас бөлмесі бар. Архистраг Михаил шіркеуінде аса құрметке ие иконалар сақтаулы: Афон киелі тауында салынған Құдай-Ананың «Скоропослушница» және «Лайықты ас жеу» бейнелері бар. Бұл иконалар 100-жылдан астам уақыт бұрын бейнеленген.<ref>Қазақстанның тарихи-мәдени нысандарының және жаппай зиярат ету орындарының альбомы/ ; ҚР Мәдениет және спорт министрлігі, Қазақ ғылыми-зерттеу мәдениет институты ; [жоба авторы Т. Бекбергенов ; бас ред. А. Р. Хазбулатов]... – Астана : [б. ж.], 2018. - 495 б., суретті; . – Библиогр.: 490 б. . – 100 дана – ISBN 978-9961-23-485-9</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ақмола облысы сәулеті]] [[Санат:Ақмола облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері]] [[Санат:Шіркеулер]] a7rd1ujbxxbal7knsmki5nwk0i1hjno 3391131 3391097 2024-10-16T08:17:54Z Салиха 17167 3391131 wikitext text/x-wiki {{Ғимарат | ғимараттың аты = Архистратиг Михаил шіркеуі | шынайы аты = | бұрынғы атауы = | балама аты = | статусы = Ақмола облысының жергілікті маңызы бар сәулет ескерткіші | суреті = Архистратиг Михаил шіркеуі.jpg | ені = | сурет атауы = | позициялық карта = Қазақстан |lat_dir = N|lat_deg = 53|lat_min = 16|lat_sec = 24 |lon_dir = E|lon_deg = 69|lon_min = 22|lon_sec = 52 | карта атауы = | карта ені = | ғимарат түрі = діни мекеме | сәулет стилі = қала құрылысы және сәулет | қолданылуы = | орналасуы = | мекен жайы = Уәлиханов көшесі, 68 | қала = [[Көкшетау]] | мемлекет = | қазіргі жалдаушы = | ғимараттың маңыздылығы = | құрылысы басталды = [[1895 жыл|1895]] жылы | құрылысы аяқталды = | ашылған уақыты = [[1896 жыл|1896]] жылы | жөнделген уақыты = [[1949 жыл|1949]] жылы | жабылған уақыты = | бұзылған уақыты = | құны = | жөндеу құны = | биіктігі = | құрылыс материалы = | қабаттар саны = | ғимараттың ішкі ауданы = | тапсырыс беруші = | иемденуші = | басқарушы орган = | сәулетшісі = | салушы = | марапаттары = | дүкендер саны = | бөлмелер саны = | көлік тұрағы = | сайты = }} '''Архистратиг Михаил шіркеуі''' – [[Ақмола облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізімі|Ақмола облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері]]нің тізіміне енген сәулет ескерткіші. == Орналасқан жері == [[Көкшетау]] қаласы, Уәлиханов көшесі, 68. == Тарихи деректер == Архистратиг Михаилдің шіркеуі [[1895 жыл|1895]] жылы тұрғызылып, [[1896 жыл|1896]] жылдың 6 маусымы ашылды. Оған алып баратын жол Михайло-Архангелдік деп аталып кеткен. Шіркеулік қамқоршылық [[1900 жыл|1900]] жылы ашылды. [[1937 жыл|1937]] жылы шіркеу ғимараты қалалық Кеңеске берілді. [[1940 жыл|1940]]-[[1947 жыл|1947]] жылдар аралығында алтарьдың орнына сахна қойылып, шіркеу қалалық клуб қызметін атқарды. [[1949 жыл|1949]] жылы бөренелерден тұрғызылған шіркеу ғимараты бөлшектеліп, қазіргі Уәлиханов көшесінің бойындағы бос жерге көшірілді. 1949 жылдың 3 маусымы күні Архангел Михаил шіркеуінің жаңа жердегі құрылысы басталды.<br> 1949 жылдың 12 қыркүйегінде келушілердің күшімен жаңа жерде тұрғызылған шіркеу қолданысқа берілді. Дін қызметшісі болып Матвей Илларионович Раков тағайындалды.<br> Бүгінде шіркеуде шоқындыру ғимараты, жексенбілік мектебі және нан дайындау ғимараты, кірпіш қоңыраухана, тұрғын үй мен ас бөлмесі бар. Архистраг Михаил шіркеуінде аса құрметке ие иконалар сақтаулы: Афон киелі тауында салынған Құдай-Ананың «Скоропослушница» және «Лайықты ас жеу» бейнелері бар. Бұл иконалар 100-жылдан астам уақыт бұрын бейнеленген.