Қазақстан

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11.xsd" version="0.11" xml:lang="kk">
  <siteinfo>
    <sitename>Уикипедия</sitename>
    <dbname>kkwiki</dbname>
    <base>https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8B_%D0%B1%D0%B5%D1%82</base>
    <generator>MediaWiki 1.44.0-wmf.3</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Таспа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Арнайы</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Талқылау</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Қатысушы</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Қатысушы талқылауы</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Уикипедия</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Уикипедия талқылауы</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Сурет</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Сурет талқылауы</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">МедиаУики</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">МедиаУики талқылауы</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Үлгі</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Үлгі талқылауы</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Анықтама</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Анықтама талқылауы</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Санат</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Санат талқылауы</namespace>
      <namespace key="100" case="first-letter">Портал</namespace>
      <namespace key="101" case="first-letter">Портал талқылауы</namespace>
      <namespace key="102" case="first-letter">Жоба</namespace>
      <namespace key="103" case="first-letter">Жоба талқылауы</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Module</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Module talk</namespace>
      <namespace key="2600" case="first-letter">Topic</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Қазақстан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1030</id>
    <revision>
      <id>3400788</id>
      <parentid>3400316</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T00:02:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Malik Nursultan B</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>3400788</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="127089" sha1="hrl9u808wnr4jf5cs1jxllpg218sbb6" xml:space="preserve">{{Мемлекет
|Қазақша атауы = Қазақстан Республикасы
|Шынайы атауы =
|Атау септігі = Қазақстан
|Елтаңба = Emblem of Kazakhstan 3d.svg
|Байрақ = Flag of Kazakhstan.svg
|Ұраны = Алаш! &lt;small&gt;(тарихи)&lt;/small&gt;&lt;br&gt;Алға Қазақстан! &lt;small&gt;(ресми емес)&lt;/small&gt;
|Әнұранның аты = Менің Қазақстаным
|Аудио = Kazakhstan National Anthem 2012.ogg
|Картада = Kazakhstan (orthographic projection).svg
|карта тақырыбы =
|Картада2=
|lat_dir=N|lat_deg=48|lat_min=57|lat_sec=0
|lon_dir=E|lon_deg=66|lon_min=14|lon_sec=0
|region = KZ
|CoordScale = 10000000
|Тілдері = [[қазақ тілі]]{{efn|Қазақстан Конституциясы бойынша қазақ тілі — елдегі жалғыз мемлекеттік тіл және [[орыс тілі]] мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады.&lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://www.akorda.kz/kz/official_documents/constitution |title= Қазақстан Республикасының Конституциясы |lang= kk |publisher= [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан президенті]]нің ресми сайты |accessdate= 2024-11-12}}&lt;/ref&gt;}}
|Мемлекеттік діні = [[зайырлы мемлекет]]
|Үкімет түрі = [[Унитарлы мемлекет|Унитарлы]] [[президенттік республика]]&lt;ref&gt;Қазақстан Республикасы — президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет. — Қазақстан Республикасының Конституциясы, 2-бап, 1 бөлім&lt;/ref&gt;
|Құрылды = [[552 жыл]]&lt;br&gt;[[Түрік қағанаты]] 
[[1465 жыл]]&lt;br&gt;[[Қазақ хандығы]]
&lt;br&gt;[[5 наурыз]] [[1917 жыл|1917]]&lt;br&gt;[[Алаш автономиясы]]
|Тәуелсіздік күні = [[16 желтоқсан]] [[1991 жыл]]ы
|Тәуелсіздігін алды = [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]-дан
|Астанасы = [[Сурет:Emblem of Nur-Sultan-1.svg|22px]] [[Астана]]
|Ірі қалалары = [[Алматы]], [[Астана]], [[Шымкент]], [[Қарағанды]], [[Ақтөбе]], [[Тараз]], [[Павлодар]], [[Өскемен]]
|Басшы қызметі = [[Қазақстан Республикасының Президенті|Президенті]]&lt;br&gt;[[Қазақстан премьер-министрі|Премьер-министрі]]&lt;br&gt;[[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Сенат]] [[Қазақстан Парламенті Сенатының төрағалары|төрағасы]]&lt;br&gt;[[Қазақстан Парламентінің Мәжілісі|Мәжiлiс]] [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің төрағалары|төрағасы]]
|Басшылары = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]]&lt;br&gt;[[Олжас Абайұлы Бектенов|Олжас Бектенов]]&lt;br&gt;[[Мәулен Сағатханұлы Әшімбаев|Мәулен Әшімбаев]]&lt;br&gt;[[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошанов]]
|Жер аумағы бойынша орны = 9
|Жер аумағы = 2 724 902
|Судың үлесі = 2,8
|Этнохороним = [[Қазақстан халқы|қазақстандық, қазақстандықтар]]
|Халық саны бойынша орны = 64
|Жұрты = {{өсім}} 20 223 218&lt;ref name=&quot;stat2024&quot;&gt;{{Cite web|url=https://stan.kz/kazakstan-halkinin-sani-zhariyalandi-408935/ |title=Қазақстан халқының саны белгілі болды |access-date=2024-11-01|lang=kk|website=stan.kz}}&lt;/ref&gt;
|Сарап жылы = 2024
|Санақ бойынша халық саны = {{өсім}} 19 186 015&lt;ref&gt;{{cite web|author=|url=https://web.archive.org/web/20220902140633/https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT464825|title=2021 жылғы Қазақстан Республикасы халқының ұлттық санағының қорытындылары|lang=|website=|publisher=stat.gov.kz|date=4 қараша 2021|accessdate=2021-11-07}}&lt;/ref&gt;
|Санақ жылы = 2021
|Халық тығыздығы = 7,2&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://countrymeters.info/en/Kazakhstan|title=Kazakhstan Population|author=|date=|work=|publisher=countrymeters.info|accessdate=2022-11-29|lang=en}}&lt;/ref&gt;
|Тығыздық бойынша орны = 184
|ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 574,10 млрд&lt;ref name=IMF&gt;{{cite web|url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2020/October/weo-report?c=512,612,911,912,419,611,469,915,429,433,439,916,443,917,446,672,682,686,449,564,453,456,726,732,463,923,744,925,466,927,487,474,&amp;s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&amp;sy=2018&amp;ey=2025&amp;ssm=0&amp;scsm=1&amp;scc=0&amp;ssd=1&amp;ssc=0&amp;sic=0&amp;sort=country&amp;ds=,&amp;br=1|title=Report for Selected Countries and Subjects|publisher=International Monetary Fund|website=IMF|accessdate=26 қараша 2022}}&lt;/ref&gt;
|ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы = 2022
|ЖІӨ (АҚТ) орны = 43
|Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 30 876&lt;ref name=IMF/&gt;
|Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны = 54
|ЖІӨ (номинал) = {{өсім}} 207,81 млрд&lt;ref name=IMF/&gt;
|ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы = 2022
|ЖІӨ (номинал) бойынша орны = 54
|Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) = {{өсім}} 10 980&lt;ref name=IMF/&gt;
|Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны = 75
|АДИ = {{өсім}} 0,825
|АДИ жылдық есебі = 2022
|АДИ бойынша орны = 47
|АДИ деңгейі = &lt;span style=&quot;color:#090;&quot;&gt;өте жоғары&lt;/span&gt;
|Әуе компаниясы = [[Air Astana]], [[SCAT]], [[Qazaq Air]], [[FlyArystan]]
|Валютасы = [[Қазақстан теңгесі]] '''{{Unicode|₸}}'''&lt;br /&gt;([[ISO 4217|KZT, код 82]])
|Интернет үйшігі = [[.kz]], [[.қаз]]
|ISO = KZ
|Телефон коды = 7
|Уақыт белдеулері = +5&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://aikyn.kz/263430/biryn-g-ay-uak-yt-beldeui--1-nauryzdan-bastap-sag-at-tilin-k-alay-auystyramyz|title=Бірыңғай уақыт белдеуі: 1 наурыздан бастап сағат тілін қалай ауыстырамыз?|lang=kk|first=|last=|website=https://aikyn.kz/|date=2024-02-29|access-date=}}&lt;/ref&gt;
}}
{{мағына|Қазақстан (айрық)}}
'''Қазақстан''' ({{audio-nohelp|Kk-kazakhstan.ogg|Қазақстан}} {{IPA|[qɑzɑqˈstɑn]}}), толық атауы '''Қазақстан Республикасы''' ({{audio-nohelp|Kk-republic-of-kazakhstan.ogg|Қазақстан Республикасы}}) — [[Шығыс Еуропа]] мен [[Орталық Азия]]да орналасқан [[мемлекет]]. Батысында [[Еділ|Еділдің төменгі ағысынан]], шығысында [[Алтай таулары]]на дейін 3 000 километрге, солтүстіктегі [[Батыс Сібір жазығы]]нан, оңтүстіктегі [[Қызылқұм (шөл)|Қызылқұм шөлі]] мен [[Тәңір тауы|Тянь-Шань тау жүйесіне]] 1 600 километрге созылып жатыр. Қазақстан [[Каспий теңізі|Каспий көлі]] арқылы [[Әзербайжан]], [[Иран]] елдеріне, Еділ өзені және [[Еділ-Дон каналы]] арқылы [[Азов теңізі]] мен [[Қара теңіз]]ге шыға алады. Мұхитқа тікелей шыға алмайтын мемлекеттердің ішінде Қазақстан — ең үлкені.

Қазақстан бес мемлекетпен шекаралас, соның ішінде әлемдегі құрлықтағы ең ұзын шекара, солтүстігінде және батысында [[Ресей]]мен — 7 591 км құрайды. Оңтүстігінде: [[Түрікменстан]] — 426 км, [[Өзбекстан]] — 2 354 км және [[Қырғызстан]] — 1 241 км, ал шығысында: [[Қытай]]мен — 1 782 км шектеседі. Жалпы құрлық шекарасының ұзындығы — 13 394 километр. Батыста [[Каспий теңізі|Каспий көлі]]мен (2000 км), оңтүстік батыста [[Арал теңізі]]мен шайылады.&lt;ref&gt;[https://kk.wikipedia.org/wiki/Қазақстанның_географиялық_орны_мен_шекаралары#Шекарасы Қазақстанның географиялық орны мен шекаралары]&lt;/ref&gt;

[[2024 жыл]]дың [[1 наурыз]]дағы елдегі тұрғындар саны — 20 075 271&lt;ref name=&quot;stat2024&quot;/&gt;, [[Халық саны бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|бұл әлем бойынша 64-орын]]. Жер көлемі жағынан [[Жер аумағы бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|әлем елдерінің ішінде 9-орын алады]] (2 724 902 км²).

Елдің елордасы — [[Астана]] қаласы. Мемлекеттік тілі — [[қазақ тілі]]. [[Орыс тілі]] мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады.

Қазақстанның ұлттық құрамы алуан түрлі. Халықтың басым бөлігін тұрғылықты [[қазақтар|қазақ]] халқы құрайды, пайыздық үлесі — 70,18%&lt;ref&gt;[https://qazaqstan.tv/news/149278/ Биылғы Ұлттық халық санағының алғашқы нәтижесі белгілі болды]&lt;/ref&gt;, [[орыстар]] — 18,42%, [[өзбектер]] — 3,29%, [[украиндар]] — 1,36%, [[ұйғырлар]] — 1,48%, [[татарлар]] — 1,06%, басқа халықтар 5,38%.&lt;ref name=&quot;etno2021&quot;&gt;{{Cite web |url=https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT414397 |title=Численность населения Казахстана по отдельным этносам на начало 2021 года |author= |website=[[Комитет по статистике МНЭ РК|Комитет по статистике Министерства национальной экономики Казахстана]] |date= |publisher= |lang=ru |accessdate=2021-05-01}}&lt;/ref&gt; Халықтың 75% астамын [[мұсылман]]дар құрайды, [[Православ шіркеуі|православты]] [[Христиандық|христиандар]] — 21%, қалғаны басқа да дін өкілдері.&lt;ref name=&quot;2009 Census&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.eng.stat.kz/news/Pages/n1_12_11_10.aspx |title=The results of the national population census in 2009 |date=12 қараша 2010 |publisher=Agency of Statistics of the Republic of Kazakhstan |accessdate=21 January 2010}}&lt;/ref&gt;

Экономикалық көрсеткіштері бойынша дамушы экономика ретінде қарастырылады. Елдің жалпы ішкі өнімі ЖІӨ (номинал) — $205,539 млрд (2018). Экономиканың негізгі бағыты — отын-энергетика саласындағы шикізат өндіру, ауыл шаруашылығы (егіншілік). Елдің негізгі валютасы — [[Қазақстан теңгесі|теңге]].

1991 жылғы 16 желтоқсан күні [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]-ның ыдырауына байланысты өз егемендігін жариялады және халықаралық қауымдастық тарапынан тәуелсіз мемлекет ретінде мойындалды. 1992 жылғы 2 наурыздан бастап [[Біріккен Ұлттар Ұйымы|БҰҰ-ның толыққанды мүшесі]]. Сонымен қатар [[Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы]]на, [[Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы]]на, [[Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы]]на және [[Еуразия Экономикалық Қауымдастығы|Еуразиялық Экономикалық Қауымдастығы]] сияқты басқа да бірнеше [[халықаралық ұйымдар]]дың құрамына кіреді.

== Этимологиясы ==
Қазақстан сөзі '''''[[Қазақтар|Қазақ]]''''' &lt;ref&gt;[http://www.abai.kz/content/kazak-sozinin-magynasy  &quot;Қазақ&quot; сөзінің мағынасы] {{Webarchive |url=https://web.archive.org/web/20101214222829/http://abai.kz/content/kazak-sozinin-magynasy |date=2010-12-14 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://abai.kz/node/655   «ҚАЗАҚ» ДЕГЕН ЭТНОНИМНІҢ ШЫҒУ ТЕГІ. ОНЫ «КАЗАК» ЭТНОНИМІНЕ ҚАНДАЙ ҚАТЫСЫ БАР?]&lt;/ref&gt; және '''''Стан''''' сөздерінен құралған, яғни ''Қазақ елі'' деген мағына береді. Соңғы кездері халық арасында '''''Қазақ елі''''', '''''Ұлы дала елі''''' және '''''Қазақия''''' деген атаулар қолданылуда&lt;ref&gt;[http://www.nlrk.kz/page.php?page_id=826&amp;lang=1  Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасы, Батырғалиұлы Мағаз. Әдебиет қазақия, 1908 жыл] {{Webarchive |url=https://web.archive.org/web/20130601155000/http://www.nlrk.kz/page.php?page_id=826&amp;lang=1 |date=2013-06-01}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.namys.kz/?p=680  Үздіктер ішінде Қазақия жоқ] {{Webarchive |url=https://web.archive.org/web/20140831045202/http://www.namys.kz/?p=680 |date=2014-08-31}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://anatili.kz/?cat=20 &quot;Ана тілі&quot; газеті, ҚАЗАҚИЯ ҚАЛАЛАРЫ]&lt;/ref&gt;.

== Тарихы ==
{{main|Қазақстан тарихы}}
{{Қазақстан тарихы}}

=== Ежелгі Қазақстан ===
Қазіргі Қазақстан жерін ежелгі адамзат баласы бұдан 1 миллиондай жыл бұрын мекен еткен. Қола дәуірінде [[Сібір]]дің, [[Жайық]] өңірінің, Қазақстан мен [[Орта Азия]]ның ұлан-ғайыр далаларын тегі және тарихи тағдырларының ортақтығы жағынан туыс тайпалар мекендеді. Бұл тайпалар өзінше бір үлгідегі жарқын мәдениет қалдырды. Мұны ғылымда [[Андроново мәдениеті|Андрон мәдениеті]] деп атайды. Ерте [[темір ғасыры]] дәуірінде (біздің заманымыздан бұрынғы I мыңжылдық ортасы) Қазақстанда тайпалық одақтар қалыптасты. Қазақстанның оңтүстік, шығыс және орталық аудандарын мекендеген тайпалар [[Сақтар|сақ]] тайпалар одағына, ал батыс, солтүстік аудандарындағы тайпалар [[савроматтар]] тайпалық бірлестігіне бірікті. Біздің заманымыздан бұрынғы III-ғасырда Қазақстан жерінде кейбір тайпалар өз мемлекетін құрып, алыс-жақын елдермен саяси қарым-қатынастарға түсті. Олардың алғашқылары сюнну (ғұндар) болатын. Зерттеушілер ғұндарды түріктердің арғы ата-бабалары деп есептейді. Бұл бірлестікті [[Мөде қаған|Мөде]] басқарған кезде ғұндар бүкіл әлемге танылды. Ғұндардың батысқа жорығы “Халықтардың ұлы қоныс аударуына” түрткі болды. Жетісуда ежелгі [[тиграхауда сақтары]]ның жерін мұра етіп алған усундер ([[Үйсін мемлекеті|үйсіндер]]) біздің заманымыздан бұрынғы 160 ж. шамасында Іле алқабында өз мемлекетін құрды. Олар [[Қаңлылар|Қаңлы мемлекетімен]] шектесті. Бұл тайпалар құрған мемлекеттер [[Қытай]], [[Парфия]], [[Рим]] және [[Кушан империясы]] сияқты елдермен саяси, экономикалық және мәдени байланыс орнатқан.

=== Ерте орта ғасырлардағы Қазақстан (Түркі дәуірі)===
====Қазақстан аумағындағы ерте орта ғасырдағы мемлекеттер (VI-IX ғғ)====
VI ғасырдың басында бүгінгі қазақ жерінде аса күрделі бетбұрыстар болған. [[Алтай аймағы|Алтай-Сібір]], [[Моңғолия]] жерінде [[түркі тайпалары]]ның үстем тап өкілдері бірігіп, әскер күшіне сүйенген [[Түрік қағанаты]] атты ерте [[Мемлекеттің тарихи түрлері|феодалдық мемлекет]] құрды. Олардың жері шығыс [[Корея]]дан бастап, [[Орта Азия]]ның жерін де қамтылған. Қазақстан да бұл қағандықтың құрамына кірген.

Бұл [[мемлекет]] туралы жазба деректер түрік тайпаларының өз тілінде жазылған «[[Үлкен күлтегін]]&lt;nowiki/&gt;», «[[Тоныкөк]]&lt;nowiki/&gt;» [[құлпытас]]тарындағы жазуларынан белгілі. [[Махмұд Қашқари]], [[Рашид-ад-дин]]нің тарихи жазбаларынан көптеген құнды деректер алуға болады. [[Шығыс Рим империясы|Византия]], [[Қытай]] [[тарихшы]]лары да мол мәлімет береді. Қазақстанның тарихында бұл мерзім «[[Түрік дәуірі]]&lt;nowiki/&gt;» (VI-XIII ғ. ғ.) деген атпен белгілі. Қазақ жерінде көрсетілген мерзімде бірнеше феодалдық мемлекеттер өздерінің [[саяси-әкімшілік билік]]терін жүргізді.

Қазақстанда [[Алғашқы қауым|алғашқы қауымдық құрылыстан]] кейін V ғасырдан [[феодалдық қатынастар]] орнай бастады (немісше феод- «жер», аль- «иесі», яғни жердің иесі деген ұғымды береді). [[Ортағасырлық тайпалар]]дың арасында негізгі екі тап: [[феодалдық тап|феодалдық табы]] мен [[шаруалар табы]] қалыптасады. [[Феодал]]дар мал мен жердің негізгі иесі болады. [[Феодалдық қатынастар]]дың орнауы Қазақстанның оңтүстігінде басқа өңірлерге қарағанда жедел жүрді. Орта ғасырлардағы [[Қазақстан тарихы]]ның басты ерекшеліктерінің бірі осы феодалдық-патриархаттық қатынастардың орнауы болды.
{{See also|Түрік қағанаты|Батыс Түрік қағанаты|Түргеш қағанаты|Қарлұқ қағанаты}}

=== Орта ғасырлардағы Қазақстан (Оғыз дәуірі) ===
{{Толықтыру}}
Орта ғасырларда қазіргі Қазақстан жерін [[Қарахан мемлекеті|Қарахан]], [[Қарақытай мемлекеті|Қарақытай]], [[Оғыз мемлекеті|Оғыз]], [[Қимақ қағанаты|Қимақ]] мемлекеттері өмір сүрді.

=== Ресей империясының құрамындағы Қазақстан ===
Қазақстанды Ресейдің отарлауы 1731 жылы [[Кіші жүз|Кіші Жүз]] ханы [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайырдың]] [[Ресей империясы|Ресейге]] қосылуынан басталды. Бұл процесс 130 жылдан аса уақытқа созылып, 19 ғасырдың 60 жылдарының ортасына қарай толық жүзеге асырылды. 1731–1860 жылдары Қазақстан Ресейге, көбіне сөз жүзінде ғана бағынып, іс жүзінде ру, тайпа билеушілері дербес саясат жүргізді. Патша өкіметі халық көтерілістерін аяусыз басып отырғанымен, елдің ішкі істеріне (сот жүйесіне, ру аралық мәселелерге) араласпады. Ел ішіндегі беделді адамдарға, ру басыларына жалақы тағайындап, әр түрлі атақтар беріп, екінші жағынан әкімшілік реформалар жасап, көнбегендерін жазалау арқылы өз билігін күшейтті.

* 1822 ж. “Сібір қазақтары туралы жарғы”, 1824 ж. “Орынбор қазақтары жөніндегі жарғы” деген құжаттармен қазақ жерін басқару тәртібі белгіленді. Осы заңдар бойынша Орта жүз бен Кіші жүз хандықтары жойылды. Кіші жүзде хандық биліктің орнына Ресейдегі сияқты әкімшілік басқару жүйесі қалыптасты. Ал Орта жүзде “аға сұлтан” деген басқарушы қызмет енгізілді. Ішкі округтер құрылды. Округтер болыстарға, болыстар ауылдарға бөлінді.
* 19-ғасырдың басында Хиуа мен Қоқан хандары Оңтүстік Қазақстанға өз бақылауларын орнатты. Қазақтар Қоқан мен Хиуа билеушілеріне қарсы жиі-жиі бас көтеріп отырды. Отарлық езгінің күшеюі, шұрайлы жерлерді тартып алып, бекіністер салу Кенесары Қасымұлы бастаған қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысын (1837–47) тудырды.
* 19-ғасырдың 60-жылдарында Қазақстанның Ресейге қосылу кезеңі аяқталды.
* 1914 ж. 1-тамызда Ресейдің 1-дүниежүзілік соғысқа тартылуы Қазақстан халқына ауыр соққы болып тиді.
* Жаппай наразылықтар нәтижесінде 1916 жылғы көтеріліс шықты. Көтерілістің басталуына патшаның 1916 жылғы 25-маусымдағы майдандағы қара жұмысқа Қазақ пен Түркістан өлкелерінің және ішінара Сібірдің 19-дан 43 жас аралығындағы ер-азаматтарын шақыру жөніндегі жарлығы түрткі болды. Көтерілістің аса ірі ошақтары Жетісу мен Торғайда болды.
* 1917 ж. патшаны тақтан құлатқан Ақпан революциясының оқиғалары көп ұзамай Қазақстанға да жетті.
* 1917 ж. 21–28 шілдеде Орынборда [[1-Бүкілқазақ съезі]] өтті. Делегаттар ұлттық автономия, жер-су, т. б. мәселелердің шешілуіне, Құрылтай жиналысына әзірлік және қазақ саяси партиясын құру мәселелеріне баса назар аударды. [[Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейханов|Әлихан Бөкейханов]], [[Мұхаметжан Тынышбайұлы|Мұхамеджан Тынышбаев]], [[Міржақып Дулатұлы|Міржақып Дулатов]], [[Ахмет Байтұрсынұлы]], [[Жаһанша Досмұхамедов|Жанша Досмұхамедұлы]], [[Халел Досмұхамедов|Халел Досмұхамедұлы]], [[Мағжан Бекенұлы Жұмабаев|Мағжан Жұмабаев]], т. б. қайраткерлер отаршылдыққа қарсы Алаш партиясын құрды. Олар қазақ халқын отарлық езгіден азат ету ұраны төңірегіне топтасып, қазақтың дербес, тәуелсіз [[Алаш Орда|Алашорда]] демократиялық мемлекетін құруға кірісті. Бірақ көп ұзамай бүкіл Ресейдегі сияқты қазақ жерінде де кеңес билігі орнады.

=== Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы ===
1917 жылы большевистік революциядан кейін Қазақстанда Кеңес билігі орнады. Бірінші дүниежүзілік және азамат соғыстары бүкіл ел шаруашылығын күйретті. 1920-1921 жж. қыста болған жұттың салдарынан ірі қараның жартысына жуығы қырылды. 1921 жылы жаз егінсіз болып, аштық орнады. Тек 20-жылдардың соңына қарай Қазақстан қалпына келді. 1920 жылы Қазақстан автономды, ал 1936 жылы КСРО құрамындағы одақтық республика болды.

Аймақтың экономикалық әлсіздігін есепке ала отырып, одақтық үкімет Қазақстан шаруашылығын қарқынды түрде дамытуды алға қойды және 1941 жылы өнеркәсіп өндіріс көлемі 1913 жылмен салыстырғанда сегіз есеге артты. Ірі экономикалық жобаларды орындауға ресурстарды  топтастырудың жоспарлық жүйесінің мүмкіндіктері арқасында Қазақстан 30-жылдары көшпелі өлкесінен ірі және өнеркәсіптік, егіншілік пен мал шаруашылығы дамыған, жоғары мәдени деңгейі бар аймаққа айналды.

Қазақстан аумағында мыңдаған ірі өнеркәсіптік кәсіпорындар құрылды, он мыңдаған шақырымға созылған темір және автомобиль жолдары түсті. Қазақстан түрлі түсті және қара металл, көмір, мұнай, бидай, мал шаруашылығы өнімдерінің ірі өндірушісі болды. 1991 жылы Қазақстан үлесіне қорғасын, мырыш, титан, магний, қалайыны өндіруде одақтық өндірістің 70 пайызы, фосфор мен хром өндірісінің 90 пайызы, күміс пен молибденнің 60 пайыздан астамы тиесілі болды. Қазақстан дәнді дақылдардың ірі өндірушісі болды.

Алайда, экономикалық дамудағы жетістіктер үшін қазақ халқы құнын өтеді. «Социалистік индустриялау» әдісі қайғылы жағдайға әкелді. Нәтижесінде ұжымдастыру бойынша қозғалыс 30-жылдары аштыққа әкеліп тіреді. Қазақтардың бір бөлігі тобымен Қытайға және көршілес ортаазия елдеріне кетті. 1931-1934 жылдары аштық пен аурудан бір жарым миллион адам қаза тапты, ол этностың 40&amp;nbsp;пайызын құрады.

Қазақстан бұрынғы КСРО аумағындағы негізгі тұрғындардың ең аз бөлігін құраған бірегей республика болды; мұндай жағдай 30-жылдары халықтың көп бөлігінен айырылғаннан емес, КСРО-ның басқа аймақтарынан Қазақстан аумағына жүз мыңдаған адамдарды жарамсыз большевиктік режимде 1937-1938&amp;nbsp;жж. террор құрбандарына арналған концлагерлер ұйымдастыру арқылы қоныс аудару салдарынан болды.

1935 жылдан 1940 жылға дейінгі кезеңде Батыс Украина, Белоруссия және Литвадан поляктардың жер аударуы көп орын алды (120 мыңға жуық адам). ІІ дүниежүзілік соғыс жылдары Қазақстанға Поволжья немістері, Кавказдан шешендер, ингуштар және басқа да ұлт өкілдері күштеп қоныс аударылды, ал  50-60&amp;nbsp;жж. тың игеруге байланысты біздің елге Ресей, Украина, Белоруссиядан миллиондаған тұрғындар көшіп келді. Нәтижесінде 1926 жылы республикадағы барлық тұрғынның меншікті салмағы 57,1% құрап, 1939 жылы бұл көрсеткіш  38%-ға дейін төмендеді, ал 1959 жылы небәрі 30 пайызға тең болды. Тек соңғы жылдары қазақтардың меншікті салмағы 50 %-дың көрсеткішке жетті.

70-80 жылдар қарсаңында КСРО-ның экономикалық және әлеуметтік-саяси өміріндегі дағдарыс Қазақстанға да әсер етті. Қатаң жоспарлық жүйе елдің экономикалық дамуын, әлеуметтік саланы тоқыратты. Сондықтан да қайта құру саясаты жариялылық пен демократияға сенген Қазақстан халқынан кең қолдау тапты. Алайда, 1986 жылғы 17 желтоқсанда орын алған Алматыдағы жастардың демократиялық көтерілісінің қатты қысымға алынғаны тағы да «әлеуметтік» жүйенің жарамсыздығын көрсетті.

=== Қазақстан Республикасы ===
==== {{main|Қазақстан тарихы}} ====
'''1990 жылдарда'''
1991 жылы 8 желтоқсанда РКФСР, [[Украина]], [[Беларусь]] басшылары [[Минск]] қаласында кездесті (Беловеж келісімі). Талқыланған негізгі мәселелер — 1922 жылғы КСРО құру туралы келісім шартты жою, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құру. Бас қосуда осы мәселелер туралы құжаттарға қол қойылды. Бұл кездесуге Қазақстан Президенті Н. Ә. Назарбаев та, басқа Орта азиялық республикалардың басшылары да шақырылмады.

1991 жылы 13 желтоқсанда Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан, Тәжікстан басшылары Ашхабадта бас қосты. Орта Азия мемлекеттерінің басшылары Минск (Беловеж келісімі) шешімін қолдайтындықтарын білдірді. 1991 жылы 20 желтоқсанда Қазақстан, [[Қырғызстан]], [[Өзбекстан]], [[Тәжікстан]], [[Түрікменстан|Түркіменстан]], РКФСР, Украина, Беларусь, [[Армения]], [[Молдова]] Алматыда бас қосты. Оған [[Грузия]] бақылаушы есебінде ғана қатысты.

1991 жылы 21 желтоқсанда аталған 11 республиканың басшылары КСРО-ны ыдыратып, ТМД-ны құру туралы келісімге қол қойды.

Кеңестік жүйенің құрсауынан босап шыққан республикалар «кеңестік», «социалистік» деген атаулардан бас тарта бастады. 1991 жылғы желтоқсанның 10-ы Республика Жоғарғы Кеңесінің сессиясында Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының атауын Қазақстан Республикасы деп өзгертті.

Алматы кездесуі кезінде келісілген мәселелердің аса бір маңыздысы - ядролық қаруға қатысты бірлескен шара жөніндегі келіссөз еді. Оған қолдарында ядролық қаруы бар мемлекет есебінде Беларусь, Қазақстан, Ресей Федерациясы және Украина Республикасының басшылары қол қойды. Мемлекеттер келісімі бойынша — қатысушылар ядролық мәселе жөніндегі саясатты бірлесе жасап, Тәуелсіз Елдер Достастығына енетін барлық республиқалардың ұжымдық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге тиісті болды.

КСРО-ның ыдырау процессін тездеткен 1991 жылғы тамыз бүлігі 1991 жылдың қазанына қарай көптеген республикалардың өз тәуелсіздігін жариялауына септігін тигізді. 1991 жылы 16 желтоқсанда Республиканың Жоғарғы Қеңесінің жетінші сессиясында «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Заң қабылданды. Осы күні Қазақстан өз тәуелсіздігін жариялады. Сонымен, 1991 жылғы 16 желтоқсан Республиканың тәуесіздік алған күні.

'''Екінші мыңжылдықта'''

'''Екінші мыңжылдық 10 жылдарында'''

== Географиясы ==
{{main|Қазақстан географиясы}}
Қазақстан Республикасының жер көлемі 2,7 млн шаршы шақырым. Жерінің ауданы жағынан дүние жүзіндегі ең ірі мемлекеттердің қатарына жатады. Бұл көрсеткіш бойынша Ресей, Канада, Қытай, АҚШ, Бразилия, Австралия, Үндістан және Аргентинадан кейін 9-шы орында тұр.

Республика Еуразия құрлығының орталығында барлық мұхиттардан бірдей қашықтықта орналасқан. Республика батысында [[Еділ|Еділ өзені]] алабынан шығысында [[Алтай таулары|Алтай тауы]] шыңдарына дейін 3 мың км дейін, солтүстіктегі [[Батыс Сібір жазығы]]нан (Солтүстік Қазақстан жазығы) оңтүстігінде Қызылқұм шөлі мен [[Тәңір тауы|Тянь-Шань]] тау жүйесіне 1600 км-ге дейін созылып жатыр. Қиыр солтүстік нүктесі (55&amp;nbsp;26 с.&amp;nbsp;е.) Шығыс Еуропа жазығының орталық бөлігі мен Британия аралдарының оңтүстігіне, ал оңтүстік нүктесі (40 56 с. е.) Кавказ сырты мен Оңтүстік Еуропаның Жерорта теңізі өңіріндегі елдердің ендігіне сәйкес келеді. Қазақстан қоңыржай белдеудің орта және оңтүстік ендіктерінде орналасқан. Географиялық орнына қарай орманды дала, дала, шөлейт және шөл зоналары қалыптасқан. Елдің батыс шеті (46 27 ш. б.) Елтон және Басқыншақ көлдері маңына, ал шығыс нүктесі (87 20 ш. б.) Бұқтырма өзенінің бастауына тұспа тұс келеді.

Аумағының 10%-ы биік таулы өңірлер, қалған бөлігі [[ойпат]], [[жазық]], [[үстірт]], [[қырат]] жерлер. Қазақстанның ең биік жері — [[Хан Тәңірі шыңы|Хантәңірі шыңы]] (6995&amp;nbsp;м, қар құрсауымен қосып есептесе 7010 м). Ол [[Тәңір тауы|Тянь-Шань]] тау жүйесінде орналасқан. Каспий теңізінің шығыс жағалауында елдің ең ойпат жері [[Қарақия ойысы]] теңіз деңгейінен 132 м төменде орналасқан.

== Әкімшілік бөлінуі ==
{{main|Қазақстан әкімшілік бірліктері}}
Қазақстан Республикасы — [[унитарлы мемлекет|унитарлы]] мемлекет. Әкішілік құрылымы бойынша құрамына [[Қазақстан әкімшілік бірліктері|17 облыс]], [[Қазақстан қалалары|89 қала]], соның ішінде [[республикалық маңызы бар қала|3 республикалық маңызы бар қалалар]] ([[Астана]], [[Алматы]], [[Шымкент]]), [[Қазақстан аудандары|186 аудан]], [[Қазақстан ауылдық округтері|174 ауылдық округ]] кіреді.

[[Сурет:Kazakhstan provinces and province capitals kz 2022.png|нобай|center|upright=1.8|Қазақстан әкімшілік бірліктері және олардың орталықтары (8 маусым 2022 жылдан бастап)]]

{{Ілеспе тақырыпша}}
{| class=&quot;wikitable sortable sticky-header&quot;
! № !!Аймақ !!Әкімшілік орталығы !!Ауданы, км² !!Тұрғыны&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(1 шілде&lt;br /&gt;2017 ж.&amp;nbsp;адам)&lt;ref name=&quot;Pop-Jan-2011&quot;&gt;[http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/Демография/03_2010-Б-15-07-К.rar 2011 жылғы 1 қаңтарға Қазақстан Республикасының облыстары, қалалары және аудандары бойынша халық саны] {{Webarchive |url=https://web.archive.org/web/20130405220928/http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/%D0%94%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F/03_2010-%D0%91-15-07-%D0%9A.rar |date=2013-04-05}}&lt;/ref&gt;&lt;/small&gt;
! Тұрғыны (1&amp;nbsp;қаңтар&lt;br /&gt;2019&lt;br /&gt;ж.&amp;nbsp;адам) || 2 жылдық&lt;br /&gt;қорытынды (адам)
!Тұрғыны 
(1 маусым 2023 ж. адам)&lt;ref&gt;https://stat.gov.kz/&lt;/ref&gt;
|-
|{{0}}1|| [[Сурет:Almaty.JPG|20px|Туы]] [[Алматы облысы]]||[[Қонаев (қала)|Қонаев]]
| 223 924 || 2 003 063 || 2 037 393 ||{{өсім}} 34 330
|1 516 506
|-
|{{0}}2|| [[Сурет:Coats of arms of East Kazakhstan Province.svg|20px|Туы]] [[Шығыс Қазақстан облысы|Шығыс Қазақстан облысы (ШҚО)]] ||[[Өскемен]]
| 283&amp;nbsp;226 || 1&amp;nbsp;386&amp;nbsp;208 || 1&amp;nbsp;379&amp;nbsp;079 ||{{құлдырау}} {{0}}7 129
|729 813
|-
|{{0}}3|| [[Сурет:Coat of Arms of Karagandy Province.svg|20px|Туы]] [[Қарағанды облысы]]||[[Қарағанды]]
| 427 982 || 1 381 501 || 1 378 863 ||{{құлдырау}} {{0}}2 638
|1 136 177
|-
|{{0}}4|| [[Сурет:Zhambyl province seal.png|20px|Туы]] [[Жамбыл облысы]]||[[Тараз]]
| 144 264 ||1 116 384 || 1 124 559 ||{{өсім}} {{0}}8 175
|1 222 093
|-
|{{0}}5|| [[Сурет:South Kazakhstan province seal.png|20px|Туы]] [[Түркістан облысы|Түркістан облысы (ОҚО)]]||[[Түркістан (қала)|Түркістан]]
| 117 249 || 1 929 000 || 1 977 768 ||{{өсім}} 48 768
|2 132 208
|-
|{{0}}6|| [[Сурет:Logo kostanay.jpg|20px|Туы]] [[Қостанай облысы]]||[[Қостанай]]
| 196 001 ||{{0|0.}}876 833 ||{{0|0.}}873 124 ||{{құлдырау}} {{0}}3 709
|831 860
|-
|{{0}}7|| [[Сурет:Aktobe seal.png|20px|Туы]] [[Ақтөбе облысы]]||[[Ақтөбе]]
| 300 629 ||{{0|0.}}851 339 ||{{0|0.}}867 828 ||{{өсім}} 16 489
|933 267
|-
|{{0}}8|| [[Сурет:Kyzylorda province seal.svg|20px|Туы]] [[Қызылорда облысы]]||[[Қызылорда]]
| 226 019 ||{{0|0.}}777 730 ||{{0|0.}}793 299 ||{{өсім}} 15 568
|803 681&lt;ref&gt;Байқоңыр қаласын қоспағандағы саны&lt;/ref&gt;
|-
|{{0}}9|| [[Сурет:Coat of Arms of Pavlodar Province.png|20px|Туы]] [[Павлодар облысы]]||[[Павлодар]]
| 124 800 ||{{0|0.}}755 847 ||{{0|0.}}753 981 ||{{құлдырау}} {{0}}1 866
|755 543
|-
| 10|| [[Сурет:Coat of Arms of Aqmola Province.png|20px|Туы]] [[Ақмола облысы]]|| [[Көкшетау]]
| 146 219 ||{{0|0.}}737 449 ||{{0|0.}}739 566 ||{{өсім}} {{0}}2 117
|788 723
|-
| 11|| [[Сурет:Лого Мангистау.jpg|20px|Туы]] [[Маңғыстау облысы]]||[[Ақтау]]
| 165 642 ||{{0|0.}}650 509 ||{{0|0.}}676 835 ||{{өсім}} 26 326
|775 805
|-
| 12|| [[Сурет:Coats of arms of None.svg|20px|Туы]] [[Батыс Қазақстан облысы|Батыс Қазақстан облысы (БҚО)]]||[[Орал]]
| 151 339 ||{{0|0.}}643 874 ||{{0|0.}}651 874 ||{{өсім}} {{0}}8 000
|690 712
|-
| 13|| [[Сурет:Coat of arms of Atyrau.svg|20px|Туы]] [[Атырау облысы]]||[[Атырау]]
| 118 631 ||{{0|0.}}613 880 ||{{0|0.}}632 896 ||{{өсім}} 19 016
|698 210
|-
| 14|| [[Сурет:North Kazakhstan province seal.png|20px|Туы]] [[Солтүстік Қазақстан облысы|Солтүстік Қазақстан облысы (СҚО)]] ||[[Петропавл]]
|{{0}}97 993 ||{{0|0.}}560 553 ||{{0|0.}}555 020 ||{{құлдырау}} {{0}}5 533
|533 127
|-
| 15|| colspan=2| [[Сурет:Coat of arms of Almaty old.svg|20px|Туы]] [[Алматы]] — республикалық маңызы бар қала
|{{0|000.}}451 || 1 772 779 || 1 854 556 ||{{өсім}} 81 777
|2 185 596
|-
| 16|| colspan=2| [[Сурет:Emblem of Astana (latin).svg|20px|Туы]] [[Астана]] — республиканың елордасы
|{{0|000.}}710,2 || 1 006 570 || 1 078 362 ||{{өсім}} 71 792
|1 376 528
|-
| 17|| colspan=2| [[Сурет:Coat of arms of Shymkent.png|20px|Туы]] [[Шымкент]] — республикалық маңызы бар қала
|{{0|000.}}506 ||1 002 291 ||1 011 511 ||{{өсім}} {{0}}9 220
|1 203 184
|-
| 18|| colspan=2| [[Сурет:Baikonur seal.png|20px|Туы]] [[Байқоңыр (қала)|Байқоңыр]] — республикалық маңызы бар қала
|{{0|000.0}}57 ||{{0|0.0}}38 500 ||{{0|0.0}}39 161||{{өсім}} {{0|00.}}661
|34 578 &lt;ref name=&quot;stat.gov.kz&quot;&gt;https://stat.gov.kz/api/iblock/element/40166/file/kk/&lt;/ref&gt;
|-
|19
|[[Абай облысы]]
|[[Семей]]
|
|
|
|
|610 292
|-
|20
|[[Жетісу облысы]]
|[[Талдықорған]]
|
|
|
|
|699 277
|-
|21
|[[Ұлытау облысы]]
|[[Жезқазған]]
|
|
|
|
|221 823
|-
! !! colspan=&quot;2&quot; | Барлығы !! 2 724 902 !! 17 994 200 !! 18 592 701 !!{{өсім}} 598 501
!'''19 879 003'''
|}

=== Ірі қалалар ===
[[Сурет:Astana centr.JPG|thumb|upright|alt=A.|Астана]]
[[Сурет:Modern Almaty.jpg|thumb|upright|alt=A.|Алматы]]
[[Сурет:Soyuz TMA-3 launch.jpg|thumb|upright|alt=A.|[[Байқоңыр (ғарыш айлағы)|Байқоңыр ғарыш айлағы]]]]

{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=text-align:center
|-
! rowspan= 2| Орыны !! Қала !! Тұрғыны&lt;ref name=&quot;stat.gov.kz&quot;/&gt;
|-
! Миллионер қала !! &gt; 1 млн
|-
| 1 ||[[Алматы]] || 2 175 218
|- 
| 2 ||[[Астана]] || 1 367 156
|-
| 3 ||[[Шымкент]] || 1 198 570
|-
! !! Жүз мыңнан астам тұрғынды қалалар !! 100—999 мың тұрғын
|-
| 4 || [[Қарағанды]] || 516 946
|-
| 5 || [[Ақтөбе]] || 562 355
|-
| 6 || [[Тараз]] || 428 337
|-
| 7 ||[[Семей]] || 329 457
|-
| 8 ||[[Павлодар]] || 334 057
|-
| 9 || [[Өскемен]] || 367 749
|-
| 10 ||[[Атырау]] || 404 129
|-
| 11 ||[[Қостанай]] || 265 186
|-
| 12 ||[[Қызылорда]] || 351 828
|-
| 13 ||[[Орал]] || 357 704
|-
| 14 ||[[Петропавл]] || 222 276
|-
| 15 ||[[Ақтау]] || 274 053
|-
| 16 ||[[Жаңаөзен]] || 148 921
|-
| 17 ||[[Теміртау]] || 177 695
|- 
| 18 ||[[Түркістан (қала)|Түркістан]] || 221 493
|-
| 19 ||[[Көкшетау]] || 191 692
|-
| 20 ||[[Талдықорған]] || 202 147
|-
| 21 ||[[Екібастұз]] || 145 473
|-
| 22 || [[Рудный]] || 123 805
|-
! !! Барлық тұрғын саны&lt;br /&gt;(ірі қалаларда): !! 10 366 347
|-
! !! Қазақстанның жалпы тұрғын саны: !! '''19 879 003'''
|-
! !! Ірі қалалардың тұрғын санындағы үлесі % !! 52,1%
|}
* [[Қазақстан қалалары]]
* [[Қазақстан аудандары]]

== Халқы ==
{{main|Қазақстан демографиясы}}

== Мемлекеттік құрылымы ==
Қазақстан — [[1995 жыл]]ғы [[30 тамыз]]дағы республикалық [[референдум]]да қабылданған [[Конституция]] бойынша — өзін [[демократия]]лы, зайырлы, құқықты және әлеуметті мемлекет ретінде орнықтырды. Қазақстан Республикасы – президенттік басқару формасындағы біртұтас мемлекет. Республиканың ең жоғарғы өкілді [[орган]]ы — [[Парламент]]. Ол республиканың заң шығару құзіретін жүзеге асырады.

Парламент тұрақты жұмыс істейтін екі [[Палата]]дан: [[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Сенаттан]] және  [[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісі|Мәжілістен]] тұрады. Сенатқа әр облыстан және респ. маңызы бар 2 қаладан екі адамнан сайланады. Сенаттың 15 депутатын Парламент өкілеттігі мерзіміне Республика Президенті тағайындайды. Мәжіліс республиканың әкімш.-аумақтық бөлінісі ескеріле отырып құрылған, сайлаушылар саны шамамен тең болатын бір мандатты аумақтық сайлау округтары бойынша сайланатын алпыс жеті депутаттан және партиялық тізім бойынша сайланатын 10 депутаттан тұрады.

[[Президент]] Үкіметті Конституцияда белгіленген тәртіппен құрады. Тағайындалғаннан кейінгі он күн мерзім ішінде Премьер-Министр Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы республика Президентіне ұсыныс енгізеді. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі жеті мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі алты жылға созылады. Конституциялық Кеңестің төрағасын республика Президенті тағайындайды.

Қазақстан Республикасында [[сот]] төрелігін тек сот қана жүзеге асырады. Ол заңмен құрылған Қазақстан Республикасының Жоғ. Соты және республиканың жергілікті соттары болады. Жергілікті мемлекет басқаруды тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты жергілікті өкілдік (мәслихат) және атқарушы органдар (әкімдік) жүзеге асырады.

== Табиғаты ==
==== {{main|Қазақстанның жер бедері}} ====
[[Сурет:Steppe of western Kazakhstan in the early spring.jpg|right|thumb|alt=A.|&quot;[[Сарыарқа (Солтүстік Қазақ жазығы)|Сарыарқа даласы]]&quot;]]
Қазақстанның қазіргі жер бедері палеогеографиялық дамудың талай ұзақ кезеңдерінен кейін, теңіздік және континенттік жағдайлардың алмасып отыруынан, климаттың үнемі өзгеріске ұшырауынан және тектоник. қозғалыстардың нәтижесінде қалыптасқан. [[Республика]]ның орт. бөлігінде болған варийлік (герциндік) тау жүйелері жоғ. [[палеозой]]дан бастап қарқынды континенттік мүжілуге ұшырау салдарынан, қалдық қырқалы денудациялық жазықтар мен аласа тауларға айналды. Тек қана [[Торғай]] қолаты мен республиканың солт.-шығыс бөлігін кайнозойдың мореналық алаптарының жекелеген шығанақтары, ал оңт.-батыс бөлігін тұтасымен бор және неогендік теңіз басып жатты. Төрттік кезеңде ғана [http://www.caspiy.kz/kz/mangistau/geo/ Маңғыстау түбегі] {{Webarchive |url=https://web.archive.org/web/20130908154416/http://caspiy.kz/kz/mangistau/geo/ |date=2013-09-08 }} мен оған жапсарлас аудандар [[климат]]ы қуаң жазық [[құрлық]]қа айналды. Қазақстанның оңт.-шығысында неоген-төрттік кезеңде түзілген биік таулы аймақтың қалыптасу процесі бүгінге дейін созылуда. Оған жер қыртысының осы аймақтағы қозғалыстары мен сілкінулері дәлел. Таулы өңірді табиғат [[тарих]]ында 3&amp;nbsp;рет [[мұз]] басқан, соның салдарынан мұнда қар, мұздықтық аңғарлар, мореналық жыныстар ұшырайды.

=== {{main|Қазақстанның геологиялық құрылымы}} ===
Қазақстан [[Шығыс Еуропа]] [[платформа]]сының оңт.-шығыс шетін ([http://www.kitaphana.kz/ru/downloads/referatu-na-kazakskom/217-kolder-men-tenizder/1785-kaspii-tenizi.html Каспий] маңы синеклизасын) және [[Орал]]-[[Моңғолдар|Моңғол]] қатпарлы белдеуінің батыс бөлігін алып жатыр. Қатпарлы белдеу өзінің оңт.-батысында [[Тұран]] ойпатына (тақтасына) жалғасады.

* '''Тақтаның''' (плитаның) мезокайнозойлық тысының астынан [[Мұғалжар тауы|Мұғалжар]] мен [[Қаратау жотасы (Тянь-Шань)|Қаратаудың]] ([[Маңғыстау облысы|Маңғыстауда]]) [[палеозой]]лық құрылымдары шығып жатады. Бұлардың шығысындағы Қазақстанның таулы-қатпарлы бөлігінде Орт. Қазақстан палеозойлық массиві — [[Сарыарқа (Солтүстік Қазақ жазығы)|Сарыарқаны]], бірнеше қатпарлы жүйелер мен облыстарды (Шыңғыс — [[Тарбағатай тауы|Тарбағатай]], [[Обь]] — [[Зайсан (көл)|Зайсан]] және [[Алтай таулары|Алтай]] — Саян қатпарлы облыстарының қазақстандық бөліктері), Солт. Тянь-Шань мен [[Жетісу]] Алатауының ендік бағытқа жуық альпілік белдеулерін ажыратуға болады. [[Каспий теңізі|Каспий]] маңы синеклизасы (ойпаңы) үш бөлікке жіктелген шөгінділерден тұрады. Төм. бөлігі қалыңд. 13&amp;nbsp;км-ге дейінгі рифей мен төм. және орт. палеозойдың құмды-тақтатасты, сазды, карбонатты-терригендік қат-қабаттарынан, орт. бөлігі кунгур ярусының (қалыңд. 5&amp;nbsp;км-дей) тұзды сериясынан, беткі жағы жоғ. пермь-мезозойдың теңіздік, континенттік шөгінділерінен (4–6&amp;nbsp;км) құралған...

=== {{main|Қазақстан климаты}} ===
'''Қазақстанның климаты''' шұғыл континентті. Климаттың континенттігі оның өзіндік ерекшеліктерінен көрінеді. Оларға: қыс пен жаз температурасының үлкен айырмашылықта болуы, ауаның құрғақтығы, республиканың көп жерінде атмосфералық жауын-шашынның әркелкі түсуі, қыстың солтүстікте ұзақ әрі аязды, оңтүстікте қысқа әрі жұмсақ болуы жатады.

Қазақстан өзі орналасқан географиялық ендігі бойынша климаты ылғалды субтропикалы [[Жерорта теңізі]] елдеріне және [[Қоңыржай климат|қоңыржай континентті]] орталық Еуропаға сәйкес келеді. Бірақ еліміз орасан зор Еуразия құрлығының ортасында орналасқандықтан климатының шұғыл континенттігімен ерекше. Өйткені Дүниежүзілік мұхиттардан мыңдаған километр қашық жатқандықтан олардың климат жұмсартарлық әсері өте аз.

Қазақстан коңыржай климаттық белдеудің оңтүстігінде жатыр, сондықтан жылдың төрт мезгілі ([[жаз]], [[күз]], [[қыс]], [[көктем]]) айқын білінеді. Қыста [[Сібір]]дің қатты суығы келеді. Жазда [[Орта Азия]]ның жылы, тіпті ыстық ауасының әсері жақсы байқалады. Жыл мезгілдерінің арасындағы температуралық айырмашылықтар климаттың континенттігін арттырады.

Кең байтақ Қазақстан жерінде оның географиялық орнына (яғни [[атмосфера]]лық ылғалдықтың негізгі көзі — [[мұхит]]тардан тым шалғай орналасуына) және жер бедеріне байланысты қуаң континенттік [[климат]] қалыптасқан. Басқа кез келген аумақты аймақтар сияқты [[республика]] климатына да радиациялық және циркуляциялық факторлар кешені ерекше әсер етеді.

'''[http://e.gov.kz/wps/portal/Content?contentPath=/web%20content/citizenry/social_protec/soc_support/support_semsk/article/1247&amp;lang=kk Радиация] {{Webarchive |url=https://web.archive.org/web/20170204170732/http://e.gov.kz/wps/portal/Content?contentPath=%2Fweb%20content%2Fcitizenry%2Fsocial_protec%2Fsoc_support%2Fsupport_semsk%2Farticle%2F1247&amp;lang=kk |date=2017-02-04 }}'''. Қазақстан аумағы үстінде қыс бойы жоғары қысымды [[ауа]] циркуляция жүйесі (антициклон) үстемдік етеді, ал жазда төмен қысымды (циклон) атмосфералық циркуляция жүйесі жиі қалыптасады. Жалпы республика аумағының көп бөлігінде антициклондық [[ауа райы]] басым. 

Сондықтан күн сәулесінің түсу ұзақтылығы  солтүстіктен оңтүстікке қарай жылына 2000 сағаттан 3000 сағатқа дейін артып отырады. Жылына солтүстікте 120, оңтүстікте 260 тәулік ұдайы бұлтсыз болады, бұлтты күндер саны тиісінше 60 тәуліктен 10 тәулікке дейін (Балқаш маңы ойпаты) кемиді. Міне, осылардың нәтижесінде жиынтық [[радиация]] мөлшері де солт-тен оңт-ке қарай 4200-ден 5500 МДж/м&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;-ге дейін біртіндеп артады. Сол сияқты төсеніш беттің (жер бетінің) сәуле қайтару қабілетіне байланысты сіңірілетін радиация мөлшері де оңтүстікке қарай бірқалыпты көбейеді. Сәуле қайтару қабілетін қыста тұрақты қар жамылғысы қалыптасқанда ең жоғары шегі 70–80%-ға жетіп, жазда көп жерде 20 – 30%-ке дейін төмендейді. Радиацияның жылдық тиімді сәулелену мәні солтүстікте 1500-ден оңтүстікте 2100 МДж/м&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;-ге дейін өзгереді. Теріс мәнді радиациялық байланыстың маусымдық ұзақт. солт-те 3,5 — 4,5&amp;nbsp;ай (қараша — наурыз), оңтүстікте — 1&amp;nbsp;ай.

=== {{main|Қазақстанның су қорлары}} ===
Қазақстанның жер үсті суларының [[ресурсы]] сулылығы бойынша орташа жылдық көлемі 100,5&amp;nbsp;км³; соның ішінде не бары 56,5&amp;nbsp;км³-і ғана республика аумағында қалыптасады, қалған көлемі [[Орта Азия]] мемлекеттерінен, [[Ресей|Ресей Федерациясынан]] және [[Қытай|Қытай Халық Республикасынан]] келетін [[өзен]] суларынан құралады. Өзен су ағынының көлемі бойынша Қазақстан планетаның сумен ең аз қамтылған елдерінің қатарына жатады. Қажетті су тұтыну көл. 54,5&amp;nbsp;км³-ді құрайды, мұның сулылығы бойынша орташа жылдық бағаммен шаруашылыққа пайдаланылу мүмкіндігі 46,0&amp;nbsp;км3-ден аспайды. Су тапшы жылдары су ресурстарының көл. 58&amp;nbsp;км³-ге дейін, ал пайдаланылатын су тиісінше 26&amp;nbsp;км³-ге дейін төмендейді. Тұщы жер асты су қоры 15,1&amp;nbsp;км³-ді құрайды, оны пайдалану деңгейі 11,3% немесе 1,7&amp;nbsp;км³. Қайтымды сулардың көл. 4&amp;nbsp;км³, су көздеріне қайта құйылған су 2&amp;nbsp;км³-ден аспайды, қалған ағынды құрамы сейіледі немесе жерге сіңіп кетеді. Қайтымды сулар табиғи сулар мен қоршаған ортаны ластаудың негізгі көзі болады.

=== {{main|Қазақстанның топырағы}} ===
Топырақ — табиғат компоненттерінің бірі. Жердің [[геология]]лық тарихында алдымен пайда болған топырақ. Палеогеографиялық зерттеулердің деректері бойынша алғашқы жұқа топырақ қабаты 500 млн жыл бұрын кембрий дәуірінде пайда болыпты. Бұл кезде әлі өсімдік жамылғысы қалыптаспаған.

Топырақ жамылғысын зерттейтін топырақтану ғылымы — жас ғылым. Оның негізін салған XIX ғасырдың 80-жылдары орыс ғалымы В. В. Докучаев — топырақтың табиғи және тарихи дене екенін анықтады.

Қазақстанда өзге елдерде кездесетін топырақ түрлерінің түгелдей дерлігі тараған. Мұнда [[тайга]], [[тундра]] топырағына дейін бар, тек ылғалды [[Субтропиктер|субтропик]] белдеміне тән топырақ қана жоқ.

===Өсімдігі ===
Қазақстанда [[интродукция]]ланған, мәдени дақылға айналдырылған және кездейсоқ әкелінген түрілерін қоспағанда шамаммен 6025 [[Өсімдіктер|өсімдік]] түрі бар. Жабайы өсімдіктердің 18 түрі [[Космополитизм|космополит]] ([[Антарктика]]дан басқа [[құрлық]]тарда өседі), 285-і голарктикалық түр (Евразия мен [[Солтүстік Америка]]да өседі). Бұлардың ішінде 535-і (шамамен 11%-і) тек Қазақстанда кездеседі ([[эндемик]]тер). Мұнда бірнеше [[Зона|ботаникалық зона]] бар. Тау өсімдіктері өздеріне тән биіктік зоналар құрайды. [[Өзен]]-[[көл]], [[батпақ]], [[жайылма]], [[Шалғындық дала|шалғындық]], [[көлтабан]] өсімдіктері ешқандай зонаға жатпайды.

Су өсімдіктерінің түрі аз (63 [[Гидрофильдік|гидрофильді]] түрі). Олардың құрамында барлық космополиттердің жартысы (шылаңдар мен руппияларды қосқанда 9&amp;nbsp;түрі), 24&amp;nbsp;голарктикалық түр (сальвиния, тұңғиқ т.&amp;nbsp;б.) бар. Бұлар су өсімдіктерінің 52%-і, яғни ең көне өсімдіктер. [[Палеоботаника]]лық тұрғыдан да осылай; шылаңдар туысы (21&amp;nbsp;түрі бар) бұдан 70-100&amp;nbsp;млн жыл (бор дәуірінде), сальвиния, жестер, телорез 40-70&amp;nbsp;млн жыл бұрын болған. Тегі тропикалық, гидрофильді өсімдіктер тобына жататын су өсімдіктері Қазақстан жерінде 25-40&amp;nbsp;млн жыл бұрын [[Олигоцен|(олигоценде]]) қаулап өскен.

Батпақ, өзен жайылмасы мен көлтабан өсімдіктерінің 450-ден астам түрі бар. Шалғынды, кейде батпақты жерлерде [[Бидайық (өсімдік)|бидайық]], [[тарғақ]], [[айрауық]], шалғын [[атқонақ|атқонағы]], шалғын [[беде]]сі, шалғын ноғатығы, кәдімгі бекмания, [[қамыс]], [[қоға]], [[қияқ]] сияқты азықтық шөптер көбірек. Олардың топтасуынан өнімділігі әркелкі [[шабындық]] қалыптасады.

; Шөл зона өсімдігі
* Сұр топырақты қырат жерлерді ([[Оңтүстік Қазақстан]]) алып жатқан ағаш-бұта құрамында [[пісте]] мен (жемісі — кәдімгі пісте) қатар Регель [[алмұрт]]ы, [[таудаған]], [[тобылғы]], қаратау лепидолофасы, тікенекті бадам (бұлардың көпшілігі сирек кездеседі) бар. [[Талас Алатауы]], Қаржантау мен [[Қаратау жотасы (Тянь-Шань)|Қаратау]] бөктерлері селдір орманды, мұнда сары [[долана]], [[зеравшан аршасы]] басым. Тақырда өсетін [[сексеуіл]] тоғайлары негізінен жапырақсыз аласа (2-8м) «шала ағаш» — қара сексеуілден тұрады. Сексеуіл арасында басқа азықтық өсімдіктер де ([[жусан]], күйреуік, изен, теріскен) аз емес.
*[[Қоңыр топырақтар|Қоңыр]] және сұр қоңыр топырақты шөл даладағы шала бұта өсімдіктердің арасында ақ жусан, қара жусан, туран жусаны, ал гипсті қоңыр топырақта [[баялыш]] көбірек кездеседі. Мұнда түрлі [[Эфемероидтер|эфемероидтар]] (әсіресе баданалы қоңырбас пен жуан сабақты [[қияқ]]) мен [[эфемерлер]] де бар.
* Құм топырақты шөл даладағы бұта өсімдіктерінің арасында [[жүзгін]], құм сексеуілі, [[қоянсүйек]], [[қылша]] түрлері, жапырақсыз құланқұйрық және түкті жүзгін ағаштары басым. Мұнда бұта тәрізді аласа өсімдіктер (жусан, изен) мен [[Көп жылдық өсімдіктер|көп жылдық шөптер]] де (құмерке) көп.
*[[Сор топырақ]]ты шала бұта өскен шөл далада [[сарсазан]], [[бұйырғын]] т. б. өсімдіктер басым.
*'''Далалық зона'''
Далалық зонада [[бөденешөп]], қызылбояу, боз, [[бетеге]], қырғыз бетегесі, қылтық бетеге, көде, еркекшөп бітік өседі. [[Реликт|Реликт өсімдіктері]] — сібір бетегесі, [[ши]] мен көп тамырлы [[жуа]].

* '''Тау өсімдіктері'''
[[Алтай таулары|Оңтүстік Алтай]], [[Сауыр жоталары|Сауыр]], [[Жетісу Алатауы|Жоңғар Алатауы]], Солтүстік және [[Батыс Тәңір тауы|Батыс Тянь-Шань]] өсімдіктері далалық, ормандық және альпілік белдеулерге бөлінеді.

Оңтүстік Алтай мен [[Сауыр-Тарбағатай|Тарбағатайдағы]] далалық белдеу далалық зонамен ұласып жатыр, бірақ мұндағы өсімдіктерге [[Бадам (өсімдік)|бадам]], [[майқарағай]], [[тобылғы]] араласқан. Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шаньда (шөл зона) бетеге, боз шалғын, бидайық (түкті бидайық), [[арпа]] (баданалы арпа) тұқымдастары өседі, мұнда [[итмұрын]], [[қызыл шие]] т. б. өсімдіктер көп.

; Қазақстан тауларында бірнеше [[орман]] түрлері бар:
* [[самырсын]] және [[қарағай]] ормандары (Алтайда);
* [[Жапырақты ағаш|жапырақты]] (Сауыр);
* майқарағай (Алтай және Жоңғар Алатауы);
* [[шырша]] (Алтайдағы сібір шыршасы, Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шаньдағы Шренк шыршасы);
* [[Алма|алма ағаш]] (Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шань);
* [[өрік]] (Солтүстік Тянь-Шань);
* [[шетен]] (Тянь-Шань);
* [[Қотыр қайың|ақ қайың]] (Тянь-Шань).

Тау ормандарының мұншама кең алқапта орналасуына, республиканың батысында еменді және қарағашты, ал солтүстүігінде қайыңды және қарағайлы ормандардың бар болуына байланысты ормандар мен орман шалғындарының құрамындағы өсімдіктер Қазақстандағы барлық өсімдіктердін 40%-інен асады. Олардың ішінде 1 космополит (кәдімігі қыранқұлақ), 30-дан астам голарктикалық түр — орман папоротнигі, қауырсын папоротник, усасыр, құлмақ, күреңот, ұртшөп бар. Олар көне заман ормандарынан келіп жеткен реликтілер. Мұндай орман өсімдіктеріне [[грек жаңғағы]], семенов үйеңкісі, лепсі таспасы, тянь-шань цицербитасы, семенов айдаршөбі сияқты аз тараған реликтілер, сондай-ақ «Қазақстанның Қызыл кітабына» енгізілген қырғыз қайыңы, бекара терегі, Мушкетов түйесіңірі, мыңжылқы усасыр қырыққұлағы сияқты эндемдер айырықша сипат береді.

; Альпі белдеулері
* Альпіге [[доңызсырт]] шабындықтары мен майда шөпті шалғындықтар тән. Бұлардың алғашқысы түкті доңызсырттан, ал Алтайда Белларди  доңызсыртынан тарайды. Майда шөпті шабындық құрамында крылов бетегсі, монғол птильагростисі, ал түрлі шөптерден альпі [[маралоты]], [[таран]], сарғыш [[майдажелек]] т. б. бар.
* Субальпілік шалғындықтар тау белдеулерімен шекаралас жерлерде қалыптасқан. Тянь-Шаньда бұл — крылов бетегсінен, жартас [[Қазтамақ тұқымдасы|қазтамағынан]], кәдімгі манжеткадан құралған шалғындықтар. Тек [[мысыққұйрық]]тан тұратын шалғандықтар да кездеседі. Әдетте бұлардың бәрі құнарлы жаздық жайылымдар, шабындық жерлер.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;ҚазССР. Қысқаша энциклопедия, 2-том. Алматы - 1987&lt;/ref&gt;

=== Жануарлар дүниесі ===
Ұлан байтақ Қазақстан жерінде [[сүтқоректілер]]дің 172, [[Құстар|құстың]] 485, [[бауырымен жорғалаушылар]]дың 52, [[қосмекенділер]]дің 12, [[Балықтар|балықтың]] 150-ге жуық түрі бар. Омыртқасыз жәндіктер ([[Жәндіктер|насекомдар]], шаян тәрізділер, [[ұлулар]], [[құрттар]] т. б.) бұдан да көп. Тек жәндік түрлерінің өзі-ақ 30 мыңнан асады. Жануарлар түрінің осыншалық көп болуы республиканың географиялық орнына, жер бедерінің дамуы мен жануар түрлері қалыптасуының ұзақ та күрделі тарихына байланысты.

; Жануарлардың табиғат зоналары бойынша мекендеуі:
* '''Орманды дала зонасы'''. Қазақстанның солтүстігіндегі орманды дала зонасында [[бұлан]], [[елік]], [[ақ қоян]], [[Тышқандар|сұр тышқан]], [[Егеуқұйрықтар|су егеуқұйрығы]], орман тышқаны, [[бұлдырық]], [[Аққұр|ақ кекілік]], көл айдындарын суқұстары — [[Аққулар|аққу]], [[Қаздар|қаз]], [[үйрек]], [[Шағалалар|шағала]], [[тарғақ]], [[қасқалдақ]] мекендеген. Оңтүстікке қарай созылып жатқан [[Еділ-Жайық|Еділ]] жағалауынан [[Алтай]] таулы бөктеріне дейінгі астық тұқымдас шөп пен [[жусан]], [[бетеге]] өскен далада [[суыр]], дала [[Дала алақоржыны|алақоржыны]], сүйірбас сұр тышқан, кәдімгі сұр тышқан, дала тышқаны, [[Сарышұнақтар|саршұнақ]] (үлкені, кішісі, жирені), ал құстан — [[дуадақ]], [[безгелдек]], [[Жылқышы (құс)|жылқышы]], [[Сұңқарлар|сұңқар]], дала трикушкасы, [[бозторғайлар]], [[Дала қыраны|қыранқара]], дала [[Құладындар|құладыны]] мен шабындық құландыны қоныстайды. [[Көктем]]нен [[күз]]ге дейін бұл жерлерде [[ақбөкен]] үйірлері жайылады, олар қысқа қарай шөлді аймаққа ығысады.
* '''Далалық зона'''. Едәуір бөлігін [[Жайық]] өзенінің аңғарындағы [[орман]] алып жатқан далалық зонаның батыс бөлігін бұлан, елік жайлаған, мұнда европалық [[қара күзен]], жұпар тышқан, [[орман сусары]] да кездеседі. Қосмекенділерден Жайық т. б. өзендердің аңғарында [[тарбақа]], орман [[Нағыз бақалар|бақасы]] кездеседі. Мұнда бұлдырық, сұр кекілік, тырна, бозторғай көп. Сыңсыған [[қарағай]] өскен тау сілемдері ([[Көкше]] қыраты) бар далалық зонаның орта бөлігінде бұлан, елік, [[сілеусін]], қызыл тоқалтіс сияқты орман тұрғындары, аққоян, [[Тиіндер|ақтиін]] ([[Ертіс]] бойындағы қалың орманда), бұлдырық, қаратоқылдақ, кәдімгі тоқылдақ кездеседі. Далалық зонаның шығысында суыр, дала тышқаны, дала [[Шақылдақтар|шақылдағы]] сияқты жануарлармен қатар аққоян, сілеусін, елік, [[арқар]] мекендеген.
* '''Шөлейт зонасы'''. Өсімдік жамылғысы әркелкі шөлейт зонасында- саршұнақтар (кішісі, орташасы, сарысы) мен [[Қосаяқтар|қосаяқтың]], құм тышқан мен толай қоянның бірнеше түрі мекендеген. Мұнда [[ақбөкен]] де, [[қарақұйрық]] та көптеп кездеседі. Бұл зонада құстан [[дуадақ]], [[Шілдер|шіл]], қылқұйрық, бозторғай т. б. бар.
* '''Шөл зонасы'''. Республиканың оңтүстігін тау бөктеріне дейін алып жатқан шөл зонада тек осында ғана мекендейтін бірнеше жануар түрлері бар, олар оңтүстікте республика шебінен тысқары шығып кетеді. Қыста қар тоқтап, көктемде қар суы жиналатын [[Үстірт (Маңғыстау)|Үстірт]] пен Маңғышылақ жартастарының арасында кездесетін үстірт [[муфлон]]ы жұтаң өсімдіктермен қоректеніп, ащы суды қанағат етеді. Үстіртте ұзын инелі [[Кірпітәрізділер|кірпі]], қарақұйрық, шөл сілеусіні — [[қарақал]] кездеседі. [[Сазды]] және [[Қиыршық тастар|қиыршық тасты]] шөл дала жануарларынан Қазақстаннан басқа жерлерде кездеспейтін ерекше тұқымдас өкілі — жаламан мекендейді. Ол тек [[Бетпақдала]]да, [[Балқаш]] көлінің солтүстік жағалауындағы кейбір аудандарда, [[Алакөл (көл)|Алакөл]] және [[Зайсан (көл)|Зайсан]] қазаншұңқырында ғана табылған. Солтүстік Балқаш маңындағы бірнеше жерден ғана табылған бесбашбайлы ергежейлі қосаяқ та ерекше хайуан. Ірі жануарлардан осы шөл далада ақбөкен, қарақұйрық қыстайды. Құстан — шіл, қылқұйрық, тырна, жек дуадақ кездеседі. Түк аяқты қосаяқ, үшбашбайлы ергежейлі қосаяқ, құм тышқаны, жіңішке башбайлы саршұнақ, ала [[Жертесерлер|жертесер]], құм мысығы т. б. құм ішінде тіршілік етуге бейімделген. Оңтүстік Балқаш құмында осы араға тән сексеуіл жорға торғайы, шөл дала [[Жапалақтәрізділер|жапалағы]] тіршілік етеді. Құмайтты шөлде бірқатар [[Кесірткелер|кесіртке]] (жұмыр бас, ешкіемер), [[Жыландар|жылан]] (оқ жылан, айдаһар, қара шұбар жылан т. б.) түрлері, дала [[Тасбақалар|тасбақасы]] тараған. Өзен-көл аңғарындағы орман-тоғайларда елік, [[жабайы шошқа]], құм қоян, [[қырғауыл]] т. б. кездеседі. Балқаш, [[Сасықкөл (көл, Жетісу, Абай облыстары)|Сасықкөл]] және т.б. көлдердің жағалауындағы қалың [[қамыс]] арасында [[Бірқазандар|бірқазан]], [[жалбағай]], [[Үлкен аққұтан|аққұтан]], [[көкқұтан]], [[Суқұзғындар|қарақаз]], шағала бар. Алакөл айдынынан өте сирек кездесетін, «Қазақстан Қызыл кітабына» енгізілген [[реликт шағала]] қоныстайды.
* Қазақстанның шығысы мен оңтүстігін қоршап жатқан таулардың жануарлар дүниесі де сан алуан. Қылқан жапырақты Алтай ормандарында [[бұлан]], [[Кермарал|марал]], [[құдыр]], сібір таутекесі, арқар, алтай көртышқаны, қоңыр аю, бұлғын, құну, күзен, барыс, тиін, борша тышқан, алтай суыры, құр, шіл, тундра кекілігі, ақ кекілік, алтай ұлары, кукша, жорға торғай кездеседі. Зайсан қазаншұңқырынан оңтүстікке қарай созылып жатқан тауларда (Сауыр, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы) марал, елік, арқар, сібір таутекесі, қоңыр аю, сілесін, барыс, ұзынқұйрық саршұнақ мекендейді. Жоңғар, Іле Алатауы мен Талас Алатауында көкшіл суырдың орнына қызыл суыр және өте сирек кездесетін Менабир суыры жерсіндірілген. Қазақстанның оңтүстік-шығыс тауларында жыртқыш құстардан қозықұмай, тазқара, бүркіт тіршілік етеді. Бұл жерлерге сондай-ақ гималай ұлары, кекілік, ұзақ қарға, шау қарға, қызыл құйрық торғай, аршалық ементұмсық, тау шымшық, көкқұс тән. Жоңғар Алатауындағы кіші-гірім өзендерде жетісу [[тритон]]ы тіршілік етеді&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;/&gt;.

=== Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар === 
[[Сурет:Piktalgar.jpg|thumb|upright|[[Алматы қорығы]]ндағы Талғар шыңы]]
[[Сурет:IMG 7431-Sharyn canyon.jpg|thumb|upright|[[Шарын шатқалы]]]]
{{main|Қазақстан ерекше қорғалатын табиғи аумақтары}}
'''Ерекше қорғалатын табиғи аумақ''' — ерекше қорғау режимі белгіленген мемлекеттік табиғи-қорық қорының табиғи кешендері мен объектілері бар жер, су объектілері және олардың үстіндегі әуе кеңістігінің учаскелері.

Ерекше қорғалатын аумақ  — кеңістігінде бағалы табиғи немесе колдан жасалған (бағалы [[Экологиялық жүйе|экожүйе]], [[гейзерлер]], бау- саябақ ескерткіштері, инженерлік құрылыстар, т. б.) немесе қоршаған ортаға қолайлы әсер ететін кеңістіктер ([[Орман жолақтары|орман жолағы]], [[көгерген аймақтар]]), аумақтар, [[акватория]]лар. Мүндай аумақтар тек заңмен ғана емес, арнайы бақылауда болып, адамдармен қорғалады.&lt;ref&gt;Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Экология және табиғат қорғау / Жалпы редакциясын басқарған – түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдарламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты А.Қ.Құсайынов.
 – Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖАҚ, 2002 жыл. – 456 бет. ISBN 5-7667-8284-5&lt;/ref&gt;

=== Табиғат ресурстары ===
{{main|Қазақстанның кен ресурстары}}
Қазақстан кен байлықтарының қоры мен әр алуандығы жағынан Жер шарындағы бай аймақтардың бірі. Минералдық шикізат қорлары Қазақстанның ұлттық экономикасының тұрақты дамуы мен қауіпсіздігінің маңызды кепілі. Қуатты минералдық шикізат базасының қазіргі жай-күйі республиканы шет елдердің кен қазбаларына тәуелділіктен толық арылтып, Қазақстанның дүниежүз. рынокқа минералдық шикізат қорлары мен оның өңделген өнімдерін шығаруына мүмкіндік берді. Минералдық шикізат ресурстары еліміздің даму стратегиясын анықтайтын негізгі факторлардың бірі. Маңыздылығы жағынан олар үш топқа бөлінеді. Бірінші топқа негізгі қаржы түсімін қамтамасыз ететін және экон.-саяси мәні бар стратегиялық кен байлықтары жатады: мұнай, газ, көмір, уран, хромит кен орындары. Екінші топты қаржы түсімін қамтамасыз ететін әрі Қазақстанның индустриялық бет-бейнесінің негізі болып табылатын маңызды кен байлықтары құрайды: темір, марганец, мыс, қорғасын, мырыш, алюминий және алтын кен орындары. Үшінші топқа ішкі және сыртқы рыноктарда жоғары сұранымға ие қалайы, күміс, фосфор, барит кен орындары кіреді. Кен байлықтардың барланған қоры негізінде ондаған мұнай-газ және кентас өндіретін кәсіпорындар жұмыс істейді, олар 70-тен аса әр түрлі минералдық шикізат түрлерін өндіреді және өңдейді.

== Саяси жағдайы ==
{{Main|Қазақстанның ішкі саясаты}}
Қазақстан — 1995 жылғы 30 тамызында республикалық [[референдум]]да қабылданған [[Қазақстан Республикасының Конституциясы|Конституция]] бойынша&amp;nbsp;— өзін демократиялы, зайырлы, құқықты және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады. Қазақстан Республикасы&amp;nbsp;— президенттік басқару формасындағы біртұтас мемлекет. Республиканың ең жоғары өкілді органы — [[Қазақстан Республикасының Парламенті|Парламент]]. Ол республиканың заң шығару қызметін жүзеге асырады. Парламент тұрақты жұмыс істейтін екі Палатадан: [[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Сенаттан]] және [[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісі|Мәжілістен]] тұрады.

Сенат әр [[облыс]]тан, [[республикалық маңызы бар қала]]дан және Қазақстан Республикасының елордасынан екі адамнан, тиісінше облыстың, республикалық маңызы бар қаланың және Республика елордасының бірлескен отырысында сайланатын депутаттардан құралады. Сенаттың 15 депутатын Парламент өкілеттігі мерзіміне [[Қазақстан Республикасының Президенті|Республика Президенті]] тағайындайды.

Мәжіліс дәрежелі өкілеттілік және біртұтас жалпыұлттық сайлау округінің аумағы бойынша партиялық тізім негізінде сайланған 98 депутаттардан құралады, және 9&amp;nbsp;депутатты [[Қазақстан халқы ассамблеясы|Қазақстан халқы Ассамблеясы]] сайлайды.

[[Сурет:Nursultan Nazarbayev 27092007.jpg|150px|нобай|оңға|Нұрсұлтан Назарбаев]]
Президент [[Қазақстан Республикасының Үкіметі|Үкіметті]] Мәжілістегі көпшілік алған партия ұсынысымен құрады. Республика [[Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі|Премьер-Министрі]] тағайындалғаннан кейінгі он күн мерзім ішінде Премьер-Министр Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы Республика Президентіне ұсыныс енгізеді. Премьер-Министр Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші бар өкімдер шығарады.

Қазақстан Республикасының [[Қазақстан Конституциялық Соты|Конституциялық Соты]] он бір мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі сегіз жылға созылады. Конституциялық Кеңестің Төрағасын Республиканың Президенті тағайындайды.

Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады. Заңмен құрылған [[Қазақстан Жоғарғы Соты|Республиканың Жоғарғы Соты]] және Республиканың жергілікті соттары Республиканың соттары болып табылады.

=== Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару ===
Жергілікті мемлекеттік басқаруды тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты жергілікті өкілдік ([[мәслихат]]) және атқарушы органдар ([[әкім]]дік) жүзеге асырады.

=== Сыртқы саясат ===
{{main|Қазақстанның сыртқы саясаты}}
Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты белсенділігімен, тепе-теңдік сақтауға ұмтылысымен, прагматизмдігімен, сындарлы сұхбат жүргізуге талпынысымен және көпжақты ынтымақтастыққа бағытталғандығымен ерекшеленеді. Халықаралық аренада мемлекетіміз өзінің тарихи, геосаясаттық және экономикалық факторларына байланысты көп ғасырлар бойы сыртқы саясатын халықаралық ынтымақтастық, көршілес мемлекеттермен татуластық және олардың аймақтық біртұтастығын кұрметтеу принципіне негіздеп жүргізіп келеді.

Қазақстанның өзге мемлекеттермен тең құқылы және екі жаққа да тиімді қарым-қатынас құруға ынталы екендігі оның бүгінгі күні дипломатиялық байланыс орнатқан шет мемлекеттердің санының көптігімен дәлелденіп отыр. 1991 жылы тәуелсіздік алған сәттен бастап біздің республика әлемнің 130 мемлекетімен дипломатиялық қарым-қатынас орнатты.

=== ҚР сыртқы саясатының 2020-2030 жылдарға арналған тұжырымдамасы ===
2020 жылғы 6 наурызда Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының 2020-2030 жылдарға арналған тұжырымдамасы жарияланды. Құжатта мынадай басымдықтар негізге алынған: 
- үдемелі сипатқа ие және ел дамуының жаңа кезеңінде Тұңғыш Президент – Елбасының сыртқы саяси бағытын жалғастыруға өзінің сабақтастығын сақтайтын елдің ашық, болжамды және дәйекті сыртқы саясаты;
- адам құқықтарын қорғау, гуманитарлық дипломатияны дамыту және қоршаған ортаны қорғау;
- халықаралық аренада экономикалық мүдделерді ілгерілету, соның ішінде инвестициялар тарту бойынша мемлекеттік саясатты іске асыру;
- халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау;
- ең алдымен, негізгі әріптестер – Ресей, Қытай, АҚШ, Орталық Азия мемлекеттері және Еуропалық Одақ елдері, ал көпжақты құрылымдар бойынша – Біріккен Ұлттар Ұйымы, Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы, Шанхай ынтымақтастық ұйымы, Тәуелсіз мемлекеттер достастығы және басқа да ұйымдармен өзара тиімді байланыстарды нығайтуды білдіретін өңірлік және көпжақты дипломатияны дамыту.&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/kasym-zhomart-tokaev-kr-syrtky-sayasatynyn-2020-2030-zhyldarga-arnalgan-tuzhyrymdamasyn-bekitti_a3622803 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201124114243/https://www.inform.kz/kz/kasym-zhomart-tokaev-kr-syrtky-sayasatynyn-2020-2030-zhyldarga-arnalgan-tuzhyrymdamasyn-bekitti_a3622803 |date=2020-11-24 }}&lt;/ref&gt;

=== Қазақстандағы саяси реформалар ===
2019 жылғы маусымда Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі құрылды. Оның негізгі мақсаты – жұртшылық, саяси партиялар, азаматтық қоғам өкілдерінің қатысуымен өтетін талқылаудың негізінде мемлекеттік саясаттың өзекті мәселелері бойынша ұсыныстар мен ұсынымдар әзірлеу.&lt;ref&gt;https://egemen.kz/article/202452-ulttyq-qoghamdyq-senim-kenhesininh-dgugi-salmaqty&lt;/ref&gt;

2019 жылдың шілдесінде Қазақстан Президенті азаматтардың сындарлы сұрауларына жедел әрі тиімді жауап беретін «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасын жария етті.&lt;ref&gt;https://egemen.kz/article/211354-khalyq-unine-qulaq-asatyn-memleket&lt;/ref&gt;

Сонымен бірге, Қазақстанда балама көзқарастар мен пікірлерді көтермелеу мақсатында басқа партиялардың өкілдеріне кейбір парламенттік комитеттерде төрағалық етуге мүмкіндік беретін заң қабылданатын болады. Саяси партияларды құру үшін тіркеу кедергісі 40 мыңнан 20 мың адамға дейін төмендетіледі.&lt;ref&gt;https://abai.kz/post/103296&lt;/ref&gt;

Қазақстанда бейбіт жиналыстар туралы жаңа заң қабылданды. Заңда пикет, демонстрация, шеру, митинг сияқты бейбіт жиналыстың негізгі тұжырымдамалары мен нысандарын қалыптастыруға мүмкіндік беретін концептуалды аппаратты енгізу қарастырылған. Заң ұйымдастырушылардың, бейбіт жиналыстарға қатысушылардың және журналистердің мәртебесін, құқықтары мен міндеттерін реттейді.

Қоғамдық қауіпсіздікті күшейту мақсатында Президент Қ.К.Тоқаев тұлғаға қарсы жасалатын қылмыс үшін қолданылатын жазаны да күшейтті.&lt;ref&gt;https://informburo.kz/kaz/seksualdy-sipattay-ylmystara-zhaa-bap-engzlu-mmkn-za-zhobasyn-taldaymyz-.html&lt;/ref&gt;

=== Қоғам ===
Қазақ техникалық мамандары [[Қазақ инженерлер бірлестігі|Қазақ Инженерлер Бірлестігі]] ұйымына біріккен.

== Мереке және демалыс күндер ==
{|class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Күн!! Қазақша аталуы
|-
|[[1 қаңтар|1]]–[[2 қаңтар]] ||[[Жаңа жыл]]
|-
|[[7 қаңтар]] ||Рождество мейрамы (Рождество Христово)
|-
|[[8 наурыз]] ||[[Халықаралық әйелдер күні]]
|-
|[[21 наурыз|21]]–[[23 наурыз]] ||[[Наурыз мейрамы]]
|-
|[[1 мамыр]] ||[[Қазақстан халқының бірлігі күні]]
|-
|[[7 мамыр]] ||[[Отан қорғаушы күні (Қазақстан)|Отан Қорғаушылар күні]]
|-
|[[9 мамыр]] ||[[Жеңіс күні]]
|-
|[[6 шілде]] ||[[Астана күні (Қазақстан)|Астана күні]]
|-
|[[30 тамыз]] ||[[Қазақстан Республикасының Конституциясы|Қазақстан Республикасының Конституциясы күні]]
|-
|[[Қажылық|Қажылықтың соңғы күні]]||[[Құрбан айт]]
|-
|[[25 қазан]]||[[Республика күні (Қазақстан)|Республика күні]]
|-
|[[16 желтоқсан|16]]-[[17 желтоқсан]] ||[[Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік күні|Тәуелсіздік күні]]
|- style=background:#efefef
|colspan=2 |&lt;small&gt;''2022 жылы Қазақстан Республикасындағы мереке және демалыс күндер''&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://egov.kz/cms/kk/articles/employment_relations/holidays-calend |title=2022 жылы Қазақстан Республикасындағы мереке және демалыс күндер |author= |date= |work= |publisher=egov.kz |accessdate=8 қыркүйек 2022 |lang=}}&lt;/ref&gt;
|}

== Экономикасы ==
Тәуелсіздік кезеңінде Қазақстанға әлемнің 120-дан аса елінен 330 млрд доллар шетелдік инвестиция тартылды.&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/28-zhylda-kazakstanga-kansha-investiciya-tartyldy_a3595458&lt;/ref&gt;

Дүниежүзілік Банктің «2020 жылғы бизнес жүргізу» есебінде Қазақстан әлемде 25-ші орынға ие болды және миноритарлық инвесторлардың құқықтарын қорғау бойынша әлемдегі ең үздік ел атанды.
Қазақстанның ЖІӨ 179,332&amp;nbsp;млрд. АҚШ долларын құрайды және жылдық өсім қарқыны 4,5%- ға тең. Қазақстанның ЖІӨ жан басына шаққанда 9&amp;nbsp;686 АҚШ долларын құрайды.&lt;ref&gt;https://stat.gov.kz/official/dynamic {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191017035705/https://stat.gov.kz/official/dynamic |date=2019-10-17 }}&lt;/ref&gt;

Қазақстан Қытай мен Қатардан кейін ХХІ ғасырдың бірінші онжылдығының ең серпінді 25 экономиканың арасында үшінші орынға ие. Қазақстанның әлемдік саудадағы рөлі мен жаңа Жібек жолындағы орталық орында орналасуы елге миллиардтаған адамға өз нарықтарын ашуға мүмкіндік берді. Қазақстан Дүниежүзілік сауда ұйымына 2015 жылы мүше болды.

Қазақстан экономикасының әлемдік экономикадағы үлесін анықтаудың негізгі көрсеткіші — елдің халықаралық саудадағы үлесіне қарап анықтауға болады. Қазақстанның сыртқы сауда айналымы жылдан жылға өсіп келеді: 1995 жылы $9 млрд болатын болса 2008 жылы $109 млрд болды. Негізгі өсім мұнай өндіру және металлугрия саласыныңеншісіне тиесілі. Экспорт өндірілетін өнім көлемінің өсуіне жәнебағаның қымбаттауына байланысты.

Ал импорттың өсуі тиісінше өнімді өндіруге қажетті машиналар мен жабдықтарды сатып алудың нәтижесінде өсті&lt;ref&gt;[http://forbes.kz/process/expertise/v_mirovoy_ekonomike_kazahstan_vnizu_pischevoy_tsepochki В мировой экономике Казахстан - внизу пищевой цепочки] 2013 жылдың 27 ақпан күні қаралды&lt;/ref&gt;.

2009 жылы сыртқы сауда айналымы 34%-ға төмендеп кеттті, оның негізгі себепшісі мұнай мен металл бағасының төмендеуі. Дегенмен, 2010 жылдан бастап бағалардың қайта өсуіне байланысты қарқынды даму байқалды, нәтижесінде экспорттық-импорттық операциялар көлемі  $137&amp;nbsp;млрд. құрады. Экспорт ($92 млрд) импорттан екі есе көп болды ($45&amp;nbsp;млрд).

Экспорттың 75% — минералды ресурстар, ең үлкен бөлігі мұнай, газ, көмір, уран сияқты пайдалы қазбаларға тиесілі. Қалған 13% — металлдар және 3,4% — ауылшаруашылық өнімдері құрайды (негізгісі бидай), 4,2% — химия өнеркәсібінің өнімдері. Негізгі өндіретін тауар — өңделмеген  табиғи қазбалар құрайды. Қазақстан әлемдік сауда нарығында табиғи ресурстарды қамтамасыз етуші ретінде қызмет етеді.

Қазақстан дүниежүзілік сауда ұйымына 2015 ж. 22 маусымда мүше болды.&lt;ref&gt;[http://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/nazarbaev-kazakstannyin-dsu-ga-kru-jonndeg-kelssozderdn-262874/ Назарбаев Қазақстанның ДСҰ-ға кіру жөніндегі келіссөздердің аяқталғанын жария етті]&lt;/ref&gt;
{{main|Қазақстан экономикасы}}
&lt;gallery widths=&quot;200&quot; heights=&quot;150&quot;&gt;
 Modern Almaty.jpg|Дамыған Алматы
 Kazah tenge.jpg|[[Қазақстан теңгесі]]
&lt;/gallery&gt;

=== Қазақстанның сыртқы экономикасы ===
Қазақстанның сыртқы экономикасы әлем елдерімен  экономикалық, сауда, валюта, ғылыми-техникалық, мәдени және басқа да қатынастарды қамтып отыр. Бұл сала субъектілері сыртқы экономикалық қызметтерге байланысты меншік түрі бойынша тәуелсіз елімізде тіркелген Қазақстанның немесе шет мемлекеттердің заңды немесе жеке тұлғалары болып табылады. Сыртқы экономика саласында басты және маңызды орында сауда саласы. Соңғы жылдарда Қазақстаннан экспортталатын тауарлардың үлесі үш есеге өсті. Оған бірнеше факторлар себепші болып отыр. Қолайлы инвестициялық жағдайлардың жасалуы тікелей шетелдік қомақты инвестициялардың тікелей ағылып келуіне себепші болды, оның негізгі бөлігі еліміздің мұнай өндіру саласына жұмсалады. Біріншіден, бұл өз кезегінде мұнай мен газ конденсатын өндіруді қарқынды дамытты. Екіншіден, дүниежүзілік тауар нарығындағы көмірсутектер шикізатын сату шартының қолайлылығы экспорт әлеуетінің өсіне жағдай жасады. Дәл осылай деп тау-кен металлургия сала-соңғы оң жыл көлемінде жалпы қазақстандық экспорт және қызмет көрсету үлесінің көбеюі, әлемдік сауданың дамуымен салыстырғандағы оның қарқынды дамуы мен көлеміне байланысты болып отыр.

Қазақстандығы тауар экспорттау динамикасының деңгейінің өсуі оның жоғары, екпінді дамуын көрсетеді. Орташа есеппен он жыл ішінде тауар экспорттау төрт есеге өссе, импорт үш жарым есеге өсті. Әлемдік деңгеймен салыстырмалы түрде қарағанда еліміздің макроэкономикалық көлемі жоғары емес. Осыған қарамастан Қазақстанның сыртқы экономикалық саласын болашақта дамытуына орасан зор шамасы бар. Атап айтқанда, бүгінде 500-ден астам кен орындары барланып, минералды шикізаттың 1220 түрінің барлығы анықталған. Осылардың көпшілігінен біздің еліміз дүние жүзі бойынша алдыңғы орында. Осылайша, Қазастан барланған цинк, вольфрам және барит қорларын әлем бойынша бірінші орында болса, күміс қорғасын және хромит қорынан екінші орында, мыс, марганец, флюорит бойынша үшінші, молибден қорынан төртінші, сонымен қатар алтын қоры жөнінен алдыңғы қатардағы он елдің қатарында.

Елімізде темір рудасы әлемдік қордың 8&amp;nbsp;пайызын, уранның жобамен 25&amp;nbsp;пайызын құрайды. Қазақстан мұнай қорын барлаудан әлемдегі он елдің қатарында.

Ғаламдық қаржылық — экономикалық  тоқырау республикамыздың сыртқы экономикалық саласына кері әсерін тигізді.

== Энергетикасы ==
{{main|Қазақстан энергетикасы}}

=== Мәдениет және қоғам ===
{{main|Қазақ мәдениеті}}{{main|Қазақстанның әдебиеті мен өнері}}{{main|Қазақ өнері}}

=== Білім беру жүйесі ===
{{main|Қазақстанның білім беру жүйесінің тарихы}}

=== Бұқаралық ақпарат құралдары ===
{{main|Қазақстанның бұқаралық ақпарат құралдары}}

=== Әлеуметтік саласы ===
{{main|Қазақстанның әлеуметі}}

=== Қарулы күштері ===
{{main|Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері}}
Қазақстан Республикасының әскери құрылымы әскери басқару органдарын, Қарулы Күштердің түрлерін, арнайы әскерлерді, тыл, әскери оқу орындары мен ғыл. мекемелерді қамтиды. Соғыс уақытында құрамына қорғаныс мин-не қарайтын әскер түрлерінен басқа Ішкі істер мин-нің ішкі әскерлері, Ұлттық қауіпсіздік к-тінің шекара қызметі және басқа да әскерлері, респ. “Ұлан”, азаматтық және аумақтық қорғанысты басқару мен құру органдары кіреді. Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің басты мақсаты — елдің егемендігін, аумағының тұтастығын, экономикасын, мемл. ин-ттары мен азаматтарын соғыс қатерінен қорғау, жаугершілік немесе әскери қақтығыстар туғызудың алдын алу, Қазақстанның орнықты дамуы үшін қолайлы жағдай туғызу.

; Республика Қарулы Күштеріне бейбіт кезеңде мынандай негізгі міндеттерді орындау жүктелген: 
* әскери күшті, жауынгерлік даярлықты қамтамасыз етіп, басқару органдары мен әскерлерді ел ішіндегі қақтығыстарды,
* Қазақстан Республикасының мемл. шекарасында немесе аум-ның шегінде туған кез келген заңсыз қарулы күш көрсетуді тұмшалап, тойтара алатын деңгейде ұстау;
* әуе кеңістігін күзету, сондай-ақ, мемл. шекараның жедел-стратег. тұрғыда маңызды өңірлерін жабу;
* маңызды әскери нысандарды күзету;
* елдің кез келген ауданында жағдайды тұрақтандыру жөніндегі батыл іс-қимылға әзір болу;
* халықаралық міндеттемелерге сәйкес бітімгершілік және өзге де операцияларға қатысу.

Бұл міндеттерді орындауды Қарулы Күштер Қазақстан Республикасының басқа да әскерлері мен әскери құрылымдарымен өзара тығыз іс-қимылда жүзеге асырады. Бұл ретте Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік к-тінің шекара қызметіне құрлықта, теңізде, көлдерде және өзге де су айдындарында мемл. шекараны күзету мен қорғау, сондай-ақ, лаңкестікке (террорға), қару мен есірткі саудасына қарсы күреске қатысу жүктеледі. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 ж. 23 қарашадағы 1579 қаулысына сәйкес елімізде Оңт., Батыс, Шығыс, Орт. әскери округтері құрылған. Оңт. әскери окуругінің қорғайтын жер аумағына: Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Тараз қаласында. Шығыс әскери округі қорғайтын жер аумағына: Шығ. Қазақстан, Павлодар облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Семей қаласында. Батыс әскери округінің қорғайтын аумағына: Ақтөбе, Атырау, Бат. Қазақстан, Маңғыстау облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Ақтөбе қаласында. Қазақстанның қалған облыстары Орт. әскери округіне қарайды. Орт. штаб – Қарағанды қаласында.

Қазақстанның геосаяси жағдайы үлкен өзгерістерге (экстремизм, шекараға таяу жерлерде әскери қақтығыстардың өршуі, жаңадан ядр. мемлекеттер пайда болуы, т. б.) ұшырауда. Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің әскери доктринасы орташа мерзімді кезеңге есептеліп жасалған (1999–2005) қорғаныстық сипатқа ғана ие. Ол әлемдегі және аймақтағы әскери-саяси жағдайды кешенді бағалауға, мемлекеттің экон. болмысы мен материалдық қорының мүмкіндіктеріне сүйенеді. Доктрина Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігі стратегиясының негізгі ережелерін нақтылайды және шабуыл жасалған жағдайда елдің қорғанысын ұйымдастыруға, ұжымдық әскери қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі одақтас мемлекеттермен бірлескен күш-жігерді үйлестіруге бағытталған.

== Қызықты деректер ==
# Қазақстанда 19 миллионнан астам адам, шамамен 130-дан астам этнос тұрады. Оның 48,71 % — ерлер, 51,29 % — әйелдер. Қазақстан халық саны бойынша әлемде 64-орында.
# Қазақстанның аумағы [[Азия]] мен [[Еуропа]]да орналасқан. Жер көлемі — 2,7&amp;nbsp;миллион шаршы шақырым. Дүниежүзінде [[Жер аумағы бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі#Аумағы бойынша жалпы елдер мен тәуелділіктер|9-орында]] тұр. Қазақстанның территориясына 3&amp;nbsp;[[Түркия]], 5 [[Франция]] немесе 7 [[Жапония]] сиып кетер еді.
# Қазақстанда бір сағаттық белдеу бар, климаты — күрт континенталды. Ауа температурасы -45-тен +45 градусқа дейін болады.
# Қазақстан – табиғи ресурстарға өте бай мемлекеттердің бірі. Менделеев кестесіндегі 105&amp;nbsp;элементтің 99-ы қазақ жерінен табылған. [[Мұнай]] қоры бойынша Қазақстан әлемдегі 20&amp;nbsp;жетекші елдің қатарына кіреді. Ал [[газ]] қоры бойынша 30-орынға, [[алтын]] қорлары бойынша әлемде 15-орынды, [[Уран (химиялық элемент)|уран]]нан екінші орынға тұрақтаған.
# Қазақстан өз еркімен күштілігі жағынан әлемде төртінші орында тұратын қарудан бас тартып, әлемдегі ең ірі ядролық тәжірибелер полигонын жапты. 1991 жылдың 29 тамызында [[Семей полигоны|Семей ядролық полигоны]] жабылды.
# [[Астана]] қаласы әлемнің ең жас астанасы болып есептеледі. 1998 жылы [[ЮНЕСКО]] бас қаланы «Бейбітшілік қаласы» деген атауға сай деп танып, медальмен марапаттады. Бразилияда өткен дүниежүзілік байқауда әлем бойынша 12 жас қаланың ішінен Астана жоғары атақты иеленді. Ал 2012 жылы елордаға «ТМД мен Түркі әлемінің мәдени астанасы» мәртебесі берілді. 2019 жылдың наурыз айынан бастап қала атауы Тұңғыш Президенттің құрметіне Астана деп өзгертілді.
# Әлемдегі ең биiк түтiн мұржасы Қазақстанда ([[Екібастұз]] қаласында) орналасқан. Оның биiктігi — 420 метр. Ол [[Эйфель мұнарасы]]нан 100 метр биік.
# [[Байқоңыр (ғарыш айлағы)|Байқоңыр]] – әлемдегі бірінші және ең үлкен ғарыш айлағы. «Байқоңыр» ғарыш айлағынан тұңғыш рет адамзат ғарышқа ұшқан. Ол Қазақстан жерінде [[Төретам]] кентіне жақын ауданда орналасқан. Көлемі 6717 шаршы шақырым.
# [[Медеу]] — әлемдегі ең биік орналасқан жасанды мұз айдыны. Мұнда 170 әлемдік рекорд орнатылған. «Медеу» атауы ХІХ ғасырдың соңында өмір сүрген қоғам қайраткері [[Медеу Пұсырманұлы]]ның құрметіне берілген.
# Қазақстанда 3,8 млн жеңіл көлік тіркелген (2021 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша)&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/kazakstanda-3-8-mln-zhenil-kolik-tirkelgen_a3862967&lt;/ref&gt;.
# Орталық Азиядағы ең үлкен театр Қазақстанда орналасқан. «[[Астана Опера]]&lt;nowiki/&gt;» театрын 33 елдің мамандары үш жыл салды.
# Қазақстан – [[қызғалдақ]] пен [[алма]]ның отаны. Ал жылқы алғаш рет (б.д.д 4 мыңыншы жылдарда) Қазақстанда қолға үйретілген.
# Қазақстанның [[Қазақстан теңгесі|төл валютасы]] қатарынан үш рет 2011, 2012 және 2013 жылдары дүниежүзіндегі ең үздік қағаз ақша ретінде танылды. Алғашқы қазақстандық ақшалар [[Лондон]]да шығарылды.
# Тәуелсіздік алғалы бері Қазақстанға әлемнің 120-дан астам мемлекеті 370&amp;nbsp;млрд доллардан астам инвестиция құйды (2022 жылғы деректер бойынша).
# Әлемдегі ең ұзын құрлықтық шекара — Қазақстан мен Ресей шекарасы (7591 шақырым).&lt;ref&gt;[https://qazaqstan.tv/news/119949/ Қазақстан туралы қызықты деректер]&lt;/ref&gt;
# Қазақстанның екі ескерткіші [[Әлемдік мұра|ЮНЕСКО-ның әлемдік мәдени мұрасы]]ның қатарында. Олар – [[Қожа Ахмет Ясауи кесенесі]] мен [[Таңбалы петроглифтері]].&lt;ref&gt;[https://qazaquni.kz/kogam/62106-kazakstan-turaly-25-kyzykty-derek Қазақстан туралы 25&amp;nbsp;қызықты дерек]&lt;/ref&gt;

== Қосымша ақпарат ==
{{Notelist}}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|3}}

== Сыртқы сілтемелер ==
{{Commonscat|Қазақстан}}
* [http://www.mfa.kz Қазақстан Республикасының Сыртқы Істер Министрлігі] {{Webarchive |url=https://web.archive.org/web/20110929145154/http://www.mfa.kz/ |date=2011-09-29}}
* [http://www.akorda.kz Президенттің ресми торабы]
* [http://www.parliament.kz Парламенттің ресми торабы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190601204815/http://parliament.kz/ |date=2019-06-01 }}
* [http://e.gov.kz/wps/portal?lang=kk Қазақстан Республикасының Электрондық үкіметі]
* [http://kz.government.kz/ Үкiметтiң ресми торабы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190807150857/http://kz.government.kz/ |date=2019-08-07 }}
* [http://www.dmoz.org/World/Kazakh/Региондық/Азия/Қазақстан/ Қазақстан] {{Webarchive |url=https://web.archive.org/web/20170309094529/http://www.dmoz.org/World/Kazakh/%D0%A0%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D2%9B/%D0%90%D0%B7%D0%B8%D1%8F/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD |date=2017-03-09}} [[Ашық Тізімдеме Жобасы|Ашық Тізімдеме Жобасы (ODP)]]
* [http://online.prg.kz/ Қазақстан Республикасының онлайн заңнамасы]
* [http://www.stat.kz/Pages/default.aspx Қазақстанның ресми статистикасы] {{Webarchive |url=https://web.archive.org/web/20131113142704/http://www.stat.kz/Pages/default.aspx |date=2013-11-13}}
* [http://www.zakon.kz Қазақстанның бірінші ақпараттық порталы]

{{Қазақстан тақырыптарда}}
{{Навигациялық блок
 |тақырып       = Қазақстан
 |тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}};
 |state         = collapsed
 |Азия елдері
 |Еуропа елдері
 |Орталық Азия
 |Каспий теңізі бойындағы елдер
 |ЭЫҰ
 |ТМД
 |Еуразия Экономикалық Қауымдастығы
 |ҰҚШҰ
 |Түркі кеңесі
 |Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы
 |ТҮРКСОЙ
 |Ислам ынтымақтастық ұйымы
}}

[[Санат:Қазақстан|*]]
[[Санат:Посткеңестік елдер]]</text>
      <sha1>hrl9u808wnr4jf5cs1jxllpg218sbb6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Абай Құнанбайұлы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1727</id>
    <revision>
      <id>3400928</id>
      <parentid>3399772</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T11:30:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1nter pares</username>
        <id>146705</id>
      </contributor>
      <comment>/* Қара сөзде айтылған ой */</comment>
      <origin>3400928</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="95627" sha1="g937j2tcan1jjxc8agry2ktuou564rv" xml:space="preserve">{{мағына|Абай}}
{{Тұлға
 |Есімі = Абай Құнанбайұлы
 |Шынайы есімі = 
 |Сурет = Abai Kunanbaev.jpg
 |Сурет ені =
 |Сурет атауы  = 
 |Туған кездегі есімі = Ибраһим Құнанбайұлы
 |Туған күні = 10.08.1845
 |Туған жері = [[Қарқаралы]], [[Шығыс Қазақстан облысы|Семей облысы]]
 |Мансабы = Ақын, ағартушы, философ, сазгер, саяси қайраткер
 |Азаматтығы =   
 |Діні = [[сүннет]]тілік [[ислам]]
 |Ұлты = [[Қазақтар|қазақ]]
 |Қайтыс болған күні = 06.07.1904
 |Қайтыс болған жері = Семей облысы
 |Әкесі = [[Құнанбай Өскенбайұлы]]
 |Анасы = [[Ұлжан Асан]]
 |Жұбайы = Ділдә &lt;br /&gt; Шүкіман (Әйгерім) &lt;br /&gt; Еркежан
 |Балалары = ''Ділдәдан:'' Ақылбай, Хакімбай, Әбдірахман, Мағауия, Күлбадан, Райхан &lt;br /&gt; ''Әйгерімнен:'' Тұрағұл, Мекайыл, Ізкайыл, Кенже
 |Марапаттары = 
 |Сайты =  
 |Басқалары = 
 |Commons = Abai Kunanbaev
}}
'''Абай''' ('''Ибраһим''') '''Құнанбайұлы''' ([[10 тамыз]] [[1845 жыл]] – [[6 шілде]] [[1904 жыл]]) — [[ұстаз]], [[ақын]], [[Ағартушылық|ағартушы]], [[қазақ әдеби тілі]]нің негізін қалаушы, [[философ]], сазгер, [[Тілмаш|аудармашы]], саяси қайраткер&lt;ref&gt;[http://www.abai.kz/node/118 аbai.kz] ақпараттық порталы&lt;/ref&gt;, либералды көзқарасын [[ислам]] дініне таяна отырып, [[Орыстар|орыс]] және [[еуропа]] мәдениетімен жақындасу арқылы қазақ мәдениетін жаңартуды көздеген реформатор. Абай ақындық шығармаларында қазақ халқының әлеуметтік, қоғамдық, моральдық мәселелерін арқау еткен.&lt;ref&gt;[http://www.madenimura.kz/music/DocLib1/%D0%90%D0%B1%D0%B0%D0%B9%20%D2%9A%D2%B1%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D0%B5%D0%B2.aspx madenimura.kz]{{Deadlink|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

Абай Шығыс пен Батыс мәдениетін жетік білген. Бірқатар әлем ойшылдарының еңбектерімен жақсы таныс болған. Философиялық [[трактат]]тар стилінде жазылған «[[Қара сөз]]дері» – тақырып ауқымдылығымен, дүниетанымдық тереңдігімен, саяси-әлеуметтік салмақтылығымен құнды.&lt;ref&gt;[http://www.adebiet.kz/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=6640&amp;Itemid=35 adebiet.kz]{{Deadlink|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} әдеби әлем порталы&lt;/ref&gt;

== Қысқаша шолу ==
Абай Құнанбайұлы [[Орта жүз]]дің [[Тобықты]] руынан шыққан. Әкесі [[Құнанбай Өскенбайұлы]] өз заманындағы атақ даңқы алысқа кеткен адамдардың бірі болған. Патша өкіметі [[XIX ғасыр]]дың ортасындағы бір сайлауда оны [[Қарқаралы ауданы]]ның аға сұлтандығына бекіткен. Абайдың анасы [[Ұлжан]] Орта жүздің [[Арғын]] тайпасынан [[Қаракесек (Арғын)|Қаракесек руы]]ның қызы, Абай бала кезден Өскенбайдың әулетінің Үлкен әжесі атанып кеткен [[Зере]] әжесінің қолында өсті, Өскенбайдың бәйбішесі Тоқбала анамыз (Зере) [[Наймандар|Найманның]] [[Матай (ру бірлестігі)|Матай]] болысының байы Бектемірдің қызы, Зере әжеміз Ибраһимді &quot;Абай&quot; деп еркелетіп атаған. Содан бері бұл есіммен Абай тарихқа енді.

Осындай текті ортадан шыққан Құнанбай мен Ұлжаннан туған төрт ұлдың бірі Абай жастайынан-ақ ерекше қабілетімен, ақылдылығымен көзге түседі. Балаға сыншы әкесі осы баласынан қатты үміт етеді. Әкесі оның зеректілігін байқағаннан кейін, 10 жасқа толған соң [[Ахмет Риза мешіт-медресесі|Семейдегі Ахмет Риза медресесіне]] береді. [[Ахмет Риза мешіт-медресесі|Медреседе]] төрт жыл оқығаннан кейін, оқудан шығарып алып, қасында ұстап, ел басқару ісіне баули бастайды. Әкесінің төңірегінде ел жақсыларымен араласып, өз халқының рухани мәдениет жүйелерімен жете танысады. Өзі [[Би (тұлға)|билер]] үлгісінде шешен сөйлеуге төселеді. Ұтымды сөзімен, әділ билігімен елге танылып, аты шығады. Көп ұзамай, жетпісінші жылдардың бас кезінде Қоңыр Көкше дейтін елге [[Болыс (лауазым)|болыс]] болады. Билікке араласып, біраз тәжірибе жинақтағаннан кейін, ол халық тұрмысындағы көлеңкелі жақтарға сәуле түсіруге күш салып бағады. Бірақ онысынан пәлендей көңіл тоятындай нәтиже шығара алмайды. Сондықтан халқына пайдалы деп тапқан істерін көркем сөзбен, әсіресе, өлеңмен насихаттамақ болады. Абай бір жағынан шығыс классиктері [[Низами]], [[Сағди Ширази|Сағди]], Қожа Хафиз, [[Әлішер Науаи|Науаи]], [[Физули]], [[Абд әр-Рахман Жәми|Жәми]] тағы басқаларды оқыса, екінші жағынан [[Александр Сергеевич Пушкин|Александр Пушкин]], Александр Герцен, Михаил Салтыков-Щедрин, Николай Некрасов, [[Михаил Юрьевич Лермонтов|Михаил Лермонтов]], [[Лев Николаевич Толстой|Лев Толстой]], [[Иван Андреевич Крылов|Иван Крылов]], [[Фёдор Михайлович Достоевский|Фёдор Достоевский]], [[Иван Сергеевич Тургенев|Иван Тургенев]], [[Николай Гаврилович Чернышевский|Николай Чернышевский]] мұраларын оқып, терең таныс болған, Батыс әдебиетінен [[Йоганн Вольфганг фон Гёте|Гёте]], [[Джордж Байрон]] сияқты ақындарды оқып, Дрепер, [[Бенедикт Спиноза|Спиноза]], [[Герберт Спенсер|Спенсер]], Льюис, [[Чарлз Дарвин|Дарвин]] сынды ғалымдардың еңбектерін зерттейді.&lt;ref&gt;Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет. ISBN 9965-822-10-7&lt;/ref&gt;

== Өмірбаяны ==
=== Отбасы ===
[[Сурет:abay.jpg|right|200px|thumb|Абай ұлдары Ақылбай (сол жақта) және Тұрағұлмен (оң жақта) бірге]]
Абай Құнанбайұлы [[1845 жыл]]ғы [[23 тамыз]]да қазіргі [[Семей облысы (Қазақстан)|Семей облысының]] [[Шыңғыстау|Шыңғыс тауларында]], [[Қарқаралы]]ның аға сұлтаны [[Құнанбай Өскенбайұлы|Құнанбайдың]] төрт әйелінің бірі, екінші әйелі [[Ұлжан]]нан  туған.

Ақынның арғы тегі [[Орта жүз]] Тобықты, Арғын ішіндегі [[Олжай Әйтекеұлы|Олжай батырдан]] басталады. Олжайдан Айдос, Қайдос, Жігітек есімді 3 ұрпақ тарайды. Бұлардың әрқайсысы кейін бір-бір рулы ел болып кеткен. Айдостың Айпара деген әйелінен: Ырғызбай, Көтібақ, Топай, Торғай, деген 4 ұл туады.Бұлардың әкесі момын, шаруа адамы, ал шешесі өткір тілді, өр мінезді әйел болған. Сол Айпара балаларына:

{{Quotation|''Шынжыр балақ, шұбар төс Ырғызбайым,''

''Тоқпақ жалды торайғыр Көтібағым,''

''Әрі де кетпес, бері де кетпес Топайым,''

''Сірә да оңбас торғайым...''}}

Ана айтқанындай, шынында, бұлардың ішінде [[Ырғызбай Айдосұлы|Ырғызбай]] ортасынан оза шауып, ел басқарған. Ырғызбайдан Үркер, Мырзатай, Жортар, [[Өскенбай Ырғызбайұлы|Өскенбай]] тарайды. [[Өскенбай Ырғызбайұлы|Өскенбай]] шаруаға жайлы, билікке әділ кісі болғандықтан, “Ісің адал болса Өскенбайга бар,арам болса Ералыға бар” деген мәтел осыдан қалған. Өскенбайдың әйелі Зереден Құнанбай туады.

Құнанбай — 4 әйел алған адам. Оның бәйбішесі Күңкеден – Кұдайберді, інісі Құттымұхамбетке айттырылып, қалыңдық кезінде жесір қалған соң өзі алған екінші әйелі: Ұлжаннан – Тәңірберді (Тәкежан), Ибраһим (Абай), Ысқақ, Оспан, үшінші әйелі Айғыздан – Халиулла, Ысмағұл туады. Қартайған шағында үйленген ең кіші әйелі Нұрғанымнан [[ұрпақ]] жоқ. Абайдың “ Атадан алтау, анадан төртеу едім дейтіні осыдан. Болашақ ақын сабырлы мінезімен, кең пейілімен ел анасы атанған “кәрі әжесі” Зеренің таусылмайтын мол қазынадай аңыз ертегілерін естіп, абысын-ажынға жайлы, мінезі көнтерлі, әзіл-қалжыңға шебер, жөн-жобаға жетік өз анасы Ұлжанның тәрбиесінде өсті. Абай әуелі ауылдағы Ғабитхан молдадан сауатын ашады да, 10 жасқа толған соң 3 жыл Семейдегі [[Ахмет Риза мешіт-медресесі]]нде оқиды. Бұл медреседе [[Араб тілі|араб]], [[Парсы тілі|парсы]] тілдерінде, негізінен, дін сабағы жүргізілетін еді. Құрбыларынан анағұрлым зейінді бала оқуға бар ықыласымен беріліп, үздік шәкірт атанады. Ол енді дін оқуын ғана місе тұтпай, білімін өз бетінше жетілдіруге ұмтылады. Сөйтіп көптеген шығыс ақындарының шығармаларымен, араб, [[иран]], шағатай (ескі өзбек) тілінде жазылған ертегі, дастан, қиссалармен танысады, Шығыстың [[Низами]], [[Әлішер Науаи|Науаи]], [[Сағди Ширази|Сәғди]], [[Қожа Хафиз]], [[Физули]] сияқты ұлы ғұлама, классик ақындарына бауыр басады. Медресенің үшінші жылында Абай [[Семей]] қаласындағы “Приходская школаға” да қосымша түсіп, орысша сауатын аша бастайды. Бірақ бұл оқуын әрі жалғастыра алмай, небәрі 3 жылдан соң оның мұсылманша да, орысша да оқуы аяқталады.
[[Сурет:Abay Monument Almaty.jpg|thumb|left|Абайдың Алматыдағы ескерткіші]]
[[Сурет:Абай мен Оспан Құнанбайұлдарының зираттары.jpg|thumb|Абай мен Оспан Құнанбайұлдарының зираттары]]
Абайдың басқа балалардан алымдылығын аңғарған Құнанбай оны елге шақырып алып, өз жанына ертіп, әкімшілдік-билік жұмыстарына араластырмақ болады. Сөйтіп 13 жастағы Абай ел ісіне араласады. Абай әке қасында болған жылдарда атқамінер би-болыстардың қулық-сұмдықтарын, қазақ даласына ыдырай бастаған феодрулық қатынастардың кереғар қайшылықтары, кіріптар еткен әлеуметтік теңсіздіктің зардаптарын, аштық пен жалаңаштықты, патриапхалдық, кертартпа салт-сана, әдет-ғұрып зандарының залалдарынын айқын түсінді.

Патша үкіметінің отаршылық саясаты мен парақор орыс әкімдерінің жергілікті би-болыстардың арамза әрекеттерін айнытпай танып, көкірегінде жиркеніш сезімі оянып, соларға қарсы күресуге бел буды, “ елге пайдалы, адамгершілігі бар, әділ басшы болсам ғана жақсы адам боламын” деген тұжырымға бекіді. Осы мақсатпен болыс сайлауына түсіп, жеңіп шығады да, 1876–1978 жылы Қоңыр-Көкше еліне болыс болады. Бұл жылдары Абай өз қолындағы билікті пайдаланып, әділдік таразасын тең ұстауға күш салды. Әлсізге зорлық көрсеткендерді, ұрлық жасағандарды қатты жазаға тартып, халық қамқорына айналды. Оның ел басқарудағы бұл бағыты халықты қалауынша езіп-жаншып жүрген шонжарлар тарапынан қатты қарсылыққа ұшырады, үстінен оязға жалған арыз айтушылар көбейді. Соның бірі [[Үзікбай Бөрібаев]]тың «Таймақкөл деген жерімді тартып алды» деген жалған арызы бойынша көтерілген іс 10 жыл сүргінге созылып, ақыры [[Евгений Петрович Михаэлис|Евгений Михаэлистің]] көмегімен аяқсыз қалды. П. В. Маковецкий бұл істі [[1884 жыл]]ғы [[27 тамыз]]да жалған жала деп тауып, қысқартып тастады. Ақын үстінен жазылған «Абай барымта алды, ауыл шайып әйел қорлады» деген бір топ шонжар дұшпандарының арызы да нәтижесіз қалды.

Ақын саяси қызметі үшін 1870 жылдары [[Санкт-Петербург]]тен [[Семей]]ге айдалып келген Михаэлиспен, 80-ші жылдарда орыс демократтары [[Нифонт Иванович Долгополов|Н. И. Долгополов]], А. А.Леонтьевпен танысады. Бұл озық ойлы азаматтардың Абайдың саяси-әлеуметтік көзқарасына игі ықпалы тигізгені сөзсіз. Бірақ Абай Құнанбаев орыс мәдениетімен, әдебиетіменен, демократтық көзқарастарымен осы кісілер арқылы деу ағат айтқандық болар еді. Бұл тұста [[Мұхтар Омарханұлы Әуезов|Мұхтар Әузовтың]] «Ал, кейін орыс тілін біліп, орыстың ұлы мадениетін мол, терең тани бастаған Абай өзгін ойды бұлардан үйренбейді. Пушкиннің өзінен, Белинский, Герцен, Чернышевский, Салтыков-Щедрин, Некрасовтардың өз мұраларын оқып, кең, терең тарбие алды. Абайдың классик ақын болған маңызын, әлеуметтік көзқарасын тек Михаэлис әсерінен деп қойсақ, әрі Абайға, әрі орыс халқының ұлы мұрасына жане ұлы даналарына қиянат сөз айтқан болар едік» деген тұжырымын келтірсек те жеткілікті. Абай осылайша, Европаның Гете, [[Джордж Байрон]] сияқты ақындарын, Спенсер, [[Бенедикт Спиноза]], Льюис, Дарвин, Дрепер сынды ғұламаларының туындыларын оқыды. Сөйтіп Әуезовтың сөзімен айтқанда «1884 жылдары, жасы қырыққа таман ілінгенде, ол дүниеден көп мағлұматы бар кісі болды.» Абай осы тұста, 1886 жылы досы Михаэлистің ұсынысымен, Семей облысы Статистика комитетінің толық мүшесі болып сайланды.

1875 жылы Қоңыркөкше елінде өткен сайлауда жеңіп шығып, 1878 жылға дейін болыс болады. Қазақ халқының дәстүрлі ел билеу жосындарын, әдет-ғұрып заңдарын жетік білетін Абай ел ішіндегі әр алуан әкімшілік-құқықтық реформаларға белсене араласады. Егде тартқан шағында әкімқара биліктен, атқамінерліктен іргесін аулақ салып, шығармашылықпен ғана шұғылданады. Абайдың көптеген шығармаларында Адам, Болмыс және Ралам тақырыбы, сондай-ақ, абсолюттік ақиқат сыры тұрақты орын алады.&lt;ref&gt;Жетісу. Энциклопедия. - [[Алматы]]: «Арыс» баспасы, [[2004]]. — 712 бет. ISBN 9965-17-134-3&lt;/ref&gt;

1885 жылы мамыр айында [[Шар (өзен)|Шар өзені]]нің бойындағы Қарамола деген жерде Семейдің ген.-губернаторы Цеклинцкийдің басқаруымен Семей губернасиясына қарайтын 5 уездің 100-ден астам би-болыстары бас қосқан төтенше съезі өткізілді. Осы съезде төбе би болып сайланған Абайға “Семей қазақтары үшін қылмысты істерге қарсы заң ережесін” әзірлеу тапсырылды. Абай бастаған комиссия барлығы 93 баптан тұратын ережені 3 күн, 3 түнде әзір етті. Бұл қазақ қауымында ежелден қалыптасқан кертартпа әдет-ғұрып заңдарына да, патша өкіметінің халықты қанаушылыққа ,зорлық-зомбылыққа негізделген заңына да ұқсамайтын, өзгеше құжат еді. Оның әсіресе ұрлық, қылмыс пен әйел мәселелеріне арналған баптары ерекше құнды. Бірақ Абайдың атақ-даңқын осынша көкке көтерген [[Қарамола съезі]]нен кейін оның дұшпандары тіпті еліріп кетті. 1890 жылы Байғұлақ, Кұнту деген жуандардан бастаған 16 атқамінер [[Жиренше қыстауы]]ның шетіндегі Ши деген жерде Абайға қарсы дұшпандық әрекетке сөз байласады.

1891 жылдан бастап Абай басына ауыртпалық түсіп, бір-біріне ұласқан қайғы бұлты ашылмай қояды. Осы жылы ақынның сүйікті інісі Оспан жарық дүниеден өтеді. Одан кейін орысша әскери білімі бар, үлкен үміт күткен баласы Әбдірахманнан айырылады. Бұлардың қазасының ақын жанына қандай батқаны оның осы тақырыпқа арнаған топтама өлеңдерінен айқын көрінеді. Сөйтіп, жүргенде соңғы тіренішіндей болған дарынды ақын баласы [[Мағауия Абайұлы Құнанбаев|Мағауия]] да қайтыс болды. Осындай қабаттасқан қайғы қасіреттен күрт сынған Абай Мағауияның қазасынан кейін қырық күннен соң, өзі де дүние салады. Ақынның сүйегі Шыңғыстаудың ығындағы Жидебай мекенінде, інісі [[Оспан Құнанбайұлы|Оспанның]] жанына жерленеді. Бұл күнде ол арада қазақтың ұлы екі перзенті — Абай мен [[Шәкәрім Құдайбердіұлы|Шәкәрімге]] деген ұрпақтың өшпес махаббатының, ізгі құрметінің белгісіндей болып, сәулет өнерінің соңғы үлгісімен салынған қос мұнаралы кешенді алып мазар тұр.

1891 жылы Оразбай бастаған дау 1897 жылға дейін созылады. Бұл шиеленістің аяғы 1898 жылғы Мұқыр сайлауындагы жанжалға, Абай өміріне қастандыққа әкеп соқтырады. Ақын бұл жанжалдың барша жиренішті сырын, өзінің-ақ екендігін Сенатқа хатында барынша айғақты деректермен дәлелдеп береді. Абай өлең жазуды 10 жасында (“Кім екен деп келіп ем түйе қуған…”) бастаса, өз өлеңдеріне шығаруды шамамен 1880-1997 жылы аралығында көбірек қолға алған. Өлеңдерін әркімдердің атымен таратып, Көкбай атынан бастырған ақын жазған өлеңдерін “жинауды ” шәкірттеріне 1896 жылы ескерткен. Ал қара сөзбен жазылған [[ғақлия]]-өсиеттерін 1890–1898 жылдар аралығында қолға алған. Абай 3 әйел алған. Байбішесі Ділдадан: Ақылбай, Әбдірахман, Кұлбадан, Әкімбай, Мағаұия, Райхан; екінші әйелі Әйгерімнен Тұрағұл, Мекайыл, Ізкаіл, Кенже деген 7 ұл, 3 қыз сүйген. Келіндей алған әйелі Еркежаннан ұрпақ көрген жоқ.

== Шығармалары ==
Абай өлең жазуды 10 жасында («Кім екен деп келіп ем түйе қуған...») бастаған. Одан басқа ертеректе жазылған өлеңдері — «Йузи-рәушән», екіншісі — «[[Физули, Шәмси, Сәйхали]]». «[[Сап, сап, көңлім, сап, көңлім...|Сап, сап, көңілім]]», «[[Шәріпке]]», «[[Мен жасымнан көп көрдім...|Абралыға]]», «[[Жақсылыққа]]», «[[Кең жайлау]]» өлеңдері 1870 — 80 жылдар аралығында жазылған. Ақындық қуатын танытқан үлкен шығармасы — «[[Қансонарда]]» 1882 ж. жазылған. Алайда жасы қырыққа келгеннен кейін ғана көркем әдебиетке шындап ықылас қойып, көзқарасы қалыптасып, сөз өнерінің халық санасына тигізер ықпалын түсінеді. Шығармалары үш жүйемен өрбиді: бірі&amp;nbsp;— өз жанынан шығарған төл өлеңдері; екіншісі&amp;nbsp;— ғақлия (немесе [[Абайдың қара сөздері]]) деп аталатын прозасы; үшіншісі&amp;nbsp;— өзге тілдерден, әсіресе орысшадан аударған өлеңдері.

Абай өлеңдері түгел дерлік [[лирика]]дан құралады, [[поэма]] жанрына көп бой бұрмағаны байқалады. Қысқа өлеңдерінде табиғат бейнесін, адамдар портретін жасауға, ішкі-сыртқы қылық-қасиеттерін, мінез-бітімдерін айқын суреттермен көрсетуге өте шебер. Қай өлеңінен де қазақ жерінің, қазақтың ұлттық сипатының ерекшеліктері көрініп тұрады. Ислам діні тараған Шығыс елдерінің әдебиетімен жақсы танысу арқылы өзінің шеберлік&amp;nbsp;— шалымын одан әрі шыңдайды. Шығыстың екі хикаясын «Масғұт» және «Ескендір» деген атпен өлеңге айналдырады. [[Ислам]] дініне өзінше сенген діни таным жайындағы философиялық көзқарастарын да өлеңмен жеткізеді. Абайдың дүниетанудағы көзқарасы XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақ халқының экономикасы мен ой-пікірінің алға ұмтылу бағытында даму ықпалымен қалыптасты. Дүниетану жолында сары-орыстың төңкерісшіл демократтарының шығармаларын оқып, өз дәуірінің алдыңғы қатарлы ой-пікірін қорытып, басқаларға қазақ өміріндегі аса маңызды мәселелерді түсіндіруге қолданады. Дүниетану өңірінде екі қасиеттің&amp;nbsp;— сезім мен қисынның , түйсік пен ақылдың қатынасын таразылайды. Сондықтан да: «Ақыл сенбей сенбеңіз, Бір іске кез келсеңіз» деп жазады.

Кез келген халықтың тарих сахнасына шығуы&amp;nbsp;— жүйеге бейімделген біртектес өмір салттың ғана нәтижесі емес, сонымен бірге қасиеттік деп саналатын- арман-аңсардың (идеал) да біртұтастығына айғақ. Олай болса Абай сынының тәлкегіне түскен еріншектік, дарақылық, жалқаулық, күншілдік, өтірікшілік, өсекшілдік, мақтаншақтық, жағымпаздық, жікшілдік сияқты қасиеттер қазақ баласының кейбірінің бойындағы туа біткен кемшілік емес, сол Абай өмір сүрген қоғамдағы саяси әлеуметтік қатынастардың нәтижесі екеніне ден қою қажет. Сонда, Абай бұрынғы бабаларымыздың бойынан көрген «кемшіліктерді» себеп ретінде емес, сол замандағы саяси-әлеуметтік қатынастардың салдары ретінде қарастыруға жол ашқан.

==Қара сөздері==
{{main|Абайдың қара сөздері}}
Абай Құнанбайұлының көркемдік, әлеуметтік, гуманистік және дінге көзқарастары терең білінген еңбегі — қара сөздері. Абай Құнанбайұлының қара сөздері (Ғақлия) — ұлы ақынның сөз өнеріндегі көркемдік қуатын, [[философия]]дағы даналық дүниетанымын даралап көрсететін классикалық стильде жазылған прозалық шығармасы. Жалпы саны қырық бес бөлек шығармадан тұратын Абай Құнанбайұлының қара сөздері тақырыбы жағынан бір бағытта жазылмаған, әр алуан. Оның алты-жеті үлгісі қысқа болса, қайсыбіреуі мазмұн, тақырып жағынан өзгешелеу, ауқымды болып келеді. Абай Құнанбайұлының өзінің қара сөздерінде шығарманың ажарына ғана назар аударып қоймай, оның тереңдігіне, логикалық мәніне зор салған.

Сөйтіп көркемдік шеберлік пен ғылыми зерделік арқылы көркемдік сана мен [[философия]]лық сананы ұштастырады. Абай Құнанбайұлының қара сөздеріндегі гуманистік, ағартушылық, әлеуметтік ойлары [[дін]] туралы пікірлерімен бірігіп, тұтас бір қазақ халқының философиялық концепциясын құрайды. Абай Құнанбайұлының кара сөздері сондай-ақ жалпы адамзат баласына ортақ асыл сөзге айналды.

Оның қара сөздерінің бірнешеуі ең алғаш [[1918 жыл]]ы [[Семей]]де шыққан «Абай» журналында жарық көрді. Кейіннен, Абайдың қара сөздері [[орыс тілі|орыс]], [[қытай тілі|қытай]], [[француз тілі|француз]], т.б. көптеген әлем тілдеріне аударылды.

===Қара сөзде айтылған ой===
Абайдың жетінші қара сөзінде ұшырасатын «жанның тамағы» деген күрделі [[философия]]лық ұғым бар. Оны Абай Құнанбайұлы біздің санамыздан тыс өмір сүретін объективті дүниенің санада сәулеленуі нәтижесіңде пайда болатын ғылым, білімнің жинақталған қоры ретінде қарайды. Осы себептен де Абай Құнанбайұлы:

{{Quotation|''... құмарланып, жиған қазынамызды көбейтсек керек, бұл жанның тамағы еді,''}}

— деп қайыра түсінік беріп отыр... Абай Құнанбайұлындай ұстаз ақынның бұл «[[Абайдың жетінші қара сөзі|Жетінші сөзде]]» көздеген мақсаты адамның бойыңда туа пайда болатын жан құмары арқылы өз ұрпағының санасына тек қана жанның пайдалы тамақтарын сіңдіру еді. Міне, Абай Құнанбайұлы ағартушылық көзқарасының тамыр алған бір саласының қайнар көзі осы жақта жатыр.

Абай Құнанбайұлы бұл бағыттағы ойларын өзге сөзбен &quot;Ғылым таппай мақтанба&quot; т.б. өлеңдерінде айтқан. Мұнда ол &quot;жанның тамағы туралы&quot; ұғымды өз заманынын тұрғысынан келіп, &quot;адам болу&quot; үшін қажет көп керектермен ауыстырады. Ақын толық адам болу туралы өзінің жүйелі де қалыптасқан көзқарасының тезисін ұсынады. Онысы:

{{Quotation|''Адам болам десеңіз...''

''Бес нәрседен қашық бол...,''

''Бес нәрсеге асық бол,''}}

- деген жолдарда жатыр. Ақынның   бүкіл   шығармаларындағы   негізгі бір   тұтас тақырыпта   өзекті   идея   болған. Абай Құнанбайұлының пікірінше, ішкі рухани казынамыздың молығуы тікелей өзіміздің қолымыздағы іс. Осы реуішті пікір Абай Құнанбайұлының «[[Абайдың он тоғызыншы қара сөзі|Он тоғызыншы сөзінде]]» де қайталанады. Абай Құнанбайұлының дүние танымы бойынша сананың, ақылдың пайда болуы күнделікті өмір тәжірибесінің нәтижесінен ғана туындайтын табиғи құбылыс. Соңдықтан да Абай Құнанбайұлы Он тоғызыншы сөзінде:

{{Quotation|''Адам ата-анадан туғаңда есті болмайды: есітіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады. Естілердің айтқан'' ''сөздерін ескеріп жүрген кісі өзі де есті болады... Сол естілерден есітіп білген жақсы нәрселерді ескерсе, жаман дегеннен сақтанса, соңда іске жарайды, сонда адам десе болады,''}}

— деп жоғарыдағы өлең үзіндісендегі ойын осы сөзіңде одан ары кеңіте отырып дамытатынын көруге болады.

==Абай лексикасы==
{{main|Абай лексикасы}}
Абай тілінің негізі қазақтың жалпы халықтық сөйлеу тілі мен ауызша әдеби тілі болғандықтан, оның лексика-фразеолия қазынасы тегі жағынан, ең алдымен, қазақтың төл сөздерінен, одан соң шағын мөлшерде араб-парсы және орыс сөздері қабатынан құралады. Өз тұсындағы қазақ қоғамының саяси-әлеуметтік, мәдени-экономикалық күй-жағдайына орай қазақ лексикасында болған өзгеріс-жаңалықтарды Абай тілі айқын көрсетеді. Мысалы, кейбір атаулар ескіріп, қолданыстан шыға бастаса, Абай ондай сөздерді көбінесе көнені суреттеу үшін немесе образ үшін пайдаланады.

[[Хан]], [[уәзір]], аламан, [[Абыз (адам)|абыз]], [[жылыс]], [[тоғыс]], наурыздама сөздері көбінесе Қара сөздерінде тарихты баяндайтын тұстарда қолданылады. Ал, өмірге келген жаңа атауларды жатсынбай қабылдап, өзі де бұларға қоса жаңаларын жасайды (қ. Жаңа сөздер). Абай шығармаларының тақырыбына орай төл лексиканың ішінен этнографизмдерді де ([[шілдехана]], үш тоғыз, [[қынаменде]], [[ақшомшы]], [[Ықтасын|ықтырма]], күзеу т. б.), көне киім-кешек, сауыт-сайман, құрал-жабдық атауларын да (дәндәку, жарғақ шалбар, пыстан, шақпақ, шөншік, [[дулыға]], шарайна т. б.) пайдаланады. Сондай-ақ сыртқы тұлғасы жағынан көнерген сөздерді (мыс, Ұлы дегеннің орнына ұлық, кіші сөзінің орнына кішік, тураның орнына туғры тұлғалары) ұйқас құрау, мағыналық реңк үстеу сияқты белгілі бір мақсатпен қолданады. Дегенмен, Абай тұсында бірқатар сөздердің көнеру дәрежесі қазіргі көздегіден әлдеқайда солғындау болғаны байқалады. Мысалы, ағайын, туысқан мағынасындағы қарындас сөзі, ел, жақын және жат, алыс семантикалы алаш, әскери мағынасындағы қол сөздерінің әлі де осы ұғымдарда еркін және жиі қолданылғандығын сол көзеңдегі қазақ әдеби тілі де, Абай тілі де көрсетеді. Қоғам өмірімен етене қабысқан тіл, әсіресе, оның лексикасы сол қоғамның әр кезеңдегі тыныс-тіршілігіне орай өзгеріп отырады, яғни бірқатар сөздердің мағыналары ауысады, бірсыпырасы терминдік дәрежеге кетеріледі, енді бір алуанының қолданылу жиілігі артады. Бұл процеске қалам қайраткерлері белсене қатысады. Осы ретте Абайдың еңбегі көзге түседі.

'''Араб және парсы ықпалы:'''

Абай тілі лирикасының келесі қабаттары - [[Араб тілі|араб]] және [[Парсы тілі|парсы]] сөздері. Бұрыннан қазақтың жалпы халықтық тілінде қалыптасқан шығыс сөздерін Абай жатсынбай, еркін қолданады. Олар дінге, оқу-ағартуға, өнер-білімге, әкімшілікке, сауда-саттыққа т. б. қатысты болып келеді. Араб-парсы сөздерінің басым көпшілігін, жалпы халықтық тілдегі сияқты, Абайда да дерексіз ұғым атаулары құрайды (ар, абырой, мейір, нала, парыз, қаһар, қиял, қудірет, дәурен т. б.). Абай тілі лирикасының бір ерекшелігі - мұнда қазақ тіліне енбеген араб-парсы сөздерінің де қолданылғандығы. Олар, негізінен, Абайдың қарасөздерінде, онда да барлығында емес, тақырыбына қарай белгілі біреулерінде ғана шоғырланған. Ол шығармалар жүрегінің қуаты перзентлеріне арналған атақты [[Абайдың отыз сегізінші қара сөзі|Отыз сегізінші сөзі]] мен қазақ оқырмандарына иман деген - алла табарақа уатағаланың... жарлығына... мойынсұнып, инанмақ» екенін баяндаған 13-сөзі. Бұларда [[философия]] мен моральға қатысты ой-пікірін айтуда автор осы салалардағы ұғымдардың араб тілінде қалыптасқан атауларын қазақшаламай, сол күйінде пайдаланды.

'''Орыс сөздері:'''

Абай лирикасының келесі қабаты - орыс сөздері. Олар сан жағынан араб-парсы қабатынан әлдеқайда кем болганымен, әрі қарайғы орын тебу бағыты жағынан басым тұседі. Бұл бағытқа себепкер, ең алдымен, қазақ қоғамының сол кезеңдегі және әрі қарай әлеуметтік, саяси, экономика күй-қалпы болса, екіншіден, қазақтың ұлттық жазба тілінің демократтық сипатта дамуы еді. Абай мен Ыбырай орыс тілі элементтерін текжалпыхалықтық сөйлеу тәжірибесінен емес, тікелей орыс әдеби тілінен алды. Абайдың жалпы халықтық қолданыс тауып пайдаланған сөздерінің көпшілігі әкімшілік, заң, шаруашылық салаларына қатысты. Олар: ''болыс, кандидат, ояз, сияз, старшын, майыр, шен, партия, сот, шар, закун, закуншік, кателешке, бодан, расход, кір, лапке, барқыт, самаурын, пәтер, сома, бақалшік, мәліш (сауда), аршепке, барабан, зауыт, машине.''

Абайда өзіне дейінгі және өз тұсындағы қазақ әдеби үлгілерінде көздеспейтін бір топ орыс сөздері бар. Олар ''адвокат, доктор, губернатор, начальник, визит, [[монастырь]], ладан, штык, картечь, такт, номер, химия, трагедия, единица, ноль, образование, назначение, посредник, жеребе, прошение, дезнание, прямота, икра, фабрик, электр, румке, стакан, счет дегензат есімдер мен уөздный, военный, здравомыслящий, уголовный, самородный (сары алтын), виноват деген сын есімдер және гуляйттау, пошел, занимайся'' деген етістіктер.&lt;ref&gt;Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9&lt;/ref&gt;

==Абай және Пушкин==
[[Сурет:АБАЙ және ПУШКИН.jpg|thumb|250px|Абай суреті, авторы Әбілхан Қастеев&lt;ref&gt;[http://www.nklibrary.kz/elib/collect/stat_kaz/AbaizghanePushkin.htm www.nklibrary.kz] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111208170815/http://www.nklibrary.kz/elib/collect/stat_kaz/AbaizghanePushkin.htm |date=2011-12-08 }}&lt;/ref&gt;]]

Аудармашыға екі қасиет қажет. Бірі талғампаздық, екіншісі ой тереңдігі. Талғампаздық деп отырғанымыз Абайдың хакімдігінің бір қыры. Абай бас салып кім-көрінгенді аудармаған, ол аудармақшы болған автормен өзі бәсекеге түскен. Абайдың аудармалары, шын мәнінде, ой жарыстыру. Сондықтан Абай жасаған аудармаларын оның ой кеңістігінің өрісі деп қабылдаған жөн. Абай тілін еркін меңгерген орыс халқынан таңдап, талғап, әсіресе екі ақынды аударған олар [[Александр Сергеевич Пушкин|Александр Пушкин]] және [[Михаил Юрьевич Лермонтов|Михаил Лермонтов]]. Абайдың талғампаздығына таң-тамаша қаласың. Орыс елімен, оның мәдениетімен мәңгілік қалатын, ешқандай өзге құндылық өлшемдеріне түспейтін екі ғалымды Абай бұлжытпай таныған және қазақ халқына таныстыру мақсатында, олардың шығармаларын қазақ тіліне аударған.

Абай орыс ақыны [[Александр Сергеевич Пушкин|Александр Пушкин]]нің өлеңмен жазылған &quot;[[Онегин|Евгений Онегин]]&quot; деген романын толық аудармаған одан үзінділер тәржімалағак Абай: ''&quot;Онегиннің сипаты,&quot; &quot;Татьянаның Онегинге жазған хаты,&quot; &quot;Онегиннің Татъянаға жауабы,&quot; &quot;Онегин сөзі,&quot; &quot;Онегиннің Татьянаға жазған хаты,&quot; &quot;Татьянаның сөзі,&quot; &quot;Ленскийдің сөзінен&quot;'' және ''&quot;Онегиннің өлердегі сөзі&quot;'' - деп жеке-жеке сегіз шығарма етіп аударған Неге Абай романды қазақ тіліне толық аудармаған, әрине оның себебін дөп басып айту қиың бірақ мен ойлаймың егер ''&quot;Евгений Онегинді&quot;'' толық аударса, оны қазақ оқырмандары қабылдамас еді, сірә, Абай соны түсінген, Қазақ оқырмандары махаббат, ғашықтық тақырыбына &quot;Ләйлі Мәжнүннен&quot; бастап өңкей классикалық ғажап туындылармен сусындап келе жатқан қауым, сондықтан болар Онегиннің Татьянаға шалажансар сезімін қалайша қабылдамақ. Әрине, қабылдай алмайды. Шығыстық дәстүрде ғашықтар құрбандыққа дейін барулары керек, айталық [[Қозы Көрпеш – Баян Сұлу|Қозы Көрпеш-Баян сұлу]] сияқты. Осыны түсінген Абай ''&quot;Евгений Онегиннен&quot;'' үзінділерді таңдап алып, аударып, олардың өзін қазақы ұғымдармен сөйлетіп қойған ол ''&quot;Татьяна сөзін&quot; &quot;Тәңірі қосқан жар едің сен&quot;'', деп бастайды.&lt;ref&gt;Есім Ғ. Абай және Пушкин // Солтүстік Қазақстан. - 2006. - 9 тамыз. - 4 б.&lt;/ref&gt;

==Музыкалық мұра==
{{main|Абай музыкалық мұрасы}}
[[Сурет:Абай музыкасы.jpg|thumb|250px|Абай суреті, ауторы [[Абай Омаров]]&lt;ref&gt;[http://www.alashainasy.kz/culture/10734/ Республикалық қоғамдық-саяси күнделікті газет]{{Deadlink|date=March 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;]]

Ұлы ақын, ағартушы Абай музыкалық саласында да айта қалғандай мұра қалдырды. Өзінің асыл өлеңдерін, қара сөздерін қағазға түсіріп, кейінгі ұрпаққа жазып қалдырса, музыкалық жөнінде оның мұндай мүмкіндігі болмады. Өйткені, Абай өмір сүрген көзеңде қазақта музыканың жазба мәдениеті жоқ еді, халықтық музыка ауыз дәстүрлік қалыпта еді. Сондықтан Абай әндері де қазақтың басқа халықтық ән-күйлері сияқты, ауыздан-ауызға, заманнан заманға ауыса отырып жетті. Музыка саласында жазба мәдениеттің болмауына қарамастан, Абай әндерінің бізге толық жеткен себебі - олардың халықтың жүрегінде сақталуға сапасы сай келетін шығармалар болғандығында, халық санасынан өшпес орын алғандығында. Абай әндерінің өзгешелігі - мелодиялық, ырғақтық жақтарындағы жаңалықтарында, идеялық мазмұнының ашықтығында. Бұл өзгешелік алғашқы көзде тыңдағандардың бәріне бірдей тұсінікті бола қоймады, болмақшы да емес еді. Мәдениеттің дамуына кедергі болатын феодалдық жағдайда кейбіреулер үшін ол әндердің жаңа тілдері қазақтың халықтық ән дәстүрінен шығып кеткендік болып көрінуі де мүмкін еді. Бірақ жаңа, прогресшіл мәдениет күрескері болған Абай өз бетінен қайтқан жоқ. Сейтіп, Абай әндері алғашқыда оның өз айналасына - ауыл-аймағына, кейін жалпы қазақарасына тарай бастады. Абай әндері халықтық негізден нәр алғандықтан, халық әндерімен тамырласып жатқандықтан, нотаның жоқ кезінде-ақ, ауыздан ауызға көше отырып, қалың бұқараның игілігіне айналды. Бұған бұрын-соңды халықтың музыкалық салтында болмаған жаңа өткір тілмен өлең тексіне құрылуы да себеп болды.

==Абайтану==
{{main|Абайтану}}
Абайтану [[қазақтар|қазақ]] [[әдебиеттану]] ғылымының саласы. Абайтану Абайдың өмірі мен шығармашылық өнері, [[философия]]сы, қоғамдық, эстететикалық көзқарастары, [[қазақ халық поэзиясы]]ндағы өлең жүйесін, ақындық тілді дамытудағы үлесі, музыкалық мұрасы жайлы сан-салалы зерттеу еңбектерін қамтиды. Абайдың өмірі мен шығармашылық мұрасын зерттеу шын мәнінде [[Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейханов|Әлихан Бөкейханов]], [[Ахмет Байтұрсынұлы]], [[Міржақып Дулатұлы]] мақалаларынан басталды деуге болады.

Ахмет Байтұрсынұлы 1913 ж. «Қазақ» газетінде басылған «Абай – қазақтың бас ақыны» атты мақаласында «Одан асқан бұрын-соңғы заманда қазақ баласында біз білетін ақын болған жоқ» – деп Абайды аса жоғары бағалады. Абай шығармаларын жинап, қағазға түсіріп, реттеп, баспаға дайындау ісі ақын қайтыс болған соң ұзамай-ақ қолға алынғанын дәлелдейтін нақтылы деректер жетерлік. Жарық көруінен бірнеше жыл бұрын құрастырылып, [[1909 жыл]]ы [[Санкт-Петербург]]те басылған Абай өлеңдерінің жинағында ақынның жүз қырықтай өлеңі (аударма өлеңдерін қосып санағанда) мен «Ескендір», «Масғұт» поэмалары басылғаны, яғни осы күнгі белгілі поэзиялық шығармаларының көрнектілері түгелге жуық қамтылды.&lt;ref&gt;Мұхтар Әуезов энциклопедиясы — Алматы, «Атамұра» баспасы, 2011 жыл. ISBN 978-601-282-175-8&lt;/ref&gt;

==Абай Құнанбайұлының дінге көзқарасы==
[[Сурет:USSR stamp A.Qunanbayuli 1965 4k.jpg|thumb|200px|А. Құнанбайұлы, [[1965]] [[КСРО]] [[пошта маркасы]], (ЦФА тізімдемесі № 3220, Scott № 3059)]]

Абайдың дінге көзқарасын бағалап, тұжырымдауда екі түрлі қате пікір орын алып келді. Кейбір зерттеушілер Абай «''ислам дінінің қазақ ішінен шыққан өкілі''» деп келсе, екінші бір зерттеушілер Абайдың дін туралы ойлары ақын шығармашылығының әлсіз, кертартпа жағы деп түсіндіреді. Алғашқы пікір Абайға тағылған жала болса, соңғысы - ақынның дін туралы түсініктеріне тарихи, диалектикалық тұрғыдан қарамай, тұрпайы социологияға бас июдің салдарынан туған болжам. Абайдың дін туралы толғамдарын дұрыс түсініп, бағалау оған тарихи тұрғыдан қарауды талап етеді. Абай заманында қазақ даласында қос дінділік орын алды, ресми өмірде [[Ислам|ислам діні]] үстемдік еткенімен, күнделікті тіршілікте [[бақсылық]] түйсіктер мен түсініктер басым болды. Қос дінділік қазақ халқының сол кезеңдегі наным-сенімі мен дүниетанымынан айқын байқалады. [[Бақсылық]]тағы негізгі санат — «[[Тәңір]]і», исламдағы — «[[Аллаһ]]» қазаққа тән ұғымдар. Шаманизмде тәңірінің, [[аруақ]]тардың адамдармен ұштастырушы «[[жын]]» болса, исламда Алланың адамдармен байланыстырушысы «[[Періште (Ислам)|періштелер]]» деп саналды. Қазақтың күнделікті өмірінде шаманизмнің өкілі, іс жүргізушісі - жын шақыратын бақсылар, ал ислам дінінде - өздерін [[пайғамбар]]дың ұрпақтары санайтын қожалар болды. Абай «''Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы''» еңбегінде қазақ жерінде ислам дінінің қалай тарағандығын және оның шаманизммен байланысын арнайы талдайды.

Абайдың дін мәселелері - [[құдай]] мен [[адам]]ның, [[Тіршілік|өмір]] мен өлімнің, [[жан]] мен [[тән]]нің, [[иман]] мен ұяттың, [[дін]] мен [[ғылым]], дін мен дін иелерінің өзара байланысы туралы түсініктері антиклерикалдық бағыттағы талдау. Құдай мен адамның қарым-қатынасын [[Абайдың жиырма жетінші қара сөзі|Жиырма жетінші]], [[Абайдың жиырма сегізінші қара сөзі|Жиырма сегізінші]] сөздерінде арнайы талдап, гректің ұлы ойшылы [[Сократ]]пен пікір таластырады.&lt;ref&gt;Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3&lt;/ref&gt;

==Ақынның балалық шағы==
Абай Құнанбаев 1845 жылы қазіргі [[Шығыс Қазақстан облысы]]ның Абай ауданындағы Шыңғыс тауында дүниеге келген. Азан шақырып қойған аты Ибраһим екен.

Абай ислам дінінің қағидаларын барынша құрметтейтін діни отбасында өсіп, тәрбие алды. Оның әкесі Құнанбай қажы тобықты руының өте ықпалды, орыс тілін жақсы білген биі болды. Орыстың алдыңғы қатарлы зиялы қауым өкілдерімен қарым-қатынас жасап тұрды. Ол шыққан тегі сұлтан әулетінен болмаса да Қарқаралы округында алғашқы аға сұлтандардың бірі болып сайланды. Ғұмырының аяқ кезінде Меккеге қажылыққа барып қайтты. Меккеде Құнанбай қажы салдырған Тәбия қонақүйі әлі бар. Қажылықтан қайтып оралған Кұнанбай бұл дүниелік істерден біржола қол үзеді. Ақынның бабасы Өскенбай Қазақстанның Солтүстік-шығыс аймағындағы әділетті де ықпалды қазақ билерінің бірі болатын. Оның қалдырған данышпандық сөздері мен ғибратты өсиеттері аз емес. Биге қазақтардың алыс жатқан руларының адамдары да шағым айта келіп, жүгінетін. Абайдың арғы атасы Ырғызбай да атақты би әрі батыр болған.

Абай әуелі ауыл молдасынан сауат ашып, содан кейін Семейдегі Ахмет Риза медресесінде үш жыл оқып білім алады. Ол жас кезінен кітапқа құмар болды, араб-парсы және көне түркі әдебиетінің үлгілерімен танысты. Абай қазақтардың дәстүрлі әдет-ғұрып заңы мен ислам дінінің қағидаларын терең меңгерді. Онымен білім жарыстырудан молдалардың өздері қауіптенетін. Абай халық ауыз әдебиетінің үлгілерін өте жақсы білді. Мектеп қабырғасында оқып жүрген кезінде-ақ өзінің алғашқы өлеңдерін жаза бастады.

Әкесі Құнанбай Абайды тобықты руының болашақ билеушісі ету мақсатымен оқудан ауылға кері қайтарып алады. Мұнда ол халықтың қалың ортасына түседі. Билер, ақындар, сазгер-әншілермен, сондай-ақ даланың данышпан ойшылдарымен жиі-жиі бірге болып, араласып тұрады.
Ақынның жастық шағы патша үкіметінің Қазақстанның оңтүстігіне қарай әскери күшпен ентелеп ене бастаған кезімен тұспа-тұс келді. Ол патша үкіметінің округтық приказдардағы жағдайының барған сайын нығая түскенін, XIX ғасырдың 60—90-жылдарындағы әкімшілік реформаларының енгізілгенін өз көзімен көрді. Ол аз уақыт болыс болған кезінде қай істі болса да әділ және адал шешуге талпынды. Сол үшін қатардағы қарапайым халықтың терең сый-құрметіне бөленді. Бірақ қоғамның күрделі проблемаларын мұндай қарапайым тәсілмен шешуге болмайтынына бірте-бірте кәміл көз жеткізе бастайды. Сондықтан да ол қазақтардың білім мен ғылым алуын белсене жақтаушыға айналады.

==Озық ойлы орыс зиялы қауымының өкілдерімен араласуы==
Болашақ ақынның дүниеге көзқарасының қалыптасуына оның озық ойлы орыс зиялы қауымының өкілдерімен араласуы орасан зор ықпал етті. Ол кезде өз Отанының тәуелсіздігі жолындағы ұлт-азаттық қозғалыстарға белсене қатысушылар Қазақстан аумағына жер аударылып келіп жатты. Олар, атап айтқанда, [[Украина]] мен [[Польша]]дағы зиялы қауымның неғұрлым білімді өкілдері болатын. Жер аударып келгендердің арасында патша үкіметінің саясатына қарсы шыққан орыс зиялы қауымының өкілдері де аз емес еді. Олар Абайдың саяси көзқарасының қалыптасуына ықпал етті. Атап айтқанда, [[Евгений Петрович Михаэлис|Евгений Михаэлис]], А. Леонтьев, С. Гросс, А. Блек, П. Лобановский, Н. Коншин, Н. Долгополов және басқалары еді.

Олар Абаймен бірге жиі-жиі қонақта болып жүрді. Қазақ ақыны солардың арқасында озық ойлы орыс мәдениетінің алып өкілдері А.С. Пушкиннің, М.Ю. Лермонтовтың және басқалардың шығармаларымен жете танысты.

==Абай — ұлы ақын әрі ойшыл==
Абай өзінің өлеңдерін бала кезінен жаза бастады. Бірақ ол ақын ретінде алғаш рет XIX ғасырдың 80-жылдарының орта кезінен бастап таныла бастады. Бұл кезде Абай өз атынан «Жаз» («Жаздыкүн шілде болғанда...») деген өлеңін жариялаған болатын. Абай — «Ескендір», «Масғүд», «Әзім әңгімесі» поэмалары мен этикалық-философиялық еңбегі «Қара сөздерді» жазды. Ақынның 1890-1898 жылдар аралығында жазылған «Қара сөздерінде» XIX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ халқының болмысы зерделенді.

Ақынды қатты алаңдатқан жағдайлар қазақтардың жаппай кедейленіп, қайыршылық халге түсе бастауы, патша үкіметі шенеуніктерінің шектен шыққан озбырлығы, жергілікті болыстардың парақорлығы мен қанағатсыз пайдакүнемдігі болды. Ол өзінің өлеңдерінде жақын туыстарына көмек қолын созбайтын сараң байларды өлтіре сынады.

Абай қазақ қоғамын ерінбей еңбек етуге шақырды. Өзінің кейбір замандастарының бойындағы жаманшылық мінездерді — жалқаулықты, еңбексіздікті, көрсеқызарлықты, алтыбақан алауыздықты, надандықты жеріне жеткізе әшкереледі. Кедейшіліктен құтылудың бір тәсілі егіншілікпен айналысу, қолөнер кәсібін және сауда-саттық жасауды үйрену екенін айтты. Ол былай деп жазды:

{{Quotation|''Егіннің ебін,''

''Сауданың тегін''

''Үйреніп, ойлап, мал ізде''}}

Оның басқаша ойлауы мүмкін де емес еді. Қазақ даласында жиі болып тұратын жұт қарапайым халықты ауыр қайғы-қасіретке душар ететін. Ондай кезде жылдар бойы жинаған малдан бір-ақ күнде айырылып, жұтап қалуға болатын еді. Абай 1880 жылғы алапат ауыр жұтты өз көзімен көрді. Сол жылы оның сан мыңдаған жерлестері қайыршылық халге душар болған еді. Семей облысында кедей жатақтардың саны бұрын-соңды болып көрмеген жоғары көрсеткішке жетті. Олар казак станицалары мен орыс шаруаларының деревняларына жаппай ағылып, болар-болмас тиын-тебенге жалданды, үй қызметшілері, қолбала, бақташылар болды. Қайыр сұрап, ел кезіп кеткендер де көп еді.

Абай қазақтарды мал өсірумен қоса сауда жасауды, белгілі бір кәсіп түрімен шұғылдануды үйрену қажеттігіне баса назар аударды. Орта Азия тұрғындарының кәсіп түрлеріне үлкен ілтипатпен қызыға қарады. Ол былай деп жазды: «Енді қарап тұрсам, сарттың екпеген егіні жоқ, саудагердің жүрмеген жері жоқ, қылмаган шеберлігі жоқ. Өзіменен өзі әуре болып, біріменен бірі ешбір шаһари (яғни қала адамдары болып. — авт.) жауласпайды. Орысқа қарамай тұрганда қазақтың өлісінің ахыреттігін (кебінін. авт.), тірісінің киімін сол жеткізіп тұрды».

Абай халыққа жаны ашымайтындарды жек көрді, байлардың қарапайым халыққа менсінбей қарауы оның ашу-ызасын келтірді. Қоғамды прогресшіл түрде дамыту жолдарын үнемі іздестіріп отырды. Абай ел басқаруға халық үшін қызмет ететін, адал адамдар сайлануы тиіс деп есептеді. Ол өз төңірегіндегі адамдардың, жақындары мен шәкірттерінің бойындағы өз халқына риясыз берілгендікті, оның мүдделерін қорғау қасиеттерін қолдап отырды.

==Абай және халық ағарту ісі==
Ұлы ақын жас ұрпақты имандылыққа, адамгершілікке, ғылым-білім үйренуге шақырды.
{{Quotation|''Ғылым таппай мақтанба,''

''Орын таппай баптанба.''

''Құмарланып шаттанба''

''Ойнап босқа күлуге...''

''Бес нәрседен қашық бол,''

''Бес нәрсеге асық бол,''

''Адам болам десеңіз,''

''Тілеуің, өмірің алдыңда,''

''Оған қайғы жесеңіз,''

''Өсек, өтірік, мақтаншақ,''

''Еріншек, бекер мал шашпақ''

''Бес дұшпаның білсеңіз.''

''Талап, еңбек, терең ой,''

''Қанағат, рақым ойлап қой -''

''Бес асыл іс көнсеңіз..., -''}}

деп жастарды бес нәрседен — өсектен, өтіріктен, мақтаншақтықтан, еріншектіктен, бекер мал шашпақтықтан қашық болуға, бес асыл іске — талап етуге, еңбекті сүюге, терең ойлай білуге, қанағатшыл болуға, қайырымды рақымшылық жасауга шақырды.

Абай жастардың бойындағы кеселді кемістіктерді, арсыздық пен ұятсыздықты, дөрекі надандықты тәрбие және білім беру арқылы жоюға үндеді. Ақын ол үшін қазақ балаларын оқытатын мектептерді көптеп салуды жақтады. Атап айтқанда, ол былай деп айтты: «Балаларды ата-аналарынан алып, мектепке беру керек, олардың біразын мамандықтың бір түрін, біразын басқа мамандықтарды игеруге бағыттау керек. Мектептерді көбейту қажет, оларда тіпті қыздар да оқитын болсын».
[[Сурет:Abai4ik.JPG|thumb|400px|Абай суреті]]

Ұлы ақын өз шығармаларында халықты ғылыммен белсене айналысуға үндеді. Әркімді өзінің өткен әр күніне міндетті түрде есеп беріп отыруға, келер ұрпақты парасаттылыққа шақырды.

Абайдың пікірінше, адам болу үшін оның бойынан үш түрлі фактор табылуы тиіс. Біріншіден, баланың шыққан тегі жаксы болуы керек, екіншіден, оның әлеуметтік жағдайы немесе қоршаған ортасы жағымды болуы шарт, үшіншіден, балаға адамгершілік тұрғысында тәрбие берілуі қажет.
Абай парақор билеушілерді, ашкөз судьяларды, надан молдаларды әшкерелеп отырды. Халықтың игілігіне жету жолындағы бұл қырсықты ғылым мен білім аркылы ғана жоюға болады деп есептеді. Ол жастарға үздіксіз еңбек етіп, білім алуды міндет етіп қойды. Білім алуға жұмылған еңбек әрқашанда жемісті және ізгілікті болатынын қадап айтты. Қараңғылықтан шығар, елді өркениетке жеткізер жалғыз жол — оқу-білім екенін көзі қарақты жастарға түсіндірді.

==Аудармашылық қызметі==
Абай орыс тілін тамаша меңгерді. Мұның өзі оның орыс ақыны [[Михаил Юрьевич Лермонтов|Михаил Лермонтов]] бірқатар өлеңін қазақ тіліне аударуына мүмкіндік берді. Атап айтқанда, Абай М.Ю. Лермонтовтың «Шайтан» («Демон»), «Дұға» («Молитва»), «Қанжар», «Жолға шықтым бір жым-жырт түнде жалғыз», «Жалау» («Жалғыз жалау жалтылдап»), «Теректің сыйы» («Асау Терек долданып, буырқанып») сияқты өлеңдерін аударды. Абай А.С. Пушкиннің «Евгений Онегин» дастанының үзінділерін қазақы ұғымда жатық етіп еркін аударды. Абайдың Татьяна хатының сөзіне шығарған «Татьянаның қырдағы әні» қалың елдің сүйікті әніне айналды.

Абай И.А. Крыловтың мысалдарын қазақ тіліне аударумен де айналысты. Қазақтар ұлт-азаттық қозғалысының көрнекті жетекшісі Ә. Бөкейханов өзінің қырғыз даласындағы әртүрлі уездерде болған кезінде ондағы ақындардың [[Александр Сергеевич Пушкин|Пушкин]] мен [[Михаил Юрьевич Лермонтов|Лермонтовтың]] Абай аударған өлеңдерін жақсы білетініне, оларды домбырада әнге қосып айтатынына көз жеткізіп қайтқанын жазады.Орыс тілінен Абай аударған шығармалар қазақ әдебиетін байыта түсті. Абай орыстың ұлы ақындарының 50-ден астам өлеңін қазақ тіліне аударды.

==Абайдың Қазақстан тарихында алатын орны==
Абайдың өз өлеңдері мен қара сөзбен жазылған ғибраттарында қазақ қоғамы өмірінің 
барлық жақтарын ашып көрсетті. Одан ақыл-кеңес сұраған дала тұрғындары ағылып келіп жатты. Атап айтқанда, оған Баянауыл өлкесіндегі белгілі шежіресі, әрі ақын [[Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы]] келіп тұрды. Абаймен Семейге саяси жер аударылып келгендер де санасатын. Міне, мұның бәрі патша үкіметі шенеуніктері мен олардың жергілікті кейбір итаршыларының тарапынан қызғаныш пен көре алмаушылық, тіпті саяси күдік туғызды. Ақынның үстінен өсек айту мен жала жабу әрекеттерін күшейтті. Патша үкіметінің әкімшілігі Абайдың соңына шам алып түсіп, аңду орнатты. Тіпті 1903 жылы Семей полицмейстері ақынның және оның балаларының үйіне тінту жүргізді.

Жақын туыстары мен балаларының бірінен соң бірінің қазаға ұшырауы, оның үстіне ізіне түсіп қудалауға душар болуы ақынның денсаулығына әсер етті. Абай 1891 жылы өзінің ең жақсы көретін інісі Оспаннан айырылды. 1895 жылы үлкен ұлы Әбдірахман қайтыс болды. 1904 жылғы көктемде оның тағы бір ұлы Мағауия дүниеден өтті. Бұл қайғылы оқиғалар Абайға аса ауыр тиді. Мағауияның өлімінен кейін 40 күн өткенде Абайдың өзі де қайтыс болды.

Ақын өзінің талантты шәкірттерін тәрбиелеп өсірді. Абайдың ізбасар шәкірттері [[Шәкәрім Құдайбердіұлы|Шәкәрім]], [[Көкбай Жанатайұлы|Көкбай]], [[Ақылбай Абайұлы Құнанбаев|Ақылбай]], [[Кәкітай Ысқақұлы Құнанбаев|Кәкітай]] және [[Мағауия Абайұлы Құнанбаев|Мағауия]] болды.

Абай көзі тірісінде өзінің өлеңдерін жинаған емес. Олардың әрқайсысын бір жапырақ қағазға жазып, жастарға таратып бере берген. Олар Абайдың өлеңдерін жаттап алып отырған. Сөйтіп Абай өлеңдері қазақ даласында ауыздан ауызға таралып кете барды. Оның өлеңдері қолдан қолға көшіріп алынды. Ондай қолжазба көшірмеге ие болу әрбір сауатты қазақ үшін зор ғанибет болатын. Кейінірек Абайдың туындыларын оның ұлы [[Турағұл Ибрагимов|Тұрағұл]] жинастыра бастады. Абай өлеңдерінің ең алғашқы жинағы 1909 жылы ақын Кәкітайдың арқасында [[Қазан (қала)|Қазан]] қаласында басылып шықты. Абай Құнанбаевтың өлеңдерін жинауға және бастырып шығаруға көп күш-жігер жұмсап, игі ықпал еткен адал ақын [[Көкбай Жанатайұлы]] (1864—1927) болды. Ол өлеңдер белгілі қоғам қайраткері [[Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейханов|Әлихан Бөкейханның]] редакциясымен басылып шықты.

Абай отандық тарихымыз бен әдебиетімізде аса көрнекті орын алады. Абай қазақтың ұлттық жазба әдебиетінің негізін қалады. Абай есімі дүниежүзі халықтары әдебиетінде [[Уильям Шекспир|Шекспир]], [[Александр Сергеевич Пушкин|Пушкин]], Гётелермен қатар тұрады. Ақынның мол әдеби мұрасы тек бір халықтың ғана емес, бүкіл адамзаттың рухани қазынасы саналады. Қазақстанда ұлы Абайдың есімі көптеген елді мекендер мен көшелерге, Алматы Ұлттық университетіне, Алматы қаласындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрына берілген. Ұлы ақынның құрметіне Қазақстан мен Ресейде ескерткіштер орнатылған. Қазақстанның жоғары оқу орындарында Абай шығармашылығына арналған халықаралық және республикалық ғылыми конференциялар жыл сайын өткізіліп тұрады. Ұлы ақынның 150 жылдық мерейтойы 1995 жылы дүниежүзілік ЮНЕСКО көлемінде аталып өтті.

==Түрікмен оқырмандары==
Ақынның қайтыс болғанына 50 жыл толуына орай түрікмен ақындары оның өлеңдерін аударды, ал ғалымдар мен сыншылар Абайдың шығармашылық жолы мен поэзиясының түр ерекшеліктері жөнінде зерттеу мақалалар жазды. Абайдың өлеңдерін ақындар М. Сеидов, К. Эзизов, С. Ураев, А. Баймурадов, А. Ораз тағанов түрікмен тіліне аударды. Ұлы ақынның туғанына 125 жыл толу тойы қарсаңында Б. Кербабаев, Б. Сейтақов, А. Алымкулов, Н. Гуллаев, А. Белмурадов, Н. Эсенмурадов тағы басқа Абай өлеңдеріне жан-жақты талдау жасайтын мақалалар жазды. Жиырмасыншы ғасырдың басында түрікмен поэзиясында шарлар алға шықты. Шахир да суырып салма ақын, олар өлеңді алдын-ала дайындықсыз-ақ құрай алады. Ондай шахарлар қатарына ұлы Абайдың дәстүрін жалғастырған Кер-молла, Байрам-шахир, Молла-мұрт, Дурды-Клыч, Ата Салих жатады. Абай поэзиясына тән суырып салмалық ерекшелік осы түрікмен ақыңдарының поэзиясында кездеседі. Бұл жөнінде түрікменнің әдебиетшісі А. Баймурадов өзінің ''«Поэзиямыздағы Абай дәстүрінің жалғасуы»'' (''«Әдебиет ве сунгат»'', 1974 жыл) атты мақаласында кең көлемде сөз еткен. Абайдың өлеңдерімен қатар ғақлиялары, ''«Ескендір»'', ''«Масғұт»'', ''«Әзімнің әңгімесі»'' атты дастандары түрікмен оқырмандарына жақсы белгілі.&lt;ref&gt;Қазақстан тарихы (XVIII ғасыр — 1914 жыл). Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. Қабылдинов З.Е., Қайыпбаева А.Т.Алматы: Атамұра, 2008. — 352 бет, суретті, карталы. ISBN 9965-34-816-2&lt;/ref&gt;

== Абай туралы  ==
Абай туралы (кітаптар, мақалалар, фильмдер т.б.):
* [[Абайдың өмірбаянына қосымша материалдар (мақала)|Абайдың өмірбаянына қосымша материалдар]] — [[Мұхтар Омарханұлы Әуезов|Мұхтар Әуезовтің]] мақаласы. «Абай Құнанбайұлының шығармаларының» 1940 жылы шыққан 2 томдық жинағының 2 томында жарық  көрді.
* [[Абай — қазақтың ұлы ақыны (кітап)]] — («Жизнь и твор­чество Абая (Ибрагима) Кунанбаева»), Мұхтар Әуезовтің мақаласы. Абай Құнанбаевтың «Лирикалары мен поэмалары» атты 1940 ж. «Художествен­ная литература» баспасынан орыс тілінде жарық көрген жинағына жазған алғы сөзі. Кітап Л. Соболевтің редакторлығымен шыққан.
* [[Абай — қазақтың ұлы ақыны (кітап)]] — Мұхтар Әуезовтің туындысы (Б. Кенжөбаевпен бірге).  Абайдың туғанына 100 жыл толуына байланысты 1945 ж. жарық көрген.
* [[Абай аулында (кітап)|Абай аулында]] — Мұхтар Әуезовтің балалық шағына арналған көркем туынды. Авторы Т. Жұртбаев. 1987 ж. «Жалын» баспасынан жарық көрген.
* [[Абай ақындығының айналасы (мақала)|Абай ақындығының айналасы]] — Мұхтар Әуезотің мақаласы.  «Әдебиет майданы» журналының 1934 ж. 11-12-санында, сол жылы «Социалды Қазақстан» газетінің 30 желтоқсандағы нөмірінде жарияланды.
* [[Абай елі]] — альбом-шежіре. Абайдың 150 жылдық мерейтойына орай [[1994 жыл]]ы «Өнер» баспасынан шыққан.
* [[Абай елінде өткізілген мереке]] — Мұхтар Әуезовтың очеркі. Ұлы Абайдың 100 жылдық мерейтойында көрген-сезген жайлардан туған ойларын жазған. Очерк «Қазақ елі» журналынын 1945 жылғы 3-4-санында, кейін Мұхтар Әуезовтың 20 томдық шығармалар жинағында (18-кітап, 1985) жарияланды.
* [[Абай еңбектерінің биік нысанасы (мақала)|Абай еңбектерінің биік нысанасы]] — Мұхтар Әуезовтың мақаласы. Абайдың туғанына 100 жыл толуына байланысты жазылып, алғаш рет «Социа­лист Қазақстан» (18. VIII. 1945), «Ленин туы» (23. VIII. 1945), «Алтай большевигі» (26. VIII. 1945) газеттерінде жарияланды.
* [[Абай жайын зерттеушілерге (мақала)|Абай жайын зерттеушілерге]] — Мұхтар Әуезовтің мақаласы. Семей облыстық «Екпінді» газетінің 1940 жылғы 17 шілде күнгі санында жарияланған.
* [[Абай жолы (мақала)|Абай жолы]] — («Путь Абая»), Мұхтар Әуезовтың шағын мақаласы. «''Литературная газетада''» 1954 жылғы 13 қарашада шыққан.
* [[«Абай жолы» эпопеясының поэтикасы және оның жазылу тарихы (кітап)|«Абай жолы» эпопеясының поэтикасы және оның жазылу тарихы]] — монографиялық зерттеу. Авторы З. Ахметов. 1984 жылы орыс тілінде «Ғылым» баспасынан жарық көрген.
* [[«Абай жолы» эпопеясының тарихи негіздері (монография)|«Абай жолы» эпопеясының тарихи негіздері]] — монография. Авторы [[Ләйлә Мұхтарқызы Әуезова|Ләйлә Әуезова]]. 1969 жылы орыс тілінде «Ғылым» баспасынан жарық көрген.
* [[Абай Құнанбаев шығармашылығын зерттеудің маңызды мәселелері (мақала)|Абай Құнанбаев шығармашылығын зерттеудің маңызды мәселелері]] — Мұхтар Әуезовтің мақаласы. Алғаш рет 1954 жылы «Қазақстан мұғалімі» газетінің 1 шілдедегі санында жарияланды.
* [[Абай Құнанбаев қазақ халқының ақыны және ағартушысы (мақала)|Абай Құнанбаев қазақ халқының ақыны және ағартушысы]] — (10. VIII. 1945) газетінде жарияланған. Мақалада Абайдың ақындық өмір жолымен қалың окырманды таныстыру мақсат тұтылып, негізінен өмірбаяндық деректер қамтылған.
* [[Абай Құнанбаев (150 жылдық мерейтойына)]] — Мұхтар Әуезовтің ғылыми еңбектерінің жинағы. Абайдың 150 жылдық мерейтойына бай­ланысты «Санат» баспасынан 1995 ж. жарық көрген.
* [[Абай Құнанбаевтың 100 жылдық мерейтойына әзірлік жөніндегі ойлар]] — Мұхтар Әуезовтың 1940 жылы жазған мақаласы Ә. Тәжібаевпен бірге).
* [[Абай (деректі фильм)]] — деректі фильм. 1954 жылы Алматы киностудиясы шығарған.
* [[Абай (диафильм)]] — диафильм. 1956 жылы [[Мәскеу]] «Диафильм» студиясы шығарған.
* [[Абай (жарнама кітапша)]] — осы аттас операның қойылымына арналған орыс тіліндегі жарнама кітапша. 1958 ж. Қазақ КСР Мәдениет министрлігі шығарған.
* [[Абай (кинодрама)]] — жазушының кинодрамасы. Қолжазба жазушы мұрағатында сақтаулы (№141-папка), араб әрпімен жазылған, көлемі 53 бет.
* [[Абай (М. Әуезовтың зерттеу еңбегі)]] — Мұхтар Әуезовтың 1933 ж. жазған зерттеу еңбегі. «XIX ғасыр мен XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің оқу құралына» енген.
* [[Абай (әдеби журнал)]] — 1918 ж. Мұхтар Әуезов негізін салған ([[Жүсіпбек Аймауытов|Ж. Аймауытовпен]] бірге) әдеби журнал. С. Шикібаев ұйымдастырған «Уақ қарыз серіктестігінің» демеуімен 12 саны жарық көрген.
* [[Абай (әдеби сценарий)]] — жазушының әдеби сценарийі. Автор Абайдың ақындық өнepiн суреттеуді шәкірт ақындар шығармашылығымен қатар өрбітуді мақсат еткен.
* [[«Абай» және «Абай жолы» романдарының жазылуы туралы (мақала)|«Абай» және «Абай жолы» романдарының жазылуы туралы]] — («Как я работал над романами «Абай» и «Путь Абая»), Мұхтар Әуезовтың мақаласы. Оқырмандармен кездесу кештерінде ойға оралған ой-пікірлері мен оқырмандар сұрауына қайтарған жауаптары негізінде, әсіресе М. Горь­кий атындағы Әдебиет институтында оқитын студенттермен кездесу үстінде сөйлеген сөздері негізінде жазылған.
* [[Абайды білмек керек ойлы жасқа]] — Мұхтар Әуезов жазған оқу құралы. 1997 жылы «Санат» баспасынан толық нұсқасы жарық көрді. Кітап құрастырушы әрі ғалым М. Мырзахметұлының «Мұхтар Әуезов және Абай әлемі» деген көлемді алғы сөзімен ашылады.
* [[Аймақтану, білім арттыру (мақала)|Аймақтану, білім арттыру]] — «''Аймақтану, білім арттыру''», Мұхтар Әуезовтың мақаласы. «Жаңа мектеп» журналының 1929 жылы 11-санында жарияланған. Жазушының шығармалар жинағының 50 томдық толық басылымының 3-томында (1998) қайта басылды.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==
{{Commons|Abay Qunanbayuli}}
{{Rodovid|510801}}
* [http://sites.google.com/site/abai1845/-le-der Абай Құнанбаев, өлеңдері, поэмалары, аудармалары]
* [http://www.abay.nabrk.kz/ Әлемге танылған - АБАЙ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090825061151/http://www.abay.nabrk.kz/ |date=2009-08-25 }}
* [http://drk.kz/load/referat/debiet/abaj_nanbaevty_pedagogikaly_kzarasy/14-1-0-960/ Абай Құнанбаевтың педагогикалық көзқарасы.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110226103307/http://drk.kz/load/referat/debiet/abaj_nanbaevty_pedagogikaly_kzarasy/14-1-0-960 |date=2011-02-26 }}
* [https://archive.is/20121225024820/madi-kom.narod.ru/Abai.html/ Қазақтың Ұлы ақыны Абай Құнанбайұлы]
* [http://abai.kz/content/darkhan-kydyreli-t-rkistannyn-en-yly-akyny Дархан Қыдырәлі. Түркістанның ең ұлы ақыны]
* [http://www.abai.kz/ Абай ақпараттық порталы]

{{Жақсы мақала}}

[[Санат:Абай Құнанбайұлы|*]]
[[Санат:XIX ғасырдағы қазақ ақындары]]
[[Санат:Қазақ философтары]]
[[Санат:Қазақстан сазгерлері]]
[[Санат:Қазақстан аудармашылары]]
[[Санат:Қазақ теңгесінде бейнеленген тұлғалар]]</text>
      <sha1>g937j2tcan1jjxc8agry2ktuou564rv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Атырау</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1961</id>
    <revision>
      <id>3400580</id>
      <parentid>3400540</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T13:05:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Мектепке дейінгі мекемелер */ дереккөз</comment>
      <origin>3400580</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="77955" sha1="tcmwzms8xmomedmnx14a0sdf5t5utxe" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = қала
 |атауы                   = Атырау
 |сурет                   = {{Photomontage
|photo1a                = Урал река.jpg
|photo2a                = Тенгизшевройл и Марриотт.jpg
|photo2b                = Ural River Atyrau.JPG
|photo3a                = Атырау. Иманғали мешіті.jpg
|photo3b                = 카자흐스탄 아티라우(중앙공원) - panoramio - 우한길(HK Woo).jpg

|photo4a                = Atyrau filarmonia(dom radio).jpg
|spacing                = 2
|position               = center
|color_border           = white
|color                  = white
|size                   = 290
|foot_montage           = 
}}
 |әкімшілік күйі          = Облыс орталығы
 |елтаңба                 = Coat of arms of Atyrau.svg
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_deg =47 |lat_min =7 |lat_sec = 
  |lon_deg =51 |lon_min =53 |lon_sec = 
  |CoordAddon             = type:city(146862)_region:KZ
  |CoordScale             =
 |ел картасы              = 300
 |облыс картасы           = 
 |аудан картасы           = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы                  = Атырау облысы
 |кестедегі облыс         = Атырау облысы
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |әкімі                   = Шәкір Кейкін
 |add1n              = Әкімдік мекенжайы
 |add1               = Атырау қаласы, Әйтеке би көшесі, №77А
 |құрылған уақыты         = 1640
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = ''Усть-Яицкий қалашығы, Нижний Яицкий қалашығы, Чапаев, Гурьев''
 |статус алуы               = 1885
 |жер аумағы                  = 458
 |климаты                 = қатаң континенталды, қуаң
  |тұрғыны                = 316 449
  |санақ жылы             = 2023&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478686 Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)]&lt;/ref&gt;
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = [[қазақтар]] 88,95 %&lt;br&gt;[[орыстар]] 7,73 %&lt;br&gt;[[корейлер]] 0,79 %&lt;br&gt;[[татарлар]] 0,50 %&lt;br&gt;[[өзбектер]] 0,38%&lt;br&gt;басқалары 1,65 %&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT453226 Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)]&lt;/ref&gt;
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = атыраулық
 |телефон коды            = 7122
 |пошта индексі           = 
 |пошта индекстері        = 060001-060011
 |ортаққордағы санаты     = Atyrau
 |сайты                   = https://www.gov.kz/memleket/entities/akimat-atyrau?lang=kk Атырау қаласының әкімдігі
 |сайт тілі               = 
 |сайт тілі 2             = 
 |сайт тілі 3             = 
}}
{{мағына|Атырау (айрық)}}
'''Атырау''' — [[Атырау облысы]]ның әкімшілік орталығы, [[Қазақстан]]ның [[Батыс Қазақстан|батысында]], [[Жайық]] өзенінің бойында орналасқан қала. Қаланың негізі 1640 жылы қаланған. Тұрғыны 316 449 адам (2023).
Атырау қаласынан [[Астана]]ға дейінгі қашықтық 1810 км.

== Атауы ==
Қала жеріндегі белгілі тұңғыш тұрақты қоныс — қазіргі «Орбита» стансасы қасындағы [[Алтын Орда]] кезеңіндегі болған ''Лаэти'' асары. [[Ноғай ордасы]] кезеңінде балықшылардың тұрақты ''[[Үйшік]]'' қонысы [[Жайық|Жайық өзені]] [[саға]]сында орналасқан.

Казак-орыстар жаулап ала бастағанда [[1640]] ж. ''Яицкий городок'' аталған қалашық салынған. Жайықтың жоғарысында'' Верхний Яицкий городок'' (қазіргі [[Орал]] қаласы) деген қалашық салынғасын, ''Нижний Яицкий городок'' деп аталып кеткен, соңынан ол — ''Усть-Яицкий городок''.

[[Ресей империясы|Ресей ханшайымы]] [[Екатерина II]] ''Яик'' өзенін (Жайықтың [[Орыс тілі|орысша]] атауы) ''Урал'' деп атауын жарлығымен бекіткенде, қаланың атауы ''Гурьев городок'', ''Гурьев'' деп өзгертілген.

1920 жж. қысқа уақытқа большевиктер Гурьевті ''Чапаев'' деп қайта атаған.

1992 ж. бері қала атауы — Атырау.

== Этимологиясы ==
«Атырау» -лексикасы көбіне үлкен айдынды көлдің не теңіздің сала-салаға бөлініп, тармақтанып, шығанақтар мен арал, саға, мүйістер пайда болатын жағалауы. 
Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауын, теңіздің алабын қоса, жергілікті тұрғындар күні бүгінге дейін атырау деп атайды.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақтар|шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым=Атажұрт|орны= Алматы|баспасы=«Білік»|жыл=2003|томы=VIII |беттері=480 |барлық беті=480 |сериясы= |isbn=-5-7667-2054-8|тиражы= }}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
[[File:Герб гурьев.gif|thumb|left|400px|Гурьев таңбасы]]
ХVІ ғасырдың бірінші ширегінен бастап , Жайық-Каспий жағалауына Ресей патшасы өкіметінің саясатына шыдамаған және патша үкіметін мойындағысы келмеген қашқын орыс еріктілері, күнкөріс іздеген крепостной шаруалар, қылмыстық элементтерден тұратын Волга бойы казактары келіп қоныс тебе бастаған. Олар келе сала өз кәсіпшіліктерін ашып,балық аулау, балық тұздау қостарын ұйымдастырып, жатар тұрақ орындарын тұрғызады. Сол уақыттан бастап тұрғызылған тұрақтар «[[Үйшік]]» атанып кеткен.

Жайық-Каспий жолы Азия елдерімен басқа да елдерге жол ашатын «әрі қақпа,әрі кілт» болатынына көзі жеткен патша өкіметі,ХVІІ ғасырдың 30-шы жылдарының аяғында Ярославлдық көпес, бай саудагер Гурьевтер әулетіне Жайық бойында балық кәсіпшілігін ашуға және бекініс тұрғызуға рұқсат қағазын береді.
1640 жылы Гурьевтер әулетінің басшысы Гурий Назарьев, балалары Михаил, Иван және Андреймен Жайық бойына келіп қоныстанып, өнеркәсіптерін ашып, [[Жайық]] және [[Ембі]] өзені балықтарын өндірістік және сауда мақсатында пайдалана бастайды.

Бой көтерген қала мен балықшылық өндіріс табыстары осы өңірді мекендеуші байырғы қалмақтар мен орыс казактарының қызғаныштарын туғыза бастайды. Ақыры қашанда көршілерімен жауласып-қырқысып отыратын қала, қалмақтардың тонауына ұшырайды.

Жайық бойындағы бұл оқиға [[Астрахан]] әскерлері басшылығын елең еткізді.
Ағаштан тұрғызылған қорған қамал жаудан және өрттен қорғануға қорғаныс бола алмайтынына көздері жеткен патша үкіметі,теңіз маңы және Жайық бойының қорғанысын күшейту мақсатында, 1645 жылдың 18 ақпанында М.Гурьевке қаланы [[қамал]] етіп тұрғызуға рұқсат береді. Рұқсат қағазында қала қамалын Астрахан қаласының үлгісіндей етіп тұрғызу көрсетіледі.

Тас қала-қорғанның құрылысы 1647 жылдың 6 маусымда басталып кетеді. Тұрғызылып жатқан қала 1649 жылы казактар атаманы И.Кондырев бастаған казактар тобының шабуылымен тоналады. 
Жайық бойындағы тас қала-қамалдың құрылысы 15 жылдан соң 1662 жылы аяқталып, Гурьевтердің үлкен қаржылық шығынына шығады. ХVІІ ғасырдың аяғына таман және ХVІІІ ғасырдың басынан бастап, тас қала-қамалы ірі шекаралық қамалға айналады.

*1798 жылдың 11 желтоқсанындағы Патша жарлығымен Гурьев қаласы Орал әскери басшылығының қарауына беріледі.
*1865 жылы уездік қала болды. 
*1917 жылға дейін және одан кейінгі 15 жыл бойы Орал әскери облысының орталығы
*1925 жылдан [[Бөкей губерниясы]]ндағы Гурьев уезінің орталығы 
*1929 жылы [[Гурьев округі]]нің орталығы
*1930 жылы аудан орталығы
*1938 жылғы қаңтар айының 15-інен облыс орталығы. 
*1992 жылы ақпан айының 21-і күні ҚР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы Гурьев қаласын Атырау қаласы деп атау жөнінде қаулы қабылдады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://akimat-atyrau.kz/|title=Атырау қаласының ресми сайты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Климаты ==
Климаты қатты континенталды, жазда құрғақ ,ыстық, ал қыста ылғал қармен сипатталатын салқындық. Жазы [[жауын-шашын]]сыз, құрғақ, ыстық ұзаққа созылады. Қыс мезгілінде [[қар]] аз жауып, суық болады.
{{Қаланың ауа райы
 | Ені  = 70 
 | Жағдайы = 
 | Жер_ілік = Атырау
 | Дерекнама  = [http://www.pogoda.ru.net/climate/35700.htm Ауа Райы мен Климат]

 | Қаң_ор =-6.4           | Қаң_ор_ж-ш =14 
 | Ақп_ор =-6.3           | Ақп_ор_ж-ш =11
 | Нау_ор =0.8            | Нау_ор_ж-ш =15 
 | Сәу_ор =11.2           | Сәу_ор_ж-ш = 16
 | Мам_ор =18.4            | Мам_ор_ж-ш =25 
 | Мау_ор =24.5             | Мау_ор_ж-ш =18 
 | Шіл_ор =26.8             | Шіл_ор_ж-ш =10 
 | Там_ор =24.8            | Там_ор_ж-ш = 10
 | Қыр_ор =18.0            | Қыр_ор_ж-ш =8 
 | Қаз_ор =9.7            | Қаз_ор_ж-ш =16
 | Қар_ор =1.3           | Қар_ор_ж-ш =18
 | Жел_ор =-4.3           | Жел_ор_ж-ш =14
 | Жыл_ор =9.9             | Жыл_ор_ж-ш =175

 | Қаң_ор_мин =-9.4       | Қаң_ор_макс =-2.8 
 | Ақп_ор_мин =-9.9         | Ақп_ор_макс =-1.8
 | Нау_ор_мин =-3.1         | Нау_ор_макс =5.8
 | Сәу_ор_мин =6.1        | Сәу_ор_макс =17.2
 | Мам_ор_мин =12.8         | Мам_ор_макс =24.5 
 | Мау_ор_мин =18.4         | Мау_ор_макс =30.8
| Шіл_ор_мин =20.5         | Шіл_ор_макс =33.4 
 | Там_ор_мин =18.5         | Там_ор_макс =31.6 
 | Қыр_ор_мин =12.3         | Қыр_ор_макс =24.6
 | Қаз_ор_мин =5.0         | Қаз_ор_макс =15.3
 | Қар_ор_мин =-1.7         | Қар_ор_макс =5.1 
 | Жел_ор_мин =-7.0         | Жел_ор_макс =-1.1
 | Жыл_ор_мин =5.2         | Жыл_ор_макс =15.2

 | Қаң_а_мин =-37.9          | Қаң_а_макс =10.5 
 | Ақп_а_мин =-37.4         | Ақп_а_макс =15.0 
 | Нау_а_мин =-32.3          | Нау_а_макс =26.3 
 | Сәу_а_мин = -12.3        | Сәу_а_макс =32.5 
 | Мам_а_мин =-2.3         | Мам_а_макс =37.6
 | Мау_а_мин =2.3          | Мау_а_макс =41.9 
 | Шіл_а_мин =8.1          | Шіл_а_макс =42.7 
 | Там_а_мин =4.8         | Там_а_макс =41.6 
 | Қыр_а_мин =-5.7         | Қыр_а_макс =40.1 
 | Қаз_а_мин =-15.7         | Қаз_а_макс =29.6
 | Қар_а_мин =-29.8         | Қар_а_макс =19.9
 | Жел_а_мин =-35.8         | Жел_а_макс =11.8 
 | Жыл_а_мин =-37.9          | Жыл_а_макс =42.7  
}}
Атырау қаласы ендігі 47, -07 С., ұзақтығы 51-53 болатын жазы ұзақ, қысы қысқа күндермен сипатталады.

Қаңтар айындағы орташа температура -6&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап -12&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін, ал шілде айындағы орташа температура +24&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап +26&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін. Ең төменгі температура -38&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С, ең жоғары температура +45&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С.
[[Каспий теңізі]]не құйып, облыс орталығынан өтіп жатқан [[Жайық өзені]]нің арқасында ол жердегі температура судан алыс жердегі аудандардың температурасымен салыстырғанда төмен болып келеді.
Жауын-шашын болар-болмас деңгейде, жылына орташа 150 мм, 200 мм шамасында болады. Жел бағыты қаңтар айында оңтүстік-шығыс бағытта болса, ал маусым айында батыс бағытта болады.

== Әкімшілік бөлінуі ==
Атырау қалалық әкiмшiлiгінің құрамында 1 қала, 6 ауылдық округ (Алмалы, Атырау, Дамбы, Еркiнқала, Кеңөзек, Қайыршақты), 15 елдi мекен бар. Қалаға 2013 жылы [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]], 2018 жылы Балықшы, Жұмыскер ауылдық округтеріндегі [[Ақжайық (Атырау қалалық әкімдігі)|Ақжайық]], [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]], [[Көкарна (Атырау қалалық әкімдігі)|Көкарна]], [[Водниково]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]], [[Рембаза]] елді мекендері, 2019 жылы Геолог ауылдық округіндегі [[Геолог (ауыл)|Геолог]], [[Бірлік (Атырау қалалық әкімдігі)|Бірлік]], [[Новокирпичное]], [[Теңдік (Атырау облысы)|Теңдік]], [[Қарабатан]], [[496 разъезд]] елді мекендері қосылды. Қалалық әкімдік аумағына Махамбет ауданынан Алмалы ауылдық округіндегі [[Алмалы (Атырау облысы)|Алмалы]], [[Береке (Атырау облысы)|Береке]] елді мекендері берілді.

== Әкімдері ==
* Нұрпейіс Мақашев 1992-1993
* Бекболат Нарегеев 1993-1995
* Жалғас Тікенбаев 1995-1998
* Арыстанғали Әшімғалиев 1998-1999
* Дүйсенбай Тұрғанов 1999-2002
* Манас Тасыбаев 2002-2006
* [[Бергей Сәулебайұлы Рысқалиев|Бергей Рысқалиев]] 2006
* [[Сәлімжан Жұмашұлы Нақпаев|Сәлімжан Нақпаев]] 2006-2009
* Мереке Есмұратов 2009-2012
* Асқар Керімов 2012
* Серік Айдарбеков 2012-2014
* Нұрлыбек Ожаев 2014-2016
* [[Серік Жамбылұлы Шәпкенов|Серік Шәпкенов]] 2016-2018
* Әлимұхаммед Құттымұратұлы 2018-2020
* Қайрат Оразбаев 2020-2022
* Мейірім Қалауи 2022-2023
* Шәкір Кейкін 2023-

== Халқы ==
Тұрғыны 1897 жылы 9,3 мың, 1959 жылы 78,1 мың, 1970 жылы 114,2 мың, 1979 жылы 130,9 мың, 2012 жылы 182,8 мың адам болды.&lt;br /&gt;2014 ж.  қала әкімшілігі тұрғындарының саны 280,6 мың адам құрады, оның ішінде:
* Атырау қаласы — 195,6 мың адам;
* [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]]  — 17,1 мың адам;
* [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер кенті]] — 10,4 мың адам;
* Ауылдық тұрғындар -57,5 мың адам;

{| class=&quot;wikitable&quot;      
|-
! 1959 !! 1970 !! 1979!! 1989!! 1999 !! 2009 !!2010 !!2011 !!2012 !! 2013!!2014 !!2015 !!2016 &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-cities.htm|title=Қазақстан / Qаzаqstаn|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
|-
| 78 143 || 114 277 || 130 916 || 149 261 || 142 497 || 165 387 ||171 900 ||176 937 ||182 866 ||189 211 ||195 674 ||217,866 ||226,042
|}
Атырау қаласында 84 ұлт өкілдері тұрады.
Облыстың 2014 жыл басындағы деректер бойынша жекеленген этностар құрамы төмендегідей:&lt;ref&gt;2014 жыл басына Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны. Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі.&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Барлық ұлттар!! қазақтар !! орыстар !!корейлер!! татарлар !! өзбектер !!украиндар !! немістер!! басқалары 
|-
| 280 600 ||239 905 || 29 616|| 2 945 || 1 952 || 1 055 || 735 || 407 || 3 985
|}
2019 жылғы статистикалық деректер бойынша Атырау қаласында туғандар саны 9 760, ал өлгендер саны 1 920 адамды құрады. Табиғи өсім 7 840 адам. Келген адамдар саны 16 130, кеткен адамдар саны 13 311 болды. Туылым коэффициенті (1000 адамға) 27,9, өлім-жітім коэффициенті (1000 адамға) 5,49 болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://stat.gov.kz/region/252311/dynamic|title=ҚР өңірлерінің статистикасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Экологиясы ==
Атырау қаласы кәсіпорындардың ортасында қалуда. Ауаны ластаушылардың 80-85 пайызын мұнай тасымалымен және мұнай өңдеумен айналысатын кәсіпорындар құрайды. Атырау қаласындағы өндіріс орындарының ауаға лас қалдықтарды тарату көрсеткіштері артып, ол жылына бір мың тоннадан асып тұр. Ірі кәсіпорындар әлі күнге тазарту құрылғыларымен жабдықталмаған. Сөйтіп зиянды шығарындылар еш сүзгіден өтпестен қала аумағына таралып жатыр. 

[[Қазтрансойл|«ҚазТрансОйл» АҚ Атырау мұнай құбыры басқармасы]] көмірсутегі қоспаларын 68,7 пайыз көлемінде, [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«Атырау мұнай өңдеу зауыты» ЖШС]] – 22,79, «Атырау жылу электр орталығы» көміртегі тотығын 46,08 пайыз, [[Каспий құбыр желісі консорциумы|«Каспий құбыр консорциумы-Қ» АҚ]] – 19,57, «Атырау жылу электр орталығы» ЖШС азот диоксидін – 73,2, Атырау мұнай өңдеу зауыты күкірт диоксидін 52,54 пайыз мөлшерінде ауаға шығаруда.

Атырау қаласында атмосфералық ауаның сапасын анықтайтын сегіз стансадан автоматты түрде тәулік бойына ауа құрамын анықтайтын сынама алынады. Соның ішінде «ВестОйл» ЖШС-нің базасы аумағында орналасқан стансадан күкіртті сутегінің шектеулі мөлшері концентрациясынан  асып кететіні анықталып отыр.&lt;ref&gt;Атырау газеті, 03.06.2015&lt;/ref&gt;

Қаланы улап жатқан негізгі 3 ошақ бар. Біріншіcі – мұнай компаниялары. Екіншісі – қаладан шыққан тұр­мыстық қалдықтарды көмуге арналған полигон. Үшіншісі – қаланың екі жақ шетінде орналасқан қалдық суларды төгетін булану алаңы.&lt;ref&gt;«Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газеті, 08.08.2020&lt;/ref&gt;

==Кәсіпорындары ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Кестеде 1000-нан астам қызметкері бар Атырау қаласының ірі кәсіпорындары көрсетілген&lt;ref&gt;KazDATA: все крупные компании Атырау и Казахстана&lt;/ref&gt;
|-
! Кәсіпорындар !! Қызмет түрі
|-
| «АРИАДНА» ЖШС||Инженерлік құрылыстарын салу
|-
| «СИЧИМ С.П.А., КАЗАХСТАН» бөлімі || Мұнай және газ магистральдық құбырларын салу
|-
| «АТЫРАУ ЖЫЛУ-ЭЛЕКТР ОРТАЛЫҒЫ» АҚ	 || Жылу электр станцияларының электр қуатын өндіруі
|-
| [[Теңізшевройл|«ТЕҢІЗШЕВРОЙЛ» ЖШС]]|| Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «БОЛАШАҚ-АТЫРАУ» ЖШС|| Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «ФИРКРОФТ ИНЖИНИРИНГ СЕРВИСИЗ ЛИМИТЕД КАЗАХСТАН ЖШС» || Жұмыспен қамту агенттігінің қызметі
|-
| «НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ Н.В.» бөлімі || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «ПСН КАЗСТРОЙ» АҚ || Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «CAPITAL COMPLEX CATERING» ЖШС || Мейрамханалар мен тамақ беру қызметі
|-
|«ЮЛМАР-СЕРВИС» ЖШС || Изоляциялау жұмыстары
|-
| «КОНСОРЦИУМ «ISKER» ЖШС || Басқа топтамаларға енгізілмеген өзге де инженерлік құрылыстар салу
|-
| «ДЕНХОЛМ-ЖОЛДАС» || Арнайы мамандықтарды талап ететін өзге де құрылыс жұмыстары
|-
| «ҚАЗМҰНАЙГАЗ - БҰРҒЫЛАУ&quot; СЕРВИСТІК БҰРҒЫЛАУ КӘСІПОРНЫ» ЖШС || Мұнай және табиғи газ өндірісін техникалық қолдау
|-
| [[Ембімұнайгаз|«ЕМБІМҰНАЙГАЗ» АҚ]] || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«АТЫРАУ МҰНАЙ ӨҢДЕУ ЗАУЫТЫ» ЖШС]] || Мұнай өңдеу өнімдерін өндіру
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Атырау кәсіпорындары 
|-
! Теңізшевроил кеңсесі !! Атырау «НКОК» кеңсесі  !! Атырау мұнай өңдеу зауыты
|-
| [[Сурет:Атырау. Теңізшевроил кеңсесі.jpg|ортаға|300px]] || [[Сурет:Атырау. НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ.jpg|ортаға|300px]]|| [[File:Атырау АМӨЗ.jpg|ортаға|250px]]  
|}

== Көлік және инфрақұрылым ==
Қазіргі таңда Атырау қаласында көліктің барлық түрлері де дамыған.[[Сурет:Атыраудағы экологиялық таза автобустар.jpg|thumb|right|300px|Атыраудағы экологиялық таза автобустар]]
'''Қоғамдық көлік.''' Атырау қаласының [[Автобустың маршруты|маршрут желісі]] күні бүгінге 51 маршрут жұмыс атқаруда. 2013-2015 жылдары аралығында қалаішілік маршрутында қызмет көрсететін «АйсТрансХолдинг» ЖШС-і өз қаражаты есебінен 51 дана [[автобус]] сатып алды. 
Қоғамдық көліктер [[GPS]] – мониторинг жүйесін қолданады, ол онлайн режимінде қалалық қоғамдық көліктердің маршруттары, аялдамалар және көліктің ағымдағы жағдайы туралы ақпараттарды ұсынады.

«Атырау» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясының қатысуымен «Atyrau-Avtopark» автобус паркі құрылып, оған Семей қаласынан 65 жаңа автобус сатып алынды. 2020 жылы «Ақ Жайық Автопарк» ЖШС-і экологиялық тұрғыдан қоршаған ортаға лас шығарынды шығармайтын 160 жаңа автобус алды. 
2021 жылдан бастап автобустар санын 140-тан 250-ге дейін көбейтуді жоспарлап отыр. Бұл саптағы 220 автобус мүмкіндігі шектеулі азаматтардың қажеттіліктері үшін толық бейімделген.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ernur.kz/kazakstan/atyrauda-metanmen-zhuretin-avtobustar-zholgha-shykty|title=Атырауда метанмен жүретін автобустар жолға шықты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

Қалада троллейбус жүйесі 1996 жылдың 09 қыркүйегінде ашылып, 1999 жылдың 29 сәуірінде оның қозғалысы тоқтатылды. Бір ғана маршрутта 5 троллейбус қызмет көрсетті.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://transphoto.org/city/402/|title=Троллейбус компаниялары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Темір жол көлігі.''' Атырау арқылы өтетін темір жол вокзалынан 13 бағыт бойынша 24 поезд кесте бойынша жолаушылар тасымалын қамтиды. Темір жол Атырауды Қазақстанның [[Алматы]], [[Ақтөбе]], [[Астана]] сияқты ірі қалаларымен, сондай — ақ Ресейдің ([[Мәскеу]], [[Саратов]], [[Волгоград]], [[Астрахан]]), Тәжікстанның ([[Куляб]], [[Худжанд]], [[Душанбе]])  қалаларымен және Өзбекстан астанасы-[[Ташкент]]пен байланыстырады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://atyrau.invest.gov.kz/kz/about/infrastructure/|title=Инфрақұрылым|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Әуе көлігі.''' Атырау әуежайынан келесі бағыттар бойынша рейстер ұшырылады:[[File:Атырау әуежайы.jpg|thumb|right|300px|Атырау халықаралық әуежайы]]
{{Airport-dest-list| {{flagicon|Қазақстан}} [[Air Astana]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Ақтау]], {{flagicon|Түркия}} [[Ататүрік атындағы халықаралық әуежай|Ыстамбұл]], {{flagicon|Нидерланд}} [[Схипхол|Амстердам]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Qazaq Air]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Ақтөбе халықаралық әуежайы|Ақтөбе]],{{flagicon|Қазақстан}}[[Орал халықаралық әуежайы|Орал]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Bek Air]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]]| {{flagicon|Қазақстан}} [[SCAT]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Актау]], {{flagicon|Әзірбайжан}} [[Баку әуежайы|Баку]]
| {{flagicon|Ресей}} [[Аэрофлот]]|{{flagicon|Ресей}} [[Шереметьево әуежайы|Мәскеу-Шереметьево]]}}
Қабылдайтын әуе көлігі түрлері: Ан-12, [[Ан 24|Ан-24]], Ан-26, Ан-28, Ан-30, [[Ан-32]], [[Ан-72]], Ан-74, [[Ан-124]], Ил-62, Ил-76, [[Л-410]], Ту-134, Ту-154, Як-40, Як-42, [[Airbus A320|Airbus A319]], [[Airbus A320]], Airbus A321, ATR 42, ATR 72, [[Boeing 707]], [[Boeing 737]], [[Boeing 747]], [[Boeing 757]], Boeing 767, және тағы да басқа 3-4 кластағы ӘК түрлері, барлық типтегі [[тікұшақ]]тар.

== Атырау қаласының көпірлері ==
[[1965 жыл]]ы [[28 тамыз]]да [[Жайық|Жайық өзені]] арқылы өтетін қаладағы алғашқы темірбетон көпір салынып, пайдалануға берілді. Көпірдің ұзындығы 259 метр, биіктігі 10 метр. «Орталық» көпір Сәтбаев даңғылы мен Абай көшесін байланыстырады. Символикалық рөлі Европа мен Азияны жалғастырады.

Қаланың солтүстік бөлігінде [[1985 жыл]]ы Ғаббас Берғалиев көшесінің бойымен айналма көпір пайдалануға берілді. Ұзындығы 200, ені 17 метр, ол А-27 Ақтөбе - Астрахан тас жолында қала арқылы өтетін транзиттік автомобиль жолына айналды.
[[Сурет:Атырау көпірлері.jpg|thumb|right|350px|[[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын жалғайтын автомобиль және жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер]]
[[2001 жыл]]ы «Тәуелсіздікке 10 жыл» аспалы «жаяу жүргіншілерге арналған» көпір салынды. Ұзындығы 551 метрлік көпір Гиннестің рекордтар кітабына әлемдегі ең ұзын жаяу жүргіншілер көпірі ретінде енгізілген.
[[2008 жыл]]ы қаланың оңтүстік бөлігінде [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]] шағын аудандарын байланыстыратын «Балықшы» көпірі салынды. Ұзындығы 484,4 м, ені 23,9 м.

Осы жылы Балықшы-Перетаска көпірі пайдалануға берілді. Ұзындығы 63,7 м, ені 14 м. Ол Балықшы шағын ауданы мен Мирный және [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]] шағын аудандарын жалғастырушы рөлін атқарады.

[[2009 жыл]]ы Сұлтан Бейбарыс даңғылын жалғастыратын көпір ашылды. Өткізу қабілеті тәулігіне 5-7 мың автомобильді құрайтын төрт жолақты көпір, ұзындығы 800 м кіреберіс жолдармен, ұзындығы 380,7 м және ені 22 м, жүріс бөлігінің ені 16 м. Екі жағынан жаяу жүргінші жолы 2,5 метр құрайды. Сұлтан Бейбарыс даңғылы бойындағы көпір теміржол вокзалын (сол жағалау) және оң жағалаудағы «Атырау» халықаралық әуежайын байланыстырады.

Осы жылы қаланың [[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын (Әуезов даңғылынан Ғұмаров көшесіне) жалғайтын «Мұнайшы» көпірі пайдалануға берілді. 4 жолақты көпірден тәулігіне 5-7 мың автомобиль өтеді. Көпірдің жалпы ұзындығы 693 метр, ұзындығы 483 метр және ені 17 метр. Жүріс бөлігінің ені 14 метр, екі жағында ені 1 метр 2 жаяу жүргіншілер жолы бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://rus.azattyq.org/a/Atyrau_bridge_opening_salary/1784299.html|title=Атырау қаласындағы көпірдің тұсаукесері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

[[2010 жыл]]ы Мечников пен Баймұханов көшелерін жалғайтын көпір салынды. Ұзындығы 770, ені 23,5 метр. Ол қаламыздың 370 жылдығына орай ашылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=6cnh0nQg_ug|title=Атырау қаласындағы көпірлер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Мәдениеті ==
Атырауда [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]], [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония]], Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы орналасқан. [[Атырау халық ұлт аспаптар оркестрі|Дина Нұрпейісова атындағы халық ұлт-аспаптар оркестрі]] жұмыс жасайды.

[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]], Қазақстандағы мезозой дәуірінен сыр шертетін жалғыз палеонтологиялық мұражайы Атырау қаласында орналасқан.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=cT0rkEH4xWw|title=Палеонтологиялық мұражай жаңғыртылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt; [[Атырау облыстық өнер мұражайы|Ш.Сариев атындағы Атырау облыстық көркемсурет және қолданбалы сәндік өнер мұражайы]], кинотеатрлар, мәдениет және демалыс паркі, қонақ үйлер т.б.жұмыс істейді.

«Ғ.Сланов атындағы Атырау облыстық ғылыми әмбебап кітапхана», Атырау облыстық балалар кітапханасы, Облыстық көрмейтін және нашар көретін азаматтар кітапханасы, №1,2,3 Атырау қалалық орталық балалар кітапханалары қала тұрғындарына өз қызметтерін көрсетуде.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония|Н.Жантөрин атындағы филармония]] !! [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]] !! Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы !! [[Атырау облыстық өлкетану мұражайы|Атырау тарихи-өлкетану мұражайы]]
|-
| [[Сурет:Atyrau filarmonia(dom radio).jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау облыстық драма театры.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау тарихи-өлкетану мұражайы.jpg|ортаға|200px]]
|}

==Сәулеті және көрікті жерлері==
Атырау архитектуралық құрылысы жағынан үшке бөлінеді. Жайықтың оң жағасындағы ескі қалада негізінен ''20 ғасырдың басында'' салынған бір қабатты ағаш және кірпіш үйлер кездеседі. Орталық бөлігінде екі қабатты тас үйлер, ''4 – 5 қабатты тұрғын үйлер'' мен мекеме жайлары бар. Өзеннің сол жағалауында кеңес өкіметі жылдары Ембімұнай кенті мен мұнай айыру зауытының қалашығы пайда болды. [[Жайық]]қа салынған көпір (''1965'') [[Еуропа]] мен [[Азия]] құрлықтарында жатқан қаланың екі бөлігін байланыстырады.

Атырау қаласының заманауи сәулетіне Исатай мен Махамбет алаңы, Иманғали мешіті, XIX ғасырда салынған [[Успен соборы|Православ шіркеуі]], (бұл шіркеу Атырау қаласында тұрғызылған алғашқы ғимарат), Marriott қонақ үйі, Алмагүл ықшам ауданы, соңғы үлгіде салынған спорт, мәдениет сарайларын айтуға болады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nur.kz/leisure/tourist-routes/1721256-dostoprimecatelnosti-atyrau/|title=Атыраудың көрікті жерлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Иманғали мешіті]] !! [[Успен соборы]] !! Marriott қонақ үйі
|-
| [[Сурет:Атырау. Иманғали мешіті.jpg |ортаға|300px]]|| [[Сурет:Атырау. Успен соборы.jpg|ортаға|300px]] ||[[Сурет:Marriott қонақ үйі.jpg|ортаға|300px]]
|}

== Саябақтары ==
Қазір Атырау қаласында 6 саябақ бар. Жеңіс саябағы, «Алмагүл» ықшам ауданындағы саябақ,  «Балықшы» ықшам ауданындағы саябақ, ретро паркі, №1 және №2 ықшам ауданындағы, және «Тұрғындар қалашығындағы» саябақтар. Саябақтардың аумағы 10 гектарға жетеді. Олар жасыл желектерден, аллеялардан, абаттандырылған жолдардан, орындықтар мен серуендеу алаңдарынан тұрады. Сонымен қатар танымал тұлғаларға ескерткіштер, субұрқақтар, мүсіндер және т.б. бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=В.Гузиков. Атырау қаласындағы саябақтар жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтар сияқты өсуде|title=Атырау облысының ақпараттық ресурсы 07.08.2019.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Жеңіс» саябағы''' — Ұлы Отан соғысы жауынгерлерін еске алуға арналған мәңгілік алау арқылы таныс. Кіре беріс қақпадан кейін әскери техниканың нақты үлгілері қойылған. Мұнда [[Ан-2|ұшақ]], [[Т-34|танк]], зеңбірек, бронетранспортер т.б. көруге болады. Жеңіс саябағындағы &quot;Тағзым Аллеясы&quot; алаңында Ұлы Отан соғысының атыраулық қаһармандарына арналған 14 бюст орнатылған. Парктің орта тұсында аспанға бағытталған найзаның жанында орналасқан Мәңгілік алау бар. Сондай-ақ, парк құрамында «Естелік қабырғасы» бар. Ол бірнеше ондаған ірі гранит плиталардан тұрады, олардың үстінде Екінші дүниежүзілік соғыстан оралмаған Атырау облысы тұрғындарының есімдері жазылған. Саябақта  қаза тапқан интернационалист жауынгерлерді, сондай-ақ тәжік-ауған шекарасында қаза тапқан қазақстандық жауынгерлерді еске алуға арналған [[ескерткіш]] орнатылған.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://tumba.kz/putevoditel/48-%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C/25303-park_pobedy_atyrau.html|title=Атырау бойынша нұсқаулық: Жеңіс паркі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Ретро Парк саябағы''' — өткен ғасырдың елуінші жылдарындағы [[Неоклассицизм|неоклассикалық]] үлгіде салынған. Оның негізгі аумағын парк аллеялары құрайды. Бұл саябақ [[Жайық]] өзенінің жағалауы мен [[Мұнайшылар қалашығы|«Тұрғындар қалашығының»]] аралығында орналасқан. Саябақта әртүрлі павильондар, амфитеатр, түрлі түсті жарықпен әрленген су бұрқақтары, ретро стиліндегі дәмхана т.б. бар. Орта тұсында жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер,  жасанды тоғандар және басқа да сәулет туындылары орналасқан. Саябақта &quot;Дос-Мұқасан&quot; музыкалық ансамбліне орнатылған  ескерткіш бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://merei-m.kz/ru/2017/12/09/atyraudy-zha-a-retro-sayaba-y/|title=Атыраудың жаңа ретро-саябағы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Жастар саябағы''' — Жайық өзенінің Еуропа бөлігіндегі жағасында орналасқан. Саябақта жүгіру, велосипед, жаяу жүргіншілер жолы салынған. Мұнда көлеңкелі конструкциялы жазғы мобильді кафелер, балалар мен ересектерге арналған алаңдар, спорт жабдықтары, аттракциондар бар. Аумағы – 6,5 гектар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kaz.inform.kz/news/atyrau-kalasynda-zhastar-sayabagy-ashyldy_a3701949/|title=Атырау қаласында Жастар саябағы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Жеңіс саябағы !! Ретро парк !! Жастар саябағы
|-
| [[Сурет:Атырау. Жеңіс саябағы.jpg |орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Ретропарк.jpg|орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Жастар саябағы.jpg|орта|280px]]
|}

== Атырау қаласының ескерткіштері ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Танымал тұлғаларға арналған ескерткіштер
|-
! Сұлтан Бейбарыс ескерткіші !!Исатай-Махамбет ескертіші!! Үш биге арналған ескерткіш !! Халел Досмұхамедов ескерткіші
|-
| [[Сурет:Атырау. памятник Султану Бейбарысу.jpg |орта|250px]] ||[[File:Исатай Махамбет.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Үш биге ескерткіш.jpg|орта|250px]] || [[File:Atyrau university.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Ақын-жазушыларға арналған ескерткіштер
|-
! Әбу Сарсенбаев ескерткіші!! Хамит Ерғалиев ескерткіші !! Фариза Оңғарсынова ескерткіші !! Жұмекен Нәжімеденовке ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Абу Сарсенбаев.jpeg|орта|250px]]|| [[Сурет:Атырау. Х.Ерғалиевқа ескерткіш.jpg|орта|250px]]|| [[Сурет:Ф.Оңғарсынова ескерткіші.jpg |орта|200px]] ||[[Сурет:Атырау. Ж.Нәжімеденов ескерткіші.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Күйшілер мен әншілерге арналған ескерткіштер
|-
! Құрманғазы Сағырбаев ескерткіші !! Дина Нұрпейсова ескерткіші !! Қаршыға Ахмедияров ескерткіші !!Атырау. Дос Мұқасанға ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Құрманғазы ескерткіші.jpg|орта|200px]]|| [[Сурет:Атырау. Дина Нурпейсова ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Қаршыға Ахмедияров ескерткіші.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Дос Мұқасан.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Соғыс ардагерлеріне арналған ескерткіштер
|-
! Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш !!Қайырғали Смағұлов ескерткіші !! Хиуаз Доспановаға ескерткіш !!Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш аллея
|-
| [[Сурет:Атырау. Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш.jpg|орта|280px]]||[[Сурет:Атырау. Қайырғали Смағұлов ескерткіші.jpg |орта|150px]]  || [[Сурет:Атырау. Хиуаз Доспановаға ескерткіш.jpg|орта|200px]]||[[Сурет:Атырау. Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Әртүрлі ескерткіштер
|-
! Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш !! Молекула ескерткіші !! Бекіре балығына ескерткіш !! Әлші (асық) ескерткіші
|-
| [[File:Атырау. Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш.jpg|орта|220px]]|| [[Сурет:Атырау. Молекула ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Бекіре балығына ескерткіш.jpg|орта|150px]]|| [[Сурет:Атырау. Әлші (асық) ескерткіші.jpg|орта|220px]]
|}

== Спорты ==
Атыраудан Токиодағы Олимпиадаға елдің құрама командасында ескек есу бойынша спорт шебері А.Круглов қатысты. Боксшы Б.Теміров Олимпиадалық ойындарға, әлемдік, еуропалық сайыстарға қатысып, үш дүркін КСРО чемпионы болды. Атырау ескекшілері  Д.Савин, А.Сафарян, С.Сергеев Қазақстанның бірнеше дүркін чемпиондары. [[Арман Константинұлы Шылманов|Арман Чилманов]]  84 кг салмақты таэквондодан 2008 жылғы Олимпиялық ойындардың қола медалі иегері. [[Сәния Махамбетова]] самбо және дэюдо күрестері бойынша халықаралық және республикалық сайыстарда бірнеше рет жеңістерге жетті.

'''[[Атырау (футбол клубы)|«Атырау» футбол командасы]]''' республика чемпионатының 2 дүркін қола жүлдегері (2001 және 2002 жылдар),  2009 жылы Қазақстан кубогының иегері. Қазақстан кубогының иегері.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://qfl.kz/ru/team/1/|title=OLIMPBET Премер лигасы Атырау|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

''' [[Бейбарыс (шайбалы хоккей)|«Бейбарыс» хоккей клубы]] ''' 4 дүркін Қазақстан чемпионы (2010/2011, 2011/2012, 2015/2016 және 2018/2019).&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%91%D0%B5%D0%B9%D0%B1%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%81|title=«Бейбарыс» хоккей клубы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Атырау» волейбол командасы ''' 2003 және 2006 жылғы еліміздің чемпионы, 4 рет Қазақстан кубогының иегері -2000, 2009, 2010, 2015

'''«Атырау Барыстары»''' баскетбол командасы  Қазақстан біріншілігінің 2-рет алтын (2010/2011, 2015-2016), 7-дүркін күміс жүлдегері. (011/2012, 2012/2013, 2013/2014, 2016/2017, 2017/2018, 2018/2019, 2019/2020.&lt;ref&gt;http: //www. bcbarsyatyrau.kz/&lt;/ref&gt;

Спорт нысандарынан Атырау қаласының орталық [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] бар. Қасында спорт комплексі және жүзу бассейні орналасқан. Денешынықтыру және сауықтыру орталығында (ФОК)  әртүрлі спорт секциялары жұмыс жасайды.
[[Атырау мұз айдыны]] сарайында хоккейден еліміздің біріншілігінің ойындары өтеді. Теннис орталығында үлкен теннис ойнауға арналған 4 ашық және 4 жабық алаң бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://24.kz/kz/archive/zha-aly-tar/t-uelsizdikke-25-zhyl/item/154229-khaly-araly-talap-a-saj-tennis-ortaly-y-ashyldy|title=Атырауда халықаралық талапқа сай теннис орталығы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Спорт нысандары
|-
! [[Атырау мұз айдыны|Мұз айдыны сарайы]] !! Атырау Теннис орталығы !! [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] !! Байдарка және каноэ спорты
|-
| [[Сурет:Атырау. Мұз айдыны сарайы.jpg|ортаға|200px]]|| [[File:Атырау Теннис орталығы.jpg|ортаға|250px]] || [[File:Munaishy stadium.jpg|ортаға|200px]] || [[File:Атыраудағы байдарка және каноэ спорты.jpg|ортаға|200px]]
|}

== Білім жүйесі ==
=== Мектепке дейінгі мекемелер ===
Мектепке дейінгі мекемелердің құрамына мектепке дейінгі жастардағы балалардың күндізгі уақытта және тәулік бойы болатын жалпы типтегі (бала бақшалар, балалар яслиі, балалар үйі, мектепке дейінгі балалар үйі) мекемелері, ақыл-ой және дене бітімі дамуында ауытқулары бар арнайы мектепке дейінгі мекемелер, аурушаң балаларды салауаттандыруға арналған жазғы демалыс орындары кіреді. Атырау қаласы бойынша 46 балабақшада 13 863 бүлдіршіндер тәрбиеленуде.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://goroo-atyrau.kz/balabakshalar.html|title=Атырау қаласының білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Мектептегі білім ===
Атырау қаласының 61 мектебінде, оның ішінде Атырау облыстық дарынды балаларға араналған казақ-түрік лицейі, Атырау облыстық дарынды балаларға арналған мамандандырылған мектеп-лицей-интернаты, Ағышын тілін терең оқытатын техникалық гимназия, Атырау қалалық білім бөлімінің қалалық лицейі, Облыстық дарынды балаларға арналған мектеп-интернат, Үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мамандандырылған №30 мектеп-гимназия, Облыстық ұлттық гимназия, №34 лингвистикалық мектеп-гимназия, Н.Тілендиев атындағы облыстық &quot;Кіші өнер академиясы&quot;,&lt;ref&gt;https://biznesinfo.kz/usefullinks/page/shkoly-atyrau-i-atyrauskoy-oblasti--adres--telefon&lt;/ref&gt; Назарбаев Зияткерлік мектебі сияқты білім ордаларында 73 690 оқушы білім алуда.

=== Жоғары оқу орындары === 
'''[[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]''' —2001 жылы құрылып, білім және ғылым министрлігі берген лицензия негізінде еңбек нарығында табысты жұмыс істейді. Институт -күндізгі және сырттай оқыту формалары бойынша қазақ және орыс тілдерінде 16 мамандық бойынша [[Сурет:АИГИ корпус №2.jpg|thumb|right|300px|'''Атырау инженерлік-гуманитарлық институты''']]жоғары-кәсіптік мамандар (бакалавриат) даярлайтын жоғары оқу орны. Институт жоғары білікті кадрларды даярлау бойынша маңызды ғылыми және оқу орталығы болып саналады. Институт инновациялық бағдарламаларды сәтті іске асырағаны үшін 2004 жылы Еуропа кәсіпкер қауымдастығының «INSAM» алтын медалімен (Женева, 2005 ж), Халықаралық «Алтын Құйма» (CBS Consult, Мәскеу, 2007) марапатталды.&lt;ref&gt;https://aigi.kz/language/kk/&lt;/ref&gt;

'''[[Атырау мемлекеттік университеті|Халел Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті]]''' —Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде өзіндік тарихы мен тәжірибесі бар халықаралық деңгейдегі бәсекеге қабілетті мамандар даярлайтын жоғары оқу орындарының бірі. Университет 1950 жылы 14 маусымда мұғалімдер институты ретінде ашылды. 1955 жылы мұғалімдер институты педагогикалық институтқа айналды. 1994 жылы педагогика институты Атырау университеті болып құрылды.&lt;ref&gt;https://asu.edu.kz/university/&lt;/ref&gt;

'''[[Атырау мұнай және газ университеті|Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті]]''' —еліміздің мұнай-газ саласы мен Батыс Қазақстан облысының экономикасын, білімі мен ғылымын жетілдіруге үлкен үлес қосуда. Атырау Мұнай және газ университеті Батыс Қазақстанның Білім және ғылым орталығына айналуда және Қазақстанның мұнай-газ саласындағы шығармашыл жастар мен өнеркәсіптік кәсіпорындар ұжымдары арасында лайықты құрметке ие болды. Атырау Мұнай және газ университеті еліміздің мұнай-газ саласы үшін жоғары білікті мамандарды даярлау бойынша Қазақстан Республикасының жалғыз мамандандырылған жоғары оқу орны болып табылады.&lt;ref&gt;https://aogu.edu.kz/&lt;/ref&gt;

=== Колледждері ===    
*[[Атырау аграрлы-техникалық колледжі]] 
*Атырау балық өнеркәсібі колледжі&lt;ref&gt;https://edu-kz.com/kz/kolledzhi/rybopromyshlennyj-kolledzh-v-atyrau&lt;/ref&gt; [[Сурет:Атырау. Қазақстан-Канада жоғарғы мұнай колледжі (APEC ).jpg|thumb|оңға|450px|Атырау. Жоғары мұнай колледжі &lt;ref&gt;https://m.azh.kz/index.php/ru/news/view/61104&lt;/ref&gt;]]
*Атырау бизнес және құқық колледжі&lt;ref&gt;http://akbipcollege.kz/&lt;/ref&gt;
*Атырау жоғарғы медицина колледжі
*Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі&lt;ref&gt;https://www.alem-edu.kz/kz/university/chu-atyrauskij-inzhenerno-gumanitarn/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422181609/https://www.alem-edu.kz/kz/university/chu-atyrauskij-inzhenerno-gumanitarn/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Атырау индустриалды колледжі&lt;ref&gt;https://www.ainc.kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422180903/https://www.ainc.kz/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Атырау сервис колледжі&lt;ref&gt;https://atrservice.kz/kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422180305/https://atrservice.kz/kz/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Атырау энергетика және құрылыс колледжі&lt;ref&gt;https://aesk.kz/ru/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422180727/https://aesk.kz/ru/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*С.Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі&lt;ref&gt;http://apolitcol.kz/&lt;/ref&gt;
*Д.Нұрпейсова атындағы музыка колледжі (академиясы)
*Каспий маңының қазіргі заманғы колледжі (ПСК)&lt;ref&gt;https://psvk.edu.kz/&lt;/ref&gt;
*Жоғарғы мұнай колледжі (APEC)&lt;ref&gt;https://apec.edu.kz/kk/o-kolledzhe/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422174723/https://apec.edu.kz/kk/o-kolledzhe/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Қ.Дүтбаева атындағы гуманитарлық колледж&lt;ref&gt;http://gumcollege.kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422174503/http://gumcollege.kz/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Мұнай және газ технологиялық колледжі
*«Болашақ» кәсіби-гуманитарлық колледжі

== Денсаулық сақтау ісі ==
Гурьевте тұрған әскери бөлімде алғаш рет 15 орындық [[аурухана]] ашылған. 1901 жылы осы ауруханаға арналған 2 үй салынып, оның біреуі  хирургиялық, біреуі басқа ауруларды емдеу орны боп белгіленген және 1 дәрігер, 2 фельдшер жұмыс жасаған. [[File:Атырау. №2 қалалық емхана.jpg|thumb|right|300px|Атырау.1951 жылы салынған мұнайшылар ауруханасы]]Ұлы Отан соғысы жылдарында Атырау қаласына 2 [[госпиталь]] орналастырылды. 1967 жыл мен 1987 жылдың аралығында облыстық аурухананың, балалар ауруханасының, перзентхананың, облыстық онкологиялық және туберкулезді емдеу диспансерінің жаңа үйлері іске қосылды.&lt;ref&gt;Атырау медицинасының шежіресі. Ғарифолла Шәңгереев, Өнербай Жанбала -Алматы 2010, &quot;Арыс&quot; баспасы. *ISBN 978-601-291-007-0&lt;/ref&gt;

Қазіргі кезде Атырау облыстық ауруханасы, балалар ауруханасы, №2 Атырау облыстық ауруханасы (Облыстық жұқпалы аурулар ауруханасы), Атырау қалалық медициналық жедел жәрдем станциясы, қалалық перзентхана, ЖИТС алдын алу және онымен күресу орталғы, балалар стоматологиясы, өкпе аурулар санаториясы, кардиология орталығы, көз аурулар ауруханасы, қан орталы, наркологиялық диспансері, онкологиялық диспансері, патологоанатомия бюросы, перинаталдық орталық, психиатриялық жүйке аурулар ауруханасы (Психикалық сауықтыру орталығы), тері-венерология диспансері, туберкулезге қарсы күрес диспансері, теміржол ауруханасы, орталық нерв жүйесі зақымдалған балаларға арналған сәбилер үйі т.б. дәрігерлік ұйымдар жұмыс жасайды.

== БАҚ ==
=== Газет-журналдары ===
[[File:Атырау газеті.jpg|оңға|200px]]'''[[Атырау (газет)|«Атырау» газеті]]''' —Қазақстанның батыс өлкесіндегі алғашқы ұлттық басылымдардың бірі. Оның негізін қалап, материалдық базасын жасақтап, алғашқы нөмірлерін шығарған 1923 ж. Гурьев уездік партия комитетінің бірінші хатшысы болған Төлепкерей Өтеулиев. Алғашқы саны «Ерік» деген атаумен 1923 жылы сәуір айында шықты. «Атырау»  аймақтың тыныс-тіршілігін қалың оқырманға жеткізіп келе жатқан облыстық газет.&lt;ref&gt;Егемен Қазақстан. 02.11.2018&lt;/ref&gt;
[[File:Прикаспийская коммуна.jpg|оңға|200px]]
'''[[Прикаспийская коммуна|Прикаспийская коммуна газеті]]''' —орыс тілінде шығатын облыстық қоғамдық-саяси газет. Газет 1920 жылдың 26 ақпан айынан бастап «Трудовая Правда» атымен шықты. Газет облыстың өзекті мәселелері туралы, нарықтық қатынастар, халық шаруашылығын дамыту тұрақты көрініс табуда.&lt;ref&gt;Атырау: Энциклопедия. -Алматы: Атамұра, 2000&lt;/ref&gt;

'''[[Ақ Жайық (газет)|«Ақ жайық» газеті]]''' —Атырау облысындағы кең тараған әрі тұңғыш тәуелсіз апталық басылым. Алғашқыда «Компаньон» (1991), кейін «Местное обозрение» (1992) аталып, шағын көлемде жарық көрген газет 1993 жылы мамыр айынан «Ақ жайық» аталды. Бұл - нарық жағдайына бейімделген, облыс, республика көлемінде өзін-өзі қаржыландыруға толық көшкен алғашқы газеттердің бірі.[[File:Ақ Жайық.jpg|оңға|200px]]

Сонымен қатар &quot;Мегаполис Атырау&quot;, &quot;Мұнайлы Астана&quot;, &quot;Алтын сақа&quot;, &quot;Алтын аймақ&quot; апталық газеттері және &quot;Мерейлі мекен&quot; журналы шығады.

=== Телеарналары ===
Атырау облыстық телерадиокомпаниясының хабар тарату саясаты [[Қазақстан (корпорация)|«Қазақстан» РТРК АҚ]] жүргізіп отырған саясатына толық сәйкес келеді. Ол ақпараттық және білім беру функцияларын орындай отырып, мемлекет пен қоғам арасындағы қатынастарды [[Сурет:Атырау телемұнарасы.jpg|thumb|оңға|300px|Атырау телемұнарасы]] үйлестіруге бағытталған. Телеарнаның басты міндеті - аймақтық деңгейде мемлекеттік саясатты жүргізу. Телеарнаның жалпы апталық көрсетілімі 119 сағатты құрайды. Оның ішінде мемлекеттік тілде - 80,30 сағат, немесе жалпы хабардың 68%. Меншікті бағдарламалар 45 сағатты құрайды немесе жалпы эфирдің 38% құрайды. &quot;Atyray&quot; телеарнасының хабар тарату антеннасы 180 метрлік мұнараның 153-і метрінде орналасқан.
Жетістіктері:
*Телевизияның «АПТА» ақпараттық-талдау бағдарламасы (авторы және жүргізушісі Н. Қосшиев) Халықаралық «Шабыт» фестивалінің арнайы дипломымен марапатталды;
*Теледидарда алғаш рет «Өзен өз арнасыммен ағады» атты 7-сериялық телехикая түсірілді;
*Ұлы Отан соғысының 60 жылдығына орай &quot;Тағдыр-Судьба&quot; телефильмі түсіріліп, ол [[Волгоград]] қаласында өткен ІV-Халықаралық &quot;Мәңгілік алау&quot; фестивалінде &quot;Үздік авторлық жұмыс&quot; номинациясында ІІ орын алды;
*[[Астрахан]] қаласында өткен Халықаралық &quot;Адам және теңіз&quot; байқауында &quot;белсенді азаматтық ұстанымы үшін&quot; номинациясында &quot;Каспий экологиясы: мәселелерді шешу жолдары&quot; фильмі жеңіске жетті;
*«Туған өлкем – Атырау» бағдарламасы республикалық &quot;Шаңырақ&quot; шығармашылық байқауында жеңіске жетті /Астана қ./;
*«Аманат» циклдік бағдарламасы &quot;Ең үздік тарихи-мәдени бағдарлама&quot; номинациясы бойынша Қазақстан РТРК АҚ ұйымдастырған байқауда ІІ орын алды /Астана қ./&lt;ref&gt;https://atyrautv.kz/ru/&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар [[КТК (телеарна)|КТК]], НТВ, [[Хабар (телеарна)|Хабар]], [[24KZ]], [[EL ARNA (телеарна)|Ел арна]], [[Qazsport]], Мир, [[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan]], 1-канал &quot;Евразия&quot;, СТВ, [[Astana TV]], [[НТК (телеарна)|НТК]], 31 канал, Абай ТВ, [[Жетінші арна]], ТВЦ т.б.арналар жұмыс жасайды.

=== Радио ===
'''«Atyraý radiosy»'''—ның тарихы 1938 жылы Гурьев облысының құрылуынан бастау алады. 1938 жылдың 2-ші наурызында алғаш рет радио хабары 
[[Сурет:Атырау радиосы.jpg|оңға|200px]] эфирге шықты. Қазір ол 102.0 FM жиілігінде тәулігіне 17 сағат хабар таратып отыр. 80 жыл бұрын сол кездегі Гурьев халқына алғашқы жаңалық таратқан бұл медиа-мекеме бүгінде заман сұранысына сай жаңа технологиямен жабдықталған. Елдегі саяси-экономикалық, төтенше жағдайлар кезінде дереу үн қосып, халыққа жедел ақпарат таратып, қоғамда оң пікір қалыптасуына ықпал етіп отыр. 
Қазір кеңейтілген диапазонды 1000 киловаттық жаңа радиотаратқыш іске қосылып  радиотолқынның таралу аймағы 60 шақырымға дейін кеңейді.&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/atyrauda-zhana-radiostudiya-men-zhana-radiotaratkysh-iske-kosyldy_a3542003 Атырауда жаңа радиостудия мен жаңа радиотаратқыш іске қосылды&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар 101,0 [[Қазақ радиосы]], 101,6 Радио Дача, 102,8 [[Шалқар (радио)|Шалқар радиосы]], 103,6 [[Тандем радиосы]], 104,4 NS радиосы, 104,8 Lux FM, 105,2 Русское радио Азия, 105,7 Восток FM, 106,2 Дала FM, 106,8 Европа+ Казахстан, 107,2 [[Жұлдыз FM]], 107,7 Авторадио Казахстан т.б. жұмыс жасайды.&lt;ref&gt;https://vcfm.ru/vc/Asia/guryev.htm&lt;/ref&gt;

==Қаланың назар аударарлық орындары==
*[[Иманғали мешіті]]
*[[Успен соборы|Успен шіркеуі]]
*[[Құрманғазы Сағырбайұлы]] ескерткіші
*[[Сұлтан Бейбарыс]] ескерткіші
*[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]]
*[[Хиуаз Қайырқызы Доспанова|Хиуаз Доспанова]] ескерткіші
*[[Исатай]]-[[Махамбет]] ескерткіші

== Атырау қаласының суреттері ==
&lt;gallery&gt;
Сурет:Atyrau street.jpg|Атыраудың көшелері
Сурет:Atyrau rivers.jpg|[[Жайық өзені]]
Сурет:New buildings of Atyrau.jpeg|Атыраудағы БТА банкінің ғимараты
Сурет:Hotel Kazakhstan in Atyrau.jpg|«Қазақстан» қонақ үйі
Сурет:Атырау қаласы Жаңа құрылыстар.jpg|Жаңа кварталдар

&lt;/gallery&gt;

== Белгілі тұлғалар ==
* [[Болат Жамитұлы Өтемұратов]] - Қазақстан Республикасы Президентінің Іс басқарушысы
* [[Темір Нұрбақытұлы Бекмамбетoв|Тимур Нұрбақытұлы Бекмамбетoв]]  - кинорежиссер, клипмейкер , продюсер 
* [[Ғани Есенкелдіұлы Қасымов]]- Қазақстан патриоттары партиясының төрағасы                                                                     
* [[Аркадий Юрьевич Волож]]  - Яндекс компаниясының бас директоры
* [[Фариза Оңғарсынова]] - ақын, халық жазушысы, журналист

== Бауырлас қалалары ==
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтау]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Орал]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтөбе]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Russia}} [[Астрахан]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Russia}} [[Сыктывкар]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Israel}} [[Ашдод]], [[Израиль]]
* {{flagicon|United Kingdom}} [[Абердин]], [[Құрама Патшалық]]

== Тағы қараңыз ==
* [[Атырау облысы]]
* [[Атырау аграрлы техникалық колледжі]]
* [[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]
* [[Атырау мұнай және газ университеті]]
* [[Атырау университеті]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ Атырау облысы әкімдігінің ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141007025035/http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ |date=2014-10-07 }}
* [http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php Atyrau City ақпараттық-танымдық торабы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060824051746/http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php |date=2006-08-24 }}
* [http://www.atr.kz Облыстық &quot;Атырау&quot; газеті]

{{Commonscat|Atyrau}}
{{Қазақстан қалалары}}
{{Атырау облысы}}
{{Атырау қалалық әкімдігі елді мекендері}}
{{Жайық өзені бойындағы елді мекендер}}

[[Санат:Атырау]]
[[Санат:Каспий теңізі кемежайлары]]
[[Санат:Жайық казак әскерінің тарихи елді мекендері]]</text>
      <sha1>tcmwzms8xmomedmnx14a0sdf5t5utxe</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400581</id>
      <parentid>3400580</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T13:09:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Мектептегі білім */ дереккөз</comment>
      <origin>3400581</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="78089" sha1="sxkln7gh96gbey0kcmyh4vrnboi2qe0" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = қала
 |атауы                   = Атырау
 |сурет                   = {{Photomontage
|photo1a                = Урал река.jpg
|photo2a                = Тенгизшевройл и Марриотт.jpg
|photo2b                = Ural River Atyrau.JPG
|photo3a                = Атырау. Иманғали мешіті.jpg
|photo3b                = 카자흐스탄 아티라우(중앙공원) - panoramio - 우한길(HK Woo).jpg

|photo4a                = Atyrau filarmonia(dom radio).jpg
|spacing                = 2
|position               = center
|color_border           = white
|color                  = white
|size                   = 290
|foot_montage           = 
}}
 |әкімшілік күйі          = Облыс орталығы
 |елтаңба                 = Coat of arms of Atyrau.svg
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_deg =47 |lat_min =7 |lat_sec = 
  |lon_deg =51 |lon_min =53 |lon_sec = 
  |CoordAddon             = type:city(146862)_region:KZ
  |CoordScale             =
 |ел картасы              = 300
 |облыс картасы           = 
 |аудан картасы           = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы                  = Атырау облысы
 |кестедегі облыс         = Атырау облысы
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |әкімі                   = Шәкір Кейкін
 |add1n              = Әкімдік мекенжайы
 |add1               = Атырау қаласы, Әйтеке би көшесі, №77А
 |құрылған уақыты         = 1640
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = ''Усть-Яицкий қалашығы, Нижний Яицкий қалашығы, Чапаев, Гурьев''
 |статус алуы               = 1885
 |жер аумағы                  = 458
 |климаты                 = қатаң континенталды, қуаң
  |тұрғыны                = 316 449
  |санақ жылы             = 2023&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478686 Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)]&lt;/ref&gt;
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = [[қазақтар]] 88,95 %&lt;br&gt;[[орыстар]] 7,73 %&lt;br&gt;[[корейлер]] 0,79 %&lt;br&gt;[[татарлар]] 0,50 %&lt;br&gt;[[өзбектер]] 0,38%&lt;br&gt;басқалары 1,65 %&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT453226 Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)]&lt;/ref&gt;
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = атыраулық
 |телефон коды            = 7122
 |пошта индексі           = 
 |пошта индекстері        = 060001-060011
 |ортаққордағы санаты     = Atyrau
 |сайты                   = https://www.gov.kz/memleket/entities/akimat-atyrau?lang=kk Атырау қаласының әкімдігі
 |сайт тілі               = 
 |сайт тілі 2             = 
 |сайт тілі 3             = 
}}
{{мағына|Атырау (айрық)}}
'''Атырау''' — [[Атырау облысы]]ның әкімшілік орталығы, [[Қазақстан]]ның [[Батыс Қазақстан|батысында]], [[Жайық]] өзенінің бойында орналасқан қала. Қаланың негізі 1640 жылы қаланған. Тұрғыны 316 449 адам (2023).
Атырау қаласынан [[Астана]]ға дейінгі қашықтық 1810 км.

== Атауы ==
Қала жеріндегі белгілі тұңғыш тұрақты қоныс — қазіргі «Орбита» стансасы қасындағы [[Алтын Орда]] кезеңіндегі болған ''Лаэти'' асары. [[Ноғай ордасы]] кезеңінде балықшылардың тұрақты ''[[Үйшік]]'' қонысы [[Жайық|Жайық өзені]] [[саға]]сында орналасқан.

Казак-орыстар жаулап ала бастағанда [[1640]] ж. ''Яицкий городок'' аталған қалашық салынған. Жайықтың жоғарысында'' Верхний Яицкий городок'' (қазіргі [[Орал]] қаласы) деген қалашық салынғасын, ''Нижний Яицкий городок'' деп аталып кеткен, соңынан ол — ''Усть-Яицкий городок''.

[[Ресей империясы|Ресей ханшайымы]] [[Екатерина II]] ''Яик'' өзенін (Жайықтың [[Орыс тілі|орысша]] атауы) ''Урал'' деп атауын жарлығымен бекіткенде, қаланың атауы ''Гурьев городок'', ''Гурьев'' деп өзгертілген.

1920 жж. қысқа уақытқа большевиктер Гурьевті ''Чапаев'' деп қайта атаған.

1992 ж. бері қала атауы — Атырау.

== Этимологиясы ==
«Атырау» -лексикасы көбіне үлкен айдынды көлдің не теңіздің сала-салаға бөлініп, тармақтанып, шығанақтар мен арал, саға, мүйістер пайда болатын жағалауы. 
Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауын, теңіздің алабын қоса, жергілікті тұрғындар күні бүгінге дейін атырау деп атайды.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақтар|шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым=Атажұрт|орны= Алматы|баспасы=«Білік»|жыл=2003|томы=VIII |беттері=480 |барлық беті=480 |сериясы= |isbn=-5-7667-2054-8|тиражы= }}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
[[File:Герб гурьев.gif|thumb|left|400px|Гурьев таңбасы]]
ХVІ ғасырдың бірінші ширегінен бастап , Жайық-Каспий жағалауына Ресей патшасы өкіметінің саясатына шыдамаған және патша үкіметін мойындағысы келмеген қашқын орыс еріктілері, күнкөріс іздеген крепостной шаруалар, қылмыстық элементтерден тұратын Волга бойы казактары келіп қоныс тебе бастаған. Олар келе сала өз кәсіпшіліктерін ашып,балық аулау, балық тұздау қостарын ұйымдастырып, жатар тұрақ орындарын тұрғызады. Сол уақыттан бастап тұрғызылған тұрақтар «[[Үйшік]]» атанып кеткен.

Жайық-Каспий жолы Азия елдерімен басқа да елдерге жол ашатын «әрі қақпа,әрі кілт» болатынына көзі жеткен патша өкіметі,ХVІІ ғасырдың 30-шы жылдарының аяғында Ярославлдық көпес, бай саудагер Гурьевтер әулетіне Жайық бойында балық кәсіпшілігін ашуға және бекініс тұрғызуға рұқсат қағазын береді.
1640 жылы Гурьевтер әулетінің басшысы Гурий Назарьев, балалары Михаил, Иван және Андреймен Жайық бойына келіп қоныстанып, өнеркәсіптерін ашып, [[Жайық]] және [[Ембі]] өзені балықтарын өндірістік және сауда мақсатында пайдалана бастайды.

Бой көтерген қала мен балықшылық өндіріс табыстары осы өңірді мекендеуші байырғы қалмақтар мен орыс казактарының қызғаныштарын туғыза бастайды. Ақыры қашанда көршілерімен жауласып-қырқысып отыратын қала, қалмақтардың тонауына ұшырайды.

Жайық бойындағы бұл оқиға [[Астрахан]] әскерлері басшылығын елең еткізді.
Ағаштан тұрғызылған қорған қамал жаудан және өрттен қорғануға қорғаныс бола алмайтынына көздері жеткен патша үкіметі,теңіз маңы және Жайық бойының қорғанысын күшейту мақсатында, 1645 жылдың 18 ақпанында М.Гурьевке қаланы [[қамал]] етіп тұрғызуға рұқсат береді. Рұқсат қағазында қала қамалын Астрахан қаласының үлгісіндей етіп тұрғызу көрсетіледі.

Тас қала-қорғанның құрылысы 1647 жылдың 6 маусымда басталып кетеді. Тұрғызылып жатқан қала 1649 жылы казактар атаманы И.Кондырев бастаған казактар тобының шабуылымен тоналады. 
Жайық бойындағы тас қала-қамалдың құрылысы 15 жылдан соң 1662 жылы аяқталып, Гурьевтердің үлкен қаржылық шығынына шығады. ХVІІ ғасырдың аяғына таман және ХVІІІ ғасырдың басынан бастап, тас қала-қамалы ірі шекаралық қамалға айналады.

*1798 жылдың 11 желтоқсанындағы Патша жарлығымен Гурьев қаласы Орал әскери басшылығының қарауына беріледі.
*1865 жылы уездік қала болды. 
*1917 жылға дейін және одан кейінгі 15 жыл бойы Орал әскери облысының орталығы
*1925 жылдан [[Бөкей губерниясы]]ндағы Гурьев уезінің орталығы 
*1929 жылы [[Гурьев округі]]нің орталығы
*1930 жылы аудан орталығы
*1938 жылғы қаңтар айының 15-інен облыс орталығы. 
*1992 жылы ақпан айының 21-і күні ҚР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы Гурьев қаласын Атырау қаласы деп атау жөнінде қаулы қабылдады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://akimat-atyrau.kz/|title=Атырау қаласының ресми сайты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Климаты ==
Климаты қатты континенталды, жазда құрғақ ,ыстық, ал қыста ылғал қармен сипатталатын салқындық. Жазы [[жауын-шашын]]сыз, құрғақ, ыстық ұзаққа созылады. Қыс мезгілінде [[қар]] аз жауып, суық болады.
{{Қаланың ауа райы
 | Ені  = 70 
 | Жағдайы = 
 | Жер_ілік = Атырау
 | Дерекнама  = [http://www.pogoda.ru.net/climate/35700.htm Ауа Райы мен Климат]

 | Қаң_ор =-6.4           | Қаң_ор_ж-ш =14 
 | Ақп_ор =-6.3           | Ақп_ор_ж-ш =11
 | Нау_ор =0.8            | Нау_ор_ж-ш =15 
 | Сәу_ор =11.2           | Сәу_ор_ж-ш = 16
 | Мам_ор =18.4            | Мам_ор_ж-ш =25 
 | Мау_ор =24.5             | Мау_ор_ж-ш =18 
 | Шіл_ор =26.8             | Шіл_ор_ж-ш =10 
 | Там_ор =24.8            | Там_ор_ж-ш = 10
 | Қыр_ор =18.0            | Қыр_ор_ж-ш =8 
 | Қаз_ор =9.7            | Қаз_ор_ж-ш =16
 | Қар_ор =1.3           | Қар_ор_ж-ш =18
 | Жел_ор =-4.3           | Жел_ор_ж-ш =14
 | Жыл_ор =9.9             | Жыл_ор_ж-ш =175

 | Қаң_ор_мин =-9.4       | Қаң_ор_макс =-2.8 
 | Ақп_ор_мин =-9.9         | Ақп_ор_макс =-1.8
 | Нау_ор_мин =-3.1         | Нау_ор_макс =5.8
 | Сәу_ор_мин =6.1        | Сәу_ор_макс =17.2
 | Мам_ор_мин =12.8         | Мам_ор_макс =24.5 
 | Мау_ор_мин =18.4         | Мау_ор_макс =30.8
| Шіл_ор_мин =20.5         | Шіл_ор_макс =33.4 
 | Там_ор_мин =18.5         | Там_ор_макс =31.6 
 | Қыр_ор_мин =12.3         | Қыр_ор_макс =24.6
 | Қаз_ор_мин =5.0         | Қаз_ор_макс =15.3
 | Қар_ор_мин =-1.7         | Қар_ор_макс =5.1 
 | Жел_ор_мин =-7.0         | Жел_ор_макс =-1.1
 | Жыл_ор_мин =5.2         | Жыл_ор_макс =15.2

 | Қаң_а_мин =-37.9          | Қаң_а_макс =10.5 
 | Ақп_а_мин =-37.4         | Ақп_а_макс =15.0 
 | Нау_а_мин =-32.3          | Нау_а_макс =26.3 
 | Сәу_а_мин = -12.3        | Сәу_а_макс =32.5 
 | Мам_а_мин =-2.3         | Мам_а_макс =37.6
 | Мау_а_мин =2.3          | Мау_а_макс =41.9 
 | Шіл_а_мин =8.1          | Шіл_а_макс =42.7 
 | Там_а_мин =4.8         | Там_а_макс =41.6 
 | Қыр_а_мин =-5.7         | Қыр_а_макс =40.1 
 | Қаз_а_мин =-15.7         | Қаз_а_макс =29.6
 | Қар_а_мин =-29.8         | Қар_а_макс =19.9
 | Жел_а_мин =-35.8         | Жел_а_макс =11.8 
 | Жыл_а_мин =-37.9          | Жыл_а_макс =42.7  
}}
Атырау қаласы ендігі 47, -07 С., ұзақтығы 51-53 болатын жазы ұзақ, қысы қысқа күндермен сипатталады.

Қаңтар айындағы орташа температура -6&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап -12&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін, ал шілде айындағы орташа температура +24&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап +26&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін. Ең төменгі температура -38&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С, ең жоғары температура +45&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С.
[[Каспий теңізі]]не құйып, облыс орталығынан өтіп жатқан [[Жайық өзені]]нің арқасында ол жердегі температура судан алыс жердегі аудандардың температурасымен салыстырғанда төмен болып келеді.
Жауын-шашын болар-болмас деңгейде, жылына орташа 150 мм, 200 мм шамасында болады. Жел бағыты қаңтар айында оңтүстік-шығыс бағытта болса, ал маусым айында батыс бағытта болады.

== Әкімшілік бөлінуі ==
Атырау қалалық әкiмшiлiгінің құрамында 1 қала, 6 ауылдық округ (Алмалы, Атырау, Дамбы, Еркiнқала, Кеңөзек, Қайыршақты), 15 елдi мекен бар. Қалаға 2013 жылы [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]], 2018 жылы Балықшы, Жұмыскер ауылдық округтеріндегі [[Ақжайық (Атырау қалалық әкімдігі)|Ақжайық]], [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]], [[Көкарна (Атырау қалалық әкімдігі)|Көкарна]], [[Водниково]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]], [[Рембаза]] елді мекендері, 2019 жылы Геолог ауылдық округіндегі [[Геолог (ауыл)|Геолог]], [[Бірлік (Атырау қалалық әкімдігі)|Бірлік]], [[Новокирпичное]], [[Теңдік (Атырау облысы)|Теңдік]], [[Қарабатан]], [[496 разъезд]] елді мекендері қосылды. Қалалық әкімдік аумағына Махамбет ауданынан Алмалы ауылдық округіндегі [[Алмалы (Атырау облысы)|Алмалы]], [[Береке (Атырау облысы)|Береке]] елді мекендері берілді.

== Әкімдері ==
* Нұрпейіс Мақашев 1992-1993
* Бекболат Нарегеев 1993-1995
* Жалғас Тікенбаев 1995-1998
* Арыстанғали Әшімғалиев 1998-1999
* Дүйсенбай Тұрғанов 1999-2002
* Манас Тасыбаев 2002-2006
* [[Бергей Сәулебайұлы Рысқалиев|Бергей Рысқалиев]] 2006
* [[Сәлімжан Жұмашұлы Нақпаев|Сәлімжан Нақпаев]] 2006-2009
* Мереке Есмұратов 2009-2012
* Асқар Керімов 2012
* Серік Айдарбеков 2012-2014
* Нұрлыбек Ожаев 2014-2016
* [[Серік Жамбылұлы Шәпкенов|Серік Шәпкенов]] 2016-2018
* Әлимұхаммед Құттымұратұлы 2018-2020
* Қайрат Оразбаев 2020-2022
* Мейірім Қалауи 2022-2023
* Шәкір Кейкін 2023-

== Халқы ==
Тұрғыны 1897 жылы 9,3 мың, 1959 жылы 78,1 мың, 1970 жылы 114,2 мың, 1979 жылы 130,9 мың, 2012 жылы 182,8 мың адам болды.&lt;br /&gt;2014 ж.  қала әкімшілігі тұрғындарының саны 280,6 мың адам құрады, оның ішінде:
* Атырау қаласы — 195,6 мың адам;
* [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]]  — 17,1 мың адам;
* [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер кенті]] — 10,4 мың адам;
* Ауылдық тұрғындар -57,5 мың адам;

{| class=&quot;wikitable&quot;      
|-
! 1959 !! 1970 !! 1979!! 1989!! 1999 !! 2009 !!2010 !!2011 !!2012 !! 2013!!2014 !!2015 !!2016 &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-cities.htm|title=Қазақстан / Qаzаqstаn|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
|-
| 78 143 || 114 277 || 130 916 || 149 261 || 142 497 || 165 387 ||171 900 ||176 937 ||182 866 ||189 211 ||195 674 ||217,866 ||226,042
|}
Атырау қаласында 84 ұлт өкілдері тұрады.
Облыстың 2014 жыл басындағы деректер бойынша жекеленген этностар құрамы төмендегідей:&lt;ref&gt;2014 жыл басына Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны. Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі.&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Барлық ұлттар!! қазақтар !! орыстар !!корейлер!! татарлар !! өзбектер !!украиндар !! немістер!! басқалары 
|-
| 280 600 ||239 905 || 29 616|| 2 945 || 1 952 || 1 055 || 735 || 407 || 3 985
|}
2019 жылғы статистикалық деректер бойынша Атырау қаласында туғандар саны 9 760, ал өлгендер саны 1 920 адамды құрады. Табиғи өсім 7 840 адам. Келген адамдар саны 16 130, кеткен адамдар саны 13 311 болды. Туылым коэффициенті (1000 адамға) 27,9, өлім-жітім коэффициенті (1000 адамға) 5,49 болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://stat.gov.kz/region/252311/dynamic|title=ҚР өңірлерінің статистикасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Экологиясы ==
Атырау қаласы кәсіпорындардың ортасында қалуда. Ауаны ластаушылардың 80-85 пайызын мұнай тасымалымен және мұнай өңдеумен айналысатын кәсіпорындар құрайды. Атырау қаласындағы өндіріс орындарының ауаға лас қалдықтарды тарату көрсеткіштері артып, ол жылына бір мың тоннадан асып тұр. Ірі кәсіпорындар әлі күнге тазарту құрылғыларымен жабдықталмаған. Сөйтіп зиянды шығарындылар еш сүзгіден өтпестен қала аумағына таралып жатыр. 

[[Қазтрансойл|«ҚазТрансОйл» АҚ Атырау мұнай құбыры басқармасы]] көмірсутегі қоспаларын 68,7 пайыз көлемінде, [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«Атырау мұнай өңдеу зауыты» ЖШС]] – 22,79, «Атырау жылу электр орталығы» көміртегі тотығын 46,08 пайыз, [[Каспий құбыр желісі консорциумы|«Каспий құбыр консорциумы-Қ» АҚ]] – 19,57, «Атырау жылу электр орталығы» ЖШС азот диоксидін – 73,2, Атырау мұнай өңдеу зауыты күкірт диоксидін 52,54 пайыз мөлшерінде ауаға шығаруда.

Атырау қаласында атмосфералық ауаның сапасын анықтайтын сегіз стансадан автоматты түрде тәулік бойына ауа құрамын анықтайтын сынама алынады. Соның ішінде «ВестОйл» ЖШС-нің базасы аумағында орналасқан стансадан күкіртті сутегінің шектеулі мөлшері концентрациясынан  асып кететіні анықталып отыр.&lt;ref&gt;Атырау газеті, 03.06.2015&lt;/ref&gt;

Қаланы улап жатқан негізгі 3 ошақ бар. Біріншіcі – мұнай компаниялары. Екіншісі – қаладан шыққан тұр­мыстық қалдықтарды көмуге арналған полигон. Үшіншісі – қаланың екі жақ шетінде орналасқан қалдық суларды төгетін булану алаңы.&lt;ref&gt;«Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газеті, 08.08.2020&lt;/ref&gt;

==Кәсіпорындары ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Кестеде 1000-нан астам қызметкері бар Атырау қаласының ірі кәсіпорындары көрсетілген&lt;ref&gt;KazDATA: все крупные компании Атырау и Казахстана&lt;/ref&gt;
|-
! Кәсіпорындар !! Қызмет түрі
|-
| «АРИАДНА» ЖШС||Инженерлік құрылыстарын салу
|-
| «СИЧИМ С.П.А., КАЗАХСТАН» бөлімі || Мұнай және газ магистральдық құбырларын салу
|-
| «АТЫРАУ ЖЫЛУ-ЭЛЕКТР ОРТАЛЫҒЫ» АҚ	 || Жылу электр станцияларының электр қуатын өндіруі
|-
| [[Теңізшевройл|«ТЕҢІЗШЕВРОЙЛ» ЖШС]]|| Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «БОЛАШАҚ-АТЫРАУ» ЖШС|| Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «ФИРКРОФТ ИНЖИНИРИНГ СЕРВИСИЗ ЛИМИТЕД КАЗАХСТАН ЖШС» || Жұмыспен қамту агенттігінің қызметі
|-
| «НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ Н.В.» бөлімі || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «ПСН КАЗСТРОЙ» АҚ || Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «CAPITAL COMPLEX CATERING» ЖШС || Мейрамханалар мен тамақ беру қызметі
|-
|«ЮЛМАР-СЕРВИС» ЖШС || Изоляциялау жұмыстары
|-
| «КОНСОРЦИУМ «ISKER» ЖШС || Басқа топтамаларға енгізілмеген өзге де инженерлік құрылыстар салу
|-
| «ДЕНХОЛМ-ЖОЛДАС» || Арнайы мамандықтарды талап ететін өзге де құрылыс жұмыстары
|-
| «ҚАЗМҰНАЙГАЗ - БҰРҒЫЛАУ&quot; СЕРВИСТІК БҰРҒЫЛАУ КӘСІПОРНЫ» ЖШС || Мұнай және табиғи газ өндірісін техникалық қолдау
|-
| [[Ембімұнайгаз|«ЕМБІМҰНАЙГАЗ» АҚ]] || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«АТЫРАУ МҰНАЙ ӨҢДЕУ ЗАУЫТЫ» ЖШС]] || Мұнай өңдеу өнімдерін өндіру
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Атырау кәсіпорындары 
|-
! Теңізшевроил кеңсесі !! Атырау «НКОК» кеңсесі  !! Атырау мұнай өңдеу зауыты
|-
| [[Сурет:Атырау. Теңізшевроил кеңсесі.jpg|ортаға|300px]] || [[Сурет:Атырау. НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ.jpg|ортаға|300px]]|| [[File:Атырау АМӨЗ.jpg|ортаға|250px]]  
|}

== Көлік және инфрақұрылым ==
Қазіргі таңда Атырау қаласында көліктің барлық түрлері де дамыған.[[Сурет:Атыраудағы экологиялық таза автобустар.jpg|thumb|right|300px|Атыраудағы экологиялық таза автобустар]]
'''Қоғамдық көлік.''' Атырау қаласының [[Автобустың маршруты|маршрут желісі]] күні бүгінге 51 маршрут жұмыс атқаруда. 2013-2015 жылдары аралығында қалаішілік маршрутында қызмет көрсететін «АйсТрансХолдинг» ЖШС-і өз қаражаты есебінен 51 дана [[автобус]] сатып алды. 
Қоғамдық көліктер [[GPS]] – мониторинг жүйесін қолданады, ол онлайн режимінде қалалық қоғамдық көліктердің маршруттары, аялдамалар және көліктің ағымдағы жағдайы туралы ақпараттарды ұсынады.

«Атырау» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясының қатысуымен «Atyrau-Avtopark» автобус паркі құрылып, оған Семей қаласынан 65 жаңа автобус сатып алынды. 2020 жылы «Ақ Жайық Автопарк» ЖШС-і экологиялық тұрғыдан қоршаған ортаға лас шығарынды шығармайтын 160 жаңа автобус алды. 
2021 жылдан бастап автобустар санын 140-тан 250-ге дейін көбейтуді жоспарлап отыр. Бұл саптағы 220 автобус мүмкіндігі шектеулі азаматтардың қажеттіліктері үшін толық бейімделген.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ernur.kz/kazakstan/atyrauda-metanmen-zhuretin-avtobustar-zholgha-shykty|title=Атырауда метанмен жүретін автобустар жолға шықты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

Қалада троллейбус жүйесі 1996 жылдың 09 қыркүйегінде ашылып, 1999 жылдың 29 сәуірінде оның қозғалысы тоқтатылды. Бір ғана маршрутта 5 троллейбус қызмет көрсетті.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://transphoto.org/city/402/|title=Троллейбус компаниялары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Темір жол көлігі.''' Атырау арқылы өтетін темір жол вокзалынан 13 бағыт бойынша 24 поезд кесте бойынша жолаушылар тасымалын қамтиды. Темір жол Атырауды Қазақстанның [[Алматы]], [[Ақтөбе]], [[Астана]] сияқты ірі қалаларымен, сондай — ақ Ресейдің ([[Мәскеу]], [[Саратов]], [[Волгоград]], [[Астрахан]]), Тәжікстанның ([[Куляб]], [[Худжанд]], [[Душанбе]])  қалаларымен және Өзбекстан астанасы-[[Ташкент]]пен байланыстырады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://atyrau.invest.gov.kz/kz/about/infrastructure/|title=Инфрақұрылым|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Әуе көлігі.''' Атырау әуежайынан келесі бағыттар бойынша рейстер ұшырылады:[[File:Атырау әуежайы.jpg|thumb|right|300px|Атырау халықаралық әуежайы]]
{{Airport-dest-list| {{flagicon|Қазақстан}} [[Air Astana]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Ақтау]], {{flagicon|Түркия}} [[Ататүрік атындағы халықаралық әуежай|Ыстамбұл]], {{flagicon|Нидерланд}} [[Схипхол|Амстердам]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Qazaq Air]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Ақтөбе халықаралық әуежайы|Ақтөбе]],{{flagicon|Қазақстан}}[[Орал халықаралық әуежайы|Орал]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Bek Air]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]]| {{flagicon|Қазақстан}} [[SCAT]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Актау]], {{flagicon|Әзірбайжан}} [[Баку әуежайы|Баку]]
| {{flagicon|Ресей}} [[Аэрофлот]]|{{flagicon|Ресей}} [[Шереметьево әуежайы|Мәскеу-Шереметьево]]}}
Қабылдайтын әуе көлігі түрлері: Ан-12, [[Ан 24|Ан-24]], Ан-26, Ан-28, Ан-30, [[Ан-32]], [[Ан-72]], Ан-74, [[Ан-124]], Ил-62, Ил-76, [[Л-410]], Ту-134, Ту-154, Як-40, Як-42, [[Airbus A320|Airbus A319]], [[Airbus A320]], Airbus A321, ATR 42, ATR 72, [[Boeing 707]], [[Boeing 737]], [[Boeing 747]], [[Boeing 757]], Boeing 767, және тағы да басқа 3-4 кластағы ӘК түрлері, барлық типтегі [[тікұшақ]]тар.

== Атырау қаласының көпірлері ==
[[1965 жыл]]ы [[28 тамыз]]да [[Жайық|Жайық өзені]] арқылы өтетін қаладағы алғашқы темірбетон көпір салынып, пайдалануға берілді. Көпірдің ұзындығы 259 метр, биіктігі 10 метр. «Орталық» көпір Сәтбаев даңғылы мен Абай көшесін байланыстырады. Символикалық рөлі Европа мен Азияны жалғастырады.

Қаланың солтүстік бөлігінде [[1985 жыл]]ы Ғаббас Берғалиев көшесінің бойымен айналма көпір пайдалануға берілді. Ұзындығы 200, ені 17 метр, ол А-27 Ақтөбе - Астрахан тас жолында қала арқылы өтетін транзиттік автомобиль жолына айналды.
[[Сурет:Атырау көпірлері.jpg|thumb|right|350px|[[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын жалғайтын автомобиль және жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер]]
[[2001 жыл]]ы «Тәуелсіздікке 10 жыл» аспалы «жаяу жүргіншілерге арналған» көпір салынды. Ұзындығы 551 метрлік көпір Гиннестің рекордтар кітабына әлемдегі ең ұзын жаяу жүргіншілер көпірі ретінде енгізілген.
[[2008 жыл]]ы қаланың оңтүстік бөлігінде [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]] шағын аудандарын байланыстыратын «Балықшы» көпірі салынды. Ұзындығы 484,4 м, ені 23,9 м.

Осы жылы Балықшы-Перетаска көпірі пайдалануға берілді. Ұзындығы 63,7 м, ені 14 м. Ол Балықшы шағын ауданы мен Мирный және [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]] шағын аудандарын жалғастырушы рөлін атқарады.

[[2009 жыл]]ы Сұлтан Бейбарыс даңғылын жалғастыратын көпір ашылды. Өткізу қабілеті тәулігіне 5-7 мың автомобильді құрайтын төрт жолақты көпір, ұзындығы 800 м кіреберіс жолдармен, ұзындығы 380,7 м және ені 22 м, жүріс бөлігінің ені 16 м. Екі жағынан жаяу жүргінші жолы 2,5 метр құрайды. Сұлтан Бейбарыс даңғылы бойындағы көпір теміржол вокзалын (сол жағалау) және оң жағалаудағы «Атырау» халықаралық әуежайын байланыстырады.

Осы жылы қаланың [[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын (Әуезов даңғылынан Ғұмаров көшесіне) жалғайтын «Мұнайшы» көпірі пайдалануға берілді. 4 жолақты көпірден тәулігіне 5-7 мың автомобиль өтеді. Көпірдің жалпы ұзындығы 693 метр, ұзындығы 483 метр және ені 17 метр. Жүріс бөлігінің ені 14 метр, екі жағында ені 1 метр 2 жаяу жүргіншілер жолы бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://rus.azattyq.org/a/Atyrau_bridge_opening_salary/1784299.html|title=Атырау қаласындағы көпірдің тұсаукесері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

[[2010 жыл]]ы Мечников пен Баймұханов көшелерін жалғайтын көпір салынды. Ұзындығы 770, ені 23,5 метр. Ол қаламыздың 370 жылдығына орай ашылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=6cnh0nQg_ug|title=Атырау қаласындағы көпірлер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Мәдениеті ==
Атырауда [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]], [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония]], Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы орналасқан. [[Атырау халық ұлт аспаптар оркестрі|Дина Нұрпейісова атындағы халық ұлт-аспаптар оркестрі]] жұмыс жасайды.

[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]], Қазақстандағы мезозой дәуірінен сыр шертетін жалғыз палеонтологиялық мұражайы Атырау қаласында орналасқан.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=cT0rkEH4xWw|title=Палеонтологиялық мұражай жаңғыртылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt; [[Атырау облыстық өнер мұражайы|Ш.Сариев атындағы Атырау облыстық көркемсурет және қолданбалы сәндік өнер мұражайы]], кинотеатрлар, мәдениет және демалыс паркі, қонақ үйлер т.б.жұмыс істейді.

«Ғ.Сланов атындағы Атырау облыстық ғылыми әмбебап кітапхана», Атырау облыстық балалар кітапханасы, Облыстық көрмейтін және нашар көретін азаматтар кітапханасы, №1,2,3 Атырау қалалық орталық балалар кітапханалары қала тұрғындарына өз қызметтерін көрсетуде.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония|Н.Жантөрин атындағы филармония]] !! [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]] !! Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы !! [[Атырау облыстық өлкетану мұражайы|Атырау тарихи-өлкетану мұражайы]]
|-
| [[Сурет:Atyrau filarmonia(dom radio).jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау облыстық драма театры.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау тарихи-өлкетану мұражайы.jpg|ортаға|200px]]
|}

==Сәулеті және көрікті жерлері==
Атырау архитектуралық құрылысы жағынан үшке бөлінеді. Жайықтың оң жағасындағы ескі қалада негізінен ''20 ғасырдың басында'' салынған бір қабатты ағаш және кірпіш үйлер кездеседі. Орталық бөлігінде екі қабатты тас үйлер, ''4 – 5 қабатты тұрғын үйлер'' мен мекеме жайлары бар. Өзеннің сол жағалауында кеңес өкіметі жылдары Ембімұнай кенті мен мұнай айыру зауытының қалашығы пайда болды. [[Жайық]]қа салынған көпір (''1965'') [[Еуропа]] мен [[Азия]] құрлықтарында жатқан қаланың екі бөлігін байланыстырады.

Атырау қаласының заманауи сәулетіне Исатай мен Махамбет алаңы, Иманғали мешіті, XIX ғасырда салынған [[Успен соборы|Православ шіркеуі]], (бұл шіркеу Атырау қаласында тұрғызылған алғашқы ғимарат), Marriott қонақ үйі, Алмагүл ықшам ауданы, соңғы үлгіде салынған спорт, мәдениет сарайларын айтуға болады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nur.kz/leisure/tourist-routes/1721256-dostoprimecatelnosti-atyrau/|title=Атыраудың көрікті жерлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Иманғали мешіті]] !! [[Успен соборы]] !! Marriott қонақ үйі
|-
| [[Сурет:Атырау. Иманғали мешіті.jpg |ортаға|300px]]|| [[Сурет:Атырау. Успен соборы.jpg|ортаға|300px]] ||[[Сурет:Marriott қонақ үйі.jpg|ортаға|300px]]
|}

== Саябақтары ==
Қазір Атырау қаласында 6 саябақ бар. Жеңіс саябағы, «Алмагүл» ықшам ауданындағы саябақ,  «Балықшы» ықшам ауданындағы саябақ, ретро паркі, №1 және №2 ықшам ауданындағы, және «Тұрғындар қалашығындағы» саябақтар. Саябақтардың аумағы 10 гектарға жетеді. Олар жасыл желектерден, аллеялардан, абаттандырылған жолдардан, орындықтар мен серуендеу алаңдарынан тұрады. Сонымен қатар танымал тұлғаларға ескерткіштер, субұрқақтар, мүсіндер және т.б. бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=В.Гузиков. Атырау қаласындағы саябақтар жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтар сияқты өсуде|title=Атырау облысының ақпараттық ресурсы 07.08.2019.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Жеңіс» саябағы''' — Ұлы Отан соғысы жауынгерлерін еске алуға арналған мәңгілік алау арқылы таныс. Кіре беріс қақпадан кейін әскери техниканың нақты үлгілері қойылған. Мұнда [[Ан-2|ұшақ]], [[Т-34|танк]], зеңбірек, бронетранспортер т.б. көруге болады. Жеңіс саябағындағы &quot;Тағзым Аллеясы&quot; алаңында Ұлы Отан соғысының атыраулық қаһармандарына арналған 14 бюст орнатылған. Парктің орта тұсында аспанға бағытталған найзаның жанында орналасқан Мәңгілік алау бар. Сондай-ақ, парк құрамында «Естелік қабырғасы» бар. Ол бірнеше ондаған ірі гранит плиталардан тұрады, олардың үстінде Екінші дүниежүзілік соғыстан оралмаған Атырау облысы тұрғындарының есімдері жазылған. Саябақта  қаза тапқан интернационалист жауынгерлерді, сондай-ақ тәжік-ауған шекарасында қаза тапқан қазақстандық жауынгерлерді еске алуға арналған [[ескерткіш]] орнатылған.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://tumba.kz/putevoditel/48-%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C/25303-park_pobedy_atyrau.html|title=Атырау бойынша нұсқаулық: Жеңіс паркі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Ретро Парк саябағы''' — өткен ғасырдың елуінші жылдарындағы [[Неоклассицизм|неоклассикалық]] үлгіде салынған. Оның негізгі аумағын парк аллеялары құрайды. Бұл саябақ [[Жайық]] өзенінің жағалауы мен [[Мұнайшылар қалашығы|«Тұрғындар қалашығының»]] аралығында орналасқан. Саябақта әртүрлі павильондар, амфитеатр, түрлі түсті жарықпен әрленген су бұрқақтары, ретро стиліндегі дәмхана т.б. бар. Орта тұсында жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер,  жасанды тоғандар және басқа да сәулет туындылары орналасқан. Саябақта &quot;Дос-Мұқасан&quot; музыкалық ансамбліне орнатылған  ескерткіш бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://merei-m.kz/ru/2017/12/09/atyraudy-zha-a-retro-sayaba-y/|title=Атыраудың жаңа ретро-саябағы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Жастар саябағы''' — Жайық өзенінің Еуропа бөлігіндегі жағасында орналасқан. Саябақта жүгіру, велосипед, жаяу жүргіншілер жолы салынған. Мұнда көлеңкелі конструкциялы жазғы мобильді кафелер, балалар мен ересектерге арналған алаңдар, спорт жабдықтары, аттракциондар бар. Аумағы – 6,5 гектар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kaz.inform.kz/news/atyrau-kalasynda-zhastar-sayabagy-ashyldy_a3701949/|title=Атырау қаласында Жастар саябағы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Жеңіс саябағы !! Ретро парк !! Жастар саябағы
|-
| [[Сурет:Атырау. Жеңіс саябағы.jpg |орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Ретропарк.jpg|орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Жастар саябағы.jpg|орта|280px]]
|}

== Атырау қаласының ескерткіштері ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Танымал тұлғаларға арналған ескерткіштер
|-
! Сұлтан Бейбарыс ескерткіші !!Исатай-Махамбет ескертіші!! Үш биге арналған ескерткіш !! Халел Досмұхамедов ескерткіші
|-
| [[Сурет:Атырау. памятник Султану Бейбарысу.jpg |орта|250px]] ||[[File:Исатай Махамбет.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Үш биге ескерткіш.jpg|орта|250px]] || [[File:Atyrau university.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Ақын-жазушыларға арналған ескерткіштер
|-
! Әбу Сарсенбаев ескерткіші!! Хамит Ерғалиев ескерткіші !! Фариза Оңғарсынова ескерткіші !! Жұмекен Нәжімеденовке ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Абу Сарсенбаев.jpeg|орта|250px]]|| [[Сурет:Атырау. Х.Ерғалиевқа ескерткіш.jpg|орта|250px]]|| [[Сурет:Ф.Оңғарсынова ескерткіші.jpg |орта|200px]] ||[[Сурет:Атырау. Ж.Нәжімеденов ескерткіші.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Күйшілер мен әншілерге арналған ескерткіштер
|-
! Құрманғазы Сағырбаев ескерткіші !! Дина Нұрпейсова ескерткіші !! Қаршыға Ахмедияров ескерткіші !!Атырау. Дос Мұқасанға ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Құрманғазы ескерткіші.jpg|орта|200px]]|| [[Сурет:Атырау. Дина Нурпейсова ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Қаршыға Ахмедияров ескерткіші.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Дос Мұқасан.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Соғыс ардагерлеріне арналған ескерткіштер
|-
! Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш !!Қайырғали Смағұлов ескерткіші !! Хиуаз Доспановаға ескерткіш !!Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш аллея
|-
| [[Сурет:Атырау. Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш.jpg|орта|280px]]||[[Сурет:Атырау. Қайырғали Смағұлов ескерткіші.jpg |орта|150px]]  || [[Сурет:Атырау. Хиуаз Доспановаға ескерткіш.jpg|орта|200px]]||[[Сурет:Атырау. Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Әртүрлі ескерткіштер
|-
! Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш !! Молекула ескерткіші !! Бекіре балығына ескерткіш !! Әлші (асық) ескерткіші
|-
| [[File:Атырау. Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш.jpg|орта|220px]]|| [[Сурет:Атырау. Молекула ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Бекіре балығына ескерткіш.jpg|орта|150px]]|| [[Сурет:Атырау. Әлші (асық) ескерткіші.jpg|орта|220px]]
|}

== Спорты ==
Атыраудан Токиодағы Олимпиадаға елдің құрама командасында ескек есу бойынша спорт шебері А.Круглов қатысты. Боксшы Б.Теміров Олимпиадалық ойындарға, әлемдік, еуропалық сайыстарға қатысып, үш дүркін КСРО чемпионы болды. Атырау ескекшілері  Д.Савин, А.Сафарян, С.Сергеев Қазақстанның бірнеше дүркін чемпиондары. [[Арман Константинұлы Шылманов|Арман Чилманов]]  84 кг салмақты таэквондодан 2008 жылғы Олимпиялық ойындардың қола медалі иегері. [[Сәния Махамбетова]] самбо және дэюдо күрестері бойынша халықаралық және республикалық сайыстарда бірнеше рет жеңістерге жетті.

'''[[Атырау (футбол клубы)|«Атырау» футбол командасы]]''' республика чемпионатының 2 дүркін қола жүлдегері (2001 және 2002 жылдар),  2009 жылы Қазақстан кубогының иегері. Қазақстан кубогының иегері.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://qfl.kz/ru/team/1/|title=OLIMPBET Премер лигасы Атырау|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

''' [[Бейбарыс (шайбалы хоккей)|«Бейбарыс» хоккей клубы]] ''' 4 дүркін Қазақстан чемпионы (2010/2011, 2011/2012, 2015/2016 және 2018/2019).&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%91%D0%B5%D0%B9%D0%B1%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%81|title=«Бейбарыс» хоккей клубы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Атырау» волейбол командасы ''' 2003 және 2006 жылғы еліміздің чемпионы, 4 рет Қазақстан кубогының иегері -2000, 2009, 2010, 2015

'''«Атырау Барыстары»''' баскетбол командасы  Қазақстан біріншілігінің 2-рет алтын (2010/2011, 2015-2016), 7-дүркін күміс жүлдегері. (011/2012, 2012/2013, 2013/2014, 2016/2017, 2017/2018, 2018/2019, 2019/2020.&lt;ref&gt;http: //www. bcbarsyatyrau.kz/&lt;/ref&gt;

Спорт нысандарынан Атырау қаласының орталық [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] бар. Қасында спорт комплексі және жүзу бассейні орналасқан. Денешынықтыру және сауықтыру орталығында (ФОК)  әртүрлі спорт секциялары жұмыс жасайды.
[[Атырау мұз айдыны]] сарайында хоккейден еліміздің біріншілігінің ойындары өтеді. Теннис орталығында үлкен теннис ойнауға арналған 4 ашық және 4 жабық алаң бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://24.kz/kz/archive/zha-aly-tar/t-uelsizdikke-25-zhyl/item/154229-khaly-araly-talap-a-saj-tennis-ortaly-y-ashyldy|title=Атырауда халықаралық талапқа сай теннис орталығы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Спорт нысандары
|-
! [[Атырау мұз айдыны|Мұз айдыны сарайы]] !! Атырау Теннис орталығы !! [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] !! Байдарка және каноэ спорты
|-
| [[Сурет:Атырау. Мұз айдыны сарайы.jpg|ортаға|200px]]|| [[File:Атырау Теннис орталығы.jpg|ортаға|250px]] || [[File:Munaishy stadium.jpg|ортаға|200px]] || [[File:Атыраудағы байдарка және каноэ спорты.jpg|ортаға|200px]]
|}

== Білім жүйесі ==
=== Мектепке дейінгі мекемелер ===
Мектепке дейінгі мекемелердің құрамына мектепке дейінгі жастардағы балалардың күндізгі уақытта және тәулік бойы болатын жалпы типтегі (бала бақшалар, балалар яслиі, балалар үйі, мектепке дейінгі балалар үйі) мекемелері, ақыл-ой және дене бітімі дамуында ауытқулары бар арнайы мектепке дейінгі мекемелер, аурушаң балаларды салауаттандыруға арналған жазғы демалыс орындары кіреді. Атырау қаласы бойынша 46 балабақшада 13 863 бүлдіршіндер тәрбиеленуде.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://goroo-atyrau.kz/balabakshalar.html|title=Атырау қаласының білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Мектептегі білім ===
Атырау қаласының 61 мектебінде, оның ішінде Атырау облыстық дарынды балаларға араналған казақ-түрік лицейі, Атырау облыстық дарынды балаларға арналған мамандандырылған мектеп-лицей-интернаты, Ағышын тілін терең оқытатын техникалық гимназия, Атырау қалалық білім бөлімінің қалалық лицейі, Облыстық дарынды балаларға арналған мектеп-интернат, Үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мамандандырылған №30 мектеп-гимназия, Облыстық ұлттық гимназия, №34 лингвистикалық мектеп-гимназия, Н.Тілендиев атындағы облыстық &quot;Кіші өнер академиясы&quot;. Назарбаев Зияткерлік мектебі сияқты білім ордаларында 73 690 оқушы білім алуда.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://biznesinfo.kz/usefullinks/page/shkoly-atyrau-i-atyrauskoy-oblasti--adres--telefon|title=Атырау қалалық білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Жоғары оқу орындары === 
'''[[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]''' —2001 жылы құрылып, білім және ғылым министрлігі берген лицензия негізінде еңбек нарығында табысты жұмыс істейді. Институт -күндізгі және сырттай оқыту формалары бойынша қазақ және орыс тілдерінде 16 мамандық бойынша [[Сурет:АИГИ корпус №2.jpg|thumb|right|300px|'''Атырау инженерлік-гуманитарлық институты''']]жоғары-кәсіптік мамандар (бакалавриат) даярлайтын жоғары оқу орны. Институт жоғары білікті кадрларды даярлау бойынша маңызды ғылыми және оқу орталығы болып саналады. Институт инновациялық бағдарламаларды сәтті іске асырағаны үшін 2004 жылы Еуропа кәсіпкер қауымдастығының «INSAM» алтын медалімен (Женева, 2005 ж), Халықаралық «Алтын Құйма» (CBS Consult, Мәскеу, 2007) марапатталды.&lt;ref&gt;https://aigi.kz/language/kk/&lt;/ref&gt;

'''[[Атырау мемлекеттік университеті|Халел Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті]]''' —Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде өзіндік тарихы мен тәжірибесі бар халықаралық деңгейдегі бәсекеге қабілетті мамандар даярлайтын жоғары оқу орындарының бірі. Университет 1950 жылы 14 маусымда мұғалімдер институты ретінде ашылды. 1955 жылы мұғалімдер институты педагогикалық институтқа айналды. 1994 жылы педагогика институты Атырау университеті болып құрылды.&lt;ref&gt;https://asu.edu.kz/university/&lt;/ref&gt;

'''[[Атырау мұнай және газ университеті|Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті]]''' —еліміздің мұнай-газ саласы мен Батыс Қазақстан облысының экономикасын, білімі мен ғылымын жетілдіруге үлкен үлес қосуда. Атырау Мұнай және газ университеті Батыс Қазақстанның Білім және ғылым орталығына айналуда және Қазақстанның мұнай-газ саласындағы шығармашыл жастар мен өнеркәсіптік кәсіпорындар ұжымдары арасында лайықты құрметке ие болды. Атырау Мұнай және газ университеті еліміздің мұнай-газ саласы үшін жоғары білікті мамандарды даярлау бойынша Қазақстан Республикасының жалғыз мамандандырылған жоғары оқу орны болып табылады.&lt;ref&gt;https://aogu.edu.kz/&lt;/ref&gt;

=== Колледждері ===    
*[[Атырау аграрлы-техникалық колледжі]] 
*Атырау балық өнеркәсібі колледжі&lt;ref&gt;https://edu-kz.com/kz/kolledzhi/rybopromyshlennyj-kolledzh-v-atyrau&lt;/ref&gt; [[Сурет:Атырау. Қазақстан-Канада жоғарғы мұнай колледжі (APEC ).jpg|thumb|оңға|450px|Атырау. Жоғары мұнай колледжі &lt;ref&gt;https://m.azh.kz/index.php/ru/news/view/61104&lt;/ref&gt;]]
*Атырау бизнес және құқық колледжі&lt;ref&gt;http://akbipcollege.kz/&lt;/ref&gt;
*Атырау жоғарғы медицина колледжі
*Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі&lt;ref&gt;https://www.alem-edu.kz/kz/university/chu-atyrauskij-inzhenerno-gumanitarn/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422181609/https://www.alem-edu.kz/kz/university/chu-atyrauskij-inzhenerno-gumanitarn/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Атырау индустриалды колледжі&lt;ref&gt;https://www.ainc.kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422180903/https://www.ainc.kz/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Атырау сервис колледжі&lt;ref&gt;https://atrservice.kz/kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422180305/https://atrservice.kz/kz/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Атырау энергетика және құрылыс колледжі&lt;ref&gt;https://aesk.kz/ru/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422180727/https://aesk.kz/ru/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*С.Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі&lt;ref&gt;http://apolitcol.kz/&lt;/ref&gt;
*Д.Нұрпейсова атындағы музыка колледжі (академиясы)
*Каспий маңының қазіргі заманғы колледжі (ПСК)&lt;ref&gt;https://psvk.edu.kz/&lt;/ref&gt;
*Жоғарғы мұнай колледжі (APEC)&lt;ref&gt;https://apec.edu.kz/kk/o-kolledzhe/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422174723/https://apec.edu.kz/kk/o-kolledzhe/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Қ.Дүтбаева атындағы гуманитарлық колледж&lt;ref&gt;http://gumcollege.kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422174503/http://gumcollege.kz/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Мұнай және газ технологиялық колледжі
*«Болашақ» кәсіби-гуманитарлық колледжі

== Денсаулық сақтау ісі ==
Гурьевте тұрған әскери бөлімде алғаш рет 15 орындық [[аурухана]] ашылған. 1901 жылы осы ауруханаға арналған 2 үй салынып, оның біреуі  хирургиялық, біреуі басқа ауруларды емдеу орны боп белгіленген және 1 дәрігер, 2 фельдшер жұмыс жасаған. [[File:Атырау. №2 қалалық емхана.jpg|thumb|right|300px|Атырау.1951 жылы салынған мұнайшылар ауруханасы]]Ұлы Отан соғысы жылдарында Атырау қаласына 2 [[госпиталь]] орналастырылды. 1967 жыл мен 1987 жылдың аралығында облыстық аурухананың, балалар ауруханасының, перзентхананың, облыстық онкологиялық және туберкулезді емдеу диспансерінің жаңа үйлері іске қосылды.&lt;ref&gt;Атырау медицинасының шежіресі. Ғарифолла Шәңгереев, Өнербай Жанбала -Алматы 2010, &quot;Арыс&quot; баспасы. *ISBN 978-601-291-007-0&lt;/ref&gt;

Қазіргі кезде Атырау облыстық ауруханасы, балалар ауруханасы, №2 Атырау облыстық ауруханасы (Облыстық жұқпалы аурулар ауруханасы), Атырау қалалық медициналық жедел жәрдем станциясы, қалалық перзентхана, ЖИТС алдын алу және онымен күресу орталғы, балалар стоматологиясы, өкпе аурулар санаториясы, кардиология орталығы, көз аурулар ауруханасы, қан орталы, наркологиялық диспансері, онкологиялық диспансері, патологоанатомия бюросы, перинаталдық орталық, психиатриялық жүйке аурулар ауруханасы (Психикалық сауықтыру орталығы), тері-венерология диспансері, туберкулезге қарсы күрес диспансері, теміржол ауруханасы, орталық нерв жүйесі зақымдалған балаларға арналған сәбилер үйі т.б. дәрігерлік ұйымдар жұмыс жасайды.

== БАҚ ==
=== Газет-журналдары ===
[[File:Атырау газеті.jpg|оңға|200px]]'''[[Атырау (газет)|«Атырау» газеті]]''' —Қазақстанның батыс өлкесіндегі алғашқы ұлттық басылымдардың бірі. Оның негізін қалап, материалдық базасын жасақтап, алғашқы нөмірлерін шығарған 1923 ж. Гурьев уездік партия комитетінің бірінші хатшысы болған Төлепкерей Өтеулиев. Алғашқы саны «Ерік» деген атаумен 1923 жылы сәуір айында шықты. «Атырау»  аймақтың тыныс-тіршілігін қалың оқырманға жеткізіп келе жатқан облыстық газет.&lt;ref&gt;Егемен Қазақстан. 02.11.2018&lt;/ref&gt;
[[File:Прикаспийская коммуна.jpg|оңға|200px]]
'''[[Прикаспийская коммуна|Прикаспийская коммуна газеті]]''' —орыс тілінде шығатын облыстық қоғамдық-саяси газет. Газет 1920 жылдың 26 ақпан айынан бастап «Трудовая Правда» атымен шықты. Газет облыстың өзекті мәселелері туралы, нарықтық қатынастар, халық шаруашылығын дамыту тұрақты көрініс табуда.&lt;ref&gt;Атырау: Энциклопедия. -Алматы: Атамұра, 2000&lt;/ref&gt;

'''[[Ақ Жайық (газет)|«Ақ жайық» газеті]]''' —Атырау облысындағы кең тараған әрі тұңғыш тәуелсіз апталық басылым. Алғашқыда «Компаньон» (1991), кейін «Местное обозрение» (1992) аталып, шағын көлемде жарық көрген газет 1993 жылы мамыр айынан «Ақ жайық» аталды. Бұл - нарық жағдайына бейімделген, облыс, республика көлемінде өзін-өзі қаржыландыруға толық көшкен алғашқы газеттердің бірі.[[File:Ақ Жайық.jpg|оңға|200px]]

Сонымен қатар &quot;Мегаполис Атырау&quot;, &quot;Мұнайлы Астана&quot;, &quot;Алтын сақа&quot;, &quot;Алтын аймақ&quot; апталық газеттері және &quot;Мерейлі мекен&quot; журналы шығады.

=== Телеарналары ===
Атырау облыстық телерадиокомпаниясының хабар тарату саясаты [[Қазақстан (корпорация)|«Қазақстан» РТРК АҚ]] жүргізіп отырған саясатына толық сәйкес келеді. Ол ақпараттық және білім беру функцияларын орындай отырып, мемлекет пен қоғам арасындағы қатынастарды [[Сурет:Атырау телемұнарасы.jpg|thumb|оңға|300px|Атырау телемұнарасы]] үйлестіруге бағытталған. Телеарнаның басты міндеті - аймақтық деңгейде мемлекеттік саясатты жүргізу. Телеарнаның жалпы апталық көрсетілімі 119 сағатты құрайды. Оның ішінде мемлекеттік тілде - 80,30 сағат, немесе жалпы хабардың 68%. Меншікті бағдарламалар 45 сағатты құрайды немесе жалпы эфирдің 38% құрайды. &quot;Atyray&quot; телеарнасының хабар тарату антеннасы 180 метрлік мұнараның 153-і метрінде орналасқан.
Жетістіктері:
*Телевизияның «АПТА» ақпараттық-талдау бағдарламасы (авторы және жүргізушісі Н. Қосшиев) Халықаралық «Шабыт» фестивалінің арнайы дипломымен марапатталды;
*Теледидарда алғаш рет «Өзен өз арнасыммен ағады» атты 7-сериялық телехикая түсірілді;
*Ұлы Отан соғысының 60 жылдығына орай &quot;Тағдыр-Судьба&quot; телефильмі түсіріліп, ол [[Волгоград]] қаласында өткен ІV-Халықаралық &quot;Мәңгілік алау&quot; фестивалінде &quot;Үздік авторлық жұмыс&quot; номинациясында ІІ орын алды;
*[[Астрахан]] қаласында өткен Халықаралық &quot;Адам және теңіз&quot; байқауында &quot;белсенді азаматтық ұстанымы үшін&quot; номинациясында &quot;Каспий экологиясы: мәселелерді шешу жолдары&quot; фильмі жеңіске жетті;
*«Туған өлкем – Атырау» бағдарламасы республикалық &quot;Шаңырақ&quot; шығармашылық байқауында жеңіске жетті /Астана қ./;
*«Аманат» циклдік бағдарламасы &quot;Ең үздік тарихи-мәдени бағдарлама&quot; номинациясы бойынша Қазақстан РТРК АҚ ұйымдастырған байқауда ІІ орын алды /Астана қ./&lt;ref&gt;https://atyrautv.kz/ru/&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар [[КТК (телеарна)|КТК]], НТВ, [[Хабар (телеарна)|Хабар]], [[24KZ]], [[EL ARNA (телеарна)|Ел арна]], [[Qazsport]], Мир, [[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan]], 1-канал &quot;Евразия&quot;, СТВ, [[Astana TV]], [[НТК (телеарна)|НТК]], 31 канал, Абай ТВ, [[Жетінші арна]], ТВЦ т.б.арналар жұмыс жасайды.

=== Радио ===
'''«Atyraý radiosy»'''—ның тарихы 1938 жылы Гурьев облысының құрылуынан бастау алады. 1938 жылдың 2-ші наурызында алғаш рет радио хабары 
[[Сурет:Атырау радиосы.jpg|оңға|200px]] эфирге шықты. Қазір ол 102.0 FM жиілігінде тәулігіне 17 сағат хабар таратып отыр. 80 жыл бұрын сол кездегі Гурьев халқына алғашқы жаңалық таратқан бұл медиа-мекеме бүгінде заман сұранысына сай жаңа технологиямен жабдықталған. Елдегі саяси-экономикалық, төтенше жағдайлар кезінде дереу үн қосып, халыққа жедел ақпарат таратып, қоғамда оң пікір қалыптасуына ықпал етіп отыр. 
Қазір кеңейтілген диапазонды 1000 киловаттық жаңа радиотаратқыш іске қосылып  радиотолқынның таралу аймағы 60 шақырымға дейін кеңейді.&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/atyrauda-zhana-radiostudiya-men-zhana-radiotaratkysh-iske-kosyldy_a3542003 Атырауда жаңа радиостудия мен жаңа радиотаратқыш іске қосылды&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар 101,0 [[Қазақ радиосы]], 101,6 Радио Дача, 102,8 [[Шалқар (радио)|Шалқар радиосы]], 103,6 [[Тандем радиосы]], 104,4 NS радиосы, 104,8 Lux FM, 105,2 Русское радио Азия, 105,7 Восток FM, 106,2 Дала FM, 106,8 Европа+ Казахстан, 107,2 [[Жұлдыз FM]], 107,7 Авторадио Казахстан т.б. жұмыс жасайды.&lt;ref&gt;https://vcfm.ru/vc/Asia/guryev.htm&lt;/ref&gt;

==Қаланың назар аударарлық орындары==
*[[Иманғали мешіті]]
*[[Успен соборы|Успен шіркеуі]]
*[[Құрманғазы Сағырбайұлы]] ескерткіші
*[[Сұлтан Бейбарыс]] ескерткіші
*[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]]
*[[Хиуаз Қайырқызы Доспанова|Хиуаз Доспанова]] ескерткіші
*[[Исатай]]-[[Махамбет]] ескерткіші

== Атырау қаласының суреттері ==
&lt;gallery&gt;
Сурет:Atyrau street.jpg|Атыраудың көшелері
Сурет:Atyrau rivers.jpg|[[Жайық өзені]]
Сурет:New buildings of Atyrau.jpeg|Атыраудағы БТА банкінің ғимараты
Сурет:Hotel Kazakhstan in Atyrau.jpg|«Қазақстан» қонақ үйі
Сурет:Атырау қаласы Жаңа құрылыстар.jpg|Жаңа кварталдар

&lt;/gallery&gt;

== Белгілі тұлғалар ==
* [[Болат Жамитұлы Өтемұратов]] - Қазақстан Республикасы Президентінің Іс басқарушысы
* [[Темір Нұрбақытұлы Бекмамбетoв|Тимур Нұрбақытұлы Бекмамбетoв]]  - кинорежиссер, клипмейкер , продюсер 
* [[Ғани Есенкелдіұлы Қасымов]]- Қазақстан патриоттары партиясының төрағасы                                                                     
* [[Аркадий Юрьевич Волож]]  - Яндекс компаниясының бас директоры
* [[Фариза Оңғарсынова]] - ақын, халық жазушысы, журналист

== Бауырлас қалалары ==
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтау]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Орал]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтөбе]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Russia}} [[Астрахан]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Russia}} [[Сыктывкар]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Israel}} [[Ашдод]], [[Израиль]]
* {{flagicon|United Kingdom}} [[Абердин]], [[Құрама Патшалық]]

== Тағы қараңыз ==
* [[Атырау облысы]]
* [[Атырау аграрлы техникалық колледжі]]
* [[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]
* [[Атырау мұнай және газ университеті]]
* [[Атырау университеті]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ Атырау облысы әкімдігінің ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141007025035/http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ |date=2014-10-07 }}
* [http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php Atyrau City ақпараттық-танымдық торабы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060824051746/http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php |date=2006-08-24 }}
* [http://www.atr.kz Облыстық &quot;Атырау&quot; газеті]

{{Commonscat|Atyrau}}
{{Қазақстан қалалары}}
{{Атырау облысы}}
{{Атырау қалалық әкімдігі елді мекендері}}
{{Жайық өзені бойындағы елді мекендер}}

[[Санат:Атырау]]
[[Санат:Каспий теңізі кемежайлары]]
[[Санат:Жайық казак әскерінің тарихи елді мекендері]]</text>
      <sha1>sxkln7gh96gbey0kcmyh4vrnboi2qe0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400582</id>
      <parentid>3400581</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T13:12:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Жоғары оқу орындары */ дереккөз</comment>
      <origin>3400582</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="78250" sha1="raiz8eljaogwabbtabx03xvyyjrlonh" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = қала
 |атауы                   = Атырау
 |сурет                   = {{Photomontage
|photo1a                = Урал река.jpg
|photo2a                = Тенгизшевройл и Марриотт.jpg
|photo2b                = Ural River Atyrau.JPG
|photo3a                = Атырау. Иманғали мешіті.jpg
|photo3b                = 카자흐스탄 아티라우(중앙공원) - panoramio - 우한길(HK Woo).jpg

|photo4a                = Atyrau filarmonia(dom radio).jpg
|spacing                = 2
|position               = center
|color_border           = white
|color                  = white
|size                   = 290
|foot_montage           = 
}}
 |әкімшілік күйі          = Облыс орталығы
 |елтаңба                 = Coat of arms of Atyrau.svg
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_deg =47 |lat_min =7 |lat_sec = 
  |lon_deg =51 |lon_min =53 |lon_sec = 
  |CoordAddon             = type:city(146862)_region:KZ
  |CoordScale             =
 |ел картасы              = 300
 |облыс картасы           = 
 |аудан картасы           = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы                  = Атырау облысы
 |кестедегі облыс         = Атырау облысы
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |әкімі                   = Шәкір Кейкін
 |add1n              = Әкімдік мекенжайы
 |add1               = Атырау қаласы, Әйтеке би көшесі, №77А
 |құрылған уақыты         = 1640
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = ''Усть-Яицкий қалашығы, Нижний Яицкий қалашығы, Чапаев, Гурьев''
 |статус алуы               = 1885
 |жер аумағы                  = 458
 |климаты                 = қатаң континенталды, қуаң
  |тұрғыны                = 316 449
  |санақ жылы             = 2023&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478686 Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)]&lt;/ref&gt;
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = [[қазақтар]] 88,95 %&lt;br&gt;[[орыстар]] 7,73 %&lt;br&gt;[[корейлер]] 0,79 %&lt;br&gt;[[татарлар]] 0,50 %&lt;br&gt;[[өзбектер]] 0,38%&lt;br&gt;басқалары 1,65 %&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT453226 Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)]&lt;/ref&gt;
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = атыраулық
 |телефон коды            = 7122
 |пошта индексі           = 
 |пошта индекстері        = 060001-060011
 |ортаққордағы санаты     = Atyrau
 |сайты                   = https://www.gov.kz/memleket/entities/akimat-atyrau?lang=kk Атырау қаласының әкімдігі
 |сайт тілі               = 
 |сайт тілі 2             = 
 |сайт тілі 3             = 
}}
{{мағына|Атырау (айрық)}}
'''Атырау''' — [[Атырау облысы]]ның әкімшілік орталығы, [[Қазақстан]]ның [[Батыс Қазақстан|батысында]], [[Жайық]] өзенінің бойында орналасқан қала. Қаланың негізі 1640 жылы қаланған. Тұрғыны 316 449 адам (2023).
Атырау қаласынан [[Астана]]ға дейінгі қашықтық 1810 км.

== Атауы ==
Қала жеріндегі белгілі тұңғыш тұрақты қоныс — қазіргі «Орбита» стансасы қасындағы [[Алтын Орда]] кезеңіндегі болған ''Лаэти'' асары. [[Ноғай ордасы]] кезеңінде балықшылардың тұрақты ''[[Үйшік]]'' қонысы [[Жайық|Жайық өзені]] [[саға]]сында орналасқан.

Казак-орыстар жаулап ала бастағанда [[1640]] ж. ''Яицкий городок'' аталған қалашық салынған. Жайықтың жоғарысында'' Верхний Яицкий городок'' (қазіргі [[Орал]] қаласы) деген қалашық салынғасын, ''Нижний Яицкий городок'' деп аталып кеткен, соңынан ол — ''Усть-Яицкий городок''.

[[Ресей империясы|Ресей ханшайымы]] [[Екатерина II]] ''Яик'' өзенін (Жайықтың [[Орыс тілі|орысша]] атауы) ''Урал'' деп атауын жарлығымен бекіткенде, қаланың атауы ''Гурьев городок'', ''Гурьев'' деп өзгертілген.

1920 жж. қысқа уақытқа большевиктер Гурьевті ''Чапаев'' деп қайта атаған.

1992 ж. бері қала атауы — Атырау.

== Этимологиясы ==
«Атырау» -лексикасы көбіне үлкен айдынды көлдің не теңіздің сала-салаға бөлініп, тармақтанып, шығанақтар мен арал, саға, мүйістер пайда болатын жағалауы. 
Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауын, теңіздің алабын қоса, жергілікті тұрғындар күні бүгінге дейін атырау деп атайды.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақтар|шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым=Атажұрт|орны= Алматы|баспасы=«Білік»|жыл=2003|томы=VIII |беттері=480 |барлық беті=480 |сериясы= |isbn=-5-7667-2054-8|тиражы= }}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
[[File:Герб гурьев.gif|thumb|left|400px|Гурьев таңбасы]]
ХVІ ғасырдың бірінші ширегінен бастап , Жайық-Каспий жағалауына Ресей патшасы өкіметінің саясатына шыдамаған және патша үкіметін мойындағысы келмеген қашқын орыс еріктілері, күнкөріс іздеген крепостной шаруалар, қылмыстық элементтерден тұратын Волга бойы казактары келіп қоныс тебе бастаған. Олар келе сала өз кәсіпшіліктерін ашып,балық аулау, балық тұздау қостарын ұйымдастырып, жатар тұрақ орындарын тұрғызады. Сол уақыттан бастап тұрғызылған тұрақтар «[[Үйшік]]» атанып кеткен.

Жайық-Каспий жолы Азия елдерімен басқа да елдерге жол ашатын «әрі қақпа,әрі кілт» болатынына көзі жеткен патша өкіметі,ХVІІ ғасырдың 30-шы жылдарының аяғында Ярославлдық көпес, бай саудагер Гурьевтер әулетіне Жайық бойында балық кәсіпшілігін ашуға және бекініс тұрғызуға рұқсат қағазын береді.
1640 жылы Гурьевтер әулетінің басшысы Гурий Назарьев, балалары Михаил, Иван және Андреймен Жайық бойына келіп қоныстанып, өнеркәсіптерін ашып, [[Жайық]] және [[Ембі]] өзені балықтарын өндірістік және сауда мақсатында пайдалана бастайды.

Бой көтерген қала мен балықшылық өндіріс табыстары осы өңірді мекендеуші байырғы қалмақтар мен орыс казактарының қызғаныштарын туғыза бастайды. Ақыры қашанда көршілерімен жауласып-қырқысып отыратын қала, қалмақтардың тонауына ұшырайды.

Жайық бойындағы бұл оқиға [[Астрахан]] әскерлері басшылығын елең еткізді.
Ағаштан тұрғызылған қорған қамал жаудан және өрттен қорғануға қорғаныс бола алмайтынына көздері жеткен патша үкіметі,теңіз маңы және Жайық бойының қорғанысын күшейту мақсатында, 1645 жылдың 18 ақпанында М.Гурьевке қаланы [[қамал]] етіп тұрғызуға рұқсат береді. Рұқсат қағазында қала қамалын Астрахан қаласының үлгісіндей етіп тұрғызу көрсетіледі.

Тас қала-қорғанның құрылысы 1647 жылдың 6 маусымда басталып кетеді. Тұрғызылып жатқан қала 1649 жылы казактар атаманы И.Кондырев бастаған казактар тобының шабуылымен тоналады. 
Жайық бойындағы тас қала-қамалдың құрылысы 15 жылдан соң 1662 жылы аяқталып, Гурьевтердің үлкен қаржылық шығынына шығады. ХVІІ ғасырдың аяғына таман және ХVІІІ ғасырдың басынан бастап, тас қала-қамалы ірі шекаралық қамалға айналады.

*1798 жылдың 11 желтоқсанындағы Патша жарлығымен Гурьев қаласы Орал әскери басшылығының қарауына беріледі.
*1865 жылы уездік қала болды. 
*1917 жылға дейін және одан кейінгі 15 жыл бойы Орал әскери облысының орталығы
*1925 жылдан [[Бөкей губерниясы]]ндағы Гурьев уезінің орталығы 
*1929 жылы [[Гурьев округі]]нің орталығы
*1930 жылы аудан орталығы
*1938 жылғы қаңтар айының 15-інен облыс орталығы. 
*1992 жылы ақпан айының 21-і күні ҚР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы Гурьев қаласын Атырау қаласы деп атау жөнінде қаулы қабылдады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://akimat-atyrau.kz/|title=Атырау қаласының ресми сайты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Климаты ==
Климаты қатты континенталды, жазда құрғақ ,ыстық, ал қыста ылғал қармен сипатталатын салқындық. Жазы [[жауын-шашын]]сыз, құрғақ, ыстық ұзаққа созылады. Қыс мезгілінде [[қар]] аз жауып, суық болады.
{{Қаланың ауа райы
 | Ені  = 70 
 | Жағдайы = 
 | Жер_ілік = Атырау
 | Дерекнама  = [http://www.pogoda.ru.net/climate/35700.htm Ауа Райы мен Климат]

 | Қаң_ор =-6.4           | Қаң_ор_ж-ш =14 
 | Ақп_ор =-6.3           | Ақп_ор_ж-ш =11
 | Нау_ор =0.8            | Нау_ор_ж-ш =15 
 | Сәу_ор =11.2           | Сәу_ор_ж-ш = 16
 | Мам_ор =18.4            | Мам_ор_ж-ш =25 
 | Мау_ор =24.5             | Мау_ор_ж-ш =18 
 | Шіл_ор =26.8             | Шіл_ор_ж-ш =10 
 | Там_ор =24.8            | Там_ор_ж-ш = 10
 | Қыр_ор =18.0            | Қыр_ор_ж-ш =8 
 | Қаз_ор =9.7            | Қаз_ор_ж-ш =16
 | Қар_ор =1.3           | Қар_ор_ж-ш =18
 | Жел_ор =-4.3           | Жел_ор_ж-ш =14
 | Жыл_ор =9.9             | Жыл_ор_ж-ш =175

 | Қаң_ор_мин =-9.4       | Қаң_ор_макс =-2.8 
 | Ақп_ор_мин =-9.9         | Ақп_ор_макс =-1.8
 | Нау_ор_мин =-3.1         | Нау_ор_макс =5.8
 | Сәу_ор_мин =6.1        | Сәу_ор_макс =17.2
 | Мам_ор_мин =12.8         | Мам_ор_макс =24.5 
 | Мау_ор_мин =18.4         | Мау_ор_макс =30.8
| Шіл_ор_мин =20.5         | Шіл_ор_макс =33.4 
 | Там_ор_мин =18.5         | Там_ор_макс =31.6 
 | Қыр_ор_мин =12.3         | Қыр_ор_макс =24.6
 | Қаз_ор_мин =5.0         | Қаз_ор_макс =15.3
 | Қар_ор_мин =-1.7         | Қар_ор_макс =5.1 
 | Жел_ор_мин =-7.0         | Жел_ор_макс =-1.1
 | Жыл_ор_мин =5.2         | Жыл_ор_макс =15.2

 | Қаң_а_мин =-37.9          | Қаң_а_макс =10.5 
 | Ақп_а_мин =-37.4         | Ақп_а_макс =15.0 
 | Нау_а_мин =-32.3          | Нау_а_макс =26.3 
 | Сәу_а_мин = -12.3        | Сәу_а_макс =32.5 
 | Мам_а_мин =-2.3         | Мам_а_макс =37.6
 | Мау_а_мин =2.3          | Мау_а_макс =41.9 
 | Шіл_а_мин =8.1          | Шіл_а_макс =42.7 
 | Там_а_мин =4.8         | Там_а_макс =41.6 
 | Қыр_а_мин =-5.7         | Қыр_а_макс =40.1 
 | Қаз_а_мин =-15.7         | Қаз_а_макс =29.6
 | Қар_а_мин =-29.8         | Қар_а_макс =19.9
 | Жел_а_мин =-35.8         | Жел_а_макс =11.8 
 | Жыл_а_мин =-37.9          | Жыл_а_макс =42.7  
}}
Атырау қаласы ендігі 47, -07 С., ұзақтығы 51-53 болатын жазы ұзақ, қысы қысқа күндермен сипатталады.

Қаңтар айындағы орташа температура -6&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап -12&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін, ал шілде айындағы орташа температура +24&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап +26&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін. Ең төменгі температура -38&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С, ең жоғары температура +45&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С.
[[Каспий теңізі]]не құйып, облыс орталығынан өтіп жатқан [[Жайық өзені]]нің арқасында ол жердегі температура судан алыс жердегі аудандардың температурасымен салыстырғанда төмен болып келеді.
Жауын-шашын болар-болмас деңгейде, жылына орташа 150 мм, 200 мм шамасында болады. Жел бағыты қаңтар айында оңтүстік-шығыс бағытта болса, ал маусым айында батыс бағытта болады.

== Әкімшілік бөлінуі ==
Атырау қалалық әкiмшiлiгінің құрамында 1 қала, 6 ауылдық округ (Алмалы, Атырау, Дамбы, Еркiнқала, Кеңөзек, Қайыршақты), 15 елдi мекен бар. Қалаға 2013 жылы [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]], 2018 жылы Балықшы, Жұмыскер ауылдық округтеріндегі [[Ақжайық (Атырау қалалық әкімдігі)|Ақжайық]], [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]], [[Көкарна (Атырау қалалық әкімдігі)|Көкарна]], [[Водниково]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]], [[Рембаза]] елді мекендері, 2019 жылы Геолог ауылдық округіндегі [[Геолог (ауыл)|Геолог]], [[Бірлік (Атырау қалалық әкімдігі)|Бірлік]], [[Новокирпичное]], [[Теңдік (Атырау облысы)|Теңдік]], [[Қарабатан]], [[496 разъезд]] елді мекендері қосылды. Қалалық әкімдік аумағына Махамбет ауданынан Алмалы ауылдық округіндегі [[Алмалы (Атырау облысы)|Алмалы]], [[Береке (Атырау облысы)|Береке]] елді мекендері берілді.

== Әкімдері ==
* Нұрпейіс Мақашев 1992-1993
* Бекболат Нарегеев 1993-1995
* Жалғас Тікенбаев 1995-1998
* Арыстанғали Әшімғалиев 1998-1999
* Дүйсенбай Тұрғанов 1999-2002
* Манас Тасыбаев 2002-2006
* [[Бергей Сәулебайұлы Рысқалиев|Бергей Рысқалиев]] 2006
* [[Сәлімжан Жұмашұлы Нақпаев|Сәлімжан Нақпаев]] 2006-2009
* Мереке Есмұратов 2009-2012
* Асқар Керімов 2012
* Серік Айдарбеков 2012-2014
* Нұрлыбек Ожаев 2014-2016
* [[Серік Жамбылұлы Шәпкенов|Серік Шәпкенов]] 2016-2018
* Әлимұхаммед Құттымұратұлы 2018-2020
* Қайрат Оразбаев 2020-2022
* Мейірім Қалауи 2022-2023
* Шәкір Кейкін 2023-

== Халқы ==
Тұрғыны 1897 жылы 9,3 мың, 1959 жылы 78,1 мың, 1970 жылы 114,2 мың, 1979 жылы 130,9 мың, 2012 жылы 182,8 мың адам болды.&lt;br /&gt;2014 ж.  қала әкімшілігі тұрғындарының саны 280,6 мың адам құрады, оның ішінде:
* Атырау қаласы — 195,6 мың адам;
* [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]]  — 17,1 мың адам;
* [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер кенті]] — 10,4 мың адам;
* Ауылдық тұрғындар -57,5 мың адам;

{| class=&quot;wikitable&quot;      
|-
! 1959 !! 1970 !! 1979!! 1989!! 1999 !! 2009 !!2010 !!2011 !!2012 !! 2013!!2014 !!2015 !!2016 &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-cities.htm|title=Қазақстан / Qаzаqstаn|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
|-
| 78 143 || 114 277 || 130 916 || 149 261 || 142 497 || 165 387 ||171 900 ||176 937 ||182 866 ||189 211 ||195 674 ||217,866 ||226,042
|}
Атырау қаласында 84 ұлт өкілдері тұрады.
Облыстың 2014 жыл басындағы деректер бойынша жекеленген этностар құрамы төмендегідей:&lt;ref&gt;2014 жыл басына Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны. Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі.&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Барлық ұлттар!! қазақтар !! орыстар !!корейлер!! татарлар !! өзбектер !!украиндар !! немістер!! басқалары 
|-
| 280 600 ||239 905 || 29 616|| 2 945 || 1 952 || 1 055 || 735 || 407 || 3 985
|}
2019 жылғы статистикалық деректер бойынша Атырау қаласында туғандар саны 9 760, ал өлгендер саны 1 920 адамды құрады. Табиғи өсім 7 840 адам. Келген адамдар саны 16 130, кеткен адамдар саны 13 311 болды. Туылым коэффициенті (1000 адамға) 27,9, өлім-жітім коэффициенті (1000 адамға) 5,49 болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://stat.gov.kz/region/252311/dynamic|title=ҚР өңірлерінің статистикасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Экологиясы ==
Атырау қаласы кәсіпорындардың ортасында қалуда. Ауаны ластаушылардың 80-85 пайызын мұнай тасымалымен және мұнай өңдеумен айналысатын кәсіпорындар құрайды. Атырау қаласындағы өндіріс орындарының ауаға лас қалдықтарды тарату көрсеткіштері артып, ол жылына бір мың тоннадан асып тұр. Ірі кәсіпорындар әлі күнге тазарту құрылғыларымен жабдықталмаған. Сөйтіп зиянды шығарындылар еш сүзгіден өтпестен қала аумағына таралып жатыр. 

[[Қазтрансойл|«ҚазТрансОйл» АҚ Атырау мұнай құбыры басқармасы]] көмірсутегі қоспаларын 68,7 пайыз көлемінде, [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«Атырау мұнай өңдеу зауыты» ЖШС]] – 22,79, «Атырау жылу электр орталығы» көміртегі тотығын 46,08 пайыз, [[Каспий құбыр желісі консорциумы|«Каспий құбыр консорциумы-Қ» АҚ]] – 19,57, «Атырау жылу электр орталығы» ЖШС азот диоксидін – 73,2, Атырау мұнай өңдеу зауыты күкірт диоксидін 52,54 пайыз мөлшерінде ауаға шығаруда.

Атырау қаласында атмосфералық ауаның сапасын анықтайтын сегіз стансадан автоматты түрде тәулік бойына ауа құрамын анықтайтын сынама алынады. Соның ішінде «ВестОйл» ЖШС-нің базасы аумағында орналасқан стансадан күкіртті сутегінің шектеулі мөлшері концентрациясынан  асып кететіні анықталып отыр.&lt;ref&gt;Атырау газеті, 03.06.2015&lt;/ref&gt;

Қаланы улап жатқан негізгі 3 ошақ бар. Біріншіcі – мұнай компаниялары. Екіншісі – қаладан шыққан тұр­мыстық қалдықтарды көмуге арналған полигон. Үшіншісі – қаланың екі жақ шетінде орналасқан қалдық суларды төгетін булану алаңы.&lt;ref&gt;«Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газеті, 08.08.2020&lt;/ref&gt;

==Кәсіпорындары ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Кестеде 1000-нан астам қызметкері бар Атырау қаласының ірі кәсіпорындары көрсетілген&lt;ref&gt;KazDATA: все крупные компании Атырау и Казахстана&lt;/ref&gt;
|-
! Кәсіпорындар !! Қызмет түрі
|-
| «АРИАДНА» ЖШС||Инженерлік құрылыстарын салу
|-
| «СИЧИМ С.П.А., КАЗАХСТАН» бөлімі || Мұнай және газ магистральдық құбырларын салу
|-
| «АТЫРАУ ЖЫЛУ-ЭЛЕКТР ОРТАЛЫҒЫ» АҚ	 || Жылу электр станцияларының электр қуатын өндіруі
|-
| [[Теңізшевройл|«ТЕҢІЗШЕВРОЙЛ» ЖШС]]|| Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «БОЛАШАҚ-АТЫРАУ» ЖШС|| Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «ФИРКРОФТ ИНЖИНИРИНГ СЕРВИСИЗ ЛИМИТЕД КАЗАХСТАН ЖШС» || Жұмыспен қамту агенттігінің қызметі
|-
| «НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ Н.В.» бөлімі || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «ПСН КАЗСТРОЙ» АҚ || Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «CAPITAL COMPLEX CATERING» ЖШС || Мейрамханалар мен тамақ беру қызметі
|-
|«ЮЛМАР-СЕРВИС» ЖШС || Изоляциялау жұмыстары
|-
| «КОНСОРЦИУМ «ISKER» ЖШС || Басқа топтамаларға енгізілмеген өзге де инженерлік құрылыстар салу
|-
| «ДЕНХОЛМ-ЖОЛДАС» || Арнайы мамандықтарды талап ететін өзге де құрылыс жұмыстары
|-
| «ҚАЗМҰНАЙГАЗ - БҰРҒЫЛАУ&quot; СЕРВИСТІК БҰРҒЫЛАУ КӘСІПОРНЫ» ЖШС || Мұнай және табиғи газ өндірісін техникалық қолдау
|-
| [[Ембімұнайгаз|«ЕМБІМҰНАЙГАЗ» АҚ]] || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«АТЫРАУ МҰНАЙ ӨҢДЕУ ЗАУЫТЫ» ЖШС]] || Мұнай өңдеу өнімдерін өндіру
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Атырау кәсіпорындары 
|-
! Теңізшевроил кеңсесі !! Атырау «НКОК» кеңсесі  !! Атырау мұнай өңдеу зауыты
|-
| [[Сурет:Атырау. Теңізшевроил кеңсесі.jpg|ортаға|300px]] || [[Сурет:Атырау. НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ.jpg|ортаға|300px]]|| [[File:Атырау АМӨЗ.jpg|ортаға|250px]]  
|}

== Көлік және инфрақұрылым ==
Қазіргі таңда Атырау қаласында көліктің барлық түрлері де дамыған.[[Сурет:Атыраудағы экологиялық таза автобустар.jpg|thumb|right|300px|Атыраудағы экологиялық таза автобустар]]
'''Қоғамдық көлік.''' Атырау қаласының [[Автобустың маршруты|маршрут желісі]] күні бүгінге 51 маршрут жұмыс атқаруда. 2013-2015 жылдары аралығында қалаішілік маршрутында қызмет көрсететін «АйсТрансХолдинг» ЖШС-і өз қаражаты есебінен 51 дана [[автобус]] сатып алды. 
Қоғамдық көліктер [[GPS]] – мониторинг жүйесін қолданады, ол онлайн режимінде қалалық қоғамдық көліктердің маршруттары, аялдамалар және көліктің ағымдағы жағдайы туралы ақпараттарды ұсынады.

«Атырау» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясының қатысуымен «Atyrau-Avtopark» автобус паркі құрылып, оған Семей қаласынан 65 жаңа автобус сатып алынды. 2020 жылы «Ақ Жайық Автопарк» ЖШС-і экологиялық тұрғыдан қоршаған ортаға лас шығарынды шығармайтын 160 жаңа автобус алды. 
2021 жылдан бастап автобустар санын 140-тан 250-ге дейін көбейтуді жоспарлап отыр. Бұл саптағы 220 автобус мүмкіндігі шектеулі азаматтардың қажеттіліктері үшін толық бейімделген.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ernur.kz/kazakstan/atyrauda-metanmen-zhuretin-avtobustar-zholgha-shykty|title=Атырауда метанмен жүретін автобустар жолға шықты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

Қалада троллейбус жүйесі 1996 жылдың 09 қыркүйегінде ашылып, 1999 жылдың 29 сәуірінде оның қозғалысы тоқтатылды. Бір ғана маршрутта 5 троллейбус қызмет көрсетті.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://transphoto.org/city/402/|title=Троллейбус компаниялары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Темір жол көлігі.''' Атырау арқылы өтетін темір жол вокзалынан 13 бағыт бойынша 24 поезд кесте бойынша жолаушылар тасымалын қамтиды. Темір жол Атырауды Қазақстанның [[Алматы]], [[Ақтөбе]], [[Астана]] сияқты ірі қалаларымен, сондай — ақ Ресейдің ([[Мәскеу]], [[Саратов]], [[Волгоград]], [[Астрахан]]), Тәжікстанның ([[Куляб]], [[Худжанд]], [[Душанбе]])  қалаларымен және Өзбекстан астанасы-[[Ташкент]]пен байланыстырады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://atyrau.invest.gov.kz/kz/about/infrastructure/|title=Инфрақұрылым|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Әуе көлігі.''' Атырау әуежайынан келесі бағыттар бойынша рейстер ұшырылады:[[File:Атырау әуежайы.jpg|thumb|right|300px|Атырау халықаралық әуежайы]]
{{Airport-dest-list| {{flagicon|Қазақстан}} [[Air Astana]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Ақтау]], {{flagicon|Түркия}} [[Ататүрік атындағы халықаралық әуежай|Ыстамбұл]], {{flagicon|Нидерланд}} [[Схипхол|Амстердам]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Qazaq Air]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Ақтөбе халықаралық әуежайы|Ақтөбе]],{{flagicon|Қазақстан}}[[Орал халықаралық әуежайы|Орал]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Bek Air]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]]| {{flagicon|Қазақстан}} [[SCAT]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Актау]], {{flagicon|Әзірбайжан}} [[Баку әуежайы|Баку]]
| {{flagicon|Ресей}} [[Аэрофлот]]|{{flagicon|Ресей}} [[Шереметьево әуежайы|Мәскеу-Шереметьево]]}}
Қабылдайтын әуе көлігі түрлері: Ан-12, [[Ан 24|Ан-24]], Ан-26, Ан-28, Ан-30, [[Ан-32]], [[Ан-72]], Ан-74, [[Ан-124]], Ил-62, Ил-76, [[Л-410]], Ту-134, Ту-154, Як-40, Як-42, [[Airbus A320|Airbus A319]], [[Airbus A320]], Airbus A321, ATR 42, ATR 72, [[Boeing 707]], [[Boeing 737]], [[Boeing 747]], [[Boeing 757]], Boeing 767, және тағы да басқа 3-4 кластағы ӘК түрлері, барлық типтегі [[тікұшақ]]тар.

== Атырау қаласының көпірлері ==
[[1965 жыл]]ы [[28 тамыз]]да [[Жайық|Жайық өзені]] арқылы өтетін қаладағы алғашқы темірбетон көпір салынып, пайдалануға берілді. Көпірдің ұзындығы 259 метр, биіктігі 10 метр. «Орталық» көпір Сәтбаев даңғылы мен Абай көшесін байланыстырады. Символикалық рөлі Европа мен Азияны жалғастырады.

Қаланың солтүстік бөлігінде [[1985 жыл]]ы Ғаббас Берғалиев көшесінің бойымен айналма көпір пайдалануға берілді. Ұзындығы 200, ені 17 метр, ол А-27 Ақтөбе - Астрахан тас жолында қала арқылы өтетін транзиттік автомобиль жолына айналды.
[[Сурет:Атырау көпірлері.jpg|thumb|right|350px|[[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын жалғайтын автомобиль және жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер]]
[[2001 жыл]]ы «Тәуелсіздікке 10 жыл» аспалы «жаяу жүргіншілерге арналған» көпір салынды. Ұзындығы 551 метрлік көпір Гиннестің рекордтар кітабына әлемдегі ең ұзын жаяу жүргіншілер көпірі ретінде енгізілген.
[[2008 жыл]]ы қаланың оңтүстік бөлігінде [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]] шағын аудандарын байланыстыратын «Балықшы» көпірі салынды. Ұзындығы 484,4 м, ені 23,9 м.

Осы жылы Балықшы-Перетаска көпірі пайдалануға берілді. Ұзындығы 63,7 м, ені 14 м. Ол Балықшы шағын ауданы мен Мирный және [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]] шағын аудандарын жалғастырушы рөлін атқарады.

[[2009 жыл]]ы Сұлтан Бейбарыс даңғылын жалғастыратын көпір ашылды. Өткізу қабілеті тәулігіне 5-7 мың автомобильді құрайтын төрт жолақты көпір, ұзындығы 800 м кіреберіс жолдармен, ұзындығы 380,7 м және ені 22 м, жүріс бөлігінің ені 16 м. Екі жағынан жаяу жүргінші жолы 2,5 метр құрайды. Сұлтан Бейбарыс даңғылы бойындағы көпір теміржол вокзалын (сол жағалау) және оң жағалаудағы «Атырау» халықаралық әуежайын байланыстырады.

Осы жылы қаланың [[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын (Әуезов даңғылынан Ғұмаров көшесіне) жалғайтын «Мұнайшы» көпірі пайдалануға берілді. 4 жолақты көпірден тәулігіне 5-7 мың автомобиль өтеді. Көпірдің жалпы ұзындығы 693 метр, ұзындығы 483 метр және ені 17 метр. Жүріс бөлігінің ені 14 метр, екі жағында ені 1 метр 2 жаяу жүргіншілер жолы бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://rus.azattyq.org/a/Atyrau_bridge_opening_salary/1784299.html|title=Атырау қаласындағы көпірдің тұсаукесері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

[[2010 жыл]]ы Мечников пен Баймұханов көшелерін жалғайтын көпір салынды. Ұзындығы 770, ені 23,5 метр. Ол қаламыздың 370 жылдығына орай ашылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=6cnh0nQg_ug|title=Атырау қаласындағы көпірлер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Мәдениеті ==
Атырауда [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]], [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония]], Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы орналасқан. [[Атырау халық ұлт аспаптар оркестрі|Дина Нұрпейісова атындағы халық ұлт-аспаптар оркестрі]] жұмыс жасайды.

[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]], Қазақстандағы мезозой дәуірінен сыр шертетін жалғыз палеонтологиялық мұражайы Атырау қаласында орналасқан.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=cT0rkEH4xWw|title=Палеонтологиялық мұражай жаңғыртылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt; [[Атырау облыстық өнер мұражайы|Ш.Сариев атындағы Атырау облыстық көркемсурет және қолданбалы сәндік өнер мұражайы]], кинотеатрлар, мәдениет және демалыс паркі, қонақ үйлер т.б.жұмыс істейді.

«Ғ.Сланов атындағы Атырау облыстық ғылыми әмбебап кітапхана», Атырау облыстық балалар кітапханасы, Облыстық көрмейтін және нашар көретін азаматтар кітапханасы, №1,2,3 Атырау қалалық орталық балалар кітапханалары қала тұрғындарына өз қызметтерін көрсетуде.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония|Н.Жантөрин атындағы филармония]] !! [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]] !! Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы !! [[Атырау облыстық өлкетану мұражайы|Атырау тарихи-өлкетану мұражайы]]
|-
| [[Сурет:Atyrau filarmonia(dom radio).jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау облыстық драма театры.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау тарихи-өлкетану мұражайы.jpg|ортаға|200px]]
|}

==Сәулеті және көрікті жерлері==
Атырау архитектуралық құрылысы жағынан үшке бөлінеді. Жайықтың оң жағасындағы ескі қалада негізінен ''20 ғасырдың басында'' салынған бір қабатты ағаш және кірпіш үйлер кездеседі. Орталық бөлігінде екі қабатты тас үйлер, ''4 – 5 қабатты тұрғын үйлер'' мен мекеме жайлары бар. Өзеннің сол жағалауында кеңес өкіметі жылдары Ембімұнай кенті мен мұнай айыру зауытының қалашығы пайда болды. [[Жайық]]қа салынған көпір (''1965'') [[Еуропа]] мен [[Азия]] құрлықтарында жатқан қаланың екі бөлігін байланыстырады.

Атырау қаласының заманауи сәулетіне Исатай мен Махамбет алаңы, Иманғали мешіті, XIX ғасырда салынған [[Успен соборы|Православ шіркеуі]], (бұл шіркеу Атырау қаласында тұрғызылған алғашқы ғимарат), Marriott қонақ үйі, Алмагүл ықшам ауданы, соңғы үлгіде салынған спорт, мәдениет сарайларын айтуға болады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nur.kz/leisure/tourist-routes/1721256-dostoprimecatelnosti-atyrau/|title=Атыраудың көрікті жерлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Иманғали мешіті]] !! [[Успен соборы]] !! Marriott қонақ үйі
|-
| [[Сурет:Атырау. Иманғали мешіті.jpg |ортаға|300px]]|| [[Сурет:Атырау. Успен соборы.jpg|ортаға|300px]] ||[[Сурет:Marriott қонақ үйі.jpg|ортаға|300px]]
|}

== Саябақтары ==
Қазір Атырау қаласында 6 саябақ бар. Жеңіс саябағы, «Алмагүл» ықшам ауданындағы саябақ,  «Балықшы» ықшам ауданындағы саябақ, ретро паркі, №1 және №2 ықшам ауданындағы, және «Тұрғындар қалашығындағы» саябақтар. Саябақтардың аумағы 10 гектарға жетеді. Олар жасыл желектерден, аллеялардан, абаттандырылған жолдардан, орындықтар мен серуендеу алаңдарынан тұрады. Сонымен қатар танымал тұлғаларға ескерткіштер, субұрқақтар, мүсіндер және т.б. бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=В.Гузиков. Атырау қаласындағы саябақтар жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтар сияқты өсуде|title=Атырау облысының ақпараттық ресурсы 07.08.2019.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Жеңіс» саябағы''' — Ұлы Отан соғысы жауынгерлерін еске алуға арналған мәңгілік алау арқылы таныс. Кіре беріс қақпадан кейін әскери техниканың нақты үлгілері қойылған. Мұнда [[Ан-2|ұшақ]], [[Т-34|танк]], зеңбірек, бронетранспортер т.б. көруге болады. Жеңіс саябағындағы &quot;Тағзым Аллеясы&quot; алаңында Ұлы Отан соғысының атыраулық қаһармандарына арналған 14 бюст орнатылған. Парктің орта тұсында аспанға бағытталған найзаның жанында орналасқан Мәңгілік алау бар. Сондай-ақ, парк құрамында «Естелік қабырғасы» бар. Ол бірнеше ондаған ірі гранит плиталардан тұрады, олардың үстінде Екінші дүниежүзілік соғыстан оралмаған Атырау облысы тұрғындарының есімдері жазылған. Саябақта  қаза тапқан интернационалист жауынгерлерді, сондай-ақ тәжік-ауған шекарасында қаза тапқан қазақстандық жауынгерлерді еске алуға арналған [[ескерткіш]] орнатылған.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://tumba.kz/putevoditel/48-%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C/25303-park_pobedy_atyrau.html|title=Атырау бойынша нұсқаулық: Жеңіс паркі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Ретро Парк саябағы''' — өткен ғасырдың елуінші жылдарындағы [[Неоклассицизм|неоклассикалық]] үлгіде салынған. Оның негізгі аумағын парк аллеялары құрайды. Бұл саябақ [[Жайық]] өзенінің жағалауы мен [[Мұнайшылар қалашығы|«Тұрғындар қалашығының»]] аралығында орналасқан. Саябақта әртүрлі павильондар, амфитеатр, түрлі түсті жарықпен әрленген су бұрқақтары, ретро стиліндегі дәмхана т.б. бар. Орта тұсында жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер,  жасанды тоғандар және басқа да сәулет туындылары орналасқан. Саябақта &quot;Дос-Мұқасан&quot; музыкалық ансамбліне орнатылған  ескерткіш бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://merei-m.kz/ru/2017/12/09/atyraudy-zha-a-retro-sayaba-y/|title=Атыраудың жаңа ретро-саябағы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Жастар саябағы''' — Жайық өзенінің Еуропа бөлігіндегі жағасында орналасқан. Саябақта жүгіру, велосипед, жаяу жүргіншілер жолы салынған. Мұнда көлеңкелі конструкциялы жазғы мобильді кафелер, балалар мен ересектерге арналған алаңдар, спорт жабдықтары, аттракциондар бар. Аумағы – 6,5 гектар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kaz.inform.kz/news/atyrau-kalasynda-zhastar-sayabagy-ashyldy_a3701949/|title=Атырау қаласында Жастар саябағы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Жеңіс саябағы !! Ретро парк !! Жастар саябағы
|-
| [[Сурет:Атырау. Жеңіс саябағы.jpg |орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Ретропарк.jpg|орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Жастар саябағы.jpg|орта|280px]]
|}

== Атырау қаласының ескерткіштері ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Танымал тұлғаларға арналған ескерткіштер
|-
! Сұлтан Бейбарыс ескерткіші !!Исатай-Махамбет ескертіші!! Үш биге арналған ескерткіш !! Халел Досмұхамедов ескерткіші
|-
| [[Сурет:Атырау. памятник Султану Бейбарысу.jpg |орта|250px]] ||[[File:Исатай Махамбет.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Үш биге ескерткіш.jpg|орта|250px]] || [[File:Atyrau university.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Ақын-жазушыларға арналған ескерткіштер
|-
! Әбу Сарсенбаев ескерткіші!! Хамит Ерғалиев ескерткіші !! Фариза Оңғарсынова ескерткіші !! Жұмекен Нәжімеденовке ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Абу Сарсенбаев.jpeg|орта|250px]]|| [[Сурет:Атырау. Х.Ерғалиевқа ескерткіш.jpg|орта|250px]]|| [[Сурет:Ф.Оңғарсынова ескерткіші.jpg |орта|200px]] ||[[Сурет:Атырау. Ж.Нәжімеденов ескерткіші.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Күйшілер мен әншілерге арналған ескерткіштер
|-
! Құрманғазы Сағырбаев ескерткіші !! Дина Нұрпейсова ескерткіші !! Қаршыға Ахмедияров ескерткіші !!Атырау. Дос Мұқасанға ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Құрманғазы ескерткіші.jpg|орта|200px]]|| [[Сурет:Атырау. Дина Нурпейсова ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Қаршыға Ахмедияров ескерткіші.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Дос Мұқасан.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Соғыс ардагерлеріне арналған ескерткіштер
|-
! Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш !!Қайырғали Смағұлов ескерткіші !! Хиуаз Доспановаға ескерткіш !!Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш аллея
|-
| [[Сурет:Атырау. Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш.jpg|орта|280px]]||[[Сурет:Атырау. Қайырғали Смағұлов ескерткіші.jpg |орта|150px]]  || [[Сурет:Атырау. Хиуаз Доспановаға ескерткіш.jpg|орта|200px]]||[[Сурет:Атырау. Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Әртүрлі ескерткіштер
|-
! Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш !! Молекула ескерткіші !! Бекіре балығына ескерткіш !! Әлші (асық) ескерткіші
|-
| [[File:Атырау. Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш.jpg|орта|220px]]|| [[Сурет:Атырау. Молекула ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Бекіре балығына ескерткіш.jpg|орта|150px]]|| [[Сурет:Атырау. Әлші (асық) ескерткіші.jpg|орта|220px]]
|}

== Спорты ==
Атыраудан Токиодағы Олимпиадаға елдің құрама командасында ескек есу бойынша спорт шебері А.Круглов қатысты. Боксшы Б.Теміров Олимпиадалық ойындарға, әлемдік, еуропалық сайыстарға қатысып, үш дүркін КСРО чемпионы болды. Атырау ескекшілері  Д.Савин, А.Сафарян, С.Сергеев Қазақстанның бірнеше дүркін чемпиондары. [[Арман Константинұлы Шылманов|Арман Чилманов]]  84 кг салмақты таэквондодан 2008 жылғы Олимпиялық ойындардың қола медалі иегері. [[Сәния Махамбетова]] самбо және дэюдо күрестері бойынша халықаралық және республикалық сайыстарда бірнеше рет жеңістерге жетті.

'''[[Атырау (футбол клубы)|«Атырау» футбол командасы]]''' республика чемпионатының 2 дүркін қола жүлдегері (2001 және 2002 жылдар),  2009 жылы Қазақстан кубогының иегері. Қазақстан кубогының иегері.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://qfl.kz/ru/team/1/|title=OLIMPBET Премер лигасы Атырау|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

''' [[Бейбарыс (шайбалы хоккей)|«Бейбарыс» хоккей клубы]] ''' 4 дүркін Қазақстан чемпионы (2010/2011, 2011/2012, 2015/2016 және 2018/2019).&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%91%D0%B5%D0%B9%D0%B1%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%81|title=«Бейбарыс» хоккей клубы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Атырау» волейбол командасы ''' 2003 және 2006 жылғы еліміздің чемпионы, 4 рет Қазақстан кубогының иегері -2000, 2009, 2010, 2015

'''«Атырау Барыстары»''' баскетбол командасы  Қазақстан біріншілігінің 2-рет алтын (2010/2011, 2015-2016), 7-дүркін күміс жүлдегері. (011/2012, 2012/2013, 2013/2014, 2016/2017, 2017/2018, 2018/2019, 2019/2020.&lt;ref&gt;http: //www. bcbarsyatyrau.kz/&lt;/ref&gt;

Спорт нысандарынан Атырау қаласының орталық [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] бар. Қасында спорт комплексі және жүзу бассейні орналасқан. Денешынықтыру және сауықтыру орталығында (ФОК)  әртүрлі спорт секциялары жұмыс жасайды.
[[Атырау мұз айдыны]] сарайында хоккейден еліміздің біріншілігінің ойындары өтеді. Теннис орталығында үлкен теннис ойнауға арналған 4 ашық және 4 жабық алаң бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://24.kz/kz/archive/zha-aly-tar/t-uelsizdikke-25-zhyl/item/154229-khaly-araly-talap-a-saj-tennis-ortaly-y-ashyldy|title=Атырауда халықаралық талапқа сай теннис орталығы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Спорт нысандары
|-
! [[Атырау мұз айдыны|Мұз айдыны сарайы]] !! Атырау Теннис орталығы !! [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] !! Байдарка және каноэ спорты
|-
| [[Сурет:Атырау. Мұз айдыны сарайы.jpg|ортаға|200px]]|| [[File:Атырау Теннис орталығы.jpg|ортаға|250px]] || [[File:Munaishy stadium.jpg|ортаға|200px]] || [[File:Атыраудағы байдарка және каноэ спорты.jpg|ортаға|200px]]
|}

== Білім жүйесі ==
=== Мектепке дейінгі мекемелер ===
Мектепке дейінгі мекемелердің құрамына мектепке дейінгі жастардағы балалардың күндізгі уақытта және тәулік бойы болатын жалпы типтегі (бала бақшалар, балалар яслиі, балалар үйі, мектепке дейінгі балалар үйі) мекемелері, ақыл-ой және дене бітімі дамуында ауытқулары бар арнайы мектепке дейінгі мекемелер, аурушаң балаларды салауаттандыруға арналған жазғы демалыс орындары кіреді. Атырау қаласы бойынша 46 балабақшада 13 863 бүлдіршіндер тәрбиеленуде.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://goroo-atyrau.kz/balabakshalar.html|title=Атырау қаласының білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Мектептегі білім ===
Атырау қаласының 61 мектебінде, оның ішінде Атырау облыстық дарынды балаларға араналған казақ-түрік лицейі, Атырау облыстық дарынды балаларға арналған мамандандырылған мектеп-лицей-интернаты, Ағышын тілін терең оқытатын техникалық гимназия, Атырау қалалық білім бөлімінің қалалық лицейі, Облыстық дарынды балаларға арналған мектеп-интернат, Үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мамандандырылған №30 мектеп-гимназия, Облыстық ұлттық гимназия, №34 лингвистикалық мектеп-гимназия, Н.Тілендиев атындағы облыстық &quot;Кіші өнер академиясы&quot;. Назарбаев Зияткерлік мектебі сияқты білім ордаларында 73 690 оқушы білім алуда.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://biznesinfo.kz/usefullinks/page/shkoly-atyrau-i-atyrauskoy-oblasti--adres--telefon|title=Атырау қалалық білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Жоғары оқу орындары === 
'''[[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]''' —2001 жылы құрылып, білім және ғылым министрлігі берген лицензия негізінде еңбек нарығында табысты жұмыс істейді. Институт -күндізгі және сырттай оқыту формалары бойынша қазақ және орыс тілдерінде 16 мамандық бойынша [[Сурет:АИГИ корпус №2.jpg|thumb|right|300px|'''Атырау инженерлік-гуманитарлық институты''']]жоғары-кәсіптік мамандар (бакалавриат) даярлайтын жоғары оқу орны. Институт жоғары білікті кадрларды даярлау бойынша маңызды ғылыми және оқу орталығы болып саналады. Институт инновациялық бағдарламаларды сәтті іске асырағаны үшін 2004 жылы Еуропа кәсіпкер қауымдастығының «INSAM» алтын медалімен (Женева, 2005 ж), Халықаралық «Алтын Құйма» (CBS Consult, Мәскеу, 2007) марапатталды. &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aigi.kz/language/kk/|title=Атырау инженерлік-гуманитарлық институты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Атырау мемлекеттік университеті|Халел Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті]]''' —Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде өзіндік тарихы мен тәжірибесі бар халықаралық деңгейдегі бәсекеге қабілетті мамандар даярлайтын жоғары оқу орындарының бірі. Университет 1950 жылы 14 маусымда мұғалімдер институты ретінде ашылды. 1955 жылы мұғалімдер институты педагогикалық институтқа айналды. 1994 жылы педагогика институты Атырау университеті болып құрылды.&lt;ref&gt;https://asu.edu.kz/university/&lt;/ref&gt;

'''[[Атырау мұнай және газ университеті|Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті]]''' —еліміздің мұнай-газ саласы мен Батыс Қазақстан облысының экономикасын, білімі мен ғылымын жетілдіруге үлкен үлес қосуда. Атырау Мұнай және газ университеті Батыс Қазақстанның Білім және ғылым орталығына айналуда және Қазақстанның мұнай-газ саласындағы шығармашыл жастар мен өнеркәсіптік кәсіпорындар ұжымдары арасында лайықты құрметке ие болды. Атырау Мұнай және газ университеті еліміздің мұнай-газ саласы үшін жоғары білікті мамандарды даярлау бойынша Қазақстан Республикасының жалғыз мамандандырылған жоғары оқу орны болып табылады.&lt;ref&gt;https://aogu.edu.kz/&lt;/ref&gt;

=== Колледждері ===    
*[[Атырау аграрлы-техникалық колледжі]] 
*Атырау балық өнеркәсібі колледжі&lt;ref&gt;https://edu-kz.com/kz/kolledzhi/rybopromyshlennyj-kolledzh-v-atyrau&lt;/ref&gt; [[Сурет:Атырау. Қазақстан-Канада жоғарғы мұнай колледжі (APEC ).jpg|thumb|оңға|450px|Атырау. Жоғары мұнай колледжі &lt;ref&gt;https://m.azh.kz/index.php/ru/news/view/61104&lt;/ref&gt;]]
*Атырау бизнес және құқық колледжі&lt;ref&gt;http://akbipcollege.kz/&lt;/ref&gt;
*Атырау жоғарғы медицина колледжі
*Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі&lt;ref&gt;https://www.alem-edu.kz/kz/university/chu-atyrauskij-inzhenerno-gumanitarn/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422181609/https://www.alem-edu.kz/kz/university/chu-atyrauskij-inzhenerno-gumanitarn/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Атырау индустриалды колледжі&lt;ref&gt;https://www.ainc.kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422180903/https://www.ainc.kz/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Атырау сервис колледжі&lt;ref&gt;https://atrservice.kz/kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422180305/https://atrservice.kz/kz/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Атырау энергетика және құрылыс колледжі&lt;ref&gt;https://aesk.kz/ru/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422180727/https://aesk.kz/ru/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*С.Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі&lt;ref&gt;http://apolitcol.kz/&lt;/ref&gt;
*Д.Нұрпейсова атындағы музыка колледжі (академиясы)
*Каспий маңының қазіргі заманғы колледжі (ПСК)&lt;ref&gt;https://psvk.edu.kz/&lt;/ref&gt;
*Жоғарғы мұнай колледжі (APEC)&lt;ref&gt;https://apec.edu.kz/kk/o-kolledzhe/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422174723/https://apec.edu.kz/kk/o-kolledzhe/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Қ.Дүтбаева атындағы гуманитарлық колледж&lt;ref&gt;http://gumcollege.kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422174503/http://gumcollege.kz/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Мұнай және газ технологиялық колледжі
*«Болашақ» кәсіби-гуманитарлық колледжі

== Денсаулық сақтау ісі ==
Гурьевте тұрған әскери бөлімде алғаш рет 15 орындық [[аурухана]] ашылған. 1901 жылы осы ауруханаға арналған 2 үй салынып, оның біреуі  хирургиялық, біреуі басқа ауруларды емдеу орны боп белгіленген және 1 дәрігер, 2 фельдшер жұмыс жасаған. [[File:Атырау. №2 қалалық емхана.jpg|thumb|right|300px|Атырау.1951 жылы салынған мұнайшылар ауруханасы]]Ұлы Отан соғысы жылдарында Атырау қаласына 2 [[госпиталь]] орналастырылды. 1967 жыл мен 1987 жылдың аралығында облыстық аурухананың, балалар ауруханасының, перзентхананың, облыстық онкологиялық және туберкулезді емдеу диспансерінің жаңа үйлері іске қосылды.&lt;ref&gt;Атырау медицинасының шежіресі. Ғарифолла Шәңгереев, Өнербай Жанбала -Алматы 2010, &quot;Арыс&quot; баспасы. *ISBN 978-601-291-007-0&lt;/ref&gt;

Қазіргі кезде Атырау облыстық ауруханасы, балалар ауруханасы, №2 Атырау облыстық ауруханасы (Облыстық жұқпалы аурулар ауруханасы), Атырау қалалық медициналық жедел жәрдем станциясы, қалалық перзентхана, ЖИТС алдын алу және онымен күресу орталғы, балалар стоматологиясы, өкпе аурулар санаториясы, кардиология орталығы, көз аурулар ауруханасы, қан орталы, наркологиялық диспансері, онкологиялық диспансері, патологоанатомия бюросы, перинаталдық орталық, психиатриялық жүйке аурулар ауруханасы (Психикалық сауықтыру орталығы), тері-венерология диспансері, туберкулезге қарсы күрес диспансері, теміржол ауруханасы, орталық нерв жүйесі зақымдалған балаларға арналған сәбилер үйі т.б. дәрігерлік ұйымдар жұмыс жасайды.

== БАҚ ==
=== Газет-журналдары ===
[[File:Атырау газеті.jpg|оңға|200px]]'''[[Атырау (газет)|«Атырау» газеті]]''' —Қазақстанның батыс өлкесіндегі алғашқы ұлттық басылымдардың бірі. Оның негізін қалап, материалдық базасын жасақтап, алғашқы нөмірлерін шығарған 1923 ж. Гурьев уездік партия комитетінің бірінші хатшысы болған Төлепкерей Өтеулиев. Алғашқы саны «Ерік» деген атаумен 1923 жылы сәуір айында шықты. «Атырау»  аймақтың тыныс-тіршілігін қалың оқырманға жеткізіп келе жатқан облыстық газет.&lt;ref&gt;Егемен Қазақстан. 02.11.2018&lt;/ref&gt;
[[File:Прикаспийская коммуна.jpg|оңға|200px]]
'''[[Прикаспийская коммуна|Прикаспийская коммуна газеті]]''' —орыс тілінде шығатын облыстық қоғамдық-саяси газет. Газет 1920 жылдың 26 ақпан айынан бастап «Трудовая Правда» атымен шықты. Газет облыстың өзекті мәселелері туралы, нарықтық қатынастар, халық шаруашылығын дамыту тұрақты көрініс табуда.&lt;ref&gt;Атырау: Энциклопедия. -Алматы: Атамұра, 2000&lt;/ref&gt;

'''[[Ақ Жайық (газет)|«Ақ жайық» газеті]]''' —Атырау облысындағы кең тараған әрі тұңғыш тәуелсіз апталық басылым. Алғашқыда «Компаньон» (1991), кейін «Местное обозрение» (1992) аталып, шағын көлемде жарық көрген газет 1993 жылы мамыр айынан «Ақ жайық» аталды. Бұл - нарық жағдайына бейімделген, облыс, республика көлемінде өзін-өзі қаржыландыруға толық көшкен алғашқы газеттердің бірі.[[File:Ақ Жайық.jpg|оңға|200px]]

Сонымен қатар &quot;Мегаполис Атырау&quot;, &quot;Мұнайлы Астана&quot;, &quot;Алтын сақа&quot;, &quot;Алтын аймақ&quot; апталық газеттері және &quot;Мерейлі мекен&quot; журналы шығады.

=== Телеарналары ===
Атырау облыстық телерадиокомпаниясының хабар тарату саясаты [[Қазақстан (корпорация)|«Қазақстан» РТРК АҚ]] жүргізіп отырған саясатына толық сәйкес келеді. Ол ақпараттық және білім беру функцияларын орындай отырып, мемлекет пен қоғам арасындағы қатынастарды [[Сурет:Атырау телемұнарасы.jpg|thumb|оңға|300px|Атырау телемұнарасы]] үйлестіруге бағытталған. Телеарнаның басты міндеті - аймақтық деңгейде мемлекеттік саясатты жүргізу. Телеарнаның жалпы апталық көрсетілімі 119 сағатты құрайды. Оның ішінде мемлекеттік тілде - 80,30 сағат, немесе жалпы хабардың 68%. Меншікті бағдарламалар 45 сағатты құрайды немесе жалпы эфирдің 38% құрайды. &quot;Atyray&quot; телеарнасының хабар тарату антеннасы 180 метрлік мұнараның 153-і метрінде орналасқан.
Жетістіктері:
*Телевизияның «АПТА» ақпараттық-талдау бағдарламасы (авторы және жүргізушісі Н. Қосшиев) Халықаралық «Шабыт» фестивалінің арнайы дипломымен марапатталды;
*Теледидарда алғаш рет «Өзен өз арнасыммен ағады» атты 7-сериялық телехикая түсірілді;
*Ұлы Отан соғысының 60 жылдығына орай &quot;Тағдыр-Судьба&quot; телефильмі түсіріліп, ол [[Волгоград]] қаласында өткен ІV-Халықаралық &quot;Мәңгілік алау&quot; фестивалінде &quot;Үздік авторлық жұмыс&quot; номинациясында ІІ орын алды;
*[[Астрахан]] қаласында өткен Халықаралық &quot;Адам және теңіз&quot; байқауында &quot;белсенді азаматтық ұстанымы үшін&quot; номинациясында &quot;Каспий экологиясы: мәселелерді шешу жолдары&quot; фильмі жеңіске жетті;
*«Туған өлкем – Атырау» бағдарламасы республикалық &quot;Шаңырақ&quot; шығармашылық байқауында жеңіске жетті /Астана қ./;
*«Аманат» циклдік бағдарламасы &quot;Ең үздік тарихи-мәдени бағдарлама&quot; номинациясы бойынша Қазақстан РТРК АҚ ұйымдастырған байқауда ІІ орын алды /Астана қ./&lt;ref&gt;https://atyrautv.kz/ru/&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар [[КТК (телеарна)|КТК]], НТВ, [[Хабар (телеарна)|Хабар]], [[24KZ]], [[EL ARNA (телеарна)|Ел арна]], [[Qazsport]], Мир, [[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan]], 1-канал &quot;Евразия&quot;, СТВ, [[Astana TV]], [[НТК (телеарна)|НТК]], 31 канал, Абай ТВ, [[Жетінші арна]], ТВЦ т.б.арналар жұмыс жасайды.

=== Радио ===
'''«Atyraý radiosy»'''—ның тарихы 1938 жылы Гурьев облысының құрылуынан бастау алады. 1938 жылдың 2-ші наурызында алғаш рет радио хабары 
[[Сурет:Атырау радиосы.jpg|оңға|200px]] эфирге шықты. Қазір ол 102.0 FM жиілігінде тәулігіне 17 сағат хабар таратып отыр. 80 жыл бұрын сол кездегі Гурьев халқына алғашқы жаңалық таратқан бұл медиа-мекеме бүгінде заман сұранысына сай жаңа технологиямен жабдықталған. Елдегі саяси-экономикалық, төтенше жағдайлар кезінде дереу үн қосып, халыққа жедел ақпарат таратып, қоғамда оң пікір қалыптасуына ықпал етіп отыр. 
Қазір кеңейтілген диапазонды 1000 киловаттық жаңа радиотаратқыш іске қосылып  радиотолқынның таралу аймағы 60 шақырымға дейін кеңейді.&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/atyrauda-zhana-radiostudiya-men-zhana-radiotaratkysh-iske-kosyldy_a3542003 Атырауда жаңа радиостудия мен жаңа радиотаратқыш іске қосылды&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар 101,0 [[Қазақ радиосы]], 101,6 Радио Дача, 102,8 [[Шалқар (радио)|Шалқар радиосы]], 103,6 [[Тандем радиосы]], 104,4 NS радиосы, 104,8 Lux FM, 105,2 Русское радио Азия, 105,7 Восток FM, 106,2 Дала FM, 106,8 Европа+ Казахстан, 107,2 [[Жұлдыз FM]], 107,7 Авторадио Казахстан т.б. жұмыс жасайды.&lt;ref&gt;https://vcfm.ru/vc/Asia/guryev.htm&lt;/ref&gt;

==Қаланың назар аударарлық орындары==
*[[Иманғали мешіті]]
*[[Успен соборы|Успен шіркеуі]]
*[[Құрманғазы Сағырбайұлы]] ескерткіші
*[[Сұлтан Бейбарыс]] ескерткіші
*[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]]
*[[Хиуаз Қайырқызы Доспанова|Хиуаз Доспанова]] ескерткіші
*[[Исатай]]-[[Махамбет]] ескерткіші

== Атырау қаласының суреттері ==
&lt;gallery&gt;
Сурет:Atyrau street.jpg|Атыраудың көшелері
Сурет:Atyrau rivers.jpg|[[Жайық өзені]]
Сурет:New buildings of Atyrau.jpeg|Атыраудағы БТА банкінің ғимараты
Сурет:Hotel Kazakhstan in Atyrau.jpg|«Қазақстан» қонақ үйі
Сурет:Атырау қаласы Жаңа құрылыстар.jpg|Жаңа кварталдар

&lt;/gallery&gt;

== Белгілі тұлғалар ==
* [[Болат Жамитұлы Өтемұратов]] - Қазақстан Республикасы Президентінің Іс басқарушысы
* [[Темір Нұрбақытұлы Бекмамбетoв|Тимур Нұрбақытұлы Бекмамбетoв]]  - кинорежиссер, клипмейкер , продюсер 
* [[Ғани Есенкелдіұлы Қасымов]]- Қазақстан патриоттары партиясының төрағасы                                                                     
* [[Аркадий Юрьевич Волож]]  - Яндекс компаниясының бас директоры
* [[Фариза Оңғарсынова]] - ақын, халық жазушысы, журналист

== Бауырлас қалалары ==
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтау]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Орал]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтөбе]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Russia}} [[Астрахан]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Russia}} [[Сыктывкар]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Israel}} [[Ашдод]], [[Израиль]]
* {{flagicon|United Kingdom}} [[Абердин]], [[Құрама Патшалық]]

== Тағы қараңыз ==
* [[Атырау облысы]]
* [[Атырау аграрлы техникалық колледжі]]
* [[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]
* [[Атырау мұнай және газ университеті]]
* [[Атырау университеті]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ Атырау облысы әкімдігінің ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141007025035/http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ |date=2014-10-07 }}
* [http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php Atyrau City ақпараттық-танымдық торабы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060824051746/http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php |date=2006-08-24 }}
* [http://www.atr.kz Облыстық &quot;Атырау&quot; газеті]

{{Commonscat|Atyrau}}
{{Қазақстан қалалары}}
{{Атырау облысы}}
{{Атырау қалалық әкімдігі елді мекендері}}
{{Жайық өзені бойындағы елді мекендер}}

[[Санат:Атырау]]
[[Санат:Каспий теңізі кемежайлары]]
[[Санат:Жайық казак әскерінің тарихи елді мекендері]]</text>
      <sha1>raiz8eljaogwabbtabx03xvyyjrlonh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400583</id>
      <parentid>3400582</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T13:14:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Жоғары оқу орындары */ дереккөз</comment>
      <origin>3400583</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="78439" sha1="nlzbqborvptfkzolc34mq4aquwm5thw" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = қала
 |атауы                   = Атырау
 |сурет                   = {{Photomontage
|photo1a                = Урал река.jpg
|photo2a                = Тенгизшевройл и Марриотт.jpg
|photo2b                = Ural River Atyrau.JPG
|photo3a                = Атырау. Иманғали мешіті.jpg
|photo3b                = 카자흐스탄 아티라우(중앙공원) - panoramio - 우한길(HK Woo).jpg

|photo4a                = Atyrau filarmonia(dom radio).jpg
|spacing                = 2
|position               = center
|color_border           = white
|color                  = white
|size                   = 290
|foot_montage           = 
}}
 |әкімшілік күйі          = Облыс орталығы
 |елтаңба                 = Coat of arms of Atyrau.svg
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_deg =47 |lat_min =7 |lat_sec = 
  |lon_deg =51 |lon_min =53 |lon_sec = 
  |CoordAddon             = type:city(146862)_region:KZ
  |CoordScale             =
 |ел картасы              = 300
 |облыс картасы           = 
 |аудан картасы           = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы                  = Атырау облысы
 |кестедегі облыс         = Атырау облысы
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |әкімі                   = Шәкір Кейкін
 |add1n              = Әкімдік мекенжайы
 |add1               = Атырау қаласы, Әйтеке би көшесі, №77А
 |құрылған уақыты         = 1640
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = ''Усть-Яицкий қалашығы, Нижний Яицкий қалашығы, Чапаев, Гурьев''
 |статус алуы               = 1885
 |жер аумағы                  = 458
 |климаты                 = қатаң континенталды, қуаң
  |тұрғыны                = 316 449
  |санақ жылы             = 2023&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478686 Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)]&lt;/ref&gt;
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = [[қазақтар]] 88,95 %&lt;br&gt;[[орыстар]] 7,73 %&lt;br&gt;[[корейлер]] 0,79 %&lt;br&gt;[[татарлар]] 0,50 %&lt;br&gt;[[өзбектер]] 0,38%&lt;br&gt;басқалары 1,65 %&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT453226 Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)]&lt;/ref&gt;
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = атыраулық
 |телефон коды            = 7122
 |пошта индексі           = 
 |пошта индекстері        = 060001-060011
 |ортаққордағы санаты     = Atyrau
 |сайты                   = https://www.gov.kz/memleket/entities/akimat-atyrau?lang=kk Атырау қаласының әкімдігі
 |сайт тілі               = 
 |сайт тілі 2             = 
 |сайт тілі 3             = 
}}
{{мағына|Атырау (айрық)}}
'''Атырау''' — [[Атырау облысы]]ның әкімшілік орталығы, [[Қазақстан]]ның [[Батыс Қазақстан|батысында]], [[Жайық]] өзенінің бойында орналасқан қала. Қаланың негізі 1640 жылы қаланған. Тұрғыны 316 449 адам (2023).
Атырау қаласынан [[Астана]]ға дейінгі қашықтық 1810 км.

== Атауы ==
Қала жеріндегі белгілі тұңғыш тұрақты қоныс — қазіргі «Орбита» стансасы қасындағы [[Алтын Орда]] кезеңіндегі болған ''Лаэти'' асары. [[Ноғай ордасы]] кезеңінде балықшылардың тұрақты ''[[Үйшік]]'' қонысы [[Жайық|Жайық өзені]] [[саға]]сында орналасқан.

Казак-орыстар жаулап ала бастағанда [[1640]] ж. ''Яицкий городок'' аталған қалашық салынған. Жайықтың жоғарысында'' Верхний Яицкий городок'' (қазіргі [[Орал]] қаласы) деген қалашық салынғасын, ''Нижний Яицкий городок'' деп аталып кеткен, соңынан ол — ''Усть-Яицкий городок''.

[[Ресей империясы|Ресей ханшайымы]] [[Екатерина II]] ''Яик'' өзенін (Жайықтың [[Орыс тілі|орысша]] атауы) ''Урал'' деп атауын жарлығымен бекіткенде, қаланың атауы ''Гурьев городок'', ''Гурьев'' деп өзгертілген.

1920 жж. қысқа уақытқа большевиктер Гурьевті ''Чапаев'' деп қайта атаған.

1992 ж. бері қала атауы — Атырау.

== Этимологиясы ==
«Атырау» -лексикасы көбіне үлкен айдынды көлдің не теңіздің сала-салаға бөлініп, тармақтанып, шығанақтар мен арал, саға, мүйістер пайда болатын жағалауы. 
Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауын, теңіздің алабын қоса, жергілікті тұрғындар күні бүгінге дейін атырау деп атайды.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақтар|шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым=Атажұрт|орны= Алматы|баспасы=«Білік»|жыл=2003|томы=VIII |беттері=480 |барлық беті=480 |сериясы= |isbn=-5-7667-2054-8|тиражы= }}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
[[File:Герб гурьев.gif|thumb|left|400px|Гурьев таңбасы]]
ХVІ ғасырдың бірінші ширегінен бастап , Жайық-Каспий жағалауына Ресей патшасы өкіметінің саясатына шыдамаған және патша үкіметін мойындағысы келмеген қашқын орыс еріктілері, күнкөріс іздеген крепостной шаруалар, қылмыстық элементтерден тұратын Волга бойы казактары келіп қоныс тебе бастаған. Олар келе сала өз кәсіпшіліктерін ашып,балық аулау, балық тұздау қостарын ұйымдастырып, жатар тұрақ орындарын тұрғызады. Сол уақыттан бастап тұрғызылған тұрақтар «[[Үйшік]]» атанып кеткен.

Жайық-Каспий жолы Азия елдерімен басқа да елдерге жол ашатын «әрі қақпа,әрі кілт» болатынына көзі жеткен патша өкіметі,ХVІІ ғасырдың 30-шы жылдарының аяғында Ярославлдық көпес, бай саудагер Гурьевтер әулетіне Жайық бойында балық кәсіпшілігін ашуға және бекініс тұрғызуға рұқсат қағазын береді.
1640 жылы Гурьевтер әулетінің басшысы Гурий Назарьев, балалары Михаил, Иван және Андреймен Жайық бойына келіп қоныстанып, өнеркәсіптерін ашып, [[Жайық]] және [[Ембі]] өзені балықтарын өндірістік және сауда мақсатында пайдалана бастайды.

Бой көтерген қала мен балықшылық өндіріс табыстары осы өңірді мекендеуші байырғы қалмақтар мен орыс казактарының қызғаныштарын туғыза бастайды. Ақыры қашанда көршілерімен жауласып-қырқысып отыратын қала, қалмақтардың тонауына ұшырайды.

Жайық бойындағы бұл оқиға [[Астрахан]] әскерлері басшылығын елең еткізді.
Ағаштан тұрғызылған қорған қамал жаудан және өрттен қорғануға қорғаныс бола алмайтынына көздері жеткен патша үкіметі,теңіз маңы және Жайық бойының қорғанысын күшейту мақсатында, 1645 жылдың 18 ақпанында М.Гурьевке қаланы [[қамал]] етіп тұрғызуға рұқсат береді. Рұқсат қағазында қала қамалын Астрахан қаласының үлгісіндей етіп тұрғызу көрсетіледі.

Тас қала-қорғанның құрылысы 1647 жылдың 6 маусымда басталып кетеді. Тұрғызылып жатқан қала 1649 жылы казактар атаманы И.Кондырев бастаған казактар тобының шабуылымен тоналады. 
Жайық бойындағы тас қала-қамалдың құрылысы 15 жылдан соң 1662 жылы аяқталып, Гурьевтердің үлкен қаржылық шығынына шығады. ХVІІ ғасырдың аяғына таман және ХVІІІ ғасырдың басынан бастап, тас қала-қамалы ірі шекаралық қамалға айналады.

*1798 жылдың 11 желтоқсанындағы Патша жарлығымен Гурьев қаласы Орал әскери басшылығының қарауына беріледі.
*1865 жылы уездік қала болды. 
*1917 жылға дейін және одан кейінгі 15 жыл бойы Орал әскери облысының орталығы
*1925 жылдан [[Бөкей губерниясы]]ндағы Гурьев уезінің орталығы 
*1929 жылы [[Гурьев округі]]нің орталығы
*1930 жылы аудан орталығы
*1938 жылғы қаңтар айының 15-інен облыс орталығы. 
*1992 жылы ақпан айының 21-і күні ҚР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы Гурьев қаласын Атырау қаласы деп атау жөнінде қаулы қабылдады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://akimat-atyrau.kz/|title=Атырау қаласының ресми сайты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Климаты ==
Климаты қатты континенталды, жазда құрғақ ,ыстық, ал қыста ылғал қармен сипатталатын салқындық. Жазы [[жауын-шашын]]сыз, құрғақ, ыстық ұзаққа созылады. Қыс мезгілінде [[қар]] аз жауып, суық болады.
{{Қаланың ауа райы
 | Ені  = 70 
 | Жағдайы = 
 | Жер_ілік = Атырау
 | Дерекнама  = [http://www.pogoda.ru.net/climate/35700.htm Ауа Райы мен Климат]

 | Қаң_ор =-6.4           | Қаң_ор_ж-ш =14 
 | Ақп_ор =-6.3           | Ақп_ор_ж-ш =11
 | Нау_ор =0.8            | Нау_ор_ж-ш =15 
 | Сәу_ор =11.2           | Сәу_ор_ж-ш = 16
 | Мам_ор =18.4            | Мам_ор_ж-ш =25 
 | Мау_ор =24.5             | Мау_ор_ж-ш =18 
 | Шіл_ор =26.8             | Шіл_ор_ж-ш =10 
 | Там_ор =24.8            | Там_ор_ж-ш = 10
 | Қыр_ор =18.0            | Қыр_ор_ж-ш =8 
 | Қаз_ор =9.7            | Қаз_ор_ж-ш =16
 | Қар_ор =1.3           | Қар_ор_ж-ш =18
 | Жел_ор =-4.3           | Жел_ор_ж-ш =14
 | Жыл_ор =9.9             | Жыл_ор_ж-ш =175

 | Қаң_ор_мин =-9.4       | Қаң_ор_макс =-2.8 
 | Ақп_ор_мин =-9.9         | Ақп_ор_макс =-1.8
 | Нау_ор_мин =-3.1         | Нау_ор_макс =5.8
 | Сәу_ор_мин =6.1        | Сәу_ор_макс =17.2
 | Мам_ор_мин =12.8         | Мам_ор_макс =24.5 
 | Мау_ор_мин =18.4         | Мау_ор_макс =30.8
| Шіл_ор_мин =20.5         | Шіл_ор_макс =33.4 
 | Там_ор_мин =18.5         | Там_ор_макс =31.6 
 | Қыр_ор_мин =12.3         | Қыр_ор_макс =24.6
 | Қаз_ор_мин =5.0         | Қаз_ор_макс =15.3
 | Қар_ор_мин =-1.7         | Қар_ор_макс =5.1 
 | Жел_ор_мин =-7.0         | Жел_ор_макс =-1.1
 | Жыл_ор_мин =5.2         | Жыл_ор_макс =15.2

 | Қаң_а_мин =-37.9          | Қаң_а_макс =10.5 
 | Ақп_а_мин =-37.4         | Ақп_а_макс =15.0 
 | Нау_а_мин =-32.3          | Нау_а_макс =26.3 
 | Сәу_а_мин = -12.3        | Сәу_а_макс =32.5 
 | Мам_а_мин =-2.3         | Мам_а_макс =37.6
 | Мау_а_мин =2.3          | Мау_а_макс =41.9 
 | Шіл_а_мин =8.1          | Шіл_а_макс =42.7 
 | Там_а_мин =4.8         | Там_а_макс =41.6 
 | Қыр_а_мин =-5.7         | Қыр_а_макс =40.1 
 | Қаз_а_мин =-15.7         | Қаз_а_макс =29.6
 | Қар_а_мин =-29.8         | Қар_а_макс =19.9
 | Жел_а_мин =-35.8         | Жел_а_макс =11.8 
 | Жыл_а_мин =-37.9          | Жыл_а_макс =42.7  
}}
Атырау қаласы ендігі 47, -07 С., ұзақтығы 51-53 болатын жазы ұзақ, қысы қысқа күндермен сипатталады.

Қаңтар айындағы орташа температура -6&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап -12&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін, ал шілде айындағы орташа температура +24&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап +26&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін. Ең төменгі температура -38&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С, ең жоғары температура +45&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С.
[[Каспий теңізі]]не құйып, облыс орталығынан өтіп жатқан [[Жайық өзені]]нің арқасында ол жердегі температура судан алыс жердегі аудандардың температурасымен салыстырғанда төмен болып келеді.
Жауын-шашын болар-болмас деңгейде, жылына орташа 150 мм, 200 мм шамасында болады. Жел бағыты қаңтар айында оңтүстік-шығыс бағытта болса, ал маусым айында батыс бағытта болады.

== Әкімшілік бөлінуі ==
Атырау қалалық әкiмшiлiгінің құрамында 1 қала, 6 ауылдық округ (Алмалы, Атырау, Дамбы, Еркiнқала, Кеңөзек, Қайыршақты), 15 елдi мекен бар. Қалаға 2013 жылы [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]], 2018 жылы Балықшы, Жұмыскер ауылдық округтеріндегі [[Ақжайық (Атырау қалалық әкімдігі)|Ақжайық]], [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]], [[Көкарна (Атырау қалалық әкімдігі)|Көкарна]], [[Водниково]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]], [[Рембаза]] елді мекендері, 2019 жылы Геолог ауылдық округіндегі [[Геолог (ауыл)|Геолог]], [[Бірлік (Атырау қалалық әкімдігі)|Бірлік]], [[Новокирпичное]], [[Теңдік (Атырау облысы)|Теңдік]], [[Қарабатан]], [[496 разъезд]] елді мекендері қосылды. Қалалық әкімдік аумағына Махамбет ауданынан Алмалы ауылдық округіндегі [[Алмалы (Атырау облысы)|Алмалы]], [[Береке (Атырау облысы)|Береке]] елді мекендері берілді.

== Әкімдері ==
* Нұрпейіс Мақашев 1992-1993
* Бекболат Нарегеев 1993-1995
* Жалғас Тікенбаев 1995-1998
* Арыстанғали Әшімғалиев 1998-1999
* Дүйсенбай Тұрғанов 1999-2002
* Манас Тасыбаев 2002-2006
* [[Бергей Сәулебайұлы Рысқалиев|Бергей Рысқалиев]] 2006
* [[Сәлімжан Жұмашұлы Нақпаев|Сәлімжан Нақпаев]] 2006-2009
* Мереке Есмұратов 2009-2012
* Асқар Керімов 2012
* Серік Айдарбеков 2012-2014
* Нұрлыбек Ожаев 2014-2016
* [[Серік Жамбылұлы Шәпкенов|Серік Шәпкенов]] 2016-2018
* Әлимұхаммед Құттымұратұлы 2018-2020
* Қайрат Оразбаев 2020-2022
* Мейірім Қалауи 2022-2023
* Шәкір Кейкін 2023-

== Халқы ==
Тұрғыны 1897 жылы 9,3 мың, 1959 жылы 78,1 мың, 1970 жылы 114,2 мың, 1979 жылы 130,9 мың, 2012 жылы 182,8 мың адам болды.&lt;br /&gt;2014 ж.  қала әкімшілігі тұрғындарының саны 280,6 мың адам құрады, оның ішінде:
* Атырау қаласы — 195,6 мың адам;
* [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]]  — 17,1 мың адам;
* [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер кенті]] — 10,4 мың адам;
* Ауылдық тұрғындар -57,5 мың адам;

{| class=&quot;wikitable&quot;      
|-
! 1959 !! 1970 !! 1979!! 1989!! 1999 !! 2009 !!2010 !!2011 !!2012 !! 2013!!2014 !!2015 !!2016 &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-cities.htm|title=Қазақстан / Qаzаqstаn|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
|-
| 78 143 || 114 277 || 130 916 || 149 261 || 142 497 || 165 387 ||171 900 ||176 937 ||182 866 ||189 211 ||195 674 ||217,866 ||226,042
|}
Атырау қаласында 84 ұлт өкілдері тұрады.
Облыстың 2014 жыл басындағы деректер бойынша жекеленген этностар құрамы төмендегідей:&lt;ref&gt;2014 жыл басына Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны. Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі.&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Барлық ұлттар!! қазақтар !! орыстар !!корейлер!! татарлар !! өзбектер !!украиндар !! немістер!! басқалары 
|-
| 280 600 ||239 905 || 29 616|| 2 945 || 1 952 || 1 055 || 735 || 407 || 3 985
|}
2019 жылғы статистикалық деректер бойынша Атырау қаласында туғандар саны 9 760, ал өлгендер саны 1 920 адамды құрады. Табиғи өсім 7 840 адам. Келген адамдар саны 16 130, кеткен адамдар саны 13 311 болды. Туылым коэффициенті (1000 адамға) 27,9, өлім-жітім коэффициенті (1000 адамға) 5,49 болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://stat.gov.kz/region/252311/dynamic|title=ҚР өңірлерінің статистикасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Экологиясы ==
Атырау қаласы кәсіпорындардың ортасында қалуда. Ауаны ластаушылардың 80-85 пайызын мұнай тасымалымен және мұнай өңдеумен айналысатын кәсіпорындар құрайды. Атырау қаласындағы өндіріс орындарының ауаға лас қалдықтарды тарату көрсеткіштері артып, ол жылына бір мың тоннадан асып тұр. Ірі кәсіпорындар әлі күнге тазарту құрылғыларымен жабдықталмаған. Сөйтіп зиянды шығарындылар еш сүзгіден өтпестен қала аумағына таралып жатыр. 

[[Қазтрансойл|«ҚазТрансОйл» АҚ Атырау мұнай құбыры басқармасы]] көмірсутегі қоспаларын 68,7 пайыз көлемінде, [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«Атырау мұнай өңдеу зауыты» ЖШС]] – 22,79, «Атырау жылу электр орталығы» көміртегі тотығын 46,08 пайыз, [[Каспий құбыр желісі консорциумы|«Каспий құбыр консорциумы-Қ» АҚ]] – 19,57, «Атырау жылу электр орталығы» ЖШС азот диоксидін – 73,2, Атырау мұнай өңдеу зауыты күкірт диоксидін 52,54 пайыз мөлшерінде ауаға шығаруда.

Атырау қаласында атмосфералық ауаның сапасын анықтайтын сегіз стансадан автоматты түрде тәулік бойына ауа құрамын анықтайтын сынама алынады. Соның ішінде «ВестОйл» ЖШС-нің базасы аумағында орналасқан стансадан күкіртті сутегінің шектеулі мөлшері концентрациясынан  асып кететіні анықталып отыр.&lt;ref&gt;Атырау газеті, 03.06.2015&lt;/ref&gt;

Қаланы улап жатқан негізгі 3 ошақ бар. Біріншіcі – мұнай компаниялары. Екіншісі – қаладан шыққан тұр­мыстық қалдықтарды көмуге арналған полигон. Үшіншісі – қаланың екі жақ шетінде орналасқан қалдық суларды төгетін булану алаңы.&lt;ref&gt;«Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газеті, 08.08.2020&lt;/ref&gt;

==Кәсіпорындары ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Кестеде 1000-нан астам қызметкері бар Атырау қаласының ірі кәсіпорындары көрсетілген&lt;ref&gt;KazDATA: все крупные компании Атырау и Казахстана&lt;/ref&gt;
|-
! Кәсіпорындар !! Қызмет түрі
|-
| «АРИАДНА» ЖШС||Инженерлік құрылыстарын салу
|-
| «СИЧИМ С.П.А., КАЗАХСТАН» бөлімі || Мұнай және газ магистральдық құбырларын салу
|-
| «АТЫРАУ ЖЫЛУ-ЭЛЕКТР ОРТАЛЫҒЫ» АҚ	 || Жылу электр станцияларының электр қуатын өндіруі
|-
| [[Теңізшевройл|«ТЕҢІЗШЕВРОЙЛ» ЖШС]]|| Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «БОЛАШАҚ-АТЫРАУ» ЖШС|| Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «ФИРКРОФТ ИНЖИНИРИНГ СЕРВИСИЗ ЛИМИТЕД КАЗАХСТАН ЖШС» || Жұмыспен қамту агенттігінің қызметі
|-
| «НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ Н.В.» бөлімі || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «ПСН КАЗСТРОЙ» АҚ || Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «CAPITAL COMPLEX CATERING» ЖШС || Мейрамханалар мен тамақ беру қызметі
|-
|«ЮЛМАР-СЕРВИС» ЖШС || Изоляциялау жұмыстары
|-
| «КОНСОРЦИУМ «ISKER» ЖШС || Басқа топтамаларға енгізілмеген өзге де инженерлік құрылыстар салу
|-
| «ДЕНХОЛМ-ЖОЛДАС» || Арнайы мамандықтарды талап ететін өзге де құрылыс жұмыстары
|-
| «ҚАЗМҰНАЙГАЗ - БҰРҒЫЛАУ&quot; СЕРВИСТІК БҰРҒЫЛАУ КӘСІПОРНЫ» ЖШС || Мұнай және табиғи газ өндірісін техникалық қолдау
|-
| [[Ембімұнайгаз|«ЕМБІМҰНАЙГАЗ» АҚ]] || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«АТЫРАУ МҰНАЙ ӨҢДЕУ ЗАУЫТЫ» ЖШС]] || Мұнай өңдеу өнімдерін өндіру
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Атырау кәсіпорындары 
|-
! Теңізшевроил кеңсесі !! Атырау «НКОК» кеңсесі  !! Атырау мұнай өңдеу зауыты
|-
| [[Сурет:Атырау. Теңізшевроил кеңсесі.jpg|ортаға|300px]] || [[Сурет:Атырау. НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ.jpg|ортаға|300px]]|| [[File:Атырау АМӨЗ.jpg|ортаға|250px]]  
|}

== Көлік және инфрақұрылым ==
Қазіргі таңда Атырау қаласында көліктің барлық түрлері де дамыған.[[Сурет:Атыраудағы экологиялық таза автобустар.jpg|thumb|right|300px|Атыраудағы экологиялық таза автобустар]]
'''Қоғамдық көлік.''' Атырау қаласының [[Автобустың маршруты|маршрут желісі]] күні бүгінге 51 маршрут жұмыс атқаруда. 2013-2015 жылдары аралығында қалаішілік маршрутында қызмет көрсететін «АйсТрансХолдинг» ЖШС-і өз қаражаты есебінен 51 дана [[автобус]] сатып алды. 
Қоғамдық көліктер [[GPS]] – мониторинг жүйесін қолданады, ол онлайн режимінде қалалық қоғамдық көліктердің маршруттары, аялдамалар және көліктің ағымдағы жағдайы туралы ақпараттарды ұсынады.

«Атырау» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясының қатысуымен «Atyrau-Avtopark» автобус паркі құрылып, оған Семей қаласынан 65 жаңа автобус сатып алынды. 2020 жылы «Ақ Жайық Автопарк» ЖШС-і экологиялық тұрғыдан қоршаған ортаға лас шығарынды шығармайтын 160 жаңа автобус алды. 
2021 жылдан бастап автобустар санын 140-тан 250-ге дейін көбейтуді жоспарлап отыр. Бұл саптағы 220 автобус мүмкіндігі шектеулі азаматтардың қажеттіліктері үшін толық бейімделген.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ernur.kz/kazakstan/atyrauda-metanmen-zhuretin-avtobustar-zholgha-shykty|title=Атырауда метанмен жүретін автобустар жолға шықты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

Қалада троллейбус жүйесі 1996 жылдың 09 қыркүйегінде ашылып, 1999 жылдың 29 сәуірінде оның қозғалысы тоқтатылды. Бір ғана маршрутта 5 троллейбус қызмет көрсетті.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://transphoto.org/city/402/|title=Троллейбус компаниялары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Темір жол көлігі.''' Атырау арқылы өтетін темір жол вокзалынан 13 бағыт бойынша 24 поезд кесте бойынша жолаушылар тасымалын қамтиды. Темір жол Атырауды Қазақстанның [[Алматы]], [[Ақтөбе]], [[Астана]] сияқты ірі қалаларымен, сондай — ақ Ресейдің ([[Мәскеу]], [[Саратов]], [[Волгоград]], [[Астрахан]]), Тәжікстанның ([[Куляб]], [[Худжанд]], [[Душанбе]])  қалаларымен және Өзбекстан астанасы-[[Ташкент]]пен байланыстырады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://atyrau.invest.gov.kz/kz/about/infrastructure/|title=Инфрақұрылым|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Әуе көлігі.''' Атырау әуежайынан келесі бағыттар бойынша рейстер ұшырылады:[[File:Атырау әуежайы.jpg|thumb|right|300px|Атырау халықаралық әуежайы]]
{{Airport-dest-list| {{flagicon|Қазақстан}} [[Air Astana]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Ақтау]], {{flagicon|Түркия}} [[Ататүрік атындағы халықаралық әуежай|Ыстамбұл]], {{flagicon|Нидерланд}} [[Схипхол|Амстердам]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Qazaq Air]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Ақтөбе халықаралық әуежайы|Ақтөбе]],{{flagicon|Қазақстан}}[[Орал халықаралық әуежайы|Орал]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Bek Air]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]]| {{flagicon|Қазақстан}} [[SCAT]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Актау]], {{flagicon|Әзірбайжан}} [[Баку әуежайы|Баку]]
| {{flagicon|Ресей}} [[Аэрофлот]]|{{flagicon|Ресей}} [[Шереметьево әуежайы|Мәскеу-Шереметьево]]}}
Қабылдайтын әуе көлігі түрлері: Ан-12, [[Ан 24|Ан-24]], Ан-26, Ан-28, Ан-30, [[Ан-32]], [[Ан-72]], Ан-74, [[Ан-124]], Ил-62, Ил-76, [[Л-410]], Ту-134, Ту-154, Як-40, Як-42, [[Airbus A320|Airbus A319]], [[Airbus A320]], Airbus A321, ATR 42, ATR 72, [[Boeing 707]], [[Boeing 737]], [[Boeing 747]], [[Boeing 757]], Boeing 767, және тағы да басқа 3-4 кластағы ӘК түрлері, барлық типтегі [[тікұшақ]]тар.

== Атырау қаласының көпірлері ==
[[1965 жыл]]ы [[28 тамыз]]да [[Жайық|Жайық өзені]] арқылы өтетін қаладағы алғашқы темірбетон көпір салынып, пайдалануға берілді. Көпірдің ұзындығы 259 метр, биіктігі 10 метр. «Орталық» көпір Сәтбаев даңғылы мен Абай көшесін байланыстырады. Символикалық рөлі Европа мен Азияны жалғастырады.

Қаланың солтүстік бөлігінде [[1985 жыл]]ы Ғаббас Берғалиев көшесінің бойымен айналма көпір пайдалануға берілді. Ұзындығы 200, ені 17 метр, ол А-27 Ақтөбе - Астрахан тас жолында қала арқылы өтетін транзиттік автомобиль жолына айналды.
[[Сурет:Атырау көпірлері.jpg|thumb|right|350px|[[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын жалғайтын автомобиль және жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер]]
[[2001 жыл]]ы «Тәуелсіздікке 10 жыл» аспалы «жаяу жүргіншілерге арналған» көпір салынды. Ұзындығы 551 метрлік көпір Гиннестің рекордтар кітабына әлемдегі ең ұзын жаяу жүргіншілер көпірі ретінде енгізілген.
[[2008 жыл]]ы қаланың оңтүстік бөлігінде [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]] шағын аудандарын байланыстыратын «Балықшы» көпірі салынды. Ұзындығы 484,4 м, ені 23,9 м.

Осы жылы Балықшы-Перетаска көпірі пайдалануға берілді. Ұзындығы 63,7 м, ені 14 м. Ол Балықшы шағын ауданы мен Мирный және [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]] шағын аудандарын жалғастырушы рөлін атқарады.

[[2009 жыл]]ы Сұлтан Бейбарыс даңғылын жалғастыратын көпір ашылды. Өткізу қабілеті тәулігіне 5-7 мың автомобильді құрайтын төрт жолақты көпір, ұзындығы 800 м кіреберіс жолдармен, ұзындығы 380,7 м және ені 22 м, жүріс бөлігінің ені 16 м. Екі жағынан жаяу жүргінші жолы 2,5 метр құрайды. Сұлтан Бейбарыс даңғылы бойындағы көпір теміржол вокзалын (сол жағалау) және оң жағалаудағы «Атырау» халықаралық әуежайын байланыстырады.

Осы жылы қаланың [[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын (Әуезов даңғылынан Ғұмаров көшесіне) жалғайтын «Мұнайшы» көпірі пайдалануға берілді. 4 жолақты көпірден тәулігіне 5-7 мың автомобиль өтеді. Көпірдің жалпы ұзындығы 693 метр, ұзындығы 483 метр және ені 17 метр. Жүріс бөлігінің ені 14 метр, екі жағында ені 1 метр 2 жаяу жүргіншілер жолы бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://rus.azattyq.org/a/Atyrau_bridge_opening_salary/1784299.html|title=Атырау қаласындағы көпірдің тұсаукесері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

[[2010 жыл]]ы Мечников пен Баймұханов көшелерін жалғайтын көпір салынды. Ұзындығы 770, ені 23,5 метр. Ол қаламыздың 370 жылдығына орай ашылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=6cnh0nQg_ug|title=Атырау қаласындағы көпірлер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Мәдениеті ==
Атырауда [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]], [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония]], Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы орналасқан. [[Атырау халық ұлт аспаптар оркестрі|Дина Нұрпейісова атындағы халық ұлт-аспаптар оркестрі]] жұмыс жасайды.

[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]], Қазақстандағы мезозой дәуірінен сыр шертетін жалғыз палеонтологиялық мұражайы Атырау қаласында орналасқан.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=cT0rkEH4xWw|title=Палеонтологиялық мұражай жаңғыртылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt; [[Атырау облыстық өнер мұражайы|Ш.Сариев атындағы Атырау облыстық көркемсурет және қолданбалы сәндік өнер мұражайы]], кинотеатрлар, мәдениет және демалыс паркі, қонақ үйлер т.б.жұмыс істейді.

«Ғ.Сланов атындағы Атырау облыстық ғылыми әмбебап кітапхана», Атырау облыстық балалар кітапханасы, Облыстық көрмейтін және нашар көретін азаматтар кітапханасы, №1,2,3 Атырау қалалық орталық балалар кітапханалары қала тұрғындарына өз қызметтерін көрсетуде.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония|Н.Жантөрин атындағы филармония]] !! [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]] !! Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы !! [[Атырау облыстық өлкетану мұражайы|Атырау тарихи-өлкетану мұражайы]]
|-
| [[Сурет:Atyrau filarmonia(dom radio).jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау облыстық драма театры.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау тарихи-өлкетану мұражайы.jpg|ортаға|200px]]
|}

==Сәулеті және көрікті жерлері==
Атырау архитектуралық құрылысы жағынан үшке бөлінеді. Жайықтың оң жағасындағы ескі қалада негізінен ''20 ғасырдың басында'' салынған бір қабатты ағаш және кірпіш үйлер кездеседі. Орталық бөлігінде екі қабатты тас үйлер, ''4 – 5 қабатты тұрғын үйлер'' мен мекеме жайлары бар. Өзеннің сол жағалауында кеңес өкіметі жылдары Ембімұнай кенті мен мұнай айыру зауытының қалашығы пайда болды. [[Жайық]]қа салынған көпір (''1965'') [[Еуропа]] мен [[Азия]] құрлықтарында жатқан қаланың екі бөлігін байланыстырады.

Атырау қаласының заманауи сәулетіне Исатай мен Махамбет алаңы, Иманғали мешіті, XIX ғасырда салынған [[Успен соборы|Православ шіркеуі]], (бұл шіркеу Атырау қаласында тұрғызылған алғашқы ғимарат), Marriott қонақ үйі, Алмагүл ықшам ауданы, соңғы үлгіде салынған спорт, мәдениет сарайларын айтуға болады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nur.kz/leisure/tourist-routes/1721256-dostoprimecatelnosti-atyrau/|title=Атыраудың көрікті жерлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Иманғали мешіті]] !! [[Успен соборы]] !! Marriott қонақ үйі
|-
| [[Сурет:Атырау. Иманғали мешіті.jpg |ортаға|300px]]|| [[Сурет:Атырау. Успен соборы.jpg|ортаға|300px]] ||[[Сурет:Marriott қонақ үйі.jpg|ортаға|300px]]
|}

== Саябақтары ==
Қазір Атырау қаласында 6 саябақ бар. Жеңіс саябағы, «Алмагүл» ықшам ауданындағы саябақ,  «Балықшы» ықшам ауданындағы саябақ, ретро паркі, №1 және №2 ықшам ауданындағы, және «Тұрғындар қалашығындағы» саябақтар. Саябақтардың аумағы 10 гектарға жетеді. Олар жасыл желектерден, аллеялардан, абаттандырылған жолдардан, орындықтар мен серуендеу алаңдарынан тұрады. Сонымен қатар танымал тұлғаларға ескерткіштер, субұрқақтар, мүсіндер және т.б. бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=В.Гузиков. Атырау қаласындағы саябақтар жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтар сияқты өсуде|title=Атырау облысының ақпараттық ресурсы 07.08.2019.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Жеңіс» саябағы''' — Ұлы Отан соғысы жауынгерлерін еске алуға арналған мәңгілік алау арқылы таныс. Кіре беріс қақпадан кейін әскери техниканың нақты үлгілері қойылған. Мұнда [[Ан-2|ұшақ]], [[Т-34|танк]], зеңбірек, бронетранспортер т.б. көруге болады. Жеңіс саябағындағы &quot;Тағзым Аллеясы&quot; алаңында Ұлы Отан соғысының атыраулық қаһармандарына арналған 14 бюст орнатылған. Парктің орта тұсында аспанға бағытталған найзаның жанында орналасқан Мәңгілік алау бар. Сондай-ақ, парк құрамында «Естелік қабырғасы» бар. Ол бірнеше ондаған ірі гранит плиталардан тұрады, олардың үстінде Екінші дүниежүзілік соғыстан оралмаған Атырау облысы тұрғындарының есімдері жазылған. Саябақта  қаза тапқан интернационалист жауынгерлерді, сондай-ақ тәжік-ауған шекарасында қаза тапқан қазақстандық жауынгерлерді еске алуға арналған [[ескерткіш]] орнатылған.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://tumba.kz/putevoditel/48-%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C/25303-park_pobedy_atyrau.html|title=Атырау бойынша нұсқаулық: Жеңіс паркі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Ретро Парк саябағы''' — өткен ғасырдың елуінші жылдарындағы [[Неоклассицизм|неоклассикалық]] үлгіде салынған. Оның негізгі аумағын парк аллеялары құрайды. Бұл саябақ [[Жайық]] өзенінің жағалауы мен [[Мұнайшылар қалашығы|«Тұрғындар қалашығының»]] аралығында орналасқан. Саябақта әртүрлі павильондар, амфитеатр, түрлі түсті жарықпен әрленген су бұрқақтары, ретро стиліндегі дәмхана т.б. бар. Орта тұсында жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер,  жасанды тоғандар және басқа да сәулет туындылары орналасқан. Саябақта &quot;Дос-Мұқасан&quot; музыкалық ансамбліне орнатылған  ескерткіш бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://merei-m.kz/ru/2017/12/09/atyraudy-zha-a-retro-sayaba-y/|title=Атыраудың жаңа ретро-саябағы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Жастар саябағы''' — Жайық өзенінің Еуропа бөлігіндегі жағасында орналасқан. Саябақта жүгіру, велосипед, жаяу жүргіншілер жолы салынған. Мұнда көлеңкелі конструкциялы жазғы мобильді кафелер, балалар мен ересектерге арналған алаңдар, спорт жабдықтары, аттракциондар бар. Аумағы – 6,5 гектар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kaz.inform.kz/news/atyrau-kalasynda-zhastar-sayabagy-ashyldy_a3701949/|title=Атырау қаласында Жастар саябағы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Жеңіс саябағы !! Ретро парк !! Жастар саябағы
|-
| [[Сурет:Атырау. Жеңіс саябағы.jpg |орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Ретропарк.jpg|орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Жастар саябағы.jpg|орта|280px]]
|}

== Атырау қаласының ескерткіштері ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Танымал тұлғаларға арналған ескерткіштер
|-
! Сұлтан Бейбарыс ескерткіші !!Исатай-Махамбет ескертіші!! Үш биге арналған ескерткіш !! Халел Досмұхамедов ескерткіші
|-
| [[Сурет:Атырау. памятник Султану Бейбарысу.jpg |орта|250px]] ||[[File:Исатай Махамбет.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Үш биге ескерткіш.jpg|орта|250px]] || [[File:Atyrau university.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Ақын-жазушыларға арналған ескерткіштер
|-
! Әбу Сарсенбаев ескерткіші!! Хамит Ерғалиев ескерткіші !! Фариза Оңғарсынова ескерткіші !! Жұмекен Нәжімеденовке ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Абу Сарсенбаев.jpeg|орта|250px]]|| [[Сурет:Атырау. Х.Ерғалиевқа ескерткіш.jpg|орта|250px]]|| [[Сурет:Ф.Оңғарсынова ескерткіші.jpg |орта|200px]] ||[[Сурет:Атырау. Ж.Нәжімеденов ескерткіші.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Күйшілер мен әншілерге арналған ескерткіштер
|-
! Құрманғазы Сағырбаев ескерткіші !! Дина Нұрпейсова ескерткіші !! Қаршыға Ахмедияров ескерткіші !!Атырау. Дос Мұқасанға ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Құрманғазы ескерткіші.jpg|орта|200px]]|| [[Сурет:Атырау. Дина Нурпейсова ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Қаршыға Ахмедияров ескерткіші.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Дос Мұқасан.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Соғыс ардагерлеріне арналған ескерткіштер
|-
! Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш !!Қайырғали Смағұлов ескерткіші !! Хиуаз Доспановаға ескерткіш !!Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш аллея
|-
| [[Сурет:Атырау. Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш.jpg|орта|280px]]||[[Сурет:Атырау. Қайырғали Смағұлов ескерткіші.jpg |орта|150px]]  || [[Сурет:Атырау. Хиуаз Доспановаға ескерткіш.jpg|орта|200px]]||[[Сурет:Атырау. Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Әртүрлі ескерткіштер
|-
! Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш !! Молекула ескерткіші !! Бекіре балығына ескерткіш !! Әлші (асық) ескерткіші
|-
| [[File:Атырау. Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш.jpg|орта|220px]]|| [[Сурет:Атырау. Молекула ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Бекіре балығына ескерткіш.jpg|орта|150px]]|| [[Сурет:Атырау. Әлші (асық) ескерткіші.jpg|орта|220px]]
|}

== Спорты ==
Атыраудан Токиодағы Олимпиадаға елдің құрама командасында ескек есу бойынша спорт шебері А.Круглов қатысты. Боксшы Б.Теміров Олимпиадалық ойындарға, әлемдік, еуропалық сайыстарға қатысып, үш дүркін КСРО чемпионы болды. Атырау ескекшілері  Д.Савин, А.Сафарян, С.Сергеев Қазақстанның бірнеше дүркін чемпиондары. [[Арман Константинұлы Шылманов|Арман Чилманов]]  84 кг салмақты таэквондодан 2008 жылғы Олимпиялық ойындардың қола медалі иегері. [[Сәния Махамбетова]] самбо және дэюдо күрестері бойынша халықаралық және республикалық сайыстарда бірнеше рет жеңістерге жетті.

'''[[Атырау (футбол клубы)|«Атырау» футбол командасы]]''' республика чемпионатының 2 дүркін қола жүлдегері (2001 және 2002 жылдар),  2009 жылы Қазақстан кубогының иегері. Қазақстан кубогының иегері.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://qfl.kz/ru/team/1/|title=OLIMPBET Премер лигасы Атырау|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

''' [[Бейбарыс (шайбалы хоккей)|«Бейбарыс» хоккей клубы]] ''' 4 дүркін Қазақстан чемпионы (2010/2011, 2011/2012, 2015/2016 және 2018/2019).&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%91%D0%B5%D0%B9%D0%B1%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%81|title=«Бейбарыс» хоккей клубы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Атырау» волейбол командасы ''' 2003 және 2006 жылғы еліміздің чемпионы, 4 рет Қазақстан кубогының иегері -2000, 2009, 2010, 2015

'''«Атырау Барыстары»''' баскетбол командасы  Қазақстан біріншілігінің 2-рет алтын (2010/2011, 2015-2016), 7-дүркін күміс жүлдегері. (011/2012, 2012/2013, 2013/2014, 2016/2017, 2017/2018, 2018/2019, 2019/2020.&lt;ref&gt;http: //www. bcbarsyatyrau.kz/&lt;/ref&gt;

Спорт нысандарынан Атырау қаласының орталық [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] бар. Қасында спорт комплексі және жүзу бассейні орналасқан. Денешынықтыру және сауықтыру орталығында (ФОК)  әртүрлі спорт секциялары жұмыс жасайды.
[[Атырау мұз айдыны]] сарайында хоккейден еліміздің біріншілігінің ойындары өтеді. Теннис орталығында үлкен теннис ойнауға арналған 4 ашық және 4 жабық алаң бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://24.kz/kz/archive/zha-aly-tar/t-uelsizdikke-25-zhyl/item/154229-khaly-araly-talap-a-saj-tennis-ortaly-y-ashyldy|title=Атырауда халықаралық талапқа сай теннис орталығы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Спорт нысандары
|-
! [[Атырау мұз айдыны|Мұз айдыны сарайы]] !! Атырау Теннис орталығы !! [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] !! Байдарка және каноэ спорты
|-
| [[Сурет:Атырау. Мұз айдыны сарайы.jpg|ортаға|200px]]|| [[File:Атырау Теннис орталығы.jpg|ортаға|250px]] || [[File:Munaishy stadium.jpg|ортаға|200px]] || [[File:Атыраудағы байдарка және каноэ спорты.jpg|ортаға|200px]]
|}

== Білім жүйесі ==
=== Мектепке дейінгі мекемелер ===
Мектепке дейінгі мекемелердің құрамына мектепке дейінгі жастардағы балалардың күндізгі уақытта және тәулік бойы болатын жалпы типтегі (бала бақшалар, балалар яслиі, балалар үйі, мектепке дейінгі балалар үйі) мекемелері, ақыл-ой және дене бітімі дамуында ауытқулары бар арнайы мектепке дейінгі мекемелер, аурушаң балаларды салауаттандыруға арналған жазғы демалыс орындары кіреді. Атырау қаласы бойынша 46 балабақшада 13 863 бүлдіршіндер тәрбиеленуде.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://goroo-atyrau.kz/balabakshalar.html|title=Атырау қаласының білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Мектептегі білім ===
Атырау қаласының 61 мектебінде, оның ішінде Атырау облыстық дарынды балаларға араналған казақ-түрік лицейі, Атырау облыстық дарынды балаларға арналған мамандандырылған мектеп-лицей-интернаты, Ағышын тілін терең оқытатын техникалық гимназия, Атырау қалалық білім бөлімінің қалалық лицейі, Облыстық дарынды балаларға арналған мектеп-интернат, Үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мамандандырылған №30 мектеп-гимназия, Облыстық ұлттық гимназия, №34 лингвистикалық мектеп-гимназия, Н.Тілендиев атындағы облыстық &quot;Кіші өнер академиясы&quot;. Назарбаев Зияткерлік мектебі сияқты білім ордаларында 73 690 оқушы білім алуда.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://biznesinfo.kz/usefullinks/page/shkoly-atyrau-i-atyrauskoy-oblasti--adres--telefon|title=Атырау қалалық білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Жоғары оқу орындары === 
'''[[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]''' —2001 жылы құрылып, білім және ғылым министрлігі берген лицензия негізінде еңбек нарығында табысты жұмыс істейді. Институт -күндізгі және сырттай оқыту формалары бойынша қазақ және орыс тілдерінде 16 мамандық бойынша [[Сурет:АИГИ корпус №2.jpg|thumb|right|300px|'''Атырау инженерлік-гуманитарлық институты''']]жоғары-кәсіптік мамандар (бакалавриат) даярлайтын жоғары оқу орны. Институт жоғары білікті кадрларды даярлау бойынша маңызды ғылыми және оқу орталығы болып саналады. Институт инновациялық бағдарламаларды сәтті іске асырағаны үшін 2004 жылы Еуропа кәсіпкер қауымдастығының «INSAM» алтын медалімен (Женева, 2005 ж), Халықаралық «Алтын Құйма» (CBS Consult, Мәскеу, 2007) марапатталды. &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aigi.kz/language/kk/|title=Атырау инженерлік-гуманитарлық институты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Атырау мемлекеттік университеті|Халел Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті]]''' —Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде өзіндік тарихы мен тәжірибесі бар халықаралық деңгейдегі бәсекеге қабілетті мамандар даярлайтын жоғары оқу орындарының бірі. Университет 1950 жылы 14 маусымда мұғалімдер институты ретінде ашылды. 1955 жылы мұғалімдер институты педагогикалық институтқа айналды. 1994 жылы педагогика институты Атырау университеті болып құрылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://asu.edu.kz/university/|title=Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Атырау мұнай және газ университеті|Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті]]''' —еліміздің мұнай-газ саласы мен Батыс Қазақстан облысының экономикасын, білімі мен ғылымын жетілдіруге үлкен үлес қосуда. Атырау Мұнай және газ университеті Батыс Қазақстанның Білім және ғылым орталығына айналуда және Қазақстанның мұнай-газ саласындағы шығармашыл жастар мен өнеркәсіптік кәсіпорындар ұжымдары арасында лайықты құрметке ие болды. Атырау Мұнай және газ университеті еліміздің мұнай-газ саласы үшін жоғары білікті мамандарды даярлау бойынша Қазақстан Республикасының жалғыз мамандандырылған жоғары оқу орны болып табылады.&lt;ref&gt;https://aogu.edu.kz/&lt;/ref&gt;

=== Колледждері ===    
*[[Атырау аграрлы-техникалық колледжі]] 
*Атырау балық өнеркәсібі колледжі&lt;ref&gt;https://edu-kz.com/kz/kolledzhi/rybopromyshlennyj-kolledzh-v-atyrau&lt;/ref&gt; [[Сурет:Атырау. Қазақстан-Канада жоғарғы мұнай колледжі (APEC ).jpg|thumb|оңға|450px|Атырау. Жоғары мұнай колледжі &lt;ref&gt;https://m.azh.kz/index.php/ru/news/view/61104&lt;/ref&gt;]]
*Атырау бизнес және құқық колледжі&lt;ref&gt;http://akbipcollege.kz/&lt;/ref&gt;
*Атырау жоғарғы медицина колледжі
*Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі&lt;ref&gt;https://www.alem-edu.kz/kz/university/chu-atyrauskij-inzhenerno-gumanitarn/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422181609/https://www.alem-edu.kz/kz/university/chu-atyrauskij-inzhenerno-gumanitarn/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Атырау индустриалды колледжі&lt;ref&gt;https://www.ainc.kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422180903/https://www.ainc.kz/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Атырау сервис колледжі&lt;ref&gt;https://atrservice.kz/kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422180305/https://atrservice.kz/kz/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Атырау энергетика және құрылыс колледжі&lt;ref&gt;https://aesk.kz/ru/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422180727/https://aesk.kz/ru/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*С.Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі&lt;ref&gt;http://apolitcol.kz/&lt;/ref&gt;
*Д.Нұрпейсова атындағы музыка колледжі (академиясы)
*Каспий маңының қазіргі заманғы колледжі (ПСК)&lt;ref&gt;https://psvk.edu.kz/&lt;/ref&gt;
*Жоғарғы мұнай колледжі (APEC)&lt;ref&gt;https://apec.edu.kz/kk/o-kolledzhe/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422174723/https://apec.edu.kz/kk/o-kolledzhe/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Қ.Дүтбаева атындағы гуманитарлық колледж&lt;ref&gt;http://gumcollege.kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422174503/http://gumcollege.kz/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Мұнай және газ технологиялық колледжі
*«Болашақ» кәсіби-гуманитарлық колледжі

== Денсаулық сақтау ісі ==
Гурьевте тұрған әскери бөлімде алғаш рет 15 орындық [[аурухана]] ашылған. 1901 жылы осы ауруханаға арналған 2 үй салынып, оның біреуі  хирургиялық, біреуі басқа ауруларды емдеу орны боп белгіленген және 1 дәрігер, 2 фельдшер жұмыс жасаған. [[File:Атырау. №2 қалалық емхана.jpg|thumb|right|300px|Атырау.1951 жылы салынған мұнайшылар ауруханасы]]Ұлы Отан соғысы жылдарында Атырау қаласына 2 [[госпиталь]] орналастырылды. 1967 жыл мен 1987 жылдың аралығында облыстық аурухананың, балалар ауруханасының, перзентхананың, облыстық онкологиялық және туберкулезді емдеу диспансерінің жаңа үйлері іске қосылды.&lt;ref&gt;Атырау медицинасының шежіресі. Ғарифолла Шәңгереев, Өнербай Жанбала -Алматы 2010, &quot;Арыс&quot; баспасы. *ISBN 978-601-291-007-0&lt;/ref&gt;

Қазіргі кезде Атырау облыстық ауруханасы, балалар ауруханасы, №2 Атырау облыстық ауруханасы (Облыстық жұқпалы аурулар ауруханасы), Атырау қалалық медициналық жедел жәрдем станциясы, қалалық перзентхана, ЖИТС алдын алу және онымен күресу орталғы, балалар стоматологиясы, өкпе аурулар санаториясы, кардиология орталығы, көз аурулар ауруханасы, қан орталы, наркологиялық диспансері, онкологиялық диспансері, патологоанатомия бюросы, перинаталдық орталық, психиатриялық жүйке аурулар ауруханасы (Психикалық сауықтыру орталығы), тері-венерология диспансері, туберкулезге қарсы күрес диспансері, теміржол ауруханасы, орталық нерв жүйесі зақымдалған балаларға арналған сәбилер үйі т.б. дәрігерлік ұйымдар жұмыс жасайды.

== БАҚ ==
=== Газет-журналдары ===
[[File:Атырау газеті.jpg|оңға|200px]]'''[[Атырау (газет)|«Атырау» газеті]]''' —Қазақстанның батыс өлкесіндегі алғашқы ұлттық басылымдардың бірі. Оның негізін қалап, материалдық базасын жасақтап, алғашқы нөмірлерін шығарған 1923 ж. Гурьев уездік партия комитетінің бірінші хатшысы болған Төлепкерей Өтеулиев. Алғашқы саны «Ерік» деген атаумен 1923 жылы сәуір айында шықты. «Атырау»  аймақтың тыныс-тіршілігін қалың оқырманға жеткізіп келе жатқан облыстық газет.&lt;ref&gt;Егемен Қазақстан. 02.11.2018&lt;/ref&gt;
[[File:Прикаспийская коммуна.jpg|оңға|200px]]
'''[[Прикаспийская коммуна|Прикаспийская коммуна газеті]]''' —орыс тілінде шығатын облыстық қоғамдық-саяси газет. Газет 1920 жылдың 26 ақпан айынан бастап «Трудовая Правда» атымен шықты. Газет облыстың өзекті мәселелері туралы, нарықтық қатынастар, халық шаруашылығын дамыту тұрақты көрініс табуда.&lt;ref&gt;Атырау: Энциклопедия. -Алматы: Атамұра, 2000&lt;/ref&gt;

'''[[Ақ Жайық (газет)|«Ақ жайық» газеті]]''' —Атырау облысындағы кең тараған әрі тұңғыш тәуелсіз апталық басылым. Алғашқыда «Компаньон» (1991), кейін «Местное обозрение» (1992) аталып, шағын көлемде жарық көрген газет 1993 жылы мамыр айынан «Ақ жайық» аталды. Бұл - нарық жағдайына бейімделген, облыс, республика көлемінде өзін-өзі қаржыландыруға толық көшкен алғашқы газеттердің бірі.[[File:Ақ Жайық.jpg|оңға|200px]]

Сонымен қатар &quot;Мегаполис Атырау&quot;, &quot;Мұнайлы Астана&quot;, &quot;Алтын сақа&quot;, &quot;Алтын аймақ&quot; апталық газеттері және &quot;Мерейлі мекен&quot; журналы шығады.

=== Телеарналары ===
Атырау облыстық телерадиокомпаниясының хабар тарату саясаты [[Қазақстан (корпорация)|«Қазақстан» РТРК АҚ]] жүргізіп отырған саясатына толық сәйкес келеді. Ол ақпараттық және білім беру функцияларын орындай отырып, мемлекет пен қоғам арасындағы қатынастарды [[Сурет:Атырау телемұнарасы.jpg|thumb|оңға|300px|Атырау телемұнарасы]] үйлестіруге бағытталған. Телеарнаның басты міндеті - аймақтық деңгейде мемлекеттік саясатты жүргізу. Телеарнаның жалпы апталық көрсетілімі 119 сағатты құрайды. Оның ішінде мемлекеттік тілде - 80,30 сағат, немесе жалпы хабардың 68%. Меншікті бағдарламалар 45 сағатты құрайды немесе жалпы эфирдің 38% құрайды. &quot;Atyray&quot; телеарнасының хабар тарату антеннасы 180 метрлік мұнараның 153-і метрінде орналасқан.
Жетістіктері:
*Телевизияның «АПТА» ақпараттық-талдау бағдарламасы (авторы және жүргізушісі Н. Қосшиев) Халықаралық «Шабыт» фестивалінің арнайы дипломымен марапатталды;
*Теледидарда алғаш рет «Өзен өз арнасыммен ағады» атты 7-сериялық телехикая түсірілді;
*Ұлы Отан соғысының 60 жылдығына орай &quot;Тағдыр-Судьба&quot; телефильмі түсіріліп, ол [[Волгоград]] қаласында өткен ІV-Халықаралық &quot;Мәңгілік алау&quot; фестивалінде &quot;Үздік авторлық жұмыс&quot; номинациясында ІІ орын алды;
*[[Астрахан]] қаласында өткен Халықаралық &quot;Адам және теңіз&quot; байқауында &quot;белсенді азаматтық ұстанымы үшін&quot; номинациясында &quot;Каспий экологиясы: мәселелерді шешу жолдары&quot; фильмі жеңіске жетті;
*«Туған өлкем – Атырау» бағдарламасы республикалық &quot;Шаңырақ&quot; шығармашылық байқауында жеңіске жетті /Астана қ./;
*«Аманат» циклдік бағдарламасы &quot;Ең үздік тарихи-мәдени бағдарлама&quot; номинациясы бойынша Қазақстан РТРК АҚ ұйымдастырған байқауда ІІ орын алды /Астана қ./&lt;ref&gt;https://atyrautv.kz/ru/&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар [[КТК (телеарна)|КТК]], НТВ, [[Хабар (телеарна)|Хабар]], [[24KZ]], [[EL ARNA (телеарна)|Ел арна]], [[Qazsport]], Мир, [[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan]], 1-канал &quot;Евразия&quot;, СТВ, [[Astana TV]], [[НТК (телеарна)|НТК]], 31 канал, Абай ТВ, [[Жетінші арна]], ТВЦ т.б.арналар жұмыс жасайды.

=== Радио ===
'''«Atyraý radiosy»'''—ның тарихы 1938 жылы Гурьев облысының құрылуынан бастау алады. 1938 жылдың 2-ші наурызында алғаш рет радио хабары 
[[Сурет:Атырау радиосы.jpg|оңға|200px]] эфирге шықты. Қазір ол 102.0 FM жиілігінде тәулігіне 17 сағат хабар таратып отыр. 80 жыл бұрын сол кездегі Гурьев халқына алғашқы жаңалық таратқан бұл медиа-мекеме бүгінде заман сұранысына сай жаңа технологиямен жабдықталған. Елдегі саяси-экономикалық, төтенше жағдайлар кезінде дереу үн қосып, халыққа жедел ақпарат таратып, қоғамда оң пікір қалыптасуына ықпал етіп отыр. 
Қазір кеңейтілген диапазонды 1000 киловаттық жаңа радиотаратқыш іске қосылып  радиотолқынның таралу аймағы 60 шақырымға дейін кеңейді.&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/atyrauda-zhana-radiostudiya-men-zhana-radiotaratkysh-iske-kosyldy_a3542003 Атырауда жаңа радиостудия мен жаңа радиотаратқыш іске қосылды&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар 101,0 [[Қазақ радиосы]], 101,6 Радио Дача, 102,8 [[Шалқар (радио)|Шалқар радиосы]], 103,6 [[Тандем радиосы]], 104,4 NS радиосы, 104,8 Lux FM, 105,2 Русское радио Азия, 105,7 Восток FM, 106,2 Дала FM, 106,8 Европа+ Казахстан, 107,2 [[Жұлдыз FM]], 107,7 Авторадио Казахстан т.б. жұмыс жасайды.&lt;ref&gt;https://vcfm.ru/vc/Asia/guryev.htm&lt;/ref&gt;

==Қаланың назар аударарлық орындары==
*[[Иманғали мешіті]]
*[[Успен соборы|Успен шіркеуі]]
*[[Құрманғазы Сағырбайұлы]] ескерткіші
*[[Сұлтан Бейбарыс]] ескерткіші
*[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]]
*[[Хиуаз Қайырқызы Доспанова|Хиуаз Доспанова]] ескерткіші
*[[Исатай]]-[[Махамбет]] ескерткіші

== Атырау қаласының суреттері ==
&lt;gallery&gt;
Сурет:Atyrau street.jpg|Атыраудың көшелері
Сурет:Atyrau rivers.jpg|[[Жайық өзені]]
Сурет:New buildings of Atyrau.jpeg|Атыраудағы БТА банкінің ғимараты
Сурет:Hotel Kazakhstan in Atyrau.jpg|«Қазақстан» қонақ үйі
Сурет:Атырау қаласы Жаңа құрылыстар.jpg|Жаңа кварталдар

&lt;/gallery&gt;

== Белгілі тұлғалар ==
* [[Болат Жамитұлы Өтемұратов]] - Қазақстан Республикасы Президентінің Іс басқарушысы
* [[Темір Нұрбақытұлы Бекмамбетoв|Тимур Нұрбақытұлы Бекмамбетoв]]  - кинорежиссер, клипмейкер , продюсер 
* [[Ғани Есенкелдіұлы Қасымов]]- Қазақстан патриоттары партиясының төрағасы                                                                     
* [[Аркадий Юрьевич Волож]]  - Яндекс компаниясының бас директоры
* [[Фариза Оңғарсынова]] - ақын, халық жазушысы, журналист

== Бауырлас қалалары ==
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтау]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Орал]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтөбе]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Russia}} [[Астрахан]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Russia}} [[Сыктывкар]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Israel}} [[Ашдод]], [[Израиль]]
* {{flagicon|United Kingdom}} [[Абердин]], [[Құрама Патшалық]]

== Тағы қараңыз ==
* [[Атырау облысы]]
* [[Атырау аграрлы техникалық колледжі]]
* [[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]
* [[Атырау мұнай және газ университеті]]
* [[Атырау университеті]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ Атырау облысы әкімдігінің ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141007025035/http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ |date=2014-10-07 }}
* [http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php Atyrau City ақпараттық-танымдық торабы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060824051746/http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php |date=2006-08-24 }}
* [http://www.atr.kz Облыстық &quot;Атырау&quot; газеті]

{{Commonscat|Atyrau}}
{{Қазақстан қалалары}}
{{Атырау облысы}}
{{Атырау қалалық әкімдігі елді мекендері}}
{{Жайық өзені бойындағы елді мекендер}}

[[Санат:Атырау]]
[[Санат:Каспий теңізі кемежайлары]]
[[Санат:Жайық казак әскерінің тарихи елді мекендері]]</text>
      <sha1>nlzbqborvptfkzolc34mq4aquwm5thw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400585</id>
      <parentid>3400583</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T13:15:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Жоғары оқу орындары */ дереккөз</comment>
      <origin>3400585</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="78543" sha1="4g2l6755moe5ey9d3ca1c92pfasorio" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = қала
 |атауы                   = Атырау
 |сурет                   = {{Photomontage
|photo1a                = Урал река.jpg
|photo2a                = Тенгизшевройл и Марриотт.jpg
|photo2b                = Ural River Atyrau.JPG
|photo3a                = Атырау. Иманғали мешіті.jpg
|photo3b                = 카자흐스탄 아티라우(중앙공원) - panoramio - 우한길(HK Woo).jpg

|photo4a                = Atyrau filarmonia(dom radio).jpg
|spacing                = 2
|position               = center
|color_border           = white
|color                  = white
|size                   = 290
|foot_montage           = 
}}
 |әкімшілік күйі          = Облыс орталығы
 |елтаңба                 = Coat of arms of Atyrau.svg
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_deg =47 |lat_min =7 |lat_sec = 
  |lon_deg =51 |lon_min =53 |lon_sec = 
  |CoordAddon             = type:city(146862)_region:KZ
  |CoordScale             =
 |ел картасы              = 300
 |облыс картасы           = 
 |аудан картасы           = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы                  = Атырау облысы
 |кестедегі облыс         = Атырау облысы
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |әкімі                   = Шәкір Кейкін
 |add1n              = Әкімдік мекенжайы
 |add1               = Атырау қаласы, Әйтеке би көшесі, №77А
 |құрылған уақыты         = 1640
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = ''Усть-Яицкий қалашығы, Нижний Яицкий қалашығы, Чапаев, Гурьев''
 |статус алуы               = 1885
 |жер аумағы                  = 458
 |климаты                 = қатаң континенталды, қуаң
  |тұрғыны                = 316 449
  |санақ жылы             = 2023&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478686 Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)]&lt;/ref&gt;
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = [[қазақтар]] 88,95 %&lt;br&gt;[[орыстар]] 7,73 %&lt;br&gt;[[корейлер]] 0,79 %&lt;br&gt;[[татарлар]] 0,50 %&lt;br&gt;[[өзбектер]] 0,38%&lt;br&gt;басқалары 1,65 %&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT453226 Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)]&lt;/ref&gt;
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = атыраулық
 |телефон коды            = 7122
 |пошта индексі           = 
 |пошта индекстері        = 060001-060011
 |ортаққордағы санаты     = Atyrau
 |сайты                   = https://www.gov.kz/memleket/entities/akimat-atyrau?lang=kk Атырау қаласының әкімдігі
 |сайт тілі               = 
 |сайт тілі 2             = 
 |сайт тілі 3             = 
}}
{{мағына|Атырау (айрық)}}
'''Атырау''' — [[Атырау облысы]]ның әкімшілік орталығы, [[Қазақстан]]ның [[Батыс Қазақстан|батысында]], [[Жайық]] өзенінің бойында орналасқан қала. Қаланың негізі 1640 жылы қаланған. Тұрғыны 316 449 адам (2023).
Атырау қаласынан [[Астана]]ға дейінгі қашықтық 1810 км.

== Атауы ==
Қала жеріндегі белгілі тұңғыш тұрақты қоныс — қазіргі «Орбита» стансасы қасындағы [[Алтын Орда]] кезеңіндегі болған ''Лаэти'' асары. [[Ноғай ордасы]] кезеңінде балықшылардың тұрақты ''[[Үйшік]]'' қонысы [[Жайық|Жайық өзені]] [[саға]]сында орналасқан.

Казак-орыстар жаулап ала бастағанда [[1640]] ж. ''Яицкий городок'' аталған қалашық салынған. Жайықтың жоғарысында'' Верхний Яицкий городок'' (қазіргі [[Орал]] қаласы) деген қалашық салынғасын, ''Нижний Яицкий городок'' деп аталып кеткен, соңынан ол — ''Усть-Яицкий городок''.

[[Ресей империясы|Ресей ханшайымы]] [[Екатерина II]] ''Яик'' өзенін (Жайықтың [[Орыс тілі|орысша]] атауы) ''Урал'' деп атауын жарлығымен бекіткенде, қаланың атауы ''Гурьев городок'', ''Гурьев'' деп өзгертілген.

1920 жж. қысқа уақытқа большевиктер Гурьевті ''Чапаев'' деп қайта атаған.

1992 ж. бері қала атауы — Атырау.

== Этимологиясы ==
«Атырау» -лексикасы көбіне үлкен айдынды көлдің не теңіздің сала-салаға бөлініп, тармақтанып, шығанақтар мен арал, саға, мүйістер пайда болатын жағалауы. 
Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауын, теңіздің алабын қоса, жергілікті тұрғындар күні бүгінге дейін атырау деп атайды.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақтар|шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым=Атажұрт|орны= Алматы|баспасы=«Білік»|жыл=2003|томы=VIII |беттері=480 |барлық беті=480 |сериясы= |isbn=-5-7667-2054-8|тиражы= }}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
[[File:Герб гурьев.gif|thumb|left|400px|Гурьев таңбасы]]
ХVІ ғасырдың бірінші ширегінен бастап , Жайық-Каспий жағалауына Ресей патшасы өкіметінің саясатына шыдамаған және патша үкіметін мойындағысы келмеген қашқын орыс еріктілері, күнкөріс іздеген крепостной шаруалар, қылмыстық элементтерден тұратын Волга бойы казактары келіп қоныс тебе бастаған. Олар келе сала өз кәсіпшіліктерін ашып,балық аулау, балық тұздау қостарын ұйымдастырып, жатар тұрақ орындарын тұрғызады. Сол уақыттан бастап тұрғызылған тұрақтар «[[Үйшік]]» атанып кеткен.

Жайық-Каспий жолы Азия елдерімен басқа да елдерге жол ашатын «әрі қақпа,әрі кілт» болатынына көзі жеткен патша өкіметі,ХVІІ ғасырдың 30-шы жылдарының аяғында Ярославлдық көпес, бай саудагер Гурьевтер әулетіне Жайық бойында балық кәсіпшілігін ашуға және бекініс тұрғызуға рұқсат қағазын береді.
1640 жылы Гурьевтер әулетінің басшысы Гурий Назарьев, балалары Михаил, Иван және Андреймен Жайық бойына келіп қоныстанып, өнеркәсіптерін ашып, [[Жайық]] және [[Ембі]] өзені балықтарын өндірістік және сауда мақсатында пайдалана бастайды.

Бой көтерген қала мен балықшылық өндіріс табыстары осы өңірді мекендеуші байырғы қалмақтар мен орыс казактарының қызғаныштарын туғыза бастайды. Ақыры қашанда көршілерімен жауласып-қырқысып отыратын қала, қалмақтардың тонауына ұшырайды.

Жайық бойындағы бұл оқиға [[Астрахан]] әскерлері басшылығын елең еткізді.
Ағаштан тұрғызылған қорған қамал жаудан және өрттен қорғануға қорғаныс бола алмайтынына көздері жеткен патша үкіметі,теңіз маңы және Жайық бойының қорғанысын күшейту мақсатында, 1645 жылдың 18 ақпанында М.Гурьевке қаланы [[қамал]] етіп тұрғызуға рұқсат береді. Рұқсат қағазында қала қамалын Астрахан қаласының үлгісіндей етіп тұрғызу көрсетіледі.

Тас қала-қорғанның құрылысы 1647 жылдың 6 маусымда басталып кетеді. Тұрғызылып жатқан қала 1649 жылы казактар атаманы И.Кондырев бастаған казактар тобының шабуылымен тоналады. 
Жайық бойындағы тас қала-қамалдың құрылысы 15 жылдан соң 1662 жылы аяқталып, Гурьевтердің үлкен қаржылық шығынына шығады. ХVІІ ғасырдың аяғына таман және ХVІІІ ғасырдың басынан бастап, тас қала-қамалы ірі шекаралық қамалға айналады.

*1798 жылдың 11 желтоқсанындағы Патша жарлығымен Гурьев қаласы Орал әскери басшылығының қарауына беріледі.
*1865 жылы уездік қала болды. 
*1917 жылға дейін және одан кейінгі 15 жыл бойы Орал әскери облысының орталығы
*1925 жылдан [[Бөкей губерниясы]]ндағы Гурьев уезінің орталығы 
*1929 жылы [[Гурьев округі]]нің орталығы
*1930 жылы аудан орталығы
*1938 жылғы қаңтар айының 15-інен облыс орталығы. 
*1992 жылы ақпан айының 21-і күні ҚР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы Гурьев қаласын Атырау қаласы деп атау жөнінде қаулы қабылдады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://akimat-atyrau.kz/|title=Атырау қаласының ресми сайты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Климаты ==
Климаты қатты континенталды, жазда құрғақ ,ыстық, ал қыста ылғал қармен сипатталатын салқындық. Жазы [[жауын-шашын]]сыз, құрғақ, ыстық ұзаққа созылады. Қыс мезгілінде [[қар]] аз жауып, суық болады.
{{Қаланың ауа райы
 | Ені  = 70 
 | Жағдайы = 
 | Жер_ілік = Атырау
 | Дерекнама  = [http://www.pogoda.ru.net/climate/35700.htm Ауа Райы мен Климат]

 | Қаң_ор =-6.4           | Қаң_ор_ж-ш =14 
 | Ақп_ор =-6.3           | Ақп_ор_ж-ш =11
 | Нау_ор =0.8            | Нау_ор_ж-ш =15 
 | Сәу_ор =11.2           | Сәу_ор_ж-ш = 16
 | Мам_ор =18.4            | Мам_ор_ж-ш =25 
 | Мау_ор =24.5             | Мау_ор_ж-ш =18 
 | Шіл_ор =26.8             | Шіл_ор_ж-ш =10 
 | Там_ор =24.8            | Там_ор_ж-ш = 10
 | Қыр_ор =18.0            | Қыр_ор_ж-ш =8 
 | Қаз_ор =9.7            | Қаз_ор_ж-ш =16
 | Қар_ор =1.3           | Қар_ор_ж-ш =18
 | Жел_ор =-4.3           | Жел_ор_ж-ш =14
 | Жыл_ор =9.9             | Жыл_ор_ж-ш =175

 | Қаң_ор_мин =-9.4       | Қаң_ор_макс =-2.8 
 | Ақп_ор_мин =-9.9         | Ақп_ор_макс =-1.8
 | Нау_ор_мин =-3.1         | Нау_ор_макс =5.8
 | Сәу_ор_мин =6.1        | Сәу_ор_макс =17.2
 | Мам_ор_мин =12.8         | Мам_ор_макс =24.5 
 | Мау_ор_мин =18.4         | Мау_ор_макс =30.8
| Шіл_ор_мин =20.5         | Шіл_ор_макс =33.4 
 | Там_ор_мин =18.5         | Там_ор_макс =31.6 
 | Қыр_ор_мин =12.3         | Қыр_ор_макс =24.6
 | Қаз_ор_мин =5.0         | Қаз_ор_макс =15.3
 | Қар_ор_мин =-1.7         | Қар_ор_макс =5.1 
 | Жел_ор_мин =-7.0         | Жел_ор_макс =-1.1
 | Жыл_ор_мин =5.2         | Жыл_ор_макс =15.2

 | Қаң_а_мин =-37.9          | Қаң_а_макс =10.5 
 | Ақп_а_мин =-37.4         | Ақп_а_макс =15.0 
 | Нау_а_мин =-32.3          | Нау_а_макс =26.3 
 | Сәу_а_мин = -12.3        | Сәу_а_макс =32.5 
 | Мам_а_мин =-2.3         | Мам_а_макс =37.6
 | Мау_а_мин =2.3          | Мау_а_макс =41.9 
 | Шіл_а_мин =8.1          | Шіл_а_макс =42.7 
 | Там_а_мин =4.8         | Там_а_макс =41.6 
 | Қыр_а_мин =-5.7         | Қыр_а_макс =40.1 
 | Қаз_а_мин =-15.7         | Қаз_а_макс =29.6
 | Қар_а_мин =-29.8         | Қар_а_макс =19.9
 | Жел_а_мин =-35.8         | Жел_а_макс =11.8 
 | Жыл_а_мин =-37.9          | Жыл_а_макс =42.7  
}}
Атырау қаласы ендігі 47, -07 С., ұзақтығы 51-53 болатын жазы ұзақ, қысы қысқа күндермен сипатталады.

Қаңтар айындағы орташа температура -6&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап -12&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін, ал шілде айындағы орташа температура +24&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап +26&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін. Ең төменгі температура -38&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С, ең жоғары температура +45&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С.
[[Каспий теңізі]]не құйып, облыс орталығынан өтіп жатқан [[Жайық өзені]]нің арқасында ол жердегі температура судан алыс жердегі аудандардың температурасымен салыстырғанда төмен болып келеді.
Жауын-шашын болар-болмас деңгейде, жылына орташа 150 мм, 200 мм шамасында болады. Жел бағыты қаңтар айында оңтүстік-шығыс бағытта болса, ал маусым айында батыс бағытта болады.

== Әкімшілік бөлінуі ==
Атырау қалалық әкiмшiлiгінің құрамында 1 қала, 6 ауылдық округ (Алмалы, Атырау, Дамбы, Еркiнқала, Кеңөзек, Қайыршақты), 15 елдi мекен бар. Қалаға 2013 жылы [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]], 2018 жылы Балықшы, Жұмыскер ауылдық округтеріндегі [[Ақжайық (Атырау қалалық әкімдігі)|Ақжайық]], [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]], [[Көкарна (Атырау қалалық әкімдігі)|Көкарна]], [[Водниково]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]], [[Рембаза]] елді мекендері, 2019 жылы Геолог ауылдық округіндегі [[Геолог (ауыл)|Геолог]], [[Бірлік (Атырау қалалық әкімдігі)|Бірлік]], [[Новокирпичное]], [[Теңдік (Атырау облысы)|Теңдік]], [[Қарабатан]], [[496 разъезд]] елді мекендері қосылды. Қалалық әкімдік аумағына Махамбет ауданынан Алмалы ауылдық округіндегі [[Алмалы (Атырау облысы)|Алмалы]], [[Береке (Атырау облысы)|Береке]] елді мекендері берілді.

== Әкімдері ==
* Нұрпейіс Мақашев 1992-1993
* Бекболат Нарегеев 1993-1995
* Жалғас Тікенбаев 1995-1998
* Арыстанғали Әшімғалиев 1998-1999
* Дүйсенбай Тұрғанов 1999-2002
* Манас Тасыбаев 2002-2006
* [[Бергей Сәулебайұлы Рысқалиев|Бергей Рысқалиев]] 2006
* [[Сәлімжан Жұмашұлы Нақпаев|Сәлімжан Нақпаев]] 2006-2009
* Мереке Есмұратов 2009-2012
* Асқар Керімов 2012
* Серік Айдарбеков 2012-2014
* Нұрлыбек Ожаев 2014-2016
* [[Серік Жамбылұлы Шәпкенов|Серік Шәпкенов]] 2016-2018
* Әлимұхаммед Құттымұратұлы 2018-2020
* Қайрат Оразбаев 2020-2022
* Мейірім Қалауи 2022-2023
* Шәкір Кейкін 2023-

== Халқы ==
Тұрғыны 1897 жылы 9,3 мың, 1959 жылы 78,1 мың, 1970 жылы 114,2 мың, 1979 жылы 130,9 мың, 2012 жылы 182,8 мың адам болды.&lt;br /&gt;2014 ж.  қала әкімшілігі тұрғындарының саны 280,6 мың адам құрады, оның ішінде:
* Атырау қаласы — 195,6 мың адам;
* [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]]  — 17,1 мың адам;
* [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер кенті]] — 10,4 мың адам;
* Ауылдық тұрғындар -57,5 мың адам;

{| class=&quot;wikitable&quot;      
|-
! 1959 !! 1970 !! 1979!! 1989!! 1999 !! 2009 !!2010 !!2011 !!2012 !! 2013!!2014 !!2015 !!2016 &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-cities.htm|title=Қазақстан / Qаzаqstаn|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
|-
| 78 143 || 114 277 || 130 916 || 149 261 || 142 497 || 165 387 ||171 900 ||176 937 ||182 866 ||189 211 ||195 674 ||217,866 ||226,042
|}
Атырау қаласында 84 ұлт өкілдері тұрады.
Облыстың 2014 жыл басындағы деректер бойынша жекеленген этностар құрамы төмендегідей:&lt;ref&gt;2014 жыл басына Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны. Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі.&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Барлық ұлттар!! қазақтар !! орыстар !!корейлер!! татарлар !! өзбектер !!украиндар !! немістер!! басқалары 
|-
| 280 600 ||239 905 || 29 616|| 2 945 || 1 952 || 1 055 || 735 || 407 || 3 985
|}
2019 жылғы статистикалық деректер бойынша Атырау қаласында туғандар саны 9 760, ал өлгендер саны 1 920 адамды құрады. Табиғи өсім 7 840 адам. Келген адамдар саны 16 130, кеткен адамдар саны 13 311 болды. Туылым коэффициенті (1000 адамға) 27,9, өлім-жітім коэффициенті (1000 адамға) 5,49 болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://stat.gov.kz/region/252311/dynamic|title=ҚР өңірлерінің статистикасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Экологиясы ==
Атырау қаласы кәсіпорындардың ортасында қалуда. Ауаны ластаушылардың 80-85 пайызын мұнай тасымалымен және мұнай өңдеумен айналысатын кәсіпорындар құрайды. Атырау қаласындағы өндіріс орындарының ауаға лас қалдықтарды тарату көрсеткіштері артып, ол жылына бір мың тоннадан асып тұр. Ірі кәсіпорындар әлі күнге тазарту құрылғыларымен жабдықталмаған. Сөйтіп зиянды шығарындылар еш сүзгіден өтпестен қала аумағына таралып жатыр. 

[[Қазтрансойл|«ҚазТрансОйл» АҚ Атырау мұнай құбыры басқармасы]] көмірсутегі қоспаларын 68,7 пайыз көлемінде, [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«Атырау мұнай өңдеу зауыты» ЖШС]] – 22,79, «Атырау жылу электр орталығы» көміртегі тотығын 46,08 пайыз, [[Каспий құбыр желісі консорциумы|«Каспий құбыр консорциумы-Қ» АҚ]] – 19,57, «Атырау жылу электр орталығы» ЖШС азот диоксидін – 73,2, Атырау мұнай өңдеу зауыты күкірт диоксидін 52,54 пайыз мөлшерінде ауаға шығаруда.

Атырау қаласында атмосфералық ауаның сапасын анықтайтын сегіз стансадан автоматты түрде тәулік бойына ауа құрамын анықтайтын сынама алынады. Соның ішінде «ВестОйл» ЖШС-нің базасы аумағында орналасқан стансадан күкіртті сутегінің шектеулі мөлшері концентрациясынан  асып кететіні анықталып отыр.&lt;ref&gt;Атырау газеті, 03.06.2015&lt;/ref&gt;

Қаланы улап жатқан негізгі 3 ошақ бар. Біріншіcі – мұнай компаниялары. Екіншісі – қаладан шыққан тұр­мыстық қалдықтарды көмуге арналған полигон. Үшіншісі – қаланың екі жақ шетінде орналасқан қалдық суларды төгетін булану алаңы.&lt;ref&gt;«Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газеті, 08.08.2020&lt;/ref&gt;

==Кәсіпорындары ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Кестеде 1000-нан астам қызметкері бар Атырау қаласының ірі кәсіпорындары көрсетілген&lt;ref&gt;KazDATA: все крупные компании Атырау и Казахстана&lt;/ref&gt;
|-
! Кәсіпорындар !! Қызмет түрі
|-
| «АРИАДНА» ЖШС||Инженерлік құрылыстарын салу
|-
| «СИЧИМ С.П.А., КАЗАХСТАН» бөлімі || Мұнай және газ магистральдық құбырларын салу
|-
| «АТЫРАУ ЖЫЛУ-ЭЛЕКТР ОРТАЛЫҒЫ» АҚ	 || Жылу электр станцияларының электр қуатын өндіруі
|-
| [[Теңізшевройл|«ТЕҢІЗШЕВРОЙЛ» ЖШС]]|| Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «БОЛАШАҚ-АТЫРАУ» ЖШС|| Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «ФИРКРОФТ ИНЖИНИРИНГ СЕРВИСИЗ ЛИМИТЕД КАЗАХСТАН ЖШС» || Жұмыспен қамту агенттігінің қызметі
|-
| «НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ Н.В.» бөлімі || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «ПСН КАЗСТРОЙ» АҚ || Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «CAPITAL COMPLEX CATERING» ЖШС || Мейрамханалар мен тамақ беру қызметі
|-
|«ЮЛМАР-СЕРВИС» ЖШС || Изоляциялау жұмыстары
|-
| «КОНСОРЦИУМ «ISKER» ЖШС || Басқа топтамаларға енгізілмеген өзге де инженерлік құрылыстар салу
|-
| «ДЕНХОЛМ-ЖОЛДАС» || Арнайы мамандықтарды талап ететін өзге де құрылыс жұмыстары
|-
| «ҚАЗМҰНАЙГАЗ - БҰРҒЫЛАУ&quot; СЕРВИСТІК БҰРҒЫЛАУ КӘСІПОРНЫ» ЖШС || Мұнай және табиғи газ өндірісін техникалық қолдау
|-
| [[Ембімұнайгаз|«ЕМБІМҰНАЙГАЗ» АҚ]] || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«АТЫРАУ МҰНАЙ ӨҢДЕУ ЗАУЫТЫ» ЖШС]] || Мұнай өңдеу өнімдерін өндіру
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Атырау кәсіпорындары 
|-
! Теңізшевроил кеңсесі !! Атырау «НКОК» кеңсесі  !! Атырау мұнай өңдеу зауыты
|-
| [[Сурет:Атырау. Теңізшевроил кеңсесі.jpg|ортаға|300px]] || [[Сурет:Атырау. НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ.jpg|ортаға|300px]]|| [[File:Атырау АМӨЗ.jpg|ортаға|250px]]  
|}

== Көлік және инфрақұрылым ==
Қазіргі таңда Атырау қаласында көліктің барлық түрлері де дамыған.[[Сурет:Атыраудағы экологиялық таза автобустар.jpg|thumb|right|300px|Атыраудағы экологиялық таза автобустар]]
'''Қоғамдық көлік.''' Атырау қаласының [[Автобустың маршруты|маршрут желісі]] күні бүгінге 51 маршрут жұмыс атқаруда. 2013-2015 жылдары аралығында қалаішілік маршрутында қызмет көрсететін «АйсТрансХолдинг» ЖШС-і өз қаражаты есебінен 51 дана [[автобус]] сатып алды. 
Қоғамдық көліктер [[GPS]] – мониторинг жүйесін қолданады, ол онлайн режимінде қалалық қоғамдық көліктердің маршруттары, аялдамалар және көліктің ағымдағы жағдайы туралы ақпараттарды ұсынады.

«Атырау» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясының қатысуымен «Atyrau-Avtopark» автобус паркі құрылып, оған Семей қаласынан 65 жаңа автобус сатып алынды. 2020 жылы «Ақ Жайық Автопарк» ЖШС-і экологиялық тұрғыдан қоршаған ортаға лас шығарынды шығармайтын 160 жаңа автобус алды. 
2021 жылдан бастап автобустар санын 140-тан 250-ге дейін көбейтуді жоспарлап отыр. Бұл саптағы 220 автобус мүмкіндігі шектеулі азаматтардың қажеттіліктері үшін толық бейімделген.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ernur.kz/kazakstan/atyrauda-metanmen-zhuretin-avtobustar-zholgha-shykty|title=Атырауда метанмен жүретін автобустар жолға шықты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

Қалада троллейбус жүйесі 1996 жылдың 09 қыркүйегінде ашылып, 1999 жылдың 29 сәуірінде оның қозғалысы тоқтатылды. Бір ғана маршрутта 5 троллейбус қызмет көрсетті.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://transphoto.org/city/402/|title=Троллейбус компаниялары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Темір жол көлігі.''' Атырау арқылы өтетін темір жол вокзалынан 13 бағыт бойынша 24 поезд кесте бойынша жолаушылар тасымалын қамтиды. Темір жол Атырауды Қазақстанның [[Алматы]], [[Ақтөбе]], [[Астана]] сияқты ірі қалаларымен, сондай — ақ Ресейдің ([[Мәскеу]], [[Саратов]], [[Волгоград]], [[Астрахан]]), Тәжікстанның ([[Куляб]], [[Худжанд]], [[Душанбе]])  қалаларымен және Өзбекстан астанасы-[[Ташкент]]пен байланыстырады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://atyrau.invest.gov.kz/kz/about/infrastructure/|title=Инфрақұрылым|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Әуе көлігі.''' Атырау әуежайынан келесі бағыттар бойынша рейстер ұшырылады:[[File:Атырау әуежайы.jpg|thumb|right|300px|Атырау халықаралық әуежайы]]
{{Airport-dest-list| {{flagicon|Қазақстан}} [[Air Astana]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Ақтау]], {{flagicon|Түркия}} [[Ататүрік атындағы халықаралық әуежай|Ыстамбұл]], {{flagicon|Нидерланд}} [[Схипхол|Амстердам]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Qazaq Air]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Ақтөбе халықаралық әуежайы|Ақтөбе]],{{flagicon|Қазақстан}}[[Орал халықаралық әуежайы|Орал]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Bek Air]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]]| {{flagicon|Қазақстан}} [[SCAT]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Актау]], {{flagicon|Әзірбайжан}} [[Баку әуежайы|Баку]]
| {{flagicon|Ресей}} [[Аэрофлот]]|{{flagicon|Ресей}} [[Шереметьево әуежайы|Мәскеу-Шереметьево]]}}
Қабылдайтын әуе көлігі түрлері: Ан-12, [[Ан 24|Ан-24]], Ан-26, Ан-28, Ан-30, [[Ан-32]], [[Ан-72]], Ан-74, [[Ан-124]], Ил-62, Ил-76, [[Л-410]], Ту-134, Ту-154, Як-40, Як-42, [[Airbus A320|Airbus A319]], [[Airbus A320]], Airbus A321, ATR 42, ATR 72, [[Boeing 707]], [[Boeing 737]], [[Boeing 747]], [[Boeing 757]], Boeing 767, және тағы да басқа 3-4 кластағы ӘК түрлері, барлық типтегі [[тікұшақ]]тар.

== Атырау қаласының көпірлері ==
[[1965 жыл]]ы [[28 тамыз]]да [[Жайық|Жайық өзені]] арқылы өтетін қаладағы алғашқы темірбетон көпір салынып, пайдалануға берілді. Көпірдің ұзындығы 259 метр, биіктігі 10 метр. «Орталық» көпір Сәтбаев даңғылы мен Абай көшесін байланыстырады. Символикалық рөлі Европа мен Азияны жалғастырады.

Қаланың солтүстік бөлігінде [[1985 жыл]]ы Ғаббас Берғалиев көшесінің бойымен айналма көпір пайдалануға берілді. Ұзындығы 200, ені 17 метр, ол А-27 Ақтөбе - Астрахан тас жолында қала арқылы өтетін транзиттік автомобиль жолына айналды.
[[Сурет:Атырау көпірлері.jpg|thumb|right|350px|[[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын жалғайтын автомобиль және жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер]]
[[2001 жыл]]ы «Тәуелсіздікке 10 жыл» аспалы «жаяу жүргіншілерге арналған» көпір салынды. Ұзындығы 551 метрлік көпір Гиннестің рекордтар кітабына әлемдегі ең ұзын жаяу жүргіншілер көпірі ретінде енгізілген.
[[2008 жыл]]ы қаланың оңтүстік бөлігінде [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]] шағын аудандарын байланыстыратын «Балықшы» көпірі салынды. Ұзындығы 484,4 м, ені 23,9 м.

Осы жылы Балықшы-Перетаска көпірі пайдалануға берілді. Ұзындығы 63,7 м, ені 14 м. Ол Балықшы шағын ауданы мен Мирный және [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]] шағын аудандарын жалғастырушы рөлін атқарады.

[[2009 жыл]]ы Сұлтан Бейбарыс даңғылын жалғастыратын көпір ашылды. Өткізу қабілеті тәулігіне 5-7 мың автомобильді құрайтын төрт жолақты көпір, ұзындығы 800 м кіреберіс жолдармен, ұзындығы 380,7 м және ені 22 м, жүріс бөлігінің ені 16 м. Екі жағынан жаяу жүргінші жолы 2,5 метр құрайды. Сұлтан Бейбарыс даңғылы бойындағы көпір теміржол вокзалын (сол жағалау) және оң жағалаудағы «Атырау» халықаралық әуежайын байланыстырады.

Осы жылы қаланың [[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын (Әуезов даңғылынан Ғұмаров көшесіне) жалғайтын «Мұнайшы» көпірі пайдалануға берілді. 4 жолақты көпірден тәулігіне 5-7 мың автомобиль өтеді. Көпірдің жалпы ұзындығы 693 метр, ұзындығы 483 метр және ені 17 метр. Жүріс бөлігінің ені 14 метр, екі жағында ені 1 метр 2 жаяу жүргіншілер жолы бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://rus.azattyq.org/a/Atyrau_bridge_opening_salary/1784299.html|title=Атырау қаласындағы көпірдің тұсаукесері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

[[2010 жыл]]ы Мечников пен Баймұханов көшелерін жалғайтын көпір салынды. Ұзындығы 770, ені 23,5 метр. Ол қаламыздың 370 жылдығына орай ашылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=6cnh0nQg_ug|title=Атырау қаласындағы көпірлер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Мәдениеті ==
Атырауда [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]], [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония]], Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы орналасқан. [[Атырау халық ұлт аспаптар оркестрі|Дина Нұрпейісова атындағы халық ұлт-аспаптар оркестрі]] жұмыс жасайды.

[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]], Қазақстандағы мезозой дәуірінен сыр шертетін жалғыз палеонтологиялық мұражайы Атырау қаласында орналасқан.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=cT0rkEH4xWw|title=Палеонтологиялық мұражай жаңғыртылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt; [[Атырау облыстық өнер мұражайы|Ш.Сариев атындағы Атырау облыстық көркемсурет және қолданбалы сәндік өнер мұражайы]], кинотеатрлар, мәдениет және демалыс паркі, қонақ үйлер т.б.жұмыс істейді.

«Ғ.Сланов атындағы Атырау облыстық ғылыми әмбебап кітапхана», Атырау облыстық балалар кітапханасы, Облыстық көрмейтін және нашар көретін азаматтар кітапханасы, №1,2,3 Атырау қалалық орталық балалар кітапханалары қала тұрғындарына өз қызметтерін көрсетуде.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония|Н.Жантөрин атындағы филармония]] !! [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]] !! Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы !! [[Атырау облыстық өлкетану мұражайы|Атырау тарихи-өлкетану мұражайы]]
|-
| [[Сурет:Atyrau filarmonia(dom radio).jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау облыстық драма театры.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау тарихи-өлкетану мұражайы.jpg|ортаға|200px]]
|}

==Сәулеті және көрікті жерлері==
Атырау архитектуралық құрылысы жағынан үшке бөлінеді. Жайықтың оң жағасындағы ескі қалада негізінен ''20 ғасырдың басында'' салынған бір қабатты ағаш және кірпіш үйлер кездеседі. Орталық бөлігінде екі қабатты тас үйлер, ''4 – 5 қабатты тұрғын үйлер'' мен мекеме жайлары бар. Өзеннің сол жағалауында кеңес өкіметі жылдары Ембімұнай кенті мен мұнай айыру зауытының қалашығы пайда болды. [[Жайық]]қа салынған көпір (''1965'') [[Еуропа]] мен [[Азия]] құрлықтарында жатқан қаланың екі бөлігін байланыстырады.

Атырау қаласының заманауи сәулетіне Исатай мен Махамбет алаңы, Иманғали мешіті, XIX ғасырда салынған [[Успен соборы|Православ шіркеуі]], (бұл шіркеу Атырау қаласында тұрғызылған алғашқы ғимарат), Marriott қонақ үйі, Алмагүл ықшам ауданы, соңғы үлгіде салынған спорт, мәдениет сарайларын айтуға болады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nur.kz/leisure/tourist-routes/1721256-dostoprimecatelnosti-atyrau/|title=Атыраудың көрікті жерлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Иманғали мешіті]] !! [[Успен соборы]] !! Marriott қонақ үйі
|-
| [[Сурет:Атырау. Иманғали мешіті.jpg |ортаға|300px]]|| [[Сурет:Атырау. Успен соборы.jpg|ортаға|300px]] ||[[Сурет:Marriott қонақ үйі.jpg|ортаға|300px]]
|}

== Саябақтары ==
Қазір Атырау қаласында 6 саябақ бар. Жеңіс саябағы, «Алмагүл» ықшам ауданындағы саябақ,  «Балықшы» ықшам ауданындағы саябақ, ретро паркі, №1 және №2 ықшам ауданындағы, және «Тұрғындар қалашығындағы» саябақтар. Саябақтардың аумағы 10 гектарға жетеді. Олар жасыл желектерден, аллеялардан, абаттандырылған жолдардан, орындықтар мен серуендеу алаңдарынан тұрады. Сонымен қатар танымал тұлғаларға ескерткіштер, субұрқақтар, мүсіндер және т.б. бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=В.Гузиков. Атырау қаласындағы саябақтар жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтар сияқты өсуде|title=Атырау облысының ақпараттық ресурсы 07.08.2019.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Жеңіс» саябағы''' — Ұлы Отан соғысы жауынгерлерін еске алуға арналған мәңгілік алау арқылы таныс. Кіре беріс қақпадан кейін әскери техниканың нақты үлгілері қойылған. Мұнда [[Ан-2|ұшақ]], [[Т-34|танк]], зеңбірек, бронетранспортер т.б. көруге болады. Жеңіс саябағындағы &quot;Тағзым Аллеясы&quot; алаңында Ұлы Отан соғысының атыраулық қаһармандарына арналған 14 бюст орнатылған. Парктің орта тұсында аспанға бағытталған найзаның жанында орналасқан Мәңгілік алау бар. Сондай-ақ, парк құрамында «Естелік қабырғасы» бар. Ол бірнеше ондаған ірі гранит плиталардан тұрады, олардың үстінде Екінші дүниежүзілік соғыстан оралмаған Атырау облысы тұрғындарының есімдері жазылған. Саябақта  қаза тапқан интернационалист жауынгерлерді, сондай-ақ тәжік-ауған шекарасында қаза тапқан қазақстандық жауынгерлерді еске алуға арналған [[ескерткіш]] орнатылған.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://tumba.kz/putevoditel/48-%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C/25303-park_pobedy_atyrau.html|title=Атырау бойынша нұсқаулық: Жеңіс паркі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Ретро Парк саябағы''' — өткен ғасырдың елуінші жылдарындағы [[Неоклассицизм|неоклассикалық]] үлгіде салынған. Оның негізгі аумағын парк аллеялары құрайды. Бұл саябақ [[Жайық]] өзенінің жағалауы мен [[Мұнайшылар қалашығы|«Тұрғындар қалашығының»]] аралығында орналасқан. Саябақта әртүрлі павильондар, амфитеатр, түрлі түсті жарықпен әрленген су бұрқақтары, ретро стиліндегі дәмхана т.б. бар. Орта тұсында жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер,  жасанды тоғандар және басқа да сәулет туындылары орналасқан. Саябақта &quot;Дос-Мұқасан&quot; музыкалық ансамбліне орнатылған  ескерткіш бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://merei-m.kz/ru/2017/12/09/atyraudy-zha-a-retro-sayaba-y/|title=Атыраудың жаңа ретро-саябағы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Жастар саябағы''' — Жайық өзенінің Еуропа бөлігіндегі жағасында орналасқан. Саябақта жүгіру, велосипед, жаяу жүргіншілер жолы салынған. Мұнда көлеңкелі конструкциялы жазғы мобильді кафелер, балалар мен ересектерге арналған алаңдар, спорт жабдықтары, аттракциондар бар. Аумағы – 6,5 гектар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kaz.inform.kz/news/atyrau-kalasynda-zhastar-sayabagy-ashyldy_a3701949/|title=Атырау қаласында Жастар саябағы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Жеңіс саябағы !! Ретро парк !! Жастар саябағы
|-
| [[Сурет:Атырау. Жеңіс саябағы.jpg |орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Ретропарк.jpg|орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Жастар саябағы.jpg|орта|280px]]
|}

== Атырау қаласының ескерткіштері ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Танымал тұлғаларға арналған ескерткіштер
|-
! Сұлтан Бейбарыс ескерткіші !!Исатай-Махамбет ескертіші!! Үш биге арналған ескерткіш !! Халел Досмұхамедов ескерткіші
|-
| [[Сурет:Атырау. памятник Султану Бейбарысу.jpg |орта|250px]] ||[[File:Исатай Махамбет.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Үш биге ескерткіш.jpg|орта|250px]] || [[File:Atyrau university.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Ақын-жазушыларға арналған ескерткіштер
|-
! Әбу Сарсенбаев ескерткіші!! Хамит Ерғалиев ескерткіші !! Фариза Оңғарсынова ескерткіші !! Жұмекен Нәжімеденовке ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Абу Сарсенбаев.jpeg|орта|250px]]|| [[Сурет:Атырау. Х.Ерғалиевқа ескерткіш.jpg|орта|250px]]|| [[Сурет:Ф.Оңғарсынова ескерткіші.jpg |орта|200px]] ||[[Сурет:Атырау. Ж.Нәжімеденов ескерткіші.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Күйшілер мен әншілерге арналған ескерткіштер
|-
! Құрманғазы Сағырбаев ескерткіші !! Дина Нұрпейсова ескерткіші !! Қаршыға Ахмедияров ескерткіші !!Атырау. Дос Мұқасанға ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Құрманғазы ескерткіші.jpg|орта|200px]]|| [[Сурет:Атырау. Дина Нурпейсова ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Қаршыға Ахмедияров ескерткіші.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Дос Мұқасан.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Соғыс ардагерлеріне арналған ескерткіштер
|-
! Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш !!Қайырғали Смағұлов ескерткіші !! Хиуаз Доспановаға ескерткіш !!Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш аллея
|-
| [[Сурет:Атырау. Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш.jpg|орта|280px]]||[[Сурет:Атырау. Қайырғали Смағұлов ескерткіші.jpg |орта|150px]]  || [[Сурет:Атырау. Хиуаз Доспановаға ескерткіш.jpg|орта|200px]]||[[Сурет:Атырау. Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Әртүрлі ескерткіштер
|-
! Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш !! Молекула ескерткіші !! Бекіре балығына ескерткіш !! Әлші (асық) ескерткіші
|-
| [[File:Атырау. Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш.jpg|орта|220px]]|| [[Сурет:Атырау. Молекула ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Бекіре балығына ескерткіш.jpg|орта|150px]]|| [[Сурет:Атырау. Әлші (асық) ескерткіші.jpg|орта|220px]]
|}

== Спорты ==
Атыраудан Токиодағы Олимпиадаға елдің құрама командасында ескек есу бойынша спорт шебері А.Круглов қатысты. Боксшы Б.Теміров Олимпиадалық ойындарға, әлемдік, еуропалық сайыстарға қатысып, үш дүркін КСРО чемпионы болды. Атырау ескекшілері  Д.Савин, А.Сафарян, С.Сергеев Қазақстанның бірнеше дүркін чемпиондары. [[Арман Константинұлы Шылманов|Арман Чилманов]]  84 кг салмақты таэквондодан 2008 жылғы Олимпиялық ойындардың қола медалі иегері. [[Сәния Махамбетова]] самбо және дэюдо күрестері бойынша халықаралық және республикалық сайыстарда бірнеше рет жеңістерге жетті.