<ref>Қазақстанның тарихи-мәдени нысандарының және жаппай зиярат ету орындарының альбомы/ ; ҚР Мәдениет және спорт министрлігі, Қазақ ғылыми-зерттеу мәдениет институты ; [жоба авторы Т. Бекбергенов ; бас ред. А. Р. Хазбулатов]... – Астана : [б. ж.], 2018. - 495 б., суретті; . – Библиогр.: 490 б. . – 100 дана – ISBN 978-9961-23-485-9</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ақмола облысы сәулеті]] [[Санат:Ақмола облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері]] [[Санат:Шіркеулер]] 996vkhjtwluc3h7ordmq9foepwqhkym Сурет:Науан Хазірет мешіті.jpg 6 746694 3391109 2024-10-16T07:03:08Z Салиха 17167 {{Еркін сурет | сипаттамасы = Науан Хазірет мешіті (Жақия мешіті). | қайнары = Қазақстанның тарихи-мәдени нысандарының және жаппай зиярат ету орындарының альбомы/ ; ҚР Мәдениет және спорт министрлігі, Қазақ ғылыми-зерттеу мәдениет институты ; [жоба авторы Т. Бекбергенов ; бас ред. А. Р. Хазбулатов]... – Астана : [б. ж.], 2018. - 495 б., суретті; . – Библиогр.: 490 б. . – 100 дана – ISBN 978-9961-23-485-9 | жасалған уақыты = 2018 | авторы = Қазақстанның тарихи-мәдени ныса... 3391109 wikitext text/x-wiki == Түйін == {{Еркін сурет | сипаттамасы = Науан Хазірет мешіті (Жақия мешіті). | қайнары = Қазақстанның тарихи-мәдени нысандарының және жаппай зиярат ету орындарының альбомы/ ; ҚР Мәдениет және спорт министрлігі, Қазақ ғылыми-зерттеу мәдениет институты ; [жоба авторы Т. Бекбергенов ; бас ред. А. Р. Хазбулатов]... – Астана : [б. ж.], 2018. - 495 б., суретті; . – Библиогр.: 490 б. . – 100 дана – ISBN 978-9961-23-485-9 | жасалған уақыты = 2018 | авторы = Қазақстанның тарихи-мәдени нысандарының және жаппай зиярат ету орындарының альбомы/ ; ҚР Мәдениет және спорт министрлігі, Қазақ ғылыми-зерттеу мәдениет институты ; [жоба авторы Т. Бекбергенов ; бас ред. А. Р. Хазбулатов]... – Астана : [б. ж.], 2018. - 495 б., суретті; . – Библиогр.: 490 б. . – 100 дана – ISBN 978-9961-23-485-9 }} == Лицензиялау == {{self|CC-Zero}} dq32sgvpntfm3vpdq3gx2o0vddoc4jb Қатысушы талқылауы:L.vian 3 746695 3391111 2024-10-16T07:08:01Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3391111 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=L.vian}} -- [[Қатысушы:Салиха|Салиха]] ([[Қатысушы талқылауы:Салиха|талқылауы]]) 12:08, 2024 ж. қазанның 16 (+05) 3f3jwkavcinqlsro4ecooe3tictweud Қазақстандағы бокс 0 746696 3391114 2024-10-16T07:27:37Z Akaan327 102676 Жаңа бетте: Қазақстандағы бокс ең танымал спорт түрлерінің бірі. Қазақстан атынан қатысатын бокстың әлемдік жұлдыздарынан Серік Сәпиев, Василий Жиров, Данияр Елеусінов көзге түседі. Қазақстандық спортшылар бокста әсерлі нәтижелерге қол жеткізді. Әуесқой жарыстарда Қ... 3391114 wikitext text/x-wiki Қазақстандағы бокс ең танымал спорт түрлерінің бірі. Қазақстан атынан қатысатын бокстың әлемдік жұлдыздарынан Серік Сәпиев, Василий Жиров, Данияр Елеусінов көзге түседі. Қазақстандық спортшылар бокста әсерлі нәтижелерге қол жеткізді. Әуесқой жарыстарда Қазақстан әуесқой бокстағы олимпиадалық медальдар бойынша жалпы есепте топ-10-ға кіреді. Ал кәсіпқойлар арасында бірнеше дүркін әлем чемпионы [[Геннадий Геннадьевич Головкин]]Геннадий Геннадьевич Головкинді, 1996 жылғы Олимпиада ойындарының алтын иегері Вал Баркер Василий Жировты және бірінші ауыр және жартылай ауыр салмақтағы әлем чемпионы Бейбіт Шуменовты, сондай-ақ орта салмақтағы екі нұсқа бойынша бокстан қазіргі әлем чемпионы Жәнібек Әлімханұлын атап өтуге