'''[[Атырау (футбол клубы)|«Атырау» футбол командасы]]''' республика чемпионатының 2 дүркін қола жүлдегері (2001 және 2002 жылдар),  2009 жылы Қазақстан кубогының иегері. Қазақстан кубогының иегері.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://qfl.kz/ru/team/1/|title=OLIMPBET Премер лигасы Атырау|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

''' [[Бейбарыс (шайбалы хоккей)|«Бейбарыс» хоккей клубы]] ''' 4 дүркін Қазақстан чемпионы (2010/2011, 2011/2012, 2015/2016 және 2018/2019).&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%91%D0%B5%D0%B9%D0%B1%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%81|title=«Бейбарыс» хоккей клубы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Атырау» волейбол командасы ''' 2003 және 2006 жылғы еліміздің чемпионы, 4 рет Қазақстан кубогының иегері -2000, 2009, 2010, 2015

'''«Атырау Барыстары»''' баскетбол командасы  Қазақстан біріншілігінің 2-рет алтын (2010/2011, 2015-2016), 7-дүркін күміс жүлдегері. (011/2012, 2012/2013, 2013/2014, 2016/2017, 2017/2018, 2018/2019, 2019/2020.&lt;ref&gt;http: //www. bcbarsyatyrau.kz/&lt;/ref&gt;

Спорт нысандарынан Атырау қаласының орталық [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] бар. Қасында спорт комплексі және жүзу бассейні орналасқан. Денешынықтыру және сауықтыру орталығында (ФОК)  әртүрлі спорт секциялары жұмыс жасайды.
[[Атырау мұз айдыны]] сарайында хоккейден еліміздің біріншілігінің ойындары өтеді. Теннис орталығында үлкен теннис ойнауға арналған 4 ашық және 4 жабық алаң бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://24.kz/kz/archive/zha-aly-tar/t-uelsizdikke-25-zhyl/item/154229-khaly-araly-talap-a-saj-tennis-ortaly-y-ashyldy|title=Атырауда халықаралық талапқа сай теннис орталығы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Спорт нысандары
|-
! [[Атырау мұз айдыны|Мұз айдыны сарайы]] !! Атырау Теннис орталығы !! [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] !! Байдарка және каноэ спорты
|-
| [[Сурет:Атырау. Мұз айдыны сарайы.jpg|ортаға|200px]]|| [[File:Атырау Теннис орталығы.jpg|ортаға|250px]] || [[File:Munaishy stadium.jpg|ортаға|200px]] || [[File:Атыраудағы байдарка және каноэ спорты.jpg|ортаға|200px]]
|}

== Білім жүйесі ==
=== Мектепке дейінгі мекемелер ===
Мектепке дейінгі мекемелердің құрамына мектепке дейінгі жастардағы балалардың күндізгі уақытта және тәулік бойы болатын жалпы типтегі (бала бақшалар, балалар яслиі, балалар үйі, мектепке дейінгі балалар үйі) мекемелері, ақыл-ой және дене бітімі дамуында ауытқулары бар арнайы мектепке дейінгі мекемелер, аурушаң балаларды салауаттандыруға арналған жазғы демалыс орындары кіреді. Атырау қаласы бойынша 46 балабақшада 13 863 бүлдіршіндер тәрбиеленуде.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://goroo-atyrau.kz/balabakshalar.html|title=Атырау қаласының білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Мектептегі білім ===
Атырау қаласының 61 мектебінде, оның ішінде Атырау облыстық дарынды балаларға араналған казақ-түрік лицейі, Атырау облыстық дарынды балаларға арналған мамандандырылған мектеп-лицей-интернаты, Ағышын тілін терең оқытатын техникалық гимназия, Атырау қалалық білім бөлімінің қалалық лицейі, Облыстық дарынды балаларға арналған мектеп-интернат, Үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мамандандырылған №30 мектеп-гимназия, Облыстық ұлттық гимназия, №34 лингвистикалық мектеп-гимназия, Н.Тілендиев атындағы облыстық &quot;Кіші өнер академиясы&quot;. Назарбаев Зияткерлік мектебі сияқты білім ордаларында 73 690 оқушы білім алуда.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://biznesinfo.kz/usefullinks/page/shkoly-atyrau-i-atyrauskoy-oblasti--adres--telefon|title=Атырау қалалық білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Жоғары оқу орындары === 
'''[[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]''' —2001 жылы құрылып, білім және ғылым министрлігі берген лицензия негізінде еңбек нарығында табысты жұмыс істейді. Институт -күндізгі және сырттай оқыту формалары бойынша қазақ және орыс тілдерінде 16 мамандық бойынша [[Сурет:АИГИ корпус №2.jpg|thumb|right|300px|'''Атырау инженерлік-гуманитарлық институты''']]жоғары-кәсіптік мамандар (бакалавриат) даярлайтын жоғары оқу орны. Институт жоғары білікті кадрларды даярлау бойынша маңызды ғылыми және оқу орталығы болып саналады. Институт инновациялық бағдарламаларды сәтті іске асырағаны үшін 2004 жылы Еуропа кәсіпкер қауымдастығының «INSAM» алтын медалімен (Женева, 2005 ж), Халықаралық «Алтын Құйма» (CBS Consult, Мәскеу, 2007) марапатталды. &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aigi.kz/language/kk/|title=Атырау инженерлік-гуманитарлық институты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Халел Досмұхамедов атындағы Атырау университеті]]''' —Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде өзіндік тарихы мен тәжірибесі бар халықаралық деңгейдегі бәсекеге қабілетті мамандар даярлайтын жоғары оқу орындарының бірі. Университет 1950 жылы 14 маусымда мұғалімдер институты ретінде ашылды. 1955 жылы мұғалімдер институты педагогикалық институтқа айналды. 1994 жылы педагогика институты Атырау университеті болып құрылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://asu.edu.kz/university/|title=Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Атырау мұнай және газ университеті|Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті]]''' —еліміздің мұнай-газ саласы мен Батыс Қазақстан облысының экономикасын, білімі мен ғылымын жетілдіруге үлкен үлес қосуда. Атырау Мұнай және газ университеті Батыс Қазақстанның Білім және ғылым орталығына айналуда және Қазақстанның мұнай-газ саласындағы шығармашыл жастар мен өнеркәсіптік кәсіпорындар ұжымдары арасында лайықты құрметке ие болды. Атырау Мұнай және газ университеті еліміздің мұнай-газ саласы үшін жоғары білікті мамандарды даярлау бойынша Қазақстан Республикасының жалғыз мамандандырылған жоғары оқу орны болып табылады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aogu.edu.kz/|title=Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Колледждері ===    
*[[Атырау аграрлы-техникалық колледжі]] 
*Атырау балық өнеркәсібі колледжі&lt;ref&gt;https://edu-kz.com/kz/kolledzhi/rybopromyshlennyj-kolledzh-v-atyrau&lt;/ref&gt; [[Сурет:Атырау. Қазақстан-Канада жоғарғы мұнай колледжі (APEC ).jpg|thumb|оңға|450px|Атырау. Жоғары мұнай колледжі &lt;ref&gt;https://m.azh.kz/index.php/ru/news/view/61104&lt;/ref&gt;]]
*Атырау бизнес және құқық колледжі&lt;ref&gt;http://akbipcollege.kz/&lt;/ref&gt;
*Атырау жоғарғы медицина колледжі
*Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі&lt;ref&gt;https://www.alem-edu.kz/kz/university/chu-atyrauskij-inzhenerno-gumanitarn/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422181609/https://www.alem-edu.kz/kz/university/chu-atyrauskij-inzhenerno-gumanitarn/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Атырау индустриалды колледжі&lt;ref&gt;https://www.ainc.kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422180903/https://www.ainc.kz/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Атырау сервис колледжі&lt;ref&gt;https://atrservice.kz/kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422180305/https://atrservice.kz/kz/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Атырау энергетика және құрылыс колледжі&lt;ref&gt;https://aesk.kz/ru/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422180727/https://aesk.kz/ru/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*С.Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі&lt;ref&gt;http://apolitcol.kz/&lt;/ref&gt;
*Д.Нұрпейсова атындағы музыка колледжі (академиясы)
*Каспий маңының қазіргі заманғы колледжі (ПСК)&lt;ref&gt;https://psvk.edu.kz/&lt;/ref&gt;
*Жоғарғы мұнай колледжі (APEC)&lt;ref&gt;https://apec.edu.kz/kk/o-kolledzhe/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422174723/https://apec.edu.kz/kk/o-kolledzhe/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Қ.Дүтбаева атындағы гуманитарлық колледж&lt;ref&gt;http://gumcollege.kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422174503/http://gumcollege.kz/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Мұнай және газ технологиялық колледжі
*«Болашақ» кәсіби-гуманитарлық колледжі

== Денсаулық сақтау ісі ==
Гурьевте тұрған әскери бөлімде алғаш рет 15 орындық [[аурухана]] ашылған. 1901 жылы осы ауруханаға арналған 2 үй салынып, оның біреуі  хирургиялық, біреуі басқа ауруларды емдеу орны боп белгіленген және 1 дәрігер, 2 фельдшер жұмыс жасаған. [[File:Атырау. №2 қалалық емхана.jpg|thumb|right|300px|Атырау.1951 жылы салынған мұнайшылар ауруханасы]]Ұлы Отан соғысы жылдарында Атырау қаласына 2 [[госпиталь]] орналастырылды. 1967 жыл мен 1987 жылдың аралығында облыстық аурухананың, балалар ауруханасының, перзентхананың, облыстық онкологиялық және туберкулезді емдеу диспансерінің жаңа үйлері іске қосылды.&lt;ref&gt;Атырау медицинасының шежіресі. Ғарифолла Шәңгереев, Өнербай Жанбала -Алматы 2010, &quot;Арыс&quot; баспасы. *ISBN 978-601-291-007-0&lt;/ref&gt;

Қазіргі кезде Атырау облыстық ауруханасы, балалар ауруханасы, №2 Атырау облыстық ауруханасы (Облыстық жұқпалы аурулар ауруханасы), Атырау қалалық медициналық жедел жәрдем станциясы, қалалық перзентхана, ЖИТС алдын алу және онымен күресу орталғы, балалар стоматологиясы, өкпе аурулар санаториясы, кардиология орталығы, көз аурулар ауруханасы, қан орталы, наркологиялық диспансері, онкологиялық диспансері, патологоанатомия бюросы, перинаталдық орталық, психиатриялық жүйке аурулар ауруханасы (Психикалық сауықтыру орталығы), тері-венерология диспансері, туберкулезге қарсы күрес диспансері, теміржол ауруханасы, орталық нерв жүйесі зақымдалған балаларға арналған сәбилер үйі т.б. дәрігерлік ұйымдар жұмыс жасайды.

== БАҚ ==
=== Газет-журналдары ===
[[File:Атырау газеті.jpg|оңға|200px]]'''[[Атырау (газет)|«Атырау» газеті]]''' —Қазақстанның батыс өлкесіндегі алғашқы ұлттық басылымдардың бірі. Оның негізін қалап, материалдық базасын жасақтап, алғашқы нөмірлерін шығарған 1923 ж. Гурьев уездік партия комитетінің бірінші хатшысы болған Төлепкерей Өтеулиев. Алғашқы саны «Ерік» деген атаумен 1923 жылы сәуір айында шықты. «Атырау»  аймақтың тыныс-тіршілігін қалың оқырманға жеткізіп келе жатқан облыстық газет.&lt;ref&gt;Егемен Қазақстан. 02.11.2018&lt;/ref&gt;
[[File:Прикаспийская коммуна.jpg|оңға|200px]]
'''[[Прикаспийская коммуна|Прикаспийская коммуна газеті]]''' —орыс тілінде шығатын облыстық қоғамдық-саяси газет. Газет 1920 жылдың 26 ақпан айынан бастап «Трудовая Правда» атымен шықты. Газет облыстың өзекті мәселелері туралы, нарықтық қатынастар, халық шаруашылығын дамыту тұрақты көрініс табуда.&lt;ref&gt;Атырау: Энциклопедия. -Алматы: Атамұра, 2000&lt;/ref&gt;

'''[[Ақ Жайық (газет)|«Ақ жайық» газеті]]''' —Атырау облысындағы кең тараған әрі тұңғыш тәуелсіз апталық басылым. Алғашқыда «Компаньон» (1991), кейін «Местное обозрение» (1992) аталып, шағын көлемде жарық көрген газет 1993 жылы мамыр айынан «Ақ жайық» аталды. Бұл - нарық жағдайына бейімделген, облыс, республика көлемінде өзін-өзі қаржыландыруға толық көшкен алғашқы газеттердің бірі.[[File:Ақ Жайық.jpg|оңға|200px]]

Сонымен қатар &quot;Мегаполис Атырау&quot;, &quot;Мұнайлы Астана&quot;, &quot;Алтын сақа&quot;, &quot;Алтын аймақ&quot; апталық газеттері және &quot;Мерейлі мекен&quot; журналы шығады.

=== Телеарналары ===
Атырау облыстық телерадиокомпаниясының хабар тарату саясаты [[Қазақстан (корпорация)|«Қазақстан» РТРК АҚ]] жүргізіп отырған саясатына толық сәйкес келеді. Ол ақпараттық және білім беру функцияларын орындай отырып, мемлекет пен қоғам арасындағы қатынастарды [[Сурет:Атырау телемұнарасы.jpg|thumb|оңға|300px|Атырау телемұнарасы]] үйлестіруге бағытталған. Телеарнаның басты міндеті - аймақтық деңгейде мемлекеттік саясатты жүргізу. Телеарнаның жалпы апталық көрсетілімі 119 сағатты құрайды. Оның ішінде мемлекеттік тілде - 80,30 сағат, немесе жалпы хабардың 68%. Меншікті бағдарламалар 45 сағатты құрайды немесе жалпы эфирдің 38% құрайды. &quot;Atyray&quot; телеарнасының хабар тарату антеннасы 180 метрлік мұнараның 153-і метрінде орналасқан.
Жетістіктері:
*Телевизияның «АПТА» ақпараттық-талдау бағдарламасы (авторы және жүргізушісі Н. Қосшиев) Халықаралық «Шабыт» фестивалінің арнайы дипломымен марапатталды;
*Теледидарда алғаш рет «Өзен өз арнасыммен ағады» атты 7-сериялық телехикая түсірілді;
*Ұлы Отан соғысының 60 жылдығына орай &quot;Тағдыр-Судьба&quot; телефильмі түсіріліп, ол [[Волгоград]] қаласында өткен ІV-Халықаралық &quot;Мәңгілік алау&quot; фестивалінде &quot;Үздік авторлық жұмыс&quot; номинациясында ІІ орын алды;
*[[Астрахан]] қаласында өткен Халықаралық &quot;Адам және теңіз&quot; байқауында &quot;белсенді азаматтық ұстанымы үшін&quot; номинациясында &quot;Каспий экологиясы: мәселелерді шешу жолдары&quot; фильмі жеңіске жетті;
*«Туған өлкем – Атырау» бағдарламасы республикалық &quot;Шаңырақ&quot; шығармашылық байқауында жеңіске жетті /Астана қ./;
*«Аманат» циклдік бағдарламасы &quot;Ең үздік тарихи-мәдени бағдарлама&quot; номинациясы бойынша Қазақстан РТРК АҚ ұйымдастырған байқауда ІІ орын алды /Астана қ./&lt;ref&gt;https://atyrautv.kz/ru/&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар [[КТК (телеарна)|КТК]], НТВ, [[Хабар (телеарна)|Хабар]], [[24KZ]], [[EL ARNA (телеарна)|Ел арна]], [[Qazsport]], Мир, [[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan]], 1-канал &quot;Евразия&quot;, СТВ, [[Astana TV]], [[НТК (телеарна)|НТК]], 31 канал, Абай ТВ, [[Жетінші арна]], ТВЦ т.б.арналар жұмыс жасайды.

=== Радио ===
'''«Atyraý radiosy»'''—ның тарихы 1938 жылы Гурьев облысының құрылуынан бастау алады. 1938 жылдың 2-ші наурызында алғаш рет радио хабары 
[[Сурет:Атырау радиосы.jpg|оңға|200px]] эфирге шықты. Қазір ол 102.0 FM жиілігінде тәулігіне 17 сағат хабар таратып отыр. 80 жыл бұрын сол кездегі Гурьев халқына алғашқы жаңалық таратқан бұл медиа-мекеме бүгінде заман сұранысына сай жаңа технологиямен жабдықталған. Елдегі саяси-экономикалық, төтенше жағдайлар кезінде дереу үн қосып, халыққа жедел ақпарат таратып, қоғамда оң пікір қалыптасуына ықпал етіп отыр. 
Қазір кеңейтілген диапазонды 1000 киловаттық жаңа радиотаратқыш іске қосылып  радиотолқынның таралу аймағы 60 шақырымға дейін кеңейді.&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/atyrauda-zhana-radiostudiya-men-zhana-radiotaratkysh-iske-kosyldy_a3542003 Атырауда жаңа радиостудия мен жаңа радиотаратқыш іске қосылды&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар 101,0 [[Қазақ радиосы]], 101,6 Радио Дача, 102,8 [[Шалқар (радио)|Шалқар радиосы]], 103,6 [[Тандем радиосы]], 104,4 NS радиосы, 104,8 Lux FM, 105,2 Русское радио Азия, 105,7 Восток FM, 106,2 Дала FM, 106,8 Европа+ Казахстан, 107,2 [[Жұлдыз FM]], 107,7 Авторадио Казахстан т.б. жұмыс жасайды.&lt;ref&gt;https://vcfm.ru/vc/Asia/guryev.htm&lt;/ref&gt;

==Қаланың назар аударарлық орындары==
*[[Иманғали мешіті]]
*[[Успен соборы|Успен шіркеуі]]
*[[Құрманғазы Сағырбайұлы]] ескерткіші
*[[Сұлтан Бейбарыс]] ескерткіші
*[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]]
*[[Хиуаз Қайырқызы Доспанова|Хиуаз Доспанова]] ескерткіші
*[[Исатай]]-[[Махамбет]] ескерткіші

== Атырау қаласының суреттері ==
&lt;gallery&gt;
Сурет:Atyrau street.jpg|Атыраудың көшелері
Сурет:Atyrau rivers.jpg|[[Жайық өзені]]
Сурет:New buildings of Atyrau.jpeg|Атыраудағы БТА банкінің ғимараты
Сурет:Hotel Kazakhstan in Atyrau.jpg|«Қазақстан» қонақ үйі
Сурет:Атырау қаласы Жаңа құрылыстар.jpg|Жаңа кварталдар

&lt;/gallery&gt;

== Белгілі тұлғалар ==
* [[Болат Жамитұлы Өтемұратов]] - Қазақстан Республикасы Президентінің Іс басқарушысы
* [[Темір Нұрбақытұлы Бекмамбетoв|Тимур Нұрбақытұлы Бекмамбетoв]]  - кинорежиссер, клипмейкер , продюсер 
* [[Ғани Есенкелдіұлы Қасымов]]- Қазақстан патриоттары партиясының төрағасы                                                                     
* [[Аркадий Юрьевич Волож]]  - Яндекс компаниясының бас директоры
* [[Фариза Оңғарсынова]] - ақын, халық жазушысы, журналист

== Бауырлас қалалары ==
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтау]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Орал]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтөбе]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Russia}} [[Астрахан]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Russia}} [[Сыктывкар]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Israel}} [[Ашдод]], [[Израиль]]
* {{flagicon|United Kingdom}} [[Абердин]], [[Құрама Патшалық]]

== Тағы қараңыз ==
* [[Атырау облысы]]
* [[Атырау аграрлы техникалық колледжі]]
* [[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]
* [[Атырау мұнай және газ университеті]]
* [[Атырау университеті]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ Атырау облысы әкімдігінің ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141007025035/http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ |date=2014-10-07 }}
* [http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php Atyrau City ақпараттық-танымдық торабы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060824051746/http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php |date=2006-08-24 }}
* [http://www.atr.kz Облыстық &quot;Атырау&quot; газеті]

{{Commonscat|Atyrau}}
{{Қазақстан қалалары}}
{{Атырау облысы}}
{{Атырау қалалық әкімдігі елді мекендері}}
{{Жайық өзені бойындағы елді мекендер}}

[[Санат:Атырау]]
[[Санат:Каспий теңізі кемежайлары]]
[[Санат:Жайық казак әскерінің тарихи елді мекендері]]</text>
      <sha1>4g2l6755moe5ey9d3ca1c92pfasorio</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400587</id>
      <parentid>3400585</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T13:18:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Колледждері */ дереккөз</comment>
      <origin>3400587</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="78687" sha1="2j05h9ubzebbwfgd3q0s4r5kaqgj3q8" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = қала
 |атауы                   = Атырау
 |сурет                   = {{Photomontage
|photo1a                = Урал река.jpg
|photo2a                = Тенгизшевройл и Марриотт.jpg
|photo2b                = Ural River Atyrau.JPG
|photo3a                = Атырау. Иманғали мешіті.jpg
|photo3b                = 카자흐스탄 아티라우(중앙공원) - panoramio - 우한길(HK Woo).jpg

|photo4a                = Atyrau filarmonia(dom radio).jpg
|spacing                = 2
|position               = center
|color_border           = white
|color                  = white
|size                   = 290
|foot_montage           = 
}}
 |әкімшілік күйі          = Облыс орталығы
 |елтаңба                 = Coat of arms of Atyrau.svg
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_deg =47 |lat_min =7 |lat_sec = 
  |lon_deg =51 |lon_min =53 |lon_sec = 
  |CoordAddon             = type:city(146862)_region:KZ
  |CoordScale             =
 |ел картасы              = 300
 |облыс картасы           = 
 |аудан картасы           = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы                  = Атырау облысы
 |кестедегі облыс         = Атырау облысы
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |әкімі                   = Шәкір Кейкін
 |add1n              = Әкімдік мекенжайы
 |add1               = Атырау қаласы, Әйтеке би көшесі, №77А
 |құрылған уақыты         = 1640
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = ''Усть-Яицкий қалашығы, Нижний Яицкий қалашығы, Чапаев, Гурьев''
 |статус алуы               = 1885
 |жер аумағы                  = 458
 |климаты                 = қатаң континенталды, қуаң
  |тұрғыны                = 316 449
  |санақ жылы             = 2023&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478686 Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)]&lt;/ref&gt;
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = [[қазақтар]] 88,95 %&lt;br&gt;[[орыстар]] 7,73 %&lt;br&gt;[[корейлер]] 0,79 %&lt;br&gt;[[татарлар]] 0,50 %&lt;br&gt;[[өзбектер]] 0,38%&lt;br&gt;басқалары 1,65 %&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT453226 Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)]&lt;/ref&gt;
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = атыраулық
 |телефон коды            = 7122
 |пошта индексі           = 
 |пошта индекстері        = 060001-060011
 |ортаққордағы санаты     = Atyrau
 |сайты                   = https://www.gov.kz/memleket/entities/akimat-atyrau?lang=kk Атырау қаласының әкімдігі
 |сайт тілі               = 
 |сайт тілі 2             = 
 |сайт тілі 3             = 
}}
{{мағына|Атырау (айрық)}}
'''Атырау''' — [[Атырау облысы]]ның әкімшілік орталығы, [[Қазақстан]]ның [[Батыс Қазақстан|батысында]], [[Жайық]] өзенінің бойында орналасқан қала. Қаланың негізі 1640 жылы қаланған. Тұрғыны 316 449 адам (2023).
Атырау қаласынан [[Астана]]ға дейінгі қашықтық 1810 км.

== Атауы ==
Қала жеріндегі белгілі тұңғыш тұрақты қоныс — қазіргі «Орбита» стансасы қасындағы [[Алтын Орда]] кезеңіндегі болған ''Лаэти'' асары. [[Ноғай ордасы]] кезеңінде балықшылардың тұрақты ''[[Үйшік]]'' қонысы [[Жайық|Жайық өзені]] [[саға]]сында орналасқан.

Казак-орыстар жаулап ала бастағанда [[1640]] ж. ''Яицкий городок'' аталған қалашық салынған. Жайықтың жоғарысында'' Верхний Яицкий городок'' (қазіргі [[Орал]] қаласы) деген қалашық салынғасын, ''Нижний Яицкий городок'' деп аталып кеткен, соңынан ол — ''Усть-Яицкий городок''.

[[Ресей империясы|Ресей ханшайымы]] [[Екатерина II]] ''Яик'' өзенін (Жайықтың [[Орыс тілі|орысша]] атауы) ''Урал'' деп атауын жарлығымен бекіткенде, қаланың атауы ''Гурьев городок'', ''Гурьев'' деп өзгертілген.

1920 жж. қысқа уақытқа большевиктер Гурьевті ''Чапаев'' деп қайта атаған.

1992 ж. бері қала атауы — Атырау.

== Этимологиясы ==
«Атырау» -лексикасы көбіне үлкен айдынды көлдің не теңіздің сала-салаға бөлініп, тармақтанып, шығанақтар мен арал, саға, мүйістер пайда болатын жағалауы. 
Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауын, теңіздің алабын қоса, жергілікті тұрғындар күні бүгінге дейін атырау деп атайды.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақтар|шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым=Атажұрт|орны= Алматы|баспасы=«Білік»|жыл=2003|томы=VIII |беттері=480 |барлық беті=480 |сериясы= |isbn=-5-7667-2054-8|тиражы= }}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
[[File:Герб гурьев.gif|thumb|left|400px|Гурьев таңбасы]]
ХVІ ғасырдың бірінші ширегінен бастап , Жайық-Каспий жағалауына Ресей патшасы өкіметінің саясатына шыдамаған және патша үкіметін мойындағысы келмеген қашқын орыс еріктілері, күнкөріс іздеген крепостной шаруалар, қылмыстық элементтерден тұратын Волга бойы казактары келіп қоныс тебе бастаған. Олар келе сала өз кәсіпшіліктерін ашып,балық аулау, балық тұздау қостарын ұйымдастырып, жатар тұрақ орындарын тұрғызады. Сол уақыттан бастап тұрғызылған тұрақтар «[[Үйшік]]» атанып кеткен.

Жайық-Каспий жолы Азия елдерімен басқа да елдерге жол ашатын «әрі қақпа,әрі кілт» болатынына көзі жеткен патша өкіметі,ХVІІ ғасырдың 30-шы жылдарының аяғында Ярославлдық көпес, бай саудагер Гурьевтер әулетіне Жайық бойында балық кәсіпшілігін ашуға және бекініс тұрғызуға рұқсат қағазын береді.
1640 жылы Гурьевтер әулетінің басшысы Гурий Назарьев, балалары Михаил, Иван және Андреймен Жайық бойына келіп қоныстанып, өнеркәсіптерін ашып, [[Жайық]] және [[Ембі]] өзені балықтарын өндірістік және сауда мақсатында пайдалана бастайды.

Бой көтерген қала мен балықшылық өндіріс табыстары осы өңірді мекендеуші байырғы қалмақтар мен орыс казактарының қызғаныштарын туғыза бастайды. Ақыры қашанда көршілерімен жауласып-қырқысып отыратын қала, қалмақтардың тонауына ұшырайды.

Жайық бойындағы бұл оқиға [[Астрахан]] әскерлері басшылығын елең еткізді.
Ағаштан тұрғызылған қорған қамал жаудан және өрттен қорғануға қорғаныс бола алмайтынына көздері жеткен патша үкіметі,теңіз маңы және Жайық бойының қорғанысын күшейту мақсатында, 1645 жылдың 18 ақпанында М.Гурьевке қаланы [[қамал]] етіп тұрғызуға рұқсат береді. Рұқсат қағазында қала қамалын Астрахан қаласының үлгісіндей етіп тұрғызу көрсетіледі.

Тас қала-қорғанның құрылысы 1647 жылдың 6 маусымда басталып кетеді. Тұрғызылып жатқан қала 1649 жылы казактар атаманы И.Кондырев бастаған казактар тобының шабуылымен тоналады. 
Жайық бойындағы тас қала-қамалдың құрылысы 15 жылдан соң 1662 жылы аяқталып, Гурьевтердің үлкен қаржылық шығынына шығады. ХVІІ ғасырдың аяғына таман және ХVІІІ ғасырдың басынан бастап, тас қала-қамалы ірі шекаралық қамалға айналады.

*1798 жылдың 11 желтоқсанындағы Патша жарлығымен Гурьев қаласы Орал әскери басшылығының қарауына беріледі.
*1865 жылы уездік қала болды. 
*1917 жылға дейін және одан кейінгі 15 жыл бойы Орал әскери облысының орталығы
*1925 жылдан [[Бөкей губерниясы]]ндағы Гурьев уезінің орталығы 
*1929 жылы [[Гурьев округі]]нің орталығы
*1930 жылы аудан орталығы
*1938 жылғы қаңтар айының 15-інен облыс орталығы. 
*1992 жылы ақпан айының 21-і күні ҚР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы Гурьев қаласын Атырау қаласы деп атау жөнінде қаулы қабылдады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://akimat-atyrau.kz/|title=Атырау қаласының ресми сайты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Климаты ==
Климаты қатты континенталды, жазда құрғақ ,ыстық, ал қыста ылғал қармен сипатталатын салқындық. Жазы [[жауын-шашын]]сыз, құрғақ, ыстық ұзаққа созылады. Қыс мезгілінде [[қар]] аз жауып, суық болады.
{{Қаланың ауа райы
 | Ені  = 70 
 | Жағдайы = 
 | Жер_ілік = Атырау
 | Дерекнама  = [http://www.pogoda.ru.net/climate/35700.htm Ауа Райы мен Климат]

 | Қаң_ор =-6.4           | Қаң_ор_ж-ш =14 
 | Ақп_ор =-6.3           | Ақп_ор_ж-ш =11
 | Нау_ор =0.8            | Нау_ор_ж-ш =15 
 | Сәу_ор =11.2           | Сәу_ор_ж-ш = 16
 | Мам_ор =18.4            | Мам_ор_ж-ш =25 
 | Мау_ор =24.5             | Мау_ор_ж-ш =18 
 | Шіл_ор =26.8             | Шіл_ор_ж-ш =10 
 | Там_ор =24.8            | Там_ор_ж-ш = 10
 | Қыр_ор =18.0            | Қыр_ор_ж-ш =8 
 | Қаз_ор =9.7            | Қаз_ор_ж-ш =16
 | Қар_ор =1.3           | Қар_ор_ж-ш =18
 | Жел_ор =-4.3           | Жел_ор_ж-ш =14
 | Жыл_ор =9.9             | Жыл_ор_ж-ш =175

 | Қаң_ор_мин =-9.4       | Қаң_ор_макс =-2.8 
 | Ақп_ор_мин =-9.9         | Ақп_ор_макс =-1.8
 | Нау_ор_мин =-3.1         | Нау_ор_макс =5.8
 | Сәу_ор_мин =6.1        | Сәу_ор_макс =17.2
 | Мам_ор_мин =12.8         | Мам_ор_макс =24.5 
 | Мау_ор_мин =18.4         | Мау_ор_макс =30.8
| Шіл_ор_мин =20.5         | Шіл_ор_макс =33.4 
 | Там_ор_мин =18.5         | Там_ор_макс =31.6 
 | Қыр_ор_мин =12.3         | Қыр_ор_макс =24.6
 | Қаз_ор_мин =5.0         | Қаз_ор_макс =15.3
 | Қар_ор_мин =-1.7         | Қар_ор_макс =5.1 
 | Жел_ор_мин =-7.0         | Жел_ор_макс =-1.1
 | Жыл_ор_мин =5.2         | Жыл_ор_макс =15.2

 | Қаң_а_мин =-37.9          | Қаң_а_макс =10.5 
 | Ақп_а_мин =-37.4         | Ақп_а_макс =15.0 
 | Нау_а_мин =-32.3          | Нау_а_макс =26.3 
 | Сәу_а_мин = -12.3        | Сәу_а_макс =32.5 
 | Мам_а_мин =-2.3         | Мам_а_макс =37.6
 | Мау_а_мин =2.3          | Мау_а_макс =41.9 
 | Шіл_а_мин =8.1          | Шіл_а_макс =42.7 
 | Там_а_мин =4.8         | Там_а_макс =41.6 
 | Қыр_а_мин =-5.7         | Қыр_а_макс =40.1 
 | Қаз_а_мин =-15.7         | Қаз_а_макс =29.6
 | Қар_а_мин =-29.8         | Қар_а_макс =19.9
 | Жел_а_мин =-35.8         | Жел_а_макс =11.8 
 | Жыл_а_мин =-37.9          | Жыл_а_макс =42.7  
}}
Атырау қаласы ендігі 47, -07 С., ұзақтығы 51-53 болатын жазы ұзақ, қысы қысқа күндермен сипатталады.

Қаңтар айындағы орташа температура -6&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап -12&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін, ал шілде айындағы орташа температура +24&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап +26&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін. Ең төменгі температура -38&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С, ең жоғары температура +45&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С.
[[Каспий теңізі]]не құйып, облыс орталығынан өтіп жатқан [[Жайық өзені]]нің арқасында ол жердегі температура судан алыс жердегі аудандардың температурасымен салыстырғанда төмен болып келеді.
Жауын-шашын болар-болмас деңгейде, жылына орташа 150 мм, 200 мм шамасында болады. Жел бағыты қаңтар айында оңтүстік-шығыс бағытта болса, ал маусым айында батыс бағытта болады.

== Әкімшілік бөлінуі ==
Атырау қалалық әкiмшiлiгінің құрамында 1 қала, 6 ауылдық округ (Алмалы, Атырау, Дамбы, Еркiнқала, Кеңөзек, Қайыршақты), 15 елдi мекен бар. Қалаға 2013 жылы [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]], 2018 жылы Балықшы, Жұмыскер ауылдық округтеріндегі [[Ақжайық (Атырау қалалық әкімдігі)|Ақжайық]], [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]], [[Көкарна (Атырау қалалық әкімдігі)|Көкарна]], [[Водниково]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]], [[Рембаза]] елді мекендері, 2019 жылы Геолог ауылдық округіндегі [[Геолог (ауыл)|Геолог]], [[Бірлік (Атырау қалалық әкімдігі)|Бірлік]], [[Новокирпичное]], [[Теңдік (Атырау облысы)|Теңдік]], [[Қарабатан]], [[496 разъезд]] елді мекендері қосылды. Қалалық әкімдік аумағына Махамбет ауданынан Алмалы ауылдық округіндегі [[Алмалы (Атырау облысы)|Алмалы]], [[Береке (Атырау облысы)|Береке]] елді мекендері берілді.

== Әкімдері ==
* Нұрпейіс Мақашев 1992-1993
* Бекболат Нарегеев 1993-1995
* Жалғас Тікенбаев 1995-1998
* Арыстанғали Әшімғалиев 1998-1999
* Дүйсенбай Тұрғанов 1999-2002
* Манас Тасыбаев 2002-2006
* [[Бергей Сәулебайұлы Рысқалиев|Бергей Рысқалиев]] 2006
* [[Сәлімжан Жұмашұлы Нақпаев|Сәлімжан Нақпаев]] 2006-2009
* Мереке Есмұратов 2009-2012
* Асқар Керімов 2012
* Серік Айдарбеков 2012-2014
* Нұрлыбек Ожаев 2014-2016
* [[Серік Жамбылұлы Шәпкенов|Серік Шәпкенов]] 2016-2018
* Әлимұхаммед Құттымұратұлы 2018-2020
* Қайрат Оразбаев 2020-2022
* Мейірім Қалауи 2022-2023
* Шәкір Кейкін 2023-

== Халқы ==
Тұрғыны 1897 жылы 9,3 мың, 1959 жылы 78,1 мың, 1970 жылы 114,2 мың, 1979 жылы 130,9 мың, 2012 жылы 182,8 мың адам болды.&lt;br /&gt;2014 ж.  қала әкімшілігі тұрғындарының саны 280,6 мың адам құрады, оның ішінде:
* Атырау қаласы — 195,6 мың адам;
* [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]]  — 17,1 мың адам;
* [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер кенті]] — 10,4 мың адам;
* Ауылдық тұрғындар -57,5 мың адам;

{| class=&quot;wikitable&quot;      
|-
! 1959 !! 1970 !! 1979!! 1989!! 1999 !! 2009 !!2010 !!2011 !!2012 !! 2013!!2014 !!2015 !!2016 &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-cities.htm|title=Қазақстан / Qаzаqstаn|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
|-
| 78 143 || 114 277 || 130 916 || 149 261 || 142 497 || 165 387 ||171 900 ||176 937 ||182 866 ||189 211 ||195 674 ||217,866 ||226,042
|}
Атырау қаласында 84 ұлт өкілдері тұрады.
Облыстың 2014 жыл басындағы деректер бойынша жекеленген этностар құрамы төмендегідей:&lt;ref&gt;2014 жыл басына Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны. Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі.&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Барлық ұлттар!! қазақтар !! орыстар !!корейлер!! татарлар !! өзбектер !!украиндар !! немістер!! басқалары 
|-
| 280 600 ||239 905 || 29 616|| 2 945 || 1 952 || 1 055 || 735 || 407 || 3 985
|}
2019 жылғы статистикалық деректер бойынша Атырау қаласында туғандар саны 9 760, ал өлгендер саны 1 920 адамды құрады. Табиғи өсім 7 840 адам. Келген адамдар саны 16 130, кеткен адамдар саны 13 311 болды. Туылым коэффициенті (1000 адамға) 27,9, өлім-жітім коэффициенті (1000 адамға) 5,49 болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://stat.gov.kz/region/252311/dynamic|title=ҚР өңірлерінің статистикасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Экологиясы ==
Атырау қаласы кәсіпорындардың ортасында қалуда. Ауаны ластаушылардың 80-85 пайызын мұнай тасымалымен және мұнай өңдеумен айналысатын кәсіпорындар құрайды. Атырау қаласындағы өндіріс орындарының ауаға лас қалдықтарды тарату көрсеткіштері артып, ол жылына бір мың тоннадан асып тұр. Ірі кәсіпорындар әлі күнге тазарту құрылғыларымен жабдықталмаған. Сөйтіп зиянды шығарындылар еш сүзгіден өтпестен қала аумағына таралып жатыр. 

[[Қазтрансойл|«ҚазТрансОйл» АҚ Атырау мұнай құбыры басқармасы]] көмірсутегі қоспаларын 68,7 пайыз көлемінде, [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«Атырау мұнай өңдеу зауыты» ЖШС]] – 22,79, «Атырау жылу электр орталығы» көміртегі тотығын 46,08 пайыз, [[Каспий құбыр желісі консорциумы|«Каспий құбыр консорциумы-Қ» АҚ]] – 19,57, «Атырау жылу электр орталығы» ЖШС азот диоксидін – 73,2, Атырау мұнай өңдеу зауыты күкірт диоксидін 52,54 пайыз мөлшерінде ауаға шығаруда.

Атырау қаласында атмосфералық ауаның сапасын анықтайтын сегіз стансадан автоматты түрде тәулік бойына ауа құрамын анықтайтын сынама алынады. Соның ішінде «ВестОйл» ЖШС-нің базасы аумағында орналасқан стансадан күкіртті сутегінің шектеулі мөлшері концентрациясынан  асып кететіні анықталып отыр.&lt;ref&gt;Атырау газеті, 03.06.2015&lt;/ref&gt;

Қаланы улап жатқан негізгі 3 ошақ бар. Біріншіcі – мұнай компаниялары. Екіншісі – қаладан шыққан тұр­мыстық қалдықтарды көмуге арналған полигон. Үшіншісі – қаланың екі жақ шетінде орналасқан қалдық суларды төгетін булану алаңы.&lt;ref&gt;«Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газеті, 08.08.2020&lt;/ref&gt;

==Кәсіпорындары ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Кестеде 1000-нан астам қызметкері бар Атырау қаласының ірі кәсіпорындары көрсетілген&lt;ref&gt;KazDATA: все крупные компании Атырау и Казахстана&lt;/ref&gt;
|-
! Кәсіпорындар !! Қызмет түрі
|-
| «АРИАДНА» ЖШС||Инженерлік құрылыстарын салу
|-
| «СИЧИМ С.П.А., КАЗАХСТАН» бөлімі || Мұнай және газ магистральдық құбырларын салу
|-
| «АТЫРАУ ЖЫЛУ-ЭЛЕКТР ОРТАЛЫҒЫ» АҚ	 || Жылу электр станцияларының электр қуатын өндіруі
|-
| [[Теңізшевройл|«ТЕҢІЗШЕВРОЙЛ» ЖШС]]|| Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «БОЛАШАҚ-АТЫРАУ» ЖШС|| Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «ФИРКРОФТ ИНЖИНИРИНГ СЕРВИСИЗ ЛИМИТЕД КАЗАХСТАН ЖШС» || Жұмыспен қамту агенттігінің қызметі
|-
| «НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ Н.В.» бөлімі || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «ПСН КАЗСТРОЙ» АҚ || Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «CAPITAL COMPLEX CATERING» ЖШС || Мейрамханалар мен тамақ беру қызметі
|-
|«ЮЛМАР-СЕРВИС» ЖШС || Изоляциялау жұмыстары
|-
| «КОНСОРЦИУМ «ISKER» ЖШС || Басқа топтамаларға енгізілмеген өзге де инженерлік құрылыстар салу
|-
| «ДЕНХОЛМ-ЖОЛДАС» || Арнайы мамандықтарды талап ететін өзге де құрылыс жұмыстары
|-
| «ҚАЗМҰНАЙГАЗ - БҰРҒЫЛАУ&quot; СЕРВИСТІК БҰРҒЫЛАУ КӘСІПОРНЫ» ЖШС || Мұнай және табиғи газ өндірісін техникалық қолдау
|-
| [[Ембімұнайгаз|«ЕМБІМҰНАЙГАЗ» АҚ]] || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«АТЫРАУ МҰНАЙ ӨҢДЕУ ЗАУЫТЫ» ЖШС]] || Мұнай өңдеу өнімдерін өндіру
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Атырау кәсіпорындары 
|-
! Теңізшевроил кеңсесі !! Атырау «НКОК» кеңсесі  !! Атырау мұнай өңдеу зауыты
|-
| [[Сурет:Атырау. Теңізшевроил кеңсесі.jpg|ортаға|300px]] || [[Сурет:Атырау. НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ.jpg|ортаға|300px]]|| [[File:Атырау АМӨЗ.jpg|ортаға|250px]]  
|}

== Көлік және инфрақұрылым ==
Қазіргі таңда Атырау қаласында көліктің барлық түрлері де дамыған.[[Сурет:Атыраудағы экологиялық таза автобустар.jpg|thumb|right|300px|Атыраудағы экологиялық таза автобустар]]
'''Қоғамдық көлік.''' Атырау қаласының [[Автобустың маршруты|маршрут желісі]] күні бүгінге 51 маршрут жұмыс атқаруда. 2013-2015 жылдары аралығында қалаішілік маршрутында қызмет көрсететін «АйсТрансХолдинг» ЖШС-і өз қаражаты есебінен 51 дана [[автобус]] сатып алды. 
Қоғамдық көліктер [[GPS]] – мониторинг жүйесін қолданады, ол онлайн режимінде қалалық қоғамдық көліктердің маршруттары, аялдамалар және көліктің ағымдағы жағдайы туралы ақпараттарды ұсынады.

«Атырау» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясының қатысуымен «Atyrau-Avtopark» автобус паркі құрылып, оған Семей қаласынан 65 жаңа автобус сатып алынды. 2020 жылы «Ақ Жайық Автопарк» ЖШС-і экологиялық тұрғыдан қоршаған ортаға лас шығарынды шығармайтын 160 жаңа автобус алды. 
2021 жылдан бастап автобустар санын 140-тан 250-ге дейін көбейтуді жоспарлап отыр. Бұл саптағы 220 автобус мүмкіндігі шектеулі азаматтардың қажеттіліктері үшін толық бейімделген.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ernur.kz/kazakstan/atyrauda-metanmen-zhuretin-avtobustar-zholgha-shykty|title=Атырауда метанмен жүретін автобустар жолға шықты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

Қалада троллейбус жүйесі 1996 жылдың 09 қыркүйегінде ашылып, 1999 жылдың 29 сәуірінде оның қозғалысы тоқтатылды. Бір ғана маршрутта 5 троллейбус қызмет көрсетті.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://transphoto.org/city/402/|title=Троллейбус компаниялары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Темір жол көлігі.''' Атырау арқылы өтетін темір жол вокзалынан 13 бағыт бойынша 24 поезд кесте бойынша жолаушылар тасымалын қамтиды. Темір жол Атырауды Қазақстанның [[Алматы]], [[Ақтөбе]], [[Астана]] сияқты ірі қалаларымен, сондай — ақ Ресейдің ([[Мәскеу]], [[Саратов]], [[Волгоград]], [[Астрахан]]), Тәжікстанның ([[Куляб]], [[Худжанд]], [[Душанбе]])  қалаларымен және Өзбекстан астанасы-[[Ташкент]]пен байланыстырады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://atyrau.invest.gov.kz/kz/about/infrastructure/|title=Инфрақұрылым|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Әуе көлігі.''' Атырау әуежайынан келесі бағыттар бойынша рейстер ұшырылады:[[File:Атырау әуежайы.jpg|thumb|right|300px|Атырау халықаралық әуежайы]]
{{Airport-dest-list| {{flagicon|Қазақстан}} [[Air Astana]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Ақтау]], {{flagicon|Түркия}} [[Ататүрік атындағы халықаралық әуежай|Ыстамбұл]], {{flagicon|Нидерланд}} [[Схипхол|Амстердам]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Qazaq Air]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Ақтөбе халықаралық әуежайы|Ақтөбе]],{{flagicon|Қазақстан}}[[Орал халықаралық әуежайы|Орал]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Bek Air]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]]| {{flagicon|Қазақстан}} [[SCAT]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Актау]], {{flagicon|Әзірбайжан}} [[Баку әуежайы|Баку]]
| {{flagicon|Ресей}} [[Аэрофлот]]|{{flagicon|Ресей}} [[Шереметьево әуежайы|Мәскеу-Шереметьево]]}}
Қабылдайтын әуе көлігі түрлері: Ан-12, [[Ан 24|Ан-24]], Ан-26, Ан-28, Ан-30, [[Ан-32]], [[Ан-72]], Ан-74, [[Ан-124]], Ил-62, Ил-76, [[Л-410]], Ту-134, Ту-154, Як-40, Як-42, [[Airbus A320|Airbus A319]], [[Airbus A320]], Airbus A321, ATR 42, ATR 72, [[Boeing 707]], [[Boeing 737]], [[Boeing 747]], [[Boeing 757]], Boeing 767, және тағы да басқа 3-4 кластағы ӘК түрлері, барлық типтегі [[тікұшақ]]тар.

== Атырау қаласының көпірлері ==
[[1965 жыл]]ы [[28 тамыз]]да [[Жайық|Жайық өзені]] арқылы өтетін қаладағы алғашқы темірбетон көпір салынып, пайдалануға берілді. Көпірдің ұзындығы 259 метр, биіктігі 10 метр. «Орталық» көпір Сәтбаев даңғылы мен Абай көшесін байланыстырады. Символикалық рөлі Европа мен Азияны жалғастырады.

Қаланың солтүстік бөлігінде [[1985 жыл]]ы Ғаббас Берғалиев көшесінің бойымен айналма көпір пайдалануға берілді. Ұзындығы 200, ені 17 метр, ол А-27 Ақтөбе - Астрахан тас жолында қала арқылы өтетін транзиттік автомобиль жолына айналды.
[[Сурет:Атырау көпірлері.jpg|thumb|right|350px|[[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын жалғайтын автомобиль және жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер]]
[[2001 жыл]]ы «Тәуелсіздікке 10 жыл» аспалы «жаяу жүргіншілерге арналған» көпір салынды. Ұзындығы 551 метрлік көпір Гиннестің рекордтар кітабына әлемдегі ең ұзын жаяу жүргіншілер көпірі ретінде енгізілген.
[[2008 жыл]]ы қаланың оңтүстік бөлігінде [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]] шағын аудандарын байланыстыратын «Балықшы» көпірі салынды. Ұзындығы 484,4 м, ені 23,9 м.

Осы жылы Балықшы-Перетаска көпірі пайдалануға берілді. Ұзындығы 63,7 м, ені 14 м. Ол Балықшы шағын ауданы мен Мирный және [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]] шағын аудандарын жалғастырушы рөлін атқарады.

[[2009 жыл]]ы Сұлтан Бейбарыс даңғылын жалғастыратын көпір ашылды. Өткізу қабілеті тәулігіне 5-7 мың автомобильді құрайтын төрт жолақты көпір, ұзындығы 800 м кіреберіс жолдармен, ұзындығы 380,7 м және ені 22 м, жүріс бөлігінің ені 16 м. Екі жағынан жаяу жүргінші жолы 2,5 метр құрайды. Сұлтан Бейбарыс даңғылы бойындағы көпір теміржол вокзалын (сол жағалау) және оң жағалаудағы «Атырау» халықаралық әуежайын байланыстырады.

Осы жылы қаланың [[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын (Әуезов даңғылынан Ғұмаров көшесіне) жалғайтын «Мұнайшы» көпірі пайдалануға берілді. 4 жолақты көпірден тәулігіне 5-7 мың автомобиль өтеді. Көпірдің жалпы ұзындығы 693 метр, ұзындығы 483 метр және ені 17 метр. Жүріс бөлігінің ені 14 метр, екі жағында ені 1 метр 2 жаяу жүргіншілер жолы бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://rus.azattyq.org/a/Atyrau_bridge_opening_salary/1784299.html|title=Атырау қаласындағы көпірдің тұсаукесері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

[[2010 жыл]]ы Мечников пен Баймұханов көшелерін жалғайтын көпір салынды. Ұзындығы 770, ені 23,5 метр. Ол қаламыздың 370 жылдығына орай ашылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=6cnh0nQg_ug|title=Атырау қаласындағы көпірлер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Мәдениеті ==
Атырауда [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]], [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония]], Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы орналасқан. [[Атырау халық ұлт аспаптар оркестрі|Дина Нұрпейісова атындағы халық ұлт-аспаптар оркестрі]] жұмыс жасайды.

[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]], Қазақстандағы мезозой дәуірінен сыр шертетін жалғыз палеонтологиялық мұражайы Атырау қаласында орналасқан.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=cT0rkEH4xWw|title=Палеонтологиялық мұражай жаңғыртылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt; [[Атырау облыстық өнер мұражайы|Ш.Сариев атындағы Атырау облыстық көркемсурет және қолданбалы сәндік өнер мұражайы]], кинотеатрлар, мәдениет және демалыс паркі, қонақ үйлер т.б.жұмыс істейді.

«Ғ.Сланов атындағы Атырау облыстық ғылыми әмбебап кітапхана», Атырау облыстық балалар кітапханасы, Облыстық көрмейтін және нашар көретін азаматтар кітапханасы, №1,2,3 Атырау қалалық орталық балалар кітапханалары қала тұрғындарына өз қызметтерін көрсетуде.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония|Н.Жантөрин атындағы филармония]] !! [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]] !! Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы !! [[Атырау облыстық өлкетану мұражайы|Атырау тарихи-өлкетану мұражайы]]
|-
| [[Сурет:Atyrau filarmonia(dom radio).jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау облыстық драма театры.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау тарихи-өлкетану мұражайы.jpg|ортаға|200px]]
|}

==Сәулеті және көрікті жерлері==
Атырау архитектуралық құрылысы жағынан үшке бөлінеді. Жайықтың оң жағасындағы ескі қалада негізінен ''20 ғасырдың басында'' салынған бір қабатты ағаш және кірпіш үйлер кездеседі. Орталық бөлігінде екі қабатты тас үйлер, ''4 – 5 қабатты тұрғын үйлер'' мен мекеме жайлары бар. Өзеннің сол жағалауында кеңес өкіметі жылдары Ембімұнай кенті мен мұнай айыру зауытының қалашығы пайда болды. [[Жайық]]қа салынған көпір (''1965'') [[Еуропа]] мен [[Азия]] құрлықтарында жатқан қаланың екі бөлігін байланыстырады.

Атырау қаласының заманауи сәулетіне Исатай мен Махамбет алаңы, Иманғали мешіті, XIX ғасырда салынған [[Успен соборы|Православ шіркеуі]], (бұл шіркеу Атырау қаласында тұрғызылған алғашқы ғимарат), Marriott қонақ үйі, Алмагүл ықшам ауданы, соңғы үлгіде салынған спорт, мәдениет сарайларын айтуға болады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nur.kz/leisure/tourist-routes/1721256-dostoprimecatelnosti-atyrau/|title=Атыраудың көрікті жерлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Иманғали мешіті]] !! [[Успен соборы]] !! Marriott қонақ үйі
|-
| [[Сурет:Атырау. Иманғали мешіті.jpg |ортаға|300px]]|| [[Сурет:Атырау. Успен соборы.jpg|ортаға|300px]] ||[[Сурет:Marriott қонақ үйі.jpg|ортаға|300px]]
|}

== Саябақтары ==
Қазір Атырау қаласында 6 саябақ бар. Жеңіс саябағы, «Алмагүл» ықшам ауданындағы саябақ,  «Балықшы» ықшам ауданындағы саябақ, ретро паркі, №1 және №2 ықшам ауданындағы, және «Тұрғындар қалашығындағы» саябақтар. Саябақтардың аумағы 10 гектарға жетеді. Олар жасыл желектерден, аллеялардан, абаттандырылған жолдардан, орындықтар мен серуендеу алаңдарынан тұрады. Сонымен қатар танымал тұлғаларға ескерткіштер, субұрқақтар, мүсіндер және т.б. бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=В.Гузиков. Атырау қаласындағы саябақтар жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтар сияқты өсуде|title=Атырау облысының ақпараттық ресурсы 07.08.2019.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Жеңіс» саябағы''' — Ұлы Отан соғысы жауынгерлерін еске алуға арналған мәңгілік алау арқылы таныс. Кіре беріс қақпадан кейін әскери техниканың нақты үлгілері қойылған. Мұнда [[Ан-2|ұшақ]], [[Т-34|танк]], зеңбірек, бронетранспортер т.б. көруге болады. Жеңіс саябағындағы &quot;Тағзым Аллеясы&quot; алаңында Ұлы Отан соғысының атыраулық қаһармандарына арналған 14 бюст орнатылған. Парктің орта тұсында аспанға бағытталған найзаның жанында орналасқан Мәңгілік алау бар. Сондай-ақ, парк құрамында «Естелік қабырғасы» бар. Ол бірнеше ондаған ірі гранит плиталардан тұрады, олардың үстінде Екінші дүниежүзілік соғыстан оралмаған Атырау облысы тұрғындарының есімдері жазылған. Саябақта  қаза тапқан интернационалист жауынгерлерді, сондай-ақ тәжік-ауған шекарасында қаза тапқан қазақстандық жауынгерлерді еске алуға арналған [[ескерткіш]] орнатылған.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://tumba.kz/putevoditel/48-%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C/25303-park_pobedy_atyrau.html|title=Атырау бойынша нұсқаулық: Жеңіс паркі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Ретро Парк саябағы''' — өткен ғасырдың елуінші жылдарындағы [[Неоклассицизм|неоклассикалық]] үлгіде салынған. Оның негізгі аумағын парк аллеялары құрайды. Бұл саябақ [[Жайық]] өзенінің жағалауы мен [[Мұнайшылар қалашығы|«Тұрғындар қалашығының»]] аралығында орналасқан. Саябақта әртүрлі павильондар, амфитеатр, түрлі түсті жарықпен әрленген су бұрқақтары, ретро стиліндегі дәмхана т.б. бар. Орта тұсында жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер,  жасанды тоғандар және басқа да сәулет туындылары орналасқан. Саябақта &quot;Дос-Мұқасан&quot; музыкалық ансамбліне орнатылған  ескерткіш бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://merei-m.kz/ru/2017/12/09/atyraudy-zha-a-retro-sayaba-y/|title=Атыраудың жаңа ретро-саябағы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Жастар саябағы''' — Жайық өзенінің Еуропа бөлігіндегі жағасында орналасқан. Саябақта жүгіру, велосипед, жаяу жүргіншілер жолы салынған. Мұнда көлеңкелі конструкциялы жазғы мобильді кафелер, балалар мен ересектерге арналған алаңдар, спорт жабдықтары, аттракциондар бар. Аумағы – 6,5 гектар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kaz.inform.kz/news/atyrau-kalasynda-zhastar-sayabagy-ashyldy_a3701949/|title=Атырау қаласында Жастар саябағы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Жеңіс саябағы !! Ретро парк !! Жастар саябағы
|-
| [[Сурет:Атырау. Жеңіс саябағы.jpg |орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Ретропарк.jpg|орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Жастар саябағы.jpg|орта|280px]]
|}

== Атырау қаласының ескерткіштері ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Танымал тұлғаларға арналған ескерткіштер
|-
! Сұлтан Бейбарыс ескерткіші !!Исатай-Махамбет ескертіші!! Үш биге арналған ескерткіш !! Халел Досмұхамедов ескерткіші
|-
| [[Сурет:Атырау. памятник Султану Бейбарысу.jpg |орта|250px]] ||[[File:Исатай Махамбет.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Үш биге ескерткіш.jpg|орта|250px]] || [[File:Atyrau university.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Ақын-жазушыларға арналған ескерткіштер
|-
! Әбу Сарсенбаев ескерткіші!! Хамит Ерғалиев ескерткіші !! Фариза Оңғарсынова ескерткіші !! Жұмекен Нәжімеденовке ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Абу Сарсенбаев.jpeg|орта|250px]]|| [[Сурет:Атырау. Х.Ерғалиевқа ескерткіш.jpg|орта|250px]]|| [[Сурет:Ф.Оңғарсынова ескерткіші.jpg |орта|200px]] ||[[Сурет:Атырау. Ж.Нәжімеденов ескерткіші.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Күйшілер мен әншілерге арналған ескерткіштер
|-
! Құрманғазы Сағырбаев ескерткіші !! Дина Нұрпейсова ескерткіші !! Қаршыға Ахмедияров ескерткіші !!Атырау. Дос Мұқасанға ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Құрманғазы ескерткіші.jpg|орта|200px]]|| [[Сурет:Атырау. Дина Нурпейсова ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Қаршыға Ахмедияров ескерткіші.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Дос Мұқасан.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Соғыс ардагерлеріне арналған ескерткіштер
|-
! Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш !!Қайырғали Смағұлов ескерткіші !! Хиуаз Доспановаға ескерткіш !!Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш аллея
|-
| [[Сурет:Атырау. Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш.jpg|орта|280px]]||[[Сурет:Атырау. Қайырғали Смағұлов ескерткіші.jpg |орта|150px]]  || [[Сурет:Атырау. Хиуаз Доспановаға ескерткіш.jpg|орта|200px]]||[[Сурет:Атырау. Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Әртүрлі ескерткіштер
|-
! Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш !! Молекула ескерткіші !! Бекіре балығына ескерткіш !! Әлші (асық) ескерткіші
|-
| [[File:Атырау. Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш.jpg|орта|220px]]|| [[Сурет:Атырау. Молекула ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Бекіре балығына ескерткіш.jpg|орта|150px]]|| [[Сурет:Атырау. Әлші (асық) ескерткіші.jpg|орта|220px]]
|}

== Спорты ==
Атыраудан Токиодағы Олимпиадаға елдің құрама командасында ескек есу бойынша спорт шебері А.Круглов қатысты. Боксшы Б.Теміров Олимпиадалық ойындарға, әлемдік, еуропалық сайыстарға қатысып, үш дүркін КСРО чемпионы болды. Атырау ескекшілері  Д.Савин, А.Сафарян, С.Сергеев Қазақстанның бірнеше дүркін чемпиондары. [[Арман Константинұлы Шылманов|Арман Чилманов]]  84 кг салмақты таэквондодан 2008 жылғы Олимпиялық ойындардың қола медалі иегері. [[Сәния Махамбетова]] самбо және дэюдо күрестері бойынша халықаралық және республикалық сайыстарда бірнеше рет жеңістерге жетті.

'''[[Атырау (футбол клубы)|«Атырау» футбол командасы]]''' республика чемпионатының 2 дүркін қола жүлдегері (2001 және 2002 жылдар),  2009 жылы Қазақстан кубогының иегері. Қазақстан кубогының иегері.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://qfl.kz/ru/team/1/|title=OLIMPBET Премер лигасы Атырау|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

''' [[Бейбарыс (шайбалы хоккей)|«Бейбарыс» хоккей клубы]] ''' 4 дүркін Қазақстан чемпионы (2010/2011, 2011/2012, 2015/2016 және 2018/2019).&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%91%D0%B5%D0%B9%D0%B1%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%81|title=«Бейбарыс» хоккей клубы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Атырау» волейбол командасы ''' 2003 және 2006 жылғы еліміздің чемпионы, 4 рет Қазақстан кубогының иегері -2000, 2009, 2010, 2015

'''«Атырау Барыстары»''' баскетбол командасы  Қазақстан біріншілігінің 2-рет алтын (2010/2011, 2015-2016), 7-дүркін күміс жүлдегері. (011/2012, 2012/2013, 2013/2014, 2016/2017, 2017/2018, 2018/2019, 2019/2020.&lt;ref&gt;http: //www. bcbarsyatyrau.kz/&lt;/ref&gt;

Спорт нысандарынан Атырау қаласының орталық [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] бар. Қасында спорт комплексі және жүзу бассейні орналасқан. Денешынықтыру және сауықтыру орталығында (ФОК)  әртүрлі спорт секциялары жұмыс жасайды.
[[Атырау мұз айдыны]] сарайында хоккейден еліміздің біріншілігінің ойындары өтеді. Теннис орталығында үлкен теннис ойнауға арналған 4 ашық және 4 жабық алаң бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://24.kz/kz/archive/zha-aly-tar/t-uelsizdikke-25-zhyl/item/154229-khaly-araly-talap-a-saj-tennis-ortaly-y-ashyldy|title=Атырауда халықаралық талапқа сай теннис орталығы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Спорт нысандары
|-
! [[Атырау мұз айдыны|Мұз айдыны сарайы]] !! Атырау Теннис орталығы !! [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] !! Байдарка және каноэ спорты
|-
| [[Сурет:Атырау. Мұз айдыны сарайы.jpg|ортаға|200px]]|| [[File:Атырау Теннис орталығы.jpg|ортаға|250px]] || [[File:Munaishy stadium.jpg|ортаға|200px]] || [[File:Атыраудағы байдарка және каноэ спорты.jpg|ортаға|200px]]
|}

== Білім жүйесі ==
=== Мектепке дейінгі мекемелер ===
Мектепке дейінгі мекемелердің құрамына мектепке дейінгі жастардағы балалардың күндізгі уақытта және тәулік бойы болатын жалпы типтегі (бала бақшалар, балалар яслиі, балалар үйі, мектепке дейінгі балалар үйі) мекемелері, ақыл-ой және дене бітімі дамуында ауытқулары бар арнайы мектепке дейінгі мекемелер, аурушаң балаларды салауаттандыруға арналған жазғы демалыс орындары кіреді. Атырау қаласы бойынша 46 балабақшада 13 863 бүлдіршіндер тәрбиеленуде.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://goroo-atyrau.kz/balabakshalar.html|title=Атырау қаласының білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Мектептегі білім ===
Атырау қаласының 61 мектебінде, оның ішінде Атырау облыстық дарынды балаларға араналған казақ-түрік лицейі, Атырау облыстық дарынды балаларға арналған мамандандырылған мектеп-лицей-интернаты, Ағышын тілін терең оқытатын техникалық гимназия, Атырау қалалық білім бөлімінің қалалық лицейі, Облыстық дарынды балаларға арналған мектеп-интернат, Үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мамандандырылған №30 мектеп-гимназия, Облыстық ұлттық гимназия, №34 лингвистикалық мектеп-гимназия, Н.Тілендиев атындағы облыстық &quot;Кіші өнер академиясы&quot;. Назарбаев Зияткерлік мектебі сияқты білім ордаларында 73 690 оқушы білім алуда.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://biznesinfo.kz/usefullinks/page/shkoly-atyrau-i-atyrauskoy-oblasti--adres--telefon|title=Атырау қалалық білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Жоғары оқу орындары === 
'''[[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]''' —2001 жылы құрылып, білім және ғылым министрлігі берген лицензия негізінде еңбек нарығында табысты жұмыс істейді. Институт -күндізгі және сырттай оқыту формалары бойынша қазақ және орыс тілдерінде 16 мамандық бойынша [[Сурет:АИГИ корпус №2.jpg|thumb|right|300px|'''Атырау инженерлік-гуманитарлық институты''']]жоғары-кәсіптік мамандар (бакалавриат) даярлайтын жоғары оқу орны. Институт жоғары білікті кадрларды даярлау бойынша маңызды ғылыми және оқу орталығы болып саналады. Институт инновациялық бағдарламаларды сәтті іске асырағаны үшін 2004 жылы Еуропа кәсіпкер қауымдастығының «INSAM» алтын медалімен (Женева, 2005 ж), Халықаралық «Алтын Құйма» (CBS Consult, Мәскеу, 2007) марапатталды. &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aigi.kz/language/kk/|title=Атырау инженерлік-гуманитарлық институты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Халел Досмұхамедов атындағы Атырау университеті]]''' —Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде өзіндік тарихы мен тәжірибесі бар халықаралық деңгейдегі бәсекеге қабілетті мамандар даярлайтын жоғары оқу орындарының бірі. Университет 1950 жылы 14 маусымда мұғалімдер институты ретінде ашылды. 1955 жылы мұғалімдер институты педагогикалық институтқа айналды. 1994 жылы педагогика институты Атырау университеті болып құрылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://asu.edu.kz/university/|title=Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Атырау мұнай және газ университеті|Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті]]''' —еліміздің мұнай-газ саласы мен Батыс Қазақстан облысының экономикасын, білімі мен ғылымын жетілдіруге үлкен үлес қосуда. Атырау Мұнай және газ университеті Батыс Қазақстанның Білім және ғылым орталығына айналуда және Қазақстанның мұнай-газ саласындағы шығармашыл жастар мен өнеркәсіптік кәсіпорындар ұжымдары арасында лайықты құрметке ие болды. Атырау Мұнай және газ университеті еліміздің мұнай-газ саласы үшін жоғары білікті мамандарды даярлау бойынша Қазақстан Республикасының жалғыз мамандандырылған жоғары оқу орны болып табылады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aogu.edu.kz/|title=Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Колледждері ===    
*[[Атырау аграрлы-техникалық колледжі]] 
*Атырау балық өнеркәсібі колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://edu-kz.com/kz/kolledzhi/rybopromyshlennyj-kolledzh-v-atyrau|title=Атырау балық өнеркәсібі колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
[[Сурет:Атырау. Қазақстан-Канада жоғарғы мұнай колледжі (APEC ).jpg|thumb|оңға|450px|Атырау. Жоғары мұнай колледжі &lt;ref&gt;https://m.azh.kz/index.php/ru/news/view/61104&lt;/ref&gt;]]
*Атырау бизнес және құқық колледжі&lt;ref&gt;http://akbipcollege.kz/&lt;/ref&gt;
*Атырау жоғарғы медицина колледжі
*Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі&lt;ref&gt;https://www.alem-edu.kz/kz/university/chu-atyrauskij-inzhenerno-gumanitarn/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422181609/https://www.alem-edu.kz/kz/university/chu-atyrauskij-inzhenerno-gumanitarn/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Атырау индустриалды колледжі&lt;ref&gt;https://www.ainc.kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422180903/https://www.ainc.kz/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Атырау сервис колледжі&lt;ref&gt;https://atrservice.kz/kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422180305/https://atrservice.kz/kz/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Атырау энергетика және құрылыс колледжі&lt;ref&gt;https://aesk.kz/ru/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422180727/https://aesk.kz/ru/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*С.Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі&lt;ref&gt;http://apolitcol.kz/&lt;/ref&gt;
*Д.Нұрпейсова атындағы музыка колледжі (академиясы)
*Каспий маңының қазіргі заманғы колледжі (ПСК)&lt;ref&gt;https://psvk.edu.kz/&lt;/ref&gt;
*Жоғарғы мұнай колледжі (APEC)&lt;ref&gt;https://apec.edu.kz/kk/o-kolledzhe/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422174723/https://apec.edu.kz/kk/o-kolledzhe/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Қ.Дүтбаева атындағы гуманитарлық колледж&lt;ref&gt;http://gumcollege.kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422174503/http://gumcollege.kz/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Мұнай және газ технологиялық колледжі
*«Болашақ» кәсіби-гуманитарлық колледжі

== Денсаулық сақтау ісі ==
Гурьевте тұрған әскери бөлімде алғаш рет 15 орындық [[аурухана]] ашылған. 1901 жылы осы ауруханаға арналған 2 үй салынып, оның біреуі  хирургиялық, біреуі басқа ауруларды емдеу орны боп белгіленген және 1 дәрігер, 2 фельдшер жұмыс жасаған. [[File:Атырау. №2 қалалық емхана.jpg|thumb|right|300px|Атырау.1951 жылы салынған мұнайшылар ауруханасы]]Ұлы Отан соғысы жылдарында Атырау қаласына 2 [[госпиталь]] орналастырылды. 1967 жыл мен 1987 жылдың аралығында облыстық аурухананың, балалар ауруханасының, перзентхананың, облыстық онкологиялық және туберкулезді емдеу диспансерінің жаңа үйлері іске қосылды.&lt;ref&gt;Атырау медицинасының шежіресі. Ғарифолла Шәңгереев, Өнербай Жанбала -Алматы 2010, &quot;Арыс&quot; баспасы. *ISBN 978-601-291-007-0&lt;/ref&gt;

Қазіргі кезде Атырау облыстық ауруханасы, балалар ауруханасы, №2 Атырау облыстық ауруханасы (Облыстық жұқпалы аурулар ауруханасы), Атырау қалалық медициналық жедел жәрдем станциясы, қалалық перзентхана, ЖИТС алдын алу және онымен күресу орталғы, балалар стоматологиясы, өкпе аурулар санаториясы, кардиология орталығы, көз аурулар ауруханасы, қан орталы, наркологиялық диспансері, онкологиялық диспансері, патологоанатомия бюросы, перинаталдық орталық, психиатриялық жүйке аурулар ауруханасы (Психикалық сауықтыру орталығы), тері-венерология диспансері, туберкулезге қарсы күрес диспансері, теміржол ауруханасы, орталық нерв жүйесі зақымдалған балаларға арналған сәбилер үйі т.б. дәрігерлік ұйымдар жұмыс жасайды.

== БАҚ ==
=== Газет-журналдары ===
[[File:Атырау газеті.jpg|оңға|200px]]'''[[Атырау (газет)|«Атырау» газеті]]''' —Қазақстанның батыс өлкесіндегі алғашқы ұлттық басылымдардың бірі. Оның негізін қалап, материалдық базасын жасақтап, алғашқы нөмірлерін шығарған 1923 ж. Гурьев уездік партия комитетінің бірінші хатшысы болған Төлепкерей Өтеулиев. Алғашқы саны «Ерік» деген атаумен 1923 жылы сәуір айында шықты. «Атырау»  аймақтың тыныс-тіршілігін қалың оқырманға жеткізіп келе жатқан облыстық газет.&lt;ref&gt;Егемен Қазақстан. 02.11.2018&lt;/ref&gt;
[[File:Прикаспийская коммуна.jpg|оңға|200px]]
'''[[Прикаспийская коммуна|Прикаспийская коммуна газеті]]''' —орыс тілінде шығатын облыстық қоғамдық-саяси газет. Газет 1920 жылдың 26 ақпан айынан бастап «Трудовая Правда» атымен шықты. Газет облыстың өзекті мәселелері туралы, нарықтық қатынастар, халық шаруашылығын дамыту тұрақты көрініс табуда.&lt;ref&gt;Атырау: Энциклопедия. -Алматы: Атамұра, 2000&lt;/ref&gt;

'''[[Ақ Жайық (газет)|«Ақ жайық» газеті]]''' —Атырау облысындағы кең тараған әрі тұңғыш тәуелсіз апталық басылым. Алғашқыда «Компаньон» (1991), кейін «Местное обозрение» (1992) аталып, шағын көлемде жарық көрген газет 1993 жылы мамыр айынан «Ақ жайық» аталды. Бұл - нарық жағдайына бейімделген, облыс, республика көлемінде өзін-өзі қаржыландыруға толық көшкен алғашқы газеттердің бірі.[[File:Ақ Жайық.jpg|оңға|200px]]

Сонымен қатар &quot;Мегаполис Атырау&quot;, &quot;Мұнайлы Астана&quot;, &quot;Алтын сақа&quot;, &quot;Алтын аймақ&quot; апталық газеттері және &quot;Мерейлі мекен&quot; журналы шығады.

=== Телеарналары ===
Атырау облыстық телерадиокомпаниясының хабар тарату саясаты [[Қазақстан (корпорация)|«Қазақстан» РТРК АҚ]] жүргізіп отырған саясатына толық сәйкес келеді. Ол ақпараттық және білім беру функцияларын орындай отырып, мемлекет пен қоғам арасындағы қатынастарды [[Сурет:Атырау телемұнарасы.jpg|thumb|оңға|300px|Атырау телемұнарасы]] үйлестіруге бағытталған. Телеарнаның басты міндеті - аймақтық деңгейде мемлекеттік саясатты жүргізу. Телеарнаның жалпы апталық көрсетілімі 119 сағатты құрайды. Оның ішінде мемлекеттік тілде - 80,30 сағат, немесе жалпы хабардың 68%. Меншікті бағдарламалар 45 сағатты құрайды немесе жалпы эфирдің 38% құрайды. &quot;Atyray&quot; телеарнасының хабар тарату антеннасы 180 метрлік мұнараның 153-і метрінде орналасқан.
Жетістіктері:
*Телевизияның «АПТА» ақпараттық-талдау бағдарламасы (авторы және жүргізушісі Н. Қосшиев) Халықаралық «Шабыт» фестивалінің арнайы дипломымен марапатталды;
*Теледидарда алғаш рет «Өзен өз арнасыммен ағады» атты 7-сериялық телехикая түсірілді;
*Ұлы Отан соғысының 60 жылдығына орай &quot;Тағдыр-Судьба&quot; телефильмі түсіріліп, ол [[Волгоград]] қаласында өткен ІV-Халықаралық &quot;Мәңгілік алау&quot; фестивалінде &quot;Үздік авторлық жұмыс&quot; номинациясында ІІ орын алды;
*[[Астрахан]] қаласында өткен Халықаралық &quot;Адам және теңіз&quot; байқауында &quot;белсенді азаматтық ұстанымы үшін&quot; номинациясында &quot;Каспий экологиясы: мәселелерді шешу жолдары&quot; фильмі жеңіске жетті;
*«Туған өлкем – Атырау» бағдарламасы республикалық &quot;Шаңырақ&quot; шығармашылық байқауында жеңіске жетті /Астана қ./;
*«Аманат» циклдік бағдарламасы &quot;Ең үздік тарихи-мәдени бағдарлама&quot; номинациясы бойынша Қазақстан РТРК АҚ ұйымдастырған байқауда ІІ орын алды /Астана қ./&lt;ref&gt;https://atyrautv.kz/ru/&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар [[КТК (телеарна)|КТК]], НТВ, [[Хабар (телеарна)|Хабар]], [[24KZ]], [[EL ARNA (телеарна)|Ел арна]], [[Qazsport]], Мир, [[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan]], 1-канал &quot;Евразия&quot;, СТВ, [[Astana TV]], [[НТК (телеарна)|НТК]], 31 канал, Абай ТВ, [[Жетінші арна]], ТВЦ т.б.арналар жұмыс жасайды.

=== Радио ===
'''«Atyraý radiosy»'''—ның тарихы 1938 жылы Гурьев облысының құрылуынан бастау алады. 1938 жылдың 2-ші наурызында алғаш рет радио хабары 
[[Сурет:Атырау радиосы.jpg|оңға|200px]] эфирге шықты. Қазір ол 102.0 FM жиілігінде тәулігіне 17 сағат хабар таратып отыр. 80 жыл бұрын сол кездегі Гурьев халқына алғашқы жаңалық таратқан бұл медиа-мекеме бүгінде заман сұранысына сай жаңа технологиямен жабдықталған. Елдегі саяси-экономикалық, төтенше жағдайлар кезінде дереу үн қосып, халыққа жедел ақпарат таратып, қоғамда оң пікір қалыптасуына ықпал етіп отыр. 
Қазір кеңейтілген диапазонды 1000 киловаттық жаңа радиотаратқыш іске қосылып  радиотолқынның таралу аймағы 60 шақырымға дейін кеңейді.&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/atyrauda-zhana-radiostudiya-men-zhana-radiotaratkysh-iske-kosyldy_a3542003 Атырауда жаңа радиостудия мен жаңа радиотаратқыш іске қосылды&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар 101,0 [[Қазақ радиосы]], 101,6 Радио Дача, 102,8 [[Шалқар (радио)|Шалқар радиосы]], 103,6 [[Тандем радиосы]], 104,4 NS радиосы, 104,8 Lux FM, 105,2 Русское радио Азия, 105,7 Восток FM, 106,2 Дала FM, 106,8 Европа+ Казахстан, 107,2 [[Жұлдыз FM]], 107,7 Авторадио Казахстан т.б. жұмыс жасайды.&lt;ref&gt;https://vcfm.ru/vc/Asia/guryev.htm&lt;/ref&gt;

==Қаланың назар аударарлық орындары==
*[[Иманғали мешіті]]
*[[Успен соборы|Успен шіркеуі]]
*[[Құрманғазы Сағырбайұлы]] ескерткіші
*[[Сұлтан Бейбарыс]] ескерткіші
*[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]]
*[[Хиуаз Қайырқызы Доспанова|Хиуаз Доспанова]] ескерткіші
*[[Исатай]]-[[Махамбет]] ескерткіші

== Атырау қаласының суреттері ==
&lt;gallery&gt;
Сурет:Atyrau street.jpg|Атыраудың көшелері
Сурет:Atyrau rivers.jpg|[[Жайық өзені]]
Сурет:New buildings of Atyrau.jpeg|Атыраудағы БТА банкінің ғимараты
Сурет:Hotel Kazakhstan in Atyrau.jpg|«Қазақстан» қонақ үйі
Сурет:Атырау қаласы Жаңа құрылыстар.jpg|Жаңа кварталдар

&lt;/gallery&gt;

== Белгілі тұлғалар ==
* [[Болат Жамитұлы Өтемұратов]] - Қазақстан Республикасы Президентінің Іс басқарушысы
* [[Темір Нұрбақытұлы Бекмамбетoв|Тимур Нұрбақытұлы Бекмамбетoв]]  - кинорежиссер, клипмейкер , продюсер 
* [[Ғани Есенкелдіұлы Қасымов]]- Қазақстан патриоттары партиясының төрағасы                                                                     
* [[Аркадий Юрьевич Волож]]  - Яндекс компаниясының бас директоры
* [[Фариза Оңғарсынова]] - ақын, халық жазушысы, журналист

== Бауырлас қалалары ==
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтау]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Орал]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтөбе]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Russia}} [[Астрахан]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Russia}} [[Сыктывкар]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Israel}} [[Ашдод]], [[Израиль]]
* {{flagicon|United Kingdom}} [[Абердин]], [[Құрама Патшалық]]

== Тағы қараңыз ==
* [[Атырау облысы]]
* [[Атырау аграрлы техникалық колледжі]]
* [[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]
* [[Атырау мұнай және газ университеті]]
* [[Атырау университеті]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ Атырау облысы әкімдігінің ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141007025035/http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ |date=2014-10-07 }}
* [http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php Atyrau City ақпараттық-танымдық торабы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060824051746/http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php |date=2006-08-24 }}
* [http://www.atr.kz Облыстық &quot;Атырау&quot; газеті]

{{Commonscat|Atyrau}}
{{Қазақстан қалалары}}
{{Атырау облысы}}
{{Атырау қалалық әкімдігі елді мекендері}}
{{Жайық өзені бойындағы елді мекендер}}

[[Санат:Атырау]]
[[Санат:Каспий теңізі кемежайлары]]
[[Санат:Жайық казак әскерінің тарихи елді мекендері]]</text>
      <sha1>2j05h9ubzebbwfgd3q0s4r5kaqgj3q8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400874</id>
      <parentid>3400587</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T07:12:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Білім жүйесі */ нақтылау</comment>
      <origin>3400874</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="78809" sha1="jmgldr06kyakj88mdevwxyk63e1hn6n" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = қала
 |атауы                   = Атырау
 |сурет                   = {{Photomontage
|photo1a                = Урал река.jpg
|photo2a                = Тенгизшевройл и Марриотт.jpg
|photo2b                = Ural River Atyrau.JPG
|photo3a                = Атырау. Иманғали мешіті.jpg
|photo3b                = 카자흐스탄 아티라우(중앙공원) - panoramio - 우한길(HK Woo).jpg

|photo4a                = Atyrau filarmonia(dom radio).jpg
|spacing                = 2
|position               = center
|color_border           = white
|color                  = white
|size                   = 290
|foot_montage           = 
}}
 |әкімшілік күйі          = Облыс орталығы
 |елтаңба                 = Coat of arms of Atyrau.svg
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_deg =47 |lat_min =7 |lat_sec = 
  |lon_deg =51 |lon_min =53 |lon_sec = 
  |CoordAddon             = type:city(146862)_region:KZ
  |CoordScale             =
 |ел картасы              = 300
 |облыс картасы           = 
 |аудан картасы           = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы                  = Атырау облысы
 |кестедегі облыс         = Атырау облысы
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |әкімі                   = Шәкір Кейкін
 |add1n              = Әкімдік мекенжайы
 |add1               = Атырау қаласы, Әйтеке би көшесі, №77А
 |құрылған уақыты         = 1640
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = ''Усть-Яицкий қалашығы, Нижний Яицкий қалашығы, Чапаев, Гурьев''
 |статус алуы               = 1885
 |жер аумағы                  = 458
 |климаты                 = қатаң континенталды, қуаң
  |тұрғыны                = 316 449
  |санақ жылы             = 2023&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478686 Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)]&lt;/ref&gt;
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = [[қазақтар]] 88,95 %&lt;br&gt;[[орыстар]] 7,73 %&lt;br&gt;[[корейлер]] 0,79 %&lt;br&gt;[[татарлар]] 0,50 %&lt;br&gt;[[өзбектер]] 0,38%&lt;br&gt;басқалары 1,65 %&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT453226 Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)]&lt;/ref&gt;
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = атыраулық
 |телефон коды            = 7122
 |пошта индексі           = 
 |пошта индекстері        = 060001-060011
 |ортаққордағы санаты     = Atyrau
 |сайты                   = https://www.gov.kz/memleket/entities/akimat-atyrau?lang=kk Атырау қаласының әкімдігі
 |сайт тілі               = 
 |сайт тілі 2             = 
 |сайт тілі 3             = 
}}
{{мағына|Атырау (айрық)}}
'''Атырау''' — [[Атырау облысы]]ның әкімшілік орталығы, [[Қазақстан]]ның [[Батыс Қазақстан|батысында]], [[Жайық]] өзенінің бойында орналасқан қала. Қаланың негізі 1640 жылы қаланған. Тұрғыны 316 449 адам (2023).
Атырау қаласынан [[Астана]]ға дейінгі қашықтық 1810 км.

== Атауы ==
Қала жеріндегі белгілі тұңғыш тұрақты қоныс — қазіргі «Орбита» стансасы қасындағы [[Алтын Орда]] кезеңіндегі болған ''Лаэти'' асары. [[Ноғай ордасы]] кезеңінде балықшылардың тұрақты ''[[Үйшік]]'' қонысы [[Жайық|Жайық өзені]] [[саға]]сында орналасқан.

Казак-орыстар жаулап ала бастағанда [[1640]] ж. ''Яицкий городок'' аталған қалашық салынған. Жайықтың жоғарысында'' Верхний Яицкий городок'' (қазіргі [[Орал]] қаласы) деген қалашық салынғасын, ''Нижний Яицкий городок'' деп аталып кеткен, соңынан ол — ''Усть-Яицкий городок''.

[[Ресей империясы|Ресей ханшайымы]] [[Екатерина II]] ''Яик'' өзенін (Жайықтың [[Орыс тілі|орысша]] атауы) ''Урал'' деп атауын жарлығымен бекіткенде, қаланың атауы ''Гурьев городок'', ''Гурьев'' деп өзгертілген.

1920 жж. қысқа уақытқа большевиктер Гурьевті ''Чапаев'' деп қайта атаған.

1992 ж. бері қала атауы — Атырау.

== Этимологиясы ==
«Атырау» -лексикасы көбіне үлкен айдынды көлдің не теңіздің сала-салаға бөлініп, тармақтанып, шығанақтар мен арал, саға, мүйістер пайда болатын жағалауы. 
Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауын, теңіздің алабын қоса, жергілікті тұрғындар күні бүгінге дейін атырау деп атайды.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақтар|шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым=Атажұрт|орны= Алматы|баспасы=«Білік»|жыл=2003|томы=VIII |беттері=480 |барлық беті=480 |сериясы= |isbn=-5-7667-2054-8|тиражы= }}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
[[File:Герб гурьев.gif|thumb|left|400px|Гурьев таңбасы]]
ХVІ ғасырдың бірінші ширегінен бастап , Жайық-Каспий жағалауына Ресей патшасы өкіметінің саясатына шыдамаған және патша үкіметін мойындағысы келмеген қашқын орыс еріктілері, күнкөріс іздеген крепостной шаруалар, қылмыстық элементтерден тұратын Волга бойы казактары келіп қоныс тебе бастаған. Олар келе сала өз кәсіпшіліктерін ашып,балық аулау, балық тұздау қостарын ұйымдастырып, жатар тұрақ орындарын тұрғызады. Сол уақыттан бастап тұрғызылған тұрақтар «[[Үйшік]]» атанып кеткен.

Жайық-Каспий жолы Азия елдерімен басқа да елдерге жол ашатын «әрі қақпа,әрі кілт» болатынына көзі жеткен патша өкіметі,ХVІІ ғасырдың 30-шы жылдарының аяғында Ярославлдық көпес, бай саудагер Гурьевтер әулетіне Жайық бойында балық кәсіпшілігін ашуға және бекініс тұрғызуға рұқсат қағазын береді.
1640 жылы Гурьевтер әулетінің басшысы Гурий Назарьев, балалары Михаил, Иван және Андреймен Жайық бойына келіп қоныстанып, өнеркәсіптерін ашып, [[Жайық]] және [[Ембі]] өзені балықтарын өндірістік және сауда мақсатында пайдалана бастайды.

Бой көтерген қала мен балықшылық өндіріс табыстары осы өңірді мекендеуші байырғы қалмақтар мен орыс казактарының қызғаныштарын туғыза бастайды. Ақыры қашанда көршілерімен жауласып-қырқысып отыратын қала, қалмақтардың тонауына ұшырайды.

Жайық бойындағы бұл оқиға [[Астрахан]] әскерлері басшылығын елең еткізді.
Ағаштан тұрғызылған қорған қамал жаудан және өрттен қорғануға қорғаныс бола алмайтынына көздері жеткен патша үкіметі,теңіз маңы және Жайық бойының қорғанысын күшейту мақсатында, 1645 жылдың 18 ақпанында М.Гурьевке қаланы [[қамал]] етіп тұрғызуға рұқсат береді. Рұқсат қағазында қала қамалын Астрахан қаласының үлгісіндей етіп тұрғызу көрсетіледі.

Тас қала-қорғанның құрылысы 1647 жылдың 6 маусымда басталып кетеді. Тұрғызылып жатқан қала 1649 жылы казактар атаманы И.Кондырев бастаған казактар тобының шабуылымен тоналады. 
Жайық бойындағы тас қала-қамалдың құрылысы 15 жылдан соң 1662 жылы аяқталып, Гурьевтердің үлкен қаржылық шығынына шығады. ХVІІ ғасырдың аяғына таман және ХVІІІ ғасырдың басынан бастап, тас қала-қамалы ірі шекаралық қамалға айналады.

*1798 жылдың 11 желтоқсанындағы Патша жарлығымен Гурьев қаласы Орал әскери басшылығының қарауына беріледі.
*1865 жылы уездік қала болды. 
*1917 жылға дейін және одан кейінгі 15 жыл бойы Орал әскери облысының орталығы
*1925 жылдан [[Бөкей губерниясы]]ндағы Гурьев уезінің орталығы 
*1929 жылы [[Гурьев округі]]нің орталығы
*1930 жылы аудан орталығы
*1938 жылғы қаңтар айының 15-інен облыс орталығы. 
*1992 жылы ақпан айының 21-і күні ҚР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы Гурьев қаласын Атырау қаласы деп атау жөнінде қаулы қабылдады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://akimat-atyrau.kz/|title=Атырау қаласының ресми сайты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Климаты ==
Климаты қатты континенталды, жазда құрғақ ,ыстық, ал қыста ылғал қармен сипатталатын салқындық. Жазы [[жауын-шашын]]сыз, құрғақ, ыстық ұзаққа созылады. Қыс мезгілінде [[қар]] аз жауып, суық болады.
{{Қаланың ауа райы
 | Ені  = 70 
 | Жағдайы = 
 | Жер_ілік = Атырау
 | Дерекнама  = [http://www.pogoda.ru.net/climate/35700.htm Ауа Райы мен Климат]

 | Қаң_ор =-6.4           | Қаң_ор_ж-ш =14 
 | Ақп_ор =-6.3           | Ақп_ор_ж-ш =11
 | Нау_ор =0.8            | Нау_ор_ж-ш =15 
 | Сәу_ор =11.2           | Сәу_ор_ж-ш = 16
 | Мам_ор =18.4            | Мам_ор_ж-ш =25 
 | Мау_ор =24.5             | Мау_ор_ж-ш =18 
 | Шіл_ор =26.8             | Шіл_ор_ж-ш =10 
 | Там_ор =24.8            | Там_ор_ж-ш = 10
 | Қыр_ор =18.0            | Қыр_ор_ж-ш =8 
 | Қаз_ор =9.7            | Қаз_ор_ж-ш =16
 | Қар_ор =1.3           | Қар_ор_ж-ш =18
 | Жел_ор =-4.3           | Жел_ор_ж-ш =14
 | Жыл_ор =9.9             | Жыл_ор_ж-ш =175

 | Қаң_ор_мин =-9.4       | Қаң_ор_макс =-2.8 
 | Ақп_ор_мин =-9.9         | Ақп_ор_макс =-1.8
 | Нау_ор_мин =-3.1         | Нау_ор_макс =5.8
 | Сәу_ор_мин =6.1        | Сәу_ор_макс =17.2
 | Мам_ор_мин =12.8         | Мам_ор_макс =24.5 
 | Мау_ор_мин =18.4         | Мау_ор_макс =30.8
| Шіл_ор_мин =20.5         | Шіл_ор_макс =33.4 
 | Там_ор_мин =18.5         | Там_ор_макс =31.6 
 | Қыр_ор_мин =12.3         | Қыр_ор_макс =24.6
 | Қаз_ор_мин =5.0         | Қаз_ор_макс =15.3
 | Қар_ор_мин =-1.7         | Қар_ор_макс =5.1 
 | Жел_ор_мин =-7.0         | Жел_ор_макс =-1.1
 | Жыл_ор_мин =5.2         | Жыл_ор_макс =15.2

 | Қаң_а_мин =-37.9          | Қаң_а_макс =10.5 
 | Ақп_а_мин =-37.4         | Ақп_а_макс =15.0 
 | Нау_а_мин =-32.3          | Нау_а_макс =26.3 
 | Сәу_а_мин = -12.3        | Сәу_а_макс =32.5 
 | Мам_а_мин =-2.3         | Мам_а_макс =37.6
 | Мау_а_мин =2.3          | Мау_а_макс =41.9 
 | Шіл_а_мин =8.1          | Шіл_а_макс =42.7 
 | Там_а_мин =4.8         | Там_а_макс =41.6 
 | Қыр_а_мин =-5.7         | Қыр_а_макс =40.1 
 | Қаз_а_мин =-15.7         | Қаз_а_макс =29.6
 | Қар_а_мин =-29.8         | Қар_а_макс =19.9
 | Жел_а_мин =-35.8         | Жел_а_макс =11.8 
 | Жыл_а_мин =-37.9          | Жыл_а_макс =42.7  
}}
Атырау қаласы ендігі 47, -07 С., ұзақтығы 51-53 болатын жазы ұзақ, қысы қысқа күндермен сипатталады.

Қаңтар айындағы орташа температура -6&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап -12&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін, ал шілде айындағы орташа температура +24&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап +26&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін. Ең төменгі температура -38&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С, ең жоғары температура +45&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С.
[[Каспий теңізі]]не құйып, облыс орталығынан өтіп жатқан [[Жайық өзені]]нің арқасында ол жердегі температура судан алыс жердегі аудандардың температурасымен салыстырғанда төмен болып келеді.
Жауын-шашын болар-болмас деңгейде, жылына орташа 150 мм, 200 мм шамасында болады. Жел бағыты қаңтар айында оңтүстік-шығыс бағытта болса, ал маусым айында батыс бағытта болады.

== Әкімшілік бөлінуі ==
Атырау қалалық әкiмшiлiгінің құрамында 1 қала, 6 ауылдық округ (Алмалы, Атырау, Дамбы, Еркiнқала, Кеңөзек, Қайыршақты), 15 елдi мекен бар. Қалаға 2013 жылы [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]], 2018 жылы Балықшы, Жұмыскер ауылдық округтеріндегі [[Ақжайық (Атырау қалалық әкімдігі)|Ақжайық]], [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]], [[Көкарна (Атырау қалалық әкімдігі)|Көкарна]], [[Водниково]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]], [[Рембаза]] елді мекендері, 2019 жылы Геолог ауылдық округіндегі [[Геолог (ауыл)|Геолог]], [[Бірлік (Атырау қалалық әкімдігі)|Бірлік]], [[Новокирпичное]], [[Теңдік (Атырау облысы)|Теңдік]], [[Қарабатан]], [[496 разъезд]] елді мекендері қосылды. Қалалық әкімдік аумағына Махамбет ауданынан Алмалы ауылдық округіндегі [[Алмалы (Атырау облысы)|Алмалы]], [[Береке (Атырау облысы)|Береке]] елді мекендері берілді.

== Әкімдері ==
* Нұрпейіс Мақашев 1992-1993
* Бекболат Нарегеев 1993-1995
* Жалғас Тікенбаев 1995-1998
* Арыстанғали Әшімғалиев 1998-1999
* Дүйсенбай Тұрғанов 1999-2002
* Манас Тасыбаев 2002-2006
* [[Бергей Сәулебайұлы Рысқалиев|Бергей Рысқалиев]] 2006
* [[Сәлімжан Жұмашұлы Нақпаев|Сәлімжан Нақпаев]] 2006-2009
* Мереке Есмұратов 2009-2012
* Асқар Керімов 2012
* Серік Айдарбеков 2012-2014
* Нұрлыбек Ожаев 2014-2016
* [[Серік Жамбылұлы Шәпкенов|Серік Шәпкенов]] 2016-2018
* Әлимұхаммед Құттымұратұлы 2018-2020
* Қайрат Оразбаев 2020-2022
* Мейірім Қалауи 2022-2023
* Шәкір Кейкін 2023-

== Халқы ==
Тұрғыны 1897 жылы 9,3 мың, 1959 жылы 78,1 мың, 1970 жылы 114,2 мың, 1979 жылы 130,9 мың, 2012 жылы 182,8 мың адам болды.&lt;br /&gt;2014 ж.  қала әкімшілігі тұрғындарының саны 280,6 мың адам құрады, оның ішінде:
* Атырау қаласы — 195,6 мың адам;
* [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]]  — 17,1 мың адам;
* [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер кенті]] — 10,4 мың адам;
* Ауылдық тұрғындар -57,5 мың адам;

{| class=&quot;wikitable&quot;      
|-
! 1959 !! 1970 !! 1979!! 1989!! 1999 !! 2009 !!2010 !!2011 !!2012 !! 2013!!2014 !!2015 !!2016 &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-cities.htm|title=Қазақстан / Qаzаqstаn|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
|-
| 78 143 || 114 277 || 130 916 || 149 261 || 142 497 || 165 387 ||171 900 ||176 937 ||182 866 ||189 211 ||195 674 ||217,866 ||226,042
|}
Атырау қаласында 84 ұлт өкілдері тұрады.
Облыстың 2014 жыл басындағы деректер бойынша жекеленген этностар құрамы төмендегідей:&lt;ref&gt;2014 жыл басына Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны. Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі.&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Барлық ұлттар!! қазақтар !! орыстар !!корейлер!! татарлар !! өзбектер !!украиндар !! немістер!! басқалары 
|-
| 280 600 ||239 905 || 29 616|| 2 945 || 1 952 || 1 055 || 735 || 407 || 3 985
|}
2019 жылғы статистикалық деректер бойынша Атырау қаласында туғандар саны 9 760, ал өлгендер саны 1 920 адамды құрады. Табиғи өсім 7 840 адам. Келген адамдар саны 16 130, кеткен адамдар саны 13 311 болды. Туылым коэффициенті (1000 адамға) 27,9, өлім-жітім коэффициенті (1000 адамға) 5,49 болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://stat.gov.kz/region/252311/dynamic|title=ҚР өңірлерінің статистикасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Экологиясы ==
Атырау қаласы кәсіпорындардың ортасында қалуда. Ауаны ластаушылардың 80-85 пайызын мұнай тасымалымен және мұнай өңдеумен айналысатын кәсіпорындар құрайды. Атырау қаласындағы өндіріс орындарының ауаға лас қалдықтарды тарату көрсеткіштері артып, ол жылына бір мың тоннадан асып тұр. Ірі кәсіпорындар әлі күнге тазарту құрылғыларымен жабдықталмаған. Сөйтіп зиянды шығарындылар еш сүзгіден өтпестен қала аумағына таралып жатыр. 

[[Қазтрансойл|«ҚазТрансОйл» АҚ Атырау мұнай құбыры басқармасы]] көмірсутегі қоспаларын 68,7 пайыз көлемінде, [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«Атырау мұнай өңдеу зауыты» ЖШС]] – 22,79, «Атырау жылу электр орталығы» көміртегі тотығын 46,08 пайыз, [[Каспий құбыр желісі консорциумы|«Каспий құбыр консорциумы-Қ» АҚ]] – 19,57, «Атырау жылу электр орталығы» ЖШС азот диоксидін – 73,2, Атырау мұнай өңдеу зауыты күкірт диоксидін 52,54 пайыз мөлшерінде ауаға шығаруда.

Атырау қаласында атмосфералық ауаның сапасын анықтайтын сегіз стансадан автоматты түрде тәулік бойына ауа құрамын анықтайтын сынама алынады. Соның ішінде «ВестОйл» ЖШС-нің базасы аумағында орналасқан стансадан күкіртті сутегінің шектеулі мөлшері концентрациясынан  асып кететіні анықталып отыр.&lt;ref&gt;Атырау газеті, 03.06.2015&lt;/ref&gt;

Қаланы улап жатқан негізгі 3 ошақ бар. Біріншіcі – мұнай компаниялары. Екіншісі – қаладан шыққан тұр­мыстық қалдықтарды көмуге арналған полигон. Үшіншісі – қаланың екі жақ шетінде орналасқан қалдық суларды төгетін булану алаңы.&lt;ref&gt;«Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газеті, 08.08.2020&lt;/ref&gt;

==Кәсіпорындары ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Кестеде 1000-нан астам қызметкері бар Атырау қаласының ірі кәсіпорындары көрсетілген&lt;ref&gt;KazDATA: все крупные компании Атырау и Казахстана&lt;/ref&gt;
|-
! Кәсіпорындар !! Қызмет түрі
|-
| «АРИАДНА» ЖШС||Инженерлік құрылыстарын салу
|-
| «СИЧИМ С.П.А., КАЗАХСТАН» бөлімі || Мұнай және газ магистральдық құбырларын салу
|-
| «АТЫРАУ ЖЫЛУ-ЭЛЕКТР ОРТАЛЫҒЫ» АҚ	 || Жылу электр станцияларының электр қуатын өндіруі
|-
| [[Теңізшевройл|«ТЕҢІЗШЕВРОЙЛ» ЖШС]]|| Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «БОЛАШАҚ-АТЫРАУ» ЖШС|| Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «ФИРКРОФТ ИНЖИНИРИНГ СЕРВИСИЗ ЛИМИТЕД КАЗАХСТАН ЖШС» || Жұмыспен қамту агенттігінің қызметі
|-
| «НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ Н.В.» бөлімі || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «ПСН КАЗСТРОЙ» АҚ || Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «CAPITAL COMPLEX CATERING» ЖШС || Мейрамханалар мен тамақ беру қызметі
|-
|«ЮЛМАР-СЕРВИС» ЖШС || Изоляциялау жұмыстары
|-
| «КОНСОРЦИУМ «ISKER» ЖШС || Басқа топтамаларға енгізілмеген өзге де инженерлік құрылыстар салу
|-
| «ДЕНХОЛМ-ЖОЛДАС» || Арнайы мамандықтарды талап ететін өзге де құрылыс жұмыстары
|-
| «ҚАЗМҰНАЙГАЗ - БҰРҒЫЛАУ&quot; СЕРВИСТІК БҰРҒЫЛАУ КӘСІПОРНЫ» ЖШС || Мұнай және табиғи газ өндірісін техникалық қолдау
|-
| [[Ембімұнайгаз|«ЕМБІМҰНАЙГАЗ» АҚ]] || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«АТЫРАУ МҰНАЙ ӨҢДЕУ ЗАУЫТЫ» ЖШС]] || Мұнай өңдеу өнімдерін өндіру
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Атырау кәсіпорындары 
|-
! Теңізшевроил кеңсесі !! Атырау «НКОК» кеңсесі  !! Атырау мұнай өңдеу зауыты
|-
| [[Сурет:Атырау. Теңізшевроил кеңсесі.jpg|ортаға|300px]] || [[Сурет:Атырау. НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ.jpg|ортаға|300px]]|| [[File:Атырау АМӨЗ.jpg|ортаға|250px]]  
|}

== Көлік және инфрақұрылым ==
Қазіргі таңда Атырау қаласында көліктің барлық түрлері де дамыған.[[Сурет:Атыраудағы экологиялық таза автобустар.jpg|thumb|right|300px|Атыраудағы экологиялық таза автобустар]]
'''Қоғамдық көлік.''' Атырау қаласының [[Автобустың маршруты|маршрут желісі]] күні бүгінге 51 маршрут жұмыс атқаруда. 2013-2015 жылдары аралығында қалаішілік маршрутында қызмет көрсететін «АйсТрансХолдинг» ЖШС-і өз қаражаты есебінен 51 дана [[автобус]] сатып алды. 
Қоғамдық көліктер [[GPS]] – мониторинг жүйесін қолданады, ол онлайн режимінде қалалық қоғамдық көліктердің маршруттары, аялдамалар және көліктің ағымдағы жағдайы туралы ақпараттарды ұсынады.

«Атырау» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясының қатысуымен «Atyrau-Avtopark» автобус паркі құрылып, оған Семей қаласынан 65 жаңа автобус сатып алынды. 2020 жылы «Ақ Жайық Автопарк» ЖШС-і экологиялық тұрғыдан қоршаған ортаға лас шығарынды шығармайтын 160 жаңа автобус алды. 
2021 жылдан бастап автобустар санын 140-тан 250-ге дейін көбейтуді жоспарлап отыр. Бұл саптағы 220 автобус мүмкіндігі шектеулі азаматтардың қажеттіліктері үшін толық бейімделген.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ernur.kz/kazakstan/atyrauda-metanmen-zhuretin-avtobustar-zholgha-shykty|title=Атырауда метанмен жүретін автобустар жолға шықты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

Қалада троллейбус жүйесі 1996 жылдың 09 қыркүйегінде ашылып, 1999 жылдың 29 сәуірінде оның қозғалысы тоқтатылды. Бір ғана маршрутта 5 троллейбус қызмет көрсетті.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://transphoto.org/city/402/|title=Троллейбус компаниялары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Темір жол көлігі.''' Атырау арқылы өтетін темір жол вокзалынан 13 бағыт бойынша 24 поезд кесте бойынша жолаушылар тасымалын қамтиды. Темір жол Атырауды Қазақстанның [[Алматы]], [[Ақтөбе]], [[Астана]] сияқты ірі қалаларымен, сондай — ақ Ресейдің ([[Мәскеу]], [[Саратов]], [[Волгоград]], [[Астрахан]]), Тәжікстанның ([[Куляб]], [[Худжанд]], [[Душанбе]])  қалаларымен және Өзбекстан астанасы-[[Ташкент]]пен байланыстырады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://atyrau.invest.gov.kz/kz/about/infrastructure/|title=Инфрақұрылым|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Әуе көлігі.''' Атырау әуежайынан келесі бағыттар бойынша рейстер ұшырылады:[[File:Атырау әуежайы.jpg|thumb|right|300px|Атырау халықаралық әуежайы]]
{{Airport-dest-list| {{flagicon|Қазақстан}} [[Air Astana]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Ақтау]], {{flagicon|Түркия}} [[Ататүрік атындағы халықаралық әуежай|Ыстамбұл]], {{flagicon|Нидерланд}} [[Схипхол|Амстердам]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Qazaq Air]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Ақтөбе халықаралық әуежайы|Ақтөбе]],{{flagicon|Қазақстан}}[[Орал халықаралық әуежайы|Орал]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Bek Air]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]]| {{flagicon|Қазақстан}} [[SCAT]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Актау]], {{flagicon|Әзірбайжан}} [[Баку әуежайы|Баку]]
| {{flagicon|Ресей}} [[Аэрофлот]]|{{flagicon|Ресей}} [[Шереметьево әуежайы|Мәскеу-Шереметьево]]}}
Қабылдайтын әуе көлігі түрлері: Ан-12, [[Ан 24|Ан-24]], Ан-26, Ан-28, Ан-30, [[Ан-32]], [[Ан-72]], Ан-74, [[Ан-124]], Ил-62, Ил-76, [[Л-410]], Ту-134, Ту-154, Як-40, Як-42, [[Airbus A320|Airbus A319]], [[Airbus A320]], Airbus A321, ATR 42, ATR 72, [[Boeing 707]], [[Boeing 737]], [[Boeing 747]], [[Boeing 757]], Boeing 767, және тағы да басқа 3-4 кластағы ӘК түрлері, барлық типтегі [[тікұшақ]]тар.

== Атырау қаласының көпірлері ==
[[1965 жыл]]ы [[28 тамыз]]да [[Жайық|Жайық өзені]] арқылы өтетін қаладағы алғашқы темірбетон көпір салынып, пайдалануға берілді. Көпірдің ұзындығы 259 метр, биіктігі 10 метр. «Орталық» көпір Сәтбаев даңғылы мен Абай көшесін байланыстырады. Символикалық рөлі Европа мен Азияны жалғастырады.

Қаланың солтүстік бөлігінде [[1985 жыл]]ы Ғаббас Берғалиев көшесінің бойымен айналма көпір пайдалануға берілді. Ұзындығы 200, ені 17 метр, ол А-27 Ақтөбе - Астрахан тас жолында қала арқылы өтетін транзиттік автомобиль жолына айналды.
[[Сурет:Атырау көпірлері.jpg|thumb|right|350px|[[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын жалғайтын автомобиль және жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер]]
[[2001 жыл]]ы «Тәуелсіздікке 10 жыл» аспалы «жаяу жүргіншілерге арналған» көпір салынды. Ұзындығы 551 метрлік көпір Гиннестің рекордтар кітабына әлемдегі ең ұзын жаяу жүргіншілер көпірі ретінде енгізілген.
[[2008 жыл]]ы қаланың оңтүстік бөлігінде [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]] шағын аудандарын байланыстыратын «Балықшы» көпірі салынды. Ұзындығы 484,4 м, ені 23,9 м.

Осы жылы Балықшы-Перетаска көпірі пайдалануға берілді. Ұзындығы 63,7 м, ені 14 м. Ол Балықшы шағын ауданы мен Мирный және [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]] шағын аудандарын жалғастырушы рөлін атқарады.

[[2009 жыл]]ы Сұлтан Бейбарыс даңғылын жалғастыратын көпір ашылды. Өткізу қабілеті тәулігіне 5-7 мың автомобильді құрайтын төрт жолақты көпір, ұзындығы 800 м кіреберіс жолдармен, ұзындығы 380,7 м және ені 22 м, жүріс бөлігінің ені 16 м. Екі жағынан жаяу жүргінші жолы 2,5 метр құрайды. Сұлтан Бейбарыс даңғылы бойындағы көпір теміржол вокзалын (сол жағалау) және оң жағалаудағы «Атырау» халықаралық әуежайын байланыстырады.

Осы жылы қаланың [[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын (Әуезов даңғылынан Ғұмаров көшесіне) жалғайтын «Мұнайшы» көпірі пайдалануға берілді. 4 жолақты көпірден тәулігіне 5-7 мың автомобиль өтеді. Көпірдің жалпы ұзындығы 693 метр, ұзындығы 483 метр және ені 17 метр. Жүріс бөлігінің ені 14 метр, екі жағында ені 1 метр 2 жаяу жүргіншілер жолы бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://rus.azattyq.org/a/Atyrau_bridge_opening_salary/1784299.html|title=Атырау қаласындағы көпірдің тұсаукесері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

[[2010 жыл]]ы Мечников пен Баймұханов көшелерін жалғайтын көпір салынды. Ұзындығы 770, ені 23,5 метр. Ол қаламыздың 370 жылдығына орай ашылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=6cnh0nQg_ug|title=Атырау қаласындағы көпірлер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Мәдениеті ==
Атырауда [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]], [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония]], Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы орналасқан. [[Атырау халық ұлт аспаптар оркестрі|Дина Нұрпейісова атындағы халық ұлт-аспаптар оркестрі]] жұмыс жасайды.

[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]], Қазақстандағы мезозой дәуірінен сыр шертетін жалғыз палеонтологиялық мұражайы Атырау қаласында орналасқан.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=cT0rkEH4xWw|title=Палеонтологиялық мұражай жаңғыртылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt; [[Атырау облыстық өнер мұражайы|Ш.Сариев атындағы Атырау облыстық көркемсурет және қолданбалы сәндік өнер мұражайы]], кинотеатрлар, мәдениет және демалыс паркі, қонақ үйлер т.б.жұмыс істейді.

«Ғ.Сланов атындағы Атырау облыстық ғылыми әмбебап кітапхана», Атырау облыстық балалар кітапханасы, Облыстық көрмейтін және нашар көретін азаматтар кітапханасы, №1,2,3 Атырау қалалық орталық балалар кітапханалары қала тұрғындарына өз қызметтерін көрсетуде.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония|Н.Жантөрин атындағы филармония]] !! [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]] !! Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы !! [[Атырау облыстық өлкетану мұражайы|Атырау тарихи-өлкетану мұражайы]]
|-
| [[Сурет:Atyrau filarmonia(dom radio).jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау облыстық драма театры.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау тарихи-өлкетану мұражайы.jpg|ортаға|200px]]
|}

==Сәулеті және көрікті жерлері==
Атырау архитектуралық құрылысы жағынан үшке бөлінеді. Жайықтың оң жағасындағы ескі қалада негізінен ''20 ғасырдың басында'' салынған бір қабатты ағаш және кірпіш үйлер кездеседі. Орталық бөлігінде екі қабатты тас үйлер, ''4 – 5 қабатты тұрғын үйлер'' мен мекеме жайлары бар. Өзеннің сол жағалауында кеңес өкіметі жылдары Ембімұнай кенті мен мұнай айыру зауытының қалашығы пайда болды. [[Жайық]]қа салынған көпір (''1965'') [[Еуропа]] мен [[Азия]] құрлықтарында жатқан қаланың екі бөлігін байланыстырады.

Атырау қаласының заманауи сәулетіне Исатай мен Махамбет алаңы, Иманғали мешіті, XIX ғасырда салынған [[Успен соборы|Православ шіркеуі]], (бұл шіркеу Атырау қаласында тұрғызылған алғашқы ғимарат), Marriott қонақ үйі, Алмагүл ықшам ауданы, соңғы үлгіде салынған спорт, мәдениет сарайларын айтуға болады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nur.kz/leisure/tourist-routes/1721256-dostoprimecatelnosti-atyrau/|title=Атыраудың көрікті жерлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Иманғали мешіті]] !! [[Успен соборы]] !! Marriott қонақ үйі
|-
| [[Сурет:Атырау. Иманғали мешіті.jpg |ортаға|300px]]|| [[Сурет:Атырау. Успен соборы.jpg|ортаға|300px]] ||[[Сурет:Marriott қонақ үйі.jpg|ортаға|300px]]
|}

== Саябақтары ==
Қазір Атырау қаласында 6 саябақ бар. Жеңіс саябағы, «Алмагүл» ықшам ауданындағы саябақ,  «Балықшы» ықшам ауданындағы саябақ, ретро паркі, №1 және №2 ықшам ауданындағы, және «Тұрғындар қалашығындағы» саябақтар. Саябақтардың аумағы 10 гектарға жетеді. Олар жасыл желектерден, аллеялардан, абаттандырылған жолдардан, орындықтар мен серуендеу алаңдарынан тұрады. Сонымен қатар танымал тұлғаларға ескерткіштер, субұрқақтар, мүсіндер және т.б. бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=В.Гузиков. Атырау қаласындағы саябақтар жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтар сияқты өсуде|title=Атырау облысының ақпараттық ресурсы 07.08.2019.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Жеңіс» саябағы''' — Ұлы Отан соғысы жауынгерлерін еске алуға арналған мәңгілік алау арқылы таныс. Кіре беріс қақпадан кейін әскери техниканың нақты үлгілері қойылған. Мұнда [[Ан-2|ұшақ]], [[Т-34|танк]], зеңбірек, бронетранспортер т.б. көруге болады. Жеңіс саябағындағы &quot;Тағзым Аллеясы&quot; алаңында Ұлы Отан соғысының атыраулық қаһармандарына арналған 14 бюст орнатылған. Парктің орта тұсында аспанға бағытталған найзаның жанында орналасқан Мәңгілік алау бар. Сондай-ақ, парк құрамында «Естелік қабырғасы» бар. Ол бірнеше ондаған ірі гранит плиталардан тұрады, олардың үстінде Екінші дүниежүзілік соғыстан оралмаған Атырау облысы тұрғындарының есімдері жазылған. Саябақта  қаза тапқан интернационалист жауынгерлерді, сондай-ақ тәжік-ауған шекарасында қаза тапқан қазақстандық жауынгерлерді еске алуға арналған [[ескерткіш]] орнатылған.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://tumba.kz/putevoditel/48-%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C/25303-park_pobedy_atyrau.html|title=Атырау бойынша нұсқаулық: Жеңіс паркі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Ретро Парк саябағы''' — өткен ғасырдың елуінші жылдарындағы [[Неоклассицизм|неоклассикалық]] үлгіде салынған. Оның негізгі аумағын парк аллеялары құрайды. Бұл саябақ [[Жайық]] өзенінің жағалауы мен [[Мұнайшылар қалашығы|«Тұрғындар қалашығының»]] аралығында орналасқан. Саябақта әртүрлі павильондар, амфитеатр, түрлі түсті жарықпен әрленген су бұрқақтары, ретро стиліндегі дәмхана т.б. бар. Орта тұсында жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер,  жасанды тоғандар және басқа да сәулет туындылары орналасқан. Саябақта &quot;Дос-Мұқасан&quot; музыкалық ансамбліне орнатылған  ескерткіш бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://merei-m.kz/ru/2017/12/09/atyraudy-zha-a-retro-sayaba-y/|title=Атыраудың жаңа ретро-саябағы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Жастар саябағы''' — Жайық өзенінің Еуропа бөлігіндегі жағасында орналасқан. Саябақта жүгіру, велосипед, жаяу жүргіншілер жолы салынған. Мұнда көлеңкелі конструкциялы жазғы мобильді кафелер, балалар мен ересектерге арналған алаңдар, спорт жабдықтары, аттракциондар бар. Аумағы – 6,5 гектар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kaz.inform.kz/news/atyrau-kalasynda-zhastar-sayabagy-ashyldy_a3701949/|title=Атырау қаласында Жастар саябағы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Жеңіс саябағы !! Ретро парк !! Жастар саябағы
|-
| [[Сурет:Атырау. Жеңіс саябағы.jpg |орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Ретропарк.jpg|орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Жастар саябағы.jpg|орта|280px]]
|}

== Атырау қаласының ескерткіштері ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Танымал тұлғаларға арналған ескерткіштер
|-
! Сұлтан Бейбарыс ескерткіші !!Исатай-Махамбет ескертіші!! Үш биге арналған ескерткіш !! Халел Досмұхамедов ескерткіші
|-
| [[Сурет:Атырау. памятник Султану Бейбарысу.jpg |орта|250px]] ||[[File:Исатай Махамбет.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Үш биге ескерткіш.jpg|орта|250px]] || [[File:Atyrau university.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Ақын-жазушыларға арналған ескерткіштер
|-
! Әбу Сарсенбаев ескерткіші!! Хамит Ерғалиев ескерткіші !! Фариза Оңғарсынова ескерткіші !! Жұмекен Нәжімеденовке ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Абу Сарсенбаев.jpeg|орта|250px]]|| [[Сурет:Атырау. Х.Ерғалиевқа ескерткіш.jpg|орта|250px]]|| [[Сурет:Ф.Оңғарсынова ескерткіші.jpg |орта|200px]] ||[[Сурет:Атырау. Ж.Нәжімеденов ескерткіші.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Күйшілер мен әншілерге арналған ескерткіштер
|-
! Құрманғазы Сағырбаев ескерткіші !! Дина Нұрпейсова ескерткіші !! Қаршыға Ахмедияров ескерткіші !!Атырау. Дос Мұқасанға ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Құрманғазы ескерткіші.jpg|орта|200px]]|| [[Сурет:Атырау. Дина Нурпейсова ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Қаршыға Ахмедияров ескерткіші.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Дос Мұқасан.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Соғыс ардагерлеріне арналған ескерткіштер
|-
! Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш !!Қайырғали Смағұлов ескерткіші !! Хиуаз Доспановаға ескерткіш !!Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш аллея
|-
| [[Сурет:Атырау. Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш.jpg|орта|280px]]||[[Сурет:Атырау. Қайырғали Смағұлов ескерткіші.jpg |орта|150px]]  || [[Сурет:Атырау. Хиуаз Доспановаға ескерткіш.jpg|орта|200px]]||[[Сурет:Атырау. Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Әртүрлі ескерткіштер
|-
! Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш !! Молекула ескерткіші !! Бекіре балығына ескерткіш !! Әлші (асық) ескерткіші
|-
| [[File:Атырау. Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш.jpg|орта|220px]]|| [[Сурет:Атырау. Молекула ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Бекіре балығына ескерткіш.jpg|орта|150px]]|| [[Сурет:Атырау. Әлші (асық) ескерткіші.jpg|орта|220px]]
|}

== Спорты ==
Атыраудан Токиодағы Олимпиадаға елдің құрама командасында ескек есу бойынша спорт шебері А.Круглов қатысты. Боксшы Б.Теміров Олимпиадалық ойындарға, әлемдік, еуропалық сайыстарға қатысып, үш дүркін КСРО чемпионы болды. Атырау ескекшілері  Д.Савин, А.Сафарян, С.Сергеев Қазақстанның бірнеше дүркін чемпиондары. [[Арман Константинұлы Шылманов|Арман Чилманов]]  84 кг салмақты таэквондодан 2008 жылғы Олимпиялық ойындардың қола медалі иегері. [[Сәния Махамбетова]] самбо және дэюдо күрестері бойынша халықаралық және республикалық сайыстарда бірнеше рет жеңістерге жетті.

'''[[Атырау (футбол клубы)|«Атырау» футбол командасы]]''' республика чемпионатының 2 дүркін қола жүлдегері (2001 және 2002 жылдар),  2009 жылы Қазақстан кубогының иегері. Қазақстан кубогының иегері.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://qfl.kz/ru/team/1/|title=OLIMPBET Премер лигасы Атырау|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

''' [[Бейбарыс (шайбалы хоккей)|«Бейбарыс» хоккей клубы]] ''' 4 дүркін Қазақстан чемпионы (2010/2011, 2011/2012, 2015/2016 және 2018/2019).&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%91%D0%B5%D0%B9%D0%B1%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%81|title=«Бейбарыс» хоккей клубы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Атырау» волейбол командасы ''' 2003 және 2006 жылғы еліміздің чемпионы, 4 рет Қазақстан кубогының иегері -2000, 2009, 2010, 2015

'''«Атырау Барыстары»''' баскетбол командасы  Қазақстан біріншілігінің 2-рет алтын (2010/2011, 2015-2016), 7-дүркін күміс жүлдегері. (011/2012, 2012/2013, 2013/2014, 2016/2017, 2017/2018, 2018/2019, 2019/2020.&lt;ref&gt;http: //www. bcbarsyatyrau.kz/&lt;/ref&gt;

Спорт нысандарынан Атырау қаласының орталық [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] бар. Қасында спорт комплексі және жүзу бассейні орналасқан. Денешынықтыру және сауықтыру орталығында (ФОК)  әртүрлі спорт секциялары жұмыс жасайды.
[[Атырау мұз айдыны]] сарайында хоккейден еліміздің біріншілігінің ойындары өтеді. Теннис орталығында үлкен теннис ойнауға арналған 4 ашық және 4 жабық алаң бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://24.kz/kz/archive/zha-aly-tar/t-uelsizdikke-25-zhyl/item/154229-khaly-araly-talap-a-saj-tennis-ortaly-y-ashyldy|title=Атырауда халықаралық талапқа сай теннис орталығы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Спорт нысандары
|-
! [[Атырау мұз айдыны|Мұз айдыны сарайы]] !! Атырау Теннис орталығы !! [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] !! Байдарка және каноэ спорты
|-
| [[Сурет:Атырау. Мұз айдыны сарайы.jpg|ортаға|200px]]|| [[File:Атырау Теннис орталығы.jpg|ортаға|250px]] || [[File:Munaishy stadium.jpg|ортаға|200px]] || [[File:Атыраудағы байдарка және каноэ спорты.jpg|ортаға|200px]]
|}

== Білім жүйесі ==
=== Мектепке дейінгі мекемелер ===
Мектепке дейінгі мекемелердің құрамына мектепке дейінгі жастардағы балалардың күндізгі уақытта және тәулік бойы болатын жалпы типтегі (бала бақшалар, балалар яслиі, балалар үйі, мектепке дейінгі балалар үйі) мекемелері, ақыл-ой және дене бітімі дамуында ауытқулары бар арнайы мектепке дейінгі мекемелер, аурушаң балаларды салауаттандыруға арналған жазғы демалыс орындары кіреді. Атырау қаласы бойынша 46 балабақшада 13 863 бүлдіршіндер тәрбиеленуде.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://goroo-atyrau.kz/balabakshalar.html|title=Атырау қаласының білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Мектептегі білім ===
Атырау қаласының 61 мектебінде, оның ішінде Атырау облыстық дарынды балаларға араналған казақ-түрік лицейі, Атырау облыстық дарынды балаларға арналған мамандандырылған мектеп-лицей-интернаты, Ағышын тілін терең оқытатын техникалық гимназия, Атырау қалалық білім бөлімінің қалалық лицейі, Облыстық дарынды балаларға арналған мектеп-интернат, Үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мамандандырылған №30 мектеп-гимназия, Облыстық ұлттық гимназия, №34 лингвистикалық мектеп-гимназия, Н.Тілендиев атындағы облыстық &quot;Кіші өнер академиясы&quot;. Назарбаев Зияткерлік мектебі сияқты білім ордаларында 73 690 оқушы білім алуда.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://biznesinfo.kz/usefullinks/page/shkoly-atyrau-i-atyrauskoy-oblasti--adres--telefon|title=Атырау қалалық білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Жоғары оқу орындары === 
'''[[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]''' —2001 жылы құрылып, білім және ғылым министрлігі берген лицензия негізінде еңбек нарығында табысты жұмыс істейді. Институт -күндізгі және сырттай оқыту формалары бойынша қазақ және орыс тілдерінде 16 мамандық бойынша [[Сурет:АИГИ корпус №2.jpg|thumb|right|300px|'''Атырау инженерлік-гуманитарлық институты''']]жоғары-кәсіптік мамандар (бакалавриат) даярлайтын жоғары оқу орны. Институт жоғары білікті кадрларды даярлау бойынша маңызды ғылыми және оқу орталығы болып саналады. Институт инновациялық бағдарламаларды сәтті іске асырағаны үшін 2004 жылы Еуропа кәсіпкер қауымдастығының «INSAM» алтын медалімен (Женева, 2005 ж), Халықаралық «Алтын Құйма» (CBS Consult, Мәскеу, 2007) марапатталды. &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aigi.kz/language/kk/|title=Атырау инженерлік-гуманитарлық институты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Халел Досмұхамедов атындағы Атырау университеті]]''' —Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде өзіндік тарихы мен тәжірибесі бар халықаралық деңгейдегі бәсекеге қабілетті мамандар даярлайтын жоғары оқу орындарының бірі. Университет 1950 жылы 14 маусымда мұғалімдер институты ретінде ашылды. 1955 жылы мұғалімдер институты педагогикалық институтқа айналды. 1994 жылы педагогика институты Атырау университеті болып құрылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://asu.edu.kz/university/|title=Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Атырау мұнай және газ университеті|Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті]]''' —еліміздің мұнай-газ саласы мен Батыс Қазақстан облысының экономикасын, білімі мен ғылымын жетілдіруге үлкен үлес қосуда. Атырау Мұнай және газ университеті Батыс Қазақстанның Білім және ғылым орталығына айналуда және Қазақстанның мұнай-газ саласындағы шығармашыл жастар мен өнеркәсіптік кәсіпорындар ұжымдары арасында лайықты құрметке ие болды. Атырау Мұнай және газ университеті еліміздің мұнай-газ саласы үшін жоғары білікті мамандарды даярлау бойынша Қазақстан Республикасының жалғыз мамандандырылған жоғары оқу орны болып табылады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aogu.edu.kz/|title=Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Колледждері ===    
*[[Атырау аграрлы-техникалық колледжі]] 
*Атырау балық өнеркәсібі колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://edu-kz.com/kz/kolledzhi/rybopromyshlennyj-kolledzh-v-atyrau|title=Атырау балық өнеркәсібі колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
[[Сурет:Атырау. Қазақстан-Канада жоғарғы мұнай колледжі (APEC ).jpg|thumb|оңға|450px|Атырау. Жоғары мұнай колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://m.azh.kz/index.php/ru/news/view/61104|title=Жоғары мұнай колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;]]
*Атырау бизнес және құқық колледжі&lt;ref&gt;http://akbipcollege.kz/&lt;/ref&gt;
*Атырау жоғарғы медицина колледжі
*Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі&lt;ref&gt;https://www.alem-edu.kz/kz/university/chu-atyrauskij-inzhenerno-gumanitarn/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422181609/https://www.alem-edu.kz/kz/university/chu-atyrauskij-inzhenerno-gumanitarn/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Атырау индустриалды колледжі&lt;ref&gt;https://www.ainc.kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422180903/https://www.ainc.kz/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Атырау сервис колледжі&lt;ref&gt;https://atrservice.kz/kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422180305/https://atrservice.kz/kz/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Атырау энергетика және құрылыс колледжі&lt;ref&gt;https://aesk.kz/ru/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422180727/https://aesk.kz/ru/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*С.Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі&lt;ref&gt;http://apolitcol.kz/&lt;/ref&gt;
*Д.Нұрпейсова атындағы музыка колледжі (академиясы)
*Каспий маңының қазіргі заманғы колледжі (ПСК)&lt;ref&gt;https://psvk.edu.kz/&lt;/ref&gt;
*Жоғарғы мұнай колледжі (APEC)&lt;ref&gt;https://apec.edu.kz/kk/o-kolledzhe/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422174723/https://apec.edu.kz/kk/o-kolledzhe/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Қ.Дүтбаева атындағы гуманитарлық колледж&lt;ref&gt;http://gumcollege.kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422174503/http://gumcollege.kz/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Мұнай және газ технологиялық колледжі
*«Болашақ» кәсіби-гуманитарлық колледжі

== Денсаулық сақтау ісі ==
Гурьевте тұрған әскери бөлімде алғаш рет 15 орындық [[аурухана]] ашылған. 1901 жылы осы ауруханаға арналған 2 үй салынып, оның біреуі  хирургиялық, біреуі басқа ауруларды емдеу орны боп белгіленген және 1 дәрігер, 2 фельдшер жұмыс жасаған. [[File:Атырау. №2 қалалық емхана.jpg|thumb|right|300px|Атырау.1951 жылы салынған мұнайшылар ауруханасы]]Ұлы Отан соғысы жылдарында Атырау қаласына 2 [[госпиталь]] орналастырылды. 1967 жыл мен 1987 жылдың аралығында облыстық аурухананың, балалар ауруханасының, перзентхананың, облыстық онкологиялық және туберкулезді емдеу диспансерінің жаңа үйлері іске қосылды.&lt;ref&gt;Атырау медицинасының шежіресі. Ғарифолла Шәңгереев, Өнербай Жанбала -Алматы 2010, &quot;Арыс&quot; баспасы. *ISBN 978-601-291-007-0&lt;/ref&gt;

Қазіргі кезде Атырау облыстық ауруханасы, балалар ауруханасы, №2 Атырау облыстық ауруханасы (Облыстық жұқпалы аурулар ауруханасы), Атырау қалалық медициналық жедел жәрдем станциясы, қалалық перзентхана, ЖИТС алдын алу және онымен күресу орталғы, балалар стоматологиясы, өкпе аурулар санаториясы, кардиология орталығы, көз аурулар ауруханасы, қан орталы, наркологиялық диспансері, онкологиялық диспансері, патологоанатомия бюросы, перинаталдық орталық, психиатриялық жүйке аурулар ауруханасы (Психикалық сауықтыру орталығы), тері-венерология диспансері, туберкулезге қарсы күрес диспансері, теміржол ауруханасы, орталық нерв жүйесі зақымдалған балаларға арналған сәбилер үйі т.б. дәрігерлік ұйымдар жұмыс жасайды.

== БАҚ ==
=== Газет-журналдары ===
[[File:Атырау газеті.jpg|оңға|200px]]'''[[Атырау (газет)|«Атырау» газеті]]''' —Қазақстанның батыс өлкесіндегі алғашқы ұлттық басылымдардың бірі. Оның негізін қалап, материалдық базасын жасақтап, алғашқы нөмірлерін шығарған 1923 ж. Гурьев уездік партия комитетінің бірінші хатшысы болған Төлепкерей Өтеулиев. Алғашқы саны «Ерік» деген атаумен 1923 жылы сәуір айында шықты. «Атырау»  аймақтың тыныс-тіршілігін қалың оқырманға жеткізіп келе жатқан облыстық газет.&lt;ref&gt;Егемен Қазақстан. 02.11.2018&lt;/ref&gt;
[[File:Прикаспийская коммуна.jpg|оңға|200px]]
'''[[Прикаспийская коммуна|Прикаспийская коммуна газеті]]''' —орыс тілінде шығатын облыстық қоғамдық-саяси газет. Газет 1920 жылдың 26 ақпан айынан бастап «Трудовая Правда» атымен шықты. Газет облыстың өзекті мәселелері туралы, нарықтық қатынастар, халық шаруашылығын дамыту тұрақты көрініс табуда.&lt;ref&gt;Атырау: Энциклопедия. -Алматы: Атамұра, 2000&lt;/ref&gt;

'''[[Ақ Жайық (газет)|«Ақ жайық» газеті]]''' —Атырау облысындағы кең тараған әрі тұңғыш тәуелсіз апталық басылым. Алғашқыда «Компаньон» (1991), кейін «Местное обозрение» (1992) аталып, шағын көлемде жарық көрген газет 1993 жылы мамыр айынан «Ақ жайық» аталды. Бұл - нарық жағдайына бейімделген, облыс, республика көлемінде өзін-өзі қаржыландыруға толық көшкен алғашқы газеттердің бірі.[[File:Ақ Жайық.jpg|оңға|200px]]

Сонымен қатар &quot;Мегаполис Атырау&quot;, &quot;Мұнайлы Астана&quot;, &quot;Алтын сақа&quot;, &quot;Алтын аймақ&quot; апталық газеттері және &quot;Мерейлі мекен&quot; журналы шығады.

=== Телеарналары ===
Атырау облыстық телерадиокомпаниясының хабар тарату саясаты [[Қазақстан (корпорация)|«Қазақстан» РТРК АҚ]] жүргізіп отырған саясатына толық сәйкес келеді. Ол ақпараттық және білім беру функцияларын орындай отырып, мемлекет пен қоғам арасындағы қатынастарды [[Сурет:Атырау телемұнарасы.jpg|thumb|оңға|300px|Атырау телемұнарасы]] үйлестіруге бағытталған. Телеарнаның басты міндеті - аймақтық деңгейде мемлекеттік саясатты жүргізу. Телеарнаның жалпы апталық көрсетілімі 119 сағатты құрайды. Оның ішінде мемлекеттік тілде - 80,30 сағат, немесе жалпы хабардың 68%. Меншікті бағдарламалар 45 сағатты құрайды немесе жалпы эфирдің 38% құрайды. &quot;Atyray&quot; телеарнасының хабар тарату антеннасы 180 метрлік мұнараның 153-і метрінде орналасқан.
Жетістіктері:
*Телевизияның «АПТА» ақпараттық-талдау бағдарламасы (авторы және жүргізушісі Н. Қосшиев) Халықаралық «Шабыт» фестивалінің арнайы дипломымен марапатталды;
*Теледидарда алғаш рет «Өзен өз арнасыммен ағады» атты 7-сериялық телехикая түсірілді;
*Ұлы Отан соғысының 60 жылдығына орай &quot;Тағдыр-Судьба&quot; телефильмі түсіріліп, ол [[Волгоград]] қаласында өткен ІV-Халықаралық &quot;Мәңгілік алау&quot; фестивалінде &quot;Үздік авторлық жұмыс&quot; номинациясында ІІ орын алды;
*[[Астрахан]] қаласында өткен Халықаралық &quot;Адам және теңіз&quot; байқауында &quot;белсенді азаматтық ұстанымы үшін&quot; номинациясында &quot;Каспий экологиясы: мәселелерді шешу жолдары&quot; фильмі жеңіске жетті;
*«Туған өлкем – Атырау» бағдарламасы республикалық &quot;Шаңырақ&quot; шығармашылық байқауында жеңіске жетті /Астана қ./;
*«Аманат» циклдік бағдарламасы &quot;Ең үздік тарихи-мәдени бағдарлама&quot; номинациясы бойынша Қазақстан РТРК АҚ ұйымдастырған байқауда ІІ орын алды /Астана қ./&lt;ref&gt;https://atyrautv.kz/ru/&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар [[КТК (телеарна)|КТК]], НТВ, [[Хабар (телеарна)|Хабар]], [[24KZ]], [[EL ARNA (телеарна)|Ел арна]], [[Qazsport]], Мир, [[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan]], 1-канал &quot;Евразия&quot;, СТВ, [[Astana TV]], [[НТК (телеарна)|НТК]], 31 канал, Абай ТВ, [[Жетінші арна]], ТВЦ т.б.арналар жұмыс жасайды.

=== Радио ===
'''«Atyraý radiosy»'''—ның тарихы 1938 жылы Гурьев облысының құрылуынан бастау алады. 1938 жылдың 2-ші наурызында алғаш рет радио хабары 
[[Сурет:Атырау радиосы.jpg|оңға|200px]] эфирге шықты. Қазір ол 102.0 FM жиілігінде тәулігіне 17 сағат хабар таратып отыр. 80 жыл бұрын сол кездегі Гурьев халқына алғашқы жаңалық таратқан бұл медиа-мекеме бүгінде заман сұранысына сай жаңа технологиямен жабдықталған. Елдегі саяси-экономикалық, төтенше жағдайлар кезінде дереу үн қосып, халыққа жедел ақпарат таратып, қоғамда оң пікір қалыптасуына ықпал етіп отыр. 
Қазір кеңейтілген диапазонды 1000 киловаттық жаңа радиотаратқыш іске қосылып  радиотолқынның таралу аймағы 60 шақырымға дейін кеңейді.&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/atyrauda-zhana-radiostudiya-men-zhana-radiotaratkysh-iske-kosyldy_a3542003 Атырауда жаңа радиостудия мен жаңа радиотаратқыш іске қосылды&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар 101,0 [[Қазақ радиосы]], 101,6 Радио Дача, 102,8 [[Шалқар (радио)|Шалқар радиосы]], 103,6 [[Тандем радиосы]], 104,4 NS радиосы, 104,8 Lux FM, 105,2 Русское радио Азия, 105,7 Восток FM, 106,2 Дала FM, 106,8 Европа+ Казахстан, 107,2 [[Жұлдыз FM]], 107,7 Авторадио Казахстан т.б. жұмыс жасайды.&lt;ref&gt;https://vcfm.ru/vc/Asia/guryev.htm&lt;/ref&gt;

==Қаланың назар аударарлық орындары==
*[[Иманғали мешіті]]
*[[Успен соборы|Успен шіркеуі]]
*[[Құрманғазы Сағырбайұлы]] ескерткіші
*[[Сұлтан Бейбарыс]] ескерткіші
*[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]]
*[[Хиуаз Қайырқызы Доспанова|Хиуаз Доспанова]] ескерткіші
*[[Исатай]]-[[Махамбет]] ескерткіші

== Атырау қаласының суреттері ==
&lt;gallery&gt;
Сурет:Atyrau street.jpg|Атыраудың көшелері
Сурет:Atyrau rivers.jpg|[[Жайық өзені]]
Сурет:New buildings of Atyrau.jpeg|Атыраудағы БТА банкінің ғимараты
Сурет:Hotel Kazakhstan in Atyrau.jpg|«Қазақстан» қонақ үйі
Сурет:Атырау қаласы Жаңа құрылыстар.jpg|Жаңа кварталдар

&lt;/gallery&gt;

== Белгілі тұлғалар ==
* [[Болат Жамитұлы Өтемұратов]] - Қазақстан Республикасы Президентінің Іс басқарушысы
* [[Темір Нұрбақытұлы Бекмамбетoв|Тимур Нұрбақытұлы Бекмамбетoв]]  - кинорежиссер, клипмейкер , продюсер 
* [[Ғани Есенкелдіұлы Қасымов]]- Қазақстан патриоттары партиясының төрағасы                                                                     
* [[Аркадий Юрьевич Волож]]  - Яндекс компаниясының бас директоры
* [[Фариза Оңғарсынова]] - ақын, халық жазушысы, журналист

== Бауырлас қалалары ==
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтау]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Орал]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтөбе]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Russia}} [[Астрахан]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Russia}} [[Сыктывкар]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Israel}} [[Ашдод]], [[Израиль]]
* {{flagicon|United Kingdom}} [[Абердин]], [[Құрама Патшалық]]

== Тағы қараңыз ==
* [[Атырау облысы]]
* [[Атырау аграрлы техникалық колледжі]]
* [[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]
* [[Атырау мұнай және газ университеті]]
* [[Атырау университеті]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ Атырау облысы әкімдігінің ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141007025035/http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ |date=2014-10-07 }}
* [http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php Atyrau City ақпараттық-танымдық торабы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060824051746/http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php |date=2006-08-24 }}
* [http://www.atr.kz Облыстық &quot;Атырау&quot; газеті]

{{Commonscat|Atyrau}}
{{Қазақстан қалалары}}
{{Атырау облысы}}
{{Атырау қалалық әкімдігі елді мекендері}}
{{Жайық өзені бойындағы елді мекендер}}

[[Санат:Атырау]]
[[Санат:Каспий теңізі кемежайлары]]
[[Санат:Жайық казак әскерінің тарихи елді мекендері]]</text>
      <sha1>jmgldr06kyakj88mdevwxyk63e1hn6n</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400876</id>
      <parentid>3400874</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T07:14:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Колледждері */ дереккөз</comment>
      <origin>3400876</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="78954" sha1="lg0dpsaalckwm6dleqsjvwiqgmkiajt" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = қала
 |атауы                   = Атырау
 |сурет                   = {{Photomontage
|photo1a                = Урал река.jpg
|photo2a                = Тенгизшевройл и Марриотт.jpg
|photo2b                = Ural River Atyrau.JPG
|photo3a                = Атырау. Иманғали мешіті.jpg
|photo3b                = 카자흐스탄 아티라우(중앙공원) - panoramio - 우한길(HK Woo).jpg

|photo4a                = Atyrau filarmonia(dom radio).jpg
|spacing                = 2
|position               = center
|color_border           = white
|color                  = white
|size                   = 290
|foot_montage           = 
}}
 |әкімшілік күйі          = Облыс орталығы
 |елтаңба                 = Coat of arms of Atyrau.svg
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_deg =47 |lat_min =7 |lat_sec = 
  |lon_deg =51 |lon_min =53 |lon_sec = 
  |CoordAddon             = type:city(146862)_region:KZ
  |CoordScale             =
 |ел картасы              = 300
 |облыс картасы           = 
 |аудан картасы           = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы                  = Атырау облысы
 |кестедегі облыс         = Атырау облысы
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |әкімі                   = Шәкір Кейкін
 |add1n              = Әкімдік мекенжайы
 |add1               = Атырау қаласы, Әйтеке би көшесі, №77А
 |құрылған уақыты         = 1640
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = ''Усть-Яицкий қалашығы, Нижний Яицкий қалашығы, Чапаев, Гурьев''
 |статус алуы               = 1885
 |жер аумағы                  = 458
 |климаты                 = қатаң континенталды, қуаң
  |тұрғыны                = 316 449
  |санақ жылы             = 2023&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478686 Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)]&lt;/ref&gt;
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = [[қазақтар]] 88,95 %&lt;br&gt;[[орыстар]] 7,73 %&lt;br&gt;[[корейлер]] 0,79 %&lt;br&gt;[[татарлар]] 0,50 %&lt;br&gt;[[өзбектер]] 0,38%&lt;br&gt;басқалары 1,65 %&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT453226 Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)]&lt;/ref&gt;
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = атыраулық
 |телефон коды            = 7122
 |пошта индексі           = 
 |пошта индекстері        = 060001-060011
 |ортаққордағы санаты     = Atyrau
 |сайты                   = https://www.gov.kz/memleket/entities/akimat-atyrau?lang=kk Атырау қаласының әкімдігі
 |сайт тілі               = 
 |сайт тілі 2             = 
 |сайт тілі 3             = 
}}
{{мағына|Атырау (айрық)}}
'''Атырау''' — [[Атырау облысы]]ның әкімшілік орталығы, [[Қазақстан]]ның [[Батыс Қазақстан|батысында]], [[Жайық]] өзенінің бойында орналасқан қала. Қаланың негізі 1640 жылы қаланған. Тұрғыны 316 449 адам (2023).
Атырау қаласынан [[Астана]]ға дейінгі қашықтық 1810 км.

== Атауы ==
Қала жеріндегі белгілі тұңғыш тұрақты қоныс — қазіргі «Орбита» стансасы қасындағы [[Алтын Орда]] кезеңіндегі болған ''Лаэти'' асары. [[Ноғай ордасы]] кезеңінде балықшылардың тұрақты ''[[Үйшік]]'' қонысы [[Жайық|Жайық өзені]] [[саға]]сында орналасқан.

Казак-орыстар жаулап ала бастағанда [[1640]] ж. ''Яицкий городок'' аталған қалашық салынған. Жайықтың жоғарысында'' Верхний Яицкий городок'' (қазіргі [[Орал]] қаласы) деген қалашық салынғасын, ''Нижний Яицкий городок'' деп аталып кеткен, соңынан ол — ''Усть-Яицкий городок''.

[[Ресей империясы|Ресей ханшайымы]] [[Екатерина II]] ''Яик'' өзенін (Жайықтың [[Орыс тілі|орысша]] атауы) ''Урал'' деп атауын жарлығымен бекіткенде, қаланың атауы ''Гурьев городок'', ''Гурьев'' деп өзгертілген.

1920 жж. қысқа уақытқа большевиктер Гурьевті ''Чапаев'' деп қайта атаған.

1992 ж. бері қала атауы — Атырау.

== Этимологиясы ==
«Атырау» -лексикасы көбіне үлкен айдынды көлдің не теңіздің сала-салаға бөлініп, тармақтанып, шығанақтар мен арал, саға, мүйістер пайда болатын жағалауы. 
Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауын, теңіздің алабын қоса, жергілікті тұрғындар күні бүгінге дейін атырау деп атайды.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақтар|шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым=Атажұрт|орны= Алматы|баспасы=«Білік»|жыл=2003|томы=VIII |беттері=480 |барлық беті=480 |сериясы= |isbn=-5-7667-2054-8|тиражы= }}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
[[File:Герб гурьев.gif|thumb|left|400px|Гурьев таңбасы]]
ХVІ ғасырдың бірінші ширегінен бастап , Жайық-Каспий жағалауына Ресей патшасы өкіметінің саясатына шыдамаған және патша үкіметін мойындағысы келмеген қашқын орыс еріктілері, күнкөріс іздеген крепостной шаруалар, қылмыстық элементтерден тұратын Волга бойы казактары келіп қоныс тебе бастаған. Олар келе сала өз кәсіпшіліктерін ашып,балық аулау, балық тұздау қостарын ұйымдастырып, жатар тұрақ орындарын тұрғызады. Сол уақыттан бастап тұрғызылған тұрақтар «[[Үйшік]]» атанып кеткен.

Жайық-Каспий жолы Азия елдерімен басқа да елдерге жол ашатын «әрі қақпа,әрі кілт» болатынына көзі жеткен патша өкіметі,ХVІІ ғасырдың 30-шы жылдарының аяғында Ярославлдық көпес, бай саудагер Гурьевтер әулетіне Жайық бойында балық кәсіпшілігін ашуға және бекініс тұрғызуға рұқсат қағазын береді.
1640 жылы Гурьевтер әулетінің басшысы Гурий Назарьев, балалары Михаил, Иван және Андреймен Жайық бойына келіп қоныстанып, өнеркәсіптерін ашып, [[Жайық]] және [[Ембі]] өзені балықтарын өндірістік және сауда мақсатында пайдалана бастайды.

Бой көтерген қала мен балықшылық өндіріс табыстары осы өңірді мекендеуші байырғы қалмақтар мен орыс казактарының қызғаныштарын туғыза бастайды. Ақыры қашанда көршілерімен жауласып-қырқысып отыратын қала, қалмақтардың тонауына ұшырайды.

Жайық бойындағы бұл оқиға [[Астрахан]] әскерлері басшылығын елең еткізді.
Ағаштан тұрғызылған қорған қамал жаудан және өрттен қорғануға қорғаныс бола алмайтынына көздері жеткен патша үкіметі,теңіз маңы және Жайық бойының қорғанысын күшейту мақсатында, 1645 жылдың 18 ақпанында М.Гурьевке қаланы [[қамал]] етіп тұрғызуға рұқсат береді. Рұқсат қағазында қала қамалын Астрахан қаласының үлгісіндей етіп тұрғызу көрсетіледі.

Тас қала-қорғанның құрылысы 1647 жылдың 6 маусымда басталып кетеді. Тұрғызылып жатқан қала 1649 жылы казактар атаманы И.Кондырев бастаған казактар тобының шабуылымен тоналады. 
Жайық бойындағы тас қала-қамалдың құрылысы 15 жылдан соң 1662 жылы аяқталып, Гурьевтердің үлкен қаржылық шығынына шығады. ХVІІ ғасырдың аяғына таман және ХVІІІ ғасырдың басынан бастап, тас қала-қамалы ірі шекаралық қамалға айналады.

*1798 жылдың 11 желтоқсанындағы Патша жарлығымен Гурьев қаласы Орал әскери басшылығының қарауына беріледі.
*1865 жылы уездік қала болды. 
*1917 жылға дейін және одан кейінгі 15 жыл бойы Орал әскери облысының орталығы
*1925 жылдан [[Бөкей губерниясы]]ндағы Гурьев уезінің орталығы 
*1929 жылы [[Гурьев округі]]нің орталығы
*1930 жылы аудан орталығы
*1938 жылғы қаңтар айының 15-інен облыс орталығы. 
*1992 жылы ақпан айының 21-і күні ҚР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы Гурьев қаласын Атырау қаласы деп атау жөнінде қаулы қабылдады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://akimat-atyrau.kz/|title=Атырау қаласының ресми сайты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Климаты ==
Климаты қатты континенталды, жазда құрғақ ,ыстық, ал қыста ылғал қармен сипатталатын салқындық. Жазы [[жауын-шашын]]сыз, құрғақ, ыстық ұзаққа созылады. Қыс мезгілінде [[қар]] аз жауып, суық болады.
{{Қаланың ауа райы
 | Ені  = 70 
 | Жағдайы = 
 | Жер_ілік = Атырау
 | Дерекнама  = [http://www.pogoda.ru.net/climate/35700.htm Ауа Райы мен Климат]

 | Қаң_ор =-6.4           | Қаң_ор_ж-ш =14 
 | Ақп_ор =-6.3           | Ақп_ор_ж-ш =11
 | Нау_ор =0.8            | Нау_ор_ж-ш =15 
 | Сәу_ор =11.2           | Сәу_ор_ж-ш = 16
 | Мам_ор =18.4            | Мам_ор_ж-ш =25 
 | Мау_ор =24.5             | Мау_ор_ж-ш =18 
 | Шіл_ор =26.8             | Шіл_ор_ж-ш =10 
 | Там_ор =24.8            | Там_ор_ж-ш = 10
 | Қыр_ор =18.0            | Қыр_ор_ж-ш =8 
 | Қаз_ор =9.7            | Қаз_ор_ж-ш =16
 | Қар_ор =1.3           | Қар_ор_ж-ш =18
 | Жел_ор =-4.3           | Жел_ор_ж-ш =14
 | Жыл_ор =9.9             | Жыл_ор_ж-ш =175

 | Қаң_ор_мин =-9.4       | Қаң_ор_макс =-2.8 
 | Ақп_ор_мин =-9.9         | Ақп_ор_макс =-1.8
 | Нау_ор_мин =-3.1         | Нау_ор_макс =5.8
 | Сәу_ор_мин =6.1        | Сәу_ор_макс =17.2
 | Мам_ор_мин =12.8         | Мам_ор_макс =24.5 
 | Мау_ор_мин =18.4         | Мау_ор_макс =30.8
| Шіл_ор_мин =20.5         | Шіл_ор_макс =33.4 
 | Там_ор_мин =18.5         | Там_ор_макс =31.6 
 | Қыр_ор_мин =12.3         | Қыр_ор_макс =24.6
 | Қаз_ор_мин =5.0         | Қаз_ор_макс =15.3
 | Қар_ор_мин =-1.7         | Қар_ор_макс =5.1 
 | Жел_ор_мин =-7.0         | Жел_ор_макс =-1.1
 | Жыл_ор_мин =5.2         | Жыл_ор_макс =15.2

 | Қаң_а_мин =-37.9          | Қаң_а_макс =10.5 
 | Ақп_а_мин =-37.4         | Ақп_а_макс =15.0 
 | Нау_а_мин =-32.3          | Нау_а_макс =26.3 
 | Сәу_а_мин = -12.3        | Сәу_а_макс =32.5 
 | Мам_а_мин =-2.3         | Мам_а_макс =37.6
 | Мау_а_мин =2.3          | Мау_а_макс =41.9 
 | Шіл_а_мин =8.1          | Шіл_а_макс =42.7 
 | Там_а_мин =4.8         | Там_а_макс =41.6 
 | Қыр_а_мин =-5.7         | Қыр_а_макс =40.1 
 | Қаз_а_мин =-15.7         | Қаз_а_макс =29.6
 | Қар_а_мин =-29.8         | Қар_а_макс =19.9
 | Жел_а_мин =-35.8         | Жел_а_макс =11.8 
 | Жыл_а_мин =-37.9          | Жыл_а_макс =42.7  
}}
Атырау қаласы ендігі 47, -07 С., ұзақтығы 51-53 болатын жазы ұзақ, қысы қысқа күндермен сипатталады.

Қаңтар айындағы орташа температура -6&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап -12&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін, ал шілде айындағы орташа температура +24&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап +26&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін. Ең төменгі температура -38&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С, ең жоғары температура +45&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С.
[[Каспий теңізі]]не құйып, облыс орталығынан өтіп жатқан [[Жайық өзені]]нің арқасында ол жердегі температура судан алыс жердегі аудандардың температурасымен салыстырғанда төмен болып келеді.
Жауын-шашын болар-болмас деңгейде, жылына орташа 150 мм, 200 мм шамасында болады. Жел бағыты қаңтар айында оңтүстік-шығыс бағытта болса, ал маусым айында батыс бағытта болады.

== Әкімшілік бөлінуі ==
Атырау қалалық әкiмшiлiгінің құрамында 1 қала, 6 ауылдық округ (Алмалы, Атырау, Дамбы, Еркiнқала, Кеңөзек, Қайыршақты), 15 елдi мекен бар. Қалаға 2013 жылы [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]], 2018 жылы Балықшы, Жұмыскер ауылдық округтеріндегі [[Ақжайық (Атырау қалалық әкімдігі)|Ақжайық]], [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]], [[Көкарна (Атырау қалалық әкімдігі)|Көкарна]], [[Водниково]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]], [[Рембаза]] елді мекендері, 2019 жылы Геолог ауылдық округіндегі [[Геолог (ауыл)|Геолог]], [[Бірлік (Атырау қалалық әкімдігі)|Бірлік]], [[Новокирпичное]], [[Теңдік (Атырау облысы)|Теңдік]], [[Қарабатан]], [[496 разъезд]] елді мекендері қосылды. Қалалық әкімдік аумағына Махамбет ауданынан Алмалы ауылдық округіндегі [[Алмалы (Атырау облысы)|Алмалы]], [[Береке (Атырау облысы)|Береке]] елді мекендері берілді.

== Әкімдері ==
* Нұрпейіс Мақашев 1992-1993
* Бекболат Нарегеев 1993-1995
* Жалғас Тікенбаев 1995-1998
* Арыстанғали Әшімғалиев 1998-1999
* Дүйсенбай Тұрғанов 1999-2002
* Манас Тасыбаев 2002-2006
* [[Бергей Сәулебайұлы Рысқалиев|Бергей Рысқалиев]] 2006
* [[Сәлімжан Жұмашұлы Нақпаев|Сәлімжан Нақпаев]] 2006-2009
* Мереке Есмұратов 2009-2012
* Асқар Керімов 2012
* Серік Айдарбеков 2012-2014
* Нұрлыбек Ожаев 2014-2016
* [[Серік Жамбылұлы Шәпкенов|Серік Шәпкенов]] 2016-2018
* Әлимұхаммед Құттымұратұлы 2018-2020
* Қайрат Оразбаев 2020-2022
* Мейірім Қалауи 2022-2023
* Шәкір Кейкін 2023-

== Халқы ==
Тұрғыны 1897 жылы 9,3 мың, 1959 жылы 78,1 мың, 1970 жылы 114,2 мың, 1979 жылы 130,9 мың, 2012 жылы 182,8 мың адам болды.&lt;br /&gt;2014 ж.  қала әкімшілігі тұрғындарының саны 280,6 мың адам құрады, оның ішінде:
* Атырау қаласы — 195,6 мың адам;
* [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]]  — 17,1 мың адам;
* [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер кенті]] — 10,4 мың адам;
* Ауылдық тұрғындар -57,5 мың адам;

{| class=&quot;wikitable&quot;      
|-
! 1959 !! 1970 !! 1979!! 1989!! 1999 !! 2009 !!2010 !!2011 !!2012 !! 2013!!2014 !!2015 !!2016 &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-cities.htm|title=Қазақстан / Qаzаqstаn|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
|-
| 78 143 || 114 277 || 130 916 || 149 261 || 142 497 || 165 387 ||171 900 ||176 937 ||182 866 ||189 211 ||195 674 ||217,866 ||226,042
|}
Атырау қаласында 84 ұлт өкілдері тұрады.
Облыстың 2014 жыл басындағы деректер бойынша жекеленген этностар құрамы төмендегідей:&lt;ref&gt;2014 жыл басына Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны. Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі.&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Барлық ұлттар!! қазақтар !! орыстар !!корейлер!! татарлар !! өзбектер !!украиндар !! немістер!! басқалары 
|-
| 280 600 ||239 905 || 29 616|| 2 945 || 1 952 || 1 055 || 735 || 407 || 3 985
|}
2019 жылғы статистикалық деректер бойынша Атырау қаласында туғандар саны 9 760, ал өлгендер саны 1 920 адамды құрады. Табиғи өсім 7 840 адам. Келген адамдар саны 16 130, кеткен адамдар саны 13 311 болды. Туылым коэффициенті (1000 адамға) 27,9, өлім-жітім коэффициенті (1000 адамға) 5,49 болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://stat.gov.kz/region/252311/dynamic|title=ҚР өңірлерінің статистикасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Экологиясы ==
Атырау қаласы кәсіпорындардың ортасында қалуда. Ауаны ластаушылардың 80-85 пайызын мұнай тасымалымен және мұнай өңдеумен айналысатын кәсіпорындар құрайды. Атырау қаласындағы өндіріс орындарының ауаға лас қалдықтарды тарату көрсеткіштері артып, ол жылына бір мың тоннадан асып тұр. Ірі кәсіпорындар әлі күнге тазарту құрылғыларымен жабдықталмаған. Сөйтіп зиянды шығарындылар еш сүзгіден өтпестен қала аумағына таралып жатыр. 

[[Қазтрансойл|«ҚазТрансОйл» АҚ Атырау мұнай құбыры басқармасы]] көмірсутегі қоспаларын 68,7 пайыз көлемінде, [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«Атырау мұнай өңдеу зауыты» ЖШС]] – 22,79, «Атырау жылу электр орталығы» көміртегі тотығын 46,08 пайыз, [[Каспий құбыр желісі консорциумы|«Каспий құбыр консорциумы-Қ» АҚ]] – 19,57, «Атырау жылу электр орталығы» ЖШС азот диоксидін – 73,2, Атырау мұнай өңдеу зауыты күкірт диоксидін 52,54 пайыз мөлшерінде ауаға шығаруда.

Атырау қаласында атмосфералық ауаның сапасын анықтайтын сегіз стансадан автоматты түрде тәулік бойына ауа құрамын анықтайтын сынама алынады. Соның ішінде «ВестОйл» ЖШС-нің базасы аумағында орналасқан стансадан күкіртті сутегінің шектеулі мөлшері концентрациясынан  асып кететіні анықталып отыр.&lt;ref&gt;Атырау газеті, 03.06.2015&lt;/ref&gt;

Қаланы улап жатқан негізгі 3 ошақ бар. Біріншіcі – мұнай компаниялары. Екіншісі – қаладан шыққан тұр­мыстық қалдықтарды көмуге арналған полигон. Үшіншісі – қаланың екі жақ шетінде орналасқан қалдық суларды төгетін булану алаңы.&lt;ref&gt;«Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газеті, 08.08.2020&lt;/ref&gt;

==Кәсіпорындары ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Кестеде 1000-нан астам қызметкері бар Атырау қаласының ірі кәсіпорындары көрсетілген&lt;ref&gt;KazDATA: все крупные компании Атырау и Казахстана&lt;/ref&gt;
|-
! Кәсіпорындар !! Қызмет түрі
|-
| «АРИАДНА» ЖШС||Инженерлік құрылыстарын салу
|-
| «СИЧИМ С.П.А., КАЗАХСТАН» бөлімі || Мұнай және газ магистральдық құбырларын салу
|-
| «АТЫРАУ ЖЫЛУ-ЭЛЕКТР ОРТАЛЫҒЫ» АҚ	 || Жылу электр станцияларының электр қуатын өндіруі
|-
| [[Теңізшевройл|«ТЕҢІЗШЕВРОЙЛ» ЖШС]]|| Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «БОЛАШАҚ-АТЫРАУ» ЖШС|| Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «ФИРКРОФТ ИНЖИНИРИНГ СЕРВИСИЗ ЛИМИТЕД КАЗАХСТАН ЖШС» || Жұмыспен қамту агенттігінің қызметі
|-
| «НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ Н.В.» бөлімі || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «ПСН КАЗСТРОЙ» АҚ || Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «CAPITAL COMPLEX CATERING» ЖШС || Мейрамханалар мен тамақ беру қызметі
|-
|«ЮЛМАР-СЕРВИС» ЖШС || Изоляциялау жұмыстары
|-
| «КОНСОРЦИУМ «ISKER» ЖШС || Басқа топтамаларға енгізілмеген өзге де инженерлік құрылыстар салу
|-
| «ДЕНХОЛМ-ЖОЛДАС» || Арнайы мамандықтарды талап ететін өзге де құрылыс жұмыстары
|-
| «ҚАЗМҰНАЙГАЗ - БҰРҒЫЛАУ&quot; СЕРВИСТІК БҰРҒЫЛАУ КӘСІПОРНЫ» ЖШС || Мұнай және табиғи газ өндірісін техникалық қолдау
|-
| [[Ембімұнайгаз|«ЕМБІМҰНАЙГАЗ» АҚ]] || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«АТЫРАУ МҰНАЙ ӨҢДЕУ ЗАУЫТЫ» ЖШС]] || Мұнай өңдеу өнімдерін өндіру
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Атырау кәсіпорындары 
|-
! Теңізшевроил кеңсесі !! Атырау «НКОК» кеңсесі  !! Атырау мұнай өңдеу зауыты
|-
| [[Сурет:Атырау. Теңізшевроил кеңсесі.jpg|ортаға|300px]] || [[Сурет:Атырау. НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ.jpg|ортаға|300px]]|| [[File:Атырау АМӨЗ.jpg|ортаға|250px]]  
|}

== Көлік және инфрақұрылым ==
Қазіргі таңда Атырау қаласында көліктің барлық түрлері де дамыған.[[Сурет:Атыраудағы экологиялық таза автобустар.jpg|thumb|right|300px|Атыраудағы экологиялық таза автобустар]]
'''Қоғамдық көлік.''' Атырау қаласының [[Автобустың маршруты|маршрут желісі]] күні бүгінге 51 маршрут жұмыс атқаруда. 2013-2015 жылдары аралығында қалаішілік маршрутында қызмет көрсететін «АйсТрансХолдинг» ЖШС-і өз қаражаты есебінен 51 дана [[автобус]] сатып алды. 
Қоғамдық көліктер [[GPS]] – мониторинг жүйесін қолданады, ол онлайн режимінде қалалық қоғамдық көліктердің маршруттары, аялдамалар және көліктің ағымдағы жағдайы туралы ақпараттарды ұсынады.

«Атырау» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясының қатысуымен «Atyrau-Avtopark» автобус паркі құрылып, оған Семей қаласынан 65 жаңа автобус сатып алынды. 2020 жылы «Ақ Жайық Автопарк» ЖШС-і экологиялық тұрғыдан қоршаған ортаға лас шығарынды шығармайтын 160 жаңа автобус алды. 
2021 жылдан бастап автобустар санын 140-тан 250-ге дейін көбейтуді жоспарлап отыр. Бұл саптағы 220 автобус мүмкіндігі шектеулі азаматтардың қажеттіліктері үшін толық бейімделген.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ernur.kz/kazakstan/atyrauda-metanmen-zhuretin-avtobustar-zholgha-shykty|title=Атырауда метанмен жүретін автобустар жолға шықты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

Қалада троллейбус жүйесі 1996 жылдың 09 қыркүйегінде ашылып, 1999 жылдың 29 сәуірінде оның қозғалысы тоқтатылды. Бір ғана маршрутта 5 троллейбус қызмет көрсетті.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://transphoto.org/city/402/|title=Троллейбус компаниялары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Темір жол көлігі.''' Атырау арқылы өтетін темір жол вокзалынан 13 бағыт бойынша 24 поезд кесте бойынша жолаушылар тасымалын қамтиды. Темір жол Атырауды Қазақстанның [[Алматы]], [[Ақтөбе]], [[Астана]] сияқты ірі қалаларымен, сондай — ақ Ресейдің ([[Мәскеу]], [[Саратов]], [[Волгоград]], [[Астрахан]]), Тәжікстанның ([[Куляб]], [[Худжанд]], [[Душанбе]])  қалаларымен және Өзбекстан астанасы-[[Ташкент]]пен байланыстырады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://atyrau.invest.gov.kz/kz/about/infrastructure/|title=Инфрақұрылым|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Әуе көлігі.''' Атырау әуежайынан келесі бағыттар бойынша рейстер ұшырылады:[[File:Атырау әуежайы.jpg|thumb|right|300px|Атырау халықаралық әуежайы]]
{{Airport-dest-list| {{flagicon|Қазақстан}} [[Air Astana]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Ақтау]], {{flagicon|Түркия}} [[Ататүрік атындағы халықаралық әуежай|Ыстамбұл]], {{flagicon|Нидерланд}} [[Схипхол|Амстердам]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Qazaq Air]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Ақтөбе халықаралық әуежайы|Ақтөбе]],{{flagicon|Қазақстан}}[[Орал халықаралық әуежайы|Орал]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Bek Air]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]]| {{flagicon|Қазақстан}} [[SCAT]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Актау]], {{flagicon|Әзірбайжан}} [[Баку әуежайы|Баку]]
| {{flagicon|Ресей}} [[Аэрофлот]]|{{flagicon|Ресей}} [[Шереметьево әуежайы|Мәскеу-Шереметьево]]}}
Қабылдайтын әуе көлігі түрлері: Ан-12, [[Ан 24|Ан-24]], Ан-26, Ан-28, Ан-30, [[Ан-32]], [[Ан-72]], Ан-74, [[Ан-124]], Ил-62, Ил-76, [[Л-410]], Ту-134, Ту-154, Як-40, Як-42, [[Airbus A320|Airbus A319]], [[Airbus A320]], Airbus A321, ATR 42, ATR 72, [[Boeing 707]], [[Boeing 737]], [[Boeing 747]], [[Boeing 757]], Boeing 767, және тағы да басқа 3-4 кластағы ӘК түрлері, барлық типтегі [[тікұшақ]]тар.

== Атырау қаласының көпірлері ==
[[1965 жыл]]ы [[28 тамыз]]да [[Жайық|Жайық өзені]] арқылы өтетін қаладағы алғашқы темірбетон көпір салынып, пайдалануға берілді. Көпірдің ұзындығы 259 метр, биіктігі 10 метр. «Орталық» көпір Сәтбаев даңғылы мен Абай көшесін байланыстырады. Символикалық рөлі Европа мен Азияны жалғастырады.

Қаланың солтүстік бөлігінде [[1985 жыл]]ы Ғаббас Берғалиев көшесінің бойымен айналма көпір пайдалануға берілді. Ұзындығы 200, ені 17 метр, ол А-27 Ақтөбе - Астрахан тас жолында қала арқылы өтетін транзиттік автомобиль жолына айналды.
[[Сурет:Атырау көпірлері.jpg|thumb|right|350px|[[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын жалғайтын автомобиль және жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер]]
[[2001 жыл]]ы «Тәуелсіздікке 10 жыл» аспалы «жаяу жүргіншілерге арналған» көпір салынды. Ұзындығы 551 метрлік көпір Гиннестің рекордтар кітабына әлемдегі ең ұзын жаяу жүргіншілер көпірі ретінде енгізілген.
[[2008 жыл]]ы қаланың оңтүстік бөлігінде [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]] шағын аудандарын байланыстыратын «Балықшы» көпірі салынды. Ұзындығы 484,4 м, ені 23,9 м.

Осы жылы Балықшы-Перетаска көпірі пайдалануға берілді. Ұзындығы 63,7 м, ені 14 м. Ол Балықшы шағын ауданы мен Мирный және [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]] шағын аудандарын жалғастырушы рөлін атқарады.

[[2009 жыл]]ы Сұлтан Бейбарыс даңғылын жалғастыратын көпір ашылды. Өткізу қабілеті тәулігіне 5-7 мың автомобильді құрайтын төрт жолақты көпір, ұзындығы 800 м кіреберіс жолдармен, ұзындығы 380,7 м және ені 22 м, жүріс бөлігінің ені 16 м. Екі жағынан жаяу жүргінші жолы 2,5 метр құрайды. Сұлтан Бейбарыс даңғылы бойындағы көпір теміржол вокзалын (сол жағалау) және оң жағалаудағы «Атырау» халықаралық әуежайын байланыстырады.

Осы жылы қаланың [[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын (Әуезов даңғылынан Ғұмаров көшесіне) жалғайтын «Мұнайшы» көпірі пайдалануға берілді. 4 жолақты көпірден тәулігіне 5-7 мың автомобиль өтеді. Көпірдің жалпы ұзындығы 693 метр, ұзындығы 483 метр және ені 17 метр. Жүріс бөлігінің ені 14 метр, екі жағында ені 1 метр 2 жаяу жүргіншілер жолы бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://rus.azattyq.org/a/Atyrau_bridge_opening_salary/1784299.html|title=Атырау қаласындағы көпірдің тұсаукесері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

[[2010 жыл]]ы Мечников пен Баймұханов көшелерін жалғайтын көпір салынды. Ұзындығы 770, ені 23,5 метр. Ол қаламыздың 370 жылдығына орай ашылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=6cnh0nQg_ug|title=Атырау қаласындағы көпірлер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Мәдениеті ==
Атырауда [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]], [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония]], Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы орналасқан. [[Атырау халық ұлт аспаптар оркестрі|Дина Нұрпейісова атындағы халық ұлт-аспаптар оркестрі]] жұмыс жасайды.

[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]], Қазақстандағы мезозой дәуірінен сыр шертетін жалғыз палеонтологиялық мұражайы Атырау қаласында орналасқан.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=cT0rkEH4xWw|title=Палеонтологиялық мұражай жаңғыртылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt; [[Атырау облыстық өнер мұражайы|Ш.Сариев атындағы Атырау облыстық көркемсурет және қолданбалы сәндік өнер мұражайы]], кинотеатрлар, мәдениет және демалыс паркі, қонақ үйлер т.б.жұмыс істейді.

«Ғ.Сланов атындағы Атырау облыстық ғылыми әмбебап кітапхана», Атырау облыстық балалар кітапханасы, Облыстық көрмейтін және нашар көретін азаматтар кітапханасы, №1,2,3 Атырау қалалық орталық балалар кітапханалары қала тұрғындарына өз қызметтерін көрсетуде.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония|Н.Жантөрин атындағы филармония]] !! [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]] !! Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы !! [[Атырау облыстық өлкетану мұражайы|Атырау тарихи-өлкетану мұражайы]]
|-
| [[Сурет:Atyrau filarmonia(dom radio).jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау облыстық драма театры.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау тарихи-өлкетану мұражайы.jpg|ортаға|200px]]
|}

==Сәулеті және көрікті жерлері==
Атырау архитектуралық құрылысы жағынан үшке бөлінеді. Жайықтың оң жағасындағы ескі қалада негізінен ''20 ғасырдың басында'' салынған бір қабатты ағаш және кірпіш үйлер кездеседі. Орталық бөлігінде екі қабатты тас үйлер, ''4 – 5 қабатты тұрғын үйлер'' мен мекеме жайлары бар. Өзеннің сол жағалауында кеңес өкіметі жылдары Ембімұнай кенті мен мұнай айыру зауытының қалашығы пайда болды. [[Жайық]]қа салынған көпір (''1965'') [[Еуропа]] мен [[Азия]] құрлықтарында жатқан қаланың екі бөлігін байланыстырады.

Атырау қаласының заманауи сәулетіне Исатай мен Махамбет алаңы, Иманғали мешіті, XIX ғасырда салынған [[Успен соборы|Православ шіркеуі]], (бұл шіркеу Атырау қаласында тұрғызылған алғашқы ғимарат), Marriott қонақ үйі, Алмагүл ықшам ауданы, соңғы үлгіде салынған спорт, мәдениет сарайларын айтуға болады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nur.kz/leisure/tourist-routes/1721256-dostoprimecatelnosti-atyrau/|title=Атыраудың көрікті жерлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Иманғали мешіті]] !! [[Успен соборы]] !! Marriott қонақ үйі
|-
| [[Сурет:Атырау. Иманғали мешіті.jpg |ортаға|300px]]|| [[Сурет:Атырау. Успен соборы.jpg|ортаға|300px]] ||[[Сурет:Marriott қонақ үйі.jpg|ортаға|300px]]
|}

== Саябақтары ==
Қазір Атырау қаласында 6 саябақ бар. Жеңіс саябағы, «Алмагүл» ықшам ауданындағы саябақ,  «Балықшы» ықшам ауданындағы саябақ, ретро паркі, №1 және №2 ықшам ауданындағы, және «Тұрғындар қалашығындағы» саябақтар. Саябақтардың аумағы 10 гектарға жетеді. Олар жасыл желектерден, аллеялардан, абаттандырылған жолдардан, орындықтар мен серуендеу алаңдарынан тұрады. Сонымен қатар танымал тұлғаларға ескерткіштер, субұрқақтар, мүсіндер және т.б. бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=В.Гузиков. Атырау қаласындағы саябақтар жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтар сияқты өсуде|title=Атырау облысының ақпараттық ресурсы 07.08.2019.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Жеңіс» саябағы''' — Ұлы Отан соғысы жауынгерлерін еске алуға арналған мәңгілік алау арқылы таныс. Кіре беріс қақпадан кейін әскери техниканың нақты үлгілері қойылған. Мұнда [[Ан-2|ұшақ]], [[Т-34|танк]], зеңбірек, бронетранспортер т.б. көруге болады. Жеңіс саябағындағы &quot;Тағзым Аллеясы&quot; алаңында Ұлы Отан соғысының атыраулық қаһармандарына арналған 14 бюст орнатылған. Парктің орта тұсында аспанға бағытталған найзаның жанында орналасқан Мәңгілік алау бар. Сондай-ақ, парк құрамында «Естелік қабырғасы» бар. Ол бірнеше ондаған ірі гранит плиталардан тұрады, олардың үстінде Екінші дүниежүзілік соғыстан оралмаған Атырау облысы тұрғындарының есімдері жазылған. Саябақта  қаза тапқан интернационалист жауынгерлерді, сондай-ақ тәжік-ауған шекарасында қаза тапқан қазақстандық жауынгерлерді еске алуға арналған [[ескерткіш]] орнатылған.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://tumba.kz/putevoditel/48-%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C/25303-park_pobedy_atyrau.html|title=Атырау бойынша нұсқаулық: Жеңіс паркі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Ретро Парк саябағы''' — өткен ғасырдың елуінші жылдарындағы [[Неоклассицизм|неоклассикалық]] үлгіде салынған. Оның негізгі аумағын парк аллеялары құрайды. Бұл саябақ [[Жайық]] өзенінің жағалауы мен [[Мұнайшылар қалашығы|«Тұрғындар қалашығының»]] аралығында орналасқан. Саябақта әртүрлі павильондар, амфитеатр, түрлі түсті жарықпен әрленген су бұрқақтары, ретро стиліндегі дәмхана т.б. бар. Орта тұсында жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер,  жасанды тоғандар және басқа да сәулет туындылары орналасқан. Саябақта &quot;Дос-Мұқасан&quot; музыкалық ансамбліне орнатылған  ескерткіш бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://merei-m.kz/ru/2017/12/09/atyraudy-zha-a-retro-sayaba-y/|title=Атыраудың жаңа ретро-саябағы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Жастар саябағы''' — Жайық өзенінің Еуропа бөлігіндегі жағасында орналасқан. Саябақта жүгіру, велосипед, жаяу жүргіншілер жолы салынған. Мұнда көлеңкелі конструкциялы жазғы мобильді кафелер, балалар мен ересектерге арналған алаңдар, спорт жабдықтары, аттракциондар бар. Аумағы – 6,5 гектар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kaz.inform.kz/news/atyrau-kalasynda-zhastar-sayabagy-ashyldy_a3701949/|title=Атырау қаласында Жастар саябағы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Жеңіс саябағы !! Ретро парк !! Жастар саябағы
|-
| [[Сурет:Атырау. Жеңіс саябағы.jpg |орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Ретропарк.jpg|орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Жастар саябағы.jpg|орта|280px]]
|}

== Атырау қаласының ескерткіштері ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Танымал тұлғаларға арналған ескерткіштер
|-
! Сұлтан Бейбарыс ескерткіші !!Исатай-Махамбет ескертіші!! Үш биге арналған ескерткіш !! Халел Досмұхамедов ескерткіші
|-
| [[Сурет:Атырау. памятник Султану Бейбарысу.jpg |орта|250px]] ||[[File:Исатай Махамбет.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Үш биге ескерткіш.jpg|орта|250px]] || [[File:Atyrau university.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Ақын-жазушыларға арналған ескерткіштер
|-
! Әбу Сарсенбаев ескерткіші!! Хамит Ерғалиев ескерткіші !! Фариза Оңғарсынова ескерткіші !! Жұмекен Нәжімеденовке ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Абу Сарсенбаев.jpeg|орта|250px]]|| [[Сурет:Атырау. Х.Ерғалиевқа ескерткіш.jpg|орта|250px]]|| [[Сурет:Ф.Оңғарсынова ескерткіші.jpg |орта|200px]] ||[[Сурет:Атырау. Ж.Нәжімеденов ескерткіші.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Күйшілер мен әншілерге арналған ескерткіштер
|-
! Құрманғазы Сағырбаев ескерткіші !! Дина Нұрпейсова ескерткіші !! Қаршыға Ахмедияров ескерткіші !!Атырау. Дос Мұқасанға ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Құрманғазы ескерткіші.jpg|орта|200px]]|| [[Сурет:Атырау. Дина Нурпейсова ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Қаршыға Ахмедияров ескерткіші.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Дос Мұқасан.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Соғыс ардагерлеріне арналған ескерткіштер
|-
! Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш !!Қайырғали Смағұлов ескерткіші !! Хиуаз Доспановаға ескерткіш !!Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш аллея
|-
| [[Сурет:Атырау. Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш.jpg|орта|280px]]||[[Сурет:Атырау. Қайырғали Смағұлов ескерткіші.jpg |орта|150px]]  || [[Сурет:Атырау. Хиуаз Доспановаға ескерткіш.jpg|орта|200px]]||[[Сурет:Атырау. Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Әртүрлі ескерткіштер
|-
! Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш !! Молекула ескерткіші !! Бекіре балығына ескерткіш !! Әлші (асық) ескерткіші
|-
| [[File:Атырау. Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш.jpg|орта|220px]]|| [[Сурет:Атырау. Молекула ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Бекіре балығына ескерткіш.jpg|орта|150px]]|| [[Сурет:Атырау. Әлші (асық) ескерткіші.jpg|орта|220px]]
|}

== Спорты ==
Атыраудан Токиодағы Олимпиадаға елдің құрама командасында ескек есу бойынша спорт шебері А.Круглов қатысты. Боксшы Б.Теміров Олимпиадалық ойындарға, әлемдік, еуропалық сайыстарға қатысып, үш дүркін КСРО чемпионы болды. Атырау ескекшілері  Д.Савин, А.Сафарян, С.Сергеев Қазақстанның бірнеше дүркін чемпиондары. [[Арман Константинұлы Шылманов|Арман Чилманов]]  84 кг салмақты таэквондодан 2008 жылғы Олимпиялық ойындардың қола медалі иегері. [[Сәния Махамбетова]] самбо және дэюдо күрестері бойынша халықаралық және республикалық сайыстарда бірнеше рет жеңістерге жетті.

'''[[Атырау (футбол клубы)|«Атырау» футбол командасы]]''' республика чемпионатының 2 дүркін қола жүлдегері (2001 және 2002 жылдар),  2009 жылы Қазақстан кубогының иегері. Қазақстан кубогының иегері.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://qfl.kz/ru/team/1/|title=OLIMPBET Премер лигасы Атырау|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

''' [[Бейбарыс (шайбалы хоккей)|«Бейбарыс» хоккей клубы]] ''' 4 дүркін Қазақстан чемпионы (2010/2011, 2011/2012, 2015/2016 және 2018/2019).&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%91%D0%B5%D0%B9%D0%B1%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%81|title=«Бейбарыс» хоккей клубы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Атырау» волейбол командасы ''' 2003 және 2006 жылғы еліміздің чемпионы, 4 рет Қазақстан кубогының иегері -2000, 2009, 2010, 2015

'''«Атырау Барыстары»''' баскетбол командасы  Қазақстан біріншілігінің 2-рет алтын (2010/2011, 2015-2016), 7-дүркін күміс жүлдегері. (011/2012, 2012/2013, 2013/2014, 2016/2017, 2017/2018, 2018/2019, 2019/2020.&lt;ref&gt;http: //www. bcbarsyatyrau.kz/&lt;/ref&gt;

Спорт нысандарынан Атырау қаласының орталық [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] бар. Қасында спорт комплексі және жүзу бассейні орналасқан. Денешынықтыру және сауықтыру орталығында (ФОК)  әртүрлі спорт секциялары жұмыс жасайды.
[[Атырау мұз айдыны]] сарайында хоккейден еліміздің біріншілігінің ойындары өтеді. Теннис орталығында үлкен теннис ойнауға арналған 4 ашық және 4 жабық алаң бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://24.kz/kz/archive/zha-aly-tar/t-uelsizdikke-25-zhyl/item/154229-khaly-araly-talap-a-saj-tennis-ortaly-y-ashyldy|title=Атырауда халықаралық талапқа сай теннис орталығы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Спорт нысандары
|-
! [[Атырау мұз айдыны|Мұз айдыны сарайы]] !! Атырау Теннис орталығы !! [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] !! Байдарка және каноэ спорты
|-
| [[Сурет:Атырау. Мұз айдыны сарайы.jpg|ортаға|200px]]|| [[File:Атырау Теннис орталығы.jpg|ортаға|250px]] || [[File:Munaishy stadium.jpg|ортаға|200px]] || [[File:Атыраудағы байдарка және каноэ спорты.jpg|ортаға|200px]]
|}

== Білім жүйесі ==
=== Мектепке дейінгі мекемелер ===
Мектепке дейінгі мекемелердің құрамына мектепке дейінгі жастардағы балалардың күндізгі уақытта және тәулік бойы болатын жалпы типтегі (бала бақшалар, балалар яслиі, балалар үйі, мектепке дейінгі балалар үйі) мекемелері, ақыл-ой және дене бітімі дамуында ауытқулары бар арнайы мектепке дейінгі мекемелер, аурушаң балаларды салауаттандыруға арналған жазғы демалыс орындары кіреді. Атырау қаласы бойынша 46 балабақшада 13 863 бүлдіршіндер тәрбиеленуде.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://goroo-atyrau.kz/balabakshalar.html|title=Атырау қаласының білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Мектептегі білім ===
Атырау қаласының 61 мектебінде, оның ішінде Атырау облыстық дарынды балаларға араналған казақ-түрік лицейі, Атырау облыстық дарынды балаларға арналған мамандандырылған мектеп-лицей-интернаты, Ағышын тілін терең оқытатын техникалық гимназия, Атырау қалалық білім бөлімінің қалалық лицейі, Облыстық дарынды балаларға арналған мектеп-интернат, Үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мамандандырылған №30 мектеп-гимназия, Облыстық ұлттық гимназия, №34 лингвистикалық мектеп-гимназия, Н.Тілендиев атындағы облыстық &quot;Кіші өнер академиясы&quot;. Назарбаев Зияткерлік мектебі сияқты білім ордаларында 73 690 оқушы білім алуда.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://biznesinfo.kz/usefullinks/page/shkoly-atyrau-i-atyrauskoy-oblasti--adres--telefon|title=Атырау қалалық білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Жоғары оқу орындары === 
'''[[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]''' —2001 жылы құрылып, білім және ғылым министрлігі берген лицензия негізінде еңбек нарығында табысты жұмыс істейді. Институт -күндізгі және сырттай оқыту формалары бойынша қазақ және орыс тілдерінде 16 мамандық бойынша [[Сурет:АИГИ корпус №2.jpg|thumb|right|300px|'''Атырау инженерлік-гуманитарлық институты''']]жоғары-кәсіптік мамандар (бакалавриат) даярлайтын жоғары оқу орны. Институт жоғары білікті кадрларды даярлау бойынша маңызды ғылыми және оқу орталығы болып саналады. Институт инновациялық бағдарламаларды сәтті іске асырағаны үшін 2004 жылы Еуропа кәсіпкер қауымдастығының «INSAM» алтын медалімен (Женева, 2005 ж), Халықаралық «Алтын Құйма» (CBS Consult, Мәскеу, 2007) марапатталды. &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aigi.kz/language/kk/|title=Атырау инженерлік-гуманитарлық институты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Халел Досмұхамедов атындағы Атырау университеті]]''' —Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде өзіндік тарихы мен тәжірибесі бар халықаралық деңгейдегі бәсекеге қабілетті мамандар даярлайтын жоғары оқу орындарының бірі. Университет 1950 жылы 14 маусымда мұғалімдер институты ретінде ашылды. 1955 жылы мұғалімдер институты педагогикалық институтқа айналды. 1994 жылы педагогика институты Атырау университеті болып құрылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://asu.edu.kz/university/|title=Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Атырау мұнай және газ университеті|Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті]]''' —еліміздің мұнай-газ саласы мен Батыс Қазақстан облысының экономикасын, білімі мен ғылымын жетілдіруге үлкен үлес қосуда. Атырау Мұнай және газ университеті Батыс Қазақстанның Білім және ғылым орталығына айналуда және Қазақстанның мұнай-газ саласындағы шығармашыл жастар мен өнеркәсіптік кәсіпорындар ұжымдары арасында лайықты құрметке ие болды. Атырау Мұнай және газ университеті еліміздің мұнай-газ саласы үшін жоғары білікті мамандарды даярлау бойынша Қазақстан Республикасының жалғыз мамандандырылған жоғары оқу орны болып табылады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aogu.edu.kz/|title=Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Колледждері ===    
*[[Атырау аграрлы-техникалық колледжі]] 
*Атырау балық өнеркәсібі колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://edu-kz.com/kz/kolledzhi/rybopromyshlennyj-kolledzh-v-atyrau|title=Атырау балық өнеркәсібі колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
[[Сурет:Атырау. Қазақстан-Канада жоғарғы мұнай колледжі (APEC ).jpg|thumb|оңға|450px|Атырау. Жоғары мұнай колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://m.azh.kz/index.php/ru/news/view/61104|title=Жоғары мұнай колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;]]
*Атырау бизнес және құқық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://akbipcollege.kz/|title=Атырау бизнес және құқық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау жоғарғы медицина колледжі
*Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі&lt;ref&gt;https://www.alem-edu.kz/kz/university/chu-atyrauskij-inzhenerno-gumanitarn/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422181609/https://www.alem-edu.kz/kz/university/chu-atyrauskij-inzhenerno-gumanitarn/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Атырау индустриалды колледжі&lt;ref&gt;https://www.ainc.kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422180903/https://www.ainc.kz/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Атырау сервис колледжі&lt;ref&gt;https://atrservice.kz/kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422180305/https://atrservice.kz/kz/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Атырау энергетика және құрылыс колледжі&lt;ref&gt;https://aesk.kz/ru/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422180727/https://aesk.kz/ru/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*С.Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі&lt;ref&gt;http://apolitcol.kz/&lt;/ref&gt;
*Д.Нұрпейсова атындағы музыка колледжі (академиясы)
*Каспий маңының қазіргі заманғы колледжі (ПСК)&lt;ref&gt;https://psvk.edu.kz/&lt;/ref&gt;
*Жоғарғы мұнай колледжі (APEC)&lt;ref&gt;https://apec.edu.kz/kk/o-kolledzhe/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422174723/https://apec.edu.kz/kk/o-kolledzhe/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Қ.Дүтбаева атындағы гуманитарлық колледж&lt;ref&gt;http://gumcollege.kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422174503/http://gumcollege.kz/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Мұнай және газ технологиялық колледжі
*«Болашақ» кәсіби-гуманитарлық колледжі

== Денсаулық сақтау ісі ==
Гурьевте тұрған әскери бөлімде алғаш рет 15 орындық [[аурухана]] ашылған. 1901 жылы осы ауруханаға арналған 2 үй салынып, оның біреуі  хирургиялық, біреуі басқа ауруларды емдеу орны боп белгіленген және 1 дәрігер, 2 фельдшер жұмыс жасаған. [[File:Атырау. №2 қалалық емхана.jpg|thumb|right|300px|Атырау.1951 жылы салынған мұнайшылар ауруханасы]]Ұлы Отан соғысы жылдарында Атырау қаласына 2 [[госпиталь]] орналастырылды. 1967 жыл мен 1987 жылдың аралығында облыстық аурухананың, балалар ауруханасының, перзентхананың, облыстық онкологиялық және туберкулезді емдеу диспансерінің жаңа үйлері іске қосылды.&lt;ref&gt;Атырау медицинасының шежіресі. Ғарифолла Шәңгереев, Өнербай Жанбала -Алматы 2010, &quot;Арыс&quot; баспасы. *ISBN 978-601-291-007-0&lt;/ref&gt;

Қазіргі кезде Атырау облыстық ауруханасы, балалар ауруханасы, №2 Атырау облыстық ауруханасы (Облыстық жұқпалы аурулар ауруханасы), Атырау қалалық медициналық жедел жәрдем станциясы, қалалық перзентхана, ЖИТС алдын алу және онымен күресу орталғы, балалар стоматологиясы, өкпе аурулар санаториясы, кардиология орталығы, көз аурулар ауруханасы, қан орталы, наркологиялық диспансері, онкологиялық диспансері, патологоанатомия бюросы, перинаталдық орталық, психиатриялық жүйке аурулар ауруханасы (Психикалық сауықтыру орталығы), тері-венерология диспансері, туберкулезге қарсы күрес диспансері, теміржол ауруханасы, орталық нерв жүйесі зақымдалған балаларға арналған сәбилер үйі т.б. дәрігерлік ұйымдар жұмыс жасайды.

== БАҚ ==
=== Газет-журналдары ===
[[File:Атырау газеті.jpg|оңға|200px]]'''[[Атырау (газет)|«Атырау» газеті]]''' —Қазақстанның батыс өлкесіндегі алғашқы ұлттық басылымдардың бірі. Оның негізін қалап, материалдық базасын жасақтап, алғашқы нөмірлерін шығарған 1923 ж. Гурьев уездік партия комитетінің бірінші хатшысы болған Төлепкерей Өтеулиев. Алғашқы саны «Ерік» деген атаумен 1923 жылы сәуір айында шықты. «Атырау»  аймақтың тыныс-тіршілігін қалың оқырманға жеткізіп келе жатқан облыстық газет.&lt;ref&gt;Егемен Қазақстан. 02.11.2018&lt;/ref&gt;
[[File:Прикаспийская коммуна.jpg|оңға|200px]]
'''[[Прикаспийская коммуна|Прикаспийская коммуна газеті]]''' —орыс тілінде шығатын облыстық қоғамдық-саяси газет. Газет 1920 жылдың 26 ақпан айынан бастап «Трудовая Правда» атымен шықты. Газет облыстың өзекті мәселелері туралы, нарықтық қатынастар, халық шаруашылығын дамыту тұрақты көрініс табуда.&lt;ref&gt;Атырау: Энциклопедия. -Алматы: Атамұра, 2000&lt;/ref&gt;

'''[[Ақ Жайық (газет)|«Ақ жайық» газеті]]''' —Атырау облысындағы кең тараған әрі тұңғыш тәуелсіз апталық басылым. Алғашқыда «Компаньон» (1991), кейін «Местное обозрение» (1992) аталып, шағын көлемде жарық көрген газет 1993 жылы мамыр айынан «Ақ жайық» аталды. Бұл - нарық жағдайына бейімделген, облыс, республика көлемінде өзін-өзі қаржыландыруға толық көшкен алғашқы газеттердің бірі.[[File:Ақ Жайық.jpg|оңға|200px]]

Сонымен қатар &quot;Мегаполис Атырау&quot;, &quot;Мұнайлы Астана&quot;, &quot;Алтын сақа&quot;, &quot;Алтын аймақ&quot; апталық газеттері және &quot;Мерейлі мекен&quot; журналы шығады.

=== Телеарналары ===
Атырау облыстық телерадиокомпаниясының хабар тарату саясаты [[Қазақстан (корпорация)|«Қазақстан» РТРК АҚ]] жүргізіп отырған саясатына толық сәйкес келеді. Ол ақпараттық және білім беру функцияларын орындай отырып, мемлекет пен қоғам арасындағы қатынастарды [[Сурет:Атырау телемұнарасы.jpg|thumb|оңға|300px|Атырау телемұнарасы]] үйлестіруге бағытталған. Телеарнаның басты міндеті - аймақтық деңгейде мемлекеттік саясатты жүргізу. Телеарнаның жалпы апталық көрсетілімі 119 сағатты құрайды. Оның ішінде мемлекеттік тілде - 80,30 сағат, немесе жалпы хабардың 68%. Меншікті бағдарламалар 45 сағатты құрайды немесе жалпы эфирдің 38% құрайды. &quot;Atyray&quot; телеарнасының хабар тарату антеннасы 180 метрлік мұнараның 153-і метрінде орналасқан.
Жетістіктері:
*Телевизияның «АПТА» ақпараттық-талдау бағдарламасы (авторы және жүргізушісі Н. Қосшиев) Халықаралық «Шабыт» фестивалінің арнайы дипломымен марапатталды;
*Теледидарда алғаш рет «Өзен өз арнасыммен ағады» атты 7-сериялық телехикая түсірілді;
*Ұлы Отан соғысының 60 жылдығына орай &quot;Тағдыр-Судьба&quot; телефильмі түсіріліп, ол [[Волгоград]] қаласында өткен ІV-Халықаралық &quot;Мәңгілік алау&quot; фестивалінде &quot;Үздік авторлық жұмыс&quot; номинациясында ІІ орын алды;
*[[Астрахан]] қаласында өткен Халықаралық &quot;Адам және теңіз&quot; байқауында &quot;белсенді азаматтық ұстанымы үшін&quot; номинациясында &quot;Каспий экологиясы: мәселелерді шешу жолдары&quot; фильмі жеңіске жетті;
*«Туған өлкем – Атырау» бағдарламасы республикалық &quot;Шаңырақ&quot; шығармашылық байқауында жеңіске жетті /Астана қ./;
*«Аманат» циклдік бағдарламасы &quot;Ең үздік тарихи-мәдени бағдарлама&quot; номинациясы бойынша Қазақстан РТРК АҚ ұйымдастырған байқауда ІІ орын алды /Астана қ./&lt;ref&gt;https://atyrautv.kz/ru/&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар [[КТК (телеарна)|КТК]], НТВ, [[Хабар (телеарна)|Хабар]], [[24KZ]], [[EL ARNA (телеарна)|Ел арна]], [[Qazsport]], Мир, [[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan]], 1-канал &quot;Евразия&quot;, СТВ, [[Astana TV]], [[НТК (телеарна)|НТК]], 31 канал, Абай ТВ, [[Жетінші арна]], ТВЦ т.б.арналар жұмыс жасайды.

=== Радио ===
'''«Atyraý radiosy»'''—ның тарихы 1938 жылы Гурьев облысының құрылуынан бастау алады. 1938 жылдың 2-ші наурызында алғаш рет радио хабары 
[[Сурет:Атырау радиосы.jpg|оңға|200px]] эфирге шықты. Қазір ол 102.0 FM жиілігінде тәулігіне 17 сағат хабар таратып отыр. 80 жыл бұрын сол кездегі Гурьев халқына алғашқы жаңалық таратқан бұл медиа-мекеме бүгінде заман сұранысына сай жаңа технологиямен жабдықталған. Елдегі саяси-экономикалық, төтенше жағдайлар кезінде дереу үн қосып, халыққа жедел ақпарат таратып, қоғамда оң пікір қалыптасуына ықпал етіп отыр. 
Қазір кеңейтілген диапазонды 1000 киловаттық жаңа радиотаратқыш іске қосылып  радиотолқынның таралу аймағы 60 шақырымға дейін кеңейді.&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/atyrauda-zhana-radiostudiya-men-zhana-radiotaratkysh-iske-kosyldy_a3542003 Атырауда жаңа радиостудия мен жаңа радиотаратқыш іске қосылды&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар 101,0 [[Қазақ радиосы]], 101,6 Радио Дача, 102,8 [[Шалқар (радио)|Шалқар радиосы]], 103,6 [[Тандем радиосы]], 104,4 NS радиосы, 104,8 Lux FM, 105,2 Русское радио Азия, 105,7 Восток FM, 106,2 Дала FM, 106,8 Европа+ Казахстан, 107,2 [[Жұлдыз FM]], 107,7 Авторадио Казахстан т.б. жұмыс жасайды.&lt;ref&gt;https://vcfm.ru/vc/Asia/guryev.htm&lt;/ref&gt;

==Қаланың назар аударарлық орындары==
*[[Иманғали мешіті]]
*[[Успен соборы|Успен шіркеуі]]
*[[Құрманғазы Сағырбайұлы]] ескерткіші
*[[Сұлтан Бейбарыс]] ескерткіші
*[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]]
*[[Хиуаз Қайырқызы Доспанова|Хиуаз Доспанова]] ескерткіші
*[[Исатай]]-[[Махамбет]] ескерткіші

== Атырау қаласының суреттері ==
&lt;gallery&gt;
Сурет:Atyrau street.jpg|Атыраудың көшелері
Сурет:Atyrau rivers.jpg|[[Жайық өзені]]
Сурет:New buildings of Atyrau.jpeg|Атыраудағы БТА банкінің ғимараты
Сурет:Hotel Kazakhstan in Atyrau.jpg|«Қазақстан» қонақ үйі
Сурет:Атырау қаласы Жаңа құрылыстар.jpg|Жаңа кварталдар

&lt;/gallery&gt;

== Белгілі тұлғалар ==
* [[Болат Жамитұлы Өтемұратов]] - Қазақстан Республикасы Президентінің Іс басқарушысы
* [[Темір Нұрбақытұлы Бекмамбетoв|Тимур Нұрбақытұлы Бекмамбетoв]]  - кинорежиссер, клипмейкер , продюсер 
* [[Ғани Есенкелдіұлы Қасымов]]- Қазақстан патриоттары партиясының төрағасы                                                                     
* [[Аркадий Юрьевич Волож]]  - Яндекс компаниясының бас директоры
* [[Фариза Оңғарсынова]] - ақын, халық жазушысы, журналист

== Бауырлас қалалары ==
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтау]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Орал]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтөбе]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Russia}} [[Астрахан]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Russia}} [[Сыктывкар]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Israel}} [[Ашдод]], [[Израиль]]
* {{flagicon|United Kingdom}} [[Абердин]], [[Құрама Патшалық]]

== Тағы қараңыз ==
* [[Атырау облысы]]
* [[Атырау аграрлы техникалық колледжі]]
* [[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]
* [[Атырау мұнай және газ университеті]]
* [[Атырау университеті]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ Атырау облысы әкімдігінің ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141007025035/http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ |date=2014-10-07 }}
* [http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php Atyrau City ақпараттық-танымдық торабы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060824051746/http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php |date=2006-08-24 }}
* [http://www.atr.kz Облыстық &quot;Атырау&quot; газеті]

{{Commonscat|Atyrau}}
{{Қазақстан қалалары}}
{{Атырау облысы}}
{{Атырау қалалық әкімдігі елді мекендері}}
{{Жайық өзені бойындағы елді мекендер}}

[[Санат:Атырау]]
[[Санат:Каспий теңізі кемежайлары]]
[[Санат:Жайық казак әскерінің тарихи елді мекендері]]</text>
      <sha1>lg0dpsaalckwm6dleqsjvwiqgmkiajt</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400878</id>
      <parentid>3400876</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T07:21:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Колледждері */ нақтылау, дереккөз</comment>
      <origin>3400878</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="79134" sha1="9t594i9vd8fdgi2au0eenk7hr5roupz" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = қала
 |атауы                   = Атырау
 |сурет                   = {{Photomontage
|photo1a                = Урал река.jpg
|photo2a                = Тенгизшевройл и Марриотт.jpg
|photo2b                = Ural River Atyrau.JPG
|photo3a                = Атырау. Иманғали мешіті.jpg
|photo3b                = 카자흐스탄 아티라우(중앙공원) - panoramio - 우한길(HK Woo).jpg

|photo4a                = Atyrau filarmonia(dom radio).jpg
|spacing                = 2
|position               = center
|color_border           = white
|color                  = white
|size                   = 290
|foot_montage           = 
}}
 |әкімшілік күйі          = Облыс орталығы
 |елтаңба                 = Coat of arms of Atyrau.svg
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_deg =47 |lat_min =7 |lat_sec = 
  |lon_deg =51 |lon_min =53 |lon_sec = 
  |CoordAddon             = type:city(146862)_region:KZ
  |CoordScale             =
 |ел картасы              = 300
 |облыс картасы           = 
 |аудан картасы           = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы                  = Атырау облысы
 |кестедегі облыс         = Атырау облысы
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |әкімі                   = Шәкір Кейкін
 |add1n              = Әкімдік мекенжайы
 |add1               = Атырау қаласы, Әйтеке би көшесі, №77А
 |құрылған уақыты         = 1640
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = ''Усть-Яицкий қалашығы, Нижний Яицкий қалашығы, Чапаев, Гурьев''
 |статус алуы               = 1885
 |жер аумағы                  = 458
 |климаты                 = қатаң континенталды, қуаң
  |тұрғыны                = 316 449
  |санақ жылы             = 2023&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478686 Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)]&lt;/ref&gt;
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = [[қазақтар]] 88,95 %&lt;br&gt;[[орыстар]] 7,73 %&lt;br&gt;[[корейлер]] 0,79 %&lt;br&gt;[[татарлар]] 0,50 %&lt;br&gt;[[өзбектер]] 0,38%&lt;br&gt;басқалары 1,65 %&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT453226 Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)]&lt;/ref&gt;
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = атыраулық
 |телефон коды            = 7122
 |пошта индексі           = 
 |пошта индекстері        = 060001-060011
 |ортаққордағы санаты     = Atyrau
 |сайты                   = https://www.gov.kz/memleket/entities/akimat-atyrau?lang=kk Атырау қаласының әкімдігі
 |сайт тілі               = 
 |сайт тілі 2             = 
 |сайт тілі 3             = 
}}
{{мағына|Атырау (айрық)}}
'''Атырау''' — [[Атырау облысы]]ның әкімшілік орталығы, [[Қазақстан]]ның [[Батыс Қазақстан|батысында]], [[Жайық]] өзенінің бойында орналасқан қала. Қаланың негізі 1640 жылы қаланған. Тұрғыны 316 449 адам (2023).
Атырау қаласынан [[Астана]]ға дейінгі қашықтық 1810 км.

== Атауы ==
Қала жеріндегі белгілі тұңғыш тұрақты қоныс — қазіргі «Орбита» стансасы қасындағы [[Алтын Орда]] кезеңіндегі болған ''Лаэти'' асары. [[Ноғай ордасы]] кезеңінде балықшылардың тұрақты ''[[Үйшік]]'' қонысы [[Жайық|Жайық өзені]] [[саға]]сында орналасқан.

Казак-орыстар жаулап ала бастағанда [[1640]] ж. ''Яицкий городок'' аталған қалашық салынған. Жайықтың жоғарысында'' Верхний Яицкий городок'' (қазіргі [[Орал]] қаласы) деген қалашық салынғасын, ''Нижний Яицкий городок'' деп аталып кеткен, соңынан ол — ''Усть-Яицкий городок''.

[[Ресей империясы|Ресей ханшайымы]] [[Екатерина II]] ''Яик'' өзенін (Жайықтың [[Орыс тілі|орысша]] атауы) ''Урал'' деп атауын жарлығымен бекіткенде, қаланың атауы ''Гурьев городок'', ''Гурьев'' деп өзгертілген.

1920 жж. қысқа уақытқа большевиктер Гурьевті ''Чапаев'' деп қайта атаған.

1992 ж. бері қала атауы — Атырау.

== Этимологиясы ==
«Атырау» -лексикасы көбіне үлкен айдынды көлдің не теңіздің сала-салаға бөлініп, тармақтанып, шығанақтар мен арал, саға, мүйістер пайда болатын жағалауы. 
Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауын, теңіздің алабын қоса, жергілікті тұрғындар күні бүгінге дейін атырау деп атайды.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақтар|шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым=Атажұрт|орны= Алматы|баспасы=«Білік»|жыл=2003|томы=VIII |беттері=480 |барлық беті=480 |сериясы= |isbn=-5-7667-2054-8|тиражы= }}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
[[File:Герб гурьев.gif|thumb|left|400px|Гурьев таңбасы]]
ХVІ ғасырдың бірінші ширегінен бастап , Жайық-Каспий жағалауына Ресей патшасы өкіметінің саясатына шыдамаған және патша үкіметін мойындағысы келмеген қашқын орыс еріктілері, күнкөріс іздеген крепостной шаруалар, қылмыстық элементтерден тұратын Волга бойы казактары келіп қоныс тебе бастаған. Олар келе сала өз кәсіпшіліктерін ашып,балық аулау, балық тұздау қостарын ұйымдастырып, жатар тұрақ орындарын тұрғызады. Сол уақыттан бастап тұрғызылған тұрақтар «[[Үйшік]]» атанып кеткен.

Жайық-Каспий жолы Азия елдерімен басқа да елдерге жол ашатын «әрі қақпа,әрі кілт» болатынына көзі жеткен патша өкіметі,ХVІІ ғасырдың 30-шы жылдарының аяғында Ярославлдық көпес, бай саудагер Гурьевтер әулетіне Жайық бойында балық кәсіпшілігін ашуға және бекініс тұрғызуға рұқсат қағазын береді.
1640 жылы Гурьевтер әулетінің басшысы Гурий Назарьев, балалары Михаил, Иван және Андреймен Жайық бойына келіп қоныстанып, өнеркәсіптерін ашып, [[Жайық]] және [[Ембі]] өзені балықтарын өндірістік және сауда мақсатында пайдалана бастайды.

Бой көтерген қала мен балықшылық өндіріс табыстары осы өңірді мекендеуші байырғы қалмақтар мен орыс казактарының қызғаныштарын туғыза бастайды. Ақыры қашанда көршілерімен жауласып-қырқысып отыратын қала, қалмақтардың тонауына ұшырайды.

Жайық бойындағы бұл оқиға [[Астрахан]] әскерлері басшылығын елең еткізді.
Ағаштан тұрғызылған қорған қамал жаудан және өрттен қорғануға қорғаныс бола алмайтынына көздері жеткен патша үкіметі,теңіз маңы және Жайық бойының қорғанысын күшейту мақсатында, 1645 жылдың 18 ақпанында М.Гурьевке қаланы [[қамал]] етіп тұрғызуға рұқсат береді. Рұқсат қағазында қала қамалын Астрахан қаласының үлгісіндей етіп тұрғызу көрсетіледі.

Тас қала-қорғанның құрылысы 1647 жылдың 6 маусымда басталып кетеді. Тұрғызылып жатқан қала 1649 жылы казактар атаманы И.Кондырев бастаған казактар тобының шабуылымен тоналады. 
Жайық бойындағы тас қала-қамалдың құрылысы 15 жылдан соң 1662 жылы аяқталып, Гурьевтердің үлкен қаржылық шығынына шығады. ХVІІ ғасырдың аяғына таман және ХVІІІ ғасырдың басынан бастап, тас қала-қамалы ірі шекаралық қамалға айналады.

*1798 жылдың 11 желтоқсанындағы Патша жарлығымен Гурьев қаласы Орал әскери басшылығының қарауына беріледі.
*1865 жылы уездік қала болды. 
*1917 жылға дейін және одан кейінгі 15 жыл бойы Орал әскери облысының орталығы
*1925 жылдан [[Бөкей губерниясы]]ндағы Гурьев уезінің орталығы 
*1929 жылы [[Гурьев округі]]нің орталығы
*1930 жылы аудан орталығы
*1938 жылғы қаңтар айының 15-інен облыс орталығы. 
*1992 жылы ақпан айының 21-і күні ҚР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы Гурьев қаласын Атырау қаласы деп атау жөнінде қаулы қабылдады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://akimat-atyrau.kz/|title=Атырау қаласының ресми сайты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Климаты ==
Климаты қатты континенталды, жазда құрғақ ,ыстық, ал қыста ылғал қармен сипатталатын салқындық. Жазы [[жауын-шашын]]сыз, құрғақ, ыстық ұзаққа созылады. Қыс мезгілінде [[қар]] аз жауып, суық болады.
{{Қаланың ауа райы
 | Ені  = 70 
 | Жағдайы = 
 | Жер_ілік = Атырау
 | Дерекнама  = [http://www.pogoda.ru.net/climate/35700.htm Ауа Райы мен Климат]

 | Қаң_ор =-6.4           | Қаң_ор_ж-ш =14 
 | Ақп_ор =-6.3           | Ақп_ор_ж-ш =11
 | Нау_ор =0.8            | Нау_ор_ж-ш =15 
 | Сәу_ор =11.2           | Сәу_ор_ж-ш = 16
 | Мам_ор =18.4            | Мам_ор_ж-ш =25 
 | Мау_ор =24.5             | Мау_ор_ж-ш =18 
 | Шіл_ор =26.8             | Шіл_ор_ж-ш =10 
 | Там_ор =24.8            | Там_ор_ж-ш = 10
 | Қыр_ор =18.0            | Қыр_ор_ж-ш =8 
 | Қаз_ор =9.7            | Қаз_ор_ж-ш =16
 | Қар_ор =1.3           | Қар_ор_ж-ш =18
 | Жел_ор =-4.3           | Жел_ор_ж-ш =14
 | Жыл_ор =9.9             | Жыл_ор_ж-ш =175

 | Қаң_ор_мин =-9.4       | Қаң_ор_макс =-2.8 
 | Ақп_ор_мин =-9.9         | Ақп_ор_макс =-1.8
 | Нау_ор_мин =-3.1         | Нау_ор_макс =5.8
 | Сәу_ор_мин =6.1        | Сәу_ор_макс =17.2
 | Мам_ор_мин =12.8         | Мам_ор_макс =24.5 
 | Мау_ор_мин =18.4         | Мау_ор_макс =30.8
| Шіл_ор_мин =20.5         | Шіл_ор_макс =33.4 
 | Там_ор_мин =18.5         | Там_ор_макс =31.6 
 | Қыр_ор_мин =12.3         | Қыр_ор_макс =24.6
 | Қаз_ор_мин =5.0         | Қаз_ор_макс =15.3
 | Қар_ор_мин =-1.7         | Қар_ор_макс =5.1 
 | Жел_ор_мин =-7.0         | Жел_ор_макс =-1.1
 | Жыл_ор_мин =5.2         | Жыл_ор_макс =15.2

 | Қаң_а_мин =-37.9          | Қаң_а_макс =10.5 
 | Ақп_а_мин =-37.4         | Ақп_а_макс =15.0 
 | Нау_а_мин =-32.3          | Нау_а_макс =26.3 
 | Сәу_а_мин = -12.3        | Сәу_а_макс =32.5 
 | Мам_а_мин =-2.3         | Мам_а_макс =37.6
 | Мау_а_мин =2.3          | Мау_а_макс =41.9 
 | Шіл_а_мин =8.1          | Шіл_а_макс =42.7 
 | Там_а_мин =4.8         | Там_а_макс =41.6 
 | Қыр_а_мин =-5.7         | Қыр_а_макс =40.1 
 | Қаз_а_мин =-15.7         | Қаз_а_макс =29.6
 | Қар_а_мин =-29.8         | Қар_а_макс =19.9
 | Жел_а_мин =-35.8         | Жел_а_макс =11.8 
 | Жыл_а_мин =-37.9          | Жыл_а_макс =42.7  
}}
Атырау қаласы ендігі 47, -07 С., ұзақтығы 51-53 болатын жазы ұзақ, қысы қысқа күндермен сипатталады.

Қаңтар айындағы орташа температура -6&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап -12&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін, ал шілде айындағы орташа температура +24&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап +26&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін. Ең төменгі температура -38&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С, ең жоғары температура +45&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С.
[[Каспий теңізі]]не құйып, облыс орталығынан өтіп жатқан [[Жайық өзені]]нің арқасында ол жердегі температура судан алыс жердегі аудандардың температурасымен салыстырғанда төмен болып келеді.
Жауын-шашын болар-болмас деңгейде, жылына орташа 150 мм, 200 мм шамасында болады. Жел бағыты қаңтар айында оңтүстік-шығыс бағытта болса, ал маусым айында батыс бағытта болады.

== Әкімшілік бөлінуі ==
Атырау қалалық әкiмшiлiгінің құрамында 1 қала, 6 ауылдық округ (Алмалы, Атырау, Дамбы, Еркiнқала, Кеңөзек, Қайыршақты), 15 елдi мекен бар. Қалаға 2013 жылы [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]], 2018 жылы Балықшы, Жұмыскер ауылдық округтеріндегі [[Ақжайық (Атырау қалалық әкімдігі)|Ақжайық]], [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]], [[Көкарна (Атырау қалалық әкімдігі)|Көкарна]], [[Водниково]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]], [[Рембаза]] елді мекендері, 2019 жылы Геолог ауылдық округіндегі [[Геолог (ауыл)|Геолог]], [[Бірлік (Атырау қалалық әкімдігі)|Бірлік]], [[Новокирпичное]], [[Теңдік (Атырау облысы)|Теңдік]], [[Қарабатан]], [[496 разъезд]] елді мекендері қосылды. Қалалық әкімдік аумағына Махамбет ауданынан Алмалы ауылдық округіндегі [[Алмалы (Атырау облысы)|Алмалы]], [[Береке (Атырау облысы)|Береке]] елді мекендері берілді.

== Әкімдері ==
* Нұрпейіс Мақашев 1992-1993
* Бекболат Нарегеев 1993-1995
* Жалғас Тікенбаев 1995-1998
* Арыстанғали Әшімғалиев 1998-1999
* Дүйсенбай Тұрғанов 1999-2002
* Манас Тасыбаев 2002-2006
* [[Бергей Сәулебайұлы Рысқалиев|Бергей Рысқалиев]] 2006
* [[Сәлімжан Жұмашұлы Нақпаев|Сәлімжан Нақпаев]] 2006-2009
* Мереке Есмұратов 2009-2012
* Асқар Керімов 2012
* Серік Айдарбеков 2012-2014
* Нұрлыбек Ожаев 2014-2016
* [[Серік Жамбылұлы Шәпкенов|Серік Шәпкенов]] 2016-2018
* Әлимұхаммед Құттымұратұлы 2018-2020
* Қайрат Оразбаев 2020-2022
* Мейірім Қалауи 2022-2023
* Шәкір Кейкін 2023-

== Халқы ==
Тұрғыны 1897 жылы 9,3 мың, 1959 жылы 78,1 мың, 1970 жылы 114,2 мың, 1979 жылы 130,9 мың, 2012 жылы 182,8 мың адам болды.&lt;br /&gt;2014 ж.  қала әкімшілігі тұрғындарының саны 280,6 мың адам құрады, оның ішінде:
* Атырау қаласы — 195,6 мың адам;
* [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]]  — 17,1 мың адам;
* [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер кенті]] — 10,4 мың адам;
* Ауылдық тұрғындар -57,5 мың адам;

{| class=&quot;wikitable&quot;      
|-
! 1959 !! 1970 !! 1979!! 1989!! 1999 !! 2009 !!2010 !!2011 !!2012 !! 2013!!2014 !!2015 !!2016 &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-cities.htm|title=Қазақстан / Qаzаqstаn|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
|-
| 78 143 || 114 277 || 130 916 || 149 261 || 142 497 || 165 387 ||171 900 ||176 937 ||182 866 ||189 211 ||195 674 ||217,866 ||226,042
|}
Атырау қаласында 84 ұлт өкілдері тұрады.
Облыстың 2014 жыл басындағы деректер бойынша жекеленген этностар құрамы төмендегідей:&lt;ref&gt;2014 жыл басына Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны. Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі.&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Барлық ұлттар!! қазақтар !! орыстар !!корейлер!! татарлар !! өзбектер !!украиндар !! немістер!! басқалары 
|-
| 280 600 ||239 905 || 29 616|| 2 945 || 1 952 || 1 055 || 735 || 407 || 3 985
|}
2019 жылғы статистикалық деректер бойынша Атырау қаласында туғандар саны 9 760, ал өлгендер саны 1 920 адамды құрады. Табиғи өсім 7 840 адам. Келген адамдар саны 16 130, кеткен адамдар саны 13 311 болды. Туылым коэффициенті (1000 адамға) 27,9, өлім-жітім коэффициенті (1000 адамға) 5,49 болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://stat.gov.kz/region/252311/dynamic|title=ҚР өңірлерінің статистикасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Экологиясы ==
Атырау қаласы кәсіпорындардың ортасында қалуда. Ауаны ластаушылардың 80-85 пайызын мұнай тасымалымен және мұнай өңдеумен айналысатын кәсіпорындар құрайды. Атырау қаласындағы өндіріс орындарының ауаға лас қалдықтарды тарату көрсеткіштері артып, ол жылына бір мың тоннадан асып тұр. Ірі кәсіпорындар әлі күнге тазарту құрылғыларымен жабдықталмаған. Сөйтіп зиянды шығарындылар еш сүзгіден өтпестен қала аумағына таралып жатыр. 

[[Қазтрансойл|«ҚазТрансОйл» АҚ Атырау мұнай құбыры басқармасы]] көмірсутегі қоспаларын 68,7 пайыз көлемінде, [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«Атырау мұнай өңдеу зауыты» ЖШС]] – 22,79, «Атырау жылу электр орталығы» көміртегі тотығын 46,08 пайыз, [[Каспий құбыр желісі консорциумы|«Каспий құбыр консорциумы-Қ» АҚ]] – 19,57, «Атырау жылу электр орталығы» ЖШС азот диоксидін – 73,2, Атырау мұнай өңдеу зауыты күкірт диоксидін 52,54 пайыз мөлшерінде ауаға шығаруда.

Атырау қаласында атмосфералық ауаның сапасын анықтайтын сегіз стансадан автоматты түрде тәулік бойына ауа құрамын анықтайтын сынама алынады. Соның ішінде «ВестОйл» ЖШС-нің базасы аумағында орналасқан стансадан күкіртті сутегінің шектеулі мөлшері концентрациясынан  асып кететіні анықталып отыр.&lt;ref&gt;Атырау газеті, 03.06.2015&lt;/ref&gt;

Қаланы улап жатқан негізгі 3 ошақ бар. Біріншіcі – мұнай компаниялары. Екіншісі – қаладан шыққан тұр­мыстық қалдықтарды көмуге арналған полигон. Үшіншісі – қаланың екі жақ шетінде орналасқан қалдық суларды төгетін булану алаңы.&lt;ref&gt;«Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газеті, 08.08.2020&lt;/ref&gt;

==Кәсіпорындары ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Кестеде 1000-нан астам қызметкері бар Атырау қаласының ірі кәсіпорындары көрсетілген&lt;ref&gt;KazDATA: все крупные компании Атырау и Казахстана&lt;/ref&gt;
|-
! Кәсіпорындар !! Қызмет түрі
|-
| «АРИАДНА» ЖШС||Инженерлік құрылыстарын салу
|-
| «СИЧИМ С.П.А., КАЗАХСТАН» бөлімі || Мұнай және газ магистральдық құбырларын салу
|-
| «АТЫРАУ ЖЫЛУ-ЭЛЕКТР ОРТАЛЫҒЫ» АҚ	 || Жылу электр станцияларының электр қуатын өндіруі
|-
| [[Теңізшевройл|«ТЕҢІЗШЕВРОЙЛ» ЖШС]]|| Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «БОЛАШАҚ-АТЫРАУ» ЖШС|| Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «ФИРКРОФТ ИНЖИНИРИНГ СЕРВИСИЗ ЛИМИТЕД КАЗАХСТАН ЖШС» || Жұмыспен қамту агенттігінің қызметі
|-
| «НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ Н.В.» бөлімі || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «ПСН КАЗСТРОЙ» АҚ || Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «CAPITAL COMPLEX CATERING» ЖШС || Мейрамханалар мен тамақ беру қызметі
|-
|«ЮЛМАР-СЕРВИС» ЖШС || Изоляциялау жұмыстары
|-
| «КОНСОРЦИУМ «ISKER» ЖШС || Басқа топтамаларға енгізілмеген өзге де инженерлік құрылыстар салу
|-
| «ДЕНХОЛМ-ЖОЛДАС» || Арнайы мамандықтарды талап ететін өзге де құрылыс жұмыстары
|-
| «ҚАЗМҰНАЙГАЗ - БҰРҒЫЛАУ&quot; СЕРВИСТІК БҰРҒЫЛАУ КӘСІПОРНЫ» ЖШС || Мұнай және табиғи газ өндірісін техникалық қолдау
|-
| [[Ембімұнайгаз|«ЕМБІМҰНАЙГАЗ» АҚ]] || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«АТЫРАУ МҰНАЙ ӨҢДЕУ ЗАУЫТЫ» ЖШС]] || Мұнай өңдеу өнімдерін өндіру
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Атырау кәсіпорындары 
|-
! Теңізшевроил кеңсесі !! Атырау «НКОК» кеңсесі  !! Атырау мұнай өңдеу зауыты
|-
| [[Сурет:Атырау. Теңізшевроил кеңсесі.jpg|ортаға|300px]] || [[Сурет:Атырау. НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ.jpg|ортаға|300px]]|| [[File:Атырау АМӨЗ.jpg|ортаға|250px]]  
|}

== Көлік және инфрақұрылым ==
Қазіргі таңда Атырау қаласында көліктің барлық түрлері де дамыған.[[Сурет:Атыраудағы экологиялық таза автобустар.jpg|thumb|right|300px|Атыраудағы экологиялық таза автобустар]]
'''Қоғамдық көлік.''' Атырау қаласының [[Автобустың маршруты|маршрут желісі]] күні бүгінге 51 маршрут жұмыс атқаруда. 2013-2015 жылдары аралығында қалаішілік маршрутында қызмет көрсететін «АйсТрансХолдинг» ЖШС-і өз қаражаты есебінен 51 дана [[автобус]] сатып алды. 
Қоғамдық көліктер [[GPS]] – мониторинг жүйесін қолданады, ол онлайн режимінде қалалық қоғамдық көліктердің маршруттары, аялдамалар және көліктің ағымдағы жағдайы туралы ақпараттарды ұсынады.

«Атырау» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясының қатысуымен «Atyrau-Avtopark» автобус паркі құрылып, оған Семей қаласынан 65 жаңа автобус сатып алынды. 2020 жылы «Ақ Жайық Автопарк» ЖШС-і экологиялық тұрғыдан қоршаған ортаға лас шығарынды шығармайтын 160 жаңа автобус алды. 
2021 жылдан бастап автобустар санын 140-тан 250-ге дейін көбейтуді жоспарлап отыр. Бұл саптағы 220 автобус мүмкіндігі шектеулі азаматтардың қажеттіліктері үшін толық бейімделген.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ernur.kz/kazakstan/atyrauda-metanmen-zhuretin-avtobustar-zholgha-shykty|title=Атырауда метанмен жүретін автобустар жолға шықты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

Қалада троллейбус жүйесі 1996 жылдың 09 қыркүйегінде ашылып, 1999 жылдың 29 сәуірінде оның қозғалысы тоқтатылды. Бір ғана маршрутта 5 троллейбус қызмет көрсетті.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://transphoto.org/city/402/|title=Троллейбус компаниялары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Темір жол көлігі.''' Атырау арқылы өтетін темір жол вокзалынан 13 бағыт бойынша 24 поезд кесте бойынша жолаушылар тасымалын қамтиды. Темір жол Атырауды Қазақстанның [[Алматы]], [[Ақтөбе]], [[Астана]] сияқты ірі қалаларымен, сондай — ақ Ресейдің ([[Мәскеу]], [[Саратов]], [[Волгоград]], [[Астрахан]]), Тәжікстанның ([[Куляб]], [[Худжанд]], [[Душанбе]])  қалаларымен және Өзбекстан астанасы-[[Ташкент]]пен байланыстырады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://atyrau.invest.gov.kz/kz/about/infrastructure/|title=Инфрақұрылым|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Әуе көлігі.''' Атырау әуежайынан келесі бағыттар бойынша рейстер ұшырылады:[[File:Атырау әуежайы.jpg|thumb|right|300px|Атырау халықаралық әуежайы]]
{{Airport-dest-list| {{flagicon|Қазақстан}} [[Air Astana]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Ақтау]], {{flagicon|Түркия}} [[Ататүрік атындағы халықаралық әуежай|Ыстамбұл]], {{flagicon|Нидерланд}} [[Схипхол|Амстердам]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Qazaq Air]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Ақтөбе халықаралық әуежайы|Ақтөбе]],{{flagicon|Қазақстан}}[[Орал халықаралық әуежайы|Орал]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Bek Air]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]]| {{flagicon|Қазақстан}} [[SCAT]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Актау]], {{flagicon|Әзірбайжан}} [[Баку әуежайы|Баку]]
| {{flagicon|Ресей}} [[Аэрофлот]]|{{flagicon|Ресей}} [[Шереметьево әуежайы|Мәскеу-Шереметьево]]}}
Қабылдайтын әуе көлігі түрлері: Ан-12, [[Ан 24|Ан-24]], Ан-26, Ан-28, Ан-30, [[Ан-32]], [[Ан-72]], Ан-74, [[Ан-124]], Ил-62, Ил-76, [[Л-410]], Ту-134, Ту-154, Як-40, Як-42, [[Airbus A320|Airbus A319]], [[Airbus A320]], Airbus A321, ATR 42, ATR 72, [[Boeing 707]], [[Boeing 737]], [[Boeing 747]], [[Boeing 757]], Boeing 767, және тағы да басқа 3-4 кластағы ӘК түрлері, барлық типтегі [[тікұшақ]]тар.

== Атырау қаласының көпірлері ==
[[1965 жыл]]ы [[28 тамыз]]да [[Жайық|Жайық өзені]] арқылы өтетін қаладағы алғашқы темірбетон көпір салынып, пайдалануға берілді. Көпірдің ұзындығы 259 метр, биіктігі 10 метр. «Орталық» көпір Сәтбаев даңғылы мен Абай көшесін байланыстырады. Символикалық рөлі Европа мен Азияны жалғастырады.

Қаланың солтүстік бөлігінде [[1985 жыл]]ы Ғаббас Берғалиев көшесінің бойымен айналма көпір пайдалануға берілді. Ұзындығы 200, ені 17 метр, ол А-27 Ақтөбе - Астрахан тас жолында қала арқылы өтетін транзиттік автомобиль жолына айналды.
[[Сурет:Атырау көпірлері.jpg|thumb|right|350px|[[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын жалғайтын автомобиль және жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер]]
[[2001 жыл]]ы «Тәуелсіздікке 10 жыл» аспалы «жаяу жүргіншілерге арналған» көпір салынды. Ұзындығы 551 метрлік көпір Гиннестің рекордтар кітабына әлемдегі ең ұзын жаяу жүргіншілер көпірі ретінде енгізілген.
[[2008 жыл]]ы қаланың оңтүстік бөлігінде [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]] шағын аудандарын байланыстыратын «Балықшы» көпірі салынды. Ұзындығы 484,4 м, ені 23,9 м.

Осы жылы Балықшы-Перетаска көпірі пайдалануға берілді. Ұзындығы 63,7 м, ені 14 м. Ол Балықшы шағын ауданы мен Мирный және [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]] шағын аудандарын жалғастырушы рөлін атқарады.

[[2009 жыл]]ы Сұлтан Бейбарыс даңғылын жалғастыратын көпір ашылды. Өткізу қабілеті тәулігіне 5-7 мың автомобильді құрайтын төрт жолақты көпір, ұзындығы 800 м кіреберіс жолдармен, ұзындығы 380,7 м және ені 22 м, жүріс бөлігінің ені 16 м. Екі жағынан жаяу жүргінші жолы 2,5 метр құрайды. Сұлтан Бейбарыс даңғылы бойындағы көпір теміржол вокзалын (сол жағалау) және оң жағалаудағы «Атырау» халықаралық әуежайын байланыстырады.

Осы жылы қаланың [[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын (Әуезов даңғылынан Ғұмаров көшесіне) жалғайтын «Мұнайшы» көпірі пайдалануға берілді. 4 жолақты көпірден тәулігіне 5-7 мың автомобиль өтеді. Көпірдің жалпы ұзындығы 693 метр, ұзындығы 483 метр және ені 17 метр. Жүріс бөлігінің ені 14 метр, екі жағында ені 1 метр 2 жаяу жүргіншілер жолы бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://rus.azattyq.org/a/Atyrau_bridge_opening_salary/1784299.html|title=Атырау қаласындағы көпірдің тұсаукесері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

[[2010 жыл]]ы Мечников пен Баймұханов көшелерін жалғайтын көпір салынды. Ұзындығы 770, ені 23,5 метр. Ол қаламыздың 370 жылдығына орай ашылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=6cnh0nQg_ug|title=Атырау қаласындағы көпірлер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Мәдениеті ==
Атырауда [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]], [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония]], Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы орналасқан. [[Атырау халық ұлт аспаптар оркестрі|Дина Нұрпейісова атындағы халық ұлт-аспаптар оркестрі]] жұмыс жасайды.

[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]], Қазақстандағы мезозой дәуірінен сыр шертетін жалғыз палеонтологиялық мұражайы Атырау қаласында орналасқан.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=cT0rkEH4xWw|title=Палеонтологиялық мұражай жаңғыртылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt; [[Атырау облыстық өнер мұражайы|Ш.Сариев атындағы Атырау облыстық көркемсурет және қолданбалы сәндік өнер мұражайы]], кинотеатрлар, мәдениет және демалыс паркі, қонақ үйлер т.б.жұмыс істейді.