болады. g58mi5hhvqizm8r0inmju76tiaz1qm3 3391116 3391114 2024-10-16T07:28:10Z Akaan327 102676 3391116 wikitext text/x-wiki Қазақстандағы бокс ең танымал спорт түрлерінің бірі. Қазақстан атынан қатысатын бокстың әлемдік жұлдыздарынан Серік Сәпиев, Василий Жиров, Данияр Елеусінов көзге түседі. Қазақстандық спортшылар бокста әсерлі нәтижелерге қол жеткізді. Әуесқой жарыстарда Қазақстан әуесқой бокстағы олимпиадалық медальдар бойынша жалпы есепте топ-10-ға кіреді. Ал кәсіпқойлар арасында бірнеше дүркін әлем чемпионы [[Геннадий Геннадьевич Головкин]]<nowiki/>ді, 1996 жылғы Олимпиада ойындарының алтын иегері Вал Баркер Василий Жировты және бірінші ауыр және жартылай ауыр салмақтағы әлем чемпионы Бейбіт Шуменовты, сондай-ақ орта салмақтағы екі нұсқа бойынша бокстан қазіргі әлем чемпионы Жәнібек Әлімханұлын атап өтуге болады. pz2cxo2rpks7wcxtitrup9joe92cqer Сурет:Ақмола облыстық тарихи-өлкетану мұражайы.jpg 6 746697 3391125 2024-10-16T08:00:31Z Салиха 17167 {{Еркін сурет | сипаттамасы = Ақмола облыстық тарихи-өлкетану мұражайы. | қайнары = Қазақстанның тарихи-мәдени нысандарының және жаппай зиярат ету орындарының альбомы/ ; ҚР Мәдениет және спорт министрлігі, Қазақ ғылыми-зерттеу мәдениет институты ; [жоба авторы Т. Бекбергенов ; бас ред. А. Р. Хазбулатов]... – Астана : [б. ж.], 2018. - 495 б., суретті; . – Библиогр.: 490 б. . – 100 дана – ISBN 978-9961-23-485-9 | жасалған уақыты = 2018 | авторы = Қазақстанның тарихи-мәдени... 3391125 wikitext text/x-wiki == Түйін == {{Еркін сурет | сипаттамасы = Ақмола облыстық тарихи-өлкетану мұражайы. | қайнары = Қазақстанның тарихи-мәдени нысандарының және жаппай зиярат ету орындарының альбомы/ ; ҚР Мәдениет және спорт министрлігі, Қазақ ғылыми-зерттеу мәдениет институты ; [жоба авторы Т. Бекбергенов ; бас ред. А. Р. Хазбулатов]... – Астана : [б. ж.], 2018. - 495 б., суретті; . – Библиогр.: 490 б. . – 100 дана – ISBN 978-9961-23-485-9 | жасалған уақыты = 2018 | авторы = Қазақстанның тарихи-мәдени нысандарының және жаппай зиярат ету орындарының альбомы/ ; ҚР Мәдениет және спорт министрлігі, Қазақ ғылыми-зерттеу мәдениет институты ; [жоба авторы Т. Бекбергенов ; бас ред. А. Р. Хазбулатов]... – Астана : [б. ж.], 2018. - 495 б., суретті; . – Библиогр.: 490 б. . – 100 дана – ISBN 978-9961-23-485-9 }} == Лицензиялау == {{self|CC-Zero}} s7j6oaup9j8itvdm41tu2rc97un9pgk Қатысушы талқылауы:Almansur1000 3 746698 3391128 2024-10-16T08:06:40Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3391128 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Almansur1000}} -- [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 13:06, 2024 ж. қазанның 16 (+05) f7ic3ocstvdohc4x2ws4ldh3glc6xg3 Қатысушы талқылауы:DinasylKhamit 3 746699 3391129 2024-10-16T08:08:09Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3391129 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=DinasylKhamit}} -- ''<span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span>'' ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 13:08, 2024 ж. қазанның 16 (+05) 0ly47qqltb08z1awp5y45ufi7tnbnzg Валли (Ангилья) 0 746700 3391130 2024-10-16T08:16:08Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 Жаңа бетте: {{Елді мекен |статусы = Қала |қазақша атауы = |шынайы атауы = |сурет = Anguilla-sandy-ground-overlook.jpg |сурет атауы = |жағдайы = |ел = Ангилья |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттама... 3391130 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Қала |қазақша атауы = |шынайы атауы = |сурет = Anguilla-sandy-ground-overlook.jpg |сурет атауы = |жағдайы = |ел = Ангилья |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg = 18 |lon_deg = 63 |lat_min = 13 |lat_sec = 15 |lat_dir = N |lon_min = 03 |lon_sec = 06 |lon_dir = W |CoordAddon = |CoordScale = |аймақ түрі = |аймағы = |кестедегі аймақ = |аудан түрі = |ауданы = |кестедегі аудан = |қауым округі түрі = |қауым округі = |кестедегі қауым округі = |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 1169 |санақ жылы = 2001 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = }} '''Валли''' ({{lang-en|The Valley}}, {{tr|жазық}}) — [[Ангилья]]ның астанасы. Елдегі 14 ауданның бірі, ең ірі қала. ==Халқы == {| class="wikitable" !colspan="5" | Халық санағы |- !class="bright"|1974<ref name="statoids">{{Cite web |url=http://www.statoids.com/uai.html |title=Anguilla census data at Statoids.com |access-date=2018-01-14 |archive-date=2018-01-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180119190507/http://www.statoids.com/uai.html |deadlink=no }}</ref>||class="bright"|1984<ref name="statoids"/>||class="bright"|1994<ref name="statoids"/>||class="bright"|2001<ref name="statoids"/>||class="bright"|2011<ref name="statoids"/> |- | 1048 ||1709 || 795 || 1169 || 1067 |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{сыртқы сілтемелер}} [[Санат:Ангилья қалалары]] oivctb9v9jooh6rlaf2c7jt6zp9za7o 3391132 3391130 2024-10-16T08:22:02Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 3391132 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Қала |қазақша атауы = |шынайы атауы = |сурет = Anguilla-sandy-ground-overlook.jpg |сурет атауы = |жағдайы = |ел = Ангилья |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg = 18 |lon_deg = 63 |lat_min = 13 |lat_sec = 15 |lat_dir = N |lon_min = 03 |lon_sec = 06 |lon_dir = W |CoordAddon = |CoordScale = |аймақ түрі = |аймағы = |кестедегі аймақ = |аудан түрі = |ауданы = |кестедегі аудан = |қауым округі түрі = |қауым округі = |кестедегі қауым округі = |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 1169 |санақ жылы = 2001 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = }} '''Валли''' ({{lang-en|The Valley}}, {{tr|жазық}}) — [[Ангилья]]ның астанасы. Елдегі 14 ауданның бірі, ең ірі қала. Іргесі 1787 жылдары қаланды. == География == Ангилья аралының ортасында, Крукос-Бэй шығанағына жақын жерде орналасқан. Норт-Сайд, Те-Куортер, Норт-Хилл және Джордж-Хилл аудандарымен шектеседі. == Климаты == Торпикалық белдеуде орналасқан. Жылына екі маусымды бастан өткізеді, ақпан-сәуір айлары жаңбырлы маусым болса, қалған мезгілдерде көбіне құрғақшылық болады. Жаздағы орташа температура 32-35 градус, қыста 18-20 градус. Жалпы жылы аймаққа жатады. ==Халқы == {| class="wikitable" !colspan="5" | Халық санағы |- !class="bright"|1974<ref name="statoids">{{Cite web |url=http://www.statoids.com/uai.html |title=Anguilla census data at Statoids.com |access-date=2018-01-14 |archive-date=2018-01-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180119190507/http://www.statoids.com/uai.html |deadlink=no }}</ref>||class="bright"|1984<ref name="statoids"/>||class="bright"|1994<ref name="statoids"/>||class="bright"|2001<ref name="statoids"/>||class="bright"|2011<ref name="statoids"/> |- | 1048 ||1709 || 795 || 1169 || 1067 |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{сыртқы