«Ғ.Сланов атындағы Атырау облыстық ғылыми әмбебап кітапхана», Атырау облыстық балалар кітапханасы, Облыстық көрмейтін және нашар көретін азаматтар кітапханасы, №1,2,3 Атырау қалалық орталық балалар кітапханалары қала тұрғындарына өз қызметтерін көрсетуде.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония|Н.Жантөрин атындағы филармония]] !! [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]] !! Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы !! [[Атырау облыстық өлкетану мұражайы|Атырау тарихи-өлкетану мұражайы]]
|-
| [[Сурет:Atyrau filarmonia(dom radio).jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау облыстық драма театры.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау тарихи-өлкетану мұражайы.jpg|ортаға|200px]]
|}

==Сәулеті және көрікті жерлері==
Атырау архитектуралық құрылысы жағынан үшке бөлінеді. Жайықтың оң жағасындағы ескі қалада негізінен ''20 ғасырдың басында'' салынған бір қабатты ағаш және кірпіш үйлер кездеседі. Орталық бөлігінде екі қабатты тас үйлер, ''4 – 5 қабатты тұрғын үйлер'' мен мекеме жайлары бар. Өзеннің сол жағалауында кеңес өкіметі жылдары Ембімұнай кенті мен мұнай айыру зауытының қалашығы пайда болды. [[Жайық]]қа салынған көпір (''1965'') [[Еуропа]] мен [[Азия]] құрлықтарында жатқан қаланың екі бөлігін байланыстырады.

Атырау қаласының заманауи сәулетіне Исатай мен Махамбет алаңы, Иманғали мешіті, XIX ғасырда салынған [[Успен соборы|Православ шіркеуі]], (бұл шіркеу Атырау қаласында тұрғызылған алғашқы ғимарат), Marriott қонақ үйі, Алмагүл ықшам ауданы, соңғы үлгіде салынған спорт, мәдениет сарайларын айтуға болады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nur.kz/leisure/tourist-routes/1721256-dostoprimecatelnosti-atyrau/|title=Атыраудың көрікті жерлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Иманғали мешіті]] !! [[Успен соборы]] !! Marriott қонақ үйі
|-
| [[Сурет:Атырау. Иманғали мешіті.jpg |ортаға|300px]]|| [[Сурет:Атырау. Успен соборы.jpg|ортаға|300px]] ||[[Сурет:Marriott қонақ үйі.jpg|ортаға|300px]]
|}

== Саябақтары ==
Қазір Атырау қаласында 6 саябақ бар. Жеңіс саябағы, «Алмагүл» ықшам ауданындағы саябақ,  «Балықшы» ықшам ауданындағы саябақ, ретро паркі, №1 және №2 ықшам ауданындағы, және «Тұрғындар қалашығындағы» саябақтар. Саябақтардың аумағы 10 гектарға жетеді. Олар жасыл желектерден, аллеялардан, абаттандырылған жолдардан, орындықтар мен серуендеу алаңдарынан тұрады. Сонымен қатар танымал тұлғаларға ескерткіштер, субұрқақтар, мүсіндер және т.б. бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=В.Гузиков. Атырау қаласындағы саябақтар жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтар сияқты өсуде|title=Атырау облысының ақпараттық ресурсы 07.08.2019.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Жеңіс» саябағы''' — Ұлы Отан соғысы жауынгерлерін еске алуға арналған мәңгілік алау арқылы таныс. Кіре беріс қақпадан кейін әскери техниканың нақты үлгілері қойылған. Мұнда [[Ан-2|ұшақ]], [[Т-34|танк]], зеңбірек, бронетранспортер т.б. көруге болады. Жеңіс саябағындағы &quot;Тағзым Аллеясы&quot; алаңында Ұлы Отан соғысының атыраулық қаһармандарына арналған 14 бюст орнатылған. Парктің орта тұсында аспанға бағытталған найзаның жанында орналасқан Мәңгілік алау бар. Сондай-ақ, парк құрамында «Естелік қабырғасы» бар. Ол бірнеше ондаған ірі гранит плиталардан тұрады, олардың үстінде Екінші дүниежүзілік соғыстан оралмаған Атырау облысы тұрғындарының есімдері жазылған. Саябақта  қаза тапқан интернационалист жауынгерлерді, сондай-ақ тәжік-ауған шекарасында қаза тапқан қазақстандық жауынгерлерді еске алуға арналған [[ескерткіш]] орнатылған.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://tumba.kz/putevoditel/48-%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C/25303-park_pobedy_atyrau.html|title=Атырау бойынша нұсқаулық: Жеңіс паркі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Ретро Парк саябағы''' — өткен ғасырдың елуінші жылдарындағы [[Неоклассицизм|неоклассикалық]] үлгіде салынған. Оның негізгі аумағын парк аллеялары құрайды. Бұл саябақ [[Жайық]] өзенінің жағалауы мен [[Мұнайшылар қалашығы|«Тұрғындар қалашығының»]] аралығында орналасқан. Саябақта әртүрлі павильондар, амфитеатр, түрлі түсті жарықпен әрленген су бұрқақтары, ретро стиліндегі дәмхана т.б. бар. Орта тұсында жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер,  жасанды тоғандар және басқа да сәулет туындылары орналасқан. Саябақта &quot;Дос-Мұқасан&quot; музыкалық ансамбліне орнатылған  ескерткіш бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://merei-m.kz/ru/2017/12/09/atyraudy-zha-a-retro-sayaba-y/|title=Атыраудың жаңа ретро-саябағы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Жастар саябағы''' — Жайық өзенінің Еуропа бөлігіндегі жағасында орналасқан. Саябақта жүгіру, велосипед, жаяу жүргіншілер жолы салынған. Мұнда көлеңкелі конструкциялы жазғы мобильді кафелер, балалар мен ересектерге арналған алаңдар, спорт жабдықтары, аттракциондар бар. Аумағы – 6,5 гектар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kaz.inform.kz/news/atyrau-kalasynda-zhastar-sayabagy-ashyldy_a3701949/|title=Атырау қаласында Жастар саябағы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Жеңіс саябағы !! Ретро парк !! Жастар саябағы
|-
| [[Сурет:Атырау. Жеңіс саябағы.jpg |орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Ретропарк.jpg|орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Жастар саябағы.jpg|орта|280px]]
|}

== Атырау қаласының ескерткіштері ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Танымал тұлғаларға арналған ескерткіштер
|-
! Сұлтан Бейбарыс ескерткіші !!Исатай-Махамбет ескертіші!! Үш биге арналған ескерткіш !! Халел Досмұхамедов ескерткіші
|-
| [[Сурет:Атырау. памятник Султану Бейбарысу.jpg |орта|250px]] ||[[File:Исатай Махамбет.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Үш биге ескерткіш.jpg|орта|250px]] || [[File:Atyrau university.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Ақын-жазушыларға арналған ескерткіштер
|-
! Әбу Сарсенбаев ескерткіші!! Хамит Ерғалиев ескерткіші !! Фариза Оңғарсынова ескерткіші !! Жұмекен Нәжімеденовке ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Абу Сарсенбаев.jpeg|орта|250px]]|| [[Сурет:Атырау. Х.Ерғалиевқа ескерткіш.jpg|орта|250px]]|| [[Сурет:Ф.Оңғарсынова ескерткіші.jpg |орта|200px]] ||[[Сурет:Атырау. Ж.Нәжімеденов ескерткіші.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Күйшілер мен әншілерге арналған ескерткіштер
|-
! Құрманғазы Сағырбаев ескерткіші !! Дина Нұрпейсова ескерткіші !! Қаршыға Ахмедияров ескерткіші !!Атырау. Дос Мұқасанға ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Құрманғазы ескерткіші.jpg|орта|200px]]|| [[Сурет:Атырау. Дина Нурпейсова ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Қаршыға Ахмедияров ескерткіші.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Дос Мұқасан.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Соғыс ардагерлеріне арналған ескерткіштер
|-
! Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш !!Қайырғали Смағұлов ескерткіші !! Хиуаз Доспановаға ескерткіш !!Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш аллея
|-
| [[Сурет:Атырау. Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш.jpg|орта|280px]]||[[Сурет:Атырау. Қайырғали Смағұлов ескерткіші.jpg |орта|150px]]  || [[Сурет:Атырау. Хиуаз Доспановаға ескерткіш.jpg|орта|200px]]||[[Сурет:Атырау. Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Әртүрлі ескерткіштер
|-
! Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш !! Молекула ескерткіші !! Бекіре балығына ескерткіш !! Әлші (асық) ескерткіші
|-
| [[File:Атырау. Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш.jpg|орта|220px]]|| [[Сурет:Атырау. Молекула ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Бекіре балығына ескерткіш.jpg|орта|150px]]|| [[Сурет:Атырау. Әлші (асық) ескерткіші.jpg|орта|220px]]
|}

== Спорты ==
Атыраудан Токиодағы Олимпиадаға елдің құрама командасында ескек есу бойынша спорт шебері А.Круглов қатысты. Боксшы Б.Теміров Олимпиадалық ойындарға, әлемдік, еуропалық сайыстарға қатысып, үш дүркін КСРО чемпионы болды. Атырау ескекшілері  Д.Савин, А.Сафарян, С.Сергеев Қазақстанның бірнеше дүркін чемпиондары. [[Арман Константинұлы Шылманов|Арман Чилманов]]  84 кг салмақты таэквондодан 2008 жылғы Олимпиялық ойындардың қола медалі иегері. [[Сәния Махамбетова]] самбо және дэюдо күрестері бойынша халықаралық және республикалық сайыстарда бірнеше рет жеңістерге жетті.

'''[[Атырау (футбол клубы)|«Атырау» футбол командасы]]''' республика чемпионатының 2 дүркін қола жүлдегері (2001 және 2002 жылдар),  2009 жылы Қазақстан кубогының иегері. Қазақстан кубогының иегері.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://qfl.kz/ru/team/1/|title=OLIMPBET Премер лигасы Атырау|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

''' [[Бейбарыс (шайбалы хоккей)|«Бейбарыс» хоккей клубы]] ''' 4 дүркін Қазақстан чемпионы (2010/2011, 2011/2012, 2015/2016 және 2018/2019).&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%91%D0%B5%D0%B9%D0%B1%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%81|title=«Бейбарыс» хоккей клубы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Атырау» волейбол командасы ''' 2003 және 2006 жылғы еліміздің чемпионы, 4 рет Қазақстан кубогының иегері -2000, 2009, 2010, 2015

'''«Атырау Барыстары»''' баскетбол командасы  Қазақстан біріншілігінің 2-рет алтын (2010/2011, 2015-2016), 7-дүркін күміс жүлдегері. (011/2012, 2012/2013, 2013/2014, 2016/2017, 2017/2018, 2018/2019, 2019/2020.&lt;ref&gt;http: //www. bcbarsyatyrau.kz/&lt;/ref&gt;

Спорт нысандарынан Атырау қаласының орталық [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] бар. Қасында спорт комплексі және жүзу бассейні орналасқан. Денешынықтыру және сауықтыру орталығында (ФОК)  әртүрлі спорт секциялары жұмыс жасайды.
[[Атырау мұз айдыны]] сарайында хоккейден еліміздің біріншілігінің ойындары өтеді. Теннис орталығында үлкен теннис ойнауға арналған 4 ашық және 4 жабық алаң бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://24.kz/kz/archive/zha-aly-tar/t-uelsizdikke-25-zhyl/item/154229-khaly-araly-talap-a-saj-tennis-ortaly-y-ashyldy|title=Атырауда халықаралық талапқа сай теннис орталығы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Спорт нысандары
|-
! [[Атырау мұз айдыны|Мұз айдыны сарайы]] !! Атырау Теннис орталығы !! [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] !! Байдарка және каноэ спорты
|-
| [[Сурет:Атырау. Мұз айдыны сарайы.jpg|ортаға|200px]]|| [[File:Атырау Теннис орталығы.jpg|ортаға|250px]] || [[File:Munaishy stadium.jpg|ортаға|200px]] || [[File:Атыраудағы байдарка және каноэ спорты.jpg|ортаға|200px]]
|}

== Білім жүйесі ==
=== Мектепке дейінгі мекемелер ===
Мектепке дейінгі мекемелердің құрамына мектепке дейінгі жастардағы балалардың күндізгі уақытта және тәулік бойы болатын жалпы типтегі (бала бақшалар, балалар яслиі, балалар үйі, мектепке дейінгі балалар үйі) мекемелері, ақыл-ой және дене бітімі дамуында ауытқулары бар арнайы мектепке дейінгі мекемелер, аурушаң балаларды салауаттандыруға арналған жазғы демалыс орындары кіреді. Атырау қаласы бойынша 46 балабақшада 13 863 бүлдіршіндер тәрбиеленуде.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://goroo-atyrau.kz/balabakshalar.html|title=Атырау қаласының білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Мектептегі білім ===
Атырау қаласының 61 мектебінде, оның ішінде Атырау облыстық дарынды балаларға араналған казақ-түрік лицейі, Атырау облыстық дарынды балаларға арналған мамандандырылған мектеп-лицей-интернаты, Ағышын тілін терең оқытатын техникалық гимназия, Атырау қалалық білім бөлімінің қалалық лицейі, Облыстық дарынды балаларға арналған мектеп-интернат, Үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мамандандырылған №30 мектеп-гимназия, Облыстық ұлттық гимназия, №34 лингвистикалық мектеп-гимназия, Н.Тілендиев атындағы облыстық &quot;Кіші өнер академиясы&quot;. Назарбаев Зияткерлік мектебі сияқты білім ордаларында 73 690 оқушы білім алуда.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://biznesinfo.kz/usefullinks/page/shkoly-atyrau-i-atyrauskoy-oblasti--adres--telefon|title=Атырау қалалық білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Жоғары оқу орындары === 
'''[[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]''' —2001 жылы құрылып, білім және ғылым министрлігі берген лицензия негізінде еңбек нарығында табысты жұмыс істейді. Институт -күндізгі және сырттай оқыту формалары бойынша қазақ және орыс тілдерінде 16 мамандық бойынша [[Сурет:АИГИ корпус №2.jpg|thumb|right|300px|'''Атырау инженерлік-гуманитарлық институты''']]жоғары-кәсіптік мамандар (бакалавриат) даярлайтын жоғары оқу орны. Институт жоғары білікті кадрларды даярлау бойынша маңызды ғылыми және оқу орталығы болып саналады. Институт инновациялық бағдарламаларды сәтті іске асырағаны үшін 2004 жылы Еуропа кәсіпкер қауымдастығының «INSAM» алтын медалімен (Женева, 2005 ж), Халықаралық «Алтын Құйма» (CBS Consult, Мәскеу, 2007) марапатталды. &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aigi.kz/language/kk/|title=Атырау инженерлік-гуманитарлық институты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Халел Досмұхамедов атындағы Атырау университеті]]''' —Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде өзіндік тарихы мен тәжірибесі бар халықаралық деңгейдегі бәсекеге қабілетті мамандар даярлайтын жоғары оқу орындарының бірі. Университет 1950 жылы 14 маусымда мұғалімдер институты ретінде ашылды. 1955 жылы мұғалімдер институты педагогикалық институтқа айналды. 1994 жылы педагогика институты Атырау университеті болып құрылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://asu.edu.kz/university/|title=Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Атырау мұнай және газ университеті|Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті]]''' —еліміздің мұнай-газ саласы мен Батыс Қазақстан облысының экономикасын, білімі мен ғылымын жетілдіруге үлкен үлес қосуда. Атырау Мұнай және газ университеті Батыс Қазақстанның Білім және ғылым орталығына айналуда және Қазақстанның мұнай-газ саласындағы шығармашыл жастар мен өнеркәсіптік кәсіпорындар ұжымдары арасында лайықты құрметке ие болды. Атырау Мұнай және газ университеті еліміздің мұнай-газ саласы үшін жоғары білікті мамандарды даярлау бойынша Қазақстан Республикасының жалғыз мамандандырылған жоғары оқу орны болып табылады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aogu.edu.kz/|title=Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Колледждері ===    
*[[Атырау аграрлы-техникалық колледжі]] 
*Атырау балық өнеркәсібі колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://edu-kz.com/kz/kolledzhder/atyraudagy-balyq-sharuashylygy-kolledzhi|title=Атырау балық өнеркәсібі колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
[[Сурет:Атырау. Қазақстан-Канада жоғарғы мұнай колледжі (APEC ).jpg|thumb|оңға|450px|Атырау. Жоғары мұнай колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://m.azh.kz/index.php/ru/news/view/61104|title=Жоғары мұнай колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;]]
*Атырау бизнес және құқық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://2gis.kz/atyrau/firm/70000001034596018|title=Атырау бизнес және құқық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау жоғарғы медицина колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://2gis.kz/atyrau/firm/70000001034595563|title=Атырау жоғарғы медицина колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://college.aigi.kz/|title=Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау индустриалды колледжі&lt;ref&gt;https://www.ainc.kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422180903/https://www.ainc.kz/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Атырау сервис колледжі&lt;ref&gt;https://atrservice.kz/kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422180305/https://atrservice.kz/kz/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Атырау энергетика және құрылыс колледжі&lt;ref&gt;https://aesk.kz/ru/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422180727/https://aesk.kz/ru/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*С.Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі&lt;ref&gt;http://apolitcol.kz/&lt;/ref&gt;
*Д.Нұрпейсова атындағы музыка колледжі (академиясы)
*Каспий маңының қазіргі заманғы колледжі (ПСК)&lt;ref&gt;https://psvk.edu.kz/&lt;/ref&gt;
*Жоғарғы мұнай колледжі (APEC)&lt;ref&gt;https://apec.edu.kz/kk/o-kolledzhe/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422174723/https://apec.edu.kz/kk/o-kolledzhe/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Қ.Дүтбаева атындағы гуманитарлық колледж&lt;ref&gt;http://gumcollege.kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422174503/http://gumcollege.kz/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Мұнай және газ технологиялық колледжі
*«Болашақ» кәсіби-гуманитарлық колледжі

== Денсаулық сақтау ісі ==
Гурьевте тұрған әскери бөлімде алғаш рет 15 орындық [[аурухана]] ашылған. 1901 жылы осы ауруханаға арналған 2 үй салынып, оның біреуі  хирургиялық, біреуі басқа ауруларды емдеу орны боп белгіленген және 1 дәрігер, 2 фельдшер жұмыс жасаған. [[File:Атырау. №2 қалалық емхана.jpg|thumb|right|300px|Атырау.1951 жылы салынған мұнайшылар ауруханасы]]Ұлы Отан соғысы жылдарында Атырау қаласына 2 [[госпиталь]] орналастырылды. 1967 жыл мен 1987 жылдың аралығында облыстық аурухананың, балалар ауруханасының, перзентхананың, облыстық онкологиялық және туберкулезді емдеу диспансерінің жаңа үйлері іске қосылды.&lt;ref&gt;Атырау медицинасының шежіресі. Ғарифолла Шәңгереев, Өнербай Жанбала -Алматы 2010, &quot;Арыс&quot; баспасы. *ISBN 978-601-291-007-0&lt;/ref&gt;

Қазіргі кезде Атырау облыстық ауруханасы, балалар ауруханасы, №2 Атырау облыстық ауруханасы (Облыстық жұқпалы аурулар ауруханасы), Атырау қалалық медициналық жедел жәрдем станциясы, қалалық перзентхана, ЖИТС алдын алу және онымен күресу орталғы, балалар стоматологиясы, өкпе аурулар санаториясы, кардиология орталығы, көз аурулар ауруханасы, қан орталы, наркологиялық диспансері, онкологиялық диспансері, патологоанатомия бюросы, перинаталдық орталық, психиатриялық жүйке аурулар ауруханасы (Психикалық сауықтыру орталығы), тері-венерология диспансері, туберкулезге қарсы күрес диспансері, теміржол ауруханасы, орталық нерв жүйесі зақымдалған балаларға арналған сәбилер үйі т.б. дәрігерлік ұйымдар жұмыс жасайды.

== БАҚ ==
=== Газет-журналдары ===
[[File:Атырау газеті.jpg|оңға|200px]]'''[[Атырау (газет)|«Атырау» газеті]]''' —Қазақстанның батыс өлкесіндегі алғашқы ұлттық басылымдардың бірі. Оның негізін қалап, материалдық базасын жасақтап, алғашқы нөмірлерін шығарған 1923 ж. Гурьев уездік партия комитетінің бірінші хатшысы болған Төлепкерей Өтеулиев. Алғашқы саны «Ерік» деген атаумен 1923 жылы сәуір айында шықты. «Атырау»  аймақтың тыныс-тіршілігін қалың оқырманға жеткізіп келе жатқан облыстық газет.&lt;ref&gt;Егемен Қазақстан. 02.11.2018&lt;/ref&gt;
[[File:Прикаспийская коммуна.jpg|оңға|200px]]
'''[[Прикаспийская коммуна|Прикаспийская коммуна газеті]]''' —орыс тілінде шығатын облыстық қоғамдық-саяси газет. Газет 1920 жылдың 26 ақпан айынан бастап «Трудовая Правда» атымен шықты. Газет облыстың өзекті мәселелері туралы, нарықтық қатынастар, халық шаруашылығын дамыту тұрақты көрініс табуда.&lt;ref&gt;Атырау: Энциклопедия. -Алматы: Атамұра, 2000&lt;/ref&gt;

'''[[Ақ Жайық (газет)|«Ақ жайық» газеті]]''' —Атырау облысындағы кең тараған әрі тұңғыш тәуелсіз апталық басылым. Алғашқыда «Компаньон» (1991), кейін «Местное обозрение» (1992) аталып, шағын көлемде жарық көрген газет 1993 жылы мамыр айынан «Ақ жайық» аталды. Бұл - нарық жағдайына бейімделген, облыс, республика көлемінде өзін-өзі қаржыландыруға толық көшкен алғашқы газеттердің бірі.[[File:Ақ Жайық.jpg|оңға|200px]]

Сонымен қатар &quot;Мегаполис Атырау&quot;, &quot;Мұнайлы Астана&quot;, &quot;Алтын сақа&quot;, &quot;Алтын аймақ&quot; апталық газеттері және &quot;Мерейлі мекен&quot; журналы шығады.

=== Телеарналары ===
Атырау облыстық телерадиокомпаниясының хабар тарату саясаты [[Қазақстан (корпорация)|«Қазақстан» РТРК АҚ]] жүргізіп отырған саясатына толық сәйкес келеді. Ол ақпараттық және білім беру функцияларын орындай отырып, мемлекет пен қоғам арасындағы қатынастарды [[Сурет:Атырау телемұнарасы.jpg|thumb|оңға|300px|Атырау телемұнарасы]] үйлестіруге бағытталған. Телеарнаның басты міндеті - аймақтық деңгейде мемлекеттік саясатты жүргізу. Телеарнаның жалпы апталық көрсетілімі 119 сағатты құрайды. Оның ішінде мемлекеттік тілде - 80,30 сағат, немесе жалпы хабардың 68%. Меншікті бағдарламалар 45 сағатты құрайды немесе жалпы эфирдің 38% құрайды. &quot;Atyray&quot; телеарнасының хабар тарату антеннасы 180 метрлік мұнараның 153-і метрінде орналасқан.
Жетістіктері:
*Телевизияның «АПТА» ақпараттық-талдау бағдарламасы (авторы және жүргізушісі Н. Қосшиев) Халықаралық «Шабыт» фестивалінің арнайы дипломымен марапатталды;
*Теледидарда алғаш рет «Өзен өз арнасыммен ағады» атты 7-сериялық телехикая түсірілді;
*Ұлы Отан соғысының 60 жылдығына орай &quot;Тағдыр-Судьба&quot; телефильмі түсіріліп, ол [[Волгоград]] қаласында өткен ІV-Халықаралық &quot;Мәңгілік алау&quot; фестивалінде &quot;Үздік авторлық жұмыс&quot; номинациясында ІІ орын алды;
*[[Астрахан]] қаласында өткен Халықаралық &quot;Адам және теңіз&quot; байқауында &quot;белсенді азаматтық ұстанымы үшін&quot; номинациясында &quot;Каспий экологиясы: мәселелерді шешу жолдары&quot; фильмі жеңіске жетті;
*«Туған өлкем – Атырау» бағдарламасы республикалық &quot;Шаңырақ&quot; шығармашылық байқауында жеңіске жетті /Астана қ./;
*«Аманат» циклдік бағдарламасы &quot;Ең үздік тарихи-мәдени бағдарлама&quot; номинациясы бойынша Қазақстан РТРК АҚ ұйымдастырған байқауда ІІ орын алды /Астана қ./&lt;ref&gt;https://atyrautv.kz/ru/&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар [[КТК (телеарна)|КТК]], НТВ, [[Хабар (телеарна)|Хабар]], [[24KZ]], [[EL ARNA (телеарна)|Ел арна]], [[Qazsport]], Мир, [[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan]], 1-канал &quot;Евразия&quot;, СТВ, [[Astana TV]], [[НТК (телеарна)|НТК]], 31 канал, Абай ТВ, [[Жетінші арна]], ТВЦ т.б.арналар жұмыс жасайды.

=== Радио ===
'''«Atyraý radiosy»'''—ның тарихы 1938 жылы Гурьев облысының құрылуынан бастау алады. 1938 жылдың 2-ші наурызында алғаш рет радио хабары 
[[Сурет:Атырау радиосы.jpg|оңға|200px]] эфирге шықты. Қазір ол 102.0 FM жиілігінде тәулігіне 17 сағат хабар таратып отыр. 80 жыл бұрын сол кездегі Гурьев халқына алғашқы жаңалық таратқан бұл медиа-мекеме бүгінде заман сұранысына сай жаңа технологиямен жабдықталған. Елдегі саяси-экономикалық, төтенше жағдайлар кезінде дереу үн қосып, халыққа жедел ақпарат таратып, қоғамда оң пікір қалыптасуына ықпал етіп отыр. 
Қазір кеңейтілген диапазонды 1000 киловаттық жаңа радиотаратқыш іске қосылып  радиотолқынның таралу аймағы 60 шақырымға дейін кеңейді.&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/atyrauda-zhana-radiostudiya-men-zhana-radiotaratkysh-iske-kosyldy_a3542003 Атырауда жаңа радиостудия мен жаңа радиотаратқыш іске қосылды&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар 101,0 [[Қазақ радиосы]], 101,6 Радио Дача, 102,8 [[Шалқар (радио)|Шалқар радиосы]], 103,6 [[Тандем радиосы]], 104,4 NS радиосы, 104,8 Lux FM, 105,2 Русское радио Азия, 105,7 Восток FM, 106,2 Дала FM, 106,8 Европа+ Казахстан, 107,2 [[Жұлдыз FM]], 107,7 Авторадио Казахстан т.б. жұмыс жасайды.&lt;ref&gt;https://vcfm.ru/vc/Asia/guryev.htm&lt;/ref&gt;

==Қаланың назар аударарлық орындары==
*[[Иманғали мешіті]]
*[[Успен соборы|Успен шіркеуі]]
*[[Құрманғазы Сағырбайұлы]] ескерткіші
*[[Сұлтан Бейбарыс]] ескерткіші
*[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]]
*[[Хиуаз Қайырқызы Доспанова|Хиуаз Доспанова]] ескерткіші
*[[Исатай]]-[[Махамбет]] ескерткіші

== Атырау қаласының суреттері ==
&lt;gallery&gt;
Сурет:Atyrau street.jpg|Атыраудың көшелері
Сурет:Atyrau rivers.jpg|[[Жайық өзені]]
Сурет:New buildings of Atyrau.jpeg|Атыраудағы БТА банкінің ғимараты
Сурет:Hotel Kazakhstan in Atyrau.jpg|«Қазақстан» қонақ үйі
Сурет:Атырау қаласы Жаңа құрылыстар.jpg|Жаңа кварталдар

&lt;/gallery&gt;

== Белгілі тұлғалар ==
* [[Болат Жамитұлы Өтемұратов]] - Қазақстан Республикасы Президентінің Іс басқарушысы
* [[Темір Нұрбақытұлы Бекмамбетoв|Тимур Нұрбақытұлы Бекмамбетoв]]  - кинорежиссер, клипмейкер , продюсер 
* [[Ғани Есенкелдіұлы Қасымов]]- Қазақстан патриоттары партиясының төрағасы                                                                     
* [[Аркадий Юрьевич Волож]]  - Яндекс компаниясының бас директоры
* [[Фариза Оңғарсынова]] - ақын, халық жазушысы, журналист

== Бауырлас қалалары ==
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтау]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Орал]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтөбе]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Russia}} [[Астрахан]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Russia}} [[Сыктывкар]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Israel}} [[Ашдод]], [[Израиль]]
* {{flagicon|United Kingdom}} [[Абердин]], [[Құрама Патшалық]]

== Тағы қараңыз ==
* [[Атырау облысы]]
* [[Атырау аграрлы техникалық колледжі]]
* [[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]
* [[Атырау мұнай және газ университеті]]
* [[Атырау университеті]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ Атырау облысы әкімдігінің ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141007025035/http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ |date=2014-10-07 }}
* [http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php Atyrau City ақпараттық-танымдық торабы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060824051746/http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php |date=2006-08-24 }}
* [http://www.atr.kz Облыстық &quot;Атырау&quot; газеті]

{{Commonscat|Atyrau}}
{{Қазақстан қалалары}}
{{Атырау облысы}}
{{Атырау қалалық әкімдігі елді мекендері}}
{{Жайық өзені бойындағы елді мекендер}}

[[Санат:Атырау]]
[[Санат:Каспий теңізі кемежайлары]]
[[Санат:Жайық казак әскерінің тарихи елді мекендері]]</text>
      <sha1>9t594i9vd8fdgi2au0eenk7hr5roupz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400879</id>
      <parentid>3400878</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T07:23:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Колледждері */</comment>
      <origin>3400879</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="79152" sha1="4ngg6kcaoj1qou1ifsjlljtdlgy5hrj" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = қала
 |атауы                   = Атырау
 |сурет                   = {{Photomontage
|photo1a                = Урал река.jpg
|photo2a                = Тенгизшевройл и Марриотт.jpg
|photo2b                = Ural River Atyrau.JPG
|photo3a                = Атырау. Иманғали мешіті.jpg
|photo3b                = 카자흐스탄 아티라우(중앙공원) - panoramio - 우한길(HK Woo).jpg

|photo4a                = Atyrau filarmonia(dom radio).jpg
|spacing                = 2
|position               = center
|color_border           = white
|color                  = white
|size                   = 290
|foot_montage           = 
}}
 |әкімшілік күйі          = Облыс орталығы
 |елтаңба                 = Coat of arms of Atyrau.svg
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_deg =47 |lat_min =7 |lat_sec = 
  |lon_deg =51 |lon_min =53 |lon_sec = 
  |CoordAddon             = type:city(146862)_region:KZ
  |CoordScale             =
 |ел картасы              = 300
 |облыс картасы           = 
 |аудан картасы           = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы                  = Атырау облысы
 |кестедегі облыс         = Атырау облысы
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |әкімі                   = Шәкір Кейкін
 |add1n              = Әкімдік мекенжайы
 |add1               = Атырау қаласы, Әйтеке би көшесі, №77А
 |құрылған уақыты         = 1640
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = ''Усть-Яицкий қалашығы, Нижний Яицкий қалашығы, Чапаев, Гурьев''
 |статус алуы               = 1885
 |жер аумағы                  = 458
 |климаты                 = қатаң континенталды, қуаң
  |тұрғыны                = 316 449
  |санақ жылы             = 2023&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478686 Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)]&lt;/ref&gt;
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = [[қазақтар]] 88,95 %&lt;br&gt;[[орыстар]] 7,73 %&lt;br&gt;[[корейлер]] 0,79 %&lt;br&gt;[[татарлар]] 0,50 %&lt;br&gt;[[өзбектер]] 0,38%&lt;br&gt;басқалары 1,65 %&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT453226 Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)]&lt;/ref&gt;
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = атыраулық
 |телефон коды            = 7122
 |пошта индексі           = 
 |пошта индекстері        = 060001-060011
 |ортаққордағы санаты     = Atyrau
 |сайты                   = https://www.gov.kz/memleket/entities/akimat-atyrau?lang=kk Атырау қаласының әкімдігі
 |сайт тілі               = 
 |сайт тілі 2             = 
 |сайт тілі 3             = 
}}
{{мағына|Атырау (айрық)}}
'''Атырау''' — [[Атырау облысы]]ның әкімшілік орталығы, [[Қазақстан]]ның [[Батыс Қазақстан|батысында]], [[Жайық]] өзенінің бойында орналасқан қала. Қаланың негізі 1640 жылы қаланған. Тұрғыны 316 449 адам (2023).
Атырау қаласынан [[Астана]]ға дейінгі қашықтық 1810 км.

== Атауы ==
Қала жеріндегі белгілі тұңғыш тұрақты қоныс — қазіргі «Орбита» стансасы қасындағы [[Алтын Орда]] кезеңіндегі болған ''Лаэти'' асары. [[Ноғай ордасы]] кезеңінде балықшылардың тұрақты ''[[Үйшік]]'' қонысы [[Жайық|Жайық өзені]] [[саға]]сында орналасқан.

Казак-орыстар жаулап ала бастағанда [[1640]] ж. ''Яицкий городок'' аталған қалашық салынған. Жайықтың жоғарысында'' Верхний Яицкий городок'' (қазіргі [[Орал]] қаласы) деген қалашық салынғасын, ''Нижний Яицкий городок'' деп аталып кеткен, соңынан ол — ''Усть-Яицкий городок''.

[[Ресей империясы|Ресей ханшайымы]] [[Екатерина II]] ''Яик'' өзенін (Жайықтың [[Орыс тілі|орысша]] атауы) ''Урал'' деп атауын жарлығымен бекіткенде, қаланың атауы ''Гурьев городок'', ''Гурьев'' деп өзгертілген.

1920 жж. қысқа уақытқа большевиктер Гурьевті ''Чапаев'' деп қайта атаған.

1992 ж. бері қала атауы — Атырау.

== Этимологиясы ==
«Атырау» -лексикасы көбіне үлкен айдынды көлдің не теңіздің сала-салаға бөлініп, тармақтанып, шығанақтар мен арал, саға, мүйістер пайда болатын жағалауы. 
Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауын, теңіздің алабын қоса, жергілікті тұрғындар күні бүгінге дейін атырау деп атайды.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақтар|шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым=Атажұрт|орны= Алматы|баспасы=«Білік»|жыл=2003|томы=VIII |беттері=480 |барлық беті=480 |сериясы= |isbn=-5-7667-2054-8|тиражы= }}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
[[File:Герб гурьев.gif|thumb|left|400px|Гурьев таңбасы]]
ХVІ ғасырдың бірінші ширегінен бастап , Жайық-Каспий жағалауына Ресей патшасы өкіметінің саясатына шыдамаған және патша үкіметін мойындағысы келмеген қашқын орыс еріктілері, күнкөріс іздеген крепостной шаруалар, қылмыстық элементтерден тұратын Волга бойы казактары келіп қоныс тебе бастаған. Олар келе сала өз кәсіпшіліктерін ашып,балық аулау, балық тұздау қостарын ұйымдастырып, жатар тұрақ орындарын тұрғызады. Сол уақыттан бастап тұрғызылған тұрақтар «[[Үйшік]]» атанып кеткен.

Жайық-Каспий жолы Азия елдерімен басқа да елдерге жол ашатын «әрі қақпа,әрі кілт» болатынына көзі жеткен патша өкіметі,ХVІІ ғасырдың 30-шы жылдарының аяғында Ярославлдық көпес, бай саудагер Гурьевтер әулетіне Жайық бойында балық кәсіпшілігін ашуға және бекініс тұрғызуға рұқсат қағазын береді.
1640 жылы Гурьевтер әулетінің басшысы Гурий Назарьев, балалары Михаил, Иван және Андреймен Жайық бойына келіп қоныстанып, өнеркәсіптерін ашып, [[Жайық]] және [[Ембі]] өзені балықтарын өндірістік және сауда мақсатында пайдалана бастайды.

Бой көтерген қала мен балықшылық өндіріс табыстары осы өңірді мекендеуші байырғы қалмақтар мен орыс казактарының қызғаныштарын туғыза бастайды. Ақыры қашанда көршілерімен жауласып-қырқысып отыратын қала, қалмақтардың тонауына ұшырайды.

Жайық бойындағы бұл оқиға [[Астрахан]] әскерлері басшылығын елең еткізді.
Ағаштан тұрғызылған қорған қамал жаудан және өрттен қорғануға қорғаныс бола алмайтынына көздері жеткен патша үкіметі,теңіз маңы және Жайық бойының қорғанысын күшейту мақсатында, 1645 жылдың 18 ақпанында М.Гурьевке қаланы [[қамал]] етіп тұрғызуға рұқсат береді. Рұқсат қағазында қала қамалын Астрахан қаласының үлгісіндей етіп тұрғызу көрсетіледі.

Тас қала-қорғанның құрылысы 1647 жылдың 6 маусымда басталып кетеді. Тұрғызылып жатқан қала 1649 жылы казактар атаманы И.Кондырев бастаған казактар тобының шабуылымен тоналады. 
Жайық бойындағы тас қала-қамалдың құрылысы 15 жылдан соң 1662 жылы аяқталып, Гурьевтердің үлкен қаржылық шығынына шығады. ХVІІ ғасырдың аяғына таман және ХVІІІ ғасырдың басынан бастап, тас қала-қамалы ірі шекаралық қамалға айналады.

*1798 жылдың 11 желтоқсанындағы Патша жарлығымен Гурьев қаласы Орал әскери басшылығының қарауына беріледі.
*1865 жылы уездік қала болды. 
*1917 жылға дейін және одан кейінгі 15 жыл бойы Орал әскери облысының орталығы
*1925 жылдан [[Бөкей губерниясы]]ндағы Гурьев уезінің орталығы 
*1929 жылы [[Гурьев округі]]нің орталығы
*1930 жылы аудан орталығы
*1938 жылғы қаңтар айының 15-інен облыс орталығы. 
*1992 жылы ақпан айының 21-і күні ҚР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы Гурьев қаласын Атырау қаласы деп атау жөнінде қаулы қабылдады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://akimat-atyrau.kz/|title=Атырау қаласының ресми сайты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Климаты ==
Климаты қатты континенталды, жазда құрғақ ,ыстық, ал қыста ылғал қармен сипатталатын салқындық. Жазы [[жауын-шашын]]сыз, құрғақ, ыстық ұзаққа созылады. Қыс мезгілінде [[қар]] аз жауып, суық болады.
{{Қаланың ауа райы
 | Ені  = 70 
 | Жағдайы = 
 | Жер_ілік = Атырау
 | Дерекнама  = [http://www.pogoda.ru.net/climate/35700.htm Ауа Райы мен Климат]

 | Қаң_ор =-6.4           | Қаң_ор_ж-ш =14 
 | Ақп_ор =-6.3           | Ақп_ор_ж-ш =11
 | Нау_ор =0.8            | Нау_ор_ж-ш =15 
 | Сәу_ор =11.2           | Сәу_ор_ж-ш = 16
 | Мам_ор =18.4            | Мам_ор_ж-ш =25 
 | Мау_ор =24.5             | Мау_ор_ж-ш =18 
 | Шіл_ор =26.8             | Шіл_ор_ж-ш =10 
 | Там_ор =24.8            | Там_ор_ж-ш = 10
 | Қыр_ор =18.0            | Қыр_ор_ж-ш =8 
 | Қаз_ор =9.7            | Қаз_ор_ж-ш =16
 | Қар_ор =1.3           | Қар_ор_ж-ш =18
 | Жел_ор =-4.3           | Жел_ор_ж-ш =14
 | Жыл_ор =9.9             | Жыл_ор_ж-ш =175

 | Қаң_ор_мин =-9.4       | Қаң_ор_макс =-2.8 
 | Ақп_ор_мин =-9.9         | Ақп_ор_макс =-1.8
 | Нау_ор_мин =-3.1         | Нау_ор_макс =5.8
 | Сәу_ор_мин =6.1        | Сәу_ор_макс =17.2
 | Мам_ор_мин =12.8         | Мам_ор_макс =24.5 
 | Мау_ор_мин =18.4         | Мау_ор_макс =30.8
| Шіл_ор_мин =20.5         | Шіл_ор_макс =33.4 
 | Там_ор_мин =18.5         | Там_ор_макс =31.6 
 | Қыр_ор_мин =12.3         | Қыр_ор_макс =24.6
 | Қаз_ор_мин =5.0         | Қаз_ор_макс =15.3
 | Қар_ор_мин =-1.7         | Қар_ор_макс =5.1 
 | Жел_ор_мин =-7.0         | Жел_ор_макс =-1.1
 | Жыл_ор_мин =5.2         | Жыл_ор_макс =15.2

 | Қаң_а_мин =-37.9          | Қаң_а_макс =10.5 
 | Ақп_а_мин =-37.4         | Ақп_а_макс =15.0 
 | Нау_а_мин =-32.3          | Нау_а_макс =26.3 
 | Сәу_а_мин = -12.3        | Сәу_а_макс =32.5 
 | Мам_а_мин =-2.3         | Мам_а_макс =37.6
 | Мау_а_мин =2.3          | Мау_а_макс =41.9 
 | Шіл_а_мин =8.1          | Шіл_а_макс =42.7 
 | Там_а_мин =4.8         | Там_а_макс =41.6 
 | Қыр_а_мин =-5.7         | Қыр_а_макс =40.1 
 | Қаз_а_мин =-15.7         | Қаз_а_макс =29.6
 | Қар_а_мин =-29.8         | Қар_а_макс =19.9
 | Жел_а_мин =-35.8         | Жел_а_макс =11.8 
 | Жыл_а_мин =-37.9          | Жыл_а_макс =42.7  
}}
Атырау қаласы ендігі 47, -07 С., ұзақтығы 51-53 болатын жазы ұзақ, қысы қысқа күндермен сипатталады.

Қаңтар айындағы орташа температура -6&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап -12&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін, ал шілде айындағы орташа температура +24&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап +26&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін. Ең төменгі температура -38&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С, ең жоғары температура +45&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С.
[[Каспий теңізі]]не құйып, облыс орталығынан өтіп жатқан [[Жайық өзені]]нің арқасында ол жердегі температура судан алыс жердегі аудандардың температурасымен салыстырғанда төмен болып келеді.
Жауын-шашын болар-болмас деңгейде, жылына орташа 150 мм, 200 мм шамасында болады. Жел бағыты қаңтар айында оңтүстік-шығыс бағытта болса, ал маусым айында батыс бағытта болады.

== Әкімшілік бөлінуі ==
Атырау қалалық әкiмшiлiгінің құрамында 1 қала, 6 ауылдық округ (Алмалы, Атырау, Дамбы, Еркiнқала, Кеңөзек, Қайыршақты), 15 елдi мекен бар. Қалаға 2013 жылы [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]], 2018 жылы Балықшы, Жұмыскер ауылдық округтеріндегі [[Ақжайық (Атырау қалалық әкімдігі)|Ақжайық]], [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]], [[Көкарна (Атырау қалалық әкімдігі)|Көкарна]], [[Водниково]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]], [[Рембаза]] елді мекендері, 2019 жылы Геолог ауылдық округіндегі [[Геолог (ауыл)|Геолог]], [[Бірлік (Атырау қалалық әкімдігі)|Бірлік]], [[Новокирпичное]], [[Теңдік (Атырау облысы)|Теңдік]], [[Қарабатан]], [[496 разъезд]] елді мекендері қосылды. Қалалық әкімдік аумағына Махамбет ауданынан Алмалы ауылдық округіндегі [[Алмалы (Атырау облысы)|Алмалы]], [[Береке (Атырау облысы)|Береке]] елді мекендері берілді.

== Әкімдері ==
* Нұрпейіс Мақашев 1992-1993
* Бекболат Нарегеев 1993-1995
* Жалғас Тікенбаев 1995-1998
* Арыстанғали Әшімғалиев 1998-1999
* Дүйсенбай Тұрғанов 1999-2002
* Манас Тасыбаев 2002-2006
* [[Бергей Сәулебайұлы Рысқалиев|Бергей Рысқалиев]] 2006
* [[Сәлімжан Жұмашұлы Нақпаев|Сәлімжан Нақпаев]] 2006-2009
* Мереке Есмұратов 2009-2012
* Асқар Керімов 2012
* Серік Айдарбеков 2012-2014
* Нұрлыбек Ожаев 2014-2016
* [[Серік Жамбылұлы Шәпкенов|Серік Шәпкенов]] 2016-2018
* Әлимұхаммед Құттымұратұлы 2018-2020
* Қайрат Оразбаев 2020-2022
* Мейірім Қалауи 2022-2023
* Шәкір Кейкін 2023-

== Халқы ==
Тұрғыны 1897 жылы 9,3 мың, 1959 жылы 78,1 мың, 1970 жылы 114,2 мың, 1979 жылы 130,9 мың, 2012 жылы 182,8 мың адам болды.&lt;br /&gt;2014 ж.  қала әкімшілігі тұрғындарының саны 280,6 мың адам құрады, оның ішінде:
* Атырау қаласы — 195,6 мың адам;
* [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]]  — 17,1 мың адам;
* [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер кенті]] — 10,4 мың адам;
* Ауылдық тұрғындар -57,5 мың адам;

{| class=&quot;wikitable&quot;      
|-
! 1959 !! 1970 !! 1979!! 1989!! 1999 !! 2009 !!2010 !!2011 !!2012 !! 2013!!2014 !!2015 !!2016 &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-cities.htm|title=Қазақстан / Qаzаqstаn|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
|-
| 78 143 || 114 277 || 130 916 || 149 261 || 142 497 || 165 387 ||171 900 ||176 937 ||182 866 ||189 211 ||195 674 ||217,866 ||226,042
|}
Атырау қаласында 84 ұлт өкілдері тұрады.
Облыстың 2014 жыл басындағы деректер бойынша жекеленген этностар құрамы төмендегідей:&lt;ref&gt;2014 жыл басына Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны. Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі.&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Барлық ұлттар!! қазақтар !! орыстар !!корейлер!! татарлар !! өзбектер !!украиндар !! немістер!! басқалары 
|-
| 280 600 ||239 905 || 29 616|| 2 945 || 1 952 || 1 055 || 735 || 407 || 3 985
|}
2019 жылғы статистикалық деректер бойынша Атырау қаласында туғандар саны 9 760, ал өлгендер саны 1 920 адамды құрады. Табиғи өсім 7 840 адам. Келген адамдар саны 16 130, кеткен адамдар саны 13 311 болды. Туылым коэффициенті (1000 адамға) 27,9, өлім-жітім коэффициенті (1000 адамға) 5,49 болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://stat.gov.kz/region/252311/dynamic|title=ҚР өңірлерінің статистикасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Экологиясы ==
Атырау қаласы кәсіпорындардың ортасында қалуда. Ауаны ластаушылардың 80-85 пайызын мұнай тасымалымен және мұнай өңдеумен айналысатын кәсіпорындар құрайды. Атырау қаласындағы өндіріс орындарының ауаға лас қалдықтарды тарату көрсеткіштері артып, ол жылына бір мың тоннадан асып тұр. Ірі кәсіпорындар әлі күнге тазарту құрылғыларымен жабдықталмаған. Сөйтіп зиянды шығарындылар еш сүзгіден өтпестен қала аумағына таралып жатыр. 

[[Қазтрансойл|«ҚазТрансОйл» АҚ Атырау мұнай құбыры басқармасы]] көмірсутегі қоспаларын 68,7 пайыз көлемінде, [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«Атырау мұнай өңдеу зауыты» ЖШС]] – 22,79, «Атырау жылу электр орталығы» көміртегі тотығын 46,08 пайыз, [[Каспий құбыр желісі консорциумы|«Каспий құбыр консорциумы-Қ» АҚ]] – 19,57, «Атырау жылу электр орталығы» ЖШС азот диоксидін – 73,2, Атырау мұнай өңдеу зауыты күкірт диоксидін 52,54 пайыз мөлшерінде ауаға шығаруда.

Атырау қаласында атмосфералық ауаның сапасын анықтайтын сегіз стансадан автоматты түрде тәулік бойына ауа құрамын анықтайтын сынама алынады. Соның ішінде «ВестОйл» ЖШС-нің базасы аумағында орналасқан стансадан күкіртті сутегінің шектеулі мөлшері концентрациясынан  асып кететіні анықталып отыр.&lt;ref&gt;Атырау газеті, 03.06.2015&lt;/ref&gt;

Қаланы улап жатқан негізгі 3 ошақ бар. Біріншіcі – мұнай компаниялары. Екіншісі – қаладан шыққан тұр­мыстық қалдықтарды көмуге арналған полигон. Үшіншісі – қаланың екі жақ шетінде орналасқан қалдық суларды төгетін булану алаңы.&lt;ref&gt;«Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газеті, 08.08.2020&lt;/ref&gt;

==Кәсіпорындары ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Кестеде 1000-нан астам қызметкері бар Атырау қаласының ірі кәсіпорындары көрсетілген&lt;ref&gt;KazDATA: все крупные компании Атырау и Казахстана&lt;/ref&gt;
|-
! Кәсіпорындар !! Қызмет түрі
|-
| «АРИАДНА» ЖШС||Инженерлік құрылыстарын салу
|-
| «СИЧИМ С.П.А., КАЗАХСТАН» бөлімі || Мұнай және газ магистральдық құбырларын салу
|-
| «АТЫРАУ ЖЫЛУ-ЭЛЕКТР ОРТАЛЫҒЫ» АҚ	 || Жылу электр станцияларының электр қуатын өндіруі
|-
| [[Теңізшевройл|«ТЕҢІЗШЕВРОЙЛ» ЖШС]]|| Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «БОЛАШАҚ-АТЫРАУ» ЖШС|| Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «ФИРКРОФТ ИНЖИНИРИНГ СЕРВИСИЗ ЛИМИТЕД КАЗАХСТАН ЖШС» || Жұмыспен қамту агенттігінің қызметі
|-
| «НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ Н.В.» бөлімі || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «ПСН КАЗСТРОЙ» АҚ || Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «CAPITAL COMPLEX CATERING» ЖШС || Мейрамханалар мен тамақ беру қызметі
|-
|«ЮЛМАР-СЕРВИС» ЖШС || Изоляциялау жұмыстары
|-
| «КОНСОРЦИУМ «ISKER» ЖШС || Басқа топтамаларға енгізілмеген өзге де инженерлік құрылыстар салу
|-
| «ДЕНХОЛМ-ЖОЛДАС» || Арнайы мамандықтарды талап ететін өзге де құрылыс жұмыстары
|-
| «ҚАЗМҰНАЙГАЗ - БҰРҒЫЛАУ&quot; СЕРВИСТІК БҰРҒЫЛАУ КӘСІПОРНЫ» ЖШС || Мұнай және табиғи газ өндірісін техникалық қолдау
|-
| [[Ембімұнайгаз|«ЕМБІМҰНАЙГАЗ» АҚ]] || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«АТЫРАУ МҰНАЙ ӨҢДЕУ ЗАУЫТЫ» ЖШС]] || Мұнай өңдеу өнімдерін өндіру
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Атырау кәсіпорындары 
|-
! Теңізшевроил кеңсесі !! Атырау «НКОК» кеңсесі  !! Атырау мұнай өңдеу зауыты
|-
| [[Сурет:Атырау. Теңізшевроил кеңсесі.jpg|ортаға|300px]] || [[Сурет:Атырау. НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ.jpg|ортаға|300px]]|| [[File:Атырау АМӨЗ.jpg|ортаға|250px]]  
|}

== Көлік және инфрақұрылым ==
Қазіргі таңда Атырау қаласында көліктің барлық түрлері де дамыған.[[Сурет:Атыраудағы экологиялық таза автобустар.jpg|thumb|right|300px|Атыраудағы экологиялық таза автобустар]]
'''Қоғамдық көлік.''' Атырау қаласының [[Автобустың маршруты|маршрут желісі]] күні бүгінге 51 маршрут жұмыс атқаруда. 2013-2015 жылдары аралығында қалаішілік маршрутында қызмет көрсететін «АйсТрансХолдинг» ЖШС-і өз қаражаты есебінен 51 дана [[автобус]] сатып алды. 
Қоғамдық көліктер [[GPS]] – мониторинг жүйесін қолданады, ол онлайн режимінде қалалық қоғамдық көліктердің маршруттары, аялдамалар және көліктің ағымдағы жағдайы туралы ақпараттарды ұсынады.

«Атырау» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясының қатысуымен «Atyrau-Avtopark» автобус паркі құрылып, оған Семей қаласынан 65 жаңа автобус сатып алынды. 2020 жылы «Ақ Жайық Автопарк» ЖШС-і экологиялық тұрғыдан қоршаған ортаға лас шығарынды шығармайтын 160 жаңа автобус алды. 
2021 жылдан бастап автобустар санын 140-тан 250-ге дейін көбейтуді жоспарлап отыр. Бұл саптағы 220 автобус мүмкіндігі шектеулі азаматтардың қажеттіліктері үшін толық бейімделген.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ernur.kz/kazakstan/atyrauda-metanmen-zhuretin-avtobustar-zholgha-shykty|title=Атырауда метанмен жүретін автобустар жолға шықты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

Қалада троллейбус жүйесі 1996 жылдың 09 қыркүйегінде ашылып, 1999 жылдың 29 сәуірінде оның қозғалысы тоқтатылды. Бір ғана маршрутта 5 троллейбус қызмет көрсетті.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://transphoto.org/city/402/|title=Троллейбус компаниялары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Темір жол көлігі.''' Атырау арқылы өтетін темір жол вокзалынан 13 бағыт бойынша 24 поезд кесте бойынша жолаушылар тасымалын қамтиды. Темір жол Атырауды Қазақстанның [[Алматы]], [[Ақтөбе]], [[Астана]] сияқты ірі қалаларымен, сондай — ақ Ресейдің ([[Мәскеу]], [[Саратов]], [[Волгоград]], [[Астрахан]]), Тәжікстанның ([[Куляб]], [[Худжанд]], [[Душанбе]])  қалаларымен және Өзбекстан астанасы-[[Ташкент]]пен байланыстырады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://atyrau.invest.gov.kz/kz/about/infrastructure/|title=Инфрақұрылым|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Әуе көлігі.''' Атырау әуежайынан келесі бағыттар бойынша рейстер ұшырылады:[[File:Атырау әуежайы.jpg|thumb|right|300px|Атырау халықаралық әуежайы]]
{{Airport-dest-list| {{flagicon|Қазақстан}} [[Air Astana]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Ақтау]], {{flagicon|Түркия}} [[Ататүрік атындағы халықаралық әуежай|Ыстамбұл]], {{flagicon|Нидерланд}} [[Схипхол|Амстердам]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Qazaq Air]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Ақтөбе халықаралық әуежайы|Ақтөбе]],{{flagicon|Қазақстан}}[[Орал халықаралық әуежайы|Орал]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Bek Air]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]]| {{flagicon|Қазақстан}} [[SCAT]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Актау]], {{flagicon|Әзірбайжан}} [[Баку әуежайы|Баку]]
| {{flagicon|Ресей}} [[Аэрофлот]]|{{flagicon|Ресей}} [[Шереметьево әуежайы|Мәскеу-Шереметьево]]}}
Қабылдайтын әуе көлігі түрлері: Ан-12, [[Ан 24|Ан-24]], Ан-26, Ан-28, Ан-30, [[Ан-32]], [[Ан-72]], Ан-74, [[Ан-124]], Ил-62, Ил-76, [[Л-410]], Ту-134, Ту-154, Як-40, Як-42, [[Airbus A320|Airbus A319]], [[Airbus A320]], Airbus A321, ATR 42, ATR 72, [[Boeing 707]], [[Boeing 737]], [[Boeing 747]], [[Boeing 757]], Boeing 767, және тағы да басқа 3-4 кластағы ӘК түрлері, барлық типтегі [[тікұшақ]]тар.

== Атырау қаласының көпірлері ==
[[1965 жыл]]ы [[28 тамыз]]да [[Жайық|Жайық өзені]] арқылы өтетін қаладағы алғашқы темірбетон көпір салынып, пайдалануға берілді. Көпірдің ұзындығы 259 метр, биіктігі 10 метр. «Орталық» көпір Сәтбаев даңғылы мен Абай көшесін байланыстырады. Символикалық рөлі Европа мен Азияны жалғастырады.

Қаланың солтүстік бөлігінде [[1985 жыл]]ы Ғаббас Берғалиев көшесінің бойымен айналма көпір пайдалануға берілді. Ұзындығы 200, ені 17 метр, ол А-27 Ақтөбе - Астрахан тас жолында қала арқылы өтетін транзиттік автомобиль жолына айналды.
[[Сурет:Атырау көпірлері.jpg|thumb|right|350px|[[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын жалғайтын автомобиль және жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер]]
[[2001 жыл]]ы «Тәуелсіздікке 10 жыл» аспалы «жаяу жүргіншілерге арналған» көпір салынды. Ұзындығы 551 метрлік көпір Гиннестің рекордтар кітабына әлемдегі ең ұзын жаяу жүргіншілер көпірі ретінде енгізілген.
[[2008 жыл]]ы қаланың оңтүстік бөлігінде [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]] шағын аудандарын байланыстыратын «Балықшы» көпірі салынды. Ұзындығы 484,4 м, ені 23,9 м.

Осы жылы Балықшы-Перетаска көпірі пайдалануға берілді. Ұзындығы 63,7 м, ені 14 м. Ол Балықшы шағын ауданы мен Мирный және [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]] шағын аудандарын жалғастырушы рөлін атқарады.

[[2009 жыл]]ы Сұлтан Бейбарыс даңғылын жалғастыратын көпір ашылды. Өткізу қабілеті тәулігіне 5-7 мың автомобильді құрайтын төрт жолақты көпір, ұзындығы 800 м кіреберіс жолдармен, ұзындығы 380,7 м және ені 22 м, жүріс бөлігінің ені 16 м. Екі жағынан жаяу жүргінші жолы 2,5 метр құрайды. Сұлтан Бейбарыс даңғылы бойындағы көпір теміржол вокзалын (сол жағалау) және оң жағалаудағы «Атырау» халықаралық әуежайын байланыстырады.

Осы жылы қаланың [[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын (Әуезов даңғылынан Ғұмаров көшесіне) жалғайтын «Мұнайшы» көпірі пайдалануға берілді. 4 жолақты көпірден тәулігіне 5-7 мың автомобиль өтеді. Көпірдің жалпы ұзындығы 693 метр, ұзындығы 483 метр және ені 17 метр. Жүріс бөлігінің ені 14 метр, екі жағында ені 1 метр 2 жаяу жүргіншілер жолы бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://rus.azattyq.org/a/Atyrau_bridge_opening_salary/1784299.html|title=Атырау қаласындағы көпірдің тұсаукесері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

[[2010 жыл]]ы Мечников пен Баймұханов көшелерін жалғайтын көпір салынды. Ұзындығы 770, ені 23,5 метр. Ол қаламыздың 370 жылдығына орай ашылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=6cnh0nQg_ug|title=Атырау қаласындағы көпірлер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Мәдениеті ==
Атырауда [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]], [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония]], Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы орналасқан. [[Атырау халық ұлт аспаптар оркестрі|Дина Нұрпейісова атындағы халық ұлт-аспаптар оркестрі]] жұмыс жасайды.

[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]], Қазақстандағы мезозой дәуірінен сыр шертетін жалғыз палеонтологиялық мұражайы Атырау қаласында орналасқан.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=cT0rkEH4xWw|title=Палеонтологиялық мұражай жаңғыртылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt; [[Атырау облыстық өнер мұражайы|Ш.Сариев атындағы Атырау облыстық көркемсурет және қолданбалы сәндік өнер мұражайы]], кинотеатрлар, мәдениет және демалыс паркі, қонақ үйлер т.б.жұмыс істейді.

«Ғ.Сланов атындағы Атырау облыстық ғылыми әмбебап кітапхана», Атырау облыстық балалар кітапханасы, Облыстық көрмейтін және нашар көретін азаматтар кітапханасы, №1,2,3 Атырау қалалық орталық балалар кітапханалары қала тұрғындарына өз қызметтерін көрсетуде.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония|Н.Жантөрин атындағы филармония]] !! [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]] !! Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы !! [[Атырау облыстық өлкетану мұражайы|Атырау тарихи-өлкетану мұражайы]]
|-
| [[Сурет:Atyrau filarmonia(dom radio).jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау облыстық драма театры.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау тарихи-өлкетану мұражайы.jpg|ортаға|200px]]
|}

==Сәулеті және көрікті жерлері==
Атырау архитектуралық құрылысы жағынан үшке бөлінеді. Жайықтың оң жағасындағы ескі қалада негізінен ''20 ғасырдың басында'' салынған бір қабатты ағаш және кірпіш үйлер кездеседі. Орталық бөлігінде екі қабатты тас үйлер, ''4 – 5 қабатты тұрғын үйлер'' мен мекеме жайлары бар. Өзеннің сол жағалауында кеңес өкіметі жылдары Ембімұнай кенті мен мұнай айыру зауытының қалашығы пайда болды. [[Жайық]]қа салынған көпір (''1965'') [[Еуропа]] мен [[Азия]] құрлықтарында жатқан қаланың екі бөлігін байланыстырады.

Атырау қаласының заманауи сәулетіне Исатай мен Махамбет алаңы, Иманғали мешіті, XIX ғасырда салынған [[Успен соборы|Православ шіркеуі]], (бұл шіркеу Атырау қаласында тұрғызылған алғашқы ғимарат), Marriott қонақ үйі, Алмагүл ықшам ауданы, соңғы үлгіде салынған спорт, мәдениет сарайларын айтуға болады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nur.kz/leisure/tourist-routes/1721256-dostoprimecatelnosti-atyrau/|title=Атыраудың көрікті жерлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Иманғали мешіті]] !! [[Успен соборы]] !! Marriott қонақ үйі
|-
| [[Сурет:Атырау. Иманғали мешіті.jpg |ортаға|300px]]|| [[Сурет:Атырау. Успен соборы.jpg|ортаға|300px]] ||[[Сурет:Marriott қонақ үйі.jpg|ортаға|300px]]
|}

== Саябақтары ==
Қазір Атырау қаласында 6 саябақ бар. Жеңіс саябағы, «Алмагүл» ықшам ауданындағы саябақ,  «Балықшы» ықшам ауданындағы саябақ, ретро паркі, №1 және №2 ықшам ауданындағы, және «Тұрғындар қалашығындағы» саябақтар. Саябақтардың аумағы 10 гектарға жетеді. Олар жасыл желектерден, аллеялардан, абаттандырылған жолдардан, орындықтар мен серуендеу алаңдарынан тұрады. Сонымен қатар танымал тұлғаларға ескерткіштер, субұрқақтар, мүсіндер және т.б. бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=В.Гузиков. Атырау қаласындағы саябақтар жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтар сияқты өсуде|title=Атырау облысының ақпараттық ресурсы 07.08.2019.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Жеңіс» саябағы''' — Ұлы Отан соғысы жауынгерлерін еске алуға арналған мәңгілік алау арқылы таныс. Кіре беріс қақпадан кейін әскери техниканың нақты үлгілері қойылған. Мұнда [[Ан-2|ұшақ]], [[Т-34|танк]], зеңбірек, бронетранспортер т.б. көруге болады. Жеңіс саябағындағы &quot;Тағзым Аллеясы&quot; алаңында Ұлы Отан соғысының атыраулық қаһармандарына арналған 14 бюст орнатылған. Парктің орта тұсында аспанға бағытталған найзаның жанында орналасқан Мәңгілік алау бар. Сондай-ақ, парк құрамында «Естелік қабырғасы» бар. Ол бірнеше ондаған ірі гранит плиталардан тұрады, олардың үстінде Екінші дүниежүзілік соғыстан оралмаған Атырау облысы тұрғындарының есімдері жазылған. Саябақта  қаза тапқан интернационалист жауынгерлерді, сондай-ақ тәжік-ауған шекарасында қаза тапқан қазақстандық жауынгерлерді еске алуға арналған [[ескерткіш]] орнатылған.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://tumba.kz/putevoditel/48-%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C/25303-park_pobedy_atyrau.html|title=Атырау бойынша нұсқаулық: Жеңіс паркі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Ретро Парк саябағы''' — өткен ғасырдың елуінші жылдарындағы [[Неоклассицизм|неоклассикалық]] үлгіде салынған. Оның негізгі аумағын парк аллеялары құрайды. Бұл саябақ [[Жайық]] өзенінің жағалауы мен [[Мұнайшылар қалашығы|«Тұрғындар қалашығының»]] аралығында орналасқан. Саябақта әртүрлі павильондар, амфитеатр, түрлі түсті жарықпен әрленген су бұрқақтары, ретро стиліндегі дәмхана т.б. бар. Орта тұсында жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер,  жасанды тоғандар және басқа да сәулет туындылары орналасқан. Саябақта &quot;Дос-Мұқасан&quot; музыкалық ансамбліне орнатылған  ескерткіш бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://merei-m.kz/ru/2017/12/09/atyraudy-zha-a-retro-sayaba-y/|title=Атыраудың жаңа ретро-саябағы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Жастар саябағы''' — Жайық өзенінің Еуропа бөлігіндегі жағасында орналасқан. Саябақта жүгіру, велосипед, жаяу жүргіншілер жолы салынған. Мұнда көлеңкелі конструкциялы жазғы мобильді кафелер, балалар мен ересектерге арналған алаңдар, спорт жабдықтары, аттракциондар бар. Аумағы – 6,5 гектар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kaz.inform.kz/news/atyrau-kalasynda-zhastar-sayabagy-ashyldy_a3701949/|title=Атырау қаласында Жастар саябағы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Жеңіс саябағы !! Ретро парк !! Жастар саябағы
|-
| [[Сурет:Атырау. Жеңіс саябағы.jpg |орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Ретропарк.jpg|орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Жастар саябағы.jpg|орта|280px]]
|}

== Атырау қаласының ескерткіштері ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Танымал тұлғаларға арналған ескерткіштер
|-
! Сұлтан Бейбарыс ескерткіші !!Исатай-Махамбет ескертіші!! Үш биге арналған ескерткіш !! Халел Досмұхамедов ескерткіші
|-
| [[Сурет:Атырау. памятник Султану Бейбарысу.jpg |орта|250px]] ||[[File:Исатай Махамбет.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Үш биге ескерткіш.jpg|орта|250px]] || [[File:Atyrau university.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Ақын-жазушыларға арналған ескерткіштер
|-
! Әбу Сарсенбаев ескерткіші!! Хамит Ерғалиев ескерткіші !! Фариза Оңғарсынова ескерткіші !! Жұмекен Нәжімеденовке ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Абу Сарсенбаев.jpeg|орта|250px]]|| [[Сурет:Атырау. Х.Ерғалиевқа ескерткіш.jpg|орта|250px]]|| [[Сурет:Ф.Оңғарсынова ескерткіші.jpg |орта|200px]] ||[[Сурет:Атырау. Ж.Нәжімеденов ескерткіші.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Күйшілер мен әншілерге арналған ескерткіштер
|-
! Құрманғазы Сағырбаев ескерткіші !! Дина Нұрпейсова ескерткіші !! Қаршыға Ахмедияров ескерткіші !!Атырау. Дос Мұқасанға ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Құрманғазы ескерткіші.jpg|орта|200px]]|| [[Сурет:Атырау. Дина Нурпейсова ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Қаршыға Ахмедияров ескерткіші.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Дос Мұқасан.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Соғыс ардагерлеріне арналған ескерткіштер
|-
! Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш !!Қайырғали Смағұлов ескерткіші !! Хиуаз Доспановаға ескерткіш !!Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш аллея
|-
| [[Сурет:Атырау. Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш.jpg|орта|280px]]||[[Сурет:Атырау. Қайырғали Смағұлов ескерткіші.jpg |орта|150px]]  || [[Сурет:Атырау. Хиуаз Доспановаға ескерткіш.jpg|орта|200px]]||[[Сурет:Атырау. Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Әртүрлі ескерткіштер
|-
! Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш !! Молекула ескерткіші !! Бекіре балығына ескерткіш !! Әлші (асық) ескерткіші
|-
| [[File:Атырау. Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш.jpg|орта|220px]]|| [[Сурет:Атырау. Молекула ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Бекіре балығына ескерткіш.jpg|орта|150px]]|| [[Сурет:Атырау. Әлші (асық) ескерткіші.jpg|орта|220px]]
|}

== Спорты ==
Атыраудан Токиодағы Олимпиадаға елдің құрама командасында ескек есу бойынша спорт шебері А.Круглов қатысты. Боксшы Б.Теміров Олимпиадалық ойындарға, әлемдік, еуропалық сайыстарға қатысып, үш дүркін КСРО чемпионы болды. Атырау ескекшілері  Д.Савин, А.Сафарян, С.Сергеев Қазақстанның бірнеше дүркін чемпиондары. [[Арман Константинұлы Шылманов|Арман Чилманов]]  84 кг салмақты таэквондодан 2008 жылғы Олимпиялық ойындардың қола медалі иегері. [[Сәния Махамбетова]] самбо және дэюдо күрестері бойынша халықаралық және республикалық сайыстарда бірнеше рет жеңістерге жетті.

'''[[Атырау (футбол клубы)|«Атырау» футбол командасы]]''' республика чемпионатының 2 дүркін қола жүлдегері (2001 және 2002 жылдар),  2009 жылы Қазақстан кубогының иегері. Қазақстан кубогының иегері.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://qfl.kz/ru/team/1/|title=OLIMPBET Премер лигасы Атырау|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

''' [[Бейбарыс (шайбалы хоккей)|«Бейбарыс» хоккей клубы]] ''' 4 дүркін Қазақстан чемпионы (2010/2011, 2011/2012, 2015/2016 және 2018/2019).&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%91%D0%B5%D0%B9%D0%B1%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%81|title=«Бейбарыс» хоккей клубы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Атырау» волейбол командасы ''' 2003 және 2006 жылғы еліміздің чемпионы, 4 рет Қазақстан кубогының иегері -2000, 2009, 2010, 2015

'''«Атырау Барыстары»''' баскетбол командасы  Қазақстан біріншілігінің 2-рет алтын (2010/2011, 2015-2016), 7-дүркін күміс жүлдегері. (011/2012, 2012/2013, 2013/2014, 2016/2017, 2017/2018, 2018/2019, 2019/2020.&lt;ref&gt;http: //www. bcbarsyatyrau.kz/&lt;/ref&gt;

Спорт нысандарынан Атырау қаласының орталық [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] бар. Қасында спорт комплексі және жүзу бассейні орналасқан. Денешынықтыру және сауықтыру орталығында (ФОК)  әртүрлі спорт секциялары жұмыс жасайды.
[[Атырау мұз айдыны]] сарайында хоккейден еліміздің біріншілігінің ойындары өтеді. Теннис орталығында үлкен теннис ойнауға арналған 4 ашық және 4 жабық алаң бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://24.kz/kz/archive/zha-aly-tar/t-uelsizdikke-25-zhyl/item/154229-khaly-araly-talap-a-saj-tennis-ortaly-y-ashyldy|title=Атырауда халықаралық талапқа сай теннис орталығы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Спорт нысандары
|-
! [[Атырау мұз айдыны|Мұз айдыны сарайы]] !! Атырау Теннис орталығы !! [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] !! Байдарка және каноэ спорты
|-
| [[Сурет:Атырау. Мұз айдыны сарайы.jpg|ортаға|200px]]|| [[File:Атырау Теннис орталығы.jpg|ортаға|250px]] || [[File:Munaishy stadium.jpg|ортаға|200px]] || [[File:Атыраудағы байдарка және каноэ спорты.jpg|ортаға|200px]]
|}

== Білім жүйесі ==
=== Мектепке дейінгі мекемелер ===
Мектепке дейінгі мекемелердің құрамына мектепке дейінгі жастардағы балалардың күндізгі уақытта және тәулік бойы болатын жалпы типтегі (бала бақшалар, балалар яслиі, балалар үйі, мектепке дейінгі балалар үйі) мекемелері, ақыл-ой және дене бітімі дамуында ауытқулары бар арнайы мектепке дейінгі мекемелер, аурушаң балаларды салауаттандыруға арналған жазғы демалыс орындары кіреді. Атырау қаласы бойынша 46 балабақшада 13 863 бүлдіршіндер тәрбиеленуде.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://goroo-atyrau.kz/balabakshalar.html|title=Атырау қаласының білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Мектептегі білім ===
Атырау қаласының 61 мектебінде, оның ішінде Атырау облыстық дарынды балаларға араналған казақ-түрік лицейі, Атырау облыстық дарынды балаларға арналған мамандандырылған мектеп-лицей-интернаты, Ағышын тілін терең оқытатын техникалық гимназия, Атырау қалалық білім бөлімінің қалалық лицейі, Облыстық дарынды балаларға арналған мектеп-интернат, Үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мамандандырылған №30 мектеп-гимназия, Облыстық ұлттық гимназия, №34 лингвистикалық мектеп-гимназия, Н.Тілендиев атындағы облыстық &quot;Кіші өнер академиясы&quot;. Назарбаев Зияткерлік мектебі сияқты білім ордаларында 73 690 оқушы білім алуда.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://biznesinfo.kz/usefullinks/page/shkoly-atyrau-i-atyrauskoy-oblasti--adres--telefon|title=Атырау қалалық білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Жоғары оқу орындары === 
'''[[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]''' —2001 жылы құрылып, білім және ғылым министрлігі берген лицензия негізінде еңбек нарығында табысты жұмыс істейді. Институт -күндізгі және сырттай оқыту формалары бойынша қазақ және орыс тілдерінде 16 мамандық бойынша [[Сурет:АИГИ корпус №2.jpg|thumb|right|300px|'''Атырау инженерлік-гуманитарлық институты''']]жоғары-кәсіптік мамандар (бакалавриат) даярлайтын жоғары оқу орны. Институт жоғары білікті кадрларды даярлау бойынша маңызды ғылыми және оқу орталығы болып саналады. Институт инновациялық бағдарламаларды сәтті іске асырағаны үшін 2004 жылы Еуропа кәсіпкер қауымдастығының «INSAM» алтын медалімен (Женева, 2005 ж), Халықаралық «Алтын Құйма» (CBS Consult, Мәскеу, 2007) марапатталды. &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aigi.kz/language/kk/|title=Атырау инженерлік-гуманитарлық институты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Халел Досмұхамедов атындағы Атырау университеті]]''' —Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде өзіндік тарихы мен тәжірибесі бар халықаралық деңгейдегі бәсекеге қабілетті мамандар даярлайтын жоғары оқу орындарының бірі. Университет 1950 жылы 14 маусымда мұғалімдер институты ретінде ашылды. 1955 жылы мұғалімдер институты педагогикалық институтқа айналды. 1994 жылы педагогика институты Атырау университеті болып құрылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://asu.edu.kz/university/|title=Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Атырау мұнай және газ университеті|Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті]]''' —еліміздің мұнай-газ саласы мен Батыс Қазақстан облысының экономикасын, білімі мен ғылымын жетілдіруге үлкен үлес қосуда. Атырау Мұнай және газ университеті Батыс Қазақстанның Білім және ғылым орталығына айналуда және Қазақстанның мұнай-газ саласындағы шығармашыл жастар мен өнеркәсіптік кәсіпорындар ұжымдары арасында лайықты құрметке ие болды. Атырау Мұнай және газ университеті еліміздің мұнай-газ саласы үшін жоғары білікті мамандарды даярлау бойынша Қазақстан Республикасының жалғыз мамандандырылған жоғары оқу орны болып табылады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aogu.edu.kz/|title=Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Колледждері ===    
*[[Атырау аграрлы-техникалық колледжі]] 
*Атырау балық өнеркәсібі колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://edu-kz.com/kz/kolledzhder/atyraudagy-balyq-sharuashylygy-kolledzhi|title=Атырау балық өнеркәсібі колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
[[Сурет:Атырау. Қазақстан-Канада жоғарғы мұнай колледжі (APEC ).jpg|thumb|оңға|450px|Атырау. Жоғары мұнай колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ticketon.kz/kz/place/vysshij-kolledzh-apec-petrotechnic|title=Жоғары мұнай колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;]]
*Атырау бизнес және құқық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://2gis.kz/atyrau/firm/70000001034596018|title=Атырау бизнес және құқық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау жоғарғы медицина колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://2gis.kz/atyrau/firm/70000001034595563|title=Атырау жоғарғы медицина колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://college.aigi.kz/|title=Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау индустриалды колледжі&lt;ref&gt;https://www.ainc.kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422180903/https://www.ainc.kz/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Атырау сервис колледжі&lt;ref&gt;https://atrservice.kz/kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422180305/https://atrservice.kz/kz/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Атырау энергетика және құрылыс колледжі&lt;ref&gt;https://aesk.kz/ru/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422180727/https://aesk.kz/ru/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*С.Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі&lt;ref&gt;http://apolitcol.kz/&lt;/ref&gt;
*Д.Нұрпейсова атындағы музыка колледжі (академиясы)
*Каспий маңының қазіргі заманғы колледжі (ПСК)&lt;ref&gt;https://psvk.edu.kz/&lt;/ref&gt;
*Жоғарғы мұнай колледжі (APEC)&lt;ref&gt;https://apec.edu.kz/kk/o-kolledzhe/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422174723/https://apec.edu.kz/kk/o-kolledzhe/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Қ.Дүтбаева атындағы гуманитарлық колледж&lt;ref&gt;http://gumcollege.kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422174503/http://gumcollege.kz/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Мұнай және газ технологиялық колледжі
*«Болашақ» кәсіби-гуманитарлық колледжі

== Денсаулық сақтау ісі ==
Гурьевте тұрған әскери бөлімде алғаш рет 15 орындық [[аурухана]] ашылған. 1901 жылы осы ауруханаға арналған 2 үй салынып, оның біреуі  хирургиялық, біреуі басқа ауруларды емдеу орны боп белгіленген және 1 дәрігер, 2 фельдшер жұмыс жасаған. [[File:Атырау. №2 қалалық емхана.jpg|thumb|right|300px|Атырау.1951 жылы салынған мұнайшылар ауруханасы]]Ұлы Отан соғысы жылдарында Атырау қаласына 2 [[госпиталь]] орналастырылды. 1967 жыл мен 1987 жылдың аралығында облыстық аурухананың, балалар ауруханасының, перзентхананың, облыстық онкологиялық және туберкулезді емдеу диспансерінің жаңа үйлері іске қосылды.&lt;ref&gt;Атырау медицинасының шежіресі. Ғарифолла Шәңгереев, Өнербай Жанбала -Алматы 2010, &quot;Арыс&quot; баспасы. *ISBN 978-601-291-007-0&lt;/ref&gt;

Қазіргі кезде Атырау облыстық ауруханасы, балалар ауруханасы, №2 Атырау облыстық ауруханасы (Облыстық жұқпалы аурулар ауруханасы), Атырау қалалық медициналық жедел жәрдем станциясы, қалалық перзентхана, ЖИТС алдын алу және онымен күресу орталғы, балалар стоматологиясы, өкпе аурулар санаториясы, кардиология орталығы, көз аурулар ауруханасы, қан орталы, наркологиялық диспансері, онкологиялық диспансері, патологоанатомия бюросы, перинаталдық орталық, психиатриялық жүйке аурулар ауруханасы (Психикалық сауықтыру орталығы), тері-венерология диспансері, туберкулезге қарсы күрес диспансері, теміржол ауруханасы, орталық нерв жүйесі зақымдалған балаларға арналған сәбилер үйі т.б. дәрігерлік ұйымдар жұмыс жасайды.

== БАҚ ==
=== Газет-журналдары ===
[[File:Атырау газеті.jpg|оңға|200px]]'''[[Атырау (газет)|«Атырау» газеті]]''' —Қазақстанның батыс өлкесіндегі алғашқы ұлттық басылымдардың бірі. Оның негізін қалап, материалдық базасын жасақтап, алғашқы нөмірлерін шығарған 1923 ж. Гурьев уездік партия комитетінің бірінші хатшысы болған Төлепкерей Өтеулиев. Алғашқы саны «Ерік» деген атаумен 1923 жылы сәуір айында шықты. «Атырау»  аймақтың тыныс-тіршілігін қалың оқырманға жеткізіп келе жатқан облыстық газет.&lt;ref&gt;Егемен Қазақстан. 02.11.2018&lt;/ref&gt;
[[File:Прикаспийская коммуна.jpg|оңға|200px]]
'''[[Прикаспийская коммуна|Прикаспийская коммуна газеті]]''' —орыс тілінде шығатын облыстық қоғамдық-саяси газет. Газет 1920 жылдың 26 ақпан айынан бастап «Трудовая Правда» атымен шықты. Газет облыстың өзекті мәселелері туралы, нарықтық қатынастар, халық шаруашылығын дамыту тұрақты көрініс табуда.&lt;ref&gt;Атырау: Энциклопедия. -Алматы: Атамұра, 2000&lt;/ref&gt;

'''[[Ақ Жайық (газет)|«Ақ жайық» газеті]]''' —Атырау облысындағы кең тараған әрі тұңғыш тәуелсіз апталық басылым. Алғашқыда «Компаньон» (1991), кейін «Местное обозрение» (1992) аталып, шағын көлемде жарық көрген газет 1993 жылы мамыр айынан «Ақ жайық» аталды. Бұл - нарық жағдайына бейімделген, облыс, республика көлемінде өзін-өзі қаржыландыруға толық көшкен алғашқы газеттердің бірі.[[File:Ақ Жайық.jpg|оңға|200px]]

Сонымен қатар &quot;Мегаполис Атырау&quot;, &quot;Мұнайлы Астана&quot;, &quot;Алтын сақа&quot;, &quot;Алтын аймақ&quot; апталық газеттері және &quot;Мерейлі мекен&quot; журналы шығады.

=== Телеарналары ===
Атырау облыстық телерадиокомпаниясының хабар тарату саясаты [[Қазақстан (корпорация)|«Қазақстан» РТРК АҚ]] жүргізіп отырған саясатына толық сәйкес келеді. Ол ақпараттық және білім беру функцияларын орындай отырып, мемлекет пен қоғам арасындағы қатынастарды [[Сурет:Атырау телемұнарасы.jpg|thumb|оңға|300px|Атырау телемұнарасы]] үйлестіруге бағытталған. Телеарнаның басты міндеті - аймақтық деңгейде мемлекеттік саясатты жүргізу. Телеарнаның жалпы апталық көрсетілімі 119 сағатты құрайды. Оның ішінде мемлекеттік тілде - 80,30 сағат, немесе жалпы хабардың 68%. Меншікті бағдарламалар 45 сағатты құрайды немесе жалпы эфирдің 38% құрайды. &quot;Atyray&quot; телеарнасының хабар тарату антеннасы 180 метрлік мұнараның 153-і метрінде орналасқан.
Жетістіктері:
*Телевизияның «АПТА» ақпараттық-талдау бағдарламасы (авторы және жүргізушісі Н. Қосшиев) Халықаралық «Шабыт» фестивалінің арнайы дипломымен марапатталды;
*Теледидарда алғаш рет «Өзен өз арнасыммен ағады» атты 7-сериялық телехикая түсірілді;
*Ұлы Отан соғысының 60 жылдығына орай &quot;Тағдыр-Судьба&quot; телефильмі түсіріліп, ол [[Волгоград]] қаласында өткен ІV-Халықаралық &quot;Мәңгілік алау&quot; фестивалінде &quot;Үздік авторлық жұмыс&quot; номинациясында ІІ орын алды;
*[[Астрахан]] қаласында өткен Халықаралық &quot;Адам және теңіз&quot; байқауында &quot;белсенді азаматтық ұстанымы үшін&quot; номинациясында &quot;Каспий экологиясы: мәселелерді шешу жолдары&quot; фильмі жеңіске жетті;
*«Туған өлкем – Атырау» бағдарламасы республикалық &quot;Шаңырақ&quot; шығармашылық байқауында жеңіске жетті /Астана қ./;
*«Аманат» циклдік бағдарламасы &quot;Ең үздік тарихи-мәдени бағдарлама&quot; номинациясы бойынша Қазақстан РТРК АҚ ұйымдастырған байқауда ІІ орын алды /Астана қ./&lt;ref&gt;https://atyrautv.kz/ru/&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар [[КТК (телеарна)|КТК]], НТВ, [[Хабар (телеарна)|Хабар]], [[24KZ]], [[EL ARNA (телеарна)|Ел арна]], [[Qazsport]], Мир, [[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan]], 1-канал &quot;Евразия&quot;, СТВ, [[Astana TV]], [[НТК (телеарна)|НТК]], 31 канал, Абай ТВ, [[Жетінші арна]], ТВЦ т.б.арналар жұмыс жасайды.

=== Радио ===
'''«Atyraý radiosy»'''—ның тарихы 1938 жылы Гурьев облысының құрылуынан бастау алады. 1938 жылдың 2-ші наурызында алғаш рет радио хабары 
[[Сурет:Атырау радиосы.jpg|оңға|200px]] эфирге шықты. Қазір ол 102.0 FM жиілігінде тәулігіне 17 сағат хабар таратып отыр. 80 жыл бұрын сол кездегі Гурьев халқына алғашқы жаңалық таратқан бұл медиа-мекеме бүгінде заман сұранысына сай жаңа технологиямен жабдықталған. Елдегі саяси-экономикалық, төтенше жағдайлар кезінде дереу үн қосып, халыққа жедел ақпарат таратып, қоғамда оң пікір қалыптасуына ықпал етіп отыр. 
Қазір кеңейтілген диапазонды 1000 киловаттық жаңа радиотаратқыш іске қосылып  радиотолқынның таралу аймағы 60 шақырымға дейін кеңейді.&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/atyrauda-zhana-radiostudiya-men-zhana-radiotaratkysh-iske-kosyldy_a3542003 Атырауда жаңа радиостудия мен жаңа радиотаратқыш іске қосылды&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар 101,0 [[Қазақ радиосы]], 101,6 Радио Дача, 102,8 [[Шалқар (радио)|Шалқар радиосы]], 103,6 [[Тандем радиосы]], 104,4 NS радиосы, 104,8 Lux FM, 105,2 Русское радио Азия, 105,7 Восток FM, 106,2 Дала FM, 106,8 Европа+ Казахстан, 107,2 [[Жұлдыз FM]], 107,7 Авторадио Казахстан т.б. жұмыс жасайды.&lt;ref&gt;https://vcfm.ru/vc/Asia/guryev.htm&lt;/ref&gt;

==Қаланың назар аударарлық орындары==
*[[Иманғали мешіті]]
*[[Успен соборы|Успен шіркеуі]]
*[[Құрманғазы Сағырбайұлы]] ескерткіші
*[[Сұлтан Бейбарыс]] ескерткіші
*[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]]
*[[Хиуаз Қайырқызы Доспанова|Хиуаз Доспанова]] ескерткіші
*[[Исатай]]-[[Махамбет]] ескерткіші

== Атырау қаласының суреттері ==
&lt;gallery&gt;
Сурет:Atyrau street.jpg|Атыраудың көшелері
Сурет:Atyrau rivers.jpg|[[Жайық өзені]]
Сурет:New buildings of Atyrau.jpeg|Атыраудағы БТА банкінің ғимараты
Сурет:Hotel Kazakhstan in Atyrau.jpg|«Қазақстан» қонақ үйі
Сурет:Атырау қаласы Жаңа құрылыстар.jpg|Жаңа кварталдар

&lt;/gallery&gt;

== Белгілі тұлғалар ==
* [[Болат Жамитұлы Өтемұратов]] - Қазақстан Республикасы Президентінің Іс басқарушысы
* [[Темір Нұрбақытұлы Бекмамбетoв|Тимур Нұрбақытұлы Бекмамбетoв]]  - кинорежиссер, клипмейкер , продюсер 
* [[Ғани Есенкелдіұлы Қасымов]]- Қазақстан патриоттары партиясының төрағасы                                                                     
* [[Аркадий Юрьевич Волож]]  - Яндекс компаниясының бас директоры
* [[Фариза Оңғарсынова]] - ақын, халық жазушысы, журналист

== Бауырлас қалалары ==
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтау]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Орал]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтөбе]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Russia}} [[Астрахан]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Russia}} [[Сыктывкар]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Israel}} [[Ашдод]], [[Израиль]]
* {{flagicon|United Kingdom}} [[Абердин]], [[Құрама Патшалық]]

== Тағы қараңыз ==
* [[Атырау облысы]]
* [[Атырау аграрлы техникалық колледжі]]
* [[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]
* [[Атырау мұнай және газ университеті]]
* [[Атырау университеті]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ Атырау облысы әкімдігінің ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141007025035/http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ |date=2014-10-07 }}
* [http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php Atyrau City ақпараттық-танымдық торабы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060824051746/http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php |date=2006-08-24 }}
* [http://www.atr.kz Облыстық &quot;Атырау&quot; газеті]

{{Commonscat|Atyrau}}
{{Қазақстан қалалары}}
{{Атырау облысы}}
{{Атырау қалалық әкімдігі елді мекендері}}
{{Жайық өзені бойындағы елді мекендер}}

[[Санат:Атырау]]
[[Санат:Каспий теңізі кемежайлары]]
[[Санат:Жайық казак әскерінің тарихи елді мекендері]]</text>
      <sha1>4ngg6kcaoj1qou1ifsjlljtdlgy5hrj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400880</id>
      <parentid>3400879</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T07:25:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Колледждері */ дереккөз</comment>
      <origin>3400880</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="79225" sha1="cx1edn4q0hbwxihtd8nppfp8i4dvyrb" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = қала
 |атауы                   = Атырау
 |сурет                   = {{Photomontage
|photo1a                = Урал река.jpg
|photo2a                = Тенгизшевройл и Марриотт.jpg
|photo2b                = Ural River Atyrau.JPG
|photo3a                = Атырау. Иманғали мешіті.jpg
|photo3b                = 카자흐스탄 아티라우(중앙공원) - panoramio - 우한길(HK Woo).jpg

|photo4a                = Atyrau filarmonia(dom radio).jpg
|spacing                = 2
|position               = center
|color_border           = white
|color                  = white
|size                   = 290
|foot_montage           = 
}}
 |әкімшілік күйі          = Облыс орталығы
 |елтаңба                 = Coat of arms of Atyrau.svg
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_deg =47 |lat_min =7 |lat_sec = 
  |lon_deg =51 |lon_min =53 |lon_sec = 
  |CoordAddon             = type:city(146862)_region:KZ
  |CoordScale             =
 |ел картасы              = 300
 |облыс картасы           = 
 |аудан картасы           = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы                  = Атырау облысы
 |кестедегі облыс         = Атырау облысы
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |әкімі                   = Шәкір Кейкін
 |add1n              = Әкімдік мекенжайы
 |add1               = Атырау қаласы, Әйтеке би көшесі, №77А
 |құрылған уақыты         = 1640
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = ''Усть-Яицкий қалашығы, Нижний Яицкий қалашығы, Чапаев, Гурьев''
 |статус алуы               = 1885
 |жер аумағы                  = 458
 |климаты                 = қатаң континенталды, қуаң
  |тұрғыны                = 316 449
  |санақ жылы             = 2023&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478686 Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)]&lt;/ref&gt;
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = [[қазақтар]] 88,95 %&lt;br&gt;[[орыстар]] 7,73 %&lt;br&gt;[[корейлер]] 0,79 %&lt;br&gt;[[татарлар]] 0,50 %&lt;br&gt;[[өзбектер]] 0,38%&lt;br&gt;басқалары 1,65 %&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT453226 Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)]&lt;/ref&gt;
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = атыраулық
 |телефон коды            = 7122
 |пошта индексі           = 
 |пошта индекстері        = 060001-060011
 |ортаққордағы санаты     = Atyrau
 |сайты                   = https://www.gov.kz/memleket/entities/akimat-atyrau?lang=kk Атырау қаласының әкімдігі
 |сайт тілі               = 
 |сайт тілі 2             = 
 |сайт тілі 3             = 
}}
{{мағына|Атырау (айрық)}}
'''Атырау''' — [[Атырау облысы]]ның әкімшілік орталығы, [[Қазақстан]]ның [[Батыс Қазақстан|батысында]], [[Жайық]] өзенінің бойында орналасқан қала. Қаланың негізі 1640 жылы қаланған. Тұрғыны 316 449 адам (2023).
Атырау қаласынан [[Астана]]ға дейінгі қашықтық 1810 км.

== Атауы ==
Қала жеріндегі белгілі тұңғыш тұрақты қоныс — қазіргі «Орбита» стансасы қасындағы [[Алтын Орда]] кезеңіндегі болған ''Лаэти'' асары. [[Ноғай ордасы]] кезеңінде балықшылардың тұрақты ''[[Үйшік]]'' қонысы [[Жайық|Жайық өзені]] [[саға]]сында орналасқан.

Казак-орыстар жаулап ала бастағанда [[1640]] ж. ''Яицкий городок'' аталған қалашық салынған. Жайықтың жоғарысында'' Верхний Яицкий городок'' (қазіргі [[Орал]] қаласы) деген қалашық салынғасын, ''Нижний Яицкий городок'' деп аталып кеткен, соңынан ол — ''Усть-Яицкий городок''.

[[Ресей империясы|Ресей ханшайымы]] [[Екатерина II]] ''Яик'' өзенін (Жайықтың [[Орыс тілі|орысша]] атауы) ''Урал'' деп атауын жарлығымен бекіткенде, қаланың атауы ''Гурьев городок'', ''Гурьев'' деп өзгертілген.

1920 жж. қысқа уақытқа большевиктер Гурьевті ''Чапаев'' деп қайта атаған.

1992 ж. бері қала атауы — Атырау.

== Этимологиясы ==
«Атырау» -лексикасы көбіне үлкен айдынды көлдің не теңіздің сала-салаға бөлініп, тармақтанып, шығанақтар мен арал, саға, мүйістер пайда болатын жағалауы. 
Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауын, теңіздің алабын қоса, жергілікті тұрғындар күні бүгінге дейін атырау деп атайды.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақтар|шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым=Атажұрт|орны= Алматы|баспасы=«Білік»|жыл=2003|томы=VIII |беттері=480 |барлық беті=480 |сериясы= |isbn=-5-7667-2054-8|тиражы= }}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
[[File:Герб гурьев.gif|thumb|left|400px|Гурьев таңбасы]]
ХVІ ғасырдың бірінші ширегінен бастап , Жайық-Каспий жағалауына Ресей патшасы өкіметінің саясатына шыдамаған және патша үкіметін мойындағысы келмеген қашқын орыс еріктілері, күнкөріс іздеген крепостной шаруалар, қылмыстық элементтерден тұратын Волга бойы казактары келіп қоныс тебе бастаған. Олар келе сала өз кәсіпшіліктерін ашып,балық аулау, балық тұздау қостарын ұйымдастырып, жатар тұрақ орындарын тұрғызады. Сол уақыттан бастап тұрғызылған тұрақтар «[[Үйшік]]» атанып кеткен.

Жайық-Каспий жолы Азия елдерімен басқа да елдерге жол ашатын «әрі қақпа,әрі кілт» болатынына көзі жеткен патша өкіметі,ХVІІ ғасырдың 30-шы жылдарының аяғында Ярославлдық көпес, бай саудагер Гурьевтер әулетіне Жайық бойында балық кәсіпшілігін ашуға және бекініс тұрғызуға рұқсат қағазын береді.
1640 жылы Гурьевтер әулетінің басшысы Гурий Назарьев, балалары Михаил, Иван және Андреймен Жайық бойына келіп қоныстанып, өнеркәсіптерін ашып, [[Жайық]] және [[Ембі]] өзені балықтарын өндірістік және сауда мақсатында пайдалана бастайды.

Бой көтерген қала мен балықшылық өндіріс табыстары осы өңірді мекендеуші байырғы қалмақтар мен орыс казактарының қызғаныштарын туғыза бастайды. Ақыры қашанда көршілерімен жауласып-қырқысып отыратын қала, қалмақтардың тонауына ұшырайды.

Жайық бойындағы бұл оқиға [[Астрахан]] әскерлері басшылығын елең еткізді.
Ағаштан тұрғызылған қорған қамал жаудан және өрттен қорғануға қорғаныс бола алмайтынына көздері жеткен патша үкіметі,теңіз маңы және Жайық бойының қорғанысын күшейту мақсатында, 1645 жылдың 18 ақпанында М.Гурьевке қаланы [[қамал]] етіп тұрғызуға рұқсат береді. Рұқсат қағазында қала қамалын Астрахан қаласының үлгісіндей етіп тұрғызу көрсетіледі.

Тас қала-қорғанның құрылысы 1647 жылдың 6 маусымда басталып кетеді. Тұрғызылып жатқан қала 1649 жылы казактар атаманы И.Кондырев бастаған казактар тобының шабуылымен тоналады. 
Жайық бойындағы тас қала-қамалдың құрылысы 15 жылдан соң 1662 жылы аяқталып, Гурьевтердің үлкен қаржылық шығынына шығады. ХVІІ ғасырдың аяғына таман және ХVІІІ ғасырдың басынан бастап, тас қала-қамалы ірі шекаралық қамалға айналады.

*1798 жылдың 11 желтоқсанындағы Патша жарлығымен Гурьев қаласы Орал әскери басшылығының қарауына беріледі.
*1865 жылы уездік қала болды. 
*1917 жылға дейін және одан кейінгі 15 жыл бойы Орал әскери облысының орталығы
*1925 жылдан [[Бөкей губерниясы]]ндағы Гурьев уезінің орталығы 
*1929 жылы [[Гурьев округі]]нің орталығы
*1930 жылы аудан орталығы
*1938 жылғы қаңтар айының 15-інен облыс орталығы. 
*1992 жылы ақпан айының 21-і күні ҚР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы Гурьев қаласын Атырау қаласы деп атау жөнінде қаулы қабылдады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://akimat-atyrau.kz/|title=Атырау қаласының ресми сайты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Климаты ==
Климаты қатты континенталды, жазда құрғақ ,ыстық, ал қыста ылғал қармен сипатталатын салқындық. Жазы [[жауын-шашын]]сыз, құрғақ, ыстық ұзаққа созылады. Қыс мезгілінде [[қар]] аз жауып, суық болады.
{{Қаланың ауа райы
 | Ені  = 70 
 | Жағдайы = 
 | Жер_ілік = Атырау
 | Дерекнама  = [http://www.pogoda.ru.net/climate/35700.htm Ауа Райы мен Климат]

 | Қаң_ор =-6.4           | Қаң_ор_ж-ш =14 
 | Ақп_ор =-6.3           | Ақп_ор_ж-ш =11
 | Нау_ор =0.8            | Нау_ор_ж-ш =15 
 | Сәу_ор =11.2           | Сәу_ор_ж-ш = 16
 | Мам_ор =18.4            | Мам_ор_ж-ш =25 
 | Мау_ор =24.5             | Мау_ор_ж-ш =18 
 | Шіл_ор =26.8             | Шіл_ор_ж-ш =10 
 | Там_ор =24.8            | Там_ор_ж-ш = 10
 | Қыр_ор =18.0            | Қыр_ор_ж-ш =8 
 | Қаз_ор =9.7            | Қаз_ор_ж-ш =16
 | Қар_ор =1.3           | Қар_ор_ж-ш =18
 | Жел_ор =-4.3           | Жел_ор_ж-ш =14
 | Жыл_ор =9.9             | Жыл_ор_ж-ш =175

 | Қаң_ор_мин =-9.4       | Қаң_ор_макс =-2.8 
 | Ақп_ор_мин =-9.9         | Ақп_ор_макс =-1.8
 | Нау_ор_мин =-3.1         | Нау_ор_макс =5.8
 | Сәу_ор_мин =6.1        | Сәу_ор_макс =17.2
 | Мам_ор_мин =12.8         | Мам_ор_макс =24.5 
 | Мау_ор_мин =18.4         | Мау_ор_макс =30.8
| Шіл_ор_мин =20.5         | Шіл_ор_макс =33.4 
 | Там_ор_мин =18.5         | Там_ор_макс =31.6 
 | Қыр_ор_мин =12.3         | Қыр_ор_макс =24.6
 | Қаз_ор_мин =5.0         | Қаз_ор_макс =15.3
 | Қар_ор_мин =-1.7         | Қар_ор_макс =5.1 
 | Жел_ор_мин =-7.0         | Жел_ор_макс =-1.1
 | Жыл_ор_мин =5.2         | Жыл_ор_макс =15.2

 | Қаң_а_мин =-37.9          | Қаң_а_макс =10.5 
 | Ақп_а_мин =-37.4         | Ақп_а_макс =15.0 
 | Нау_а_мин =-32.3          | Нау_а_макс =26.3 
 | Сәу_а_мин = -12.3        | Сәу_а_макс =32.5 
 | Мам_а_мин =-2.3         | Мам_а_макс =37.6
 | Мау_а_мин =2.3          | Мау_а_макс =41.9 
 | Шіл_а_мин =8.1          | Шіл_а_макс =42.7 
 | Там_а_мин =4.8         | Там_а_макс =41.6 
 | Қыр_а_мин =-5.7         | Қыр_а_макс =40.1 
 | Қаз_а_мин =-15.7         | Қаз_а_макс =29.6
 | Қар_а_мин =-29.8         | Қар_а_макс =19.9
 | Жел_а_мин =-35.8         | Жел_а_макс =11.8 
 | Жыл_а_мин =-37.9          | Жыл_а_макс =42.7  
}}
Атырау қаласы ендігі 47, -07 С., ұзақтығы 51-53 болатын жазы ұзақ, қысы қысқа күндермен сипатталады.

Қаңтар айындағы орташа температура -6&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап -12&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін, ал шілде айындағы орташа температура +24&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап +26&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін. Ең төменгі температура -38&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С, ең жоғары температура +45&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С.
[[Каспий теңізі]]не құйып, облыс орталығынан өтіп жатқан [[Жайық өзені]]нің арқасында ол жердегі температура судан алыс жердегі аудандардың температурасымен салыстырғанда төмен болып келеді.
Жауын-шашын болар-болмас деңгейде, жылына орташа 150 мм, 200 мм шамасында болады. Жел бағыты қаңтар айында оңтүстік-шығыс бағытта болса, ал маусым айында батыс бағытта болады.

== Әкімшілік бөлінуі ==
Атырау қалалық әкiмшiлiгінің құрамында 1 қала, 6 ауылдық округ (Алмалы, Атырау, Дамбы, Еркiнқала, Кеңөзек, Қайыршақты), 15 елдi мекен бар. Қалаға 2013 жылы [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]], 2018 жылы Балықшы, Жұмыскер ауылдық округтеріндегі [[Ақжайық (Атырау қалалық әкімдігі)|Ақжайық]], [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]], [[Көкарна (Атырау қалалық әкімдігі)|Көкарна]], [[Водниково]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]], [[Рембаза]] елді мекендері, 2019 жылы Геолог ауылдық округіндегі [[Геолог (ауыл)|Геолог]], [[Бірлік (Атырау қалалық әкімдігі)|Бірлік]], [[Новокирпичное]], [[Теңдік (Атырау облысы)|Теңдік]], [[Қарабатан]], [[496 разъезд]] елді мекендері қосылды. Қалалық әкімдік аумағына Махамбет ауданынан Алмалы ауылдық округіндегі [[Алмалы (Атырау облысы)|Алмалы]], [[Береке (Атырау облысы)|Береке]] елді мекендері берілді.

== Әкімдері ==
* Нұрпейіс Мақашев 1992-1993
* Бекболат Нарегеев 1993-1995
* Жалғас Тікенбаев 1995-1998
* Арыстанғали Әшімғалиев 1998-1999
* Дүйсенбай Тұрғанов 1999-2002
* Манас Тасыбаев 2002-2006
* [[Бергей Сәулебайұлы Рысқалиев|Бергей Рысқалиев]] 2006
* [[Сәлімжан Жұмашұлы Нақпаев|Сәлімжан Нақпаев]] 2006-2009
* Мереке Есмұратов 2009-2012
* Асқар Керімов 2012
* Серік Айдарбеков 2012-2014
* Нұрлыбек Ожаев 2014-2016
* [[Серік Жамбылұлы Шәпкенов|Серік Шәпкенов]] 2016-2018
* Әлимұхаммед Құттымұратұлы 2018-2020
* Қайрат Оразбаев 2020-2022
* Мейірім Қалауи 2022-2023
* Шәкір Кейкін 2023-

== Халқы ==
Тұрғыны 1897 жылы 9,3 мың, 1959 жылы 78,1 мың, 1970 жылы 114,2 мың, 1979 жылы 130,9 мың, 2012 жылы 182,8 мың адам болды.&lt;br /&gt;2014 ж.  қала әкімшілігі тұрғындарының саны 280,6 мың адам құрады, оның ішінде:
* Атырау қаласы — 195,6 мың адам;
* [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]]  — 17,1 мың адам;
* [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер кенті]] — 10,4 мың адам;
* Ауылдық тұрғындар -57,5 мың адам;

{| class=&quot;wikitable&quot;      
|-
! 1959 !! 1970 !! 1979!! 1989!! 1999 !! 2009 !!2010 !!2011 !!2012 !! 2013!!2014 !!2015 !!2016 &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-cities.htm|title=Қазақстан / Qаzаqstаn|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
|-
| 78 143 || 114 277 || 130 916 || 149 261 || 142 497 || 165 387 ||171 900 ||176 937 ||182 866 ||189 211 ||195 674 ||217,866 ||226,042
|}
Атырау қаласында 84 ұлт өкілдері тұрады.
Облыстың 2014 жыл басындағы деректер бойынша жекеленген этностар құрамы төмендегідей:&lt;ref&gt;2014 жыл басына Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны. Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі.&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Барлық ұлттар!! қазақтар !! орыстар !!корейлер!! татарлар !! өзбектер !!украиндар !! немістер!! басқалары 
|-
| 280 600 ||239 905 || 29 616|| 2 945 || 1 952 || 1 055 || 735 || 407 || 3 985
|}
2019 жылғы статистикалық деректер бойынша Атырау қаласында туғандар саны 9 760, ал өлгендер саны 1 920 адамды құрады. Табиғи өсім 7 840 адам. Келген адамдар саны 16 130, кеткен адамдар саны 13 311 болды. Туылым коэффициенті (1000 адамға) 27,9, өлім-жітім коэффициенті (1000 адамға) 5,49 болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://stat.gov.kz/region/252311/dynamic|title=ҚР өңірлерінің статистикасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Экологиясы ==
Атырау қаласы кәсіпорындардың ортасында қалуда. Ауаны ластаушылардың 80-85 пайызын мұнай тасымалымен және мұнай өңдеумен айналысатын кәсіпорындар құрайды. Атырау қаласындағы өндіріс орындарының ауаға лас қалдықтарды тарату көрсеткіштері артып, ол жылына бір мың тоннадан асып тұр. Ірі кәсіпорындар әлі күнге тазарту құрылғыларымен жабдықталмаған. Сөйтіп зиянды шығарындылар еш сүзгіден өтпестен қала аумағына таралып жатыр. 

[[Қазтрансойл|«ҚазТрансОйл» АҚ Атырау мұнай құбыры басқармасы]] көмірсутегі қоспаларын 68,7 пайыз көлемінде, [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«Атырау мұнай өңдеу зауыты» ЖШС]] – 22,79, «Атырау жылу электр орталығы» көміртегі тотығын 46,08 пайыз, [[Каспий құбыр желісі консорциумы|«Каспий құбыр консорциумы-Қ» АҚ]] – 19,57, «Атырау жылу электр орталығы» ЖШС азот диоксидін – 73,2, Атырау мұнай өңдеу зауыты күкірт диоксидін 52,54 пайыз мөлшерінде ауаға шығаруда.

Атырау қаласында атмосфералық ауаның сапасын анықтайтын сегіз стансадан автоматты түрде тәулік бойына ауа құрамын анықтайтын сынама алынады. Соның ішінде «ВестОйл» ЖШС-нің базасы аумағында орналасқан стансадан күкіртті сутегінің шектеулі мөлшері концентрациясынан  асып кететіні анықталып отыр.&lt;ref&gt;Атырау газеті, 03.06.2015&lt;/ref&gt;

Қаланы улап жатқан негізгі 3 ошақ бар. Біріншіcі – мұнай компаниялары. Екіншісі – қаладан шыққан тұр­мыстық қалдықтарды көмуге арналған полигон. Үшіншісі – қаланың екі жақ шетінде орналасқан қалдық суларды төгетін булану алаңы.&lt;ref&gt;«Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газеті, 08.08.2020&lt;/ref&gt;

==Кәсіпорындары ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Кестеде 1000-нан астам қызметкері бар Атырау қаласының ірі кәсіпорындары көрсетілген&lt;ref&gt;KazDATA: все крупные компании Атырау и Казахстана&lt;/ref&gt;
|-
! Кәсіпорындар !! Қызмет түрі
|-
| «АРИАДНА» ЖШС||Инженерлік құрылыстарын салу
|-
| «СИЧИМ С.П.А., КАЗАХСТАН» бөлімі || Мұнай және газ магистральдық құбырларын салу
|-
| «АТЫРАУ ЖЫЛУ-ЭЛЕКТР ОРТАЛЫҒЫ» АҚ	 || Жылу электр станцияларының электр қуатын өндіруі
|-
| [[Теңізшевройл|«ТЕҢІЗШЕВРОЙЛ» ЖШС]]|| Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «БОЛАШАҚ-АТЫРАУ» ЖШС|| Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «ФИРКРОФТ ИНЖИНИРИНГ СЕРВИСИЗ ЛИМИТЕД КАЗАХСТАН ЖШС» || Жұмыспен қамту агенттігінің қызметі
|-
| «НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ Н.В.» бөлімі || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «ПСН КАЗСТРОЙ» АҚ || Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «CAPITAL COMPLEX CATERING» ЖШС || Мейрамханалар мен тамақ беру қызметі
|-
|«ЮЛМАР-СЕРВИС» ЖШС || Изоляциялау жұмыстары
|-
| «КОНСОРЦИУМ «ISKER» ЖШС || Басқа топтамаларға енгізілмеген өзге де инженерлік құрылыстар салу
|-
| «ДЕНХОЛМ-ЖОЛДАС» || Арнайы мамандықтарды талап ететін өзге де құрылыс жұмыстары
|-
| «ҚАЗМҰНАЙГАЗ - БҰРҒЫЛАУ&quot; СЕРВИСТІК БҰРҒЫЛАУ КӘСІПОРНЫ» ЖШС || Мұнай және табиғи газ өндірісін техникалық қолдау
|-
| [[Ембімұнайгаз|«ЕМБІМҰНАЙГАЗ» АҚ]] || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«АТЫРАУ МҰНАЙ ӨҢДЕУ ЗАУЫТЫ» ЖШС]] || Мұнай өңдеу өнімдерін өндіру
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Атырау кәсіпорындары 
|-
! Теңізшевроил кеңсесі !! Атырау «НКОК» кеңсесі  !! Атырау мұнай өңдеу зауыты
|-
| [[Сурет:Атырау. Теңізшевроил кеңсесі.jpg|ортаға|300px]] || [[Сурет:Атырау. НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ.jpg|ортаға|300px]]|| [[File:Атырау АМӨЗ.jpg|ортаға|250px]]  
|}

== Көлік және инфрақұрылым ==
Қазіргі таңда Атырау қаласында көліктің барлық түрлері де дамыған.[[Сурет:Атыраудағы экологиялық таза автобустар.jpg|thumb|right|300px|Атыраудағы экологиялық таза автобустар]]
'''Қоғамдық көлік.''' Атырау қаласының [[Автобустың маршруты|маршрут желісі]] күні бүгінге 51 маршрут жұмыс атқаруда. 2013-2015 жылдары аралығында қалаішілік маршрутында қызмет көрсететін «АйсТрансХолдинг» ЖШС-і өз қаражаты есебінен 51 дана [[автобус]] сатып алды. 
Қоғамдық көліктер [[GPS]] – мониторинг жүйесін қолданады, ол онлайн режимінде қалалық қоғамдық көліктердің маршруттары, аялдамалар және көліктің ағымдағы жағдайы туралы ақпараттарды ұсынады.

«Атырау» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясының қатысуымен «Atyrau-Avtopark» автобус паркі құрылып, оған Семей қаласынан 65 жаңа автобус сатып алынды. 2020 жылы «Ақ Жайық Автопарк» ЖШС-і экологиялық тұрғыдан қоршаған ортаға лас шығарынды шығармайтын 160 жаңа автобус алды. 
2021 жылдан бастап автобустар санын 140-тан 250-ге дейін көбейтуді жоспарлап отыр. Бұл саптағы 220 автобус мүмкіндігі шектеулі азаматтардың қажеттіліктері үшін толық бейімделген.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ernur.kz/kazakstan/atyrauda-metanmen-zhuretin-avtobustar-zholgha-shykty|title=Атырауда метанмен жүретін автобустар жолға шықты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

Қалада троллейбус жүйесі 1996 жылдың 09 қыркүйегінде ашылып, 1999 жылдың 29 сәуірінде оның қозғалысы тоқтатылды. Бір ғана маршрутта 5 троллейбус қызмет көрсетті.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://transphoto.org/city/402/|title=Троллейбус компаниялары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Темір жол көлігі.''' Атырау арқылы өтетін темір жол вокзалынан 13 бағыт бойынша 24 поезд кесте бойынша жолаушылар тасымалын қамтиды. Темір жол Атырауды Қазақстанның [[Алматы]], [[Ақтөбе]], [[Астана]] сияқты ірі қалаларымен, сондай — ақ Ресейдің ([[Мәскеу]], [[Саратов]], [[Волгоград]], [[Астрахан]]), Тәжікстанның ([[Куляб]], [[Худжанд]], [[Душанбе]])  қалаларымен және Өзбекстан астанасы-[[Ташкент]]пен байланыстырады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://atyrau.invest.gov.kz/kz/about/infrastructure/|title=Инфрақұрылым|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Әуе көлігі.''' Атырау әуежайынан келесі бағыттар бойынша рейстер ұшырылады:[[File:Атырау әуежайы.jpg|thumb|right|300px|Атырау халықаралық әуежайы]]
{{Airport-dest-list| {{flagicon|Қазақстан}} [[Air Astana]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Ақтау]], {{flagicon|Түркия}} [[Ататүрік атындағы халықаралық әуежай|Ыстамбұл]], {{flagicon|Нидерланд}} [[Схипхол|Амстердам]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Qazaq Air]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Ақтөбе халықаралық әуежайы|Ақтөбе]],{{flagicon|Қазақстан}}[[Орал халықаралық әуежайы|Орал]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Bek Air]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]]| {{flagicon|Қазақстан}} [[SCAT]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Актау]], {{flagicon|Әзірбайжан}} [[Баку әуежайы|Баку]]
| {{flagicon|Ресей}} [[Аэрофлот]]|{{flagicon|Ресей}} [[Шереметьево әуежайы|Мәскеу-Шереметьево]]}}
Қабылдайтын әуе көлігі түрлері: Ан-12, [[Ан 24|Ан-24]], Ан-26, Ан-28, Ан-30, [[Ан-32]], [[Ан-72]], Ан-74, [[Ан-124]], Ил-62, Ил-76, [[Л-410]], Ту-134, Ту-154, Як-40, Як-42, [[Airbus A320|Airbus A319]], [[Airbus A320]], Airbus A321, ATR 42, ATR 72, [[Boeing 707]], [[Boeing 737]], [[Boeing 747]], [[Boeing 757]], Boeing 767, және тағы да басқа 3-4 кластағы ӘК түрлері, барлық типтегі [[тікұшақ]]тар.

== Атырау қаласының көпірлері ==
[[1965 жыл]]ы [[28 тамыз]]да [[Жайық|Жайық өзені]] арқылы өтетін қаладағы алғашқы темірбетон көпір салынып, пайдалануға берілді. Көпірдің ұзындығы 259 метр, биіктігі 10 метр. «Орталық» көпір Сәтбаев даңғылы мен Абай көшесін байланыстырады. Символикалық рөлі Европа мен Азияны жалғастырады.

Қаланың солтүстік бөлігінде [[1985 жыл]]ы Ғаббас Берғалиев көшесінің бойымен айналма көпір пайдалануға берілді. Ұзындығы 200, ені 17 метр, ол А-27 Ақтөбе - Астрахан тас жолында қала арқылы өтетін транзиттік автомобиль жолына айналды.
[[Сурет:Атырау көпірлері.jpg|thumb|right|350px|[[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын жалғайтын автомобиль және жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер]]
[[2001 жыл]]ы «Тәуелсіздікке 10 жыл» аспалы «жаяу жүргіншілерге арналған» көпір салынды. Ұзындығы 551 метрлік көпір Гиннестің рекордтар кітабына әлемдегі ең ұзын жаяу жүргіншілер көпірі ретінде енгізілген.
[[2008 жыл]]ы қаланың оңтүстік бөлігінде [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]] шағын аудандарын байланыстыратын «Балықшы» көпірі салынды. Ұзындығы 484,4 м, ені 23,9 м.

Осы жылы Балықшы-Перетаска көпірі пайдалануға берілді. Ұзындығы 63,7 м, ені 14 м. Ол Балықшы шағын ауданы мен Мирный және [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]] шағын аудандарын жалғастырушы рөлін атқарады.

[[2009 жыл]]ы Сұлтан Бейбарыс даңғылын жалғастыратын көпір ашылды. Өткізу қабілеті тәулігіне 5-7 мың автомобильді құрайтын төрт жолақты көпір, ұзындығы 800 м кіреберіс жолдармен, ұзындығы 380,7 м және ені 22 м, жүріс бөлігінің ені 16 м. Екі жағынан жаяу жүргінші жолы 2,5 метр құрайды. Сұлтан Бейбарыс даңғылы бойындағы көпір теміржол вокзалын (сол жағалау) және оң жағалаудағы «Атырау» халықаралық әуежайын байланыстырады.

Осы жылы қаланың [[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын (Әуезов даңғылынан Ғұмаров көшесіне) жалғайтын «Мұнайшы» көпірі пайдалануға берілді. 4 жолақты көпірден тәулігіне 5-7 мың автомобиль өтеді. Көпірдің жалпы ұзындығы 693 метр, ұзындығы 483 метр және ені 17 метр. Жүріс бөлігінің ені 14 метр, екі жағында ені 1 метр 2 жаяу жүргіншілер жолы бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://rus.azattyq.org/a/Atyrau_bridge_opening_salary/1784299.html|title=Атырау қаласындағы көпірдің тұсаукесері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

[[2010 жыл]]ы Мечников пен Баймұханов көшелерін жалғайтын көпір салынды. Ұзындығы 770, ені 23,5 метр. Ол қаламыздың 370 жылдығына орай ашылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=6cnh0nQg_ug|title=Атырау қаласындағы көпірлер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Мәдениеті ==
Атырауда [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]], [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония]], Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы орналасқан. [[Атырау халық ұлт аспаптар оркестрі|Дина Нұрпейісова атындағы халық ұлт-аспаптар оркестрі]] жұмыс жасайды.

[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]], Қазақстандағы мезозой дәуірінен сыр шертетін жалғыз палеонтологиялық мұражайы Атырау қаласында орналасқан.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=cT0rkEH4xWw|title=Палеонтологиялық мұражай жаңғыртылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt; [[Атырау облыстық өнер мұражайы|Ш.Сариев атындағы Атырау облыстық көркемсурет және қолданбалы сәндік өнер мұражайы]], кинотеатрлар, мәдениет және демалыс паркі, қонақ үйлер т.б.жұмыс істейді.

«Ғ.Сланов атындағы Атырау облыстық ғылыми әмбебап кітапхана», Атырау облыстық балалар кітапханасы, Облыстық көрмейтін және нашар көретін азаматтар кітапханасы, №1,2,3 Атырау қалалық орталық балалар кітапханалары қала тұрғындарына өз қызметтерін көрсетуде.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония|Н.Жантөрин атындағы филармония]] !! [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]] !! Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы !! [[Атырау облыстық өлкетану мұражайы|Атырау тарихи-өлкетану мұражайы]]
|-
| [[Сурет:Atyrau filarmonia(dom radio).jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау облыстық драма театры.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау тарихи-өлкетану мұражайы.jpg|ортаға|200px]]
|}

==Сәулеті және көрікті жерлері==
Атырау архитектуралық құрылысы жағынан үшке бөлінеді. Жайықтың оң жағасындағы ескі қалада негізінен ''20 ғасырдың басында'' салынған бір қабатты ағаш және кірпіш үйлер кездеседі. Орталық бөлігінде екі қабатты тас үйлер, ''4 – 5 қабатты тұрғын үйлер'' мен мекеме жайлары бар. Өзеннің сол жағалауында кеңес өкіметі жылдары Ембімұнай кенті мен мұнай айыру зауытының қалашығы пайда болды. [[Жайық]]қа салынған көпір (''1965'') [[Еуропа]] мен [[Азия]] құрлықтарында жатқан қаланың екі бөлігін байланыстырады.

Атырау қаласының заманауи сәулетіне Исатай мен Махамбет алаңы, Иманғали мешіті, XIX ғасырда салынған [[Успен соборы|Православ шіркеуі]], (бұл шіркеу Атырау қаласында тұрғызылған алғашқы ғимарат), Marriott қонақ үйі, Алмагүл ықшам ауданы, соңғы үлгіде салынған спорт, мәдениет сарайларын айтуға болады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nur.kz/leisure/tourist-routes/1721256-dostoprimecatelnosti-atyrau/|title=Атыраудың көрікті жерлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Иманғали мешіті]] !! [[Успен соборы]] !! Marriott қонақ үйі
|-
| [[Сурет:Атырау. Иманғали мешіті.jpg |ортаға|300px]]|| [[Сурет:Атырау. Успен соборы.jpg|ортаға|300px]] ||[[Сурет:Marriott қонақ үйі.jpg|ортаға|300px]]
|}

== Саябақтары ==
Қазір Атырау қаласында 6 саябақ бар. Жеңіс саябағы, «Алмагүл» ықшам ауданындағы саябақ,  «Балықшы» ықшам ауданындағы саябақ, ретро паркі, №1 және №2 ықшам ауданындағы, және «Тұрғындар қалашығындағы» саябақтар. Саябақтардың аумағы 10 гектарға жетеді. Олар жасыл желектерден, аллеялардан, абаттандырылған жолдардан, орындықтар мен серуендеу алаңдарынан тұрады. Сонымен қатар танымал тұлғаларға ескерткіштер, субұрқақтар, мүсіндер және т.б. бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=В.Гузиков. Атырау қаласындағы саябақтар жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтар сияқты өсуде|title=Атырау облысының ақпараттық ресурсы 07.08.2019.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Жеңіс» саябағы''' — Ұлы Отан соғысы жауынгерлерін еске алуға арналған мәңгілік алау арқылы таныс. Кіре беріс қақпадан кейін әскери техниканың нақты үлгілері қойылған. Мұнда [[Ан-2|ұшақ]], [[Т-34|танк]], зеңбірек, бронетранспортер т.б. көруге болады. Жеңіс саябағындағы &quot;Тағзым Аллеясы&quot; алаңында Ұлы Отан соғысының атыраулық қаһармандарына арналған 14 бюст орнатылған. Парктің орта тұсында аспанға бағытталған найзаның жанында орналасқан Мәңгілік алау бар. Сондай-ақ, парк құрамында «Естелік қабырғасы» бар. Ол бірнеше ондаған ірі гранит плиталардан тұрады, олардың үстінде Екінші дүниежүзілік соғыстан оралмаған Атырау облысы тұрғындарының есімдері жазылған. Саябақта  қаза тапқан интернационалист жауынгерлерді, сондай-ақ тәжік-ауған шекарасында қаза тапқан қазақстандық жауынгерлерді еске алуға арналған [[ескерткіш]] орнатылған.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://tumba.kz/putevoditel/48-%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C/25303-park_pobedy_atyrau.html|title=Атырау бойынша нұсқаулық: Жеңіс паркі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Ретро Парк саябағы''' — өткен ғасырдың елуінші жылдарындағы [[Неоклассицизм|неоклассикалық]] үлгіде салынған. Оның негізгі аумағын парк аллеялары құрайды. Бұл саябақ [[Жайық]] өзенінің жағалауы мен [[Мұнайшылар қалашығы|«Тұрғындар қалашығының»]] аралығында орналасқан. Саябақта әртүрлі павильондар, амфитеатр, түрлі түсті жарықпен әрленген су бұрқақтары, ретро стиліндегі дәмхана т.б. бар. Орта тұсында жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер,  жасанды тоғандар және басқа да сәулет туындылары орналасқан. Саябақта &quot;Дос-Мұқасан&quot; музыкалық ансамбліне орнатылған  ескерткіш бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://merei-m.kz/ru/2017/12/09/atyraudy-zha-a-retro-sayaba-y/|title=Атыраудың жаңа ретро-саябағы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Жастар саябағы''' — Жайық өзенінің Еуропа бөлігіндегі жағасында орналасқан. Саябақта жүгіру, велосипед, жаяу жүргіншілер жолы салынған. Мұнда көлеңкелі конструкциялы жазғы мобильді кафелер, балалар мен ересектерге арналған алаңдар, спорт жабдықтары, аттракциондар бар. Аумағы – 6,5 гектар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kaz.inform.kz/news/atyrau-kalasynda-zhastar-sayabagy-ashyldy_a3701949/|title=Атырау қаласында Жастар саябағы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Жеңіс саябағы !! Ретро парк !! Жастар саябағы
|-
| [[Сурет:Атырау. Жеңіс саябағы.jpg |орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Ретропарк.jpg|орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Жастар саябағы.jpg|орта|280px]]
|}

== Атырау қаласының ескерткіштері ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Танымал тұлғаларға арналған ескерткіштер
|-
! Сұлтан Бейбарыс ескерткіші !!Исатай-Махамбет ескертіші!! Үш биге арналған ескерткіш !! Халел Досмұхамедов ескерткіші
|-
| [[Сурет:Атырау. памятник Султану Бейбарысу.jpg |орта|250px]] ||[[File:Исатай Махамбет.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Үш биге ескерткіш.jpg|орта|250px]] || [[File:Atyrau university.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Ақын-жазушыларға арналған ескерткіштер
|-
! Әбу Сарсенбаев ескерткіші!! Хамит Ерғалиев ескерткіші !! Фариза Оңғарсынова ескерткіші !! Жұмекен Нәжімеденовке ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Абу Сарсенбаев.jpeg|орта|250px]]|| [[Сурет:Атырау. Х.Ерғалиевқа ескерткіш.jpg|орта|250px]]|| [[Сурет:Ф.Оңғарсынова ескерткіші.jpg |орта|200px]] ||[[Сурет:Атырау. Ж.Нәжімеденов ескерткіші.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Күйшілер мен әншілерге арналған ескерткіштер
|-
! Құрманғазы Сағырбаев ескерткіші !! Дина Нұрпейсова ескерткіші !! Қаршыға Ахмедияров ескерткіші !!Атырау. Дос Мұқасанға ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Құрманғазы ескерткіші.jpg|орта|200px]]|| [[Сурет:Атырау. Дина Нурпейсова ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Қаршыға Ахмедияров ескерткіші.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Дос Мұқасан.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Соғыс ардагерлеріне арналған ескерткіштер
|-
! Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш !!Қайырғали Смағұлов ескерткіші !! Хиуаз Доспановаға ескерткіш !!Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш аллея
|-
| [[Сурет:Атырау. Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш.jpg|орта|280px]]||[[Сурет:Атырау. Қайырғали Смағұлов ескерткіші.jpg |орта|150px]]  || [[Сурет:Атырау. Хиуаз Доспановаға ескерткіш.jpg|орта|200px]]||[[Сурет:Атырау. Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Әртүрлі ескерткіштер
|-
! Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш !! Молекула ескерткіші !! Бекіре балығына ескерткіш !! Әлші (асық) ескерткіші
|-
| [[File:Атырау. Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш.jpg|орта|220px]]|| [[Сурет:Атырау. Молекула ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Бекіре балығына ескерткіш.jpg|орта|150px]]|| [[Сурет:Атырау. Әлші (асық) ескерткіші.jpg|орта|220px]]
|}

== Спорты ==
Атыраудан Токиодағы Олимпиадаға елдің құрама командасында ескек есу бойынша спорт шебері А.Круглов қатысты. Боксшы Б.Теміров Олимпиадалық ойындарға, әлемдік, еуропалық сайыстарға қатысып, үш дүркін КСРО чемпионы болды. Атырау ескекшілері  Д.Савин, А.Сафарян, С.Сергеев Қазақстанның бірнеше дүркін чемпиондары. [[Арман Константинұлы Шылманов|Арман Чилманов]]  84 кг салмақты таэквондодан 2008 жылғы Олимпиялық ойындардың қола медалі иегері. [[Сәния Махамбетова]] самбо және дэюдо күрестері бойынша халықаралық және республикалық сайыстарда бірнеше рет жеңістерге жетті.

'''[[Атырау (футбол клубы)|«Атырау» футбол командасы]]''' республика чемпионатының 2 дүркін қола жүлдегері (2001 және 2002 жылдар),  2009 жылы Қазақстан кубогының иегері. Қазақстан кубогының иегері.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://qfl.kz/ru/team/1/|title=OLIMPBET Премер лигасы Атырау|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

''' [[Бейбарыс (шайбалы хоккей)|«Бейбарыс» хоккей клубы]] ''' 4 дүркін Қазақстан чемпионы (2010/2011, 2011/2012, 2015/2016 және 2018/2019).&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%91%D0%B5%D0%B9%D0%B1%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%81|title=«Бейбарыс» хоккей клубы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Атырау» волейбол командасы ''' 2003 және 2006 жылғы еліміздің чемпионы, 4 рет Қазақстан кубогының иегері -2000, 2009, 2010, 2015

'''«Атырау Барыстары»''' баскетбол командасы  Қазақстан біріншілігінің 2-рет алтын (2010/2011, 2015-2016), 7-дүркін күміс жүлдегері. (011/2012, 2012/2013, 2013/2014, 2016/2017, 2017/2018, 2018/2019, 2019/2020.&lt;ref&gt;http: //www. bcbarsyatyrau.kz/&lt;/ref&gt;

Спорт нысандарынан Атырау қаласының орталық [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] бар. Қасында спорт комплексі және жүзу бассейні орналасқан. Денешынықтыру және сауықтыру орталығында (ФОК)  әртүрлі спорт секциялары жұмыс жасайды.
[[Атырау мұз айдыны]] сарайында хоккейден еліміздің біріншілігінің ойындары өтеді. Теннис орталығында үлкен теннис ойнауға арналған 4 ашық және 4 жабық алаң бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://24.kz/kz/archive/zha-aly-tar/t-uelsizdikke-25-zhyl/item/154229-khaly-araly-talap-a-saj-tennis-ortaly-y-ashyldy|title=Атырауда халықаралық талапқа сай теннис орталығы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Спорт нысандары
|-
! [[Атырау мұз айдыны|Мұз айдыны сарайы]] !! Атырау Теннис орталығы !! [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] !! Байдарка және каноэ спорты
|-
| [[Сурет:Атырау. Мұз айдыны сарайы.jpg|ортаға|200px]]|| [[File:Атырау Теннис орталығы.jpg|ортаға|250px]] || [[File:Munaishy stadium.jpg|ортаға|200px]] || [[File:Атыраудағы байдарка және каноэ спорты.jpg|ортаға|200px]]
|}

== Білім жүйесі ==
=== Мектепке дейінгі мекемелер ===
Мектепке дейінгі мекемелердің құрамына мектепке дейінгі жастардағы балалардың күндізгі уақытта және тәулік бойы болатын жалпы типтегі (бала бақшалар, балалар яслиі, балалар үйі, мектепке дейінгі балалар үйі) мекемелері, ақыл-ой және дене бітімі дамуында ауытқулары бар арнайы мектепке дейінгі мекемелер, аурушаң балаларды салауаттандыруға арналған жазғы демалыс орындары кіреді. Атырау қаласы бойынша 46 балабақшада 13 863 бүлдіршіндер тәрбиеленуде.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://goroo-atyrau.kz/balabakshalar.html|title=Атырау қаласының білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Мектептегі білім ===
Атырау қаласының 61 мектебінде, оның ішінде Атырау облыстық дарынды балаларға араналған казақ-түрік лицейі, Атырау облыстық дарынды балаларға арналған мамандандырылған мектеп-лицей-интернаты, Ағышын тілін терең оқытатын техникалық гимназия, Атырау қалалық білім бөлімінің қалалық лицейі, Облыстық дарынды балаларға арналған мектеп-интернат, Үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мамандандырылған №30 мектеп-гимназия, Облыстық ұлттық гимназия, №34 лингвистикалық мектеп-гимназия, Н.Тілендиев атындағы облыстық &quot;Кіші өнер академиясы&quot;. Назарбаев Зияткерлік мектебі сияқты білім ордаларында 73 690 оқушы білім алуда.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://biznesinfo.kz/usefullinks/page/shkoly-atyrau-i-atyrauskoy-oblasti--adres--telefon|title=Атырау қалалық білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Жоғары оқу орындары === 
'''[[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]''' —2001 жылы құрылып, білім және ғылым министрлігі берген лицензия негізінде еңбек нарығында табысты жұмыс істейді. Институт -күндізгі және сырттай оқыту формалары бойынша қазақ және орыс тілдерінде 16 мамандық бойынша [[Сурет:АИГИ корпус №2.jpg|thumb|right|300px|'''Атырау инженерлік-гуманитарлық институты''']]жоғары-кәсіптік мамандар (бакалавриат) даярлайтын жоғары оқу орны. Институт жоғары білікті кадрларды даярлау бойынша маңызды ғылыми және оқу орталығы болып саналады. Институт инновациялық бағдарламаларды сәтті іске асырағаны үшін 2004 жылы Еуропа кәсіпкер қауымдастығының «INSAM» алтын медалімен (Женева, 2005 ж), Халықаралық «Алтын Құйма» (CBS Consult, Мәскеу, 2007) марапатталды. &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aigi.kz/language/kk/|title=Атырау инженерлік-гуманитарлық институты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Халел Досмұхамедов атындағы Атырау университеті]]''' —Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде өзіндік тарихы мен тәжірибесі бар халықаралық деңгейдегі бәсекеге қабілетті мамандар даярлайтын жоғары оқу орындарының бірі. Университет 1950 жылы 14 маусымда мұғалімдер институты ретінде ашылды. 1955 жылы мұғалімдер институты педагогикалық институтқа айналды. 1994 жылы педагогика институты Атырау университеті болып құрылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://asu.edu.kz/university/|title=Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Атырау мұнай және газ университеті|Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті]]''' —еліміздің мұнай-газ саласы мен Батыс Қазақстан облысының экономикасын, білімі мен ғылымын жетілдіруге үлкен үлес қосуда. Атырау Мұнай және газ университеті Батыс Қазақстанның Білім және ғылым орталығына айналуда және Қазақстанның мұнай-газ саласындағы шығармашыл жастар мен өнеркәсіптік кәсіпорындар ұжымдары арасында лайықты құрметке ие болды. Атырау Мұнай және газ университеті еліміздің мұнай-газ саласы үшін жоғары білікті мамандарды даярлау бойынша Қазақстан Республикасының жалғыз мамандандырылған жоғары оқу орны болып табылады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aogu.edu.kz/|title=Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Колледждері ===    
*[[Атырау аграрлы-техникалық колледжі]] 
*Атырау балық өнеркәсібі колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://edu-kz.com/kz/kolledzhder/atyraudagy-balyq-sharuashylygy-kolledzhi|title=Атырау балық өнеркәсібі колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
[[Сурет:Атырау. Қазақстан-Канада жоғарғы мұнай колледжі (APEC ).jpg|thumb|оңға|450px|Атырау. Жоғары мұнай колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ticketon.kz/kz/place/vysshij-kolledzh-apec-petrotechnic|title=Жоғары мұнай колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;]]
*Атырау бизнес және құқық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://2gis.kz/atyrau/firm/70000001034596018|title=Атырау бизнес және құқық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау жоғарғы медицина колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://2gis.kz/atyrau/firm/70000001034595563|title=Атырау жоғарғы медицина колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://college.aigi.kz/|title=Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау индустриалды колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/kz/college/view/15|title=Атырау индустриалды колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау сервис колледжі&lt;ref&gt;https://atrservice.kz/kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422180305/https://atrservice.kz/kz/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Атырау энергетика және құрылыс колледжі&lt;ref&gt;https://aesk.kz/ru/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422180727/https://aesk.kz/ru/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*С.Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі&lt;ref&gt;http://apolitcol.kz/&lt;/ref&gt;
*Д.Нұрпейсова атындағы музыка колледжі (академиясы)
*Каспий маңының қазіргі заманғы колледжі (ПСК)&lt;ref&gt;https://psvk.edu.kz/&lt;/ref&gt;
*Жоғарғы мұнай колледжі (APEC)&lt;ref&gt;https://apec.edu.kz/kk/o-kolledzhe/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422174723/https://apec.edu.kz/kk/o-kolledzhe/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Қ.Дүтбаева атындағы гуманитарлық колледж&lt;ref&gt;http://gumcollege.kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422174503/http://gumcollege.kz/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Мұнай және газ технологиялық колледжі
*«Болашақ» кәсіби-гуманитарлық колледжі

== Денсаулық сақтау ісі ==
Гурьевте тұрған әскери бөлімде алғаш рет 15 орындық [[аурухана]] ашылған. 1901 жылы осы ауруханаға арналған 2 үй салынып, оның біреуі  хирургиялық, біреуі басқа ауруларды емдеу орны боп белгіленген және 1 дәрігер, 2 фельдшер жұмыс жасаған. [[File:Атырау. №2 қалалық емхана.jpg|thumb|right|300px|Атырау.1951 жылы салынған мұнайшылар ауруханасы]]Ұлы Отан соғысы жылдарында Атырау қаласына 2 [[госпиталь]] орналастырылды. 1967 жыл мен 1987 жылдың аралығында облыстық аурухананың, балалар ауруханасының, перзентхананың, облыстық онкологиялық және туберкулезді емдеу диспансерінің жаңа үйлері іске қосылды.&lt;ref&gt;Атырау медицинасының шежіресі. Ғарифолла Шәңгереев, Өнербай Жанбала -Алматы 2010, &quot;Арыс&quot; баспасы. *ISBN 978-601-291-007-0&lt;/ref&gt;

Қазіргі кезде Атырау облыстық ауруханасы, балалар ауруханасы, №2 Атырау облыстық ауруханасы (Облыстық жұқпалы аурулар ауруханасы), Атырау қалалық медициналық жедел жәрдем станциясы, қалалық перзентхана, ЖИТС алдын алу және онымен күресу орталғы, балалар стоматологиясы, өкпе аурулар санаториясы, кардиология орталығы, көз аурулар ауруханасы, қан орталы, наркологиялық диспансері, онкологиялық диспансері, патологоанатомия бюросы, перинаталдық орталық, психиатриялық жүйке аурулар ауруханасы (Психикалық сауықтыру орталығы), тері-венерология диспансері, туберкулезге қарсы күрес диспансері, теміржол ауруханасы, орталық нерв жүйесі зақымдалған балаларға арналған сәбилер үйі т.б. дәрігерлік ұйымдар жұмыс жасайды.

== БАҚ ==
=== Газет-журналдары ===
[[File:Атырау газеті.jpg|оңға|200px]]'''[[Атырау (газет)|«Атырау» газеті]]''' —Қазақстанның батыс өлкесіндегі алғашқы ұлттық басылымдардың бірі. Оның негізін қалап, материалдық базасын жасақтап, алғашқы нөмірлерін шығарған 1923 ж. Гурьев уездік партия комитетінің бірінші хатшысы болған Төлепкерей Өтеулиев. Алғашқы саны «Ерік» деген атаумен 1923 жылы сәуір айында шықты. «Атырау»  аймақтың тыныс-тіршілігін қалың оқырманға жеткізіп келе жатқан облыстық газет.&lt;ref&gt;Егемен Қазақстан. 02.11.2018&lt;/ref&gt;
[[File:Прикаспийская коммуна.jpg|оңға|200px]]
'''[[Прикаспийская коммуна|Прикаспийская коммуна газеті]]''' —орыс тілінде шығатын облыстық қоғамдық-саяси газет. Газет 1920 жылдың 26 ақпан айынан бастап «Трудовая Правда» атымен шықты. Газет облыстың өзекті мәселелері туралы, нарықтық қатынастар, халық шаруашылығын дамыту тұрақты көрініс табуда.&lt;ref&gt;Атырау: Энциклопедия. -Алматы: Атамұра, 2000&lt;/ref&gt;

'''[[Ақ Жайық (газет)|«Ақ жайық» газеті]]''' —Атырау облысындағы кең тараған әрі тұңғыш тәуелсіз апталық басылым. Алғашқыда «Компаньон» (1991), кейін «Местное обозрение» (1992) аталып, шағын көлемде жарық көрген газет 1993 жылы мамыр айынан «Ақ жайық» аталды. Бұл - нарық жағдайына бейімделген, облыс, республика көлемінде өзін-өзі қаржыландыруға толық көшкен алғашқы газеттердің бірі.[[File:Ақ Жайық.jpg|оңға|200px]]

Сонымен қатар &quot;Мегаполис Атырау&quot;, &quot;Мұнайлы Астана&quot;, &quot;Алтын сақа&quot;, &quot;Алтын аймақ&quot; апталық газеттері және &quot;Мерейлі мекен&quot; журналы шығады.

=== Телеарналары ===
Атырау облыстық телерадиокомпаниясының хабар тарату саясаты [[Қазақстан (корпорация)|«Қазақстан» РТРК АҚ]] жүргізіп отырған саясатына толық сәйкес келеді. Ол ақпараттық және білім беру функцияларын орындай отырып, мемлекет пен қоғам арасындағы қатынастарды [[Сурет:Атырау телемұнарасы.jpg|thumb|оңға|300px|Атырау телемұнарасы]] үйлестіруге бағытталған. Телеарнаның басты міндеті - аймақтық деңгейде мемлекеттік саясатты жүргізу. Телеарнаның жалпы апталық көрсетілімі 119 сағатты құрайды. Оның ішінде мемлекеттік тілде - 80,30 сағат, немесе жалпы хабардың 68%. Меншікті бағдарламалар 45 сағатты құрайды немесе жалпы эфирдің 38% құрайды. &quot;Atyray&quot; телеарнасының хабар тарату антеннасы 180 метрлік мұнараның 153-і метрінде орналасқан.
Жетістіктері:
*Телевизияның «АПТА» ақпараттық-талдау бағдарламасы (авторы және жүргізушісі Н. Қосшиев) Халықаралық «Шабыт» фестивалінің арнайы дипломымен марапатталды;
*Теледидарда алғаш рет «Өзен өз арнасыммен ағады» атты 7-сериялық телехикая түсірілді;
*Ұлы Отан соғысының 60 жылдығына орай &quot;Тағдыр-Судьба&quot; телефильмі түсіріліп, ол [[Волгоград]] қаласында өткен ІV-Халықаралық &quot;Мәңгілік алау&quot; фестивалінде &quot;Үздік авторлық жұмыс&quot; номинациясында ІІ орын алды;
*[[Астрахан]] қаласында өткен Халықаралық &quot;Адам және теңіз&quot; байқауында &quot;белсенді азаматтық ұстанымы үшін&quot; номинациясында &quot;Каспий экологиясы: мәселелерді шешу жолдары&quot; фильмі жеңіске жетті;
*«Туған өлкем – Атырау» бағдарламасы республикалық &quot;Шаңырақ&quot; шығармашылық байқауында жеңіске жетті /Астана қ./;
*«Аманат» циклдік бағдарламасы &quot;Ең үздік тарихи-мәдени бағдарлама&quot; номинациясы бойынша Қазақстан РТРК АҚ ұйымдастырған байқауда ІІ орын алды /Астана қ./&lt;ref&gt;https://atyrautv.kz/ru/&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар [[КТК (телеарна)|КТК]], НТВ, [[Хабар (телеарна)|Хабар]], [[24KZ]], [[EL ARNA (телеарна)|Ел арна]], [[Qazsport]], Мир, [[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan]], 1-канал &quot;Евразия&quot;, СТВ, [[Astana TV]], [[НТК (телеарна)|НТК]], 31 канал, Абай ТВ, [[Жетінші арна]], ТВЦ т.б.арналар жұмыс жасайды.

=== Радио ===
'''«Atyraý radiosy»'''—ның тарихы 1938 жылы Гурьев облысының құрылуынан бастау алады. 1938 жылдың 2-ші наурызында алғаш рет радио хабары 
[[Сурет:Атырау радиосы.jpg|оңға|200px]] эфирге шықты. Қазір ол 102.0 FM жиілігінде тәулігіне 17 сағат хабар таратып отыр. 80 жыл бұрын сол кездегі Гурьев халқына алғашқы жаңалық таратқан бұл медиа-мекеме бүгінде заман сұранысына сай жаңа технологиямен жабдықталған. Елдегі саяси-экономикалық, төтенше жағдайлар кезінде дереу үн қосып, халыққа жедел ақпарат таратып, қоғамда оң пікір қалыптасуына ықпал етіп отыр. 
Қазір кеңейтілген диапазонды 1000 киловаттық жаңа радиотаратқыш іске қосылып  радиотолқынның таралу аймағы 60 шақырымға дейін кеңейді.&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/atyrauda-zhana-radiostudiya-men-zhana-radiotaratkysh-iske-kosyldy_a3542003 Атырауда жаңа радиостудия мен жаңа радиотаратқыш іске қосылды&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар 101,0 [[Қазақ радиосы]], 101,6 Радио Дача, 102,8 [[Шалқар (радио)|Шалқар радиосы]], 103,6 [[Тандем радиосы]], 104,4 NS радиосы, 104,8 Lux FM, 105,2 Русское радио Азия, 105,7 Восток FM, 106,2 Дала FM, 106,8 Европа+ Казахстан, 107,2 [[Жұлдыз FM]], 107,7 Авторадио Казахстан т.б. жұмыс жасайды.&lt;ref&gt;https://vcfm.ru/vc/Asia/guryev.htm&lt;/ref&gt;

==Қаланың назар аударарлық орындары==
*[[Иманғали мешіті]]
*[[Успен соборы|Успен шіркеуі]]
*[[Құрманғазы Сағырбайұлы]] ескерткіші
*[[Сұлтан Бейбарыс]] ескерткіші
*[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]]
*[[Хиуаз Қайырқызы Доспанова|Хиуаз Доспанова]] ескерткіші
*[[Исатай]]-[[Махамбет]] ескерткіші

== Атырау қаласының суреттері ==
&lt;gallery&gt;
Сурет:Atyrau street.jpg|Атыраудың көшелері
Сурет:Atyrau rivers.jpg|[[Жайық өзені]]
Сурет:New buildings of Atyrau.jpeg|Атыраудағы БТА банкінің ғимараты
Сурет:Hotel Kazakhstan in Atyrau.jpg|«Қазақстан» қонақ үйі
Сурет:Атырау қаласы Жаңа құрылыстар.jpg|Жаңа кварталдар

&lt;/gallery&gt;

== Белгілі тұлғалар ==
* [[Болат Жамитұлы Өтемұратов]] - Қазақстан Республикасы Президентінің Іс басқарушысы
* [[Темір Нұрбақытұлы Бекмамбетoв|Тимур Нұрбақытұлы Бекмамбетoв]]  - кинорежиссер, клипмейкер , продюсер 
* [[Ғани Есенкелдіұлы Қасымов]]- Қазақстан патриоттары партиясының төрағасы                                                                     
* [[Аркадий Юрьевич Волож]]  - Яндекс компаниясының бас директоры
* [[Фариза Оңғарсынова]] - ақын, халық жазушысы, журналист

== Бауырлас қалалары ==
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтау]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Орал]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтөбе]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Russia}} [[Астрахан]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Russia}} [[Сыктывкар]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Israel}} [[Ашдод]], [[Израиль]]
* {{flagicon|United Kingdom}} [[Абердин]], [[Құрама Патшалық]]

== Тағы қараңыз ==
* [[Атырау облысы]]
* [[Атырау аграрлы техникалық колледжі]]
* [[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]
* [[Атырау мұнай және газ университеті]]
* [[Атырау университеті]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ Атырау облысы әкімдігінің ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141007025035/http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ |date=2014-10-07 }}
* [http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php Atyrau City ақпараттық-танымдық торабы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060824051746/http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php |date=2006-08-24 }}
* [http://www.atr.kz Облыстық &quot;Атырау&quot; газеті]

{{Commonscat|Atyrau}}
{{Қазақстан қалалары}}
{{Атырау облысы}}
{{Атырау қалалық әкімдігі елді мекендері}}
{{Жайық өзені бойындағы елді мекендер}}

[[Санат:Атырау]]
[[Санат:Каспий теңізі кемежайлары]]
[[Санат:Жайық казак әскерінің тарихи елді мекендері]]</text>
      <sha1>cx1edn4q0hbwxihtd8nppfp8i4dvyrb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400881</id>
      <parentid>3400880</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T07:27:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Колледждері */ дереккөз</comment>
      <origin>3400881</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="79275" sha1="4ss73zd3iep0zdc4pwu5f48wq08cmnq" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = қала
 |атауы                   = Атырау
 |сурет                   = {{Photomontage
|photo1a                = Урал река.jpg
|photo2a                = Тенгизшевройл и Марриотт.jpg
|photo2b                = Ural River Atyrau.JPG
|photo3a                = Атырау. Иманғали мешіті.jpg
|photo3b                = 카자흐스탄 아티라우(중앙공원) - panoramio - 우한길(HK Woo).jpg

|photo4a                = Atyrau filarmonia(dom radio).jpg
|spacing                = 2
|position               = center
|color_border           = white
|color                  = white
|size                   = 290
|foot_montage           = 
}}
 |әкімшілік күйі          = Облыс орталығы
 |елтаңба                 = Coat of arms of Atyrau.svg
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_deg =47 |lat_min =7 |lat_sec = 
  |lon_deg =51 |lon_min =53 |lon_sec = 
  |CoordAddon             = type:city(146862)_region:KZ
  |CoordScale             =
 |ел картасы              = 300
 |облыс картасы           = 
 |аудан картасы           = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы                  = Атырау облысы
 |кестедегі облыс         = Атырау облысы
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |әкімі                   = Шәкір Кейкін
 |add1n              = Әкімдік мекенжайы
 |add1               = Атырау қаласы, Әйтеке би көшесі, №77А
 |құрылған уақыты         = 1640
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = ''Усть-Яицкий қалашығы, Нижний Яицкий қалашығы, Чапаев, Гурьев''
 |статус алуы               = 1885
 |жер аумағы                  = 458
 |климаты                 = қатаң континенталды, қуаң
  |тұрғыны                = 316 449
  |санақ жылы             = 2023&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478686 Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)]&lt;/ref&gt;
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = [[қазақтар]] 88,95 %&lt;br&gt;[[орыстар]] 7,73 %&lt;br&gt;[[корейлер]] 0,79 %&lt;br&gt;[[татарлар]] 0,50 %&lt;br&gt;[[өзбектер]] 0,38%&lt;br&gt;басқалары 1,65 %&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT453226 Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)]&lt;/ref&gt;
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = атыраулық
 |телефон коды            = 7122
 |пошта индексі           = 
 |пошта индекстері        = 060001-060011
 |ортаққордағы санаты     = Atyrau
 |сайты                   = https://www.gov.kz/memleket/entities/akimat-atyrau?lang=kk Атырау қаласының әкімдігі
 |сайт тілі               = 
 |сайт тілі 2             = 
 |сайт тілі 3             = 
}}
{{мағына|Атырау (айрық)}}
'''Атырау''' — [[Атырау облысы]]ның әкімшілік орталығы, [[Қазақстан]]ның [[Батыс Қазақстан|батысында]], [[Жайық]] өзенінің бойында орналасқан қала. Қаланың негізі 1640 жылы қаланған. Тұрғыны 316 449 адам (2023).
Атырау қаласынан [[Астана]]ға дейінгі қашықтық 1810 км.

== Атауы ==
Қала жеріндегі белгілі тұңғыш тұрақты қоныс — қазіргі «Орбита» стансасы қасындағы [[Алтын Орда]] кезеңіндегі болған ''Лаэти'' асары. [[Ноғай ордасы]] кезеңінде балықшылардың тұрақты ''[[Үйшік]]'' қонысы [[Жайық|Жайық өзені]] [[саға]]сында орналасқан.

Казак-орыстар жаулап ала бастағанда [[1640]] ж. ''Яицкий городок'' аталған қалашық салынған. Жайықтың жоғарысында'' Верхний Яицкий городок'' (қазіргі [[Орал]] қаласы) деген қалашық салынғасын, ''Нижний Яицкий городок'' деп аталып кеткен, соңынан ол — ''Усть-Яицкий городок''.

[[Ресей империясы|Ресей ханшайымы]] [[Екатерина II]] ''Яик'' өзенін (Жайықтың [[Орыс тілі|орысша]] атауы) ''Урал'' деп атауын жарлығымен бекіткенде, қаланың атауы ''Гурьев городок'', ''Гурьев'' деп өзгертілген.

1920 жж. қысқа уақытқа большевиктер Гурьевті ''Чапаев'' деп қайта атаған.

1992 ж. бері қала атауы — Атырау.

== Этимологиясы ==
«Атырау» -лексикасы көбіне үлкен айдынды көлдің не теңіздің сала-салаға бөлініп, тармақтанып, шығанақтар мен арал, саға, мүйістер пайда болатын жағалауы. 
Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауын, теңіздің алабын қоса, жергілікті тұрғындар күні бүгінге дейін атырау деп атайды.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақтар|шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым=Атажұрт|орны= Алматы|баспасы=«Білік»|жыл=2003|томы=VIII |беттері=480 |барлық беті=480 |сериясы= |isbn=-5-7667-2054-8|тиражы= }}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
[[File:Герб гурьев.gif|thumb|left|400px|Гурьев таңбасы]]
ХVІ ғасырдың бірінші ширегінен бастап , Жайық-Каспий жағалауына Ресей патшасы өкіметінің саясатына шыдамаған және патша үкіметін мойындағысы келмеген қашқын орыс еріктілері, күнкөріс іздеген крепостной шаруалар, қылмыстық элементтерден тұратын Волга бойы казактары келіп қоныс тебе бастаған. Олар келе сала өз кәсіпшіліктерін ашып,балық аулау, балық тұздау қостарын ұйымдастырып, жатар тұрақ орындарын тұрғызады. Сол уақыттан бастап тұрғызылған тұрақтар «[[Үйшік]]» атанып кеткен.

Жайық-Каспий жолы Азия елдерімен басқа да елдерге жол ашатын «әрі қақпа,әрі кілт» болатынына көзі жеткен патша өкіметі,ХVІІ ғасырдың 30-шы жылдарының аяғында Ярославлдық көпес, бай саудагер Гурьевтер әулетіне Жайық бойында балық кәсіпшілігін ашуға және бекініс тұрғызуға рұқсат қағазын береді.
1640 жылы Гурьевтер әулетінің басшысы Гурий Назарьев, балалары Михаил, Иван және Андреймен Жайық бойына келіп қоныстанып, өнеркәсіптерін ашып, [[Жайық]] және [[Ембі]] өзені балықтарын өндірістік және сауда мақсатында пайдалана бастайды.

Бой көтерген қала мен балықшылық өндіріс табыстары осы өңірді мекендеуші байырғы қалмақтар мен орыс казактарының қызғаныштарын туғыза бастайды. Ақыры қашанда көршілерімен жауласып-қырқысып отыратын қала, қалмақтардың тонауына ұшырайды.

Жайық бойындағы бұл оқиға [[Астрахан]] әскерлері басшылығын елең еткізді.
Ағаштан тұрғызылған қорған қамал жаудан және өрттен қорғануға қорғаныс бола алмайтынына көздері жеткен патша үкіметі,теңіз маңы және Жайық бойының қорғанысын күшейту мақсатында, 1645 жылдың 18 ақпанында М.Гурьевке қаланы [[қамал]] етіп тұрғызуға рұқсат береді. Рұқсат қағазында қала қамалын Астрахан қаласының үлгісіндей етіп тұрғызу көрсетіледі.

Тас қала-қорғанның құрылысы 1647 жылдың 6 маусымда басталып кетеді. Тұрғызылып жатқан қала 1649 жылы казактар атаманы И.Кондырев бастаған казактар тобының шабуылымен тоналады. 
Жайық бойындағы тас қала-қамалдың құрылысы 15 жылдан соң 1662 жылы аяқталып, Гурьевтердің үлкен қаржылық шығынына шығады. ХVІІ ғасырдың аяғына таман және ХVІІІ ғасырдың басынан бастап, тас қала-қамалы ірі шекаралық қамалға айналады.

*1798 жылдың 11 желтоқсанындағы Патша жарлығымен Гурьев қаласы Орал әскери басшылығының қарауына беріледі.
*1865 жылы уездік қала болды. 
*1917 жылға дейін және одан кейінгі 15 жыл бойы Орал әскери облысының орталығы
*1925 жылдан [[Бөкей губерниясы]]ндағы Гурьев уезінің орталығы 
*1929 жылы [[Гурьев округі]]нің орталығы
*1930 жылы аудан орталығы
*1938 жылғы қаңтар айының 15-інен облыс орталығы. 
*1992 жылы ақпан айының 21-і күні ҚР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы Гурьев қаласын Атырау қаласы деп атау жөнінде қаулы қабылдады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://akimat-atyrau.kz/|title=Атырау қаласының ресми сайты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Климаты ==
Климаты қатты континенталды, жазда құрғақ ,ыстық, ал қыста ылғал қармен сипатталатын салқындық. Жазы [[жауын-шашын]]сыз, құрғақ, ыстық ұзаққа созылады. Қыс мезгілінде [[қар]] аз жауып, суық болады.
{{Қаланың ауа райы
 | Ені  = 70 
 | Жағдайы = 
 | Жер_ілік = Атырау
 | Дерекнама  = [http://www.pogoda.ru.net/climate/35700.htm Ауа Райы мен Климат]

 | Қаң_ор =-6.4           | Қаң_ор_ж-ш =14 
 | Ақп_ор =-6.3           | Ақп_ор_ж-ш =11
 | Нау_ор =0.8            | Нау_ор_ж-ш =15 
 | Сәу_ор =11.2           | Сәу_ор_ж-ш = 16
 | Мам_ор =18.4            | Мам_ор_ж-ш =25 
 | Мау_ор =24.5             | Мау_ор_ж-ш =18 
 | Шіл_ор =26.8             | Шіл_ор_ж-ш =10 
 | Там_ор =24.8            | Там_ор_ж-ш = 10
 | Қыр_ор =18.0            | Қыр_ор_ж-ш =8 
 | Қаз_ор =9.7            | Қаз_ор_ж-ш =16
 | Қар_ор =1.3           | Қар_ор_ж-ш =18
 | Жел_ор =-4.3           | Жел_ор_ж-ш =14
 | Жыл_ор =9.9             | Жыл_ор_ж-ш =175

 | Қаң_ор_мин =-9.4       | Қаң_ор_макс =-2.8 
 | Ақп_ор_мин =-9.9         | Ақп_ор_макс =-1.8
 | Нау_ор_мин =-3.1         | Нау_ор_макс =5.8
 | Сәу_ор_мин =6.1        | Сәу_ор_макс =17.2
 | Мам_ор_мин =12.8         | Мам_ор_макс =24.5 
 | Мау_ор_мин =18.4         | Мау_ор_макс =30.8
| Шіл_ор_мин =20.5         | Шіл_ор_макс =33.4 
 | Там_ор_мин =18.5         | Там_ор_макс =31.6 
 | Қыр_ор_мин =12.3         | Қыр_ор_макс =24.6
 | Қаз_ор_мин =5.0         | Қаз_ор_макс =15.3
 | Қар_ор_мин =-1.7         | Қар_ор_макс =5.1 
 | Жел_ор_мин =-7.0         | Жел_ор_макс =-1.1
 | Жыл_ор_мин =5.2         | Жыл_ор_макс =15.2

 | Қаң_а_мин =-37.9          | Қаң_а_макс =10.5 
 | Ақп_а_мин =-37.4         | Ақп_а_макс =15.0 
 | Нау_а_мин =-32.3          | Нау_а_макс =26.3 
 | Сәу_а_мин = -12.3        | Сәу_а_макс =32.5 
 | Мам_а_мин =-2.3         | Мам_а_макс =37.6
 | Мау_а_мин =2.3          | Мау_а_макс =41.9 
 | Шіл_а_мин =8.1          | Шіл_а_макс =42.7 
 | Там_а_мин =4.8         | Там_а_макс =41.6 
 | Қыр_а_мин =-5.7         | Қыр_а_макс =40.1 
 | Қаз_а_мин =-15.7         | Қаз_а_макс =29.6
 | Қар_а_мин =-29.8         | Қар_а_макс =19.9
 | Жел_а_мин =-35.8         | Жел_а_макс =11.8 
 | Жыл_а_мин =-37.9          | Жыл_а_макс =42.7  
}}
Атырау қаласы ендігі 47, -07 С., ұзақтығы 51-53 болатын жазы ұзақ, қысы қысқа күндермен сипатталады.

Қаңтар айындағы орташа температура -6&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап -12&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін, ал шілде айындағы орташа температура +24&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап +26&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін. Ең төменгі температура -38&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С, ең жоғары температура +45&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С.
[[Каспий теңізі]]не құйып, облыс орталығынан өтіп жатқан [[Жайық өзені]]нің арқасында ол жердегі температура судан алыс жердегі аудандардың температурасымен салыстырғанда төмен болып келеді.
Жауын-шашын болар-болмас деңгейде, жылына орташа 150 мм, 200 мм шамасында болады. Жел бағыты қаңтар айында оңтүстік-шығыс бағытта болса, ал маусым айында батыс бағытта болады.

== Әкімшілік бөлінуі ==
Атырау қалалық әкiмшiлiгінің құрамында 1 қала, 6 ауылдық округ (Алмалы, Атырау, Дамбы, Еркiнқала, Кеңөзек, Қайыршақты), 15 елдi мекен бар. Қалаға 2013 жылы [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]], 2018 жылы Балықшы, Жұмыскер ауылдық округтеріндегі [[Ақжайық (Атырау қалалық әкімдігі)|Ақжайық]], [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]], [[Көкарна (Атырау қалалық әкімдігі)|Көкарна]], [[Водниково]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]], [[Рембаза]] елді мекендері, 2019 жылы Геолог ауылдық округіндегі [[Геолог (ауыл)|Геолог]], [[Бірлік (Атырау қалалық әкімдігі)|Бірлік]], [[Новокирпичное]], [[Теңдік (Атырау облысы)|Теңдік]], [[Қарабатан]], [[496 разъезд]] елді мекендері қосылды. Қалалық әкімдік аумағына Махамбет ауданынан Алмалы ауылдық округіндегі [[Алмалы (Атырау облысы)|Алмалы]], [[Береке (Атырау облысы)|Береке]] елді мекендері берілді.

== Әкімдері ==
* Нұрпейіс Мақашев 1992-1993
* Бекболат Нарегеев 1993-1995
* Жалғас Тікенбаев 1995-1998
* Арыстанғали Әшімғалиев 1998-1999
* Дүйсенбай Тұрғанов 1999-2002
* Манас Тасыбаев 2002-2006
* [[Бергей Сәулебайұлы Рысқалиев|Бергей Рысқалиев]] 2006
* [[Сәлімжан Жұмашұлы Нақпаев|Сәлімжан Нақпаев]] 2006-2009
* Мереке Есмұратов 2009-2012
* Асқар Керімов 2012
* Серік Айдарбеков 2012-2014
* Нұрлыбек Ожаев 2014-2016
* [[Серік Жамбылұлы Шәпкенов|Серік Шәпкенов]] 2016-2018
* Әлимұхаммед Құттымұратұлы 2018-2020
* Қайрат Оразбаев 2020-2022
* Мейірім Қалауи 2022-2023
* Шәкір Кейкін 2023-

== Халқы ==
Тұрғыны 1897 жылы 9,3 мың, 1959 жылы 78,1 мың, 1970 жылы 114,2 мың, 1979 жылы 130,9 мың, 2012 жылы 182,8 мың адам болды.&lt;br /&gt;2014 ж.  қала әкімшілігі тұрғындарының саны 280,6 мың адам құрады, оның ішінде:
* Атырау қаласы — 195,6 мың адам;
* [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]]  — 17,1 мың адам;
* [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер кенті]] — 10,4 мың адам;
* Ауылдық тұрғындар -57,5 мың адам;

{| class=&quot;wikitable&quot;      
|-
! 1959 !! 1970 !! 1979!! 1989!! 1999 !! 2009 !!2010 !!2011 !!2012 !! 2013!!2014 !!2015 !!2016 &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-cities.htm|title=Қазақстан / Qаzаqstаn|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
|-
| 78 143 || 114 277 || 130 916 || 149 261 || 142 497 || 165 387 ||171 900 ||176 937 ||182 866 ||189 211 ||195 674 ||217,866 ||226,042
|}
Атырау қаласында 84 ұлт өкілдері тұрады.
Облыстың 2014 жыл басындағы деректер бойынша жекеленген этностар құрамы төмендегідей:&lt;ref&gt;2014 жыл басына Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны. Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі.&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Барлық ұлттар!! қазақтар !! орыстар !!корейлер!! татарлар !! өзбектер !!украиндар !! немістер!! басқалары 
|-
| 280 600 ||239 905 || 29 616|| 2 945 || 1 952 || 1 055 || 735 || 407 || 3 985
|}
2019 жылғы статистикалық деректер бойынша Атырау қаласында туғандар саны 9 760, ал өлгендер саны 1 920 адамды құрады. Табиғи өсім 7 840 адам. Келген адамдар саны 16 130, кеткен адамдар саны 13 311 болды. Туылым коэффициенті (1000 адамға) 27,9, өлім-жітім коэффициенті (1000 адамға) 5,49 болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://stat.gov.kz/region/252311/dynamic|title=ҚР өңірлерінің статистикасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Экологиясы ==
Атырау қаласы кәсіпорындардың ортасында қалуда. Ауаны ластаушылардың 80-85 пайызын мұнай тасымалымен және мұнай өңдеумен айналысатын кәсіпорындар құрайды. Атырау қаласындағы өндіріс орындарының ауаға лас қалдықтарды тарату көрсеткіштері артып, ол жылына бір мың тоннадан асып тұр. Ірі кәсіпорындар әлі күнге тазарту құрылғыларымен жабдықталмаған. Сөйтіп зиянды шығарындылар еш сүзгіден өтпестен қала аумағына таралып жатыр. 

[[Қазтрансойл|«ҚазТрансОйл» АҚ Атырау мұнай құбыры басқармасы]] көмірсутегі қоспаларын 68,7 пайыз көлемінде, [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«Атырау мұнай өңдеу зауыты» ЖШС]] – 22,79, «Атырау жылу электр орталығы» көміртегі тотығын 46,08 пайыз, [[Каспий құбыр желісі консорциумы|«Каспий құбыр консорциумы-Қ» АҚ]] – 19,57, «Атырау жылу электр орталығы» ЖШС азот диоксидін – 73,2, Атырау мұнай өңдеу зауыты күкірт диоксидін 52,54 пайыз мөлшерінде ауаға шығаруда.

Атырау қаласында атмосфералық ауаның сапасын анықтайтын сегіз стансадан автоматты түрде тәулік бойына ауа құрамын анықтайтын сынама алынады. Соның ішінде «ВестОйл» ЖШС-нің базасы аумағында орналасқан стансадан күкіртті сутегінің шектеулі мөлшері концентрациясынан  асып кететіні анықталып отыр.&lt;ref&gt;Атырау газеті, 03.06.2015&lt;/ref&gt;

Қаланы улап жатқан негізгі 3 ошақ бар. Біріншіcі – мұнай компаниялары. Екіншісі – қаладан шыққан тұр­мыстық қалдықтарды көмуге арналған полигон. Үшіншісі – қаланың екі жақ шетінде орналасқан қалдық суларды төгетін булану алаңы.&lt;ref&gt;«Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газеті, 08.08.2020&lt;/ref&gt;

==Кәсіпорындары ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Кестеде 1000-нан астам қызметкері бар Атырау қаласының ірі кәсіпорындары көрсетілген&lt;ref&gt;KazDATA: все крупные компании Атырау и Казахстана&lt;/ref&gt;
|-
! Кәсіпорындар !! Қызмет түрі
|-
| «АРИАДНА» ЖШС||Инженерлік құрылыстарын салу
|-
| «СИЧИМ С.П.А., КАЗАХСТАН» бөлімі || Мұнай және газ магистральдық құбырларын салу
|-
| «АТЫРАУ ЖЫЛУ-ЭЛЕКТР ОРТАЛЫҒЫ» АҚ	 || Жылу электр станцияларының электр қуатын өндіруі
|-
| [[Теңізшевройл|«ТЕҢІЗШЕВРОЙЛ» ЖШС]]|| Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «БОЛАШАҚ-АТЫРАУ» ЖШС|| Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «ФИРКРОФТ ИНЖИНИРИНГ СЕРВИСИЗ ЛИМИТЕД КАЗАХСТАН ЖШС» || Жұмыспен қамту агенттігінің қызметі
|-
| «НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ Н.В.» бөлімі || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «ПСН КАЗСТРОЙ» АҚ || Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «CAPITAL COMPLEX CATERING» ЖШС || Мейрамханалар мен тамақ беру қызметі
|-
|«ЮЛМАР-СЕРВИС» ЖШС || Изоляциялау жұмыстары
|-
| «КОНСОРЦИУМ «ISKER» ЖШС || Басқа топтамаларға енгізілмеген өзге де инженерлік құрылыстар салу
|-
| «ДЕНХОЛМ-ЖОЛДАС» || Арнайы мамандықтарды талап ететін өзге де құрылыс жұмыстары
|-
| «ҚАЗМҰНАЙГАЗ - БҰРҒЫЛАУ&quot; СЕРВИСТІК БҰРҒЫЛАУ КӘСІПОРНЫ» ЖШС || Мұнай және табиғи газ өндірісін техникалық қолдау
|-
| [[Ембімұнайгаз|«ЕМБІМҰНАЙГАЗ» АҚ]] || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«АТЫРАУ МҰНАЙ ӨҢДЕУ ЗАУЫТЫ» ЖШС]] || Мұнай өңдеу өнімдерін өндіру
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Атырау кәсіпорындары 
|-
! Теңізшевроил кеңсесі !! Атырау «НКОК» кеңсесі  !! Атырау мұнай өңдеу зауыты
|-
| [[Сурет:Атырау. Теңізшевроил кеңсесі.jpg|ортаға|300px]] || [[Сурет:Атырау. НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ.jpg|ортаға|300px]]|| [[File:Атырау АМӨЗ.jpg|ортаға|250px]]  
|}

== Көлік және инфрақұрылым ==
Қазіргі таңда Атырау қаласында көліктің барлық түрлері де дамыған.[[Сурет:Атыраудағы экологиялық таза автобустар.jpg|thumb|right|300px|Атыраудағы экологиялық таза автобустар]]
'''Қоғамдық көлік.''' Атырау қаласының [[Автобустың маршруты|маршрут желісі]] күні бүгінге 51 маршрут жұмыс атқаруда. 2013-2015 жылдары аралығында қалаішілік маршрутында қызмет көрсететін «АйсТрансХолдинг» ЖШС-і өз қаражаты есебінен 51 дана [[автобус]] сатып алды. 
Қоғамдық көліктер [[GPS]] – мониторинг жүйесін қолданады, ол онлайн режимінде қалалық қоғамдық көліктердің маршруттары, аялдамалар және көліктің ағымдағы жағдайы туралы ақпараттарды ұсынады.

«Атырау» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясының қатысуымен «Atyrau-Avtopark» автобус паркі құрылып, оған Семей қаласынан 65 жаңа автобус сатып алынды. 2020 жылы «Ақ Жайық Автопарк» ЖШС-і экологиялық тұрғыдан қоршаған ортаға лас шығарынды шығармайтын 160 жаңа автобус алды. 
2021 жылдан бастап автобустар санын 140-тан 250-ге дейін көбейтуді жоспарлап отыр. Бұл саптағы 220 автобус мүмкіндігі шектеулі азаматтардың қажеттіліктері үшін толық бейімделген.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ernur.kz/kazakstan/atyrauda-metanmen-zhuretin-avtobustar-zholgha-shykty|title=Атырауда метанмен жүретін автобустар жолға шықты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

Қалада троллейбус жүйесі 1996 жылдың 09 қыркүйегінде ашылып, 1999 жылдың 29 сәуірінде оның қозғалысы тоқтатылды. Бір ғана маршрутта 5 троллейбус қызмет көрсетті.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://transphoto.org/city/402/|title=Троллейбус компаниялары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Темір жол көлігі.''' Атырау арқылы өтетін темір жол вокзалынан 13 бағыт бойынша 24 поезд кесте бойынша жолаушылар тасымалын қамтиды. Темір жол Атырауды Қазақстанның [[Алматы]], [[Ақтөбе]], [[Астана]] сияқты ірі қалаларымен, сондай — ақ Ресейдің ([[Мәскеу]], [[Саратов]], [[Волгоград]], [[Астрахан]]), Тәжікстанның ([[Куляб]], [[Худжанд]], [[Душанбе]])  қалаларымен және Өзбекстан астанасы-[[Ташкент]]пен байланыстырады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://atyrau.invest.gov.kz/kz/about/infrastructure/|title=Инфрақұрылым|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Әуе көлігі.''' Атырау әуежайынан келесі бағыттар бойынша рейстер ұшырылады:[[File:Атырау әуежайы.jpg|thumb|right|300px|Атырау халықаралық әуежайы]]
{{Airport-dest-list| {{flagicon|Қазақстан}} [[Air Astana]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Ақтау]], {{flagicon|Түркия}} [[Ататүрік атындағы халықаралық әуежай|Ыстамбұл]], {{flagicon|Нидерланд}} [[Схипхол|Амстердам]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Qazaq Air]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Ақтөбе халықаралық әуежайы|Ақтөбе]],{{flagicon|Қазақстан}}[[Орал халықаралық әуежайы|Орал]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Bek Air]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]]| {{flagicon|Қазақстан}} [[SCAT]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Актау]], {{flagicon|Әзірбайжан}} [[Баку әуежайы|Баку]]
| {{flagicon|Ресей}} [[Аэрофлот]]|{{flagicon|Ресей}} [[Шереметьево әуежайы|Мәскеу-Шереметьево]]}}
Қабылдайтын әуе көлігі түрлері: Ан-12, [[Ан 24|Ан-24]], Ан-26, Ан-28, Ан-30, [[Ан-32]], [[Ан-72]], Ан-74, [[Ан-124]], Ил-62, Ил-76, [[Л-410]], Ту-134, Ту-154, Як-40, Як-42, [[Airbus A320|Airbus A319]], [[Airbus A320]], Airbus A321, ATR 42, ATR 72, [[Boeing 707]], [[Boeing 737]], [[Boeing 747]], [[Boeing 757]], Boeing 767, және тағы да басқа 3-4 кластағы ӘК түрлері, барлық типтегі [[тікұшақ]]тар.

== Атырау қаласының көпірлері ==
[[1965 жыл]]ы [[28 тамыз]]да [[Жайық|Жайық өзені]] арқылы өтетін қаладағы алғашқы темірбетон көпір салынып, пайдалануға берілді. Көпірдің ұзындығы 259 метр, биіктігі 10 метр. «Орталық» көпір Сәтбаев даңғылы мен Абай көшесін байланыстырады. Символикалық рөлі Европа мен Азияны жалғастырады.

Қаланың солтүстік бөлігінде [[1985 жыл]]ы Ғаббас Берғалиев көшесінің бойымен айналма көпір пайдалануға берілді. Ұзындығы 200, ені 17 метр, ол А-27 Ақтөбе - Астрахан тас жолында қала арқылы өтетін транзиттік автомобиль жолына айналды.
[[Сурет:Атырау көпірлері.jpg|thumb|right|350px|[[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын жалғайтын автомобиль және жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер]]
[[2001 жыл]]ы «Тәуелсіздікке 10 жыл» аспалы «жаяу жүргіншілерге арналған» көпір салынды. Ұзындығы 551 метрлік көпір Гиннестің рекордтар кітабына әлемдегі ең ұзын жаяу жүргіншілер көпірі ретінде енгізілген.
[[2008 жыл]]ы қаланың оңтүстік бөлігінде [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]] шағын аудандарын байланыстыратын «Балықшы» көпірі салынды. Ұзындығы 484,4 м, ені 23,9 м.

Осы жылы Балықшы-Перетаска көпірі пайдалануға берілді. Ұзындығы 63,7 м, ені 14 м. Ол Балықшы шағын ауданы мен Мирный және [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]] шағын аудандарын жалғастырушы рөлін атқарады.

[[2009 жыл]]ы Сұлтан Бейбарыс даңғылын жалғастыратын көпір ашылды. Өткізу қабілеті тәулігіне 5-7 мың автомобильді құрайтын төрт жолақты көпір, ұзындығы 800 м кіреберіс жолдармен, ұзындығы 380,7 м және ені 22 м, жүріс бөлігінің ені 16 м. Екі жағынан жаяу жүргінші жолы 2,5 метр құрайды. Сұлтан Бейбарыс даңғылы бойындағы көпір теміржол вокзалын (сол жағалау) және оң жағалаудағы «Атырау» халықаралық әуежайын байланыстырады.

Осы жылы қаланың [[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын (Әуезов даңғылынан Ғұмаров көшесіне) жалғайтын «Мұнайшы» көпірі пайдалануға берілді. 4 жолақты көпірден тәулігіне 5-7 мың автомобиль өтеді. Көпірдің жалпы ұзындығы 693 метр, ұзындығы 483 метр және ені 17 метр. Жүріс бөлігінің ені 14 метр, екі жағында ені 1 метр 2 жаяу жүргіншілер жолы бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://rus.azattyq.org/a/Atyrau_bridge_opening_salary/1784299.html|title=Атырау қаласындағы көпірдің тұсаукесері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

[[2010 жыл]]ы Мечников пен Баймұханов көшелерін жалғайтын көпір салынды. Ұзындығы 770, ені 23,5 метр. Ол қаламыздың 370 жылдығына орай ашылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=6cnh0nQg_ug|title=Атырау қаласындағы көпірлер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Мәдениеті ==
Атырауда [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]], [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония]], Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы орналасқан. [[Атырау халық ұлт аспаптар оркестрі|Дина Нұрпейісова атындағы халық ұлт-аспаптар оркестрі]] жұмыс жасайды.

[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]], Қазақстандағы мезозой дәуірінен сыр шертетін жалғыз палеонтологиялық мұражайы Атырау қаласында орналасқан.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=cT0rkEH4xWw|title=Палеонтологиялық мұражай жаңғыртылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt; [[Атырау облыстық өнер мұражайы|Ш.Сариев атындағы Атырау облыстық көркемсурет және қолданбалы сәндік өнер мұражайы]], кинотеатрлар, мәдениет және демалыс паркі, қонақ үйлер т.б.жұмыс істейді.

«Ғ.Сланов атындағы Атырау облыстық ғылыми әмбебап кітапхана», Атырау облыстық балалар кітапханасы, Облыстық көрмейтін және нашар көретін азаматтар кітапханасы, №1,2,3 Атырау қалалық орталық балалар кітапханалары қала тұрғындарына өз қызметтерін көрсетуде.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония|Н.Жантөрин атындағы филармония]] !! [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]] !! Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы !! [[Атырау облыстық өлкетану мұражайы|Атырау тарихи-өлкетану мұражайы]]
|-
| [[Сурет:Atyrau filarmonia(dom radio).jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау облыстық драма театры.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау тарихи-өлкетану мұражайы.jpg|ортаға|200px]]
|}

==Сәулеті және көрікті жерлері==
Атырау архитектуралық құрылысы жағынан үшке бөлінеді. Жайықтың оң жағасындағы ескі қалада негізінен ''20 ғасырдың басында'' салынған бір қабатты ағаш және кірпіш үйлер кездеседі. Орталық бөлігінде екі қабатты тас үйлер, ''4 – 5 қабатты тұрғын үйлер'' мен мекеме жайлары бар. Өзеннің сол жағалауында кеңес өкіметі жылдары Ембімұнай кенті мен мұнай айыру зауытының қалашығы пайда болды. [[Жайық]]қа салынған көпір (''1965'') [[Еуропа]] мен [[Азия]] құрлықтарында жатқан қаланың екі бөлігін байланыстырады.

Атырау қаласының заманауи сәулетіне Исатай мен Махамбет алаңы, Иманғали мешіті, XIX ғасырда салынған [[Успен соборы|Православ шіркеуі]], (бұл шіркеу Атырау қаласында тұрғызылған алғашқы ғимарат), Marriott қонақ үйі, Алмагүл ықшам ауданы, соңғы үлгіде салынған спорт, мәдениет сарайларын айтуға болады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nur.kz/leisure/tourist-routes/1721256-dostoprimecatelnosti-atyrau/|title=Атыраудың көрікті жерлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Иманғали мешіті]] !! [[Успен соборы]] !! Marriott қонақ үйі
|-
| [[Сурет:Атырау. Иманғали мешіті.jpg |ортаға|300px]]|| [[Сурет:Атырау. Успен соборы.jpg|ортаға|300px]] ||[[Сурет:Marriott қонақ үйі.jpg|ортаға|300px]]
|}

== Саябақтары ==
Қазір Атырау қаласында 6 саябақ бар. Жеңіс саябағы, «Алмагүл» ықшам ауданындағы саябақ,  «Балықшы» ықшам ауданындағы саябақ, ретро паркі, №1 және №2 ықшам ауданындағы, және «Тұрғындар қалашығындағы» саябақтар. Саябақтардың аумағы 10 гектарға жетеді. Олар жасыл желектерден, аллеялардан, абаттандырылған жолдардан, орындықтар мен серуендеу алаңдарынан тұрады. Сонымен қатар танымал тұлғаларға ескерткіштер, субұрқақтар, мүсіндер және т.б. бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=В.Гузиков. Атырау қаласындағы саябақтар жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтар сияқты өсуде|title=Атырау облысының ақпараттық ресурсы 07.08.2019.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Жеңіс» саябағы''' — Ұлы Отан соғысы жауынгерлерін еске алуға арналған мәңгілік алау арқылы таныс. Кіре беріс қақпадан кейін әскери техниканың нақты үлгілері қойылған. Мұнда [[Ан-2|ұшақ]], [[Т-34|танк]], зеңбірек, бронетранспортер т.б. көруге болады. Жеңіс саябағындағы &quot;Тағзым Аллеясы&quot; алаңында Ұлы Отан соғысының атыраулық қаһармандарына арналған 14 бюст орнатылған. Парктің орта тұсында аспанға бағытталған найзаның жанында орналасқан Мәңгілік алау бар. Сондай-ақ, парк құрамында «Естелік қабырғасы» бар. Ол бірнеше ондаған ірі гранит плиталардан тұрады, олардың үстінде Екінші дүниежүзілік соғыстан оралмаған Атырау облысы тұрғындарының есімдері жазылған. Саябақта  қаза тапқан интернационалист жауынгерлерді, сондай-ақ тәжік-ауған шекарасында қаза тапқан қазақстандық жауынгерлерді еске алуға арналған [[ескерткіш]] орнатылған.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://tumba.kz/putevoditel/48-%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C/25303-park_pobedy_atyrau.html|title=Атырау бойынша нұсқаулық: Жеңіс паркі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Ретро Парк саябағы''' — өткен ғасырдың елуінші жылдарындағы [[Неоклассицизм|неоклассикалық]] үлгіде салынған. Оның негізгі аумағын парк аллеялары құрайды. Бұл саябақ [[Жайық]] өзенінің жағалауы мен [[Мұнайшылар қалашығы|«Тұрғындар қалашығының»]] аралығында орналасқан. Саябақта әртүрлі павильондар, амфитеатр, түрлі түсті жарықпен әрленген су бұрқақтары, ретро стиліндегі дәмхана т.б. бар. Орта тұсында жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер,  жасанды тоғандар және басқа да сәулет туындылары орналасқан. Саябақта &quot;Дос-Мұқасан&quot; музыкалық ансамбліне орнатылған  ескерткіш бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://merei-m.kz/ru/2017/12/09/atyraudy-zha-a-retro-sayaba-y/|title=Атыраудың жаңа ретро-саябағы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Жастар саябағы''' — Жайық өзенінің Еуропа бөлігіндегі жағасында орналасқан. Саябақта жүгіру, велосипед, жаяу жүргіншілер жолы салынған. Мұнда көлеңкелі конструкциялы жазғы мобильді кафелер, балалар мен ересектерге арналған алаңдар, спорт жабдықтары, аттракциондар бар. Аумағы – 6,5 гектар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kaz.inform.kz/news/atyrau-kalasynda-zhastar-sayabagy-ashyldy_a3701949/|title=Атырау қаласында Жастар саябағы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Жеңіс саябағы !! Ретро парк !! Жастар саябағы
|-
| [[Сурет:Атырау. Жеңіс саябағы.jpg |орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Ретропарк.jpg|орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Жастар саябағы.jpg|орта|280px]]
|}

== Атырау қаласының ескерткіштері ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Танымал тұлғаларға арналған ескерткіштер
|-
! Сұлтан Бейбарыс ескерткіші !!Исатай-Махамбет ескертіші!! Үш биге арналған ескерткіш !! Халел Досмұхамедов ескерткіші
|-
| [[Сурет:Атырау. памятник Султану Бейбарысу.jpg |орта|250px]] ||[[File:Исатай Махамбет.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Үш биге ескерткіш.jpg|орта|250px]] || [[File:Atyrau university.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Ақын-жазушыларға арналған ескерткіштер
|-
! Әбу Сарсенбаев ескерткіші!! Хамит Ерғалиев ескерткіші !! Фариза Оңғарсынова ескерткіші !! Жұмекен Нәжімеденовке ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Абу Сарсенбаев.jpeg|орта|250px]]|| [[Сурет:Атырау. Х.Ерғалиевқа ескерткіш.jpg|орта|250px]]|| [[Сурет:Ф.Оңғарсынова ескерткіші.jpg |орта|200px]] ||[[Сурет:Атырау. Ж.Нәжімеденов ескерткіші.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Күйшілер мен әншілерге арналған ескерткіштер
|-
! Құрманғазы Сағырбаев ескерткіші !! Дина Нұрпейсова ескерткіші !! Қаршыға Ахмедияров ескерткіші !!Атырау. Дос Мұқасанға ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Құрманғазы ескерткіші.jpg|орта|200px]]|| [[Сурет:Атырау. Дина Нурпейсова ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Қаршыға Ахмедияров ескерткіші.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Дос Мұқасан.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Соғыс ардагерлеріне арналған ескерткіштер
|-
! Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш !!Қайырғали Смағұлов ескерткіші !! Хиуаз Доспановаға ескерткіш !!Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш аллея
|-
| [[Сурет:Атырау. Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш.jpg|орта|280px]]||[[Сурет:Атырау. Қайырғали Смағұлов ескерткіші.jpg |орта|150px]]  || [[Сурет:Атырау. Хиуаз Доспановаға ескерткіш.jpg|орта|200px]]||[[Сурет:Атырау. Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Әртүрлі ескерткіштер
|-
! Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш !! Молекула ескерткіші !! Бекіре балығына ескерткіш !! Әлші (асық) ескерткіші
|-
| [[File:Атырау. Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш.jpg|орта|220px]]|| [[Сурет:Атырау. Молекула ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Бекіре балығына ескерткіш.jpg|орта|150px]]|| [[Сурет:Атырау. Әлші (асық) ескерткіші.jpg|орта|220px]]
|}

== Спорты ==
Атыраудан Токиодағы Олимпиадаға елдің құрама командасында ескек есу бойынша спорт шебері А.Круглов қатысты. Боксшы Б.Теміров Олимпиадалық ойындарға, әлемдік, еуропалық сайыстарға қатысып, үш дүркін КСРО чемпионы болды. Атырау ескекшілері  Д.Савин, А.Сафарян, С.Сергеев Қазақстанның бірнеше дүркін чемпиондары. [[Арман Константинұлы Шылманов|Арман Чилманов]]  84 кг салмақты таэквондодан 2008 жылғы Олимпиялық ойындардың қола медалі иегері. [[Сәния Махамбетова]] самбо және дэюдо күрестері бойынша халықаралық және республикалық сайыстарда бірнеше рет жеңістерге жетті.

'''[[Атырау (футбол клубы)|«Атырау» футбол командасы]]''' республика чемпионатының 2 дүркін қола жүлдегері (2001 және 2002 жылдар),  2009 жылы Қазақстан кубогының иегері. Қазақстан кубогының иегері.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://qfl.kz/ru/team/1/|title=OLIMPBET Премер лигасы Атырау|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

''' [[Бейбарыс (шайбалы хоккей)|«Бейбарыс» хоккей клубы]] ''' 4 дүркін Қазақстан чемпионы (2010/2011, 2011/2012, 2015/2016 және 2018/2019).&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%91%D0%B5%D0%B9%D0%B1%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%81|title=«Бейбарыс» хоккей клубы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Атырау» волейбол командасы ''' 2003 және 2006 жылғы еліміздің чемпионы, 4 рет Қазақстан кубогының иегері -2000, 2009, 2010, 2015

'''«Атырау Барыстары»''' баскетбол командасы  Қазақстан біріншілігінің 2-рет алтын (2010/2011, 2015-2016), 7-дүркін күміс жүлдегері. (011/2012, 2012/2013, 2013/2014, 2016/2017, 2017/2018, 2018/2019, 2019/2020.&lt;ref&gt;http: //www. bcbarsyatyrau.kz/&lt;/ref&gt;

Спорт нысандарынан Атырау қаласының орталық [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] бар. Қасында спорт комплексі және жүзу бассейні орналасқан. Денешынықтыру және сауықтыру орталығында (ФОК)  әртүрлі спорт секциялары жұмыс жасайды.
[[Атырау мұз айдыны]] сарайында хоккейден еліміздің біріншілігінің ойындары өтеді. Теннис орталығында үлкен теннис ойнауға арналған 4 ашық және 4 жабық алаң бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://24.kz/kz/archive/zha-aly-tar/t-uelsizdikke-25-zhyl/item/154229-khaly-araly-talap-a-saj-tennis-ortaly-y-ashyldy|title=Атырауда халықаралық талапқа сай теннис орталығы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Спорт нысандары
|-
! [[Атырау мұз айдыны|Мұз айдыны сарайы]] !! Атырау Теннис орталығы !! [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] !! Байдарка және каноэ спорты
|-
| [[Сурет:Атырау. Мұз айдыны сарайы.jpg|ортаға|200px]]|| [[File:Атырау Теннис орталығы.jpg|ортаға|250px]] || [[File:Munaishy stadium.jpg|ортаға|200px]] || [[File:Атыраудағы байдарка және каноэ спорты.jpg|ортаға|200px]]
|}

== Білім жүйесі ==
=== Мектепке дейінгі мекемелер ===
Мектепке дейінгі мекемелердің құрамына мектепке дейінгі жастардағы балалардың күндізгі уақытта және тәулік бойы болатын жалпы типтегі (бала бақшалар, балалар яслиі, балалар үйі, мектепке дейінгі балалар үйі) мекемелері, ақыл-ой және дене бітімі дамуында ауытқулары бар арнайы мектепке дейінгі мекемелер, аурушаң балаларды салауаттандыруға арналған жазғы демалыс орындары кіреді. Атырау қаласы бойынша 46 балабақшада 13 863 бүлдіршіндер тәрбиеленуде.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://goroo-atyrau.kz/balabakshalar.html|title=Атырау қаласының білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Мектептегі білім ===
Атырау қаласының 61 мектебінде, оның ішінде Атырау облыстық дарынды балаларға араналған казақ-түрік лицейі, Атырау облыстық дарынды балаларға арналған мамандандырылған мектеп-лицей-интернаты, Ағышын тілін терең оқытатын техникалық гимназия, Атырау қалалық білім бөлімінің қалалық лицейі, Облыстық дарынды балаларға арналған мектеп-интернат, Үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мамандандырылған №30 мектеп-гимназия, Облыстық ұлттық гимназия, №34 лингвистикалық мектеп-гимназия, Н.Тілендиев атындағы облыстық &quot;Кіші өнер академиясы&quot;. Назарбаев Зияткерлік мектебі сияқты білім ордаларында 73 690 оқушы білім алуда.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://biznesinfo.kz/usefullinks/page/shkoly-atyrau-i-atyrauskoy-oblasti--adres--telefon|title=Атырау қалалық білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Жоғары оқу орындары === 
'''[[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]''' —2001 жылы құрылып, білім және ғылым министрлігі берген лицензия негізінде еңбек нарығында табысты жұмыс істейді. Институт -күндізгі және сырттай оқыту формалары бойынша қазақ және орыс тілдерінде 16 мамандық бойынша [[Сурет:АИГИ корпус №2.jpg|thumb|right|300px|'''Атырау инженерлік-гуманитарлық институты''']]жоғары-кәсіптік мамандар (бакалавриат) даярлайтын жоғары оқу орны. Институт жоғары білікті кадрларды даярлау бойынша маңызды ғылыми және оқу орталығы болып саналады. Институт инновациялық бағдарламаларды сәтті іске асырағаны үшін 2004 жылы Еуропа кәсіпкер қауымдастығының «INSAM» алтын медалімен (Женева, 2005 ж), Халықаралық «Алтын Құйма» (CBS Consult, Мәскеу, 2007) марапатталды. &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aigi.kz/language/kk/|title=Атырау инженерлік-гуманитарлық институты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Халел Досмұхамедов атындағы Атырау университеті]]''' —Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде өзіндік тарихы мен тәжірибесі бар халықаралық деңгейдегі бәсекеге қабілетті мамандар даярлайтын жоғары оқу орындарының бірі. Университет 1950 жылы 14 маусымда мұғалімдер институты ретінде ашылды. 1955 жылы мұғалімдер институты педагогикалық институтқа айналды. 1994 жылы педагогика институты Атырау университеті болып құрылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://asu.edu.kz/university/|title=Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Атырау мұнай және газ университеті|Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті]]''' —еліміздің мұнай-газ саласы мен Батыс Қазақстан облысының экономикасын, білімі мен ғылымын жетілдіруге үлкен үлес қосуда. Атырау Мұнай және газ университеті Батыс Қазақстанның Білім және ғылым орталығына айналуда және Қазақстанның мұнай-газ саласындағы шығармашыл жастар мен өнеркәсіптік кәсіпорындар ұжымдары арасында лайықты құрметке ие болды. Атырау Мұнай және газ университеті еліміздің мұнай-газ саласы үшін жоғары білікті мамандарды даярлау бойынша Қазақстан Республикасының жалғыз мамандандырылған жоғары оқу орны болып табылады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aogu.edu.kz/|title=Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Колледждері ===    
*[[Атырау аграрлы-техникалық колледжі]] 
*Атырау балық өнеркәсібі колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://edu-kz.com/kz/kolledzhder/atyraudagy-balyq-sharuashylygy-kolledzhi|title=Атырау балық өнеркәсібі колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
[[Сурет:Атырау. Қазақстан-Канада жоғарғы мұнай колледжі (APEC ).jpg|thumb|оңға|450px|Атырау. Жоғары мұнай колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ticketon.kz/kz/place/vysshij-kolledzh-apec-petrotechnic|title=Жоғары мұнай колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;]]
*Атырау бизнес және құқық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://2gis.kz/atyrau/firm/70000001034596018|title=Атырау бизнес және құқық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау жоғарғы медицина колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://2gis.kz/atyrau/firm/70000001034595563|title=Атырау жоғарғы медицина колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://college.aigi.kz/|title=Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау индустриалды колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/kz/college/view/15|title=Атырау индустриалды колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау сервис колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/ru/college/view/5|title=Атырау сервис колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау энергетика және құрылыс колледжі&lt;ref&gt;https://aesk.kz/ru/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422180727/https://aesk.kz/ru/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*С.Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі&lt;ref&gt;http://apolitcol.kz/&lt;/ref&gt;
*Д.Нұрпейсова атындағы музыка колледжі (академиясы)
*Каспий маңының қазіргі заманғы колледжі (ПСК)&lt;ref&gt;https://psvk.edu.kz/&lt;/ref&gt;
*Жоғарғы мұнай колледжі (APEC)&lt;ref&gt;https://apec.edu.kz/kk/o-kolledzhe/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422174723/https://apec.edu.kz/kk/o-kolledzhe/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Қ.Дүтбаева атындағы гуманитарлық колледж&lt;ref&gt;http://gumcollege.kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422174503/http://gumcollege.kz/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Мұнай және газ технологиялық колледжі
*«Болашақ» кәсіби-гуманитарлық колледжі

== Денсаулық сақтау ісі ==
Гурьевте тұрған әскери бөлімде алғаш рет 15 орындық [[аурухана]] ашылған. 1901 жылы осы ауруханаға арналған 2 үй салынып, оның біреуі  хирургиялық, біреуі басқа ауруларды емдеу орны боп белгіленген және 1 дәрігер, 2 фельдшер жұмыс жасаған. [[File:Атырау. №2 қалалық емхана.jpg|thumb|right|300px|Атырау.1951 жылы салынған мұнайшылар ауруханасы]]Ұлы Отан соғысы жылдарында Атырау қаласына 2 [[госпиталь]] орналастырылды. 1967 жыл мен 1987 жылдың аралығында облыстық аурухананың, балалар ауруханасының, перзентхананың, облыстық онкологиялық және туберкулезді емдеу диспансерінің жаңа үйлері іске қосылды.&lt;ref&gt;Атырау медицинасының шежіресі. Ғарифолла Шәңгереев, Өнербай Жанбала -Алматы 2010, &quot;Арыс&quot; баспасы. *ISBN 978-601-291-007-0&lt;/ref&gt;

Қазіргі кезде Атырау облыстық ауруханасы, балалар ауруханасы, №2 Атырау облыстық ауруханасы (Облыстық жұқпалы аурулар ауруханасы), Атырау қалалық медициналық жедел жәрдем станциясы, қалалық перзентхана, ЖИТС алдын алу және онымен күресу орталғы, балалар стоматологиясы, өкпе аурулар санаториясы, кардиология орталығы, көз аурулар ауруханасы, қан орталы, наркологиялық диспансері, онкологиялық диспансері, патологоанатомия бюросы, перинаталдық орталық, психиатриялық жүйке аурулар ауруханасы (Психикалық сауықтыру орталығы), тері-венерология диспансері, туберкулезге қарсы күрес диспансері, теміржол ауруханасы, орталық нерв жүйесі зақымдалған балаларға арналған сәбилер үйі т.б. дәрігерлік ұйымдар жұмыс жасайды.

== БАҚ ==
=== Газет-журналдары ===
[[File:Атырау газеті.jpg|оңға|200px]]'''[[Атырау (газет)|«Атырау» газеті]]''' —Қазақстанның батыс өлкесіндегі алғашқы ұлттық басылымдардың бірі. Оның негізін қалап, материалдық базасын жасақтап, алғашқы нөмірлерін шығарған 1923 ж. Гурьев уездік партия комитетінің бірінші хатшысы болған Төлепкерей Өтеулиев. Алғашқы саны «Ерік» деген атаумен 1923 жылы сәуір айында шықты. «Атырау»  аймақтың тыныс-тіршілігін қалың оқырманға жеткізіп келе жатқан облыстық газет.&lt;ref&gt;Егемен Қазақстан. 02.11.2018&lt;/ref&gt;
[[File:Прикаспийская коммуна.jpg|оңға|200px]]
'''[[Прикаспийская коммуна|Прикаспийская коммуна газеті]]''' —орыс тілінде шығатын облыстық қоғамдық-саяси газет. Газет 1920 жылдың 26 ақпан айынан бастап «Трудовая Правда» атымен шықты. Газет облыстың өзекті мәселелері туралы, нарықтық қатынастар, халық шаруашылығын дамыту тұрақты көрініс табуда.&lt;ref&gt;Атырау: Энциклопедия. -Алматы: Атамұра, 2000&lt;/ref&gt;

'''[[Ақ Жайық (газет)|«Ақ жайық» газеті]]''' —Атырау облысындағы кең тараған әрі тұңғыш тәуелсіз апталық басылым. Алғашқыда «Компаньон» (1991), кейін «Местное обозрение» (1992) аталып, шағын көлемде жарық көрген газет 1993 жылы мамыр айынан «Ақ жайық» аталды. Бұл - нарық жағдайына бейімделген, облыс, республика көлемінде өзін-өзі қаржыландыруға толық көшкен алғашқы газеттердің бірі.[[File:Ақ Жайық.jpg|оңға|200px]]

Сонымен қатар &quot;Мегаполис Атырау&quot;, &quot;Мұнайлы Астана&quot;, &quot;Алтын сақа&quot;, &quot;Алтын аймақ&quot; апталық газеттері және &quot;Мерейлі мекен&quot; журналы шығады.

=== Телеарналары ===
Атырау облыстық телерадиокомпаниясының хабар тарату саясаты [[Қазақстан (корпорация)|«Қазақстан» РТРК АҚ]] жүргізіп отырған саясатына толық сәйкес келеді. Ол ақпараттық және білім беру функцияларын орындай отырып, мемлекет пен қоғам арасындағы қатынастарды [[Сурет:Атырау телемұнарасы.jpg|thumb|оңға|300px|Атырау телемұнарасы]] үйлестіруге бағытталған. Телеарнаның басты міндеті - аймақтық деңгейде мемлекеттік саясатты жүргізу. Телеарнаның жалпы апталық көрсетілімі 119 сағатты құрайды. Оның ішінде мемлекеттік тілде - 80,30 сағат, немесе жалпы хабардың 68%. Меншікті бағдарламалар 45 сағатты құрайды немесе жалпы эфирдің 38% құрайды. &quot;Atyray&quot; телеарнасының хабар тарату антеннасы 180 метрлік мұнараның 153-і метрінде орналасқан.
Жетістіктері:
*Телевизияның «АПТА» ақпараттық-талдау бағдарламасы (авторы және жүргізушісі Н. Қосшиев) Халықаралық «Шабыт» фестивалінің арнайы дипломымен марапатталды;
*Теледидарда алғаш рет «Өзен өз арнасыммен ағады» атты 7-сериялық телехикая түсірілді;
*Ұлы Отан соғысының 60 жылдығына орай &quot;Тағдыр-Судьба&quot; телефильмі түсіріліп, ол [[Волгоград]] қаласында өткен ІV-Халықаралық &quot;Мәңгілік алау&quot; фестивалінде &quot;Үздік авторлық жұмыс&quot; номинациясында ІІ орын алды;
*[[Астрахан]] қаласында өткен Халықаралық &quot;Адам және теңіз&quot; байқауында &quot;белсенді азаматтық ұстанымы үшін&quot; номинациясында &quot;Каспий экологиясы: мәселелерді шешу жолдары&quot; фильмі жеңіске жетті;
*«Туған өлкем – Атырау» бағдарламасы республикалық &quot;Шаңырақ&quot; шығармашылық байқауында жеңіске жетті /Астана қ./;
*«Аманат» циклдік бағдарламасы &quot;Ең үздік тарихи-мәдени бағдарлама&quot; номинациясы бойынша Қазақстан РТРК АҚ ұйымдастырған байқауда ІІ орын алды /Астана қ./&lt;ref&gt;https://atyrautv.kz/ru/&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар [[КТК (телеарна)|КТК]], НТВ, [[Хабар (телеарна)|Хабар]], [[24KZ]], [[EL ARNA (телеарна)|Ел арна]], [[Qazsport]], Мир, [[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan]], 1-канал &quot;Евразия&quot;, СТВ, [[Astana TV]], [[НТК (телеарна)|НТК]], 31 канал, Абай ТВ, [[Жетінші арна]], ТВЦ т.б.арналар жұмыс жасайды.

=== Радио ===
'''«Atyraý radiosy»'''—ның тарихы 1938 жылы Гурьев облысының құрылуынан бастау алады. 1938 жылдың 2-ші наурызында алғаш рет радио хабары 
[[Сурет:Атырау радиосы.jpg|оңға|200px]] эфирге шықты. Қазір ол 102.0 FM жиілігінде тәулігіне 17 сағат хабар таратып отыр. 80 жыл бұрын сол кездегі Гурьев халқына алғашқы жаңалық таратқан бұл медиа-мекеме бүгінде заман сұранысына сай жаңа технологиямен жабдықталған. Елдегі саяси-экономикалық, төтенше жағдайлар кезінде дереу үн қосып, халыққа жедел ақпарат таратып, қоғамда оң пікір қалыптасуына ықпал етіп отыр. 
Қазір кеңейтілген диапазонды 1000 киловаттық жаңа радиотаратқыш іске қосылып  радиотолқынның таралу аймағы 60 шақырымға дейін кеңейді.&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/atyrauda-zhana-radiostudiya-men-zhana-radiotaratkysh-iske-kosyldy_a3542003 Атырауда жаңа радиостудия мен жаңа радиотаратқыш іске қосылды&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар 101,0 [[Қазақ радиосы]], 101,6 Радио Дача, 102,8 [[Шалқар (радио)|Шалқар радиосы]], 103,6 [[Тандем радиосы]], 104,4 NS радиосы, 104,8 Lux FM, 105,2 Русское радио Азия, 105,7 Восток FM, 106,2 Дала FM, 106,8 Европа+ Казахстан, 107,2 [[Жұлдыз FM]], 107,7 Авторадио Казахстан т.б. жұмыс жасайды.&lt;ref&gt;https://vcfm.ru/vc/Asia/guryev.htm&lt;/ref&gt;

==Қаланың назар аударарлық орындары==
*[[Иманғали мешіті]]
*[[Успен соборы|Успен шіркеуі]]
*[[Құрманғазы Сағырбайұлы]] ескерткіші
*[[Сұлтан Бейбарыс]] ескерткіші
*[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]]
*[[Хиуаз Қайырқызы Доспанова|Хиуаз Доспанова]] ескерткіші
*[[Исатай]]-[[Махамбет]] ескерткіші

== Атырау қаласының суреттері ==
&lt;gallery&gt;
Сурет:Atyrau street.jpg|Атыраудың көшелері
Сурет:Atyrau rivers.jpg|[[Жайық өзені]]
Сурет:New buildings of Atyrau.jpeg|Атыраудағы БТА банкінің ғимараты
Сурет:Hotel Kazakhstan in Atyrau.jpg|«Қазақстан» қонақ үйі
Сурет:Атырау қаласы Жаңа құрылыстар.jpg|Жаңа кварталдар

&lt;/gallery&gt;

== Белгілі тұлғалар ==
* [[Болат Жамитұлы Өтемұратов]] - Қазақстан Республикасы Президентінің Іс басқарушысы
* [[Темір Нұрбақытұлы Бекмамбетoв|Тимур Нұрбақытұлы Бекмамбетoв]]  - кинорежиссер, клипмейкер , продюсер 
* [[Ғани Есенкелдіұлы Қасымов]]- Қазақстан патриоттары партиясының төрағасы                                                                     
* [[Аркадий Юрьевич Волож]]  - Яндекс компаниясының бас директоры
* [[Фариза Оңғарсынова]] - ақын, халық жазушысы, журналист

== Бауырлас қалалары ==
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтау]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Орал]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтөбе]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Russia}} [[Астрахан]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Russia}} [[Сыктывкар]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Israel}} [[Ашдод]], [[Израиль]]
* {{flagicon|United Kingdom}} [[Абердин]], [[Құрама Патшалық]]

== Тағы қараңыз ==
* [[Атырау облысы]]
* [[Атырау аграрлы техникалық колледжі]]
* [[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]
* [[Атырау мұнай және газ университеті]]
* [[Атырау университеті]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ Атырау облысы әкімдігінің ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141007025035/http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ |date=2014-10-07 }}
* [http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php Atyrau City ақпараттық-танымдық торабы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060824051746/http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php |date=2006-08-24 }}
* [http://www.atr.kz Облыстық &quot;Атырау&quot; газеті]

{{Commonscat|Atyrau}}
{{Қазақстан қалалары}}
{{Атырау облысы}}
{{Атырау қалалық әкімдігі елді мекендері}}
{{Жайық өзені бойындағы елді мекендер}}

[[Санат:Атырау]]
[[Санат:Каспий теңізі кемежайлары]]
[[Санат:Жайық казак әскерінің тарихи елді мекендері]]</text>
      <sha1>4ss73zd3iep0zdc4pwu5f48wq08cmnq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400882</id>
      <parentid>3400881</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T07:29:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Колледждері */ дереккөз</comment>
      <origin>3400882</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="79369" sha1="sq1jlfkjaysly5guda8uze6ppgfw1mm" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = қала
 |атауы                   = Атырау
 |сурет                   = {{Photomontage
|photo1a                = Урал река.jpg
|photo2a                = Тенгизшевройл и Марриотт.jpg
|photo2b                = Ural River Atyrau.JPG
|photo3a                = Атырау. Иманғали мешіті.jpg
|photo3b                = 카자흐스탄 아티라우(중앙공원) - panoramio - 우한길(HK Woo).jpg

|photo4a                = Atyrau filarmonia(dom radio).jpg
|spacing                = 2
|position               = center
|color_border           = white
|color                  = white
|size                   = 290
|foot_montage           = 
}}
 |әкімшілік күйі          = Облыс орталығы
 |елтаңба                 = Coat of arms of Atyrau.svg
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_deg =47 |lat_min =7 |lat_sec = 
  |lon_deg =51 |lon_min =53 |lon_sec = 
  |CoordAddon             = type:city(146862)_region:KZ
  |CoordScale             =
 |ел картасы              = 300
 |облыс картасы           = 
 |аудан картасы           = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы                  = Атырау облысы
 |кестедегі облыс         = Атырау облысы
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |әкімі                   = Шәкір Кейкін
 |add1n              = Әкімдік мекенжайы
 |add1               = Атырау қаласы, Әйтеке би көшесі, №77А
 |құрылған уақыты         = 1640
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = ''Усть-Яицкий қалашығы, Нижний Яицкий қалашығы, Чапаев, Гурьев''
 |статус алуы               = 1885
 |жер аумағы                  = 458
 |климаты                 = қатаң континенталды, қуаң
  |тұрғыны                = 316 449
  |санақ жылы             = 2023&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478686 Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)]&lt;/ref&gt;
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = [[қазақтар]] 88,95 %&lt;br&gt;[[орыстар]] 7,73 %&lt;br&gt;[[корейлер]] 0,79 %&lt;br&gt;[[татарлар]] 0,50 %&lt;br&gt;[[өзбектер]] 0,38%&lt;br&gt;басқалары 1,65 %&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT453226 Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)]&lt;/ref&gt;
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = атыраулық
 |телефон коды            = 7122
 |пошта индексі           = 
 |пошта индекстері        = 060001-060011
 |ортаққордағы санаты     = Atyrau
 |сайты                   = https://www.gov.kz/memleket/entities/akimat-atyrau?lang=kk Атырау қаласының әкімдігі
 |сайт тілі               = 
 |сайт тілі 2             = 
 |сайт тілі 3             = 
}}
{{мағына|Атырау (айрық)}}
'''Атырау''' — [[Атырау облысы]]ның әкімшілік орталығы, [[Қазақстан]]ның [[Батыс Қазақстан|батысында]], [[Жайық]] өзенінің бойында орналасқан қала. Қаланың негізі 1640 жылы қаланған. Тұрғыны 316 449 адам (2023).
Атырау қаласынан [[Астана]]ға дейінгі қашықтық 1810 км.

== Атауы ==
Қала жеріндегі белгілі тұңғыш тұрақты қоныс — қазіргі «Орбита» стансасы қасындағы [[Алтын Орда]] кезеңіндегі болған ''Лаэти'' асары. [[Ноғай ордасы]] кезеңінде балықшылардың тұрақты ''[[Үйшік]]'' қонысы [[Жайық|Жайық өзені]] [[саға]]сында орналасқан.

Казак-орыстар жаулап ала бастағанда [[1640]] ж. ''Яицкий городок'' аталған қалашық салынған. Жайықтың жоғарысында'' Верхний Яицкий городок'' (қазіргі [[Орал]] қаласы) деген қалашық салынғасын, ''Нижний Яицкий городок'' деп аталып кеткен, соңынан ол — ''Усть-Яицкий городок''.

[[Ресей империясы|Ресей ханшайымы]] [[Екатерина II]] ''Яик'' өзенін (Жайықтың [[Орыс тілі|орысша]] атауы) ''Урал'' деп атауын жарлығымен бекіткенде, қаланың атауы ''Гурьев городок'', ''Гурьев'' деп өзгертілген.

1920 жж. қысқа уақытқа большевиктер Гурьевті ''Чапаев'' деп қайта атаған.

1992 ж. бері қала атауы — Атырау.

== Этимологиясы ==
«Атырау» -лексикасы көбіне үлкен айдынды көлдің не теңіздің сала-салаға бөлініп, тармақтанып, шығанақтар мен арал, саға, мүйістер пайда болатын жағалауы. 
Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауын, теңіздің алабын қоса, жергілікті тұрғындар күні бүгінге дейін атырау деп атайды.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақтар|шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым=Атажұрт|орны= Алматы|баспасы=«Білік»|жыл=2003|томы=VIII |беттері=480 |барлық беті=480 |сериясы= |isbn=-5-7667-2054-8|тиражы= }}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
[[File:Герб гурьев.gif|thumb|left|400px|Гурьев таңбасы]]
ХVІ ғасырдың бірінші ширегінен бастап , Жайық-Каспий жағалауына Ресей патшасы өкіметінің саясатына шыдамаған және патша үкіметін мойындағысы келмеген қашқын орыс еріктілері, күнкөріс іздеген крепостной шаруалар, қылмыстық элементтерден тұратын Волга бойы казактары келіп қоныс тебе бастаған. Олар келе сала өз кәсіпшіліктерін ашып,балық аулау, балық тұздау қостарын ұйымдастырып, жатар тұрақ орындарын тұрғызады. Сол уақыттан бастап тұрғызылған тұрақтар «[[Үйшік]]» атанып кеткен.

Жайық-Каспий жолы Азия елдерімен басқа да елдерге жол ашатын «әрі қақпа,әрі кілт» болатынына көзі жеткен патша өкіметі,ХVІІ ғасырдың 30-шы жылдарының аяғында Ярославлдық көпес, бай саудагер Гурьевтер әулетіне Жайық бойында балық кәсіпшілігін ашуға және бекініс тұрғызуға рұқсат қағазын береді.
1640 жылы Гурьевтер әулетінің басшысы Гурий Назарьев, балалары Михаил, Иван және Андреймен Жайық бойына келіп қоныстанып, өнеркәсіптерін ашып, [[Жайық]] және [[Ембі]] өзені балықтарын өндірістік және сауда мақсатында пайдалана бастайды.

Бой көтерген қала мен балықшылық өндіріс табыстары осы өңірді мекендеуші байырғы қалмақтар мен орыс казактарының қызғаныштарын туғыза бастайды. Ақыры қашанда көршілерімен жауласып-қырқысып отыратын қала, қалмақтардың тонауына ұшырайды.

Жайық бойындағы бұл оқиға [[Астрахан]] әскерлері басшылығын елең еткізді.
Ағаштан тұрғызылған қорған қамал жаудан және өрттен қорғануға қорғаныс бола алмайтынына көздері жеткен патша үкіметі,теңіз маңы және Жайық бойының қорғанысын күшейту мақсатында, 1645 жылдың 18 ақпанында М.Гурьевке қаланы [[қамал]] етіп тұрғызуға рұқсат береді. Рұқсат қағазында қала қамалын Астрахан қаласының үлгісіндей етіп тұрғызу көрсетіледі.

Тас қала-қорғанның құрылысы 1647 жылдың 6 маусымда басталып кетеді. Тұрғызылып жатқан қала 1649 жылы казактар атаманы И.Кондырев бастаған казактар тобының шабуылымен тоналады. 
Жайық бойындағы тас қала-қамалдың құрылысы 15 жылдан соң 1662 жылы аяқталып, Гурьевтердің үлкен қаржылық шығынына шығады. ХVІІ ғасырдың аяғына таман және ХVІІІ ғасырдың басынан бастап, тас қала-қамалы ірі шекаралық қамалға айналады.

*1798 жылдың 11 желтоқсанындағы Патша жарлығымен Гурьев қаласы Орал әскери басшылығының қарауына беріледі.
*1865 жылы уездік қала болды. 
*1917 жылға дейін және одан кейінгі 15 жыл бойы Орал әскери облысының орталығы
*1925 жылдан [[Бөкей губерниясы]]ндағы Гурьев уезінің орталығы 
*1929 жылы [[Гурьев округі]]нің орталығы
*1930 жылы аудан орталығы
*1938 жылғы қаңтар айының 15-інен облыс орталығы. 
*1992 жылы ақпан айының 21-і күні ҚР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы Гурьев қаласын Атырау қаласы деп атау жөнінде қаулы қабылдады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://akimat-atyrau.kz/|title=Атырау қаласының ресми сайты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Климаты ==
Климаты қатты континенталды, жазда құрғақ ,ыстық, ал қыста ылғал қармен сипатталатын салқындық. Жазы [[жауын-шашын]]сыз, құрғақ, ыстық ұзаққа созылады. Қыс мезгілінде [[қар]] аз жауып, суық болады.
{{Қаланың ауа райы
 | Ені  = 70 
 | Жағдайы = 
 | Жер_ілік = Атырау
 | Дерекнама  = [http://www.pogoda.ru.net/climate/35700.htm Ауа Райы мен Климат]

 | Қаң_ор =-6.4           | Қаң_ор_ж-ш =14 
 | Ақп_ор =-6.3           | Ақп_ор_ж-ш =11
 | Нау_ор =0.8            | Нау_ор_ж-ш =15 
 | Сәу_ор =11.2           | Сәу_ор_ж-ш = 16
 | Мам_ор =18.4            | Мам_ор_ж-ш =25 
 | Мау_ор =24.5             | Мау_ор_ж-ш =18 
 | Шіл_ор =26.8             | Шіл_ор_ж-ш =10 
 | Там_ор =24.8            | Там_ор_ж-ш = 10
 | Қыр_ор =18.0            | Қыр_ор_ж-ш =8 
 | Қаз_ор =9.7            | Қаз_ор_ж-ш =16
 | Қар_ор =1.3           | Қар_ор_ж-ш =18
 | Жел_ор =-4.3           | Жел_ор_ж-ш =14
 | Жыл_ор =9.9             | Жыл_ор_ж-ш =175

 | Қаң_ор_мин =-9.4       | Қаң_ор_макс =-2.8 
 | Ақп_ор_мин =-9.9         | Ақп_ор_макс =-1.8
 | Нау_ор_мин =-3.1         | Нау_ор_макс =5.8
 | Сәу_ор_мин =6.1        | Сәу_ор_макс =17.2
 | Мам_ор_мин =12.8         | Мам_ор_макс =24.5 
 | Мау_ор_мин =18.4         | Мау_ор_макс =30.8
| Шіл_ор_мин =20.5         | Шіл_ор_макс =33.4 
 | Там_ор_мин =18.5         | Там_ор_макс =31.6 
 | Қыр_ор_мин =12.3         | Қыр_ор_макс =24.6
 | Қаз_ор_мин =5.0         | Қаз_ор_макс =15.3
 | Қар_ор_мин =-1.7         | Қар_ор_макс =5.1 
 | Жел_ор_мин =-7.0         | Жел_ор_макс =-1.1
 | Жыл_ор_мин =5.2         | Жыл_ор_макс =15.2

 | Қаң_а_мин =-37.9          | Қаң_а_макс =10.5 
 | Ақп_а_мин =-37.4         | Ақп_а_макс =15.0 
 | Нау_а_мин =-32.3          | Нау_а_макс =26.3 
 | Сәу_а_мин = -12.3        | Сәу_а_макс =32.5 
 | Мам_а_мин =-2.3         | Мам_а_макс =37.6
 | Мау_а_мин =2.3          | Мау_а_макс =41.9 
 | Шіл_а_мин =8.1          | Шіл_а_макс =42.7 
 | Там_а_мин =4.8         | Там_а_макс =41.6 
 | Қыр_а_мин =-5.7         | Қыр_а_макс =40.1 
 | Қаз_а_мин =-15.7         | Қаз_а_макс =29.6
 | Қар_а_мин =-29.8         | Қар_а_макс =19.9
 | Жел_а_мин =-35.8         | Жел_а_макс =11.8 
 | Жыл_а_мин =-37.9          | Жыл_а_макс =42.7  
}}
Атырау қаласы ендігі 47, -07 С., ұзақтығы 51-53 болатын жазы ұзақ, қысы қысқа күндермен сипатталады.

Қаңтар айындағы орташа температура -6&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап -12&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін, ал шілде айындағы орташа температура +24&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап +26&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін. Ең төменгі температура -38&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С, ең жоғары температура +45&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С.
[[Каспий теңізі]]не құйып, облыс орталығынан өтіп жатқан [[Жайық өзені]]нің арқасында ол жердегі температура судан алыс жердегі аудандардың температурасымен салыстырғанда төмен болып келеді.
Жауын-шашын болар-болмас деңгейде, жылына орташа 150 мм, 200 мм шамасында болады. Жел бағыты қаңтар айында оңтүстік-шығыс бағытта болса, ал маусым айында батыс бағытта болады.

== Әкімшілік бөлінуі ==
Атырау қалалық әкiмшiлiгінің құрамында 1 қала, 6 ауылдық округ (Алмалы, Атырау, Дамбы, Еркiнқала, Кеңөзек, Қайыршақты), 15 елдi мекен бар. Қалаға 2013 жылы [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]], 2018 жылы Балықшы, Жұмыскер ауылдық округтеріндегі [[Ақжайық (Атырау қалалық әкімдігі)|Ақжайық]], [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]], [[Көкарна (Атырау қалалық әкімдігі)|Көкарна]], [[Водниково]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]], [[Рембаза]] елді мекендері, 2019 жылы Геолог ауылдық округіндегі [[Геолог (ауыл)|Геолог]], [[Бірлік (Атырау қалалық әкімдігі)|Бірлік]], [[Новокирпичное]], [[Теңдік (Атырау облысы)|Теңдік]], [[Қарабатан]], [[496 разъезд]] елді мекендері қосылды. Қалалық әкімдік аумағына Махамбет ауданынан Алмалы ауылдық округіндегі [[Алмалы (Атырау облысы)|Алмалы]], [[Береке (Атырау облысы)|Береке]] елді мекендері берілді.

== Әкімдері ==
* Нұрпейіс Мақашев 1992-1993
* Бекболат Нарегеев 1993-1995
* Жалғас Тікенбаев 1995-1998
* Арыстанғали Әшімғалиев 1998-1999
* Дүйсенбай Тұрғанов 1999-2002
* Манас Тасыбаев 2002-2006
* [[Бергей Сәулебайұлы Рысқалиев|Бергей Рысқалиев]] 2006
* [[Сәлімжан Жұмашұлы Нақпаев|Сәлімжан Нақпаев]] 2006-2009
* Мереке Есмұратов 2009-2012
* Асқар Керімов 2012
* Серік Айдарбеков 2012-2014
* Нұрлыбек Ожаев 2014-2016
* [[Серік Жамбылұлы Шәпкенов|Серік Шәпкенов]] 2016-2018
* Әлимұхаммед Құттымұратұлы 2018-2020
* Қайрат Оразбаев 2020-2022
* Мейірім Қалауи 2022-2023
* Шәкір Кейкін 2023-

== Халқы ==
Тұрғыны 1897 жылы 9,3 мың, 1959 жылы 78,1 мың, 1970 жылы 114,2 мың, 1979 жылы 130,9 мың, 2012 жылы 182,8 мың адам болды.&lt;br /&gt;2014 ж.  қала әкімшілігі тұрғындарының саны 280,6 мың адам құрады, оның ішінде:
* Атырау қаласы — 195,6 мың адам;
* [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]]  — 17,1 мың адам;
* [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер кенті]] — 10,4 мың адам;
* Ауылдық тұрғындар -57,5 мың адам;

{| class=&quot;wikitable&quot;      
|-
! 1959 !! 1970 !! 1979!! 1989!! 1999 !! 2009 !!2010 !!2011 !!2012 !! 2013!!2014 !!2015 !!2016 &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-cities.htm|title=Қазақстан / Qаzаqstаn|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
|-
| 78 143 || 114 277 || 130 916 || 149 261 || 142 497 || 165 387 ||171 900 ||176 937 ||182 866 ||189 211 ||195 674 ||217,866 ||226,042
|}
Атырау қаласында 84 ұлт өкілдері тұрады.
Облыстың 2014 жыл басындағы деректер бойынша жекеленген этностар құрамы төмендегідей:&lt;ref&gt;2014 жыл басына Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны. Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі.&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Барлық ұлттар!! қазақтар !! орыстар !!корейлер!! татарлар !! өзбектер !!украиндар !! немістер!! басқалары 
|-
| 280 600 ||239 905 || 29 616|| 2 945 || 1 952 || 1 055 || 735 || 407 || 3 985
|}
2019 жылғы статистикалық деректер бойынша Атырау қаласында туғандар саны 9 760, ал өлгендер саны 1 920 адамды құрады. Табиғи өсім 7 840 адам. Келген адамдар саны 16 130, кеткен адамдар саны 13 311 болды. Туылым коэффициенті (1000 адамға) 27,9, өлім-жітім коэффициенті (1000 адамға) 5,49 болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://stat.gov.kz/region/252311/dynamic|title=ҚР өңірлерінің статистикасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Экологиясы ==
Атырау қаласы кәсіпорындардың ортасында қалуда. Ауаны ластаушылардың 80-85 пайызын мұнай тасымалымен және мұнай өңдеумен айналысатын кәсіпорындар құрайды. Атырау қаласындағы өндіріс орындарының ауаға лас қалдықтарды тарату көрсеткіштері артып, ол жылына бір мың тоннадан асып тұр. Ірі кәсіпорындар әлі күнге тазарту құрылғыларымен жабдықталмаған. Сөйтіп зиянды шығарындылар еш сүзгіден өтпестен қала аумағына таралып жатыр. 

[[Қазтрансойл|«ҚазТрансОйл» АҚ Атырау мұнай құбыры басқармасы]] көмірсутегі қоспаларын 68,7 пайыз көлемінде, [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«Атырау мұнай өңдеу зауыты» ЖШС]] – 22,79, «Атырау жылу электр орталығы» көміртегі тотығын 46,08 пайыз, [[Каспий құбыр желісі консорциумы|«Каспий құбыр консорциумы-Қ» АҚ]] – 19,57, «Атырау жылу электр орталығы» ЖШС азот диоксидін – 73,2, Атырау мұнай өңдеу зауыты күкірт диоксидін 52,54 пайыз мөлшерінде ауаға шығаруда.

Атырау қаласында атмосфералық ауаның сапасын анықтайтын сегіз стансадан автоматты түрде тәулік бойына ауа құрамын анықтайтын сынама алынады. Соның ішінде «ВестОйл» ЖШС-нің базасы аумағында орналасқан стансадан күкіртті сутегінің шектеулі мөлшері концентрациясынан  асып кететіні анықталып отыр.&lt;ref&gt;Атырау газеті, 03.06.2015&lt;/ref&gt;

Қаланы улап жатқан негізгі 3 ошақ бар. Біріншіcі – мұнай компаниялары. Екіншісі – қаладан шыққан тұр­мыстық қалдықтарды көмуге арналған полигон. Үшіншісі – қаланың екі жақ шетінде орналасқан қалдық суларды төгетін булану алаңы.&lt;ref&gt;«Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газеті, 08.08.2020&lt;/ref&gt;

==Кәсіпорындары ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Кестеде 1000-нан астам қызметкері бар Атырау қаласының ірі кәсіпорындары көрсетілген&lt;ref&gt;KazDATA: все крупные компании Атырау и Казахстана&lt;/ref&gt;
|-
! Кәсіпорындар !! Қызмет түрі
|-
| «АРИАДНА» ЖШС||Инженерлік құрылыстарын салу
|-
| «СИЧИМ С.П.А., КАЗАХСТАН» бөлімі || Мұнай және газ магистральдық құбырларын салу
|-
| «АТЫРАУ ЖЫЛУ-ЭЛЕКТР ОРТАЛЫҒЫ» АҚ	 || Жылу электр станцияларының электр қуатын өндіруі
|-
| [[Теңізшевройл|«ТЕҢІЗШЕВРОЙЛ» ЖШС]]|| Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «БОЛАШАҚ-АТЫРАУ» ЖШС|| Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «ФИРКРОФТ ИНЖИНИРИНГ СЕРВИСИЗ ЛИМИТЕД КАЗАХСТАН ЖШС» || Жұмыспен қамту агенттігінің қызметі
|-
| «НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ Н.В.» бөлімі || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «ПСН КАЗСТРОЙ» АҚ || Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «CAPITAL COMPLEX CATERING» ЖШС || Мейрамханалар мен тамақ беру қызметі
|-
|«ЮЛМАР-СЕРВИС» ЖШС || Изоляциялау жұмыстары
|-
| «КОНСОРЦИУМ «ISKER» ЖШС || Басқа топтамаларға енгізілмеген өзге де инженерлік құрылыстар салу
|-
| «ДЕНХОЛМ-ЖОЛДАС» || Арнайы мамандықтарды талап ететін өзге де құрылыс жұмыстары
|-
| «ҚАЗМҰНАЙГАЗ - БҰРҒЫЛАУ&quot; СЕРВИСТІК БҰРҒЫЛАУ КӘСІПОРНЫ» ЖШС || Мұнай және табиғи газ өндірісін техникалық қолдау
|-
| [[Ембімұнайгаз|«ЕМБІМҰНАЙГАЗ» АҚ]] || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«АТЫРАУ МҰНАЙ ӨҢДЕУ ЗАУЫТЫ» ЖШС]] || Мұнай өңдеу өнімдерін өндіру
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Атырау кәсіпорындары 
|-
! Теңізшевроил кеңсесі !! Атырау «НКОК» кеңсесі  !! Атырау мұнай өңдеу зауыты
|-
| [[Сурет:Атырау. Теңізшевроил кеңсесі.jpg|ортаға|300px]] || [[Сурет:Атырау. НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ.jpg|ортаға|300px]]|| [[File:Атырау АМӨЗ.jpg|ортаға|250px]]  
|}

== Көлік және инфрақұрылым ==
Қазіргі таңда Атырау қаласында көліктің барлық түрлері де дамыған.[[Сурет:Атыраудағы экологиялық таза автобустар.jpg|thumb|right|300px|Атыраудағы экологиялық таза автобустар]]
'''Қоғамдық көлік.''' Атырау қаласының [[Автобустың маршруты|маршрут желісі]] күні бүгінге 51 маршрут жұмыс атқаруда. 2013-2015 жылдары аралығында қалаішілік маршрутында қызмет көрсететін «АйсТрансХолдинг» ЖШС-і өз қаражаты есебінен 51 дана [[автобус]] сатып алды. 
Қоғамдық көліктер [[GPS]] – мониторинг жүйесін қолданады, ол онлайн режимінде қалалық қоғамдық көліктердің маршруттары, аялдамалар және көліктің ағымдағы жағдайы туралы ақпараттарды ұсынады.