сілтемелер}} [[Санат:Ангилья қалалары]] fd1xu96a418fzrvfqid0q83wt8scd7m 3391133 3391132 2024-10-16T08:22:36Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 Мықтыбек Оразтайұлы [[Валли]] бетін [[Валли (Ангилья)]] бетіне жылжытты 3391132 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Қала |қазақша атауы = |шынайы атауы = |сурет = Anguilla-sandy-ground-overlook.jpg |сурет атауы = |жағдайы = |ел = Ангилья |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg = 18 |lon_deg = 63 |lat_min = 13 |lat_sec = 15 |lat_dir = N |lon_min = 03 |lon_sec = 06 |lon_dir = W |CoordAddon = |CoordScale = |аймақ түрі = |аймағы = |кестедегі аймақ = |аудан түрі = |ауданы = |кестедегі аудан = |қауым округі түрі = |қауым округі = |кестедегі қауым округі = |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 1169 |санақ жылы = 2001 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = }} '''Валли''' ({{lang-en|The Valley}}, {{tr|жазық}}) — [[Ангилья]]ның астанасы. Елдегі 14 ауданның бірі, ең ірі қала. Іргесі 1787 жылдары қаланды. == География == Ангилья аралының ортасында, Крукос-Бэй шығанағына жақын жерде орналасқан. Норт-Сайд, Те-Куортер, Норт-Хилл және Джордж-Хилл аудандарымен шектеседі. == Климаты == Торпикалық белдеуде орналасқан. Жылына екі маусымды бастан өткізеді, ақпан-сәуір айлары жаңбырлы маусым болса, қалған мезгілдерде көбіне құрғақшылық болады. Жаздағы орташа температура 32-35 градус, қыста 18-20 градус. Жалпы жылы аймаққа жатады. ==Халқы == {| class="wikitable" !colspan="5" | Халық санағы |- !class="bright"|1974<ref name="statoids">{{Cite web |url=http://www.statoids.com/uai.html |title=Anguilla census data at Statoids.com |access-date=2018-01-14 |archive-date=2018-01-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180119190507/http://www.statoids.com/uai.html |deadlink=no }}</ref>||class="bright"|1984<ref name="statoids"/>||class="bright"|1994<ref name="statoids"/>||class="bright"|2001<ref name="statoids"/>||class="bright"|2011<ref name="statoids"/> |- | 1048 ||1709 || 795 || 1169 || 1067 |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{сыртқы сілтемелер}} [[Санат:Ангилья қалалары]] fd1xu96a418fzrvfqid0q83wt8scd7m Валли 0 746701 3391134 2024-10-16T08:22:37Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 Мықтыбек Оразтайұлы [[Валли]] бетін [[Валли (Ангилья)]] бетіне жылжытты 3391134 wikitext text/x-wiki #АЙДАУ [[Валли (Ангилья)]] sjfh1enwwayn85mfspvrbg2tr1t1yiv Қатысушы талқылауы:JosephineYoanna 3 746702 3391139 2024-10-16T08:44:53Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3391139 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=JosephineYoanna}} -- [[Қатысушы:Erboldilyara|Сариев Ербол]] ([[Қатысушы талқылауы:Erboldilyara|талқылауы]] 13:44, 2024 ж. қазанның 16 (+05) p6928rsthn0ikx4ieqaxwlc9a40upm1 Қатысушы талқылауы:Rantwort 3 746703 3391140 2024-10-16T08:56:27Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3391140 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Rantwort}} -- [[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]] 13:56, 2024 ж. қазанның 16 (+05) 1l3lmp55hsw60jw5rw4fkm05epff0r9 Қатысушы талқылауы:Murzakhmetova Ai 3 746704 3391143 2024-10-16T09:41:15Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3391143 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Murzakhmetova Ai}} -- [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 14:41, 2024 ж. қазанның 16 (+05) axbxs0yssxec67di8hdl48ev9k8pal3 Қатысушы:Murzakhmetova Ai/зертхана 2 746705 3391147 2024-10-16T09:48:13Z Murzakhmetova Ai 162770 аа 3391147 wikitext text/x-wiki {{Қатысушы зертханасы}} <!-- БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ -->к ge2yd9uteiz9gtlzxaejjqnqgldq4f1 Қатысушы талқылауы:Мухтарова Лаура Аймуратқызы 3 746706 3391148 2024-10-16T09:52:49Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3391148 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Мухтарова Лаура Аймуратқызы}} -- [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 14:52, 2024 ж. қазанның 16 (+05) tc3kejfpxt49vabc4i9tpxiqmtwr8fn Иштван Ференци 0 746707 3391149 2024-10-16T09:53:03Z KoishymanovaG 153579 «[[:ru:Special:Redirect/revision/123345653|Ференци, Иштван (скульптор)]]» бетінен аударылып түзілді 3391149 wikitext text/x-wiki '''Иштван Ференци''' (24 ақпан 1792 жыл — 15 ақпан 1912 жыл, Римасомбат, Мажарстан патшалығы) — мажар мүсіншісі, Мажарстан Ғылым академиясының корреспондент мүшесі. Ференци Мажарстанда [[Мүсіндеме|мүсін]] мектебін құруға бірнеше табанды әрекет жасады, оның мақсаты сонымен қатар мажар ұлттық өнерін жасау және насихаттау болды. Оның көптеген жұмыстары қазір Мажарстанның ұлттық галереясында сақталған. == Өмірбаяны == Иштван Ференци 1792 жылы 24 ақпанда Римасомбатта дүниеге келген. Жас кезінде Иштван әкесінің шеберханасында механик болған. 1815 жылдан бастап Ференци [[Вена|Венада]] мыс оюшы мамандығын алу үшін оқыды. 1817 жылы Иштван атақты мүсінші Йозеф Клибермен жаттыға бастады. 1818 жылы Ференци [[Рим|Римге]] жаяу барды, онда ол алты жыл Бертель Торвальдсеннің шеберханасында болды, одан [[мәрмәр]] оюды үйренді. Ференци үйіне қайтып келгенде, өзімен бірге Римде сатып алынған кішкентай мүсіншені әкелді, ол 20 ғасырда жүргізілген зерттеулерден кейін [[Леонардо да Винчи|Леонардо да Винчидің]] туындысы екені белгілі болды. 1819 жылы Мажарстанның палатинасы Римге келіп, мажар мүсіншісінің талантын байқап, оған 400 форинт сыйақы береді. Иштван Ференци өз қаражатына мүсін шеберханасын ұйымдастырып, 1824 жылы Римасомбатқа үйіне оралады. 1832 жылы 1 қыркүйекте Иштван Мажарстан ғылым академиясының корреспондент-мүшесі болып сайланды. 1840 жылы Ференци Пештте [[Матьяш Корвин|Матиас I]] ескерткішін жасауды жоспарлайды, бірақ бұл жоспар орындалмай қалды. 1846 жылы Иштван Ференц Кёльчейдің мемориалдық мүсінін жасады. Ференци өзінің талантына қарамастан Римасомбатта қайтыс болғанға дейін кедейлік шегінен төмен өмір сүрді. 1856 жылы Иштван Ференци қайтыс болды, ал 1860 жылы 31 наурызда Ғылым академиясында мүсіншінің құрметіне жазушы Андраш Фаи сөз сөйледі. Иштванның өсиеті бойынша ол Эвридика мүсінімен бірге жерленген. == Жұмыстары == <gallery mode="packed" heights="175"> Сурет:Little_Shepherdess_2.jpg|link=Файл:Little_Shepherdess_2.jpg|alt=Пастушка (1820)|Қойшы әйел (1820) Сурет:Ferenczy_--_Medici_Venus.jpg|link=Файл:Ferenczy_--_Medici_Venus.jpg|alt=Бюст Венеры Медицейской (после 1822)|Медицейская Венера бюсті (1822 жыл) Сурет:Ferenczy_-_Countess_Viczay.jpg|link=Файл:Ferenczy_-_Countess_Viczay.jpg|alt=Скульптура графини Вичеи (1824)|Графиня Вичея Мүсіні (1824) Сурет:István_Ferenczy.jpg|link=Файл:István_Ferenczy.jpg|Автопортрет (1830) </gallery> == Сілтемелер == * [https://web.archive.org/web/20160304003418/http://www.hung-art.hu/frames-e.html?