«Атырау» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясының қатысуымен «Atyrau-Avtopark» автобус паркі құрылып, оған Семей қаласынан 65 жаңа автобус сатып алынды. 2020 жылы «Ақ Жайық Автопарк» ЖШС-і экологиялық тұрғыдан қоршаған ортаға лас шығарынды шығармайтын 160 жаңа автобус алды. 
2021 жылдан бастап автобустар санын 140-тан 250-ге дейін көбейтуді жоспарлап отыр. Бұл саптағы 220 автобус мүмкіндігі шектеулі азаматтардың қажеттіліктері үшін толық бейімделген.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ernur.kz/kazakstan/atyrauda-metanmen-zhuretin-avtobustar-zholgha-shykty|title=Атырауда метанмен жүретін автобустар жолға шықты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

Қалада троллейбус жүйесі 1996 жылдың 09 қыркүйегінде ашылып, 1999 жылдың 29 сәуірінде оның қозғалысы тоқтатылды. Бір ғана маршрутта 5 троллейбус қызмет көрсетті.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://transphoto.org/city/402/|title=Троллейбус компаниялары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Темір жол көлігі.''' Атырау арқылы өтетін темір жол вокзалынан 13 бағыт бойынша 24 поезд кесте бойынша жолаушылар тасымалын қамтиды. Темір жол Атырауды Қазақстанның [[Алматы]], [[Ақтөбе]], [[Астана]] сияқты ірі қалаларымен, сондай — ақ Ресейдің ([[Мәскеу]], [[Саратов]], [[Волгоград]], [[Астрахан]]), Тәжікстанның ([[Куляб]], [[Худжанд]], [[Душанбе]])  қалаларымен және Өзбекстан астанасы-[[Ташкент]]пен байланыстырады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://atyrau.invest.gov.kz/kz/about/infrastructure/|title=Инфрақұрылым|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Әуе көлігі.''' Атырау әуежайынан келесі бағыттар бойынша рейстер ұшырылады:[[File:Атырау әуежайы.jpg|thumb|right|300px|Атырау халықаралық әуежайы]]
{{Airport-dest-list| {{flagicon|Қазақстан}} [[Air Astana]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Ақтау]], {{flagicon|Түркия}} [[Ататүрік атындағы халықаралық әуежай|Ыстамбұл]], {{flagicon|Нидерланд}} [[Схипхол|Амстердам]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Qazaq Air]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Ақтөбе халықаралық әуежайы|Ақтөбе]],{{flagicon|Қазақстан}}[[Орал халықаралық әуежайы|Орал]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Bek Air]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]]| {{flagicon|Қазақстан}} [[SCAT]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Актау]], {{flagicon|Әзірбайжан}} [[Баку әуежайы|Баку]]
| {{flagicon|Ресей}} [[Аэрофлот]]|{{flagicon|Ресей}} [[Шереметьево әуежайы|Мәскеу-Шереметьево]]}}
Қабылдайтын әуе көлігі түрлері: Ан-12, [[Ан 24|Ан-24]], Ан-26, Ан-28, Ан-30, [[Ан-32]], [[Ан-72]], Ан-74, [[Ан-124]], Ил-62, Ил-76, [[Л-410]], Ту-134, Ту-154, Як-40, Як-42, [[Airbus A320|Airbus A319]], [[Airbus A320]], Airbus A321, ATR 42, ATR 72, [[Boeing 707]], [[Boeing 737]], [[Boeing 747]], [[Boeing 757]], Boeing 767, және тағы да басқа 3-4 кластағы ӘК түрлері, барлық типтегі [[тікұшақ]]тар.

== Атырау қаласының көпірлері ==
[[1965 жыл]]ы [[28 тамыз]]да [[Жайық|Жайық өзені]] арқылы өтетін қаладағы алғашқы темірбетон көпір салынып, пайдалануға берілді. Көпірдің ұзындығы 259 метр, биіктігі 10 метр. «Орталық» көпір Сәтбаев даңғылы мен Абай көшесін байланыстырады. Символикалық рөлі Европа мен Азияны жалғастырады.

Қаланың солтүстік бөлігінде [[1985 жыл]]ы Ғаббас Берғалиев көшесінің бойымен айналма көпір пайдалануға берілді. Ұзындығы 200, ені 17 метр, ол А-27 Ақтөбе - Астрахан тас жолында қала арқылы өтетін транзиттік автомобиль жолына айналды.
[[Сурет:Атырау көпірлері.jpg|thumb|right|350px|[[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын жалғайтын автомобиль және жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер]]
[[2001 жыл]]ы «Тәуелсіздікке 10 жыл» аспалы «жаяу жүргіншілерге арналған» көпір салынды. Ұзындығы 551 метрлік көпір Гиннестің рекордтар кітабына әлемдегі ең ұзын жаяу жүргіншілер көпірі ретінде енгізілген.
[[2008 жыл]]ы қаланың оңтүстік бөлігінде [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]] шағын аудандарын байланыстыратын «Балықшы» көпірі салынды. Ұзындығы 484,4 м, ені 23,9 м.

Осы жылы Балықшы-Перетаска көпірі пайдалануға берілді. Ұзындығы 63,7 м, ені 14 м. Ол Балықшы шағын ауданы мен Мирный және [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]] шағын аудандарын жалғастырушы рөлін атқарады.

[[2009 жыл]]ы Сұлтан Бейбарыс даңғылын жалғастыратын көпір ашылды. Өткізу қабілеті тәулігіне 5-7 мың автомобильді құрайтын төрт жолақты көпір, ұзындығы 800 м кіреберіс жолдармен, ұзындығы 380,7 м және ені 22 м, жүріс бөлігінің ені 16 м. Екі жағынан жаяу жүргінші жолы 2,5 метр құрайды. Сұлтан Бейбарыс даңғылы бойындағы көпір теміржол вокзалын (сол жағалау) және оң жағалаудағы «Атырау» халықаралық әуежайын байланыстырады.

Осы жылы қаланың [[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын (Әуезов даңғылынан Ғұмаров көшесіне) жалғайтын «Мұнайшы» көпірі пайдалануға берілді. 4 жолақты көпірден тәулігіне 5-7 мың автомобиль өтеді. Көпірдің жалпы ұзындығы 693 метр, ұзындығы 483 метр және ені 17 метр. Жүріс бөлігінің ені 14 метр, екі жағында ені 1 метр 2 жаяу жүргіншілер жолы бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://rus.azattyq.org/a/Atyrau_bridge_opening_salary/1784299.html|title=Атырау қаласындағы көпірдің тұсаукесері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

[[2010 жыл]]ы Мечников пен Баймұханов көшелерін жалғайтын көпір салынды. Ұзындығы 770, ені 23,5 метр. Ол қаламыздың 370 жылдығына орай ашылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=6cnh0nQg_ug|title=Атырау қаласындағы көпірлер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Мәдениеті ==
Атырауда [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]], [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония]], Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы орналасқан. [[Атырау халық ұлт аспаптар оркестрі|Дина Нұрпейісова атындағы халық ұлт-аспаптар оркестрі]] жұмыс жасайды.

[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]], Қазақстандағы мезозой дәуірінен сыр шертетін жалғыз палеонтологиялық мұражайы Атырау қаласында орналасқан.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=cT0rkEH4xWw|title=Палеонтологиялық мұражай жаңғыртылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt; [[Атырау облыстық өнер мұражайы|Ш.Сариев атындағы Атырау облыстық көркемсурет және қолданбалы сәндік өнер мұражайы]], кинотеатрлар, мәдениет және демалыс паркі, қонақ үйлер т.б.жұмыс істейді.

«Ғ.Сланов атындағы Атырау облыстық ғылыми әмбебап кітапхана», Атырау облыстық балалар кітапханасы, Облыстық көрмейтін және нашар көретін азаматтар кітапханасы, №1,2,3 Атырау қалалық орталық балалар кітапханалары қала тұрғындарына өз қызметтерін көрсетуде.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония|Н.Жантөрин атындағы филармония]] !! [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]] !! Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы !! [[Атырау облыстық өлкетану мұражайы|Атырау тарихи-өлкетану мұражайы]]
|-
| [[Сурет:Atyrau filarmonia(dom radio).jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау облыстық драма театры.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау тарихи-өлкетану мұражайы.jpg|ортаға|200px]]
|}

==Сәулеті және көрікті жерлері==
Атырау архитектуралық құрылысы жағынан үшке бөлінеді. Жайықтың оң жағасындағы ескі қалада негізінен ''20 ғасырдың басында'' салынған бір қабатты ағаш және кірпіш үйлер кездеседі. Орталық бөлігінде екі қабатты тас үйлер, ''4 – 5 қабатты тұрғын үйлер'' мен мекеме жайлары бар. Өзеннің сол жағалауында кеңес өкіметі жылдары Ембімұнай кенті мен мұнай айыру зауытының қалашығы пайда болды. [[Жайық]]қа салынған көпір (''1965'') [[Еуропа]] мен [[Азия]] құрлықтарында жатқан қаланың екі бөлігін байланыстырады.

Атырау қаласының заманауи сәулетіне Исатай мен Махамбет алаңы, Иманғали мешіті, XIX ғасырда салынған [[Успен соборы|Православ шіркеуі]], (бұл шіркеу Атырау қаласында тұрғызылған алғашқы ғимарат), Marriott қонақ үйі, Алмагүл ықшам ауданы, соңғы үлгіде салынған спорт, мәдениет сарайларын айтуға болады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nur.kz/leisure/tourist-routes/1721256-dostoprimecatelnosti-atyrau/|title=Атыраудың көрікті жерлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Иманғали мешіті]] !! [[Успен соборы]] !! Marriott қонақ үйі
|-
| [[Сурет:Атырау. Иманғали мешіті.jpg |ортаға|300px]]|| [[Сурет:Атырау. Успен соборы.jpg|ортаға|300px]] ||[[Сурет:Marriott қонақ үйі.jpg|ортаға|300px]]
|}

== Саябақтары ==
Қазір Атырау қаласында 6 саябақ бар. Жеңіс саябағы, «Алмагүл» ықшам ауданындағы саябақ,  «Балықшы» ықшам ауданындағы саябақ, ретро паркі, №1 және №2 ықшам ауданындағы, және «Тұрғындар қалашығындағы» саябақтар. Саябақтардың аумағы 10 гектарға жетеді. Олар жасыл желектерден, аллеялардан, абаттандырылған жолдардан, орындықтар мен серуендеу алаңдарынан тұрады. Сонымен қатар танымал тұлғаларға ескерткіштер, субұрқақтар, мүсіндер және т.б. бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=В.Гузиков. Атырау қаласындағы саябақтар жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтар сияқты өсуде|title=Атырау облысының ақпараттық ресурсы 07.08.2019.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Жеңіс» саябағы''' — Ұлы Отан соғысы жауынгерлерін еске алуға арналған мәңгілік алау арқылы таныс. Кіре беріс қақпадан кейін әскери техниканың нақты үлгілері қойылған. Мұнда [[Ан-2|ұшақ]], [[Т-34|танк]], зеңбірек, бронетранспортер т.б. көруге болады. Жеңіс саябағындағы &quot;Тағзым Аллеясы&quot; алаңында Ұлы Отан соғысының атыраулық қаһармандарына арналған 14 бюст орнатылған. Парктің орта тұсында аспанға бағытталған найзаның жанында орналасқан Мәңгілік алау бар. Сондай-ақ, парк құрамында «Естелік қабырғасы» бар. Ол бірнеше ондаған ірі гранит плиталардан тұрады, олардың үстінде Екінші дүниежүзілік соғыстан оралмаған Атырау облысы тұрғындарының есімдері жазылған. Саябақта  қаза тапқан интернационалист жауынгерлерді, сондай-ақ тәжік-ауған шекарасында қаза тапқан қазақстандық жауынгерлерді еске алуға арналған [[ескерткіш]] орнатылған.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://tumba.kz/putevoditel/48-%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C/25303-park_pobedy_atyrau.html|title=Атырау бойынша нұсқаулық: Жеңіс паркі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Ретро Парк саябағы''' — өткен ғасырдың елуінші жылдарындағы [[Неоклассицизм|неоклассикалық]] үлгіде салынған. Оның негізгі аумағын парк аллеялары құрайды. Бұл саябақ [[Жайық]] өзенінің жағалауы мен [[Мұнайшылар қалашығы|«Тұрғындар қалашығының»]] аралығында орналасқан. Саябақта әртүрлі павильондар, амфитеатр, түрлі түсті жарықпен әрленген су бұрқақтары, ретро стиліндегі дәмхана т.б. бар. Орта тұсында жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер,  жасанды тоғандар және басқа да сәулет туындылары орналасқан. Саябақта &quot;Дос-Мұқасан&quot; музыкалық ансамбліне орнатылған  ескерткіш бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://merei-m.kz/ru/2017/12/09/atyraudy-zha-a-retro-sayaba-y/|title=Атыраудың жаңа ретро-саябағы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Жастар саябағы''' — Жайық өзенінің Еуропа бөлігіндегі жағасында орналасқан. Саябақта жүгіру, велосипед, жаяу жүргіншілер жолы салынған. Мұнда көлеңкелі конструкциялы жазғы мобильді кафелер, балалар мен ересектерге арналған алаңдар, спорт жабдықтары, аттракциондар бар. Аумағы – 6,5 гектар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kaz.inform.kz/news/atyrau-kalasynda-zhastar-sayabagy-ashyldy_a3701949/|title=Атырау қаласында Жастар саябағы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Жеңіс саябағы !! Ретро парк !! Жастар саябағы
|-
| [[Сурет:Атырау. Жеңіс саябағы.jpg |орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Ретропарк.jpg|орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Жастар саябағы.jpg|орта|280px]]
|}

== Атырау қаласының ескерткіштері ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Танымал тұлғаларға арналған ескерткіштер
|-
! Сұлтан Бейбарыс ескерткіші !!Исатай-Махамбет ескертіші!! Үш биге арналған ескерткіш !! Халел Досмұхамедов ескерткіші
|-
| [[Сурет:Атырау. памятник Султану Бейбарысу.jpg |орта|250px]] ||[[File:Исатай Махамбет.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Үш биге ескерткіш.jpg|орта|250px]] || [[File:Atyrau university.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Ақын-жазушыларға арналған ескерткіштер
|-
! Әбу Сарсенбаев ескерткіші!! Хамит Ерғалиев ескерткіші !! Фариза Оңғарсынова ескерткіші !! Жұмекен Нәжімеденовке ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Абу Сарсенбаев.jpeg|орта|250px]]|| [[Сурет:Атырау. Х.Ерғалиевқа ескерткіш.jpg|орта|250px]]|| [[Сурет:Ф.Оңғарсынова ескерткіші.jpg |орта|200px]] ||[[Сурет:Атырау. Ж.Нәжімеденов ескерткіші.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Күйшілер мен әншілерге арналған ескерткіштер
|-
! Құрманғазы Сағырбаев ескерткіші !! Дина Нұрпейсова ескерткіші !! Қаршыға Ахмедияров ескерткіші !!Атырау. Дос Мұқасанға ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Құрманғазы ескерткіші.jpg|орта|200px]]|| [[Сурет:Атырау. Дина Нурпейсова ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Қаршыға Ахмедияров ескерткіші.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Дос Мұқасан.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Соғыс ардагерлеріне арналған ескерткіштер
|-
! Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш !!Қайырғали Смағұлов ескерткіші !! Хиуаз Доспановаға ескерткіш !!Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш аллея
|-
| [[Сурет:Атырау. Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш.jpg|орта|280px]]||[[Сурет:Атырау. Қайырғали Смағұлов ескерткіші.jpg |орта|150px]]  || [[Сурет:Атырау. Хиуаз Доспановаға ескерткіш.jpg|орта|200px]]||[[Сурет:Атырау. Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Әртүрлі ескерткіштер
|-
! Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш !! Молекула ескерткіші !! Бекіре балығына ескерткіш !! Әлші (асық) ескерткіші
|-
| [[File:Атырау. Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш.jpg|орта|220px]]|| [[Сурет:Атырау. Молекула ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Бекіре балығына ескерткіш.jpg|орта|150px]]|| [[Сурет:Атырау. Әлші (асық) ескерткіші.jpg|орта|220px]]
|}

== Спорты ==
Атыраудан Токиодағы Олимпиадаға елдің құрама командасында ескек есу бойынша спорт шебері А.Круглов қатысты. Боксшы Б.Теміров Олимпиадалық ойындарға, әлемдік, еуропалық сайыстарға қатысып, үш дүркін КСРО чемпионы болды. Атырау ескекшілері  Д.Савин, А.Сафарян, С.Сергеев Қазақстанның бірнеше дүркін чемпиондары. [[Арман Константинұлы Шылманов|Арман Чилманов]]  84 кг салмақты таэквондодан 2008 жылғы Олимпиялық ойындардың қола медалі иегері. [[Сәния Махамбетова]] самбо және дэюдо күрестері бойынша халықаралық және республикалық сайыстарда бірнеше рет жеңістерге жетті.

'''[[Атырау (футбол клубы)|«Атырау» футбол командасы]]''' республика чемпионатының 2 дүркін қола жүлдегері (2001 және 2002 жылдар),  2009 жылы Қазақстан кубогының иегері. Қазақстан кубогының иегері.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://qfl.kz/ru/team/1/|title=OLIMPBET Премер лигасы Атырау|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

''' [[Бейбарыс (шайбалы хоккей)|«Бейбарыс» хоккей клубы]] ''' 4 дүркін Қазақстан чемпионы (2010/2011, 2011/2012, 2015/2016 және 2018/2019).&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%91%D0%B5%D0%B9%D0%B1%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%81|title=«Бейбарыс» хоккей клубы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Атырау» волейбол командасы ''' 2003 және 2006 жылғы еліміздің чемпионы, 4 рет Қазақстан кубогының иегері -2000, 2009, 2010, 2015

'''«Атырау Барыстары»''' баскетбол командасы  Қазақстан біріншілігінің 2-рет алтын (2010/2011, 2015-2016), 7-дүркін күміс жүлдегері. (011/2012, 2012/2013, 2013/2014, 2016/2017, 2017/2018, 2018/2019, 2019/2020.&lt;ref&gt;http: //www. bcbarsyatyrau.kz/&lt;/ref&gt;

Спорт нысандарынан Атырау қаласының орталық [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] бар. Қасында спорт комплексі және жүзу бассейні орналасқан. Денешынықтыру және сауықтыру орталығында (ФОК)  әртүрлі спорт секциялары жұмыс жасайды.
[[Атырау мұз айдыны]] сарайында хоккейден еліміздің біріншілігінің ойындары өтеді. Теннис орталығында үлкен теннис ойнауға арналған 4 ашық және 4 жабық алаң бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://24.kz/kz/archive/zha-aly-tar/t-uelsizdikke-25-zhyl/item/154229-khaly-araly-talap-a-saj-tennis-ortaly-y-ashyldy|title=Атырауда халықаралық талапқа сай теннис орталығы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Спорт нысандары
|-
! [[Атырау мұз айдыны|Мұз айдыны сарайы]] !! Атырау Теннис орталығы !! [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] !! Байдарка және каноэ спорты
|-
| [[Сурет:Атырау. Мұз айдыны сарайы.jpg|ортаға|200px]]|| [[File:Атырау Теннис орталығы.jpg|ортаға|250px]] || [[File:Munaishy stadium.jpg|ортаға|200px]] || [[File:Атыраудағы байдарка және каноэ спорты.jpg|ортаға|200px]]
|}

== Білім жүйесі ==
=== Мектепке дейінгі мекемелер ===
Мектепке дейінгі мекемелердің құрамына мектепке дейінгі жастардағы балалардың күндізгі уақытта және тәулік бойы болатын жалпы типтегі (бала бақшалар, балалар яслиі, балалар үйі, мектепке дейінгі балалар үйі) мекемелері, ақыл-ой және дене бітімі дамуында ауытқулары бар арнайы мектепке дейінгі мекемелер, аурушаң балаларды салауаттандыруға арналған жазғы демалыс орындары кіреді. Атырау қаласы бойынша 46 балабақшада 13 863 бүлдіршіндер тәрбиеленуде.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://goroo-atyrau.kz/balabakshalar.html|title=Атырау қаласының білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Мектептегі білім ===
Атырау қаласының 61 мектебінде, оның ішінде Атырау облыстық дарынды балаларға араналған казақ-түрік лицейі, Атырау облыстық дарынды балаларға арналған мамандандырылған мектеп-лицей-интернаты, Ағышын тілін терең оқытатын техникалық гимназия, Атырау қалалық білім бөлімінің қалалық лицейі, Облыстық дарынды балаларға арналған мектеп-интернат, Үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мамандандырылған №30 мектеп-гимназия, Облыстық ұлттық гимназия, №34 лингвистикалық мектеп-гимназия, Н.Тілендиев атындағы облыстық &quot;Кіші өнер академиясы&quot;. Назарбаев Зияткерлік мектебі сияқты білім ордаларында 73 690 оқушы білім алуда.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://biznesinfo.kz/usefullinks/page/shkoly-atyrau-i-atyrauskoy-oblasti--adres--telefon|title=Атырау қалалық білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Жоғары оқу орындары === 
'''[[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]''' —2001 жылы құрылып, білім және ғылым министрлігі берген лицензия негізінде еңбек нарығында табысты жұмыс істейді. Институт -күндізгі және сырттай оқыту формалары бойынша қазақ және орыс тілдерінде 16 мамандық бойынша [[Сурет:АИГИ корпус №2.jpg|thumb|right|300px|'''Атырау инженерлік-гуманитарлық институты''']]жоғары-кәсіптік мамандар (бакалавриат) даярлайтын жоғары оқу орны. Институт жоғары білікті кадрларды даярлау бойынша маңызды ғылыми және оқу орталығы болып саналады. Институт инновациялық бағдарламаларды сәтті іске асырағаны үшін 2004 жылы Еуропа кәсіпкер қауымдастығының «INSAM» алтын медалімен (Женева, 2005 ж), Халықаралық «Алтын Құйма» (CBS Consult, Мәскеу, 2007) марапатталды. &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aigi.kz/language/kk/|title=Атырау инженерлік-гуманитарлық институты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Халел Досмұхамедов атындағы Атырау университеті]]''' —Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде өзіндік тарихы мен тәжірибесі бар халықаралық деңгейдегі бәсекеге қабілетті мамандар даярлайтын жоғары оқу орындарының бірі. Университет 1950 жылы 14 маусымда мұғалімдер институты ретінде ашылды. 1955 жылы мұғалімдер институты педагогикалық институтқа айналды. 1994 жылы педагогика институты Атырау университеті болып құрылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://asu.edu.kz/university/|title=Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Атырау мұнай және газ университеті|Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті]]''' —еліміздің мұнай-газ саласы мен Батыс Қазақстан облысының экономикасын, білімі мен ғылымын жетілдіруге үлкен үлес қосуда. Атырау Мұнай және газ университеті Батыс Қазақстанның Білім және ғылым орталығына айналуда және Қазақстанның мұнай-газ саласындағы шығармашыл жастар мен өнеркәсіптік кәсіпорындар ұжымдары арасында лайықты құрметке ие болды. Атырау Мұнай және газ университеті еліміздің мұнай-газ саласы үшін жоғары білікті мамандарды даярлау бойынша Қазақстан Республикасының жалғыз мамандандырылған жоғары оқу орны болып табылады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aogu.edu.kz/|title=Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Колледждері ===    
*[[Атырау аграрлы-техникалық колледжі]] 
*Атырау балық өнеркәсібі колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://edu-kz.com/kz/kolledzhder/atyraudagy-balyq-sharuashylygy-kolledzhi|title=Атырау балық өнеркәсібі колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
[[Сурет:Атырау. Қазақстан-Канада жоғарғы мұнай колледжі (APEC ).jpg|thumb|оңға|450px|Атырау. Жоғары мұнай колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ticketon.kz/kz/place/vysshij-kolledzh-apec-petrotechnic|title=Жоғары мұнай колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;]]
*Атырау бизнес және құқық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://2gis.kz/atyrau/firm/70000001034596018|title=Атырау бизнес және құқық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау жоғарғы медицина колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://2gis.kz/atyrau/firm/70000001034595563|title=Атырау жоғарғы медицина колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://college.aigi.kz/|title=Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау индустриалды колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/kz/college/view/15|title=Атырау индустриалды колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау сервис колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/ru/college/view/5|title=Атырау сервис колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау энергетика және құрылыс колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/kz/college/view/1|title=Атырау энергетика және құрылыс колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*С.Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі&lt;ref&gt;http://apolitcol.kz/&lt;/ref&gt;
*Д.Нұрпейсова атындағы музыка колледжі (академиясы)
*Каспий маңының қазіргі заманғы колледжі (ПСК)&lt;ref&gt;https://psvk.edu.kz/&lt;/ref&gt;
*Жоғарғы мұнай колледжі (APEC)&lt;ref&gt;https://apec.edu.kz/kk/o-kolledzhe/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422174723/https://apec.edu.kz/kk/o-kolledzhe/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Қ.Дүтбаева атындағы гуманитарлық колледж&lt;ref&gt;http://gumcollege.kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422174503/http://gumcollege.kz/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Мұнай және газ технологиялық колледжі
*«Болашақ» кәсіби-гуманитарлық колледжі

== Денсаулық сақтау ісі ==
Гурьевте тұрған әскери бөлімде алғаш рет 15 орындық [[аурухана]] ашылған. 1901 жылы осы ауруханаға арналған 2 үй салынып, оның біреуі  хирургиялық, біреуі басқа ауруларды емдеу орны боп белгіленген және 1 дәрігер, 2 фельдшер жұмыс жасаған. [[File:Атырау. №2 қалалық емхана.jpg|thumb|right|300px|Атырау.1951 жылы салынған мұнайшылар ауруханасы]]Ұлы Отан соғысы жылдарында Атырау қаласына 2 [[госпиталь]] орналастырылды. 1967 жыл мен 1987 жылдың аралығында облыстық аурухананың, балалар ауруханасының, перзентхананың, облыстық онкологиялық және туберкулезді емдеу диспансерінің жаңа үйлері іске қосылды.&lt;ref&gt;Атырау медицинасының шежіресі. Ғарифолла Шәңгереев, Өнербай Жанбала -Алматы 2010, &quot;Арыс&quot; баспасы. *ISBN 978-601-291-007-0&lt;/ref&gt;

Қазіргі кезде Атырау облыстық ауруханасы, балалар ауруханасы, №2 Атырау облыстық ауруханасы (Облыстық жұқпалы аурулар ауруханасы), Атырау қалалық медициналық жедел жәрдем станциясы, қалалық перзентхана, ЖИТС алдын алу және онымен күресу орталғы, балалар стоматологиясы, өкпе аурулар санаториясы, кардиология орталығы, көз аурулар ауруханасы, қан орталы, наркологиялық диспансері, онкологиялық диспансері, патологоанатомия бюросы, перинаталдық орталық, психиатриялық жүйке аурулар ауруханасы (Психикалық сауықтыру орталығы), тері-венерология диспансері, туберкулезге қарсы күрес диспансері, теміржол ауруханасы, орталық нерв жүйесі зақымдалған балаларға арналған сәбилер үйі т.б. дәрігерлік ұйымдар жұмыс жасайды.

== БАҚ ==
=== Газет-журналдары ===
[[File:Атырау газеті.jpg|оңға|200px]]'''[[Атырау (газет)|«Атырау» газеті]]''' —Қазақстанның батыс өлкесіндегі алғашқы ұлттық басылымдардың бірі. Оның негізін қалап, материалдық базасын жасақтап, алғашқы нөмірлерін шығарған 1923 ж. Гурьев уездік партия комитетінің бірінші хатшысы болған Төлепкерей Өтеулиев. Алғашқы саны «Ерік» деген атаумен 1923 жылы сәуір айында шықты. «Атырау»  аймақтың тыныс-тіршілігін қалың оқырманға жеткізіп келе жатқан облыстық газет.&lt;ref&gt;Егемен Қазақстан. 02.11.2018&lt;/ref&gt;
[[File:Прикаспийская коммуна.jpg|оңға|200px]]
'''[[Прикаспийская коммуна|Прикаспийская коммуна газеті]]''' —орыс тілінде шығатын облыстық қоғамдық-саяси газет. Газет 1920 жылдың 26 ақпан айынан бастап «Трудовая Правда» атымен шықты. Газет облыстың өзекті мәселелері туралы, нарықтық қатынастар, халық шаруашылығын дамыту тұрақты көрініс табуда.&lt;ref&gt;Атырау: Энциклопедия. -Алматы: Атамұра, 2000&lt;/ref&gt;

'''[[Ақ Жайық (газет)|«Ақ жайық» газеті]]''' —Атырау облысындағы кең тараған әрі тұңғыш тәуелсіз апталық басылым. Алғашқыда «Компаньон» (1991), кейін «Местное обозрение» (1992) аталып, шағын көлемде жарық көрген газет 1993 жылы мамыр айынан «Ақ жайық» аталды. Бұл - нарық жағдайына бейімделген, облыс, республика көлемінде өзін-өзі қаржыландыруға толық көшкен алғашқы газеттердің бірі.[[File:Ақ Жайық.jpg|оңға|200px]]

Сонымен қатар &quot;Мегаполис Атырау&quot;, &quot;Мұнайлы Астана&quot;, &quot;Алтын сақа&quot;, &quot;Алтын аймақ&quot; апталық газеттері және &quot;Мерейлі мекен&quot; журналы шығады.

=== Телеарналары ===
Атырау облыстық телерадиокомпаниясының хабар тарату саясаты [[Қазақстан (корпорация)|«Қазақстан» РТРК АҚ]] жүргізіп отырған саясатына толық сәйкес келеді. Ол ақпараттық және білім беру функцияларын орындай отырып, мемлекет пен қоғам арасындағы қатынастарды [[Сурет:Атырау телемұнарасы.jpg|thumb|оңға|300px|Атырау телемұнарасы]] үйлестіруге бағытталған. Телеарнаның басты міндеті - аймақтық деңгейде мемлекеттік саясатты жүргізу. Телеарнаның жалпы апталық көрсетілімі 119 сағатты құрайды. Оның ішінде мемлекеттік тілде - 80,30 сағат, немесе жалпы хабардың 68%. Меншікті бағдарламалар 45 сағатты құрайды немесе жалпы эфирдің 38% құрайды. &quot;Atyray&quot; телеарнасының хабар тарату антеннасы 180 метрлік мұнараның 153-і метрінде орналасқан.
Жетістіктері:
*Телевизияның «АПТА» ақпараттық-талдау бағдарламасы (авторы және жүргізушісі Н. Қосшиев) Халықаралық «Шабыт» фестивалінің арнайы дипломымен марапатталды;
*Теледидарда алғаш рет «Өзен өз арнасыммен ағады» атты 7-сериялық телехикая түсірілді;
*Ұлы Отан соғысының 60 жылдығына орай &quot;Тағдыр-Судьба&quot; телефильмі түсіріліп, ол [[Волгоград]] қаласында өткен ІV-Халықаралық &quot;Мәңгілік алау&quot; фестивалінде &quot;Үздік авторлық жұмыс&quot; номинациясында ІІ орын алды;
*[[Астрахан]] қаласында өткен Халықаралық &quot;Адам және теңіз&quot; байқауында &quot;белсенді азаматтық ұстанымы үшін&quot; номинациясында &quot;Каспий экологиясы: мәселелерді шешу жолдары&quot; фильмі жеңіске жетті;
*«Туған өлкем – Атырау» бағдарламасы республикалық &quot;Шаңырақ&quot; шығармашылық байқауында жеңіске жетті /Астана қ./;
*«Аманат» циклдік бағдарламасы &quot;Ең үздік тарихи-мәдени бағдарлама&quot; номинациясы бойынша Қазақстан РТРК АҚ ұйымдастырған байқауда ІІ орын алды /Астана қ./&lt;ref&gt;https://atyrautv.kz/ru/&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар [[КТК (телеарна)|КТК]], НТВ, [[Хабар (телеарна)|Хабар]], [[24KZ]], [[EL ARNA (телеарна)|Ел арна]], [[Qazsport]], Мир, [[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan]], 1-канал &quot;Евразия&quot;, СТВ, [[Astana TV]], [[НТК (телеарна)|НТК]], 31 канал, Абай ТВ, [[Жетінші арна]], ТВЦ т.б.арналар жұмыс жасайды.

=== Радио ===
'''«Atyraý radiosy»'''—ның тарихы 1938 жылы Гурьев облысының құрылуынан бастау алады. 1938 жылдың 2-ші наурызында алғаш рет радио хабары 
[[Сурет:Атырау радиосы.jpg|оңға|200px]] эфирге шықты. Қазір ол 102.0 FM жиілігінде тәулігіне 17 сағат хабар таратып отыр. 80 жыл бұрын сол кездегі Гурьев халқына алғашқы жаңалық таратқан бұл медиа-мекеме бүгінде заман сұранысына сай жаңа технологиямен жабдықталған. Елдегі саяси-экономикалық, төтенше жағдайлар кезінде дереу үн қосып, халыққа жедел ақпарат таратып, қоғамда оң пікір қалыптасуына ықпал етіп отыр. 
Қазір кеңейтілген диапазонды 1000 киловаттық жаңа радиотаратқыш іске қосылып  радиотолқынның таралу аймағы 60 шақырымға дейін кеңейді.&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/atyrauda-zhana-radiostudiya-men-zhana-radiotaratkysh-iske-kosyldy_a3542003 Атырауда жаңа радиостудия мен жаңа радиотаратқыш іске қосылды&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар 101,0 [[Қазақ радиосы]], 101,6 Радио Дача, 102,8 [[Шалқар (радио)|Шалқар радиосы]], 103,6 [[Тандем радиосы]], 104,4 NS радиосы, 104,8 Lux FM, 105,2 Русское радио Азия, 105,7 Восток FM, 106,2 Дала FM, 106,8 Европа+ Казахстан, 107,2 [[Жұлдыз FM]], 107,7 Авторадио Казахстан т.б. жұмыс жасайды.&lt;ref&gt;https://vcfm.ru/vc/Asia/guryev.htm&lt;/ref&gt;

==Қаланың назар аударарлық орындары==
*[[Иманғали мешіті]]
*[[Успен соборы|Успен шіркеуі]]
*[[Құрманғазы Сағырбайұлы]] ескерткіші
*[[Сұлтан Бейбарыс]] ескерткіші
*[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]]
*[[Хиуаз Қайырқызы Доспанова|Хиуаз Доспанова]] ескерткіші
*[[Исатай]]-[[Махамбет]] ескерткіші

== Атырау қаласының суреттері ==
&lt;gallery&gt;
Сурет:Atyrau street.jpg|Атыраудың көшелері
Сурет:Atyrau rivers.jpg|[[Жайық өзені]]
Сурет:New buildings of Atyrau.jpeg|Атыраудағы БТА банкінің ғимараты
Сурет:Hotel Kazakhstan in Atyrau.jpg|«Қазақстан» қонақ үйі
Сурет:Атырау қаласы Жаңа құрылыстар.jpg|Жаңа кварталдар

&lt;/gallery&gt;

== Белгілі тұлғалар ==
* [[Болат Жамитұлы Өтемұратов]] - Қазақстан Республикасы Президентінің Іс басқарушысы
* [[Темір Нұрбақытұлы Бекмамбетoв|Тимур Нұрбақытұлы Бекмамбетoв]]  - кинорежиссер, клипмейкер , продюсер 
* [[Ғани Есенкелдіұлы Қасымов]]- Қазақстан патриоттары партиясының төрағасы                                                                     
* [[Аркадий Юрьевич Волож]]  - Яндекс компаниясының бас директоры
* [[Фариза Оңғарсынова]] - ақын, халық жазушысы, журналист

== Бауырлас қалалары ==
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтау]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Орал]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтөбе]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Russia}} [[Астрахан]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Russia}} [[Сыктывкар]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Israel}} [[Ашдод]], [[Израиль]]
* {{flagicon|United Kingdom}} [[Абердин]], [[Құрама Патшалық]]

== Тағы қараңыз ==
* [[Атырау облысы]]
* [[Атырау аграрлы техникалық колледжі]]
* [[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]
* [[Атырау мұнай және газ университеті]]
* [[Атырау университеті]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ Атырау облысы әкімдігінің ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141007025035/http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ |date=2014-10-07 }}
* [http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php Atyrau City ақпараттық-танымдық торабы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060824051746/http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php |date=2006-08-24 }}
* [http://www.atr.kz Облыстық &quot;Атырау&quot; газеті]

{{Commonscat|Atyrau}}
{{Қазақстан қалалары}}
{{Атырау облысы}}
{{Атырау қалалық әкімдігі елді мекендері}}
{{Жайық өзені бойындағы елді мекендер}}

[[Санат:Атырау]]
[[Санат:Каспий теңізі кемежайлары]]
[[Санат:Жайық казак әскерінің тарихи елді мекендері]]</text>
      <sha1>sq1jlfkjaysly5guda8uze6ppgfw1mm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400883</id>
      <parentid>3400882</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T07:31:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Колледждері */ дереккөз</comment>
      <origin>3400883</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="79629" sha1="ng1t22wywtnjfew1kb9btqy1kt7ea03" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = қала
 |атауы                   = Атырау
 |сурет                   = {{Photomontage
|photo1a                = Урал река.jpg
|photo2a                = Тенгизшевройл и Марриотт.jpg
|photo2b                = Ural River Atyrau.JPG
|photo3a                = Атырау. Иманғали мешіті.jpg
|photo3b                = 카자흐스탄 아티라우(중앙공원) - panoramio - 우한길(HK Woo).jpg

|photo4a                = Atyrau filarmonia(dom radio).jpg
|spacing                = 2
|position               = center
|color_border           = white
|color                  = white
|size                   = 290
|foot_montage           = 
}}
 |әкімшілік күйі          = Облыс орталығы
 |елтаңба                 = Coat of arms of Atyrau.svg
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_deg =47 |lat_min =7 |lat_sec = 
  |lon_deg =51 |lon_min =53 |lon_sec = 
  |CoordAddon             = type:city(146862)_region:KZ
  |CoordScale             =
 |ел картасы              = 300
 |облыс картасы           = 
 |аудан картасы           = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы                  = Атырау облысы
 |кестедегі облыс         = Атырау облысы
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |әкімі                   = Шәкір Кейкін
 |add1n              = Әкімдік мекенжайы
 |add1               = Атырау қаласы, Әйтеке би көшесі, №77А
 |құрылған уақыты         = 1640
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = ''Усть-Яицкий қалашығы, Нижний Яицкий қалашығы, Чапаев, Гурьев''
 |статус алуы               = 1885
 |жер аумағы                  = 458
 |климаты                 = қатаң континенталды, қуаң
  |тұрғыны                = 316 449
  |санақ жылы             = 2023&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478686 Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)]&lt;/ref&gt;
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = [[қазақтар]] 88,95 %&lt;br&gt;[[орыстар]] 7,73 %&lt;br&gt;[[корейлер]] 0,79 %&lt;br&gt;[[татарлар]] 0,50 %&lt;br&gt;[[өзбектер]] 0,38%&lt;br&gt;басқалары 1,65 %&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT453226 Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)]&lt;/ref&gt;
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = атыраулық
 |телефон коды            = 7122
 |пошта индексі           = 
 |пошта индекстері        = 060001-060011
 |ортаққордағы санаты     = Atyrau
 |сайты                   = https://www.gov.kz/memleket/entities/akimat-atyrau?lang=kk Атырау қаласының әкімдігі
 |сайт тілі               = 
 |сайт тілі 2             = 
 |сайт тілі 3             = 
}}
{{мағына|Атырау (айрық)}}
'''Атырау''' — [[Атырау облысы]]ның әкімшілік орталығы, [[Қазақстан]]ның [[Батыс Қазақстан|батысында]], [[Жайық]] өзенінің бойында орналасқан қала. Қаланың негізі 1640 жылы қаланған. Тұрғыны 316 449 адам (2023).
Атырау қаласынан [[Астана]]ға дейінгі қашықтық 1810 км.

== Атауы ==
Қала жеріндегі белгілі тұңғыш тұрақты қоныс — қазіргі «Орбита» стансасы қасындағы [[Алтын Орда]] кезеңіндегі болған ''Лаэти'' асары. [[Ноғай ордасы]] кезеңінде балықшылардың тұрақты ''[[Үйшік]]'' қонысы [[Жайық|Жайық өзені]] [[саға]]сында орналасқан.

Казак-орыстар жаулап ала бастағанда [[1640]] ж. ''Яицкий городок'' аталған қалашық салынған. Жайықтың жоғарысында'' Верхний Яицкий городок'' (қазіргі [[Орал]] қаласы) деген қалашық салынғасын, ''Нижний Яицкий городок'' деп аталып кеткен, соңынан ол — ''Усть-Яицкий городок''.

[[Ресей империясы|Ресей ханшайымы]] [[Екатерина II]] ''Яик'' өзенін (Жайықтың [[Орыс тілі|орысша]] атауы) ''Урал'' деп атауын жарлығымен бекіткенде, қаланың атауы ''Гурьев городок'', ''Гурьев'' деп өзгертілген.

1920 жж. қысқа уақытқа большевиктер Гурьевті ''Чапаев'' деп қайта атаған.

1992 ж. бері қала атауы — Атырау.

== Этимологиясы ==
«Атырау» -лексикасы көбіне үлкен айдынды көлдің не теңіздің сала-салаға бөлініп, тармақтанып, шығанақтар мен арал, саға, мүйістер пайда болатын жағалауы. 
Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауын, теңіздің алабын қоса, жергілікті тұрғындар күні бүгінге дейін атырау деп атайды.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақтар|шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым=Атажұрт|орны= Алматы|баспасы=«Білік»|жыл=2003|томы=VIII |беттері=480 |барлық беті=480 |сериясы= |isbn=-5-7667-2054-8|тиражы= }}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
[[File:Герб гурьев.gif|thumb|left|400px|Гурьев таңбасы]]
ХVІ ғасырдың бірінші ширегінен бастап , Жайық-Каспий жағалауына Ресей патшасы өкіметінің саясатына шыдамаған және патша үкіметін мойындағысы келмеген қашқын орыс еріктілері, күнкөріс іздеген крепостной шаруалар, қылмыстық элементтерден тұратын Волга бойы казактары келіп қоныс тебе бастаған. Олар келе сала өз кәсіпшіліктерін ашып,балық аулау, балық тұздау қостарын ұйымдастырып, жатар тұрақ орындарын тұрғызады. Сол уақыттан бастап тұрғызылған тұрақтар «[[Үйшік]]» атанып кеткен.

Жайық-Каспий жолы Азия елдерімен басқа да елдерге жол ашатын «әрі қақпа,әрі кілт» болатынына көзі жеткен патша өкіметі,ХVІІ ғасырдың 30-шы жылдарының аяғында Ярославлдық көпес, бай саудагер Гурьевтер әулетіне Жайық бойында балық кәсіпшілігін ашуға және бекініс тұрғызуға рұқсат қағазын береді.
1640 жылы Гурьевтер әулетінің басшысы Гурий Назарьев, балалары Михаил, Иван және Андреймен Жайық бойына келіп қоныстанып, өнеркәсіптерін ашып, [[Жайық]] және [[Ембі]] өзені балықтарын өндірістік және сауда мақсатында пайдалана бастайды.

Бой көтерген қала мен балықшылық өндіріс табыстары осы өңірді мекендеуші байырғы қалмақтар мен орыс казактарының қызғаныштарын туғыза бастайды. Ақыры қашанда көршілерімен жауласып-қырқысып отыратын қала, қалмақтардың тонауына ұшырайды.

Жайық бойындағы бұл оқиға [[Астрахан]] әскерлері басшылығын елең еткізді.
Ағаштан тұрғызылған қорған қамал жаудан және өрттен қорғануға қорғаныс бола алмайтынына көздері жеткен патша үкіметі,теңіз маңы және Жайық бойының қорғанысын күшейту мақсатында, 1645 жылдың 18 ақпанында М.Гурьевке қаланы [[қамал]] етіп тұрғызуға рұқсат береді. Рұқсат қағазында қала қамалын Астрахан қаласының үлгісіндей етіп тұрғызу көрсетіледі.

Тас қала-қорғанның құрылысы 1647 жылдың 6 маусымда басталып кетеді. Тұрғызылып жатқан қала 1649 жылы казактар атаманы И.Кондырев бастаған казактар тобының шабуылымен тоналады. 
Жайық бойындағы тас қала-қамалдың құрылысы 15 жылдан соң 1662 жылы аяқталып, Гурьевтердің үлкен қаржылық шығынына шығады. ХVІІ ғасырдың аяғына таман және ХVІІІ ғасырдың басынан бастап, тас қала-қамалы ірі шекаралық қамалға айналады.

*1798 жылдың 11 желтоқсанындағы Патша жарлығымен Гурьев қаласы Орал әскери басшылығының қарауына беріледі.
*1865 жылы уездік қала болды. 
*1917 жылға дейін және одан кейінгі 15 жыл бойы Орал әскери облысының орталығы
*1925 жылдан [[Бөкей губерниясы]]ндағы Гурьев уезінің орталығы 
*1929 жылы [[Гурьев округі]]нің орталығы
*1930 жылы аудан орталығы
*1938 жылғы қаңтар айының 15-інен облыс орталығы. 
*1992 жылы ақпан айының 21-і күні ҚР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы Гурьев қаласын Атырау қаласы деп атау жөнінде қаулы қабылдады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://akimat-atyrau.kz/|title=Атырау қаласының ресми сайты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Климаты ==
Климаты қатты континенталды, жазда құрғақ ,ыстық, ал қыста ылғал қармен сипатталатын салқындық. Жазы [[жауын-шашын]]сыз, құрғақ, ыстық ұзаққа созылады. Қыс мезгілінде [[қар]] аз жауып, суық болады.
{{Қаланың ауа райы
 | Ені  = 70 
 | Жағдайы = 
 | Жер_ілік = Атырау
 | Дерекнама  = [http://www.pogoda.ru.net/climate/35700.htm Ауа Райы мен Климат]

 | Қаң_ор =-6.4           | Қаң_ор_ж-ш =14 
 | Ақп_ор =-6.3           | Ақп_ор_ж-ш =11
 | Нау_ор =0.8            | Нау_ор_ж-ш =15 
 | Сәу_ор =11.2           | Сәу_ор_ж-ш = 16
 | Мам_ор =18.4            | Мам_ор_ж-ш =25 
 | Мау_ор =24.5             | Мау_ор_ж-ш =18 
 | Шіл_ор =26.8             | Шіл_ор_ж-ш =10 
 | Там_ор =24.8            | Там_ор_ж-ш = 10
 | Қыр_ор =18.0            | Қыр_ор_ж-ш =8 
 | Қаз_ор =9.7            | Қаз_ор_ж-ш =16
 | Қар_ор =1.3           | Қар_ор_ж-ш =18
 | Жел_ор =-4.3           | Жел_ор_ж-ш =14
 | Жыл_ор =9.9             | Жыл_ор_ж-ш =175

 | Қаң_ор_мин =-9.4       | Қаң_ор_макс =-2.8 
 | Ақп_ор_мин =-9.9         | Ақп_ор_макс =-1.8
 | Нау_ор_мин =-3.1         | Нау_ор_макс =5.8
 | Сәу_ор_мин =6.1        | Сәу_ор_макс =17.2
 | Мам_ор_мин =12.8         | Мам_ор_макс =24.5 
 | Мау_ор_мин =18.4         | Мау_ор_макс =30.8
| Шіл_ор_мин =20.5         | Шіл_ор_макс =33.4 
 | Там_ор_мин =18.5         | Там_ор_макс =31.6 
 | Қыр_ор_мин =12.3         | Қыр_ор_макс =24.6
 | Қаз_ор_мин =5.0         | Қаз_ор_макс =15.3
 | Қар_ор_мин =-1.7         | Қар_ор_макс =5.1 
 | Жел_ор_мин =-7.0         | Жел_ор_макс =-1.1
 | Жыл_ор_мин =5.2         | Жыл_ор_макс =15.2

 | Қаң_а_мин =-37.9          | Қаң_а_макс =10.5 
 | Ақп_а_мин =-37.4         | Ақп_а_макс =15.0 
 | Нау_а_мин =-32.3          | Нау_а_макс =26.3 
 | Сәу_а_мин = -12.3        | Сәу_а_макс =32.5 
 | Мам_а_мин =-2.3         | Мам_а_макс =37.6
 | Мау_а_мин =2.3          | Мау_а_макс =41.9 
 | Шіл_а_мин =8.1          | Шіл_а_макс =42.7 
 | Там_а_мин =4.8         | Там_а_макс =41.6 
 | Қыр_а_мин =-5.7         | Қыр_а_макс =40.1 
 | Қаз_а_мин =-15.7         | Қаз_а_макс =29.6
 | Қар_а_мин =-29.8         | Қар_а_макс =19.9
 | Жел_а_мин =-35.8         | Жел_а_макс =11.8 
 | Жыл_а_мин =-37.9          | Жыл_а_макс =42.7  
}}
Атырау қаласы ендігі 47, -07 С., ұзақтығы 51-53 болатын жазы ұзақ, қысы қысқа күндермен сипатталады.

Қаңтар айындағы орташа температура -6&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап -12&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін, ал шілде айындағы орташа температура +24&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап +26&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін. Ең төменгі температура -38&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С, ең жоғары температура +45&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С.
[[Каспий теңізі]]не құйып, облыс орталығынан өтіп жатқан [[Жайық өзені]]нің арқасында ол жердегі температура судан алыс жердегі аудандардың температурасымен салыстырғанда төмен болып келеді.
Жауын-шашын болар-болмас деңгейде, жылына орташа 150 мм, 200 мм шамасында болады. Жел бағыты қаңтар айында оңтүстік-шығыс бағытта болса, ал маусым айында батыс бағытта болады.

== Әкімшілік бөлінуі ==
Атырау қалалық әкiмшiлiгінің құрамында 1 қала, 6 ауылдық округ (Алмалы, Атырау, Дамбы, Еркiнқала, Кеңөзек, Қайыршақты), 15 елдi мекен бар. Қалаға 2013 жылы [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]], 2018 жылы Балықшы, Жұмыскер ауылдық округтеріндегі [[Ақжайық (Атырау қалалық әкімдігі)|Ақжайық]], [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]], [[Көкарна (Атырау қалалық әкімдігі)|Көкарна]], [[Водниково]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]], [[Рембаза]] елді мекендері, 2019 жылы Геолог ауылдық округіндегі [[Геолог (ауыл)|Геолог]], [[Бірлік (Атырау қалалық әкімдігі)|Бірлік]], [[Новокирпичное]], [[Теңдік (Атырау облысы)|Теңдік]], [[Қарабатан]], [[496 разъезд]] елді мекендері қосылды. Қалалық әкімдік аумағына Махамбет ауданынан Алмалы ауылдық округіндегі [[Алмалы (Атырау облысы)|Алмалы]], [[Береке (Атырау облысы)|Береке]] елді мекендері берілді.

== Әкімдері ==
* Нұрпейіс Мақашев 1992-1993
* Бекболат Нарегеев 1993-1995
* Жалғас Тікенбаев 1995-1998
* Арыстанғали Әшімғалиев 1998-1999
* Дүйсенбай Тұрғанов 1999-2002
* Манас Тасыбаев 2002-2006
* [[Бергей Сәулебайұлы Рысқалиев|Бергей Рысқалиев]] 2006
* [[Сәлімжан Жұмашұлы Нақпаев|Сәлімжан Нақпаев]] 2006-2009
* Мереке Есмұратов 2009-2012
* Асқар Керімов 2012
* Серік Айдарбеков 2012-2014
* Нұрлыбек Ожаев 2014-2016
* [[Серік Жамбылұлы Шәпкенов|Серік Шәпкенов]] 2016-2018
* Әлимұхаммед Құттымұратұлы 2018-2020
* Қайрат Оразбаев 2020-2022
* Мейірім Қалауи 2022-2023
* Шәкір Кейкін 2023-

== Халқы ==
Тұрғыны 1897 жылы 9,3 мың, 1959 жылы 78,1 мың, 1970 жылы 114,2 мың, 1979 жылы 130,9 мың, 2012 жылы 182,8 мың адам болды.&lt;br /&gt;2014 ж.  қала әкімшілігі тұрғындарының саны 280,6 мың адам құрады, оның ішінде:
* Атырау қаласы — 195,6 мың адам;
* [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]]  — 17,1 мың адам;
* [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер кенті]] — 10,4 мың адам;
* Ауылдық тұрғындар -57,5 мың адам;

{| class=&quot;wikitable&quot;      
|-
! 1959 !! 1970 !! 1979!! 1989!! 1999 !! 2009 !!2010 !!2011 !!2012 !! 2013!!2014 !!2015 !!2016 &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-cities.htm|title=Қазақстан / Qаzаqstаn|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
|-
| 78 143 || 114 277 || 130 916 || 149 261 || 142 497 || 165 387 ||171 900 ||176 937 ||182 866 ||189 211 ||195 674 ||217,866 ||226,042
|}
Атырау қаласында 84 ұлт өкілдері тұрады.
Облыстың 2014 жыл басындағы деректер бойынша жекеленген этностар құрамы төмендегідей:&lt;ref&gt;2014 жыл басына Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны. Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі.&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Барлық ұлттар!! қазақтар !! орыстар !!корейлер!! татарлар !! өзбектер !!украиндар !! немістер!! басқалары 
|-
| 280 600 ||239 905 || 29 616|| 2 945 || 1 952 || 1 055 || 735 || 407 || 3 985
|}
2019 жылғы статистикалық деректер бойынша Атырау қаласында туғандар саны 9 760, ал өлгендер саны 1 920 адамды құрады. Табиғи өсім 7 840 адам. Келген адамдар саны 16 130, кеткен адамдар саны 13 311 болды. Туылым коэффициенті (1000 адамға) 27,9, өлім-жітім коэффициенті (1000 адамға) 5,49 болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://stat.gov.kz/region/252311/dynamic|title=ҚР өңірлерінің статистикасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Экологиясы ==
Атырау қаласы кәсіпорындардың ортасында қалуда. Ауаны ластаушылардың 80-85 пайызын мұнай тасымалымен және мұнай өңдеумен айналысатын кәсіпорындар құрайды. Атырау қаласындағы өндіріс орындарының ауаға лас қалдықтарды тарату көрсеткіштері артып, ол жылына бір мың тоннадан асып тұр. Ірі кәсіпорындар әлі күнге тазарту құрылғыларымен жабдықталмаған. Сөйтіп зиянды шығарындылар еш сүзгіден өтпестен қала аумағына таралып жатыр. 

[[Қазтрансойл|«ҚазТрансОйл» АҚ Атырау мұнай құбыры басқармасы]] көмірсутегі қоспаларын 68,7 пайыз көлемінде, [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«Атырау мұнай өңдеу зауыты» ЖШС]] – 22,79, «Атырау жылу электр орталығы» көміртегі тотығын 46,08 пайыз, [[Каспий құбыр желісі консорциумы|«Каспий құбыр консорциумы-Қ» АҚ]] – 19,57, «Атырау жылу электр орталығы» ЖШС азот диоксидін – 73,2, Атырау мұнай өңдеу зауыты күкірт диоксидін 52,54 пайыз мөлшерінде ауаға шығаруда.

Атырау қаласында атмосфералық ауаның сапасын анықтайтын сегіз стансадан автоматты түрде тәулік бойына ауа құрамын анықтайтын сынама алынады. Соның ішінде «ВестОйл» ЖШС-нің базасы аумағында орналасқан стансадан күкіртті сутегінің шектеулі мөлшері концентрациясынан  асып кететіні анықталып отыр.&lt;ref&gt;Атырау газеті, 03.06.2015&lt;/ref&gt;

Қаланы улап жатқан негізгі 3 ошақ бар. Біріншіcі – мұнай компаниялары. Екіншісі – қаладан шыққан тұр­мыстық қалдықтарды көмуге арналған полигон. Үшіншісі – қаланың екі жақ шетінде орналасқан қалдық суларды төгетін булану алаңы.&lt;ref&gt;«Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газеті, 08.08.2020&lt;/ref&gt;

==Кәсіпорындары ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Кестеде 1000-нан астам қызметкері бар Атырау қаласының ірі кәсіпорындары көрсетілген&lt;ref&gt;KazDATA: все крупные компании Атырау и Казахстана&lt;/ref&gt;
|-
! Кәсіпорындар !! Қызмет түрі
|-
| «АРИАДНА» ЖШС||Инженерлік құрылыстарын салу
|-
| «СИЧИМ С.П.А., КАЗАХСТАН» бөлімі || Мұнай және газ магистральдық құбырларын салу
|-
| «АТЫРАУ ЖЫЛУ-ЭЛЕКТР ОРТАЛЫҒЫ» АҚ	 || Жылу электр станцияларының электр қуатын өндіруі
|-
| [[Теңізшевройл|«ТЕҢІЗШЕВРОЙЛ» ЖШС]]|| Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «БОЛАШАҚ-АТЫРАУ» ЖШС|| Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «ФИРКРОФТ ИНЖИНИРИНГ СЕРВИСИЗ ЛИМИТЕД КАЗАХСТАН ЖШС» || Жұмыспен қамту агенттігінің қызметі
|-
| «НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ Н.В.» бөлімі || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «ПСН КАЗСТРОЙ» АҚ || Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «CAPITAL COMPLEX CATERING» ЖШС || Мейрамханалар мен тамақ беру қызметі
|-
|«ЮЛМАР-СЕРВИС» ЖШС || Изоляциялау жұмыстары
|-
| «КОНСОРЦИУМ «ISKER» ЖШС || Басқа топтамаларға енгізілмеген өзге де инженерлік құрылыстар салу
|-
| «ДЕНХОЛМ-ЖОЛДАС» || Арнайы мамандықтарды талап ететін өзге де құрылыс жұмыстары
|-
| «ҚАЗМҰНАЙГАЗ - БҰРҒЫЛАУ&quot; СЕРВИСТІК БҰРҒЫЛАУ КӘСІПОРНЫ» ЖШС || Мұнай және табиғи газ өндірісін техникалық қолдау
|-
| [[Ембімұнайгаз|«ЕМБІМҰНАЙГАЗ» АҚ]] || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«АТЫРАУ МҰНАЙ ӨҢДЕУ ЗАУЫТЫ» ЖШС]] || Мұнай өңдеу өнімдерін өндіру
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Атырау кәсіпорындары 
|-
! Теңізшевроил кеңсесі !! Атырау «НКОК» кеңсесі  !! Атырау мұнай өңдеу зауыты
|-
| [[Сурет:Атырау. Теңізшевроил кеңсесі.jpg|ортаға|300px]] || [[Сурет:Атырау. НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ.jpg|ортаға|300px]]|| [[File:Атырау АМӨЗ.jpg|ортаға|250px]]  
|}

== Көлік және инфрақұрылым ==
Қазіргі таңда Атырау қаласында көліктің барлық түрлері де дамыған.[[Сурет:Атыраудағы экологиялық таза автобустар.jpg|thumb|right|300px|Атыраудағы экологиялық таза автобустар]]
'''Қоғамдық көлік.''' Атырау қаласының [[Автобустың маршруты|маршрут желісі]] күні бүгінге 51 маршрут жұмыс атқаруда. 2013-2015 жылдары аралығында қалаішілік маршрутында қызмет көрсететін «АйсТрансХолдинг» ЖШС-і өз қаражаты есебінен 51 дана [[автобус]] сатып алды. 
Қоғамдық көліктер [[GPS]] – мониторинг жүйесін қолданады, ол онлайн режимінде қалалық қоғамдық көліктердің маршруттары, аялдамалар және көліктің ағымдағы жағдайы туралы ақпараттарды ұсынады.

«Атырау» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясының қатысуымен «Atyrau-Avtopark» автобус паркі құрылып, оған Семей қаласынан 65 жаңа автобус сатып алынды. 2020 жылы «Ақ Жайық Автопарк» ЖШС-і экологиялық тұрғыдан қоршаған ортаға лас шығарынды шығармайтын 160 жаңа автобус алды. 
2021 жылдан бастап автобустар санын 140-тан 250-ге дейін көбейтуді жоспарлап отыр. Бұл саптағы 220 автобус мүмкіндігі шектеулі азаматтардың қажеттіліктері үшін толық бейімделген.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ernur.kz/kazakstan/atyrauda-metanmen-zhuretin-avtobustar-zholgha-shykty|title=Атырауда метанмен жүретін автобустар жолға шықты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

Қалада троллейбус жүйесі 1996 жылдың 09 қыркүйегінде ашылып, 1999 жылдың 29 сәуірінде оның қозғалысы тоқтатылды. Бір ғана маршрутта 5 троллейбус қызмет көрсетті.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://transphoto.org/city/402/|title=Троллейбус компаниялары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Темір жол көлігі.''' Атырау арқылы өтетін темір жол вокзалынан 13 бағыт бойынша 24 поезд кесте бойынша жолаушылар тасымалын қамтиды. Темір жол Атырауды Қазақстанның [[Алматы]], [[Ақтөбе]], [[Астана]] сияқты ірі қалаларымен, сондай — ақ Ресейдің ([[Мәскеу]], [[Саратов]], [[Волгоград]], [[Астрахан]]), Тәжікстанның ([[Куляб]], [[Худжанд]], [[Душанбе]])  қалаларымен және Өзбекстан астанасы-[[Ташкент]]пен байланыстырады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://atyrau.invest.gov.kz/kz/about/infrastructure/|title=Инфрақұрылым|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Әуе көлігі.''' Атырау әуежайынан келесі бағыттар бойынша рейстер ұшырылады:[[File:Атырау әуежайы.jpg|thumb|right|300px|Атырау халықаралық әуежайы]]
{{Airport-dest-list| {{flagicon|Қазақстан}} [[Air Astana]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Ақтау]], {{flagicon|Түркия}} [[Ататүрік атындағы халықаралық әуежай|Ыстамбұл]], {{flagicon|Нидерланд}} [[Схипхол|Амстердам]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Qazaq Air]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Ақтөбе халықаралық әуежайы|Ақтөбе]],{{flagicon|Қазақстан}}[[Орал халықаралық әуежайы|Орал]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Bek Air]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]]| {{flagicon|Қазақстан}} [[SCAT]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Актау]], {{flagicon|Әзірбайжан}} [[Баку әуежайы|Баку]]
| {{flagicon|Ресей}} [[Аэрофлот]]|{{flagicon|Ресей}} [[Шереметьево әуежайы|Мәскеу-Шереметьево]]}}
Қабылдайтын әуе көлігі түрлері: Ан-12, [[Ан 24|Ан-24]], Ан-26, Ан-28, Ан-30, [[Ан-32]], [[Ан-72]], Ан-74, [[Ан-124]], Ил-62, Ил-76, [[Л-410]], Ту-134, Ту-154, Як-40, Як-42, [[Airbus A320|Airbus A319]], [[Airbus A320]], Airbus A321, ATR 42, ATR 72, [[Boeing 707]], [[Boeing 737]], [[Boeing 747]], [[Boeing 757]], Boeing 767, және тағы да басқа 3-4 кластағы ӘК түрлері, барлық типтегі [[тікұшақ]]тар.

== Атырау қаласының көпірлері ==
[[1965 жыл]]ы [[28 тамыз]]да [[Жайық|Жайық өзені]] арқылы өтетін қаладағы алғашқы темірбетон көпір салынып, пайдалануға берілді. Көпірдің ұзындығы 259 метр, биіктігі 10 метр. «Орталық» көпір Сәтбаев даңғылы мен Абай көшесін байланыстырады. Символикалық рөлі Европа мен Азияны жалғастырады.

Қаланың солтүстік бөлігінде [[1985 жыл]]ы Ғаббас Берғалиев көшесінің бойымен айналма көпір пайдалануға берілді. Ұзындығы 200, ені 17 метр, ол А-27 Ақтөбе - Астрахан тас жолында қала арқылы өтетін транзиттік автомобиль жолына айналды.
[[Сурет:Атырау көпірлері.jpg|thumb|right|350px|[[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын жалғайтын автомобиль және жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер]]
[[2001 жыл]]ы «Тәуелсіздікке 10 жыл» аспалы «жаяу жүргіншілерге арналған» көпір салынды. Ұзындығы 551 метрлік көпір Гиннестің рекордтар кітабына әлемдегі ең ұзын жаяу жүргіншілер көпірі ретінде енгізілген.
[[2008 жыл]]ы қаланың оңтүстік бөлігінде [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]] шағын аудандарын байланыстыратын «Балықшы» көпірі салынды. Ұзындығы 484,4 м, ені 23,9 м.

Осы жылы Балықшы-Перетаска көпірі пайдалануға берілді. Ұзындығы 63,7 м, ені 14 м. Ол Балықшы шағын ауданы мен Мирный және [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]] шағын аудандарын жалғастырушы рөлін атқарады.

[[2009 жыл]]ы Сұлтан Бейбарыс даңғылын жалғастыратын көпір ашылды. Өткізу қабілеті тәулігіне 5-7 мың автомобильді құрайтын төрт жолақты көпір, ұзындығы 800 м кіреберіс жолдармен, ұзындығы 380,7 м және ені 22 м, жүріс бөлігінің ені 16 м. Екі жағынан жаяу жүргінші жолы 2,5 метр құрайды. Сұлтан Бейбарыс даңғылы бойындағы көпір теміржол вокзалын (сол жағалау) және оң жағалаудағы «Атырау» халықаралық әуежайын байланыстырады.

Осы жылы қаланың [[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын (Әуезов даңғылынан Ғұмаров көшесіне) жалғайтын «Мұнайшы» көпірі пайдалануға берілді. 4 жолақты көпірден тәулігіне 5-7 мың автомобиль өтеді. Көпірдің жалпы ұзындығы 693 метр, ұзындығы 483 метр және ені 17 метр. Жүріс бөлігінің ені 14 метр, екі жағында ені 1 метр 2 жаяу жүргіншілер жолы бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://rus.azattyq.org/a/Atyrau_bridge_opening_salary/1784299.html|title=Атырау қаласындағы көпірдің тұсаукесері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

[[2010 жыл]]ы Мечников пен Баймұханов көшелерін жалғайтын көпір салынды. Ұзындығы 770, ені 23,5 метр. Ол қаламыздың 370 жылдығына орай ашылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=6cnh0nQg_ug|title=Атырау қаласындағы көпірлер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Мәдениеті ==
Атырауда [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]], [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония]], Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы орналасқан. [[Атырау халық ұлт аспаптар оркестрі|Дина Нұрпейісова атындағы халық ұлт-аспаптар оркестрі]] жұмыс жасайды.

[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]], Қазақстандағы мезозой дәуірінен сыр шертетін жалғыз палеонтологиялық мұражайы Атырау қаласында орналасқан.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=cT0rkEH4xWw|title=Палеонтологиялық мұражай жаңғыртылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt; [[Атырау облыстық өнер мұражайы|Ш.Сариев атындағы Атырау облыстық көркемсурет және қолданбалы сәндік өнер мұражайы]], кинотеатрлар, мәдениет және демалыс паркі, қонақ үйлер т.б.жұмыс істейді.

«Ғ.Сланов атындағы Атырау облыстық ғылыми әмбебап кітапхана», Атырау облыстық балалар кітапханасы, Облыстық көрмейтін және нашар көретін азаматтар кітапханасы, №1,2,3 Атырау қалалық орталық балалар кітапханалары қала тұрғындарына өз қызметтерін көрсетуде.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония|Н.Жантөрин атындағы филармония]] !! [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]] !! Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы !! [[Атырау облыстық өлкетану мұражайы|Атырау тарихи-өлкетану мұражайы]]
|-
| [[Сурет:Atyrau filarmonia(dom radio).jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау облыстық драма театры.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау тарихи-өлкетану мұражайы.jpg|ортаға|200px]]
|}

==Сәулеті және көрікті жерлері==
Атырау архитектуралық құрылысы жағынан үшке бөлінеді. Жайықтың оң жағасындағы ескі қалада негізінен ''20 ғасырдың басында'' салынған бір қабатты ағаш және кірпіш үйлер кездеседі. Орталық бөлігінде екі қабатты тас үйлер, ''4 – 5 қабатты тұрғын үйлер'' мен мекеме жайлары бар. Өзеннің сол жағалауында кеңес өкіметі жылдары Ембімұнай кенті мен мұнай айыру зауытының қалашығы пайда болды. [[Жайық]]қа салынған көпір (''1965'') [[Еуропа]] мен [[Азия]] құрлықтарында жатқан қаланың екі бөлігін байланыстырады.

Атырау қаласының заманауи сәулетіне Исатай мен Махамбет алаңы, Иманғали мешіті, XIX ғасырда салынған [[Успен соборы|Православ шіркеуі]], (бұл шіркеу Атырау қаласында тұрғызылған алғашқы ғимарат), Marriott қонақ үйі, Алмагүл ықшам ауданы, соңғы үлгіде салынған спорт, мәдениет сарайларын айтуға болады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nur.kz/leisure/tourist-routes/1721256-dostoprimecatelnosti-atyrau/|title=Атыраудың көрікті жерлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Иманғали мешіті]] !! [[Успен соборы]] !! Marriott қонақ үйі
|-
| [[Сурет:Атырау. Иманғали мешіті.jpg |ортаға|300px]]|| [[Сурет:Атырау. Успен соборы.jpg|ортаға|300px]] ||[[Сурет:Marriott қонақ үйі.jpg|ортаға|300px]]
|}

== Саябақтары ==
Қазір Атырау қаласында 6 саябақ бар. Жеңіс саябағы, «Алмагүл» ықшам ауданындағы саябақ,  «Балықшы» ықшам ауданындағы саябақ, ретро паркі, №1 және №2 ықшам ауданындағы, және «Тұрғындар қалашығындағы» саябақтар. Саябақтардың аумағы 10 гектарға жетеді. Олар жасыл желектерден, аллеялардан, абаттандырылған жолдардан, орындықтар мен серуендеу алаңдарынан тұрады. Сонымен қатар танымал тұлғаларға ескерткіштер, субұрқақтар, мүсіндер және т.б. бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=В.Гузиков. Атырау қаласындағы саябақтар жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтар сияқты өсуде|title=Атырау облысының ақпараттық ресурсы 07.08.2019.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Жеңіс» саябағы''' — Ұлы Отан соғысы жауынгерлерін еске алуға арналған мәңгілік алау арқылы таныс. Кіре беріс қақпадан кейін әскери техниканың нақты үлгілері қойылған. Мұнда [[Ан-2|ұшақ]], [[Т-34|танк]], зеңбірек, бронетранспортер т.б. көруге болады. Жеңіс саябағындағы &quot;Тағзым Аллеясы&quot; алаңында Ұлы Отан соғысының атыраулық қаһармандарына арналған 14 бюст орнатылған. Парктің орта тұсында аспанға бағытталған найзаның жанында орналасқан Мәңгілік алау бар. Сондай-ақ, парк құрамында «Естелік қабырғасы» бар. Ол бірнеше ондаған ірі гранит плиталардан тұрады, олардың үстінде Екінші дүниежүзілік соғыстан оралмаған Атырау облысы тұрғындарының есімдері жазылған. Саябақта  қаза тапқан интернационалист жауынгерлерді, сондай-ақ тәжік-ауған шекарасында қаза тапқан қазақстандық жауынгерлерді еске алуға арналған [[ескерткіш]] орнатылған.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://tumba.kz/putevoditel/48-%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C/25303-park_pobedy_atyrau.html|title=Атырау бойынша нұсқаулық: Жеңіс паркі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Ретро Парк саябағы''' — өткен ғасырдың елуінші жылдарындағы [[Неоклассицизм|неоклассикалық]] үлгіде салынған. Оның негізгі аумағын парк аллеялары құрайды. Бұл саябақ [[Жайық]] өзенінің жағалауы мен [[Мұнайшылар қалашығы|«Тұрғындар қалашығының»]] аралығында орналасқан. Саябақта әртүрлі павильондар, амфитеатр, түрлі түсті жарықпен әрленген су бұрқақтары, ретро стиліндегі дәмхана т.б. бар. Орта тұсында жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер,  жасанды тоғандар және басқа да сәулет туындылары орналасқан. Саябақта &quot;Дос-Мұқасан&quot; музыкалық ансамбліне орнатылған  ескерткіш бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://merei-m.kz/ru/2017/12/09/atyraudy-zha-a-retro-sayaba-y/|title=Атыраудың жаңа ретро-саябағы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Жастар саябағы''' — Жайық өзенінің Еуропа бөлігіндегі жағасында орналасқан. Саябақта жүгіру, велосипед, жаяу жүргіншілер жолы салынған. Мұнда көлеңкелі конструкциялы жазғы мобильді кафелер, балалар мен ересектерге арналған алаңдар, спорт жабдықтары, аттракциондар бар. Аумағы – 6,5 гектар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kaz.inform.kz/news/atyrau-kalasynda-zhastar-sayabagy-ashyldy_a3701949/|title=Атырау қаласында Жастар саябағы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Жеңіс саябағы !! Ретро парк !! Жастар саябағы
|-
| [[Сурет:Атырау. Жеңіс саябағы.jpg |орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Ретропарк.jpg|орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Жастар саябағы.jpg|орта|280px]]
|}

== Атырау қаласының ескерткіштері ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Танымал тұлғаларға арналған ескерткіштер
|-
! Сұлтан Бейбарыс ескерткіші !!Исатай-Махамбет ескертіші!! Үш биге арналған ескерткіш !! Халел Досмұхамедов ескерткіші
|-
| [[Сурет:Атырау. памятник Султану Бейбарысу.jpg |орта|250px]] ||[[File:Исатай Махамбет.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Үш биге ескерткіш.jpg|орта|250px]] || [[File:Atyrau university.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Ақын-жазушыларға арналған ескерткіштер
|-
! Әбу Сарсенбаев ескерткіші!! Хамит Ерғалиев ескерткіші !! Фариза Оңғарсынова ескерткіші !! Жұмекен Нәжімеденовке ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Абу Сарсенбаев.jpeg|орта|250px]]|| [[Сурет:Атырау. Х.Ерғалиевқа ескерткіш.jpg|орта|250px]]|| [[Сурет:Ф.Оңғарсынова ескерткіші.jpg |орта|200px]] ||[[Сурет:Атырау. Ж.Нәжімеденов ескерткіші.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Күйшілер мен әншілерге арналған ескерткіштер
|-
! Құрманғазы Сағырбаев ескерткіші !! Дина Нұрпейсова ескерткіші !! Қаршыға Ахмедияров ескерткіші !!Атырау. Дос Мұқасанға ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Құрманғазы ескерткіші.jpg|орта|200px]]|| [[Сурет:Атырау. Дина Нурпейсова ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Қаршыға Ахмедияров ескерткіші.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Дос Мұқасан.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Соғыс ардагерлеріне арналған ескерткіштер
|-
! Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш !!Қайырғали Смағұлов ескерткіші !! Хиуаз Доспановаға ескерткіш !!Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш аллея
|-
| [[Сурет:Атырау. Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш.jpg|орта|280px]]||[[Сурет:Атырау. Қайырғали Смағұлов ескерткіші.jpg |орта|150px]]  || [[Сурет:Атырау. Хиуаз Доспановаға ескерткіш.jpg|орта|200px]]||[[Сурет:Атырау. Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Әртүрлі ескерткіштер
|-
! Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш !! Молекула ескерткіші !! Бекіре балығына ескерткіш !! Әлші (асық) ескерткіші
|-
| [[File:Атырау. Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш.jpg|орта|220px]]|| [[Сурет:Атырау. Молекула ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Бекіре балығына ескерткіш.jpg|орта|150px]]|| [[Сурет:Атырау. Әлші (асық) ескерткіші.jpg|орта|220px]]
|}

== Спорты ==
Атыраудан Токиодағы Олимпиадаға елдің құрама командасында ескек есу бойынша спорт шебері А.Круглов қатысты. Боксшы Б.Теміров Олимпиадалық ойындарға, әлемдік, еуропалық сайыстарға қатысып, үш дүркін КСРО чемпионы болды. Атырау ескекшілері  Д.Савин, А.Сафарян, С.Сергеев Қазақстанның бірнеше дүркін чемпиондары. [[Арман Константинұлы Шылманов|Арман Чилманов]]  84 кг салмақты таэквондодан 2008 жылғы Олимпиялық ойындардың қола медалі иегері. [[Сәния Махамбетова]] самбо және дэюдо күрестері бойынша халықаралық және республикалық сайыстарда бірнеше рет жеңістерге жетті.

'''[[Атырау (футбол клубы)|«Атырау» футбол командасы]]''' республика чемпионатының 2 дүркін қола жүлдегері (2001 және 2002 жылдар),  2009 жылы Қазақстан кубогының иегері. Қазақстан кубогының иегері.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://qfl.kz/ru/team/1/|title=OLIMPBET Премер лигасы Атырау|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

''' [[Бейбарыс (шайбалы хоккей)|«Бейбарыс» хоккей клубы]] ''' 4 дүркін Қазақстан чемпионы (2010/2011, 2011/2012, 2015/2016 және 2018/2019).&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%91%D0%B5%D0%B9%D0%B1%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%81|title=«Бейбарыс» хоккей клубы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Атырау» волейбол командасы ''' 2003 және 2006 жылғы еліміздің чемпионы, 4 рет Қазақстан кубогының иегері -2000, 2009, 2010, 2015

'''«Атырау Барыстары»''' баскетбол командасы  Қазақстан біріншілігінің 2-рет алтын (2010/2011, 2015-2016), 7-дүркін күміс жүлдегері. (011/2012, 2012/2013, 2013/2014, 2016/2017, 2017/2018, 2018/2019, 2019/2020.&lt;ref&gt;http: //www. bcbarsyatyrau.kz/&lt;/ref&gt;

Спорт нысандарынан Атырау қаласының орталық [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] бар. Қасында спорт комплексі және жүзу бассейні орналасқан. Денешынықтыру және сауықтыру орталығында (ФОК)  әртүрлі спорт секциялары жұмыс жасайды.
[[Атырау мұз айдыны]] сарайында хоккейден еліміздің біріншілігінің ойындары өтеді. Теннис орталығында үлкен теннис ойнауға арналған 4 ашық және 4 жабық алаң бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://24.kz/kz/archive/zha-aly-tar/t-uelsizdikke-25-zhyl/item/154229-khaly-araly-talap-a-saj-tennis-ortaly-y-ashyldy|title=Атырауда халықаралық талапқа сай теннис орталығы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Спорт нысандары
|-
! [[Атырау мұз айдыны|Мұз айдыны сарайы]] !! Атырау Теннис орталығы !! [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] !! Байдарка және каноэ спорты
|-
| [[Сурет:Атырау. Мұз айдыны сарайы.jpg|ортаға|200px]]|| [[File:Атырау Теннис орталығы.jpg|ортаға|250px]] || [[File:Munaishy stadium.jpg|ортаға|200px]] || [[File:Атыраудағы байдарка және каноэ спорты.jpg|ортаға|200px]]
|}

== Білім жүйесі ==
=== Мектепке дейінгі мекемелер ===
Мектепке дейінгі мекемелердің құрамына мектепке дейінгі жастардағы балалардың күндізгі уақытта және тәулік бойы болатын жалпы типтегі (бала бақшалар, балалар яслиі, балалар үйі, мектепке дейінгі балалар үйі) мекемелері, ақыл-ой және дене бітімі дамуында ауытқулары бар арнайы мектепке дейінгі мекемелер, аурушаң балаларды салауаттандыруға арналған жазғы демалыс орындары кіреді. Атырау қаласы бойынша 46 балабақшада 13 863 бүлдіршіндер тәрбиеленуде.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://goroo-atyrau.kz/balabakshalar.html|title=Атырау қаласының білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Мектептегі білім ===
Атырау қаласының 61 мектебінде, оның ішінде Атырау облыстық дарынды балаларға араналған казақ-түрік лицейі, Атырау облыстық дарынды балаларға арналған мамандандырылған мектеп-лицей-интернаты, Ағышын тілін терең оқытатын техникалық гимназия, Атырау қалалық білім бөлімінің қалалық лицейі, Облыстық дарынды балаларға арналған мектеп-интернат, Үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мамандандырылған №30 мектеп-гимназия, Облыстық ұлттық гимназия, №34 лингвистикалық мектеп-гимназия, Н.Тілендиев атындағы облыстық &quot;Кіші өнер академиясы&quot;. Назарбаев Зияткерлік мектебі сияқты білім ордаларында 73 690 оқушы білім алуда.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://biznesinfo.kz/usefullinks/page/shkoly-atyrau-i-atyrauskoy-oblasti--adres--telefon|title=Атырау қалалық білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Жоғары оқу орындары === 
'''[[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]''' —2001 жылы құрылып, білім және ғылым министрлігі берген лицензия негізінде еңбек нарығында табысты жұмыс істейді. Институт -күндізгі және сырттай оқыту формалары бойынша қазақ және орыс тілдерінде 16 мамандық бойынша [[Сурет:АИГИ корпус №2.jpg|thumb|right|300px|'''Атырау инженерлік-гуманитарлық институты''']]жоғары-кәсіптік мамандар (бакалавриат) даярлайтын жоғары оқу орны. Институт жоғары білікті кадрларды даярлау бойынша маңызды ғылыми және оқу орталығы болып саналады. Институт инновациялық бағдарламаларды сәтті іске асырағаны үшін 2004 жылы Еуропа кәсіпкер қауымдастығының «INSAM» алтын медалімен (Женева, 2005 ж), Халықаралық «Алтын Құйма» (CBS Consult, Мәскеу, 2007) марапатталды. &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aigi.kz/language/kk/|title=Атырау инженерлік-гуманитарлық институты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Халел Досмұхамедов атындағы Атырау университеті]]''' —Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде өзіндік тарихы мен тәжірибесі бар халықаралық деңгейдегі бәсекеге қабілетті мамандар даярлайтын жоғары оқу орындарының бірі. Университет 1950 жылы 14 маусымда мұғалімдер институты ретінде ашылды. 1955 жылы мұғалімдер институты педагогикалық институтқа айналды. 1994 жылы педагогика институты Атырау университеті болып құрылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://asu.edu.kz/university/|title=Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Атырау мұнай және газ университеті|Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті]]''' —еліміздің мұнай-газ саласы мен Батыс Қазақстан облысының экономикасын, білімі мен ғылымын жетілдіруге үлкен үлес қосуда. Атырау Мұнай және газ университеті Батыс Қазақстанның Білім және ғылым орталығына айналуда және Қазақстанның мұнай-газ саласындағы шығармашыл жастар мен өнеркәсіптік кәсіпорындар ұжымдары арасында лайықты құрметке ие болды. Атырау Мұнай және газ университеті еліміздің мұнай-газ саласы үшін жоғары білікті мамандарды даярлау бойынша Қазақстан Республикасының жалғыз мамандандырылған жоғары оқу орны болып табылады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aogu.edu.kz/|title=Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Колледждері ===    
*[[Атырау аграрлы-техникалық колледжі]] 
*Атырау балық өнеркәсібі колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://edu-kz.com/kz/kolledzhder/atyraudagy-balyq-sharuashylygy-kolledzhi|title=Атырау балық өнеркәсібі колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
[[Сурет:Атырау. Қазақстан-Канада жоғарғы мұнай колледжі (APEC ).jpg|thumb|оңға|450px|Атырау. Жоғары мұнай колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ticketon.kz/kz/place/vysshij-kolledzh-apec-petrotechnic|title=Жоғары мұнай колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;]]
*Атырау бизнес және құқық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://2gis.kz/atyrau/firm/70000001034596018|title=Атырау бизнес және құқық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау жоғарғы медицина колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://2gis.kz/atyrau/firm/70000001034595563|title=Атырау жоғарғы медицина колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://college.aigi.kz/|title=Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау индустриалды колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/kz/college/view/15|title=Атырау индустриалды колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау сервис колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/ru/college/view/5|title=Атырау сервис колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау энергетика және құрылыс колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/kz/college/view/1|title=Атырау энергетика және құрылыс колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*С.Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://vipusknik.kz/kz/institutions/college/atyrauskiy-politekhnicheskiy-kolledzh-im-salamata-mukasheva|title=С.Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Д.Нұрпейсова атындағы музыка колледжі (академиясы)
*Каспий маңының қазіргі заманғы колледжі (ПСК)&lt;ref&gt;https://psvk.edu.kz/&lt;/ref&gt;
*Жоғарғы мұнай колледжі (APEC)&lt;ref&gt;https://apec.edu.kz/kk/o-kolledzhe/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422174723/https://apec.edu.kz/kk/o-kolledzhe/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Қ.Дүтбаева атындағы гуманитарлық колледж&lt;ref&gt;http://gumcollege.kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422174503/http://gumcollege.kz/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Мұнай және газ технологиялық колледжі
*«Болашақ» кәсіби-гуманитарлық колледжі

== Денсаулық сақтау ісі ==
Гурьевте тұрған әскери бөлімде алғаш рет 15 орындық [[аурухана]] ашылған. 1901 жылы осы ауруханаға арналған 2 үй салынып, оның біреуі  хирургиялық, біреуі басқа ауруларды емдеу орны боп белгіленген және 1 дәрігер, 2 фельдшер жұмыс жасаған. [[File:Атырау. №2 қалалық емхана.jpg|thumb|right|300px|Атырау.1951 жылы салынған мұнайшылар ауруханасы]]Ұлы Отан соғысы жылдарында Атырау қаласына 2 [[госпиталь]] орналастырылды. 1967 жыл мен 1987 жылдың аралығында облыстық аурухананың, балалар ауруханасының, перзентхананың, облыстық онкологиялық және туберкулезді емдеу диспансерінің жаңа үйлері іске қосылды.&lt;ref&gt;Атырау медицинасының шежіресі. Ғарифолла Шәңгереев, Өнербай Жанбала -Алматы 2010, &quot;Арыс&quot; баспасы. *ISBN 978-601-291-007-0&lt;/ref&gt;

Қазіргі кезде Атырау облыстық ауруханасы, балалар ауруханасы, №2 Атырау облыстық ауруханасы (Облыстық жұқпалы аурулар ауруханасы), Атырау қалалық медициналық жедел жәрдем станциясы, қалалық перзентхана, ЖИТС алдын алу және онымен күресу орталғы, балалар стоматологиясы, өкпе аурулар санаториясы, кардиология орталығы, көз аурулар ауруханасы, қан орталы, наркологиялық диспансері, онкологиялық диспансері, патологоанатомия бюросы, перинаталдық орталық, психиатриялық жүйке аурулар ауруханасы (Психикалық сауықтыру орталығы), тері-венерология диспансері, туберкулезге қарсы күрес диспансері, теміржол ауруханасы, орталық нерв жүйесі зақымдалған балаларға арналған сәбилер үйі т.б. дәрігерлік ұйымдар жұмыс жасайды.

== БАҚ ==
=== Газет-журналдары ===
[[File:Атырау газеті.jpg|оңға|200px]]'''[[Атырау (газет)|«Атырау» газеті]]''' —Қазақстанның батыс өлкесіндегі алғашқы ұлттық басылымдардың бірі. Оның негізін қалап, материалдық базасын жасақтап, алғашқы нөмірлерін шығарған 1923 ж. Гурьев уездік партия комитетінің бірінші хатшысы болған Төлепкерей Өтеулиев. Алғашқы саны «Ерік» деген атаумен 1923 жылы сәуір айында шықты. «Атырау»  аймақтың тыныс-тіршілігін қалың оқырманға жеткізіп келе жатқан облыстық газет.&lt;ref&gt;Егемен Қазақстан. 02.11.2018&lt;/ref&gt;
[[File:Прикаспийская коммуна.jpg|оңға|200px]]
'''[[Прикаспийская коммуна|Прикаспийская коммуна газеті]]''' —орыс тілінде шығатын облыстық қоғамдық-саяси газет. Газет 1920 жылдың 26 ақпан айынан бастап «Трудовая Правда» атымен шықты. Газет облыстың өзекті мәселелері туралы, нарықтық қатынастар, халық шаруашылығын дамыту тұрақты көрініс табуда.&lt;ref&gt;Атырау: Энциклопедия. -Алматы: Атамұра, 2000&lt;/ref&gt;

'''[[Ақ Жайық (газет)|«Ақ жайық» газеті]]''' —Атырау облысындағы кең тараған әрі тұңғыш тәуелсіз апталық басылым. Алғашқыда «Компаньон» (1991), кейін «Местное обозрение» (1992) аталып, шағын көлемде жарық көрген газет 1993 жылы мамыр айынан «Ақ жайық» аталды. Бұл - нарық жағдайына бейімделген, облыс, республика көлемінде өзін-өзі қаржыландыруға толық көшкен алғашқы газеттердің бірі.[[File:Ақ Жайық.jpg|оңға|200px]]

Сонымен қатар &quot;Мегаполис Атырау&quot;, &quot;Мұнайлы Астана&quot;, &quot;Алтын сақа&quot;, &quot;Алтын аймақ&quot; апталық газеттері және &quot;Мерейлі мекен&quot; журналы шығады.

=== Телеарналары ===
Атырау облыстық телерадиокомпаниясының хабар тарату саясаты [[Қазақстан (корпорация)|«Қазақстан» РТРК АҚ]] жүргізіп отырған саясатына толық сәйкес келеді. Ол ақпараттық және білім беру функцияларын орындай отырып, мемлекет пен қоғам арасындағы қатынастарды [[Сурет:Атырау телемұнарасы.jpg|thumb|оңға|300px|Атырау телемұнарасы]] үйлестіруге бағытталған. Телеарнаның басты міндеті - аймақтық деңгейде мемлекеттік саясатты жүргізу. Телеарнаның жалпы апталық көрсетілімі 119 сағатты құрайды. Оның ішінде мемлекеттік тілде - 80,30 сағат, немесе жалпы хабардың 68%. Меншікті бағдарламалар 45 сағатты құрайды немесе жалпы эфирдің 38% құрайды. &quot;Atyray&quot; телеарнасының хабар тарату антеннасы 180 метрлік мұнараның 153-і метрінде орналасқан.
Жетістіктері:
*Телевизияның «АПТА» ақпараттық-талдау бағдарламасы (авторы және жүргізушісі Н. Қосшиев) Халықаралық «Шабыт» фестивалінің арнайы дипломымен марапатталды;
*Теледидарда алғаш рет «Өзен өз арнасыммен ағады» атты 7-сериялық телехикая түсірілді;
*Ұлы Отан соғысының 60 жылдығына орай &quot;Тағдыр-Судьба&quot; телефильмі түсіріліп, ол [[Волгоград]] қаласында өткен ІV-Халықаралық &quot;Мәңгілік алау&quot; фестивалінде &quot;Үздік авторлық жұмыс&quot; номинациясында ІІ орын алды;
*[[Астрахан]] қаласында өткен Халықаралық &quot;Адам және теңіз&quot; байқауында &quot;белсенді азаматтық ұстанымы үшін&quot; номинациясында &quot;Каспий экологиясы: мәселелерді шешу жолдары&quot; фильмі жеңіске жетті;
*«Туған өлкем – Атырау» бағдарламасы республикалық &quot;Шаңырақ&quot; шығармашылық байқауында жеңіске жетті /Астана қ./;
*«Аманат» циклдік бағдарламасы &quot;Ең үздік тарихи-мәдени бағдарлама&quot; номинациясы бойынша Қазақстан РТРК АҚ ұйымдастырған байқауда ІІ орын алды /Астана қ./&lt;ref&gt;https://atyrautv.kz/ru/&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар [[КТК (телеарна)|КТК]], НТВ, [[Хабар (телеарна)|Хабар]], [[24KZ]], [[EL ARNA (телеарна)|Ел арна]], [[Qazsport]], Мир, [[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan]], 1-канал &quot;Евразия&quot;, СТВ, [[Astana TV]], [[НТК (телеарна)|НТК]], 31 канал, Абай ТВ, [[Жетінші арна]], ТВЦ т.б.арналар жұмыс жасайды.

=== Радио ===
'''«Atyraý radiosy»'''—ның тарихы 1938 жылы Гурьев облысының құрылуынан бастау алады. 1938 жылдың 2-ші наурызында алғаш рет радио хабары 
[[Сурет:Атырау радиосы.jpg|оңға|200px]] эфирге шықты. Қазір ол 102.0 FM жиілігінде тәулігіне 17 сағат хабар таратып отыр. 80 жыл бұрын сол кездегі Гурьев халқына алғашқы жаңалық таратқан бұл медиа-мекеме бүгінде заман сұранысына сай жаңа технологиямен жабдықталған. Елдегі саяси-экономикалық, төтенше жағдайлар кезінде дереу үн қосып, халыққа жедел ақпарат таратып, қоғамда оң пікір қалыптасуына ықпал етіп отыр. 
Қазір кеңейтілген диапазонды 1000 киловаттық жаңа радиотаратқыш іске қосылып  радиотолқынның таралу аймағы 60 шақырымға дейін кеңейді.&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/atyrauda-zhana-radiostudiya-men-zhana-radiotaratkysh-iske-kosyldy_a3542003 Атырауда жаңа радиостудия мен жаңа радиотаратқыш іске қосылды&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар 101,0 [[Қазақ радиосы]], 101,6 Радио Дача, 102,8 [[Шалқар (радио)|Шалқар радиосы]], 103,6 [[Тандем радиосы]], 104,4 NS радиосы, 104,8 Lux FM, 105,2 Русское радио Азия, 105,7 Восток FM, 106,2 Дала FM, 106,8 Европа+ Казахстан, 107,2 [[Жұлдыз FM]], 107,7 Авторадио Казахстан т.б. жұмыс жасайды.&lt;ref&gt;https://vcfm.ru/vc/Asia/guryev.htm&lt;/ref&gt;

==Қаланың назар аударарлық орындары==
*[[Иманғали мешіті]]
*[[Успен соборы|Успен шіркеуі]]
*[[Құрманғазы Сағырбайұлы]] ескерткіші
*[[Сұлтан Бейбарыс]] ескерткіші
*[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]]
*[[Хиуаз Қайырқызы Доспанова|Хиуаз Доспанова]] ескерткіші
*[[Исатай]]-[[Махамбет]] ескерткіші

== Атырау қаласының суреттері ==
&lt;gallery&gt;
Сурет:Atyrau street.jpg|Атыраудың көшелері
Сурет:Atyrau rivers.jpg|[[Жайық өзені]]
Сурет:New buildings of Atyrau.jpeg|Атыраудағы БТА банкінің ғимараты
Сурет:Hotel Kazakhstan in Atyrau.jpg|«Қазақстан» қонақ үйі
Сурет:Атырау қаласы Жаңа құрылыстар.jpg|Жаңа кварталдар

&lt;/gallery&gt;

== Белгілі тұлғалар ==
* [[Болат Жамитұлы Өтемұратов]] - Қазақстан Республикасы Президентінің Іс басқарушысы
* [[Темір Нұрбақытұлы Бекмамбетoв|Тимур Нұрбақытұлы Бекмамбетoв]]  - кинорежиссер, клипмейкер , продюсер 
* [[Ғани Есенкелдіұлы Қасымов]]- Қазақстан патриоттары партиясының төрағасы                                                                     
* [[Аркадий Юрьевич Волож]]  - Яндекс компаниясының бас директоры
* [[Фариза Оңғарсынова]] - ақын, халық жазушысы, журналист

== Бауырлас қалалары ==
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтау]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Орал]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтөбе]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Russia}} [[Астрахан]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Russia}} [[Сыктывкар]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Israel}} [[Ашдод]], [[Израиль]]
* {{flagicon|United Kingdom}} [[Абердин]], [[Құрама Патшалық]]

== Тағы қараңыз ==
* [[Атырау облысы]]
* [[Атырау аграрлы техникалық колледжі]]
* [[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]
* [[Атырау мұнай және газ университеті]]
* [[Атырау университеті]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ Атырау облысы әкімдігінің ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141007025035/http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ |date=2014-10-07 }}
* [http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php Atyrau City ақпараттық-танымдық торабы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060824051746/http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php |date=2006-08-24 }}
* [http://www.atr.kz Облыстық &quot;Атырау&quot; газеті]

{{Commonscat|Atyrau}}
{{Қазақстан қалалары}}
{{Атырау облысы}}
{{Атырау қалалық әкімдігі елді мекендері}}
{{Жайық өзені бойындағы елді мекендер}}

[[Санат:Атырау]]
[[Санат:Каспий теңізі кемежайлары]]
[[Санат:Жайық казак әскерінің тарихи елді мекендері]]</text>
      <sha1>ng1t22wywtnjfew1kb9btqy1kt7ea03</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400884</id>
      <parentid>3400883</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T07:32:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Колледждері */ дереккөз</comment>
      <origin>3400884</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="79840" sha1="mzxher6ia13i4smiqxpyzehd3u2l216" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = қала
 |атауы                   = Атырау
 |сурет                   = {{Photomontage
|photo1a                = Урал река.jpg
|photo2a                = Тенгизшевройл и Марриотт.jpg
|photo2b                = Ural River Atyrau.JPG
|photo3a                = Атырау. Иманғали мешіті.jpg
|photo3b                = 카자흐스탄 아티라우(중앙공원) - panoramio - 우한길(HK Woo).jpg

|photo4a                = Atyrau filarmonia(dom radio).jpg
|spacing                = 2
|position               = center
|color_border           = white
|color                  = white
|size                   = 290
|foot_montage           = 
}}
 |әкімшілік күйі          = Облыс орталығы
 |елтаңба                 = Coat of arms of Atyrau.svg
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_deg =47 |lat_min =7 |lat_sec = 
  |lon_deg =51 |lon_min =53 |lon_sec = 
  |CoordAddon             = type:city(146862)_region:KZ
  |CoordScale             =
 |ел картасы              = 300
 |облыс картасы           = 
 |аудан картасы           = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы                  = Атырау облысы
 |кестедегі облыс         = Атырау облысы
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |әкімі                   = Шәкір Кейкін
 |add1n              = Әкімдік мекенжайы
 |add1               = Атырау қаласы, Әйтеке би көшесі, №77А
 |құрылған уақыты         = 1640
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = ''Усть-Яицкий қалашығы, Нижний Яицкий қалашығы, Чапаев, Гурьев''
 |статус алуы               = 1885
 |жер аумағы                  = 458
 |климаты                 = қатаң континенталды, қуаң
  |тұрғыны                = 316 449
  |санақ жылы             = 2023&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478686 Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)]&lt;/ref&gt;
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = [[қазақтар]] 88,95 %&lt;br&gt;[[орыстар]] 7,73 %&lt;br&gt;[[корейлер]] 0,79 %&lt;br&gt;[[татарлар]] 0,50 %&lt;br&gt;[[өзбектер]] 0,38%&lt;br&gt;басқалары 1,65 %&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT453226 Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)]&lt;/ref&gt;
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = атыраулық
 |телефон коды            = 7122
 |пошта индексі           = 
 |пошта индекстері        = 060001-060011
 |ортаққордағы санаты     = Atyrau
 |сайты                   = https://www.gov.kz/memleket/entities/akimat-atyrau?lang=kk Атырау қаласының әкімдігі
 |сайт тілі               = 
 |сайт тілі 2             = 
 |сайт тілі 3             = 
}}
{{мағына|Атырау (айрық)}}
'''Атырау''' — [[Атырау облысы]]ның әкімшілік орталығы, [[Қазақстан]]ның [[Батыс Қазақстан|батысында]], [[Жайық]] өзенінің бойында орналасқан қала. Қаланың негізі 1640 жылы қаланған. Тұрғыны 316 449 адам (2023).
Атырау қаласынан [[Астана]]ға дейінгі қашықтық 1810 км.

== Атауы ==
Қала жеріндегі белгілі тұңғыш тұрақты қоныс — қазіргі «Орбита» стансасы қасындағы [[Алтын Орда]] кезеңіндегі болған ''Лаэти'' асары. [[Ноғай ордасы]] кезеңінде балықшылардың тұрақты ''[[Үйшік]]'' қонысы [[Жайық|Жайық өзені]] [[саға]]сында орналасқан.

Казак-орыстар жаулап ала бастағанда [[1640]] ж. ''Яицкий городок'' аталған қалашық салынған. Жайықтың жоғарысында'' Верхний Яицкий городок'' (қазіргі [[Орал]] қаласы) деген қалашық салынғасын, ''Нижний Яицкий городок'' деп аталып кеткен, соңынан ол — ''Усть-Яицкий городок''.

[[Ресей империясы|Ресей ханшайымы]] [[Екатерина II]] ''Яик'' өзенін (Жайықтың [[Орыс тілі|орысша]] атауы) ''Урал'' деп атауын жарлығымен бекіткенде, қаланың атауы ''Гурьев городок'', ''Гурьев'' деп өзгертілген.

1920 жж. қысқа уақытқа большевиктер Гурьевті ''Чапаев'' деп қайта атаған.

1992 ж. бері қала атауы — Атырау.

== Этимологиясы ==
«Атырау» -лексикасы көбіне үлкен айдынды көлдің не теңіздің сала-салаға бөлініп, тармақтанып, шығанақтар мен арал, саға, мүйістер пайда болатын жағалауы. 
Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауын, теңіздің алабын қоса, жергілікті тұрғындар күні бүгінге дейін атырау деп атайды.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақтар|шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым=Атажұрт|орны= Алматы|баспасы=«Білік»|жыл=2003|томы=VIII |беттері=480 |барлық беті=480 |сериясы= |isbn=-5-7667-2054-8|тиражы= }}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
[[File:Герб гурьев.gif|thumb|left|400px|Гурьев таңбасы]]
ХVІ ғасырдың бірінші ширегінен бастап , Жайық-Каспий жағалауына Ресей патшасы өкіметінің саясатына шыдамаған және патша үкіметін мойындағысы келмеген қашқын орыс еріктілері, күнкөріс іздеген крепостной шаруалар, қылмыстық элементтерден тұратын Волга бойы казактары келіп қоныс тебе бастаған. Олар келе сала өз кәсіпшіліктерін ашып,балық аулау, балық тұздау қостарын ұйымдастырып, жатар тұрақ орындарын тұрғызады. Сол уақыттан бастап тұрғызылған тұрақтар «[[Үйшік]]» атанып кеткен.

Жайық-Каспий жолы Азия елдерімен басқа да елдерге жол ашатын «әрі қақпа,әрі кілт» болатынына көзі жеткен патша өкіметі,ХVІІ ғасырдың 30-шы жылдарының аяғында Ярославлдық көпес, бай саудагер Гурьевтер әулетіне Жайық бойында балық кәсіпшілігін ашуға және бекініс тұрғызуға рұқсат қағазын береді.
1640 жылы Гурьевтер әулетінің басшысы Гурий Назарьев, балалары Михаил, Иван және Андреймен Жайық бойына келіп қоныстанып, өнеркәсіптерін ашып, [[Жайық]] және [[Ембі]] өзені балықтарын өндірістік және сауда мақсатында пайдалана бастайды.

Бой көтерген қала мен балықшылық өндіріс табыстары осы өңірді мекендеуші байырғы қалмақтар мен орыс казактарының қызғаныштарын туғыза бастайды. Ақыры қашанда көршілерімен жауласып-қырқысып отыратын қала, қалмақтардың тонауына ұшырайды.

Жайық бойындағы бұл оқиға [[Астрахан]] әскерлері басшылығын елең еткізді.
Ағаштан тұрғызылған қорған қамал жаудан және өрттен қорғануға қорғаныс бола алмайтынына көздері жеткен патша үкіметі,теңіз маңы және Жайық бойының қорғанысын күшейту мақсатында, 1645 жылдың 18 ақпанында М.Гурьевке қаланы [[қамал]] етіп тұрғызуға рұқсат береді. Рұқсат қағазында қала қамалын Астрахан қаласының үлгісіндей етіп тұрғызу көрсетіледі.

Тас қала-қорғанның құрылысы 1647 жылдың 6 маусымда басталып кетеді. Тұрғызылып жатқан қала 1649 жылы казактар атаманы И.Кондырев бастаған казактар тобының шабуылымен тоналады. 
Жайық бойындағы тас қала-қамалдың құрылысы 15 жылдан соң 1662 жылы аяқталып, Гурьевтердің үлкен қаржылық шығынына шығады. ХVІІ ғасырдың аяғына таман және ХVІІІ ғасырдың басынан бастап, тас қала-қамалы ірі шекаралық қамалға айналады.

*1798 жылдың 11 желтоқсанындағы Патша жарлығымен Гурьев қаласы Орал әскери басшылығының қарауына беріледі.
*1865 жылы уездік қала болды. 
*1917 жылға дейін және одан кейінгі 15 жыл бойы Орал әскери облысының орталығы
*1925 жылдан [[Бөкей губерниясы]]ндағы Гурьев уезінің орталығы 
*1929 жылы [[Гурьев округі]]нің орталығы
*1930 жылы аудан орталығы
*1938 жылғы қаңтар айының 15-інен облыс орталығы. 
*1992 жылы ақпан айының 21-і күні ҚР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы Гурьев қаласын Атырау қаласы деп атау жөнінде қаулы қабылдады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://akimat-atyrau.kz/|title=Атырау қаласының ресми сайты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Климаты ==
Климаты қатты континенталды, жазда құрғақ ,ыстық, ал қыста ылғал қармен сипатталатын салқындық. Жазы [[жауын-шашын]]сыз, құрғақ, ыстық ұзаққа созылады. Қыс мезгілінде [[қар]] аз жауып, суық болады.
{{Қаланың ауа райы
 | Ені  = 70 
 | Жағдайы = 
 | Жер_ілік = Атырау
 | Дерекнама  = [http://www.pogoda.ru.net/climate/35700.htm Ауа Райы мен Климат]

 | Қаң_ор =-6.4           | Қаң_ор_ж-ш =14 
 | Ақп_ор =-6.3           | Ақп_ор_ж-ш =11
 | Нау_ор =0.8            | Нау_ор_ж-ш =15 
 | Сәу_ор =11.2           | Сәу_ор_ж-ш = 16
 | Мам_ор =18.4            | Мам_ор_ж-ш =25 
 | Мау_ор =24.5             | Мау_ор_ж-ш =18 
 | Шіл_ор =26.8             | Шіл_ор_ж-ш =10 
 | Там_ор =24.8            | Там_ор_ж-ш = 10
 | Қыр_ор =18.0            | Қыр_ор_ж-ш =8 
 | Қаз_ор =9.7            | Қаз_ор_ж-ш =16
 | Қар_ор =1.3           | Қар_ор_ж-ш =18
 | Жел_ор =-4.3           | Жел_ор_ж-ш =14
 | Жыл_ор =9.9             | Жыл_ор_ж-ш =175

 | Қаң_ор_мин =-9.4       | Қаң_ор_макс =-2.8 
 | Ақп_ор_мин =-9.9         | Ақп_ор_макс =-1.8
 | Нау_ор_мин =-3.1         | Нау_ор_макс =5.8
 | Сәу_ор_мин =6.1        | Сәу_ор_макс =17.2
 | Мам_ор_мин =12.8         | Мам_ор_макс =24.5 
 | Мау_ор_мин =18.4         | Мау_ор_макс =30.8
| Шіл_ор_мин =20.5         | Шіл_ор_макс =33.4 
 | Там_ор_мин =18.5         | Там_ор_макс =31.6 
 | Қыр_ор_мин =12.3         | Қыр_ор_макс =24.6
 | Қаз_ор_мин =5.0         | Қаз_ор_макс =15.3
 | Қар_ор_мин =-1.7         | Қар_ор_макс =5.1 
 | Жел_ор_мин =-7.0         | Жел_ор_макс =-1.1
 | Жыл_ор_мин =5.2         | Жыл_ор_макс =15.2

 | Қаң_а_мин =-37.9          | Қаң_а_макс =10.5 
 | Ақп_а_мин =-37.4         | Ақп_а_макс =15.0 
 | Нау_а_мин =-32.3          | Нау_а_макс =26.3 
 | Сәу_а_мин = -12.3        | Сәу_а_макс =32.5 
 | Мам_а_мин =-2.3         | Мам_а_макс =37.6
 | Мау_а_мин =2.3          | Мау_а_макс =41.9 
 | Шіл_а_мин =8.1          | Шіл_а_макс =42.7 
 | Там_а_мин =4.8         | Там_а_макс =41.6 
 | Қыр_а_мин =-5.7         | Қыр_а_макс =40.1 
 | Қаз_а_мин =-15.7         | Қаз_а_макс =29.6
 | Қар_а_мин =-29.8         | Қар_а_макс =19.9
 | Жел_а_мин =-35.8         | Жел_а_макс =11.8 
 | Жыл_а_мин =-37.9          | Жыл_а_макс =42.7  
}}
Атырау қаласы ендігі 47, -07 С., ұзақтығы 51-53 болатын жазы ұзақ, қысы қысқа күндермен сипатталады.

Қаңтар айындағы орташа температура -6&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап -12&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін, ал шілде айындағы орташа температура +24&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап +26&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін. Ең төменгі температура -38&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С, ең жоғары температура +45&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С.
[[Каспий теңізі]]не құйып, облыс орталығынан өтіп жатқан [[Жайық өзені]]нің арқасында ол жердегі температура судан алыс жердегі аудандардың температурасымен салыстырғанда төмен болып келеді.
Жауын-шашын болар-болмас деңгейде, жылына орташа 150 мм, 200 мм шамасында болады. Жел бағыты қаңтар айында оңтүстік-шығыс бағытта болса, ал маусым айында батыс бағытта болады.

== Әкімшілік бөлінуі ==
Атырау қалалық әкiмшiлiгінің құрамында 1 қала, 6 ауылдық округ (Алмалы, Атырау, Дамбы, Еркiнқала, Кеңөзек, Қайыршақты), 15 елдi мекен бар. Қалаға 2013 жылы [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]], 2018 жылы Балықшы, Жұмыскер ауылдық округтеріндегі [[Ақжайық (Атырау қалалық әкімдігі)|Ақжайық]], [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]], [[Көкарна (Атырау қалалық әкімдігі)|Көкарна]], [[Водниково]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]], [[Рембаза]] елді мекендері, 2019 жылы Геолог ауылдық округіндегі [[Геолог (ауыл)|Геолог]], [[Бірлік (Атырау қалалық әкімдігі)|Бірлік]], [[Новокирпичное]], [[Теңдік (Атырау облысы)|Теңдік]], [[Қарабатан]], [[496 разъезд]] елді мекендері қосылды. Қалалық әкімдік аумағына Махамбет ауданынан Алмалы ауылдық округіндегі [[Алмалы (Атырау облысы)|Алмалы]], [[Береке (Атырау облысы)|Береке]] елді мекендері берілді.

== Әкімдері ==
* Нұрпейіс Мақашев 1992-1993
* Бекболат Нарегеев 1993-1995
* Жалғас Тікенбаев 1995-1998
* Арыстанғали Әшімғалиев 1998-1999
* Дүйсенбай Тұрғанов 1999-2002
* Манас Тасыбаев 2002-2006
* [[Бергей Сәулебайұлы Рысқалиев|Бергей Рысқалиев]] 2006
* [[Сәлімжан Жұмашұлы Нақпаев|Сәлімжан Нақпаев]] 2006-2009
* Мереке Есмұратов 2009-2012
* Асқар Керімов 2012
* Серік Айдарбеков 2012-2014
* Нұрлыбек Ожаев 2014-2016
* [[Серік Жамбылұлы Шәпкенов|Серік Шәпкенов]] 2016-2018
* Әлимұхаммед Құттымұратұлы 2018-2020
* Қайрат Оразбаев 2020-2022
* Мейірім Қалауи 2022-2023
* Шәкір Кейкін 2023-

== Халқы ==
Тұрғыны 1897 жылы 9,3 мың, 1959 жылы 78,1 мың, 1970 жылы 114,2 мың, 1979 жылы 130,9 мың, 2012 жылы 182,8 мың адам болды.&lt;br /&gt;2014 ж.  қала әкімшілігі тұрғындарының саны 280,6 мың адам құрады, оның ішінде:
* Атырау қаласы — 195,6 мың адам;
* [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]]  — 17,1 мың адам;
* [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер кенті]] — 10,4 мың адам;
* Ауылдық тұрғындар -57,5 мың адам;

{| class=&quot;wikitable&quot;      
|-
! 1959 !! 1970 !! 1979!! 1989!! 1999 !! 2009 !!2010 !!2011 !!2012 !! 2013!!2014 !!2015 !!2016 &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-cities.htm|title=Қазақстан / Qаzаqstаn|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
|-
| 78 143 || 114 277 || 130 916 || 149 261 || 142 497 || 165 387 ||171 900 ||176 937 ||182 866 ||189 211 ||195 674 ||217,866 ||226,042
|}
Атырау қаласында 84 ұлт өкілдері тұрады.
Облыстың 2014 жыл басындағы деректер бойынша жекеленген этностар құрамы төмендегідей:&lt;ref&gt;2014 жыл басына Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны. Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі.&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Барлық ұлттар!! қазақтар !! орыстар !!корейлер!! татарлар !! өзбектер !!украиндар !! немістер!! басқалары 
|-
| 280 600 ||239 905 || 29 616|| 2 945 || 1 952 || 1 055 || 735 || 407 || 3 985
|}
2019 жылғы статистикалық деректер бойынша Атырау қаласында туғандар саны 9 760, ал өлгендер саны 1 920 адамды құрады. Табиғи өсім 7 840 адам. Келген адамдар саны 16 130, кеткен адамдар саны 13 311 болды. Туылым коэффициенті (1000 адамға) 27,9, өлім-жітім коэффициенті (1000 адамға) 5,49 болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://stat.gov.kz/region/252311/dynamic|title=ҚР өңірлерінің статистикасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Экологиясы ==
Атырау қаласы кәсіпорындардың ортасында қалуда. Ауаны ластаушылардың 80-85 пайызын мұнай тасымалымен және мұнай өңдеумен айналысатын кәсіпорындар құрайды. Атырау қаласындағы өндіріс орындарының ауаға лас қалдықтарды тарату көрсеткіштері артып, ол жылына бір мың тоннадан асып тұр. Ірі кәсіпорындар әлі күнге тазарту құрылғыларымен жабдықталмаған. Сөйтіп зиянды шығарындылар еш сүзгіден өтпестен қала аумағына таралып жатыр. 

[[Қазтрансойл|«ҚазТрансОйл» АҚ Атырау мұнай құбыры басқармасы]] көмірсутегі қоспаларын 68,7 пайыз көлемінде, [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«Атырау мұнай өңдеу зауыты» ЖШС]] – 22,79, «Атырау жылу электр орталығы» көміртегі тотығын 46,08 пайыз, [[Каспий құбыр желісі консорциумы|«Каспий құбыр консорциумы-Қ» АҚ]] – 19,57, «Атырау жылу электр орталығы» ЖШС азот диоксидін – 73,2, Атырау мұнай өңдеу зауыты күкірт диоксидін 52,54 пайыз мөлшерінде ауаға шығаруда.

Атырау қаласында атмосфералық ауаның сапасын анықтайтын сегіз стансадан автоматты түрде тәулік бойына ауа құрамын анықтайтын сынама алынады. Соның ішінде «ВестОйл» ЖШС-нің базасы аумағында орналасқан стансадан күкіртті сутегінің шектеулі мөлшері концентрациясынан  асып кететіні анықталып отыр.&lt;ref&gt;Атырау газеті, 03.06.2015&lt;/ref&gt;

Қаланы улап жатқан негізгі 3 ошақ бар. Біріншіcі – мұнай компаниялары. Екіншісі – қаладан шыққан тұр­мыстық қалдықтарды көмуге арналған полигон. Үшіншісі – қаланың екі жақ шетінде орналасқан қалдық суларды төгетін булану алаңы.&lt;ref&gt;«Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газеті, 08.08.2020&lt;/ref&gt;

==Кәсіпорындары ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Кестеде 1000-нан астам қызметкері бар Атырау қаласының ірі кәсіпорындары көрсетілген&lt;ref&gt;KazDATA: все крупные компании Атырау и Казахстана&lt;/ref&gt;
|-
! Кәсіпорындар !! Қызмет түрі
|-
| «АРИАДНА» ЖШС||Инженерлік құрылыстарын салу
|-
| «СИЧИМ С.П.А., КАЗАХСТАН» бөлімі || Мұнай және газ магистральдық құбырларын салу
|-
| «АТЫРАУ ЖЫЛУ-ЭЛЕКТР ОРТАЛЫҒЫ» АҚ	 || Жылу электр станцияларының электр қуатын өндіруі
|-
| [[Теңізшевройл|«ТЕҢІЗШЕВРОЙЛ» ЖШС]]|| Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «БОЛАШАҚ-АТЫРАУ» ЖШС|| Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «ФИРКРОФТ ИНЖИНИРИНГ СЕРВИСИЗ ЛИМИТЕД КАЗАХСТАН ЖШС» || Жұмыспен қамту агенттігінің қызметі
|-
| «НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ Н.В.» бөлімі || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «ПСН КАЗСТРОЙ» АҚ || Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «CAPITAL COMPLEX CATERING» ЖШС || Мейрамханалар мен тамақ беру қызметі
|-
|«ЮЛМАР-СЕРВИС» ЖШС || Изоляциялау жұмыстары
|-
| «КОНСОРЦИУМ «ISKER» ЖШС || Басқа топтамаларға енгізілмеген өзге де инженерлік құрылыстар салу
|-
| «ДЕНХОЛМ-ЖОЛДАС» || Арнайы мамандықтарды талап ететін өзге де құрылыс жұмыстары
|-
| «ҚАЗМҰНАЙГАЗ - БҰРҒЫЛАУ&quot; СЕРВИСТІК БҰРҒЫЛАУ КӘСІПОРНЫ» ЖШС || Мұнай және табиғи газ өндірісін техникалық қолдау
|-
| [[Ембімұнайгаз|«ЕМБІМҰНАЙГАЗ» АҚ]] || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«АТЫРАУ МҰНАЙ ӨҢДЕУ ЗАУЫТЫ» ЖШС]] || Мұнай өңдеу өнімдерін өндіру
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Атырау кәсіпорындары 
|-
! Теңізшевроил кеңсесі !! Атырау «НКОК» кеңсесі  !! Атырау мұнай өңдеу зауыты
|-
| [[Сурет:Атырау. Теңізшевроил кеңсесі.jpg|ортаға|300px]] || [[Сурет:Атырау. НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ.jpg|ортаға|300px]]|| [[File:Атырау АМӨЗ.jpg|ортаға|250px]]  
|}

== Көлік және инфрақұрылым ==
Қазіргі таңда Атырау қаласында көліктің барлық түрлері де дамыған.[[Сурет:Атыраудағы экологиялық таза автобустар.jpg|thumb|right|300px|Атыраудағы экологиялық таза автобустар]]
'''Қоғамдық көлік.''' Атырау қаласының [[Автобустың маршруты|маршрут желісі]] күні бүгінге 51 маршрут жұмыс атқаруда. 2013-2015 жылдары аралығында қалаішілік маршрутында қызмет көрсететін «АйсТрансХолдинг» ЖШС-і өз қаражаты есебінен 51 дана [[автобус]] сатып алды. 
Қоғамдық көліктер [[GPS]] – мониторинг жүйесін қолданады, ол онлайн режимінде қалалық қоғамдық көліктердің маршруттары, аялдамалар және көліктің ағымдағы жағдайы туралы ақпараттарды ұсынады.

«Атырау» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясының қатысуымен «Atyrau-Avtopark» автобус паркі құрылып, оған Семей қаласынан 65 жаңа автобус сатып алынды. 2020 жылы «Ақ Жайық Автопарк» ЖШС-і экологиялық тұрғыдан қоршаған ортаға лас шығарынды шығармайтын 160 жаңа автобус алды. 
2021 жылдан бастап автобустар санын 140-тан 250-ге дейін көбейтуді жоспарлап отыр. Бұл саптағы 220 автобус мүмкіндігі шектеулі азаматтардың қажеттіліктері үшін толық бейімделген.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ernur.kz/kazakstan/atyrauda-metanmen-zhuretin-avtobustar-zholgha-shykty|title=Атырауда метанмен жүретін автобустар жолға шықты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

Қалада троллейбус жүйесі 1996 жылдың 09 қыркүйегінде ашылып, 1999 жылдың 29 сәуірінде оның қозғалысы тоқтатылды. Бір ғана маршрутта 5 троллейбус қызмет көрсетті.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://transphoto.org/city/402/|title=Троллейбус компаниялары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Темір жол көлігі.''' Атырау арқылы өтетін темір жол вокзалынан 13 бағыт бойынша 24 поезд кесте бойынша жолаушылар тасымалын қамтиды. Темір жол Атырауды Қазақстанның [[Алматы]], [[Ақтөбе]], [[Астана]] сияқты ірі қалаларымен, сондай — ақ Ресейдің ([[Мәскеу]], [[Саратов]], [[Волгоград]], [[Астрахан]]), Тәжікстанның ([[Куляб]], [[Худжанд]], [[Душанбе]])  қалаларымен және Өзбекстан астанасы-[[Ташкент]]пен байланыстырады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://atyrau.invest.gov.kz/kz/about/infrastructure/|title=Инфрақұрылым|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Әуе көлігі.''' Атырау әуежайынан келесі бағыттар бойынша рейстер ұшырылады:[[File:Атырау әуежайы.jpg|thumb|right|300px|Атырау халықаралық әуежайы]]
{{Airport-dest-list| {{flagicon|Қазақстан}} [[Air Astana]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Ақтау]], {{flagicon|Түркия}} [[Ататүрік атындағы халықаралық әуежай|Ыстамбұл]], {{flagicon|Нидерланд}} [[Схипхол|Амстердам]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Qazaq Air]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Ақтөбе халықаралық әуежайы|Ақтөбе]],{{flagicon|Қазақстан}}[[Орал халықаралық әуежайы|Орал]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Bek Air]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]]| {{flagicon|Қазақстан}} [[SCAT]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Актау]], {{flagicon|Әзірбайжан}} [[Баку әуежайы|Баку]]
| {{flagicon|Ресей}} [[Аэрофлот]]|{{flagicon|Ресей}} [[Шереметьево әуежайы|Мәскеу-Шереметьево]]}}
Қабылдайтын әуе көлігі түрлері: Ан-12, [[Ан 24|Ан-24]], Ан-26, Ан-28, Ан-30, [[Ан-32]], [[Ан-72]], Ан-74, [[Ан-124]], Ил-62, Ил-76, [[Л-410]], Ту-134, Ту-154, Як-40, Як-42, [[Airbus A320|Airbus A319]], [[Airbus A320]], Airbus A321, ATR 42, ATR 72, [[Boeing 707]], [[Boeing 737]], [[Boeing 747]], [[Boeing 757]], Boeing 767, және тағы да басқа 3-4 кластағы ӘК түрлері, барлық типтегі [[тікұшақ]]тар.

== Атырау қаласының көпірлері ==
[[1965 жыл]]ы [[28 тамыз]]да [[Жайық|Жайық өзені]] арқылы өтетін қаладағы алғашқы темірбетон көпір салынып, пайдалануға берілді. Көпірдің ұзындығы 259 метр, биіктігі 10 метр. «Орталық» көпір Сәтбаев даңғылы мен Абай көшесін байланыстырады. Символикалық рөлі Европа мен Азияны жалғастырады.

Қаланың солтүстік бөлігінде [[1985 жыл]]ы Ғаббас Берғалиев көшесінің бойымен айналма көпір пайдалануға берілді. Ұзындығы 200, ені 17 метр, ол А-27 Ақтөбе - Астрахан тас жолында қала арқылы өтетін транзиттік автомобиль жолына айналды.
[[Сурет:Атырау көпірлері.jpg|thumb|right|350px|[[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын жалғайтын автомобиль және жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер]]
[[2001 жыл]]ы «Тәуелсіздікке 10 жыл» аспалы «жаяу жүргіншілерге арналған» көпір салынды. Ұзындығы 551 метрлік көпір Гиннестің рекордтар кітабына әлемдегі ең ұзын жаяу жүргіншілер көпірі ретінде енгізілген.
[[2008 жыл]]ы қаланың оңтүстік бөлігінде [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]] шағын аудандарын байланыстыратын «Балықшы» көпірі салынды. Ұзындығы 484,4 м, ені 23,9 м.

Осы жылы Балықшы-Перетаска көпірі пайдалануға берілді. Ұзындығы 63,7 м, ені 14 м. Ол Балықшы шағын ауданы мен Мирный және [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]] шағын аудандарын жалғастырушы рөлін атқарады.

[[2009 жыл]]ы Сұлтан Бейбарыс даңғылын жалғастыратын көпір ашылды. Өткізу қабілеті тәулігіне 5-7 мың автомобильді құрайтын төрт жолақты көпір, ұзындығы 800 м кіреберіс жолдармен, ұзындығы 380,7 м және ені 22 м, жүріс бөлігінің ені 16 м. Екі жағынан жаяу жүргінші жолы 2,5 метр құрайды. Сұлтан Бейбарыс даңғылы бойындағы көпір теміржол вокзалын (сол жағалау) және оң жағалаудағы «Атырау» халықаралық әуежайын байланыстырады.

Осы жылы қаланың [[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын (Әуезов даңғылынан Ғұмаров көшесіне) жалғайтын «Мұнайшы» көпірі пайдалануға берілді. 4 жолақты көпірден тәулігіне 5-7 мың автомобиль өтеді. Көпірдің жалпы ұзындығы 693 метр, ұзындығы 483 метр және ені 17 метр. Жүріс бөлігінің ені 14 метр, екі жағында ені 1 метр 2 жаяу жүргіншілер жолы бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://rus.azattyq.org/a/Atyrau_bridge_opening_salary/1784299.html|title=Атырау қаласындағы көпірдің тұсаукесері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

[[2010 жыл]]ы Мечников пен Баймұханов көшелерін жалғайтын көпір салынды. Ұзындығы 770, ені 23,5 метр. Ол қаламыздың 370 жылдығына орай ашылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=6cnh0nQg_ug|title=Атырау қаласындағы көпірлер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Мәдениеті ==
Атырауда [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]], [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония]], Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы орналасқан. [[Атырау халық ұлт аспаптар оркестрі|Дина Нұрпейісова атындағы халық ұлт-аспаптар оркестрі]] жұмыс жасайды.

[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]], Қазақстандағы мезозой дәуірінен сыр шертетін жалғыз палеонтологиялық мұражайы Атырау қаласында орналасқан.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=cT0rkEH4xWw|title=Палеонтологиялық мұражай жаңғыртылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt; [[Атырау облыстық өнер мұражайы|Ш.Сариев атындағы Атырау облыстық көркемсурет және қолданбалы сәндік өнер мұражайы]], кинотеатрлар, мәдениет және демалыс паркі, қонақ үйлер т.б.жұмыс істейді.

«Ғ.Сланов атындағы Атырау облыстық ғылыми әмбебап кітапхана», Атырау облыстық балалар кітапханасы, Облыстық көрмейтін және нашар көретін азаматтар кітапханасы, №1,2,3 Атырау қалалық орталық балалар кітапханалары қала тұрғындарына өз қызметтерін көрсетуде.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония|Н.Жантөрин атындағы филармония]] !! [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]] !! Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы !! [[Атырау облыстық өлкетану мұражайы|Атырау тарихи-өлкетану мұражайы]]
|-
| [[Сурет:Atyrau filarmonia(dom radio).jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау облыстық драма театры.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау тарихи-өлкетану мұражайы.jpg|ортаға|200px]]
|}

==Сәулеті және көрікті жерлері==
Атырау архитектуралық құрылысы жағынан үшке бөлінеді. Жайықтың оң жағасындағы ескі қалада негізінен ''20 ғасырдың басында'' салынған бір қабатты ағаш және кірпіш үйлер кездеседі. Орталық бөлігінде екі қабатты тас үйлер, ''4 – 5 қабатты тұрғын үйлер'' мен мекеме жайлары бар. Өзеннің сол жағалауында кеңес өкіметі жылдары Ембімұнай кенті мен мұнай айыру зауытының қалашығы пайда болды. [[Жайық]]қа салынған көпір (''1965'') [[Еуропа]] мен [[Азия]] құрлықтарында жатқан қаланың екі бөлігін байланыстырады.

Атырау қаласының заманауи сәулетіне Исатай мен Махамбет алаңы, Иманғали мешіті, XIX ғасырда салынған [[Успен соборы|Православ шіркеуі]], (бұл шіркеу Атырау қаласында тұрғызылған алғашқы ғимарат), Marriott қонақ үйі, Алмагүл ықшам ауданы, соңғы үлгіде салынған спорт, мәдениет сарайларын айтуға болады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nur.kz/leisure/tourist-routes/1721256-dostoprimecatelnosti-atyrau/|title=Атыраудың көрікті жерлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Иманғали мешіті]] !! [[Успен соборы]] !! Marriott қонақ үйі
|-
| [[Сурет:Атырау. Иманғали мешіті.jpg |ортаға|300px]]|| [[Сурет:Атырау. Успен соборы.jpg|ортаға|300px]] ||[[Сурет:Marriott қонақ үйі.jpg|ортаға|300px]]
|}

== Саябақтары ==
Қазір Атырау қаласында 6 саябақ бар. Жеңіс саябағы, «Алмагүл» ықшам ауданындағы саябақ,  «Балықшы» ықшам ауданындағы саябақ, ретро паркі, №1 және №2 ықшам ауданындағы, және «Тұрғындар қалашығындағы» саябақтар. Саябақтардың аумағы 10 гектарға жетеді. Олар жасыл желектерден, аллеялардан, абаттандырылған жолдардан, орындықтар мен серуендеу алаңдарынан тұрады. Сонымен қатар танымал тұлғаларға ескерткіштер, субұрқақтар, мүсіндер және т.б. бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=В.Гузиков. Атырау қаласындағы саябақтар жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтар сияқты өсуде|title=Атырау облысының ақпараттық ресурсы 07.08.2019.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Жеңіс» саябағы''' — Ұлы Отан соғысы жауынгерлерін еске алуға арналған мәңгілік алау арқылы таныс. Кіре беріс қақпадан кейін әскери техниканың нақты үлгілері қойылған. Мұнда [[Ан-2|ұшақ]], [[Т-34|танк]], зеңбірек, бронетранспортер т.б. көруге болады. Жеңіс саябағындағы &quot;Тағзым Аллеясы&quot; алаңында Ұлы Отан соғысының атыраулық қаһармандарына арналған 14 бюст орнатылған. Парктің орта тұсында аспанға бағытталған найзаның жанында орналасқан Мәңгілік алау бар. Сондай-ақ, парк құрамында «Естелік қабырғасы» бар. Ол бірнеше ондаған ірі гранит плиталардан тұрады, олардың үстінде Екінші дүниежүзілік соғыстан оралмаған Атырау облысы тұрғындарының есімдері жазылған. Саябақта  қаза тапқан интернационалист жауынгерлерді, сондай-ақ тәжік-ауған шекарасында қаза тапқан қазақстандық жауынгерлерді еске алуға арналған [[ескерткіш]] орнатылған.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://tumba.kz/putevoditel/48-%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C/25303-park_pobedy_atyrau.html|title=Атырау бойынша нұсқаулық: Жеңіс паркі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Ретро Парк саябағы''' — өткен ғасырдың елуінші жылдарындағы [[Неоклассицизм|неоклассикалық]] үлгіде салынған. Оның негізгі аумағын парк аллеялары құрайды. Бұл саябақ [[Жайық]] өзенінің жағалауы мен [[Мұнайшылар қалашығы|«Тұрғындар қалашығының»]] аралығында орналасқан. Саябақта әртүрлі павильондар, амфитеатр, түрлі түсті жарықпен әрленген су бұрқақтары, ретро стиліндегі дәмхана т.б. бар. Орта тұсында жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер,  жасанды тоғандар және басқа да сәулет туындылары орналасқан. Саябақта &quot;Дос-Мұқасан&quot; музыкалық ансамбліне орнатылған  ескерткіш бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://merei-m.kz/ru/2017/12/09/atyraudy-zha-a-retro-sayaba-y/|title=Атыраудың жаңа ретро-саябағы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Жастар саябағы''' — Жайық өзенінің Еуропа бөлігіндегі жағасында орналасқан. Саябақта жүгіру, велосипед, жаяу жүргіншілер жолы салынған. Мұнда көлеңкелі конструкциялы жазғы мобильді кафелер, балалар мен ересектерге арналған алаңдар, спорт жабдықтары, аттракциондар бар. Аумағы – 6,5 гектар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kaz.inform.kz/news/atyrau-kalasynda-zhastar-sayabagy-ashyldy_a3701949/|title=Атырау қаласында Жастар саябағы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Жеңіс саябағы !! Ретро парк !! Жастар саябағы
|-
| [[Сурет:Атырау. Жеңіс саябағы.jpg |орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Ретропарк.jpg|орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Жастар саябағы.jpg|орта|280px]]
|}

== Атырау қаласының ескерткіштері ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Танымал тұлғаларға арналған ескерткіштер
|-
! Сұлтан Бейбарыс ескерткіші !!Исатай-Махамбет ескертіші!! Үш биге арналған ескерткіш !! Халел Досмұхамедов ескерткіші
|-
| [[Сурет:Атырау. памятник Султану Бейбарысу.jpg |орта|250px]] ||[[File:Исатай Махамбет.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Үш биге ескерткіш.jpg|орта|250px]] || [[File:Atyrau university.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Ақын-жазушыларға арналған ескерткіштер
|-
! Әбу Сарсенбаев ескерткіші!! Хамит Ерғалиев ескерткіші !! Фариза Оңғарсынова ескерткіші !! Жұмекен Нәжімеденовке ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Абу Сарсенбаев.jpeg|орта|250px]]|| [[Сурет:Атырау. Х.Ерғалиевқа ескерткіш.jpg|орта|250px]]|| [[Сурет:Ф.Оңғарсынова ескерткіші.jpg |орта|200px]] ||[[Сурет:Атырау. Ж.Нәжімеденов ескерткіші.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Күйшілер мен әншілерге арналған ескерткіштер
|-
! Құрманғазы Сағырбаев ескерткіші !! Дина Нұрпейсова ескерткіші !! Қаршыға Ахмедияров ескерткіші !!Атырау. Дос Мұқасанға ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Құрманғазы ескерткіші.jpg|орта|200px]]|| [[Сурет:Атырау. Дина Нурпейсова ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Қаршыға Ахмедияров ескерткіші.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Дос Мұқасан.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Соғыс ардагерлеріне арналған ескерткіштер
|-
! Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш !!Қайырғали Смағұлов ескерткіші !! Хиуаз Доспановаға ескерткіш !!Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш аллея
|-
| [[Сурет:Атырау. Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш.jpg|орта|280px]]||[[Сурет:Атырау. Қайырғали Смағұлов ескерткіші.jpg |орта|150px]]  || [[Сурет:Атырау. Хиуаз Доспановаға ескерткіш.jpg|орта|200px]]||[[Сурет:Атырау. Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Әртүрлі ескерткіштер
|-
! Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш !! Молекула ескерткіші !! Бекіре балығына ескерткіш !! Әлші (асық) ескерткіші
|-
| [[File:Атырау. Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш.jpg|орта|220px]]|| [[Сурет:Атырау. Молекула ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Бекіре балығына ескерткіш.jpg|орта|150px]]|| [[Сурет:Атырау. Әлші (асық) ескерткіші.jpg|орта|220px]]
|}

== Спорты ==
Атыраудан Токиодағы Олимпиадаға елдің құрама командасында ескек есу бойынша спорт шебері А.Круглов қатысты. Боксшы Б.Теміров Олимпиадалық ойындарға, әлемдік, еуропалық сайыстарға қатысып, үш дүркін КСРО чемпионы болды. Атырау ескекшілері  Д.Савин, А.Сафарян, С.Сергеев Қазақстанның бірнеше дүркін чемпиондары. [[Арман Константинұлы Шылманов|Арман Чилманов]]  84 кг салмақты таэквондодан 2008 жылғы Олимпиялық ойындардың қола медалі иегері. [[Сәния Махамбетова]] самбо және дэюдо күрестері бойынша халықаралық және республикалық сайыстарда бірнеше рет жеңістерге жетті.

'''[[Атырау (футбол клубы)|«Атырау» футбол командасы]]''' республика чемпионатының 2 дүркін қола жүлдегері (2001 және 2002 жылдар),  2009 жылы Қазақстан кубогының иегері. Қазақстан кубогының иегері.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://qfl.kz/ru/team/1/|title=OLIMPBET Премер лигасы Атырау|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

''' [[Бейбарыс (шайбалы хоккей)|«Бейбарыс» хоккей клубы]] ''' 4 дүркін Қазақстан чемпионы (2010/2011, 2011/2012, 2015/2016 және 2018/2019).&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%91%D0%B5%D0%B9%D0%B1%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%81|title=«Бейбарыс» хоккей клубы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Атырау» волейбол командасы ''' 2003 және 2006 жылғы еліміздің чемпионы, 4 рет Қазақстан кубогының иегері -2000, 2009, 2010, 2015

'''«Атырау Барыстары»''' баскетбол командасы  Қазақстан біріншілігінің 2-рет алтын (2010/2011, 2015-2016), 7-дүркін күміс жүлдегері. (011/2012, 2012/2013, 2013/2014, 2016/2017, 2017/2018, 2018/2019, 2019/2020.&lt;ref&gt;http: //www. bcbarsyatyrau.kz/&lt;/ref&gt;

Спорт нысандарынан Атырау қаласының орталық [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] бар. Қасында спорт комплексі және жүзу бассейні орналасқан. Денешынықтыру және сауықтыру орталығында (ФОК)  әртүрлі спорт секциялары жұмыс жасайды.
[[Атырау мұз айдыны]] сарайында хоккейден еліміздің біріншілігінің ойындары өтеді. Теннис орталығында үлкен теннис ойнауға арналған 4 ашық және 4 жабық алаң бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://24.kz/kz/archive/zha-aly-tar/t-uelsizdikke-25-zhyl/item/154229-khaly-araly-talap-a-saj-tennis-ortaly-y-ashyldy|title=Атырауда халықаралық талапқа сай теннис орталығы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Спорт нысандары
|-
! [[Атырау мұз айдыны|Мұз айдыны сарайы]] !! Атырау Теннис орталығы !! [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] !! Байдарка және каноэ спорты
|-
| [[Сурет:Атырау. Мұз айдыны сарайы.jpg|ортаға|200px]]|| [[File:Атырау Теннис орталығы.jpg|ортаға|250px]] || [[File:Munaishy stadium.jpg|ортаға|200px]] || [[File:Атыраудағы байдарка және каноэ спорты.jpg|ортаға|200px]]
|}

== Білім жүйесі ==
=== Мектепке дейінгі мекемелер ===
Мектепке дейінгі мекемелердің құрамына мектепке дейінгі жастардағы балалардың күндізгі уақытта және тәулік бойы болатын жалпы типтегі (бала бақшалар, балалар яслиі, балалар үйі, мектепке дейінгі балалар үйі) мекемелері, ақыл-ой және дене бітімі дамуында ауытқулары бар арнайы мектепке дейінгі мекемелер, аурушаң балаларды салауаттандыруға арналған жазғы демалыс орындары кіреді. Атырау қаласы бойынша 46 балабақшада 13 863 бүлдіршіндер тәрбиеленуде.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://goroo-atyrau.kz/balabakshalar.html|title=Атырау қаласының білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Мектептегі білім ===
Атырау қаласының 61 мектебінде, оның ішінде Атырау облыстық дарынды балаларға араналған казақ-түрік лицейі, Атырау облыстық дарынды балаларға арналған мамандандырылған мектеп-лицей-интернаты, Ағышын тілін терең оқытатын техникалық гимназия, Атырау қалалық білім бөлімінің қалалық лицейі, Облыстық дарынды балаларға арналған мектеп-интернат, Үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мамандандырылған №30 мектеп-гимназия, Облыстық ұлттық гимназия, №34 лингвистикалық мектеп-гимназия, Н.Тілендиев атындағы облыстық &quot;Кіші өнер академиясы&quot;. Назарбаев Зияткерлік мектебі сияқты білім ордаларында 73 690 оқушы білім алуда.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://biznesinfo.kz/usefullinks/page/shkoly-atyrau-i-atyrauskoy-oblasti--adres--telefon|title=Атырау қалалық білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Жоғары оқу орындары === 
'''[[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]''' —2001 жылы құрылып, білім және ғылым министрлігі берген лицензия негізінде еңбек нарығында табысты жұмыс істейді. Институт -күндізгі және сырттай оқыту формалары бойынша қазақ және орыс тілдерінде 16 мамандық бойынша [[Сурет:АИГИ корпус №2.jpg|thumb|right|300px|'''Атырау инженерлік-гуманитарлық институты''']]жоғары-кәсіптік мамандар (бакалавриат) даярлайтын жоғары оқу орны. Институт жоғары білікті кадрларды даярлау бойынша маңызды ғылыми және оқу орталығы болып саналады. Институт инновациялық бағдарламаларды сәтті іске асырағаны үшін 2004 жылы Еуропа кәсіпкер қауымдастығының «INSAM» алтын медалімен (Женева, 2005 ж), Халықаралық «Алтын Құйма» (CBS Consult, Мәскеу, 2007) марапатталды. &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aigi.kz/language/kk/|title=Атырау инженерлік-гуманитарлық институты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Халел Досмұхамедов атындағы Атырау университеті]]''' —Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде өзіндік тарихы мен тәжірибесі бар халықаралық деңгейдегі бәсекеге қабілетті мамандар даярлайтын жоғары оқу орындарының бірі. Университет 1950 жылы 14 маусымда мұғалімдер институты ретінде ашылды. 1955 жылы мұғалімдер институты педагогикалық институтқа айналды. 1994 жылы педагогика институты Атырау университеті болып құрылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://asu.edu.kz/university/|title=Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Атырау мұнай және газ университеті|Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті]]''' —еліміздің мұнай-газ саласы мен Батыс Қазақстан облысының экономикасын, білімі мен ғылымын жетілдіруге үлкен үлес қосуда. Атырау Мұнай және газ университеті Батыс Қазақстанның Білім және ғылым орталығына айналуда және Қазақстанның мұнай-газ саласындағы шығармашыл жастар мен өнеркәсіптік кәсіпорындар ұжымдары арасында лайықты құрметке ие болды. Атырау Мұнай және газ университеті еліміздің мұнай-газ саласы үшін жоғары білікті мамандарды даярлау бойынша Қазақстан Республикасының жалғыз мамандандырылған жоғары оқу орны болып табылады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aogu.edu.kz/|title=Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Колледждері ===    
*[[Атырау аграрлы-техникалық колледжі]] 
*Атырау балық өнеркәсібі колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://edu-kz.com/kz/kolledzhder/atyraudagy-balyq-sharuashylygy-kolledzhi|title=Атырау балық өнеркәсібі колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
[[Сурет:Атырау. Қазақстан-Канада жоғарғы мұнай колледжі (APEC ).jpg|thumb|оңға|450px|Атырау. Жоғары мұнай колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ticketon.kz/kz/place/vysshij-kolledzh-apec-petrotechnic|title=Жоғары мұнай колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;]]
*Атырау бизнес және құқық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://2gis.kz/atyrau/firm/70000001034596018|title=Атырау бизнес және құқық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау жоғарғы медицина колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://2gis.kz/atyrau/firm/70000001034595563|title=Атырау жоғарғы медицина колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://college.aigi.kz/|title=Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау индустриалды колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/kz/college/view/15|title=Атырау индустриалды колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау сервис колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/ru/college/view/5|title=Атырау сервис колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау энергетика және құрылыс колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/kz/college/view/1|title=Атырау энергетика және құрылыс колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*С.Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://vipusknik.kz/kz/institutions/college/atyrauskiy-politekhnicheskiy-kolledzh-im-salamata-mukasheva|title=С.Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Д.Нұрпейсова атындағы музыка колледжі (академиясы)&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://musiccollege.kz/|title=Д.Нұрпейсова атындағы музыка колледжі (академиясы)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Каспий маңының қазіргі заманғы колледжі (ПСК)&lt;ref&gt;https://psvk.edu.kz/&lt;/ref&gt;
*Жоғарғы мұнай колледжі (APEC)&lt;ref&gt;https://apec.edu.kz/kk/o-kolledzhe/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422174723/https://apec.edu.kz/kk/o-kolledzhe/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Қ.Дүтбаева атындағы гуманитарлық колледж&lt;ref&gt;http://gumcollege.kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422174503/http://gumcollege.kz/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Мұнай және газ технологиялық колледжі
*«Болашақ» кәсіби-гуманитарлық колледжі

== Денсаулық сақтау ісі ==
Гурьевте тұрған әскери бөлімде алғаш рет 15 орындық [[аурухана]] ашылған. 1901 жылы осы ауруханаға арналған 2 үй салынып, оның біреуі  хирургиялық, біреуі басқа ауруларды емдеу орны боп белгіленген және 1 дәрігер, 2 фельдшер жұмыс жасаған. [[File:Атырау. №2 қалалық емхана.jpg|thumb|right|300px|Атырау.1951 жылы салынған мұнайшылар ауруханасы]]Ұлы Отан соғысы жылдарында Атырау қаласына 2 [[госпиталь]] орналастырылды. 1967 жыл мен 1987 жылдың аралығында облыстық аурухананың, балалар ауруханасының, перзентхананың, облыстық онкологиялық және туберкулезді емдеу диспансерінің жаңа үйлері іске қосылды.&lt;ref&gt;Атырау медицинасының шежіресі. Ғарифолла Шәңгереев, Өнербай Жанбала -Алматы 2010, &quot;Арыс&quot; баспасы. *ISBN 978-601-291-007-0&lt;/ref&gt;

Қазіргі кезде Атырау облыстық ауруханасы, балалар ауруханасы, №2 Атырау облыстық ауруханасы (Облыстық жұқпалы аурулар ауруханасы), Атырау қалалық медициналық жедел жәрдем станциясы, қалалық перзентхана, ЖИТС алдын алу және онымен күресу орталғы, балалар стоматологиясы, өкпе аурулар санаториясы, кардиология орталығы, көз аурулар ауруханасы, қан орталы, наркологиялық диспансері, онкологиялық диспансері, патологоанатомия бюросы, перинаталдық орталық, психиатриялық жүйке аурулар ауруханасы (Психикалық сауықтыру орталығы), тері-венерология диспансері, туберкулезге қарсы күрес диспансері, теміржол ауруханасы, орталық нерв жүйесі зақымдалған балаларға арналған сәбилер үйі т.б. дәрігерлік ұйымдар жұмыс жасайды.

== БАҚ ==
=== Газет-журналдары ===
[[File:Атырау газеті.jpg|оңға|200px]]'''[[Атырау (газет)|«Атырау» газеті]]''' —Қазақстанның батыс өлкесіндегі алғашқы ұлттық басылымдардың бірі. Оның негізін қалап, материалдық базасын жасақтап, алғашқы нөмірлерін шығарған 1923 ж. Гурьев уездік партия комитетінің бірінші хатшысы болған Төлепкерей Өтеулиев. Алғашқы саны «Ерік» деген атаумен 1923 жылы сәуір айында шықты. «Атырау»  аймақтың тыныс-тіршілігін қалың оқырманға жеткізіп келе жатқан облыстық газет.&lt;ref&gt;Егемен Қазақстан. 02.11.2018&lt;/ref&gt;
[[File:Прикаспийская коммуна.jpg|оңға|200px]]
'''[[Прикаспийская коммуна|Прикаспийская коммуна газеті]]''' —орыс тілінде шығатын облыстық қоғамдық-саяси газет. Газет 1920 жылдың 26 ақпан айынан бастап «Трудовая Правда» атымен шықты. Газет облыстың өзекті мәселелері туралы, нарықтық қатынастар, халық шаруашылығын дамыту тұрақты көрініс табуда.&lt;ref&gt;Атырау: Энциклопедия. -Алматы: Атамұра, 2000&lt;/ref&gt;

'''[[Ақ Жайық (газет)|«Ақ жайық» газеті]]''' —Атырау облысындағы кең тараған әрі тұңғыш тәуелсіз апталық басылым. Алғашқыда «Компаньон» (1991), кейін «Местное обозрение» (1992) аталып, шағын көлемде жарық көрген газет 1993 жылы мамыр айынан «Ақ жайық» аталды. Бұл - нарық жағдайына бейімделген, облыс, республика көлемінде өзін-өзі қаржыландыруға толық көшкен алғашқы газеттердің бірі.[[File:Ақ Жайық.jpg|оңға|200px]]

Сонымен қатар &quot;Мегаполис Атырау&quot;, &quot;Мұнайлы Астана&quot;, &quot;Алтын сақа&quot;, &quot;Алтын аймақ&quot; апталық газеттері және &quot;Мерейлі мекен&quot; журналы шығады.

=== Телеарналары ===
Атырау облыстық телерадиокомпаниясының хабар тарату саясаты [[Қазақстан (корпорация)|«Қазақстан» РТРК АҚ]] жүргізіп отырған саясатына толық сәйкес келеді. Ол ақпараттық және білім беру функцияларын орындай отырып, мемлекет пен қоғам арасындағы қатынастарды [[Сурет:Атырау телемұнарасы.jpg|thumb|оңға|300px|Атырау телемұнарасы]] үйлестіруге бағытталған. Телеарнаның басты міндеті - аймақтық деңгейде мемлекеттік саясатты жүргізу. Телеарнаның жалпы апталық көрсетілімі 119 сағатты құрайды. Оның ішінде мемлекеттік тілде - 80,30 сағат, немесе жалпы хабардың 68%. Меншікті бағдарламалар 45 сағатты құрайды немесе жалпы эфирдің 38% құрайды. &quot;Atyray&quot; телеарнасының хабар тарату антеннасы 180 метрлік мұнараның 153-і метрінде орналасқан.
Жетістіктері:
*Телевизияның «АПТА» ақпараттық-талдау бағдарламасы (авторы және жүргізушісі Н. Қосшиев) Халықаралық «Шабыт» фестивалінің арнайы дипломымен марапатталды;
*Теледидарда алғаш рет «Өзен өз арнасыммен ағады» атты 7-сериялық телехикая түсірілді;
*Ұлы Отан соғысының 60 жылдығына орай &quot;Тағдыр-Судьба&quot; телефильмі түсіріліп, ол [[Волгоград]] қаласында өткен ІV-Халықаралық &quot;Мәңгілік алау&quot; фестивалінде &quot;Үздік авторлық жұмыс&quot; номинациясында ІІ орын алды;
*[[Астрахан]] қаласында өткен Халықаралық &quot;Адам және теңіз&quot; байқауында &quot;белсенді азаматтық ұстанымы үшін&quot; номинациясында &quot;Каспий экологиясы: мәселелерді шешу жолдары&quot; фильмі жеңіске жетті;
*«Туған өлкем – Атырау» бағдарламасы республикалық &quot;Шаңырақ&quot; шығармашылық байқауында жеңіске жетті /Астана қ./;
*«Аманат» циклдік бағдарламасы &quot;Ең үздік тарихи-мәдени бағдарлама&quot; номинациясы бойынша Қазақстан РТРК АҚ ұйымдастырған байқауда ІІ орын алды /Астана қ./&lt;ref&gt;https://atyrautv.kz/ru/&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар [[КТК (телеарна)|КТК]], НТВ, [[Хабар (телеарна)|Хабар]], [[24KZ]], [[EL ARNA (телеарна)|Ел арна]], [[Qazsport]], Мир, [[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan]], 1-канал &quot;Евразия&quot;, СТВ, [[Astana TV]], [[НТК (телеарна)|НТК]], 31 канал, Абай ТВ, [[Жетінші арна]], ТВЦ т.б.арналар жұмыс жасайды.

=== Радио ===
'''«Atyraý radiosy»'''—ның тарихы 1938 жылы Гурьев облысының құрылуынан бастау алады. 1938 жылдың 2-ші наурызында алғаш рет радио хабары 
[[Сурет:Атырау радиосы.jpg|оңға|200px]] эфирге шықты. Қазір ол 102.0 FM жиілігінде тәулігіне 17 сағат хабар таратып отыр. 80 жыл бұрын сол кездегі Гурьев халқына алғашқы жаңалық таратқан бұл медиа-мекеме бүгінде заман сұранысына сай жаңа технологиямен жабдықталған. Елдегі саяси-экономикалық, төтенше жағдайлар кезінде дереу үн қосып, халыққа жедел ақпарат таратып, қоғамда оң пікір қалыптасуына ықпал етіп отыр. 
Қазір кеңейтілген диапазонды 1000 киловаттық жаңа радиотаратқыш іске қосылып  радиотолқынның таралу аймағы 60 шақырымға дейін кеңейді.&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/atyrauda-zhana-radiostudiya-men-zhana-radiotaratkysh-iske-kosyldy_a3542003 Атырауда жаңа радиостудия мен жаңа радиотаратқыш іске қосылды&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар 101,0 [[Қазақ радиосы]], 101,6 Радио Дача, 102,8 [[Шалқар (радио)|Шалқар радиосы]], 103,6 [[Тандем радиосы]], 104,4 NS радиосы, 104,8 Lux FM, 105,2 Русское радио Азия, 105,7 Восток FM, 106,2 Дала FM, 106,8 Европа+ Казахстан, 107,2 [[Жұлдыз FM]], 107,7 Авторадио Казахстан т.б. жұмыс жасайды.&lt;ref&gt;https://vcfm.ru/vc/Asia/guryev.htm&lt;/ref&gt;

==Қаланың назар аударарлық орындары==
*[[Иманғали мешіті]]
*[[Успен соборы|Успен шіркеуі]]
*[[Құрманғазы Сағырбайұлы]] ескерткіші
*[[Сұлтан Бейбарыс]] ескерткіші
*[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]]
*[[Хиуаз Қайырқызы Доспанова|Хиуаз Доспанова]] ескерткіші
*[[Исатай]]-[[Махамбет]] ескерткіші

== Атырау қаласының суреттері ==
&lt;gallery&gt;
Сурет:Atyrau street.jpg|Атыраудың көшелері
Сурет:Atyrau rivers.jpg|[[Жайық өзені]]
Сурет:New buildings of Atyrau.jpeg|Атыраудағы БТА банкінің ғимараты
Сурет:Hotel Kazakhstan in Atyrau.jpg|«Қазақстан» қонақ үйі
Сурет:Атырау қаласы Жаңа құрылыстар.jpg|Жаңа кварталдар

&lt;/gallery&gt;

== Белгілі тұлғалар ==
* [[Болат Жамитұлы Өтемұратов]] - Қазақстан Республикасы Президентінің Іс басқарушысы
* [[Темір Нұрбақытұлы Бекмамбетoв|Тимур Нұрбақытұлы Бекмамбетoв]]  - кинорежиссер, клипмейкер , продюсер 
* [[Ғани Есенкелдіұлы Қасымов]]- Қазақстан патриоттары партиясының төрағасы                                                                     
* [[Аркадий Юрьевич Волож]]  - Яндекс компаниясының бас директоры
* [[Фариза Оңғарсынова]] - ақын, халық жазушысы, журналист

== Бауырлас қалалары ==
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтау]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Орал]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтөбе]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Russia}} [[Астрахан]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Russia}} [[Сыктывкар]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Israel}} [[Ашдод]], [[Израиль]]
* {{flagicon|United Kingdom}} [[Абердин]], [[Құрама Патшалық]]

== Тағы қараңыз ==
* [[Атырау облысы]]
* [[Атырау аграрлы техникалық колледжі]]
* [[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]
* [[Атырау мұнай және газ университеті]]
* [[Атырау университеті]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ Атырау облысы әкімдігінің ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141007025035/http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ |date=2014-10-07 }}
* [http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php Atyrau City ақпараттық-танымдық торабы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060824051746/http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php |date=2006-08-24 }}
* [http://www.atr.kz Облыстық &quot;Атырау&quot; газеті]

{{Commonscat|Atyrau}}
{{Қазақстан қалалары}}
{{Атырау облысы}}
{{Атырау қалалық әкімдігі елді мекендері}}
{{Жайық өзені бойындағы елді мекендер}}

[[Санат:Атырау]]
[[Санат:Каспий теңізі кемежайлары]]
[[Санат:Жайық казак әскерінің тарихи елді мекендері]]</text>
      <sha1>mzxher6ia13i4smiqxpyzehd3u2l216</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400885</id>
      <parentid>3400884</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T07:35:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Колледждері */ дереккөз</comment>
      <origin>3400885</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="80077" sha1="cvwj5vlfvj8emx7p3iibnnu7mb5kcn5" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = қала
 |атауы                   = Атырау
 |сурет                   = {{Photomontage
|photo1a                = Урал река.jpg
|photo2a                = Тенгизшевройл и Марриотт.jpg
|photo2b                = Ural River Atyrau.JPG
|photo3a                = Атырау. Иманғали мешіті.jpg
|photo3b                = 카자흐스탄 아티라우(중앙공원) - panoramio - 우한길(HK Woo).jpg

|photo4a                = Atyrau filarmonia(dom radio).jpg
|spacing                = 2
|position               = center
|color_border           = white
|color                  = white
|size                   = 290
|foot_montage           = 
}}
 |әкімшілік күйі          = Облыс орталығы
 |елтаңба                 = Coat of arms of Atyrau.svg
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_deg =47 |lat_min =7 |lat_sec = 
  |lon_deg =51 |lon_min =53 |lon_sec = 
  |CoordAddon             = type:city(146862)_region:KZ
  |CoordScale             =
 |ел картасы              = 300
 |облыс картасы           = 
 |аудан картасы           = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы                  = Атырау облысы
 |кестедегі облыс         = Атырау облысы
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |әкімі                   = Шәкір Кейкін
 |add1n              = Әкімдік мекенжайы
 |add1               = Атырау қаласы, Әйтеке би көшесі, №77А
 |құрылған уақыты         = 1640
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = ''Усть-Яицкий қалашығы, Нижний Яицкий қалашығы, Чапаев, Гурьев''
 |статус алуы               = 1885
 |жер аумағы                  = 458
 |климаты                 = қатаң континенталды, қуаң
  |тұрғыны                = 316 449
  |санақ жылы             = 2023&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478686 Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)]&lt;/ref&gt;
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = [[қазақтар]] 88,95 %&lt;br&gt;[[орыстар]] 7,73 %&lt;br&gt;[[корейлер]] 0,79 %&lt;br&gt;[[татарлар]] 0,50 %&lt;br&gt;[[өзбектер]] 0,38%&lt;br&gt;басқалары 1,65 %&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT453226 Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)]&lt;/ref&gt;
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = атыраулық
 |телефон коды            = 7122
 |пошта индексі           = 
 |пошта индекстері        = 060001-060011
 |ортаққордағы санаты     = Atyrau
 |сайты                   = https://www.gov.kz/memleket/entities/akimat-atyrau?lang=kk Атырау қаласының әкімдігі
 |сайт тілі               = 
 |сайт тілі 2             = 
 |сайт тілі 3             = 
}}
{{мағына|Атырау (айрық)}}
'''Атырау''' — [[Атырау облысы]]ның әкімшілік орталығы, [[Қазақстан]]ның [[Батыс Қазақстан|батысында]], [[Жайық]] өзенінің бойында орналасқан қала. Қаланың негізі 1640 жылы қаланған. Тұрғыны 316 449 адам (2023).
Атырау қаласынан [[Астана]]ға дейінгі қашықтық 1810 км.

== Атауы ==
Қала жеріндегі белгілі тұңғыш тұрақты қоныс — қазіргі «Орбита» стансасы қасындағы [[Алтын Орда]] кезеңіндегі болған ''Лаэти'' асары. [[Ноғай ордасы]] кезеңінде балықшылардың тұрақты ''[[Үйшік]]'' қонысы [[Жайық|Жайық өзені]] [[саға]]сында орналасқан.

Казак-орыстар жаулап ала бастағанда [[1640]] ж. ''Яицкий городок'' аталған қалашық салынған. Жайықтың жоғарысында'' Верхний Яицкий городок'' (қазіргі [[Орал]] қаласы) деген қалашық салынғасын, ''Нижний Яицкий городок'' деп аталып кеткен, соңынан ол — ''Усть-Яицкий городок''.

[[Ресей империясы|Ресей ханшайымы]] [[Екатерина II]] ''Яик'' өзенін (Жайықтың [[Орыс тілі|орысша]] атауы) ''Урал'' деп атауын жарлығымен бекіткенде, қаланың атауы ''Гурьев городок'', ''Гурьев'' деп өзгертілген.

1920 жж. қысқа уақытқа большевиктер Гурьевті ''Чапаев'' деп қайта атаған.

1992 ж. бері қала атауы — Атырау.

== Этимологиясы ==
«Атырау» -лексикасы көбіне үлкен айдынды көлдің не теңіздің сала-салаға бөлініп, тармақтанып, шығанақтар мен арал, саға, мүйістер пайда болатын жағалауы. 
Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауын, теңіздің алабын қоса, жергілікті тұрғындар күні бүгінге дейін атырау деп атайды.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақтар|шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым=Атажұрт|орны= Алматы|баспасы=«Білік»|жыл=2003|томы=VIII |беттері=480 |барлық беті=480 |сериясы= |isbn=-5-7667-2054-8|тиражы= }}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
[[File:Герб гурьев.gif|thumb|left|400px|Гурьев таңбасы]]
ХVІ ғасырдың бірінші ширегінен бастап , Жайық-Каспий жағалауына Ресей патшасы өкіметінің саясатына шыдамаған және патша үкіметін мойындағысы келмеген қашқын орыс еріктілері, күнкөріс іздеген крепостной шаруалар, қылмыстық элементтерден тұратын Волга бойы казактары келіп қоныс тебе бастаған. Олар келе сала өз кәсіпшіліктерін ашып,балық аулау, балық тұздау қостарын ұйымдастырып, жатар тұрақ орындарын тұрғызады. Сол уақыттан бастап тұрғызылған тұрақтар «[[Үйшік]]» атанып кеткен.

Жайық-Каспий жолы Азия елдерімен басқа да елдерге жол ашатын «әрі қақпа,әрі кілт» болатынына көзі жеткен патша өкіметі,ХVІІ ғасырдың 30-шы жылдарының аяғында Ярославлдық көпес, бай саудагер Гурьевтер әулетіне Жайық бойында балық кәсіпшілігін ашуға және бекініс тұрғызуға рұқсат қағазын береді.
1640 жылы Гурьевтер әулетінің басшысы Гурий Назарьев, балалары Михаил, Иван және Андреймен Жайық бойына келіп қоныстанып, өнеркәсіптерін ашып, [[Жайық]] және [[Ембі]] өзені балықтарын өндірістік және сауда мақсатында пайдалана бастайды.

Бой көтерген қала мен балықшылық өндіріс табыстары осы өңірді мекендеуші байырғы қалмақтар мен орыс казактарының қызғаныштарын туғыза бастайды. Ақыры қашанда көршілерімен жауласып-қырқысып отыратын қала, қалмақтардың тонауына ұшырайды.

Жайық бойындағы бұл оқиға [[Астрахан]] әскерлері басшылығын елең еткізді.
Ағаштан тұрғызылған қорған қамал жаудан және өрттен қорғануға қорғаныс бола алмайтынына көздері жеткен патша үкіметі,теңіз маңы және Жайық бойының қорғанысын күшейту мақсатында, 1645 жылдың 18 ақпанында М.Гурьевке қаланы [[қамал]] етіп тұрғызуға рұқсат береді. Рұқсат қағазында қала қамалын Астрахан қаласының үлгісіндей етіп тұрғызу көрсетіледі.

Тас қала-қорғанның құрылысы 1647 жылдың 6 маусымда басталып кетеді. Тұрғызылып жатқан қала 1649 жылы казактар атаманы И.Кондырев бастаған казактар тобының шабуылымен тоналады. 
Жайық бойындағы тас қала-қамалдың құрылысы 15 жылдан соң 1662 жылы аяқталып, Гурьевтердің үлкен қаржылық шығынына шығады. ХVІІ ғасырдың аяғына таман және ХVІІІ ғасырдың басынан бастап, тас қала-қамалы ірі шекаралық қамалға айналады.

*1798 жылдың 11 желтоқсанындағы Патша жарлығымен Гурьев қаласы Орал әскери басшылығының қарауына беріледі.
*1865 жылы уездік қала болды. 
*1917 жылға дейін және одан кейінгі 15 жыл бойы Орал әскери облысының орталығы
*1925 жылдан [[Бөкей губерниясы]]ндағы Гурьев уезінің орталығы 
*1929 жылы [[Гурьев округі]]нің орталығы
*1930 жылы аудан орталығы
*1938 жылғы қаңтар айының 15-інен облыс орталығы. 
*1992 жылы ақпан айының 21-і күні ҚР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы Гурьев қаласын Атырау қаласы деп атау жөнінде қаулы қабылдады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://akimat-atyrau.kz/|title=Атырау қаласының ресми сайты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Климаты ==
Климаты қатты континенталды, жазда құрғақ ,ыстық, ал қыста ылғал қармен сипатталатын салқындық. Жазы [[жауын-шашын]]сыз, құрғақ, ыстық ұзаққа созылады. Қыс мезгілінде [[қар]] аз жауып, суық болады.
{{Қаланың ауа райы
 | Ені  = 70 
 | Жағдайы = 
 | Жер_ілік = Атырау
 | Дерекнама  = [http://www.pogoda.ru.net/climate/35700.htm Ауа Райы мен Климат]

 | Қаң_ор =-6.4           | Қаң_ор_ж-ш =14 
 | Ақп_ор =-6.3           | Ақп_ор_ж-ш =11
 | Нау_ор =0.8            | Нау_ор_ж-ш =15 
 | Сәу_ор =11.2           | Сәу_ор_ж-ш = 16
 | Мам_ор =18.4            | Мам_ор_ж-ш =25 
 | Мау_ор =24.5             | Мау_ор_ж-ш =18 
 | Шіл_ор =26.8             | Шіл_ор_ж-ш =10 
 | Там_ор =24.8            | Там_ор_ж-ш = 10
 | Қыр_ор =18.0            | Қыр_ор_ж-ш =8 
 | Қаз_ор =9.7            | Қаз_ор_ж-ш =16
 | Қар_ор =1.3           | Қар_ор_ж-ш =18
 | Жел_ор =-4.3           | Жел_ор_ж-ш =14
 | Жыл_ор =9.9             | Жыл_ор_ж-ш =175

 | Қаң_ор_мин =-9.4       | Қаң_ор_макс =-2.8 
 | Ақп_ор_мин =-9.9         | Ақп_ор_макс =-1.8
 | Нау_ор_мин =-3.1         | Нау_ор_макс =5.8
 | Сәу_ор_мин =6.1        | Сәу_ор_макс =17.2
 | Мам_ор_мин =12.8         | Мам_ор_макс =24.5 
 | Мау_ор_мин =18.4         | Мау_ор_макс =30.8
| Шіл_ор_мин =20.5         | Шіл_ор_макс =33.4 
 | Там_ор_мин =18.5         | Там_ор_макс =31.6 
 | Қыр_ор_мин =12.3         | Қыр_ор_макс =24.6
 | Қаз_ор_мин =5.0         | Қаз_ор_макс =15.3
 | Қар_ор_мин =-1.7         | Қар_ор_макс =5.1 
 | Жел_ор_мин =-7.0         | Жел_ор_макс =-1.1
 | Жыл_ор_мин =5.2         | Жыл_ор_макс =15.2

 | Қаң_а_мин =-37.9          | Қаң_а_макс =10.5 
 | Ақп_а_мин =-37.4         | Ақп_а_макс =15.0 
 | Нау_а_мин =-32.3          | Нау_а_макс =26.3 
 | Сәу_а_мин = -12.3        | Сәу_а_макс =32.5 
 | Мам_а_мин =-2.3         | Мам_а_макс =37.6
 | Мау_а_мин =2.3          | Мау_а_макс =41.9 
 | Шіл_а_мин =8.1          | Шіл_а_макс =42.7 
 | Там_а_мин =4.8         | Там_а_макс =41.6 
 | Қыр_а_мин =-5.7         | Қыр_а_макс =40.1 
 | Қаз_а_мин =-15.7         | Қаз_а_макс =29.6
 | Қар_а_мин =-29.8         | Қар_а_макс =19.9
 | Жел_а_мин =-35.8         | Жел_а_макс =11.8 
 | Жыл_а_мин =-37.9          | Жыл_а_макс =42.7  
}}
Атырау қаласы ендігі 47, -07 С., ұзақтығы 51-53 болатын жазы ұзақ, қысы қысқа күндермен сипатталады.

Қаңтар айындағы орташа температура -6&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап -12&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін, ал шілде айындағы орташа температура +24&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап +26&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін. Ең төменгі температура -38&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С, ең жоғары температура +45&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С.
[[Каспий теңізі]]не құйып, облыс орталығынан өтіп жатқан [[Жайық өзені]]нің арқасында ол жердегі температура судан алыс жердегі аудандардың температурасымен салыстырғанда төмен болып келеді.
Жауын-шашын болар-болмас деңгейде, жылына орташа 150 мм, 200 мм шамасында болады. Жел бағыты қаңтар айында оңтүстік-шығыс бағытта болса, ал маусым айында батыс бағытта болады.

== Әкімшілік бөлінуі ==
Атырау қалалық әкiмшiлiгінің құрамында 1 қала, 6 ауылдық округ (Алмалы, Атырау, Дамбы, Еркiнқала, Кеңөзек, Қайыршақты), 15 елдi мекен бар. Қалаға 2013 жылы [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]], 2018 жылы Балықшы, Жұмыскер ауылдық округтеріндегі [[Ақжайық (Атырау қалалық әкімдігі)|Ақжайық]], [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]], [[Көкарна (Атырау қалалық әкімдігі)|Көкарна]], [[Водниково]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]], [[Рембаза]] елді мекендері, 2019 жылы Геолог ауылдық округіндегі [[Геолог (ауыл)|Геолог]], [[Бірлік (Атырау қалалық әкімдігі)|Бірлік]], [[Новокирпичное]], [[Теңдік (Атырау облысы)|Теңдік]], [[Қарабатан]], [[496 разъезд]] елді мекендері қосылды. Қалалық әкімдік аумағына Махамбет ауданынан Алмалы ауылдық округіндегі [[Алмалы (Атырау облысы)|Алмалы]], [[Береке (Атырау облысы)|Береке]] елді мекендері берілді.

== Әкімдері ==
* Нұрпейіс Мақашев 1992-1993
* Бекболат Нарегеев 1993-1995
* Жалғас Тікенбаев 1995-1998
* Арыстанғали Әшімғалиев 1998-1999
* Дүйсенбай Тұрғанов 1999-2002
* Манас Тасыбаев 2002-2006
* [[Бергей Сәулебайұлы Рысқалиев|Бергей Рысқалиев]] 2006
* [[Сәлімжан Жұмашұлы Нақпаев|Сәлімжан Нақпаев]] 2006-2009
* Мереке Есмұратов 2009-2012
* Асқар Керімов 2012
* Серік Айдарбеков 2012-2014
* Нұрлыбек Ожаев 2014-2016
* [[Серік Жамбылұлы Шәпкенов|Серік Шәпкенов]] 2016-2018
* Әлимұхаммед Құттымұратұлы 2018-2020
* Қайрат Оразбаев 2020-2022
* Мейірім Қалауи 2022-2023
* Шәкір Кейкін 2023-

== Халқы ==
Тұрғыны 1897 жылы 9,3 мың, 1959 жылы 78,1 мың, 1970 жылы 114,2 мың, 1979 жылы 130,9 мың, 2012 жылы 182,8 мың адам болды.&lt;br /&gt;2014 ж.  қала әкімшілігі тұрғындарының саны 280,6 мың адам құрады, оның ішінде:
* Атырау қаласы — 195,6 мың адам;
* [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]]  — 17,1 мың адам;
* [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер кенті]] — 10,4 мың адам;
* Ауылдық тұрғындар -57,5 мың адам;

{| class=&quot;wikitable&quot;      
|-
! 1959 !! 1970 !! 1979!! 1989!! 1999 !! 2009 !!2010 !!2011 !!2012 !! 2013!!2014 !!2015 !!2016 &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-cities.htm|title=Қазақстан / Qаzаqstаn|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
|-
| 78 143 || 114 277 || 130 916 || 149 261 || 142 497 || 165 387 ||171 900 ||176 937 ||182 866 ||189 211 ||195 674 ||217,866 ||226,042
|}
Атырау қаласында 84 ұлт өкілдері тұрады.
Облыстың 2014 жыл басындағы деректер бойынша жекеленген этностар құрамы төмендегідей:&lt;ref&gt;2014 жыл басына Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны. Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі.&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Барлық ұлттар!! қазақтар !! орыстар !!корейлер!! татарлар !! өзбектер !!украиндар !! немістер!! басқалары 
|-
| 280 600 ||239 905 || 29 616|| 2 945 || 1 952 || 1 055 || 735 || 407 || 3 985
|}
2019 жылғы статистикалық деректер бойынша Атырау қаласында туғандар саны 9 760, ал өлгендер саны 1 920 адамды құрады. Табиғи өсім 7 840 адам. Келген адамдар саны 16 130, кеткен адамдар саны 13 311 болды. Туылым коэффициенті (1000 адамға) 27,9, өлім-жітім коэффициенті (1000 адамға) 5,49 болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://stat.gov.kz/region/252311/dynamic|title=ҚР өңірлерінің статистикасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Экологиясы ==
Атырау қаласы кәсіпорындардың ортасында қалуда. Ауаны ластаушылардың 80-85 пайызын мұнай тасымалымен және мұнай өңдеумен айналысатын кәсіпорындар құрайды. Атырау қаласындағы өндіріс орындарының ауаға лас қалдықтарды тарату көрсеткіштері артып, ол жылына бір мың тоннадан асып тұр. Ірі кәсіпорындар әлі күнге тазарту құрылғыларымен жабдықталмаған. Сөйтіп зиянды шығарындылар еш сүзгіден өтпестен қала аумағына таралып жатыр. 

[[Қазтрансойл|«ҚазТрансОйл» АҚ Атырау мұнай құбыры басқармасы]] көмірсутегі қоспаларын 68,7 пайыз көлемінде, [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«Атырау мұнай өңдеу зауыты» ЖШС]] – 22,79, «Атырау жылу электр орталығы» көміртегі тотығын 46,08 пайыз, [[Каспий құбыр желісі консорциумы|«Каспий құбыр консорциумы-Қ» АҚ]] – 19,57, «Атырау жылу электр орталығы» ЖШС азот диоксидін – 73,2, Атырау мұнай өңдеу зауыты күкірт диоксидін 52,54 пайыз мөлшерінде ауаға шығаруда.

Атырау қаласында атмосфералық ауаның сапасын анықтайтын сегіз стансадан автоматты түрде тәулік бойына ауа құрамын анықтайтын сынама алынады. Соның ішінде «ВестОйл» ЖШС-нің базасы аумағында орналасқан стансадан күкіртті сутегінің шектеулі мөлшері концентрациясынан  асып кететіні анықталып отыр.&lt;ref&gt;Атырау газеті, 03.06.2015&lt;/ref&gt;

Қаланы улап жатқан негізгі 3 ошақ бар. Біріншіcі – мұнай компаниялары. Екіншісі – қаладан шыққан тұр­мыстық қалдықтарды көмуге арналған полигон. Үшіншісі – қаланың екі жақ шетінде орналасқан қалдық суларды төгетін булану алаңы.&lt;ref&gt;«Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газеті, 08.08.2020&lt;/ref&gt;

==Кәсіпорындары ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Кестеде 1000-нан астам қызметкері бар Атырау қаласының ірі кәсіпорындары көрсетілген&lt;ref&gt;KazDATA: все крупные компании Атырау и Казахстана&lt;/ref&gt;
|-
! Кәсіпорындар !! Қызмет түрі
|-
| «АРИАДНА» ЖШС||Инженерлік құрылыстарын салу
|-
| «СИЧИМ С.П.А., КАЗАХСТАН» бөлімі || Мұнай және газ магистральдық құбырларын салу
|-
| «АТЫРАУ ЖЫЛУ-ЭЛЕКТР ОРТАЛЫҒЫ» АҚ	 || Жылу электр станцияларының электр қуатын өндіруі
|-
| [[Теңізшевройл|«ТЕҢІЗШЕВРОЙЛ» ЖШС]]|| Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «БОЛАШАҚ-АТЫРАУ» ЖШС|| Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «ФИРКРОФТ ИНЖИНИРИНГ СЕРВИСИЗ ЛИМИТЕД КАЗАХСТАН ЖШС» || Жұмыспен қамту агенттігінің қызметі
|-
| «НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ Н.В.» бөлімі || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «ПСН КАЗСТРОЙ» АҚ || Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «CAPITAL COMPLEX CATERING» ЖШС || Мейрамханалар мен тамақ беру қызметі
|-
|«ЮЛМАР-СЕРВИС» ЖШС || Изоляциялау жұмыстары
|-
| «КОНСОРЦИУМ «ISKER» ЖШС || Басқа топтамаларға енгізілмеген өзге де инженерлік құрылыстар салу
|-
| «ДЕНХОЛМ-ЖОЛДАС» || Арнайы мамандықтарды талап ететін өзге де құрылыс жұмыстары
|-
| «ҚАЗМҰНАЙГАЗ - БҰРҒЫЛАУ&quot; СЕРВИСТІК БҰРҒЫЛАУ КӘСІПОРНЫ» ЖШС || Мұнай және табиғи газ өндірісін техникалық қолдау
|-
| [[Ембімұнайгаз|«ЕМБІМҰНАЙГАЗ» АҚ]] || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«АТЫРАУ МҰНАЙ ӨҢДЕУ ЗАУЫТЫ» ЖШС]] || Мұнай өңдеу өнімдерін өндіру
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Атырау кәсіпорындары 
|-
! Теңізшевроил кеңсесі !! Атырау «НКОК» кеңсесі  !! Атырау мұнай өңдеу зауыты
|-
| [[Сурет:Атырау. Теңізшевроил кеңсесі.jpg|ортаға|300px]] || [[Сурет:Атырау. НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ.jpg|ортаға|300px]]|| [[File:Атырау АМӨЗ.jpg|ортаға|250px]]  
|}

== Көлік және инфрақұрылым ==
Қазіргі таңда Атырау қаласында көліктің барлық түрлері де дамыған.[[Сурет:Атыраудағы экологиялық таза автобустар.jpg|thumb|right|300px|Атыраудағы экологиялық таза автобустар]]
'''Қоғамдық көлік.''' Атырау қаласының [[Автобустың маршруты|маршрут желісі]] күні бүгінге 51 маршрут жұмыс атқаруда. 2013-2015 жылдары аралығында қалаішілік маршрутында қызмет көрсететін «АйсТрансХолдинг» ЖШС-і өз қаражаты есебінен 51 дана [[автобус]] сатып алды. 
Қоғамдық көліктер [[GPS]] – мониторинг жүйесін қолданады, ол онлайн режимінде қалалық қоғамдық көліктердің маршруттары, аялдамалар және көліктің ағымдағы жағдайы туралы ақпараттарды ұсынады.

«Атырау» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясының қатысуымен «Atyrau-Avtopark» автобус паркі құрылып, оған Семей қаласынан 65 жаңа автобус сатып алынды. 2020 жылы «Ақ Жайық Автопарк» ЖШС-і экологиялық тұрғыдан қоршаған ортаға лас шығарынды шығармайтын 160 жаңа автобус алды. 
2021 жылдан бастап автобустар санын 140-тан 250-ге дейін көбейтуді жоспарлап отыр. Бұл саптағы 220 автобус мүмкіндігі шектеулі азаматтардың қажеттіліктері үшін толық бейімделген.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ernur.kz/kazakstan/atyrauda-metanmen-zhuretin-avtobustar-zholgha-shykty|title=Атырауда метанмен жүретін автобустар жолға шықты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

Қалада троллейбус жүйесі 1996 жылдың 09 қыркүйегінде ашылып, 1999 жылдың 29 сәуірінде оның қозғалысы тоқтатылды. Бір ғана маршрутта 5 троллейбус қызмет көрсетті.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://transphoto.org/city/402/|title=Троллейбус компаниялары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Темір жол көлігі.''' Атырау арқылы өтетін темір жол вокзалынан 13 бағыт бойынша 24 поезд кесте бойынша жолаушылар тасымалын қамтиды. Темір жол Атырауды Қазақстанның [[Алматы]], [[Ақтөбе]], [[Астана]] сияқты ірі қалаларымен, сондай — ақ Ресейдің ([[Мәскеу]], [[Саратов]], [[Волгоград]], [[Астрахан]]), Тәжікстанның ([[Куляб]], [[Худжанд]], [[Душанбе]])  қалаларымен және Өзбекстан астанасы-[[Ташкент]]пен байланыстырады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://atyrau.invest.gov.kz/kz/about/infrastructure/|title=Инфрақұрылым|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Әуе көлігі.''' Атырау әуежайынан келесі бағыттар бойынша рейстер ұшырылады:[[File:Атырау әуежайы.jpg|thumb|right|300px|Атырау халықаралық әуежайы]]
{{Airport-dest-list| {{flagicon|Қазақстан}} [[Air Astana]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Ақтау]], {{flagicon|Түркия}} [[Ататүрік атындағы халықаралық әуежай|Ыстамбұл]], {{flagicon|Нидерланд}} [[Схипхол|Амстердам]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Qazaq Air]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Ақтөбе халықаралық әуежайы|Ақтөбе]],{{flagicon|Қазақстан}}[[Орал халықаралық әуежайы|Орал]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Bek Air]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]]| {{flagicon|Қазақстан}} [[SCAT]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Актау]], {{flagicon|Әзірбайжан}} [[Баку әуежайы|Баку]]
| {{flagicon|Ресей}} [[Аэрофлот]]|{{flagicon|Ресей}} [[Шереметьево әуежайы|Мәскеу-Шереметьево]]}}
Қабылдайтын әуе көлігі түрлері: Ан-12, [[Ан 24|Ан-24]], Ан-26, Ан-28, Ан-30, [[Ан-32]], [[Ан-72]], Ан-74, [[Ан-124]], Ил-62, Ил-76, [[Л-410]], Ту-134, Ту-154, Як-40, Як-42, [[Airbus A320|Airbus A319]], [[Airbus A320]], Airbus A321, ATR 42, ATR 72, [[Boeing 707]], [[Boeing 737]], [[Boeing 747]], [[Boeing 757]], Boeing 767, және тағы да басқа 3-4 кластағы ӘК түрлері, барлық типтегі [[тікұшақ]]тар.

== Атырау қаласының көпірлері ==
[[1965 жыл]]ы [[28 тамыз]]да [[Жайық|Жайық өзені]] арқылы өтетін қаладағы алғашқы темірбетон көпір салынып, пайдалануға берілді. Көпірдің ұзындығы 259 метр, биіктігі 10 метр. «Орталық» көпір Сәтбаев даңғылы мен Абай көшесін байланыстырады. Символикалық рөлі Европа мен Азияны жалғастырады.

Қаланың солтүстік бөлігінде [[1985 жыл]]ы Ғаббас Берғалиев көшесінің бойымен айналма көпір пайдалануға берілді. Ұзындығы 200, ені 17 метр, ол А-27 Ақтөбе - Астрахан тас жолында қала арқылы өтетін транзиттік автомобиль жолына айналды.
[[Сурет:Атырау көпірлері.jpg|thumb|right|350px|[[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын жалғайтын автомобиль және жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер]]
[[2001 жыл]]ы «Тәуелсіздікке 10 жыл» аспалы «жаяу жүргіншілерге арналған» көпір салынды. Ұзындығы 551 метрлік көпір Гиннестің рекордтар кітабына әлемдегі ең ұзын жаяу жүргіншілер көпірі ретінде енгізілген.
[[2008 жыл]]ы қаланың оңтүстік бөлігінде [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]] шағын аудандарын байланыстыратын «Балықшы» көпірі салынды. Ұзындығы 484,4 м, ені 23,9 м.

Осы жылы Балықшы-Перетаска көпірі пайдалануға берілді. Ұзындығы 63,7 м, ені 14 м. Ол Балықшы шағын ауданы мен Мирный және [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]] шағын аудандарын жалғастырушы рөлін атқарады.

[[2009 жыл]]ы Сұлтан Бейбарыс даңғылын жалғастыратын көпір ашылды. Өткізу қабілеті тәулігіне 5-7 мың автомобильді құрайтын төрт жолақты көпір, ұзындығы 800 м кіреберіс жолдармен, ұзындығы 380,7 м және ені 22 м, жүріс бөлігінің ені 16 м. Екі жағынан жаяу жүргінші жолы 2,5 метр құрайды. Сұлтан Бейбарыс даңғылы бойындағы көпір теміржол вокзалын (сол жағалау) және оң жағалаудағы «Атырау» халықаралық әуежайын байланыстырады.

Осы жылы қаланың [[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын (Әуезов даңғылынан Ғұмаров көшесіне) жалғайтын «Мұнайшы» көпірі пайдалануға берілді. 4 жолақты көпірден тәулігіне 5-7 мың автомобиль өтеді. Көпірдің жалпы ұзындығы 693 метр, ұзындығы 483 метр және ені 17 метр. Жүріс бөлігінің ені 14 метр, екі жағында ені 1 метр 2 жаяу жүргіншілер жолы бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://rus.azattyq.org/a/Atyrau_bridge_opening_salary/1784299.html|title=Атырау қаласындағы көпірдің тұсаукесері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

[[2010 жыл]]ы Мечников пен Баймұханов көшелерін жалғайтын көпір салынды. Ұзындығы 770, ені 23,5 метр. Ол қаламыздың 370 жылдығына орай ашылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=6cnh0nQg_ug|title=Атырау қаласындағы көпірлер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Мәдениеті ==
Атырауда [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]], [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония]], Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы орналасқан. [[Атырау халық ұлт аспаптар оркестрі|Дина Нұрпейісова атындағы халық ұлт-аспаптар оркестрі]] жұмыс жасайды.

[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]], Қазақстандағы мезозой дәуірінен сыр шертетін жалғыз палеонтологиялық мұражайы Атырау қаласында орналасқан.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=cT0rkEH4xWw|title=Палеонтологиялық мұражай жаңғыртылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt; [[Атырау облыстық өнер мұражайы|Ш.Сариев атындағы Атырау облыстық көркемсурет және қолданбалы сәндік өнер мұражайы]], кинотеатрлар, мәдениет және демалыс паркі, қонақ үйлер т.б.жұмыс істейді.

«Ғ.Сланов атындағы Атырау облыстық ғылыми әмбебап кітапхана», Атырау облыстық балалар кітапханасы, Облыстық көрмейтін және нашар көретін азаматтар кітапханасы, №1,2,3 Атырау қалалық орталық балалар кітапханалары қала тұрғындарына өз қызметтерін көрсетуде.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония|Н.Жантөрин атындағы филармония]] !! [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]] !! Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы !! [[Атырау облыстық өлкетану мұражайы|Атырау тарихи-өлкетану мұражайы]]
|-
| [[Сурет:Atyrau filarmonia(dom radio).jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау облыстық драма театры.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау тарихи-өлкетану мұражайы.jpg|ортаға|200px]]
|}

==Сәулеті және көрікті жерлері==
Атырау архитектуралық құрылысы жағынан үшке бөлінеді. Жайықтың оң жағасындағы ескі қалада негізінен ''20 ғасырдың басында'' салынған бір қабатты ағаш және кірпіш үйлер кездеседі. Орталық бөлігінде екі қабатты тас үйлер, ''4 – 5 қабатты тұрғын үйлер'' мен мекеме жайлары бар. Өзеннің сол жағалауында кеңес өкіметі жылдары Ембімұнай кенті мен мұнай айыру зауытының қалашығы пайда болды. [[Жайық]]қа салынған көпір (''1965'') [[Еуропа]] мен [[Азия]] құрлықтарында жатқан қаланың екі бөлігін байланыстырады.

Атырау қаласының заманауи сәулетіне Исатай мен Махамбет алаңы, Иманғали мешіті, XIX ғасырда салынған [[Успен соборы|Православ шіркеуі]], (бұл шіркеу Атырау қаласында тұрғызылған алғашқы ғимарат), Marriott қонақ үйі, Алмагүл ықшам ауданы, соңғы үлгіде салынған спорт, мәдениет сарайларын айтуға болады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nur.kz/leisure/tourist-routes/1721256-dostoprimecatelnosti-atyrau/|title=Атыраудың көрікті жерлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Иманғали мешіті]] !! [[Успен соборы]] !! Marriott қонақ үйі
|-
| [[Сурет:Атырау. Иманғали мешіті.jpg |ортаға|300px]]|| [[Сурет:Атырау. Успен соборы.jpg|ортаға|300px]] ||[[Сурет:Marriott қонақ үйі.jpg|ортаға|300px]]
|}

== Саябақтары ==
Қазір Атырау қаласында 6 саябақ бар. Жеңіс саябағы, «Алмагүл» ықшам ауданындағы саябақ,  «Балықшы» ықшам ауданындағы саябақ, ретро паркі, №1 және №2 ықшам ауданындағы, және «Тұрғындар қалашығындағы» саябақтар. Саябақтардың аумағы 10 гектарға жетеді. Олар жасыл желектерден, аллеялардан, абаттандырылған жолдардан, орындықтар мен серуендеу алаңдарынан тұрады. Сонымен қатар танымал тұлғаларға ескерткіштер, субұрқақтар, мүсіндер және т.б. бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=В.Гузиков. Атырау қаласындағы саябақтар жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтар сияқты өсуде|title=Атырау облысының ақпараттық ресурсы 07.08.2019.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Жеңіс» саябағы''' — Ұлы Отан соғысы жауынгерлерін еске алуға арналған мәңгілік алау арқылы таныс. Кіре беріс қақпадан кейін әскери техниканың нақты үлгілері қойылған. Мұнда [[Ан-2|ұшақ]], [[Т-34|танк]], зеңбірек, бронетранспортер т.б. көруге болады. Жеңіс саябағындағы &quot;Тағзым Аллеясы&quot; алаңында Ұлы Отан соғысының атыраулық қаһармандарына арналған 14 бюст орнатылған. Парктің орта тұсында аспанға бағытталған найзаның жанында орналасқан Мәңгілік алау бар. Сондай-ақ, парк құрамында «Естелік қабырғасы» бар. Ол бірнеше ондаған ірі гранит плиталардан тұрады, олардың үстінде Екінші дүниежүзілік соғыстан оралмаған Атырау облысы тұрғындарының есімдері жазылған. Саябақта  қаза тапқан интернационалист жауынгерлерді, сондай-ақ тәжік-ауған шекарасында қаза тапқан қазақстандық жауынгерлерді еске алуға арналған [[ескерткіш]] орнатылған.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://tumba.kz/putevoditel/48-%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C/25303-park_pobedy_atyrau.html|title=Атырау бойынша нұсқаулық: Жеңіс паркі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Ретро Парк саябағы''' — өткен ғасырдың елуінші жылдарындағы [[Неоклассицизм|неоклассикалық]] үлгіде салынған. Оның негізгі аумағын парк аллеялары құрайды. Бұл саябақ [[Жайық]] өзенінің жағалауы мен [[Мұнайшылар қалашығы|«Тұрғындар қалашығының»]] аралығында орналасқан. Саябақта әртүрлі павильондар, амфитеатр, түрлі түсті жарықпен әрленген су бұрқақтары, ретро стиліндегі дәмхана т.б. бар. Орта тұсында жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер,  жасанды тоғандар және басқа да сәулет туындылары орналасқан. Саябақта &quot;Дос-Мұқасан&quot; музыкалық ансамбліне орнатылған  ескерткіш бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://merei-m.kz/ru/2017/12/09/atyraudy-zha-a-retro-sayaba-y/|title=Атыраудың жаңа ретро-саябағы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Жастар саябағы''' — Жайық өзенінің Еуропа бөлігіндегі жағасында орналасқан. Саябақта жүгіру, велосипед, жаяу жүргіншілер жолы салынған. Мұнда көлеңкелі конструкциялы жазғы мобильді кафелер, балалар мен ересектерге арналған алаңдар, спорт жабдықтары, аттракциондар бар. Аумағы – 6,5 гектар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kaz.inform.kz/news/atyrau-kalasynda-zhastar-sayabagy-ashyldy_a3701949/|title=Атырау қаласында Жастар саябағы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Жеңіс саябағы !! Ретро парк !! Жастар саябағы
|-
| [[Сурет:Атырау. Жеңіс саябағы.jpg |орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Ретропарк.jpg|орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Жастар саябағы.jpg|орта|280px]]
|}

== Атырау қаласының ескерткіштері ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Танымал тұлғаларға арналған ескерткіштер
|-
! Сұлтан Бейбарыс ескерткіші !!Исатай-Махамбет ескертіші!! Үш биге арналған ескерткіш !! Халел Досмұхамедов ескерткіші
|-
| [[Сурет:Атырау. памятник Султану Бейбарысу.jpg |орта|250px]] ||[[File:Исатай Махамбет.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Үш биге ескерткіш.jpg|орта|250px]] || [[File:Atyrau university.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Ақын-жазушыларға арналған ескерткіштер
|-
! Әбу Сарсенбаев ескерткіші!! Хамит Ерғалиев ескерткіші !! Фариза Оңғарсынова ескерткіші !! Жұмекен Нәжімеденовке ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Абу Сарсенбаев.jpeg|орта|250px]]|| [[Сурет:Атырау. Х.Ерғалиевқа ескерткіш.jpg|орта|250px]]|| [[Сурет:Ф.Оңғарсынова ескерткіші.jpg |орта|200px]] ||[[Сурет:Атырау. Ж.Нәжімеденов ескерткіші.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Күйшілер мен әншілерге арналған ескерткіштер
|-
! Құрманғазы Сағырбаев ескерткіші !! Дина Нұрпейсова ескерткіші !! Қаршыға Ахмедияров ескерткіші !!Атырау. Дос Мұқасанға ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Құрманғазы ескерткіші.jpg|орта|200px]]|| [[Сурет:Атырау. Дина Нурпейсова ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Қаршыға Ахмедияров ескерткіші.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Дос Мұқасан.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Соғыс ардагерлеріне арналған ескерткіштер
|-
! Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш !!Қайырғали Смағұлов ескерткіші !! Хиуаз Доспановаға ескерткіш !!Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш аллея
|-
| [[Сурет:Атырау. Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш.jpg|орта|280px]]||[[Сурет:Атырау. Қайырғали Смағұлов ескерткіші.jpg |орта|150px]]  || [[Сурет:Атырау. Хиуаз Доспановаға ескерткіш.jpg|орта|200px]]||[[Сурет:Атырау. Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Әртүрлі ескерткіштер
|-
! Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш !! Молекула ескерткіші !! Бекіре балығына ескерткіш !! Әлші (асық) ескерткіші
|-
| [[File:Атырау. Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш.jpg|орта|220px]]|| [[Сурет:Атырау. Молекула ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Бекіре балығына ескерткіш.jpg|орта|150px]]|| [[Сурет:Атырау. Әлші (асық) ескерткіші.jpg|орта|220px]]
|}

== Спорты ==
Атыраудан Токиодағы Олимпиадаға елдің құрама командасында ескек есу бойынша спорт шебері А.Круглов қатысты. Боксшы Б.Теміров Олимпиадалық ойындарға, әлемдік, еуропалық сайыстарға қатысып, үш дүркін КСРО чемпионы болды. Атырау ескекшілері  Д.Савин, А.Сафарян, С.Сергеев Қазақстанның бірнеше дүркін чемпиондары. [[Арман Константинұлы Шылманов|Арман Чилманов]]  84 кг салмақты таэквондодан 2008 жылғы Олимпиялық ойындардың қола медалі иегері. [[Сәния Махамбетова]] самбо және дэюдо күрестері бойынша халықаралық және республикалық сайыстарда бірнеше рет жеңістерге жетті.

'''[[Атырау (футбол клубы)|«Атырау» футбол командасы]]''' республика чемпионатының 2 дүркін қола жүлдегері (2001 және 2002 жылдар),  2009 жылы Қазақстан кубогының иегері. Қазақстан кубогының иегері.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://qfl.kz/ru/team/1/|title=OLIMPBET Премер лигасы Атырау|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

''' [[Бейбарыс (шайбалы хоккей)|«Бейбарыс» хоккей клубы]] ''' 4 дүркін Қазақстан чемпионы (2010/2011, 2011/2012, 2015/2016 және 2018/2019).&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%91%D0%B5%D0%B9%D0%B1%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%81|title=«Бейбарыс» хоккей клубы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Атырау» волейбол командасы ''' 2003 және 2006 жылғы еліміздің чемпионы, 4 рет Қазақстан кубогының иегері -2000, 2009, 2010, 2015

'''«Атырау Барыстары»''' баскетбол командасы  Қазақстан біріншілігінің 2-рет алтын (2010/2011, 2015-2016), 7-дүркін күміс жүлдегері. (011/2012, 2012/2013, 2013/2014, 2016/2017, 2017/2018, 2018/2019, 2019/2020.&lt;ref&gt;http: //www. bcbarsyatyrau.kz/&lt;/ref&gt;

Спорт нысандарынан Атырау қаласының орталық [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] бар. Қасында спорт комплексі және жүзу бассейні орналасқан. Денешынықтыру және сауықтыру орталығында (ФОК)  әртүрлі спорт секциялары жұмыс жасайды.
[[Атырау мұз айдыны]] сарайында хоккейден еліміздің біріншілігінің ойындары өтеді. Теннис орталығында үлкен теннис ойнауға арналған 4 ашық және 4 жабық алаң бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://24.kz/kz/archive/zha-aly-tar/t-uelsizdikke-25-zhyl/item/154229-khaly-araly-talap-a-saj-tennis-ortaly-y-ashyldy|title=Атырауда халықаралық талапқа сай теннис орталығы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Спорт нысандары
|-
! [[Атырау мұз айдыны|Мұз айдыны сарайы]] !! Атырау Теннис орталығы !! [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] !! Байдарка және каноэ спорты
|-
| [[Сурет:Атырау. Мұз айдыны сарайы.jpg|ортаға|200px]]|| [[File:Атырау Теннис орталығы.jpg|ортаға|250px]] || [[File:Munaishy stadium.jpg|ортаға|200px]] || [[File:Атыраудағы байдарка және каноэ спорты.jpg|ортаға|200px]]
|}

== Білім жүйесі ==
=== Мектепке дейінгі мекемелер ===
Мектепке дейінгі мекемелердің құрамына мектепке дейінгі жастардағы балалардың күндізгі уақытта және тәулік бойы болатын жалпы типтегі (бала бақшалар, балалар яслиі, балалар үйі, мектепке дейінгі балалар үйі) мекемелері, ақыл-ой және дене бітімі дамуында ауытқулары бар арнайы мектепке дейінгі мекемелер, аурушаң балаларды салауаттандыруға арналған жазғы демалыс орындары кіреді. Атырау қаласы бойынша 46 балабақшада 13 863 бүлдіршіндер тәрбиеленуде.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://goroo-atyrau.kz/balabakshalar.html|title=Атырау қаласының білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Мектептегі білім ===
Атырау қаласының 61 мектебінде, оның ішінде Атырау облыстық дарынды балаларға араналған казақ-түрік лицейі, Атырау облыстық дарынды балаларға арналған мамандандырылған мектеп-лицей-интернаты, Ағышын тілін терең оқытатын техникалық гимназия, Атырау қалалық білім бөлімінің қалалық лицейі, Облыстық дарынды балаларға арналған мектеп-интернат, Үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мамандандырылған №30 мектеп-гимназия, Облыстық ұлттық гимназия, №34 лингвистикалық мектеп-гимназия, Н.Тілендиев атындағы облыстық &quot;Кіші өнер академиясы&quot;. Назарбаев Зияткерлік мектебі сияқты білім ордаларында 73 690 оқушы білім алуда.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://biznesinfo.kz/usefullinks/page/shkoly-atyrau-i-atyrauskoy-oblasti--adres--telefon|title=Атырау қалалық білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Жоғары оқу орындары === 
'''[[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]''' —2001 жылы құрылып, білім және ғылым министрлігі берген лицензия негізінде еңбек нарығында табысты жұмыс істейді. Институт -күндізгі және сырттай оқыту формалары бойынша қазақ және орыс тілдерінде 16 мамандық бойынша [[Сурет:АИГИ корпус №2.jpg|thumb|right|300px|'''Атырау инженерлік-гуманитарлық институты''']]жоғары-кәсіптік мамандар (бакалавриат) даярлайтын жоғары оқу орны. Институт жоғары білікті кадрларды даярлау бойынша маңызды ғылыми және оқу орталығы болып саналады. Институт инновациялық бағдарламаларды сәтті іске асырағаны үшін 2004 жылы Еуропа кәсіпкер қауымдастығының «INSAM» алтын медалімен (Женева, 2005 ж), Халықаралық «Алтын Құйма» (CBS Consult, Мәскеу, 2007) марапатталды. &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aigi.kz/language/kk/|title=Атырау инженерлік-гуманитарлық институты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Халел Досмұхамедов атындағы Атырау университеті]]''' —Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде өзіндік тарихы мен тәжірибесі бар халықаралық деңгейдегі бәсекеге қабілетті мамандар даярлайтын жоғары оқу орындарының бірі. Университет 1950 жылы 14 маусымда мұғалімдер институты ретінде ашылды. 1955 жылы мұғалімдер институты педагогикалық институтқа айналды. 1994 жылы педагогика институты Атырау университеті болып құрылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://asu.edu.kz/university/|title=Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Атырау мұнай және газ университеті|Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті]]''' —еліміздің мұнай-газ саласы мен Батыс Қазақстан облысының экономикасын, білімі мен ғылымын жетілдіруге үлкен үлес қосуда. Атырау Мұнай және газ университеті Батыс Қазақстанның Білім және ғылым орталығына айналуда және Қазақстанның мұнай-газ саласындағы шығармашыл жастар мен өнеркәсіптік кәсіпорындар ұжымдары арасында лайықты құрметке ие болды. Атырау Мұнай және газ университеті еліміздің мұнай-газ саласы үшін жоғары білікті мамандарды даярлау бойынша Қазақстан Республикасының жалғыз мамандандырылған жоғары оқу орны болып табылады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aogu.edu.kz/|title=Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Колледждері ===    
*[[Атырау аграрлы-техникалық колледжі]] 
*Атырау балық өнеркәсібі колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://edu-kz.com/kz/kolledzhder/atyraudagy-balyq-sharuashylygy-kolledzhi|title=Атырау балық өнеркәсібі колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
[[Сурет:Атырау. Қазақстан-Канада жоғарғы мұнай колледжі (APEC ).jpg|thumb|оңға|450px|Атырау. Жоғары мұнай колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ticketon.kz/kz/place/vysshij-kolledzh-apec-petrotechnic|title=Жоғары мұнай колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;]]
*Атырау бизнес және құқық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://2gis.kz/atyrau/firm/70000001034596018|title=Атырау бизнес және құқық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау жоғарғы медицина колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://2gis.kz/atyrau/firm/70000001034595563|title=Атырау жоғарғы медицина колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://college.aigi.kz/|title=Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау индустриалды колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/kz/college/view/15|title=Атырау индустриалды колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау сервис колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/ru/college/view/5|title=Атырау сервис колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау энергетика және құрылыс колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/kz/college/view/1|title=Атырау энергетика және құрылыс колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*С.Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://vipusknik.kz/kz/institutions/college/atyrauskiy-politekhnicheskiy-kolledzh-im-salamata-mukasheva|title=С.Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Д.Нұрпейсова атындағы музыка колледжі (академиясы)&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://musiccollege.kz/|title=Д.Нұрпейсова атындағы музыка колледжі (академиясы)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Каспий маңының қазіргі заманғы колледжі (ПСК)&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://psvk.edu.kz/%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%BB%D0%B5%D0%B4%D0%B6-%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%85%D1%8B/|title=Каспий маңының қазіргі заманғы колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Жоғарғы мұнай колледжі (APEC)&lt;ref&gt;https://apec.edu.kz/kk/o-kolledzhe/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422174723/https://apec.edu.kz/kk/o-kolledzhe/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Қ.Дүтбаева атындағы гуманитарлық колледж&lt;ref&gt;http://gumcollege.kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422174503/http://gumcollege.kz/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Мұнай және газ технологиялық колледжі
*«Болашақ» кәсіби-гуманитарлық колледжі

== Денсаулық сақтау ісі ==
Гурьевте тұрған әскери бөлімде алғаш рет 15 орындық [[аурухана]] ашылған. 1901 жылы осы ауруханаға арналған 2 үй салынып, оның біреуі  хирургиялық, біреуі басқа ауруларды емдеу орны боп белгіленген және 1 дәрігер, 2 фельдшер жұмыс жасаған. [[File:Атырау. №2 қалалық емхана.jpg|thumb|right|300px|Атырау.1951 жылы салынған мұнайшылар ауруханасы]]Ұлы Отан соғысы жылдарында Атырау қаласына 2 [[госпиталь]] орналастырылды. 1967 жыл мен 1987 жылдың аралығында облыстық аурухананың, балалар ауруханасының, перзентхананың, облыстық онкологиялық және туберкулезді емдеу диспансерінің жаңа үйлері іске қосылды.&lt;ref&gt;Атырау медицинасының шежіресі. Ғарифолла Шәңгереев, Өнербай Жанбала -Алматы 2010, &quot;Арыс&quot; баспасы. *ISBN 978-601-291-007-0&lt;/ref&gt;

Қазіргі кезде Атырау облыстық ауруханасы, балалар ауруханасы, №2 Атырау облыстық ауруханасы (Облыстық жұқпалы аурулар ауруханасы), Атырау қалалық медициналық жедел жәрдем станциясы, қалалық перзентхана, ЖИТС алдын алу және онымен күресу орталғы, балалар стоматологиясы, өкпе аурулар санаториясы, кардиология орталығы, көз аурулар ауруханасы, қан орталы, наркологиялық диспансері, онкологиялық диспансері, патологоанатомия бюросы, перинаталдық орталық, психиатриялық жүйке аурулар ауруханасы (Психикалық сауықтыру орталығы), тері-венерология диспансері, туберкулезге қарсы күрес диспансері, теміржол ауруханасы, орталық нерв жүйесі зақымдалған балаларға арналған сәбилер үйі т.б. дәрігерлік ұйымдар жұмыс жасайды.

== БАҚ ==
=== Газет-журналдары ===
[[File:Атырау газеті.jpg|оңға|200px]]'''[[Атырау (газет)|«Атырау» газеті]]''' —Қазақстанның батыс өлкесіндегі алғашқы ұлттық басылымдардың бірі. Оның негізін қалап, материалдық базасын жасақтап, алғашқы нөмірлерін шығарған 1923 ж. Гурьев уездік партия комитетінің бірінші хатшысы болған Төлепкерей Өтеулиев. Алғашқы саны «Ерік» деген атаумен 1923 жылы сәуір айында шықты. «Атырау»  аймақтың тыныс-тіршілігін қалың оқырманға жеткізіп келе жатқан облыстық газет.&lt;ref&gt;Егемен Қазақстан. 02.11.2018&lt;/ref&gt;
[[File:Прикаспийская коммуна.jpg|оңға|200px]]
'''[[Прикаспийская коммуна|Прикаспийская коммуна газеті]]''' —орыс тілінде шығатын облыстық қоғамдық-саяси газет. Газет 1920 жылдың 26 ақпан айынан бастап «Трудовая Правда» атымен шықты. Газет облыстың өзекті мәселелері туралы, нарықтық қатынастар, халық шаруашылығын дамыту тұрақты көрініс табуда.&lt;ref&gt;Атырау: Энциклопедия. -Алматы: Атамұра, 2000&lt;/ref&gt;

'''[[Ақ Жайық (газет)|«Ақ жайық» газеті]]''' —Атырау облысындағы кең тараған әрі тұңғыш тәуелсіз апталық басылым. Алғашқыда «Компаньон» (1991), кейін «Местное обозрение» (1992) аталып, шағын көлемде жарық көрген газет 1993 жылы мамыр айынан «Ақ жайық» аталды. Бұл - нарық жағдайына бейімделген, облыс, республика көлемінде өзін-өзі қаржыландыруға толық көшкен алғашқы газеттердің бірі.[[File:Ақ Жайық.jpg|оңға|200px]]

Сонымен қатар &quot;Мегаполис Атырау&quot;, &quot;Мұнайлы Астана&quot;, &quot;Алтын сақа&quot;, &quot;Алтын аймақ&quot; апталық газеттері және &quot;Мерейлі мекен&quot; журналы шығады.

=== Телеарналары ===
Атырау облыстық телерадиокомпаниясының хабар тарату саясаты [[Қазақстан (корпорация)|«Қазақстан» РТРК АҚ]] жүргізіп отырған саясатына толық сәйкес келеді. Ол ақпараттық және білім беру функцияларын орындай отырып, мемлекет пен қоғам арасындағы қатынастарды [[Сурет:Атырау телемұнарасы.jpg|thumb|оңға|300px|Атырау телемұнарасы]] үйлестіруге бағытталған. Телеарнаның басты міндеті - аймақтық деңгейде мемлекеттік саясатты жүргізу. Телеарнаның жалпы апталық көрсетілімі 119 сағатты құрайды. Оның ішінде мемлекеттік тілде - 80,30 сағат, немесе жалпы хабардың 68%. Меншікті бағдарламалар 45 сағатты құрайды немесе жалпы эфирдің 38% құрайды. &quot;Atyray&quot; телеарнасының хабар тарату антеннасы 180 метрлік мұнараның 153-і метрінде орналасқан.
Жетістіктері:
*Телевизияның «АПТА» ақпараттық-талдау бағдарламасы (авторы және жүргізушісі Н. Қосшиев) Халықаралық «Шабыт» фестивалінің арнайы дипломымен марапатталды;
*Теледидарда алғаш рет «Өзен өз арнасыммен ағады» атты 7-сериялық телехикая түсірілді;
*Ұлы Отан соғысының 60 жылдығына орай &quot;Тағдыр-Судьба&quot; телефильмі түсіріліп, ол [[Волгоград]] қаласында өткен ІV-Халықаралық &quot;Мәңгілік алау&quot; фестивалінде &quot;Үздік авторлық жұмыс&quot; номинациясында ІІ орын алды;
*[[Астрахан]] қаласында өткен Халықаралық &quot;Адам және теңіз&quot; байқауында &quot;белсенді азаматтық ұстанымы үшін&quot; номинациясында &quot;Каспий экологиясы: мәселелерді шешу жолдары&quot; фильмі жеңіске жетті;
*«Туған өлкем – Атырау» бағдарламасы республикалық &quot;Шаңырақ&quot; шығармашылық байқауында жеңіске жетті /Астана қ./;
*«Аманат» циклдік бағдарламасы &quot;Ең үздік тарихи-мәдени бағдарлама&quot; номинациясы бойынша Қазақстан РТРК АҚ ұйымдастырған байқауда ІІ орын алды /Астана қ./&lt;ref&gt;https://atyrautv.kz/ru/&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар [[КТК (телеарна)|КТК]], НТВ, [[Хабар (телеарна)|Хабар]], [[24KZ]], [[EL ARNA (телеарна)|Ел арна]], [[Qazsport]], Мир, [[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan]], 1-канал &quot;Евразия&quot;, СТВ, [[Astana TV]], [[НТК (телеарна)|НТК]], 31 канал, Абай ТВ, [[Жетінші арна]], ТВЦ т.б.арналар жұмыс жасайды.

=== Радио ===
'''«Atyraý radiosy»'''—ның тарихы 1938 жылы Гурьев облысының құрылуынан бастау алады. 1938 жылдың 2-ші наурызында алғаш рет радио хабары 
[[Сурет:Атырау радиосы.jpg|оңға|200px]] эфирге шықты. Қазір ол 102.0 FM жиілігінде тәулігіне 17 сағат хабар таратып отыр. 80 жыл бұрын сол кездегі Гурьев халқына алғашқы жаңалық таратқан бұл медиа-мекеме бүгінде заман сұранысына сай жаңа технологиямен жабдықталған. Елдегі саяси-экономикалық, төтенше жағдайлар кезінде дереу үн қосып, халыққа жедел ақпарат таратып, қоғамда оң пікір қалыптасуына ықпал етіп отыр. 
Қазір кеңейтілген диапазонды 1000 киловаттық жаңа радиотаратқыш іске қосылып  радиотолқынның таралу аймағы 60 шақырымға дейін кеңейді.&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/atyrauda-zhana-radiostudiya-men-zhana-radiotaratkysh-iske-kosyldy_a3542003 Атырауда жаңа радиостудия мен жаңа радиотаратқыш іске қосылды&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар 101,0 [[Қазақ радиосы]], 101,6 Радио Дача, 102,8 [[Шалқар (радио)|Шалқар радиосы]], 103,6 [[Тандем радиосы]], 104,4 NS радиосы, 104,8 Lux FM, 105,2 Русское радио Азия, 105,7 Восток FM, 106,2 Дала FM, 106,8 Европа+ Казахстан, 107,2 [[Жұлдыз FM]], 107,7 Авторадио Казахстан т.б. жұмыс жасайды.&lt;ref&gt;https://vcfm.ru/vc/Asia/guryev.htm&lt;/ref&gt;

==Қаланың назар аударарлық орындары==
*[[Иманғали мешіті]]
*[[Успен соборы|Успен шіркеуі]]
*[[Құрманғазы Сағырбайұлы]] ескерткіші
*[[Сұлтан Бейбарыс]] ескерткіші
*[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]]
*[[Хиуаз Қайырқызы Доспанова|Хиуаз Доспанова]] ескерткіші
*[[Исатай]]-[[Махамбет]] ескерткіші

== Атырау қаласының суреттері ==
&lt;gallery&gt;
Сурет:Atyrau street.jpg|Атыраудың көшелері
Сурет:Atyrau rivers.jpg|[[Жайық өзені]]
Сурет:New buildings of Atyrau.jpeg|Атыраудағы БТА банкінің ғимараты
Сурет:Hotel Kazakhstan in Atyrau.jpg|«Қазақстан» қонақ үйі
Сурет:Атырау қаласы Жаңа құрылыстар.jpg|Жаңа кварталдар

&lt;/gallery&gt;

== Белгілі тұлғалар ==
* [[Болат Жамитұлы Өтемұратов]] - Қазақстан Республикасы Президентінің Іс басқарушысы
* [[Темір Нұрбақытұлы Бекмамбетoв|Тимур Нұрбақытұлы Бекмамбетoв]]  - кинорежиссер, клипмейкер , продюсер 
* [[Ғани Есенкелдіұлы Қасымов]]- Қазақстан патриоттары партиясының төрағасы                                                                     
* [[Аркадий Юрьевич Волож]]  - Яндекс компаниясының бас директоры
* [[Фариза Оңғарсынова]] - ақын, халық жазушысы, журналист

== Бауырлас қалалары ==
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтау]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Орал]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтөбе]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Russia}} [[Астрахан]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Russia}} [[Сыктывкар]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Israel}} [[Ашдод]], [[Израиль]]
* {{flagicon|United Kingdom}} [[Абердин]], [[Құрама Патшалық]]

== Тағы қараңыз ==
* [[Атырау облысы]]
* [[Атырау аграрлы техникалық колледжі]]
* [[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]
* [[Атырау мұнай және газ университеті]]
* [[Атырау университеті]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ Атырау облысы әкімдігінің ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141007025035/http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ |date=2014-10-07 }}
* [http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php Atyrau City ақпараттық-танымдық торабы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060824051746/http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php |date=2006-08-24 }}
* [http://www.atr.kz Облыстық &quot;Атырау&quot; газеті]

{{Commonscat|Atyrau}}
{{Қазақстан қалалары}}
{{Атырау облысы}}
{{Атырау қалалық әкімдігі елді мекендері}}
{{Жайық өзені бойындағы елді мекендер}}

[[Санат:Атырау]]
[[Санат:Каспий теңізі кемежайлары]]
[[Санат:Жайық казак әскерінің тарихи елді мекендері]]</text>
      <sha1>cvwj5vlfvj8emx7p3iibnnu7mb5kcn5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400886</id>
      <parentid>3400885</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T07:37:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Колледждері */ дереккөз</comment>
      <origin>3400886</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="80162" sha1="noqyaoetonqmuwhvunnjl5i1oufwjxb" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = қала
 |атауы                   = Атырау
 |сурет                   = {{Photomontage
|photo1a                = Урал река.jpg
|photo2a                = Тенгизшевройл и Марриотт.jpg
|photo2b                = Ural River Atyrau.JPG
|photo3a                = Атырау. Иманғали мешіті.jpg
|photo3b                = 카자흐스탄 아티라우(중앙공원) - panoramio - 우한길(HK Woo).jpg

|photo4a                = Atyrau filarmonia(dom radio).jpg
|spacing                = 2
|position               = center
|color_border           = white
|color                  = white
|size                   = 290
|foot_montage           = 
}}
 |әкімшілік күйі          = Облыс орталығы
 |елтаңба                 = Coat of arms of Atyrau.svg
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_deg =47 |lat_min =7 |lat_sec = 
  |lon_deg =51 |lon_min =53 |lon_sec = 
  |CoordAddon             = type:city(146862)_region:KZ
  |CoordScale             =
 |ел картасы              = 300
 |облыс картасы           = 
 |аудан картасы           = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы                  = Атырау облысы
 |кестедегі облыс         = Атырау облысы
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |әкімі                   = Шәкір Кейкін
 |add1n              = Әкімдік мекенжайы
 |add1               = Атырау қаласы, Әйтеке би көшесі, №77А
 |құрылған уақыты         = 1640
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = ''Усть-Яицкий қалашығы, Нижний Яицкий қалашығы, Чапаев, Гурьев''
 |статус алуы               = 1885
 |жер аумағы                  = 458
 |климаты                 = қатаң континенталды, қуаң
  |тұрғыны                = 316 449
  |санақ жылы             = 2023&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478686 Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)]&lt;/ref&gt;
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = [[қазақтар]] 88,95 %&lt;br&gt;[[орыстар]] 7,73 %&lt;br&gt;[[корейлер]] 0,79 %&lt;br&gt;[[татарлар]] 0,50 %&lt;br&gt;[[өзбектер]] 0,38%&lt;br&gt;басқалары 1,65 %&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT453226 Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)]&lt;/ref&gt;
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = атыраулық
 |телефон коды            = 7122
 |пошта индексі           = 
 |пошта индекстері        = 060001-060011
 |ортаққордағы санаты     = Atyrau
 |сайты                   = https://www.gov.kz/memleket/entities/akimat-atyrau?lang=kk Атырау қаласының әкімдігі
 |сайт тілі               = 
 |сайт тілі 2             = 
 |сайт тілі 3             = 
}}
{{мағына|Атырау (айрық)}}
'''Атырау''' — [[Атырау облысы]]ның әкімшілік орталығы, [[Қазақстан]]ның [[Батыс Қазақстан|батысында]], [[Жайық]] өзенінің бойында орналасқан қала. Қаланың негізі 1640 жылы қаланған. Тұрғыны 316 449 адам (2023).
Атырау қаласынан [[Астана]]ға дейінгі қашықтық 1810 км.

== Атауы ==
Қала жеріндегі белгілі тұңғыш тұрақты қоныс — қазіргі «Орбита» стансасы қасындағы [[Алтын Орда]] кезеңіндегі болған ''Лаэти'' асары. [[Ноғай ордасы]] кезеңінде балықшылардың тұрақты ''[[Үйшік]]'' қонысы [[Жайық|Жайық өзені]] [[саға]]сында орналасқан.

Казак-орыстар жаулап ала бастағанда [[1640]] ж. ''Яицкий городок'' аталған қалашық салынған. Жайықтың жоғарысында'' Верхний Яицкий городок'' (қазіргі [[Орал]] қаласы) деген қалашық салынғасын, ''Нижний Яицкий городок'' деп аталып кеткен, соңынан ол — ''Усть-Яицкий городок''.

[[Ресей империясы|Ресей ханшайымы]] [[Екатерина II]] ''Яик'' өзенін (Жайықтың [[Орыс тілі|орысша]] атауы) ''Урал'' деп атауын жарлығымен бекіткенде, қаланың атауы ''Гурьев городок'', ''Гурьев'' деп өзгертілген.

1920 жж. қысқа уақытқа большевиктер Гурьевті ''Чапаев'' деп қайта атаған.

1992 ж. бері қала атауы — Атырау.

== Этимологиясы ==
«Атырау» -лексикасы көбіне үлкен айдынды көлдің не теңіздің сала-салаға бөлініп, тармақтанып, шығанақтар мен арал, саға, мүйістер пайда болатын жағалауы. 
Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауын, теңіздің алабын қоса, жергілікті тұрғындар күні бүгінге дейін атырау деп атайды.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақтар|шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым=Атажұрт|орны= Алматы|баспасы=«Білік»|жыл=2003|томы=VIII |беттері=480 |барлық беті=480 |сериясы= |isbn=-5-7667-2054-8|тиражы= }}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
[[File:Герб гурьев.gif|thumb|left|400px|Гурьев таңбасы]]
ХVІ ғасырдың бірінші ширегінен бастап , Жайық-Каспий жағалауына Ресей патшасы өкіметінің саясатына шыдамаған және патша үкіметін мойындағысы келмеген қашқын орыс еріктілері, күнкөріс іздеген крепостной шаруалар, қылмыстық элементтерден тұратын Волга бойы казактары келіп қоныс тебе бастаған. Олар келе сала өз кәсіпшіліктерін ашып,балық аулау, балық тұздау қостарын ұйымдастырып, жатар тұрақ орындарын тұрғызады. Сол уақыттан бастап тұрғызылған тұрақтар «[[Үйшік]]» атанып кеткен.

Жайық-Каспий жолы Азия елдерімен басқа да елдерге жол ашатын «әрі қақпа,әрі кілт» болатынына көзі жеткен патша өкіметі,ХVІІ ғасырдың 30-шы жылдарының аяғында Ярославлдық көпес, бай саудагер Гурьевтер әулетіне Жайық бойында балық кәсіпшілігін ашуға және бекініс тұрғызуға рұқсат қағазын береді.
1640 жылы Гурьевтер әулетінің басшысы Гурий Назарьев, балалары Михаил, Иван және Андреймен Жайық бойына келіп қоныстанып, өнеркәсіптерін ашып, [[Жайық]] және [[Ембі]] өзені балықтарын өндірістік және сауда мақсатында пайдалана бастайды.

Бой көтерген қала мен балықшылық өндіріс табыстары осы өңірді мекендеуші байырғы қалмақтар мен орыс казактарының қызғаныштарын туғыза бастайды. Ақыры қашанда көршілерімен жауласып-қырқысып отыратын қала, қалмақтардың тонауына ұшырайды.

Жайық бойындағы бұл оқиға [[Астрахан]] әскерлері басшылығын елең еткізді.
Ағаштан тұрғызылған қорған қамал жаудан және өрттен қорғануға қорғаныс бола алмайтынына көздері жеткен патша үкіметі,теңіз маңы және Жайық бойының қорғанысын күшейту мақсатында, 1645 жылдың 18 ақпанында М.Гурьевке қаланы [[қамал]] етіп тұрғызуға рұқсат береді. Рұқсат қағазында қала қамалын Астрахан қаласының үлгісіндей етіп тұрғызу көрсетіледі.

Тас қала-қорғанның құрылысы 1647 жылдың 6 маусымда басталып кетеді. Тұрғызылып жатқан қала 1649 жылы казактар атаманы И.Кондырев бастаған казактар тобының шабуылымен тоналады. 
Жайық бойындағы тас қала-қамалдың құрылысы 15 жылдан соң 1662 жылы аяқталып, Гурьевтердің үлкен қаржылық шығынына шығады. ХVІІ ғасырдың аяғына таман және ХVІІІ ғасырдың басынан бастап, тас қала-қамалы ірі шекаралық қамалға айналады.

*1798 жылдың 11 желтоқсанындағы Патша жарлығымен Гурьев қаласы Орал әскери басшылығының қарауына беріледі.
*1865 жылы уездік қала болды. 
*1917 жылға дейін және одан кейінгі 15 жыл бойы Орал әскери облысының орталығы
*1925 жылдан [[Бөкей губерниясы]]ндағы Гурьев уезінің орталығы 
*1929 жылы [[Гурьев округі]]нің орталығы
*1930 жылы аудан орталығы
*1938 жылғы қаңтар айының 15-інен облыс орталығы. 
*1992 жылы ақпан айының 21-і күні ҚР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы Гурьев қаласын Атырау қаласы деп атау жөнінде қаулы қабылдады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://akimat-atyrau.kz/|title=Атырау қаласының ресми сайты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Климаты ==
Климаты қатты континенталды, жазда құрғақ ,ыстық, ал қыста ылғал қармен сипатталатын салқындық. Жазы [[жауын-шашын]]сыз, құрғақ, ыстық ұзаққа созылады. Қыс мезгілінде [[қар]] аз жауып, суық болады.
{{Қаланың ауа райы
 | Ені  = 70 
 | Жағдайы = 
 | Жер_ілік = Атырау
 | Дерекнама  = [http://www.pogoda.ru.net/climate/35700.htm Ауа Райы мен Климат]

 | Қаң_ор =-6.4           | Қаң_ор_ж-ш =14 
 | Ақп_ор =-6.3           | Ақп_ор_ж-ш =11
 | Нау_ор =0.8            | Нау_ор_ж-ш =15 
 | Сәу_ор =11.2           | Сәу_ор_ж-ш = 16
 | Мам_ор =18.4            | Мам_ор_ж-ш =25 
 | Мау_ор =24.5             | Мау_ор_ж-ш =18 
 | Шіл_ор =26.8             | Шіл_ор_ж-ш =10 
 | Там_ор =24.8            | Там_ор_ж-ш = 10
 | Қыр_ор =18.0            | Қыр_ор_ж-ш =8 
 | Қаз_ор =9.7            | Қаз_ор_ж-ш =16
 | Қар_ор =1.3           | Қар_ор_ж-ш =18
 | Жел_ор =-4.3           | Жел_ор_ж-ш =14
 | Жыл_ор =9.9             | Жыл_ор_ж-ш =175

 | Қаң_ор_мин =-9.4       | Қаң_ор_макс =-2.8 
 | Ақп_ор_мин =-9.9         | Ақп_ор_макс =-1.8
 | Нау_ор_мин =-3.1         | Нау_ор_макс =5.8
 | Сәу_ор_мин =6.1        | Сәу_ор_макс =17.2
 | Мам_ор_мин =12.8         | Мам_ор_макс =24.5 
 | Мау_ор_мин =18.4         | Мау_ор_макс =30.8
| Шіл_ор_мин =20.5         | Шіл_ор_макс =33.4 
 | Там_ор_мин =18.5         | Там_ор_макс =31.6 
 | Қыр_ор_мин =12.3         | Қыр_ор_макс =24.6
 | Қаз_ор_мин =5.0         | Қаз_ор_макс =15.3
 | Қар_ор_мин =-1.7         | Қар_ор_макс =5.1 
 | Жел_ор_мин =-7.0         | Жел_ор_макс =-1.1
 | Жыл_ор_мин =5.2         | Жыл_ор_макс =15.2

 | Қаң_а_мин =-37.9          | Қаң_а_макс =10.5 
 | Ақп_а_мин =-37.4         | Ақп_а_макс =15.0 
 | Нау_а_мин =-32.3          | Нау_а_макс =26.3 
 | Сәу_а_мин = -12.3        | Сәу_а_макс =32.5 
 | Мам_а_мин =-2.3         | Мам_а_макс =37.6
 | Мау_а_мин =2.3          | Мау_а_макс =41.9 
 | Шіл_а_мин =8.1          | Шіл_а_макс =42.7 
 | Там_а_мин =4.8         | Там_а_макс =41.6 
 | Қыр_а_мин =-5.7         | Қыр_а_макс =40.1 
 | Қаз_а_мин =-15.7         | Қаз_а_макс =29.6
 | Қар_а_мин =-29.8         | Қар_а_макс =19.9
 | Жел_а_мин =-35.8         | Жел_а_макс =11.8 
 | Жыл_а_мин =-37.9          | Жыл_а_макс =42.7  
}}
Атырау қаласы ендігі 47, -07 С., ұзақтығы 51-53 болатын жазы ұзақ, қысы қысқа күндермен сипатталады.