%2Fenglish%2Ff%2Fferenczi%2Findex.html Өмірбаяны] * Саймон Меллер: ''Иштван Ференци Будапештте тұрады және жұмыс істейді'', 1908 ж. [[Санат:Мүсіншілер]] [[Санат:Мажарстан мүсіншілері]] givrpjihetg8u0olfawj7ifj38o5bfs 3391150 3391149 2024-10-16T09:53:38Z KoishymanovaG 153579 3391150 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала}} '''Иштван Ференци''' (24 ақпан 1792 жыл — 15 ақпан 1912 жыл, Римасомбат, Мажарстан патшалығы) — мажар мүсіншісі, Мажарстан Ғылым академиясының корреспондент мүшесі. Ференци Мажарстанда [[Мүсіндеме|мүсін]] мектебін құруға бірнеше табанды әрекет жасады, оның мақсаты сонымен қатар мажар ұлттық өнерін жасау және насихаттау болды. Оның көптеген жұмыстары қазір Мажарстанның ұлттық галереясында сақталған. == Өмірбаяны == Иштван Ференци 1792 жылы 24 ақпанда Римасомбатта дүниеге келген. Жас кезінде Иштван әкесінің шеберханасында механик болған. 1815 жылдан бастап Ференци [[Вена|Венада]] мыс оюшы мамандығын алу үшін оқыды. 1817 жылы Иштван атақты мүсінші Йозеф Клибермен жаттыға бастады. 1818 жылы Ференци [[Рим|Римге]] жаяу барды, онда ол алты жыл Бертель Торвальдсеннің шеберханасында болды, одан [[мәрмәр]] оюды үйренді. Ференци үйіне қайтып келгенде, өзімен бірге Римде сатып алынған кішкентай мүсіншені әкелді, ол 20 ғасырда жүргізілген зерттеулерден кейін [[Леонардо да Винчи|Леонардо да Винчидің]] туындысы екені белгілі болды. 1819 жылы Мажарстанның палатинасы Римге келіп, мажар мүсіншісінің талантын байқап, оған 400 форинт сыйақы береді. Иштван Ференци өз қаражатына мүсін шеберханасын ұйымдастырып, 1824 жылы Римасомбатқа үйіне оралады. 1832 жылы 1 қыркүйекте Иштван Мажарстан ғылым академиясының корреспондент-мүшесі болып сайланды. 1840 жылы Ференци Пештте [[Матьяш Корвин|Матиас I]] ескерткішін жасауды жоспарлайды, бірақ бұл жоспар орындалмай қалды. 1846 жылы Иштван Ференц Кёльчейдің мемориалдық мүсінін жасады. Ференци өзінің талантына қарамастан Римасомбатта қайтыс болғанға дейін кедейлік шегінен төмен өмір сүрді. 1856 жылы Иштван Ференци қайтыс болды, ал 1860 жылы 31 наурызда Ғылым академиясында мүсіншінің құрметіне жазушы Андраш Фаи сөз сөйледі. Иштванның өсиеті бойынша ол Эвридика мүсінімен бірге жерленген. == Жұмыстары == <gallery mode="packed" heights="175"> Сурет:Little_Shepherdess_2.jpg|link=Файл:Little_Shepherdess_2.jpg|alt=Пастушка (1820)|Қойшы әйел (1820) Сурет:Ferenczy_--_Medici_Venus.jpg|link=Файл:Ferenczy_--_Medici_Venus.jpg|alt=Бюст Венеры Медицейской (после 1822)|Медицейская Венера бюсті (1822 жыл) Сурет:Ferenczy_-_Countess_Viczay.jpg|link=Файл:Ferenczy_-_Countess_Viczay.jpg|alt=Скульптура графини Вичеи (1824)|Графиня Вичея Мүсіні (1824) Сурет:István_Ferenczy.jpg|link=Файл:István_Ferenczy.jpg|Автопортрет (1830) </gallery> == Сілтемелер == * [https://web.archive.org/web/20160304003418/http://www.hung-art.hu/frames-e.html?%2Fenglish%2Ff%2Fferenczi%2Findex.html Өмірбаяны] * Саймон Меллер: ''Иштван Ференци Будапештте тұрады және жұмыс істейді'', 1908 ж. [[Санат:Мүсіншілер]] [[Санат:Мажарстан мүсіншілері]] 4ez6kp425ytwkgbe26xtmz74sku6t1d 3391152 3391150 2024-10-16T09:59:48Z KoishymanovaG 153579 3391152 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала}} {{Тұлға|Есімі=Иштван Ференци|Шынайы есімі={{Lang-hu|Ferenczy István}}|Сурет=Ferenczy_István.jpg|Туған күні=24.02.1972|Қайтыс болған күні=15.02.1912|Туған жері=Римасомбат, Мажарстан патшалығы|Мамандығы=өнер жинаушы, суретші, мүсінші, медальер|Commons=István Ferenczy}} '''Иштван Ференци''' (24 ақпан 1792 жыл — 15 ақпан 1912 жыл, Римасомбат, Мажарстан патшалығы) — мажар мүсіншісі, Мажарстан Ғылым академиясының корреспондент мүшесі. Ференци Мажарстанда [[Мүсіндеме|мүсін]] мектебін құруға бірнеше табанды әрекет жасады, оның мақсаты сонымен қатар мажар ұлттық өнерін жасау және насихаттау болды. Оның көптеген жұмыстары қазір Мажарстанның ұлттық галереясында сақталған. == Өмірбаяны == Иштван Ференци 1792 жылы 24 ақпанда Римасомбатта дүниеге келген. Жас кезінде Иштван әкесінің шеберханасында механик болған. 