Қаңтар айындағы орташа температура -6&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап -12&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін, ал шілде айындағы орташа температура +24&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап +26&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін. Ең төменгі температура -38&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С, ең жоғары температура +45&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С.
[[Каспий теңізі]]не құйып, облыс орталығынан өтіп жатқан [[Жайық өзені]]нің арқасында ол жердегі температура судан алыс жердегі аудандардың температурасымен салыстырғанда төмен болып келеді.
Жауын-шашын болар-болмас деңгейде, жылына орташа 150 мм, 200 мм шамасында болады. Жел бағыты қаңтар айында оңтүстік-шығыс бағытта болса, ал маусым айында батыс бағытта болады.

== Әкімшілік бөлінуі ==
Атырау қалалық әкiмшiлiгінің құрамында 1 қала, 6 ауылдық округ (Алмалы, Атырау, Дамбы, Еркiнқала, Кеңөзек, Қайыршақты), 15 елдi мекен бар. Қалаға 2013 жылы [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]], 2018 жылы Балықшы, Жұмыскер ауылдық округтеріндегі [[Ақжайық (Атырау қалалық әкімдігі)|Ақжайық]], [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]], [[Көкарна (Атырау қалалық әкімдігі)|Көкарна]], [[Водниково]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]], [[Рембаза]] елді мекендері, 2019 жылы Геолог ауылдық округіндегі [[Геолог (ауыл)|Геолог]], [[Бірлік (Атырау қалалық әкімдігі)|Бірлік]], [[Новокирпичное]], [[Теңдік (Атырау облысы)|Теңдік]], [[Қарабатан]], [[496 разъезд]] елді мекендері қосылды. Қалалық әкімдік аумағына Махамбет ауданынан Алмалы ауылдық округіндегі [[Алмалы (Атырау облысы)|Алмалы]], [[Береке (Атырау облысы)|Береке]] елді мекендері берілді.

== Әкімдері ==
* Нұрпейіс Мақашев 1992-1993
* Бекболат Нарегеев 1993-1995
* Жалғас Тікенбаев 1995-1998
* Арыстанғали Әшімғалиев 1998-1999
* Дүйсенбай Тұрғанов 1999-2002
* Манас Тасыбаев 2002-2006
* [[Бергей Сәулебайұлы Рысқалиев|Бергей Рысқалиев]] 2006
* [[Сәлімжан Жұмашұлы Нақпаев|Сәлімжан Нақпаев]] 2006-2009
* Мереке Есмұратов 2009-2012
* Асқар Керімов 2012
* Серік Айдарбеков 2012-2014
* Нұрлыбек Ожаев 2014-2016
* [[Серік Жамбылұлы Шәпкенов|Серік Шәпкенов]] 2016-2018
* Әлимұхаммед Құттымұратұлы 2018-2020
* Қайрат Оразбаев 2020-2022
* Мейірім Қалауи 2022-2023
* Шәкір Кейкін 2023-

== Халқы ==
Тұрғыны 1897 жылы 9,3 мың, 1959 жылы 78,1 мың, 1970 жылы 114,2 мың, 1979 жылы 130,9 мың, 2012 жылы 182,8 мың адам болды.&lt;br /&gt;2014 ж.  қала әкімшілігі тұрғындарының саны 280,6 мың адам құрады, оның ішінде:
* Атырау қаласы — 195,6 мың адам;
* [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]]  — 17,1 мың адам;
* [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер кенті]] — 10,4 мың адам;
* Ауылдық тұрғындар -57,5 мың адам;

{| class=&quot;wikitable&quot;      
|-
! 1959 !! 1970 !! 1979!! 1989!! 1999 !! 2009 !!2010 !!2011 !!2012 !! 2013!!2014 !!2015 !!2016 &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-cities.htm|title=Қазақстан / Qаzаqstаn|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
|-
| 78 143 || 114 277 || 130 916 || 149 261 || 142 497 || 165 387 ||171 900 ||176 937 ||182 866 ||189 211 ||195 674 ||217,866 ||226,042
|}
Атырау қаласында 84 ұлт өкілдері тұрады.
Облыстың 2014 жыл басындағы деректер бойынша жекеленген этностар құрамы төмендегідей:&lt;ref&gt;2014 жыл басына Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны. Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі.&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Барлық ұлттар!! қазақтар !! орыстар !!корейлер!! татарлар !! өзбектер !!украиндар !! немістер!! басқалары 
|-
| 280 600 ||239 905 || 29 616|| 2 945 || 1 952 || 1 055 || 735 || 407 || 3 985
|}
2019 жылғы статистикалық деректер бойынша Атырау қаласында туғандар саны 9 760, ал өлгендер саны 1 920 адамды құрады. Табиғи өсім 7 840 адам. Келген адамдар саны 16 130, кеткен адамдар саны 13 311 болды. Туылым коэффициенті (1000 адамға) 27,9, өлім-жітім коэффициенті (1000 адамға) 5,49 болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://stat.gov.kz/region/252311/dynamic|title=ҚР өңірлерінің статистикасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Экологиясы ==
Атырау қаласы кәсіпорындардың ортасында қалуда. Ауаны ластаушылардың 80-85 пайызын мұнай тасымалымен және мұнай өңдеумен айналысатын кәсіпорындар құрайды. Атырау қаласындағы өндіріс орындарының ауаға лас қалдықтарды тарату көрсеткіштері артып, ол жылына бір мың тоннадан асып тұр. Ірі кәсіпорындар әлі күнге тазарту құрылғыларымен жабдықталмаған. Сөйтіп зиянды шығарындылар еш сүзгіден өтпестен қала аумағына таралып жатыр. 

[[Қазтрансойл|«ҚазТрансОйл» АҚ Атырау мұнай құбыры басқармасы]] көмірсутегі қоспаларын 68,7 пайыз көлемінде, [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«Атырау мұнай өңдеу зауыты» ЖШС]] – 22,79, «Атырау жылу электр орталығы» көміртегі тотығын 46,08 пайыз, [[Каспий құбыр желісі консорциумы|«Каспий құбыр консорциумы-Қ» АҚ]] – 19,57, «Атырау жылу электр орталығы» ЖШС азот диоксидін – 73,2, Атырау мұнай өңдеу зауыты күкірт диоксидін 52,54 пайыз мөлшерінде ауаға шығаруда.

Атырау қаласында атмосфералық ауаның сапасын анықтайтын сегіз стансадан автоматты түрде тәулік бойына ауа құрамын анықтайтын сынама алынады. Соның ішінде «ВестОйл» ЖШС-нің базасы аумағында орналасқан стансадан күкіртті сутегінің шектеулі мөлшері концентрациясынан  асып кететіні анықталып отыр.&lt;ref&gt;Атырау газеті, 03.06.2015&lt;/ref&gt;

Қаланы улап жатқан негізгі 3 ошақ бар. Біріншіcі – мұнай компаниялары. Екіншісі – қаладан шыққан тұр­мыстық қалдықтарды көмуге арналған полигон. Үшіншісі – қаланың екі жақ шетінде орналасқан қалдық суларды төгетін булану алаңы.&lt;ref&gt;«Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газеті, 08.08.2020&lt;/ref&gt;

==Кәсіпорындары ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Кестеде 1000-нан астам қызметкері бар Атырау қаласының ірі кәсіпорындары көрсетілген&lt;ref&gt;KazDATA: все крупные компании Атырау и Казахстана&lt;/ref&gt;
|-
! Кәсіпорындар !! Қызмет түрі
|-
| «АРИАДНА» ЖШС||Инженерлік құрылыстарын салу
|-
| «СИЧИМ С.П.А., КАЗАХСТАН» бөлімі || Мұнай және газ магистральдық құбырларын салу
|-
| «АТЫРАУ ЖЫЛУ-ЭЛЕКТР ОРТАЛЫҒЫ» АҚ	 || Жылу электр станцияларының электр қуатын өндіруі
|-
| [[Теңізшевройл|«ТЕҢІЗШЕВРОЙЛ» ЖШС]]|| Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «БОЛАШАҚ-АТЫРАУ» ЖШС|| Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «ФИРКРОФТ ИНЖИНИРИНГ СЕРВИСИЗ ЛИМИТЕД КАЗАХСТАН ЖШС» || Жұмыспен қамту агенттігінің қызметі
|-
| «НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ Н.В.» бөлімі || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «ПСН КАЗСТРОЙ» АҚ || Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «CAPITAL COMPLEX CATERING» ЖШС || Мейрамханалар мен тамақ беру қызметі
|-
|«ЮЛМАР-СЕРВИС» ЖШС || Изоляциялау жұмыстары
|-
| «КОНСОРЦИУМ «ISKER» ЖШС || Басқа топтамаларға енгізілмеген өзге де инженерлік құрылыстар салу
|-
| «ДЕНХОЛМ-ЖОЛДАС» || Арнайы мамандықтарды талап ететін өзге де құрылыс жұмыстары
|-
| «ҚАЗМҰНАЙГАЗ - БҰРҒЫЛАУ&quot; СЕРВИСТІК БҰРҒЫЛАУ КӘСІПОРНЫ» ЖШС || Мұнай және табиғи газ өндірісін техникалық қолдау
|-
| [[Ембімұнайгаз|«ЕМБІМҰНАЙГАЗ» АҚ]] || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«АТЫРАУ МҰНАЙ ӨҢДЕУ ЗАУЫТЫ» ЖШС]] || Мұнай өңдеу өнімдерін өндіру
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Атырау кәсіпорындары 
|-
! Теңізшевроил кеңсесі !! Атырау «НКОК» кеңсесі  !! Атырау мұнай өңдеу зауыты
|-
| [[Сурет:Атырау. Теңізшевроил кеңсесі.jpg|ортаға|300px]] || [[Сурет:Атырау. НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ.jpg|ортаға|300px]]|| [[File:Атырау АМӨЗ.jpg|ортаға|250px]]  
|}

== Көлік және инфрақұрылым ==
Қазіргі таңда Атырау қаласында көліктің барлық түрлері де дамыған.[[Сурет:Атыраудағы экологиялық таза автобустар.jpg|thumb|right|300px|Атыраудағы экологиялық таза автобустар]]
'''Қоғамдық көлік.''' Атырау қаласының [[Автобустың маршруты|маршрут желісі]] күні бүгінге 51 маршрут жұмыс атқаруда. 2013-2015 жылдары аралығында қалаішілік маршрутында қызмет көрсететін «АйсТрансХолдинг» ЖШС-і өз қаражаты есебінен 51 дана [[автобус]] сатып алды. 
Қоғамдық көліктер [[GPS]] – мониторинг жүйесін қолданады, ол онлайн режимінде қалалық қоғамдық көліктердің маршруттары, аялдамалар және көліктің ағымдағы жағдайы туралы ақпараттарды ұсынады.

«Атырау» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясының қатысуымен «Atyrau-Avtopark» автобус паркі құрылып, оған Семей қаласынан 65 жаңа автобус сатып алынды. 2020 жылы «Ақ Жайық Автопарк» ЖШС-і экологиялық тұрғыдан қоршаған ортаға лас шығарынды шығармайтын 160 жаңа автобус алды. 
2021 жылдан бастап автобустар санын 140-тан 250-ге дейін көбейтуді жоспарлап отыр. Бұл саптағы 220 автобус мүмкіндігі шектеулі азаматтардың қажеттіліктері үшін толық бейімделген.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ernur.kz/kazakstan/atyrauda-metanmen-zhuretin-avtobustar-zholgha-shykty|title=Атырауда метанмен жүретін автобустар жолға шықты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

Қалада троллейбус жүйесі 1996 жылдың 09 қыркүйегінде ашылып, 1999 жылдың 29 сәуірінде оның қозғалысы тоқтатылды. Бір ғана маршрутта 5 троллейбус қызмет көрсетті.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://transphoto.org/city/402/|title=Троллейбус компаниялары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Темір жол көлігі.''' Атырау арқылы өтетін темір жол вокзалынан 13 бағыт бойынша 24 поезд кесте бойынша жолаушылар тасымалын қамтиды. Темір жол Атырауды Қазақстанның [[Алматы]], [[Ақтөбе]], [[Астана]] сияқты ірі қалаларымен, сондай — ақ Ресейдің ([[Мәскеу]], [[Саратов]], [[Волгоград]], [[Астрахан]]), Тәжікстанның ([[Куляб]], [[Худжанд]], [[Душанбе]])  қалаларымен және Өзбекстан астанасы-[[Ташкент]]пен байланыстырады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://atyrau.invest.gov.kz/kz/about/infrastructure/|title=Инфрақұрылым|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Әуе көлігі.''' Атырау әуежайынан келесі бағыттар бойынша рейстер ұшырылады:[[File:Атырау әуежайы.jpg|thumb|right|300px|Атырау халықаралық әуежайы]]
{{Airport-dest-list| {{flagicon|Қазақстан}} [[Air Astana]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Ақтау]], {{flagicon|Түркия}} [[Ататүрік атындағы халықаралық әуежай|Ыстамбұл]], {{flagicon|Нидерланд}} [[Схипхол|Амстердам]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Qazaq Air]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Ақтөбе халықаралық әуежайы|Ақтөбе]],{{flagicon|Қазақстан}}[[Орал халықаралық әуежайы|Орал]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Bek Air]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]]| {{flagicon|Қазақстан}} [[SCAT]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Актау]], {{flagicon|Әзірбайжан}} [[Баку әуежайы|Баку]]
| {{flagicon|Ресей}} [[Аэрофлот]]|{{flagicon|Ресей}} [[Шереметьево әуежайы|Мәскеу-Шереметьево]]}}
Қабылдайтын әуе көлігі түрлері: Ан-12, [[Ан 24|Ан-24]], Ан-26, Ан-28, Ан-30, [[Ан-32]], [[Ан-72]], Ан-74, [[Ан-124]], Ил-62, Ил-76, [[Л-410]], Ту-134, Ту-154, Як-40, Як-42, [[Airbus A320|Airbus A319]], [[Airbus A320]], Airbus A321, ATR 42, ATR 72, [[Boeing 707]], [[Boeing 737]], [[Boeing 747]], [[Boeing 757]], Boeing 767, және тағы да басқа 3-4 кластағы ӘК түрлері, барлық типтегі [[тікұшақ]]тар.

== Атырау қаласының көпірлері ==
[[1965 жыл]]ы [[28 тамыз]]да [[Жайық|Жайық өзені]] арқылы өтетін қаладағы алғашқы темірбетон көпір салынып, пайдалануға берілді. Көпірдің ұзындығы 259 метр, биіктігі 10 метр. «Орталық» көпір Сәтбаев даңғылы мен Абай көшесін байланыстырады. Символикалық рөлі Европа мен Азияны жалғастырады.

Қаланың солтүстік бөлігінде [[1985 жыл]]ы Ғаббас Берғалиев көшесінің бойымен айналма көпір пайдалануға берілді. Ұзындығы 200, ені 17 метр, ол А-27 Ақтөбе - Астрахан тас жолында қала арқылы өтетін транзиттік автомобиль жолына айналды.
[[Сурет:Атырау көпірлері.jpg|thumb|right|350px|[[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын жалғайтын автомобиль және жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер]]
[[2001 жыл]]ы «Тәуелсіздікке 10 жыл» аспалы «жаяу жүргіншілерге арналған» көпір салынды. Ұзындығы 551 метрлік көпір Гиннестің рекордтар кітабына әлемдегі ең ұзын жаяу жүргіншілер көпірі ретінде енгізілген.
[[2008 жыл]]ы қаланың оңтүстік бөлігінде [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]] шағын аудандарын байланыстыратын «Балықшы» көпірі салынды. Ұзындығы 484,4 м, ені 23,9 м.

Осы жылы Балықшы-Перетаска көпірі пайдалануға берілді. Ұзындығы 63,7 м, ені 14 м. Ол Балықшы шағын ауданы мен Мирный және [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]] шағын аудандарын жалғастырушы рөлін атқарады.

[[2009 жыл]]ы Сұлтан Бейбарыс даңғылын жалғастыратын көпір ашылды. Өткізу қабілеті тәулігіне 5-7 мың автомобильді құрайтын төрт жолақты көпір, ұзындығы 800 м кіреберіс жолдармен, ұзындығы 380,7 м және ені 22 м, жүріс бөлігінің ені 16 м. Екі жағынан жаяу жүргінші жолы 2,5 метр құрайды. Сұлтан Бейбарыс даңғылы бойындағы көпір теміржол вокзалын (сол жағалау) және оң жағалаудағы «Атырау» халықаралық әуежайын байланыстырады.

Осы жылы қаланың [[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын (Әуезов даңғылынан Ғұмаров көшесіне) жалғайтын «Мұнайшы» көпірі пайдалануға берілді. 4 жолақты көпірден тәулігіне 5-7 мың автомобиль өтеді. Көпірдің жалпы ұзындығы 693 метр, ұзындығы 483 метр және ені 17 метр. Жүріс бөлігінің ені 14 метр, екі жағында ені 1 метр 2 жаяу жүргіншілер жолы бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://rus.azattyq.org/a/Atyrau_bridge_opening_salary/1784299.html|title=Атырау қаласындағы көпірдің тұсаукесері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

[[2010 жыл]]ы Мечников пен Баймұханов көшелерін жалғайтын көпір салынды. Ұзындығы 770, ені 23,5 метр. Ол қаламыздың 370 жылдығына орай ашылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=6cnh0nQg_ug|title=Атырау қаласындағы көпірлер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Мәдениеті ==
Атырауда [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]], [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония]], Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы орналасқан. [[Атырау халық ұлт аспаптар оркестрі|Дина Нұрпейісова атындағы халық ұлт-аспаптар оркестрі]] жұмыс жасайды.

[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]], Қазақстандағы мезозой дәуірінен сыр шертетін жалғыз палеонтологиялық мұражайы Атырау қаласында орналасқан.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=cT0rkEH4xWw|title=Палеонтологиялық мұражай жаңғыртылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt; [[Атырау облыстық өнер мұражайы|Ш.Сариев атындағы Атырау облыстық көркемсурет және қолданбалы сәндік өнер мұражайы]], кинотеатрлар, мәдениет және демалыс паркі, қонақ үйлер т.б.жұмыс істейді.

«Ғ.Сланов атындағы Атырау облыстық ғылыми әмбебап кітапхана», Атырау облыстық балалар кітапханасы, Облыстық көрмейтін және нашар көретін азаматтар кітапханасы, №1,2,3 Атырау қалалық орталық балалар кітапханалары қала тұрғындарына өз қызметтерін көрсетуде.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония|Н.Жантөрин атындағы филармония]] !! [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]] !! Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы !! [[Атырау облыстық өлкетану мұражайы|Атырау тарихи-өлкетану мұражайы]]
|-
| [[Сурет:Atyrau filarmonia(dom radio).jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау облыстық драма театры.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау тарихи-өлкетану мұражайы.jpg|ортаға|200px]]
|}

==Сәулеті және көрікті жерлері==
Атырау архитектуралық құрылысы жағынан үшке бөлінеді. Жайықтың оң жағасындағы ескі қалада негізінен ''20 ғасырдың басында'' салынған бір қабатты ағаш және кірпіш үйлер кездеседі. Орталық бөлігінде екі қабатты тас үйлер, ''4 – 5 қабатты тұрғын үйлер'' мен мекеме жайлары бар. Өзеннің сол жағалауында кеңес өкіметі жылдары Ембімұнай кенті мен мұнай айыру зауытының қалашығы пайда болды. [[Жайық]]қа салынған көпір (''1965'') [[Еуропа]] мен [[Азия]] құрлықтарында жатқан қаланың екі бөлігін байланыстырады.

Атырау қаласының заманауи сәулетіне Исатай мен Махамбет алаңы, Иманғали мешіті, XIX ғасырда салынған [[Успен соборы|Православ шіркеуі]], (бұл шіркеу Атырау қаласында тұрғызылған алғашқы ғимарат), Marriott қонақ үйі, Алмагүл ықшам ауданы, соңғы үлгіде салынған спорт, мәдениет сарайларын айтуға болады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nur.kz/leisure/tourist-routes/1721256-dostoprimecatelnosti-atyrau/|title=Атыраудың көрікті жерлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Иманғали мешіті]] !! [[Успен соборы]] !! Marriott қонақ үйі
|-
| [[Сурет:Атырау. Иманғали мешіті.jpg |ортаға|300px]]|| [[Сурет:Атырау. Успен соборы.jpg|ортаға|300px]] ||[[Сурет:Marriott қонақ үйі.jpg|ортаға|300px]]
|}

== Саябақтары ==
Қазір Атырау қаласында 6 саябақ бар. Жеңіс саябағы, «Алмагүл» ықшам ауданындағы саябақ,  «Балықшы» ықшам ауданындағы саябақ, ретро паркі, №1 және №2 ықшам ауданындағы, және «Тұрғындар қалашығындағы» саябақтар. Саябақтардың аумағы 10 гектарға жетеді. Олар жасыл желектерден, аллеялардан, абаттандырылған жолдардан, орындықтар мен серуендеу алаңдарынан тұрады. Сонымен қатар танымал тұлғаларға ескерткіштер, субұрқақтар, мүсіндер және т.б. бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=В.Гузиков. Атырау қаласындағы саябақтар жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтар сияқты өсуде|title=Атырау облысының ақпараттық ресурсы 07.08.2019.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Жеңіс» саябағы''' — Ұлы Отан соғысы жауынгерлерін еске алуға арналған мәңгілік алау арқылы таныс. Кіре беріс қақпадан кейін әскери техниканың нақты үлгілері қойылған. Мұнда [[Ан-2|ұшақ]], [[Т-34|танк]], зеңбірек, бронетранспортер т.б. көруге болады. Жеңіс саябағындағы &quot;Тағзым Аллеясы&quot; алаңында Ұлы Отан соғысының атыраулық қаһармандарына арналған 14 бюст орнатылған. Парктің орта тұсында аспанға бағытталған найзаның жанында орналасқан Мәңгілік алау бар. Сондай-ақ, парк құрамында «Естелік қабырғасы» бар. Ол бірнеше ондаған ірі гранит плиталардан тұрады, олардың үстінде Екінші дүниежүзілік соғыстан оралмаған Атырау облысы тұрғындарының есімдері жазылған. Саябақта  қаза тапқан интернационалист жауынгерлерді, сондай-ақ тәжік-ауған шекарасында қаза тапқан қазақстандық жауынгерлерді еске алуға арналған [[ескерткіш]] орнатылған.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://tumba.kz/putevoditel/48-%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C/25303-park_pobedy_atyrau.html|title=Атырау бойынша нұсқаулық: Жеңіс паркі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Ретро Парк саябағы''' — өткен ғасырдың елуінші жылдарындағы [[Неоклассицизм|неоклассикалық]] үлгіде салынған. Оның негізгі аумағын парк аллеялары құрайды. Бұл саябақ [[Жайық]] өзенінің жағалауы мен [[Мұнайшылар қалашығы|«Тұрғындар қалашығының»]] аралығында орналасқан. Саябақта әртүрлі павильондар, амфитеатр, түрлі түсті жарықпен әрленген су бұрқақтары, ретро стиліндегі дәмхана т.б. бар. Орта тұсында жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер,  жасанды тоғандар және басқа да сәулет туындылары орналасқан. Саябақта &quot;Дос-Мұқасан&quot; музыкалық ансамбліне орнатылған  ескерткіш бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://merei-m.kz/ru/2017/12/09/atyraudy-zha-a-retro-sayaba-y/|title=Атыраудың жаңа ретро-саябағы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Жастар саябағы''' — Жайық өзенінің Еуропа бөлігіндегі жағасында орналасқан. Саябақта жүгіру, велосипед, жаяу жүргіншілер жолы салынған. Мұнда көлеңкелі конструкциялы жазғы мобильді кафелер, балалар мен ересектерге арналған алаңдар, спорт жабдықтары, аттракциондар бар. Аумағы – 6,5 гектар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kaz.inform.kz/news/atyrau-kalasynda-zhastar-sayabagy-ashyldy_a3701949/|title=Атырау қаласында Жастар саябағы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Жеңіс саябағы !! Ретро парк !! Жастар саябағы
|-
| [[Сурет:Атырау. Жеңіс саябағы.jpg |орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Ретропарк.jpg|орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Жастар саябағы.jpg|орта|280px]]
|}

== Атырау қаласының ескерткіштері ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Танымал тұлғаларға арналған ескерткіштер
|-
! Сұлтан Бейбарыс ескерткіші !!Исатай-Махамбет ескертіші!! Үш биге арналған ескерткіш !! Халел Досмұхамедов ескерткіші
|-
| [[Сурет:Атырау. памятник Султану Бейбарысу.jpg |орта|250px]] ||[[File:Исатай Махамбет.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Үш биге ескерткіш.jpg|орта|250px]] || [[File:Atyrau university.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Ақын-жазушыларға арналған ескерткіштер
|-
! Әбу Сарсенбаев ескерткіші!! Хамит Ерғалиев ескерткіші !! Фариза Оңғарсынова ескерткіші !! Жұмекен Нәжімеденовке ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Абу Сарсенбаев.jpeg|орта|250px]]|| [[Сурет:Атырау. Х.Ерғалиевқа ескерткіш.jpg|орта|250px]]|| [[Сурет:Ф.Оңғарсынова ескерткіші.jpg |орта|200px]] ||[[Сурет:Атырау. Ж.Нәжімеденов ескерткіші.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Күйшілер мен әншілерге арналған ескерткіштер
|-
! Құрманғазы Сағырбаев ескерткіші !! Дина Нұрпейсова ескерткіші !! Қаршыға Ахмедияров ескерткіші !!Атырау. Дос Мұқасанға ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Құрманғазы ескерткіші.jpg|орта|200px]]|| [[Сурет:Атырау. Дина Нурпейсова ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Қаршыға Ахмедияров ескерткіші.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Дос Мұқасан.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Соғыс ардагерлеріне арналған ескерткіштер
|-
! Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш !!Қайырғали Смағұлов ескерткіші !! Хиуаз Доспановаға ескерткіш !!Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш аллея
|-
| [[Сурет:Атырау. Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш.jpg|орта|280px]]||[[Сурет:Атырау. Қайырғали Смағұлов ескерткіші.jpg |орта|150px]]  || [[Сурет:Атырау. Хиуаз Доспановаға ескерткіш.jpg|орта|200px]]||[[Сурет:Атырау. Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Әртүрлі ескерткіштер
|-
! Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш !! Молекула ескерткіші !! Бекіре балығына ескерткіш !! Әлші (асық) ескерткіші
|-
| [[File:Атырау. Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш.jpg|орта|220px]]|| [[Сурет:Атырау. Молекула ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Бекіре балығына ескерткіш.jpg|орта|150px]]|| [[Сурет:Атырау. Әлші (асық) ескерткіші.jpg|орта|220px]]
|}

== Спорты ==
Атыраудан Токиодағы Олимпиадаға елдің құрама командасында ескек есу бойынша спорт шебері А.Круглов қатысты. Боксшы Б.Теміров Олимпиадалық ойындарға, әлемдік, еуропалық сайыстарға қатысып, үш дүркін КСРО чемпионы болды. Атырау ескекшілері  Д.Савин, А.Сафарян, С.Сергеев Қазақстанның бірнеше дүркін чемпиондары. [[Арман Константинұлы Шылманов|Арман Чилманов]]  84 кг салмақты таэквондодан 2008 жылғы Олимпиялық ойындардың қола медалі иегері. [[Сәния Махамбетова]] самбо және дэюдо күрестері бойынша халықаралық және республикалық сайыстарда бірнеше рет жеңістерге жетті.

'''[[Атырау (футбол клубы)|«Атырау» футбол командасы]]''' республика чемпионатының 2 дүркін қола жүлдегері (2001 және 2002 жылдар),  2009 жылы Қазақстан кубогының иегері. Қазақстан кубогының иегері.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://qfl.kz/ru/team/1/|title=OLIMPBET Премер лигасы Атырау|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

''' [[Бейбарыс (шайбалы хоккей)|«Бейбарыс» хоккей клубы]] ''' 4 дүркін Қазақстан чемпионы (2010/2011, 2011/2012, 2015/2016 және 2018/2019).&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%91%D0%B5%D0%B9%D0%B1%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%81|title=«Бейбарыс» хоккей клубы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Атырау» волейбол командасы ''' 2003 және 2006 жылғы еліміздің чемпионы, 4 рет Қазақстан кубогының иегері -2000, 2009, 2010, 2015

'''«Атырау Барыстары»''' баскетбол командасы  Қазақстан біріншілігінің 2-рет алтын (2010/2011, 2015-2016), 7-дүркін күміс жүлдегері. (011/2012, 2012/2013, 2013/2014, 2016/2017, 2017/2018, 2018/2019, 2019/2020.&lt;ref&gt;http: //www. bcbarsyatyrau.kz/&lt;/ref&gt;

Спорт нысандарынан Атырау қаласының орталық [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] бар. Қасында спорт комплексі және жүзу бассейні орналасқан. Денешынықтыру және сауықтыру орталығында (ФОК)  әртүрлі спорт секциялары жұмыс жасайды.
[[Атырау мұз айдыны]] сарайында хоккейден еліміздің біріншілігінің ойындары өтеді. Теннис орталығында үлкен теннис ойнауға арналған 4 ашық және 4 жабық алаң бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://24.kz/kz/archive/zha-aly-tar/t-uelsizdikke-25-zhyl/item/154229-khaly-araly-talap-a-saj-tennis-ortaly-y-ashyldy|title=Атырауда халықаралық талапқа сай теннис орталығы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Спорт нысандары
|-
! [[Атырау мұз айдыны|Мұз айдыны сарайы]] !! Атырау Теннис орталығы !! [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] !! Байдарка және каноэ спорты
|-
| [[Сурет:Атырау. Мұз айдыны сарайы.jpg|ортаға|200px]]|| [[File:Атырау Теннис орталығы.jpg|ортаға|250px]] || [[File:Munaishy stadium.jpg|ортаға|200px]] || [[File:Атыраудағы байдарка және каноэ спорты.jpg|ортаға|200px]]
|}

== Білім жүйесі ==
=== Мектепке дейінгі мекемелер ===
Мектепке дейінгі мекемелердің құрамына мектепке дейінгі жастардағы балалардың күндізгі уақытта және тәулік бойы болатын жалпы типтегі (бала бақшалар, балалар яслиі, балалар үйі, мектепке дейінгі балалар үйі) мекемелері, ақыл-ой және дене бітімі дамуында ауытқулары бар арнайы мектепке дейінгі мекемелер, аурушаң балаларды салауаттандыруға арналған жазғы демалыс орындары кіреді. Атырау қаласы бойынша 46 балабақшада 13 863 бүлдіршіндер тәрбиеленуде.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://goroo-atyrau.kz/balabakshalar.html|title=Атырау қаласының білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Мектептегі білім ===
Атырау қаласының 61 мектебінде, оның ішінде Атырау облыстық дарынды балаларға араналған казақ-түрік лицейі, Атырау облыстық дарынды балаларға арналған мамандандырылған мектеп-лицей-интернаты, Ағышын тілін терең оқытатын техникалық гимназия, Атырау қалалық білім бөлімінің қалалық лицейі, Облыстық дарынды балаларға арналған мектеп-интернат, Үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мамандандырылған №30 мектеп-гимназия, Облыстық ұлттық гимназия, №34 лингвистикалық мектеп-гимназия, Н.Тілендиев атындағы облыстық &quot;Кіші өнер академиясы&quot;. Назарбаев Зияткерлік мектебі сияқты білім ордаларында 73 690 оқушы білім алуда.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://biznesinfo.kz/usefullinks/page/shkoly-atyrau-i-atyrauskoy-oblasti--adres--telefon|title=Атырау қалалық білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Жоғары оқу орындары === 
'''[[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]''' —2001 жылы құрылып, білім және ғылым министрлігі берген лицензия негізінде еңбек нарығында табысты жұмыс істейді. Институт -күндізгі және сырттай оқыту формалары бойынша қазақ және орыс тілдерінде 16 мамандық бойынша [[Сурет:АИГИ корпус №2.jpg|thumb|right|300px|'''Атырау инженерлік-гуманитарлық институты''']]жоғары-кәсіптік мамандар (бакалавриат) даярлайтын жоғары оқу орны. Институт жоғары білікті кадрларды даярлау бойынша маңызды ғылыми және оқу орталығы болып саналады. Институт инновациялық бағдарламаларды сәтті іске асырағаны үшін 2004 жылы Еуропа кәсіпкер қауымдастығының «INSAM» алтын медалімен (Женева, 2005 ж), Халықаралық «Алтын Құйма» (CBS Consult, Мәскеу, 2007) марапатталды. &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aigi.kz/language/kk/|title=Атырау инженерлік-гуманитарлық институты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Халел Досмұхамедов атындағы Атырау университеті]]''' —Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде өзіндік тарихы мен тәжірибесі бар халықаралық деңгейдегі бәсекеге қабілетті мамандар даярлайтын жоғары оқу орындарының бірі. Университет 1950 жылы 14 маусымда мұғалімдер институты ретінде ашылды. 1955 жылы мұғалімдер институты педагогикалық институтқа айналды. 1994 жылы педагогика институты Атырау университеті болып құрылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://asu.edu.kz/university/|title=Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Атырау мұнай және газ университеті|Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті]]''' —еліміздің мұнай-газ саласы мен Батыс Қазақстан облысының экономикасын, білімі мен ғылымын жетілдіруге үлкен үлес қосуда. Атырау Мұнай және газ университеті Батыс Қазақстанның Білім және ғылым орталығына айналуда және Қазақстанның мұнай-газ саласындағы шығармашыл жастар мен өнеркәсіптік кәсіпорындар ұжымдары арасында лайықты құрметке ие болды. Атырау Мұнай және газ университеті еліміздің мұнай-газ саласы үшін жоғары білікті мамандарды даярлау бойынша Қазақстан Республикасының жалғыз мамандандырылған жоғары оқу орны болып табылады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aogu.edu.kz/|title=Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Колледждері ===    
*[[Атырау аграрлы-техникалық колледжі]] 
*Атырау балық өнеркәсібі колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://edu-kz.com/kz/kolledzhder/atyraudagy-balyq-sharuashylygy-kolledzhi|title=Атырау балық өнеркәсібі колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
[[Сурет:Атырау. Қазақстан-Канада жоғарғы мұнай колледжі (APEC ).jpg|thumb|оңға|450px|Атырау. Жоғары мұнай колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ticketon.kz/kz/place/vysshij-kolledzh-apec-petrotechnic|title=Жоғары мұнай колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;]]
*Атырау бизнес және құқық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://2gis.kz/atyrau/firm/70000001034596018|title=Атырау бизнес және құқық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау жоғарғы медицина колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://2gis.kz/atyrau/firm/70000001034595563|title=Атырау жоғарғы медицина колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://college.aigi.kz/|title=Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау индустриалды колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/kz/college/view/15|title=Атырау индустриалды колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау сервис колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/ru/college/view/5|title=Атырау сервис колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау энергетика және құрылыс колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/kz/college/view/1|title=Атырау энергетика және құрылыс колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*С.Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://vipusknik.kz/kz/institutions/college/atyrauskiy-politekhnicheskiy-kolledzh-im-salamata-mukasheva|title=С.Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Д.Нұрпейсова атындағы музыка колледжі (академиясы)&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://musiccollege.kz/|title=Д.Нұрпейсова атындағы музыка колледжі (академиясы)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Каспий маңының қазіргі заманғы колледжі (ПСК)&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://psvk.edu.kz/%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%BB%D0%B5%D0%B4%D0%B6-%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%85%D1%8B/|title=Каспий маңының қазіргі заманғы колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Жоғарғы мұнай колледжі (APEC)&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://vipusknik.kz/kz/institutions/college/vysshiy-kolledzh-apec-petrotechnic?ysclid=m3gzy0xxfx185332536|title=APEC PetroTechnic жоғары колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Қ.Дүтбаева атындағы гуманитарлық колледж&lt;ref&gt;http://gumcollege.kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422174503/http://gumcollege.kz/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Мұнай және газ технологиялық колледжі
*«Болашақ» кәсіби-гуманитарлық колледжі

== Денсаулық сақтау ісі ==
Гурьевте тұрған әскери бөлімде алғаш рет 15 орындық [[аурухана]] ашылған. 1901 жылы осы ауруханаға арналған 2 үй салынып, оның біреуі  хирургиялық, біреуі басқа ауруларды емдеу орны боп белгіленген және 1 дәрігер, 2 фельдшер жұмыс жасаған. [[File:Атырау. №2 қалалық емхана.jpg|thumb|right|300px|Атырау.1951 жылы салынған мұнайшылар ауруханасы]]Ұлы Отан соғысы жылдарында Атырау қаласына 2 [[госпиталь]] орналастырылды. 1967 жыл мен 1987 жылдың аралығында облыстық аурухананың, балалар ауруханасының, перзентхананың, облыстық онкологиялық және туберкулезді емдеу диспансерінің жаңа үйлері іске қосылды.&lt;ref&gt;Атырау медицинасының шежіресі. Ғарифолла Шәңгереев, Өнербай Жанбала -Алматы 2010, &quot;Арыс&quot; баспасы. *ISBN 978-601-291-007-0&lt;/ref&gt;

Қазіргі кезде Атырау облыстық ауруханасы, балалар ауруханасы, №2 Атырау облыстық ауруханасы (Облыстық жұқпалы аурулар ауруханасы), Атырау қалалық медициналық жедел жәрдем станциясы, қалалық перзентхана, ЖИТС алдын алу және онымен күресу орталғы, балалар стоматологиясы, өкпе аурулар санаториясы, кардиология орталығы, көз аурулар ауруханасы, қан орталы, наркологиялық диспансері, онкологиялық диспансері, патологоанатомия бюросы, перинаталдық орталық, психиатриялық жүйке аурулар ауруханасы (Психикалық сауықтыру орталығы), тері-венерология диспансері, туберкулезге қарсы күрес диспансері, теміржол ауруханасы, орталық нерв жүйесі зақымдалған балаларға арналған сәбилер үйі т.б. дәрігерлік ұйымдар жұмыс жасайды.

== БАҚ ==
=== Газет-журналдары ===
[[File:Атырау газеті.jpg|оңға|200px]]'''[[Атырау (газет)|«Атырау» газеті]]''' —Қазақстанның батыс өлкесіндегі алғашқы ұлттық басылымдардың бірі. Оның негізін қалап, материалдық базасын жасақтап, алғашқы нөмірлерін шығарған 1923 ж. Гурьев уездік партия комитетінің бірінші хатшысы болған Төлепкерей Өтеулиев. Алғашқы саны «Ерік» деген атаумен 1923 жылы сәуір айында шықты. «Атырау»  аймақтың тыныс-тіршілігін қалың оқырманға жеткізіп келе жатқан облыстық газет.&lt;ref&gt;Егемен Қазақстан. 02.11.2018&lt;/ref&gt;
[[File:Прикаспийская коммуна.jpg|оңға|200px]]
'''[[Прикаспийская коммуна|Прикаспийская коммуна газеті]]''' —орыс тілінде шығатын облыстық қоғамдық-саяси газет. Газет 1920 жылдың 26 ақпан айынан бастап «Трудовая Правда» атымен шықты. Газет облыстың өзекті мәселелері туралы, нарықтық қатынастар, халық шаруашылығын дамыту тұрақты көрініс табуда.&lt;ref&gt;Атырау: Энциклопедия. -Алматы: Атамұра, 2000&lt;/ref&gt;

'''[[Ақ Жайық (газет)|«Ақ жайық» газеті]]''' —Атырау облысындағы кең тараған әрі тұңғыш тәуелсіз апталық басылым. Алғашқыда «Компаньон» (1991), кейін «Местное обозрение» (1992) аталып, шағын көлемде жарық көрген газет 1993 жылы мамыр айынан «Ақ жайық» аталды. Бұл - нарық жағдайына бейімделген, облыс, республика көлемінде өзін-өзі қаржыландыруға толық көшкен алғашқы газеттердің бірі.[[File:Ақ Жайық.jpg|оңға|200px]]

Сонымен қатар &quot;Мегаполис Атырау&quot;, &quot;Мұнайлы Астана&quot;, &quot;Алтын сақа&quot;, &quot;Алтын аймақ&quot; апталық газеттері және &quot;Мерейлі мекен&quot; журналы шығады.

=== Телеарналары ===
Атырау облыстық телерадиокомпаниясының хабар тарату саясаты [[Қазақстан (корпорация)|«Қазақстан» РТРК АҚ]] жүргізіп отырған саясатына толық сәйкес келеді. Ол ақпараттық және білім беру функцияларын орындай отырып, мемлекет пен қоғам арасындағы қатынастарды [[Сурет:Атырау телемұнарасы.jpg|thumb|оңға|300px|Атырау телемұнарасы]] үйлестіруге бағытталған. Телеарнаның басты міндеті - аймақтық деңгейде мемлекеттік саясатты жүргізу. Телеарнаның жалпы апталық көрсетілімі 119 сағатты құрайды. Оның ішінде мемлекеттік тілде - 80,30 сағат, немесе жалпы хабардың 68%. Меншікті бағдарламалар 45 сағатты құрайды немесе жалпы эфирдің 38% құрайды. &quot;Atyray&quot; телеарнасының хабар тарату антеннасы 180 метрлік мұнараның 153-і метрінде орналасқан.
Жетістіктері:
*Телевизияның «АПТА» ақпараттық-талдау бағдарламасы (авторы және жүргізушісі Н. Қосшиев) Халықаралық «Шабыт» фестивалінің арнайы дипломымен марапатталды;
*Теледидарда алғаш рет «Өзен өз арнасыммен ағады» атты 7-сериялық телехикая түсірілді;
*Ұлы Отан соғысының 60 жылдығына орай &quot;Тағдыр-Судьба&quot; телефильмі түсіріліп, ол [[Волгоград]] қаласында өткен ІV-Халықаралық &quot;Мәңгілік алау&quot; фестивалінде &quot;Үздік авторлық жұмыс&quot; номинациясында ІІ орын алды;
*[[Астрахан]] қаласында өткен Халықаралық &quot;Адам және теңіз&quot; байқауында &quot;белсенді азаматтық ұстанымы үшін&quot; номинациясында &quot;Каспий экологиясы: мәселелерді шешу жолдары&quot; фильмі жеңіске жетті;
*«Туған өлкем – Атырау» бағдарламасы республикалық &quot;Шаңырақ&quot; шығармашылық байқауында жеңіске жетті /Астана қ./;
*«Аманат» циклдік бағдарламасы &quot;Ең үздік тарихи-мәдени бағдарлама&quot; номинациясы бойынша Қазақстан РТРК АҚ ұйымдастырған байқауда ІІ орын алды /Астана қ./&lt;ref&gt;https://atyrautv.kz/ru/&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар [[КТК (телеарна)|КТК]], НТВ, [[Хабар (телеарна)|Хабар]], [[24KZ]], [[EL ARNA (телеарна)|Ел арна]], [[Qazsport]], Мир, [[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan]], 1-канал &quot;Евразия&quot;, СТВ, [[Astana TV]], [[НТК (телеарна)|НТК]], 31 канал, Абай ТВ, [[Жетінші арна]], ТВЦ т.б.арналар жұмыс жасайды.

=== Радио ===
'''«Atyraý radiosy»'''—ның тарихы 1938 жылы Гурьев облысының құрылуынан бастау алады. 1938 жылдың 2-ші наурызында алғаш рет радио хабары 
[[Сурет:Атырау радиосы.jpg|оңға|200px]] эфирге шықты. Қазір ол 102.0 FM жиілігінде тәулігіне 17 сағат хабар таратып отыр. 80 жыл бұрын сол кездегі Гурьев халқына алғашқы жаңалық таратқан бұл медиа-мекеме бүгінде заман сұранысына сай жаңа технологиямен жабдықталған. Елдегі саяси-экономикалық, төтенше жағдайлар кезінде дереу үн қосып, халыққа жедел ақпарат таратып, қоғамда оң пікір қалыптасуына ықпал етіп отыр. 
Қазір кеңейтілген диапазонды 1000 киловаттық жаңа радиотаратқыш іске қосылып  радиотолқынның таралу аймағы 60 шақырымға дейін кеңейді.&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/atyrauda-zhana-radiostudiya-men-zhana-radiotaratkysh-iske-kosyldy_a3542003 Атырауда жаңа радиостудия мен жаңа радиотаратқыш іске қосылды&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар 101,0 [[Қазақ радиосы]], 101,6 Радио Дача, 102,8 [[Шалқар (радио)|Шалқар радиосы]], 103,6 [[Тандем радиосы]], 104,4 NS радиосы, 104,8 Lux FM, 105,2 Русское радио Азия, 105,7 Восток FM, 106,2 Дала FM, 106,8 Европа+ Казахстан, 107,2 [[Жұлдыз FM]], 107,7 Авторадио Казахстан т.б. жұмыс жасайды.&lt;ref&gt;https://vcfm.ru/vc/Asia/guryev.htm&lt;/ref&gt;

==Қаланың назар аударарлық орындары==
*[[Иманғали мешіті]]
*[[Успен соборы|Успен шіркеуі]]
*[[Құрманғазы Сағырбайұлы]] ескерткіші
*[[Сұлтан Бейбарыс]] ескерткіші
*[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]]
*[[Хиуаз Қайырқызы Доспанова|Хиуаз Доспанова]] ескерткіші
*[[Исатай]]-[[Махамбет]] ескерткіші

== Атырау қаласының суреттері ==
&lt;gallery&gt;
Сурет:Atyrau street.jpg|Атыраудың көшелері
Сурет:Atyrau rivers.jpg|[[Жайық өзені]]
Сурет:New buildings of Atyrau.jpeg|Атыраудағы БТА банкінің ғимараты
Сурет:Hotel Kazakhstan in Atyrau.jpg|«Қазақстан» қонақ үйі
Сурет:Атырау қаласы Жаңа құрылыстар.jpg|Жаңа кварталдар

&lt;/gallery&gt;

== Белгілі тұлғалар ==
* [[Болат Жамитұлы Өтемұратов]] - Қазақстан Республикасы Президентінің Іс басқарушысы
* [[Темір Нұрбақытұлы Бекмамбетoв|Тимур Нұрбақытұлы Бекмамбетoв]]  - кинорежиссер, клипмейкер , продюсер 
* [[Ғани Есенкелдіұлы Қасымов]]- Қазақстан патриоттары партиясының төрағасы                                                                     
* [[Аркадий Юрьевич Волож]]  - Яндекс компаниясының бас директоры
* [[Фариза Оңғарсынова]] - ақын, халық жазушысы, журналист

== Бауырлас қалалары ==
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтау]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Орал]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтөбе]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Russia}} [[Астрахан]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Russia}} [[Сыктывкар]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Israel}} [[Ашдод]], [[Израиль]]
* {{flagicon|United Kingdom}} [[Абердин]], [[Құрама Патшалық]]

== Тағы қараңыз ==
* [[Атырау облысы]]
* [[Атырау аграрлы техникалық колледжі]]
* [[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]
* [[Атырау мұнай және газ университеті]]
* [[Атырау университеті]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ Атырау облысы әкімдігінің ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141007025035/http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ |date=2014-10-07 }}
* [http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php Atyrau City ақпараттық-танымдық торабы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060824051746/http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php |date=2006-08-24 }}
* [http://www.atr.kz Облыстық &quot;Атырау&quot; газеті]

{{Commonscat|Atyrau}}
{{Қазақстан қалалары}}
{{Атырау облысы}}
{{Атырау қалалық әкімдігі елді мекендері}}
{{Жайық өзені бойындағы елді мекендер}}

[[Санат:Атырау]]
[[Санат:Каспий теңізі кемежайлары]]
[[Санат:Жайық казак әскерінің тарихи елді мекендері]]</text>
      <sha1>noqyaoetonqmuwhvunnjl5i1oufwjxb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400887</id>
      <parentid>3400886</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T07:39:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Колледждері */ дереккөз</comment>
      <origin>3400887</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="80418" sha1="jvqkdwjxnzu22j5bxzu6adm7p8u97rw" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = қала
 |атауы                   = Атырау
 |сурет                   = {{Photomontage
|photo1a                = Урал река.jpg
|photo2a                = Тенгизшевройл и Марриотт.jpg
|photo2b                = Ural River Atyrau.JPG
|photo3a                = Атырау. Иманғали мешіті.jpg
|photo3b                = 카자흐스탄 아티라우(중앙공원) - panoramio - 우한길(HK Woo).jpg

|photo4a                = Atyrau filarmonia(dom radio).jpg
|spacing                = 2
|position               = center
|color_border           = white
|color                  = white
|size                   = 290
|foot_montage           = 
}}
 |әкімшілік күйі          = Облыс орталығы
 |елтаңба                 = Coat of arms of Atyrau.svg
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_deg =47 |lat_min =7 |lat_sec = 
  |lon_deg =51 |lon_min =53 |lon_sec = 
  |CoordAddon             = type:city(146862)_region:KZ
  |CoordScale             =
 |ел картасы              = 300
 |облыс картасы           = 
 |аудан картасы           = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы                  = Атырау облысы
 |кестедегі облыс         = Атырау облысы
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |әкімі                   = Шәкір Кейкін
 |add1n              = Әкімдік мекенжайы
 |add1               = Атырау қаласы, Әйтеке би көшесі, №77А
 |құрылған уақыты         = 1640
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = ''Усть-Яицкий қалашығы, Нижний Яицкий қалашығы, Чапаев, Гурьев''
 |статус алуы               = 1885
 |жер аумағы                  = 458
 |климаты                 = қатаң континенталды, қуаң
  |тұрғыны                = 316 449
  |санақ жылы             = 2023&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478686 Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)]&lt;/ref&gt;
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = [[қазақтар]] 88,95 %&lt;br&gt;[[орыстар]] 7,73 %&lt;br&gt;[[корейлер]] 0,79 %&lt;br&gt;[[татарлар]] 0,50 %&lt;br&gt;[[өзбектер]] 0,38%&lt;br&gt;басқалары 1,65 %&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT453226 Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)]&lt;/ref&gt;
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = атыраулық
 |телефон коды            = 7122
 |пошта индексі           = 
 |пошта индекстері        = 060001-060011
 |ортаққордағы санаты     = Atyrau
 |сайты                   = https://www.gov.kz/memleket/entities/akimat-atyrau?lang=kk Атырау қаласының әкімдігі
 |сайт тілі               = 
 |сайт тілі 2             = 
 |сайт тілі 3             = 
}}
{{мағына|Атырау (айрық)}}
'''Атырау''' — [[Атырау облысы]]ның әкімшілік орталығы, [[Қазақстан]]ның [[Батыс Қазақстан|батысында]], [[Жайық]] өзенінің бойында орналасқан қала. Қаланың негізі 1640 жылы қаланған. Тұрғыны 316 449 адам (2023).
Атырау қаласынан [[Астана]]ға дейінгі қашықтық 1810 км.

== Атауы ==
Қала жеріндегі белгілі тұңғыш тұрақты қоныс — қазіргі «Орбита» стансасы қасындағы [[Алтын Орда]] кезеңіндегі болған ''Лаэти'' асары. [[Ноғай ордасы]] кезеңінде балықшылардың тұрақты ''[[Үйшік]]'' қонысы [[Жайық|Жайық өзені]] [[саға]]сында орналасқан.

Казак-орыстар жаулап ала бастағанда [[1640]] ж. ''Яицкий городок'' аталған қалашық салынған. Жайықтың жоғарысында'' Верхний Яицкий городок'' (қазіргі [[Орал]] қаласы) деген қалашық салынғасын, ''Нижний Яицкий городок'' деп аталып кеткен, соңынан ол — ''Усть-Яицкий городок''.

[[Ресей империясы|Ресей ханшайымы]] [[Екатерина II]] ''Яик'' өзенін (Жайықтың [[Орыс тілі|орысша]] атауы) ''Урал'' деп атауын жарлығымен бекіткенде, қаланың атауы ''Гурьев городок'', ''Гурьев'' деп өзгертілген.

1920 жж. қысқа уақытқа большевиктер Гурьевті ''Чапаев'' деп қайта атаған.

1992 ж. бері қала атауы — Атырау.

== Этимологиясы ==
«Атырау» -лексикасы көбіне үлкен айдынды көлдің не теңіздің сала-салаға бөлініп, тармақтанып, шығанақтар мен арал, саға, мүйістер пайда болатын жағалауы. 
Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауын, теңіздің алабын қоса, жергілікті тұрғындар күні бүгінге дейін атырау деп атайды.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақтар|шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым=Атажұрт|орны= Алматы|баспасы=«Білік»|жыл=2003|томы=VIII |беттері=480 |барлық беті=480 |сериясы= |isbn=-5-7667-2054-8|тиражы= }}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
[[File:Герб гурьев.gif|thumb|left|400px|Гурьев таңбасы]]
ХVІ ғасырдың бірінші ширегінен бастап , Жайық-Каспий жағалауына Ресей патшасы өкіметінің саясатына шыдамаған және патша үкіметін мойындағысы келмеген қашқын орыс еріктілері, күнкөріс іздеген крепостной шаруалар, қылмыстық элементтерден тұратын Волга бойы казактары келіп қоныс тебе бастаған. Олар келе сала өз кәсіпшіліктерін ашып,балық аулау, балық тұздау қостарын ұйымдастырып, жатар тұрақ орындарын тұрғызады. Сол уақыттан бастап тұрғызылған тұрақтар «[[Үйшік]]» атанып кеткен.

Жайық-Каспий жолы Азия елдерімен басқа да елдерге жол ашатын «әрі қақпа,әрі кілт» болатынына көзі жеткен патша өкіметі,ХVІІ ғасырдың 30-шы жылдарының аяғында Ярославлдық көпес, бай саудагер Гурьевтер әулетіне Жайық бойында балық кәсіпшілігін ашуға және бекініс тұрғызуға рұқсат қағазын береді.
1640 жылы Гурьевтер әулетінің басшысы Гурий Назарьев, балалары Михаил, Иван және Андреймен Жайық бойына келіп қоныстанып, өнеркәсіптерін ашып, [[Жайық]] және [[Ембі]] өзені балықтарын өндірістік және сауда мақсатында пайдалана бастайды.

Бой көтерген қала мен балықшылық өндіріс табыстары осы өңірді мекендеуші байырғы қалмақтар мен орыс казактарының қызғаныштарын туғыза бастайды. Ақыры қашанда көршілерімен жауласып-қырқысып отыратын қала, қалмақтардың тонауына ұшырайды.

Жайық бойындағы бұл оқиға [[Астрахан]] әскерлері басшылығын елең еткізді.
Ағаштан тұрғызылған қорған қамал жаудан және өрттен қорғануға қорғаныс бола алмайтынына көздері жеткен патша үкіметі,теңіз маңы және Жайық бойының қорғанысын күшейту мақсатында, 1645 жылдың 18 ақпанында М.Гурьевке қаланы [[қамал]] етіп тұрғызуға рұқсат береді. Рұқсат қағазында қала қамалын Астрахан қаласының үлгісіндей етіп тұрғызу көрсетіледі.

Тас қала-қорғанның құрылысы 1647 жылдың 6 маусымда басталып кетеді. Тұрғызылып жатқан қала 1649 жылы казактар атаманы И.Кондырев бастаған казактар тобының шабуылымен тоналады. 
Жайық бойындағы тас қала-қамалдың құрылысы 15 жылдан соң 1662 жылы аяқталып, Гурьевтердің үлкен қаржылық шығынына шығады. ХVІІ ғасырдың аяғына таман және ХVІІІ ғасырдың басынан бастап, тас қала-қамалы ірі шекаралық қамалға айналады.

*1798 жылдың 11 желтоқсанындағы Патша жарлығымен Гурьев қаласы Орал әскери басшылығының қарауына беріледі.
*1865 жылы уездік қала болды. 
*1917 жылға дейін және одан кейінгі 15 жыл бойы Орал әскери облысының орталығы
*1925 жылдан [[Бөкей губерниясы]]ндағы Гурьев уезінің орталығы 
*1929 жылы [[Гурьев округі]]нің орталығы
*1930 жылы аудан орталығы
*1938 жылғы қаңтар айының 15-інен облыс орталығы. 
*1992 жылы ақпан айының 21-і күні ҚР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы Гурьев қаласын Атырау қаласы деп атау жөнінде қаулы қабылдады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://akimat-atyrau.kz/|title=Атырау қаласының ресми сайты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Климаты ==
Климаты қатты континенталды, жазда құрғақ ,ыстық, ал қыста ылғал қармен сипатталатын салқындық. Жазы [[жауын-шашын]]сыз, құрғақ, ыстық ұзаққа созылады. Қыс мезгілінде [[қар]] аз жауып, суық болады.
{{Қаланың ауа райы
 | Ені  = 70 
 | Жағдайы = 
 | Жер_ілік = Атырау
 | Дерекнама  = [http://www.pogoda.ru.net/climate/35700.htm Ауа Райы мен Климат]

 | Қаң_ор =-6.4           | Қаң_ор_ж-ш =14 
 | Ақп_ор =-6.3           | Ақп_ор_ж-ш =11
 | Нау_ор =0.8            | Нау_ор_ж-ш =15 
 | Сәу_ор =11.2           | Сәу_ор_ж-ш = 16
 | Мам_ор =18.4            | Мам_ор_ж-ш =25 
 | Мау_ор =24.5             | Мау_ор_ж-ш =18 
 | Шіл_ор =26.8             | Шіл_ор_ж-ш =10 
 | Там_ор =24.8            | Там_ор_ж-ш = 10
 | Қыр_ор =18.0            | Қыр_ор_ж-ш =8 
 | Қаз_ор =9.7            | Қаз_ор_ж-ш =16
 | Қар_ор =1.3           | Қар_ор_ж-ш =18
 | Жел_ор =-4.3           | Жел_ор_ж-ш =14
 | Жыл_ор =9.9             | Жыл_ор_ж-ш =175

 | Қаң_ор_мин =-9.4       | Қаң_ор_макс =-2.8 
 | Ақп_ор_мин =-9.9         | Ақп_ор_макс =-1.8
 | Нау_ор_мин =-3.1         | Нау_ор_макс =5.8
 | Сәу_ор_мин =6.1        | Сәу_ор_макс =17.2
 | Мам_ор_мин =12.8         | Мам_ор_макс =24.5 
 | Мау_ор_мин =18.4         | Мау_ор_макс =30.8
| Шіл_ор_мин =20.5         | Шіл_ор_макс =33.4 
 | Там_ор_мин =18.5         | Там_ор_макс =31.6 
 | Қыр_ор_мин =12.3         | Қыр_ор_макс =24.6
 | Қаз_ор_мин =5.0         | Қаз_ор_макс =15.3
 | Қар_ор_мин =-1.7         | Қар_ор_макс =5.1 
 | Жел_ор_мин =-7.0         | Жел_ор_макс =-1.1
 | Жыл_ор_мин =5.2         | Жыл_ор_макс =15.2

 | Қаң_а_мин =-37.9          | Қаң_а_макс =10.5 
 | Ақп_а_мин =-37.4         | Ақп_а_макс =15.0 
 | Нау_а_мин =-32.3          | Нау_а_макс =26.3 
 | Сәу_а_мин = -12.3        | Сәу_а_макс =32.5 
 | Мам_а_мин =-2.3         | Мам_а_макс =37.6
 | Мау_а_мин =2.3          | Мау_а_макс =41.9 
 | Шіл_а_мин =8.1          | Шіл_а_макс =42.7 
 | Там_а_мин =4.8         | Там_а_макс =41.6 
 | Қыр_а_мин =-5.7         | Қыр_а_макс =40.1 
 | Қаз_а_мин =-15.7         | Қаз_а_макс =29.6
 | Қар_а_мин =-29.8         | Қар_а_макс =19.9
 | Жел_а_мин =-35.8         | Жел_а_макс =11.8 
 | Жыл_а_мин =-37.9          | Жыл_а_макс =42.7  
}}
Атырау қаласы ендігі 47, -07 С., ұзақтығы 51-53 болатын жазы ұзақ, қысы қысқа күндермен сипатталады.

Қаңтар айындағы орташа температура -6&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап -12&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін, ал шілде айындағы орташа температура +24&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап +26&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін. Ең төменгі температура -38&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С, ең жоғары температура +45&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С.
[[Каспий теңізі]]не құйып, облыс орталығынан өтіп жатқан [[Жайық өзені]]нің арқасында ол жердегі температура судан алыс жердегі аудандардың температурасымен салыстырғанда төмен болып келеді.
Жауын-шашын болар-болмас деңгейде, жылына орташа 150 мм, 200 мм шамасында болады. Жел бағыты қаңтар айында оңтүстік-шығыс бағытта болса, ал маусым айында батыс бағытта болады.

== Әкімшілік бөлінуі ==
Атырау қалалық әкiмшiлiгінің құрамында 1 қала, 6 ауылдық округ (Алмалы, Атырау, Дамбы, Еркiнқала, Кеңөзек, Қайыршақты), 15 елдi мекен бар. Қалаға 2013 жылы [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]], 2018 жылы Балықшы, Жұмыскер ауылдық округтеріндегі [[Ақжайық (Атырау қалалық әкімдігі)|Ақжайық]], [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]], [[Көкарна (Атырау қалалық әкімдігі)|Көкарна]], [[Водниково]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]], [[Рембаза]] елді мекендері, 2019 жылы Геолог ауылдық округіндегі [[Геолог (ауыл)|Геолог]], [[Бірлік (Атырау қалалық әкімдігі)|Бірлік]], [[Новокирпичное]], [[Теңдік (Атырау облысы)|Теңдік]], [[Қарабатан]], [[496 разъезд]] елді мекендері қосылды. Қалалық әкімдік аумағына Махамбет ауданынан Алмалы ауылдық округіндегі [[Алмалы (Атырау облысы)|Алмалы]], [[Береке (Атырау облысы)|Береке]] елді мекендері берілді.

== Әкімдері ==
* Нұрпейіс Мақашев 1992-1993
* Бекболат Нарегеев 1993-1995
* Жалғас Тікенбаев 1995-1998
* Арыстанғали Әшімғалиев 1998-1999
* Дүйсенбай Тұрғанов 1999-2002
* Манас Тасыбаев 2002-2006
* [[Бергей Сәулебайұлы Рысқалиев|Бергей Рысқалиев]] 2006
* [[Сәлімжан Жұмашұлы Нақпаев|Сәлімжан Нақпаев]] 2006-2009
* Мереке Есмұратов 2009-2012
* Асқар Керімов 2012
* Серік Айдарбеков 2012-2014
* Нұрлыбек Ожаев 2014-2016
* [[Серік Жамбылұлы Шәпкенов|Серік Шәпкенов]] 2016-2018
* Әлимұхаммед Құттымұратұлы 2018-2020
* Қайрат Оразбаев 2020-2022
* Мейірім Қалауи 2022-2023
* Шәкір Кейкін 2023-

== Халқы ==
Тұрғыны 1897 жылы 9,3 мың, 1959 жылы 78,1 мың, 1970 жылы 114,2 мың, 1979 жылы 130,9 мың, 2012 жылы 182,8 мың адам болды.&lt;br /&gt;2014 ж.  қала әкімшілігі тұрғындарының саны 280,6 мың адам құрады, оның ішінде:
* Атырау қаласы — 195,6 мың адам;
* [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]]  — 17,1 мың адам;
* [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер кенті]] — 10,4 мың адам;
* Ауылдық тұрғындар -57,5 мың адам;

{| class=&quot;wikitable&quot;      
|-
! 1959 !! 1970 !! 1979!! 1989!! 1999 !! 2009 !!2010 !!2011 !!2012 !! 2013!!2014 !!2015 !!2016 &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-cities.htm|title=Қазақстан / Qаzаqstаn|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
|-
| 78 143 || 114 277 || 130 916 || 149 261 || 142 497 || 165 387 ||171 900 ||176 937 ||182 866 ||189 211 ||195 674 ||217,866 ||226,042
|}
Атырау қаласында 84 ұлт өкілдері тұрады.
Облыстың 2014 жыл басындағы деректер бойынша жекеленген этностар құрамы төмендегідей:&lt;ref&gt;2014 жыл басына Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны. Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі.&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Барлық ұлттар!! қазақтар !! орыстар !!корейлер!! татарлар !! өзбектер !!украиндар !! немістер!! басқалары 
|-
| 280 600 ||239 905 || 29 616|| 2 945 || 1 952 || 1 055 || 735 || 407 || 3 985
|}
2019 жылғы статистикалық деректер бойынша Атырау қаласында туғандар саны 9 760, ал өлгендер саны 1 920 адамды құрады. Табиғи өсім 7 840 адам. Келген адамдар саны 16 130, кеткен адамдар саны 13 311 болды. Туылым коэффициенті (1000 адамға) 27,9, өлім-жітім коэффициенті (1000 адамға) 5,49 болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://stat.gov.kz/region/252311/dynamic|title=ҚР өңірлерінің статистикасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Экологиясы ==
Атырау қаласы кәсіпорындардың ортасында қалуда. Ауаны ластаушылардың 80-85 пайызын мұнай тасымалымен және мұнай өңдеумен айналысатын кәсіпорындар құрайды. Атырау қаласындағы өндіріс орындарының ауаға лас қалдықтарды тарату көрсеткіштері артып, ол жылына бір мың тоннадан асып тұр. Ірі кәсіпорындар әлі күнге тазарту құрылғыларымен жабдықталмаған. Сөйтіп зиянды шығарындылар еш сүзгіден өтпестен қала аумағына таралып жатыр. 

[[Қазтрансойл|«ҚазТрансОйл» АҚ Атырау мұнай құбыры басқармасы]] көмірсутегі қоспаларын 68,7 пайыз көлемінде, [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«Атырау мұнай өңдеу зауыты» ЖШС]] – 22,79, «Атырау жылу электр орталығы» көміртегі тотығын 46,08 пайыз, [[Каспий құбыр желісі консорциумы|«Каспий құбыр консорциумы-Қ» АҚ]] – 19,57, «Атырау жылу электр орталығы» ЖШС азот диоксидін – 73,2, Атырау мұнай өңдеу зауыты күкірт диоксидін 52,54 пайыз мөлшерінде ауаға шығаруда.

Атырау қаласында атмосфералық ауаның сапасын анықтайтын сегіз стансадан автоматты түрде тәулік бойына ауа құрамын анықтайтын сынама алынады. Соның ішінде «ВестОйл» ЖШС-нің базасы аумағында орналасқан стансадан күкіртті сутегінің шектеулі мөлшері концентрациясынан  асып кететіні анықталып отыр.&lt;ref&gt;Атырау газеті, 03.06.2015&lt;/ref&gt;

Қаланы улап жатқан негізгі 3 ошақ бар. Біріншіcі – мұнай компаниялары. Екіншісі – қаладан шыққан тұр­мыстық қалдықтарды көмуге арналған полигон. Үшіншісі – қаланың екі жақ шетінде орналасқан қалдық суларды төгетін булану алаңы.&lt;ref&gt;«Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газеті, 08.08.2020&lt;/ref&gt;

==Кәсіпорындары ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Кестеде 1000-нан астам қызметкері бар Атырау қаласының ірі кәсіпорындары көрсетілген&lt;ref&gt;KazDATA: все крупные компании Атырау и Казахстана&lt;/ref&gt;
|-
! Кәсіпорындар !! Қызмет түрі
|-
| «АРИАДНА» ЖШС||Инженерлік құрылыстарын салу
|-
| «СИЧИМ С.П.А., КАЗАХСТАН» бөлімі || Мұнай және газ магистральдық құбырларын салу
|-
| «АТЫРАУ ЖЫЛУ-ЭЛЕКТР ОРТАЛЫҒЫ» АҚ	 || Жылу электр станцияларының электр қуатын өндіруі
|-
| [[Теңізшевройл|«ТЕҢІЗШЕВРОЙЛ» ЖШС]]|| Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «БОЛАШАҚ-АТЫРАУ» ЖШС|| Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «ФИРКРОФТ ИНЖИНИРИНГ СЕРВИСИЗ ЛИМИТЕД КАЗАХСТАН ЖШС» || Жұмыспен қамту агенттігінің қызметі
|-
| «НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ Н.В.» бөлімі || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «ПСН КАЗСТРОЙ» АҚ || Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «CAPITAL COMPLEX CATERING» ЖШС || Мейрамханалар мен тамақ беру қызметі
|-
|«ЮЛМАР-СЕРВИС» ЖШС || Изоляциялау жұмыстары
|-
| «КОНСОРЦИУМ «ISKER» ЖШС || Басқа топтамаларға енгізілмеген өзге де инженерлік құрылыстар салу
|-
| «ДЕНХОЛМ-ЖОЛДАС» || Арнайы мамандықтарды талап ететін өзге де құрылыс жұмыстары
|-
| «ҚАЗМҰНАЙГАЗ - БҰРҒЫЛАУ&quot; СЕРВИСТІК БҰРҒЫЛАУ КӘСІПОРНЫ» ЖШС || Мұнай және табиғи газ өндірісін техникалық қолдау
|-
| [[Ембімұнайгаз|«ЕМБІМҰНАЙГАЗ» АҚ]] || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«АТЫРАУ МҰНАЙ ӨҢДЕУ ЗАУЫТЫ» ЖШС]] || Мұнай өңдеу өнімдерін өндіру
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Атырау кәсіпорындары 
|-
! Теңізшевроил кеңсесі !! Атырау «НКОК» кеңсесі  !! Атырау мұнай өңдеу зауыты
|-
| [[Сурет:Атырау. Теңізшевроил кеңсесі.jpg|ортаға|300px]] || [[Сурет:Атырау. НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ.jpg|ортаға|300px]]|| [[File:Атырау АМӨЗ.jpg|ортаға|250px]]  
|}

== Көлік және инфрақұрылым ==
Қазіргі таңда Атырау қаласында көліктің барлық түрлері де дамыған.[[Сурет:Атыраудағы экологиялық таза автобустар.jpg|thumb|right|300px|Атыраудағы экологиялық таза автобустар]]
'''Қоғамдық көлік.''' Атырау қаласының [[Автобустың маршруты|маршрут желісі]] күні бүгінге 51 маршрут жұмыс атқаруда. 2013-2015 жылдары аралығында қалаішілік маршрутында қызмет көрсететін «АйсТрансХолдинг» ЖШС-і өз қаражаты есебінен 51 дана [[автобус]] сатып алды. 
Қоғамдық көліктер [[GPS]] – мониторинг жүйесін қолданады, ол онлайн режимінде қалалық қоғамдық көліктердің маршруттары, аялдамалар және көліктің ағымдағы жағдайы туралы ақпараттарды ұсынады.

«Атырау» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясының қатысуымен «Atyrau-Avtopark» автобус паркі құрылып, оған Семей қаласынан 65 жаңа автобус сатып алынды. 2020 жылы «Ақ Жайық Автопарк» ЖШС-і экологиялық тұрғыдан қоршаған ортаға лас шығарынды шығармайтын 160 жаңа автобус алды. 
2021 жылдан бастап автобустар санын 140-тан 250-ге дейін көбейтуді жоспарлап отыр. Бұл саптағы 220 автобус мүмкіндігі шектеулі азаматтардың қажеттіліктері үшін толық бейімделген.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ernur.kz/kazakstan/atyrauda-metanmen-zhuretin-avtobustar-zholgha-shykty|title=Атырауда метанмен жүретін автобустар жолға шықты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

Қалада троллейбус жүйесі 1996 жылдың 09 қыркүйегінде ашылып, 1999 жылдың 29 сәуірінде оның қозғалысы тоқтатылды. Бір ғана маршрутта 5 троллейбус қызмет көрсетті.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://transphoto.org/city/402/|title=Троллейбус компаниялары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Темір жол көлігі.''' Атырау арқылы өтетін темір жол вокзалынан 13 бағыт бойынша 24 поезд кесте бойынша жолаушылар тасымалын қамтиды. Темір жол Атырауды Қазақстанның [[Алматы]], [[Ақтөбе]], [[Астана]] сияқты ірі қалаларымен, сондай — ақ Ресейдің ([[Мәскеу]], [[Саратов]], [[Волгоград]], [[Астрахан]]), Тәжікстанның ([[Куляб]], [[Худжанд]], [[Душанбе]])  қалаларымен және Өзбекстан астанасы-[[Ташкент]]пен байланыстырады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://atyrau.invest.gov.kz/kz/about/infrastructure/|title=Инфрақұрылым|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Әуе көлігі.''' Атырау әуежайынан келесі бағыттар бойынша рейстер ұшырылады:[[File:Атырау әуежайы.jpg|thumb|right|300px|Атырау халықаралық әуежайы]]
{{Airport-dest-list| {{flagicon|Қазақстан}} [[Air Astana]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Ақтау]], {{flagicon|Түркия}} [[Ататүрік атындағы халықаралық әуежай|Ыстамбұл]], {{flagicon|Нидерланд}} [[Схипхол|Амстердам]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Qazaq Air]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Ақтөбе халықаралық әуежайы|Ақтөбе]],{{flagicon|Қазақстан}}[[Орал халықаралық әуежайы|Орал]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Bek Air]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]]| {{flagicon|Қазақстан}} [[SCAT]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Актау]], {{flagicon|Әзірбайжан}} [[Баку әуежайы|Баку]]
| {{flagicon|Ресей}} [[Аэрофлот]]|{{flagicon|Ресей}} [[Шереметьево әуежайы|Мәскеу-Шереметьево]]}}
Қабылдайтын әуе көлігі түрлері: Ан-12, [[Ан 24|Ан-24]], Ан-26, Ан-28, Ан-30, [[Ан-32]], [[Ан-72]], Ан-74, [[Ан-124]], Ил-62, Ил-76, [[Л-410]], Ту-134, Ту-154, Як-40, Як-42, [[Airbus A320|Airbus A319]], [[Airbus A320]], Airbus A321, ATR 42, ATR 72, [[Boeing 707]], [[Boeing 737]], [[Boeing 747]], [[Boeing 757]], Boeing 767, және тағы да басқа 3-4 кластағы ӘК түрлері, барлық типтегі [[тікұшақ]]тар.

== Атырау қаласының көпірлері ==
[[1965 жыл]]ы [[28 тамыз]]да [[Жайық|Жайық өзені]] арқылы өтетін қаладағы алғашқы темірбетон көпір салынып, пайдалануға берілді. Көпірдің ұзындығы 259 метр, биіктігі 10 метр. «Орталық» көпір Сәтбаев даңғылы мен Абай көшесін байланыстырады. Символикалық рөлі Европа мен Азияны жалғастырады.

Қаланың солтүстік бөлігінде [[1985 жыл]]ы Ғаббас Берғалиев көшесінің бойымен айналма көпір пайдалануға берілді. Ұзындығы 200, ені 17 метр, ол А-27 Ақтөбе - Астрахан тас жолында қала арқылы өтетін транзиттік автомобиль жолына айналды.
[[Сурет:Атырау көпірлері.jpg|thumb|right|350px|[[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын жалғайтын автомобиль және жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер]]
[[2001 жыл]]ы «Тәуелсіздікке 10 жыл» аспалы «жаяу жүргіншілерге арналған» көпір салынды. Ұзындығы 551 метрлік көпір Гиннестің рекордтар кітабына әлемдегі ең ұзын жаяу жүргіншілер көпірі ретінде енгізілген.
[[2008 жыл]]ы қаланың оңтүстік бөлігінде [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]] шағын аудандарын байланыстыратын «Балықшы» көпірі салынды. Ұзындығы 484,4 м, ені 23,9 м.

Осы жылы Балықшы-Перетаска көпірі пайдалануға берілді. Ұзындығы 63,7 м, ені 14 м. Ол Балықшы шағын ауданы мен Мирный және [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]] шағын аудандарын жалғастырушы рөлін атқарады.

[[2009 жыл]]ы Сұлтан Бейбарыс даңғылын жалғастыратын көпір ашылды. Өткізу қабілеті тәулігіне 5-7 мың автомобильді құрайтын төрт жолақты көпір, ұзындығы 800 м кіреберіс жолдармен, ұзындығы 380,7 м және ені 22 м, жүріс бөлігінің ені 16 м. Екі жағынан жаяу жүргінші жолы 2,5 метр құрайды. Сұлтан Бейбарыс даңғылы бойындағы көпір теміржол вокзалын (сол жағалау) және оң жағалаудағы «Атырау» халықаралық әуежайын байланыстырады.

Осы жылы қаланың [[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын (Әуезов даңғылынан Ғұмаров көшесіне) жалғайтын «Мұнайшы» көпірі пайдалануға берілді. 4 жолақты көпірден тәулігіне 5-7 мың автомобиль өтеді. Көпірдің жалпы ұзындығы 693 метр, ұзындығы 483 метр және ені 17 метр. Жүріс бөлігінің ені 14 метр, екі жағында ені 1 метр 2 жаяу жүргіншілер жолы бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://rus.azattyq.org/a/Atyrau_bridge_opening_salary/1784299.html|title=Атырау қаласындағы көпірдің тұсаукесері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

[[2010 жыл]]ы Мечников пен Баймұханов көшелерін жалғайтын көпір салынды. Ұзындығы 770, ені 23,5 метр. Ол қаламыздың 370 жылдығына орай ашылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=6cnh0nQg_ug|title=Атырау қаласындағы көпірлер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Мәдениеті ==
Атырауда [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]], [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония]], Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы орналасқан. [[Атырау халық ұлт аспаптар оркестрі|Дина Нұрпейісова атындағы халық ұлт-аспаптар оркестрі]] жұмыс жасайды.

[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]], Қазақстандағы мезозой дәуірінен сыр шертетін жалғыз палеонтологиялық мұражайы Атырау қаласында орналасқан.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=cT0rkEH4xWw|title=Палеонтологиялық мұражай жаңғыртылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt; [[Атырау облыстық өнер мұражайы|Ш.Сариев атындағы Атырау облыстық көркемсурет және қолданбалы сәндік өнер мұражайы]], кинотеатрлар, мәдениет және демалыс паркі, қонақ үйлер т.б.жұмыс істейді.

«Ғ.Сланов атындағы Атырау облыстық ғылыми әмбебап кітапхана», Атырау облыстық балалар кітапханасы, Облыстық көрмейтін және нашар көретін азаматтар кітапханасы, №1,2,3 Атырау қалалық орталық балалар кітапханалары қала тұрғындарына өз қызметтерін көрсетуде.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония|Н.Жантөрин атындағы филармония]] !! [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]] !! Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы !! [[Атырау облыстық өлкетану мұражайы|Атырау тарихи-өлкетану мұражайы]]
|-
| [[Сурет:Atyrau filarmonia(dom radio).jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау облыстық драма театры.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау тарихи-өлкетану мұражайы.jpg|ортаға|200px]]
|}

==Сәулеті және көрікті жерлері==
Атырау архитектуралық құрылысы жағынан үшке бөлінеді. Жайықтың оң жағасындағы ескі қалада негізінен ''20 ғасырдың басында'' салынған бір қабатты ағаш және кірпіш үйлер кездеседі. Орталық бөлігінде екі қабатты тас үйлер, ''4 – 5 қабатты тұрғын үйлер'' мен мекеме жайлары бар. Өзеннің сол жағалауында кеңес өкіметі жылдары Ембімұнай кенті мен мұнай айыру зауытының қалашығы пайда болды. [[Жайық]]қа салынған көпір (''1965'') [[Еуропа]] мен [[Азия]] құрлықтарында жатқан қаланың екі бөлігін байланыстырады.

Атырау қаласының заманауи сәулетіне Исатай мен Махамбет алаңы, Иманғали мешіті, XIX ғасырда салынған [[Успен соборы|Православ шіркеуі]], (бұл шіркеу Атырау қаласында тұрғызылған алғашқы ғимарат), Marriott қонақ үйі, Алмагүл ықшам ауданы, соңғы үлгіде салынған спорт, мәдениет сарайларын айтуға болады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nur.kz/leisure/tourist-routes/1721256-dostoprimecatelnosti-atyrau/|title=Атыраудың көрікті жерлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Иманғали мешіті]] !! [[Успен соборы]] !! Marriott қонақ үйі
|-
| [[Сурет:Атырау. Иманғали мешіті.jpg |ортаға|300px]]|| [[Сурет:Атырау. Успен соборы.jpg|ортаға|300px]] ||[[Сурет:Marriott қонақ үйі.jpg|ортаға|300px]]
|}

== Саябақтары ==
Қазір Атырау қаласында 6 саябақ бар. Жеңіс саябағы, «Алмагүл» ықшам ауданындағы саябақ,  «Балықшы» ықшам ауданындағы саябақ, ретро паркі, №1 және №2 ықшам ауданындағы, және «Тұрғындар қалашығындағы» саябақтар. Саябақтардың аумағы 10 гектарға жетеді. Олар жасыл желектерден, аллеялардан, абаттандырылған жолдардан, орындықтар мен серуендеу алаңдарынан тұрады. Сонымен қатар танымал тұлғаларға ескерткіштер, субұрқақтар, мүсіндер және т.б. бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=В.Гузиков. Атырау қаласындағы саябақтар жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтар сияқты өсуде|title=Атырау облысының ақпараттық ресурсы 07.08.2019.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Жеңіс» саябағы''' — Ұлы Отан соғысы жауынгерлерін еске алуға арналған мәңгілік алау арқылы таныс. Кіре беріс қақпадан кейін әскери техниканың нақты үлгілері қойылған. Мұнда [[Ан-2|ұшақ]], [[Т-34|танк]], зеңбірек, бронетранспортер т.б. көруге болады. Жеңіс саябағындағы &quot;Тағзым Аллеясы&quot; алаңында Ұлы Отан соғысының атыраулық қаһармандарына арналған 14 бюст орнатылған. Парктің орта тұсында аспанға бағытталған найзаның жанында орналасқан Мәңгілік алау бар. Сондай-ақ, парк құрамында «Естелік қабырғасы» бар. Ол бірнеше ондаған ірі гранит плиталардан тұрады, олардың үстінде Екінші дүниежүзілік соғыстан оралмаған Атырау облысы тұрғындарының есімдері жазылған. Саябақта  қаза тапқан интернационалист жауынгерлерді, сондай-ақ тәжік-ауған шекарасында қаза тапқан қазақстандық жауынгерлерді еске алуға арналған [[ескерткіш]] орнатылған.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://tumba.kz/putevoditel/48-%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C/25303-park_pobedy_atyrau.html|title=Атырау бойынша нұсқаулық: Жеңіс паркі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Ретро Парк саябағы''' — өткен ғасырдың елуінші жылдарындағы [[Неоклассицизм|неоклассикалық]] үлгіде салынған. Оның негізгі аумағын парк аллеялары құрайды. Бұл саябақ [[Жайық]] өзенінің жағалауы мен [[Мұнайшылар қалашығы|«Тұрғындар қалашығының»]] аралығында орналасқан. Саябақта әртүрлі павильондар, амфитеатр, түрлі түсті жарықпен әрленген су бұрқақтары, ретро стиліндегі дәмхана т.б. бар. Орта тұсында жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер,  жасанды тоғандар және басқа да сәулет туындылары орналасқан. Саябақта &quot;Дос-Мұқасан&quot; музыкалық ансамбліне орнатылған  ескерткіш бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://merei-m.kz/ru/2017/12/09/atyraudy-zha-a-retro-sayaba-y/|title=Атыраудың жаңа ретро-саябағы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Жастар саябағы''' — Жайық өзенінің Еуропа бөлігіндегі жағасында орналасқан. Саябақта жүгіру, велосипед, жаяу жүргіншілер жолы салынған. Мұнда көлеңкелі конструкциялы жазғы мобильді кафелер, балалар мен ересектерге арналған алаңдар, спорт жабдықтары, аттракциондар бар. Аумағы – 6,5 гектар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kaz.inform.kz/news/atyrau-kalasynda-zhastar-sayabagy-ashyldy_a3701949/|title=Атырау қаласында Жастар саябағы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Жеңіс саябағы !! Ретро парк !! Жастар саябағы
|-
| [[Сурет:Атырау. Жеңіс саябағы.jpg |орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Ретропарк.jpg|орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Жастар саябағы.jpg|орта|280px]]
|}

== Атырау қаласының ескерткіштері ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Танымал тұлғаларға арналған ескерткіштер
|-
! Сұлтан Бейбарыс ескерткіші !!Исатай-Махамбет ескертіші!! Үш биге арналған ескерткіш !! Халел Досмұхамедов ескерткіші
|-
| [[Сурет:Атырау. памятник Султану Бейбарысу.jpg |орта|250px]] ||[[File:Исатай Махамбет.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Үш биге ескерткіш.jpg|орта|250px]] || [[File:Atyrau university.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Ақын-жазушыларға арналған ескерткіштер
|-
! Әбу Сарсенбаев ескерткіші!! Хамит Ерғалиев ескерткіші !! Фариза Оңғарсынова ескерткіші !! Жұмекен Нәжімеденовке ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Абу Сарсенбаев.jpeg|орта|250px]]|| [[Сурет:Атырау. Х.Ерғалиевқа ескерткіш.jpg|орта|250px]]|| [[Сурет:Ф.Оңғарсынова ескерткіші.jpg |орта|200px]] ||[[Сурет:Атырау. Ж.Нәжімеденов ескерткіші.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Күйшілер мен әншілерге арналған ескерткіштер
|-
! Құрманғазы Сағырбаев ескерткіші !! Дина Нұрпейсова ескерткіші !! Қаршыға Ахмедияров ескерткіші !!Атырау. Дос Мұқасанға ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Құрманғазы ескерткіші.jpg|орта|200px]]|| [[Сурет:Атырау. Дина Нурпейсова ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Қаршыға Ахмедияров ескерткіші.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Дос Мұқасан.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Соғыс ардагерлеріне арналған ескерткіштер
|-
! Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш !!Қайырғали Смағұлов ескерткіші !! Хиуаз Доспановаға ескерткіш !!Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш аллея
|-
| [[Сурет:Атырау. Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш.jpg|орта|280px]]||[[Сурет:Атырау. Қайырғали Смағұлов ескерткіші.jpg |орта|150px]]  || [[Сурет:Атырау. Хиуаз Доспановаға ескерткіш.jpg|орта|200px]]||[[Сурет:Атырау. Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Әртүрлі ескерткіштер
|-
! Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш !! Молекула ескерткіші !! Бекіре балығына ескерткіш !! Әлші (асық) ескерткіші
|-
| [[File:Атырау. Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш.jpg|орта|220px]]|| [[Сурет:Атырау. Молекула ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Бекіре балығына ескерткіш.jpg|орта|150px]]|| [[Сурет:Атырау. Әлші (асық) ескерткіші.jpg|орта|220px]]
|}

== Спорты ==
Атыраудан Токиодағы Олимпиадаға елдің құрама командасында ескек есу бойынша спорт шебері А.Круглов қатысты. Боксшы Б.Теміров Олимпиадалық ойындарға, әлемдік, еуропалық сайыстарға қатысып, үш дүркін КСРО чемпионы болды. Атырау ескекшілері  Д.Савин, А.Сафарян, С.Сергеев Қазақстанның бірнеше дүркін чемпиондары. [[Арман Константинұлы Шылманов|Арман Чилманов]]  84 кг салмақты таэквондодан 2008 жылғы Олимпиялық ойындардың қола медалі иегері. [[Сәния Махамбетова]] самбо және дэюдо күрестері бойынша халықаралық және республикалық сайыстарда бірнеше рет жеңістерге жетті.

'''[[Атырау (футбол клубы)|«Атырау» футбол командасы]]''' республика чемпионатының 2 дүркін қола жүлдегері (2001 және 2002 жылдар),  2009 жылы Қазақстан кубогының иегері. Қазақстан кубогының иегері.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://qfl.kz/ru/team/1/|title=OLIMPBET Премер лигасы Атырау|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

''' [[Бейбарыс (шайбалы хоккей)|«Бейбарыс» хоккей клубы]] ''' 4 дүркін Қазақстан чемпионы (2010/2011, 2011/2012, 2015/2016 және 2018/2019).&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%91%D0%B5%D0%B9%D0%B1%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%81|title=«Бейбарыс» хоккей клубы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Атырау» волейбол командасы ''' 2003 және 2006 жылғы еліміздің чемпионы, 4 рет Қазақстан кубогының иегері -2000, 2009, 2010, 2015

'''«Атырау Барыстары»''' баскетбол командасы  Қазақстан біріншілігінің 2-рет алтын (2010/2011, 2015-2016), 7-дүркін күміс жүлдегері. (011/2012, 2012/2013, 2013/2014, 2016/2017, 2017/2018, 2018/2019, 2019/2020.&lt;ref&gt;http: //www. bcbarsyatyrau.kz/&lt;/ref&gt;

Спорт нысандарынан Атырау қаласының орталық [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] бар. Қасында спорт комплексі және жүзу бассейні орналасқан. Денешынықтыру және сауықтыру орталығында (ФОК)  әртүрлі спорт секциялары жұмыс жасайды.
[[Атырау мұз айдыны]] сарайында хоккейден еліміздің біріншілігінің ойындары өтеді. Теннис орталығында үлкен теннис ойнауға арналған 4 ашық және 4 жабық алаң бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://24.kz/kz/archive/zha-aly-tar/t-uelsizdikke-25-zhyl/item/154229-khaly-araly-talap-a-saj-tennis-ortaly-y-ashyldy|title=Атырауда халықаралық талапқа сай теннис орталығы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Спорт нысандары
|-
! [[Атырау мұз айдыны|Мұз айдыны сарайы]] !! Атырау Теннис орталығы !! [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] !! Байдарка және каноэ спорты
|-
| [[Сурет:Атырау. Мұз айдыны сарайы.jpg|ортаға|200px]]|| [[File:Атырау Теннис орталығы.jpg|ортаға|250px]] || [[File:Munaishy stadium.jpg|ортаға|200px]] || [[File:Атыраудағы байдарка және каноэ спорты.jpg|ортаға|200px]]
|}

== Білім жүйесі ==
=== Мектепке дейінгі мекемелер ===
Мектепке дейінгі мекемелердің құрамына мектепке дейінгі жастардағы балалардың күндізгі уақытта және тәулік бойы болатын жалпы типтегі (бала бақшалар, балалар яслиі, балалар үйі, мектепке дейінгі балалар үйі) мекемелері, ақыл-ой және дене бітімі дамуында ауытқулары бар арнайы мектепке дейінгі мекемелер, аурушаң балаларды салауаттандыруға арналған жазғы демалыс орындары кіреді. Атырау қаласы бойынша 46 балабақшада 13 863 бүлдіршіндер тәрбиеленуде.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://goroo-atyrau.kz/balabakshalar.html|title=Атырау қаласының білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Мектептегі білім ===
Атырау қаласының 61 мектебінде, оның ішінде Атырау облыстық дарынды балаларға араналған казақ-түрік лицейі, Атырау облыстық дарынды балаларға арналған мамандандырылған мектеп-лицей-интернаты, Ағышын тілін терең оқытатын техникалық гимназия, Атырау қалалық білім бөлімінің қалалық лицейі, Облыстық дарынды балаларға арналған мектеп-интернат, Үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мамандандырылған №30 мектеп-гимназия, Облыстық ұлттық гимназия, №34 лингвистикалық мектеп-гимназия, Н.Тілендиев атындағы облыстық &quot;Кіші өнер академиясы&quot;. Назарбаев Зияткерлік мектебі сияқты білім ордаларында 73 690 оқушы білім алуда.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://biznesinfo.kz/usefullinks/page/shkoly-atyrau-i-atyrauskoy-oblasti--adres--telefon|title=Атырау қалалық білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Жоғары оқу орындары === 
'''[[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]''' —2001 жылы құрылып, білім және ғылым министрлігі берген лицензия негізінде еңбек нарығында табысты жұмыс істейді. Институт -күндізгі және сырттай оқыту формалары бойынша қазақ және орыс тілдерінде 16 мамандық бойынша [[Сурет:АИГИ корпус №2.jpg|thumb|right|300px|'''Атырау инженерлік-гуманитарлық институты''']]жоғары-кәсіптік мамандар (бакалавриат) даярлайтын жоғары оқу орны. Институт жоғары білікті кадрларды даярлау бойынша маңызды ғылыми және оқу орталығы болып саналады. Институт инновациялық бағдарламаларды сәтті іске асырағаны үшін 2004 жылы Еуропа кәсіпкер қауымдастығының «INSAM» алтын медалімен (Женева, 2005 ж), Халықаралық «Алтын Құйма» (CBS Consult, Мәскеу, 2007) марапатталды. &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aigi.kz/language/kk/|title=Атырау инженерлік-гуманитарлық институты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Халел Досмұхамедов атындағы Атырау университеті]]''' —Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде өзіндік тарихы мен тәжірибесі бар халықаралық деңгейдегі бәсекеге қабілетті мамандар даярлайтын жоғары оқу орындарының бірі. Университет 1950 жылы 14 маусымда мұғалімдер институты ретінде ашылды. 1955 жылы мұғалімдер институты педагогикалық институтқа айналды. 1994 жылы педагогика институты Атырау университеті болып құрылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://asu.edu.kz/university/|title=Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Атырау мұнай және газ университеті|Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті]]''' —еліміздің мұнай-газ саласы мен Батыс Қазақстан облысының экономикасын, білімі мен ғылымын жетілдіруге үлкен үлес қосуда. Атырау Мұнай және газ университеті Батыс Қазақстанның Білім және ғылым орталығына айналуда және Қазақстанның мұнай-газ саласындағы шығармашыл жастар мен өнеркәсіптік кәсіпорындар ұжымдары арасында лайықты құрметке ие болды. Атырау Мұнай және газ университеті еліміздің мұнай-газ саласы үшін жоғары білікті мамандарды даярлау бойынша Қазақстан Республикасының жалғыз мамандандырылған жоғары оқу орны болып табылады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aogu.edu.kz/|title=Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Колледждері ===    
*[[Атырау аграрлы-техникалық колледжі]] 
*Атырау балық өнеркәсібі колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://edu-kz.com/kz/kolledzhder/atyraudagy-balyq-sharuashylygy-kolledzhi|title=Атырау балық өнеркәсібі колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
[[Сурет:Атырау. Қазақстан-Канада жоғарғы мұнай колледжі (APEC ).jpg|thumb|оңға|450px|Атырау. Жоғары мұнай колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ticketon.kz/kz/place/vysshij-kolledzh-apec-petrotechnic|title=Жоғары мұнай колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;]]
*Атырау бизнес және құқық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://2gis.kz/atyrau/firm/70000001034596018|title=Атырау бизнес және құқық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау жоғарғы медицина колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://2gis.kz/atyrau/firm/70000001034595563|title=Атырау жоғарғы медицина колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://college.aigi.kz/|title=Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау индустриалды колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/kz/college/view/15|title=Атырау индустриалды колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау сервис колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/ru/college/view/5|title=Атырау сервис колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау энергетика және құрылыс колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/kz/college/view/1|title=Атырау энергетика және құрылыс колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*С.Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://vipusknik.kz/kz/institutions/college/atyrauskiy-politekhnicheskiy-kolledzh-im-salamata-mukasheva|title=С.Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Д.Нұрпейсова атындағы музыка колледжі (академиясы)&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://musiccollege.kz/|title=Д.Нұрпейсова атындағы музыка колледжі (академиясы)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Каспий маңының қазіргі заманғы колледжі (ПСК)&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://psvk.edu.kz/%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%BB%D0%B5%D0%B4%D0%B6-%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%85%D1%8B/|title=Каспий маңының қазіргі заманғы колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Жоғарғы мұнай колледжі (APEC)&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://vipusknik.kz/kz/institutions/college/vysshiy-kolledzh-apec-petrotechnic?ysclid=m3gzy0xxfx185332536|title=APEC PetroTechnic жоғары колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Қ.Дүтбаева атындағы гуманитарлық колледж&lt;ref&gt;http://gumcollege.kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210422174503/http://gumcollege.kz/ |date=2021-04-22 }}&lt;/ref&gt;
*Мұнай және газ технологиялық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.inatyrau.kz/catalog/index/237772/atyrauskij-tehnologiceskij-kolledz-nefti-i-gaza|title=Мұнай және газ технологиялық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*«Болашақ» кәсіби-гуманитарлық колледжі

== Денсаулық сақтау ісі ==
Гурьевте тұрған әскери бөлімде алғаш рет 15 орындық [[аурухана]] ашылған. 1901 жылы осы ауруханаға арналған 2 үй салынып, оның біреуі  хирургиялық, біреуі басқа ауруларды емдеу орны боп белгіленген және 1 дәрігер, 2 фельдшер жұмыс жасаған. [[File:Атырау. №2 қалалық емхана.jpg|thumb|right|300px|Атырау.1951 жылы салынған мұнайшылар ауруханасы]]Ұлы Отан соғысы жылдарында Атырау қаласына 2 [[госпиталь]] орналастырылды. 1967 жыл мен 1987 жылдың аралығында облыстық аурухананың, балалар ауруханасының, перзентхананың, облыстық онкологиялық және туберкулезді емдеу диспансерінің жаңа үйлері іске қосылды.&lt;ref&gt;Атырау медицинасының шежіресі. Ғарифолла Шәңгереев, Өнербай Жанбала -Алматы 2010, &quot;Арыс&quot; баспасы. *ISBN 978-601-291-007-0&lt;/ref&gt;

Қазіргі кезде Атырау облыстық ауруханасы, балалар ауруханасы, №2 Атырау облыстық ауруханасы (Облыстық жұқпалы аурулар ауруханасы), Атырау қалалық медициналық жедел жәрдем станциясы, қалалық перзентхана, ЖИТС алдын алу және онымен күресу орталғы, балалар стоматологиясы, өкпе аурулар санаториясы, кардиология орталығы, көз аурулар ауруханасы, қан орталы, наркологиялық диспансері, онкологиялық диспансері, патологоанатомия бюросы, перинаталдық орталық, психиатриялық жүйке аурулар ауруханасы (Психикалық сауықтыру орталығы), тері-венерология диспансері, туберкулезге қарсы күрес диспансері, теміржол ауруханасы, орталық нерв жүйесі зақымдалған балаларға арналған сәбилер үйі т.б. дәрігерлік ұйымдар жұмыс жасайды.

== БАҚ ==
=== Газет-журналдары ===
[[File:Атырау газеті.jpg|оңға|200px]]'''[[Атырау (газет)|«Атырау» газеті]]''' —Қазақстанның батыс өлкесіндегі алғашқы ұлттық басылымдардың бірі. Оның негізін қалап, материалдық базасын жасақтап, алғашқы нөмірлерін шығарған 1923 ж. Гурьев уездік партия комитетінің бірінші хатшысы болған Төлепкерей Өтеулиев. Алғашқы саны «Ерік» деген атаумен 1923 жылы сәуір айында шықты. «Атырау»  аймақтың тыныс-тіршілігін қалың оқырманға жеткізіп келе жатқан облыстық газет.&lt;ref&gt;Егемен Қазақстан. 02.11.2018&lt;/ref&gt;
[[File:Прикаспийская коммуна.jpg|оңға|200px]]
'''[[Прикаспийская коммуна|Прикаспийская коммуна газеті]]''' —орыс тілінде шығатын облыстық қоғамдық-саяси газет. Газет 1920 жылдың 26 ақпан айынан бастап «Трудовая Правда» атымен шықты. Газет облыстың өзекті мәселелері туралы, нарықтық қатынастар, халық шаруашылығын дамыту тұрақты көрініс табуда.&lt;ref&gt;Атырау: Энциклопедия. -Алматы: Атамұра, 2000&lt;/ref&gt;

'''[[Ақ Жайық (газет)|«Ақ жайық» газеті]]''' —Атырау облысындағы кең тараған әрі тұңғыш тәуелсіз апталық басылым. Алғашқыда «Компаньон» (1991), кейін «Местное обозрение» (1992) аталып, шағын көлемде жарық көрген газет 1993 жылы мамыр айынан «Ақ жайық» аталды. Бұл - нарық жағдайына бейімделген, облыс, республика көлемінде өзін-өзі қаржыландыруға толық көшкен алғашқы газеттердің бірі.[[File:Ақ Жайық.jpg|оңға|200px]]

Сонымен қатар &quot;Мегаполис Атырау&quot;, &quot;Мұнайлы Астана&quot;, &quot;Алтын сақа&quot;, &quot;Алтын аймақ&quot; апталық газеттері және &quot;Мерейлі мекен&quot; журналы шығады.

=== Телеарналары ===
Атырау облыстық телерадиокомпаниясының хабар тарату саясаты [[Қазақстан (корпорация)|«Қазақстан» РТРК АҚ]] жүргізіп отырған саясатына толық сәйкес келеді. Ол ақпараттық және білім беру функцияларын орындай отырып, мемлекет пен қоғам арасындағы қатынастарды [[Сурет:Атырау телемұнарасы.jpg|thumb|оңға|300px|Атырау телемұнарасы]] үйлестіруге бағытталған. Телеарнаның басты міндеті - аймақтық деңгейде мемлекеттік саясатты жүргізу. Телеарнаның жалпы апталық көрсетілімі 119 сағатты құрайды. Оның ішінде мемлекеттік тілде - 80,30 сағат, немесе жалпы хабардың 68%. Меншікті бағдарламалар 45 сағатты құрайды немесе жалпы эфирдің 38% құрайды. &quot;Atyray&quot; телеарнасының хабар тарату антеннасы 180 метрлік мұнараның 153-і метрінде орналасқан.
Жетістіктері:
*Телевизияның «АПТА» ақпараттық-талдау бағдарламасы (авторы және жүргізушісі Н. Қосшиев) Халықаралық «Шабыт» фестивалінің арнайы дипломымен марапатталды;
*Теледидарда алғаш рет «Өзен өз арнасыммен ағады» атты 7-сериялық телехикая түсірілді;
*Ұлы Отан соғысының 60 жылдығына орай &quot;Тағдыр-Судьба&quot; телефильмі түсіріліп, ол [[Волгоград]] қаласында өткен ІV-Халықаралық &quot;Мәңгілік алау&quot; фестивалінде &quot;Үздік авторлық жұмыс&quot; номинациясында ІІ орын алды;
*[[Астрахан]] қаласында өткен Халықаралық &quot;Адам және теңіз&quot; байқауында &quot;белсенді азаматтық ұстанымы үшін&quot; номинациясында &quot;Каспий экологиясы: мәселелерді шешу жолдары&quot; фильмі жеңіске жетті;
*«Туған өлкем – Атырау» бағдарламасы республикалық &quot;Шаңырақ&quot; шығармашылық байқауында жеңіске жетті /Астана қ./;
*«Аманат» циклдік бағдарламасы &quot;Ең үздік тарихи-мәдени бағдарлама&quot; номинациясы бойынша Қазақстан РТРК АҚ ұйымдастырған байқауда ІІ орын алды /Астана қ./&lt;ref&gt;https://atyrautv.kz/ru/&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар [[КТК (телеарна)|КТК]], НТВ, [[Хабар (телеарна)|Хабар]], [[24KZ]], [[EL ARNA (телеарна)|Ел арна]], [[Qazsport]], Мир, [[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan]], 1-канал &quot;Евразия&quot;, СТВ, [[Astana TV]], [[НТК (телеарна)|НТК]], 31 канал, Абай ТВ, [[Жетінші арна]], ТВЦ т.б.арналар жұмыс жасайды.

=== Радио ===
'''«Atyraý radiosy»'''—ның тарихы 1938 жылы Гурьев облысының құрылуынан бастау алады. 1938 жылдың 2-ші наурызында алғаш рет радио хабары 
[[Сурет:Атырау радиосы.jpg|оңға|200px]] эфирге шықты. Қазір ол 102.0 FM жиілігінде тәулігіне 17 сағат хабар таратып отыр. 80 жыл бұрын сол кездегі Гурьев халқына алғашқы жаңалық таратқан бұл медиа-мекеме бүгінде заман сұранысына сай жаңа технологиямен жабдықталған. Елдегі саяси-экономикалық, төтенше жағдайлар кезінде дереу үн қосып, халыққа жедел ақпарат таратып, қоғамда оң пікір қалыптасуына ықпал етіп отыр. 
Қазір кеңейтілген диапазонды 1000 киловаттық жаңа радиотаратқыш іске қосылып  радиотолқынның таралу аймағы 60 шақырымға дейін кеңейді.&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/atyrauda-zhana-radiostudiya-men-zhana-radiotaratkysh-iske-kosyldy_a3542003 Атырауда жаңа радиостудия мен жаңа радиотаратқыш іске қосылды&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар 101,0 [[Қазақ радиосы]], 101,6 Радио Дача, 102,8 [[Шалқар (радио)|Шалқар радиосы]], 103,6 [[Тандем радиосы]], 104,4 NS радиосы, 104,8 Lux FM, 105,2 Русское радио Азия, 105,7 Восток FM, 106,2 Дала FM, 106,8 Европа+ Казахстан, 107,2 [[Жұлдыз FM]], 107,7 Авторадио Казахстан т.б. жұмыс жасайды.&lt;ref&gt;https://vcfm.ru/vc/Asia/guryev.htm&lt;/ref&gt;

==Қаланың назар аударарлық орындары==
*[[Иманғали мешіті]]
*[[Успен соборы|Успен шіркеуі]]
*[[Құрманғазы Сағырбайұлы]] ескерткіші
*[[Сұлтан Бейбарыс]] ескерткіші
*[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]]
*[[Хиуаз Қайырқызы Доспанова|Хиуаз Доспанова]] ескерткіші
*[[Исатай]]-[[Махамбет]] ескерткіші

== Атырау қаласының суреттері ==
&lt;gallery&gt;
Сурет:Atyrau street.jpg|Атыраудың көшелері
Сурет:Atyrau rivers.jpg|[[Жайық өзені]]
Сурет:New buildings of Atyrau.jpeg|Атыраудағы БТА банкінің ғимараты
Сурет:Hotel Kazakhstan in Atyrau.jpg|«Қазақстан» қонақ үйі
Сурет:Атырау қаласы Жаңа құрылыстар.jpg|Жаңа кварталдар

&lt;/gallery&gt;

== Белгілі тұлғалар ==
* [[Болат Жамитұлы Өтемұратов]] - Қазақстан Республикасы Президентінің Іс басқарушысы
* [[Темір Нұрбақытұлы Бекмамбетoв|Тимур Нұрбақытұлы Бекмамбетoв]]  - кинорежиссер, клипмейкер , продюсер 
* [[Ғани Есенкелдіұлы Қасымов]]- Қазақстан патриоттары партиясының төрағасы                                                                     
* [[Аркадий Юрьевич Волож]]  - Яндекс компаниясының бас директоры
* [[Фариза Оңғарсынова]] - ақын, халық жазушысы, журналист

== Бауырлас қалалары ==
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтау]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Орал]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтөбе]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Russia}} [[Астрахан]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Russia}} [[Сыктывкар]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Israel}} [[Ашдод]], [[Израиль]]
* {{flagicon|United Kingdom}} [[Абердин]], [[Құрама Патшалық]]

== Тағы қараңыз ==
* [[Атырау облысы]]
* [[Атырау аграрлы техникалық колледжі]]
* [[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]
* [[Атырау мұнай және газ университеті]]
* [[Атырау университеті]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ Атырау облысы әкімдігінің ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141007025035/http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ |date=2014-10-07 }}
* [http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php Atyrau City ақпараттық-танымдық торабы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060824051746/http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php |date=2006-08-24 }}
* [http://www.atr.kz Облыстық &quot;Атырау&quot; газеті]

{{Commonscat|Atyrau}}
{{Қазақстан қалалары}}
{{Атырау облысы}}
{{Атырау қалалық әкімдігі елді мекендері}}
{{Жайық өзені бойындағы елді мекендер}}

[[Санат:Атырау]]
[[Санат:Каспий теңізі кемежайлары]]
[[Санат:Жайық казак әскерінің тарихи елді мекендері]]</text>
      <sha1>jvqkdwjxnzu22j5bxzu6adm7p8u97rw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400888</id>
      <parentid>3400887</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T07:40:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Колледждері */ дереккөз</comment>
      <origin>3400888</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="80478" sha1="d6d0od7go404j9nk0fnhp7rd4msbejd" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = қала
 |атауы                   = Атырау
 |сурет                   = {{Photomontage
|photo1a                = Урал река.jpg
|photo2a                = Тенгизшевройл и Марриотт.jpg
|photo2b                = Ural River Atyrau.JPG
|photo3a                = Атырау. Иманғали мешіті.jpg
|photo3b                = 카자흐스탄 아티라우(중앙공원) - panoramio - 우한길(HK Woo).jpg

|photo4a                = Atyrau filarmonia(dom radio).jpg
|spacing                = 2
|position               = center
|color_border           = white
|color                  = white
|size                   = 290
|foot_montage           = 
}}
 |әкімшілік күйі          = Облыс орталығы
 |елтаңба                 = Coat of arms of Atyrau.svg
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_deg =47 |lat_min =7 |lat_sec = 
  |lon_deg =51 |lon_min =53 |lon_sec = 
  |CoordAddon             = type:city(146862)_region:KZ
  |CoordScale             =
 |ел картасы              = 300
 |облыс картасы           = 
 |аудан картасы           = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы                  = Атырау облысы
 |кестедегі облыс         = Атырау облысы
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |әкімі                   = Шәкір Кейкін
 |add1n              = Әкімдік мекенжайы
 |add1               = Атырау қаласы, Әйтеке би көшесі, №77А
 |құрылған уақыты         = 1640
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = ''Усть-Яицкий қалашығы, Нижний Яицкий қалашығы, Чапаев, Гурьев''
 |статус алуы               = 1885
 |жер аумағы                  = 458
 |климаты                 = қатаң континенталды, қуаң
  |тұрғыны                = 316 449
  |санақ жылы             = 2023&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478686 Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)]&lt;/ref&gt;
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = [[қазақтар]] 88,95 %&lt;br&gt;[[орыстар]] 7,73 %&lt;br&gt;[[корейлер]] 0,79 %&lt;br&gt;[[татарлар]] 0,50 %&lt;br&gt;[[өзбектер]] 0,38%&lt;br&gt;басқалары 1,65 %&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT453226 Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)]&lt;/ref&gt;
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = атыраулық
 |телефон коды            = 7122
 |пошта индексі           = 
 |пошта индекстері        = 060001-060011
 |ортаққордағы санаты     = Atyrau
 |сайты                   = https://www.gov.kz/memleket/entities/akimat-atyrau?lang=kk Атырау қаласының әкімдігі
 |сайт тілі               = 
 |сайт тілі 2             = 
 |сайт тілі 3             = 
}}
{{мағына|Атырау (айрық)}}
'''Атырау''' — [[Атырау облысы]]ның әкімшілік орталығы, [[Қазақстан]]ның [[Батыс Қазақстан|батысында]], [[Жайық]] өзенінің бойында орналасқан қала. Қаланың негізі 1640 жылы қаланған. Тұрғыны 316 449 адам (2023).
Атырау қаласынан [[Астана]]ға дейінгі қашықтық 1810 км.

== Атауы ==
Қала жеріндегі белгілі тұңғыш тұрақты қоныс — қазіргі «Орбита» стансасы қасындағы [[Алтын Орда]] кезеңіндегі болған ''Лаэти'' асары. [[Ноғай ордасы]] кезеңінде балықшылардың тұрақты ''[[Үйшік]]'' қонысы [[Жайық|Жайық өзені]] [[саға]]сында орналасқан.

Казак-орыстар жаулап ала бастағанда [[1640]] ж. ''Яицкий городок'' аталған қалашық салынған. Жайықтың жоғарысында'' Верхний Яицкий городок'' (қазіргі [[Орал]] қаласы) деген қалашық салынғасын, ''Нижний Яицкий городок'' деп аталып кеткен, соңынан ол — ''Усть-Яицкий городок''.

[[Ресей империясы|Ресей ханшайымы]] [[Екатерина II]] ''Яик'' өзенін (Жайықтың [[Орыс тілі|орысша]] атауы) ''Урал'' деп атауын жарлығымен бекіткенде, қаланың атауы ''Гурьев городок'', ''Гурьев'' деп өзгертілген.

1920 жж. қысқа уақытқа большевиктер Гурьевті ''Чапаев'' деп қайта атаған.

1992 ж. бері қала атауы — Атырау.

== Этимологиясы ==
«Атырау» -лексикасы көбіне үлкен айдынды көлдің не теңіздің сала-салаға бөлініп, тармақтанып, шығанақтар мен арал, саға, мүйістер пайда болатын жағалауы. 
Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауын, теңіздің алабын қоса, жергілікті тұрғындар күні бүгінге дейін атырау деп атайды.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақтар|шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым=Атажұрт|орны= Алматы|баспасы=«Білік»|жыл=2003|томы=VIII |беттері=480 |барлық беті=480 |сериясы= |isbn=-5-7667-2054-8|тиражы= }}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
[[File:Герб гурьев.gif|thumb|left|400px|Гурьев таңбасы]]
ХVІ ғасырдың бірінші ширегінен бастап , Жайық-Каспий жағалауына Ресей патшасы өкіметінің саясатына шыдамаған және патша үкіметін мойындағысы келмеген қашқын орыс еріктілері, күнкөріс іздеген крепостной шаруалар, қылмыстық элементтерден тұратын Волга бойы казактары келіп қоныс тебе бастаған. Олар келе сала өз кәсіпшіліктерін ашып,балық аулау, балық тұздау қостарын ұйымдастырып, жатар тұрақ орындарын тұрғызады. Сол уақыттан бастап тұрғызылған тұрақтар «[[Үйшік]]» атанып кеткен.

Жайық-Каспий жолы Азия елдерімен басқа да елдерге жол ашатын «әрі қақпа,әрі кілт» болатынына көзі жеткен патша өкіметі,ХVІІ ғасырдың 30-шы жылдарының аяғында Ярославлдық көпес, бай саудагер Гурьевтер әулетіне Жайық бойында балық кәсіпшілігін ашуға және бекініс тұрғызуға рұқсат қағазын береді.
1640 жылы Гурьевтер әулетінің басшысы Гурий Назарьев, балалары Михаил, Иван және Андреймен Жайық бойына келіп қоныстанып, өнеркәсіптерін ашып, [[Жайық]] және [[Ембі]] өзені балықтарын өндірістік және сауда мақсатында пайдалана бастайды.

Бой көтерген қала мен балықшылық өндіріс табыстары осы өңірді мекендеуші байырғы қалмақтар мен орыс казактарының қызғаныштарын туғыза бастайды. Ақыры қашанда көршілерімен жауласып-қырқысып отыратын қала, қалмақтардың тонауына ұшырайды.

Жайық бойындағы бұл оқиға [[Астрахан]] әскерлері басшылығын елең еткізді.
Ағаштан тұрғызылған қорған қамал жаудан және өрттен қорғануға қорғаныс бола алмайтынына көздері жеткен патша үкіметі,теңіз маңы және Жайық бойының қорғанысын күшейту мақсатында, 1645 жылдың 18 ақпанында М.Гурьевке қаланы [[қамал]] етіп тұрғызуға рұқсат береді. Рұқсат қағазында қала қамалын Астрахан қаласының үлгісіндей етіп тұрғызу көрсетіледі.

Тас қала-қорғанның құрылысы 1647 жылдың 6 маусымда басталып кетеді. Тұрғызылып жатқан қала 1649 жылы казактар атаманы И.Кондырев бастаған казактар тобының шабуылымен тоналады. 
Жайық бойындағы тас қала-қамалдың құрылысы 15 жылдан соң 1662 жылы аяқталып, Гурьевтердің үлкен қаржылық шығынына шығады. ХVІІ ғасырдың аяғына таман және ХVІІІ ғасырдың басынан бастап, тас қала-қамалы ірі шекаралық қамалға айналады.

*1798 жылдың 11 желтоқсанындағы Патша жарлығымен Гурьев қаласы Орал әскери басшылығының қарауына беріледі.
*1865 жылы уездік қала болды. 
*1917 жылға дейін және одан кейінгі 15 жыл бойы Орал әскери облысының орталығы
*1925 жылдан [[Бөкей губерниясы]]ндағы Гурьев уезінің орталығы 
*1929 жылы [[Гурьев округі]]нің орталығы
*1930 жылы аудан орталығы
*1938 жылғы қаңтар айының 15-інен облыс орталығы. 
*1992 жылы ақпан айының 21-і күні ҚР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы Гурьев қаласын Атырау қаласы деп атау жөнінде қаулы қабылдады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://akimat-atyrau.kz/|title=Атырау қаласының ресми сайты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Климаты ==
Климаты қатты континенталды, жазда құрғақ ,ыстық, ал қыста ылғал қармен сипатталатын салқындық. Жазы [[жауын-шашын]]сыз, құрғақ, ыстық ұзаққа созылады. Қыс мезгілінде [[қар]] аз жауып, суық болады.
{{Қаланың ауа райы
 | Ені  = 70 
 | Жағдайы = 
 | Жер_ілік = Атырау
 | Дерекнама  = [http://www.pogoda.ru.net/climate/35700.htm Ауа Райы мен Климат]

 | Қаң_ор =-6.4           | Қаң_ор_ж-ш =14 
 | Ақп_ор =-6.3           | Ақп_ор_ж-ш =11
 | Нау_ор =0.8            | Нау_ор_ж-ш =15 
 | Сәу_ор =11.2           | Сәу_ор_ж-ш = 16
 | Мам_ор =18.4            | Мам_ор_ж-ш =25 
 | Мау_ор =24.5             | Мау_ор_ж-ш =18 
 | Шіл_ор =26.8             | Шіл_ор_ж-ш =10 
 | Там_ор =24.8            | Там_ор_ж-ш = 10
 | Қыр_ор =18.0            | Қыр_ор_ж-ш =8 
 | Қаз_ор =9.7            | Қаз_ор_ж-ш =16
 | Қар_ор =1.3           | Қар_ор_ж-ш =18
 | Жел_ор =-4.3           | Жел_ор_ж-ш =14
 | Жыл_ор =9.9             | Жыл_ор_ж-ш =175

 | Қаң_ор_мин =-9.4       | Қаң_ор_макс =-2.8 
 | Ақп_ор_мин =-9.9         | Ақп_ор_макс =-1.8
 | Нау_ор_мин =-3.1         | Нау_ор_макс =5.8
 | Сәу_ор_мин =6.1        | Сәу_ор_макс =17.2
 | Мам_ор_мин =12.8         | Мам_ор_макс =24.5 
 | Мау_ор_мин =18.4         | Мау_ор_макс =30.8
| Шіл_ор_мин =20.5         | Шіл_ор_макс =33.4 
 | Там_ор_мин =18.5         | Там_ор_макс =31.6 
 | Қыр_ор_мин =12.3         | Қыр_ор_макс =24.6
 | Қаз_ор_мин =5.0         | Қаз_ор_макс =15.3
 | Қар_ор_мин =-1.7         | Қар_ор_макс =5.1 
 | Жел_ор_мин =-7.0         | Жел_ор_макс =-1.1
 | Жыл_ор_мин =5.2         | Жыл_ор_макс =15.2

 | Қаң_а_мин =-37.9          | Қаң_а_макс =10.5 
 | Ақп_а_мин =-37.4         | Ақп_а_макс =15.0 
 | Нау_а_мин =-32.3          | Нау_а_макс =26.3 
 | Сәу_а_мин = -12.3        | Сәу_а_макс =32.5 
 | Мам_а_мин =-2.3         | Мам_а_макс =37.6
 | Мау_а_мин =2.3          | Мау_а_макс =41.9 
 | Шіл_а_мин =8.1          | Шіл_а_макс =42.7 
 | Там_а_мин =4.8         | Там_а_макс =41.6 
 | Қыр_а_мин =-5.7         | Қыр_а_макс =40.1 
 | Қаз_а_мин =-15.7         | Қаз_а_макс =29.6
 | Қар_а_мин =-29.8         | Қар_а_макс =19.9
 | Жел_а_мин =-35.8         | Жел_а_макс =11.8 
 | Жыл_а_мин =-37.9          | Жыл_а_макс =42.7  
}}
Атырау қаласы ендігі 47, -07 С., ұзақтығы 51-53 болатын жазы ұзақ, қысы қысқа күндермен сипатталады.

Қаңтар айындағы орташа температура -6&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап -12&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін, ал шілде айындағы орташа температура +24&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап +26&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін. Ең төменгі температура -38&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С, ең жоғары температура +45&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С.
[[Каспий теңізі]]не құйып, облыс орталығынан өтіп жатқан [[Жайық өзені]]нің арқасында ол жердегі температура судан алыс жердегі аудандардың температурасымен салыстырғанда төмен болып келеді.
Жауын-шашын болар-болмас деңгейде, жылына орташа 150 мм, 200 мм шамасында болады. Жел бағыты қаңтар айында оңтүстік-шығыс бағытта болса, ал маусым айында батыс бағытта болады.

== Әкімшілік бөлінуі ==
Атырау қалалық әкiмшiлiгінің құрамында 1 қала, 6 ауылдық округ (Алмалы, Атырау, Дамбы, Еркiнқала, Кеңөзек, Қайыршақты), 15 елдi мекен бар. Қалаға 2013 жылы [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]], 2018 жылы Балықшы, Жұмыскер ауылдық округтеріндегі [[Ақжайық (Атырау қалалық әкімдігі)|Ақжайық]], [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]], [[Көкарна (Атырау қалалық әкімдігі)|Көкарна]], [[Водниково]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]], [[Рембаза]] елді мекендері, 2019 жылы Геолог ауылдық округіндегі [[Геолог (ауыл)|Геолог]], [[Бірлік (Атырау қалалық әкімдігі)|Бірлік]], [[Новокирпичное]], [[Теңдік (Атырау облысы)|Теңдік]], [[Қарабатан]], [[496 разъезд]] елді мекендері қосылды. Қалалық әкімдік аумағына Махамбет ауданынан Алмалы ауылдық округіндегі [[Алмалы (Атырау облысы)|Алмалы]], [[Береке (Атырау облысы)|Береке]] елді мекендері берілді.

== Әкімдері ==
* Нұрпейіс Мақашев 1992-1993
* Бекболат Нарегеев 1993-1995
* Жалғас Тікенбаев 1995-1998
* Арыстанғали Әшімғалиев 1998-1999
* Дүйсенбай Тұрғанов 1999-2002
* Манас Тасыбаев 2002-2006
* [[Бергей Сәулебайұлы Рысқалиев|Бергей Рысқалиев]] 2006
* [[Сәлімжан Жұмашұлы Нақпаев|Сәлімжан Нақпаев]] 2006-2009
* Мереке Есмұратов 2009-2012
* Асқар Керімов 2012
* Серік Айдарбеков 2012-2014
* Нұрлыбек Ожаев 2014-2016
* [[Серік Жамбылұлы Шәпкенов|Серік Шәпкенов]] 2016-2018
* Әлимұхаммед Құттымұратұлы 2018-2020
* Қайрат Оразбаев 2020-2022
* Мейірім Қалауи 2022-2023
* Шәкір Кейкін 2023-

== Халқы ==
Тұрғыны 1897 жылы 9,3 мың, 1959 жылы 78,1 мың, 1970 жылы 114,2 мың, 1979 жылы 130,9 мың, 2012 жылы 182,8 мың адам болды.&lt;br /&gt;2014 ж.  қала әкімшілігі тұрғындарының саны 280,6 мың адам құрады, оның ішінде:
* Атырау қаласы — 195,6 мың адам;
* [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]]  — 17,1 мың адам;
* [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер кенті]] — 10,4 мың адам;
* Ауылдық тұрғындар -57,5 мың адам;

{| class=&quot;wikitable&quot;      
|-
! 1959 !! 1970 !! 1979!! 1989!! 1999 !! 2009 !!2010 !!2011 !!2012 !! 2013!!2014 !!2015 !!2016 &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-cities.htm|title=Қазақстан / Qаzаqstаn|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
|-
| 78 143 || 114 277 || 130 916 || 149 261 || 142 497 || 165 387 ||171 900 ||176 937 ||182 866 ||189 211 ||195 674 ||217,866 ||226,042
|}
Атырау қаласында 84 ұлт өкілдері тұрады.
Облыстың 2014 жыл басындағы деректер бойынша жекеленген этностар құрамы төмендегідей:&lt;ref&gt;2014 жыл басына Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны. Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі.&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Барлық ұлттар!! қазақтар !! орыстар !!корейлер!! татарлар !! өзбектер !!украиндар !! немістер!! басқалары 
|-
| 280 600 ||239 905 || 29 616|| 2 945 || 1 952 || 1 055 || 735 || 407 || 3 985
|}
2019 жылғы статистикалық деректер бойынша Атырау қаласында туғандар саны 9 760, ал өлгендер саны 1 920 адамды құрады. Табиғи өсім 7 840 адам. Келген адамдар саны 16 130, кеткен адамдар саны 13 311 болды. Туылым коэффициенті (1000 адамға) 27,9, өлім-жітім коэффициенті (1000 адамға) 5,49 болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://stat.gov.kz/region/252311/dynamic|title=ҚР өңірлерінің статистикасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Экологиясы ==
Атырау қаласы кәсіпорындардың ортасында қалуда. Ауаны ластаушылардың 80-85 пайызын мұнай тасымалымен және мұнай өңдеумен айналысатын кәсіпорындар құрайды. Атырау қаласындағы өндіріс орындарының ауаға лас қалдықтарды тарату көрсеткіштері артып, ол жылына бір мың тоннадан асып тұр. Ірі кәсіпорындар әлі күнге тазарту құрылғыларымен жабдықталмаған. Сөйтіп зиянды шығарындылар еш сүзгіден өтпестен қала аумағына таралып жатыр. 

[[Қазтрансойл|«ҚазТрансОйл» АҚ Атырау мұнай құбыры басқармасы]] көмірсутегі қоспаларын 68,7 пайыз көлемінде, [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«Атырау мұнай өңдеу зауыты» ЖШС]] – 22,79, «Атырау жылу электр орталығы» көміртегі тотығын 46,08 пайыз, [[Каспий құбыр желісі консорциумы|«Каспий құбыр консорциумы-Қ» АҚ]] – 19,57, «Атырау жылу электр орталығы» ЖШС азот диоксидін – 73,2, Атырау мұнай өңдеу зауыты күкірт диоксидін 52,54 пайыз мөлшерінде ауаға шығаруда.

Атырау қаласында атмосфералық ауаның сапасын анықтайтын сегіз стансадан автоматты түрде тәулік бойына ауа құрамын анықтайтын сынама алынады. Соның ішінде «ВестОйл» ЖШС-нің базасы аумағында орналасқан стансадан күкіртті сутегінің шектеулі мөлшері концентрациясынан  асып кететіні анықталып отыр.&lt;ref&gt;Атырау газеті, 03.06.2015&lt;/ref&gt;

Қаланы улап жатқан негізгі 3 ошақ бар. Біріншіcі – мұнай компаниялары. Екіншісі – қаладан шыққан тұр­мыстық қалдықтарды көмуге арналған полигон. Үшіншісі – қаланың екі жақ шетінде орналасқан қалдық суларды төгетін булану алаңы.&lt;ref&gt;«Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газеті, 08.08.2020&lt;/ref&gt;

==Кәсіпорындары ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Кестеде 1000-нан астам қызметкері бар Атырау қаласының ірі кәсіпорындары көрсетілген&lt;ref&gt;KazDATA: все крупные компании Атырау и Казахстана&lt;/ref&gt;
|-
! Кәсіпорындар !! Қызмет түрі
|-
| «АРИАДНА» ЖШС||Инженерлік құрылыстарын салу
|-
| «СИЧИМ С.П.А., КАЗАХСТАН» бөлімі || Мұнай және газ магистральдық құбырларын салу
|-
| «АТЫРАУ ЖЫЛУ-ЭЛЕКТР ОРТАЛЫҒЫ» АҚ	 || Жылу электр станцияларының электр қуатын өндіруі
|-
| [[Теңізшевройл|«ТЕҢІЗШЕВРОЙЛ» ЖШС]]|| Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «БОЛАШАҚ-АТЫРАУ» ЖШС|| Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «ФИРКРОФТ ИНЖИНИРИНГ СЕРВИСИЗ ЛИМИТЕД КАЗАХСТАН ЖШС» || Жұмыспен қамту агенттігінің қызметі
|-
| «НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ Н.В.» бөлімі || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «ПСН КАЗСТРОЙ» АҚ || Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «CAPITAL COMPLEX CATERING» ЖШС || Мейрамханалар мен тамақ беру қызметі
|-
|«ЮЛМАР-СЕРВИС» ЖШС || Изоляциялау жұмыстары
|-
| «КОНСОРЦИУМ «ISKER» ЖШС || Басқа топтамаларға енгізілмеген өзге де инженерлік құрылыстар салу
|-
| «ДЕНХОЛМ-ЖОЛДАС» || Арнайы мамандықтарды талап ететін өзге де құрылыс жұмыстары
|-
| «ҚАЗМҰНАЙГАЗ - БҰРҒЫЛАУ&quot; СЕРВИСТІК БҰРҒЫЛАУ КӘСІПОРНЫ» ЖШС || Мұнай және табиғи газ өндірісін техникалық қолдау
|-
| [[Ембімұнайгаз|«ЕМБІМҰНАЙГАЗ» АҚ]] || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«АТЫРАУ МҰНАЙ ӨҢДЕУ ЗАУЫТЫ» ЖШС]] || Мұнай өңдеу өнімдерін өндіру
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Атырау кәсіпорындары 
|-
! Теңізшевроил кеңсесі !! Атырау «НКОК» кеңсесі  !! Атырау мұнай өңдеу зауыты
|-
| [[Сурет:Атырау. Теңізшевроил кеңсесі.jpg|ортаға|300px]] || [[Сурет:Атырау. НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ.jpg|ортаға|300px]]|| [[File:Атырау АМӨЗ.jpg|ортаға|250px]]  
|}

== Көлік және инфрақұрылым ==
Қазіргі таңда Атырау қаласында көліктің барлық түрлері де дамыған.[[Сурет:Атыраудағы экологиялық таза автобустар.jpg|thumb|right|300px|Атыраудағы экологиялық таза автобустар]]
'''Қоғамдық көлік.''' Атырау қаласының [[Автобустың маршруты|маршрут желісі]] күні бүгінге 51 маршрут жұмыс атқаруда. 2013-2015 жылдары аралығында қалаішілік маршрутында қызмет көрсететін «АйсТрансХолдинг» ЖШС-і өз қаражаты есебінен 51 дана [[автобус]] сатып алды. 
Қоғамдық көліктер [[GPS]] – мониторинг жүйесін қолданады, ол онлайн режимінде қалалық қоғамдық көліктердің маршруттары, аялдамалар және көліктің ағымдағы жағдайы туралы ақпараттарды ұсынады.

«Атырау» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясының қатысуымен «Atyrau-Avtopark» автобус паркі құрылып, оған Семей қаласынан 65 жаңа автобус сатып алынды. 2020 жылы «Ақ Жайық Автопарк» ЖШС-і экологиялық тұрғыдан қоршаған ортаға лас шығарынды шығармайтын 160 жаңа автобус алды. 
2021 жылдан бастап автобустар санын 140-тан 250-ге дейін көбейтуді жоспарлап отыр. Бұл саптағы 220 автобус мүмкіндігі шектеулі азаматтардың қажеттіліктері үшін толық бейімделген.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ernur.kz/kazakstan/atyrauda-metanmen-zhuretin-avtobustar-zholgha-shykty|title=Атырауда метанмен жүретін автобустар жолға шықты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

Қалада троллейбус жүйесі 1996 жылдың 09 қыркүйегінде ашылып, 1999 жылдың 29 сәуірінде оның қозғалысы тоқтатылды. Бір ғана маршрутта 5 троллейбус қызмет көрсетті.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://transphoto.org/city/402/|title=Троллейбус компаниялары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Темір жол көлігі.''' Атырау арқылы өтетін темір жол вокзалынан 13 бағыт бойынша 24 поезд кесте бойынша жолаушылар тасымалын қамтиды. Темір жол Атырауды Қазақстанның [[Алматы]], [[Ақтөбе]], [[Астана]] сияқты ірі қалаларымен, сондай — ақ Ресейдің ([[Мәскеу]], [[Саратов]], [[Волгоград]], [[Астрахан]]), Тәжікстанның ([[Куляб]], [[Худжанд]], [[Душанбе]])  қалаларымен және Өзбекстан астанасы-[[Ташкент]]пен байланыстырады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://atyrau.invest.gov.kz/kz/about/infrastructure/|title=Инфрақұрылым|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Әуе көлігі.''' Атырау әуежайынан келесі бағыттар бойынша рейстер ұшырылады:[[File:Атырау әуежайы.jpg|thumb|right|300px|Атырау халықаралық әуежайы]]
{{Airport-dest-list| {{flagicon|Қазақстан}} [[Air Astana]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Ақтау]], {{flagicon|Түркия}} [[Ататүрік атындағы халықаралық әуежай|Ыстамбұл]], {{flagicon|Нидерланд}} [[Схипхол|Амстердам]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Qazaq Air]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Ақтөбе халықаралық әуежайы|Ақтөбе]],{{flagicon|Қазақстан}}[[Орал халықаралық әуежайы|Орал]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Bek Air]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]]| {{flagicon|Қазақстан}} [[SCAT]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Актау]], {{flagicon|Әзірбайжан}} [[Баку әуежайы|Баку]]
| {{flagicon|Ресей}} [[Аэрофлот]]|{{flagicon|Ресей}} [[Шереметьево әуежайы|Мәскеу-Шереметьево]]}}
Қабылдайтын әуе көлігі түрлері: Ан-12, [[Ан 24|Ан-24]], Ан-26, Ан-28, Ан-30, [[Ан-32]], [[Ан-72]], Ан-74, [[Ан-124]], Ил-62, Ил-76, [[Л-410]], Ту-134, Ту-154, Як-40, Як-42, [[Airbus A320|Airbus A319]], [[Airbus A320]], Airbus A321, ATR 42, ATR 72, [[Boeing 707]], [[Boeing 737]], [[Boeing 747]], [[Boeing 757]], Boeing 767, және тағы да басқа 3-4 кластағы ӘК түрлері, барлық типтегі [[тікұшақ]]тар.

== Атырау қаласының көпірлері ==
[[1965 жыл]]ы [[28 тамыз]]да [[Жайық|Жайық өзені]] арқылы өтетін қаладағы алғашқы темірбетон көпір салынып, пайдалануға берілді. Көпірдің ұзындығы 259 метр, биіктігі 10 метр. «Орталық» көпір Сәтбаев даңғылы мен Абай көшесін байланыстырады. Символикалық рөлі Европа мен Азияны жалғастырады.

Қаланың солтүстік бөлігінде [[1985 жыл]]ы Ғаббас Берғалиев көшесінің бойымен айналма көпір пайдалануға берілді. Ұзындығы 200, ені 17 метр, ол А-27 Ақтөбе - Астрахан тас жолында қала арқылы өтетін транзиттік автомобиль жолына айналды.
[[Сурет:Атырау көпірлері.jpg|thumb|right|350px|[[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын жалғайтын автомобиль және жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер]]
[[2001 жыл]]ы «Тәуелсіздікке 10 жыл» аспалы «жаяу жүргіншілерге арналған» көпір салынды. Ұзындығы 551 метрлік көпір Гиннестің рекордтар кітабына әлемдегі ең ұзын жаяу жүргіншілер көпірі ретінде енгізілген.
[[2008 жыл]]ы қаланың оңтүстік бөлігінде [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]] шағын аудандарын байланыстыратын «Балықшы» көпірі салынды. Ұзындығы 484,4 м, ені 23,9 м.

Осы жылы Балықшы-Перетаска көпірі пайдалануға берілді. Ұзындығы 63,7 м, ені 14 м. Ол Балықшы шағын ауданы мен Мирный және [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]] шағын аудандарын жалғастырушы рөлін атқарады.

[[2009 жыл]]ы Сұлтан Бейбарыс даңғылын жалғастыратын көпір ашылды. Өткізу қабілеті тәулігіне 5-7 мың автомобильді құрайтын төрт жолақты көпір, ұзындығы 800 м кіреберіс жолдармен, ұзындығы 380,7 м және ені 22 м, жүріс бөлігінің ені 16 м. Екі жағынан жаяу жүргінші жолы 2,5 метр құрайды. Сұлтан Бейбарыс даңғылы бойындағы көпір теміржол вокзалын (сол жағалау) және оң жағалаудағы «Атырау» халықаралық әуежайын байланыстырады.

Осы жылы қаланың [[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын (Әуезов даңғылынан Ғұмаров көшесіне) жалғайтын «Мұнайшы» көпірі пайдалануға берілді. 4 жолақты көпірден тәулігіне 5-7 мың автомобиль өтеді. Көпірдің жалпы ұзындығы 693 метр, ұзындығы 483 метр және ені 17 метр. Жүріс бөлігінің ені 14 метр, екі жағында ені 1 метр 2 жаяу жүргіншілер жолы бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://rus.azattyq.org/a/Atyrau_bridge_opening_salary/1784299.html|title=Атырау қаласындағы көпірдің тұсаукесері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

[[2010 жыл]]ы Мечников пен Баймұханов көшелерін жалғайтын көпір салынды. Ұзындығы 770, ені 23,5 метр. Ол қаламыздың 370 жылдығына орай ашылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=6cnh0nQg_ug|title=Атырау қаласындағы көпірлер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Мәдениеті ==
Атырауда [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]], [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония]], Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы орналасқан. [[Атырау халық ұлт аспаптар оркестрі|Дина Нұрпейісова атындағы халық ұлт-аспаптар оркестрі]] жұмыс жасайды.

[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]], Қазақстандағы мезозой дәуірінен сыр шертетін жалғыз палеонтологиялық мұражайы Атырау қаласында орналасқан.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=cT0rkEH4xWw|title=Палеонтологиялық мұражай жаңғыртылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt; [[Атырау облыстық өнер мұражайы|Ш.Сариев атындағы Атырау облыстық көркемсурет және қолданбалы сәндік өнер мұражайы]], кинотеатрлар, мәдениет және демалыс паркі, қонақ үйлер т.б.жұмыс істейді.

«Ғ.Сланов атындағы Атырау облыстық ғылыми әмбебап кітапхана», Атырау облыстық балалар кітапханасы, Облыстық көрмейтін және нашар көретін азаматтар кітапханасы, №1,2,3 Атырау қалалық орталық балалар кітапханалары қала тұрғындарына өз қызметтерін көрсетуде.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония|Н.Жантөрин атындағы филармония]] !! [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]] !! Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы !! [[Атырау облыстық өлкетану мұражайы|Атырау тарихи-өлкетану мұражайы]]
|-
| [[Сурет:Atyrau filarmonia(dom radio).jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау облыстық драма театры.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау тарихи-өлкетану мұражайы.jpg|ортаға|200px]]
|}

==Сәулеті және көрікті жерлері==
Атырау архитектуралық құрылысы жағынан үшке бөлінеді. Жайықтың оң жағасындағы ескі қалада негізінен ''20 ғасырдың басында'' салынған бір қабатты ағаш және кірпіш үйлер кездеседі. Орталық бөлігінде екі қабатты тас үйлер, ''4 – 5 қабатты тұрғын үйлер'' мен мекеме жайлары бар. Өзеннің сол жағалауында кеңес өкіметі жылдары Ембімұнай кенті мен мұнай айыру зауытының қалашығы пайда болды. [[Жайық]]қа салынған көпір (''1965'') [[Еуропа]] мен [[Азия]] құрлықтарында жатқан қаланың екі бөлігін байланыстырады.

Атырау қаласының заманауи сәулетіне Исатай мен Махамбет алаңы, Иманғали мешіті, XIX ғасырда салынған [[Успен соборы|Православ шіркеуі]], (бұл шіркеу Атырау қаласында тұрғызылған алғашқы ғимарат), Marriott қонақ үйі, Алмагүл ықшам ауданы, соңғы үлгіде салынған спорт, мәдениет сарайларын айтуға болады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nur.kz/leisure/tourist-routes/1721256-dostoprimecatelnosti-atyrau/|title=Атыраудың көрікті жерлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Иманғали мешіті]] !! [[Успен соборы]] !! Marriott қонақ үйі
|-
| [[Сурет:Атырау. Иманғали мешіті.jpg |ортаға|300px]]|| [[Сурет:Атырау. Успен соборы.jpg|ортаға|300px]] ||[[Сурет:Marriott қонақ үйі.jpg|ортаға|300px]]
|}

== Саябақтары ==
Қазір Атырау қаласында 6 саябақ бар. Жеңіс саябағы, «Алмагүл» ықшам ауданындағы саябақ,  «Балықшы» ықшам ауданындағы саябақ, ретро паркі, №1 және №2 ықшам ауданындағы, және «Тұрғындар қалашығындағы» саябақтар. Саябақтардың аумағы 10 гектарға жетеді. Олар жасыл желектерден, аллеялардан, абаттандырылған жолдардан, орындықтар мен серуендеу алаңдарынан тұрады. Сонымен қатар танымал тұлғаларға ескерткіштер, субұрқақтар, мүсіндер және т.б. бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=В.Гузиков. Атырау қаласындағы саябақтар жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтар сияқты өсуде|title=Атырау облысының ақпараттық ресурсы 07.08.2019.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Жеңіс» саябағы''' — Ұлы Отан соғысы жауынгерлерін еске алуға арналған мәңгілік алау арқылы таныс. Кіре беріс қақпадан кейін әскери техниканың нақты үлгілері қойылған. Мұнда [[Ан-2|ұшақ]], [[Т-34|танк]], зеңбірек, бронетранспортер т.б. көруге болады. Жеңіс саябағындағы &quot;Тағзым Аллеясы&quot; алаңында Ұлы Отан соғысының атыраулық қаһармандарына арналған 14 бюст орнатылған. Парктің орта тұсында аспанға бағытталған найзаның жанында орналасқан Мәңгілік алау бар. Сондай-ақ, парк құрамында «Естелік қабырғасы» бар. Ол бірнеше ондаған ірі гранит плиталардан тұрады, олардың үстінде Екінші дүниежүзілік соғыстан оралмаған Атырау облысы тұрғындарының есімдері жазылған. Саябақта  қаза тапқан интернационалист жауынгерлерді, сондай-ақ тәжік-ауған шекарасында қаза тапқан қазақстандық жауынгерлерді еске алуға арналған [[ескерткіш]] орнатылған.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://tumba.kz/putevoditel/48-%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C/25303-park_pobedy_atyrau.html|title=Атырау бойынша нұсқаулық: Жеңіс паркі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Ретро Парк саябағы''' — өткен ғасырдың елуінші жылдарындағы [[Неоклассицизм|неоклассикалық]] үлгіде салынған. Оның негізгі аумағын парк аллеялары құрайды. Бұл саябақ [[Жайық]] өзенінің жағалауы мен [[Мұнайшылар қалашығы|«Тұрғындар қалашығының»]] аралығында орналасқан. Саябақта әртүрлі павильондар, амфитеатр, түрлі түсті жарықпен әрленген су бұрқақтары, ретро стиліндегі дәмхана т.б. бар. Орта тұсында жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер,  жасанды тоғандар және басқа да сәулет туындылары орналасқан. Саябақта &quot;Дос-Мұқасан&quot; музыкалық ансамбліне орнатылған  ескерткіш бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://merei-m.kz/ru/2017/12/09/atyraudy-zha-a-retro-sayaba-y/|title=Атыраудың жаңа ретро-саябағы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Жастар саябағы''' — Жайық өзенінің Еуропа бөлігіндегі жағасында орналасқан. Саябақта жүгіру, велосипед, жаяу жүргіншілер жолы салынған. Мұнда көлеңкелі конструкциялы жазғы мобильді кафелер, балалар мен ересектерге арналған алаңдар, спорт жабдықтары, аттракциондар бар. Аумағы – 6,5 гектар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kaz.inform.kz/news/atyrau-kalasynda-zhastar-sayabagy-ashyldy_a3701949/|title=Атырау қаласында Жастар саябағы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Жеңіс саябағы !! Ретро парк !! Жастар саябағы
|-
| [[Сурет:Атырау. Жеңіс саябағы.jpg |орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Ретропарк.jpg|орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Жастар саябағы.jpg|орта|280px]]
|}

== Атырау қаласының ескерткіштері ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Танымал тұлғаларға арналған ескерткіштер
|-
! Сұлтан Бейбарыс ескерткіші !!Исатай-Махамбет ескертіші!! Үш биге арналған ескерткіш !! Халел Досмұхамедов ескерткіші
|-
| [[Сурет:Атырау. памятник Султану Бейбарысу.jpg |орта|250px]] ||[[File:Исатай Махамбет.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Үш биге ескерткіш.jpg|орта|250px]] || [[File:Atyrau university.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Ақын-жазушыларға арналған ескерткіштер
|-
! Әбу Сарсенбаев ескерткіші!! Хамит Ерғалиев ескерткіші !! Фариза Оңғарсынова ескерткіші !! Жұмекен Нәжімеденовке ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Абу Сарсенбаев.jpeg|орта|250px]]|| [[Сурет:Атырау. Х.Ерғалиевқа ескерткіш.jpg|орта|250px]]|| [[Сурет:Ф.Оңғарсынова ескерткіші.jpg |орта|200px]] ||[[Сурет:Атырау. Ж.Нәжімеденов ескерткіші.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Күйшілер мен әншілерге арналған ескерткіштер
|-
! Құрманғазы Сағырбаев ескерткіші !! Дина Нұрпейсова ескерткіші !! Қаршыға Ахмедияров ескерткіші !!Атырау. Дос Мұқасанға ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Құрманғазы ескерткіші.jpg|орта|200px]]|| [[Сурет:Атырау. Дина Нурпейсова ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Қаршыға Ахмедияров ескерткіші.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Дос Мұқасан.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Соғыс ардагерлеріне арналған ескерткіштер
|-
! Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш !!Қайырғали Смағұлов ескерткіші !! Хиуаз Доспановаға ескерткіш !!Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш аллея
|-
| [[Сурет:Атырау. Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш.jpg|орта|280px]]||[[Сурет:Атырау. Қайырғали Смағұлов ескерткіші.jpg |орта|150px]]  || [[Сурет:Атырау. Хиуаз Доспановаға ескерткіш.jpg|орта|200px]]||[[Сурет:Атырау. Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Әртүрлі ескерткіштер
|-
! Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш !! Молекула ескерткіші !! Бекіре балығына ескерткіш !! Әлші (асық) ескерткіші
|-
| [[File:Атырау. Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш.jpg|орта|220px]]|| [[Сурет:Атырау. Молекула ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Бекіре балығына ескерткіш.jpg|орта|150px]]|| [[Сурет:Атырау. Әлші (асық) ескерткіші.jpg|орта|220px]]
|}

== Спорты ==
Атыраудан Токиодағы Олимпиадаға елдің құрама командасында ескек есу бойынша спорт шебері А.Круглов қатысты. Боксшы Б.Теміров Олимпиадалық ойындарға, әлемдік, еуропалық сайыстарға қатысып, үш дүркін КСРО чемпионы болды. Атырау ескекшілері  Д.Савин, А.Сафарян, С.Сергеев Қазақстанның бірнеше дүркін чемпиондары. [[Арман Константинұлы Шылманов|Арман Чилманов]]  84 кг салмақты таэквондодан 2008 жылғы Олимпиялық ойындардың қола медалі иегері. [[Сәния Махамбетова]] самбо және дэюдо күрестері бойынша халықаралық және республикалық сайыстарда бірнеше рет жеңістерге жетті.

'''[[Атырау (футбол клубы)|«Атырау» футбол командасы]]''' республика чемпионатының 2 дүркін қола жүлдегері (2001 және 2002 жылдар),  2009 жылы Қазақстан кубогының иегері. Қазақстан кубогының иегері.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://qfl.kz/ru/team/1/|title=OLIMPBET Премер лигасы Атырау|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

''' [[Бейбарыс (шайбалы хоккей)|«Бейбарыс» хоккей клубы]] ''' 4 дүркін Қазақстан чемпионы (2010/2011, 2011/2012, 2015/2016 және 2018/2019).&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%91%D0%B5%D0%B9%D0%B1%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%81|title=«Бейбарыс» хоккей клубы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Атырау» волейбол командасы ''' 2003 және 2006 жылғы еліміздің чемпионы, 4 рет Қазақстан кубогының иегері -2000, 2009, 2010, 2015

'''«Атырау Барыстары»''' баскетбол командасы  Қазақстан біріншілігінің 2-рет алтын (2010/2011, 2015-2016), 7-дүркін күміс жүлдегері. (011/2012, 2012/2013, 2013/2014, 2016/2017, 2017/2018, 2018/2019, 2019/2020.&lt;ref&gt;http: //www. bcbarsyatyrau.kz/&lt;/ref&gt;

Спорт нысандарынан Атырау қаласының орталық [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] бар. Қасында спорт комплексі және жүзу бассейні орналасқан. Денешынықтыру және сауықтыру орталығында (ФОК)  әртүрлі спорт секциялары жұмыс жасайды.
[[Атырау мұз айдыны]] сарайында хоккейден еліміздің біріншілігінің ойындары өтеді. Теннис орталығында үлкен теннис ойнауға арналған 4 ашық және 4 жабық алаң бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://24.kz/kz/archive/zha-aly-tar/t-uelsizdikke-25-zhyl/item/154229-khaly-araly-talap-a-saj-tennis-ortaly-y-ashyldy|title=Атырауда халықаралық талапқа сай теннис орталығы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Спорт нысандары
|-
! [[Атырау мұз айдыны|Мұз айдыны сарайы]] !! Атырау Теннис орталығы !! [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] !! Байдарка және каноэ спорты
|-
| [[Сурет:Атырау. Мұз айдыны сарайы.jpg|ортаға|200px]]|| [[File:Атырау Теннис орталығы.jpg|ортаға|250px]] || [[File:Munaishy stadium.jpg|ортаға|200px]] || [[File:Атыраудағы байдарка және каноэ спорты.jpg|ортаға|200px]]
|}

== Білім жүйесі ==
=== Мектепке дейінгі мекемелер ===
Мектепке дейінгі мекемелердің құрамына мектепке дейінгі жастардағы балалардың күндізгі уақытта және тәулік бойы болатын жалпы типтегі (бала бақшалар, балалар яслиі, балалар үйі, мектепке дейінгі балалар үйі) мекемелері, ақыл-ой және дене бітімі дамуында ауытқулары бар арнайы мектепке дейінгі мекемелер, аурушаң балаларды салауаттандыруға арналған жазғы демалыс орындары кіреді. Атырау қаласы бойынша 46 балабақшада 13 863 бүлдіршіндер тәрбиеленуде.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://goroo-atyrau.kz/balabakshalar.html|title=Атырау қаласының білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Мектептегі білім ===
Атырау қаласының 61 мектебінде, оның ішінде Атырау облыстық дарынды балаларға араналған казақ-түрік лицейі, Атырау облыстық дарынды балаларға арналған мамандандырылған мектеп-лицей-интернаты, Ағышын тілін терең оқытатын техникалық гимназия, Атырау қалалық білім бөлімінің қалалық лицейі, Облыстық дарынды балаларға арналған мектеп-интернат, Үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мамандандырылған №30 мектеп-гимназия, Облыстық ұлттық гимназия, №34 лингвистикалық мектеп-гимназия, Н.Тілендиев атындағы облыстық &quot;Кіші өнер академиясы&quot;. Назарбаев Зияткерлік мектебі сияқты білім ордаларында 73 690 оқушы білім алуда.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://biznesinfo.kz/usefullinks/page/shkoly-atyrau-i-atyrauskoy-oblasti--adres--telefon|title=Атырау қалалық білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Жоғары оқу орындары === 
'''[[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]''' —2001 жылы құрылып, білім және ғылым министрлігі берген лицензия негізінде еңбек нарығында табысты жұмыс істейді. Институт -күндізгі және сырттай оқыту формалары бойынша қазақ және орыс тілдерінде 16 мамандық бойынша [[Сурет:АИГИ корпус №2.jpg|thumb|right|300px|'''Атырау инженерлік-гуманитарлық институты''']]жоғары-кәсіптік мамандар (бакалавриат) даярлайтын жоғары оқу орны. Институт жоғары білікті кадрларды даярлау бойынша маңызды ғылыми және оқу орталығы болып саналады. Институт инновациялық бағдарламаларды сәтті іске асырағаны үшін 2004 жылы Еуропа кәсіпкер қауымдастығының «INSAM» алтын медалімен (Женева, 2005 ж), Халықаралық «Алтын Құйма» (CBS Consult, Мәскеу, 2007) марапатталды. &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aigi.kz/language/kk/|title=Атырау инженерлік-гуманитарлық институты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Халел Досмұхамедов атындағы Атырау университеті]]''' —Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде өзіндік тарихы мен тәжірибесі бар халықаралық деңгейдегі бәсекеге қабілетті мамандар даярлайтын жоғары оқу орындарының бірі. Университет 1950 жылы 14 маусымда мұғалімдер институты ретінде ашылды. 1955 жылы мұғалімдер институты педагогикалық институтқа айналды. 1994 жылы педагогика институты Атырау университеті болып құрылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://asu.edu.kz/university/|title=Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Атырау мұнай және газ университеті|Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті]]''' —еліміздің мұнай-газ саласы мен Батыс Қазақстан облысының экономикасын, білімі мен ғылымын жетілдіруге үлкен үлес қосуда. Атырау Мұнай және газ университеті Батыс Қазақстанның Білім және ғылым орталығына айналуда және Қазақстанның мұнай-газ саласындағы шығармашыл жастар мен өнеркәсіптік кәсіпорындар ұжымдары арасында лайықты құрметке ие болды. Атырау Мұнай және газ университеті еліміздің мұнай-газ саласы үшін жоғары білікті мамандарды даярлау бойынша Қазақстан Республикасының жалғыз мамандандырылған жоғары оқу орны болып табылады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aogu.edu.kz/|title=Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Колледждері ===    
*[[Атырау аграрлы-техникалық колледжі]] 
*Атырау балық өнеркәсібі колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://edu-kz.com/kz/kolledzhder/atyraudagy-balyq-sharuashylygy-kolledzhi|title=Атырау балық өнеркәсібі колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
[[Сурет:Атырау. Қазақстан-Канада жоғарғы мұнай колледжі (APEC ).jpg|thumb|оңға|450px|Атырау. Жоғары мұнай колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ticketon.kz/kz/place/vysshij-kolledzh-apec-petrotechnic|title=Жоғары мұнай колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;]]
*Атырау бизнес және құқық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://2gis.kz/atyrau/firm/70000001034596018|title=Атырау бизнес және құқық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау жоғарғы медицина колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://2gis.kz/atyrau/firm/70000001034595563|title=Атырау жоғарғы медицина колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://college.aigi.kz/|title=Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау индустриалды колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/kz/college/view/15|title=Атырау индустриалды колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау сервис колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/ru/college/view/5|title=Атырау сервис колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау энергетика және құрылыс колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/kz/college/view/1|title=Атырау энергетика және құрылыс колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*С.Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://vipusknik.kz/kz/institutions/college/atyrauskiy-politekhnicheskiy-kolledzh-im-salamata-mukasheva|title=С.Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Д.Нұрпейсова атындағы музыка колледжі (академиясы)&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://musiccollege.kz/|title=Д.Нұрпейсова атындағы музыка колледжі (академиясы)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Каспий маңының қазіргі заманғы колледжі (ПСК)&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://psvk.edu.kz/%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%BB%D0%B5%D0%B4%D0%B6-%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%85%D1%8B/|title=Каспий маңының қазіргі заманғы колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Жоғарғы мұнай колледжі (APEC)&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://vipusknik.kz/kz/institutions/college/vysshiy-kolledzh-apec-petrotechnic?ysclid=m3gzy0xxfx185332536|title=APEC PetroTechnic жоғары колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Қ.Дүтбаева атындағы гуманитарлық колледж&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://gumcollege.edu.kz/|title=.Дүтбаева атындағы гуманитарлық колледж|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Мұнай және газ технологиялық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.inatyrau.kz/catalog/index/237772/atyrauskij-tehnologiceskij-kolledz-nefti-i-gaza|title=Мұнай және газ технологиялық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*«Болашақ» кәсіби-гуманитарлық колледжі

== Денсаулық сақтау ісі ==
Гурьевте тұрған әскери бөлімде алғаш рет 15 орындық [[аурухана]] ашылған. 1901 жылы осы ауруханаға арналған 2 үй салынып, оның біреуі  хирургиялық, біреуі басқа ауруларды емдеу орны боп белгіленген және 1 дәрігер, 2 фельдшер жұмыс жасаған. [[File:Атырау. №2 қалалық емхана.jpg|thumb|right|300px|Атырау.1951 жылы салынған мұнайшылар ауруханасы]]Ұлы Отан соғысы жылдарында Атырау қаласына 2 [[госпиталь]] орналастырылды. 1967 жыл мен 1987 жылдың аралығында облыстық аурухананың, балалар ауруханасының, перзентхананың, облыстық онкологиялық және туберкулезді емдеу диспансерінің жаңа үйлері іске қосылды.&lt;ref&gt;Атырау медицинасының шежіресі. Ғарифолла Шәңгереев, Өнербай Жанбала -Алматы 2010, &quot;Арыс&quot; баспасы. *ISBN 978-601-291-007-0&lt;/ref&gt;

Қазіргі кезде Атырау облыстық ауруханасы, балалар ауруханасы, №2 Атырау облыстық ауруханасы (Облыстық жұқпалы аурулар ауруханасы), Атырау қалалық медициналық жедел жәрдем станциясы, қалалық перзентхана, ЖИТС алдын алу және онымен күресу орталғы, балалар стоматологиясы, өкпе аурулар санаториясы, кардиология орталығы, көз аурулар ауруханасы, қан орталы, наркологиялық диспансері, онкологиялық диспансері, патологоанатомия бюросы, перинаталдық орталық, психиатриялық жүйке аурулар ауруханасы (Психикалық сауықтыру орталығы), тері-венерология диспансері, туберкулезге қарсы күрес диспансері, теміржол ауруханасы, орталық нерв жүйесі зақымдалған балаларға арналған сәбилер үйі т.б. дәрігерлік ұйымдар жұмыс жасайды.

== БАҚ ==
=== Газет-журналдары ===
[[File:Атырау газеті.jpg|оңға|200px]]'''[[Атырау (газет)|«Атырау» газеті]]''' —Қазақстанның батыс өлкесіндегі алғашқы ұлттық басылымдардың бірі. Оның негізін қалап, материалдық базасын жасақтап, алғашқы нөмірлерін шығарған 1923 ж. Гурьев уездік партия комитетінің бірінші хатшысы болған Төлепкерей Өтеулиев. Алғашқы саны «Ерік» деген атаумен 1923 жылы сәуір айында шықты. «Атырау»  аймақтың тыныс-тіршілігін қалың оқырманға жеткізіп келе жатқан облыстық газет.&lt;ref&gt;Егемен Қазақстан. 02.11.2018&lt;/ref&gt;
[[File:Прикаспийская коммуна.jpg|оңға|200px]]
'''[[Прикаспийская коммуна|Прикаспийская коммуна газеті]]''' —орыс тілінде шығатын облыстық қоғамдық-саяси газет. Газет 1920 жылдың 26 ақпан айынан бастап «Трудовая Правда» атымен шықты. Газет облыстың өзекті мәселелері туралы, нарықтық қатынастар, халық шаруашылығын дамыту тұрақты көрініс табуда.&lt;ref&gt;Атырау: Энциклопедия. -Алматы: Атамұра, 2000&lt;/ref&gt;

'''[[Ақ Жайық (газет)|«Ақ жайық» газеті]]''' —Атырау облысындағы кең тараған әрі тұңғыш тәуелсіз апталық басылым. Алғашқыда «Компаньон» (1991), кейін «Местное обозрение» (1992) аталып, шағын көлемде жарық көрген газет 1993 жылы мамыр айынан «Ақ жайық» аталды. Бұл - нарық жағдайына бейімделген, облыс, республика көлемінде өзін-өзі қаржыландыруға толық көшкен алғашқы газеттердің бірі.[[File:Ақ Жайық.jpg|оңға|200px]]

Сонымен қатар &quot;Мегаполис Атырау&quot;, &quot;Мұнайлы Астана&quot;, &quot;Алтын сақа&quot;, &quot;Алтын аймақ&quot; апталық газеттері және &quot;Мерейлі мекен&quot; журналы шығады.

=== Телеарналары ===
Атырау облыстық телерадиокомпаниясының хабар тарату саясаты [[Қазақстан (корпорация)|«Қазақстан» РТРК АҚ]] жүргізіп отырған саясатына толық сәйкес келеді. Ол ақпараттық және білім беру функцияларын орындай отырып, мемлекет пен қоғам арасындағы қатынастарды [[Сурет:Атырау телемұнарасы.jpg|thumb|оңға|300px|Атырау телемұнарасы]] үйлестіруге бағытталған. Телеарнаның басты міндеті - аймақтық деңгейде мемлекеттік саясатты жүргізу. Телеарнаның жалпы апталық көрсетілімі 119 сағатты құрайды. Оның ішінде мемлекеттік тілде - 80,30 сағат, немесе жалпы хабардың 68%. Меншікті бағдарламалар 45 сағатты құрайды немесе жалпы эфирдің 38% құрайды. &quot;Atyray&quot; телеарнасының хабар тарату антеннасы 180 метрлік мұнараның 153-і метрінде орналасқан.
Жетістіктері:
*Телевизияның «АПТА» ақпараттық-талдау бағдарламасы (авторы және жүргізушісі Н. Қосшиев) Халықаралық «Шабыт» фестивалінің арнайы дипломымен марапатталды;
*Теледидарда алғаш рет «Өзен өз арнасыммен ағады» атты 7-сериялық телехикая түсірілді;
*Ұлы Отан соғысының 60 жылдығына орай &quot;Тағдыр-Судьба&quot; телефильмі түсіріліп, ол [[Волгоград]] қаласында өткен ІV-Халықаралық &quot;Мәңгілік алау&quot; фестивалінде &quot;Үздік авторлық жұмыс&quot; номинациясында ІІ орын алды;
*[[Астрахан]] қаласында өткен Халықаралық &quot;Адам және теңіз&quot; байқауында &quot;белсенді азаматтық ұстанымы үшін&quot; номинациясында &quot;Каспий экологиясы: мәселелерді шешу жолдары&quot; фильмі жеңіске жетті;
*«Туған өлкем – Атырау» бағдарламасы республикалық &quot;Шаңырақ&quot; шығармашылық байқауында жеңіске жетті /Астана қ./;
*«Аманат» циклдік бағдарламасы &quot;Ең үздік тарихи-мәдени бағдарлама&quot; номинациясы бойынша Қазақстан РТРК АҚ ұйымдастырған байқауда ІІ орын алды /Астана қ./&lt;ref&gt;https://atyrautv.kz/ru/&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар [[КТК (телеарна)|КТК]], НТВ, [[Хабар (телеарна)|Хабар]], [[24KZ]], [[EL ARNA (телеарна)|Ел арна]], [[Qazsport]], Мир, [[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan]], 1-канал &quot;Евразия&quot;, СТВ, [[Astana TV]], [[НТК (телеарна)|НТК]], 31 канал, Абай ТВ, [[Жетінші арна]], ТВЦ т.б.арналар жұмыс жасайды.

=== Радио ===
'''«Atyraý radiosy»'''—ның тарихы 1938 жылы Гурьев облысының құрылуынан бастау алады. 1938 жылдың 2-ші наурызында алғаш рет радио хабары 
[[Сурет:Атырау радиосы.jpg|оңға|200px]] эфирге шықты. Қазір ол 102.0 FM жиілігінде тәулігіне 17 сағат хабар таратып отыр. 80 жыл бұрын сол кездегі Гурьев халқына алғашқы жаңалық таратқан бұл медиа-мекеме бүгінде заман сұранысына сай жаңа технологиямен жабдықталған. Елдегі саяси-экономикалық, төтенше жағдайлар кезінде дереу үн қосып, халыққа жедел ақпарат таратып, қоғамда оң пікір қалыптасуына ықпал етіп отыр. 
Қазір кеңейтілген диапазонды 1000 киловаттық жаңа радиотаратқыш іске қосылып  радиотолқынның таралу аймағы 60 шақырымға дейін кеңейді.&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/atyrauda-zhana-radiostudiya-men-zhana-radiotaratkysh-iske-kosyldy_a3542003 Атырауда жаңа радиостудия мен жаңа радиотаратқыш іске қосылды&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар 101,0 [[Қазақ радиосы]], 101,6 Радио Дача, 102,8 [[Шалқар (радио)|Шалқар радиосы]], 103,6 [[Тандем радиосы]], 104,4 NS радиосы, 104,8 Lux FM, 105,2 Русское радио Азия, 105,7 Восток FM, 106,2 Дала FM, 106,8 Европа+ Казахстан, 107,2 [[Жұлдыз FM]], 107,7 Авторадио Казахстан т.б. жұмыс жасайды.&lt;ref&gt;https://vcfm.ru/vc/Asia/guryev.htm&lt;/ref&gt;

==Қаланың назар аударарлық орындары==
*[[Иманғали мешіті]]
*[[Успен соборы|Успен шіркеуі]]
*[[Құрманғазы Сағырбайұлы]] ескерткіші
*[[Сұлтан Бейбарыс]] ескерткіші
*[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]]
*[[Хиуаз Қайырқызы Доспанова|Хиуаз Доспанова]] ескерткіші
*[[Исатай]]-[[Махамбет]] ескерткіші

== Атырау қаласының суреттері ==
&lt;gallery&gt;
Сурет:Atyrau street.jpg|Атыраудың көшелері
Сурет:Atyrau rivers.jpg|[[Жайық өзені]]
Сурет:New buildings of Atyrau.jpeg|Атыраудағы БТА банкінің ғимараты
Сурет:Hotel Kazakhstan in Atyrau.jpg|«Қазақстан» қонақ үйі
Сурет:Атырау қаласы Жаңа құрылыстар.jpg|Жаңа кварталдар

&lt;/gallery&gt;

== Белгілі тұлғалар ==
* [[Болат Жамитұлы Өтемұратов]] - Қазақстан Республикасы Президентінің Іс басқарушысы
* [[Темір Нұрбақытұлы Бекмамбетoв|Тимур Нұрбақытұлы Бекмамбетoв]]  - кинорежиссер, клипмейкер , продюсер 
* [[Ғани Есенкелдіұлы Қасымов]]- Қазақстан патриоттары партиясының төрағасы                                                                     
* [[Аркадий Юрьевич Волож]]  - Яндекс компаниясының бас директоры
* [[Фариза Оңғарсынова]] - ақын, халық жазушысы, журналист

== Бауырлас қалалары ==
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтау]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Орал]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтөбе]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Russia}} [[Астрахан]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Russia}} [[Сыктывкар]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Israel}} [[Ашдод]], [[Израиль]]
* {{flagicon|United Kingdom}} [[Абердин]], [[Құрама Патшалық]]

== Тағы қараңыз ==
* [[Атырау облысы]]
* [[Атырау аграрлы техникалық колледжі]]
* [[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]
* [[Атырау мұнай және газ университеті]]
* [[Атырау университеті]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ Атырау облысы әкімдігінің ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141007025035/http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ |date=2014-10-07 }}
* [http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php Atyrau City ақпараттық-танымдық торабы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060824051746/http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php |date=2006-08-24 }}
* [http://www.atr.kz Облыстық &quot;Атырау&quot; газеті]

{{Commonscat|Atyrau}}
{{Қазақстан қалалары}}
{{Атырау облысы}}
{{Атырау қалалық әкімдігі елді мекендері}}
{{Жайық өзені бойындағы елді мекендер}}

[[Санат:Атырау]]
[[Санат:Каспий теңізі кемежайлары]]
[[Санат:Жайық казак әскерінің тарихи елді мекендері]]</text>
      <sha1>d6d0od7go404j9nk0fnhp7rd4msbejd</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400889</id>
      <parentid>3400888</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T07:43:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Колледждері */ дереккөз</comment>
      <origin>3400889</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="80709" sha1="fyur5pp7tv7vh5xbzws851po8klqd00" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = қала
 |атауы                   = Атырау
 |сурет                   = {{Photomontage
|photo1a                = Урал река.jpg
|photo2a                = Тенгизшевройл и Марриотт.jpg
|photo2b                = Ural River Atyrau.JPG
|photo3a                = Атырау. Иманғали мешіті.jpg
|photo3b                = 카자흐스탄 아티라우(중앙공원) - panoramio - 우한길(HK Woo).jpg

|photo4a                = Atyrau filarmonia(dom radio).jpg
|spacing                = 2
|position               = center
|color_border           = white
|color                  = white
|size                   = 290
|foot_montage           = 
}}
 |әкімшілік күйі          = Облыс орталығы
 |елтаңба                 = Coat of arms of Atyrau.svg
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_deg =47 |lat_min =7 |lat_sec = 
  |lon_deg =51 |lon_min =53 |lon_sec = 
  |CoordAddon             = type:city(146862)_region:KZ
  |CoordScale             =
 |ел картасы              = 300
 |облыс картасы           = 
 |аудан картасы           = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы                  = Атырау облысы
 |кестедегі облыс         = Атырау облысы
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |әкімі                   = Шәкір Кейкін
 |add1n              = Әкімдік мекенжайы
 |add1               = Атырау қаласы, Әйтеке би көшесі, №77А
 |құрылған уақыты         = 1640
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = ''Усть-Яицкий қалашығы, Нижний Яицкий қалашығы, Чапаев, Гурьев''
 |статус алуы               = 1885
 |жер аумағы                  = 458
 |климаты                 = қатаң континенталды, қуаң
  |тұрғыны                = 316 449
  |санақ жылы             = 2023&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478686 Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)]&lt;/ref&gt;
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = [[қазақтар]] 88,95 %&lt;br&gt;[[орыстар]] 7,73 %&lt;br&gt;[[корейлер]] 0,79 %&lt;br&gt;[[татарлар]] 0,50 %&lt;br&gt;[[өзбектер]] 0,38%&lt;br&gt;басқалары 1,65 %&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT453226 Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)]&lt;/ref&gt;
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = атыраулық
 |телефон коды            = 7122
 |пошта индексі           = 
 |пошта индекстері        = 060001-060011
 |ортаққордағы санаты     = Atyrau
 |сайты                   = https://www.gov.kz/memleket/entities/akimat-atyrau?lang=kk Атырау қаласының әкімдігі
 |сайт тілі               = 
 |сайт тілі 2             = 
 |сайт тілі 3             = 
}}
{{мағына|Атырау (айрық)}}
'''Атырау''' — [[Атырау облысы]]ның әкімшілік орталығы, [[Қазақстан]]ның [[Батыс Қазақстан|батысында]], [[Жайық]] өзенінің бойында орналасқан қала. Қаланың негізі 1640 жылы қаланған. Тұрғыны 316 449 адам (2023).
Атырау қаласынан [[Астана]]ға дейінгі қашықтық 1810 км.

== Атауы ==
Қала жеріндегі белгілі тұңғыш тұрақты қоныс — қазіргі «Орбита» стансасы қасындағы [[Алтын Орда]] кезеңіндегі болған ''Лаэти'' асары. [[Ноғай ордасы]] кезеңінде балықшылардың тұрақты ''[[Үйшік]]'' қонысы [[Жайық|Жайық өзені]] [[саға]]сында орналасқан.

Казак-орыстар жаулап ала бастағанда [[1640]] ж. ''Яицкий городок'' аталған қалашық салынған. Жайықтың жоғарысында'' Верхний Яицкий городок'' (қазіргі [[Орал]] қаласы) деген қалашық салынғасын, ''Нижний Яицкий городок'' деп аталып кеткен, соңынан ол — ''Усть-Яицкий городок''.

[[Ресей империясы|Ресей ханшайымы]] [[Екатерина II]] ''Яик'' өзенін (Жайықтың [[Орыс тілі|орысша]] атауы) ''Урал'' деп атауын жарлығымен бекіткенде, қаланың атауы ''Гурьев городок'', ''Гурьев'' деп өзгертілген.

1920 жж. қысқа уақытқа большевиктер Гурьевті ''Чапаев'' деп қайта атаған.

1992 ж. бері қала атауы — Атырау.

== Этимологиясы ==
«Атырау» -лексикасы көбіне үлкен айдынды көлдің не теңіздің сала-салаға бөлініп, тармақтанып, шығанақтар мен арал, саға, мүйістер пайда болатын жағалауы. 
Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауын, теңіздің алабын қоса, жергілікті тұрғындар күні бүгінге дейін атырау деп атайды.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақтар|шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым=Атажұрт|орны= Алматы|баспасы=«Білік»|жыл=2003|томы=VIII |беттері=480 |барлық беті=480 |сериясы= |isbn=-5-7667-2054-8|тиражы= }}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
[[File:Герб гурьев.gif|thumb|left|400px|Гурьев таңбасы]]
ХVІ ғасырдың бірінші ширегінен бастап , Жайық-Каспий жағалауына Ресей патшасы өкіметінің саясатына шыдамаған және патша үкіметін мойындағысы келмеген қашқын орыс еріктілері, күнкөріс іздеген крепостной шаруалар, қылмыстық элементтерден тұратын Волга бойы казактары келіп қоныс тебе бастаған. Олар келе сала өз кәсіпшіліктерін ашып,балық аулау, балық тұздау қостарын ұйымдастырып, жатар тұрақ орындарын тұрғызады. Сол уақыттан бастап тұрғызылған тұрақтар «[[Үйшік]]» атанып кеткен.

Жайық-Каспий жолы Азия елдерімен басқа да елдерге жол ашатын «әрі қақпа,әрі кілт» болатынына көзі жеткен патша өкіметі,ХVІІ ғасырдың 30-шы жылдарының аяғында Ярославлдық көпес, бай саудагер Гурьевтер әулетіне Жайық бойында балық кәсіпшілігін ашуға және бекініс тұрғызуға рұқсат қағазын береді.
1640 жылы Гурьевтер әулетінің басшысы Гурий Назарьев, балалары Михаил, Иван және Андреймен Жайық бойына келіп қоныстанып, өнеркәсіптерін ашып, [[Жайық]] және [[Ембі]] өзені балықтарын өндірістік және сауда мақсатында пайдалана бастайды.

Бой көтерген қала мен балықшылық өндіріс табыстары осы өңірді мекендеуші байырғы қалмақтар мен орыс казактарының қызғаныштарын туғыза бастайды. Ақыры қашанда көршілерімен жауласып-қырқысып отыратын қала, қалмақтардың тонауына ұшырайды.

Жайық бойындағы бұл оқиға [[Астрахан]] әскерлері басшылығын елең еткізді.
Ағаштан тұрғызылған қорған қамал жаудан және өрттен қорғануға қорғаныс бола алмайтынына көздері жеткен патша үкіметі,теңіз маңы және Жайық бойының қорғанысын күшейту мақсатында, 1645 жылдың 18 ақпанында М.Гурьевке қаланы [[қамал]] етіп тұрғызуға рұқсат береді. Рұқсат қағазында қала қамалын Астрахан қаласының үлгісіндей етіп тұрғызу көрсетіледі.

Тас қала-қорғанның құрылысы 1647 жылдың 6 маусымда басталып кетеді. Тұрғызылып жатқан қала 1649 жылы казактар атаманы И.Кондырев бастаған казактар тобының шабуылымен тоналады. 
Жайық бойындағы тас қала-қамалдың құрылысы 15 жылдан соң 1662 жылы аяқталып, Гурьевтердің үлкен қаржылық шығынына шығады. ХVІІ ғасырдың аяғына таман және ХVІІІ ғасырдың басынан бастап, тас қала-қамалы ірі шекаралық қамалға айналады.

*1798 жылдың 11 желтоқсанындағы Патша жарлығымен Гурьев қаласы Орал әскери басшылығының қарауына беріледі.
*1865 жылы уездік қала болды. 
*1917 жылға дейін және одан кейінгі 15 жыл бойы Орал әскери облысының орталығы
*1925 жылдан [[Бөкей губерниясы]]ндағы Гурьев уезінің орталығы 
*1929 жылы [[Гурьев округі]]нің орталығы
*1930 жылы аудан орталығы
*1938 жылғы қаңтар айының 15-інен облыс орталығы. 
*1992 жылы ақпан айының 21-і күні ҚР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы Гурьев қаласын Атырау қаласы деп атау жөнінде қаулы қабылдады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://akimat-atyrau.kz/|title=Атырау қаласының ресми сайты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Климаты ==
Климаты қатты континенталды, жазда құрғақ ,ыстық, ал қыста ылғал қармен сипатталатын салқындық. Жазы [[жауын-шашын]]сыз, құрғақ, ыстық ұзаққа созылады. Қыс мезгілінде [[қар]] аз жауып, суық болады.
{{Қаланың ауа райы
 | Ені  = 70 
 | Жағдайы = 
 | Жер_ілік = Атырау
 | Дерекнама  = [http://www.pogoda.ru.net/climate/35700.htm Ауа Райы мен Климат]

 | Қаң_ор =-6.4           | Қаң_ор_ж-ш =14 
 | Ақп_ор =-6.3           | Ақп_ор_ж-ш =11
 | Нау_ор =0.8            | Нау_ор_ж-ш =15 
 | Сәу_ор =11.2           | Сәу_ор_ж-ш = 16
 | Мам_ор =18.4            | Мам_ор_ж-ш =25 
 | Мау_ор =24.5             | Мау_ор_ж-ш =18 
 | Шіл_ор =26.8             | Шіл_ор_ж-ш =10 
 | Там_ор =24.8            | Там_ор_ж-ш = 10
 | Қыр_ор =18.0            | Қыр_ор_ж-ш =8 
 | Қаз_ор =9.7            | Қаз_ор_ж-ш =16
 | Қар_ор =1.3           | Қар_ор_ж-ш =18
 | Жел_ор =-4.3           | Жел_ор_ж-ш =14
 | Жыл_ор =9.9             | Жыл_ор_ж-ш =175

 | Қаң_ор_мин =-9.4       | Қаң_ор_макс =-2.8 
 | Ақп_ор_мин =-9.9         | Ақп_ор_макс =-1.8
 | Нау_ор_мин =-3.1         | Нау_ор_макс =5.8
 | Сәу_ор_мин =6.1        | Сәу_ор_макс =17.2
 | Мам_ор_мин =12.8         | Мам_ор_макс =24.5 
 | Мау_ор_мин =18.4         | Мау_ор_макс =30.8
| Шіл_ор_мин =20.5         | Шіл_ор_макс =33.4 
 | Там_ор_мин =18.5         | Там_ор_макс =31.6 
 | Қыр_ор_мин =12.3         | Қыр_ор_макс =24.6
 | Қаз_ор_мин =5.0         | Қаз_ор_макс =15.3
 | Қар_ор_мин =-1.7         | Қар_ор_макс =5.1 
 | Жел_ор_мин =-7.0         | Жел_ор_макс =-1.1
 | Жыл_ор_мин =5.2         | Жыл_ор_макс =15.2

 | Қаң_а_мин =-37.9          | Қаң_а_макс =10.5 
 | Ақп_а_мин =-37.4         | Ақп_а_макс =15.0 
 | Нау_а_мин =-32.3          | Нау_а_макс =26.3 
 | Сәу_а_мин = -12.3        | Сәу_а_макс =32.5 
 | Мам_а_мин =-2.3         | Мам_а_макс =37.6
 | Мау_а_мин =2.3          | Мау_а_макс =41.9 
 | Шіл_а_мин =8.1          | Шіл_а_макс =42.7 
 | Там_а_мин =4.8         | Там_а_макс =41.6 
 | Қыр_а_мин =-5.7         | Қыр_а_макс =40.1 
 | Қаз_а_мин =-15.7         | Қаз_а_макс =29.6
 | Қар_а_мин =-29.8         | Қар_а_макс =19.9
 | Жел_а_мин =-35.8         | Жел_а_макс =11.8 
 | Жыл_а_мин =-37.9          | Жыл_а_макс =42.7  
}}
Атырау қаласы ендігі 47, -07 С., ұзақтығы 51-53 болатын жазы ұзақ, қысы қысқа күндермен сипатталады.

Қаңтар айындағы орташа температура -6&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап -12&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін, ал шілде айындағы орташа температура +24&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап +26&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін. Ең төменгі температура -38&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С, ең жоғары температура +45&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С.
[[Каспий теңізі]]не құйып, облыс орталығынан өтіп жатқан [[Жайық өзені]]нің арқасында ол жердегі температура судан алыс жердегі аудандардың температурасымен салыстырғанда төмен болып келеді.
Жауын-шашын болар-болмас деңгейде, жылына орташа 150 мм, 200 мм шамасында болады. Жел бағыты қаңтар айында оңтүстік-шығыс бағытта болса, ал маусым айында батыс бағытта болады.

== Әкімшілік бөлінуі ==
Атырау қалалық әкiмшiлiгінің құрамында 1 қала, 6 ауылдық округ (Алмалы, Атырау, Дамбы, Еркiнқала, Кеңөзек, Қайыршақты), 15 елдi мекен бар. Қалаға 2013 жылы [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]], 2018 жылы Балықшы, Жұмыскер ауылдық округтеріндегі [[Ақжайық (Атырау қалалық әкімдігі)|Ақжайық]], [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]], [[Көкарна (Атырау қалалық әкімдігі)|Көкарна]], [[Водниково]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]], [[Рембаза]] елді мекендері, 2019 жылы Геолог ауылдық округіндегі [[Геолог (ауыл)|Геолог]], [[Бірлік (Атырау қалалық әкімдігі)|Бірлік]], [[Новокирпичное]], [[Теңдік (Атырау облысы)|Теңдік]], [[Қарабатан]], [[496 разъезд]] елді мекендері қосылды. Қалалық әкімдік аумағына Махамбет ауданынан Алмалы ауылдық округіндегі [[Алмалы (Атырау облысы)|Алмалы]], [[Береке (Атырау облысы)|Береке]] елді мекендері берілді.

== Әкімдері ==
* Нұрпейіс Мақашев 1992-1993
* Бекболат Нарегеев 1993-1995
* Жалғас Тікенбаев 1995-1998
* Арыстанғали Әшімғалиев 1998-1999
* Дүйсенбай Тұрғанов 1999-2002
* Манас Тасыбаев 2002-2006
* [[Бергей Сәулебайұлы Рысқалиев|Бергей Рысқалиев]] 2006
* [[Сәлімжан Жұмашұлы Нақпаев|Сәлімжан Нақпаев]] 2006-2009
* Мереке Есмұратов 2009-2012
* Асқар Керімов 2012
* Серік Айдарбеков 2012-2014
* Нұрлыбек Ожаев 2014-2016
* [[Серік Жамбылұлы Шәпкенов|Серік Шәпкенов]] 2016-2018
* Әлимұхаммед Құттымұратұлы 2018-2020
* Қайрат Оразбаев 2020-2022
* Мейірім Қалауи 2022-2023
* Шәкір Кейкін 2023-

== Халқы ==
Тұрғыны 1897 жылы 9,3 мың, 1959 жылы 78,1 мың, 1970 жылы 114,2 мың, 1979 жылы 130,9 мың, 2012 жылы 182,8 мың адам болды.&lt;br /&gt;2014 ж.  қала әкімшілігі тұрғындарының саны 280,6 мың адам құрады, оның ішінде:
* Атырау қаласы — 195,6 мың адам;
* [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]]  — 17,1 мың адам;
* [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер кенті]] — 10,4 мың адам;
* Ауылдық тұрғындар -57,5 мың адам;

{| class=&quot;wikitable&quot;      
|-
! 1959 !! 1970 !! 1979!! 1989!! 1999 !! 2009 !!2010 !!2011 !!2012 !! 2013!!2014 !!2015 !!2016 &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-cities.htm|title=Қазақстан / Qаzаqstаn|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
|-
| 78 143 || 114 277 || 130 916 || 149 261 || 142 497 || 165 387 ||171 900 ||176 937 ||182 866 ||189 211 ||195 674 ||217,866 ||226,042
|}
Атырау қаласында 84 ұлт өкілдері тұрады.
Облыстың 2014 жыл басындағы деректер бойынша жекеленген этностар құрамы төмендегідей:&lt;ref&gt;2014 жыл басына Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны. Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі.&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Барлық ұлттар!! қазақтар !! орыстар !!корейлер!! татарлар !! өзбектер !!украиндар !! немістер!! басқалары 
|-
| 280 600 ||239 905 || 29 616|| 2 945 || 1 952 || 1 055 || 735 || 407 || 3 985
|}
2019 жылғы статистикалық деректер бойынша Атырау қаласында туғандар саны 9 760, ал өлгендер саны 1 920 адамды құрады. Табиғи өсім 7 840 адам. Келген адамдар саны 16 130, кеткен адамдар саны 13 311 болды. Туылым коэффициенті (1000 адамға) 27,9, өлім-жітім коэффициенті (1000 адамға) 5,49 болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://stat.gov.kz/region/252311/dynamic|title=ҚР өңірлерінің статистикасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Экологиясы ==
Атырау қаласы кәсіпорындардың ортасында қалуда. Ауаны ластаушылардың 80-85 пайызын мұнай тасымалымен және мұнай өңдеумен айналысатын кәсіпорындар құрайды. Атырау қаласындағы өндіріс орындарының ауаға лас қалдықтарды тарату көрсеткіштері артып, ол жылына бір мың тоннадан асып тұр. Ірі кәсіпорындар әлі күнге тазарту құрылғыларымен жабдықталмаған. Сөйтіп зиянды шығарындылар еш сүзгіден өтпестен қала аумағына таралып жатыр. 

[[Қазтрансойл|«ҚазТрансОйл» АҚ Атырау мұнай құбыры басқармасы]] көмірсутегі қоспаларын 68,7 пайыз көлемінде, [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«Атырау мұнай өңдеу зауыты» ЖШС]] – 22,79, «Атырау жылу электр орталығы» көміртегі тотығын 46,08 пайыз, [[Каспий құбыр желісі консорциумы|«Каспий құбыр консорциумы-Қ» АҚ]] – 19,57, «Атырау жылу электр орталығы» ЖШС азот диоксидін – 73,2, Атырау мұнай өңдеу зауыты күкірт диоксидін 52,54 пайыз мөлшерінде ауаға шығаруда.

Атырау қаласында атмосфералық ауаның сапасын анықтайтын сегіз стансадан автоматты түрде тәулік бойына ауа құрамын анықтайтын сынама алынады. Соның ішінде «ВестОйл» ЖШС-нің базасы аумағында орналасқан стансадан күкіртті сутегінің шектеулі мөлшері концентрациясынан  асып кететіні анықталып отыр.&lt;ref&gt;Атырау газеті, 03.06.2015&lt;/ref&gt;

Қаланы улап жатқан негізгі 3 ошақ бар. Біріншіcі – мұнай компаниялары. Екіншісі – қаладан шыққан тұр­мыстық қалдықтарды көмуге арналған полигон. Үшіншісі – қаланың екі жақ шетінде орналасқан қалдық суларды төгетін булану алаңы.&lt;ref&gt;«Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газеті, 08.08.2020&lt;/ref&gt;

==Кәсіпорындары ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Кестеде 1000-нан астам қызметкері бар Атырау қаласының ірі кәсіпорындары көрсетілген&lt;ref&gt;KazDATA: все крупные компании Атырау и Казахстана&lt;/ref&gt;
|-
! Кәсіпорындар !! Қызмет түрі
|-
| «АРИАДНА» ЖШС||Инженерлік құрылыстарын салу
|-
| «СИЧИМ С.П.А., КАЗАХСТАН» бөлімі || Мұнай және газ магистральдық құбырларын салу
|-
| «АТЫРАУ ЖЫЛУ-ЭЛЕКТР ОРТАЛЫҒЫ» АҚ	 || Жылу электр станцияларының электр қуатын өндіруі
|-
| [[Теңізшевройл|«ТЕҢІЗШЕВРОЙЛ» ЖШС]]|| Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «БОЛАШАҚ-АТЫРАУ» ЖШС|| Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «ФИРКРОФТ ИНЖИНИРИНГ СЕРВИСИЗ ЛИМИТЕД КАЗАХСТАН ЖШС» || Жұмыспен қамту агенттігінің қызметі
|-
| «НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ Н.В.» бөлімі || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «ПСН КАЗСТРОЙ» АҚ || Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «CAPITAL COMPLEX CATERING» ЖШС || Мейрамханалар мен тамақ беру қызметі
|-
|«ЮЛМАР-СЕРВИС» ЖШС || Изоляциялау жұмыстары
|-
| «КОНСОРЦИУМ «ISKER» ЖШС || Басқа топтамаларға енгізілмеген өзге де инженерлік құрылыстар салу
|-
| «ДЕНХОЛМ-ЖОЛДАС» || Арнайы мамандықтарды талап ететін өзге де құрылыс жұмыстары
|-
| «ҚАЗМҰНАЙГАЗ - БҰРҒЫЛАУ&quot; СЕРВИСТІК БҰРҒЫЛАУ КӘСІПОРНЫ» ЖШС || Мұнай және табиғи газ өндірісін техникалық қолдау
|-
| [[Ембімұнайгаз|«ЕМБІМҰНАЙГАЗ» АҚ]] || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«АТЫРАУ МҰНАЙ ӨҢДЕУ ЗАУЫТЫ» ЖШС]] || Мұнай өңдеу өнімдерін өндіру
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Атырау кәсіпорындары 
|-
! Теңізшевроил кеңсесі !! Атырау «НКОК» кеңсесі  !! Атырау мұнай өңдеу зауыты
|-
| [[Сурет:Атырау. Теңізшевроил кеңсесі.jpg|ортаға|300px]] || [[Сурет:Атырау. НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ.jpg|ортаға|300px]]|| [[File:Атырау АМӨЗ.jpg|ортаға|250px]]  
|}

== Көлік және инфрақұрылым ==
Қазіргі таңда Атырау қаласында көліктің барлық түрлері де дамыған.[[Сурет:Атыраудағы экологиялық таза автобустар.jpg|thumb|right|300px|Атыраудағы экологиялық таза автобустар]]
'''Қоғамдық көлік.''' Атырау қаласының [[Автобустың маршруты|маршрут желісі]] күні бүгінге 51 маршрут жұмыс атқаруда. 2013-2015 жылдары аралығында қалаішілік маршрутында қызмет көрсететін «АйсТрансХолдинг» ЖШС-і өз қаражаты есебінен 51 дана [[автобус]] сатып алды. 
Қоғамдық көліктер [[GPS]] – мониторинг жүйесін қолданады, ол онлайн режимінде қалалық қоғамдық көліктердің маршруттары, аялдамалар және көліктің ағымдағы жағдайы туралы ақпараттарды ұсынады.

«Атырау» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясының қатысуымен «Atyrau-Avtopark» автобус паркі құрылып, оған Семей қаласынан 65 жаңа автобус сатып алынды. 2020 жылы «Ақ Жайық Автопарк» ЖШС-і экологиялық тұрғыдан қоршаған ортаға лас шығарынды шығармайтын 160 жаңа автобус алды. 
2021 жылдан бастап автобустар санын 140-тан 250-ге дейін көбейтуді жоспарлап отыр. Бұл саптағы 220 автобус мүмкіндігі шектеулі азаматтардың қажеттіліктері үшін толық бейімделген.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ernur.kz/kazakstan/atyrauda-metanmen-zhuretin-avtobustar-zholgha-shykty|title=Атырауда метанмен жүретін автобустар жолға шықты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

Қалада троллейбус жүйесі 1996 жылдың 09 қыркүйегінде ашылып, 1999 жылдың 29 сәуірінде оның қозғалысы тоқтатылды. Бір ғана маршрутта 5 троллейбус қызмет көрсетті.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://transphoto.org/city/402/|title=Троллейбус компаниялары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Темір жол көлігі.''' Атырау арқылы өтетін темір жол вокзалынан 13 бағыт бойынша 24 поезд кесте бойынша жолаушылар тасымалын қамтиды. Темір жол Атырауды Қазақстанның [[Алматы]], [[Ақтөбе]], [[Астана]] сияқты ірі қалаларымен, сондай — ақ Ресейдің ([[Мәскеу]], [[Саратов]], [[Волгоград]], [[Астрахан]]), Тәжікстанның ([[Куляб]], [[Худжанд]], [[Душанбе]])  қалаларымен және Өзбекстан астанасы-[[Ташкент]]пен байланыстырады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://atyrau.invest.gov.kz/kz/about/infrastructure/|title=Инфрақұрылым|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Әуе көлігі.''' Атырау әуежайынан келесі бағыттар бойынша рейстер ұшырылады:[[File:Атырау әуежайы.jpg|thumb|right|300px|Атырау халықаралық әуежайы]]
{{Airport-dest-list| {{flagicon|Қазақстан}} [[Air Astana]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Ақтау]], {{flagicon|Түркия}} [[Ататүрік атындағы халықаралық әуежай|Ыстамбұл]], {{flagicon|Нидерланд}} [[Схипхол|Амстердам]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Qazaq Air]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Ақтөбе халықаралық әуежайы|Ақтөбе]],{{flagicon|Қазақстан}}[[Орал халықаралық әуежайы|Орал]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Bek Air]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]]| {{flagicon|Қазақстан}} [[SCAT]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Актау]], {{flagicon|Әзірбайжан}} [[Баку әуежайы|Баку]]
| {{flagicon|Ресей}} [[Аэрофлот]]|{{flagicon|Ресей}} [[Шереметьево әуежайы|Мәскеу-Шереметьево]]}}
Қабылдайтын әуе көлігі түрлері: Ан-12, [[Ан 24|Ан-24]], Ан-26, Ан-28, Ан-30, [[Ан-32]], [[Ан-72]], Ан-74, [[Ан-124]], Ил-62, Ил-76, [[Л-410]], Ту-134, Ту-154, Як-40, Як-42, [[Airbus A320|Airbus A319]], [[Airbus A320]], Airbus A321, ATR 42, ATR 72, [[Boeing 707]], [[Boeing 737]], [[Boeing 747]], [[Boeing 757]], Boeing 767, және тағы да басқа 3-4 кластағы ӘК түрлері, барлық типтегі [[тікұшақ]]тар.

== Атырау қаласының көпірлері ==
[[1965 жыл]]ы [[28 тамыз]]да [[Жайық|Жайық өзені]] арқылы өтетін қаладағы алғашқы темірбетон көпір салынып, пайдалануға берілді. Көпірдің ұзындығы 259 метр, биіктігі 10 метр. «Орталық» көпір Сәтбаев даңғылы мен Абай көшесін байланыстырады. Символикалық рөлі Европа мен Азияны жалғастырады.

Қаланың солтүстік бөлігінде [[1985 жыл]]ы Ғаббас Берғалиев көшесінің бойымен айналма көпір пайдалануға берілді. Ұзындығы 200, ені 17 метр, ол А-27 Ақтөбе - Астрахан тас жолында қала арқылы өтетін транзиттік автомобиль жолына айналды.
[[Сурет:Атырау көпірлері.jpg|thumb|right|350px|[[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын жалғайтын автомобиль және жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер]]
[[2001 жыл]]ы «Тәуелсіздікке 10 жыл» аспалы «жаяу жүргіншілерге арналған» көпір салынды. Ұзындығы 551 метрлік көпір Гиннестің рекордтар кітабына әлемдегі ең ұзын жаяу жүргіншілер көпірі ретінде енгізілген.
[[2008 жыл]]ы қаланың оңтүстік бөлігінде [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]] шағын аудандарын байланыстыратын «Балықшы» көпірі салынды. Ұзындығы 484,4 м, ені 23,9 м.

Осы жылы Балықшы-Перетаска көпірі пайдалануға берілді. Ұзындығы 63,7 м, ені 14 м. Ол Балықшы шағын ауданы мен Мирный және [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]] шағын аудандарын жалғастырушы рөлін атқарады.

[[2009 жыл]]ы Сұлтан Бейбарыс даңғылын жалғастыратын көпір ашылды. Өткізу қабілеті тәулігіне 5-7 мың автомобильді құрайтын төрт жолақты көпір, ұзындығы 800 м кіреберіс жолдармен, ұзындығы 380,7 м және ені 22 м, жүріс бөлігінің ені 16 м. Екі жағынан жаяу жүргінші жолы 2,5 метр құрайды. Сұлтан Бейбарыс даңғылы бойындағы көпір теміржол вокзалын (сол жағалау) және оң жағалаудағы «Атырау» халықаралық әуежайын байланыстырады.

Осы жылы қаланың [[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын (Әуезов даңғылынан Ғұмаров көшесіне) жалғайтын «Мұнайшы» көпірі пайдалануға берілді. 4 жолақты көпірден тәулігіне 5-7 мың автомобиль өтеді. Көпірдің жалпы ұзындығы 693 метр, ұзындығы 483 метр және ені 17 метр. Жүріс бөлігінің ені 14 метр, екі жағында ені 1 метр 2 жаяу жүргіншілер жолы бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://rus.azattyq.org/a/Atyrau_bridge_opening_salary/1784299.html|title=Атырау қаласындағы көпірдің тұсаукесері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

[[2010 жыл]]ы Мечников пен Баймұханов көшелерін жалғайтын көпір салынды. Ұзындығы 770, ені 23,5 метр. Ол қаламыздың 370 жылдығына орай ашылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=6cnh0nQg_ug|title=Атырау қаласындағы көпірлер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Мәдениеті ==
Атырауда [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]], [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония]], Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы орналасқан. [[Атырау халық ұлт аспаптар оркестрі|Дина Нұрпейісова атындағы халық ұлт-аспаптар оркестрі]] жұмыс жасайды.

[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]], Қазақстандағы мезозой дәуірінен сыр шертетін жалғыз палеонтологиялық мұражайы Атырау қаласында орналасқан.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=cT0rkEH4xWw|title=Палеонтологиялық мұражай жаңғыртылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt; [[Атырау облыстық өнер мұражайы|Ш.Сариев атындағы Атырау облыстық көркемсурет және қолданбалы сәндік өнер мұражайы]], кинотеатрлар, мәдениет және демалыс паркі, қонақ үйлер т.б.жұмыс істейді.

«Ғ.Сланов атындағы Атырау облыстық ғылыми әмбебап кітапхана», Атырау облыстық балалар кітапханасы, Облыстық көрмейтін және нашар көретін азаматтар кітапханасы, №1,2,3 Атырау қалалық орталық балалар кітапханалары қала тұрғындарына өз қызметтерін көрсетуде.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония|Н.Жантөрин атындағы филармония]] !! [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]] !! Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы !! [[Атырау облыстық өлкетану мұражайы|Атырау тарихи-өлкетану мұражайы]]
|-
| [[Сурет:Atyrau filarmonia(dom radio).jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау облыстық драма театры.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау тарихи-өлкетану мұражайы.jpg|ортаға|200px]]
|}

==Сәулеті және көрікті жерлері==
Атырау архитектуралық құрылысы жағынан үшке бөлінеді. Жайықтың оң жағасындағы ескі қалада негізінен ''20 ғасырдың басында'' салынған бір қабатты ағаш және кірпіш үйлер кездеседі. Орталық бөлігінде екі қабатты тас үйлер, ''4 – 5 қабатты тұрғын үйлер'' мен мекеме жайлары бар. Өзеннің сол жағалауында кеңес өкіметі жылдары Ембімұнай кенті мен мұнай айыру зауытының қалашығы пайда болды. [[Жайық]]қа салынған көпір (''1965'') [[Еуропа]] мен [[Азия]] құрлықтарында жатқан қаланың екі бөлігін байланыстырады.

Атырау қаласының заманауи сәулетіне Исатай мен Махамбет алаңы, Иманғали мешіті, XIX ғасырда салынған [[Успен соборы|Православ шіркеуі]], (бұл шіркеу Атырау қаласында тұрғызылған алғашқы ғимарат), Marriott қонақ үйі, Алмагүл ықшам ауданы, соңғы үлгіде салынған спорт, мәдениет сарайларын айтуға болады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nur.kz/leisure/tourist-routes/1721256-dostoprimecatelnosti-atyrau/|title=Атыраудың көрікті жерлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Иманғали мешіті]] !! [[Успен соборы]] !! Marriott қонақ үйі
|-
| [[Сурет:Атырау. Иманғали мешіті.jpg |ортаға|300px]]|| [[Сурет:Атырау. Успен соборы.jpg|ортаға|300px]] ||[[Сурет:Marriott қонақ үйі.jpg|ортаға|300px]]
|}

== Саябақтары ==
Қазір Атырау қаласында 6 саябақ бар. Жеңіс саябағы, «Алмагүл» ықшам ауданындағы саябақ,  «Балықшы» ықшам ауданындағы саябақ, ретро паркі, №1 және №2 ықшам ауданындағы, және «Тұрғындар қалашығындағы» саябақтар. Саябақтардың аумағы 10 гектарға жетеді. Олар жасыл желектерден, аллеялардан, абаттандырылған жолдардан, орындықтар мен серуендеу алаңдарынан тұрады. Сонымен қатар танымал тұлғаларға ескерткіштер, субұрқақтар, мүсіндер және т.б. бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=В.Гузиков. Атырау қаласындағы саябақтар жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтар сияқты өсуде|title=Атырау облысының ақпараттық ресурсы 07.08.2019.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Жеңіс» саябағы''' — Ұлы Отан соғысы жауынгерлерін еске алуға арналған мәңгілік алау арқылы таныс. Кіре беріс қақпадан кейін әскери техниканың нақты үлгілері қойылған. Мұнда [[Ан-2|ұшақ]], [[Т-34|танк]], зеңбірек, бронетранспортер т.б. көруге болады. Жеңіс саябағындағы &quot;Тағзым Аллеясы&quot; алаңында Ұлы Отан соғысының атыраулық қаһармандарына арналған 14 бюст орнатылған. Парктің орта тұсында аспанға бағытталған найзаның жанында орналасқан Мәңгілік алау бар. Сондай-ақ, парк құрамында «Естелік қабырғасы» бар. Ол бірнеше ондаған ірі гранит плиталардан тұрады, олардың үстінде Екінші дүниежүзілік соғыстан оралмаған Атырау облысы тұрғындарының есімдері жазылған. Саябақта  қаза тапқан интернационалист жауынгерлерді, сондай-ақ тәжік-ауған шекарасында қаза тапқан қазақстандық жауынгерлерді еске алуға арналған [[ескерткіш]] орнатылған.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://tumba.kz/putevoditel/48-%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C/25303-park_pobedy_atyrau.html|title=Атырау бойынша нұсқаулық: Жеңіс паркі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Ретро Парк саябағы''' — өткен ғасырдың елуінші жылдарындағы [[Неоклассицизм|неоклассикалық]] үлгіде салынған. Оның негізгі аумағын парк аллеялары құрайды. Бұл саябақ [[Жайық]] өзенінің жағалауы мен [[Мұнайшылар қалашығы|«Тұрғындар қалашығының»]] аралығында орналасқан. Саябақта әртүрлі павильондар, амфитеатр, түрлі түсті жарықпен әрленген су бұрқақтары, ретро стиліндегі дәмхана т.б. бар. Орта тұсында жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер,  жасанды тоғандар және басқа да сәулет туындылары орналасқан. Саябақта &quot;Дос-Мұқасан&quot; музыкалық ансамбліне орнатылған  ескерткіш бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://merei-m.kz/ru/2017/12/09/atyraudy-zha-a-retro-sayaba-y/|title=Атыраудың жаңа ретро-саябағы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Жастар саябағы''' — Жайық өзенінің Еуропа бөлігіндегі жағасында орналасқан. Саябақта жүгіру, велосипед, жаяу жүргіншілер жолы салынған. Мұнда көлеңкелі конструкциялы жазғы мобильді кафелер, балалар мен ересектерге арналған алаңдар, спорт жабдықтары, аттракциондар бар. Аумағы – 6,5 гектар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kaz.inform.kz/news/atyrau-kalasynda-zhastar-sayabagy-ashyldy_a3701949/|title=Атырау қаласында Жастар саябағы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Жеңіс саябағы !! Ретро парк !! Жастар саябағы
|-
| [[Сурет:Атырау. Жеңіс саябағы.jpg |орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Ретропарк.jpg|орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Жастар саябағы.jpg|орта|280px]]
|}

== Атырау қаласының ескерткіштері ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Танымал тұлғаларға арналған ескерткіштер
|-
! Сұлтан Бейбарыс ескерткіші !!Исатай-Махамбет ескертіші!! Үш биге арналған ескерткіш !! Халел Досмұхамедов ескерткіші
|-
| [[Сурет:Атырау. памятник Султану Бейбарысу.jpg |орта|250px]] ||[[File:Исатай Махамбет.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Үш биге ескерткіш.jpg|орта|250px]] || [[File:Atyrau university.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Ақын-жазушыларға арналған ескерткіштер
|-
! Әбу Сарсенбаев ескерткіші!! Хамит Ерғалиев ескерткіші !! Фариза Оңғарсынова ескерткіші !! Жұмекен Нәжімеденовке ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Абу Сарсенбаев.jpeg|орта|250px]]|| [[Сурет:Атырау. Х.Ерғалиевқа ескерткіш.jpg|орта|250px]]|| [[Сурет:Ф.Оңғарсынова ескерткіші.jpg |орта|200px]] ||[[Сурет:Атырау. Ж.Нәжімеденов ескерткіші.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Күйшілер мен әншілерге арналған ескерткіштер
|-
! Құрманғазы Сағырбаев ескерткіші !! Дина Нұрпейсова ескерткіші !! Қаршыға Ахмедияров ескерткіші !!Атырау. Дос Мұқасанға ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Құрманғазы ескерткіші.jpg|орта|200px]]|| [[Сурет:Атырау. Дина Нурпейсова ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Қаршыға Ахмедияров ескерткіші.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Дос Мұқасан.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Соғыс ардагерлеріне арналған ескерткіштер
|-
! Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш !!Қайырғали Смағұлов ескерткіші !! Хиуаз Доспановаға ескерткіш !!Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш аллея
|-
| [[Сурет:Атырау. Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш.jpg|орта|280px]]||[[Сурет:Атырау. Қайырғали Смағұлов ескерткіші.jpg |орта|150px]]  || [[Сурет:Атырау. Хиуаз Доспановаға ескерткіш.jpg|орта|200px]]||[[Сурет:Атырау. Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Әртүрлі ескерткіштер
|-
! Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш !! Молекула ескерткіші !! Бекіре балығына ескерткіш !! Әлші (асық) ескерткіші
|-
| [[File:Атырау. Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш.jpg|орта|220px]]|| [[Сурет:Атырау. Молекула ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Бекіре балығына ескерткіш.jpg|орта|150px]]|| [[Сурет:Атырау. Әлші (асық) ескерткіші.jpg|орта|220px]]
|}

== Спорты ==
Атыраудан Токиодағы Олимпиадаға елдің құрама командасында ескек есу бойынша спорт шебері А.Круглов қатысты. Боксшы Б.Теміров Олимпиадалық ойындарға, әлемдік, еуропалық сайыстарға қатысып, үш дүркін КСРО чемпионы болды. Атырау ескекшілері  Д.Савин, А.Сафарян, С.Сергеев Қазақстанның бірнеше дүркін чемпиондары. [[Арман Константинұлы Шылманов|Арман Чилманов]]  84 кг салмақты таэквондодан 2008 жылғы Олимпиялық ойындардың қола медалі иегері. [[Сәния Махамбетова]] самбо және дэюдо күрестері бойынша халықаралық және республикалық сайыстарда бірнеше рет жеңістерге жетті.

'''[[Атырау (футбол клубы)|«Атырау» футбол командасы]]''' республика чемпионатының 2 дүркін қола жүлдегері (2001 және 2002 жылдар),  2009 жылы Қазақстан кубогының иегері. Қазақстан кубогының иегері.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://qfl.kz/ru/team/1/|title=OLIMPBET Премер лигасы Атырау|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

''' [[Бейбарыс (шайбалы хоккей)|«Бейбарыс» хоккей клубы]] ''' 4 дүркін Қазақстан чемпионы (2010/2011, 2011/2012, 2015/2016 және 2018/2019).&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%91%D0%B5%D0%B9%D0%B1%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%81|title=«Бейбарыс» хоккей клубы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Атырау» волейбол командасы ''' 2003 және 2006 жылғы еліміздің чемпионы, 4 рет Қазақстан кубогының иегері -2000, 2009, 2010, 2015

'''«Атырау Барыстары»''' баскетбол командасы  Қазақстан біріншілігінің 2-рет алтын (2010/2011, 2015-2016), 7-дүркін күміс жүлдегері. (011/2012, 2012/2013, 2013/2014, 2016/2017, 2017/2018, 2018/2019, 2019/2020.&lt;ref&gt;http: //www. bcbarsyatyrau.kz/&lt;/ref&gt;

Спорт нысандарынан Атырау қаласының орталық [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] бар. Қасында спорт комплексі және жүзу бассейні орналасқан. Денешынықтыру және сауықтыру орталығында (ФОК)  әртүрлі спорт секциялары жұмыс жасайды.
[[Атырау мұз айдыны]] сарайында хоккейден еліміздің біріншілігінің ойындары өтеді. Теннис орталығында үлкен теннис ойнауға арналған 4 ашық және 4 жабық алаң бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://24.kz/kz/archive/zha-aly-tar/t-uelsizdikke-25-zhyl/item/154229-khaly-araly-talap-a-saj-tennis-ortaly-y-ashyldy|title=Атырауда халықаралық талапқа сай теннис орталығы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Спорт нысандары
|-
! [[Атырау мұз айдыны|Мұз айдыны сарайы]] !! Атырау Теннис орталығы !! [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] !! Байдарка және каноэ спорты
|-
| [[Сурет:Атырау. Мұз айдыны сарайы.jpg|ортаға|200px]]|| [[File:Атырау Теннис орталығы.jpg|ортаға|250px]] || [[File:Munaishy stadium.jpg|ортаға|200px]] || [[File:Атыраудағы байдарка және каноэ спорты.jpg|ортаға|200px]]
|}

== Білім жүйесі ==
=== Мектепке дейінгі мекемелер ===
Мектепке дейінгі мекемелердің құрамына мектепке дейінгі жастардағы балалардың күндізгі уақытта және тәулік бойы болатын жалпы типтегі (бала бақшалар, балалар яслиі, балалар үйі, мектепке дейінгі балалар үйі) мекемелері, ақыл-ой және дене бітімі дамуында ауытқулары бар арнайы мектепке дейінгі мекемелер, аурушаң балаларды салауаттандыруға арналған жазғы демалыс орындары кіреді. Атырау қаласы бойынша 46 балабақшада 13 863 бүлдіршіндер тәрбиеленуде.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://goroo-atyrau.kz/balabakshalar.html|title=Атырау қаласының білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Мектептегі білім ===
Атырау қаласының 61 мектебінде, оның ішінде Атырау облыстық дарынды балаларға араналған казақ-түрік лицейі, Атырау облыстық дарынды балаларға арналған мамандандырылған мектеп-лицей-интернаты, Ағышын тілін терең оқытатын техникалық гимназия, Атырау қалалық білім бөлімінің қалалық лицейі, Облыстық дарынды балаларға арналған мектеп-интернат, Үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мамандандырылған №30 мектеп-гимназия, Облыстық ұлттық гимназия, №34 лингвистикалық мектеп-гимназия, Н.Тілендиев атындағы облыстық &quot;Кіші өнер академиясы&quot;. Назарбаев Зияткерлік мектебі сияқты білім ордаларында 73 690 оқушы білім алуда.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://biznesinfo.kz/usefullinks/page/shkoly-atyrau-i-atyrauskoy-oblasti--adres--telefon|title=Атырау қалалық білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Жоғары оқу орындары === 
'''[[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]''' —2001 жылы құрылып, білім және ғылым министрлігі берген лицензия негізінде еңбек нарығында табысты жұмыс істейді. Институт -күндізгі және сырттай оқыту формалары бойынша қазақ және орыс тілдерінде 16 мамандық бойынша [[Сурет:АИГИ корпус №2.jpg|thumb|right|300px|'''Атырау инженерлік-гуманитарлық институты''']]жоғары-кәсіптік мамандар (бакалавриат) даярлайтын жоғары оқу орны. Институт жоғары білікті кадрларды даярлау бойынша маңызды ғылыми және оқу орталығы болып саналады. Институт инновациялық бағдарламаларды сәтті іске асырағаны үшін 2004 жылы Еуропа кәсіпкер қауымдастығының «INSAM» алтын медалімен (Женева, 2005 ж), Халықаралық «Алтын Құйма» (CBS Consult, Мәскеу, 2007) марапатталды. &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aigi.kz/language/kk/|title=Атырау инженерлік-гуманитарлық институты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Халел Досмұхамедов атындағы Атырау университеті]]''' —Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде өзіндік тарихы мен тәжірибесі бар халықаралық деңгейдегі бәсекеге қабілетті мамандар даярлайтын жоғары оқу орындарының бірі. Университет 1950 жылы 14 маусымда мұғалімдер институты ретінде ашылды. 1955 жылы мұғалімдер институты педагогикалық институтқа айналды. 1994 жылы педагогика институты Атырау университеті болып құрылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://asu.edu.kz/university/|title=Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Атырау мұнай және газ университеті|Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті]]''' —еліміздің мұнай-газ саласы мен Батыс Қазақстан облысының экономикасын, білімі мен ғылымын жетілдіруге үлкен үлес қосуда. Атырау Мұнай және газ университеті Батыс Қазақстанның Білім және ғылым орталығына айналуда және Қазақстанның мұнай-газ саласындағы шығармашыл жастар мен өнеркәсіптік кәсіпорындар ұжымдары арасында лайықты құрметке ие болды. Атырау Мұнай және газ университеті еліміздің мұнай-газ саласы үшін жоғары білікті мамандарды даярлау бойынша Қазақстан Республикасының жалғыз мамандандырылған жоғары оқу орны болып табылады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aogu.edu.kz/|title=Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Колледждері ===    
*[[Атырау аграрлы-техникалық колледжі]] 
*Атырау балық өнеркәсібі колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://edu-kz.com/kz/kolledzhder/atyraudagy-balyq-sharuashylygy-kolledzhi|title=Атырау балық өнеркәсібі колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
[[Сурет:Атырау. Қазақстан-Канада жоғарғы мұнай колледжі (APEC ).jpg|thumb|оңға|450px|Атырау. Жоғары мұнай колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ticketon.kz/kz/place/vysshij-kolledzh-apec-petrotechnic|title=Жоғары мұнай колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;]]
*Атырау бизнес және құқық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://2gis.kz/atyrau/firm/70000001034596018|title=Атырау бизнес және құқық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау жоғарғы медицина колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://2gis.kz/atyrau/firm/70000001034595563|title=Атырау жоғарғы медицина колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://college.aigi.kz/|title=Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау индустриалды колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/kz/college/view/15|title=Атырау индустриалды колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау сервис колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/ru/college/view/5|title=Атырау сервис колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау энергетика және құрылыс колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/kz/college/view/1|title=Атырау энергетика және құрылыс колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*С.Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://vipusknik.kz/kz/institutions/college/atyrauskiy-politekhnicheskiy-kolledzh-im-salamata-mukasheva|title=С.Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Д.Нұрпейсова атындағы музыка колледжі (академиясы)&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://musiccollege.kz/|title=Д.Нұрпейсова атындағы музыка колледжі (академиясы)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Каспий маңының қазіргі заманғы колледжі (ПСК)&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://psvk.edu.kz/%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%BB%D0%B5%D0%B4%D0%B6-%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%85%D1%8B/|title=Каспий маңының қазіргі заманғы колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Жоғарғы мұнай колледжі (APEC)&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://vipusknik.kz/kz/institutions/college/vysshiy-kolledzh-apec-petrotechnic?ysclid=m3gzy0xxfx185332536|title=APEC PetroTechnic жоғары колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Қ.Дүтбаева атындағы гуманитарлық колледж&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://gumcollege.edu.kz/|title=.Дүтбаева атындағы гуманитарлық колледж|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Мұнай және газ технологиялық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.inatyrau.kz/catalog/index/237772/atyrauskij-tehnologiceskij-kolledz-nefti-i-gaza|title=Мұнай және газ технологиялық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*«Болашақ» кәсіби-гуманитарлық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/kz/college/view/18|title=Атырау Жоғары көпсалалы «Болашақ» колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Денсаулық сақтау ісі ==
Гурьевте тұрған әскери бөлімде алғаш рет 15 орындық [[аурухана]] ашылған. 1901 жылы осы ауруханаға арналған 2 үй салынып, оның біреуі  хирургиялық, біреуі басқа ауруларды емдеу орны боп белгіленген және 1 дәрігер, 2 фельдшер жұмыс жасаған. [[File:Атырау. №2 қалалық емхана.jpg|thumb|right|300px|Атырау.1951 жылы салынған мұнайшылар ауруханасы]]Ұлы Отан соғысы жылдарында Атырау қаласына 2 [[госпиталь]] орналастырылды. 1967 жыл мен 1987 жылдың аралығында облыстық аурухананың, балалар ауруханасының, перзентхананың, облыстық онкологиялық және туберкулезді емдеу диспансерінің жаңа үйлері іске қосылды.&lt;ref&gt;Атырау медицинасының шежіресі. Ғарифолла Шәңгереев, Өнербай Жанбала -Алматы 2010, &quot;Арыс&quot; баспасы. *ISBN 978-601-291-007-0&lt;/ref&gt;

Қазіргі кезде Атырау облыстық ауруханасы, балалар ауруханасы, №2 Атырау облыстық ауруханасы (Облыстық жұқпалы аурулар ауруханасы), Атырау қалалық медициналық жедел жәрдем станциясы, қалалық перзентхана, ЖИТС алдын алу және онымен күресу орталғы, балалар стоматологиясы, өкпе аурулар санаториясы, кардиология орталығы, көз аурулар ауруханасы, қан орталы, наркологиялық диспансері, онкологиялық диспансері, патологоанатомия бюросы, перинаталдық орталық, психиатриялық жүйке аурулар ауруханасы (Психикалық сауықтыру орталығы), тері-венерология диспансері, туберкулезге қарсы күрес диспансері, теміржол ауруханасы, орталық нерв жүйесі зақымдалған балаларға арналған сәбилер үйі т.б. дәрігерлік ұйымдар жұмыс жасайды.

== БАҚ ==
=== Газет-журналдары ===
[[File:Атырау газеті.jpg|оңға|200px]]'''[[Атырау (газет)|«Атырау» газеті]]''' —Қазақстанның батыс өлкесіндегі алғашқы ұлттық басылымдардың бірі. Оның негізін қалап, материалдық базасын жасақтап, алғашқы нөмірлерін шығарған 1923 ж. Гурьев уездік партия комитетінің бірінші хатшысы болған Төлепкерей Өтеулиев. Алғашқы саны «Ерік» деген атаумен 1923 жылы сәуір айында шықты. «Атырау»  аймақтың тыныс-тіршілігін қалың оқырманға жеткізіп келе жатқан облыстық газет.&lt;ref&gt;Егемен Қазақстан. 02.11.2018&lt;/ref&gt;
[[File:Прикаспийская коммуна.jpg|оңға|200px]]
'''[[Прикаспийская коммуна|Прикаспийская коммуна газеті]]''' —орыс тілінде шығатын облыстық қоғамдық-саяси газет. Газет 1920 жылдың 26 ақпан айынан бастап «Трудовая Правда» атымен шықты. Газет облыстың өзекті мәселелері туралы, нарықтық қатынастар, халық шаруашылығын дамыту тұрақты көрініс табуда.&lt;ref&gt;Атырау: Энциклопедия. -Алматы: Атамұра, 2000&lt;/ref&gt;

'''[[Ақ Жайық (газет)|«Ақ жайық» газеті]]''' —Атырау облысындағы кең тараған әрі тұңғыш тәуелсіз апталық басылым. Алғашқыда «Компаньон» (1991), кейін «Местное обозрение» (1992) аталып, шағын көлемде жарық көрген газет 1993 жылы мамыр айынан «Ақ жайық» аталды. Бұл - нарық жағдайына бейімделген, облыс, республика көлемінде өзін-өзі қаржыландыруға толық көшкен алғашқы газеттердің бірі.[[File:Ақ Жайық.jpg|оңға|200px]]

Сонымен қатар &quot;Мегаполис Атырау&quot;, &quot;Мұнайлы Астана&quot;, &quot;Алтын сақа&quot;, &quot;Алтын аймақ&quot; апталық газеттері және &quot;Мерейлі мекен&quot; журналы шығады.

=== Телеарналары ===
Атырау облыстық телерадиокомпаниясының хабар тарату саясаты [[Қазақстан (корпорация)|«Қазақстан» РТРК АҚ]] жүргізіп отырған саясатына толық сәйкес келеді. Ол ақпараттық және білім беру функцияларын орындай отырып, мемлекет пен қоғам арасындағы қатынастарды [[Сурет:Атырау телемұнарасы.jpg|thumb|оңға|300px|Атырау телемұнарасы]] үйлестіруге бағытталған. Телеарнаның басты міндеті - аймақтық деңгейде мемлекеттік саясатты жүргізу. Телеарнаның жалпы апталық көрсетілімі 119 сағатты құрайды. Оның ішінде мемлекеттік тілде - 80,30 сағат, немесе жалпы хабардың 68%. Меншікті бағдарламалар 45 сағатты құрайды немесе жалпы эфирдің 38% құрайды. &quot;Atyray&quot; телеарнасының хабар тарату антеннасы 180 метрлік мұнараның 153-і метрінде орналасқан.
Жетістіктері:
*Телевизияның «АПТА» ақпараттық-талдау бағдарламасы (авторы және жүргізушісі Н. Қосшиев) Халықаралық «Шабыт» фестивалінің арнайы дипломымен марапатталды;
*Теледидарда алғаш рет «Өзен өз арнасыммен ағады» атты 7-сериялық телехикая түсірілді;
*Ұлы Отан соғысының 60 жылдығына орай &quot;Тағдыр-Судьба&quot; телефильмі түсіріліп, ол [[Волгоград]] қаласында өткен ІV-Халықаралық &quot;Мәңгілік алау&quot; фестивалінде &quot;Үздік авторлық жұмыс&quot; номинациясында ІІ орын алды;
*[[Астрахан]] қаласында өткен Халықаралық &quot;Адам және теңіз&quot; байқауында &quot;белсенді азаматтық ұстанымы үшін&quot; номинациясында &quot;Каспий экологиясы: мәселелерді шешу жолдары&quot; фильмі жеңіске жетті;
*«Туған өлкем – Атырау» бағдарламасы республикалық &quot;Шаңырақ&quot; шығармашылық байқауында жеңіске жетті /Астана қ./;
*«Аманат» циклдік бағдарламасы &quot;Ең үздік тарихи-мәдени бағдарлама&quot; номинациясы бойынша Қазақстан РТРК АҚ ұйымдастырған байқауда ІІ орын алды /Астана қ./&lt;ref&gt;https://atyrautv.kz/ru/&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар [[КТК (телеарна)|КТК]], НТВ, [[Хабар (телеарна)|Хабар]], [[24KZ]], [[EL ARNA (телеарна)|Ел арна]], [[Qazsport]], Мир, [[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan]], 1-канал &quot;Евразия&quot;, СТВ, [[Astana TV]], [[НТК (телеарна)|НТК]], 31 канал, Абай ТВ, [[Жетінші арна]], ТВЦ т.б.арналар жұмыс жасайды.

=== Радио ===
'''«Atyraý radiosy»'''—ның тарихы 1938 жылы Гурьев облысының құрылуынан бастау алады. 1938 жылдың 2-ші наурызында алғаш рет радио хабары 
[[Сурет:Атырау радиосы.jpg|оңға|200px]] эфирге шықты. Қазір ол 102.0 FM жиілігінде тәулігіне 17 сағат хабар таратып отыр. 80 жыл бұрын сол кездегі Гурьев халқына алғашқы жаңалық таратқан бұл медиа-мекеме бүгінде заман сұранысына сай жаңа технологиямен жабдықталған. Елдегі саяси-экономикалық, төтенше жағдайлар кезінде дереу үн қосып, халыққа жедел ақпарат таратып, қоғамда оң пікір қалыптасуына ықпал етіп отыр. 
Қазір кеңейтілген диапазонды 1000 киловаттық жаңа радиотаратқыш іске қосылып  радиотолқынның таралу аймағы 60 шақырымға дейін кеңейді.&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/atyrauda-zhana-radiostudiya-men-zhana-radiotaratkysh-iske-kosyldy_a3542003 Атырауда жаңа радиостудия мен жаңа радиотаратқыш іске қосылды&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар 101,0 [[Қазақ радиосы]], 101,6 Радио Дача, 102,8 [[Шалқар (радио)|Шалқар радиосы]], 103,6 [[Тандем радиосы]], 104,4 NS радиосы, 104,8 Lux FM, 105,2 Русское радио Азия, 105,7 Восток FM, 106,2 Дала FM, 106,8 Европа+ Казахстан, 107,2 [[Жұлдыз FM]], 107,7 Авторадио Казахстан т.б. жұмыс жасайды.&lt;ref&gt;https://vcfm.ru/vc/Asia/guryev.htm&lt;/ref&gt;

==Қаланың назар аударарлық орындары==
*[[Иманғали мешіті]]
*[[Успен соборы|Успен шіркеуі]]
*[[Құрманғазы Сағырбайұлы]] ескерткіші
*[[Сұлтан Бейбарыс]] ескерткіші
*[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]]
*[[Хиуаз Қайырқызы Доспанова|Хиуаз Доспанова]] ескерткіші
*[[Исатай]]-[[Махамбет]] ескерткіші

== Атырау қаласының суреттері ==
&lt;gallery&gt;
Сурет:Atyrau street.jpg|Атыраудың көшелері
Сурет:Atyrau rivers.jpg|[[Жайық өзені]]
Сурет:New buildings of Atyrau.jpeg|Атыраудағы БТА банкінің ғимараты
Сурет:Hotel Kazakhstan in Atyrau.jpg|«Қазақстан» қонақ үйі
Сурет:Атырау қаласы Жаңа құрылыстар.jpg|Жаңа кварталдар

&lt;/gallery&gt;

== Белгілі тұлғалар ==
* [[Болат Жамитұлы Өтемұратов]] - Қазақстан Республикасы Президентінің Іс басқарушысы
* [[Темір Нұрбақытұлы Бекмамбетoв|Тимур Нұрбақытұлы Бекмамбетoв]]  - кинорежиссер, клипмейкер , продюсер 
* [[Ғани Есенкелдіұлы Қасымов]]- Қазақстан патриоттары партиясының төрағасы                                                                     
* [[Аркадий Юрьевич Волож]]  - Яндекс компаниясының бас директоры
* [[Фариза Оңғарсынова]] - ақын, халық жазушысы, журналист

== Бауырлас қалалары ==
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтау]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Орал]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтөбе]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Russia}} [[Астрахан]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Russia}} [[Сыктывкар]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Israel}} [[Ашдод]], [[Израиль]]
* {{flagicon|United Kingdom}} [[Абердин]], [[Құрама Патшалық]]

== Тағы қараңыз ==
* [[Атырау облысы]]
* [[Атырау аграрлы техникалық колледжі]]
* [[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]
* [[Атырау мұнай және газ университеті]]
* [[Атырау университеті]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ Атырау облысы әкімдігінің ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141007025035/http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ |date=2014-10-07 }}
* [http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php Atyrau City ақпараттық-танымдық торабы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060824051746/http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php |date=2006-08-24 }}
* [http://www.atr.kz Облыстық &quot;Атырау&quot; газеті]

{{Commonscat|Atyrau}}
{{Қазақстан қалалары}}
{{Атырау облысы}}
{{Атырау қалалық әкімдігі елді мекендері}}
{{Жайық өзені бойындағы елді мекендер}}

[[Санат:Атырау]]
[[Санат:Каспий теңізі кемежайлары]]
[[Санат:Жайық казак әскерінің тарихи елді мекендері]]</text>
      <sha1>fyur5pp7tv7vh5xbzws851po8klqd00</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400890</id>
      <parentid>3400889</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T07:53:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Денсаулық сақтау ісі */ дереккөз</comment>
      <origin>3400890</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="81004" sha1="13gjuq5ow4oidcxvl7pnu8pvdt6wtyo" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = қала
 |атауы                   = Атырау
 |сурет                   = {{Photomontage
|photo1a                = Урал река.jpg
|photo2a                = Тенгизшевройл и Марриотт.jpg
|photo2b                = Ural River Atyrau.JPG
|photo3a                = Атырау. Иманғали мешіті.jpg
|photo3b                = 카자흐스탄 아티라우(중앙공원) - panoramio - 우한길(HK Woo).jpg

|photo4a                = Atyrau filarmonia(dom radio).jpg
|spacing                = 2
|position               = center
|color_border           = white
|color                  = white
|size                   = 290
|foot_montage           = 
}}
 |әкімшілік күйі          = Облыс орталығы
 |елтаңба                 = Coat of arms of Atyrau.svg
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_deg =47 |lat_min =7 |lat_sec = 
  |lon_deg =51 |lon_min =53 |lon_sec = 
  |CoordAddon             = type:city(146862)_region:KZ
  |CoordScale             =
 |ел картасы              = 300
 |облыс картасы           = 
 |аудан картасы           = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы                  = Атырау облысы
 |кестедегі облыс         = Атырау облысы
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |әкімі                   = Шәкір Кейкін
 |add1n              = Әкімдік мекенжайы
 |add1               = Атырау қаласы, Әйтеке би көшесі, №77А
 |құрылған уақыты         = 1640
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = ''Усть-Яицкий қалашығы, Нижний Яицкий қалашығы, Чапаев, Гурьев''
 |статус алуы               = 1885
 |жер аумағы                  = 458
 |климаты                 = қатаң континенталды, қуаң
  |тұрғыны                = 316 449
  |санақ жылы             = 2023&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478686 Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)]&lt;/ref&gt;
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = [[қазақтар]] 88,95 %&lt;br&gt;[[орыстар]] 7,73 %&lt;br&gt;[[корейлер]] 0,79 %&lt;br&gt;[[татарлар]] 0,50 %&lt;br&gt;[[өзбектер]] 0,38%&lt;br&gt;басқалары 1,65 %&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT453226 Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)]&lt;/ref&gt;
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = атыраулық
 |телефон коды            = 7122
 |пошта индексі           = 
 |пошта индекстері        = 060001-060011
 |ортаққордағы санаты     = Atyrau
 |сайты                   = https://www.gov.kz/memleket/entities/akimat-atyrau?lang=kk Атырау қаласының әкімдігі
 |сайт тілі               = 
 |сайт тілі 2             = 
 |сайт тілі 3             = 
}}
{{мағына|Атырау (айрық)}}
'''Атырау''' — [[Атырау облысы]]ның әкімшілік орталығы, [[Қазақстан]]ның [[Батыс Қазақстан|батысында]], [[Жайық]] өзенінің бойында орналасқан қала. Қаланың негізі 1640 жылы қаланған. Тұрғыны 316 449 адам (2023).
Атырау қаласынан [[Астана]]ға дейінгі қашықтық 1810 км.

== Атауы ==
Қала жеріндегі белгілі тұңғыш тұрақты қоныс — қазіргі «Орбита» стансасы қасындағы [[Алтын Орда]] кезеңіндегі болған ''Лаэти'' асары. [[Ноғай ордасы]] кезеңінде балықшылардың тұрақты ''[[Үйшік]]'' қонысы [[Жайық|Жайық өзені]] [[саға]]сында орналасқан.

Казак-орыстар жаулап ала бастағанда [[1640]] ж. ''Яицкий городок'' аталған қалашық салынған. Жайықтың жоғарысында'' Верхний Яицкий городок'' (қазіргі [[Орал]] қаласы) деген қалашық салынғасын, ''Нижний Яицкий городок'' деп аталып кеткен, соңынан ол — ''Усть-Яицкий городок''.

[[Ресей империясы|Ресей ханшайымы]] [[Екатерина II]] ''Яик'' өзенін (Жайықтың [[Орыс тілі|орысша]] атауы) ''Урал'' деп атауын жарлығымен бекіткенде, қаланың атауы ''Гурьев городок'', ''Гурьев'' деп өзгертілген.

1920 жж. қысқа уақытқа большевиктер Гурьевті ''Чапаев'' деп қайта атаған.

1992 ж. бері қала атауы — Атырау.

== Этимологиясы ==
«Атырау» -лексикасы көбіне үлкен айдынды көлдің не теңіздің сала-салаға бөлініп, тармақтанып, шығанақтар мен арал, саға, мүйістер пайда болатын жағалауы. 
Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауын, теңіздің алабын қоса, жергілікті тұрғындар күні бүгінге дейін атырау деп атайды.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақтар|шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым=Атажұрт|орны= Алматы|баспасы=«Білік»|жыл=2003|томы=VIII |беттері=480 |барлық беті=480 |сериясы= |isbn=-5-7667-2054-8|тиражы= }}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
[[File:Герб гурьев.gif|thumb|left|400px|Гурьев таңбасы]]
ХVІ ғасырдың бірінші ширегінен бастап , Жайық-Каспий жағалауына Ресей патшасы өкіметінің саясатына шыдамаған және патша үкіметін мойындағысы келмеген қашқын орыс еріктілері, күнкөріс іздеген крепостной шаруалар, қылмыстық элементтерден тұратын Волга бойы казактары келіп қоныс тебе бастаған. Олар келе сала өз кәсіпшіліктерін ашып,балық аулау, балық тұздау қостарын ұйымдастырып, жатар тұрақ орындарын тұрғызады. Сол уақыттан бастап тұрғызылған тұрақтар «[[Үйшік]]» атанып кеткен.

Жайық-Каспий жолы Азия елдерімен басқа да елдерге жол ашатын «әрі қақпа,әрі кілт» болатынына көзі жеткен патша өкіметі,ХVІІ ғасырдың 30-шы жылдарының аяғында Ярославлдық көпес, бай саудагер Гурьевтер әулетіне Жайық бойында балық кәсіпшілігін ашуға және бекініс тұрғызуға рұқсат қағазын береді.
1640 жылы Гурьевтер әулетінің басшысы Гурий Назарьев, балалары Михаил, Иван және Андреймен Жайық бойына келіп қоныстанып, өнеркәсіптерін ашып, [[Жайық]] және [[Ембі]] өзені балықтарын өндірістік және сауда мақсатында пайдалана бастайды.

Бой көтерген қала мен балықшылық өндіріс табыстары осы өңірді мекендеуші байырғы қалмақтар мен орыс казактарының қызғаныштарын туғыза бастайды. Ақыры қашанда көршілерімен жауласып-қырқысып отыратын қала, қалмақтардың тонауына ұшырайды.

Жайық бойындағы бұл оқиға [[Астрахан]] әскерлері басшылығын елең еткізді.
Ағаштан тұрғызылған қорған қамал жаудан және өрттен қорғануға қорғаныс бола алмайтынына көздері жеткен патша үкіметі,теңіз маңы және Жайық бойының қорғанысын күшейту мақсатында, 1645 жылдың 18 ақпанында М.Гурьевке қаланы [[қамал]] етіп тұрғызуға рұқсат береді. Рұқсат қағазында қала қамалын Астрахан қаласының үлгісіндей етіп тұрғызу көрсетіледі.

Тас қала-қорғанның құрылысы 1647 жылдың 6 маусымда басталып кетеді. Тұрғызылып жатқан қала 1649 жылы казактар атаманы И.Кондырев бастаған казактар тобының шабуылымен тоналады. 
Жайық бойындағы тас қала-қамалдың құрылысы 15 жылдан соң 1662 жылы аяқталып, Гурьевтердің үлкен қаржылық шығынына шығады. ХVІІ ғасырдың аяғына таман және ХVІІІ ғасырдың басынан бастап, тас қала-қамалы ірі шекаралық қамалға айналады.

*1798 жылдың 11 желтоқсанындағы Патша жарлығымен Гурьев қаласы Орал әскери басшылығының қарауына беріледі.
*1865 жылы уездік қала болды. 
*1917 жылға дейін және одан кейінгі 15 жыл бойы Орал әскери облысының орталығы
*1925 жылдан [[Бөкей губерниясы]]ндағы Гурьев уезінің орталығы 
*1929 жылы [[Гурьев округі]]нің орталығы
*1930 жылы аудан орталығы
*1938 жылғы қаңтар айының 15-інен облыс орталығы. 
*1992 жылы ақпан айының 21-і күні ҚР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы Гурьев қаласын Атырау қаласы деп атау жөнінде қаулы қабылдады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://akimat-atyrau.kz/|title=Атырау қаласының ресми сайты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Климаты ==
Климаты қатты континенталды, жазда құрғақ ,ыстық, ал қыста ылғал қармен сипатталатын салқындық. Жазы [[жауын-шашын]]сыз, құрғақ, ыстық ұзаққа созылады. Қыс мезгілінде [[қар]] аз жауып, суық болады.
{{Қаланың ауа райы
 | Ені  = 70 
 | Жағдайы = 
 | Жер_ілік = Атырау
 | Дерекнама  = [http://www.pogoda.ru.net/climate/35700.htm Ауа Райы мен Климат]

 | Қаң_ор =-6.4           | Қаң_ор_ж-ш =14 
 | Ақп_ор =-6.3           | Ақп_ор_ж-ш =11
 | Нау_ор =0.8            | Нау_ор_ж-ш =15 
 | Сәу_ор =11.2           | Сәу_ор_ж-ш = 16
 | Мам_ор =18.4            | Мам_ор_ж-ш =25 
 | Мау_ор =24.5             | Мау_ор_ж-ш =18 
 | Шіл_ор =26.8             | Шіл_ор_ж-ш =10 
 | Там_ор =24.8            | Там_ор_ж-ш = 10
 | Қыр_ор =18.0            | Қыр_ор_ж-ш =8 
 | Қаз_ор =9.7            | Қаз_ор_ж-ш =16
 | Қар_ор =1.3           | Қар_ор_ж-ш =18
 | Жел_ор =-4.3           | Жел_ор_ж-ш =14
 | Жыл_ор =9.9             | Жыл_ор_ж-ш =175

 | Қаң_ор_мин =-9.4       | Қаң_ор_макс =-2.8 
 | Ақп_ор_мин =-9.9         | Ақп_ор_макс =-1.8
 | Нау_ор_мин =-3.1         | Нау_ор_макс =5.8
 | Сәу_ор_мин =6.1        | Сәу_ор_макс =17.2
 | Мам_ор_мин =12.8         | Мам_ор_макс =24.5 
 | Мау_ор_мин =18.4         | Мау_ор_макс =30.8
| Шіл_ор_мин =20.5         | Шіл_ор_макс =33.4 
 | Там_ор_мин =18.5         | Там_ор_макс =31.6 
 | Қыр_ор_мин =12.3         | Қыр_ор_макс =24.6
 | Қаз_ор_мин =5.0         | Қаз_ор_макс =15.3
 | Қар_ор_мин =-1.7         | Қар_ор_макс =5.1 
 | Жел_ор_мин =-7.0         | Жел_ор_макс =-1.1
 | Жыл_ор_мин =5.2         | Жыл_ор_макс =15.2

 | Қаң_а_мин =-37.9          | Қаң_а_макс =10.5 
 | Ақп_а_мин =-37.4         | Ақп_а_макс =15.0 
 | Нау_а_мин =-32.3          | Нау_а_макс =26.3 
 | Сәу_а_мин = -12.3        | Сәу_а_макс =32.5 
 | Мам_а_мин =-2.3         | Мам_а_макс =37.6
 | Мау_а_мин =2.3          | Мау_а_макс =41.9 
 | Шіл_а_мин =8.1          | Шіл_а_макс =42.7 
 | Там_а_мин =4.8         | Там_а_макс =41.6 
 | Қыр_а_мин =-5.7         | Қыр_а_макс =40.1 
 | Қаз_а_мин =-15.7         | Қаз_а_макс =29.6
 | Қар_а_мин =-29.8         | Қар_а_макс =19.9
 | Жел_а_мин =-35.8         | Жел_а_макс =11.8 
 | Жыл_а_мин =-37.9          | Жыл_а_макс =42.7  
}}
Атырау қаласы ендігі 47, -07 С., ұзақтығы 51-53 болатын жазы ұзақ, қысы қысқа күндермен сипатталады.

Қаңтар айындағы орташа температура -6&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап -12&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін, ал шілде айындағы орташа температура +24&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап +26&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін. Ең төменгі температура -38&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С, ең жоғары температура +45&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С.
[[Каспий теңізі]]не құйып, облыс орталығынан өтіп жатқан [[Жайық өзені]]нің арқасында ол жердегі температура судан алыс жердегі аудандардың температурасымен салыстырғанда төмен болып келеді.
Жауын-шашын болар-болмас деңгейде, жылына орташа 150 мм, 200 мм шамасында болады. Жел бағыты қаңтар айында оңтүстік-шығыс бағытта болса, ал маусым айында батыс бағытта болады.

== Әкімшілік бөлінуі ==
Атырау қалалық әкiмшiлiгінің құрамында 1 қала, 6 ауылдық округ (Алмалы, Атырау, Дамбы, Еркiнқала, Кеңөзек, Қайыршақты), 15 елдi мекен бар. Қалаға 2013 жылы [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]], 2018 жылы Балықшы, Жұмыскер ауылдық округтеріндегі [[Ақжайық (Атырау қалалық әкімдігі)|Ақжайық]], [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]], [[Көкарна (Атырау қалалық әкімдігі)|Көкарна]], [[Водниково]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]], [[Рембаза]] елді мекендері, 2019 жылы Геолог ауылдық округіндегі [[Геолог (ауыл)|Геолог]], [[Бірлік (Атырау қалалық әкімдігі)|Бірлік]], [[Новокирпичное]], [[Теңдік (Атырау облысы)|Теңдік]], [[Қарабатан]], [[496 разъезд]] елді мекендері қосылды. Қалалық әкімдік аумағына Махамбет ауданынан Алмалы ауылдық округіндегі [[Алмалы (Атырау облысы)|Алмалы]], [[Береке (Атырау облысы)|Береке]] елді мекендері берілді.

== Әкімдері ==
* Нұрпейіс Мақашев 1992-1993
* Бекболат Нарегеев 1993-1995
* Жалғас Тікенбаев 1995-1998
* Арыстанғали Әшімғалиев 1998-1999
* Дүйсенбай Тұрғанов 1999-2002
* Манас Тасыбаев 2002-2006
* [[Бергей Сәулебайұлы Рысқалиев|Бергей Рысқалиев]] 2006
* [[Сәлімжан Жұмашұлы Нақпаев|Сәлімжан Нақпаев]] 2006-2009
* Мереке Есмұратов 2009-2012
* Асқар Керімов 2012
* Серік Айдарбеков 2012-2014
* Нұрлыбек Ожаев 2014-2016
* [[Серік Жамбылұлы Шәпкенов|Серік Шәпкенов]] 2016-2018
* Әлимұхаммед Құттымұратұлы 2018-2020
* Қайрат Оразбаев 2020-2022
* Мейірім Қалауи 2022-2023
* Шәкір Кейкін 2023-

== Халқы ==
Тұрғыны 1897 жылы 9,3 мың, 1959 жылы 78,1 мың, 1970 жылы 114,2 мың, 1979 жылы 130,9 мың, 2012 жылы 182,8 мың адам болды.&lt;br /&gt;2014 ж.  қала әкімшілігі тұрғындарының саны 280,6 мың адам құрады, оның ішінде:
* Атырау қаласы — 195,6 мың адам;
* [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]]  — 17,1 мың адам;
* [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер кенті]] — 10,4 мың адам;
* Ауылдық тұрғындар -57,5 мың адам;

{| class=&quot;wikitable&quot;      
|-
! 1959 !! 1970 !! 1979!! 1989!! 1999 !! 2009 !!2010 !!2011 !!2012 !! 2013!!2014 !!2015 !!2016 &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-cities.htm|title=Қазақстан / Qаzаqstаn|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
|-
| 78 143 || 114 277 || 130 916 || 149 261 || 142 497 || 165 387 ||171 900 ||176 937 ||182 866 ||189 211 ||195 674 ||217,866 ||226,042
|}
Атырау қаласында 84 ұлт өкілдері тұрады.
Облыстың 2014 жыл басындағы деректер бойынша жекеленген этностар құрамы төмендегідей:&lt;ref&gt;2014 жыл басына Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны. Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі.&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Барлық ұлттар!! қазақтар !! орыстар !!корейлер!! татарлар !! өзбектер !!украиндар !! немістер!! басқалары 
|-
| 280 600 ||239 905 || 29 616|| 2 945 || 1 952 || 1 055 || 735 || 407 || 3 985
|}
2019 жылғы статистикалық деректер бойынша Атырау қаласында туғандар саны 9 760, ал өлгендер саны 1 920 адамды құрады. Табиғи өсім 7 840 адам. Келген адамдар саны 16 130, кеткен адамдар саны 13 311 болды. Туылым коэффициенті (1000 адамға) 27,9, өлім-жітім коэффициенті (1000 адамға) 5,49 болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://stat.gov.kz/region/252311/dynamic|title=ҚР өңірлерінің статистикасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Экологиясы ==
Атырау қаласы кәсіпорындардың ортасында қалуда. Ауаны ластаушылардың 80-85 пайызын мұнай тасымалымен және мұнай өңдеумен айналысатын кәсіпорындар құрайды. Атырау қаласындағы өндіріс орындарының ауаға лас қалдықтарды тарату көрсеткіштері артып, ол жылына бір мың тоннадан асып тұр. Ірі кәсіпорындар әлі күнге тазарту құрылғыларымен жабдықталмаған. Сөйтіп зиянды шығарындылар еш сүзгіден өтпестен қала аумағына таралып жатыр. 

[[Қазтрансойл|«ҚазТрансОйл» АҚ Атырау мұнай құбыры басқармасы]] көмірсутегі қоспаларын 68,7 пайыз көлемінде, [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«Атырау мұнай өңдеу зауыты» ЖШС]] – 22,79, «Атырау жылу электр орталығы» көміртегі тотығын 46,08 пайыз, [[Каспий құбыр желісі консорциумы|«Каспий құбыр консорциумы-Қ» АҚ]] – 19,57, «Атырау жылу электр орталығы» ЖШС азот диоксидін – 73,2, Атырау мұнай өңдеу зауыты күкірт диоксидін 52,54 пайыз мөлшерінде ауаға шығаруда.

Атырау қаласында атмосфералық ауаның сапасын анықтайтын сегіз стансадан автоматты түрде тәулік бойына ауа құрамын анықтайтын сынама алынады. Соның ішінде «ВестОйл» ЖШС-нің базасы аумағында орналасқан стансадан күкіртті сутегінің шектеулі мөлшері концентрациясынан  асып кететіні анықталып отыр.&lt;ref&gt;Атырау газеті, 03.06.2015&lt;/ref&gt;

Қаланы улап жатқан негізгі 3 ошақ бар. Біріншіcі – мұнай компаниялары. Екіншісі – қаладан шыққан тұр­мыстық қалдықтарды көмуге арналған полигон. Үшіншісі – қаланың екі жақ шетінде орналасқан қалдық суларды төгетін булану алаңы.&lt;ref&gt;«Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газеті, 08.08.2020&lt;/ref&gt;

==Кәсіпорындары ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Кестеде 1000-нан астам қызметкері бар Атырау қаласының ірі кәсіпорындары көрсетілген&lt;ref&gt;KazDATA: все крупные компании Атырау и Казахстана&lt;/ref&gt;
|-
! Кәсіпорындар !! Қызмет түрі
|-
| «АРИАДНА» ЖШС||Инженерлік құрылыстарын салу
|-
| «СИЧИМ С.П.А., КАЗАХСТАН» бөлімі || Мұнай және газ магистральдық құбырларын салу
|-
| «АТЫРАУ ЖЫЛУ-ЭЛЕКТР ОРТАЛЫҒЫ» АҚ	 || Жылу электр станцияларының электр қуатын өндіруі
|-
| [[Теңізшевройл|«ТЕҢІЗШЕВРОЙЛ» ЖШС]]|| Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «БОЛАШАҚ-АТЫРАУ» ЖШС|| Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «ФИРКРОФТ ИНЖИНИРИНГ СЕРВИСИЗ ЛИМИТЕД КАЗАХСТАН ЖШС» || Жұмыспен қамту агенттігінің қызметі
|-
| «НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ Н.В.» бөлімі || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «ПСН КАЗСТРОЙ» АҚ || Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «CAPITAL COMPLEX CATERING» ЖШС || Мейрамханалар мен тамақ беру қызметі
|-
|«ЮЛМАР-СЕРВИС» ЖШС || Изоляциялау жұмыстары
|-
| «КОНСОРЦИУМ «ISKER» ЖШС || Басқа топтамаларға енгізілмеген өзге де инженерлік құрылыстар салу
|-
| «ДЕНХОЛМ-ЖОЛДАС» || Арнайы мамандықтарды талап ететін өзге де құрылыс жұмыстары
|-
| «ҚАЗМҰНАЙГАЗ - БҰРҒЫЛАУ&quot; СЕРВИСТІК БҰРҒЫЛАУ КӘСІПОРНЫ» ЖШС || Мұнай және табиғи газ өндірісін техникалық қолдау
|-
| [[Ембімұнайгаз|«ЕМБІМҰНАЙГАЗ» АҚ]] || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«АТЫРАУ МҰНАЙ ӨҢДЕУ ЗАУЫТЫ» ЖШС]] || Мұнай өңдеу өнімдерін өндіру
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Атырау кәсіпорындары 
|-
! Теңізшевроил кеңсесі !! Атырау «НКОК» кеңсесі  !! Атырау мұнай өңдеу зауыты
|-
| [[Сурет:Атырау. Теңізшевроил кеңсесі.jpg|ортаға|300px]] || [[Сурет:Атырау. НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ.jpg|ортаға|300px]]|| [[File:Атырау АМӨЗ.jpg|ортаға|250px]]  
|}

== Көлік және инфрақұрылым ==
Қазіргі таңда Атырау қаласында көліктің барлық түрлері де дамыған.[[Сурет:Атыраудағы экологиялық таза автобустар.jpg|thumb|right|300px|Атыраудағы экологиялық таза автобустар]]
'''Қоғамдық көлік.''' Атырау қаласының [[Автобустың маршруты|маршрут желісі]] күні бүгінге 51 маршрут жұмыс атқаруда. 2013-2015 жылдары аралығында қалаішілік маршрутында қызмет көрсететін «АйсТрансХолдинг» ЖШС-і өз қаражаты есебінен 51 дана [[автобус]] сатып алды. 
Қоғамдық көліктер [[GPS]] – мониторинг жүйесін қолданады, ол онлайн режимінде қалалық қоғамдық көліктердің маршруттары, аялдамалар және көліктің ағымдағы жағдайы туралы ақпараттарды ұсынады.

«Атырау» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясының қатысуымен «Atyrau-Avtopark» автобус паркі құрылып, оған Семей қаласынан 65 жаңа автобус сатып алынды. 2020 жылы «Ақ Жайық Автопарк» ЖШС-і экологиялық тұрғыдан қоршаған ортаға лас шығарынды шығармайтын 160 жаңа автобус алды. 
2021 жылдан бастап автобустар санын 140-тан 250-ге дейін көбейтуді жоспарлап отыр. Бұл саптағы 220 автобус мүмкіндігі шектеулі азаматтардың қажеттіліктері үшін толық бейімделген.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ernur.kz/kazakstan/atyrauda-metanmen-zhuretin-avtobustar-zholgha-shykty|title=Атырауда метанмен жүретін автобустар жолға шықты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

Қалада троллейбус жүйесі 1996 жылдың 09 қыркүйегінде ашылып, 1999 жылдың 29 сәуірінде оның қозғалысы тоқтатылды. Бір ғана маршрутта 5 троллейбус қызмет көрсетті.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://transphoto.org/city/402/|title=Троллейбус компаниялары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Темір жол көлігі.''' Атырау арқылы өтетін темір жол вокзалынан 13 бағыт бойынша 24 поезд кесте бойынша жолаушылар тасымалын қамтиды. Темір жол Атырауды Қазақстанның [[Алматы]], [[Ақтөбе]], [[Астана]] сияқты ірі қалаларымен, сондай — ақ Ресейдің ([[Мәскеу]], [[Саратов]], [[Волгоград]], [[Астрахан]]), Тәжікстанның ([[Куляб]], [[Худжанд]], [[Душанбе]])  қалаларымен және Өзбекстан астанасы-[[Ташкент]]пен байланыстырады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://atyrau.invest.gov.kz/kz/about/infrastructure/|title=Инфрақұрылым|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Әуе көлігі.''' Атырау әуежайынан келесі бағыттар бойынша рейстер ұшырылады:[[File:Атырау әуежайы.jpg|thumb|right|300px|Атырау халықаралық әуежайы]]
{{Airport-dest-list| {{flagicon|Қазақстан}} [[Air Astana]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Ақтау]], {{flagicon|Түркия}} [[Ататүрік атындағы халықаралық әуежай|Ыстамбұл]], {{flagicon|Нидерланд}} [[Схипхол|Амстердам]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Qazaq Air]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Ақтөбе халықаралық әуежайы|Ақтөбе]],{{flagicon|Қазақстан}}[[Орал халықаралық әуежайы|Орал]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Bek Air]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]]| {{flagicon|Қазақстан}} [[SCAT]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Актау]], {{flagicon|Әзірбайжан}} [[Баку әуежайы|Баку]]
| {{flagicon|Ресей}} [[Аэрофлот]]|{{flagicon|Ресей}} [[Шереметьево әуежайы|Мәскеу-Шереметьево]]}}
Қабылдайтын әуе көлігі түрлері: Ан-12, [[Ан 24|Ан-24]], Ан-26, Ан-28, Ан-30, [[Ан-32]], [[Ан-72]], Ан-74, [[Ан-124]], Ил-62, Ил-76, [[Л-410]], Ту-134, Ту-154, Як-40, Як-42, [[Airbus A320|Airbus A319]], [[Airbus A320]], Airbus A321, ATR 42, ATR 72, [[Boeing 707]], [[Boeing 737]], [[Boeing 747]], [[Boeing 757]], Boeing 767, және тағы да басқа 3-4 кластағы ӘК түрлері, барлық типтегі [[тікұшақ]]тар.

== Атырау қаласының көпірлері ==
[[1965 жыл]]ы [[28 тамыз]]да [[Жайық|Жайық өзені]] арқылы өтетін қаладағы алғашқы темірбетон көпір салынып, пайдалануға берілді. Көпірдің ұзындығы 259 метр, биіктігі 10 метр. «Орталық» көпір Сәтбаев даңғылы мен Абай көшесін байланыстырады. Символикалық рөлі Европа мен Азияны жалғастырады.

Қаланың солтүстік бөлігінде [[1985 жыл]]ы Ғаббас Берғалиев көшесінің бойымен айналма көпір пайдалануға берілді. Ұзындығы 200, ені 17 метр, ол А-27 Ақтөбе - Астрахан тас жолында қала арқылы өтетін транзиттік автомобиль жолына айналды.
[[Сурет:Атырау көпірлері.jpg|thumb|right|350px|[[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын жалғайтын автомобиль және жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер]]
[[2001 жыл]]ы «Тәуелсіздікке 10 жыл» аспалы «жаяу жүргіншілерге арналған» көпір салынды. Ұзындығы 551 метрлік көпір Гиннестің рекордтар кітабына әлемдегі ең ұзын жаяу жүргіншілер көпірі ретінде енгізілген.
[[2008 жыл]]ы қаланың оңтүстік бөлігінде [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]] шағын аудандарын байланыстыратын «Балықшы» көпірі салынды. Ұзындығы 484,4 м, ені 23,9 м.

Осы жылы Балықшы-Перетаска көпірі пайдалануға берілді. Ұзындығы 63,7 м, ені 14 м. Ол Балықшы шағын ауданы мен Мирный және [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]] шағын аудандарын жалғастырушы рөлін атқарады.

[[2009 жыл]]ы Сұлтан Бейбарыс даңғылын жалғастыратын көпір ашылды. Өткізу қабілеті тәулігіне 5-7 мың автомобильді құрайтын төрт жолақты көпір, ұзындығы 800 м кіреберіс жолдармен, ұзындығы 380,7 м және ені 22 м, жүріс бөлігінің ені 16 м. Екі жағынан жаяу жүргінші жолы 2,5 метр құрайды. Сұлтан Бейбарыс даңғылы бойындағы көпір теміржол вокзалын (сол жағалау) және оң жағалаудағы «Атырау» халықаралық әуежайын байланыстырады.

Осы жылы қаланың [[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын (Әуезов даңғылынан Ғұмаров көшесіне) жалғайтын «Мұнайшы» көпірі пайдалануға берілді. 4 жолақты көпірден тәулігіне 5-7 мың автомобиль өтеді. Көпірдің жалпы ұзындығы 693 метр, ұзындығы 483 метр және ені 17 метр. Жүріс бөлігінің ені 14 метр, екі жағында ені 1 метр 2 жаяу жүргіншілер жолы бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://rus.azattyq.org/a/Atyrau_bridge_opening_salary/1784299.html|title=Атырау қаласындағы көпірдің тұсаукесері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

[[2010 жыл]]ы Мечников пен Баймұханов көшелерін жалғайтын көпір салынды. Ұзындығы 770, ені 23,5 метр. Ол қаламыздың 370 жылдығына орай ашылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=6cnh0nQg_ug|title=Атырау қаласындағы көпірлер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Мәдениеті ==
Атырауда [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]], [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония]], Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы орналасқан. [[Атырау халық ұлт аспаптар оркестрі|Дина Нұрпейісова атындағы халық ұлт-аспаптар оркестрі]] жұмыс жасайды.

[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]], Қазақстандағы мезозой дәуірінен сыр шертетін жалғыз палеонтологиялық мұражайы Атырау қаласында орналасқан.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=cT0rkEH4xWw|title=Палеонтологиялық мұражай жаңғыртылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt; [[Атырау облыстық өнер мұражайы|Ш.Сариев атындағы Атырау облыстық көркемсурет және қолданбалы сәндік өнер мұражайы]], кинотеатрлар, мәдениет және демалыс паркі, қонақ үйлер т.б.жұмыс істейді.

«Ғ.Сланов атындағы Атырау облыстық ғылыми әмбебап кітапхана», Атырау облыстық балалар кітапханасы, Облыстық көрмейтін және нашар көретін азаматтар кітапханасы, №1,2,3 Атырау қалалық орталық балалар кітапханалары қала тұрғындарына өз қызметтерін көрсетуде.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония|Н.Жантөрин атындағы филармония]] !! [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]] !! Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы !! [[Атырау облыстық өлкетану мұражайы|Атырау тарихи-өлкетану мұражайы]]
|-
| [[Сурет:Atyrau filarmonia(dom radio).jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау облыстық драма театры.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау тарихи-өлкетану мұражайы.jpg|ортаға|200px]]
|}

==Сәулеті және көрікті жерлері==
Атырау архитектуралық құрылысы жағынан үшке бөлінеді. Жайықтың оң жағасындағы ескі қалада негізінен ''20 ғасырдың басында'' салынған бір қабатты ағаш және кірпіш үйлер кездеседі. Орталық бөлігінде екі қабатты тас үйлер, ''4 – 5 қабатты тұрғын үйлер'' мен мекеме жайлары бар. Өзеннің сол жағалауында кеңес өкіметі жылдары Ембімұнай кенті мен мұнай айыру зауытының қалашығы пайда болды. [[Жайық]]қа салынған көпір (''1965'') [[Еуропа]] мен [[Азия]] құрлықтарында жатқан қаланың екі бөлігін байланыстырады.

Атырау қаласының заманауи сәулетіне Исатай мен Махамбет алаңы, Иманғали мешіті, XIX ғасырда салынған [[Успен соборы|Православ шіркеуі]], (бұл шіркеу Атырау қаласында тұрғызылған алғашқы ғимарат), Marriott қонақ үйі, Алмагүл ықшам ауданы, соңғы үлгіде салынған спорт, мәдениет сарайларын айтуға болады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nur.kz/leisure/tourist-routes/1721256-dostoprimecatelnosti-atyrau/|title=Атыраудың көрікті жерлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Иманғали мешіті]] !! [[Успен соборы]] !! Marriott қонақ үйі
|-
| [[Сурет:Атырау. Иманғали мешіті.jpg |ортаға|300px]]|| [[Сурет:Атырау. Успен соборы.jpg|ортаға|300px]] ||[[Сурет:Marriott қонақ үйі.jpg|ортаға|300px]]
|}

== Саябақтары ==
Қазір Атырау қаласында 6 саябақ бар. Жеңіс саябағы, «Алмагүл» ықшам ауданындағы саябақ,  «Балықшы» ықшам ауданындағы саябақ, ретро паркі, №1 және №2 ықшам ауданындағы, және «Тұрғындар қалашығындағы» саябақтар. Саябақтардың аумағы 10 гектарға жетеді. Олар жасыл желектерден, аллеялардан, абаттандырылған жолдардан, орындықтар мен серуендеу алаңдарынан тұрады. Сонымен қатар танымал тұлғаларға ескерткіштер, субұрқақтар, мүсіндер және т.б. бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=В.Гузиков. Атырау қаласындағы саябақтар жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтар сияқты өсуде|title=Атырау облысының ақпараттық ресурсы 07.08.2019.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Жеңіс» саябағы''' — Ұлы Отан соғысы жауынгерлерін еске алуға арналған мәңгілік алау арқылы таныс. Кіре беріс қақпадан кейін әскери техниканың нақты үлгілері қойылған. Мұнда [[Ан-2|ұшақ]], [[Т-34|танк]], зеңбірек, бронетранспортер т.б. көруге болады. Жеңіс саябағындағы &quot;Тағзым Аллеясы&quot; алаңында Ұлы Отан соғысының атыраулық қаһармандарына арналған 14 бюст орнатылған. Парктің орта тұсында аспанға бағытталған найзаның жанында орналасқан Мәңгілік алау бар. Сондай-ақ, парк құрамында «Естелік қабырғасы» бар. Ол бірнеше ондаған ірі гранит плиталардан тұрады, олардың үстінде Екінші дүниежүзілік соғыстан оралмаған Атырау облысы тұрғындарының есімдері жазылған. Саябақта  қаза тапқан интернационалист жауынгерлерді, сондай-ақ тәжік-ауған шекарасында қаза тапқан қазақстандық жауынгерлерді еске алуға арналған [[ескерткіш]] орнатылған.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://tumba.kz/putevoditel/48-%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C/25303-park_pobedy_atyrau.html|title=Атырау бойынша нұсқаулық: Жеңіс паркі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Ретро Парк саябағы''' — өткен ғасырдың елуінші жылдарындағы [[Неоклассицизм|неоклассикалық]] үлгіде салынған. Оның негізгі аумағын парк аллеялары құрайды. Бұл саябақ [[Жайық]] өзенінің жағалауы мен [[Мұнайшылар қалашығы|«Тұрғындар қалашығының»]] аралығында орналасқан. Саябақта әртүрлі павильондар, амфитеатр, түрлі түсті жарықпен әрленген су бұрқақтары, ретро стиліндегі дәмхана т.б. бар. Орта тұсында жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер,  жасанды тоғандар және басқа да сәулет туындылары орналасқан. Саябақта &quot;Дос-Мұқасан&quot; музыкалық ансамбліне орнатылған  ескерткіш бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://merei-m.kz/ru/2017/12/09/atyraudy-zha-a-retro-sayaba-y/|title=Атыраудың жаңа ретро-саябағы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Жастар саябағы''' — Жайық өзенінің Еуропа бөлігіндегі жағасында орналасқан. Саябақта жүгіру, велосипед, жаяу жүргіншілер жолы салынған. Мұнда көлеңкелі конструкциялы жазғы мобильді кафелер, балалар мен ересектерге арналған алаңдар, спорт жабдықтары, аттракциондар бар. Аумағы – 6,5 гектар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kaz.inform.kz/news/atyrau-kalasynda-zhastar-sayabagy-ashyldy_a3701949/|title=Атырау қаласында Жастар саябағы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Жеңіс саябағы !! Ретро парк !! Жастар саябағы
|-
| [[Сурет:Атырау. Жеңіс саябағы.jpg |орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Ретропарк.jpg|орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Жастар саябағы.jpg|орта|280px]]
|}

== Атырау қаласының ескерткіштері ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Танымал тұлғаларға арналған ескерткіштер
|-
! Сұлтан Бейбарыс ескерткіші !!Исатай-Махамбет ескертіші!! Үш биге арналған ескерткіш !! Халел Досмұхамедов ескерткіші
|-
| [[Сурет:Атырау. памятник Султану Бейбарысу.jpg |орта|250px]] ||[[File:Исатай Махамбет.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Үш биге ескерткіш.jpg|орта|250px]] || [[File:Atyrau university.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Ақын-жазушыларға арналған ескерткіштер
|-
! Әбу Сарсенбаев ескерткіші!! Хамит Ерғалиев ескерткіші !! Фариза Оңғарсынова ескерткіші !! Жұмекен Нәжімеденовке ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Абу Сарсенбаев.jpeg|орта|250px]]|| [[Сурет:Атырау. Х.Ерғалиевқа ескерткіш.jpg|орта|250px]]|| [[Сурет:Ф.Оңғарсынова ескерткіші.jpg |орта|200px]] ||[[Сурет:Атырау. Ж.Нәжімеденов ескерткіші.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Күйшілер мен әншілерге арналған ескерткіштер
|-
! Құрманғазы Сағырбаев ескерткіші !! Дина Нұрпейсова ескерткіші !! Қаршыға Ахмедияров ескерткіші !!Атырау. Дос Мұқасанға ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Құрманғазы ескерткіші.jpg|орта|200px]]|| [[Сурет:Атырау. Дина Нурпейсова ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Қаршыға Ахмедияров ескерткіші.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Дос Мұқасан.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Соғыс ардагерлеріне арналған ескерткіштер
|-
! Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш !!Қайырғали Смағұлов ескерткіші !! Хиуаз Доспановаға ескерткіш !!Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш аллея
|-
| [[Сурет:Атырау. Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш.jpg|орта|280px]]||[[Сурет:Атырау. Қайырғали Смағұлов ескерткіші.jpg |орта|150px]]  || [[Сурет:Атырау. Хиуаз Доспановаға ескерткіш.jpg|орта|200px]]||[[Сурет:Атырау. Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Әртүрлі ескерткіштер
|-
! Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш !! Молекула ескерткіші !! Бекіре балығына ескерткіш !! Әлші (асық) ескерткіші
|-
| [[File:Атырау. Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш.jpg|орта|220px]]|| [[Сурет:Атырау. Молекула ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Бекіре балығына ескерткіш.jpg|орта|150px]]|| [[Сурет:Атырау. Әлші (асық) ескерткіші.jpg|орта|220px]]
|}

== Спорты ==
Атыраудан Токиодағы Олимпиадаға елдің құрама командасында ескек есу бойынша спорт шебері А.Круглов қатысты. Боксшы Б.Теміров Олимпиадалық ойындарға, әлемдік, еуропалық сайыстарға қатысып, үш дүркін КСРО чемпионы болды. Атырау ескекшілері  Д.Савин, А.Сафарян, С.Сергеев Қазақстанның бірнеше дүркін чемпиондары. [[Арман Константинұлы Шылманов|Арман Чилманов]]  84 кг салмақты таэквондодан 2008 жылғы Олимпиялық ойындардың қола медалі иегері. [[Сәния Махамбетова]] самбо және дэюдо күрестері бойынша халықаралық және республикалық сайыстарда бірнеше рет жеңістерге жетті.

'''[[Атырау (футбол клубы)|«Атырау» футбол командасы]]''' республика чемпионатының 2 дүркін қола жүлдегері (2001 және 2002 жылдар),  2009 жылы Қазақстан кубогының иегері. Қазақстан кубогының иегері.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://qfl.kz/ru/team/1/|title=OLIMPBET Премер лигасы Атырау|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

''' [[Бейбарыс (шайбалы хоккей)|«Бейбарыс» хоккей клубы]] ''' 4 дүркін Қазақстан чемпионы (2010/2011, 2011/2012, 2015/2016 және 2018/2019).&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%91%D0%B5%D0%B9%D0%B1%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%81|title=«Бейбарыс» хоккей клубы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Атырау» волейбол командасы ''' 2003 және 2006 жылғы еліміздің чемпионы, 4 рет Қазақстан кубогының иегері -2000, 2009, 2010, 2015

'''«Атырау Барыстары»''' баскетбол командасы  Қазақстан біріншілігінің 2-рет алтын (2010/2011, 2015-2016), 7-дүркін күміс жүлдегері. (011/2012, 2012/2013, 2013/2014, 2016/2017, 2017/2018, 2018/2019, 2019/2020.&lt;ref&gt;http: //www. bcbarsyatyrau.kz/&lt;/ref&gt;

Спорт нысандарынан Атырау қаласының орталық [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] бар. Қасында спорт комплексі және жүзу бассейні орналасқан. Денешынықтыру және сауықтыру орталығында (ФОК)  әртүрлі спорт секциялары жұмыс жасайды.
[[Атырау мұз айдыны]] сарайында хоккейден еліміздің біріншілігінің ойындары өтеді. Теннис орталығында үлкен теннис ойнауға арналған 4 ашық және 4 жабық алаң бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://24.kz/kz/archive/zha-aly-tar/t-uelsizdikke-25-zhyl/item/154229-khaly-araly-talap-a-saj-tennis-ortaly-y-ashyldy|title=Атырауда халықаралық талапқа сай теннис орталығы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Спорт нысандары
|-
! [[Атырау мұз айдыны|Мұз айдыны сарайы]] !! Атырау Теннис орталығы !! [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] !! Байдарка және каноэ спорты
|-
| [[Сурет:Атырау. Мұз айдыны сарайы.jpg|ортаға|200px]]|| [[File:Атырау Теннис орталығы.jpg|ортаға|250px]] || [[File:Munaishy stadium.jpg|ортаға|200px]] || [[File:Атыраудағы байдарка және каноэ спорты.jpg|ортаға|200px]]
|}

== Білім жүйесі ==
=== Мектепке дейінгі мекемелер ===
Мектепке дейінгі мекемелердің құрамына мектепке дейінгі жастардағы балалардың күндізгі уақытта және тәулік бойы болатын жалпы типтегі (бала бақшалар, балалар яслиі, балалар үйі, мектепке дейінгі балалар үйі) мекемелері, ақыл-ой және дене бітімі дамуында ауытқулары бар арнайы мектепке дейінгі мекемелер, аурушаң балаларды салауаттандыруға арналған жазғы демалыс орындары кіреді. Атырау қаласы бойынша 46 балабақшада 13 863 бүлдіршіндер тәрбиеленуде.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://goroo-atyrau.kz/balabakshalar.html|title=Атырау қаласының білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Мектептегі білім ===
Атырау қаласының 61 мектебінде, оның ішінде Атырау облыстық дарынды балаларға араналған казақ-түрік лицейі, Атырау облыстық дарынды балаларға арналған мамандандырылған мектеп-лицей-интернаты, Ағышын тілін терең оқытатын техникалық гимназия, Атырау қалалық білім бөлімінің қалалық лицейі, Облыстық дарынды балаларға арналған мектеп-интернат, Үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мамандандырылған №30 мектеп-гимназия, Облыстық ұлттық гимназия, №34 лингвистикалық мектеп-гимназия, Н.Тілендиев атындағы облыстық &quot;Кіші өнер академиясы&quot;. Назарбаев Зияткерлік мектебі сияқты білім ордаларында 73 690 оқушы білім алуда.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://biznesinfo.kz/usefullinks/page/shkoly-atyrau-i-atyrauskoy-oblasti--adres--telefon|title=Атырау қалалық білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Жоғары оқу орындары === 
'''[[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]''' —2001 жылы құрылып, білім және ғылым министрлігі берген лицензия негізінде еңбек нарығында табысты жұмыс істейді. Институт -күндізгі және сырттай оқыту формалары бойынша қазақ және орыс тілдерінде 16 мамандық бойынша [[Сурет:АИГИ корпус №2.jpg|thumb|right|300px|'''Атырау инженерлік-гуманитарлық институты''']]жоғары-кәсіптік мамандар (бакалавриат) даярлайтын жоғары оқу орны. Институт жоғары білікті кадрларды даярлау бойынша маңызды ғылыми және оқу орталығы болып саналады. Институт инновациялық бағдарламаларды сәтті іске асырағаны үшін 2004 жылы Еуропа кәсіпкер қауымдастығының «INSAM» алтын медалімен (Женева, 2005 ж), Халықаралық «Алтын Құйма» (CBS Consult, Мәскеу, 2007) марапатталды. &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aigi.kz/language/kk/|title=Атырау инженерлік-гуманитарлық институты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Халел Досмұхамедов атындағы Атырау университеті]]''' —Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде өзіндік тарихы мен тәжірибесі бар халықаралық деңгейдегі бәсекеге қабілетті мамандар даярлайтын жоғары оқу орындарының бірі. Университет 1950 жылы 14 маусымда мұғалімдер институты ретінде ашылды. 1955 жылы мұғалімдер институты педагогикалық институтқа айналды. 1994 жылы педагогика институты Атырау университеті болып құрылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://asu.edu.kz/university/|title=Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Атырау мұнай және газ университеті|Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті]]''' —еліміздің мұнай-газ саласы мен Батыс Қазақстан облысының экономикасын, білімі мен ғылымын жетілдіруге үлкен үлес қосуда. Атырау Мұнай және газ университеті Батыс Қазақстанның Білім және ғылым орталығына айналуда және Қазақстанның мұнай-газ саласындағы шығармашыл жастар мен өнеркәсіптік кәсіпорындар ұжымдары арасында лайықты құрметке ие болды. Атырау Мұнай және газ университеті еліміздің мұнай-газ саласы үшін жоғары білікті мамандарды даярлау бойынша Қазақстан Республикасының жалғыз мамандандырылған жоғары оқу орны болып табылады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aogu.edu.kz/|title=Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Колледждері ===    
*[[Атырау аграрлы-техникалық колледжі]] 
*Атырау балық өнеркәсібі колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://edu-kz.com/kz/kolledzhder/atyraudagy-balyq-sharuashylygy-kolledzhi|title=Атырау балық өнеркәсібі колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
[[Сурет:Атырау. Қазақстан-Канада жоғарғы мұнай колледжі (APEC ).jpg|thumb|оңға|450px|Атырау. Жоғары мұнай колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ticketon.kz/kz/place/vysshij-kolledzh-apec-petrotechnic|title=Жоғары мұнай колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;]]
*Атырау бизнес және құқық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://2gis.kz/atyrau/firm/70000001034596018|title=Атырау бизнес және құқық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау жоғарғы медицина колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://2gis.kz/atyrau/firm/70000001034595563|title=Атырау жоғарғы медицина колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://college.aigi.kz/|title=Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау индустриалды колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/kz/college/view/15|title=Атырау индустриалды колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау сервис колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/ru/college/view/5|title=Атырау сервис колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау энергетика және құрылыс колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/kz/college/view/1|title=Атырау энергетика және құрылыс колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*С.Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://vipusknik.kz/kz/institutions/college/atyrauskiy-politekhnicheskiy-kolledzh-im-salamata-mukasheva|title=С.Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Д.Нұрпейсова атындағы музыка колледжі (академиясы)&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://musiccollege.kz/|title=Д.Нұрпейсова атындағы музыка колледжі (академиясы)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Каспий маңының қазіргі заманғы колледжі (ПСК)&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://psvk.edu.kz/%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%BB%D0%B5%D0%B4%D0%B6-%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%85%D1%8B/|title=Каспий маңының қазіргі заманғы колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Жоғарғы мұнай колледжі (APEC)&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://vipusknik.kz/kz/institutions/college/vysshiy-kolledzh-apec-petrotechnic?ysclid=m3gzy0xxfx185332536|title=APEC PetroTechnic жоғары колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Қ.Дүтбаева атындағы гуманитарлық колледж&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://gumcollege.edu.kz/|title=.Дүтбаева атындағы гуманитарлық колледж|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Мұнай және газ технологиялық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.inatyrau.kz/catalog/index/237772/atyrauskij-tehnologiceskij-kolledz-nefti-i-gaza|title=Мұнай және газ технологиялық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*«Болашақ» кәсіби-гуманитарлық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/kz/college/view/18|title=Атырау Жоғары көпсалалы «Болашақ» колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Денсаулық сақтау ісі ==
Гурьевте тұрған әскери бөлімде алғаш рет 15 орындық [[аурухана]] ашылған. 1901 жылы осы ауруханаға арналған 2 үй салынып, оның біреуі  хирургиялық, біреуі басқа ауруларды емдеу орны боп белгіленген және 1 дәрігер, 2 фельдшер жұмыс жасаған. [[Сурет:Атырау. №2 қалалық емхана.jpg|thumb|right|300px|Атырау.1951 жылы салынған мұнайшылар ауруханасы]]Ұлы Отан соғысы жылдарында Атырау қаласына 2 [[госпиталь]] орналастырылды. 1967 жыл мен 1987 жылдың аралығында облыстық аурухананың, балалар ауруханасының, перзентхананың, облыстық онкологиялық және туберкулезді емдеу диспансерінің жаңа үйлері іске қосылды.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=Ғарифолла Шәңгереев, Өнербай Жанбала бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Атырау медицинасының шежіресі |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Алматы|баспасы=&quot;Арыс&quot;|жыл=2010|томы= |беттері=|барлық беті=308|сериясы= |isbn=978-601-291-007-0|тиражы=1000 }}&lt;/ref&gt;

Қазіргі кезде Атырау облыстық ауруханасы, балалар ауруханасы, №2 Атырау облыстық ауруханасы (Облыстық жұқпалы аурулар ауруханасы), Атырау қалалық медициналық жедел жәрдем станциясы, қалалық перзентхана, ЖИТС алдын алу және онымен күресу орталғы, балалар стоматологиясы, өкпе аурулар санаториясы, кардиология орталығы, көз аурулар ауруханасы, қан орталы, наркологиялық диспансері, онкологиялық диспансері, патологоанатомия бюросы, перинаталдық орталық, психиатриялық жүйке аурулар ауруханасы (Психикалық сауықтыру орталығы), тері-венерология диспансері, туберкулезге қарсы күрес диспансері, теміржол ауруханасы, орталық нерв жүйесі зақымдалған балаларға арналған сәбилер үйі т.б. дәрігерлік ұйымдар жұмыс жасайды.

== БАҚ ==
=== Газет-журналдары ===
[[File:Атырау газеті.jpg|оңға|200px]]'''[[Атырау (газет)|«Атырау» газеті]]''' —Қазақстанның батыс өлкесіндегі алғашқы ұлттық басылымдардың бірі. Оның негізін қалап, материалдық базасын жасақтап, алғашқы нөмірлерін шығарған 1923 ж. Гурьев уездік партия комитетінің бірінші хатшысы болған Төлепкерей Өтеулиев. Алғашқы саны «Ерік» деген атаумен 1923 жылы сәуір айында шықты. «Атырау»  аймақтың тыныс-тіршілігін қалың оқырманға жеткізіп келе жатқан облыстық газет.&lt;ref&gt;Егемен Қазақстан. 02.11.2018&lt;/ref&gt;
[[File:Прикаспийская коммуна.jpg|оңға|200px]]
'''[[Прикаспийская коммуна|Прикаспийская коммуна газеті]]''' —орыс тілінде шығатын облыстық қоғамдық-саяси газет. Газет 1920 жылдың 26 ақпан айынан бастап «Трудовая Правда» атымен шықты. Газет облыстың өзекті мәселелері туралы, нарықтық қатынастар, халық шаруашылығын дамыту тұрақты көрініс табуда.&lt;ref&gt;Атырау: Энциклопедия. -Алматы: Атамұра, 2000&lt;/ref&gt;

'''[[Ақ Жайық (газет)|«Ақ жайық» газеті]]''' —Атырау облысындағы кең тараған әрі тұңғыш тәуелсіз апталық басылым. Алғашқыда «Компаньон» (1991), кейін «Местное обозрение» (1992) аталып, шағын көлемде жарық көрген газет 1993 жылы мамыр айынан «Ақ жайық» аталды. Бұл - нарық жағдайына бейімделген, облыс, республика көлемінде өзін-өзі қаржыландыруға толық көшкен алғашқы газеттердің бірі.[[File:Ақ Жайық.jpg|оңға|200px]]

Сонымен қатар &quot;Мегаполис Атырау&quot;, &quot;Мұнайлы Астана&quot;, &quot;Алтын сақа&quot;, &quot;Алтын аймақ&quot; апталық газеттері және &quot;Мерейлі мекен&quot; журналы шығады.

=== Телеарналары ===
Атырау облыстық телерадиокомпаниясының хабар тарату саясаты [[Қазақстан (корпорация)|«Қазақстан» РТРК АҚ]] жүргізіп отырған саясатына толық сәйкес келеді. Ол ақпараттық және білім беру функцияларын орындай отырып, мемлекет пен қоғам арасындағы қатынастарды [[Сурет:Атырау телемұнарасы.jpg|thumb|оңға|300px|Атырау телемұнарасы]] үйлестіруге бағытталған. Телеарнаның басты міндеті - аймақтық деңгейде мемлекеттік саясатты жүргізу. Телеарнаның жалпы апталық көрсетілімі 119 сағатты құрайды. Оның ішінде мемлекеттік тілде - 80,30 сағат, немесе жалпы хабардың 68%. Меншікті бағдарламалар 45 сағатты құрайды немесе жалпы эфирдің 38% құрайды. &quot;Atyray&quot; телеарнасының хабар тарату антеннасы 180 метрлік мұнараның 153-і метрінде орналасқан.
Жетістіктері:
*Телевизияның «АПТА» ақпараттық-талдау бағдарламасы (авторы және жүргізушісі Н. Қосшиев) Халықаралық «Шабыт» фестивалінің арнайы дипломымен марапатталды;
*Теледидарда алғаш рет «Өзен өз арнасыммен ағады» атты 7-сериялық телехикая түсірілді;
*Ұлы Отан соғысының 60 жылдығына орай &quot;Тағдыр-Судьба&quot; телефильмі түсіріліп, ол [[Волгоград]] қаласында өткен ІV-Халықаралық &quot;Мәңгілік алау&quot; фестивалінде &quot;Үздік авторлық жұмыс&quot; номинациясында ІІ орын алды;
*[[Астрахан]] қаласында өткен Халықаралық &quot;Адам және теңіз&quot; байқауында &quot;белсенді азаматтық ұстанымы үшін&quot; номинациясында &quot;Каспий экологиясы: мәселелерді шешу жолдары&quot; фильмі жеңіске жетті;
*«Туған өлкем – Атырау» бағдарламасы республикалық &quot;Шаңырақ&quot; шығармашылық байқауында жеңіске жетті /Астана қ./;
*«Аманат» циклдік бағдарламасы &quot;Ең үздік тарихи-мәдени бағдарлама&quot; номинациясы бойынша Қазақстан РТРК АҚ ұйымдастырған байқауда ІІ орын алды /Астана қ./&lt;ref&gt;https://atyrautv.kz/ru/&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар [[КТК (телеарна)|КТК]], НТВ, [[Хабар (телеарна)|Хабар]], [[24KZ]], [[EL ARNA (телеарна)|Ел арна]], [[Qazsport]], Мир, [[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan]], 1-канал &quot;Евразия&quot;, СТВ, [[Astana TV]], [[НТК (телеарна)|НТК]], 31 канал, Абай ТВ, [[Жетінші арна]], ТВЦ т.б.арналар жұмыс жасайды.

=== Радио ===
'''«Atyraý radiosy»'''—ның тарихы 1938 жылы Гурьев облысының құрылуынан бастау алады. 1938 жылдың 2-ші наурызында алғаш рет радио хабары 
[[Сурет:Атырау радиосы.jpg|оңға|200px]] эфирге шықты. Қазір ол 102.0 FM жиілігінде тәулігіне 17 сағат хабар таратып отыр. 80 жыл бұрын сол кездегі Гурьев халқына алғашқы жаңалық таратқан бұл медиа-мекеме бүгінде заман сұранысына сай жаңа технологиямен жабдықталған. Елдегі саяси-экономикалық, төтенше жағдайлар кезінде дереу үн қосып, халыққа жедел ақпарат таратып, қоғамда оң пікір қалыптасуына ықпал етіп отыр. 
Қазір кеңейтілген диапазонды 1000 киловаттық жаңа радиотаратқыш іске қосылып  радиотолқынның таралу аймағы 60 шақырымға дейін кеңейді.&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/atyrauda-zhana-radiostudiya-men-zhana-radiotaratkysh-iske-kosyldy_a3542003 Атырауда жаңа радиостудия мен жаңа радиотаратқыш іске қосылды&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар 101,0 [[Қазақ радиосы]], 101,6 Радио Дача, 102,8 [[Шалқар (радио)|Шалқар радиосы]], 103,6 [[Тандем радиосы]], 104,4 NS радиосы, 104,8 Lux FM, 105,2 Русское радио Азия, 105,7 Восток FM, 106,2 Дала FM, 106,8 Европа+ Казахстан, 107,2 [[Жұлдыз FM]], 107,7 Авторадио Казахстан т.б. жұмыс жасайды.&lt;ref&gt;https://vcfm.ru/vc/Asia/guryev.htm&lt;/ref&gt;

==Қаланың назар аударарлық орындары==
*[[Иманғали мешіті]]
*[[Успен соборы|Успен шіркеуі]]
*[[Құрманғазы Сағырбайұлы]] ескерткіші
*[[Сұлтан Бейбарыс]] ескерткіші
*[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]]
*[[Хиуаз Қайырқызы Доспанова|Хиуаз Доспанова]] ескерткіші
*[[Исатай]]-[[Махамбет]] ескерткіші

== Атырау қаласының суреттері ==
&lt;gallery&gt;
Сурет:Atyrau street.jpg|Атыраудың көшелері
Сурет:Atyrau rivers.jpg|[[Жайық өзені]]
Сурет:New buildings of Atyrau.jpeg|Атыраудағы БТА банкінің ғимараты
Сурет:Hotel Kazakhstan in Atyrau.jpg|«Қазақстан» қонақ үйі
Сурет:Атырау қаласы Жаңа құрылыстар.jpg|Жаңа кварталдар

&lt;/gallery&gt;

== Белгілі тұлғалар ==
* [[Болат Жамитұлы Өтемұратов]] - Қазақстан Республикасы Президентінің Іс басқарушысы
* [[Темір Нұрбақытұлы Бекмамбетoв|Тимур Нұрбақытұлы Бекмамбетoв]]  - кинорежиссер, клипмейкер , продюсер 
* [[Ғани Есенкелдіұлы Қасымов]]- Қазақстан патриоттары партиясының төрағасы                                                                     
* [[Аркадий Юрьевич Волож]]  - Яндекс компаниясының бас директоры
* [[Фариза Оңғарсынова]] - ақын, халық жазушысы, журналист

== Бауырлас қалалары ==
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтау]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Орал]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтөбе]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Russia}} [[Астрахан]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Russia}} [[Сыктывкар]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Israel}} [[Ашдод]], [[Израиль]]
* {{flagicon|United Kingdom}} [[Абердин]], [[Құрама Патшалық]]

== Тағы қараңыз ==
* [[Атырау облысы]]
* [[Атырау аграрлы техникалық колледжі]]
* [[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]
* [[Атырау мұнай және газ университеті]]
* [[Атырау университеті]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ Атырау облысы әкімдігінің ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141007025035/http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ |date=2014-10-07 }}
* [http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php Atyrau City ақпараттық-танымдық торабы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060824051746/http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php |date=2006-08-24 }}
* [http://www.atr.kz Облыстық &quot;Атырау&quot; газеті]

{{Commonscat|Atyrau}}
{{Қазақстан қалалары}}
{{Атырау облысы}}
{{Атырау қалалық әкімдігі елді мекендері}}
{{Жайық өзені бойындағы елді мекендер}}

[[Санат:Атырау]]
[[Санат:Каспий теңізі кемежайлары]]
[[Санат:Жайық казак әскерінің тарихи елді мекендері]]</text>
      <sha1>13gjuq5ow4oidcxvl7pnu8pvdt6wtyo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400891</id>
      <parentid>3400890</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T07:57:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Денсаулық сақтау ісі */</comment>
      <origin>3400891</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="81003" sha1="ngdpje980a8lgyqx9wmp6fyyo23vlch" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = қала
 |атауы                   = Атырау
 |сурет                   = {{Photomontage
|photo1a                = Урал река.jpg
|photo2a                = Тенгизшевройл и Марриотт.jpg
|photo2b                = Ural River Atyrau.JPG
|photo3a                = Атырау. Иманғали мешіті.jpg
|photo3b                = 카자흐스탄 아티라우(중앙공원) - panoramio - 우한길(HK Woo).jpg

|photo4a                = Atyrau filarmonia(dom radio).jpg
|spacing                = 2
|position               = center
|color_border           = white
|color                  = white
|size                   = 290
|foot_montage           = 
}}
 |әкімшілік күйі          = Облыс орталығы
 |елтаңба                 = Coat of arms of Atyrau.svg
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_deg =47 |lat_min =7 |lat_sec = 
  |lon_deg =51 |lon_min =53 |lon_sec = 
  |CoordAddon             = type:city(146862)_region:KZ
  |CoordScale             =
 |ел картасы              = 300
 |облыс картасы           = 
 |аудан картасы           = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы                  = Атырау облысы
 |кестедегі облыс         = Атырау облысы
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |әкімі                   = Шәкір Кейкін
 |add1n              = Әкімдік мекенжайы
 |add1               = Атырау қаласы, Әйтеке би көшесі, №77А
 |құрылған уақыты         = 1640
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = ''Усть-Яицкий қалашығы, Нижний Яицкий қалашығы, Чапаев, Гурьев''
 |статус алуы               = 1885
 |жер аумағы                  = 458
 |климаты                 = қатаң континенталды, қуаң
  |тұрғыны                = 316 449
  |санақ жылы             = 2023&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478686 Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)]&lt;/ref&gt;
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = [[қазақтар]] 88,95 %&lt;br&gt;[[орыстар]] 7,73 %&lt;br&gt;[[корейлер]] 0,79 %&lt;br&gt;[[татарлар]] 0,50 %&lt;br&gt;[[өзбектер]] 0,38%&lt;br&gt;басқалары 1,65 %&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT453226 Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)]&lt;/ref&gt;
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = атыраулық
 |телефон коды            = 7122
 |пошта индексі           = 
 |пошта индекстері        = 060001-060011
 |ортаққордағы санаты     = Atyrau
 |сайты                   = https://www.gov.kz/memleket/entities/akimat-atyrau?lang=kk Атырау қаласының әкімдігі
 |сайт тілі               = 
 |сайт тілі 2             = 
 |сайт тілі 3             = 
}}
{{мағына|Атырау (айрық)}}
'''Атырау''' — [[Атырау облысы]]ның әкімшілік орталығы, [[Қазақстан]]ның [[Батыс Қазақстан|батысында]], [[Жайық]] өзенінің бойында орналасқан қала. Қаланың негізі 1640 жылы қаланған. Тұрғыны 316 449 адам (2023).
Атырау қаласынан [[Астана]]ға дейінгі қашықтық 1810 км.

== Атауы ==
Қала жеріндегі белгілі тұңғыш тұрақты қоныс — қазіргі «Орбита» стансасы қасындағы [[Алтын Орда]] кезеңіндегі болған ''Лаэти'' асары. [[Ноғай ордасы]] кезеңінде балықшылардың тұрақты ''[[Үйшік]]'' қонысы [[Жайық|Жайық өзені]] [[саға]]сында орналасқан.

Казак-орыстар жаулап ала бастағанда [[1640]] ж. ''Яицкий городок'' аталған қалашық салынған. Жайықтың жоғарысында'' Верхний Яицкий городок'' (қазіргі [[Орал]] қаласы) деген қалашық салынғасын, ''Нижний Яицкий городок'' деп аталып кеткен, соңынан ол — ''Усть-Яицкий городок''.

[[Ресей империясы|Ресей ханшайымы]] [[Екатерина II]] ''Яик'' өзенін (Жайықтың [[Орыс тілі|орысша]] атауы) ''Урал'' деп атауын жарлығымен бекіткенде, қаланың атауы ''Гурьев городок'', ''Гурьев'' деп өзгертілген.

1920 жж. қысқа уақытқа большевиктер Гурьевті ''Чапаев'' деп қайта атаған.

1992 ж. бері қала атауы — Атырау.

== Этимологиясы ==
«Атырау» -лексикасы көбіне үлкен айдынды көлдің не теңіздің сала-салаға бөлініп, тармақтанып, шығанақтар мен арал, саға, мүйістер пайда болатын жағалауы. 
Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауын, теңіздің алабын қоса, жергілікті тұрғындар күні бүгінге дейін атырау деп атайды.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақтар|шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым=Атажұрт|орны= Алматы|баспасы=«Білік»|жыл=2003|томы=VIII |беттері=480 |барлық беті=480 |сериясы= |isbn=-5-7667-2054-8|тиражы= }}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
[[File:Герб гурьев.gif|thumb|left|400px|Гурьев таңбасы]]
ХVІ ғасырдың бірінші ширегінен бастап , Жайық-Каспий жағалауына Ресей патшасы өкіметінің саясатына шыдамаған және патша үкіметін мойындағысы келмеген қашқын орыс еріктілері, күнкөріс іздеген крепостной шаруалар, қылмыстық элементтерден тұратын Волга бойы казактары келіп қоныс тебе бастаған. Олар келе сала өз кәсіпшіліктерін ашып,балық аулау, балық тұздау қостарын ұйымдастырып, жатар тұрақ орындарын тұрғызады. Сол уақыттан бастап тұрғызылған тұрақтар «[[Үйшік]]» атанып кеткен.

Жайық-Каспий жолы Азия елдерімен басқа да елдерге жол ашатын «әрі қақпа,әрі кілт» болатынына көзі жеткен патша өкіметі,ХVІІ ғасырдың 30-шы жылдарының аяғында Ярославлдық көпес, бай саудагер Гурьевтер әулетіне Жайық бойында балық кәсіпшілігін ашуға және бекініс тұрғызуға рұқсат қағазын береді.
1640 жылы Гурьевтер әулетінің басшысы Гурий Назарьев, балалары Михаил, Иван және Андреймен Жайық бойына келіп қоныстанып, өнеркәсіптерін ашып, [[Жайық]] және [[Ембі]] өзені балықтарын өндірістік және сауда мақсатында пайдалана бастайды.

Бой көтерген қала мен балықшылық өндіріс табыстары осы өңірді мекендеуші байырғы қалмақтар мен орыс казактарының қызғаныштарын туғыза бастайды. Ақыры қашанда көршілерімен жауласып-қырқысып отыратын қала, қалмақтардың тонауына ұшырайды.

Жайық бойындағы бұл оқиға [[Астрахан]] әскерлері басшылығын елең еткізді.
Ағаштан тұрғызылған қорған қамал жаудан және өрттен қорғануға қорғаныс бола алмайтынына көздері жеткен патша үкіметі,теңіз маңы және Жайық бойының қорғанысын күшейту мақсатында, 1645 жылдың 18 ақпанында М.Гурьевке қаланы [[қамал]] етіп тұрғызуға рұқсат береді. Рұқсат қағазында қала қамалын Астрахан қаласының үлгісіндей етіп тұрғызу көрсетіледі.

Тас қала-қорғанның құрылысы 1647 жылдың 6 маусымда басталып кетеді. Тұрғызылып жатқан қала 1649 жылы казактар атаманы И.Кондырев бастаған казактар тобының шабуылымен тоналады. 
Жайық бойындағы тас қала-қамалдың құрылысы 15 жылдан соң 1662 жылы аяқталып, Гурьевтердің үлкен қаржылық шығынына шығады. ХVІІ ғасырдың аяғына таман және ХVІІІ ғасырдың басынан бастап, тас қала-қамалы ірі шекаралық қамалға айналады.

*1798 жылдың 11 желтоқсанындағы Патша жарлығымен Гурьев қаласы Орал әскери басшылығының қарауына беріледі.
*1865 жылы уездік қала болды. 
*1917 жылға дейін және одан кейінгі 15 жыл бойы Орал әскери облысының орталығы
*1925 жылдан [[Бөкей губерниясы]]ндағы Гурьев уезінің орталығы 
*1929 жылы [[Гурьев округі]]нің орталығы
*1930 жылы аудан орталығы
*1938 жылғы қаңтар айының 15-інен облыс орталығы. 
*1992 жылы ақпан айының 21-і күні ҚР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы Гурьев қаласын Атырау қаласы деп атау жөнінде қаулы қабылдады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://akimat-atyrau.kz/|title=Атырау қаласының ресми сайты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Климаты ==
Климаты қатты континенталды, жазда құрғақ ,ыстық, ал қыста ылғал қармен сипатталатын салқындық. Жазы [[жауын-шашын]]сыз, құрғақ, ыстық ұзаққа созылады. Қыс мезгілінде [[қар]] аз жауып, суық болады.
{{Қаланың ауа райы
 | Ені  = 70 
 | Жағдайы = 
 | Жер_ілік = Атырау
 | Дерекнама  = [http://www.pogoda.ru.net/climate/35700.htm Ауа Райы мен Климат]

 | Қаң_ор =-6.4           | Қаң_ор_ж-ш =14 
 | Ақп_ор =-6.3           | Ақп_ор_ж-ш =11
 | Нау_ор =0.8            | Нау_ор_ж-ш =15 
 | Сәу_ор =11.2           | Сәу_ор_ж-ш = 16
 | Мам_ор =18.4            | Мам_ор_ж-ш =25 
 | Мау_ор =24.5             | Мау_ор_ж-ш =18 
 | Шіл_ор =26.8             | Шіл_ор_ж-ш =10 
 | Там_ор =24.8            | Там_ор_ж-ш = 10
 | Қыр_ор =18.0            | Қыр_ор_ж-ш =8 
 | Қаз_ор =9.7            | Қаз_ор_ж-ш =16
 | Қар_ор =1.3           | Қар_ор_ж-ш =18
 | Жел_ор =-4.3           | Жел_ор_ж-ш =14
 | Жыл_ор =9.9             | Жыл_ор_ж-ш =175

 | Қаң_ор_мин =-9.4       | Қаң_ор_макс =-2.8 
 | Ақп_ор_мин =-9.9         | Ақп_ор_макс =-1.8
 | Нау_ор_мин =-3.1         | Нау_ор_макс =5.8
 | Сәу_ор_мин =6.1        | Сәу_ор_макс =17.2
 | Мам_ор_мин =12.8         | Мам_ор_макс =24.5 
 | Мау_ор_мин =18.4         | Мау_ор_макс =30.8
| Шіл_ор_мин =20.5         | Шіл_ор_макс =33.4 
 | Там_ор_мин =18.5         | Там_ор_макс =31.6 
 | Қыр_ор_мин =12.3         | Қыр_ор_макс =24.6
 | Қаз_ор_мин =5.0         | Қаз_ор_макс =15.3
 | Қар_ор_мин =-1.7         | Қар_ор_макс =5.1 
 | Жел_ор_мин =-7.0         | Жел_ор_макс =-1.1
 | Жыл_ор_мин =5.2         | Жыл_ор_макс =15.2

 | Қаң_а_мин =-37.9          | Қаң_а_макс =10.5 
 | Ақп_а_мин =-37.4         | Ақп_а_макс =15.0 
 | Нау_а_мин =-32.3          | Нау_а_макс =26.3 
 | Сәу_а_мин = -12.3        | Сәу_а_макс =32.5 
 | Мам_а_мин =-2.3         | Мам_а_макс =37.6
 | Мау_а_мин =2.3          | Мау_а_макс =41.9 
 | Шіл_а_мин =8.1          | Шіл_а_макс =42.7 
 | Там_а_мин =4.8         | Там_а_макс =41.6 
 | Қыр_а_мин =-5.7         | Қыр_а_макс =40.1 
 | Қаз_а_мин =-15.7         | Қаз_а_макс =29.6
 | Қар_а_мин =-29.8         | Қар_а_макс =19.9
 | Жел_а_мин =-35.8         | Жел_а_макс =11.8 
 | Жыл_а_мин =-37.9          | Жыл_а_макс =42.7  
}}
Атырау қаласы ендігі 47, -07 С., ұзақтығы 51-53 болатын жазы ұзақ, қысы қысқа күндермен сипатталады.

Қаңтар айындағы орташа температура -6&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап -12&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін, ал шілде айындағы орташа температура +24&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап +26&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін. Ең төменгі температура -38&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С, ең жоғары температура +45&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С.
[[Каспий теңізі]]не құйып, облыс орталығынан өтіп жатқан [[Жайық өзені]]нің арқасында ол жердегі температура судан алыс жердегі аудандардың температурасымен салыстырғанда төмен болып келеді.
Жауын-шашын болар-болмас деңгейде, жылына орташа 150 мм, 200 мм шамасында болады. Жел бағыты қаңтар айында оңтүстік-шығыс бағытта болса, ал маусым айында батыс бағытта болады.

== Әкімшілік бөлінуі ==
Атырау қалалық әкiмшiлiгінің құрамында 1 қала, 6 ауылдық округ (Алмалы, Атырау, Дамбы, Еркiнқала, Кеңөзек, Қайыршақты), 15 елдi мекен бар. Қалаға 2013 жылы [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]], 2018 жылы Балықшы, Жұмыскер ауылдық округтеріндегі [[Ақжайық (Атырау қалалық әкімдігі)|Ақжайық]], [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]], [[Көкарна (Атырау қалалық әкімдігі)|Көкарна]], [[Водниково]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]], [[Рембаза]] елді мекендері, 2019 жылы Геолог ауылдық округіндегі [[Геолог (ауыл)|Геолог]], [[Бірлік (Атырау қалалық әкімдігі)|Бірлік]], [[Новокирпичное]], [[Теңдік (Атырау облысы)|Теңдік]], [[Қарабатан]], [[496 разъезд]] елді мекендері қосылды. Қалалық әкімдік аумағына Махамбет ауданынан Алмалы ауылдық округіндегі [[Алмалы (Атырау облысы)|Алмалы]], [[Береке (Атырау облысы)|Береке]] елді мекендері берілді.

== Әкімдері ==
* Нұрпейіс Мақашев 1992-1993
* Бекболат Нарегеев 1993-1995
* Жалғас Тікенбаев 1995-1998
* Арыстанғали Әшімғалиев 1998-1999
* Дүйсенбай Тұрғанов 1999-2002
* Манас Тасыбаев 2002-2006
* [[Бергей Сәулебайұлы Рысқалиев|Бергей Рысқалиев]] 2006
* [[Сәлімжан Жұмашұлы Нақпаев|Сәлімжан Нақпаев]] 2006-2009
* Мереке Есмұратов 2009-2012
* Асқар Керімов 2012
* Серік Айдарбеков 2012-2014
* Нұрлыбек Ожаев 2014-2016
* [[Серік Жамбылұлы Шәпкенов|Серік Шәпкенов]] 2016-2018
* Әлимұхаммед Құттымұратұлы 2018-2020
* Қайрат Оразбаев 2020-2022
* Мейірім Қалауи 2022-2023
* Шәкір Кейкін 2023-

== Халқы ==
Тұрғыны 1897 жылы 9,3 мың, 1959 жылы 78,1 мың, 1970 жылы 114,2 мың, 1979 жылы 130,9 мың, 2012 жылы 182,8 мың адам болды.&lt;br /&gt;2014 ж.  қала әкімшілігі тұрғындарының саны 280,6 мың адам құрады, оның ішінде:
* Атырау қаласы — 195,6 мың адам;
* [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]]  — 17,1 мың адам;
* [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер кенті]] — 10,4 мың адам;
* Ауылдық тұрғындар -57,5 мың адам;

{| class=&quot;wikitable&quot;      
|-
! 1959 !! 1970 !! 1979!! 1989!! 1999 !! 2009 !!2010 !!2011 !!2012 !! 2013!!2014 !!2015 !!2016 &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-cities.htm|title=Қазақстан / Qаzаqstаn|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
|-
| 78 143 || 114 277 || 130 916 || 149 261 || 142 497 || 165 387 ||171 900 ||176 937 ||182 866 ||189 211 ||195 674 ||217,866 ||226,042
|}
Атырау қаласында 84 ұлт өкілдері тұрады.
Облыстың 2014 жыл басындағы деректер бойынша жекеленген этностар құрамы төмендегідей:&lt;ref&gt;2014 жыл басына Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны. Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі.&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Барлық ұлттар!! қазақтар !! орыстар !!корейлер!! татарлар !! өзбектер !!украиндар !! немістер!! басқалары 
|-
| 280 600 ||239 905 || 29 616|| 2 945 || 1 952 || 1 055 || 735 || 407 || 3 985
|}
2019 жылғы статистикалық деректер бойынша Атырау қаласында туғандар саны 9 760, ал өлгендер саны 1 920 адамды құрады. Табиғи өсім 7 840 адам. Келген адамдар саны 16 130, кеткен адамдар саны 13 311 болды. Туылым коэффициенті (1000 адамға) 27,9, өлім-жітім коэффициенті (1000 адамға) 5,49 болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://stat.gov.kz/region/252311/dynamic|title=ҚР өңірлерінің статистикасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Экологиясы ==
Атырау қаласы кәсіпорындардың ортасында қалуда. Ауаны ластаушылардың 80-85 пайызын мұнай тасымалымен және мұнай өңдеумен айналысатын кәсіпорындар құрайды. Атырау қаласындағы өндіріс орындарының ауаға лас қалдықтарды тарату көрсеткіштері артып, ол жылына бір мың тоннадан асып тұр. Ірі кәсіпорындар әлі күнге тазарту құрылғыларымен жабдықталмаған. Сөйтіп зиянды шығарындылар еш сүзгіден өтпестен қала аумағына таралып жатыр. 

[[Қазтрансойл|«ҚазТрансОйл» АҚ Атырау мұнай құбыры басқармасы]] көмірсутегі қоспаларын 68,7 пайыз көлемінде, [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«Атырау мұнай өңдеу зауыты» ЖШС]] – 22,79, «Атырау жылу электр орталығы» көміртегі тотығын 46,08 пайыз, [[Каспий құбыр желісі консорциумы|«Каспий құбыр консорциумы-Қ» АҚ]] – 19,57, «Атырау жылу электр орталығы» ЖШС азот диоксидін – 73,2, Атырау мұнай өңдеу зауыты күкірт диоксидін 52,54 пайыз мөлшерінде ауаға шығаруда.

Атырау қаласында атмосфералық ауаның сапасын анықтайтын сегіз стансадан автоматты түрде тәулік бойына ауа құрамын анықтайтын сынама алынады. Соның ішінде «ВестОйл» ЖШС-нің базасы аумағында орналасқан стансадан күкіртті сутегінің шектеулі мөлшері концентрациясынан  асып кететіні анықталып отыр.&lt;ref&gt;Атырау газеті, 03.06.2015&lt;/ref&gt;

Қаланы улап жатқан негізгі 3 ошақ бар. Біріншіcі – мұнай компаниялары. Екіншісі – қаладан шыққан тұр­мыстық қалдықтарды көмуге арналған полигон. Үшіншісі – қаланың екі жақ шетінде орналасқан қалдық суларды төгетін булану алаңы.&lt;ref&gt;«Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газеті, 08.08.2020&lt;/ref&gt;

==Кәсіпорындары ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Кестеде 1000-нан астам қызметкері бар Атырау қаласының ірі кәсіпорындары көрсетілген&lt;ref&gt;KazDATA: все крупные компании Атырау и Казахстана&lt;/ref&gt;
|-
! Кәсіпорындар !! Қызмет түрі
|-
| «АРИАДНА» ЖШС||Инженерлік құрылыстарын салу
|-
| «СИЧИМ С.П.А., КАЗАХСТАН» бөлімі || Мұнай және газ магистральдық құбырларын салу
|-
| «АТЫРАУ ЖЫЛУ-ЭЛЕКТР ОРТАЛЫҒЫ» АҚ	 || Жылу электр станцияларының электр қуатын өндіруі
|-
| [[Теңізшевройл|«ТЕҢІЗШЕВРОЙЛ» ЖШС]]|| Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «БОЛАШАҚ-АТЫРАУ» ЖШС|| Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «ФИРКРОФТ ИНЖИНИРИНГ СЕРВИСИЗ ЛИМИТЕД КАЗАХСТАН ЖШС» || Жұмыспен қамту агенттігінің қызметі
|-
| «НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ Н.В.» бөлімі || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «ПСН КАЗСТРОЙ» АҚ || Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «CAPITAL COMPLEX CATERING» ЖШС || Мейрамханалар мен тамақ беру қызметі
|-
|«ЮЛМАР-СЕРВИС» ЖШС || Изоляциялау жұмыстары
|-
| «КОНСОРЦИУМ «ISKER» ЖШС || Басқа топтамаларға енгізілмеген өзге де инженерлік құрылыстар салу
|-
| «ДЕНХОЛМ-ЖОЛДАС» || Арнайы мамандықтарды талап ететін өзге де құрылыс жұмыстары
|-
| «ҚАЗМҰНАЙГАЗ - БҰРҒЫЛАУ&quot; СЕРВИСТІК БҰРҒЫЛАУ КӘСІПОРНЫ» ЖШС || Мұнай және табиғи газ өндірісін техникалық қолдау
|-
| [[Ембімұнайгаз|«ЕМБІМҰНАЙГАЗ» АҚ]] || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«АТЫРАУ МҰНАЙ ӨҢДЕУ ЗАУЫТЫ» ЖШС]] || Мұнай өңдеу өнімдерін өндіру
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Атырау кәсіпорындары 
|-
! Теңізшевроил кеңсесі !! Атырау «НКОК» кеңсесі  !! Атырау мұнай өңдеу зауыты
|-
| [[Сурет:Атырау. Теңізшевроил кеңсесі.jpg|ортаға|300px]] || [[Сурет:Атырау. НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ.jpg|ортаға|300px]]|| [[File:Атырау АМӨЗ.jpg|ортаға|250px]]  
|}

== Көлік және инфрақұрылым ==
Қазіргі таңда Атырау қаласында көліктің барлық түрлері де дамыған.[[Сурет:Атыраудағы экологиялық таза автобустар.jpg|thumb|right|300px|Атыраудағы экологиялық таза автобустар]]
'''Қоғамдық көлік.''' Атырау қаласының [[Автобустың маршруты|маршрут желісі]] күні бүгінге 51 маршрут жұмыс атқаруда. 2013-2015 жылдары аралығында қалаішілік маршрутында қызмет көрсететін «АйсТрансХолдинг» ЖШС-і өз қаражаты есебінен 51 дана [[автобус]] сатып алды. 
Қоғамдық көліктер [[GPS]] – мониторинг жүйесін қолданады, ол онлайн режимінде қалалық қоғамдық көліктердің маршруттары, аялдамалар және көліктің ағымдағы жағдайы туралы ақпараттарды ұсынады.

«Атырау» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясының қатысуымен «Atyrau-Avtopark» автобус паркі құрылып, оған Семей қаласынан 65 жаңа автобус сатып алынды. 2020 жылы «Ақ Жайық Автопарк» ЖШС-і экологиялық тұрғыдан қоршаған ортаға лас шығарынды шығармайтын 160 жаңа автобус алды. 
2021 жылдан бастап автобустар санын 140-тан 250-ге дейін көбейтуді жоспарлап отыр. Бұл саптағы 220 автобус мүмкіндігі шектеулі азаматтардың қажеттіліктері үшін толық бейімделген.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ernur.kz/kazakstan/atyrauda-metanmen-zhuretin-avtobustar-zholgha-shykty|title=Атырауда метанмен жүретін автобустар жолға шықты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

Қалада троллейбус жүйесі 1996 жылдың 09 қыркүйегінде ашылып, 1999 жылдың 29 сәуірінде оның қозғалысы тоқтатылды. Бір ғана маршрутта 5 троллейбус қызмет көрсетті.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://transphoto.org/city/402/|title=Троллейбус компаниялары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Темір жол көлігі.''' Атырау арқылы өтетін темір жол вокзалынан 13 бағыт бойынша 24 поезд кесте бойынша жолаушылар тасымалын қамтиды. Темір жол Атырауды Қазақстанның [[Алматы]], [[Ақтөбе]], [[Астана]] сияқты ірі қалаларымен, сондай — ақ Ресейдің ([[Мәскеу]], [[Саратов]], [[Волгоград]], [[Астрахан]]), Тәжікстанның ([[Куляб]], [[Худжанд]], [[Душанбе]])  қалаларымен және Өзбекстан астанасы-[[Ташкент]]пен байланыстырады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://atyrau.invest.gov.kz/kz/about/infrastructure/|title=Инфрақұрылым|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Әуе көлігі.''' Атырау әуежайынан келесі бағыттар бойынша рейстер ұшырылады:[[File:Атырау әуежайы.jpg|thumb|right|300px|Атырау халықаралық әуежайы]]
{{Airport-dest-list| {{flagicon|Қазақстан}} [[Air Astana]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Ақтау]], {{flagicon|Түркия}} [[Ататүрік атындағы халықаралық әуежай|Ыстамбұл]], {{flagicon|Нидерланд}} [[Схипхол|Амстердам]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Qazaq Air]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Ақтөбе халықаралық әуежайы|Ақтөбе]],{{flagicon|Қазақстан}}[[Орал халықаралық әуежайы|Орал]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Bek Air]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]]| {{flagicon|Қазақстан}} [[SCAT]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Актау]], {{flagicon|Әзірбайжан}} [[Баку әуежайы|Баку]]
| {{flagicon|Ресей}} [[Аэрофлот]]|{{flagicon|Ресей}} [[Шереметьево әуежайы|Мәскеу-Шереметьево]]}}
Қабылдайтын әуе көлігі түрлері: Ан-12, [[Ан 24|Ан-24]], Ан-26, Ан-28, Ан-30, [[Ан-32]], [[Ан-72]], Ан-74, [[Ан-124]], Ил-62, Ил-76, [[Л-410]], Ту-134, Ту-154, Як-40, Як-42, [[Airbus A320|Airbus A319]], [[Airbus A320]], Airbus A321, ATR 42, ATR 72, [[Boeing 707]], [[Boeing 737]], [[Boeing 747]], [[Boeing 757]], Boeing 767, және тағы да басқа 3-4 кластағы ӘК түрлері, барлық типтегі [[тікұшақ]]тар.

== Атырау қаласының көпірлері ==
[[1965 жыл]]ы [[28 тамыз]]да [[Жайық|Жайық өзені]] арқылы өтетін қаладағы алғашқы темірбетон көпір салынып, пайдалануға берілді. Көпірдің ұзындығы 259 метр, биіктігі 10 метр. «Орталық» көпір Сәтбаев даңғылы мен Абай көшесін байланыстырады. Символикалық рөлі Европа мен Азияны жалғастырады.

Қаланың солтүстік бөлігінде [[1985 жыл]]ы Ғаббас Берғалиев көшесінің бойымен айналма көпір пайдалануға берілді. Ұзындығы 200, ені 17 метр, ол А-27 Ақтөбе - Астрахан тас жолында қала арқылы өтетін транзиттік автомобиль жолына айналды.
[[Сурет:Атырау көпірлері.jpg|thumb|right|350px|[[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын жалғайтын автомобиль және жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер]]
[[2001 жыл]]ы «Тәуелсіздікке 10 жыл» аспалы «жаяу жүргіншілерге арналған» көпір салынды. Ұзындығы 551 метрлік көпір Гиннестің рекордтар кітабына әлемдегі ең ұзын жаяу жүргіншілер көпірі ретінде енгізілген.
[[2008 жыл]]ы қаланың оңтүстік бөлігінде [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]] шағын аудандарын байланыстыратын «Балықшы» көпірі салынды. Ұзындығы 484,4 м, ені 23,9 м.

Осы жылы Балықшы-Перетаска көпірі пайдалануға берілді. Ұзындығы 63,7 м, ені 14 м. Ол Балықшы шағын ауданы мен Мирный және [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]] шағын аудандарын жалғастырушы рөлін атқарады.

[[2009 жыл]]ы Сұлтан Бейбарыс даңғылын жалғастыратын көпір ашылды. Өткізу қабілеті тәулігіне 5-7 мың автомобильді құрайтын төрт жолақты көпір, ұзындығы 800 м кіреберіс жолдармен, ұзындығы 380,7 м және ені 22 м, жүріс бөлігінің ені 16 м. Екі жағынан жаяу жүргінші жолы 2,5 метр құрайды. Сұлтан Бейбарыс даңғылы бойындағы көпір теміржол вокзалын (сол жағалау) және оң жағалаудағы «Атырау» халықаралық әуежайын байланыстырады.

Осы жылы қаланың [[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын (Әуезов даңғылынан Ғұмаров көшесіне) жалғайтын «Мұнайшы» көпірі пайдалануға берілді. 4 жолақты көпірден тәулігіне 5-7 мың автомобиль өтеді. Көпірдің жалпы ұзындығы 693 метр, ұзындығы 483 метр және ені 17 метр. Жүріс бөлігінің ені 14 метр, екі жағында ені 1 метр 2 жаяу жүргіншілер жолы бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://rus.azattyq.org/a/Atyrau_bridge_opening_salary/1784299.html|title=Атырау қаласындағы көпірдің тұсаукесері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

[[2010 жыл]]ы Мечников пен Баймұханов көшелерін жалғайтын көпір салынды. Ұзындығы 770, ені 23,5 метр. Ол қаламыздың 370 жылдығына орай ашылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=6cnh0nQg_ug|title=Атырау қаласындағы көпірлер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Мәдениеті ==
Атырауда [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]], [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония]], Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы орналасқан. [[Атырау халық ұлт аспаптар оркестрі|Дина Нұрпейісова атындағы халық ұлт-аспаптар оркестрі]] жұмыс жасайды.

[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]], Қазақстандағы мезозой дәуірінен сыр шертетін жалғыз палеонтологиялық мұражайы Атырау қаласында орналасқан.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=cT0rkEH4xWw|title=Палеонтологиялық мұражай жаңғыртылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt; [[Атырау облыстық өнер мұражайы|Ш.Сариев атындағы Атырау облыстық көркемсурет және қолданбалы сәндік өнер мұражайы]], кинотеатрлар, мәдениет және демалыс паркі, қонақ үйлер т.б.жұмыс істейді.

«Ғ.Сланов атындағы Атырау облыстық ғылыми әмбебап кітапхана», Атырау облыстық балалар кітапханасы, Облыстық көрмейтін және нашар көретін азаматтар кітапханасы, №1,2,3 Атырау қалалық орталық балалар кітапханалары қала тұрғындарына өз қызметтерін көрсетуде.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония|Н.Жантөрин атындағы филармония]] !! [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]] !! Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы !! [[Атырау облыстық өлкетану мұражайы|Атырау тарихи-өлкетану мұражайы]]
|-
| [[Сурет:Atyrau filarmonia(dom radio).jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау облыстық драма театры.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау тарихи-өлкетану мұражайы.jpg|ортаға|200px]]
|}

==Сәулеті және көрікті жерлері==
Атырау архитектуралық құрылысы жағынан үшке бөлінеді. Жайықтың оң жағасындағы ескі қалада негізінен ''20 ғасырдың басында'' салынған бір қабатты ағаш және кірпіш үйлер кездеседі. Орталық бөлігінде екі қабатты тас үйлер, ''4 – 5 қабатты тұрғын үйлер'' мен мекеме жайлары бар. Өзеннің сол жағалауында кеңес өкіметі жылдары Ембімұнай кенті мен мұнай айыру зауытының қалашығы пайда болды. [[Жайық]]қа салынған көпір (''1965'') [[Еуропа]] мен [[Азия]] құрлықтарында жатқан қаланың екі бөлігін байланыстырады.

Атырау қаласының заманауи сәулетіне Исатай мен Махамбет алаңы, Иманғали мешіті, XIX ғасырда салынған [[Успен соборы|Православ шіркеуі]], (бұл шіркеу Атырау қаласында тұрғызылған алғашқы ғимарат), Marriott қонақ үйі, Алмагүл ықшам ауданы, соңғы үлгіде салынған спорт, мәдениет сарайларын айтуға болады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nur.kz/leisure/tourist-routes/1721256-dostoprimecatelnosti-atyrau/|title=Атыраудың көрікті жерлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Иманғали мешіті]] !! [[Успен соборы]] !! Marriott қонақ үйі
|-
| [[Сурет:Атырау. Иманғали мешіті.jpg |ортаға|300px]]|| [[Сурет:Атырау. Успен соборы.jpg|ортаға|300px]] ||[[Сурет:Marriott қонақ үйі.jpg|ортаға|300px]]
|}

== Саябақтары ==
Қазір Атырау қаласында 6 саябақ бар. Жеңіс саябағы, «Алмагүл» ықшам ауданындағы саябақ,  «Балықшы» ықшам ауданындағы саябақ, ретро паркі, №1 және №2 ықшам ауданындағы, және «Тұрғындар қалашығындағы» саябақтар. Саябақтардың аумағы 10 гектарға жетеді. Олар жасыл желектерден, аллеялардан, абаттандырылған жолдардан, орындықтар мен серуендеу алаңдарынан тұрады. Сонымен қатар танымал тұлғаларға ескерткіштер, субұрқақтар, мүсіндер және т.б. бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=В.Гузиков. Атырау қаласындағы саябақтар жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтар сияқты өсуде|title=Атырау облысының ақпараттық ресурсы 07.08.2019.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Жеңіс» саябағы''' — Ұлы Отан соғысы жауынгерлерін еске алуға арналған мәңгілік алау арқылы таныс. Кіре беріс қақпадан кейін әскери техниканың нақты үлгілері қойылған. Мұнда [[Ан-2|ұшақ]], [[Т-34|танк]], зеңбірек, бронетранспортер т.б. көруге болады. Жеңіс саябағындағы &quot;Тағзым Аллеясы&quot; алаңында Ұлы Отан соғысының атыраулық қаһармандарына арналған 14 бюст орнатылған. Парктің орта тұсында аспанға бағытталған найзаның жанында орналасқан Мәңгілік алау бар. Сондай-ақ, парк құрамында «Естелік қабырғасы» бар. Ол бірнеше ондаған ірі гранит плиталардан тұрады, олардың үстінде Екінші дүниежүзілік соғыстан оралмаған Атырау облысы тұрғындарының есімдері жазылған. Саябақта  қаза тапқан интернационалист жауынгерлерді, сондай-ақ тәжік-ауған шекарасында қаза тапқан қазақстандық жауынгерлерді еске алуға арналған [[ескерткіш]] орнатылған.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://tumba.kz/putevoditel/48-%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C/25303-park_pobedy_atyrau.html|title=Атырау бойынша нұсқаулық: Жеңіс паркі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Ретро Парк саябағы''' — өткен ғасырдың елуінші жылдарындағы [[Неоклассицизм|неоклассикалық]] үлгіде салынған. Оның негізгі аумағын парк аллеялары құрайды. Бұл саябақ [[Жайық]] өзенінің жағалауы мен [[Мұнайшылар қалашығы|«Тұрғындар қалашығының»]] аралығында орналасқан. Саябақта әртүрлі павильондар, амфитеатр, түрлі түсті жарықпен әрленген су бұрқақтары, ретро стиліндегі дәмхана т.б. бар. Орта тұсында жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер,  жасанды тоғандар және басқа да сәулет туындылары орналасқан. Саябақта &quot;Дос-Мұқасан&quot; музыкалық ансамбліне орнатылған  ескерткіш бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://merei-m.kz/ru/2017/12/09/atyraudy-zha-a-retro-sayaba-y/|title=Атыраудың жаңа ретро-саябағы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Жастар саябағы''' — Жайық өзенінің Еуропа бөлігіндегі жағасында орналасқан. Саябақта жүгіру, велосипед, жаяу жүргіншілер жолы салынған. Мұнда көлеңкелі конструкциялы жазғы мобильді кафелер, балалар мен ересектерге арналған алаңдар, спорт жабдықтары, аттракциондар бар. Аумағы – 6,5 гектар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kaz.inform.kz/news/atyrau-kalasynda-zhastar-sayabagy-ashyldy_a3701949/|title=Атырау қаласында Жастар саябағы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Жеңіс саябағы !! Ретро парк !! Жастар саябағы
|-
| [[Сурет:Атырау. Жеңіс саябағы.jpg |орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Ретропарк.jpg|орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Жастар саябағы.jpg|орта|280px]]
|}

== Атырау қаласының ескерткіштері ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Танымал тұлғаларға арналған ескерткіштер
|-
! Сұлтан Бейбарыс ескерткіші !!Исатай-Махамбет ескертіші!! Үш биге арналған ескерткіш !! Халел Досмұхамедов ескерткіші
|-
| [[Сурет:Атырау. памятник Султану Бейбарысу.jpg |орта|250px]] ||[[File:Исатай Махамбет.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Үш биге ескерткіш.jpg|орта|250px]] || [[File:Atyrau university.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Ақын-жазушыларға арналған ескерткіштер
|-
! Әбу Сарсенбаев ескерткіші!! Хамит Ерғалиев ескерткіші !! Фариза Оңғарсынова ескерткіші !! Жұмекен Нәжімеденовке ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Абу Сарсенбаев.jpeg|орта|250px]]|| [[Сурет:Атырау. Х.Ерғалиевқа ескерткіш.jpg|орта|250px]]|| [[Сурет:Ф.Оңғарсынова ескерткіші.jpg |орта|200px]] ||[[Сурет:Атырау. Ж.Нәжімеденов ескерткіші.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Күйшілер мен әншілерге арналған ескерткіштер
|-
! Құрманғазы Сағырбаев ескерткіші !! Дина Нұрпейсова ескерткіші !! Қаршыға Ахмедияров ескерткіші !!Атырау. Дос Мұқасанға ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Құрманғазы ескерткіші.jpg|орта|200px]]|| [[Сурет:Атырау. Дина Нурпейсова ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Қаршыға Ахмедияров ескерткіші.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Дос Мұқасан.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Соғыс ардагерлеріне арналған ескерткіштер
|-
! Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш !!Қайырғали Смағұлов ескерткіші !! Хиуаз Доспановаға ескерткіш !!Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш аллея
|-
| [[Сурет:Атырау. Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш.jpg|орта|280px]]||[[Сурет:Атырау. Қайырғали Смағұлов ескерткіші.jpg |орта|150px]]  || [[Сурет:Атырау. Хиуаз Доспановаға ескерткіш.jpg|орта|200px]]||[[Сурет:Атырау. Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Әртүрлі ескерткіштер
|-
! Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш !! Молекула ескерткіші !! Бекіре балығына ескерткіш !! Әлші (асық) ескерткіші
|-
| [[File:Атырау. Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш.jpg|орта|220px]]|| [[Сурет:Атырау. Молекула ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Бекіре балығына ескерткіш.jpg|орта|150px]]|| [[Сурет:Атырау. Әлші (асық) ескерткіші.jpg|орта|220px]]
|}

== Спорты ==
Атыраудан Токиодағы Олимпиадаға елдің құрама командасында ескек есу бойынша спорт шебері А.Круглов қатысты. Боксшы Б.Теміров Олимпиадалық ойындарға, әлемдік, еуропалық сайыстарға қатысып, үш дүркін КСРО чемпионы болды. Атырау ескекшілері  Д.Савин, А.Сафарян, С.Сергеев Қазақстанның бірнеше дүркін чемпиондары. [[Арман Константинұлы Шылманов|Арман Чилманов]]  84 кг салмақты таэквондодан 2008 жылғы Олимпиялық ойындардың қола медалі иегері. [[Сәния Махамбетова]] самбо және дэюдо күрестері бойынша халықаралық және республикалық сайыстарда бірнеше рет жеңістерге жетті.

'''[[Атырау (футбол клубы)|«Атырау» футбол командасы]]''' республика чемпионатының 2 дүркін қола жүлдегері (2001 және 2002 жылдар),  2009 жылы Қазақстан кубогының иегері. Қазақстан кубогының иегері.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://qfl.kz/ru/team/1/|title=OLIMPBET Премер лигасы Атырау|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

''' [[Бейбарыс (шайбалы хоккей)|«Бейбарыс» хоккей клубы]] ''' 4 дүркін Қазақстан чемпионы (2010/2011, 2011/2012, 2015/2016 және 2018/2019).&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%91%D0%B5%D0%B9%D0%B1%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%81|title=«Бейбарыс» хоккей клубы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Атырау» волейбол командасы ''' 2003 және 2006 жылғы еліміздің чемпионы, 4 рет Қазақстан кубогының иегері -2000, 2009, 2010, 2015

'''«Атырау Барыстары»''' баскетбол командасы  Қазақстан біріншілігінің 2-рет алтын (2010/2011, 2015-2016), 7-дүркін күміс жүлдегері. (011/2012, 2012/2013, 2013/2014, 2016/2017, 2017/2018, 2018/2019, 2019/2020.&lt;ref&gt;http: //www. bcbarsyatyrau.kz/&lt;/ref&gt;

Спорт нысандарынан Атырау қаласының орталық [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] бар. Қасында спорт комплексі және жүзу бассейні орналасқан. Денешынықтыру және сауықтыру орталығында (ФОК)  әртүрлі спорт секциялары жұмыс жасайды.
[[Атырау мұз айдыны]] сарайында хоккейден еліміздің біріншілігінің ойындары өтеді. Теннис орталығында үлкен теннис ойнауға арналған 4 ашық және 4 жабық алаң бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://24.kz/kz/archive/zha-aly-tar/t-uelsizdikke-25-zhyl/item/154229-khaly-araly-talap-a-saj-tennis-ortaly-y-ashyldy|title=Атырауда халықаралық талапқа сай теннис орталығы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Спорт нысандары
|-
! [[Атырау мұз айдыны|Мұз айдыны сарайы]] !! Атырау Теннис орталығы !! [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] !! Байдарка және каноэ спорты
|-
| [[Сурет:Атырау. Мұз айдыны сарайы.jpg|ортаға|200px]]|| [[File:Атырау Теннис орталығы.jpg|ортаға|250px]] || [[File:Munaishy stadium.jpg|ортаға|200px]] || [[File:Атыраудағы байдарка және каноэ спорты.jpg|ортаға|200px]]
|}

== Білім жүйесі ==
=== Мектепке дейінгі мекемелер ===
Мектепке дейінгі мекемелердің құрамына мектепке дейінгі жастардағы балалардың күндізгі уақытта және тәулік бойы болатын жалпы типтегі (бала бақшалар, балалар яслиі, балалар үйі, мектепке дейінгі балалар үйі) мекемелері, ақыл-ой және дене бітімі дамуында ауытқулары бар арнайы мектепке дейінгі мекемелер, аурушаң балаларды салауаттандыруға арналған жазғы демалыс орындары кіреді. Атырау қаласы бойынша 46 балабақшада 13 863 бүлдіршіндер тәрбиеленуде.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://goroo-atyrau.kz/balabakshalar.html|title=Атырау қаласының білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Мектептегі білім ===
Атырау қаласының 61 мектебінде, оның ішінде Атырау облыстық дарынды балаларға араналған казақ-түрік лицейі, Атырау облыстық дарынды балаларға арналған мамандандырылған мектеп-лицей-интернаты, Ағышын тілін терең оқытатын техникалық гимназия, Атырау қалалық білім бөлімінің қалалық лицейі, Облыстық дарынды балаларға арналған мектеп-интернат, Үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мамандандырылған №30 мектеп-гимназия, Облыстық ұлттық гимназия, №34 лингвистикалық мектеп-гимназия, Н.Тілендиев атындағы облыстық &quot;Кіші өнер академиясы&quot;. Назарбаев Зияткерлік мектебі сияқты білім ордаларында 73 690 оқушы білім алуда.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://biznesinfo.kz/usefullinks/page/shkoly-atyrau-i-atyrauskoy-oblasti--adres--telefon|title=Атырау қалалық білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Жоғары оқу орындары === 
'''[[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]''' —2001 жылы құрылып, білім және ғылым министрлігі берген лицензия негізінде еңбек нарығында табысты жұмыс істейді. Институт -күндізгі және сырттай оқыту формалары бойынша қазақ және орыс тілдерінде 16 мамандық бойынша [[Сурет:АИГИ корпус №2.jpg|thumb|right|300px|'''Атырау инженерлік-гуманитарлық институты''']]жоғары-кәсіптік мамандар (бакалавриат) даярлайтын жоғары оқу орны. Институт жоғары білікті кадрларды даярлау бойынша маңызды ғылыми және оқу орталығы болып саналады. Институт инновациялық бағдарламаларды сәтті іске асырағаны үшін 2004 жылы Еуропа кәсіпкер қауымдастығының «INSAM» алтын медалімен (Женева, 2005 ж), Халықаралық «Алтын Құйма» (CBS Consult, Мәскеу, 2007) марапатталды. &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aigi.kz/language/kk/|title=Атырау инженерлік-гуманитарлық институты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Халел Досмұхамедов атындағы Атырау университеті]]''' —Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде өзіндік тарихы мен тәжірибесі бар халықаралық деңгейдегі бәсекеге қабілетті мамандар даярлайтын жоғары оқу орындарының бірі. Университет 1950 жылы 14 маусымда мұғалімдер институты ретінде ашылды. 1955 жылы мұғалімдер институты педагогикалық институтқа айналды. 1994 жылы педагогика институты Атырау университеті болып құрылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://asu.edu.kz/university/|title=Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Атырау мұнай және газ университеті|Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті]]''' —еліміздің мұнай-газ саласы мен Батыс Қазақстан облысының экономикасын, білімі мен ғылымын жетілдіруге үлкен үлес қосуда. Атырау Мұнай және газ университеті Батыс Қазақстанның Білім және ғылым орталығына айналуда және Қазақстанның мұнай-газ саласындағы шығармашыл жастар мен өнеркәсіптік кәсіпорындар ұжымдары арасында лайықты құрметке ие болды. Атырау Мұнай және газ университеті еліміздің мұнай-газ саласы үшін жоғары білікті мамандарды даярлау бойынша Қазақстан Республикасының жалғыз мамандандырылған жоғары оқу орны болып табылады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aogu.edu.kz/|title=Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Колледждері ===    
*[[Атырау аграрлы-техникалық колледжі]] 
*Атырау балық өнеркәсібі колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://edu-kz.com/kz/kolledzhder/atyraudagy-balyq-sharuashylygy-kolledzhi|title=Атырау балық өнеркәсібі колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
[[Сурет:Атырау. Қазақстан-Канада жоғарғы мұнай колледжі (APEC ).jpg|thumb|оңға|450px|Атырау. Жоғары мұнай колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ticketon.kz/kz/place/vysshij-kolledzh-apec-petrotechnic|title=Жоғары мұнай колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;]]
*Атырау бизнес және құқық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://2gis.kz/atyrau/firm/70000001034596018|title=Атырау бизнес және құқық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау жоғарғы медицина колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://2gis.kz/atyrau/firm/70000001034595563|title=Атырау жоғарғы медицина колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://college.aigi.kz/|title=Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау индустриалды колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/kz/college/view/15|title=Атырау индустриалды колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау сервис колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/ru/college/view/5|title=Атырау сервис колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау энергетика және құрылыс колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/kz/college/view/1|title=Атырау энергетика және құрылыс колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*С.Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://vipusknik.kz/kz/institutions/college/atyrauskiy-politekhnicheskiy-kolledzh-im-salamata-mukasheva|title=С.Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Д.Нұрпейсова атындағы музыка колледжі (академиясы)&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://musiccollege.kz/|title=Д.Нұрпейсова атындағы музыка колледжі (академиясы)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Каспий маңының қазіргі заманғы колледжі (ПСК)&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://psvk.edu.kz/%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%BB%D0%B5%D0%B4%D0%B6-%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%85%D1%8B/|title=Каспий маңының қазіргі заманғы колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Жоғарғы мұнай колледжі (APEC)&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://vipusknik.kz/kz/institutions/college/vysshiy-kolledzh-apec-petrotechnic?ysclid=m3gzy0xxfx185332536|title=APEC PetroTechnic жоғары колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Қ.Дүтбаева атындағы гуманитарлық колледж&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://gumcollege.edu.kz/|title=.Дүтбаева атындағы гуманитарлық колледж|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Мұнай және газ технологиялық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.inatyrau.kz/catalog/index/237772/atyrauskij-tehnologiceskij-kolledz-nefti-i-gaza|title=Мұнай және газ технологиялық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*«Болашақ» кәсіби-гуманитарлық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/kz/college/view/18|title=Атырау Жоғары көпсалалы «Болашақ» колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Денсаулық сақтау ісі ==
Гурьевте тұрған әскери бөлімде алғаш рет 15 орындық [[аурухана]] ашылған. 1901 жылы осы ауруханаға арналған 2 үй салынып, оның біреуі  хирургиялық, біреуі басқа ауруларды емдеу орны боп белгіленген және 1 дәрігер, 2 фельдшер жұмыс жасаған. [[Сурет:Атырау. №2 қалалық емхана.jpg|thumb|right|300px|Атырау.1951 жылы салынған мұнайшылар ауруханасы]]Ұлы Отан соғысы жылдарында Атырау қаласына 2 [[госпиталь]] орналастырылды. 1967 жыл мен 1987 жылдың аралығында облыстық аурухананың, балалар ауруханасының, перзентхананың, облыстық онкологиялық және туберкулезді емдеу диспансерінің жаңа үйлері іске қосылды.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=Ғарифолла Шәңгереев, Өнербай Жанбала|бөлімі=|бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Атырау медицинасының шежіресі |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Алматы|баспасы=&quot;Арыс&quot;|жыл=2010|томы= |беттері=|барлық беті=308|сериясы= |isbn=978-601-291-007-0|тиражы=1000 }}&lt;/ref&gt;

Қазіргі кезде Атырау облыстық ауруханасы, балалар ауруханасы, №2 Атырау облыстық ауруханасы (Облыстық жұқпалы аурулар ауруханасы), Атырау қалалық медициналық жедел жәрдем станциясы, қалалық перзентхана, ЖИТС алдын алу және онымен күресу орталғы, балалар стоматологиясы, өкпе аурулар санаториясы, кардиология орталығы, көз аурулар ауруханасы, қан орталы, наркологиялық диспансері, онкологиялық диспансері, патологоанатомия бюросы, перинаталдық орталық, психиатриялық жүйке аурулар ауруханасы (Психикалық сауықтыру орталығы), тері-венерология диспансері, туберкулезге қарсы күрес диспансері, теміржол ауруханасы, орталық нерв жүйесі зақымдалған балаларға арналған сәбилер үйі т.б. дәрігерлік ұйымдар жұмыс жасайды.

== БАҚ ==
=== Газет-журналдары ===
[[File:Атырау газеті.jpg|оңға|200px]]'''[[Атырау (газет)|«Атырау» газеті]]''' —Қазақстанның батыс өлкесіндегі алғашқы ұлттық басылымдардың бірі. Оның негізін қалап, материалдық базасын жасақтап, алғашқы нөмірлерін шығарған 1923 ж. Гурьев уездік партия комитетінің бірінші хатшысы болған Төлепкерей Өтеулиев. Алғашқы саны «Ерік» деген атаумен 1923 жылы сәуір айында шықты. «Атырау»  аймақтың тыныс-тіршілігін қалың оқырманға жеткізіп келе жатқан облыстық газет.&lt;ref&gt;Егемен Қазақстан. 02.11.2018&lt;/ref&gt;
[[File:Прикаспийская коммуна.jpg|оңға|200px]]
'''[[Прикаспийская коммуна|Прикаспийская коммуна газеті]]''' —орыс тілінде шығатын облыстық қоғамдық-саяси газет. Газет 1920 жылдың 26 ақпан айынан бастап «Трудовая Правда» атымен шықты. Газет облыстың өзекті мәселелері туралы, нарықтық қатынастар, халық шаруашылығын дамыту тұрақты көрініс табуда.&lt;ref&gt;Атырау: Энциклопедия. -Алматы: Атамұра, 2000&lt;/ref&gt;

'''[[Ақ Жайық (газет)|«Ақ жайық» газеті]]''' —Атырау облысындағы кең тараған әрі тұңғыш тәуелсіз апталық басылым. Алғашқыда «Компаньон» (1991), кейін «Местное обозрение» (1992) аталып, шағын көлемде жарық көрген газет 1993 жылы мамыр айынан «Ақ жайық» аталды. Бұл - нарық жағдайына бейімделген, облыс, республика көлемінде өзін-өзі қаржыландыруға толық көшкен алғашқы газеттердің бірі.[[File:Ақ Жайық.jpg|оңға|200px]]

Сонымен қатар &quot;Мегаполис Атырау&quot;, &quot;Мұнайлы Астана&quot;, &quot;Алтын сақа&quot;, &quot;Алтын аймақ&quot; апталық газеттері және &quot;Мерейлі мекен&quot; журналы шығады.

=== Телеарналары ===
Атырау облыстық телерадиокомпаниясының хабар тарату саясаты [[Қазақстан (корпорация)|«Қазақстан» РТРК АҚ]] жүргізіп отырған саясатына толық сәйкес келеді. Ол ақпараттық және білім беру функцияларын орындай отырып, мемлекет пен қоғам арасындағы қатынастарды [[Сурет:Атырау телемұнарасы.jpg|thumb|оңға|300px|Атырау телемұнарасы]] үйлестіруге бағытталған. Телеарнаның басты міндеті - аймақтық деңгейде мемлекеттік саясатты жүргізу. Телеарнаның жалпы апталық көрсетілімі 119 сағатты құрайды. Оның ішінде мемлекеттік тілде - 80,30 сағат, немесе жалпы хабардың 68%. Меншікті бағдарламалар 45 сағатты құрайды немесе жалпы эфирдің 38% құрайды. &quot;Atyray&quot; телеарнасының хабар тарату антеннасы 180 метрлік мұнараның 153-і метрінде орналасқан.
Жетістіктері:
*Телевизияның «АПТА» ақпараттық-талдау бағдарламасы (авторы және жүргізушісі Н. Қосшиев) Халықаралық «Шабыт» фестивалінің арнайы дипломымен марапатталды;
*Теледидарда алғаш рет «Өзен өз арнасыммен ағады» атты 7-сериялық телехикая түсірілді;
*Ұлы Отан соғысының 60 жылдығына орай &quot;Тағдыр-Судьба&quot; телефильмі түсіріліп, ол [[Волгоград]] қаласында өткен ІV-Халықаралық &quot;Мәңгілік алау&quot; фестивалінде &quot;Үздік авторлық жұмыс&quot; номинациясында ІІ орын алды;
*[[Астрахан]] қаласында өткен Халықаралық &quot;Адам және теңіз&quot; байқауында &quot;белсенді азаматтық ұстанымы үшін&quot; номинациясында &quot;Каспий экологиясы: мәселелерді шешу жолдары&quot; фильмі жеңіске жетті;
*«Туған өлкем – Атырау» бағдарламасы республикалық &quot;Шаңырақ&quot; шығармашылық байқауында жеңіске жетті /Астана қ./;
*«Аманат» циклдік бағдарламасы &quot;Ең үздік тарихи-мәдени бағдарлама&quot; номинациясы бойынша Қазақстан РТРК АҚ ұйымдастырған байқауда ІІ орын алды /Астана қ./&lt;ref&gt;https://atyrautv.kz/ru/&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар [[КТК (телеарна)|КТК]], НТВ, [[Хабар (телеарна)|Хабар]], [[24KZ]], [[EL ARNA (телеарна)|Ел арна]], [[Qazsport]], Мир, [[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan]], 1-канал &quot;Евразия&quot;, СТВ, [[Astana TV]], [[НТК (телеарна)|НТК]], 31 канал, Абай ТВ, [[Жетінші арна]], ТВЦ т.б.арналар жұмыс жасайды.

=== Радио ===
'''«Atyraý radiosy»'''—ның тарихы 1938 жылы Гурьев облысының құрылуынан бастау алады. 1938 жылдың 2-ші наурызында алғаш рет радио хабары 
[[Сурет:Атырау радиосы.jpg|оңға|200px]] эфирге шықты. Қазір ол 102.0 FM жиілігінде тәулігіне 17 сағат хабар таратып отыр. 80 жыл бұрын сол кездегі Гурьев халқына алғашқы жаңалық таратқан бұл медиа-мекеме бүгінде заман сұранысына сай жаңа технологиямен жабдықталған. Елдегі саяси-экономикалық, төтенше жағдайлар кезінде дереу үн қосып, халыққа жедел ақпарат таратып, қоғамда оң пікір қалыптасуына ықпал етіп отыр. 
Қазір кеңейтілген диапазонды 1000 киловаттық жаңа радиотаратқыш іске қосылып  радиотолқынның таралу аймағы 60 шақырымға дейін кеңейді.&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/atyrauda-zhana-radiostudiya-men-zhana-radiotaratkysh-iske-kosyldy_a3542003 Атырауда жаңа радиостудия мен жаңа радиотаратқыш іске қосылды&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар 101,0 [[Қазақ радиосы]], 101,6 Радио Дача, 102,8 [[Шалқар (радио)|Шалқар радиосы]], 103,6 [[Тандем радиосы]], 104,4 NS радиосы, 104,8 Lux FM, 105,2 Русское радио Азия, 105,7 Восток FM, 106,2 Дала FM, 106,8 Европа+ Казахстан, 107,2 [[Жұлдыз FM]], 107,7 Авторадио Казахстан т.б. жұмыс жасайды.&lt;ref&gt;https://vcfm.ru/vc/Asia/guryev.htm&lt;/ref&gt;

==Қаланың назар аударарлық орындары==
*[[Иманғали мешіті]]
*[[Успен соборы|Успен шіркеуі]]
*[[Құрманғазы Сағырбайұлы]] ескерткіші
*[[Сұлтан Бейбарыс]] ескерткіші
*[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]]
*[[Хиуаз Қайырқызы Доспанова|Хиуаз Доспанова]] ескерткіші
*[[Исатай]]-[[Махамбет]] ескерткіші

== Атырау қаласының суреттері ==
&lt;gallery&gt;
Сурет:Atyrau street.jpg|Атыраудың көшелері
Сурет:Atyrau rivers.jpg|[[Жайық өзені]]
Сурет:New buildings of Atyrau.jpeg|Атыраудағы БТА банкінің ғимараты
Сурет:Hotel Kazakhstan in Atyrau.jpg|«Қазақстан» қонақ үйі
Сурет:Атырау қаласы Жаңа құрылыстар.jpg|Жаңа кварталдар

&lt;/gallery&gt;

== Белгілі тұлғалар ==
* [[Болат Жамитұлы Өтемұратов]] - Қазақстан Республикасы Президентінің Іс басқарушысы
* [[Темір Нұрбақытұлы Бекмамбетoв|Тимур Нұрбақытұлы Бекмамбетoв]]  - кинорежиссер, клипмейкер , продюсер 
* [[Ғани Есенкелдіұлы Қасымов]]- Қазақстан патриоттары партиясының төрағасы                                                                     
* [[Аркадий Юрьевич Волож]]  - Яндекс компаниясының бас директоры
* [[Фариза Оңғарсынова]] - ақын, халық жазушысы, журналист

== Бауырлас қалалары ==
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтау]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Орал]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтөбе]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Russia}} [[Астрахан]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Russia}} [[Сыктывкар]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Israel}} [[Ашдод]], [[Израиль]]
* {{flagicon|United Kingdom}} [[Абердин]], [[Құрама Патшалық]]

== Тағы қараңыз ==
* [[Атырау облысы]]
* [[Атырау аграрлы техникалық колледжі]]
* [[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]
* [[Атырау мұнай және газ университеті]]
* [[Атырау университеті]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ Атырау облысы әкімдігінің ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141007025035/http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ |date=2014-10-07 }}
* [http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php Atyrau City ақпараттық-танымдық торабы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060824051746/http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php |date=2006-08-24 }}
* [http://www.atr.kz Облыстық &quot;Атырау&quot; газеті]

{{Commonscat|Atyrau}}
{{Қазақстан қалалары}}
{{Атырау облысы}}
{{Атырау қалалық әкімдігі елді мекендері}}
{{Жайық өзені бойындағы елді мекендер}}

[[Санат:Атырау]]
[[Санат:Каспий теңізі кемежайлары]]
[[Санат:Жайық казак әскерінің тарихи елді мекендері]]</text>
      <sha1>ngdpje980a8lgyqx9wmp6fyyo23vlch</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400892</id>
      <parentid>3400891</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T07:59:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Телеарналары */</comment>
      <origin>3400892</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="80969" sha1="0fwr6r8ah28j6z9kaism81jtlcd18ak" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = қала
 |атауы                   = Атырау
 |сурет                   = {{Photomontage
|photo1a                = Урал река.jpg
|photo2a                = Тенгизшевройл и Марриотт.jpg
|photo2b                = Ural River Atyrau.JPG
|photo3a                = Атырау. Иманғали мешіті.jpg
|photo3b                = 카자흐스탄 아티라우(중앙공원) - panoramio - 우한길(HK Woo).jpg

|photo4a                = Atyrau filarmonia(dom radio).jpg
|spacing                = 2
|position               = center
|color_border           = white
|color                  = white
|size                   = 290
|foot_montage           = 
}}
 |әкімшілік күйі          = Облыс орталығы
 |елтаңба                 = Coat of arms of Atyrau.svg
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_deg =47 |lat_min =7 |lat_sec = 
  |lon_deg =51 |lon_min =53 |lon_sec = 
  |CoordAddon             = type:city(146862)_region:KZ
  |CoordScale             =
 |ел картасы              = 300
 |облыс картасы           = 
 |аудан картасы           = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы                  = Атырау облысы
 |кестедегі облыс         = Атырау облысы
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |әкімі                   = Шәкір Кейкін
 |add1n              = Әкімдік мекенжайы
 |add1               = Атырау қаласы, Әйтеке би көшесі, №77А
 |құрылған уақыты         = 1640
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = ''Усть-Яицкий қалашығы, Нижний Яицкий қалашығы, Чапаев, Гурьев''
 |статус алуы               = 1885
 |жер аумағы                  = 458
 |климаты                 = қатаң континенталды, қуаң
  |тұрғыны                = 316 449
  |санақ жылы             = 2023&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478686 Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)]&lt;/ref&gt;
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = [[қазақтар]] 88,95 %&lt;br&gt;[[орыстар]] 7,73 %&lt;br&gt;[[корейлер]] 0,79 %&lt;br&gt;[[татарлар]] 0,50 %&lt;br&gt;[[өзбектер]] 0,38%&lt;br&gt;басқалары 1,65 %&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT453226 Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)]&lt;/ref&gt;
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = атыраулық
 |телефон коды            = 7122
 |пошта индексі           = 
 |пошта индекстері        = 060001-060011
 |ортаққордағы санаты     = Atyrau
 |сайты                   = https://www.gov.kz/memleket/entities/akimat-atyrau?lang=kk Атырау қаласының әкімдігі
 |сайт тілі               = 
 |сайт тілі 2             = 
 |сайт тілі 3             = 
}}
{{мағына|Атырау (айрық)}}
'''Атырау''' — [[Атырау облысы]]ның әкімшілік орталығы, [[Қазақстан]]ның [[Батыс Қазақстан|батысында]], [[Жайық]] өзенінің бойында орналасқан қала. Қаланың негізі 1640 жылы қаланған. Тұрғыны 316 449 адам (2023).
Атырау қаласынан [[Астана]]ға дейінгі қашықтық 1810 км.

== Атауы ==
Қала жеріндегі белгілі тұңғыш тұрақты қоныс — қазіргі «Орбита» стансасы қасындағы [[Алтын Орда]] кезеңіндегі болған ''Лаэти'' асары. [[Ноғай ордасы]] кезеңінде балықшылардың тұрақты ''[[Үйшік]]'' қонысы [[Жайық|Жайық өзені]] [[саға]]сында орналасқан.

Казак-орыстар жаулап ала бастағанда [[1640]] ж. ''Яицкий городок'' аталған қалашық салынған. Жайықтың жоғарысында'' Верхний Яицкий городок'' (қазіргі [[Орал]] қаласы) деген қалашық салынғасын, ''Нижний Яицкий городок'' деп аталып кеткен, соңынан ол — ''Усть-Яицкий городок''.

[[Ресей империясы|Ресей ханшайымы]] [[Екатерина II]] ''Яик'' өзенін (Жайықтың [[Орыс тілі|орысша]] атауы) ''Урал'' деп атауын жарлығымен бекіткенде, қаланың атауы ''Гурьев городок'', ''Гурьев'' деп өзгертілген.

1920 жж. қысқа уақытқа большевиктер Гурьевті ''Чапаев'' деп қайта атаған.

1992 ж. бері қала атауы — Атырау.

== Этимологиясы ==
«Атырау» -лексикасы көбіне үлкен айдынды көлдің не теңіздің сала-салаға бөлініп, тармақтанып, шығанақтар мен арал, саға, мүйістер пайда болатын жағалауы. 
Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауын, теңіздің алабын қоса, жергілікті тұрғындар күні бүгінге дейін атырау деп атайды.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақтар|шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым=Атажұрт|орны= Алматы|баспасы=«Білік»|жыл=2003|томы=VIII |беттері=480 |барлық беті=480 |сериясы= |isbn=-5-7667-2054-8|тиражы= }}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
[[File:Герб гурьев.gif|thumb|left|400px|Гурьев таңбасы]]
ХVІ ғасырдың бірінші ширегінен бастап , Жайық-Каспий жағалауына Ресей патшасы өкіметінің саясатына шыдамаған және патша үкіметін мойындағысы келмеген қашқын орыс еріктілері, күнкөріс іздеген крепостной шаруалар, қылмыстық элементтерден тұратын Волга бойы казактары келіп қоныс тебе бастаған. Олар келе сала өз кәсіпшіліктерін ашып,балық аулау, балық тұздау қостарын ұйымдастырып, жатар тұрақ орындарын тұрғызады. Сол уақыттан бастап тұрғызылған тұрақтар «[[Үйшік]]» атанып кеткен.

Жайық-Каспий жолы Азия елдерімен басқа да елдерге жол ашатын «әрі қақпа,әрі кілт» болатынына көзі жеткен патша өкіметі,ХVІІ ғасырдың 30-шы жылдарының аяғында Ярославлдық көпес, бай саудагер Гурьевтер әулетіне Жайық бойында балық кәсіпшілігін ашуға және бекініс тұрғызуға рұқсат қағазын береді.
1640 жылы Гурьевтер әулетінің басшысы Гурий Назарьев, балалары Михаил, Иван және Андреймен Жайық бойына келіп қоныстанып, өнеркәсіптерін ашып, [[Жайық]] және [[Ембі]] өзені балықтарын өндірістік және сауда мақсатында пайдалана бастайды.

Бой көтерген қала мен балықшылық өндіріс табыстары осы өңірді мекендеуші байырғы қалмақтар мен орыс казактарының қызғаныштарын туғыза бастайды. Ақыры қашанда көршілерімен жауласып-қырқысып отыратын қала, қалмақтардың тонауына ұшырайды.

Жайық бойындағы бұл оқиға [[Астрахан]] әскерлері басшылығын елең еткізді.
Ағаштан тұрғызылған қорған қамал жаудан және өрттен қорғануға қорғаныс бола алмайтынына көздері жеткен патша үкіметі,теңіз маңы және Жайық бойының қорғанысын күшейту мақсатында, 1645 жылдың 18 ақпанында М.Гурьевке қаланы [[қамал]] етіп тұрғызуға рұқсат береді. Рұқсат қағазында қала қамалын Астрахан қаласының үлгісіндей етіп тұрғызу көрсетіледі.

Тас қала-қорғанның құрылысы 1647 жылдың 6 маусымда басталып кетеді. Тұрғызылып жатқан қала 1649 жылы казактар атаманы И.Кондырев бастаған казактар тобының шабуылымен тоналады. 
Жайық бойындағы тас қала-қамалдың құрылысы 15 жылдан соң 1662 жылы аяқталып, Гурьевтердің үлкен қаржылық шығынына шығады. ХVІІ ғасырдың аяғына таман және ХVІІІ ғасырдың басынан бастап, тас қала-қамалы ірі шекаралық қамалға айналады.

*1798 жылдың 11 желтоқсанындағы Патша жарлығымен Гурьев қаласы Орал әскери басшылығының қарауына беріледі.
*1865 жылы уездік қала болды. 
*1917 жылға дейін және одан кейінгі 15 жыл бойы Орал әскери облысының орталығы
*1925 жылдан [[Бөкей губерниясы]]ндағы Гурьев уезінің орталығы 
*1929 жылы [[Гурьев округі]]нің орталығы
*1930 жылы аудан орталығы
*1938 жылғы қаңтар айының 15-інен облыс орталығы. 
*1992 жылы ақпан айының 21-і күні ҚР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы Гурьев қаласын Атырау қаласы деп атау жөнінде қаулы қабылдады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://akimat-atyrau.kz/|title=Атырау қаласының ресми сайты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Климаты ==
Климаты қатты континенталды, жазда құрғақ ,ыстық, ал қыста ылғал қармен сипатталатын салқындық. Жазы [[жауын-шашын]]сыз, құрғақ, ыстық ұзаққа созылады. Қыс мезгілінде [[қар]] аз жауып, суық болады.
{{Қаланың ауа райы
 | Ені  = 70 
 | Жағдайы = 
 | Жер_ілік = Атырау
 | Дерекнама  = [http://www.pogoda.ru.net/climate/35700.htm Ауа Райы мен Климат]

 | Қаң_ор =-6.4           | Қаң_ор_ж-ш =14 
 | Ақп_ор =-6.3           | Ақп_ор_ж-ш =11
 | Нау_ор =0.8            | Нау_ор_ж-ш =15 
 | Сәу_ор =11.2           | Сәу_ор_ж-ш = 16
 | Мам_ор =18.4            | Мам_ор_ж-ш =25 
 | Мау_ор =24.5             | Мау_ор_ж-ш =18 
 | Шіл_ор =26.8             | Шіл_ор_ж-ш =10 
 | Там_ор =24.8            | Там_ор_ж-ш = 10
 | Қыр_ор =18.0            | Қыр_ор_ж-ш =8 
 | Қаз_ор =9.7            | Қаз_ор_ж-ш =16
 | Қар_ор =1.3           | Қар_ор_ж-ш =18
 | Жел_ор =-4.3           | Жел_ор_ж-ш =14
 | Жыл_ор =9.9             | Жыл_ор_ж-ш =175

 | Қаң_ор_мин =-9.4       | Қаң_ор_макс =-2.8 
 | Ақп_ор_мин =-9.9         | Ақп_ор_макс =-1.8
 | Нау_ор_мин =-3.1         | Нау_ор_макс =5.8
 | Сәу_ор_мин =6.1        | Сәу_ор_макс =17.2
 | Мам_ор_мин =12.8         | Мам_ор_макс =24.5 
 | Мау_ор_мин =18.4         | Мау_ор_макс =30.8
| Шіл_ор_мин =20.5         | Шіл_ор_макс =33.4 
 | Там_ор_мин =18.5         | Там_ор_макс =31.6 
 | Қыр_ор_мин =12.3         | Қыр_ор_макс =24.6
 | Қаз_ор_мин =5.0         | Қаз_ор_макс =15.3
 | Қар_ор_мин =-1.7         | Қар_ор_макс =5.1 
 | Жел_ор_мин =-7.0         | Жел_ор_макс =-1.1
 | Жыл_ор_мин =5.2         | Жыл_ор_макс =15.2

 | Қаң_а_мин =-37.9          | Қаң_а_макс =10.5 
 | Ақп_а_мин =-37.4         | Ақп_а_макс =15.0 
 | Нау_а_мин =-32.3          | Нау_а_макс =26.3 
 | Сәу_а_мин = -12.3        | Сәу_а_макс =32.5 
 | Мам_а_мин =-2.3         | Мам_а_макс =37.6
 | Мау_а_мин =2.3          | Мау_а_макс =41.9 
 | Шіл_а_мин =8.1          | Шіл_а_макс =42.7 
 | Там_а_мин =4.8         | Там_а_макс =41.6 
 | Қыр_а_мин =-5.7         | Қыр_а_макс =40.1 
 | Қаз_а_мин =-15.7         | Қаз_а_макс =29.6
 | Қар_а_мин =-29.8         | Қар_а_макс =19.9
 | Жел_а_мин =-35.8         | Жел_а_макс =11.8 
 | Жыл_а_мин =-37.9          | Жыл_а_макс =42.7  
}}
Атырау қаласы ендігі 47, -07 С., ұзақтығы 51-53 болатын жазы ұзақ, қысы қысқа күндермен сипатталады.

Қаңтар айындағы орташа температура -6&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап -12&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін, ал шілде айындағы орташа температура +24&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап +26&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін. Ең төменгі температура -38&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С, ең жоғары температура +45&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С.
[[Каспий теңізі]]не құйып, облыс орталығынан өтіп жатқан [[Жайық өзені]]нің арқасында ол жердегі температура судан алыс жердегі аудандардың температурасымен салыстырғанда төмен болып келеді.
Жауын-шашын болар-болмас деңгейде, жылына орташа 150 мм, 200 мм шамасында болады. Жел бағыты қаңтар айында оңтүстік-шығыс бағытта болса, ал маусым айында батыс бағытта болады.

== Әкімшілік бөлінуі ==
Атырау қалалық әкiмшiлiгінің құрамында 1 қала, 6 ауылдық округ (Алмалы, Атырау, Дамбы, Еркiнқала, Кеңөзек, Қайыршақты), 15 елдi мекен бар. Қалаға 2013 жылы [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]], 2018 жылы Балықшы, Жұмыскер ауылдық округтеріндегі [[Ақжайық (Атырау қалалық әкімдігі)|Ақжайық]], [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]], [[Көкарна (Атырау қалалық әкімдігі)|Көкарна]], [[Водниково]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]], [[Рембаза]] елді мекендері, 2019 жылы Геолог ауылдық округіндегі [[Геолог (ауыл)|Геолог]], [[Бірлік (Атырау қалалық әкімдігі)|Бірлік]], [[Новокирпичное]], [[Теңдік (Атырау облысы)|Теңдік]], [[Қарабатан]], [[496 разъезд]] елді мекендері қосылды. Қалалық әкімдік аумағына Махамбет ауданынан Алмалы ауылдық округіндегі [[Алмалы (Атырау облысы)|Алмалы]], [[Береке (Атырау облысы)|Береке]] елді мекендері берілді.

== Әкімдері ==
* Нұрпейіс Мақашев 1992-1993
* Бекболат Нарегеев 1993-1995
* Жалғас Тікенбаев 1995-1998
* Арыстанғали Әшімғалиев 1998-1999
* Дүйсенбай Тұрғанов 1999-2002
* Манас Тасыбаев 2002-2006
* [[Бергей Сәулебайұлы Рысқалиев|Бергей Рысқалиев]] 2006
* [[Сәлімжан Жұмашұлы Нақпаев|Сәлімжан Нақпаев]] 2006-2009
* Мереке Есмұратов 2009-2012
* Асқар Керімов 2012
* Серік Айдарбеков 2012-2014
* Нұрлыбек Ожаев 2014-2016
* [[Серік Жамбылұлы Шәпкенов|Серік Шәпкенов]] 2016-2018
* Әлимұхаммед Құттымұратұлы 2018-2020
* Қайрат Оразбаев 2020-2022
* Мейірім Қалауи 2022-2023
* Шәкір Кейкін 2023-

== Халқы ==
Тұрғыны 1897 жылы 9,3 мың, 1959 жылы 78,1 мың, 1970 жылы 114,2 мың, 1979 жылы 130,9 мың, 2012 жылы 182,8 мың адам болды.&lt;br /&gt;2014 ж.  қала әкімшілігі тұрғындарының саны 280,6 мың адам құрады, оның ішінде:
* Атырау қаласы — 195,6 мың адам;
* [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]]  — 17,1 мың адам;
* [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер кенті]] — 10,4 мың адам;
* Ауылдық тұрғындар -57,5 мың адам;

{| class=&quot;wikitable&quot;      
|-
! 1959 !! 1970 !! 1979!! 1989!! 1999 !! 2009 !!2010 !!2011 !!2012 !! 2013!!2014 !!2015 !!2016 &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-cities.htm|title=Қазақстан / Qаzаqstаn|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
|-
| 78 143 || 114 277 || 130 916 || 149 261 || 142 497 || 165 387 ||171 900 ||176 937 ||182 866 ||189 211 ||195 674 ||217,866 ||226,042
|}
Атырау қаласында 84 ұлт өкілдері тұрады.
Облыстың 2014 жыл басындағы деректер бойынша жекеленген этностар құрамы төмендегідей:&lt;ref&gt;2014 жыл басына Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны. Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі.&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Барлық ұлттар!! қазақтар !! орыстар !!корейлер!! татарлар !! өзбектер !!украиндар !! немістер!! басқалары 
|-
| 280 600 ||239 905 || 29 616|| 2 945 || 1 952 || 1 055 || 735 || 407 || 3 985
|}
2019 жылғы статистикалық деректер бойынша Атырау қаласында туғандар саны 9 760, ал өлгендер саны 1 920 адамды құрады. Табиғи өсім 7 840 адам. Келген адамдар саны 16 130, кеткен адамдар саны 13 311 болды. Туылым коэффициенті (1000 адамға) 27,9, өлім-жітім коэффициенті (1000 адамға) 5,49 болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://stat.gov.kz/region/252311/dynamic|title=ҚР өңірлерінің статистикасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Экологиясы ==
Атырау қаласы кәсіпорындардың ортасында қалуда. Ауаны ластаушылардың 80-85 пайызын мұнай тасымалымен және мұнай өңдеумен айналысатын кәсіпорындар құрайды. Атырау қаласындағы өндіріс орындарының ауаға лас қалдықтарды тарату көрсеткіштері артып, ол жылына бір мың тоннадан асып тұр. Ірі кәсіпорындар әлі күнге тазарту құрылғыларымен жабдықталмаған. Сөйтіп зиянды шығарындылар еш сүзгіден өтпестен қала аумағына таралып жатыр. 

[[Қазтрансойл|«ҚазТрансОйл» АҚ Атырау мұнай құбыры басқармасы]] көмірсутегі қоспаларын 68,7 пайыз көлемінде, [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«Атырау мұнай өңдеу зауыты» ЖШС]] – 22,79, «Атырау жылу электр орталығы» көміртегі тотығын 46,08 пайыз, [[Каспий құбыр желісі консорциумы|«Каспий құбыр консорциумы-Қ» АҚ]] – 19,57, «Атырау жылу электр орталығы» ЖШС азот диоксидін – 73,2, Атырау мұнай өңдеу зауыты күкірт диоксидін 52,54 пайыз мөлшерінде ауаға шығаруда.

Атырау қаласында атмосфералық ауаның сапасын анықтайтын сегіз стансадан автоматты түрде тәулік бойына ауа құрамын анықтайтын сынама алынады. Соның ішінде «ВестОйл» ЖШС-нің базасы аумағында орналасқан стансадан күкіртті сутегінің шектеулі мөлшері концентрациясынан  асып кететіні анықталып отыр.&lt;ref&gt;Атырау газеті, 03.06.2015&lt;/ref&gt;

Қаланы улап жатқан негізгі 3 ошақ бар. Біріншіcі – мұнай компаниялары. Екіншісі – қаладан шыққан тұр­мыстық қалдықтарды көмуге арналған полигон. Үшіншісі – қаланың екі жақ шетінде орналасқан қалдық суларды төгетін булану алаңы.&lt;ref&gt;«Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газеті, 08.08.2020&lt;/ref&gt;

==Кәсіпорындары ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Кестеде 1000-нан астам қызметкері бар Атырау қаласының ірі кәсіпорындары көрсетілген&lt;ref&gt;KazDATA: все крупные компании Атырау и Казахстана&lt;/ref&gt;
|-
! Кәсіпорындар !! Қызмет түрі
|-
| «АРИАДНА» ЖШС||Инженерлік құрылыстарын салу
|-
| «СИЧИМ С.П.А., КАЗАХСТАН» бөлімі || Мұнай және газ магистральдық құбырларын салу
|-
| «АТЫРАУ ЖЫЛУ-ЭЛЕКТР ОРТАЛЫҒЫ» АҚ	 || Жылу электр станцияларының электр қуатын өндіруі
|-
| [[Теңізшевройл|«ТЕҢІЗШЕВРОЙЛ» ЖШС]]|| Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «БОЛАШАҚ-АТЫРАУ» ЖШС|| Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «ФИРКРОФТ ИНЖИНИРИНГ СЕРВИСИЗ ЛИМИТЕД КАЗАХСТАН ЖШС» || Жұмыспен қамту агенттігінің қызметі
|-
| «НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ Н.В.» бөлімі || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «ПСН КАЗСТРОЙ» АҚ || Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «CAPITAL COMPLEX CATERING» ЖШС || Мейрамханалар мен тамақ беру қызметі
|-
|«ЮЛМАР-СЕРВИС» ЖШС || Изоляциялау жұмыстары
|-
| «КОНСОРЦИУМ «ISKER» ЖШС || Басқа топтамаларға енгізілмеген өзге де инженерлік құрылыстар салу
|-
| «ДЕНХОЛМ-ЖОЛДАС» || Арнайы мамандықтарды талап ететін өзге де құрылыс жұмыстары
|-
| «ҚАЗМҰНАЙГАЗ - БҰРҒЫЛАУ&quot; СЕРВИСТІК БҰРҒЫЛАУ КӘСІПОРНЫ» ЖШС || Мұнай және табиғи газ өндірісін техникалық қолдау
|-
| [[Ембімұнайгаз|«ЕМБІМҰНАЙГАЗ» АҚ]] || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«АТЫРАУ МҰНАЙ ӨҢДЕУ ЗАУЫТЫ» ЖШС]] || Мұнай өңдеу өнімдерін өндіру
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Атырау кәсіпорындары 
|-
! Теңізшевроил кеңсесі !! Атырау «НКОК» кеңсесі  !! Атырау мұнай өңдеу зауыты
|-
| [[Сурет:Атырау. Теңізшевроил кеңсесі.jpg|ортаға|300px]] || [[Сурет:Атырау. НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ.jpg|ортаға|300px]]|| [[File:Атырау АМӨЗ.jpg|ортаға|250px]]  
|}

== Көлік және инфрақұрылым ==
Қазіргі таңда Атырау қаласында көліктің барлық түрлері де дамыған.[[Сурет:Атыраудағы экологиялық таза автобустар.jpg|thumb|right|300px|Атыраудағы экологиялық таза автобустар]]
'''Қоғамдық көлік.''' Атырау қаласының [[Автобустың маршруты|маршрут желісі]] күні бүгінге 51 маршрут жұмыс атқаруда. 2013-2015 жылдары аралығында қалаішілік маршрутында қызмет көрсететін «АйсТрансХолдинг» ЖШС-і өз қаражаты есебінен 51 дана [[автобус]] сатып алды. 
Қоғамдық көліктер [[GPS]] – мониторинг жүйесін қолданады, ол онлайн режимінде қалалық қоғамдық көліктердің маршруттары, аялдамалар және көліктің ағымдағы жағдайы туралы ақпараттарды ұсынады.

«Атырау» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясының қатысуымен «Atyrau-Avtopark» автобус паркі құрылып, оған Семей қаласынан 65 жаңа автобус сатып алынды. 2020 жылы «Ақ Жайық Автопарк» ЖШС-і экологиялық тұрғыдан қоршаған ортаға лас шығарынды шығармайтын 160 жаңа автобус алды. 
2021 жылдан бастап автобустар санын 140-тан 250-ге дейін көбейтуді жоспарлап отыр. Бұл саптағы 220 автобус мүмкіндігі шектеулі азаматтардың қажеттіліктері үшін толық бейімделген.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ernur.kz/kazakstan/atyrauda-metanmen-zhuretin-avtobustar-zholgha-shykty|title=Атырауда метанмен жүретін автобустар жолға шықты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

Қалада троллейбус жүйесі 1996 жылдың 09 қыркүйегінде ашылып, 1999 жылдың 29 сәуірінде оның қозғалысы тоқтатылды. Бір ғана маршрутта 5 троллейбус қызмет көрсетті.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://transphoto.org/city/402/|title=Троллейбус компаниялары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Темір жол көлігі.''' Атырау арқылы өтетін темір жол вокзалынан 13 бағыт бойынша 24 поезд кесте бойынша жолаушылар тасымалын қамтиды. Темір жол Атырауды Қазақстанның [[Алматы]], [[Ақтөбе]], [[Астана]] сияқты ірі қалаларымен, сондай — ақ Ресейдің ([[Мәскеу]], [[Саратов]], [[Волгоград]], [[Астрахан]]), Тәжікстанның ([[Куляб]], [[Худжанд]], [[Душанбе]])  қалаларымен және Өзбекстан астанасы-[[Ташкент]]пен байланыстырады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://atyrau.invest.gov.kz/kz/about/infrastructure/|title=Инфрақұрылым|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Әуе көлігі.''' Атырау әуежайынан келесі бағыттар бойынша рейстер ұшырылады:[[File:Атырау әуежайы.jpg|thumb|right|300px|Атырау халықаралық әуежайы]]
{{Airport-dest-list| {{flagicon|Қазақстан}} [[Air Astana]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Ақтау]], {{flagicon|Түркия}} [[Ататүрік атындағы халықаралық әуежай|Ыстамбұл]], {{flagicon|Нидерланд}} [[Схипхол|Амстердам]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Qazaq Air]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Ақтөбе халықаралық әуежайы|Ақтөбе]],{{flagicon|Қазақстан}}[[Орал халықаралық әуежайы|Орал]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Bek Air]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]]| {{flagicon|Қазақстан}} [[SCAT]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Актау]], {{flagicon|Әзірбайжан}} [[Баку әуежайы|Баку]]
| {{flagicon|Ресей}} [[Аэрофлот]]|{{flagicon|Ресей}} [[Шереметьево әуежайы|Мәскеу-Шереметьево]]}}
Қабылдайтын әуе көлігі түрлері: Ан-12, [[Ан 24|Ан-24]], Ан-26, Ан-28, Ан-30, [[Ан-32]], [[Ан-72]], Ан-74, [[Ан-124]], Ил-62, Ил-76, [[Л-410]], Ту-134, Ту-154, Як-40, Як-42, [[Airbus A320|Airbus A319]], [[Airbus A320]], Airbus A321, ATR 42, ATR 72, [[Boeing 707]], [[Boeing 737]], [[Boeing 747]], [[Boeing 757]], Boeing 767, және тағы да басқа 3-4 кластағы ӘК түрлері, барлық типтегі [[тікұшақ]]тар.

== Атырау қаласының көпірлері ==
[[1965 жыл]]ы [[28 тамыз]]да [[Жайық|Жайық өзені]] арқылы өтетін қаладағы алғашқы темірбетон көпір салынып, пайдалануға берілді. Көпірдің ұзындығы 259 метр, биіктігі 10 метр. «Орталық» көпір Сәтбаев даңғылы мен Абай көшесін байланыстырады. Символикалық рөлі Европа мен Азияны жалғастырады.

Қаланың солтүстік бөлігінде [[1985 жыл]]ы Ғаббас Берғалиев көшесінің бойымен айналма көпір пайдалануға берілді. Ұзындығы 200, ені 17 метр, ол А-27 Ақтөбе - Астрахан тас жолында қала арқылы өтетін транзиттік автомобиль жолына айналды.
[[Сурет:Атырау көпірлері.jpg|thumb|right|350px|[[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын жалғайтын автомобиль және жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер]]
[[2001 жыл]]ы «Тәуелсіздікке 10 жыл» аспалы «жаяу жүргіншілерге арналған» көпір салынды. Ұзындығы 551 метрлік көпір Гиннестің рекордтар кітабына әлемдегі ең ұзын жаяу жүргіншілер көпірі ретінде енгізілген.
[[2008 жыл]]ы қаланың оңтүстік бөлігінде [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]] шағын аудандарын байланыстыратын «Балықшы» көпірі салынды. Ұзындығы 484,4 м, ені 23,9 м.

Осы жылы Балықшы-Перетаска көпірі пайдалануға берілді. Ұзындығы 63,7 м, ені 14 м. Ол Балықшы шағын ауданы мен Мирный және [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]] шағын аудандарын жалғастырушы рөлін атқарады.

[[2009 жыл]]ы Сұлтан Бейбарыс даңғылын жалғастыратын көпір ашылды. Өткізу қабілеті тәулігіне 5-7 мың автомобильді құрайтын төрт жолақты көпір, ұзындығы 800 м кіреберіс жолдармен, ұзындығы 380,7 м және ені 22 м, жүріс бөлігінің ені 16 м. Екі жағынан жаяу жүргінші жолы 2,5 метр құрайды. Сұлтан Бейбарыс даңғылы бойындағы көпір теміржол вокзалын (сол жағалау) және оң жағалаудағы «Атырау» халықаралық әуежайын байланыстырады.

Осы жылы қаланың [[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын (Әуезов даңғылынан Ғұмаров көшесіне) жалғайтын «Мұнайшы» көпірі пайдалануға берілді. 4 жолақты көпірден тәулігіне 5-7 мың автомобиль өтеді. Көпірдің жалпы ұзындығы 693 метр, ұзындығы 483 метр және ені 17 метр. Жүріс бөлігінің ені 14 метр, екі жағында ені 1 метр 2 жаяу жүргіншілер жолы бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://rus.azattyq.org/a/Atyrau_bridge_opening_salary/1784299.html|title=Атырау қаласындағы көпірдің тұсаукесері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

[[2010 жыл]]ы Мечников пен Баймұханов көшелерін жалғайтын көпір салынды. Ұзындығы 770, ені 23,5 метр. Ол қаламыздың 370 жылдығына орай ашылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=6cnh0nQg_ug|title=Атырау қаласындағы көпірлер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Мәдениеті ==
Атырауда [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]], [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония]], Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы орналасқан. [[Атырау халық ұлт аспаптар оркестрі|Дина Нұрпейісова атындағы халық ұлт-аспаптар оркестрі]] жұмыс жасайды.

[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]], Қазақстандағы мезозой дәуірінен сыр шертетін жалғыз палеонтологиялық мұражайы Атырау қаласында орналасқан.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=cT0rkEH4xWw|title=Палеонтологиялық мұражай жаңғыртылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt; [[Атырау облыстық өнер мұражайы|Ш.Сариев атындағы Атырау облыстық көркемсурет және қолданбалы сәндік өнер мұражайы]], кинотеатрлар, мәдениет және демалыс паркі, қонақ үйлер т.б.жұмыс істейді.

«Ғ.Сланов атындағы Атырау облыстық ғылыми әмбебап кітапхана», Атырау облыстық балалар кітапханасы, Облыстық көрмейтін және нашар көретін азаматтар кітапханасы, №1,2,3 Атырау қалалық орталық балалар кітапханалары қала тұрғындарына өз қызметтерін көрсетуде.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония|Н.Жантөрин атындағы филармония]] !! [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]] !! Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы !! [[Атырау облыстық өлкетану мұражайы|Атырау тарихи-өлкетану мұражайы]]
|-
| [[Сурет:Atyrau filarmonia(dom radio).jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау облыстық драма театры.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау тарихи-өлкетану мұражайы.jpg|ортаға|200px]]
|}

==Сәулеті және көрікті жерлері==
Атырау архитектуралық құрылысы жағынан үшке бөлінеді. Жайықтың оң жағасындағы ескі қалада негізінен ''20 ғасырдың басында'' салынған бір қабатты ағаш және кірпіш үйлер кездеседі. Орталық бөлігінде екі қабатты тас үйлер, ''4 – 5 қабатты тұрғын үйлер'' мен мекеме жайлары бар. Өзеннің сол жағалауында кеңес өкіметі жылдары Ембімұнай кенті мен мұнай айыру зауытының қалашығы пайда болды. [[Жайық]]қа салынған көпір (''1965'') [[Еуропа]] мен [[Азия]] құрлықтарында жатқан қаланың екі бөлігін байланыстырады.

Атырау қаласының заманауи сәулетіне Исатай мен Махамбет алаңы, Иманғали мешіті, XIX ғасырда салынған [[Успен соборы|Православ шіркеуі]], (бұл шіркеу Атырау қаласында тұрғызылған алғашқы ғимарат), Marriott қонақ үйі, Алмагүл ықшам ауданы, соңғы үлгіде салынған спорт, мәдениет сарайларын айтуға болады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nur.kz/leisure/tourist-routes/1721256-dostoprimecatelnosti-atyrau/|title=Атыраудың көрікті жерлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Иманғали мешіті]] !! [[Успен соборы]] !! Marriott қонақ үйі
|-
| [[Сурет:Атырау. Иманғали мешіті.jpg |ортаға|300px]]|| [[Сурет:Атырау. Успен соборы.jpg|ортаға|300px]] ||[[Сурет:Marriott қонақ үйі.jpg|ортаға|300px]]
|}

== Саябақтары ==
Қазір Атырау қаласында 6 саябақ бар. Жеңіс саябағы, «Алмагүл» ықшам ауданындағы саябақ,  «Балықшы» ықшам ауданындағы саябақ, ретро паркі, №1 және №2 ықшам ауданындағы, және «Тұрғындар қалашығындағы» саябақтар. Саябақтардың аумағы 10 гектарға жетеді. Олар жасыл желектерден, аллеялардан, абаттандырылған жолдардан, орындықтар мен серуендеу алаңдарынан тұрады. Сонымен қатар танымал тұлғаларға ескерткіштер, субұрқақтар, мүсіндер және т.б. бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=В.Гузиков. Атырау қаласындағы саябақтар жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтар сияқты өсуде|title=Атырау облысының ақпараттық ресурсы 07.08.2019.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Жеңіс» саябағы''' — Ұлы Отан соғысы жауынгерлерін еске алуға арналған мәңгілік алау арқылы таныс. Кіре беріс қақпадан кейін әскери техниканың нақты үлгілері қойылған. Мұнда [[Ан-2|ұшақ]], [[Т-34|танк]], зеңбірек, бронетранспортер т.б. көруге болады. Жеңіс саябағындағы &quot;Тағзым Аллеясы&quot; алаңында Ұлы Отан соғысының атыраулық қаһармандарына арналған 14 бюст орнатылған. Парктің орта тұсында аспанға бағытталған найзаның жанында орналасқан Мәңгілік алау бар. Сондай-ақ, парк құрамында «Естелік қабырғасы» бар. Ол бірнеше ондаған ірі гранит плиталардан тұрады, олардың үстінде Екінші дүниежүзілік соғыстан оралмаған Атырау облысы тұрғындарының есімдері жазылған. Саябақта  қаза тапқан интернационалист жауынгерлерді, сондай-ақ тәжік-ауған шекарасында қаза тапқан қазақстандық жауынгерлерді еске алуға арналған [[ескерткіш]] орнатылған.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://tumba.kz/putevoditel/48-%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C/25303-park_pobedy_atyrau.html|title=Атырау бойынша нұсқаулық: Жеңіс паркі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Ретро Парк саябағы''' — өткен ғасырдың елуінші жылдарындағы [[Неоклассицизм|неоклассикалық]] үлгіде салынған. Оның негізгі аумағын парк аллеялары құрайды. Бұл саябақ [[Жайық]] өзенінің жағалауы мен [[Мұнайшылар қалашығы|«Тұрғындар қалашығының»]] аралығында орналасқан. Саябақта әртүрлі павильондар, амфитеатр, түрлі түсті жарықпен әрленген су бұрқақтары, ретро стиліндегі дәмхана т.б. бар. Орта тұсында жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер,  жасанды тоғандар және басқа да сәулет туындылары орналасқан. Саябақта &quot;Дос-Мұқасан&quot; музыкалық ансамбліне орнатылған  ескерткіш бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://merei-m.kz/ru/2017/12/09/atyraudy-zha-a-retro-sayaba-y/|title=Атыраудың жаңа ретро-саябағы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Жастар саябағы''' — Жайық өзенінің Еуропа бөлігіндегі жағасында орналасқан. Саябақта жүгіру, велосипед, жаяу жүргіншілер жолы салынған. Мұнда көлеңкелі конструкциялы жазғы мобильді кафелер, балалар мен ересектерге арналған алаңдар, спорт жабдықтары, аттракциондар бар. Аумағы – 6,5 гектар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kaz.inform.kz/news/atyrau-kalasynda-zhastar-sayabagy-ashyldy_a3701949/|title=Атырау қаласында Жастар саябағы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Жеңіс саябағы !! Ретро парк !! Жастар саябағы
|-
| [[Сурет:Атырау. Жеңіс саябағы.jpg |орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Ретропарк.jpg|орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Жастар саябағы.jpg|орта|280px]]
|}

== Атырау қаласының ескерткіштері ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Танымал тұлғаларға арналған ескерткіштер
|-
! Сұлтан Бейбарыс ескерткіші !!Исатай-Махамбет ескертіші!! Үш биге арналған ескерткіш !! Халел Досмұхамедов ескерткіші
|-
| [[Сурет:Атырау. памятник Султану Бейбарысу.jpg |орта|250px]] ||[[File:Исатай Махамбет.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Үш биге ескерткіш.jpg|орта|250px]] || [[File:Atyrau university.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Ақын-жазушыларға арналған ескерткіштер
|-
! Әбу Сарсенбаев ескерткіші!! Хамит Ерғалиев ескерткіші !! Фариза Оңғарсынова ескерткіші !! Жұмекен Нәжімеденовке ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Абу Сарсенбаев.jpeg|орта|250px]]|| [[Сурет:Атырау. Х.Ерғалиевқа ескерткіш.jpg|орта|250px]]|| [[Сурет:Ф.Оңғарсынова ескерткіші.jpg |орта|200px]] ||[[Сурет:Атырау. Ж.Нәжімеденов ескерткіші.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Күйшілер мен әншілерге арналған ескерткіштер
|-
! Құрманғазы Сағырбаев ескерткіші !! Дина Нұрпейсова ескерткіші !! Қаршыға Ахмедияров ескерткіші !!Атырау. Дос Мұқасанға ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Құрманғазы ескерткіші.jpg|орта|200px]]|| [[Сурет:Атырау. Дина Нурпейсова ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Қаршыға Ахмедияров ескерткіші.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Дос Мұқасан.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Соғыс ардагерлеріне арналған ескерткіштер
|-
! Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш !!Қайырғали Смағұлов ескерткіші !! Хиуаз Доспановаға ескерткіш !!Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш аллея
|-
| [[Сурет:Атырау. Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш.jpg|орта|280px]]||[[Сурет:Атырау. Қайырғали Смағұлов ескерткіші.jpg |орта|150px]]  || [[Сурет:Атырау. Хиуаз Доспановаға ескерткіш.jpg|орта|200px]]||[[Сурет:Атырау. Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Әртүрлі ескерткіштер
|-
! Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш !! Молекула ескерткіші !! Бекіре балығына ескерткіш !! Әлші (асық) ескерткіші
|-
| [[File:Атырау. Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш.jpg|орта|220px]]|| [[Сурет:Атырау. Молекула ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Бекіре балығына ескерткіш.jpg|орта|150px]]|| [[Сурет:Атырау. Әлші (асық) ескерткіші.jpg|орта|220px]]
|}

== Спорты ==
Атыраудан Токиодағы Олимпиадаға елдің құрама командасында ескек есу бойынша спорт шебері А.Круглов қатысты. Боксшы Б.Теміров Олимпиадалық ойындарға, әлемдік, еуропалық сайыстарға қатысып, үш дүркін КСРО чемпионы болды. Атырау ескекшілері  Д.Савин, А.Сафарян, С.Сергеев Қазақстанның бірнеше дүркін чемпиондары. [[Арман Константинұлы Шылманов|Арман Чилманов]]  84 кг салмақты таэквондодан 2008 жылғы Олимпиялық ойындардың қола медалі иегері. [[Сәния Махамбетова]] самбо және дэюдо күрестері бойынша халықаралық және республикалық сайыстарда бірнеше рет жеңістерге жетті.

'''[[Атырау (футбол клубы)|«Атырау» футбол командасы]]''' республика чемпионатының 2 дүркін қола жүлдегері (2001 және 2002 жылдар),  2009 жылы Қазақстан кубогының иегері. Қазақстан кубогының иегері.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://qfl.kz/ru/team/1/|title=OLIMPBET Премер лигасы Атырау|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

''' [[Бейбарыс (шайбалы хоккей)|«Бейбарыс» хоккей клубы]] ''' 4 дүркін Қазақстан чемпионы (2010/2011, 2011/2012, 2015/2016 және 2018/2019).&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%91%D0%B5%D0%B9%D0%B1%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%81|title=«Бейбарыс» хоккей клубы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Атырау» волейбол командасы ''' 2003 және 2006 жылғы еліміздің чемпионы, 4 рет Қазақстан кубогының иегері -2000, 2009, 2010, 2015

'''«Атырау Барыстары»''' баскетбол командасы  Қазақстан біріншілігінің 2-рет алтын (2010/2011, 2015-2016), 7-дүркін күміс жүлдегері. (011/2012, 2012/2013, 2013/2014, 2016/2017, 2017/2018, 2018/2019, 2019/2020.&lt;ref&gt;http: //www. bcbarsyatyrau.kz/&lt;/ref&gt;

Спорт нысандарынан Атырау қаласының орталық [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] бар. Қасында спорт комплексі және жүзу бассейні орналасқан. Денешынықтыру және сауықтыру орталығында (ФОК)  әртүрлі спорт секциялары жұмыс жасайды.
[[Атырау мұз айдыны]] сарайында хоккейден еліміздің біріншілігінің ойындары өтеді. Теннис орталығында үлкен теннис ойнауға арналған 4 ашық және 4 жабық алаң бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://24.kz/kz/archive/zha-aly-tar/t-uelsizdikke-25-zhyl/item/154229-khaly-araly-talap-a-saj-tennis-ortaly-y-ashyldy|title=Атырауда халықаралық талапқа сай теннис орталығы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Спорт нысандары
|-
! [[Атырау мұз айдыны|Мұз айдыны сарайы]] !! Атырау Теннис орталығы !! [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] !! Байдарка және каноэ спорты
|-
| [[Сурет:Атырау. Мұз айдыны сарайы.jpg|ортаға|200px]]|| [[File:Атырау Теннис орталығы.jpg|ортаға|250px]] || [[File:Munaishy stadium.jpg|ортаға|200px]] || [[File:Атыраудағы байдарка және каноэ спорты.jpg|ортаға|200px]]
|}

== Білім жүйесі ==
=== Мектепке дейінгі мекемелер ===
Мектепке дейінгі мекемелердің құрамына мектепке дейінгі жастардағы балалардың күндізгі уақытта және тәулік бойы болатын жалпы типтегі (бала бақшалар, балалар яслиі, балалар үйі, мектепке дейінгі балалар үйі) мекемелері, ақыл-ой және дене бітімі дамуында ауытқулары бар арнайы мектепке дейінгі мекемелер, аурушаң балаларды салауаттандыруға арналған жазғы демалыс орындары кіреді. Атырау қаласы бойынша 46 балабақшада 13 863 бүлдіршіндер тәрбиеленуде.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://goroo-atyrau.kz/balabakshalar.html|title=Атырау қаласының білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Мектептегі білім ===
Атырау қаласының 61 мектебінде, оның ішінде Атырау облыстық дарынды балаларға араналған казақ-түрік лицейі, Атырау облыстық дарынды балаларға арналған мамандандырылған мектеп-лицей-интернаты, Ағышын тілін терең оқытатын техникалық гимназия, Атырау қалалық білім бөлімінің қалалық лицейі, Облыстық дарынды балаларға арналған мектеп-интернат, Үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мамандандырылған №30 мектеп-гимназия, Облыстық ұлттық гимназия, №34 лингвистикалық мектеп-гимназия, Н.Тілендиев атындағы облыстық &quot;Кіші өнер академиясы&quot;. Назарбаев Зияткерлік мектебі сияқты білім ордаларында 73 690 оқушы білім алуда.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://biznesinfo.kz/usefullinks/page/shkoly-atyrau-i-atyrauskoy-oblasti--adres--telefon|title=Атырау қалалық білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Жоғары оқу орындары === 
'''[[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]''' —2001 жылы құрылып, білім және ғылым министрлігі берген лицензия негізінде еңбек нарығында табысты жұмыс істейді. Институт -күндізгі және сырттай оқыту формалары бойынша қазақ және орыс тілдерінде 16 мамандық бойынша [[Сурет:АИГИ корпус №2.jpg|thumb|right|300px|'''Атырау инженерлік-гуманитарлық институты''']]жоғары-кәсіптік мамандар (бакалавриат) даярлайтын жоғары оқу орны. Институт жоғары білікті кадрларды даярлау бойынша маңызды ғылыми және оқу орталығы болып саналады. Институт инновациялық бағдарламаларды сәтті іске асырағаны үшін 2004 жылы Еуропа кәсіпкер қауымдастығының «INSAM» алтын медалімен (Женева, 2005 ж), Халықаралық «Алтын Құйма» (CBS Consult, Мәскеу, 2007) марапатталды. &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aigi.kz/language/kk/|title=Атырау инженерлік-гуманитарлық институты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Халел Досмұхамедов атындағы Атырау университеті]]''' —Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде өзіндік тарихы мен тәжірибесі бар халықаралық деңгейдегі бәсекеге қабілетті мамандар даярлайтын жоғары оқу орындарының бірі. Университет 1950 жылы 14 маусымда мұғалімдер институты ретінде ашылды. 1955 жылы мұғалімдер институты педагогикалық институтқа айналды. 1994 жылы педагогика институты Атырау университеті болып құрылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://asu.edu.kz/university/|title=Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Атырау мұнай және газ университеті|Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті]]''' —еліміздің мұнай-газ саласы мен Батыс Қазақстан облысының экономикасын, білімі мен ғылымын жетілдіруге үлкен үлес қосуда. Атырау Мұнай және газ университеті Батыс Қазақстанның Білім және ғылым орталығына айналуда және Қазақстанның мұнай-газ саласындағы шығармашыл жастар мен өнеркәсіптік кәсіпорындар ұжымдары арасында лайықты құрметке ие болды. Атырау Мұнай және газ университеті еліміздің мұнай-газ саласы үшін жоғары білікті мамандарды даярлау бойынша Қазақстан Республикасының жалғыз мамандандырылған жоғары оқу орны болып табылады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aogu.edu.kz/|title=Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Колледждері ===    
*[[Атырау аграрлы-техникалық колледжі]] 
*Атырау балық өнеркәсібі колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://edu-kz.com/kz/kolledzhder/atyraudagy-balyq-sharuashylygy-kolledzhi|title=Атырау балық өнеркәсібі колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
[[Сурет:Атырау. Қазақстан-Канада жоғарғы мұнай колледжі (APEC ).jpg|thumb|оңға|450px|Атырау. Жоғары мұнай колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ticketon.kz/kz/place/vysshij-kolledzh-apec-petrotechnic|title=Жоғары мұнай колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;]]
*Атырау бизнес және құқық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://2gis.kz/atyrau/firm/70000001034596018|title=Атырау бизнес және құқық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау жоғарғы медицина колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://2gis.kz/atyrau/firm/70000001034595563|title=Атырау жоғарғы медицина колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://college.aigi.kz/|title=Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау индустриалды колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/kz/college/view/15|title=Атырау индустриалды колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау сервис колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/ru/college/view/5|title=Атырау сервис колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау энергетика және құрылыс колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/kz/college/view/1|title=Атырау энергетика және құрылыс колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*С.Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://vipusknik.kz/kz/institutions/college/atyrauskiy-politekhnicheskiy-kolledzh-im-salamata-mukasheva|title=С.Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Д.Нұрпейсова атындағы музыка колледжі (академиясы)&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://musiccollege.kz/|title=Д.Нұрпейсова атындағы музыка колледжі (академиясы)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Каспий маңының қазіргі заманғы колледжі (ПСК)&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://psvk.edu.kz/%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%BB%D0%B5%D0%B4%D0%B6-%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%85%D1%8B/|title=Каспий маңының қазіргі заманғы колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Жоғарғы мұнай колледжі (APEC)&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://vipusknik.kz/kz/institutions/college/vysshiy-kolledzh-apec-petrotechnic?ysclid=m3gzy0xxfx185332536|title=APEC PetroTechnic жоғары колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Қ.Дүтбаева атындағы гуманитарлық колледж&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://gumcollege.edu.kz/|title=.Дүтбаева атындағы гуманитарлық колледж|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Мұнай және газ технологиялық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.inatyrau.kz/catalog/index/237772/atyrauskij-tehnologiceskij-kolledz-nefti-i-gaza|title=Мұнай және газ технологиялық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*«Болашақ» кәсіби-гуманитарлық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/kz/college/view/18|title=Атырау Жоғары көпсалалы «Болашақ» колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Денсаулық сақтау ісі ==
Гурьевте тұрған әскери бөлімде алғаш рет 15 орындық [[аурухана]] ашылған. 1901 жылы осы ауруханаға арналған 2 үй салынып, оның біреуі  хирургиялық, біреуі басқа ауруларды емдеу орны боп белгіленген және 1 дәрігер, 2 фельдшер жұмыс жасаған. [[Сурет:Атырау. №2 қалалық емхана.jpg|thumb|right|300px|Атырау.1951 жылы салынған мұнайшылар ауруханасы]]Ұлы Отан соғысы жылдарында Атырау қаласына 2 [[госпиталь]] орналастырылды. 1967 жыл мен 1987 жылдың аралығында облыстық аурухананың, балалар ауруханасының, перзентхананың, облыстық онкологиялық және туберкулезді емдеу диспансерінің жаңа үйлері іске қосылды.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=Ғарифолла Шәңгереев, Өнербай Жанбала|бөлімі=|бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Атырау медицинасының шежіресі |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Алматы|баспасы=&quot;Арыс&quot;|жыл=2010|томы= |беттері=|барлық беті=308|сериясы= |isbn=978-601-291-007-0|тиражы=1000 }}&lt;/ref&gt;

Қазіргі кезде Атырау облыстық ауруханасы, балалар ауруханасы, №2 Атырау облыстық ауруханасы (Облыстық жұқпалы аурулар ауруханасы), Атырау қалалық медициналық жедел жәрдем станциясы, қалалық перзентхана, ЖИТС алдын алу және онымен күресу орталғы, балалар стоматологиясы, өкпе аурулар санаториясы, кардиология орталығы, көз аурулар ауруханасы, қан орталы, наркологиялық диспансері, онкологиялық диспансері, патологоанатомия бюросы, перинаталдық орталық, психиатриялық жүйке аурулар ауруханасы (Психикалық сауықтыру орталығы), тері-венерология диспансері, туберкулезге қарсы күрес диспансері, теміржол ауруханасы, орталық нерв жүйесі зақымдалған балаларға арналған сәбилер үйі т.б. дәрігерлік ұйымдар жұмыс жасайды.

== БАҚ ==
=== Газет-журналдары ===
[[File:Атырау газеті.jpg|оңға|200px]]'''[[Атырау (газет)|«Атырау» газеті]]''' —Қазақстанның батыс өлкесіндегі алғашқы ұлттық басылымдардың бірі. Оның негізін қалап, материалдық базасын жасақтап, алғашқы нөмірлерін шығарған 1923 ж. Гурьев уездік партия комитетінің бірінші хатшысы болған Төлепкерей Өтеулиев. Алғашқы саны «Ерік» деген атаумен 1923 жылы сәуір айында шықты. «Атырау»  аймақтың тыныс-тіршілігін қалың оқырманға жеткізіп келе жатқан облыстық газет.&lt;ref&gt;Егемен Қазақстан. 02.11.2018&lt;/ref&gt;
[[File:Прикаспийская коммуна.jpg|оңға|200px]]
'''[[Прикаспийская коммуна|Прикаспийская коммуна газеті]]''' —орыс тілінде шығатын облыстық қоғамдық-саяси газет. Газет 1920 жылдың 26 ақпан айынан бастап «Трудовая Правда» атымен шықты. Газет облыстың өзекті мәселелері туралы, нарықтық қатынастар, халық шаруашылығын дамыту тұрақты көрініс табуда.&lt;ref&gt;Атырау: Энциклопедия. -Алматы: Атамұра, 2000&lt;/ref&gt;

'''[[Ақ Жайық (газет)|«Ақ жайық» газеті]]''' —Атырау облысындағы кең тараған әрі тұңғыш тәуелсіз апталық басылым. Алғашқыда «Компаньон» (1991), кейін «Местное обозрение» (1992) аталып, шағын көлемде жарық көрген газет 1993 жылы мамыр айынан «Ақ жайық» аталды. Бұл - нарық жағдайына бейімделген, облыс, республика көлемінде өзін-өзі қаржыландыруға толық көшкен алғашқы газеттердің бірі.[[File:Ақ Жайық.jpg|оңға|200px]]

Сонымен қатар &quot;Мегаполис Атырау&quot;, &quot;Мұнайлы Астана&quot;, &quot;Алтын сақа&quot;, &quot;Алтын аймақ&quot; апталық газеттері және &quot;Мерейлі мекен&quot; журналы шығады.

=== Телеарналары ===
Атырау облыстық телерадиокомпаниясының хабар тарату саясаты [[Қазақстан (корпорация)|«Қазақстан» РТРК АҚ]] жүргізіп отырған саясатына толық сәйкес келеді. Ол ақпараттық және білім беру функцияларын орындай отырып, мемлекет пен қоғам арасындағы қатынастарды [[Сурет:Атырау телемұнарасы.jpg|thumb|оңға|300px|Атырау телемұнарасы]] үйлестіруге бағытталған. Телеарнаның басты міндеті - аймақтық деңгейде мемлекеттік саясатты жүргізу. Телеарнаның жалпы апталық көрсетілімі 119 сағатты құрайды. Оның ішінде мемлекеттік тілде - 80,30 сағат, немесе жалпы хабардың 68%. Меншікті бағдарламалар 45 сағатты құрайды немесе жалпы эфирдің 38% құрайды. &quot;Atyray&quot; телеарнасының хабар тарату антеннасы 180 метрлік мұнараның 153-і метрінде орналасқан.
Жетістіктері:
*Телевизияның «АПТА» ақпараттық-талдау бағдарламасы (авторы және жүргізушісі Н. Қосшиев) Халықаралық «Шабыт» фестивалінің арнайы дипломымен марапатталды;
*Теледидарда алғаш рет «Өзен өз арнасыммен ағады» атты 7-сериялық телехикая түсірілді;
*Ұлы Отан соғысының 60 жылдығына орай &quot;Тағдыр-Судьба&quot; телефильмі түсіріліп, ол [[Волгоград]] қаласында өткен ІV-Халықаралық &quot;Мәңгілік алау&quot; фестивалінде &quot;Үздік авторлық жұмыс&quot; номинациясында ІІ орын алды;
*[[Астрахан]] қаласында өткен Халықаралық &quot;Адам және теңіз&quot; байқауында &quot;белсенді азаматтық ұстанымы үшін&quot; номинациясында &quot;Каспий экологиясы: мәселелерді шешу жолдары&quot; фильмі жеңіске жетті;
*«Туған өлкем – Атырау» бағдарламасы республикалық &quot;Шаңырақ&quot; шығармашылық байқауында жеңіске жетті /Астана қ./;
*«Аманат» циклдік бағдарламасы &quot;Ең үздік тарихи-мәдени бағдарлама&quot; номинациясы бойынша Қазақстан РТРК АҚ ұйымдастырған байқауда ІІ орын алды /Астана қ./
Сонымен қатар [[КТК (телеарна)|КТК]], НТВ, [[Хабар (телеарна)|Хабар]], [[24KZ]], [[EL ARNA (телеарна)|Ел арна]], [[Qazsport]], Мир, [[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan]], 1-канал &quot;Евразия&quot;, СТВ, [[Astana TV]], [[НТК (телеарна)|НТК]], 31 канал, Абай ТВ, [[Жетінші арна]], ТВЦ т.б.арналар жұмыс жасайды.

=== Радио ===
'''«Atyraý radiosy»'''—ның тарихы 1938 жылы Гурьев облысының құрылуынан бастау алады. 1938 жылдың 2-ші наурызында алғаш рет радио хабары 
[[Сурет:Атырау радиосы.jpg|оңға|200px]] эфирге шықты. Қазір ол 102.0 FM жиілігінде тәулігіне 17 сағат хабар таратып отыр. 80 жыл бұрын сол кездегі Гурьев халқына алғашқы жаңалық таратқан бұл медиа-мекеме бүгінде заман сұранысына сай жаңа технологиямен жабдықталған. Елдегі саяси-экономикалық, төтенше жағдайлар кезінде дереу үн қосып, халыққа жедел ақпарат таратып, қоғамда оң пікір қалыптасуына ықпал етіп отыр. 
Қазір кеңейтілген диапазонды 1000 киловаттық жаңа радиотаратқыш іске қосылып  радиотолқынның таралу аймағы 60 шақырымға дейін кеңейді.&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/kz/atyrauda-zhana-radiostudiya-men-zhana-radiotaratkysh-iske-kosyldy_a3542003 Атырауда жаңа радиостудия мен жаңа радиотаратқыш іске қосылды&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар 101,0 [[Қазақ радиосы]], 101,6 Радио Дача, 102,8 [[Шалқар (радио)|Шалқар радиосы]], 103,6 [[Тандем радиосы]], 104,4 NS радиосы, 104,8 Lux FM, 105,2 Русское радио Азия, 105,7 Восток FM, 106,2 Дала FM, 106,8 Европа+ Казахстан, 107,2 [[Жұлдыз FM]], 107,7 Авторадио Казахстан т.б. жұмыс жасайды.&lt;ref&gt;https://vcfm.ru/vc/Asia/guryev.htm&lt;/ref&gt;

==Қаланың назар аударарлық орындары==
*[[Иманғали мешіті]]
*[[Успен соборы|Успен шіркеуі]]
*[[Құрманғазы Сағырбайұлы]] ескерткіші
*[[Сұлтан Бейбарыс]] ескерткіші
*[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]]
*[[Хиуаз Қайырқызы Доспанова|Хиуаз Доспанова]] ескерткіші
*[[Исатай]]-[[Махамбет]] ескерткіші

== Атырау қаласының суреттері ==
&lt;gallery&gt;
Сурет:Atyrau street.jpg|Атыраудың көшелері
Сурет:Atyrau rivers.jpg|[[Жайық өзені]]
Сурет:New buildings of Atyrau.jpeg|Атыраудағы БТА банкінің ғимараты
Сурет:Hotel Kazakhstan in Atyrau.jpg|«Қазақстан» қонақ үйі
Сурет:Атырау қаласы Жаңа құрылыстар.jpg|Жаңа кварталдар

&lt;/gallery&gt;

== Белгілі тұлғалар ==
* [[Болат Жамитұлы Өтемұратов]] - Қазақстан Республикасы Президентінің Іс басқарушысы
* [[Темір Нұрбақытұлы Бекмамбетoв|Тимур Нұрбақытұлы Бекмамбетoв]]  - кинорежиссер, клипмейкер , продюсер 
* [[Ғани Есенкелдіұлы Қасымов]]- Қазақстан патриоттары партиясының төрағасы                                                                     
* [[Аркадий Юрьевич Волож]]  - Яндекс компаниясының бас директоры
* [[Фариза Оңғарсынова]] - ақын, халық жазушысы, журналист

== Бауырлас қалалары ==
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтау]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Орал]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтөбе]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Russia}} [[Астрахан]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Russia}} [[Сыктывкар]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Israel}} [[Ашдод]], [[Израиль]]
* {{flagicon|United Kingdom}} [[Абердин]], [[Құрама Патшалық]]

== Тағы қараңыз ==
* [[Атырау облысы]]
* [[Атырау аграрлы техникалық колледжі]]
* [[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]
* [[Атырау мұнай және газ университеті]]
* [[Атырау университеті]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ Атырау облысы әкімдігінің ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141007025035/http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ |date=2014-10-07 }}
* [http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php Atyrau City ақпараттық-танымдық торабы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060824051746/http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php |date=2006-08-24 }}
* [http://www.atr.kz Облыстық &quot;Атырау&quot; газеті]

{{Commonscat|Atyrau}}
{{Қазақстан қалалары}}
{{Атырау облысы}}
{{Атырау қалалық әкімдігі елді мекендері}}
{{Жайық өзені бойындағы елді мекендер}}

[[Санат:Атырау]]
[[Санат:Каспий теңізі кемежайлары]]
[[Санат:Жайық казак әскерінің тарихи елді мекендері]]</text>
      <sha1>0fwr6r8ah28j6z9kaism81jtlcd18ak</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400893</id>
      <parentid>3400892</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T08:08:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Радио */ дереккөз</comment>
      <origin>3400893</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="81054" sha1="8rjczrpjv0f3tjzs1b6gozng8crcilm" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = қала
 |атауы                   = Атырау
 |сурет                   = {{Photomontage
|photo1a                = Урал река.jpg
|photo2a                = Тенгизшевройл и Марриотт.jpg
|photo2b                = Ural River Atyrau.JPG
|photo3a                = Атырау. Иманғали мешіті.jpg
|photo3b                = 카자흐스탄 아티라우(중앙공원) - panoramio - 우한길(HK Woo).jpg

|photo4a                = Atyrau filarmonia(dom radio).jpg
|spacing                = 2
|position               = center
|color_border           = white
|color                  = white
|size                   = 290
|foot_montage           = 
}}
 |әкімшілік күйі          = Облыс орталығы
 |елтаңба                 = Coat of arms of Atyrau.svg
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_deg =47 |lat_min =7 |lat_sec = 
  |lon_deg =51 |lon_min =53 |lon_sec = 
  |CoordAddon             = type:city(146862)_region:KZ
  |CoordScale             =
 |ел картасы              = 300
 |облыс картасы           = 
 |аудан картасы           = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы                  = Атырау облысы
 |кестедегі облыс         = Атырау облысы
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |әкімі                   = Шәкір Кейкін
 |add1n              = Әкімдік мекенжайы
 |add1               = Атырау қаласы, Әйтеке би көшесі, №77А
 |құрылған уақыты         = 1640
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = ''Усть-Яицкий қалашығы, Нижний Яицкий қалашығы, Чапаев, Гурьев''
 |статус алуы               = 1885
 |жер аумағы                  = 458
 |климаты                 = қатаң континенталды, қуаң
  |тұрғыны                = 316 449
  |санақ жылы             = 2023&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478686 Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)]&lt;/ref&gt;
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = [[қазақтар]] 88,95 %&lt;br&gt;[[орыстар]] 7,73 %&lt;br&gt;[[корейлер]] 0,79 %&lt;br&gt;[[татарлар]] 0,50 %&lt;br&gt;[[өзбектер]] 0,38%&lt;br&gt;басқалары 1,65 %&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT453226 Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)]&lt;/ref&gt;
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = атыраулық
 |телефон коды            = 7122
 |пошта индексі           = 
 |пошта индекстері        = 060001-060011
 |ортаққордағы санаты     = Atyrau
 |сайты                   = https://www.gov.kz/memleket/entities/akimat-atyrau?lang=kk Атырау қаласының әкімдігі
 |сайт тілі               = 
 |сайт тілі 2             = 
 |сайт тілі 3             = 
}}
{{мағына|Атырау (айрық)}}
'''Атырау''' — [[Атырау облысы]]ның әкімшілік орталығы, [[Қазақстан]]ның [[Батыс Қазақстан|батысында]], [[Жайық]] өзенінің бойында орналасқан қала. Қаланың негізі 1640 жылы қаланған. Тұрғыны 316 449 адам (2023).
Атырау қаласынан [[Астана]]ға дейінгі қашықтық 1810 км.

== Атауы ==
Қала жеріндегі белгілі тұңғыш тұрақты қоныс — қазіргі «Орбита» стансасы қасындағы [[Алтын Орда]] кезеңіндегі болған ''Лаэти'' асары. [[Ноғай ордасы]] кезеңінде балықшылардың тұрақты ''[[Үйшік]]'' қонысы [[Жайық|Жайық өзені]] [[саға]]сында орналасқан.

Казак-орыстар жаулап ала бастағанда [[1640]] ж. ''Яицкий городок'' аталған қалашық салынған. Жайықтың жоғарысында'' Верхний Яицкий городок'' (қазіргі [[Орал]] қаласы) деген қалашық салынғасын, ''Нижний Яицкий городок'' деп аталып кеткен, соңынан ол — ''Усть-Яицкий городок''.

[[Ресей империясы|Ресей ханшайымы]] [[Екатерина II]] ''Яик'' өзенін (Жайықтың [[Орыс тілі|орысша]] атауы) ''Урал'' деп атауын жарлығымен бекіткенде, қаланың атауы ''Гурьев городок'', ''Гурьев'' деп өзгертілген.

1920 жж. қысқа уақытқа большевиктер Гурьевті ''Чапаев'' деп қайта атаған.

1992 ж. бері қала атауы — Атырау.

== Этимологиясы ==
«Атырау» -лексикасы көбіне үлкен айдынды көлдің не теңіздің сала-салаға бөлініп, тармақтанып, шығанақтар мен арал, саға, мүйістер пайда болатын жағалауы. 
Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауын, теңіздің алабын қоса, жергілікті тұрғындар күні бүгінге дейін атырау деп атайды.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақтар|шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым=Атажұрт|орны= Алматы|баспасы=«Білік»|жыл=2003|томы=VIII |беттері=480 |барлық беті=480 |сериясы= |isbn=-5-7667-2054-8|тиражы= }}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
[[File:Герб гурьев.gif|thumb|left|400px|Гурьев таңбасы]]
ХVІ ғасырдың бірінші ширегінен бастап , Жайық-Каспий жағалауына Ресей патшасы өкіметінің саясатына шыдамаған және патша үкіметін мойындағысы келмеген қашқын орыс еріктілері, күнкөріс іздеген крепостной шаруалар, қылмыстық элементтерден тұратын Волга бойы казактары келіп қоныс тебе бастаған. Олар келе сала өз кәсіпшіліктерін ашып,балық аулау, балық тұздау қостарын ұйымдастырып, жатар тұрақ орындарын тұрғызады. Сол уақыттан бастап тұрғызылған тұрақтар «[[Үйшік]]» атанып кеткен.

Жайық-Каспий жолы Азия елдерімен басқа да елдерге жол ашатын «әрі қақпа,әрі кілт» болатынына көзі жеткен патша өкіметі,ХVІІ ғасырдың 30-шы жылдарының аяғында Ярославлдық көпес, бай саудагер Гурьевтер әулетіне Жайық бойында балық кәсіпшілігін ашуға және бекініс тұрғызуға рұқсат қағазын береді.
1640 жылы Гурьевтер әулетінің басшысы Гурий Назарьев, балалары Михаил, Иван және Андреймен Жайық бойына келіп қоныстанып, өнеркәсіптерін ашып, [[Жайық]] және [[Ембі]] өзені балықтарын өндірістік және сауда мақсатында пайдалана бастайды.

Бой көтерген қала мен балықшылық өндіріс табыстары осы өңірді мекендеуші байырғы қалмақтар мен орыс казактарының қызғаныштарын туғыза бастайды. Ақыры қашанда көршілерімен жауласып-қырқысып отыратын қала, қалмақтардың тонауына ұшырайды.

Жайық бойындағы бұл оқиға [[Астрахан]] әскерлері басшылығын елең еткізді.
Ағаштан тұрғызылған қорған қамал жаудан және өрттен қорғануға қорғаныс бола алмайтынына көздері жеткен патша үкіметі,теңіз маңы және Жайық бойының қорғанысын күшейту мақсатында, 1645 жылдың 18 ақпанында М.Гурьевке қаланы [[қамал]] етіп тұрғызуға рұқсат береді. Рұқсат қағазында қала қамалын Астрахан қаласының үлгісіндей етіп тұрғызу көрсетіледі.

Тас қала-қорғанның құрылысы 1647 жылдың 6 маусымда басталып кетеді. Тұрғызылып жатқан қала 1649 жылы казактар атаманы И.Кондырев бастаған казактар тобының шабуылымен тоналады. 
Жайық бойындағы тас қала-қамалдың құрылысы 15 жылдан соң 1662 жылы аяқталып, Гурьевтердің үлкен қаржылық шығынына шығады. ХVІІ ғасырдың аяғына таман және ХVІІІ ғасырдың басынан бастап, тас қала-қамалы ірі шекаралық қамалға айналады.

*1798 жылдың 11 желтоқсанындағы Патша жарлығымен Гурьев қаласы Орал әскери басшылығының қарауына беріледі.
*1865 жылы уездік қала болды. 
*1917 жылға дейін және одан кейінгі 15 жыл бойы Орал әскери облысының орталығы
*1925 жылдан [[Бөкей губерниясы]]ндағы Гурьев уезінің орталығы 
*1929 жылы [[Гурьев округі]]нің орталығы
*1930 жылы аудан орталығы
*1938 жылғы қаңтар айының 15-інен облыс орталығы. 
*1992 жылы ақпан айының 21-і күні ҚР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы Гурьев қаласын Атырау қаласы деп атау жөнінде қаулы қабылдады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://akimat-atyrau.kz/|title=Атырау қаласының ресми сайты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Климаты ==
Климаты қатты континенталды, жазда құрғақ ,ыстық, ал қыста ылғал қармен сипатталатын салқындық. Жазы [[жауын-шашын]]сыз, құрғақ, ыстық ұзаққа созылады. Қыс мезгілінде [[қар]] аз жауып, суық болады.
{{Қаланың ауа райы
 | Ені  = 70 
 | Жағдайы = 
 | Жер_ілік = Атырау
 | Дерекнама  = [http://www.pogoda.ru.net/climate/35700.htm Ауа Райы мен Климат]

 | Қаң_ор =-6.4           | Қаң_ор_ж-ш =14 
 | Ақп_ор =-6.3           | Ақп_ор_ж-ш =11
 | Нау_ор =0.8            | Нау_ор_ж-ш =15 
 | Сәу_ор =11.2           | Сәу_ор_ж-ш = 16
 | Мам_ор =18.4            | Мам_ор_ж-ш =25 
 | Мау_ор =24.5             | Мау_ор_ж-ш =18 
 | Шіл_ор =26.8             | Шіл_ор_ж-ш =10 
 | Там_ор =24.8            | Там_ор_ж-ш = 10
 | Қыр_ор =18.0            | Қыр_ор_ж-ш =8 
 | Қаз_ор =9.7            | Қаз_ор_ж-ш =16
 | Қар_ор =1.3           | Қар_ор_ж-ш =18
 | Жел_ор =-4.3           | Жел_ор_ж-ш =14
 | Жыл_ор =9.9             | Жыл_ор_ж-ш =175

 | Қаң_ор_мин =-9.4       | Қаң_ор_макс =-2.8 
 | Ақп_ор_мин =-9.9         | Ақп_ор_макс =-1.8
 | Нау_ор_мин =-3.1         | Нау_ор_макс =5.8
 | Сәу_ор_мин =6.1        | Сәу_ор_макс =17.2
 | Мам_ор_мин =12.8         | Мам_ор_макс =24.5 
 | Мау_ор_мин =18.4         | Мау_ор_макс =30.8
| Шіл_ор_мин =20.5         | Шіл_ор_макс =33.4 
 | Там_ор_мин =18.5         | Там_ор_макс =31.6 
 | Қыр_ор_мин =12.3         | Қыр_ор_макс =24.6
 | Қаз_ор_мин =5.0         | Қаз_ор_макс =15.3
 | Қар_ор_мин =-1.7         | Қар_ор_макс =5.1 
 | Жел_ор_мин =-7.0         | Жел_ор_макс =-1.1
 | Жыл_ор_мин =5.2         | Жыл_ор_макс =15.2

 | Қаң_а_мин =-37.9          | Қаң_а_макс =10.5 
 | Ақп_а_мин =-37.4         | Ақп_а_макс =15.0 
 | Нау_а_мин =-32.3          | Нау_а_макс =26.3 
 | Сәу_а_мин = -12.3        | Сәу_а_макс =32.5 
 | Мам_а_мин =-2.3         | Мам_а_макс =37.6
 | Мау_а_мин =2.3          | Мау_а_макс =41.9 
 | Шіл_а_мин =8.1          | Шіл_а_макс =42.7 
 | Там_а_мин =4.8         | Там_а_макс =41.6 
 | Қыр_а_мин =-5.7         | Қыр_а_макс =40.1 
 | Қаз_а_мин =-15.7         | Қаз_а_макс =29.6
 | Қар_а_мин =-29.8         | Қар_а_макс =19.9
 | Жел_а_мин =-35.8         | Жел_а_макс =11.8 
 | Жыл_а_мин =-37.9          | Жыл_а_макс =42.7  
}}
Атырау қаласы ендігі 47, -07 С., ұзақтығы 51-53 болатын жазы ұзақ, қысы қысқа күндермен сипатталады.

Қаңтар айындағы орташа температура -6&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап -12&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін, ал шілде айындағы орташа температура +24&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап +26&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін. Ең төменгі температура -38&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С, ең жоғары температура +45&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С.
[[Каспий теңізі]]не құйып, облыс орталығынан өтіп жатқан [[Жайық өзені]]нің арқасында ол жердегі температура судан алыс жердегі аудандардың температурасымен салыстырғанда төмен болып келеді.
Жауын-шашын болар-болмас деңгейде, жылына орташа 150 мм, 200 мм шамасында болады. Жел бағыты қаңтар айында оңтүстік-шығыс бағытта болса, ал маусым айында батыс бағытта болады.

== Әкімшілік бөлінуі ==
Атырау қалалық әкiмшiлiгінің құрамында 1 қала, 6 ауылдық округ (Алмалы, Атырау, Дамбы, Еркiнқала, Кеңөзек, Қайыршақты), 15 елдi мекен бар. Қалаға 2013 жылы [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]], 2018 жылы Балықшы, Жұмыскер ауылдық округтеріндегі [[Ақжайық (Атырау қалалық әкімдігі)|Ақжайық]], [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]], [[Көкарна (Атырау қалалық әкімдігі)|Көкарна]], [[Водниково]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]], [[Рембаза]] елді мекендері, 2019 жылы Геолог ауылдық округіндегі [[Геолог (ауыл)|Геолог]], [[Бірлік (Атырау қалалық әкімдігі)|Бірлік]], [[Новокирпичное]], [[Теңдік (Атырау облысы)|Теңдік]], [[Қарабатан]], [[496 разъезд]] елді мекендері қосылды. Қалалық әкімдік аумағына Махамбет ауданынан Алмалы ауылдық округіндегі [[Алмалы (Атырау облысы)|Алмалы]], [[Береке (Атырау облысы)|Береке]] елді мекендері берілді.

== Әкімдері ==
* Нұрпейіс Мақашев 1992-1993
* Бекболат Нарегеев 1993-1995
* Жалғас Тікенбаев 1995-1998
* Арыстанғали Әшімғалиев 1998-1999
* Дүйсенбай Тұрғанов 1999-2002
* Манас Тасыбаев 2002-2006
* [[Бергей Сәулебайұлы Рысқалиев|Бергей Рысқалиев]] 2006
* [[Сәлімжан Жұмашұлы Нақпаев|Сәлімжан Нақпаев]] 2006-2009
* Мереке Есмұратов 2009-2012
* Асқар Керімов 2012
* Серік Айдарбеков 2012-2014
* Нұрлыбек Ожаев 2014-2016
* [[Серік Жамбылұлы Шәпкенов|Серік Шәпкенов]] 2016-2018
* Әлимұхаммед Құттымұратұлы 2018-2020
* Қайрат Оразбаев 2020-2022
* Мейірім Қалауи 2022-2023
* Шәкір Кейкін 2023-

== Халқы ==
Тұрғыны 1897 жылы 9,3 мың, 1959 жылы 78,1 мың, 1970 жылы 114,2 мың, 1979 жылы 130,9 мың, 2012 жылы 182,8 мың адам болды.&lt;br /&gt;2014 ж.  қала әкімшілігі тұрғындарының саны 280,6 мың адам құрады, оның ішінде:
* Атырау қаласы — 195,6 мың адам;
* [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]]  — 17,1 мың адам;
* [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер кенті]] — 10,4 мың адам;
* Ауылдық тұрғындар -57,5 мың адам;

{| class=&quot;wikitable&quot;      
|-
! 1959 !! 1970 !! 1979!! 1989!! 1999 !! 2009 !!2010 !!2011 !!2012 !! 2013!!2014 !!2015 !!2016 &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-cities.htm|title=Қазақстан / Qаzаqstаn|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
|-
| 78 143 || 114 277 || 130 916 || 149 261 || 142 497 || 165 387 ||171 900 ||176 937 ||182 866 ||189 211 ||195 674 ||217,866 ||226,042
|}
Атырау қаласында 84 ұлт өкілдері тұрады.
Облыстың 2014 жыл басындағы деректер бойынша жекеленген этностар құрамы төмендегідей:&lt;ref&gt;2014 жыл басына Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны. Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі.&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Барлық ұлттар!! қазақтар !! орыстар !!корейлер!! татарлар !! өзбектер !!украиндар !! немістер!! басқалары 
|-
| 280 600 ||239 905 || 29 616|| 2 945 || 1 952 || 1 055 || 735 || 407 || 3 985
|}
2019 жылғы статистикалық деректер бойынша Атырау қаласында туғандар саны 9 760, ал өлгендер саны 1 920 адамды құрады. Табиғи өсім 7 840 адам. Келген адамдар саны 16 130, кеткен адамдар саны 13 311 болды. Туылым коэффициенті (1000 адамға) 27,9, өлім-жітім коэффициенті (1000 адамға) 5,49 болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://stat.gov.kz/region/252311/dynamic|title=ҚР өңірлерінің статистикасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Экологиясы ==
Атырау қаласы кәсіпорындардың ортасында қалуда. Ауаны ластаушылардың 80-85 пайызын мұнай тасымалымен және мұнай өңдеумен айналысатын кәсіпорындар құрайды. Атырау қаласындағы өндіріс орындарының ауаға лас қалдықтарды тарату көрсеткіштері артып, ол жылына бір мың тоннадан асып тұр. Ірі кәсіпорындар әлі күнге тазарту құрылғыларымен жабдықталмаған. Сөйтіп зиянды шығарындылар еш сүзгіден өтпестен қала аумағына таралып жатыр. 

[[Қазтрансойл|«ҚазТрансОйл» АҚ Атырау мұнай құбыры басқармасы]] көмірсутегі қоспаларын 68,7 пайыз көлемінде, [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«Атырау мұнай өңдеу зауыты» ЖШС]] – 22,79, «Атырау жылу электр орталығы» көміртегі тотығын 46,08 пайыз, [[Каспий құбыр желісі консорциумы|«Каспий құбыр консорциумы-Қ» АҚ]] – 19,57, «Атырау жылу электр орталығы» ЖШС азот диоксидін – 73,2, Атырау мұнай өңдеу зауыты күкірт диоксидін 52,54 пайыз мөлшерінде ауаға шығаруда.

Атырау қаласында атмосфералық ауаның сапасын анықтайтын сегіз стансадан автоматты түрде тәулік бойына ауа құрамын анықтайтын сынама алынады. Соның ішінде «ВестОйл» ЖШС-нің базасы аумағында орналасқан стансадан күкіртті сутегінің шектеулі мөлшері концентрациясынан  асып кететіні анықталып отыр.&lt;ref&gt;Атырау газеті, 03.06.2015&lt;/ref&gt;

Қаланы улап жатқан негізгі 3 ошақ бар. Біріншіcі – мұнай компаниялары. Екіншісі – қаладан шыққан тұр­мыстық қалдықтарды көмуге арналған полигон. Үшіншісі – қаланың екі жақ шетінде орналасқан қалдық суларды төгетін булану алаңы.&lt;ref&gt;«Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газеті, 08.08.2020&lt;/ref&gt;

==Кәсіпорындары ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Кестеде 1000-нан астам қызметкері бар Атырау қаласының ірі кәсіпорындары көрсетілген&lt;ref&gt;KazDATA: все крупные компании Атырау и Казахстана&lt;/ref&gt;
|-
! Кәсіпорындар !! Қызмет түрі
|-
| «АРИАДНА» ЖШС||Инженерлік құрылыстарын салу
|-
| «СИЧИМ С.П.А., КАЗАХСТАН» бөлімі || Мұнай және газ магистральдық құбырларын салу
|-
| «АТЫРАУ ЖЫЛУ-ЭЛЕКТР ОРТАЛЫҒЫ» АҚ	 || Жылу электр станцияларының электр қуатын өндіруі
|-
| [[Теңізшевройл|«ТЕҢІЗШЕВРОЙЛ» ЖШС]]|| Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «БОЛАШАҚ-АТЫРАУ» ЖШС|| Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «ФИРКРОФТ ИНЖИНИРИНГ СЕРВИСИЗ ЛИМИТЕД КАЗАХСТАН ЖШС» || Жұмыспен қамту агенттігінің қызметі
|-
| «НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ Н.В.» бөлімі || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «ПСН КАЗСТРОЙ» АҚ || Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «CAPITAL COMPLEX CATERING» ЖШС || Мейрамханалар мен тамақ беру қызметі
|-
|«ЮЛМАР-СЕРВИС» ЖШС || Изоляциялау жұмыстары
|-
| «КОНСОРЦИУМ «ISKER» ЖШС || Басқа топтамаларға енгізілмеген өзге де инженерлік құрылыстар салу
|-
| «ДЕНХОЛМ-ЖОЛДАС» || Арнайы мамандықтарды талап ететін өзге де құрылыс жұмыстары
|-
| «ҚАЗМҰНАЙГАЗ - БҰРҒЫЛАУ&quot; СЕРВИСТІК БҰРҒЫЛАУ КӘСІПОРНЫ» ЖШС || Мұнай және табиғи газ өндірісін техникалық қолдау
|-
| [[Ембімұнайгаз|«ЕМБІМҰНАЙГАЗ» АҚ]] || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«АТЫРАУ МҰНАЙ ӨҢДЕУ ЗАУЫТЫ» ЖШС]] || Мұнай өңдеу өнімдерін өндіру
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Атырау кәсіпорындары 
|-
! Теңізшевроил кеңсесі !! Атырау «НКОК» кеңсесі  !! Атырау мұнай өңдеу зауыты
|-
| [[Сурет:Атырау. Теңізшевроил кеңсесі.jpg|ортаға|300px]] || [[Сурет:Атырау. НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ.jpg|ортаға|300px]]|| [[File:Атырау АМӨЗ.jpg|ортаға|250px]]  
|}

== Көлік және инфрақұрылым ==
Қазіргі таңда Атырау қаласында көліктің барлық түрлері де дамыған.[[Сурет:Атыраудағы экологиялық таза автобустар.jpg|thumb|right|300px|Атыраудағы экологиялық таза автобустар]]
'''Қоғамдық көлік.''' Атырау қаласының [[Автобустың маршруты|маршрут желісі]] күні бүгінге 51 маршрут жұмыс атқаруда. 2013-2015 жылдары аралығында қалаішілік маршрутында қызмет көрсететін «АйсТрансХолдинг» ЖШС-і өз қаражаты есебінен 51 дана [[автобус]] сатып алды. 
Қоғамдық көліктер [[GPS]] – мониторинг жүйесін қолданады, ол онлайн режимінде қалалық қоғамдық көліктердің маршруттары, аялдамалар және көліктің ағымдағы жағдайы туралы ақпараттарды ұсынады.

«Атырау» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясының қатысуымен «Atyrau-Avtopark» автобус паркі құрылып, оған Семей қаласынан 65 жаңа автобус сатып алынды. 2020 жылы «Ақ Жайық Автопарк» ЖШС-і экологиялық тұрғыдан қоршаған ортаға лас шығарынды шығармайтын 160 жаңа автобус алды. 
2021 жылдан бастап автобустар санын 140-тан 250-ге дейін көбейтуді жоспарлап отыр. Бұл саптағы 220 автобус мүмкіндігі шектеулі азаматтардың қажеттіліктері үшін толық бейімделген.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ernur.kz/kazakstan/atyrauda-metanmen-zhuretin-avtobustar-zholgha-shykty|title=Атырауда метанмен жүретін автобустар жолға шықты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

Қалада троллейбус жүйесі 1996 жылдың 09 қыркүйегінде ашылып, 1999 жылдың 29 сәуірінде оның қозғалысы тоқтатылды. Бір ғана маршрутта 5 троллейбус қызмет көрсетті.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://transphoto.org/city/402/|title=Троллейбус компаниялары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Темір жол көлігі.''' Атырау арқылы өтетін темір жол вокзалынан 13 бағыт бойынша 24 поезд кесте бойынша жолаушылар тасымалын қамтиды. Темір жол Атырауды Қазақстанның [[Алматы]], [[Ақтөбе]], [[Астана]] сияқты ірі қалаларымен, сондай — ақ Ресейдің ([[Мәскеу]], [[Саратов]], [[Волгоград]], [[Астрахан]]), Тәжікстанның ([[Куляб]], [[Худжанд]], [[Душанбе]])  қалаларымен және Өзбекстан астанасы-[[Ташкент]]пен байланыстырады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://atyrau.invest.gov.kz/kz/about/infrastructure/|title=Инфрақұрылым|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Әуе көлігі.''' Атырау әуежайынан келесі бағыттар бойынша рейстер ұшырылады:[[File:Атырау әуежайы.jpg|thumb|right|300px|Атырау халықаралық әуежайы]]
{{Airport-dest-list| {{flagicon|Қазақстан}} [[Air Astana]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Ақтау]], {{flagicon|Түркия}} [[Ататүрік атындағы халықаралық әуежай|Ыстамбұл]], {{flagicon|Нидерланд}} [[Схипхол|Амстердам]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Qazaq Air]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Ақтөбе халықаралық әуежайы|Ақтөбе]],{{flagicon|Қазақстан}}[[Орал халықаралық әуежайы|Орал]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Bek Air]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]]| {{flagicon|Қазақстан}} [[SCAT]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Актау]], {{flagicon|Әзірбайжан}} [[Баку әуежайы|Баку]]
| {{flagicon|Ресей}} [[Аэрофлот]]|{{flagicon|Ресей}} [[Шереметьево әуежайы|Мәскеу-Шереметьево]]}}
Қабылдайтын әуе көлігі түрлері: Ан-12, [[Ан 24|Ан-24]], Ан-26, Ан-28, Ан-30, [[Ан-32]], [[Ан-72]], Ан-74, [[Ан-124]], Ил-62, Ил-76, [[Л-410]], Ту-134, Ту-154, Як-40, Як-42, [[Airbus A320|Airbus A319]], [[Airbus A320]], Airbus A321, ATR 42, ATR 72, [[Boeing 707]], [[Boeing 737]], [[Boeing 747]], [[Boeing 757]], Boeing 767, және тағы да басқа 3-4 кластағы ӘК түрлері, барлық типтегі [[тікұшақ]]тар.

== Атырау қаласының көпірлері ==
[[1965 жыл]]ы [[28 тамыз]]да [[Жайық|Жайық өзені]] арқылы өтетін қаладағы алғашқы темірбетон көпір салынып, пайдалануға берілді. Көпірдің ұзындығы 259 метр, биіктігі 10 метр. «Орталық» көпір Сәтбаев даңғылы мен Абай көшесін байланыстырады. Символикалық рөлі Европа мен Азияны жалғастырады.

Қаланың солтүстік бөлігінде [[1985 жыл]]ы Ғаббас Берғалиев көшесінің бойымен айналма көпір пайдалануға берілді. Ұзындығы 200, ені 17 метр, ол А-27 Ақтөбе - Астрахан тас жолында қала арқылы өтетін транзиттік автомобиль жолына айналды.
[[Сурет:Атырау көпірлері.jpg|thumb|right|350px|[[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын жалғайтын автомобиль және жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер]]
[[2001 жыл]]ы «Тәуелсіздікке 10 жыл» аспалы «жаяу жүргіншілерге арналған» көпір салынды. Ұзындығы 551 метрлік көпір Гиннестің рекордтар кітабына әлемдегі ең ұзын жаяу жүргіншілер көпірі ретінде енгізілген.
[[2008 жыл]]ы қаланың оңтүстік бөлігінде [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]] шағын аудандарын байланыстыратын «Балықшы» көпірі салынды. Ұзындығы 484,4 м, ені 23,9 м.

Осы жылы Балықшы-Перетаска көпірі пайдалануға берілді. Ұзындығы 63,7 м, ені 14 м. Ол Балықшы шағын ауданы мен Мирный және [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]] шағын аудандарын жалғастырушы рөлін атқарады.

[[2009 жыл]]ы Сұлтан Бейбарыс даңғылын жалғастыратын көпір ашылды. Өткізу қабілеті тәулігіне 5-7 мың автомобильді құрайтын төрт жолақты көпір, ұзындығы 800 м кіреберіс жолдармен, ұзындығы 380,7 м және ені 22 м, жүріс бөлігінің ені 16 м. Екі жағынан жаяу жүргінші жолы 2,5 метр құрайды. Сұлтан Бейбарыс даңғылы бойындағы көпір теміржол вокзалын (сол жағалау) және оң жағалаудағы «Атырау» халықаралық әуежайын байланыстырады.

Осы жылы қаланың [[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын (Әуезов даңғылынан Ғұмаров көшесіне) жалғайтын «Мұнайшы» көпірі пайдалануға берілді. 4 жолақты көпірден тәулігіне 5-7 мың автомобиль өтеді. Көпірдің жалпы ұзындығы 693 метр, ұзындығы 483 метр және ені 17 метр. Жүріс бөлігінің ені 14 метр, екі жағында ені 1 метр 2 жаяу жүргіншілер жолы бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://rus.azattyq.org/a/Atyrau_bridge_opening_salary/1784299.html|title=Атырау қаласындағы көпірдің тұсаукесері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

[[2010 жыл]]ы Мечников пен Баймұханов көшелерін жалғайтын көпір салынды. Ұзындығы 770, ені 23,5 метр. Ол қаламыздың 370 жылдығына орай ашылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=6cnh0nQg_ug|title=Атырау қаласындағы көпірлер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Мәдениеті ==
Атырауда [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]], [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония]], Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы орналасқан. [[Атырау халық ұлт аспаптар оркестрі|Дина Нұрпейісова атындағы халық ұлт-аспаптар оркестрі]] жұмыс жасайды.

[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]], Қазақстандағы мезозой дәуірінен сыр шертетін жалғыз палеонтологиялық мұражайы Атырау қаласында орналасқан.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=cT0rkEH4xWw|title=Палеонтологиялық мұражай жаңғыртылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt; [[Атырау облыстық өнер мұражайы|Ш.Сариев атындағы Атырау облыстық көркемсурет және қолданбалы сәндік өнер мұражайы]], кинотеатрлар, мәдениет және демалыс паркі, қонақ үйлер т.б.жұмыс істейді.

«Ғ.Сланов атындағы Атырау облыстық ғылыми әмбебап кітапхана», Атырау облыстық балалар кітапханасы, Облыстық көрмейтін және нашар көретін азаматтар кітапханасы, №1,2,3 Атырау қалалық орталық балалар кітапханалары қала тұрғындарына өз қызметтерін көрсетуде.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония|Н.Жантөрин атындағы филармония]] !! [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]] !! Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы !! [[Атырау облыстық өлкетану мұражайы|Атырау тарихи-өлкетану мұражайы]]
|-
| [[Сурет:Atyrau filarmonia(dom radio).jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау облыстық драма театры.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау тарихи-өлкетану мұражайы.jpg|ортаға|200px]]
|}

==Сәулеті және көрікті жерлері==
Атырау архитектуралық құрылысы жағынан үшке бөлінеді. Жайықтың оң жағасындағы ескі қалада негізінен ''20 ғасырдың басында'' салынған бір қабатты ағаш және кірпіш үйлер кездеседі. Орталық бөлігінде екі қабатты тас үйлер, ''4 – 5 қабатты тұрғын үйлер'' мен мекеме жайлары бар. Өзеннің сол жағалауында кеңес өкіметі жылдары Ембімұнай кенті мен мұнай айыру зауытының қалашығы пайда болды. [[Жайық]]қа салынған көпір (''1965'') [[Еуропа]] мен [[Азия]] құрлықтарында жатқан қаланың екі бөлігін байланыстырады.

Атырау қаласының заманауи сәулетіне Исатай мен Махамбет алаңы, Иманғали мешіті, XIX ғасырда салынған [[Успен соборы|Православ шіркеуі]], (бұл шіркеу Атырау қаласында тұрғызылған алғашқы ғимарат), Marriott қонақ үйі, Алмагүл ықшам ауданы, соңғы үлгіде салынған спорт, мәдениет сарайларын айтуға болады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nur.kz/leisure/tourist-routes/1721256-dostoprimecatelnosti-atyrau/|title=Атыраудың көрікті жерлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Иманғали мешіті]] !! [[Успен соборы]] !! Marriott қонақ үйі
|-
| [[Сурет:Атырау. Иманғали мешіті.jpg |ортаға|300px]]|| [[Сурет:Атырау. Успен соборы.jpg|ортаға|300px]] ||[[Сурет:Marriott қонақ үйі.jpg|ортаға|300px]]
|}

== Саябақтары ==
Қазір Атырау қаласында 6 саябақ бар. Жеңіс саябағы, «Алмагүл» ықшам ауданындағы саябақ,  «Балықшы» ықшам ауданындағы саябақ, ретро паркі, №1 және №2 ықшам ауданындағы, және «Тұрғындар қалашығындағы» саябақтар. Саябақтардың аумағы 10 гектарға жетеді. Олар жасыл желектерден, аллеялардан, абаттандырылған жолдардан, орындықтар мен серуендеу алаңдарынан тұрады. Сонымен қатар танымал тұлғаларға ескерткіштер, субұрқақтар, мүсіндер және т.б. бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=В.Гузиков. Атырау қаласындағы саябақтар жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтар сияқты өсуде|title=Атырау облысының ақпараттық ресурсы 07.08.2019.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Жеңіс» саябағы''' — Ұлы Отан соғысы жауынгерлерін еске алуға арналған мәңгілік алау арқылы таныс. Кіре беріс қақпадан кейін әскери техниканың нақты үлгілері қойылған. Мұнда [[Ан-2|ұшақ]], [[Т-34|танк]], зеңбірек, бронетранспортер т.б. көруге болады. Жеңіс саябағындағы &quot;Тағзым Аллеясы&quot; алаңында Ұлы Отан соғысының атыраулық қаһармандарына арналған 14 бюст орнатылған. Парктің орта тұсында аспанға бағытталған найзаның жанында орналасқан Мәңгілік алау бар. Сондай-ақ, парк құрамында «Естелік қабырғасы» бар. Ол бірнеше ондаған ірі гранит плиталардан тұрады, олардың үстінде Екінші дүниежүзілік соғыстан оралмаған Атырау облысы тұрғындарының есімдері жазылған. Саябақта  қаза тапқан интернационалист жауынгерлерді, сондай-ақ тәжік-ауған шекарасында қаза тапқан қазақстандық жауынгерлерді еске алуға арналған [[ескерткіш]] орнатылған.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://tumba.kz/putevoditel/48-%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C/25303-park_pobedy_atyrau.html|title=Атырау бойынша нұсқаулық: Жеңіс паркі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Ретро Парк саябағы''' — өткен ғасырдың елуінші жылдарындағы [[Неоклассицизм|неоклассикалық]] үлгіде салынған. Оның негізгі аумағын парк аллеялары құрайды. Бұл саябақ [[Жайық]] өзенінің жағалауы мен [[Мұнайшылар қалашығы|«Тұрғындар қалашығының»]] аралығында орналасқан. Саябақта әртүрлі павильондар, амфитеатр, түрлі түсті жарықпен әрленген су бұрқақтары, ретро стиліндегі дәмхана т.б. бар. Орта тұсында жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер,  жасанды тоғандар және басқа да сәулет туындылары орналасқан. Саябақта &quot;Дос-Мұқасан&quot; музыкалық ансамбліне орнатылған  ескерткіш бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://merei-m.kz/ru/2017/12/09/atyraudy-zha-a-retro-sayaba-y/|title=Атыраудың жаңа ретро-саябағы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Жастар саябағы''' — Жайық өзенінің Еуропа бөлігіндегі жағасында орналасқан. Саябақта жүгіру, велосипед, жаяу жүргіншілер жолы салынған. Мұнда көлеңкелі конструкциялы жазғы мобильді кафелер, балалар мен ересектерге арналған алаңдар, спорт жабдықтары, аттракциондар бар. Аумағы – 6,5 гектар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kaz.inform.kz/news/atyrau-kalasynda-zhastar-sayabagy-ashyldy_a3701949/|title=Атырау қаласында Жастар саябағы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Жеңіс саябағы !! Ретро парк !! Жастар саябағы
|-
| [[Сурет:Атырау. Жеңіс саябағы.jpg |орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Ретропарк.jpg|орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Жастар саябағы.jpg|орта|280px]]
|}

== Атырау қаласының ескерткіштері ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Танымал тұлғаларға арналған ескерткіштер
|-
! Сұлтан Бейбарыс ескерткіші !!Исатай-Махамбет ескертіші!! Үш биге арналған ескерткіш !! Халел Досмұхамедов ескерткіші
|-
| [[Сурет:Атырау. памятник Султану Бейбарысу.jpg |орта|250px]] ||[[File:Исатай Махамбет.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Үш биге ескерткіш.jpg|орта|250px]] || [[File:Atyrau university.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Ақын-жазушыларға арналған ескерткіштер
|-
! Әбу Сарсенбаев ескерткіші!! Хамит Ерғалиев ескерткіші !! Фариза Оңғарсынова ескерткіші !! Жұмекен Нәжімеденовке ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Абу Сарсенбаев.jpeg|орта|250px]]|| [[Сурет:Атырау. Х.Ерғалиевқа ескерткіш.jpg|орта|250px]]|| [[Сурет:Ф.Оңғарсынова ескерткіші.jpg |орта|200px]] ||[[Сурет:Атырау. Ж.Нәжімеденов ескерткіші.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Күйшілер мен әншілерге арналған ескерткіштер
|-
! Құрманғазы Сағырбаев ескерткіші !! Дина Нұрпейсова ескерткіші !! Қаршыға Ахмедияров ескерткіші !!Атырау. Дос Мұқасанға ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Құрманғазы ескерткіші.jpg|орта|200px]]|| [[Сурет:Атырау. Дина Нурпейсова ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Қаршыға Ахмедияров ескерткіші.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Дос Мұқасан.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Соғыс ардагерлеріне арналған ескерткіштер
|-
! Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш !!Қайырғали Смағұлов ескерткіші !! Хиуаз Доспановаға ескерткіш !!Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш аллея
|-
| [[Сурет:Атырау. Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш.jpg|орта|280px]]||[[Сурет:Атырау. Қайырғали Смағұлов ескерткіші.jpg |орта|150px]]  || [[Сурет:Атырау. Хиуаз Доспановаға ескерткіш.jpg|орта|200px]]||[[Сурет:Атырау. Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Әртүрлі ескерткіштер
|-
! Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш !! Молекула ескерткіші !! Бекіре балығына ескерткіш !! Әлші (асық) ескерткіші
|-
| [[File:Атырау. Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш.jpg|орта|220px]]|| [[Сурет:Атырау. Молекула ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Бекіре балығына ескерткіш.jpg|орта|150px]]|| [[Сурет:Атырау. Әлші (асық) ескерткіші.jpg|орта|220px]]
|}

== Спорты ==
Атыраудан Токиодағы Олимпиадаға елдің құрама командасында ескек есу бойынша спорт шебері А.Круглов қатысты. Боксшы Б.Теміров Олимпиадалық ойындарға, әлемдік, еуропалық сайыстарға қатысып, үш дүркін КСРО чемпионы болды. Атырау ескекшілері  Д.Савин, А.Сафарян, С.Сергеев Қазақстанның бірнеше дүркін чемпиондары. [[Арман Константинұлы Шылманов|Арман Чилманов]]  84 кг салмақты таэквондодан 2008 жылғы Олимпиялық ойындардың қола медалі иегері. [[Сәния Махамбетова]] самбо және дэюдо күрестері бойынша халықаралық және республикалық сайыстарда бірнеше рет жеңістерге жетті.

'''[[Атырау (футбол клубы)|«Атырау» футбол командасы]]''' республика чемпионатының 2 дүркін қола жүлдегері (2001 және 2002 жылдар),  2009 жылы Қазақстан кубогының иегері. Қазақстан кубогының иегері.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://qfl.kz/ru/team/1/|title=OLIMPBET Премер лигасы Атырау|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

''' [[Бейбарыс (шайбалы хоккей)|«Бейбарыс» хоккей клубы]] ''' 4 дүркін Қазақстан чемпионы (2010/2011, 2011/2012, 2015/2016 және 2018/2019).&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%91%D0%B5%D0%B9%D0%B1%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%81|title=«Бейбарыс» хоккей клубы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Атырау» волейбол командасы ''' 2003 және 2006 жылғы еліміздің чемпионы, 4 рет Қазақстан кубогының иегері -2000, 2009, 2010, 2015

'''«Атырау Барыстары»''' баскетбол командасы  Қазақстан біріншілігінің 2-рет алтын (2010/2011, 2015-2016), 7-дүркін күміс жүлдегері. (011/2012, 2012/2013, 2013/2014, 2016/2017, 2017/2018, 2018/2019, 2019/2020.&lt;ref&gt;http: //www. bcbarsyatyrau.kz/&lt;/ref&gt;

Спорт нысандарынан Атырау қаласының орталық [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] бар. Қасында спорт комплексі және жүзу бассейні орналасқан. Денешынықтыру және сауықтыру орталығында (ФОК)  әртүрлі спорт секциялары жұмыс жасайды.
[[Атырау мұз айдыны]] сарайында хоккейден еліміздің біріншілігінің ойындары өтеді. Теннис орталығында үлкен теннис ойнауға арналған 4 ашық және 4 жабық алаң бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://24.kz/kz/archive/zha-aly-tar/t-uelsizdikke-25-zhyl/item/154229-khaly-araly-talap-a-saj-tennis-ortaly-y-ashyldy|title=Атырауда халықаралық талапқа сай теннис орталығы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Спорт нысандары
|-
! [[Атырау мұз айдыны|Мұз айдыны сарайы]] !! Атырау Теннис орталығы !! [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] !! Байдарка және каноэ спорты
|-
| [[Сурет:Атырау. Мұз айдыны сарайы.jpg|ортаға|200px]]|| [[File:Атырау Теннис орталығы.jpg|ортаға|250px]] || [[File:Munaishy stadium.jpg|ортаға|200px]] || [[File:Атыраудағы байдарка және каноэ спорты.jpg|ортаға|200px]]
|}

== Білім жүйесі ==
=== Мектепке дейінгі мекемелер ===
Мектепке дейінгі мекемелердің құрамына мектепке дейінгі жастардағы балалардың күндізгі уақытта және тәулік бойы болатын жалпы типтегі (бала бақшалар, балалар яслиі, балалар үйі, мектепке дейінгі балалар үйі) мекемелері, ақыл-ой және дене бітімі дамуында ауытқулары бар арнайы мектепке дейінгі мекемелер, аурушаң балаларды салауаттандыруға арналған жазғы демалыс орындары кіреді. Атырау қаласы бойынша 46 балабақшада 13 863 бүлдіршіндер тәрбиеленуде.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://goroo-atyrau.kz/balabakshalar.html|title=Атырау қаласының білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Мектептегі білім ===
Атырау қаласының 61 мектебінде, оның ішінде Атырау облыстық дарынды балаларға араналған казақ-түрік лицейі, Атырау облыстық дарынды балаларға арналған мамандандырылған мектеп-лицей-интернаты, Ағышын тілін терең оқытатын техникалық гимназия, Атырау қалалық білім бөлімінің қалалық лицейі, Облыстық дарынды балаларға арналған мектеп-интернат, Үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мамандандырылған №30 мектеп-гимназия, Облыстық ұлттық гимназия, №34 лингвистикалық мектеп-гимназия, Н.Тілендиев атындағы облыстық &quot;Кіші өнер академиясы&quot;. Назарбаев Зияткерлік мектебі сияқты білім ордаларында 73 690 оқушы білім алуда.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://biznesinfo.kz/usefullinks/page/shkoly-atyrau-i-atyrauskoy-oblasti--adres--telefon|title=Атырау қалалық білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Жоғары оқу орындары === 
'''[[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]''' —2001 жылы құрылып, білім және ғылым министрлігі берген лицензия негізінде еңбек нарығында табысты жұмыс істейді. Институт -күндізгі және сырттай оқыту формалары бойынша қазақ және орыс тілдерінде 16 мамандық бойынша [[Сурет:АИГИ корпус №2.jpg|thumb|right|300px|'''Атырау инженерлік-гуманитарлық институты''']]жоғары-кәсіптік мамандар (бакалавриат) даярлайтын жоғары оқу орны. Институт жоғары білікті кадрларды даярлау бойынша маңызды ғылыми және оқу орталығы болып саналады. Институт инновациялық бағдарламаларды сәтті іске асырағаны үшін 2004 жылы Еуропа кәсіпкер қауымдастығының «INSAM» алтын медалімен (Женева, 2005 ж), Халықаралық «Алтын Құйма» (CBS Consult, Мәскеу, 2007) марапатталды. &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aigi.kz/language/kk/|title=Атырау инженерлік-гуманитарлық институты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Халел Досмұхамедов атындағы Атырау университеті]]''' —Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде өзіндік тарихы мен тәжірибесі бар халықаралық деңгейдегі бәсекеге қабілетті мамандар даярлайтын жоғары оқу орындарының бірі. Университет 1950 жылы 14 маусымда мұғалімдер институты ретінде ашылды. 1955 жылы мұғалімдер институты педагогикалық институтқа айналды. 1994 жылы педагогика институты Атырау университеті болып құрылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://asu.edu.kz/university/|title=Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Атырау мұнай және газ университеті|Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті]]''' —еліміздің мұнай-газ саласы мен Батыс Қазақстан облысының экономикасын, білімі мен ғылымын жетілдіруге үлкен үлес қосуда. Атырау Мұнай және газ университеті Батыс Қазақстанның Білім және ғылым орталығына айналуда және Қазақстанның мұнай-газ саласындағы шығармашыл жастар мен өнеркәсіптік кәсіпорындар ұжымдары арасында лайықты құрметке ие болды. Атырау Мұнай және газ университеті еліміздің мұнай-газ саласы үшін жоғары білікті мамандарды даярлау бойынша Қазақстан Республикасының жалғыз мамандандырылған жоғары оқу орны болып табылады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aogu.edu.kz/|title=Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Колледждері ===    
*[[Атырау аграрлы-техникалық колледжі]] 
*Атырау балық өнеркәсібі колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://edu-kz.com/kz/kolledzhder/atyraudagy-balyq-sharuashylygy-kolledzhi|title=Атырау балық өнеркәсібі колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
[[Сурет:Атырау. Қазақстан-Канада жоғарғы мұнай колледжі (APEC ).jpg|thumb|оңға|450px|Атырау. Жоғары мұнай колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ticketon.kz/kz/place/vysshij-kolledzh-apec-petrotechnic|title=Жоғары мұнай колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;]]
*Атырау бизнес және құқық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://2gis.kz/atyrau/firm/70000001034596018|title=Атырау бизнес және құқық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау жоғарғы медицина колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://2gis.kz/atyrau/firm/70000001034595563|title=Атырау жоғарғы медицина колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://college.aigi.kz/|title=Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау индустриалды колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/kz/college/view/15|title=Атырау индустриалды колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау сервис колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/ru/college/view/5|title=Атырау сервис колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау энергетика және құрылыс колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/kz/college/view/1|title=Атырау энергетика және құрылыс колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*С.Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://vipusknik.kz/kz/institutions/college/atyrauskiy-politekhnicheskiy-kolledzh-im-salamata-mukasheva|title=С.Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Д.Нұрпейсова атындағы музыка колледжі (академиясы)&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://musiccollege.kz/|title=Д.Нұрпейсова атындағы музыка колледжі (академиясы)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Каспий маңының қазіргі заманғы колледжі (ПСК)&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://psvk.edu.kz/%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%BB%D0%B5%D0%B4%D0%B6-%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%85%D1%8B/|title=Каспий маңының қазіргі заманғы колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Жоғарғы мұнай колледжі (APEC)&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://vipusknik.kz/kz/institutions/college/vysshiy-kolledzh-apec-petrotechnic?ysclid=m3gzy0xxfx185332536|title=APEC PetroTechnic жоғары колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Қ.Дүтбаева атындағы гуманитарлық колледж&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://gumcollege.edu.kz/|title=.Дүтбаева атындағы гуманитарлық колледж|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Мұнай және газ технологиялық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.inatyrau.kz/catalog/index/237772/atyrauskij-tehnologiceskij-kolledz-nefti-i-gaza|title=Мұнай және газ технологиялық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*«Болашақ» кәсіби-гуманитарлық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/kz/college/view/18|title=Атырау Жоғары көпсалалы «Болашақ» колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Денсаулық сақтау ісі ==
Гурьевте тұрған әскери бөлімде алғаш рет 15 орындық [[аурухана]] ашылған. 1901 жылы осы ауруханаға арналған 2 үй салынып, оның біреуі  хирургиялық, біреуі басқа ауруларды емдеу орны боп белгіленген және 1 дәрігер, 2 фельдшер жұмыс жасаған. [[Сурет:Атырау. №2 қалалық емхана.jpg|thumb|right|300px|Атырау.1951 жылы салынған мұнайшылар ауруханасы]]Ұлы Отан соғысы жылдарында Атырау қаласына 2 [[госпиталь]] орналастырылды. 1967 жыл мен 1987 жылдың аралығында облыстық аурухананың, балалар ауруханасының, перзентхананың, облыстық онкологиялық және туберкулезді емдеу диспансерінің жаңа үйлері іске қосылды.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=Ғарифолла Шәңгереев, Өнербай Жанбала|бөлімі=|бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Атырау медицинасының шежіресі |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Алматы|баспасы=&quot;Арыс&quot;|жыл=2010|томы= |беттері=|барлық беті=308|сериясы= |isbn=978-601-291-007-0|тиражы=1000 }}&lt;/ref&gt;

Қазіргі кезде Атырау облыстық ауруханасы, балалар ауруханасы, №2 Атырау облыстық ауруханасы (Облыстық жұқпалы аурулар ауруханасы), Атырау қалалық медициналық жедел жәрдем станциясы, қалалық перзентхана, ЖИТС алдын алу және онымен күресу орталғы, балалар стоматологиясы, өкпе аурулар санаториясы, кардиология орталығы, көз аурулар ауруханасы, қан орталы, наркологиялық диспансері, онкологиялық диспансері, патологоанатомия бюросы, перинаталдық орталық, психиатриялық жүйке аурулар ауруханасы (Психикалық сауықтыру орталығы), тері-венерология диспансері, туберкулезге қарсы күрес диспансері, теміржол ауруханасы, орталық нерв жүйесі зақымдалған балаларға арналған сәбилер үйі т.б. дәрігерлік ұйымдар жұмыс жасайды.