1815 жылдан бастап Ференци [[Вена|Венада]] мыс оюшы мамандығын алу үшін оқыды. 1817 жылы Иштван атақты мүсінші Йозеф Клибермен жаттыға бастады. 1818 жылы Ференци [[Рим|Римге]] жаяу барды, онда ол алты жыл Бертель Торвальдсеннің шеберханасында болды, одан [[мәрмәр]] оюды үйренді. Ференци үйіне қайтып келгенде, өзімен бірге Римде сатып алынған кішкентай мүсіншені әкелді, ол 20 ғасырда жүргізілген зерттеулерден кейін [[Леонардо да Винчи|Леонардо да Винчидің]] туындысы екені белгілі болды. 1819 жылы Мажарстанның палатинасы Римге келіп, мажар мүсіншісінің талантын байқап, оған 400 форинт сыйақы береді. Иштван Ференци өз қаражатына мүсін шеберханасын ұйымдастырып, 1824 жылы Римасомбатқа үйіне оралады. 1832 жылы 1 қыркүйекте Иштван Мажарстан ғылым академиясының корреспондент-мүшесі болып сайланды. 1840 жылы Ференци Пештте [[Матьяш Корвин|Матиас I]] ескерткішін жасауды жоспарлайды, бірақ бұл жоспар орындалмай қалды. 1846 жылы Иштван Ференц Кёльчейдің мемориалдық мүсінін жасады. Ференци өзінің талантына қарамастан Римасомбатта қайтыс болғанға дейін кедейлік шегінен төмен өмір сүрді. 1856 жылы Иштван Ференци қайтыс болды, ал 1860 жылы 31 наурызда Ғылым академиясында мүсіншінің құрметіне жазушы Андраш Фаи сөз сөйледі. Иштванның өсиеті бойынша ол Эвридика мүсінімен бірге жерленген. == Жұмыстары == <gallery mode="packed" heights="175"> Сурет:Little_Shepherdess_2.jpg|link=Файл:Little_Shepherdess_2.jpg|alt=Пастушка (1820)|Қойшы әйел (1820) Сурет:Ferenczy_--_Medici_Venus.jpg|link=Файл:Ferenczy_--_Medici_Venus.jpg|alt=Бюст Венеры Медицейской (после 1822)|Медицейская Венера бюсті (1822 жыл) Сурет:Ferenczy_-_Countess_Viczay.jpg|link=Файл:Ferenczy_-_Countess_Viczay.jpg|alt=Скульптура графини Вичеи (1824)|Графиня Вичея Мүсіні (1824) Сурет:István_Ferenczy.jpg|link=Файл:István_Ferenczy.jpg|Автопортрет (1830) </gallery> == Сілтемелер == * [https://web.archive.org/web/20160304003418/http://www.hung-art.hu/frames-e.html?%2Fenglish%2Ff%2Fferenczi%2Findex.html Өмірбаяны] * Саймон Меллер: ''Иштван Ференци Будапештте тұрады және жұмыс істейді'', 1908 ж. [[Санат:Мүсіншілер]] [[Санат:Мажарстан мүсіншілері]] dom49dwsycw684d4pj1kwlitadga1b5 Қатысушы талқылауы:Kudratulla Erbolat 3 746708 3391151 2024-10-16T09:56:08Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3391151 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Kudratulla Erbolat}} -- [[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]] 14:56, 2024 ж. қазанның 16 (+05) m1jlcpq9d8104b8j8gquextkdz78h6p Қатысушы талқылауы:Znuddels Revenge 3 746709 3391167 2024-10-16T10:56:25Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3391167 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Znuddels Revenge}} -- [[Қатысушы:GanS NIS|<span style="text-shadow:gray 4px 4px 3px;"><font face="AR Cena" color="black"><b>Fани</b></font></span>]] ([[Қатысушы талқылауы:GanS NIS|талқылауы]]) 15:56, 2024 ж. қазанның 16 (+05) c6bk1rlxufsoeglam4kwzwc376dwg6n