== БАҚ ==
=== Газет-журналдары ===
[[File:Атырау газеті.jpg|оңға|200px]]'''[[Атырау (газет)|«Атырау» газеті]]''' —Қазақстанның батыс өлкесіндегі алғашқы ұлттық басылымдардың бірі. Оның негізін қалап, материалдық базасын жасақтап, алғашқы нөмірлерін шығарған 1923 ж. Гурьев уездік партия комитетінің бірінші хатшысы болған Төлепкерей Өтеулиев. Алғашқы саны «Ерік» деген атаумен 1923 жылы сәуір айында шықты. «Атырау»  аймақтың тыныс-тіршілігін қалың оқырманға жеткізіп келе жатқан облыстық газет.&lt;ref&gt;Егемен Қазақстан. 02.11.2018&lt;/ref&gt;
[[File:Прикаспийская коммуна.jpg|оңға|200px]]
'''[[Прикаспийская коммуна|Прикаспийская коммуна газеті]]''' —орыс тілінде шығатын облыстық қоғамдық-саяси газет. Газет 1920 жылдың 26 ақпан айынан бастап «Трудовая Правда» атымен шықты. Газет облыстың өзекті мәселелері туралы, нарықтық қатынастар, халық шаруашылығын дамыту тұрақты көрініс табуда.&lt;ref&gt;Атырау: Энциклопедия. -Алматы: Атамұра, 2000&lt;/ref&gt;

'''[[Ақ Жайық (газет)|«Ақ жайық» газеті]]''' —Атырау облысындағы кең тараған әрі тұңғыш тәуелсіз апталық басылым. Алғашқыда «Компаньон» (1991), кейін «Местное обозрение» (1992) аталып, шағын көлемде жарық көрген газет 1993 жылы мамыр айынан «Ақ жайық» аталды. Бұл - нарық жағдайына бейімделген, облыс, республика көлемінде өзін-өзі қаржыландыруға толық көшкен алғашқы газеттердің бірі.[[File:Ақ Жайық.jpg|оңға|200px]]

Сонымен қатар &quot;Мегаполис Атырау&quot;, &quot;Мұнайлы Астана&quot;, &quot;Алтын сақа&quot;, &quot;Алтын аймақ&quot; апталық газеттері және &quot;Мерейлі мекен&quot; журналы шығады.

=== Телеарналары ===
Атырау облыстық телерадиокомпаниясының хабар тарату саясаты [[Қазақстан (корпорация)|«Қазақстан» РТРК АҚ]] жүргізіп отырған саясатына толық сәйкес келеді. Ол ақпараттық және білім беру функцияларын орындай отырып, мемлекет пен қоғам арасындағы қатынастарды [[Сурет:Атырау телемұнарасы.jpg|thumb|оңға|300px|Атырау телемұнарасы]] үйлестіруге бағытталған. Телеарнаның басты міндеті - аймақтық деңгейде мемлекеттік саясатты жүргізу. Телеарнаның жалпы апталық көрсетілімі 119 сағатты құрайды. Оның ішінде мемлекеттік тілде - 80,30 сағат, немесе жалпы хабардың 68%. Меншікті бағдарламалар 45 сағатты құрайды немесе жалпы эфирдің 38% құрайды. &quot;Atyray&quot; телеарнасының хабар тарату антеннасы 180 метрлік мұнараның 153-і метрінде орналасқан.
Жетістіктері:
*Телевизияның «АПТА» ақпараттық-талдау бағдарламасы (авторы және жүргізушісі Н. Қосшиев) Халықаралық «Шабыт» фестивалінің арнайы дипломымен марапатталды;
*Теледидарда алғаш рет «Өзен өз арнасыммен ағады» атты 7-сериялық телехикая түсірілді;
*Ұлы Отан соғысының 60 жылдығына орай &quot;Тағдыр-Судьба&quot; телефильмі түсіріліп, ол [[Волгоград]] қаласында өткен ІV-Халықаралық &quot;Мәңгілік алау&quot; фестивалінде &quot;Үздік авторлық жұмыс&quot; номинациясында ІІ орын алды;
*[[Астрахан]] қаласында өткен Халықаралық &quot;Адам және теңіз&quot; байқауында &quot;белсенді азаматтық ұстанымы үшін&quot; номинациясында &quot;Каспий экологиясы: мәселелерді шешу жолдары&quot; фильмі жеңіске жетті;
*«Туған өлкем – Атырау» бағдарламасы республикалық &quot;Шаңырақ&quot; шығармашылық байқауында жеңіске жетті /Астана қ./;
*«Аманат» циклдік бағдарламасы &quot;Ең үздік тарихи-мәдени бағдарлама&quot; номинациясы бойынша Қазақстан РТРК АҚ ұйымдастырған байқауда ІІ орын алды /Астана қ./
Сонымен қатар [[КТК (телеарна)|КТК]], НТВ, [[Хабар (телеарна)|Хабар]], [[24KZ]], [[EL ARNA (телеарна)|Ел арна]], [[Qazsport]], Мир, [[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan]], 1-канал &quot;Евразия&quot;, СТВ, [[Astana TV]], [[НТК (телеарна)|НТК]], 31 канал, Абай ТВ, [[Жетінші арна]], ТВЦ т.б.арналар жұмыс жасайды.

=== Радио ===
'''«Atyraý radiosy»'''—ның тарихы 1938 жылы Гурьев облысының құрылуынан бастау алады. 1938 жылдың 2-ші наурызында алғаш рет радио хабары 
[[Сурет:Атырау радиосы.jpg|оңға|200px]] эфирге шықты. Қазір ол 102.0 FM жиілігінде тәулігіне 17 сағат хабар таратып отыр. 80 жыл бұрын сол кездегі Гурьев халқына алғашқы жаңалық таратқан бұл медиа-мекеме бүгінде заман сұранысына сай жаңа технологиямен жабдықталған. Елдегі саяси-экономикалық, төтенше жағдайлар кезінде дереу үн қосып, халыққа жедел ақпарат таратып, қоғамда оң пікір қалыптасуына ықпал етіп отыр. 
Қазір кеңейтілген диапазонды 1000 киловаттық жаңа радиотаратқыш іске қосылып  радиотолқынның таралу аймағы 60 шақырымға дейін кеңейді.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kaz.inform.kz/news/atyrauda-zhana-radiostudiya-men-zhana-radiotaratkysh-iske-kosyldy_a3542003/|title=Атырауда жаңа радиостудия мен жаңа радиотаратқыш іске қосылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар 101,0 [[Қазақ радиосы]], 101,6 Радио Дача, 102,8 [[Шалқар (радио)|Шалқар радиосы]], 103,6 [[Тандем радиосы]], 104,4 NS радиосы, 104,8 Lux FM, 105,2 Русское радио Азия, 105,7 Восток FM, 106,2 Дала FM, 106,8 Европа+ Казахстан, 107,2 [[Жұлдыз FM]], 107,7 Авторадио Казахстан т.б. жұмыс жасайды.&lt;ref&gt;https://vcfm.ru/vc/Asia/guryev.htm&lt;/ref&gt;

==Қаланың назар аударарлық орындары==
*[[Иманғали мешіті]]
*[[Успен соборы|Успен шіркеуі]]
*[[Құрманғазы Сағырбайұлы]] ескерткіші
*[[Сұлтан Бейбарыс]] ескерткіші
*[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]]
*[[Хиуаз Қайырқызы Доспанова|Хиуаз Доспанова]] ескерткіші
*[[Исатай]]-[[Махамбет]] ескерткіші

== Атырау қаласының суреттері ==
&lt;gallery&gt;
Сурет:Atyrau street.jpg|Атыраудың көшелері
Сурет:Atyrau rivers.jpg|[[Жайық өзені]]
Сурет:New buildings of Atyrau.jpeg|Атыраудағы БТА банкінің ғимараты
Сурет:Hotel Kazakhstan in Atyrau.jpg|«Қазақстан» қонақ үйі
Сурет:Атырау қаласы Жаңа құрылыстар.jpg|Жаңа кварталдар

&lt;/gallery&gt;

== Белгілі тұлғалар ==
* [[Болат Жамитұлы Өтемұратов]] - Қазақстан Республикасы Президентінің Іс басқарушысы
* [[Темір Нұрбақытұлы Бекмамбетoв|Тимур Нұрбақытұлы Бекмамбетoв]]  - кинорежиссер, клипмейкер , продюсер 
* [[Ғани Есенкелдіұлы Қасымов]]- Қазақстан патриоттары партиясының төрағасы                                                                     
* [[Аркадий Юрьевич Волож]]  - Яндекс компаниясының бас директоры
* [[Фариза Оңғарсынова]] - ақын, халық жазушысы, журналист

== Бауырлас қалалары ==
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтау]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Орал]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтөбе]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Russia}} [[Астрахан]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Russia}} [[Сыктывкар]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Israel}} [[Ашдод]], [[Израиль]]
* {{flagicon|United Kingdom}} [[Абердин]], [[Құрама Патшалық]]

== Тағы қараңыз ==
* [[Атырау облысы]]
* [[Атырау аграрлы техникалық колледжі]]
* [[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]
* [[Атырау мұнай және газ университеті]]
* [[Атырау университеті]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ Атырау облысы әкімдігінің ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141007025035/http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ |date=2014-10-07 }}
* [http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php Atyrau City ақпараттық-танымдық торабы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060824051746/http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php |date=2006-08-24 }}
* [http://www.atr.kz Облыстық &quot;Атырау&quot; газеті]

{{Commonscat|Atyrau}}
{{Қазақстан қалалары}}
{{Атырау облысы}}
{{Атырау қалалық әкімдігі елді мекендері}}
{{Жайық өзені бойындағы елді мекендер}}

[[Санат:Атырау]]
[[Санат:Каспий теңізі кемежайлары]]
[[Санат:Жайық казак әскерінің тарихи елді мекендері]]</text>
      <sha1>8rjczrpjv0f3tjzs1b6gozng8crcilm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400895</id>
      <parentid>3400893</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T08:10:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Радио */ дереккөз</comment>
      <origin>3400895</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="81167" sha1="sy5jwdlthvigf5gcwwwbfhqo75ewvfh" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = қала
 |атауы                   = Атырау
 |сурет                   = {{Photomontage
|photo1a                = Урал река.jpg
|photo2a                = Тенгизшевройл и Марриотт.jpg
|photo2b                = Ural River Atyrau.JPG
|photo3a                = Атырау. Иманғали мешіті.jpg
|photo3b                = 카자흐스탄 아티라우(중앙공원) - panoramio - 우한길(HK Woo).jpg

|photo4a                = Atyrau filarmonia(dom radio).jpg
|spacing                = 2
|position               = center
|color_border           = white
|color                  = white
|size                   = 290
|foot_montage           = 
}}
 |әкімшілік күйі          = Облыс орталығы
 |елтаңба                 = Coat of arms of Atyrau.svg
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_deg =47 |lat_min =7 |lat_sec = 
  |lon_deg =51 |lon_min =53 |lon_sec = 
  |CoordAddon             = type:city(146862)_region:KZ
  |CoordScale             =
 |ел картасы              = 300
 |облыс картасы           = 
 |аудан картасы           = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы                  = Атырау облысы
 |кестедегі облыс         = Атырау облысы
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |әкімі                   = Шәкір Кейкін
 |add1n              = Әкімдік мекенжайы
 |add1               = Атырау қаласы, Әйтеке би көшесі, №77А
 |құрылған уақыты         = 1640
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = ''Усть-Яицкий қалашығы, Нижний Яицкий қалашығы, Чапаев, Гурьев''
 |статус алуы               = 1885
 |жер аумағы                  = 458
 |климаты                 = қатаң континенталды, қуаң
  |тұрғыны                = 316 449
  |санақ жылы             = 2023&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478686 Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)]&lt;/ref&gt;
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = [[қазақтар]] 88,95 %&lt;br&gt;[[орыстар]] 7,73 %&lt;br&gt;[[корейлер]] 0,79 %&lt;br&gt;[[татарлар]] 0,50 %&lt;br&gt;[[өзбектер]] 0,38%&lt;br&gt;басқалары 1,65 %&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT453226 Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)]&lt;/ref&gt;
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = атыраулық
 |телефон коды            = 7122
 |пошта индексі           = 
 |пошта индекстері        = 060001-060011
 |ортаққордағы санаты     = Atyrau
 |сайты                   = https://www.gov.kz/memleket/entities/akimat-atyrau?lang=kk Атырау қаласының әкімдігі
 |сайт тілі               = 
 |сайт тілі 2             = 
 |сайт тілі 3             = 
}}
{{мағына|Атырау (айрық)}}
'''Атырау''' — [[Атырау облысы]]ның әкімшілік орталығы, [[Қазақстан]]ның [[Батыс Қазақстан|батысында]], [[Жайық]] өзенінің бойында орналасқан қала. Қаланың негізі 1640 жылы қаланған. Тұрғыны 316 449 адам (2023).
Атырау қаласынан [[Астана]]ға дейінгі қашықтық 1810 км.

== Атауы ==
Қала жеріндегі белгілі тұңғыш тұрақты қоныс — қазіргі «Орбита» стансасы қасындағы [[Алтын Орда]] кезеңіндегі болған ''Лаэти'' асары. [[Ноғай ордасы]] кезеңінде балықшылардың тұрақты ''[[Үйшік]]'' қонысы [[Жайық|Жайық өзені]] [[саға]]сында орналасқан.

Казак-орыстар жаулап ала бастағанда [[1640]] ж. ''Яицкий городок'' аталған қалашық салынған. Жайықтың жоғарысында'' Верхний Яицкий городок'' (қазіргі [[Орал]] қаласы) деген қалашық салынғасын, ''Нижний Яицкий городок'' деп аталып кеткен, соңынан ол — ''Усть-Яицкий городок''.

[[Ресей империясы|Ресей ханшайымы]] [[Екатерина II]] ''Яик'' өзенін (Жайықтың [[Орыс тілі|орысша]] атауы) ''Урал'' деп атауын жарлығымен бекіткенде, қаланың атауы ''Гурьев городок'', ''Гурьев'' деп өзгертілген.

1920 жж. қысқа уақытқа большевиктер Гурьевті ''Чапаев'' деп қайта атаған.

1992 ж. бері қала атауы — Атырау.

== Этимологиясы ==
«Атырау» -лексикасы көбіне үлкен айдынды көлдің не теңіздің сала-салаға бөлініп, тармақтанып, шығанақтар мен арал, саға, мүйістер пайда болатын жағалауы. 
Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауын, теңіздің алабын қоса, жергілікті тұрғындар күні бүгінге дейін атырау деп атайды.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Қазақтар|шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым=Атажұрт|орны= Алматы|баспасы=«Білік»|жыл=2003|томы=VIII |беттері=480 |барлық беті=480 |сериясы= |isbn=-5-7667-2054-8|тиражы= }}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
[[File:Герб гурьев.gif|thumb|left|400px|Гурьев таңбасы]]
ХVІ ғасырдың бірінші ширегінен бастап , Жайық-Каспий жағалауына Ресей патшасы өкіметінің саясатына шыдамаған және патша үкіметін мойындағысы келмеген қашқын орыс еріктілері, күнкөріс іздеген крепостной шаруалар, қылмыстық элементтерден тұратын Волга бойы казактары келіп қоныс тебе бастаған. Олар келе сала өз кәсіпшіліктерін ашып,балық аулау, балық тұздау қостарын ұйымдастырып, жатар тұрақ орындарын тұрғызады. Сол уақыттан бастап тұрғызылған тұрақтар «[[Үйшік]]» атанып кеткен.

Жайық-Каспий жолы Азия елдерімен басқа да елдерге жол ашатын «әрі қақпа,әрі кілт» болатынына көзі жеткен патша өкіметі,ХVІІ ғасырдың 30-шы жылдарының аяғында Ярославлдық көпес, бай саудагер Гурьевтер әулетіне Жайық бойында балық кәсіпшілігін ашуға және бекініс тұрғызуға рұқсат қағазын береді.
1640 жылы Гурьевтер әулетінің басшысы Гурий Назарьев, балалары Михаил, Иван және Андреймен Жайық бойына келіп қоныстанып, өнеркәсіптерін ашып, [[Жайық]] және [[Ембі]] өзені балықтарын өндірістік және сауда мақсатында пайдалана бастайды.

Бой көтерген қала мен балықшылық өндіріс табыстары осы өңірді мекендеуші байырғы қалмақтар мен орыс казактарының қызғаныштарын туғыза бастайды. Ақыры қашанда көршілерімен жауласып-қырқысып отыратын қала, қалмақтардың тонауына ұшырайды.

Жайық бойындағы бұл оқиға [[Астрахан]] әскерлері басшылығын елең еткізді.
Ағаштан тұрғызылған қорған қамал жаудан және өрттен қорғануға қорғаныс бола алмайтынына көздері жеткен патша үкіметі,теңіз маңы және Жайық бойының қорғанысын күшейту мақсатында, 1645 жылдың 18 ақпанында М.Гурьевке қаланы [[қамал]] етіп тұрғызуға рұқсат береді. Рұқсат қағазында қала қамалын Астрахан қаласының үлгісіндей етіп тұрғызу көрсетіледі.

Тас қала-қорғанның құрылысы 1647 жылдың 6 маусымда басталып кетеді. Тұрғызылып жатқан қала 1649 жылы казактар атаманы И.Кондырев бастаған казактар тобының шабуылымен тоналады. 
Жайық бойындағы тас қала-қамалдың құрылысы 15 жылдан соң 1662 жылы аяқталып, Гурьевтердің үлкен қаржылық шығынына шығады. ХVІІ ғасырдың аяғына таман және ХVІІІ ғасырдың басынан бастап, тас қала-қамалы ірі шекаралық қамалға айналады.

*1798 жылдың 11 желтоқсанындағы Патша жарлығымен Гурьев қаласы Орал әскери басшылығының қарауына беріледі.
*1865 жылы уездік қала болды. 
*1917 жылға дейін және одан кейінгі 15 жыл бойы Орал әскери облысының орталығы
*1925 жылдан [[Бөкей губерниясы]]ндағы Гурьев уезінің орталығы 
*1929 жылы [[Гурьев округі]]нің орталығы
*1930 жылы аудан орталығы
*1938 жылғы қаңтар айының 15-інен облыс орталығы. 
*1992 жылы ақпан айының 21-і күні ҚР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы Гурьев қаласын Атырау қаласы деп атау жөнінде қаулы қабылдады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://akimat-atyrau.kz/|title=Атырау қаласының ресми сайты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Климаты ==
Климаты қатты континенталды, жазда құрғақ ,ыстық, ал қыста ылғал қармен сипатталатын салқындық. Жазы [[жауын-шашын]]сыз, құрғақ, ыстық ұзаққа созылады. Қыс мезгілінде [[қар]] аз жауып, суық болады.
{{Қаланың ауа райы
 | Ені  = 70 
 | Жағдайы = 
 | Жер_ілік = Атырау
 | Дерекнама  = [http://www.pogoda.ru.net/climate/35700.htm Ауа Райы мен Климат]

 | Қаң_ор =-6.4           | Қаң_ор_ж-ш =14 
 | Ақп_ор =-6.3           | Ақп_ор_ж-ш =11
 | Нау_ор =0.8            | Нау_ор_ж-ш =15 
 | Сәу_ор =11.2           | Сәу_ор_ж-ш = 16
 | Мам_ор =18.4            | Мам_ор_ж-ш =25 
 | Мау_ор =24.5             | Мау_ор_ж-ш =18 
 | Шіл_ор =26.8             | Шіл_ор_ж-ш =10 
 | Там_ор =24.8            | Там_ор_ж-ш = 10
 | Қыр_ор =18.0            | Қыр_ор_ж-ш =8 
 | Қаз_ор =9.7            | Қаз_ор_ж-ш =16
 | Қар_ор =1.3           | Қар_ор_ж-ш =18
 | Жел_ор =-4.3           | Жел_ор_ж-ш =14
 | Жыл_ор =9.9             | Жыл_ор_ж-ш =175

 | Қаң_ор_мин =-9.4       | Қаң_ор_макс =-2.8 
 | Ақп_ор_мин =-9.9         | Ақп_ор_макс =-1.8
 | Нау_ор_мин =-3.1         | Нау_ор_макс =5.8
 | Сәу_ор_мин =6.1        | Сәу_ор_макс =17.2
 | Мам_ор_мин =12.8         | Мам_ор_макс =24.5 
 | Мау_ор_мин =18.4         | Мау_ор_макс =30.8
| Шіл_ор_мин =20.5         | Шіл_ор_макс =33.4 
 | Там_ор_мин =18.5         | Там_ор_макс =31.6 
 | Қыр_ор_мин =12.3         | Қыр_ор_макс =24.6
 | Қаз_ор_мин =5.0         | Қаз_ор_макс =15.3
 | Қар_ор_мин =-1.7         | Қар_ор_макс =5.1 
 | Жел_ор_мин =-7.0         | Жел_ор_макс =-1.1
 | Жыл_ор_мин =5.2         | Жыл_ор_макс =15.2

 | Қаң_а_мин =-37.9          | Қаң_а_макс =10.5 
 | Ақп_а_мин =-37.4         | Ақп_а_макс =15.0 
 | Нау_а_мин =-32.3          | Нау_а_макс =26.3 
 | Сәу_а_мин = -12.3        | Сәу_а_макс =32.5 
 | Мам_а_мин =-2.3         | Мам_а_макс =37.6
 | Мау_а_мин =2.3          | Мау_а_макс =41.9 
 | Шіл_а_мин =8.1          | Шіл_а_макс =42.7 
 | Там_а_мин =4.8         | Там_а_макс =41.6 
 | Қыр_а_мин =-5.7         | Қыр_а_макс =40.1 
 | Қаз_а_мин =-15.7         | Қаз_а_макс =29.6
 | Қар_а_мин =-29.8         | Қар_а_макс =19.9
 | Жел_а_мин =-35.8         | Жел_а_макс =11.8 
 | Жыл_а_мин =-37.9          | Жыл_а_макс =42.7  
}}
Атырау қаласы ендігі 47, -07 С., ұзақтығы 51-53 болатын жазы ұзақ, қысы қысқа күндермен сипатталады.

Қаңтар айындағы орташа температура -6&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап -12&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін, ал шілде айындағы орташа температура +24&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ден бастап +26&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С-ге дейін. Ең төменгі температура -38&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С, ең жоғары температура +45&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;С.
[[Каспий теңізі]]не құйып, облыс орталығынан өтіп жатқан [[Жайық өзені]]нің арқасында ол жердегі температура судан алыс жердегі аудандардың температурасымен салыстырғанда төмен болып келеді.
Жауын-шашын болар-болмас деңгейде, жылына орташа 150 мм, 200 мм шамасында болады. Жел бағыты қаңтар айында оңтүстік-шығыс бағытта болса, ал маусым айында батыс бағытта болады.

== Әкімшілік бөлінуі ==
Атырау қалалық әкiмшiлiгінің құрамында 1 қала, 6 ауылдық округ (Алмалы, Атырау, Дамбы, Еркiнқала, Кеңөзек, Қайыршақты), 15 елдi мекен бар. Қалаға 2013 жылы [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]], 2018 жылы Балықшы, Жұмыскер ауылдық округтеріндегі [[Ақжайық (Атырау қалалық әкімдігі)|Ақжайық]], [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]], [[Көкарна (Атырау қалалық әкімдігі)|Көкарна]], [[Водниково]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]], [[Рембаза]] елді мекендері, 2019 жылы Геолог ауылдық округіндегі [[Геолог (ауыл)|Геолог]], [[Бірлік (Атырау қалалық әкімдігі)|Бірлік]], [[Новокирпичное]], [[Теңдік (Атырау облысы)|Теңдік]], [[Қарабатан]], [[496 разъезд]] елді мекендері қосылды. Қалалық әкімдік аумағына Махамбет ауданынан Алмалы ауылдық округіндегі [[Алмалы (Атырау облысы)|Алмалы]], [[Береке (Атырау облысы)|Береке]] елді мекендері берілді.

== Әкімдері ==
* Нұрпейіс Мақашев 1992-1993
* Бекболат Нарегеев 1993-1995
* Жалғас Тікенбаев 1995-1998
* Арыстанғали Әшімғалиев 1998-1999
* Дүйсенбай Тұрғанов 1999-2002
* Манас Тасыбаев 2002-2006
* [[Бергей Сәулебайұлы Рысқалиев|Бергей Рысқалиев]] 2006
* [[Сәлімжан Жұмашұлы Нақпаев|Сәлімжан Нақпаев]] 2006-2009
* Мереке Есмұратов 2009-2012
* Асқар Керімов 2012
* Серік Айдарбеков 2012-2014
* Нұрлыбек Ожаев 2014-2016
* [[Серік Жамбылұлы Шәпкенов|Серік Шәпкенов]] 2016-2018
* Әлимұхаммед Құттымұратұлы 2018-2020
* Қайрат Оразбаев 2020-2022
* Мейірім Қалауи 2022-2023
* Шәкір Кейкін 2023-

== Халқы ==
Тұрғыны 1897 жылы 9,3 мың, 1959 жылы 78,1 мың, 1970 жылы 114,2 мың, 1979 жылы 130,9 мың, 2012 жылы 182,8 мың адам болды.&lt;br /&gt;2014 ж.  қала әкімшілігі тұрғындарының саны 280,6 мың адам құрады, оның ішінде:
* Атырау қаласы — 195,6 мың адам;
* [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы кенті]]  — 17,1 мың адам;
* [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер кенті]] — 10,4 мың адам;
* Ауылдық тұрғындар -57,5 мың адам;

{| class=&quot;wikitable&quot;      
|-
! 1959 !! 1970 !! 1979!! 1989!! 1999 !! 2009 !!2010 !!2011 !!2012 !! 2013!!2014 !!2015 !!2016 &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-cities.htm|title=Қазақстан / Qаzаqstаn|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
|-
| 78 143 || 114 277 || 130 916 || 149 261 || 142 497 || 165 387 ||171 900 ||176 937 ||182 866 ||189 211 ||195 674 ||217,866 ||226,042
|}
Атырау қаласында 84 ұлт өкілдері тұрады.
Облыстың 2014 жыл басындағы деректер бойынша жекеленген этностар құрамы төмендегідей:&lt;ref&gt;2014 жыл басына Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны. Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі.&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Барлық ұлттар!! қазақтар !! орыстар !!корейлер!! татарлар !! өзбектер !!украиндар !! немістер!! басқалары 
|-
| 280 600 ||239 905 || 29 616|| 2 945 || 1 952 || 1 055 || 735 || 407 || 3 985
|}
2019 жылғы статистикалық деректер бойынша Атырау қаласында туғандар саны 9 760, ал өлгендер саны 1 920 адамды құрады. Табиғи өсім 7 840 адам. Келген адамдар саны 16 130, кеткен адамдар саны 13 311 болды. Туылым коэффициенті (1000 адамға) 27,9, өлім-жітім коэффициенті (1000 адамға) 5,49 болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://stat.gov.kz/region/252311/dynamic|title=ҚР өңірлерінің статистикасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Экологиясы ==
Атырау қаласы кәсіпорындардың ортасында қалуда. Ауаны ластаушылардың 80-85 пайызын мұнай тасымалымен және мұнай өңдеумен айналысатын кәсіпорындар құрайды. Атырау қаласындағы өндіріс орындарының ауаға лас қалдықтарды тарату көрсеткіштері артып, ол жылына бір мың тоннадан асып тұр. Ірі кәсіпорындар әлі күнге тазарту құрылғыларымен жабдықталмаған. Сөйтіп зиянды шығарындылар еш сүзгіден өтпестен қала аумағына таралып жатыр. 

[[Қазтрансойл|«ҚазТрансОйл» АҚ Атырау мұнай құбыры басқармасы]] көмірсутегі қоспаларын 68,7 пайыз көлемінде, [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«Атырау мұнай өңдеу зауыты» ЖШС]] – 22,79, «Атырау жылу электр орталығы» көміртегі тотығын 46,08 пайыз, [[Каспий құбыр желісі консорциумы|«Каспий құбыр консорциумы-Қ» АҚ]] – 19,57, «Атырау жылу электр орталығы» ЖШС азот диоксидін – 73,2, Атырау мұнай өңдеу зауыты күкірт диоксидін 52,54 пайыз мөлшерінде ауаға шығаруда.

Атырау қаласында атмосфералық ауаның сапасын анықтайтын сегіз стансадан автоматты түрде тәулік бойына ауа құрамын анықтайтын сынама алынады. Соның ішінде «ВестОйл» ЖШС-нің базасы аумағында орналасқан стансадан күкіртті сутегінің шектеулі мөлшері концентрациясынан  асып кететіні анықталып отыр.&lt;ref&gt;Атырау газеті, 03.06.2015&lt;/ref&gt;

Қаланы улап жатқан негізгі 3 ошақ бар. Біріншіcі – мұнай компаниялары. Екіншісі – қаладан шыққан тұр­мыстық қалдықтарды көмуге арналған полигон. Үшіншісі – қаланың екі жақ шетінде орналасқан қалдық суларды төгетін булану алаңы.&lt;ref&gt;«Айқын» республикалық қоғамдық-саяси газеті, 08.08.2020&lt;/ref&gt;

==Кәсіпорындары ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Кестеде 1000-нан астам қызметкері бар Атырау қаласының ірі кәсіпорындары көрсетілген&lt;ref&gt;KazDATA: все крупные компании Атырау и Казахстана&lt;/ref&gt;
|-
! Кәсіпорындар !! Қызмет түрі
|-
| «АРИАДНА» ЖШС||Инженерлік құрылыстарын салу
|-
| «СИЧИМ С.П.А., КАЗАХСТАН» бөлімі || Мұнай және газ магистральдық құбырларын салу
|-
| «АТЫРАУ ЖЫЛУ-ЭЛЕКТР ОРТАЛЫҒЫ» АҚ	 || Жылу электр станцияларының электр қуатын өндіруі
|-
| [[Теңізшевройл|«ТЕҢІЗШЕВРОЙЛ» ЖШС]]|| Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «БОЛАШАҚ-АТЫРАУ» ЖШС|| Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «ФИРКРОФТ ИНЖИНИРИНГ СЕРВИСИЗ ЛИМИТЕД КАЗАХСТАН ЖШС» || Жұмыспен қамту агенттігінің қызметі
|-
| «НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ Н.В.» бөлімі || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| «ПСН КАЗСТРОЙ» АҚ || Өзге де кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет
|-
| «CAPITAL COMPLEX CATERING» ЖШС || Мейрамханалар мен тамақ беру қызметі
|-
|«ЮЛМАР-СЕРВИС» ЖШС || Изоляциялау жұмыстары
|-
| «КОНСОРЦИУМ «ISKER» ЖШС || Басқа топтамаларға енгізілмеген өзге де инженерлік құрылыстар салу
|-
| «ДЕНХОЛМ-ЖОЛДАС» || Арнайы мамандықтарды талап ететін өзге де құрылыс жұмыстары
|-
| «ҚАЗМҰНАЙГАЗ - БҰРҒЫЛАУ&quot; СЕРВИСТІК БҰРҒЫЛАУ КӘСІПОРНЫ» ЖШС || Мұнай және табиғи газ өндірісін техникалық қолдау
|-
| [[Ембімұнайгаз|«ЕМБІМҰНАЙГАЗ» АҚ]] || Шикі мұнай мен ілеспе газды өндіру
|-
| [[Атырау мұнай өңдеу зауыты|«АТЫРАУ МҰНАЙ ӨҢДЕУ ЗАУЫТЫ» ЖШС]] || Мұнай өңдеу өнімдерін өндіру
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Атырау кәсіпорындары 
|-
! Теңізшевроил кеңсесі !! Атырау «НКОК» кеңсесі  !! Атырау мұнай өңдеу зауыты
|-
| [[Сурет:Атырау. Теңізшевроил кеңсесі.jpg|ортаға|300px]] || [[Сурет:Атырау. НОРТ КАСПИАН ОПЕРЕЙТИНГ КОМПАНИ.jpg|ортаға|300px]]|| [[File:Атырау АМӨЗ.jpg|ортаға|250px]]  
|}

== Көлік және инфрақұрылым ==
Қазіргі таңда Атырау қаласында көліктің барлық түрлері де дамыған.[[Сурет:Атыраудағы экологиялық таза автобустар.jpg|thumb|right|300px|Атыраудағы экологиялық таза автобустар]]
'''Қоғамдық көлік.''' Атырау қаласының [[Автобустың маршруты|маршрут желісі]] күні бүгінге 51 маршрут жұмыс атқаруда. 2013-2015 жылдары аралығында қалаішілік маршрутында қызмет көрсететін «АйсТрансХолдинг» ЖШС-і өз қаражаты есебінен 51 дана [[автобус]] сатып алды. 
Қоғамдық көліктер [[GPS]] – мониторинг жүйесін қолданады, ол онлайн режимінде қалалық қоғамдық көліктердің маршруттары, аялдамалар және көліктің ағымдағы жағдайы туралы ақпараттарды ұсынады.

«Атырау» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясының қатысуымен «Atyrau-Avtopark» автобус паркі құрылып, оған Семей қаласынан 65 жаңа автобус сатып алынды. 2020 жылы «Ақ Жайық Автопарк» ЖШС-і экологиялық тұрғыдан қоршаған ортаға лас шығарынды шығармайтын 160 жаңа автобус алды. 
2021 жылдан бастап автобустар санын 140-тан 250-ге дейін көбейтуді жоспарлап отыр. Бұл саптағы 220 автобус мүмкіндігі шектеулі азаматтардың қажеттіліктері үшін толық бейімделген.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ernur.kz/kazakstan/atyrauda-metanmen-zhuretin-avtobustar-zholgha-shykty|title=Атырауда метанмен жүретін автобустар жолға шықты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

Қалада троллейбус жүйесі 1996 жылдың 09 қыркүйегінде ашылып, 1999 жылдың 29 сәуірінде оның қозғалысы тоқтатылды. Бір ғана маршрутта 5 троллейбус қызмет көрсетті.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://transphoto.org/city/402/|title=Троллейбус компаниялары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Темір жол көлігі.''' Атырау арқылы өтетін темір жол вокзалынан 13 бағыт бойынша 24 поезд кесте бойынша жолаушылар тасымалын қамтиды. Темір жол Атырауды Қазақстанның [[Алматы]], [[Ақтөбе]], [[Астана]] сияқты ірі қалаларымен, сондай — ақ Ресейдің ([[Мәскеу]], [[Саратов]], [[Волгоград]], [[Астрахан]]), Тәжікстанның ([[Куляб]], [[Худжанд]], [[Душанбе]])  қалаларымен және Өзбекстан астанасы-[[Ташкент]]пен байланыстырады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://atyrau.invest.gov.kz/kz/about/infrastructure/|title=Инфрақұрылым|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Әуе көлігі.''' Атырау әуежайынан келесі бағыттар бойынша рейстер ұшырылады:[[File:Атырау әуежайы.jpg|thumb|right|300px|Атырау халықаралық әуежайы]]
{{Airport-dest-list| {{flagicon|Қазақстан}} [[Air Astana]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Ақтау]], {{flagicon|Түркия}} [[Ататүрік атындағы халықаралық әуежай|Ыстамбұл]], {{flagicon|Нидерланд}} [[Схипхол|Амстердам]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Qazaq Air]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Ақтөбе халықаралық әуежайы|Ақтөбе]],{{flagicon|Қазақстан}}[[Орал халықаралық әуежайы|Орал]]
| {{flagicon|Қазақстан}} [[Bek Air]]|{{flagicon|Қазақстан}} [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]]| {{flagicon|Қазақстан}} [[SCAT]]|{{flagicon|Қазақстан}}[[Астана Халықаралық Әуежайы|Астана]], {{flagicon|Қазақстан}} [[Ақтау Халықаралық әуежайы|Актау]], {{flagicon|Әзірбайжан}} [[Баку әуежайы|Баку]]
| {{flagicon|Ресей}} [[Аэрофлот]]|{{flagicon|Ресей}} [[Шереметьево әуежайы|Мәскеу-Шереметьево]]}}
Қабылдайтын әуе көлігі түрлері: Ан-12, [[Ан 24|Ан-24]], Ан-26, Ан-28, Ан-30, [[Ан-32]], [[Ан-72]], Ан-74, [[Ан-124]], Ил-62, Ил-76, [[Л-410]], Ту-134, Ту-154, Як-40, Як-42, [[Airbus A320|Airbus A319]], [[Airbus A320]], Airbus A321, ATR 42, ATR 72, [[Boeing 707]], [[Boeing 737]], [[Boeing 747]], [[Boeing 757]], Boeing 767, және тағы да басқа 3-4 кластағы ӘК түрлері, барлық типтегі [[тікұшақ]]тар.

== Атырау қаласының көпірлері ==
[[1965 жыл]]ы [[28 тамыз]]да [[Жайық|Жайық өзені]] арқылы өтетін қаладағы алғашқы темірбетон көпір салынып, пайдалануға берілді. Көпірдің ұзындығы 259 метр, биіктігі 10 метр. «Орталық» көпір Сәтбаев даңғылы мен Абай көшесін байланыстырады. Символикалық рөлі Европа мен Азияны жалғастырады.

Қаланың солтүстік бөлігінде [[1985 жыл]]ы Ғаббас Берғалиев көшесінің бойымен айналма көпір пайдалануға берілді. Ұзындығы 200, ені 17 метр, ол А-27 Ақтөбе - Астрахан тас жолында қала арқылы өтетін транзиттік автомобиль жолына айналды.
[[Сурет:Атырау көпірлері.jpg|thumb|right|350px|[[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын жалғайтын автомобиль және жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер]]
[[2001 жыл]]ы «Тәуелсіздікке 10 жыл» аспалы «жаяу жүргіншілерге арналған» көпір салынды. Ұзындығы 551 метрлік көпір Гиннестің рекордтар кітабына әлемдегі ең ұзын жаяу жүргіншілер көпірі ретінде енгізілген.
[[2008 жыл]]ы қаланың оңтүстік бөлігінде [[Балықшы (Атырау қалалық әкімдігі)|Балықшы]] және [[Жұмыскер (Атырау облысы)|Жұмыскер]] шағын аудандарын байланыстыратын «Балықшы» көпірі салынды. Ұзындығы 484,4 м, ені 23,9 м.

Осы жылы Балықшы-Перетаска көпірі пайдалануға берілді. Ұзындығы 63,7 м, ені 14 м. Ол Балықшы шағын ауданы мен Мирный және [[Құрсай (Атырау облысы)|Құрсай]] шағын аудандарын жалғастырушы рөлін атқарады.

[[2009 жыл]]ы Сұлтан Бейбарыс даңғылын жалғастыратын көпір ашылды. Өткізу қабілеті тәулігіне 5-7 мың автомобильді құрайтын төрт жолақты көпір, ұзындығы 800 м кіреберіс жолдармен, ұзындығы 380,7 м және ені 22 м, жүріс бөлігінің ені 16 м. Екі жағынан жаяу жүргінші жолы 2,5 метр құрайды. Сұлтан Бейбарыс даңғылы бойындағы көпір теміржол вокзалын (сол жағалау) және оң жағалаудағы «Атырау» халықаралық әуежайын байланыстырады.

Осы жылы қаланың [[Мұнайшылар қалашығы]] мен Авангард ықшам ауданын (Әуезов даңғылынан Ғұмаров көшесіне) жалғайтын «Мұнайшы» көпірі пайдалануға берілді. 4 жолақты көпірден тәулігіне 5-7 мың автомобиль өтеді. Көпірдің жалпы ұзындығы 693 метр, ұзындығы 483 метр және ені 17 метр. Жүріс бөлігінің ені 14 метр, екі жағында ені 1 метр 2 жаяу жүргіншілер жолы бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://rus.azattyq.org/a/Atyrau_bridge_opening_salary/1784299.html|title=Атырау қаласындағы көпірдің тұсаукесері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

[[2010 жыл]]ы Мечников пен Баймұханов көшелерін жалғайтын көпір салынды. Ұзындығы 770, ені 23,5 метр. Ол қаламыздың 370 жылдығына орай ашылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=6cnh0nQg_ug|title=Атырау қаласындағы көпірлер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Мәдениеті ==
Атырауда [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]], [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония]], Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы орналасқан. [[Атырау халық ұлт аспаптар оркестрі|Дина Нұрпейісова атындағы халық ұлт-аспаптар оркестрі]] жұмыс жасайды.

[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]], Қазақстандағы мезозой дәуірінен сыр шертетін жалғыз палеонтологиялық мұражайы Атырау қаласында орналасқан.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=cT0rkEH4xWw|title=Палеонтологиялық мұражай жаңғыртылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt; [[Атырау облыстық өнер мұражайы|Ш.Сариев атындағы Атырау облыстық көркемсурет және қолданбалы сәндік өнер мұражайы]], кинотеатрлар, мәдениет және демалыс паркі, қонақ үйлер т.б.жұмыс істейді.

«Ғ.Сланов атындағы Атырау облыстық ғылыми әмбебап кітапхана», Атырау облыстық балалар кітапханасы, Облыстық көрмейтін және нашар көретін азаматтар кітапханасы, №1,2,3 Атырау қалалық орталық балалар кітапханалары қала тұрғындарына өз қызметтерін көрсетуде.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Нұрмұхан Жантөрин атындағы филармония|Н.Жантөрин атындағы филармония]] !! [[Махамбет Өтемісұлы атындағы Атырау облыстық академиялық драма театры]] !! Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы !! [[Атырау облыстық өлкетану мұражайы|Атырау тарихи-өлкетану мұражайы]]
|-
| [[Сурет:Atyrau filarmonia(dom radio).jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау облыстық драма театры.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы.jpg|ортаға|200px]] || [[Сурет:Атырау тарихи-өлкетану мұражайы.jpg|ортаға|200px]]
|}

==Сәулеті және көрікті жерлері==
Атырау архитектуралық құрылысы жағынан үшке бөлінеді. Жайықтың оң жағасындағы ескі қалада негізінен ''20 ғасырдың басында'' салынған бір қабатты ағаш және кірпіш үйлер кездеседі. Орталық бөлігінде екі қабатты тас үйлер, ''4 – 5 қабатты тұрғын үйлер'' мен мекеме жайлары бар. Өзеннің сол жағалауында кеңес өкіметі жылдары Ембімұнай кенті мен мұнай айыру зауытының қалашығы пайда болды. [[Жайық]]қа салынған көпір (''1965'') [[Еуропа]] мен [[Азия]] құрлықтарында жатқан қаланың екі бөлігін байланыстырады.

Атырау қаласының заманауи сәулетіне Исатай мен Махамбет алаңы, Иманғали мешіті, XIX ғасырда салынған [[Успен соборы|Православ шіркеуі]], (бұл шіркеу Атырау қаласында тұрғызылған алғашқы ғимарат), Marriott қонақ үйі, Алмагүл ықшам ауданы, соңғы үлгіде салынған спорт, мәдениет сарайларын айтуға болады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nur.kz/leisure/tourist-routes/1721256-dostoprimecatelnosti-atyrau/|title=Атыраудың көрікті жерлері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Иманғали мешіті]] !! [[Успен соборы]] !! Marriott қонақ үйі
|-
| [[Сурет:Атырау. Иманғали мешіті.jpg |ортаға|300px]]|| [[Сурет:Атырау. Успен соборы.jpg|ортаға|300px]] ||[[Сурет:Marriott қонақ үйі.jpg|ортаға|300px]]
|}

== Саябақтары ==
Қазір Атырау қаласында 6 саябақ бар. Жеңіс саябағы, «Алмагүл» ықшам ауданындағы саябақ,  «Балықшы» ықшам ауданындағы саябақ, ретро паркі, №1 және №2 ықшам ауданындағы, және «Тұрғындар қалашығындағы» саябақтар. Саябақтардың аумағы 10 гектарға жетеді. Олар жасыл желектерден, аллеялардан, абаттандырылған жолдардан, орындықтар мен серуендеу алаңдарынан тұрады. Сонымен қатар танымал тұлғаларға ескерткіштер, субұрқақтар, мүсіндер және т.б. бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=В.Гузиков. Атырау қаласындағы саябақтар жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтар сияқты өсуде|title=Атырау облысының ақпараттық ресурсы 07.08.2019.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Жеңіс» саябағы''' — Ұлы Отан соғысы жауынгерлерін еске алуға арналған мәңгілік алау арқылы таныс. Кіре беріс қақпадан кейін әскери техниканың нақты үлгілері қойылған. Мұнда [[Ан-2|ұшақ]], [[Т-34|танк]], зеңбірек, бронетранспортер т.б. көруге болады. Жеңіс саябағындағы &quot;Тағзым Аллеясы&quot; алаңында Ұлы Отан соғысының атыраулық қаһармандарына арналған 14 бюст орнатылған. Парктің орта тұсында аспанға бағытталған найзаның жанында орналасқан Мәңгілік алау бар. Сондай-ақ, парк құрамында «Естелік қабырғасы» бар. Ол бірнеше ондаған ірі гранит плиталардан тұрады, олардың үстінде Екінші дүниежүзілік соғыстан оралмаған Атырау облысы тұрғындарының есімдері жазылған. Саябақта  қаза тапқан интернационалист жауынгерлерді, сондай-ақ тәжік-ауған шекарасында қаза тапқан қазақстандық жауынгерлерді еске алуға арналған [[ескерткіш]] орнатылған.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://tumba.kz/putevoditel/48-%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C/25303-park_pobedy_atyrau.html|title=Атырау бойынша нұсқаулық: Жеңіс паркі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Ретро Парк саябағы''' — өткен ғасырдың елуінші жылдарындағы [[Неоклассицизм|неоклассикалық]] үлгіде салынған. Оның негізгі аумағын парк аллеялары құрайды. Бұл саябақ [[Жайық]] өзенінің жағалауы мен [[Мұнайшылар қалашығы|«Тұрғындар қалашығының»]] аралығында орналасқан. Саябақта әртүрлі павильондар, амфитеатр, түрлі түсті жарықпен әрленген су бұрқақтары, ретро стиліндегі дәмхана т.б. бар. Орта тұсында жаяу жүргіншілерге арналған көпірлер,  жасанды тоғандар және басқа да сәулет туындылары орналасқан. Саябақта &quot;Дос-Мұқасан&quot; музыкалық ансамбліне орнатылған  ескерткіш бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://merei-m.kz/ru/2017/12/09/atyraudy-zha-a-retro-sayaba-y/|title=Атыраудың жаңа ретро-саябағы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''Жастар саябағы''' — Жайық өзенінің Еуропа бөлігіндегі жағасында орналасқан. Саябақта жүгіру, велосипед, жаяу жүргіншілер жолы салынған. Мұнда көлеңкелі конструкциялы жазғы мобильді кафелер, балалар мен ересектерге арналған алаңдар, спорт жабдықтары, аттракциондар бар. Аумағы – 6,5 гектар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kaz.inform.kz/news/atyrau-kalasynda-zhastar-sayabagy-ashyldy_a3701949/|title=Атырау қаласында Жастар саябағы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Жеңіс саябағы !! Ретро парк !! Жастар саябағы
|-
| [[Сурет:Атырау. Жеңіс саябағы.jpg |орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Ретропарк.jpg|орта|320px]] || [[Сурет:Атырау. Жастар саябағы.jpg|орта|280px]]
|}

== Атырау қаласының ескерткіштері ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Танымал тұлғаларға арналған ескерткіштер
|-
! Сұлтан Бейбарыс ескерткіші !!Исатай-Махамбет ескертіші!! Үш биге арналған ескерткіш !! Халел Досмұхамедов ескерткіші
|-
| [[Сурет:Атырау. памятник Султану Бейбарысу.jpg |орта|250px]] ||[[File:Исатай Махамбет.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Үш биге ескерткіш.jpg|орта|250px]] || [[File:Atyrau university.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Ақын-жазушыларға арналған ескерткіштер
|-
! Әбу Сарсенбаев ескерткіші!! Хамит Ерғалиев ескерткіші !! Фариза Оңғарсынова ескерткіші !! Жұмекен Нәжімеденовке ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Абу Сарсенбаев.jpeg|орта|250px]]|| [[Сурет:Атырау. Х.Ерғалиевқа ескерткіш.jpg|орта|250px]]|| [[Сурет:Ф.Оңғарсынова ескерткіші.jpg |орта|200px]] ||[[Сурет:Атырау. Ж.Нәжімеденов ескерткіші.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Күйшілер мен әншілерге арналған ескерткіштер
|-
! Құрманғазы Сағырбаев ескерткіші !! Дина Нұрпейсова ескерткіші !! Қаршыға Ахмедияров ескерткіші !!Атырау. Дос Мұқасанға ескерткіш
|-
| [[Сурет:Атырау. Құрманғазы ескерткіші.jpg|орта|200px]]|| [[Сурет:Атырау. Дина Нурпейсова ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Қаршыға Ахмедияров ескерткіші.jpg|орта|200px]] || [[Сурет:Атырау. Дос Мұқасан.jpg|орта|200px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Соғыс ардагерлеріне арналған ескерткіштер
|-
! Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш !!Қайырғали Смағұлов ескерткіші !! Хиуаз Доспановаға ескерткіш !!Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш аллея
|-
| [[Сурет:Атырау. Қаза болған ауған жауынгерлеріне арналған ескерткіш.jpg|орта|280px]]||[[Сурет:Атырау. Қайырғали Смағұлов ескерткіші.jpg |орта|150px]]  || [[Сурет:Атырау. Хиуаз Доспановаға ескерткіш.jpg|орта|200px]]||[[Сурет:Атырау. Соғыстан оралмаған боздақтарға арналған ескерткіш.jpg|орта|250px]]
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Әртүрлі ескерткіштер
|-
! Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш !! Молекула ескерткіші !! Бекіре балығына ескерткіш !! Әлші (асық) ескерткіші
|-
| [[File:Атырау. Құмаршық өсімдігіне арналған ескерткіш.jpg|орта|220px]]|| [[Сурет:Атырау. Молекула ескерткіші.jpg|орта|250px]] || [[Сурет:Атырау. Бекіре балығына ескерткіш.jpg|орта|150px]]|| [[Сурет:Атырау. Әлші (асық) ескерткіші.jpg|орта|220px]]
|}

== Спорты ==
Атыраудан Токиодағы Олимпиадаға елдің құрама командасында ескек есу бойынша спорт шебері А.Круглов қатысты. Боксшы Б.Теміров Олимпиадалық ойындарға, әлемдік, еуропалық сайыстарға қатысып, үш дүркін КСРО чемпионы болды. Атырау ескекшілері  Д.Савин, А.Сафарян, С.Сергеев Қазақстанның бірнеше дүркін чемпиондары. [[Арман Константинұлы Шылманов|Арман Чилманов]]  84 кг салмақты таэквондодан 2008 жылғы Олимпиялық ойындардың қола медалі иегері. [[Сәния Махамбетова]] самбо және дэюдо күрестері бойынша халықаралық және республикалық сайыстарда бірнеше рет жеңістерге жетті.

'''[[Атырау (футбол клубы)|«Атырау» футбол командасы]]''' республика чемпионатының 2 дүркін қола жүлдегері (2001 және 2002 жылдар),  2009 жылы Қазақстан кубогының иегері. Қазақстан кубогының иегері.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://qfl.kz/ru/team/1/|title=OLIMPBET Премер лигасы Атырау|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

''' [[Бейбарыс (шайбалы хоккей)|«Бейбарыс» хоккей клубы]] ''' 4 дүркін Қазақстан чемпионы (2010/2011, 2011/2012, 2015/2016 және 2018/2019).&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%91%D0%B5%D0%B9%D0%B1%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%81|title=«Бейбарыс» хоккей клубы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''«Атырау» волейбол командасы ''' 2003 және 2006 жылғы еліміздің чемпионы, 4 рет Қазақстан кубогының иегері -2000, 2009, 2010, 2015

'''«Атырау Барыстары»''' баскетбол командасы  Қазақстан біріншілігінің 2-рет алтын (2010/2011, 2015-2016), 7-дүркін күміс жүлдегері. (011/2012, 2012/2013, 2013/2014, 2016/2017, 2017/2018, 2018/2019, 2019/2020.&lt;ref&gt;http: //www. bcbarsyatyrau.kz/&lt;/ref&gt;

Спорт нысандарынан Атырау қаласының орталық [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] бар. Қасында спорт комплексі және жүзу бассейні орналасқан. Денешынықтыру және сауықтыру орталығында (ФОК)  әртүрлі спорт секциялары жұмыс жасайды.
[[Атырау мұз айдыны]] сарайында хоккейден еліміздің біріншілігінің ойындары өтеді. Теннис орталығында үлкен теннис ойнауға арналған 4 ашық және 4 жабық алаң бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://24.kz/kz/archive/zha-aly-tar/t-uelsizdikke-25-zhyl/item/154229-khaly-araly-talap-a-saj-tennis-ortaly-y-ashyldy|title=Атырауда халықаралық талапқа сай теннис орталығы ашылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Спорт нысандары
|-
! [[Атырау мұз айдыны|Мұз айдыны сарайы]] !! Атырау Теннис орталығы !! [[Мұнайшы (стадион)|«Мұнайшы» стадионы]] !! Байдарка және каноэ спорты
|-
| [[Сурет:Атырау. Мұз айдыны сарайы.jpg|ортаға|200px]]|| [[File:Атырау Теннис орталығы.jpg|ортаға|250px]] || [[File:Munaishy stadium.jpg|ортаға|200px]] || [[File:Атыраудағы байдарка және каноэ спорты.jpg|ортаға|200px]]
|}

== Білім жүйесі ==
=== Мектепке дейінгі мекемелер ===
Мектепке дейінгі мекемелердің құрамына мектепке дейінгі жастардағы балалардың күндізгі уақытта және тәулік бойы болатын жалпы типтегі (бала бақшалар, балалар яслиі, балалар үйі, мектепке дейінгі балалар үйі) мекемелері, ақыл-ой және дене бітімі дамуында ауытқулары бар арнайы мектепке дейінгі мекемелер, аурушаң балаларды салауаттандыруға арналған жазғы демалыс орындары кіреді. Атырау қаласы бойынша 46 балабақшада 13 863 бүлдіршіндер тәрбиеленуде.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://goroo-atyrau.kz/balabakshalar.html|title=Атырау қаласының білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Мектептегі білім ===
Атырау қаласының 61 мектебінде, оның ішінде Атырау облыстық дарынды балаларға араналған казақ-түрік лицейі, Атырау облыстық дарынды балаларға арналған мамандандырылған мектеп-лицей-интернаты, Ағышын тілін терең оқытатын техникалық гимназия, Атырау қалалық білім бөлімінің қалалық лицейі, Облыстық дарынды балаларға арналған мектеп-интернат, Үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мамандандырылған №30 мектеп-гимназия, Облыстық ұлттық гимназия, №34 лингвистикалық мектеп-гимназия, Н.Тілендиев атындағы облыстық &quot;Кіші өнер академиясы&quot;. Назарбаев Зияткерлік мектебі сияқты білім ордаларында 73 690 оқушы білім алуда.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://biznesinfo.kz/usefullinks/page/shkoly-atyrau-i-atyrauskoy-oblasti--adres--telefon|title=Атырау қалалық білім бөлімі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Жоғары оқу орындары === 
'''[[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]''' —2001 жылы құрылып, білім және ғылым министрлігі берген лицензия негізінде еңбек нарығында табысты жұмыс істейді. Институт -күндізгі және сырттай оқыту формалары бойынша қазақ және орыс тілдерінде 16 мамандық бойынша [[Сурет:АИГИ корпус №2.jpg|thumb|right|300px|'''Атырау инженерлік-гуманитарлық институты''']]жоғары-кәсіптік мамандар (бакалавриат) даярлайтын жоғары оқу орны. Институт жоғары білікті кадрларды даярлау бойынша маңызды ғылыми және оқу орталығы болып саналады. Институт инновациялық бағдарламаларды сәтті іске асырағаны үшін 2004 жылы Еуропа кәсіпкер қауымдастығының «INSAM» алтын медалімен (Женева, 2005 ж), Халықаралық «Алтын Құйма» (CBS Consult, Мәскеу, 2007) марапатталды. &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aigi.kz/language/kk/|title=Атырау инженерлік-гуманитарлық институты|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Халел Досмұхамедов атындағы Атырау университеті]]''' —Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде өзіндік тарихы мен тәжірибесі бар халықаралық деңгейдегі бәсекеге қабілетті мамандар даярлайтын жоғары оқу орындарының бірі. Университет 1950 жылы 14 маусымда мұғалімдер институты ретінде ашылды. 1955 жылы мұғалімдер институты педагогикалық институтқа айналды. 1994 жылы педагогика институты Атырау университеті болып құрылды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://asu.edu.kz/university/|title=Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

'''[[Атырау мұнай және газ университеті|Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті]]''' —еліміздің мұнай-газ саласы мен Батыс Қазақстан облысының экономикасын, білімі мен ғылымын жетілдіруге үлкен үлес қосуда. Атырау Мұнай және газ университеті Батыс Қазақстанның Білім және ғылым орталығына айналуда және Қазақстанның мұнай-газ саласындағы шығармашыл жастар мен өнеркәсіптік кәсіпорындар ұжымдары арасында лайықты құрметке ие болды. Атырау Мұнай және газ университеті еліміздің мұнай-газ саласы үшін жоғары білікті мамандарды даярлау бойынша Қазақстан Республикасының жалғыз мамандандырылған жоғары оқу орны болып табылады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://aogu.edu.kz/|title=Сафи Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Колледждері ===    
*[[Атырау аграрлы-техникалық колледжі]] 
*Атырау балық өнеркәсібі колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://edu-kz.com/kz/kolledzhder/atyraudagy-balyq-sharuashylygy-kolledzhi|title=Атырау балық өнеркәсібі колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-13|lang=}}&lt;/ref&gt;
[[Сурет:Атырау. Қазақстан-Канада жоғарғы мұнай колледжі (APEC ).jpg|thumb|оңға|450px|Атырау. Жоғары мұнай колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ticketon.kz/kz/place/vysshij-kolledzh-apec-petrotechnic|title=Жоғары мұнай колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;]]
*Атырау бизнес және құқық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://2gis.kz/atyrau/firm/70000001034596018|title=Атырау бизнес және құқық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау жоғарғы медицина колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://2gis.kz/atyrau/firm/70000001034595563|title=Атырау жоғарғы медицина колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://college.aigi.kz/|title=Атырау инженерлік-гуманитарлық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау индустриалды колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/kz/college/view/15|title=Атырау индустриалды колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау сервис колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/ru/college/view/5|title=Атырау сервис колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Атырау энергетика және құрылыс колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/kz/college/view/1|title=Атырау энергетика және құрылыс колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*С.Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://vipusknik.kz/kz/institutions/college/atyrauskiy-politekhnicheskiy-kolledzh-im-salamata-mukasheva|title=С.Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Д.Нұрпейсова атындағы музыка колледжі (академиясы)&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://musiccollege.kz/|title=Д.Нұрпейсова атындағы музыка колледжі (академиясы)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Каспий маңының қазіргі заманғы колледжі (ПСК)&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://psvk.edu.kz/%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%BB%D0%B5%D0%B4%D0%B6-%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%85%D1%8B/|title=Каспий маңының қазіргі заманғы колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Жоғарғы мұнай колледжі (APEC)&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://vipusknik.kz/kz/institutions/college/vysshiy-kolledzh-apec-petrotechnic?ysclid=m3gzy0xxfx185332536|title=APEC PetroTechnic жоғары колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Қ.Дүтбаева атындағы гуманитарлық колледж&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://gumcollege.edu.kz/|title=.Дүтбаева атындағы гуманитарлық колледж|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*Мұнай және газ технологиялық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.inatyrau.kz/catalog/index/237772/atyrauskij-tehnologiceskij-kolledz-nefti-i-gaza|title=Мұнай және газ технологиялық колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
*«Болашақ» кәсіби-гуманитарлық колледжі&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://azamat-atyrau-region.e-orda.kz/kz/college/view/18|title=Атырау Жоғары көпсалалы «Болашақ» колледжі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Денсаулық сақтау ісі ==
Гурьевте тұрған әскери бөлімде алғаш рет 15 орындық [[аурухана]] ашылған. 1901 жылы осы ауруханаға арналған 2 үй салынып, оның біреуі  хирургиялық, біреуі басқа ауруларды емдеу орны боп белгіленген және 1 дәрігер, 2 фельдшер жұмыс жасаған. [[Сурет:Атырау. №2 қалалық емхана.jpg|thumb|right|300px|Атырау.1951 жылы салынған мұнайшылар ауруханасы]]Ұлы Отан соғысы жылдарында Атырау қаласына 2 [[госпиталь]] орналастырылды. 1967 жыл мен 1987 жылдың аралығында облыстық аурухананың, балалар ауруханасының, перзентхананың, облыстық онкологиялық және туберкулезді емдеу диспансерінің жаңа үйлері іске қосылды.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=Ғарифолла Шәңгереев, Өнербай Жанбала|бөлімі=|бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Атырау медицинасының шежіресі |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Алматы|баспасы=&quot;Арыс&quot;|жыл=2010|томы= |беттері=|барлық беті=308|сериясы= |isbn=978-601-291-007-0|тиражы=1000 }}&lt;/ref&gt;

Қазіргі кезде Атырау облыстық ауруханасы, балалар ауруханасы, №2 Атырау облыстық ауруханасы (Облыстық жұқпалы аурулар ауруханасы), Атырау қалалық медициналық жедел жәрдем станциясы, қалалық перзентхана, ЖИТС алдын алу және онымен күресу орталғы, балалар стоматологиясы, өкпе аурулар санаториясы, кардиология орталығы, көз аурулар ауруханасы, қан орталы, наркологиялық диспансері, онкологиялық диспансері, патологоанатомия бюросы, перинаталдық орталық, психиатриялық жүйке аурулар ауруханасы (Психикалық сауықтыру орталығы), тері-венерология диспансері, туберкулезге қарсы күрес диспансері, теміржол ауруханасы, орталық нерв жүйесі зақымдалған балаларға арналған сәбилер үйі т.б. дәрігерлік ұйымдар жұмыс жасайды.

== БАҚ ==
=== Газет-журналдары ===
[[File:Атырау газеті.jpg|оңға|200px]]'''[[Атырау (газет)|«Атырау» газеті]]''' —Қазақстанның батыс өлкесіндегі алғашқы ұлттық басылымдардың бірі. Оның негізін қалап, материалдық базасын жасақтап, алғашқы нөмірлерін шығарған 1923 ж. Гурьев уездік партия комитетінің бірінші хатшысы болған Төлепкерей Өтеулиев. Алғашқы саны «Ерік» деген атаумен 1923 жылы сәуір айында шықты. «Атырау»  аймақтың тыныс-тіршілігін қалың оқырманға жеткізіп келе жатқан облыстық газет.&lt;ref&gt;Егемен Қазақстан. 02.11.2018&lt;/ref&gt;
[[File:Прикаспийская коммуна.jpg|оңға|200px]]
'''[[Прикаспийская коммуна|Прикаспийская коммуна газеті]]''' —орыс тілінде шығатын облыстық қоғамдық-саяси газет. Газет 1920 жылдың 26 ақпан айынан бастап «Трудовая Правда» атымен шықты. Газет облыстың өзекті мәселелері туралы, нарықтық қатынастар, халық шаруашылығын дамыту тұрақты көрініс табуда.&lt;ref&gt;Атырау: Энциклопедия. -Алматы: Атамұра, 2000&lt;/ref&gt;

'''[[Ақ Жайық (газет)|«Ақ жайық» газеті]]''' —Атырау облысындағы кең тараған әрі тұңғыш тәуелсіз апталық басылым. Алғашқыда «Компаньон» (1991), кейін «Местное обозрение» (1992) аталып, шағын көлемде жарық көрген газет 1993 жылы мамыр айынан «Ақ жайық» аталды. Бұл - нарық жағдайына бейімделген, облыс, республика көлемінде өзін-өзі қаржыландыруға толық көшкен алғашқы газеттердің бірі.[[File:Ақ Жайық.jpg|оңға|200px]]

Сонымен қатар &quot;Мегаполис Атырау&quot;, &quot;Мұнайлы Астана&quot;, &quot;Алтын сақа&quot;, &quot;Алтын аймақ&quot; апталық газеттері және &quot;Мерейлі мекен&quot; журналы шығады.

=== Телеарналары ===
Атырау облыстық телерадиокомпаниясының хабар тарату саясаты [[Қазақстан (корпорация)|«Қазақстан» РТРК АҚ]] жүргізіп отырған саясатына толық сәйкес келеді. Ол ақпараттық және білім беру функцияларын орындай отырып, мемлекет пен қоғам арасындағы қатынастарды [[Сурет:Атырау телемұнарасы.jpg|thumb|оңға|300px|Атырау телемұнарасы]] үйлестіруге бағытталған. Телеарнаның басты міндеті - аймақтық деңгейде мемлекеттік саясатты жүргізу. Телеарнаның жалпы апталық көрсетілімі 119 сағатты құрайды. Оның ішінде мемлекеттік тілде - 80,30 сағат, немесе жалпы хабардың 68%. Меншікті бағдарламалар 45 сағатты құрайды немесе жалпы эфирдің 38% құрайды. &quot;Atyray&quot; телеарнасының хабар тарату антеннасы 180 метрлік мұнараның 153-і метрінде орналасқан.
Жетістіктері:
*Телевизияның «АПТА» ақпараттық-талдау бағдарламасы (авторы және жүргізушісі Н. Қосшиев) Халықаралық «Шабыт» фестивалінің арнайы дипломымен марапатталды;
*Теледидарда алғаш рет «Өзен өз арнасыммен ағады» атты 7-сериялық телехикая түсірілді;
*Ұлы Отан соғысының 60 жылдығына орай &quot;Тағдыр-Судьба&quot; телефильмі түсіріліп, ол [[Волгоград]] қаласында өткен ІV-Халықаралық &quot;Мәңгілік алау&quot; фестивалінде &quot;Үздік авторлық жұмыс&quot; номинациясында ІІ орын алды;
*[[Астрахан]] қаласында өткен Халықаралық &quot;Адам және теңіз&quot; байқауында &quot;белсенді азаматтық ұстанымы үшін&quot; номинациясында &quot;Каспий экологиясы: мәселелерді шешу жолдары&quot; фильмі жеңіске жетті;
*«Туған өлкем – Атырау» бағдарламасы республикалық &quot;Шаңырақ&quot; шығармашылық байқауында жеңіске жетті /Астана қ./;
*«Аманат» циклдік бағдарламасы &quot;Ең үздік тарихи-мәдени бағдарлама&quot; номинациясы бойынша Қазақстан РТРК АҚ ұйымдастырған байқауда ІІ орын алды /Астана қ./
Сонымен қатар [[КТК (телеарна)|КТК]], НТВ, [[Хабар (телеарна)|Хабар]], [[24KZ]], [[EL ARNA (телеарна)|Ел арна]], [[Qazsport]], Мир, [[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan]], 1-канал &quot;Евразия&quot;, СТВ, [[Astana TV]], [[НТК (телеарна)|НТК]], 31 канал, Абай ТВ, [[Жетінші арна]], ТВЦ т.б.арналар жұмыс жасайды.

=== Радио ===
'''«Atyraý radiosy»'''—ның тарихы 1938 жылы Гурьев облысының құрылуынан бастау алады. 1938 жылдың 2-ші наурызында алғаш рет радио хабары 
[[Сурет:Атырау радиосы.jpg|оңға|200px]] эфирге шықты. Қазір ол 102.0 FM жиілігінде тәулігіне 17 сағат хабар таратып отыр. 80 жыл бұрын сол кездегі Гурьев халқына алғашқы жаңалық таратқан бұл медиа-мекеме бүгінде заман сұранысына сай жаңа технологиямен жабдықталған. Елдегі саяси-экономикалық, төтенше жағдайлар кезінде дереу үн қосып, халыққа жедел ақпарат таратып, қоғамда оң пікір қалыптасуына ықпал етіп отыр. 
Қазір кеңейтілген диапазонды 1000 киловаттық жаңа радиотаратқыш іске қосылып  радиотолқынның таралу аймағы 60 шақырымға дейін кеңейді.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kaz.inform.kz/news/atyrauda-zhana-radiostudiya-men-zhana-radiotaratkysh-iske-kosyldy_a3542003/|title=Атырауда жаңа радиостудия мен жаңа радиотаратқыш іске қосылды|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
Сонымен қатар 101,0 [[Қазақ радиосы]], 101,6 Радио Дача, 102,8 [[Шалқар (радио)|Шалқар радиосы]], 103,6 [[Тандем радиосы]], 104,4 NS радиосы, 104,8 Lux FM, 105,2 Русское радио Азия, 105,7 Восток FM, 106,2 Дала FM, 106,8 Европа+ Казахстан, 107,2 [[Жұлдыз FM]], 107,7 Авторадио Казахстан т.б. жұмыс жасайды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://vcfm.ru/vc/Asia/guryev.htm|title=Радиостанциялар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

==Қаланың назар аударарлық орындары==
*[[Иманғали мешіті]]
*[[Успен соборы|Успен шіркеуі]]
*[[Құрманғазы Сағырбайұлы]] ескерткіші
*[[Сұлтан Бейбарыс]] ескерткіші
*[[Атырау облыстық өлкетану мұражайы]]
*[[Хиуаз Қайырқызы Доспанова|Хиуаз Доспанова]] ескерткіші
*[[Исатай]]-[[Махамбет]] ескерткіші

== Атырау қаласының суреттері ==
&lt;gallery&gt;
Сурет:Atyrau street.jpg|Атыраудың көшелері
Сурет:Atyrau rivers.jpg|[[Жайық өзені]]
Сурет:New buildings of Atyrau.jpeg|Атыраудағы БТА банкінің ғимараты
Сурет:Hotel Kazakhstan in Atyrau.jpg|«Қазақстан» қонақ үйі
Сурет:Атырау қаласы Жаңа құрылыстар.jpg|Жаңа кварталдар

&lt;/gallery&gt;

== Белгілі тұлғалар ==
* [[Болат Жамитұлы Өтемұратов]] - Қазақстан Республикасы Президентінің Іс басқарушысы
* [[Темір Нұрбақытұлы Бекмамбетoв|Тимур Нұрбақытұлы Бекмамбетoв]]  - кинорежиссер, клипмейкер , продюсер 
* [[Ғани Есенкелдіұлы Қасымов]]- Қазақстан патриоттары партиясының төрағасы                                                                     
* [[Аркадий Юрьевич Волож]]  - Яндекс компаниясының бас директоры
* [[Фариза Оңғарсынова]] - ақын, халық жазушысы, журналист

== Бауырлас қалалары ==
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтау]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Орал]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Kazakhstan}} [[Ақтөбе]], [[Қазақстан]]
* {{flagicon|Russia}} [[Астрахан]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Russia}} [[Сыктывкар]], [[Ресей]]
* {{flagicon|Israel}} [[Ашдод]], [[Израиль]]
* {{flagicon|United Kingdom}} [[Абердин]], [[Құрама Патшалық]]

== Тағы қараңыз ==
* [[Атырау облысы]]
* [[Атырау аграрлы техникалық колледжі]]
* [[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]]
* [[Атырау мұнай және газ университеті]]
* [[Атырау университеті]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ Атырау облысы әкімдігінің ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141007025035/http://atyrau.gov.kz/index.php/kz/ |date=2014-10-07 }}
* [http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php Atyrau City ақпараттық-танымдық торабы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060824051746/http://www.atyrau-city.kz/Kaz/index_k.php |date=2006-08-24 }}
* [http://www.atr.kz Облыстық &quot;Атырау&quot; газеті]

{{Commonscat|Atyrau}}
{{Қазақстан қалалары}}
{{Атырау облысы}}
{{Атырау қалалық әкімдігі елді мекендері}}
{{Жайық өзені бойындағы елді мекендер}}

[[Санат:Атырау]]
[[Санат:Каспий теңізі кемежайлары]]
[[Санат:Жайық казак әскерінің тарихи елді мекендері]]</text>
      <sha1>sy5jwdlthvigf5gcwwwbfhqo75ewvfh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қырғызстан әнұраны</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7960</id>
    <revision>
      <id>3400660</id>
      <parentid>3145872</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T16:25:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>3400660</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4378" sha1="lf4vlrp6fgrswmowxomyz0sfve4w1pl" xml:space="preserve">'''Қырғызстан әнұраны''' — ({{lang-ky|Кыргыз Республикасынын Мамлекеттик Гимни}} — ''Қырғыз Республикасының мемлекеттік әнұраны'') — [[Қырғызстан|Қырғыз Республикасының]] ұлттық әнұраны.

Қырғыз Республикасының Жоғарғы Кеңесі [[1992 жыл|1992 ж.]] [[желтоқсанның 18]]-інде қабылдаған.

:Сөзі: Ж. Садыков, Ш. Кулуев.
:Әні: Н. Давлесов, К. Молдобасанов
{| cellpadding=6 style=&quot;font-size:90%&quot;
! [[Қырғыз тілі]]нде
! [[Қазақ тілі]]нде
|- style=&quot;vertical-align:top; white-space:nowrap;&quot;
|
:Ак мөңгүлүү аска, зоолор, талаалар
:Элибиздин жаны менен барабар.
:Сансыз кылым Алатоосун мекендеп,
:Сактап келди биздин ата-бабалар.

::''Кайырма'':
::Алгалай бер кыргыз эл,
::Азаттыктын жолунда.
::Өркүндөй бер, өсө бер,
::Өз тагдырың колунда.

:Байыртадан бүткөн мүнөз элиме,
:Досторуна даяр дилин берүүгө.
:Бул ынтымак эл бирдигин ширетип,
:Бейкуттукту берет кыргыз жерине.

::''Кайырма'':
::Алгалай бер кыргыз эл,
::Азаттыктын жолунда.
::Өркүндөй бер, өсө бер,
::Өз тагдырың колунда.

:Аткарылып элдин үмүт тилеги,
:Желбиреди эркиндиктин желеги.
:Бизге жеткен ата салтын, мурасын,
:Ыйык сактап, урпактарга берели.

::''Кайырма'':
::Алгалай бер кыргыз эл,
::Азаттыктын жолунда.
::Өркүндөй бер, өсө бер,
::Өз тагдырың колунда.
| 
:Ақ жамылған жартастар мен далалар
:Еліміздің жаныменен барабар.
:Сан ғасырлар Алатауды мекендеп,
:Сақтап келді біздің ата-бабалар.

::''Қайырмасы'':
::Қырғыз елі алға баса бер,
::Азаттықтың жолында.
::Өркендей бер, өсе бер,
::Өз тағдырың қолыңда.

:Байырғыдан біткен мінез еліме,
:Достарына даяр сәлем беруге.
:Бұл ынтымақ ел бірлігін қорғайды,
:Бейбітшілік берер қырғыз жеріне.

::''Қайырмасы'':
::Қырғыз елі алға баса бер,
::Азаттықтың жолында.
::Өркендей бер, өсе бер,
::Өз тағдырың қолыңда.

:Жүзеге асып елдің үміт тілегі,
:Желбірейді еркіндіктің жалауы.
:Бізге жеткен ата-баба мұрасын,
:Кие тұтып, ұрпаққа үлгі етеді

::''Қайырмасы'':
::Қырғыз елі алға баса бер,
::Азаттықтың жолында.
::Өркендей бер, өсе бер,
::Өз тағдырың қолыңда.
|}
== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://cdf.gov.kg/box/kganthem.mid Midi file]{{Deadlink|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://szbszig.atw.hu/kyrgyzstan.htm Himnuszok] - A vocal recording of the anthem hosted on Szbszig's Himnuszok website. This MP3 file was originally featured on the [http://old.president.kg/ old President's website] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090202190354/http://president.kg/ |date=2009-02-02 }}. That website was used by [[Askar Akayev]], but was [http://www.president.kg replaced] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090202190354/http://www.president.kg/ |date=2009-02-02 }} when Akayev was deposed and [[Kurmanbek Bakiyev]] became [[President of Kyrgyzstan|President]].
* [http://news.bbc.co.uk/olmedia/1295000/audio/_1296485_kyrgyzstan.ram Instrumental version in RealAudio]

{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Ұлттық әнұрандар]]
[[Санат:Қырғызстан мемлекеттік рәміздері]]</text>
      <sha1>lf4vlrp6fgrswmowxomyz0sfve4w1pl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Процессор</title>
    <ns>0</ns>
    <id>9571</id>
    <revision>
      <id>3400704</id>
      <parentid>3335121</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:45:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>GeniusBM</username>
        <id>158455</id>
      </contributor>
      <comment>/* growthexperiments-addlink-summary-summary:3|0|0 */</comment>
      <origin>3400704</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="93463" sha1="4w3lmo196bhnbog6ebzjmf3vlji7f4m" xml:space="preserve">{{мағына|Процессор (айрық)}}
'''Орталық процессор''' немесе '''негізгі процессор''' деп те аталатын орталық процессор ( '''CPU''' ) берілген компьютердегі ең маңызды процессор болып табылады . Оның электрондық схемасы арифметикалық , логикалық, басқару және енгізу/шығару ( енгізу/шығару ) операциялары сияқты компьютерлік бағдарламаның нұсқауларын орындайды . Бұл рөл негізгі жады және енгізу/шығару схемасы сияқты сыртқы құрамдас бөліктерге және графикалық өңдеу блоктары ('''GPU''') сияқты мамандандырылған сопроцессорларға қарама-қайшы келеді.

Уақыт өте келе процессорлардың пішіні, дизайны және жүзеге асырылуы өзгерді, бірақ олардың негізгі жұмысы дерлік өзгеріссіз қалады. Орталық процессордың негізгі құрамдас бөліктеріне арифметикалық және логикалық операцияларды орындайтын арифметикалық-логикалық блок ('''ALU''') , '''ALU'''-ге операндтарды беретін және '''ALU''' операцияларының нәтижелерін сақтайтын процессор регистрлері және алуды (жадтан) реттейтін басқару блогы жатады . '''ALU''', регистрлер және басқа компоненттердің үйлестірілген операцияларын басқару арқылы декодтау және орындау (нұсқауларды).

Қазіргі заманғы процессорлардың көпшілігі бір '''IC''' чипте бір немесе бірнеше процессорлары бар интегралды схема ('''IC''') микропроцессорларында жүзеге асырылады . Бірнеше процессоры бар микропроцессорлық чиптер көп ядролы процессорлар болып табылады . Жеке физикалық процессорлар, процессор өзектері қосымша виртуалды немесе логикалық процессорлар жасау үшін көп ағынды болуы мүмкін.

Орталық процессоры бар '''IC''' құрамында жад , перифериялық интерфейстер және компьютердің басқа компоненттері де болуы мүмкін; мұндай біріктірілген құрылғылар микроконтроллерлер немесе чиптегі жүйелер ( '''SoC''' ) деп аталады.

Жиымдық процессорларда немесе векторлық процессорларда параллель жұмыс істейтін бірнеше процессорлар болады, олардың ешқайсысы орталық деп саналмайды. Виртуалды процессорлар динамикалық түрде жинақталған есептеу ресурстарының абстракциясы болып табылады.

== Тарих ==
Сақталған бағдарлама компьютері идеясы '''Дж. Преспер Эккерт''' пен '''Джон Уильям Маучлидің''' '''ENIAC''' дизайнында бұрыннан бар болған , бірақ '''ENIAC'''-ты тезірек аяқтау үшін бастапқыда қабылданбады. 1945 жылы 30 маусымда '''ENIAC''' құрылмай тұрып, математик '''Джон фон Нейман''' '''EDVAC''' туралы есептің бірінші жобасы деп аталатын қағазды таратты . Бұл 1949 жылдың тамызында аяқталатын сақталған бағдарлама компьютерінің құрылымы болды. '''EDVAC''' әртүрлі типтегі нұсқаулардың (немесе операциялардың) белгілі бір санын орындауға арналған. Бір қызығы, '''EDVAC''' үшін жазылған бағдарламалар компьютердің физикалық сымдары арқылы емес, жоғары жылдамдықты компьютер жадында сақталуы керек еді. Бұл компьютерді жаңа тапсырманы орындау үшін қайта конфигурациялау үшін қажетті көп уақыт пен күш болатын '''ENIAC'''-тың қатаң шектеуін еңсерді. Фон Нейманның дизайнымен '''EDVAC''' іске қосқан бағдарламаны жадтың мазмұнын өзгерту арқылы ғана өзгертуге болады. '''EDVAC''' бірінші сақталған бағдарлама компьютері емес еді; '''Manchester Baby''' шағын көлемді тәжірибелік сақталған бағдарлама компьютері болды, өзінің алғашқы бағдарламасын 1948 жылы 21 маусымда іске қосты және '''Манчестер Марк 1''' 1949 жылдың 16 маусымынан 17 маусымға қараған түні өзінің алғашқы бағдарламасын іске қосты.

Ерте процессорлар үлкенірек және кейде ерекше компьютердің бөлігі ретінде пайдаланылатын теңшелетін дизайн болды. Дегенмен, белгілі бір қолданбаға арналған реттелетін процессорларды жобалаудың бұл әдісі негізінен үлкен көлемде шығарылатын көп мақсатты процессорлардың дамуына жол берді. Бұл стандарттау дискретті транзисторлық негізгі фреймдер мен шағын компьютерлер дәуірінде басталды және интегралдық схеманың ('''IC''') танымал болуымен тез қарқын алды. '''IC''' мүмкіндік берді барған сайын күрделі процессорларды жобалануға және өндіруге рұқсат етілген тәртіпте нанометрлер. Орталық процессорларды миниатюризациялау және стандарттау қазіргі өмірде сандық құрылғылардың болуын арнайы есептеу машиналарының шектеулі қолдануынан әлдеқайда жоғарылатты. Заманауи микропроцессорлар автомобильдерден ұялы телефондарға дейін, кейде тіпті ойыншықтарда да электрондық құрылғыларда пайда болады.

'''Фон Нейман EDVAC''' дизайнына байланысты сақталған бағдарлама компьютерінің дизайнымен жиі есептелсе және дизайн фон Нейман архитектурасы деп аталды, ал Конрад Зузе сияқты одан бұрынғы басқалар ұқсас идеяларды ұсынып, жүзеге асырды.  EDVAC алдында аяқталған Гарвард Марк I деп аталатын Гарвард архитектурасы  электрондық жадтан гөрі тесілген қағаз таспаны пайдаланып сақталған бағдарлама дизайнын да пайдаланды. Фон Нейман мен Гарвард архитектураларының негізгі айырмашылығы мынада: соңғысы процессор нұсқаулары мен деректерін сақтау мен өңдеуді бөледі, ал біріншісі екеуі үшін бірдей жад кеңістігін пайдаланады. Қазіргі заманғы процессорлардың көпшілігі дизайнда негізінен фон Нейман болып табылады, бірақ Гарвард архитектурасы бар орталық процессорлар, әсіресе ендірілген қолданбаларда да көрінеді; мысалы, Atmel AVR микроконтроллерлері Гарвард архитектуралық процессорлары болып табылады.

Коммутациялық элементтер ретінде әдетте реле және вакуумдық түтіктер (термиондық түтіктер) пайдаланылды; Пайдалы компьютер мыңдаған немесе он мыңдаған коммутациялық құрылғыларды қажет етеді. Жүйенің жалпы жылдамдығы қосқыштардың жылдамдығына байланысты. EDVAC сияқты вакуумдық түтік компьютерлер ақаулар арасында орташа сегіз сағатқа созылды, ал релелік компьютерлер (мысалы, баяуырақ, бірақ бұрынғы Гарвард Марк I) өте сирек істен шықты. Ақырында түтікке негізделген процессорлар басым болды, өйткені берілген жылдамдықтың айтарлықтай артықшылықтары сенімділік мәселелерінен басым болды. Осы ерте синхронды процессорлардың көпшілігі қазіргі микроэлектрондық конструкциялармен салыстырғанда төмен сағат жиіліктерінде жұмыс істеді. 100 кГц -тен 4 МГц-ке дейінгі сағаттық [[сигнал]] жиіліктері осы уақытта өте кең таралған, олар негізінен олар құрастырылған коммутациялық құрылғылардың жылдамдығымен шектелген.

=== Транзисторлық процессорлар ===
Әртүрлі технологиялар кішірек және сенімдірек электронды құрылғыларды құруды жеңілдеткен сайын орталық процессорлардың дизайн күрделілігі артты. Алғашқы мұндай жақсарту транзистордың пайда болуымен келді. 1950 және 1960 жылдардағы транзисторланған процессорлар енді вакуумдық түтіктер мен реле сияқты үлкен, сенімсіз және нәзік коммутациялық элементтерден жасалуы керек емес. Осы жақсарту арқылы күрделірек және сенімді процессорлар дискретті (жеке) құрамдас бөліктерден тұратын бір немесе бірнеше баспа тақшаларына салынды.

1964 жылы IBM өзінің IBM System/360 компьютер архитектурасын енгізді, ол бірдей бағдарламаларды әртүрлі жылдамдықпен және өнімділікпен іске қосуға қабілетті компьютерлер сериясында қолданылады. Бұл электрондық компьютерлердің көпшілігі бір-бірімен, тіпті бір өндіруші шығарған компьютерлермен үйлесімсіз болған кезде маңызды болды. Бұл жақсартуды жеңілдету үшін IBM микробағдарлама тұжырымдамасын қолданды (көбінесе «микрокод» деп аталады), ол әлі де заманауи процессорларда кеңінен қолданылады. System/360 архитектурасы соншалықты танымал болды, ол ондаған жылдар бойы негізгі компьютер нарығында үстемдік етті және IBM zSeries сияқты заманауи компьютерлермен жалғасатын мұра қалдырды. 1965 жылы Digital Equipment Corporation (DEC) ғылыми және зерттеу нарықтарына бағытталған тағы бір ықпалды компьютерді — PDP-8 ұсынды.

Транзисторлы компьютерлер өздерінің предшественниктерінен бірнеше ерекше артықшылықтарға ие болды. Транзисторлар сенімділікті жоғарылату мен қуат тұтынуды азайтудан басқа, транзистордың түтікке немесе релеге қарағанда қысқа ауысу уақытына байланысты процессорларға әлдеқайда жоғары жылдамдықта жұмыс істеуге мүмкіндік берді. Осы уақытқа дейін тек дерлік транзисторлар болатын коммутациялық элементтердің сенімділігі мен жылдамдығының күрт артуы; Осы кезеңде ондаған мегагерцтегі процессордың сағат жиілігі оңай алынды. Сонымен қатар, дискретті транзисторлар мен IC процессорлары көп қолданыста болған кезде, бір нұсқаулық, бірнеше деректер (SIMD) векторлық процессорлары сияқты жаңа жоғары өнімді конструкциялар пайда бола бастады. Бұл ерте эксперименттік конструкциялар кейінірек Cray Inc және Fujitsu Ltd жасаған мамандандырылған суперкомпьютерлердің дәуірін тудырды.

=== Шағын масштабты интеграциялық процессорлар ===
Осы кезеңде ықшам кеңістікте өзара байланысты көптеген транзисторларды жасау әдісі жасалды. Интегралды схема (IC) транзисторлардың үлкен санын бір жартылай өткізгіш негізіндегі қалыпта немесе «чипте» өндіруге мүмкіндік берді. Бастапқыда NOR қақпалары сияқты өте қарапайым мамандандырылған емес цифрлық схемалар ғана IC-ге кішірейтілген. Осы &quot;құрылымдық блок&quot; IC негізіндегі процессорлар әдетте &quot;шағын масштабты интеграция&quot; (SSI) құрылғылары деп аталады. Apollo Guidance Computer- де қолданылатындар сияқты SSI IC-де әдетте бірнеше ондаған транзисторлар болады. SSI IC құрылғыларынан бүкіл процессорды құру үшін мыңдаған жеке чиптер қажет болды, бірақ бұрынғы дискретті транзисторлық конструкцияларға қарағанда әлдеқайда аз орын мен қуатты тұтынатын.

IBM System/370 жүйесі System/360 жүйесіне қосымша, Solid Logic Technology дискретті транзисторлы модульдерден гөрі SSI IC қолданды. DEC PDP-8 /I және KI10 PDP-10 да PDP-8 және PDP-10 пайдаланатын жеке транзисторлардан SSI IC-ге ауысты  және олардың өте танымал PDP-11 желісі бастапқыда болды. SSI IC құрылғыларымен құрастырылған, бірақ олар практикалық болғаннан кейін LSI құрамдастарымен бірге іске асырылды.

=== Кең ауқымды интеграциялық процессорлар ===
Ли Бойсель ықпалды мақалаларды, соның ішінде 1967 жылғы «манифесті» жариялады, онда үлкен масштабты интеграциялық схемалардың (LSI) салыстырмалы түрде аз санынан 32 биттік негізгі компьютердің баламасын қалай құру керектігі сипатталған. Жүз немесе одан да көп қақпасы бар чиптер болып табылатын LSI чиптерін құрудың жалғыз жолы оларды металл-оксидті-жартылай өткізгіш (MOS) жартылай өткізгішті өндіру процесін ( PMOS логикасы , NMOS логикасы немесе CMOS логикасы). Дегенмен, кейбір компаниялар биполярлы транзисторлы-транзисторлық логикалық (TTL) чиптерінен процессорлар жасауды жалғастырды, өйткені биполярлы транзисторлар 1970-ші жылдарға дейін MOS чиптерінен жылдамырақ болды ( Datapoint сияқты бірнеше компаниялар ерте кезеңге дейін TTL чиптерінен процессорлар жасауды жалғастырды. 1980 жылдар). 1960 жылдары MOS IC құрылғылары баяуырақ болды және бастапқыда төмен қуатты қажет ететін қолданбаларда ғана пайдалы деп саналды. 1968 жылы Fairchild Semiconductor компаниясында Федерико Фаггин кремний қақпасы MOS технологиясын әзірлегеннен кейін , MOS IC 1970 жылдардың басында стандартты чип технологиясы ретінде биполярлы TTL-ді негізінен ауыстырды.

Микроэлектрондық технология дамыған сайын IC-ге транзисторлардың саны көбейіп, толық процессорға қажетті жеке IC саны азайды. MSI және LSI IC транзисторлар санын жүздегенге, содан кейін мыңдағанға дейін арттырды. 1968 жылға қарай толық процессорды құру үшін қажетті IC саны сегіз түрлі типтегі 24 IC-ге дейін қысқарды, олардың әрқайсысында шамамен 1000 MOSFET бар. SSI және MSI предшественниктерінен түбегейлі айырмашылығы, PDP-11 бірінші LSI іске асыруда тек төрт LSI интегралды схемасынан тұратын процессор болды.

=== Микропроцессорлар ===
Микропроцессорлар алғаш рет енгізілгеннен бері олар орталық процессорлардың барлық басқа енгізу әдістерін толығымен дерлік басып озды. 1971 жылы жасалған бірінші коммерциялық қол жетімді микропроцессор [[Intel]] 4004 болды , ал 1974 жылы жасалған бірінші кең таралған микропроцессор Intel 8080 болды. Сол кездегі үлкен компьютерлер мен шағын компьютерлерді өндірушілер өздерінің ескі компьютер архитектураларын жаңарту үшін меншікті IC әзірлеу бағдарламаларын іске қосты және сайып келгенде, олардың ескі аппараттық және бағдарламалық жасақтамасымен кері үйлесімді нұсқаулар жиынтығы үйлесімді микропроцессорларды шығарды. Барлық жерде таралған дербес компьютердің пайда болуымен және ақырғы табысымен біріктірілген CPU термині қазір тек дерлік микропроцессорларға қолданылады. Бірнеше процессорларды (белгіленген ядролар ) бір өңдеу чипіне біріктіруге болады.

Орталық процессорлардың алдыңғы буындары дискретті құрамдас бөліктер және бір немесе бірнеше схемалық платаларда көптеген шағын интегралдық схемалар (IC) ретінде іске асырылды. Микропроцессорлар керісінше IC өте аз санда жасалған процессорлар, әдетте біреу ғана. Бір қалыпқа енгізудің нәтижесінде процессордың жалпы кішірек өлшемі қақпаның паразиттік сыйымдылығының төмендеуі сияқты физикалық факторларға байланысты жылдамырақ ауысу уақытын білдіреді. Бұл синхронды микропроцессорларға ондаған мегагерцтен бірнеше гигагерцке дейінгі тактілік жиіліктерге ие болуға мүмкіндік берді. Сонымен қатар, IC-де өте кішкентай транзисторларды құру мүмкіндігі бір процессордағы транзисторлардың күрделілігі мен санын бірнеше есе арттырды. Бұл кеңінен байқалған тенденция 2016 жылға дейін процессордың (және басқа IC) күрделілігінің өсуінің жеткілікті дәл болжамы болып табылатын Мур заңымен сипатталған.

1950 жылдан бері процессорлардың күрделілігі, өлшемі, құрылысы және жалпы пішіні орасан зор өзгергенімен, негізгі дизайн мен функция мүлде өзгерген жоқ. Қазіргі уақытта барлық дерлік жалпы процессорларды фон Нейманның сақталған бағдарлама машиналары ретінде өте дәл сипаттауға болады. Мур заңы бұдан былай орындалмайтындықтан, интегралды схема транзисторлық технологиясының шектеулері туралы алаңдаушылық туындады. Электрондық қақпаларды шектен тыс миниатюризациялау электромиграция және табалдырықтан төмен ағып кету сияқты құбылыстардың айтарлықтай маңызды болуына әкеледі. Бұл жаңа алаңдаушылықтар зерттеушілерді кванттық компьютер сияқты есептеудің жаңа әдістерін зерттеуге , сондай-ақ классикалық фон Нейман моделінің пайдалылығын кеңейтетін параллелизмді және басқа әдістерді қолдануды кеңейтуге итермелейтін көптеген факторлардың бірі болып табылады.

== Операция ==
Көптеген процессорлардың негізгі жұмысы, олардың физикалық пішініне қарамастан, бағдарлама деп аталатын сақталған нұсқаулар тізбегін орындау болып табылады. Орындалатын нұсқаулар компьютердің қандай да бір жадында сақталады. Барлық дерлік процессорлар командалық цикл деп аталатын жұмысындағы алу, декодтау және орындау қадамдарын орындайды .

Нұсқау орындалғаннан кейін бүкіл процесс қайталанады, келесі командалық цикл әдетте бағдарлама санауышындағы ұлғайтылған мәнге байланысты келесі кезекті нұсқауды алады. Егер көшу нұсқауы орындалса, бағдарлама есептегіші көшірілген нұсқаудың мекенжайын қамтитындай өзгертіледі және бағдарламаның орындалуы қалыпты түрде жалғасады. Неғұрлым күрделі процессорларда бірнеше нұсқауларды бір уақытта алуға, декодтауды және орындауға болады. Бұл бөлімде көптеген электронды құрылғыларда (көбінесе микроконтроллерлер деп аталады) қолданылатын қарапайым процессорлар арасында жиі кездесетін « классикалық RISC құбыры » деп аталатын нәрсе сипатталады. Ол негізінен процессор кэшінің маңызды рөлін, демек құбырдың кіру кезеңін елемейді.

Кейбір нұсқаулар нәтиже деректерін тікелей шығарудың орнына бағдарлама есептегішін басқарады; мұндай нұсқаулар әдетте «секірулер» деп аталады және циклдар , шартты бағдарламаны орындау (шартты секіруді пайдалану арқылы) және функциялардың болуы сияқты бағдарлама әрекетін жеңілдетеді . Кейбір процессорларда кейбір басқа нұсқаулар «жалаулар» регистріндегі биттердің күйін өзгертеді. Бұл жалаушаларды бағдарламаның әрекетіне әсер ету үшін пайдалануға болады, өйткені олар көбінесе әртүрлі әрекеттердің нәтижесін көрсетеді. Мысалы, мұндай процессорларда «салыстыр» командасы екі мәнді бағалайды және қайсысы үлкен немесе олардың тең екенін көрсету үшін жалаулар регистріндегі биттерді орнатады немесе тазартады; осы жалаулардың бірі кейін бағдарлама ағынын анықтау үшін кейінірек өту нұсқауымен пайдаланылуы мүмкін.

=== Алу ===
Fetch бағдарлама жадынан нұсқауды (сан немесе сандар тізбегі арқылы берілген) шығарып алуды қамтиды. Нұсқаудың бағдарлама жадындағы орны (мекен-жайы) келесі қабылданатын нұсқаудың мекенжайын анықтайтын санды сақтайтын бағдарлама санауышы (ДК; Intel x86 микропроцессорларында «нұсқау көрсеткіші» деп аталады ) арқылы анықталады. Нұсқау алынғаннан кейін ДК нұсқаулықтың ұзындығына ұлғаяды, осылайша ол кезектілікте келесі нұсқаудың мекенжайын қамтиды. Көбінесе алынатын нұсқауды салыстырмалы түрде баяу жадтан шығарып алу керек, бұл нұсқаулықтың қайтарылуын күту кезінде процессордың тоқтап қалуына әкеледі. Бұл мәселе негізінен заманауи процессорларда кэштер мен құбыр сәулеттері арқылы шешіледі (төменде қараңыз).

=== Декодтау ===
Орталық процессор жадтан алатын нұсқау процессордың не істейтінін анықтайды. Нұсқаулық декодер деп аталатын екілік декодер схемасы арқылы орындалатын декодтау қадамында нұсқаулық орталық процессордың басқа бөліктерін басқаратын сигналдарға түрлендіріледі.

Нұсқауды түсіндіру тәсілі орталық процессордың нұсқаулар жинағы архитектурасымен (ISA) анықталады. Көбінесе, операциялық код деп аталатын нұсқау ішіндегі биттердің бір тобы (яғни, «өріс») қандай операция орындалатынын көрсетеді, ал қалған өрістер әдетте операцияға қажетті қосымша ақпаратты береді, мысалы: операндтар. Бұл операндтар тұрақты мән ретінде (жедел мән деп аталады) немесе кейбір адрестеу режимімен анықталғандай процессор регистрі немесе жад мекенжайы болуы мүмкін мәннің орны ретінде көрсетілуі мүмкін.

Кейбір CPU конструкцияларында нұсқаулық декодер сымды, өзгермейтін екілік декодер тізбегі ретінде жүзеге асырылады. Басқаларында микробағдарлама нұсқауларды бірнеше тактілік импульстар бойынша ретпен қолданылатын CPU конфигурация сигналдарының жиындарына аудару үшін пайдаланылады. Кейбір жағдайларда микробағдарламаны сақтайтын жад қайта жазылады, бұл процессордың нұсқауларды декодтау тәсілін өзгертуге мүмкіндік береді.

=== Орындау ===
Алу және декодтау қадамдарынан кейін орындау қадамы орындалады. Орталық процессордың архитектурасына байланысты бұл бір әрекеттен немесе әрекеттер тізбегінен тұруы мүмкін. Әрбір әрекет кезінде басқару сигналдары орталық процессордың әртүрлі бөліктерін электрлік түрде қосады немесе өшіреді, осылайша олар қалаған әрекеттің барлығын немесе бір бөлігін орындай алады. Содан кейін әрекет әдетте сағат импульсіне жауап ретінде аяқталады. Көбінесе нәтижелер келесі нұсқаулар арқылы жылдам қол жеткізу үшін ішкі CPU регистріне жазылады. Басқа жағдайларда нәтижелер баяуырақ, бірақ қымбат емес және сыйымдылығы жоғары негізгі жадқа жазылуы мүмкін.

Мысалы, қосуды орындайтын нұсқау орындалатын болса, операндтарды қамтитын регистрлер (қосынылатын сандар) қосуды орындайтын арифметикалық логикалық бірліктің (ALU) бөліктері сияқты белсендіріледі. Сағат импульсі пайда болған кезде операндтар бастапқы регистрлерден ALU-ға түседі және оның шығысында қосынды пайда болады. Кейінгі тактілік импульстерде шығысты (операция сомасын) жадқа (мысалы, регистр немесе жад) жылжыту үшін басқа компоненттер қосылады (және өшіріледі). Егер алынған қосынды тым үлкен болса (яғни, ол ALU шығыс сөзінің өлшемінен үлкен болса), келесі әрекетке әсер ететін арифметикалық толып кету жалауы орнатылады.

== Құрылымы және орындалуы ==
Орталық процессордың схемасына жалғанған ол орындай алатын негізгі операциялардың жиынтығы болып табылады, ол нұсқаулар жинағы деп аталады . Мұндай операциялар, мысалы екі санды қосу немесе азайту, екі санды салыстыру немесе бағдарламаның басқа бөлігіне өтуді қамтуы мүмкін. Әрбір нұсқау биттердің бірегей комбинациясы арқылы ұсынылған , ол машина тілінің операциялық коды ретінде белгілі. Нұсқауды өңдеу кезінде орталық процессор операциялық кодты ( екілік декодер арқылы ) орталық процессордың әрекетін реттейтін басқару сигналдарына декодтайды. Толық машина тілінің нұсқауы операциялық кодтан және көп жағдайда операцияның аргументтерін көрсететін қосымша биттерден тұрады (мысалы, қосу операциясы жағдайында қосылатын сандар). Күрделілік шкаласын жоғарылататын болсақ, машина тілінің бағдарламасы орталық процессор орындайтын машина тілінің нұсқауларының жиынтығы болып табылады.

Әрбір нұсқау үшін нақты математикалық операция арифметикалық-логикалық бірлік немесе ALU деп аталатын орталық процессордың процессорындағы комбинациялық логикалық схема арқылы орындалады. Жалпы алғанда, процессор нұсқауды жадтан алу, операцияны орындау үшін өзінің ALU пайдалану, содан кейін нәтижені жадқа сақтау арқылы орындайды. Бүтін математикалық және логикалық операцияларға арналған нұсқаулардан басқа, жадтан деректерді жүктеуге және оларды кері сақтауға арналған, тармақтау операциялары және процессордың өзгермелі нүктелер блогы (FPU) орындайтын өзгермелі нүктелердегі математикалық операциялар сияқты басқа да машина нұсқаулары бар.

=== Басқару блогы ===
Басқару блогы (CU) процессордың жұмысын басқаратын орталық процессордың құрамдас бөлігі болып табылады. Ол компьютердің жадына, арифметикалық және логикалық блогына және енгізу және шығару құрылғыларына процессорға жіберілген нұсқауларға қалай жауап беру керектігін айтады.

Ол уақыт пен басқару сигналдарын беру арқылы басқа блоктардың жұмысын басқарады. Компьютерлік ресурстардың көпшілігін КО басқарады. Ол орталық процессор мен басқа құрылғылар арасындағы деректер ағынын басқарады. Джон фон Нейман фон Нейман сәулетінің бөлігі ретінде басқару блогын енгізді . Заманауи компьютерлік конструкцияларда басқару блогы әдетте процессордың ішкі бөлігі болып табылады, оның жалпы рөлі мен жұмысы енгізілгеннен бері өзгеріссіз қалады.

=== Арифметикалық логикалық бірлік ===
Арифметикалық логикалық бірлік (ALU) бүтін арифметикалық және разрядтық логикалық операцияларды орындайтын процессор ішіндегі сандық схема болып табылады . ALU кірістері - жұмыс істейтін деректер сөздері (операндтар деп аталады), алдыңғы әрекеттердегі күй ақпараты және қандай операцияны орындау керектігін көрсететін басқару блогының коды. Орындалатын нұсқауға байланысты операндтар ішкі процессор регистрлерінен , сыртқы жадтан немесе ALU өзі жасаған тұрақтылардан келуі мүмкін.

Барлық кіріс сигналдары ALU схемасы арқылы реттеліп, таралса, орындалған операцияның нәтижесі ALU шығыстарында пайда болады. Нәтиже регистрде немесе жадта сақталуы мүмкін деректер сөзінен және әдетте осы мақсат үшін сақталған арнайы ішкі процессор регистрінде сақталатын күй ақпаратынан тұрады.

=== Мекенжай генерациялау бірлігі ===
Мекенжай генерациялау бірлігі (AGU), кейде мекенжайды есептеу бірлігі (ACU) деп те аталады, орталық жадқа қол жеткізу үшін орталық процессор пайдаланатын мекенжайларды есептейтін орталық процессор ішіндегі орындау бірлігі болып табылады. Процессордың қалған бөлігімен параллель жұмыс істейтін жеке схема арқылы мекенжай есептеулерін өңдеу арқылы әртүрлі машина нұсқауларын орындау үшін қажетті процессор циклдарының санын қысқартуға болады, бұл өнімділікті жақсартуға әкеледі.

Түрлі операцияларды орындау кезінде орталық процессорлар жадтан деректерді алу үшін қажетті жады мекенжайларын есептеу керек; мысалы, процессор нақты жад орындарынан деректерді алу үшін массив элементтерінің жадтағы орындарын есептеу керек. Бұл мекенжай генерациясының есептеулері қосу, алу, модульдік операциялар немесе разрядты ауыстыру сияқты әртүрлі бүтін арифметикалық операцияларды қамтиды. Көбінесе жад мекенжайын есептеуде бірден көп жалпы мақсаттағы машиналық нұсқаулар кіреді, олар міндетті түрде декодтауды және жылдам орындауды қажет етпейді. AGU-ны процессор дизайнына қосу арқылы, AGU пайдаланатын мамандандырылған нұсқауларды енгізумен бірге, әртүрлі мекенжай генерациялау есептеулерін процессордың қалған бөлігінен жүктеуге болады және көбінесе бір процессор циклінде жылдам орындалуы мүмкін.

AGU мүмкіндіктері белгілі бір процессорға және оның архитектурасына байланысты. Осылайша, кейбір AGU мекенжайларды есептеу операцияларын жүзеге асырады және көрсетеді, ал кейбіреулері бір уақытта бірнеше операндтарда жұмыс істей алатын кеңейтілген мамандандырылған нұсқауларды қамтиды. Кейбір процессорлық архитектураларда бірнеше AGU бар, сондықтан бір уақытта бірнеше мекенжайды есептеу операциясын орындауға болады, бұл процессордың жетілдірілген конструкцияларының суперскалярлық сипатына байланысты өнімділікті одан әрі жақсартуға әкеледі . Мысалы, Intel өзінің Sandy Bridge және Haswell микроархитектураларына бірнеше AGU қосады , олар бірнеше жадқа қол жеткізу нұсқауларын параллель орындауға мүмкіндік беру арқылы CPU жады ішкі жүйесінің өткізу қабілеттілігін арттырады.

=== Жадты басқару блогы (MMU) ===
Көптеген микропроцессорларда (смартфондарда және жұмыс үстелінде, ноутбукта, серверлік компьютерлерде) логикалық мекенжайларды физикалық жедел жады мекенжайларына аударатын, жадты қорғау және виртуалды жады үшін пайдалы пейджинг мүмкіндіктерін қамтамасыз ететін жадты басқару блогы бар . Қарапайым процессорлар, әсіресе микроконтроллерлер , әдетте MMU қамтымайды.

=== Кэш ===
Барлық заманауи (жылдам) процессорларда (арнайы ерекшеліктерді қоспағанда) процессорлық кэштердің бірнеше деңгейлері бар. Кэшті пайдаланатын алғашқы процессорларда кэштің тек бір деңгейі болды; кейінгі 1-деңгейдегі кэштерден айырмашылығы, ол L1d (деректер үшін) және L1i (нұсқаулар үшін) болып бөлінбеді. Кэштері бар барлық дерлік ағымдағы процессорларда бөлінген L1 кэш бар. Сондай-ақ оларда L2 кэштері және үлкенірек процессорлар үшін L3 кэштері бар. L2 кэш әдетте бөлінбейді және қазірдің өзінде бөлінген L1 кэш үшін ортақ репозиторий ретінде әрекет етеді. Көп ядролы процессордың әрбір ядросында арнайы L2 кэш бар және әдетте ядролар арасында бөлісілмейді. L3 кэш және жоғары деңгейлі кэштер ядролар арасында ортақ пайдаланылады және бөлінбейді. L4 кэш қазіргі уақытта сирек кездеседі және әдетте статикалық кездейсоқ қолжетімді жадта (SRAM) емес, жеке штампта немесе чипте емес, динамикалық жедел жадта (DRAM) орналасқан. Бұл тарихи L1-де де болды, ал үлкен чиптер соңғы деңгейді қоспағанда, оны және жалпы кэш деңгейлерінің барлығын біріктіруге мүмкіндік берді. Кэштің әрбір қосымша деңгейі үлкенірек болады және басқаша оңтайландырылған.

Кэштердің басқа түрлері бар (жоғарыда аталған ең маңызды кэштердің «кэш өлшеміне» есептелмейді), мысалы, көптеген процессорларда бар жадты басқару блогының (MMU) бөлігі болып табылатын аудармаға қарау буфері (TLB).

Кэштер әдетте екі қуатта өлшенеді: 2, 8, 16 және т.б. IBM z13 нұсқаулығының кэші 96 КБ L1 болса да, KiB немесе MiB (L1 емес үлкенірек өлшемдер үшін).

=== Сағат жиілігі ===
Көптеген процессорлар синхронды схемалар болып табылады , яғни олар ретті операцияларды жылдамдату үшін сағаттық сигналды пайдаланады. Сағат сигналы сыртқы осциллятор тізбегі арқылы жасалады, ол әр секунд сайын периодтық квадрат толқын түрінде импульстардың тұрақты санын жасайды. Сағат импульстерінің жиілігі орталық процессордың нұсқауларды орындау жылдамдығын анықтайды және сәйкесінше, сағат неғұрлым жылдам болса, орталық процессор әр секунд сайын көп нұсқауларды орындайды.

Орталық процессордың дұрыс жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін тактілік кезең барлық сигналдардың орталық процессор арқылы таралуы (жылжыуы) үшін қажетті максималды уақыттан ұзағырақ. Сағат периодын ең нашар таралу кідірісінен жоғары мәнге орнату кезінде бүкіл процессорды және оның көтерілу және төмендеу тактілік сигналының «шеттері» айналасында деректерді жылжыту жолын жобалауға болады. Бұл дизайн тұрғысынан да, құрамдастарды санау тұрғысынан да процессорды айтарлықтай жеңілдету артықшылығына ие. Дегенмен, оның кейбір бөліктері әлдеқайда жылдамырақ болса да, бүкіл процессордың ең баяу элементтерін күтуі керек деген кемшілігі бар. Бұл шектеу негізінен процессордың параллельділігін арттырудың әртүрлі әдістерімен өтелді (төменде қараңыз).

Дегенмен, тек архитектуралық жақсартулар жаһандық синхронды процессорлардың барлық кемшіліктерін шеше алмайды. Мысалы, тактілік сигнал кез келген басқа электрлік сигналдың кідірістеріне бағынады. Күрделі процессорлардағы жоғары тактілік жиіліктер бүкіл құрылғыда тактілік сигналды фазада (синхрондалған) ұстауды қиындатады. Бұл көптеген заманауи процессорларды процессордың дұрыс жұмыс істемеуіне әкелетін бір сигналды айтарлықтай кешіктіруді болдырмау үшін бірнеше бірдей тактілік сигналдарды қамтамасыз етуді талап етуге әкелді. Тағы бір маңызды мәселе, өйткені сағат жиілігі күрт артады, бұл процессор бөлетін жылу мөлшері . Үздіксіз өзгеретін сағат көптеген құрамдастардың сол уақытта қолданылып жатқанына қарамастан ауысуына әкеледі. Жалпы, ауысатын құрамдас статикалық күйдегі элементке қарағанда көбірек энергияны пайдаланады. Сондықтан, сағат жиілігі артқан сайын, энергияны тұтыну да артады, бұл процессорды процессорды салқындату шешімдері түрінде көбірек жылуды бөлуді талап етеді .

Қажет емес құрамдастардың ауысуымен күресудің бір әдісі сағаттық қақпақ деп аталады , ол қажет емес компоненттерге сағаттық сигналды өшіруді (оларды тиімді өшіруді) қамтиды. Дегенмен, бұл жиі іске асыру қиын болып саналады, сондықтан өте төмен қуат конструкцияларынан тыс жалпы пайдалануды көрмейді. Кең ауқымды сағаттық шлюзді пайдаланатын соңғы CPU дизайнының бірі Xbox 360 жүйесінде пайдаланылатын IBM PowerPC негізіндегі Xenon болып табылады ; Xbox 360 жүйесінің қуат талаптарын азайту.

=== Сағатсыз процессорлар ===
Ғаламдық тактілік сигналмен кейбір мәселелерді шешудің тағы бір әдісі - тактілік сигналды толығымен жою. Жаһандық сағаттық сигналды алып тастау дизайн процесін көптеген жолдармен айтарлықтай күрделендірсе де, асинхронды (немесе сағатсыз) конструкциялар ұқсас синхронды конструкциялармен салыстырғанда қуат тұтыну және жылуды бөлуде айтарлықтай артықшылықтарға ие. Біршама сирек болса да, бүкіл асинхронды процессорлар жаһандық сағат сигналын пайдаланбай жасалған. Мұның екі көрнекті мысалы - ARM үйлесімді AMULET және MIPS R3000 үйлесімді MiniMIPS.

Сағат сигналын толығымен алып тастаудың орнына, кейбір CPU конструкциялары құрылғының белгілі бір бөліктерін асинхронды етуге мүмкіндік береді, мысалы, кейбір арифметикалық өнімділікке қол жеткізу үшін асинхронды ALU-ті суперскалярлық құбырмен бірге пайдалану. Толығымен асинхронды конструкциялар синхронды әріптестеріне қарағанда салыстырмалы немесе жақсырақ деңгейде орындай алатыны анық болмаса да, олар кем дегенде қарапайым математикалық операцияларда жақсы жұмыс істейтіні анық. Бұл олардың тамаша қуат тұтынуы және жылуды тарату қасиеттерімен біріктірілген, оларды ендірілген компьютерлер үшін өте қолайлы етеді.

=== Кернеу реттегішінің модулі ===
Көптеген  заманауи процессорларда өнімділік пен қуат тұтыну арасындағы тепе-теңдікті сақтауға мүмкіндік беретін процессор схемасына сұраныс бойынша кернеу беруді реттейтін қуатты басқару модулі бар.

=== Бүтін диапазон ===
Әрбір процессор белгілі бір жолмен сандық мәндерді көрсетеді. Мысалы, кейбір ерте цифрлық компьютерлер сандарды таныс ондық (10 базалық) сандық жүйе мәндері ретінде көрсетті, ал басқалары үштік (үштік негіз) сияқты әдеттен тыс бейнелерді пайдаланды . Заманауи процессорлардың барлығы дерлік екілік пішіндегі сандарды көрсетеді, әрбір цифр «жоғары» немесе «төмен» кернеу сияқты кейбір екі мәнді физикалық шамамен көрсетіледі.

Сандық көрсетуге қатысты процессор көрсете алатын бүтін сандардың өлшемі мен дәлдігі. Екілік процессор жағдайында бұл процессор бір операцияда өңдей алатын биттердің санымен (екілік кодталған бүтін санның маңызды сандары) өлшенеді, әдетте бұл сөз өлшемі , бит ені , деректер жолының ені , бүтін сан дәлдігі деп аталады, немесе бүтін өлшем. Орталық процессордың бүтін мөлшері ол тікелей жұмыс істей алатын бүтін мәндер ауқымын анықтайды. Мысалы, 8 биттік процессор 256 (2 8 ) дискретті бүтін мәндер ауқымы бар сегіз битпен ұсынылған бүтін сандарды тікелей басқара алады.

Бүтін сан диапазоны процессор тікелей адрестей алатын жад орындарының санына да әсер етуі мүмкін (мекен-жай – белгілі бір жад орнын көрсететін бүтін мән). Мысалы, егер екілік процессор жад мекенжайын көрсету үшін 32 бит пайдаланса, ол 2 32 жад орнын тікелей адрестей алады. Бұл шектеуді айналып өту үшін және әртүрлі басқа себептерге байланысты кейбір процессорлар қосымша жадты шешуге мүмкіндік беретін механизмдерді (мысалы, банк коммутациясы ) пайдаланады.

Үлкенірек сөз өлшемдері бар процессорлар көбірек схеманы қажет етеді, демек, физикалық үлкенірек, қымбатырақ болады және көбірек қуат тұтынады (сондықтан көбірек жылу шығарады). Нәтижесінде кішірек 4- немесе 8-биттік микроконтроллерлер қазіргі қолданбаларда әдетте пайдаланылады, тіпті үлкенірек сөз өлшемдері бар процессорлар (мысалы, 16, 32, 64, тіпті 128-бит) қол жетімді. Жоғары өнімділік қажет болғанда, үлкенірек сөз өлшемі (үлкен деректер ауқымы және мекенжай кеңістігі) артықшылықтары кемшіліктерден басым болуы мүмкін. Өлшем мен шығынды азайту үшін процессорда сөз өлшемінен қысқа ішкі деректер жолдары болуы мүмкін. Мысалы, IBM System/360 нұсқаулар жиынының архитектурасы 32 биттік нұсқаулар жинағы болса да, System/360 үлгісі 30 және 40 үлгісі арифметикалық логикалық блокта 8 биттік деректер жолдары болды, сондықтан 32 биттік қосу қажет болды. төрт цикл, операндтардың әрбір 8 битіне бір және Motorola 68000 сериясының нұсқаулар жинағы 32 биттік нұсқаулар жиынтығы болса да, Motorola 68000 және Motorola 68010 арифметикалық логикалық блокта 16 биттік деректер жолдары болды, осылайша 32 биттік қосу екі циклды қажет етеді.

Төменгі және жоғарырақ бит ұзындықтары беретін кейбір артықшылықтарға қол жеткізу үшін көптеген нұсқаулар жиындарында бүтін және өзгермелі нүкте деректері үшін әртүрлі бит ендері бар, бұл нұсқаулар жинағын жүзеге асыратын процессорларға құрылғының әртүрлі бөліктері үшін әртүрлі разряд еніне ие болуға мүмкіндік береді. Мысалы, IBM System/360 нұсқаулар жинағы негізінен 32 бит болды, бірақ өзгермелі нүкте сандарындағы үлкен дәлдік пен ауқымды жеңілдету үшін 64 биттік өзгермелі нүкте мәндерін қолдады. System/360 65 үлгісінде ондық және бекітілген нүктелі екілік арифметика үшін 8 разрядты қосқыш және өзгермелі нүкте арифметикасы үшін 60 биттік қосқыш болды. Көптеген кейінгі CPU конструкциялары ұқсас аралас бит енін пайдаланады, әсіресе процессор бүтін сан мен өзгермелі нүкте мүмкіндігінің ақылға қонымды теңгерімін қажет ететін жалпы мақсатта пайдалануға арналған болса.

=== Параллелизм ===
Алдыңғы бөлімде ұсынылған орталық процессордың негізгі жұмысының сипаттамасы орталық процессор қабылдай алатын қарапайым пішінді сипаттайды. Әдетте субскаляр деп аталатын орталық процессордың бұл түрі бір уақытта бір немесе екі деректер бөлігінде бір нұсқаулықта жұмыс істейді және орындайды, бұл тактілік циклге бір нұсқаудан аз ( IPC &lt; 1 ).

Бұл процесс субскалярлық процессорларға тән тиімсіздікті тудырады. Бір уақытта тек бір нұсқау орындалатындықтан, келесі нұсқауға өту алдында бүкіл процессор осы нұсқаудың аяқталуын күтуі керек. Нәтижесінде субскалярлық процессор орындауды аяқтау үшін бір сағаттан артық циклды қажет ететін нұсқауларға «ілініп қалады». Тіпті екінші орындау бірлігін қосу (төменде қараңыз) өнімділікті айтарлықтай жақсартпайды; бір жол ілулі тұрғаннан гөрі, енді екі жол ілулі тұр және пайдаланылмайтын транзисторлар саны көбейеді. Орталық процессордың орындау ресурстары бір уақытта тек бір нұсқауда жұмыс істей алатын бұл дизайн тек скалярлық өнімділікке жетуі мүмкін (тағаттылық цикліне бір нұсқау, IPC = 1 ). Дегенмен, өнімділік әрқашан дерлік субскалярлық болып табылады (бір тактілік циклге бір нұсқаулықтан аз, IPC &lt; 1 ).

Скалярлық және жақсы өнімділікке қол жеткізу әрекеттері орталық процессордың аз сызықты және параллельді әрекетін тудыратын әртүрлі жобалау әдістемелеріне әкелді. Орталық процессорлардағы параллелизмге сілтеме жасағанда, әдетте осы дизайн әдістерін жіктеу үшін екі термин қолданылады:

* Нұсқау деңгейіндегі параллелизм (ILP), ол орталық процессор ішінде нұсқаулардың орындалу жылдамдығын арттыруға ұмтылады (яғни, жұмыс орнында орындау ресурстарын пайдалануды арттыру);
* Тапсырма деңгейіндегі параллелизм (TLP), ол процессор бір уақытта орындай алатын ағындардың немесе процестердің санын арттыруға бағытталған

Әрбір әдістеме оларды іске асыру тәсілдерімен де, сондай-ақ қолданбаға арналған CPU өнімділігін арттырудағы салыстырмалы тиімділігімен де ерекшеленеді.

=== Нұсқау деңгейіндегі параллелизм ===
Параллелизмді арттырудың қарапайым әдістерінің бірі - алдыңғы нұсқауды орындауды аяқтамай тұрып, нұсқауларды алу мен декодтаудың алғашқы қадамдарын бастау. Бұл нұсқаулық құбыры ретінде белгілі әдіс және барлық дерлік заманауи жалпы мақсаттағы процессорларда қолданылады. Құбырларды құру орындау жолын дискретті кезеңдерге бөлу арқылы бірнеше нұсқауды бір уақытта орындауға мүмкіндік береді. Бұл бөлуді құрастыру сызығымен салыстыруға болады, онда нұсқаулық әр кезеңде ол орындау құбырынан шығып, жұмыстан шыққаншатолық орындалады.

Дегенмен,  құбырды төсеу келесі операцияны аяқтау үшін алдыңғы операцияның нәтижесі қажет болатын жағдайдың мүмкіндігін енгізеді; жағдай жиі деректерге тәуелділік қақтығысы деп аталады. Сондықтан  құбырлы процессорлар мұндай жағдайлардың бар-жоғын тексеріп, қажет болған жағдайда құбырдың бір бөлігін кешіктіруі керек. Құбырлы процессор өте дерлік скалярға айналуы мүмкін, тек конвейердің стендтері (кезеңде бір сағаттан көп циклды жұмсайтын нұсқау) арқылы тежелуі мүмкін.

Нұсқаулар құбырының жетілдірілуі CPU компоненттерінің бос тұру уақытының одан әрі қысқаруына әкелді. Суперскаляр деп есептелетін конструкцияларға ұзын нұсқау құбыры және жүк сақтау бірліктері , арифметикалық-логикалық бірліктер , өзгермелі нүкте бірліктері және мекенжай генерациялау бірліктері сияқты бірнеше бірдей орындау бірліктері кіреді . [70] Суперскалярлық конвейерде нұсқаулар оқылады және диспетчерге жіберіледі, ол нұсқауларды параллель (бір уақытта) орындауға болатынын немесе орындалмайтынын шешеді. Олай болса, олар орындау бөлімшелеріне жіберіледі, нәтижесінде олар бір уақытта орындалады. Жалпы, суперскалярлық процессор циклде орындайтын нұсқаулардың саны оның орындау бірліктеріне бір уақытта жібере алатын нұсқаулар санына байланысты.

Суперскалярлық процессордың архитектурасын жобалаудағы қиындықтардың көпшілігі тиімді диспетчер құруда жатыр. Диспетчер нұсқауларды параллель орындауға болатынын жылдам анықтай алуы керек, сондай-ақ оларды мүмкіндігінше көп орындау бірліктерін бос ұстайтындай етіп жіберуі керек. Бұл нұсқау құбырының мүмкіндігінше жиі толтырылуын талап етеді және процессорлық кэштің айтарлықтай көлемін талап етеді . Ол сондай-ақ тармақтарды болжау , алыпсатарлық орындау , регистрдің атын өзгерту , ретсіз орындау және транзакциялық жады сияқты қауіпті болдырмау әдістерін өнімділіктің жоғары деңгейін сақтау үшін маңызды етеді . Шартты нұсқаудың қай тармақты (немесе жолды) алатынын болжауға әрекет жасай отырып, орталық процессор шартты нұсқау аяқталғанша бүкіл конвейер күтетін уақыт санын азайта алады. Алыпсатарлық орындау көбінесе шартты операция аяқталғаннан кейін қажет болмауы мүмкін код бөліктерін орындау арқылы қарапайым өнімділікті арттырады. Тәртіпсіз орындау деректер тәуелділігіне байланысты кідірістерді азайту үшін нұсқаулардың орындалу ретін біршама қайта реттейді. Сондай-ақ бір нұсқау ағыны, бірнеше деректер ағыны , бір типтегі көптеген деректерді өңдеу қажет болған жағдайда, заманауи процессорлар бір нұсқау бірнеше рет орындалғанда, процессор өткізіп жіберетін етіп құбырдың бөліктерін өшіре алады. алу және декодтау фазалары және осылайша белгілі бір жағдайларда өнімділікті айтарлықтай арттырады, әсіресе бейне жасау бағдарламалық құралы және фотосуреттерді өңдеу сияқты өте монотонды бағдарлама қозғалтқыштарында.

Процессордың бір бөлігі суперскаляр болған кезде, жұмыс істемейтін бөлік кестелік орындықтарға байланысты өнімділік айыппұлына ұшырайды. Intel P5 Pentium екі суперскалярлы ALU болды, олар әрбір тактілік циклге бір нұсқауды қабылдай алады, бірақ оның FPU мүмкін емес. Осылайша, P5 бүтін суперскаляр болды, бірақ өзгермелі нүкте суперскаляр емес. Intel компаниясының P5 архитектурасының мұрагері P6 оның өзгермелі нүкте мүмкіндіктеріне суперскалярлық қабілеттерді қосты.

Қарапайым конвейерлеу және суперскалярлық дизайн бір тактілік циклге бір нұсқаулықтан асатын жылдамдықпен нұсқауларды орындауға мүмкіндік беру арқылы процессордың ILP деңгейін арттырады. Қазіргі заманғы орталық процессорлардың көпшілігі кем дегенде суперскалярлы және соңғы онжылдықта жасалған жалпы мақсаттағы процессорлардың барлығы дерлік суперскаляр болып табылады. Кейінгі жылдары жоғары ILP компьютерлерін жобалаудағы кейбір екпін орталық процессордың аппараттық құралынан және оның бағдарламалық интерфейсіне немесе нұсқаулықтар жинағы архитектурасына (ISA) ауыстырылды . Өте ұзақ нұсқау сөзінің (VLIW) стратегиясы кейбір ILP-нің бағдарламалық құралмен тікелей болжалуына себепші болады, бұл ILP-ді арттырудағы CPU жұмысын азайтады және осылайша дизайн күрделілігін азайтады.

=== Тапсырма деңгейіндегі параллелизм ===
Өнімділікке жетудің тағы бір стратегиясы бірнеше ағындарды немесе процестерді параллель орындау болып табылады. Бұл зерттеу саласы параллельді есептеулер деп аталады. Флинн таксономиясында бұл стратегия бірнеше нұсқаулар ағыны, бірнеше деректер ағыны (MIMD) ретінде белгілі.

Осы мақсатта қолданылатын технологиялардың бірі - көп өңдеу (МП). Бұл технологияның бастапқы түрі симметриялық көп өңдеу (SMP) ретінде белгілі , мұнда CPU аз саны өздерінің жад жүйесінің когерентті көрінісін бөліседі. Бұл схемада әрбір процессорда жадтың үнемі жаңартылған көрінісін сақтау үшін қосымша жабдық бар. Жадтың ескірген көріністерін болдырмай, процессорлар бір бағдарламада жұмыс істей алады және бағдарламалар бір процессордан екіншісіне ауыса алады. Бірыңғай емес жадқа қол жеткізу (NUMA) және каталогқа негізделген когеренттілік хаттамалары сияқты сызбалар 1990-шы жылдары бірнеше жұмыс істейтін процессорлардың санын көбейту үшін енгізілді. SMP жүйелері процессорлардың аз санымен шектелген, ал NUMA жүйелері мыңдаған процессорлармен жасалған. Бастапқыда мультипроцессинг процессорлар арасындағы өзара байланысты жүзеге асыру үшін бірнеше дискретті орталық процессорлар мен тақталарды қолдану арқылы құрастырылды. Процессорлар мен олардың өзара байланысы бір чипте жүзеге асырылса, технология чип деңгейіндегі көп өңдеу (CMP) және жалғыз чип көп ядролы процессор ретінде белгілі .

Бір ғана бағдарламамен параллелизм бар екені кейінірек танылды. Бір бағдарламада бөлек немесе параллель орындалатын бірнеше ағындар (немесе функциялар) болуы мүмкін. Бұл технологияның ең алғашқы мысалдарының кейбірі есептеу ағынынан бөлек ағын ретінде тікелей жадқа қол жеткізу сияқты енгізу/шығыс өңдеуді жүзеге асырды. Бұл технологияға неғұрлым жалпы көзқарас 1970 жылдары жүйелер бірнеше есептеу ағындарын параллель орындауға арналған кезде енгізілді. Бұл технология көп ағынды (MT) ретінде белгілі . Бұл тәсіл көп өңдеуге қарағанда үнемді болып саналады, өйткені МП жағдайындағы бүкіл орталық процессорға қарағанда МТ-ны қолдау үшін орталық процессордағы құрамдастардың аз ғана саны қайталанады. МТ-да орындау бірліктері мен жад жүйесі, соның ішінде кэштер бірнеше ағындар арасында ортақ пайдаланылады. МТ-ның кемшілігі - көп ағынды аппараттық қолдау MP-ге қарағанда бағдарламалық жасақтамаға көбірек көрінеді, сондықтан операциялық жүйелер сияқты супервайзер бағдарламалық жасақтамасы MT қолдауы үшін үлкен өзгерістерге ұшырауы керек. Орындалған МТ бір түрі уақытша көп ағынды ретінде белгілі , мұнда бір ағын деректердің сыртқы жадтан қайтарылуын күту тоқтатылғанға дейін орындалады. Бұл схемада процессор іске қосуға дайын басқа ағынға жылдам контекстке ауысады, қосқыш жиі UltraSPARC T1 сияқты бір CPU тактілік циклінде орындалады . МТ-ның тағы бір түрі - бір уақыттағы көп ағынды , мұнда бірнеше ағындардың нұсқаулары бір процессордың тактілік циклі ішінде параллель орындалады.

1970 жылдардан бастап 2000 жылдардың басына дейін бірнеше ондаған жылдар бойы жоғары өнімді жалпы мақсаттағы процессорларды жобалаудағы басты назар негізінен конвейер, кэштер, суперскалярлық орындау, ретсіз орындау және т. , Intel Pentium 4 сияқты қуатты қажет ететін процессорлар . 2000-шы жылдардың басында CPU дизайнерлері процессордың жұмыс жиіліктері мен негізгі жадтың жұмыс жиіліктері арасындағы диспропорцияның өсуіне, сондай-ақ эзотерикалық ILP әдістеріне байланысты процессордың қуатының диссипациясының күшеюіне байланысты ILP әдістерінен жоғары өнімділікке қол жеткізуге кедергі болды.

Содан кейін процессор дизайнерлері транзакцияларды өңдеу сияқты коммерциялық есептеу нарықтарынан идеяларды алды , мұнда өткізу қабілеттілігін есептеу деп те аталатын бірнеше бағдарламалардың жиынтық өнімділігі бір ағынның немесе процестің өнімділігінен маңыздырақ болды.

Бұл екпіннің өзгеруі екі және одан да көп ядролы процессор конструкцияларының көбеюімен дәлелденеді, атап айтқанда, Intel компаниясының оның аз суперскалярлы P6 архитектурасына ұқсайтын жаңа дизайндары. Бірнеше процессорлар отбасыларындағы соңғы конструкциялар CMP көрсетеді, соның ішінде x86-64 Opteron және Athlon 64 X2 , SPARC UltraSPARC T1 , IBM POWER4 және POWER5 , сондай-ақ Xbox 360 үш ядролы PowerPC дизайны сияқты бірнеше бейне ойын консолі процессорлары , және PlayStation 3 7 ядролы Cell микропроцессоры .

=== Деректер параллелділігі ===
Процессорлардың (және шын мәнінде, жалпы есептеулер) азырақ таралған, бірақ барған сайын маңызды парадигмасы деректер параллелизмімен айналысады. Жоғарыда қарастырылған процессорлардың барлығы скалярлық құрылғының қандай да бір түрі деп аталады. Аты айтып тұрғандай, векторлық процессорлар бір нұсқау контекстінде бірнеше деректер бөліктерімен жұмыс істейді. Бұл әрбір нұсқау үшін деректердің бір бөлігімен жұмыс істейтін скалярлық процессорлардан айырмашылығы бар. Флинн таксономиясын қолдана отырып , деректермен жұмыс істеудің бұл екі схемасы әдетте сәйкесінше бір нұсқаулық ағыны, бірнеше деректер ағыны ( SIMD ) және бір нұсқаулық ағыны, бір деректер ағыны ( SISD ) деп аталады . Деректер векторларымен жұмыс істейтін процессорларды жасаудың үлкен утилитасы деректердің үлкен жиынында орындалуы бірдей әрекетті (мысалы, қосынды немесе нүктелік өнім ) талап ететін тапсырмаларды оңтайландыруда жатыр. Тапсырмалардың осы түрлерінің кейбір классикалық мысалдарына мультимедиялық қосымшалар (суреттер, бейне және дыбыс), сонымен қатар ғылыми және инженерлік тапсырмалардың көптеген түрлері жатады. Скалярлық процессор деректер жиынындағы әрбір нұсқау мен мәнді алудың, декодтаудың және орындаудың бүкіл процесін аяқтауы керек болса, векторлық процессор бір нұсқаумен салыстырмалы түрде үлкен деректер жиынында бір операцияны орындай алады. Бұл қолданба деректердің үлкен жинағына бір әрекетті қолданатын көптеген қадамдарды талап ететін кезде ғана мүмкін болады.

Cray-1 сияқты ерте векторлық процессорлардың көпшілігі тек ғылыми зерттеулермен және криптографиялық қолданбалармен байланысты болды. Дегенмен, мультимедиа негізінен сандық медиаға ауысқандықтан, жалпы мақсаттағы процессорларда SIMD-тің қандай да бір түріне қажеттілік маңызды болды. Жалпы мақсаттағы процессорларда қалқымалы нүктелерді қосқаннан кейін көп ұзамай жалпы мақсаттағы процессорлар үшін SIMD орындау бірліктерінің спецификациялары мен іске асырулары да пайда бола бастады. Осы ерте SIMD техникалық сипаттамаларының кейбірі – HP мультимедиялық жеделдету eXtensions (MAX) және Intel MMX – тек бүтін сандар болды. Бұл кейбір бағдарламалық жасақтаманы әзірлеушілер үшін айтарлықтай кедергі болды, өйткені SIMD-дан пайда көретін көптеген қосымшалар негізінен өзгермелі нүкте сандарымен айналысады. Прогрессивті түрде әзірлеушілер бұл ерте дизайндарды әдетте бір нұсқаулықтар жинағы архитектурасымен (ISA) байланыстырылатын кейбір жалпы заманауи SIMD спецификацияларына айналдырды және қайта жасады . Кейбір көрнекті заманауи мысалдарға Intel's Streaming SIMD Extensions (SSE) және PowerPC-ке қатысты AltiVec (VMX ретінде де белгілі) кіреді.

=== Аппараттық құрал өнімділігін есептегіш ===
Көптеген заманауи архитектуралар (енгізілгендерін қоса) жиі төмен деңгейлі (нұсқаулық деңгей) жинауға, салыстыруға , жөндеуге немесе іске қосылған бағдарламалық құрал көрсеткіштерін талдауға мүмкіндік беретін аппараттық өнімділік есептегіштерін (HPC) қамтиды. HPC сонымен қатар қайтаруға бағытталған бағдарламалау (ROP) немесе сигналды бағдарлау (SROP) эксплойттері сияқты бағдарламалық құралдың әдеттен тыс немесе күдікті әрекетін табу және талдау үшін пайдаланылуы мүмкін. Бұл әдетте орындалады. зиянды екілік бағдарламаларды бағалау және табу үшін бағдарламалық қамтамасыз ету-қауіпсіздік топтары.

Көптеген ірі жеткізушілер ( IBM , Intel , AMD және Arm. Операциялық жүйе жеткізушілері ядролар мен қолданбаларды іске қосатын CPU оқиғаларын жазу, салыстыру немесе бақылауperf үшін ([[Linux]]) сияқты бағдарламалық құралды да қамтамасыз етеді.

== Виртуалды процессорлар ==
Бұлттық есептеулер орталық процессор жұмысын виртуалды орталық процессорларға ( vCPUs ) бөлуді қамтуы мүмкін.

Хост – бұл виртуалды жүйе жұмыс істейтін физикалық машинаның виртуалды баламасы. Тандемде жұмыс істейтін және тұтастай басқарылатын бірнеше физикалық машиналар болған кезде, топтастырылған есептеу және жад ресурстары кластерді құрайды . Кейбір жүйелерде кластерді динамикалық түрде қосуға және жоюға болады. Хост пен кластер деңгейінде қолжетімді ресурстарды ұсақ түйіршіктілігі бар ресурстар пулдарына бөлуге болады.

== Өнімділік ==
Процессордың өнімділігі немесе жылдамдығы көптеген басқа факторлармен қатар, сағат жиілігіне (әдетте герц еселіктерімен берілген ) және сағаттық нұсқауларға (IPC) байланысты, олар бірге секундына нұсқаулардың (IPS) факторлары болып табылады . CPU орындай алады. Көптеген хабарланған IPS мәндері бірнеше тармақтары бар жасанды нұсқаулар тізбегіндегі орындалу жылдамдығын көрсетті, ал нақты жұмыс жүктемелері нұсқаулар мен қолданбалардың қоспасынан тұрады, олардың кейбіреулері басқаларға қарағанда ұзағырақ орындалады. Жад иерархиясының өнімділігі процессордың өнімділігіне де қатты әсер етеді, бұл мәселе IPS есептеулерінде әрең қарастырылады. Осы мәселелерге байланысты жиі қолданылатын қолданбалардағы нақты тиімді өнімділікті өлшеуге әрекет жасау үшін осы мақсат үшін жиі «эталондар» деп аталатын әртүрлі стандартталған сынақтар – SPECint ‍ сияқты әзірленді.

Компьютерлердің өңдеу өнімділігі екі немесе одан да көп жеке процессорларды (осы мағынада ядролар деп аталады ) бір интегралды схемаға қосатын көп ядролы процессорларды пайдалану арқылы артады. Ең дұрысы, екі ядролы процессор бір ядролы процессордан екі есе дерлік қуатты болады. Тәжірибеде, бағдарламалық қамтамасыз ету алгоритмдері мен енгізудің жетілмегендігіне байланысты өнімділіктің артуы әлдеқайда аз, шамамен 50%. Процессордағы (яғни екі ядролы, төрт ядролы, т.б.) ядролар санын көбейту өңдеуге болатын жұмыс жүктемесін арттырады. Бұл процессордың көптеген асинхронды оқиғаларды, үзілістерді және т.б. жұмыс істей алатынын білдіреді, олар шамадан тыс жүктеме кезінде процессорға зиянын тигізуі мүмкін. Бұл өзектерді өңдеу зауытындағы әртүрлі қабаттар ретінде қарастыруға болады, әр қабат әртүрлі тапсырманы орындайды. Кейде ақпаратты өңдеу үшін бір ядро жеткіліксіз болса, бұл ядролар өздеріне жақын орналасқан ядролармен бірдей тапсырмаларды орындайды.

Заманауи процессорлардың, мысалы, бір уақытта көп ағынды және ядродан шығару сияқты, нақты процессорлық ресурстарды пайдалануды арттыру мақсатында ортақ пайдалануды көздейтін арнайы мүмкіндіктеріне байланысты өнімділік деңгейлерін бақылау және аппараттық құралдарды пайдалану бірте-бірте күрделірек міндетке айналды. Жауап ретінде кейбір орталық процессорлар орталық процессордың әртүрлі бөліктерінің нақты пайдаланылуын бақылайтын және бағдарламалық құралға қол жетімді әртүрлі есептегіштерді қамтамасыз ететін қосымша аппараттық логиканы жүзеге асырады; мысал ретінде Intel компаниясының Performance Counter Monitor технологиясын алуға болады.
[[Санат:ақпараттану]]
[[Санат:Компьютерлік техника]]</text>
      <sha1>4w3lmo196bhnbog6ebzjmf3vlji7f4m</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400828</id>
      <parentid>3400704</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T05:05:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nurtenge</username>
        <id>93712</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/GeniusBM|GeniusBM]] ([[User talk:GeniusBM|т]]) өңдемелерінен [[User:TalgatSnow|TalgatSnow]] соңғы нұсқасына қайтарды</comment>
      <origin>3335121</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="93451" sha1="ku47vtkj86z2jj6m52zoz41pmv5jx5e" xml:space="preserve">{{мағына|Процессор (айрық)}}
'''Орталық процессор''' немесе '''негізгі процессор''' деп те аталатын орталық процессор ( '''CPU''' ) берілген компьютердегі ең маңызды процессор болып табылады . Оның электрондық схемасы арифметикалық , логикалық, басқару және енгізу/шығару ( енгізу/шығару ) операциялары сияқты компьютерлік бағдарламаның нұсқауларын орындайды . Бұл рөл негізгі жады және енгізу/шығару схемасы сияқты сыртқы құрамдас бөліктерге және графикалық өңдеу блоктары ('''GPU''') сияқты мамандандырылған сопроцессорларға қарама-қайшы келеді.

Уақыт өте келе процессорлардың пішіні, дизайны және жүзеге асырылуы өзгерді, бірақ олардың негізгі жұмысы дерлік өзгеріссіз қалады. Орталық процессордың негізгі құрамдас бөліктеріне арифметикалық және логикалық операцияларды орындайтын арифметикалық-логикалық блок ('''ALU''') , '''ALU'''-ге операндтарды беретін және '''ALU''' операцияларының нәтижелерін сақтайтын процессор регистрлері және алуды (жадтан) реттейтін басқару блогы жатады . '''ALU''', регистрлер және басқа компоненттердің үйлестірілген операцияларын басқару арқылы декодтау және орындау (нұсқауларды).

Қазіргі заманғы процессорлардың көпшілігі бір '''IC''' чипте бір немесе бірнеше процессорлары бар интегралды схема ('''IC''') микропроцессорларында жүзеге асырылады . Бірнеше процессоры бар микропроцессорлық чиптер көп ядролы процессорлар болып табылады . Жеке физикалық процессорлар, процессор өзектері қосымша виртуалды немесе логикалық процессорлар жасау үшін көп ағынды болуы мүмкін.

Орталық процессоры бар '''IC''' құрамында жад , перифериялық интерфейстер және компьютердің басқа компоненттері де болуы мүмкін; мұндай біріктірілген құрылғылар микроконтроллерлер немесе чиптегі жүйелер ( '''SoC''' ) деп аталады.

Жиымдық процессорларда немесе векторлық процессорларда параллель жұмыс істейтін бірнеше процессорлар болады, олардың ешқайсысы орталық деп саналмайды. Виртуалды процессорлар динамикалық түрде жинақталған есептеу ресурстарының абстракциясы болып табылады.

== Тарих ==
Сақталған бағдарлама компьютері идеясы '''Дж. Преспер Эккерт''' пен '''Джон Уильям Маучлидің''' '''ENIAC''' дизайнында бұрыннан бар болған , бірақ '''ENIAC'''-ты тезірек аяқтау үшін бастапқыда қабылданбады. 1945 жылы 30 маусымда '''ENIAC''' құрылмай тұрып, математик '''Джон фон Нейман''' '''EDVAC''' туралы есептің бірінші жобасы деп аталатын қағазды таратты . Бұл 1949 жылдың тамызында аяқталатын сақталған бағдарлама компьютерінің құрылымы болды. '''EDVAC''' әртүрлі типтегі нұсқаулардың (немесе операциялардың) белгілі бір санын орындауға арналған. Бір қызығы, '''EDVAC''' үшін жазылған бағдарламалар компьютердің физикалық сымдары арқылы емес, жоғары жылдамдықты компьютер жадында сақталуы керек еді. Бұл компьютерді жаңа тапсырманы орындау үшін қайта конфигурациялау үшін қажетті көп уақыт пен күш болатын '''ENIAC'''-тың қатаң шектеуін еңсерді. Фон Нейманның дизайнымен '''EDVAC''' іске қосқан бағдарламаны жадтың мазмұнын өзгерту арқылы ғана өзгертуге болады. '''EDVAC''' бірінші сақталған бағдарлама компьютері емес еді; '''Manchester Baby''' шағын көлемді тәжірибелік сақталған бағдарлама компьютері болды, өзінің алғашқы бағдарламасын 1948 жылы 21 маусымда іске қосты және '''Манчестер Марк 1''' 1949 жылдың 16 маусымынан 17 маусымға қараған түні өзінің алғашқы бағдарламасын іске қосты.

Ерте процессорлар үлкенірек және кейде ерекше компьютердің бөлігі ретінде пайдаланылатын теңшелетін дизайн болды. Дегенмен, белгілі бір қолданбаға арналған реттелетін процессорларды жобалаудың бұл әдісі негізінен үлкен көлемде шығарылатын көп мақсатты процессорлардың дамуына жол берді. Бұл стандарттау дискретті транзисторлық негізгі фреймдер мен шағын компьютерлер дәуірінде басталды және интегралдық схеманың ('''IC''') танымал болуымен тез қарқын алды. '''IC''' мүмкіндік берді барған сайын күрделі процессорларды жобалануға және өндіруге рұқсат етілген тәртіпте нанометрлер. Орталық процессорларды миниатюризациялау және стандарттау қазіргі өмірде сандық құрылғылардың болуын арнайы есептеу машиналарының шектеулі қолдануынан әлдеқайда жоғарылатты. Заманауи микропроцессорлар автомобильдерден ұялы телефондарға дейін, кейде тіпті ойыншықтарда да электрондық құрылғыларда пайда болады.

'''Фон Нейман EDVAC''' дизайнына байланысты сақталған бағдарлама компьютерінің дизайнымен жиі есептелсе және дизайн фон Нейман архитектурасы деп аталды, ал Конрад Зузе сияқты одан бұрынғы басқалар ұқсас идеяларды ұсынып, жүзеге асырды.  EDVAC алдында аяқталған Гарвард Марк I деп аталатын Гарвард архитектурасы  электрондық жадтан гөрі тесілген қағаз таспаны пайдаланып сақталған бағдарлама дизайнын да пайдаланды. Фон Нейман мен Гарвард архитектураларының негізгі айырмашылығы мынада: соңғысы процессор нұсқаулары мен деректерін сақтау мен өңдеуді бөледі, ал біріншісі екеуі үшін бірдей жад кеңістігін пайдаланады. Қазіргі заманғы процессорлардың көпшілігі дизайнда негізінен фон Нейман болып табылады, бірақ Гарвард архитектурасы бар орталық процессорлар, әсіресе ендірілген қолданбаларда да көрінеді; мысалы, Atmel AVR микроконтроллерлері Гарвард архитектуралық процессорлары болып табылады.

Коммутациялық элементтер ретінде әдетте реле және вакуумдық түтіктер (термиондық түтіктер) пайдаланылды; Пайдалы компьютер мыңдаған немесе он мыңдаған коммутациялық құрылғыларды қажет етеді. Жүйенің жалпы жылдамдығы қосқыштардың жылдамдығына байланысты. EDVAC сияқты вакуумдық түтік компьютерлер ақаулар арасында орташа сегіз сағатқа созылды, ал релелік компьютерлер (мысалы, баяуырақ, бірақ бұрынғы Гарвард Марк I) өте сирек істен шықты. Ақырында түтікке негізделген процессорлар басым болды, өйткені берілген жылдамдықтың айтарлықтай артықшылықтары сенімділік мәселелерінен басым болды. Осы ерте синхронды процессорлардың көпшілігі қазіргі микроэлектрондық конструкциялармен салыстырғанда төмен сағат жиіліктерінде жұмыс істеді. 100 кГц -тен 4 МГц-ке дейінгі сағаттық сигнал жиіліктері осы уақытта өте кең таралған, олар негізінен олар құрастырылған коммутациялық құрылғылардың жылдамдығымен шектелген.

=== Транзисторлық процессорлар ===
Әртүрлі технологиялар кішірек және сенімдірек электронды құрылғыларды құруды жеңілдеткен сайын орталық процессорлардың дизайн күрделілігі артты. Алғашқы мұндай жақсарту транзистордың пайда болуымен келді. 1950 және 1960 жылдардағы транзисторланған процессорлар енді вакуумдық түтіктер мен реле сияқты үлкен, сенімсіз және нәзік коммутациялық элементтерден жасалуы керек емес. Осы жақсарту арқылы күрделірек және сенімді процессорлар дискретті (жеке) құрамдас бөліктерден тұратын бір немесе бірнеше баспа тақшаларына салынды.

1964 жылы IBM өзінің IBM System/360 компьютер архитектурасын енгізді, ол бірдей бағдарламаларды әртүрлі жылдамдықпен және өнімділікпен іске қосуға қабілетті компьютерлер сериясында қолданылады. Бұл электрондық компьютерлердің көпшілігі бір-бірімен, тіпті бір өндіруші шығарған компьютерлермен үйлесімсіз болған кезде маңызды болды. Бұл жақсартуды жеңілдету үшін IBM микробағдарлама тұжырымдамасын қолданды (көбінесе «микрокод» деп аталады), ол әлі де заманауи процессорларда кеңінен қолданылады. System/360 архитектурасы соншалықты танымал болды, ол ондаған жылдар бойы негізгі компьютер нарығында үстемдік етті және IBM zSeries сияқты заманауи компьютерлермен жалғасатын мұра қалдырды. 1965 жылы Digital Equipment Corporation (DEC) ғылыми және зерттеу нарықтарына бағытталған тағы бір ықпалды компьютерді — PDP-8 ұсынды.

Транзисторлы компьютерлер өздерінің предшественниктерінен бірнеше ерекше артықшылықтарға ие болды. Транзисторлар сенімділікті жоғарылату мен қуат тұтынуды азайтудан басқа, транзистордың түтікке немесе релеге қарағанда қысқа ауысу уақытына байланысты процессорларға әлдеқайда жоғары жылдамдықта жұмыс істеуге мүмкіндік берді. Осы уақытқа дейін тек дерлік транзисторлар болатын коммутациялық элементтердің сенімділігі мен жылдамдығының күрт артуы; Осы кезеңде ондаған мегагерцтегі процессордың сағат жиілігі оңай алынды. Сонымен қатар, дискретті транзисторлар мен IC процессорлары көп қолданыста болған кезде, бір нұсқаулық, бірнеше деректер (SIMD) векторлық процессорлары сияқты жаңа жоғары өнімді конструкциялар пайда бола бастады. Бұл ерте эксперименттік конструкциялар кейінірек Cray Inc және Fujitsu Ltd жасаған мамандандырылған суперкомпьютерлердің дәуірін тудырды.

=== Шағын масштабты интеграциялық процессорлар ===
Осы кезеңде ықшам кеңістікте өзара байланысты көптеген транзисторларды жасау әдісі жасалды. Интегралды схема (IC) транзисторлардың үлкен санын бір жартылай өткізгіш негізіндегі қалыпта немесе «чипте» өндіруге мүмкіндік берді. Бастапқыда NOR қақпалары сияқты өте қарапайым мамандандырылған емес цифрлық схемалар ғана IC-ге кішірейтілген. Осы &quot;құрылымдық блок&quot; IC негізіндегі процессорлар әдетте &quot;шағын масштабты интеграция&quot; (SSI) құрылғылары деп аталады. Apollo Guidance Computer- де қолданылатындар сияқты SSI IC-де әдетте бірнеше ондаған транзисторлар болады. SSI IC құрылғыларынан бүкіл процессорды құру үшін мыңдаған жеке чиптер қажет болды, бірақ бұрынғы дискретті транзисторлық конструкцияларға қарағанда әлдеқайда аз орын мен қуатты тұтынатын.

IBM System/370 жүйесі System/360 жүйесіне қосымша, Solid Logic Technology дискретті транзисторлы модульдерден гөрі SSI IC қолданды. DEC PDP-8 /I және KI10 PDP-10 да PDP-8 және PDP-10 пайдаланатын жеке транзисторлардан SSI IC-ге ауысты  және олардың өте танымал PDP-11 желісі бастапқыда болды. SSI IC құрылғыларымен құрастырылған, бірақ олар практикалық болғаннан кейін LSI құрамдастарымен бірге іске асырылды.

=== Кең ауқымды интеграциялық процессорлар ===
Ли Бойсель ықпалды мақалаларды, соның ішінде 1967 жылғы «манифесті» жариялады, онда үлкен масштабты интеграциялық схемалардың (LSI) салыстырмалы түрде аз санынан 32 биттік негізгі компьютердің баламасын қалай құру керектігі сипатталған. Жүз немесе одан да көп қақпасы бар чиптер болып табылатын LSI чиптерін құрудың жалғыз жолы оларды металл-оксидті-жартылай өткізгіш (MOS) жартылай өткізгішті өндіру процесін ( PMOS логикасы , NMOS логикасы немесе CMOS логикасы). Дегенмен, кейбір компаниялар биполярлы транзисторлы-транзисторлық логикалық (TTL) чиптерінен процессорлар жасауды жалғастырды, өйткені биполярлы транзисторлар 1970-ші жылдарға дейін MOS чиптерінен жылдамырақ болды ( Datapoint сияқты бірнеше компаниялар ерте кезеңге дейін TTL чиптерінен процессорлар жасауды жалғастырды. 1980 жылдар). 1960 жылдары MOS IC құрылғылары баяуырақ болды және бастапқыда төмен қуатты қажет ететін қолданбаларда ғана пайдалы деп саналды. 1968 жылы Fairchild Semiconductor компаниясында Федерико Фаггин кремний қақпасы MOS технологиясын әзірлегеннен кейін , MOS IC 1970 жылдардың басында стандартты чип технологиясы ретінде биполярлы TTL-ді негізінен ауыстырды.

Микроэлектрондық технология дамыған сайын IC-ге транзисторлардың саны көбейіп, толық процессорға қажетті жеке IC саны азайды. MSI және LSI IC транзисторлар санын жүздегенге, содан кейін мыңдағанға дейін арттырды. 1968 жылға қарай толық процессорды құру үшін қажетті IC саны сегіз түрлі типтегі 24 IC-ге дейін қысқарды, олардың әрқайсысында шамамен 1000 MOSFET бар. SSI және MSI предшественниктерінен түбегейлі айырмашылығы, PDP-11 бірінші LSI іске асыруда тек төрт LSI интегралды схемасынан тұратын процессор болды.

=== Микропроцессорлар ===
Микропроцессорлар алғаш рет енгізілгеннен бері олар орталық процессорлардың барлық басқа енгізу әдістерін толығымен дерлік басып озды. 1971 жылы жасалған бірінші коммерциялық қол жетімді микропроцессор Intel 4004 болды , ал 1974 жылы жасалған бірінші кең таралған микропроцессор Intel 8080 болды. Сол кездегі үлкен компьютерлер мен шағын компьютерлерді өндірушілер өздерінің ескі компьютер архитектураларын жаңарту үшін меншікті IC әзірлеу бағдарламаларын іске қосты және сайып келгенде, олардың ескі аппараттық және бағдарламалық жасақтамасымен кері үйлесімді нұсқаулар жиынтығы үйлесімді микропроцессорларды шығарды. Барлық жерде таралған дербес компьютердің пайда болуымен және ақырғы табысымен біріктірілген CPU термині қазір тек дерлік микропроцессорларға қолданылады. Бірнеше процессорларды (белгіленген ядролар ) бір өңдеу чипіне біріктіруге болады.

Орталық процессорлардың алдыңғы буындары дискретті құрамдас бөліктер және бір немесе бірнеше схемалық платаларда көптеген шағын интегралдық схемалар (IC) ретінде іске асырылды. Микропроцессорлар керісінше IC өте аз санда жасалған процессорлар, әдетте біреу ғана. Бір қалыпқа енгізудің нәтижесінде процессордың жалпы кішірек өлшемі қақпаның паразиттік сыйымдылығының төмендеуі сияқты физикалық факторларға байланысты жылдамырақ ауысу уақытын білдіреді. Бұл синхронды микропроцессорларға ондаған мегагерцтен бірнеше гигагерцке дейінгі тактілік жиіліктерге ие болуға мүмкіндік берді. Сонымен қатар, IC-де өте кішкентай транзисторларды құру мүмкіндігі бір процессордағы транзисторлардың күрделілігі мен санын бірнеше есе арттырды. Бұл кеңінен байқалған тенденция 2016 жылға дейін процессордың (және басқа IC) күрделілігінің өсуінің жеткілікті дәл болжамы болып табылатын Мур заңымен сипатталған.

1950 жылдан бері процессорлардың күрделілігі, өлшемі, құрылысы және жалпы пішіні орасан зор өзгергенімен, негізгі дизайн мен функция мүлде өзгерген жоқ. Қазіргі уақытта барлық дерлік жалпы процессорларды фон Нейманның сақталған бағдарлама машиналары ретінде өте дәл сипаттауға болады. Мур заңы бұдан былай орындалмайтындықтан, интегралды схема транзисторлық технологиясының шектеулері туралы алаңдаушылық туындады. Электрондық қақпаларды шектен тыс миниатюризациялау электромиграция және табалдырықтан төмен ағып кету сияқты құбылыстардың айтарлықтай маңызды болуына әкеледі. Бұл жаңа алаңдаушылықтар зерттеушілерді кванттық компьютер сияқты есептеудің жаңа әдістерін зерттеуге , сондай-ақ классикалық фон Нейман моделінің пайдалылығын кеңейтетін параллелизмді және басқа әдістерді қолдануды кеңейтуге итермелейтін көптеген факторлардың бірі болып табылады.

== Операция ==
Көптеген процессорлардың негізгі жұмысы, олардың физикалық пішініне қарамастан, бағдарлама деп аталатын сақталған нұсқаулар тізбегін орындау болып табылады. Орындалатын нұсқаулар компьютердің қандай да бір жадында сақталады. Барлық дерлік процессорлар командалық цикл деп аталатын жұмысындағы алу, декодтау және орындау қадамдарын орындайды .

Нұсқау орындалғаннан кейін бүкіл процесс қайталанады, келесі командалық цикл әдетте бағдарлама санауышындағы ұлғайтылған мәнге байланысты келесі кезекті нұсқауды алады. Егер көшу нұсқауы орындалса, бағдарлама есептегіші көшірілген нұсқаудың мекенжайын қамтитындай өзгертіледі және бағдарламаның орындалуы қалыпты түрде жалғасады. Неғұрлым күрделі процессорларда бірнеше нұсқауларды бір уақытта алуға, декодтауды және орындауға болады. Бұл бөлімде көптеген электронды құрылғыларда (көбінесе микроконтроллерлер деп аталады) қолданылатын қарапайым процессорлар арасында жиі кездесетін « классикалық RISC құбыры » деп аталатын нәрсе сипатталады. Ол негізінен процессор кэшінің маңызды рөлін, демек құбырдың кіру кезеңін елемейді.

Кейбір нұсқаулар нәтиже деректерін тікелей шығарудың орнына бағдарлама есептегішін басқарады; мұндай нұсқаулар әдетте «секірулер» деп аталады және циклдар , шартты бағдарламаны орындау (шартты секіруді пайдалану арқылы) және функциялардың болуы сияқты бағдарлама әрекетін жеңілдетеді . Кейбір процессорларда кейбір басқа нұсқаулар «жалаулар» регистріндегі биттердің күйін өзгертеді. Бұл жалаушаларды бағдарламаның әрекетіне әсер ету үшін пайдалануға болады, өйткені олар көбінесе әртүрлі әрекеттердің нәтижесін көрсетеді. Мысалы, мұндай процессорларда «салыстыр» командасы екі мәнді бағалайды және қайсысы үлкен немесе олардың тең екенін көрсету үшін жалаулар регистріндегі биттерді орнатады немесе тазартады; осы жалаулардың бірі кейін бағдарлама ағынын анықтау үшін кейінірек өту нұсқауымен пайдаланылуы мүмкін.

=== Алу ===
Fetch бағдарлама жадынан нұсқауды (сан немесе сандар тізбегі арқылы берілген) шығарып алуды қамтиды. Нұсқаудың бағдарлама жадындағы орны (мекен-жайы) келесі қабылданатын нұсқаудың мекенжайын анықтайтын санды сақтайтын бағдарлама санауышы (ДК; Intel x86 микропроцессорларында «нұсқау көрсеткіші» деп аталады ) арқылы анықталады. Нұсқау алынғаннан кейін ДК нұсқаулықтың ұзындығына ұлғаяды, осылайша ол кезектілікте келесі нұсқаудың мекенжайын қамтиды. Көбінесе алынатын нұсқауды салыстырмалы түрде баяу жадтан шығарып алу керек, бұл нұсқаулықтың қайтарылуын күту кезінде процессордың тоқтап қалуына әкеледі. Бұл мәселе негізінен заманауи процессорларда кэштер мен құбыр сәулеттері арқылы шешіледі (төменде қараңыз).

=== Декодтау ===
Орталық процессор жадтан алатын нұсқау процессордың не істейтінін анықтайды. Нұсқаулық декодер деп аталатын екілік декодер схемасы арқылы орындалатын декодтау қадамында нұсқаулық орталық процессордың басқа бөліктерін басқаратын сигналдарға түрлендіріледі.

Нұсқауды түсіндіру тәсілі орталық процессордың нұсқаулар жинағы архитектурасымен (ISA) анықталады. Көбінесе, операциялық код деп аталатын нұсқау ішіндегі биттердің бір тобы (яғни, «өріс») қандай операция орындалатынын көрсетеді, ал қалған өрістер әдетте операцияға қажетті қосымша ақпаратты береді, мысалы: операндтар. Бұл операндтар тұрақты мән ретінде (жедел мән деп аталады) немесе кейбір адрестеу режимімен анықталғандай процессор регистрі немесе жад мекенжайы болуы мүмкін мәннің орны ретінде көрсетілуі мүмкін.

Кейбір CPU конструкцияларында нұсқаулық декодер сымды, өзгермейтін екілік декодер тізбегі ретінде жүзеге асырылады. Басқаларында микробағдарлама нұсқауларды бірнеше тактілік импульстар бойынша ретпен қолданылатын CPU конфигурация сигналдарының жиындарына аудару үшін пайдаланылады. Кейбір жағдайларда микробағдарламаны сақтайтын жад қайта жазылады, бұл процессордың нұсқауларды декодтау тәсілін өзгертуге мүмкіндік береді.

=== Орындау ===
Алу және декодтау қадамдарынан кейін орындау қадамы орындалады. Орталық процессордың архитектурасына байланысты бұл бір әрекеттен немесе әрекеттер тізбегінен тұруы мүмкін. Әрбір әрекет кезінде басқару сигналдары орталық процессордың әртүрлі бөліктерін электрлік түрде қосады немесе өшіреді, осылайша олар қалаған әрекеттің барлығын немесе бір бөлігін орындай алады. Содан кейін әрекет әдетте сағат импульсіне жауап ретінде аяқталады. Көбінесе нәтижелер келесі нұсқаулар арқылы жылдам қол жеткізу үшін ішкі CPU регистріне жазылады. Басқа жағдайларда нәтижелер баяуырақ, бірақ қымбат емес және сыйымдылығы жоғары негізгі жадқа жазылуы мүмкін.

Мысалы, қосуды орындайтын нұсқау орындалатын болса, операндтарды қамтитын регистрлер (қосынылатын сандар) қосуды орындайтын арифметикалық логикалық бірліктің (ALU) бөліктері сияқты белсендіріледі. Сағат импульсі пайда болған кезде операндтар бастапқы регистрлерден ALU-ға түседі және оның шығысында қосынды пайда болады. Кейінгі тактілік импульстерде шығысты (операция сомасын) жадқа (мысалы, регистр немесе жад) жылжыту үшін басқа компоненттер қосылады (және өшіріледі). Егер алынған қосынды тым үлкен болса (яғни, ол ALU шығыс сөзінің өлшемінен үлкен болса), келесі әрекетке әсер ететін арифметикалық толып кету жалауы орнатылады.

== Құрылымы және орындалуы ==
Орталық процессордың схемасына жалғанған ол орындай алатын негізгі операциялардың жиынтығы болып табылады, ол нұсқаулар жинағы деп аталады . Мұндай операциялар, мысалы екі санды қосу немесе азайту, екі санды салыстыру немесе бағдарламаның басқа бөлігіне өтуді қамтуы мүмкін. Әрбір нұсқау биттердің бірегей комбинациясы арқылы ұсынылған , ол машина тілінің операциялық коды ретінде белгілі. Нұсқауды өңдеу кезінде орталық процессор операциялық кодты ( екілік декодер арқылы ) орталық процессордың әрекетін реттейтін басқару сигналдарына декодтайды. Толық машина тілінің нұсқауы операциялық кодтан және көп жағдайда операцияның аргументтерін көрсететін қосымша биттерден тұрады (мысалы, қосу операциясы жағдайында қосылатын сандар). Күрделілік шкаласын жоғарылататын болсақ, машина тілінің бағдарламасы орталық процессор орындайтын машина тілінің нұсқауларының жиынтығы болып табылады.

Әрбір нұсқау үшін нақты математикалық операция арифметикалық-логикалық бірлік немесе ALU деп аталатын орталық процессордың процессорындағы комбинациялық логикалық схема арқылы орындалады. Жалпы алғанда, процессор нұсқауды жадтан алу, операцияны орындау үшін өзінің ALU пайдалану, содан кейін нәтижені жадқа сақтау арқылы орындайды. Бүтін математикалық және логикалық операцияларға арналған нұсқаулардан басқа, жадтан деректерді жүктеуге және оларды кері сақтауға арналған, тармақтау операциялары және процессордың өзгермелі нүктелер блогы (FPU) орындайтын өзгермелі нүктелердегі математикалық операциялар сияқты басқа да машина нұсқаулары бар.

=== Басқару блогы ===
Басқару блогы (CU) процессордың жұмысын басқаратын орталық процессордың құрамдас бөлігі болып табылады. Ол компьютердің жадына, арифметикалық және логикалық блогына және енгізу және шығару құрылғыларына процессорға жіберілген нұсқауларға қалай жауап беру керектігін айтады.

Ол уақыт пен басқару сигналдарын беру арқылы басқа блоктардың жұмысын басқарады. Компьютерлік ресурстардың көпшілігін КО басқарады. Ол орталық процессор мен басқа құрылғылар арасындағы деректер ағынын басқарады. Джон фон Нейман фон Нейман сәулетінің бөлігі ретінде басқару блогын енгізді . Заманауи компьютерлік конструкцияларда басқару блогы әдетте процессордың ішкі бөлігі болып табылады, оның жалпы рөлі мен жұмысы енгізілгеннен бері өзгеріссіз қалады.

=== Арифметикалық логикалық бірлік ===
Арифметикалық логикалық бірлік (ALU) бүтін арифметикалық және разрядтық логикалық операцияларды орындайтын процессор ішіндегі сандық схема болып табылады . ALU кірістері - жұмыс істейтін деректер сөздері (операндтар деп аталады), алдыңғы әрекеттердегі күй ақпараты және қандай операцияны орындау керектігін көрсететін басқару блогының коды. Орындалатын нұсқауға байланысты операндтар ішкі процессор регистрлерінен , сыртқы жадтан немесе ALU өзі жасаған тұрақтылардан келуі мүмкін.

Барлық кіріс сигналдары ALU схемасы арқылы реттеліп, таралса, орындалған операцияның нәтижесі ALU шығыстарында пайда болады. Нәтиже регистрде немесе жадта сақталуы мүмкін деректер сөзінен және әдетте осы мақсат үшін сақталған арнайы ішкі процессор регистрінде сақталатын күй ақпаратынан тұрады.

=== Мекенжай генерациялау бірлігі ===
Мекенжай генерациялау бірлігі (AGU), кейде мекенжайды есептеу бірлігі (ACU) деп те аталады, орталық жадқа қол жеткізу үшін орталық процессор пайдаланатын мекенжайларды есептейтін орталық процессор ішіндегі орындау бірлігі болып табылады. Процессордың қалған бөлігімен параллель жұмыс істейтін жеке схема арқылы мекенжай есептеулерін өңдеу арқылы әртүрлі машина нұсқауларын орындау үшін қажетті процессор циклдарының санын қысқартуға болады, бұл өнімділікті жақсартуға әкеледі.

Түрлі операцияларды орындау кезінде орталық процессорлар жадтан деректерді алу үшін қажетті жады мекенжайларын есептеу керек; мысалы, процессор нақты жад орындарынан деректерді алу үшін массив элементтерінің жадтағы орындарын есептеу керек. Бұл мекенжай генерациясының есептеулері қосу, алу, модульдік операциялар немесе разрядты ауыстыру сияқты әртүрлі бүтін арифметикалық операцияларды қамтиды. Көбінесе жад мекенжайын есептеуде бірден көп жалпы мақсаттағы машиналық нұсқаулар кіреді, олар міндетті түрде декодтауды және жылдам орындауды қажет етпейді. AGU-ны процессор дизайнына қосу арқылы, AGU пайдаланатын мамандандырылған нұсқауларды енгізумен бірге, әртүрлі мекенжай генерациялау есептеулерін процессордың қалған бөлігінен жүктеуге болады және көбінесе бір процессор циклінде жылдам орындалуы мүмкін.

AGU мүмкіндіктері белгілі бір процессорға және оның архитектурасына байланысты. Осылайша, кейбір AGU мекенжайларды есептеу операцияларын жүзеге асырады және көрсетеді, ал кейбіреулері бір уақытта бірнеше операндтарда жұмыс істей алатын кеңейтілген мамандандырылған нұсқауларды қамтиды. Кейбір процессорлық архитектураларда бірнеше AGU бар, сондықтан бір уақытта бірнеше мекенжайды есептеу операциясын орындауға болады, бұл процессордың жетілдірілген конструкцияларының суперскалярлық сипатына байланысты өнімділікті одан әрі жақсартуға әкеледі . Мысалы, Intel өзінің Sandy Bridge және Haswell микроархитектураларына бірнеше AGU қосады , олар бірнеше жадқа қол жеткізу нұсқауларын параллель орындауға мүмкіндік беру арқылы CPU жады ішкі жүйесінің өткізу қабілеттілігін арттырады.

=== Жадты басқару блогы (MMU) ===
Көптеген микропроцессорларда (смартфондарда және жұмыс үстелінде, ноутбукта, серверлік компьютерлерде) логикалық мекенжайларды физикалық жедел жады мекенжайларына аударатын, жадты қорғау және виртуалды жады үшін пайдалы пейджинг мүмкіндіктерін қамтамасыз ететін жадты басқару блогы бар . Қарапайым процессорлар, әсіресе микроконтроллерлер , әдетте MMU қамтымайды.

=== Кэш ===
Барлық заманауи (жылдам) процессорларда (арнайы ерекшеліктерді қоспағанда) процессорлық кэштердің бірнеше деңгейлері бар. Кэшті пайдаланатын алғашқы процессорларда кэштің тек бір деңгейі болды; кейінгі 1-деңгейдегі кэштерден айырмашылығы, ол L1d (деректер үшін) және L1i (нұсқаулар үшін) болып бөлінбеді. Кэштері бар барлық дерлік ағымдағы процессорларда бөлінген L1 кэш бар. Сондай-ақ оларда L2 кэштері және үлкенірек процессорлар үшін L3 кэштері бар. L2 кэш әдетте бөлінбейді және қазірдің өзінде бөлінген L1 кэш үшін ортақ репозиторий ретінде әрекет етеді. Көп ядролы процессордың әрбір ядросында арнайы L2 кэш бар және әдетте ядролар арасында бөлісілмейді. L3 кэш және жоғары деңгейлі кэштер ядролар арасында ортақ пайдаланылады және бөлінбейді. L4 кэш қазіргі уақытта сирек кездеседі және әдетте статикалық кездейсоқ қолжетімді жадта (SRAM) емес, жеке штампта немесе чипте емес, динамикалық жедел жадта (DRAM) орналасқан. Бұл тарихи L1-де де болды, ал үлкен чиптер соңғы деңгейді қоспағанда, оны және жалпы кэш деңгейлерінің барлығын біріктіруге мүмкіндік берді. Кэштің әрбір қосымша деңгейі үлкенірек болады және басқаша оңтайландырылған.

Кэштердің басқа түрлері бар (жоғарыда аталған ең маңызды кэштердің «кэш өлшеміне» есептелмейді), мысалы, көптеген процессорларда бар жадты басқару блогының (MMU) бөлігі болып табылатын аудармаға қарау буфері (TLB).

Кэштер әдетте екі қуатта өлшенеді: 2, 8, 16 және т.б. IBM z13 нұсқаулығының кэші 96 КБ L1 болса да, KiB немесе MiB (L1 емес үлкенірек өлшемдер үшін).

=== Сағат жиілігі ===
Көптеген процессорлар синхронды схемалар болып табылады , яғни олар ретті операцияларды жылдамдату үшін сағаттық сигналды пайдаланады. Сағат сигналы сыртқы осциллятор тізбегі арқылы жасалады, ол әр секунд сайын периодтық квадрат толқын түрінде импульстардың тұрақты санын жасайды. Сағат импульстерінің жиілігі орталық процессордың нұсқауларды орындау жылдамдығын анықтайды және сәйкесінше, сағат неғұрлым жылдам болса, орталық процессор әр секунд сайын көп нұсқауларды орындайды.

Орталық процессордың дұрыс жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін тактілік кезең барлық сигналдардың орталық процессор арқылы таралуы (жылжыуы) үшін қажетті максималды уақыттан ұзағырақ. Сағат периодын ең нашар таралу кідірісінен жоғары мәнге орнату кезінде бүкіл процессорды және оның көтерілу және төмендеу тактілік сигналының «шеттері» айналасында деректерді жылжыту жолын жобалауға болады. Бұл дизайн тұрғысынан да, құрамдастарды санау тұрғысынан да процессорды айтарлықтай жеңілдету артықшылығына ие. Дегенмен, оның кейбір бөліктері әлдеқайда жылдамырақ болса да, бүкіл процессордың ең баяу элементтерін күтуі керек деген кемшілігі бар. Бұл шектеу негізінен процессордың параллельділігін арттырудың әртүрлі әдістерімен өтелді (төменде қараңыз).

Дегенмен, тек архитектуралық жақсартулар жаһандық синхронды процессорлардың барлық кемшіліктерін шеше алмайды. Мысалы, тактілік сигнал кез келген басқа электрлік сигналдың кідірістеріне бағынады. Күрделі процессорлардағы жоғары тактілік жиіліктер бүкіл құрылғыда тактілік сигналды фазада (синхрондалған) ұстауды қиындатады. Бұл көптеген заманауи процессорларды процессордың дұрыс жұмыс істемеуіне әкелетін бір сигналды айтарлықтай кешіктіруді болдырмау үшін бірнеше бірдей тактілік сигналдарды қамтамасыз етуді талап етуге әкелді. Тағы бір маңызды мәселе, өйткені сағат жиілігі күрт артады, бұл процессор бөлетін жылу мөлшері . Үздіксіз өзгеретін сағат көптеген құрамдастардың сол уақытта қолданылып жатқанына қарамастан ауысуына әкеледі. Жалпы, ауысатын құрамдас статикалық күйдегі элементке қарағанда көбірек энергияны пайдаланады. Сондықтан, сағат жиілігі артқан сайын, энергияны тұтыну да артады, бұл процессорды процессорды салқындату шешімдері түрінде көбірек жылуды бөлуді талап етеді .

Қажет емес құрамдастардың ауысуымен күресудің бір әдісі сағаттық қақпақ деп аталады , ол қажет емес компоненттерге сағаттық сигналды өшіруді (оларды тиімді өшіруді) қамтиды. Дегенмен, бұл жиі іске асыру қиын болып саналады, сондықтан өте төмен қуат конструкцияларынан тыс жалпы пайдалануды көрмейді. Кең ауқымды сағаттық шлюзді пайдаланатын соңғы CPU дизайнының бірі Xbox 360 жүйесінде пайдаланылатын IBM PowerPC негізіндегі Xenon болып табылады ; Xbox 360 жүйесінің қуат талаптарын азайту.

=== Сағатсыз процессорлар ===
Ғаламдық тактілік сигналмен кейбір мәселелерді шешудің тағы бір әдісі - тактілік сигналды толығымен жою. Жаһандық сағаттық сигналды алып тастау дизайн процесін көптеген жолдармен айтарлықтай күрделендірсе де, асинхронды (немесе сағатсыз) конструкциялар ұқсас синхронды конструкциялармен салыстырғанда қуат тұтыну және жылуды бөлуде айтарлықтай артықшылықтарға ие. Біршама сирек болса да, бүкіл асинхронды процессорлар жаһандық сағат сигналын пайдаланбай жасалған. Мұның екі көрнекті мысалы - ARM үйлесімді AMULET және MIPS R3000 үйлесімді MiniMIPS.

Сағат сигналын толығымен алып тастаудың орнына, кейбір CPU конструкциялары құрылғының белгілі бір бөліктерін асинхронды етуге мүмкіндік береді, мысалы, кейбір арифметикалық өнімділікке қол жеткізу үшін асинхронды ALU-ті суперскалярлық құбырмен бірге пайдалану. Толығымен асинхронды конструкциялар синхронды әріптестеріне қарағанда салыстырмалы немесе жақсырақ деңгейде орындай алатыны анық болмаса да, олар кем дегенде қарапайым математикалық операцияларда жақсы жұмыс істейтіні анық. Бұл олардың тамаша қуат тұтынуы және жылуды тарату қасиеттерімен біріктірілген, оларды ендірілген компьютерлер үшін өте қолайлы етеді.

=== Кернеу реттегішінің модулі ===
Көптеген  заманауи процессорларда өнімділік пен қуат тұтыну арасындағы тепе-теңдікті сақтауға мүмкіндік беретін процессор схемасына сұраныс бойынша кернеу беруді реттейтін қуатты басқару модулі бар.

=== Бүтін диапазон ===
Әрбір процессор белгілі бір жолмен сандық мәндерді көрсетеді. Мысалы, кейбір ерте цифрлық компьютерлер сандарды таныс ондық (10 базалық) сандық жүйе мәндері ретінде көрсетті, ал басқалары үштік (үштік негіз) сияқты әдеттен тыс бейнелерді пайдаланды . Заманауи процессорлардың барлығы дерлік екілік пішіндегі сандарды көрсетеді, әрбір цифр «жоғары» немесе «төмен» кернеу сияқты кейбір екі мәнді физикалық шамамен көрсетіледі.

Сандық көрсетуге қатысты процессор көрсете алатын бүтін сандардың өлшемі мен дәлдігі. Екілік процессор жағдайында бұл процессор бір операцияда өңдей алатын биттердің санымен (екілік кодталған бүтін санның маңызды сандары) өлшенеді, әдетте бұл сөз өлшемі , бит ені , деректер жолының ені , бүтін сан дәлдігі деп аталады, немесе бүтін өлшем. Орталық процессордың бүтін мөлшері ол тікелей жұмыс істей алатын бүтін мәндер ауқымын анықтайды. Мысалы, 8 биттік процессор 256 (2 8 ) дискретті бүтін мәндер ауқымы бар сегіз битпен ұсынылған бүтін сандарды тікелей басқара алады.

Бүтін сан диапазоны процессор тікелей адрестей алатын жад орындарының санына да әсер етуі мүмкін (мекен-жай – белгілі бір жад орнын көрсететін бүтін мән). Мысалы, егер екілік процессор жад мекенжайын көрсету үшін 32 бит пайдаланса, ол 2 32 жад орнын тікелей адрестей алады. Бұл шектеуді айналып өту үшін және әртүрлі басқа себептерге байланысты кейбір процессорлар қосымша жадты шешуге мүмкіндік беретін механизмдерді (мысалы, банк коммутациясы ) пайдаланады.

Үлкенірек сөз өлшемдері бар процессорлар көбірек схеманы қажет етеді, демек, физикалық үлкенірек, қымбатырақ болады және көбірек қуат тұтынады (сондықтан көбірек жылу шығарады). Нәтижесінде кішірек 4- немесе 8-биттік микроконтроллерлер қазіргі қолданбаларда әдетте пайдаланылады, тіпті үлкенірек сөз өлшемдері бар процессорлар (мысалы, 16, 32, 64, тіпті 128-бит) қол жетімді. Жоғары өнімділік қажет болғанда, үлкенірек сөз өлшемі (үлкен деректер ауқымы және мекенжай кеңістігі) артықшылықтары кемшіліктерден басым болуы мүмкін. Өлшем мен шығынды азайту үшін процессорда сөз өлшемінен қысқа ішкі деректер жолдары болуы мүмкін. Мысалы, IBM System/360 нұсқаулар жиынының архитектурасы 32 биттік нұсқаулар жинағы болса да, System/360 үлгісі 30 және 40 үлгісі арифметикалық логикалық блокта 8 биттік деректер жолдары болды, сондықтан 32 биттік қосу қажет болды. төрт цикл, операндтардың әрбір 8 битіне бір және Motorola 68000 сериясының нұсқаулар жинағы 32 биттік нұсқаулар жиынтығы болса да, Motorola 68000 және Motorola 68010 арифметикалық логикалық блокта 16 биттік деректер жолдары болды, осылайша 32 биттік қосу екі циклды қажет етеді.

Төменгі және жоғарырақ бит ұзындықтары беретін кейбір артықшылықтарға қол жеткізу үшін көптеген нұсқаулар жиындарында бүтін және өзгермелі нүкте деректері үшін әртүрлі бит ендері бар, бұл нұсқаулар жинағын жүзеге асыратын процессорларға құрылғының әртүрлі бөліктері үшін әртүрлі разряд еніне ие болуға мүмкіндік береді. Мысалы, IBM System/360 нұсқаулар жинағы негізінен 32 бит болды, бірақ өзгермелі нүкте сандарындағы үлкен дәлдік пен ауқымды жеңілдету үшін 64 биттік өзгермелі нүкте мәндерін қолдады. System/360 65 үлгісінде ондық және бекітілген нүктелі екілік арифметика үшін 8 разрядты қосқыш және өзгермелі нүкте арифметикасы үшін 60 биттік қосқыш болды. Көптеген кейінгі CPU конструкциялары ұқсас аралас бит енін пайдаланады, әсіресе процессор бүтін сан мен өзгермелі нүкте мүмкіндігінің ақылға қонымды теңгерімін қажет ететін жалпы мақсатта пайдалануға арналған болса.

=== Параллелизм ===
Алдыңғы бөлімде ұсынылған орталық процессордың негізгі жұмысының сипаттамасы орталық процессор қабылдай алатын қарапайым пішінді сипаттайды. Әдетте субскаляр деп аталатын орталық процессордың бұл түрі бір уақытта бір немесе екі деректер бөлігінде бір нұсқаулықта жұмыс істейді және орындайды, бұл тактілік циклге бір нұсқаудан аз ( IPC &lt; 1 ).

Бұл процесс субскалярлық процессорларға тән тиімсіздікті тудырады. Бір уақытта тек бір нұсқау орындалатындықтан, келесі нұсқауға өту алдында бүкіл процессор осы нұсқаудың аяқталуын күтуі керек. Нәтижесінде субскалярлық процессор орындауды аяқтау үшін бір сағаттан артық циклды қажет ететін нұсқауларға «ілініп қалады». Тіпті екінші орындау бірлігін қосу (төменде қараңыз) өнімділікті айтарлықтай жақсартпайды; бір жол ілулі тұрғаннан гөрі, енді екі жол ілулі тұр және пайдаланылмайтын транзисторлар саны көбейеді. Орталық процессордың орындау ресурстары бір уақытта тек бір нұсқауда жұмыс істей алатын бұл дизайн тек скалярлық өнімділікке жетуі мүмкін (тағаттылық цикліне бір нұсқау, IPC = 1 ). Дегенмен, өнімділік әрқашан дерлік субскалярлық болып табылады (бір тактілік циклге бір нұсқаулықтан аз, IPC &lt; 1 ).

Скалярлық және жақсы өнімділікке қол жеткізу әрекеттері орталық процессордың аз сызықты және параллельді әрекетін тудыратын әртүрлі жобалау әдістемелеріне әкелді. Орталық процессорлардағы параллелизмге сілтеме жасағанда, әдетте осы дизайн әдістерін жіктеу үшін екі термин қолданылады:

* Нұсқау деңгейіндегі параллелизм (ILP), ол орталық процессор ішінде нұсқаулардың орындалу жылдамдығын арттыруға ұмтылады (яғни, жұмыс орнында орындау ресурстарын пайдалануды арттыру);
* Тапсырма деңгейіндегі параллелизм (TLP), ол процессор бір уақытта орындай алатын ағындардың немесе процестердің санын арттыруға бағытталған

Әрбір әдістеме оларды іске асыру тәсілдерімен де, сондай-ақ қолданбаға арналған CPU өнімділігін арттырудағы салыстырмалы тиімділігімен де ерекшеленеді.

=== Нұсқау деңгейіндегі параллелизм ===
Параллелизмді арттырудың қарапайым әдістерінің бірі - алдыңғы нұсқауды орындауды аяқтамай тұрып, нұсқауларды алу мен декодтаудың алғашқы қадамдарын бастау. Бұл нұсқаулық құбыры ретінде белгілі әдіс және барлық дерлік заманауи жалпы мақсаттағы процессорларда қолданылады. Құбырларды құру орындау жолын дискретті кезеңдерге бөлу арқылы бірнеше нұсқауды бір уақытта орындауға мүмкіндік береді. Бұл бөлуді құрастыру сызығымен салыстыруға болады, онда нұсқаулық әр кезеңде ол орындау құбырынан шығып, жұмыстан шыққаншатолық орындалады.

Дегенмен,  құбырды төсеу келесі операцияны аяқтау үшін алдыңғы операцияның нәтижесі қажет болатын жағдайдың мүмкіндігін енгізеді; жағдай жиі деректерге тәуелділік қақтығысы деп аталады. Сондықтан  құбырлы процессорлар мұндай жағдайлардың бар-жоғын тексеріп, қажет болған жағдайда құбырдың бір бөлігін кешіктіруі керек. Құбырлы процессор өте дерлік скалярға айналуы мүмкін, тек конвейердің стендтері (кезеңде бір сағаттан көп циклды жұмсайтын нұсқау) арқылы тежелуі мүмкін.

Нұсқаулар құбырының жетілдірілуі CPU компоненттерінің бос тұру уақытының одан әрі қысқаруына әкелді. Суперскаляр деп есептелетін конструкцияларға ұзын нұсқау құбыры және жүк сақтау бірліктері , арифметикалық-логикалық бірліктер , өзгермелі нүкте бірліктері және мекенжай генерациялау бірліктері сияқты бірнеше бірдей орындау бірліктері кіреді . [70] Суперскалярлық конвейерде нұсқаулар оқылады және диспетчерге жіберіледі, ол нұсқауларды параллель (бір уақытта) орындауға болатынын немесе орындалмайтынын шешеді. Олай болса, олар орындау бөлімшелеріне жіберіледі, нәтижесінде олар бір уақытта орындалады. Жалпы, суперскалярлық процессор циклде орындайтын нұсқаулардың саны оның орындау бірліктеріне бір уақытта жібере алатын нұсқаулар санына байланысты.

Суперскалярлық процессордың архитектурасын жобалаудағы қиындықтардың көпшілігі тиімді диспетчер құруда жатыр. Диспетчер нұсқауларды параллель орындауға болатынын жылдам анықтай алуы керек, сондай-ақ оларды мүмкіндігінше көп орындау бірліктерін бос ұстайтындай етіп жіберуі керек. Бұл нұсқау құбырының мүмкіндігінше жиі толтырылуын талап етеді және процессорлық кэштің айтарлықтай көлемін талап етеді . Ол сондай-ақ тармақтарды болжау , алыпсатарлық орындау , регистрдің атын өзгерту , ретсіз орындау және транзакциялық жады сияқты қауіпті болдырмау әдістерін өнімділіктің жоғары деңгейін сақтау үшін маңызды етеді . Шартты нұсқаудың қай тармақты (немесе жолды) алатынын болжауға әрекет жасай отырып, орталық процессор шартты нұсқау аяқталғанша бүкіл конвейер күтетін уақыт санын азайта алады. Алыпсатарлық орындау көбінесе шартты операция аяқталғаннан кейін қажет болмауы мүмкін код бөліктерін орындау арқылы қарапайым өнімділікті арттырады. Тәртіпсіз орындау деректер тәуелділігіне байланысты кідірістерді азайту үшін нұсқаулардың орындалу ретін біршама қайта реттейді. Сондай-ақ бір нұсқау ағыны, бірнеше деректер ағыны , бір типтегі көптеген деректерді өңдеу қажет болған жағдайда, заманауи процессорлар бір нұсқау бірнеше рет орындалғанда, процессор өткізіп жіберетін етіп құбырдың бөліктерін өшіре алады. алу және декодтау фазалары және осылайша белгілі бір жағдайларда өнімділікті айтарлықтай арттырады, әсіресе бейне жасау бағдарламалық құралы және фотосуреттерді өңдеу сияқты өте монотонды бағдарлама қозғалтқыштарында.

Процессордың бір бөлігі суперскаляр болған кезде, жұмыс істемейтін бөлік кестелік орындықтарға байланысты өнімділік айыппұлына ұшырайды. Intel P5 Pentium екі суперскалярлы ALU болды, олар әрбір тактілік циклге бір нұсқауды қабылдай алады, бірақ оның FPU мүмкін емес. Осылайша, P5 бүтін суперскаляр болды, бірақ өзгермелі нүкте суперскаляр емес. Intel компаниясының P5 архитектурасының мұрагері P6 оның өзгермелі нүкте мүмкіндіктеріне суперскалярлық қабілеттерді қосты.

Қарапайым конвейерлеу және суперскалярлық дизайн бір тактілік циклге бір нұсқаулықтан асатын жылдамдықпен нұсқауларды орындауға мүмкіндік беру арқылы процессордың ILP деңгейін арттырады. Қазіргі заманғы орталық процессорлардың көпшілігі кем дегенде суперскалярлы және соңғы онжылдықта жасалған жалпы мақсаттағы процессорлардың барлығы дерлік суперскаляр болып табылады. Кейінгі жылдары жоғары ILP компьютерлерін жобалаудағы кейбір екпін орталық процессордың аппараттық құралынан және оның бағдарламалық интерфейсіне немесе нұсқаулықтар жинағы архитектурасына (ISA) ауыстырылды . Өте ұзақ нұсқау сөзінің (VLIW) стратегиясы кейбір ILP-нің бағдарламалық құралмен тікелей болжалуына себепші болады, бұл ILP-ді арттырудағы CPU жұмысын азайтады және осылайша дизайн күрделілігін азайтады.

=== Тапсырма деңгейіндегі параллелизм ===
Өнімділікке жетудің тағы бір стратегиясы бірнеше ағындарды немесе процестерді параллель орындау болып табылады. Бұл зерттеу саласы параллельді есептеулер деп аталады. Флинн таксономиясында бұл стратегия бірнеше нұсқаулар ағыны, бірнеше деректер ағыны (MIMD) ретінде белгілі.

Осы мақсатта қолданылатын технологиялардың бірі - көп өңдеу (МП). Бұл технологияның бастапқы түрі симметриялық көп өңдеу (SMP) ретінде белгілі , мұнда CPU аз саны өздерінің жад жүйесінің когерентті көрінісін бөліседі. Бұл схемада әрбір процессорда жадтың үнемі жаңартылған көрінісін сақтау үшін қосымша жабдық бар. Жадтың ескірген көріністерін болдырмай, процессорлар бір бағдарламада жұмыс істей алады және бағдарламалар бір процессордан екіншісіне ауыса алады. Бірыңғай емес жадқа қол жеткізу (NUMA) және каталогқа негізделген когеренттілік хаттамалары сияқты сызбалар 1990-шы жылдары бірнеше жұмыс істейтін процессорлардың санын көбейту үшін енгізілді. SMP жүйелері процессорлардың аз санымен шектелген, ал NUMA жүйелері мыңдаған процессорлармен жасалған. Бастапқыда мультипроцессинг процессорлар арасындағы өзара байланысты жүзеге асыру үшін бірнеше дискретті орталық процессорлар мен тақталарды қолдану арқылы құрастырылды. Процессорлар мен олардың өзара байланысы бір чипте жүзеге асырылса, технология чип деңгейіндегі көп өңдеу (CMP) және жалғыз чип көп ядролы процессор ретінде белгілі .

Бір ғана бағдарламамен параллелизм бар екені кейінірек танылды. Бір бағдарламада бөлек немесе параллель орындалатын бірнеше ағындар (немесе функциялар) болуы мүмкін. Бұл технологияның ең алғашқы мысалдарының кейбірі есептеу ағынынан бөлек ағын ретінде тікелей жадқа қол жеткізу сияқты енгізу/шығыс өңдеуді жүзеге асырды. Бұл технологияға неғұрлым жалпы көзқарас 1970 жылдары жүйелер бірнеше есептеу ағындарын параллель орындауға арналған кезде енгізілді. Бұл технология көп ағынды (MT) ретінде белгілі . Бұл тәсіл көп өңдеуге қарағанда үнемді болып саналады, өйткені МП жағдайындағы бүкіл орталық процессорға қарағанда МТ-ны қолдау үшін орталық процессордағы құрамдастардың аз ғана саны қайталанады. МТ-да орындау бірліктері мен жад жүйесі, соның ішінде кэштер бірнеше ағындар арасында ортақ пайдаланылады. МТ-ның кемшілігі - көп ағынды аппараттық қолдау MP-ге қарағанда бағдарламалық жасақтамаға көбірек көрінеді, сондықтан операциялық жүйелер сияқты супервайзер бағдарламалық жасақтамасы MT қолдауы үшін үлкен өзгерістерге ұшырауы керек. Орындалған МТ бір түрі уақытша көп ағынды ретінде белгілі , мұнда бір ағын деректердің сыртқы жадтан қайтарылуын күту тоқтатылғанға дейін орындалады. Бұл схемада процессор іске қосуға дайын басқа ағынға жылдам контекстке ауысады, қосқыш жиі UltraSPARC T1 сияқты бір CPU тактілік циклінде орындалады . МТ-ның тағы бір түрі - бір уақыттағы көп ағынды , мұнда бірнеше ағындардың нұсқаулары бір процессордың тактілік циклі ішінде параллель орындалады.

1970 жылдардан бастап 2000 жылдардың басына дейін бірнеше ондаған жылдар бойы жоғары өнімді жалпы мақсаттағы процессорларды жобалаудағы басты назар негізінен конвейер, кэштер, суперскалярлық орындау, ретсіз орындау және т. , Intel Pentium 4 сияқты қуатты қажет ететін процессорлар . 2000-шы жылдардың басында CPU дизайнерлері процессордың жұмыс жиіліктері мен негізгі жадтың жұмыс жиіліктері арасындағы диспропорцияның өсуіне, сондай-ақ эзотерикалық ILP әдістеріне байланысты процессордың қуатының диссипациясының күшеюіне байланысты ILP әдістерінен жоғары өнімділікке қол жеткізуге кедергі болды.

Содан кейін процессор дизайнерлері транзакцияларды өңдеу сияқты коммерциялық есептеу нарықтарынан идеяларды алды , мұнда өткізу қабілеттілігін есептеу деп те аталатын бірнеше бағдарламалардың жиынтық өнімділігі бір ағынның немесе процестің өнімділігінен маңыздырақ болды.

Бұл екпіннің өзгеруі екі және одан да көп ядролы процессор конструкцияларының көбеюімен дәлелденеді, атап айтқанда, Intel компаниясының оның аз суперскалярлы P6 архитектурасына ұқсайтын жаңа дизайндары. Бірнеше процессорлар отбасыларындағы соңғы конструкциялар CMP көрсетеді, соның ішінде x86-64 Opteron және Athlon 64 X2 , SPARC UltraSPARC T1 , IBM POWER4 және POWER5 , сондай-ақ Xbox 360 үш ядролы PowerPC дизайны сияқты бірнеше бейне ойын консолі процессорлары , және PlayStation 3 7 ядролы Cell микропроцессоры .

=== Деректер параллелділігі ===
Процессорлардың (және шын мәнінде, жалпы есептеулер) азырақ таралған, бірақ барған сайын маңызды парадигмасы деректер параллелизмімен айналысады. Жоғарыда қарастырылған процессорлардың барлығы скалярлық құрылғының қандай да бір түрі деп аталады. Аты айтып тұрғандай, векторлық процессорлар бір нұсқау контекстінде бірнеше деректер бөліктерімен жұмыс істейді. Бұл әрбір нұсқау үшін деректердің бір бөлігімен жұмыс істейтін скалярлық процессорлардан айырмашылығы бар. Флинн таксономиясын қолдана отырып , деректермен жұмыс істеудің бұл екі схемасы әдетте сәйкесінше бір нұсқаулық ағыны, бірнеше деректер ағыны ( SIMD ) және бір нұсқаулық ағыны, бір деректер ағыны ( SISD ) деп аталады . Деректер векторларымен жұмыс істейтін процессорларды жасаудың үлкен утилитасы деректердің үлкен жиынында орындалуы бірдей әрекетті (мысалы, қосынды немесе нүктелік өнім ) талап ететін тапсырмаларды оңтайландыруда жатыр. Тапсырмалардың осы түрлерінің кейбір классикалық мысалдарына мультимедиялық қосымшалар (суреттер, бейне және дыбыс), сонымен қатар ғылыми және инженерлік тапсырмалардың көптеген түрлері жатады. Скалярлық процессор деректер жиынындағы әрбір нұсқау мен мәнді алудың, декодтаудың және орындаудың бүкіл процесін аяқтауы керек болса, векторлық процессор бір нұсқаумен салыстырмалы түрде үлкен деректер жиынында бір операцияны орындай алады. Бұл қолданба деректердің үлкен жинағына бір әрекетті қолданатын көптеген қадамдарды талап ететін кезде ғана мүмкін болады.

Cray-1 сияқты ерте векторлық процессорлардың көпшілігі тек ғылыми зерттеулермен және криптографиялық қолданбалармен байланысты болды. Дегенмен, мультимедиа негізінен сандық медиаға ауысқандықтан, жалпы мақсаттағы процессорларда SIMD-тің қандай да бір түріне қажеттілік маңызды болды. Жалпы мақсаттағы процессорларда қалқымалы нүктелерді қосқаннан кейін көп ұзамай жалпы мақсаттағы процессорлар үшін SIMD орындау бірліктерінің спецификациялары мен іске асырулары да пайда бола бастады. Осы ерте SIMD техникалық сипаттамаларының кейбірі – HP мультимедиялық жеделдету eXtensions (MAX) және Intel MMX – тек бүтін сандар болды. Бұл кейбір бағдарламалық жасақтаманы әзірлеушілер үшін айтарлықтай кедергі болды, өйткені SIMD-дан пайда көретін көптеген қосымшалар негізінен өзгермелі нүкте сандарымен айналысады. Прогрессивті түрде әзірлеушілер бұл ерте дизайндарды әдетте бір нұсқаулықтар жинағы архитектурасымен (ISA) байланыстырылатын кейбір жалпы заманауи SIMD спецификацияларына айналдырды және қайта жасады . Кейбір көрнекті заманауи мысалдарға Intel's Streaming SIMD Extensions (SSE) және PowerPC-ке қатысты AltiVec (VMX ретінде де белгілі) кіреді.

=== Аппараттық құрал өнімділігін есептегіш ===
Көптеген заманауи архитектуралар (енгізілгендерін қоса) жиі төмен деңгейлі (нұсқаулық деңгей) жинауға, салыстыруға , жөндеуге немесе іске қосылған бағдарламалық құрал көрсеткіштерін талдауға мүмкіндік беретін аппараттық өнімділік есептегіштерін (HPC) қамтиды. HPC сонымен қатар қайтаруға бағытталған бағдарламалау (ROP) немесе сигналды бағдарлау (SROP) эксплойттері сияқты бағдарламалық құралдың әдеттен тыс немесе күдікті әрекетін табу және талдау үшін пайдаланылуы мүмкін. Бұл әдетте орындалады. зиянды екілік бағдарламаларды бағалау және табу үшін бағдарламалық қамтамасыз ету-қауіпсіздік топтары.

Көптеген ірі жеткізушілер ( IBM , Intel , AMD және Arm. Операциялық жүйе жеткізушілері ядролар мен қолданбаларды іске қосатын CPU оқиғаларын жазу, салыстыру немесе бақылауperf үшін (Linux) сияқты бағдарламалық құралды да қамтамасыз етеді.

== Виртуалды процессорлар ==
Бұлттық есептеулер орталық процессор жұмысын виртуалды орталық процессорларға ( vCPUs ) бөлуді қамтуы мүмкін.

Хост – бұл виртуалды жүйе жұмыс істейтін физикалық машинаның виртуалды баламасы. Тандемде жұмыс істейтін және тұтастай басқарылатын бірнеше физикалық машиналар болған кезде, топтастырылған есептеу және жад ресурстары кластерді құрайды . Кейбір жүйелерде кластерді динамикалық түрде қосуға және жоюға болады. Хост пен кластер деңгейінде қолжетімді ресурстарды ұсақ түйіршіктілігі бар ресурстар пулдарына бөлуге болады.

== Өнімділік ==
Процессордың өнімділігі немесе жылдамдығы көптеген басқа факторлармен қатар, сағат жиілігіне (әдетте герц еселіктерімен берілген ) және сағаттық нұсқауларға (IPC) байланысты, олар бірге секундына нұсқаулардың (IPS) факторлары болып табылады . CPU орындай алады. Көптеген хабарланған IPS мәндері бірнеше тармақтары бар жасанды нұсқаулар тізбегіндегі орындалу жылдамдығын көрсетті, ал нақты жұмыс жүктемелері нұсқаулар мен қолданбалардың қоспасынан тұрады, олардың кейбіреулері басқаларға қарағанда ұзағырақ орындалады. Жад иерархиясының өнімділігі процессордың өнімділігіне де қатты әсер етеді, бұл мәселе IPS есептеулерінде әрең қарастырылады. Осы мәселелерге байланысты жиі қолданылатын қолданбалардағы нақты тиімді өнімділікті өлшеуге әрекет жасау үшін осы мақсат үшін жиі «эталондар» деп аталатын әртүрлі стандартталған сынақтар – SPECint ‍ сияқты әзірленді.

Компьютерлердің өңдеу өнімділігі екі немесе одан да көп жеке процессорларды (осы мағынада ядролар деп аталады ) бір интегралды схемаға қосатын көп ядролы процессорларды пайдалану арқылы артады. Ең дұрысы, екі ядролы процессор бір ядролы процессордан екі есе дерлік қуатты болады. Тәжірибеде, бағдарламалық қамтамасыз ету алгоритмдері мен енгізудің жетілмегендігіне байланысты өнімділіктің артуы әлдеқайда аз, шамамен 50%. Процессордағы (яғни екі ядролы, төрт ядролы, т.б.) ядролар санын көбейту өңдеуге болатын жұмыс жүктемесін арттырады. Бұл процессордың көптеген асинхронды оқиғаларды, үзілістерді және т.б. жұмыс істей алатынын білдіреді, олар шамадан тыс жүктеме кезінде процессорға зиянын тигізуі мүмкін. Бұл өзектерді өңдеу зауытындағы әртүрлі қабаттар ретінде қарастыруға болады, әр қабат әртүрлі тапсырманы орындайды. Кейде ақпаратты өңдеу үшін бір ядро жеткіліксіз болса, бұл ядролар өздеріне жақын орналасқан ядролармен бірдей тапсырмаларды орындайды.

Заманауи процессорлардың, мысалы, бір уақытта көп ағынды және ядродан шығару сияқты, нақты процессорлық ресурстарды пайдалануды арттыру мақсатында ортақ пайдалануды көздейтін арнайы мүмкіндіктеріне байланысты өнімділік деңгейлерін бақылау және аппараттық құралдарды пайдалану бірте-бірте күрделірек міндетке айналды. Жауап ретінде кейбір орталық процессорлар орталық процессордың әртүрлі бөліктерінің нақты пайдаланылуын бақылайтын және бағдарламалық құралға қол жетімді әртүрлі есептегіштерді қамтамасыз ететін қосымша аппараттық логиканы жүзеге асырады; мысал ретінде Intel компаниясының Performance Counter Monitor технологиясын алуға болады.
[[Санат:ақпараттану]]
[[Санат:Компьютерлік техника]]</text>
      <sha1>ku47vtkj86z2jj6m52zoz41pmv5jx5e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кіші жүз</title>
    <ns>0</ns>
    <id>9744</id>
    <revision>
      <id>3400781</id>
      <parentid>3391875</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T21:45:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ansar Töre Sultan</username>
        <id>157284</id>
      </contributor>
      <origin>3400781</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13890" sha1="j0n55pnp9b5y3xt1249kdtfjinzzoeq" xml:space="preserve">{{Тарихи мемлекеттер
 |атауы                    = Кіші жүз
 |карта                    = Жуз.svg
 |статусы              =  [[Қазақ хандығы]]ның еншісіндегі жер &lt;br /&gt;[[1731 жыл]]дан бастап [[Ресей империясы]]ның құрамында 
 |size                     = 200 px
 |сипаттамасы              =  XX ғасырдың басындағы көшпенді Ұлы жүздердің қоныстанған жерлері. Кіші жүз картада жасыл түспен белгіленген 
 &lt;!-- |type_before         = егер бұл параметр үлгіде кездесетін болса,
онда келесіні жазу керек: «Құрушы мемлекеттер»,
әйтпесе, оны өшіріңіз. Онда былай шығады: «Алдыңғысы».--&gt;
 |p1                       = Қазақ хандығы
 |flag_p1                  = Flag of the Kazakh Khanate.svg
 |құрылуы                  = 1718
 |ыдырауы                  = 1824
 &lt;!-- |type_after               = егер бұл параметр үлгіде кездесетін болса,
онда келесіні жазу керек: «Ыдырағаннан кейінгі мемлекеттер…»,
әйтпесе, оны өшіріңіз. Онда былай шығады: «Кейінгісі».--&gt;
 |s1                       = Орынбор қазақтары
 |flag_s1                  = Flag_of_Russia.svg 
 |астана                   = 1704–1730 [[Қарнақ]]&lt;br&gt;1730–1786 [[Ырғыз]]&lt;br&gt;1786–1824 [[Орынбор]]
 |тілі                     = [[қазақ тілі]], [[араб тілі]]
 |халқы                    = [[қазақтар]]
 |басқарушылар_титулы2     = &lt;!--келесі басқарушының титулы өзгеріп кеткен жағдайда қолданылады--&gt;
 |дейін                    = Қазақ хандығы
 |кейін                    = Ресей империясы
}}{{Қазақстан тарихы}}
:''Тағы қараңыз: [[Қазақ жүздері]]''
'''Кіші жүз''' – Қазақстанның батыс аймағын мекендеген рулар мен тайпалар одағы. Қазақ халқының этникалық құрамына енеді.

==Тарихы==
[[File:1755 жылғы ландскарта.jpg|left|thumb|Кіші жүздің 1755 жылғы ландскартаға сәйкес қоныстануы]]
Қазақ халқы қалыптасқаннан көп бұрын Батыс Қазақстан өңірінде маңғыт немесе ноғайлы тайпалар одағы өмір сүрген болатын. Ноғай Ордасынан бөлінген алшын одағының негізінде Кіші жүз бірлестігі қалыптасты. Соған байланысты олар ел арасында “Кіші жүз – алшын” деп атанған. Оның құрамына үш бірлестік кіреді: 
# [[Байұлы]] ([[Адай]], [[Алтын]], [[Алаша]], [[Байбақты]], [[Беріш]], [[Жаппас]], [[Масқар]], [[Таз]], [[Тана]], [[Есентемір]], [[Ысық]], [[Қызылқұрт]], [[Шеркеш]])
# [[Қаракесек (Әлімұлы)|Қаракесек]] ([[Байсары]], [[Әлім]], [[Шөмекей|Шөмен]])
# [[Жетіру]]  (Табын, Тама, Кердері, Керейт, Жағалбайлы, Телеу, Рамадан) тайпалары енеді.
 
*15–17 ғасырларда ру-тайпалық топтар [[Бұрындық хан|Бұрындық]], [[Қасым хан|Қасым]], [[Хақназар хан|Ақназар]], [[Тәуекел]], [[Есім]] және [[Тәуке хан|Тәуке]] хандардың иеліктерінде болды. Тәуке хан тұсында Кіші жүзге [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайыр хан]] сайланды (1710). 
*1723 жылы Жоңғар шапқыншылығы қазақ даласын үлкен апатқа ұшыратып, бұл кезең “Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама” аталды. Басқыншылардың шабуылына төтеп бере алмай Кіші жүздің бірқатар рулары Сауранды айналып өтіп, [[Хиуа]] мен Бұхарға беттеді. Бірақ мұнда да тұрақтай  алмай, Жайыққа қарай ығысты. Ықпалды хан деп саналғанмен, Әбілқайырдың билігі Кіші жүзге түгелдей жүрмеді. Кейіннен Кіші жүзде [[Нұралы хан|Нұралы]], [[Ералы хан|Ерәлі]], [[Есім]], [[Айшуақ хан|Айшуақ]] және [[Шерғазы хан|Шерғазы]] хандар билік құрды. Қазақтардың [[Ресей]] қол астына алынғанына жарты ғасыр өткенде, империялық езгіге қарсы ұлт-азаттық қозғалысы басталды. Оны [[Сырым Датұлы]] басқарды. Бұл күрес қазақ халқының тарихындағы маңызды оқиға болды. Кіші жүз қазақтарының бірсыпырасы [[Еділ]] мен [[Жайық]] аралығына көшіп, 1801 жылы Бөкей ордасын (Ішкі [[Бөкей Ордасы|Бөкей ордасы]]) құрды. 
Осы уақытта Бөкей ордасына [[Астрахан]] маңайын мекендеген [[ноғайлар]] [[Бөкей хан]]ның қолдауымен көше бастайды. Әлі күнге дейін Кіші жүз қазақтарының арасында руға кірмейтін [[Ноғай-Қазақ]] руы бар.
*1824 жылы патша өкіметі Кіші жүзде хандық басқаруды жойып, оның орнына жекелеген аймақтарды билейтін басқарушы сұлтандар тағайындауға кірісті.
*1845 жылы Жәңгір хан өлген соң патша өкіметі Бөкей ордасындағы хан билігін де жойды.

Кіші жүз құрамына енген тайпалар мен рулар 15 ғасырдың екінші жартысы мен 20 ғасырдың басында, негізінен, Қазақстанның батыс өңірін мекендеп, қазақ халқының этногенезіне ұйытқы болды. Әр кезеңдегі дүрбелеңді оқиғалар, қоғамдық сілкіністер (жаугершілік жорықтар, “Ақтабан шұбырынды”, Отан қорғау, ұлт-азаттық соғыстар, әсіресе, 20-шы ғасырдағы большевизм асыра сілтеулерінен туындаған қуғын-сүргін, ашаршылықтар мен толқулар, т.б.) салдарынан жекелеген рулар мен аталар Орта жүз бен Ұлы жүздің тарихи аймақтарына, яғни Қазақстанның түкпір-түкпіріне, сондай-ақ, [[Өзбекстан]], [[Түрікменстан]], [[Тәжікстан]], Ресей және алыс шет елге ([[Иран]], [[Ауғанстан]], т.б.) көшіп барып қоныстанды. Осындай көші-қон, араласулар нәтижесінде тайпалық одақтардың алғашқы құрылған кездегі мәні жойылып, біртұтас қазақ халқының қалыптасуын объективті ақиқатқа айналдырды.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;“Балалар Энциклопедиясы”, V-том&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002 жыл. ISBN 9965-607-02-8&lt;/ref&gt;

== Қоныстану аймағы ==

Сырдария аймағы , [[Арал теңізі]]нің жағалауы, Каспий теңізі айналасы, қазіргі Батыс Қазақстан өңірі (Маңғыстау, Атырау, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Қызылорда облыстары) жерлерін мекендейді.

== Құрамы ==

Кіші жүздің рулық-тайпалық құрамы төмендегідей:
{| class=&quot;wide&quot;
 !Тайпа бірлестігі
! colspan=&quot;2&quot; |[[Алшын]]
! rowspan=&quot;2&quot; |[[Жетіру]]
|-
! class=&quot;bright&quot; |Тайпа&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot; /&gt;
  !''[[Әлімұлы]]''
 !''[[Байұлы]]''
 |-
 !class=&quot;bright&quot;|Рулар
 |
# ''[[шекті]]''
# ''[[қаракесек (Әлімұлы)| қаракесек]]''
# ''[[қарасақал]]''
# ''[[кете]]''
# ''[[төртқара]]''
# ''[[шөмекей]]''
 |
# ''[[шеркеш]]''
# ''[[адай]]''
# ''[[Алаша (ру)|алаша]]''
# ''[[алтын руы|алтын]]''
# ''[[байбақты]]''
# ''[[беріш]]''
# ''[[есентемір]]''
# ''[[жаппас]]''
# ''[[қызылқұрт]]''
# ''[[масқар]]''
# ''[[таз руы|таз]]''
# ''[[тана]]''
# ''[[ысық]]''
|
# ''[[тама]]''
# ''[[Табын]]''
# ''[[кердері]]''
# ''[[керейіт]]''
# ''[[телеу]]''
# ''[[рамадан (ру)|рамадан]]''
# ''[[Жағалбайлы (ру)|жағалбайлы]]''
|}

== Саны ==

XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында Кіші жүз қазақтарының саны шамамен 1 млн. 100 мың адамға жететін.
Мұхамеджан Тынышбаевтың 1925 жылы Ташкентте жарық көрген еңбегіне сәйкес алшындар қазақ халқының 2/5 бөлігін құрайтын.
* Әлімұлының саны Қазан төңкерісіне дейін 350-400 мың адамды құрайтын. Оның ішінде: шекті - 60-80 мың, шөмекей 150 мыңнан аса, төртқара - 50-60 мың, кете - 50-60 мың, қаракесек - 20-25 мың, қарасақал - 10-15 мың.
* Байұлы 500-550 мың, оның ішіндегі адай - 80-150 мың, байбақты - 40 мың, беріш - 45 мың, таз - 20 мың, шеркеш - 45 мың, масқар - 20 мың, тана - 25 мың, қызылқұрт - 40 мың, алтын - 70 мың, жаппас - 50 мың, ысық - 20 мың,  есентемір - 20 мың, алаша - 45 мың. 
* Жетіру 270-300 мың, оның ішіндегі табын - 80 мың, жағалбайлы - 70 мың, керейіт - 30 мыңға дейін, тама - 45 мыңға дейін, телеу - 20 мыңға дейін, кердері - 20 мыңға дейін, рамадан - 5 мыңға дейін.

== Хандары ==

=== Тәуелсіздік алғанға дейінгі Кіші жүз билеушілері ===
* [[Тәуке хан]] (1652-1680)
* [[Әйтеке би]] (1684-1700)
* [[Қайып хан]] (1704-1710)
* [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайыр хан]] (1710-1718)

=== Кіші жүз билеушілері ===
* [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайыр хан]] (1718-1731)

=== Ресей патшалығы сайлаған Кіші жүз билеушілері ===
* [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайыр хан]] (1731-1748)
* [[Нұралы хан]] (1748-1786)
* [[Жармұхаммед хан|Жармұхамбед хан]] (1786-1791)
* [[Ералы хан]] (1791-1794)
* [[Есім Нұралыұлы|Есім хан III]] (1796-1797)
* [[Айшуақ хан]] (1797-1805)
* [[Жантөре хан]] (1805-1809)
* [[Хандық кеңес]] (1809-1812)
* [[Шерғазы хан]] (1812-1824)

=== Кіші жүздің халық сайлаған билеушілері ===
* [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайыр хан]] (1731-1748)
* [[Батыр Қайыпұлы|Батыр хан II]] (1748-1771)
* Байрамұқ (1785-1790)
* Есім хан ІІ (1790-1791)
* [[Әбілғазы Қайыпұлы|Әбілғазы хан]] (1791-1806)
* [[Қаратай Нұралыұлы|Қаратай хан]] (1806-1816)
* [[Арынғазы хан]] (1816-1821)

=== Кіші жүздің жеке сайланған билеушілері ===
* [[Барақ хан Тұрсын ұлы|Барақ хан]] (1731-1747)
* Пиралы хан (1770-1805)
* Батырұлы Қайып хан (1786-1791)
* [[Бөлекей|Бөлекей хан]] (1797-1806)
* Темір хан (1809-1824)
* [[Қасым Бөлекейұлы|Қасым хан ІІІ]] (1809-1824)
* [[Жанғазы Шерғазыұлы|Жаңғазы хан]] (1819-1823)

=== Кіші жүз Бөкей Орданың билеушілері ===
* [[Бөкей хан|Бөкей хан І]] (1801-1815)
* [[Шығай хан (Кіші жүз)|Шығай хан ІІ]] (1815-1823)
* [[Жәңгір-Керей хан|Жәңгір хан ІІ]] (1823-1845)
* [[Сайып Керей хан|Сахыб хан]] (1845-1847)
* [[Әділ Бөкейханов|Әділ хан]] (1847-1872)
 
== Тағы қараңыз==

[[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайыр хан]]

==Дереккөздер&lt;/span&gt;==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}

[[Санат:Қазақ рулары]]


{{stub}}</text>
      <sha1>j0n55pnp9b5y3xt1249kdtfjinzzoeq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400835</id>
      <parentid>3400781</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T05:32:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nurtenge</username>
        <id>93712</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/Ansar Töre Sultan|Ansar Töre Sultan]] ([[User talk:Ansar Töre Sultan|т]]) өңдемелерінен [[User:1nter pares|1nter pares]] соңғы нұсқасына қайтарды</comment>
      <origin>3325979</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13886" sha1="jhryhvyfleyegp2dcgyif65gmam499n" xml:space="preserve">{{Тарихи мемлекеттер
 |атауы                    = Кіші жүз
 |карта                    = Жуз.svg
 |статусы              =  [[Қазақ хандығы]]ның еншісіндегі жер &lt;br /&gt;[[1731 жыл]]дан бастап [[Ресей империясы]]ның құрамында 
 |size                     = 200 px
 |сипаттамасы              =  XX ғасырдың басындағы көшпенді Ұлы жүздердің қоныстанған жерлері. Кіші жүз картада жасыл түспен белгіленген 
 &lt;!-- |type_before         = егер бұл параметр үлгіде кездесетін болса,
онда келесіні жазу керек: «Құрушы мемлекеттер»,
әйтпесе, оны өшіріңіз. Онда былай шығады: «Алдыңғысы».--&gt;
 |p1                       = Қазақ хандығы
 |flag_p1                  = Flag of the Kazakh Khanate.svg
 |құрылуы                  = 1718
 |ыдырауы                  = 1824
 &lt;!-- |type_after               = егер бұл параметр үлгіде кездесетін болса,
онда келесіні жазу керек: «Ыдырағаннан кейінгі мемлекеттер…»,
әйтпесе, оны өшіріңіз. Онда былай шығады: «Кейінгісі».--&gt;
 |s1                       = Ресей империясы
 |flag_s1                  = Flag_of_Russia.svg 
 |астана                   = 1704–1730 [[Қарнақ]]&lt;br&gt;1730–1786 [[Ырғыз]]&lt;br&gt;1786–1824 [[Орынбор]]
 |тілі                     = [[қазақ тілі]], [[араб тілі]]
 |халқы                    = [[қазақтар]]
 |басқарушылар_титулы2     = &lt;!--келесі басқарушының титулы өзгеріп кеткен жағдайда қолданылады--&gt;
 |дейін                    = Қазақ хандығы
 |кейін                    = Ресей империясы
}}{{Қазақстан тарихы}}
:''Тағы қараңыз: [[Қазақ жүздері]]''
'''Кіші жүз''' – Қазақстанның батыс аймағын мекендеген рулар мен тайпалар одағы. Қазақ халқының этникалық құрамына енеді.

==Тарихы==
[[File:1755 жылғы ландскарта.jpg|left|thumb|Кіші жүздің 1755 жылғы ландскартаға сәйкес қоныстануы]]
Қазақ халқы қалыптасқаннан көп бұрын Батыс Қазақстан өңірінде маңғыт немесе ноғайлы тайпалар одағы өмір сүрген болатын. Ноғай Ордасынан бөлінген алшын одағының негізінде Кіші жүз бірлестігі қалыптасты. Соған байланысты олар ел арасында “Кіші жүз – алшын” деп атанған. Оның құрамына үш бірлестік кіреді: 
# [[Байұлы]] ([[Адай]], [[Алтын]], [[Алаша]], [[Байбақты]], [[Беріш]], [[Жаппас]], [[Масқар]], [[Таз]], [[Тана]], [[Есентемір]], [[Ысық]], [[Қызылқұрт]], [[Шеркеш]])
# [[Қаракесек (Әлімұлы)|Қаракесек]] ([[Байсары]], [[Әлім]], [[Шөмекей|Шөмен]])
# [[Жетіру]]  (Табын, Тама, Кердері, Керейт, Жағалбайлы, Телеу, Рамадан) тайпалары енеді.
 
*15–17 ғасырларда ру-тайпалық топтар [[Бұрындық хан|Бұрындық]], [[Қасым хан|Қасым]], [[Хақназар хан|Ақназар]], [[Тәуекел]], [[Есім]] және [[Тәуке хан|Тәуке]] хандардың иеліктерінде болды. Тәуке хан тұсында Кіші жүзге [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайыр хан]] сайланды (1710). 
*1723 жылы Жоңғар шапқыншылығы қазақ даласын үлкен апатқа ұшыратып, бұл кезең “Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама” аталды. Басқыншылардың шабуылына төтеп бере алмай Кіші жүздің бірқатар рулары Сауранды айналып өтіп, [[Хиуа]] мен Бұхарға беттеді. Бірақ мұнда да тұрақтай  алмай, Жайыққа қарай ығысты. Ықпалды хан деп саналғанмен, Әбілқайырдың билігі Кіші жүзге түгелдей жүрмеді. Кейіннен Кіші жүзде [[Нұралы хан|Нұралы]], [[Ералы хан|Ерәлі]], [[Есім]], [[Айшуақ хан|Айшуақ]] және [[Шерғазы хан|Шерғазы]] хандар билік құрды. Қазақтардың [[Ресей]] қол астына алынғанына жарты ғасыр өткенде, империялық езгіге қарсы ұлт-азаттық қозғалысы басталды. Оны [[Сырым Датұлы]] басқарды. Бұл күрес қазақ халқының тарихындағы маңызды оқиға болды. Кіші жүз қазақтарының бірсыпырасы [[Еділ]] мен [[Жайық]] аралығына көшіп, 1801 жылы Бөкей ордасын (Ішкі [[Бөкей Ордасы|Бөкей ордасы]]) құрды. 
Осы уақытта Бөкей ордасына [[Астрахан]] маңайын мекендеген [[ноғайлар]] [[Бөкей хан]]ның қолдауымен көше бастайды. Әлі күнге дейін Кіші жүз қазақтарының арасында руға кірмейтін [[Ноғай-Қазақ]] руы бар.
*1824 жылы патша өкіметі Кіші жүзде хандық басқаруды жойып, оның орнына жекелеген аймақтарды билейтін басқарушы сұлтандар тағайындауға кірісті.
*1845 жылы Жәңгір хан өлген соң патша өкіметі Бөкей ордасындағы хан билігін де жойды.

Кіші жүз құрамына енген тайпалар мен рулар 15 ғасырдың екінші жартысы мен 20 ғасырдың басында, негізінен, Қазақстанның батыс өңірін мекендеп, қазақ халқының этногенезіне ұйытқы болды. Әр кезеңдегі дүрбелеңді оқиғалар, қоғамдық сілкіністер (жаугершілік жорықтар, “Ақтабан шұбырынды”, Отан қорғау, ұлт-азаттық соғыстар, әсіресе, 20-шы ғасырдағы большевизм асыра сілтеулерінен туындаған қуғын-сүргін, ашаршылықтар мен толқулар, т.б.) салдарынан жекелеген рулар мен аталар Орта жүз бен Ұлы жүздің тарихи аймақтарына, яғни Қазақстанның түкпір-түкпіріне, сондай-ақ, [[Өзбекстан]], [[Түрікменстан]], [[Тәжікстан]], Ресей және алыс шет елге ([[Иран]], [[Ауғанстан]], т.б.) көшіп барып қоныстанды. Осындай көші-қон, араласулар нәтижесінде тайпалық одақтардың алғашқы құрылған кездегі мәні жойылып, біртұтас қазақ халқының қалыптасуын объективті ақиқатқа айналдырды.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;“Балалар Энциклопедиясы”, V-том&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002 жыл. ISBN 9965-607-02-8&lt;/ref&gt;

== Қоныстану аймағы ==

Сырдария аймағы , [[Арал теңізі]]нің жағалауы, Каспий теңізі айналасы, қазіргі Батыс Қазақстан өңірі (Маңғыстау, Атырау, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Қызылорда облыстары) жерлерін мекендейді.

== Құрамы ==

Кіші жүздің рулық-тайпалық құрамы төмендегідей:
{| class=&quot;wide&quot;
 !Тайпа бірлестігі
! colspan=&quot;2&quot; |[[Алшын]]
! rowspan=&quot;2&quot; |[[Жетіру]]
|-
! class=&quot;bright&quot; |Тайпа&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot; /&gt;
  !''[[Әлімұлы]]''
 !''[[Байұлы]]''
 |-
 !class=&quot;bright&quot;|Рулар
 |
# ''[[шекті]]''
# ''[[қаракесек (Әлімұлы)| қаракесек]]''
# ''[[қарасақал]]''
# ''[[кете]]''
# ''[[төртқара]]''
# ''[[шөмекей]]''
 |
# ''[[шеркеш]]''
# ''[[адай]]''
# ''[[Алаша (ру)|алаша]]''
# ''[[алтын руы|алтын]]''
# ''[[байбақты]]''
# ''[[беріш]]''
# ''[[есентемір]]''
# ''[[жаппас]]''
# ''[[қызылқұрт]]''
# ''[[масқар]]''
# ''[[таз руы|таз]]''
# ''[[тана]]''
# ''[[ысық]]''
|
# ''[[тама]]''
# ''[[Табын]]''
# ''[[кердері]]''
# ''[[керейіт]]''
# ''[[телеу]]''
# ''[[рамадан (ру)|рамадан]]''
# ''[[Жағалбайлы (ру)|жағалбайлы]]''
|}

== Саны ==

XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында Кіші жүз қазақтарының саны шамамен 1 млн. 100 мың адамға жететін.
Мұхамеджан Тынышбаевтың 1925 жылы Ташкентте жарық көрген еңбегіне сәйкес алшындар қазақ халқының 2/5 бөлігін құрайтын.
* Әлімұлының саны Қазан төңкерісіне дейін 350-400 мың адамды құрайтын. Оның ішінде: шекті - 60-80 мың, шөмекей 150 мыңнан аса, төртқара - 50-60 мың, кете - 50-60 мың, қаракесек - 20-25 мың, қарасақал - 10-15 мың.
* Байұлы 500-550 мың, оның ішіндегі адай - 80-150 мың, байбақты - 40 мың, беріш - 45 мың, таз - 20 мың, шеркеш - 45 мың, масқар - 20 мың, тана - 25 мың, қызылқұрт - 40 мың, алтын - 70 мың, жаппас - 50 мың, ысық - 20 мың,  есентемір - 20 мың, алаша - 45 мың. 
* Жетіру 270-300 мың, оның ішіндегі табын - 80 мың, жағалбайлы - 70 мың, керейіт - 30 мыңға дейін, тама - 45 мыңға дейін, телеу - 20 мыңға дейін, кердері - 20 мыңға дейін, рамадан - 5 мыңға дейін.

== Хандары ==

=== Тәуелсіздік алғанға дейінгі Кіші жүз билеушілері ===
* [[Тәуке хан]] (1652-1680)
* [[Әйтеке би]] (1684-1700)
* [[Қайып хан]] (1704-1710)
* [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайыр хан]] (1710-1718)

=== Кіші жүз билеушілері ===
* [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайыр хан]] (1718-1731)

=== Ресей патшалығы сайлаған Кіші жүз билеушілері ===
* [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайыр хан]] (1731-1748)
* [[Нұралы хан]] (1748-1786)
* [[Жармұхаммед хан|Жармұхамбед хан]] (1786-1791)
* [[Ералы хан]] (1791-1794)
* [[Есім Нұралыұлы|Есім хан III]] (1796-1797)
* [[Айшуақ хан]] (1797-1805)
* [[Жантөре хан]] (1805-1809)
* [[Хандық кеңес]] (1809-1812)
* [[Шерғазы хан]] (1812-1824)

=== Кіші жүздің халық сайлаған билеушілері ===
* [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайыр хан]] (1731-1748)
* [[Батыр Қайыпұлы|Батыр хан II]] (1748-1771)
* Байрамұқ (1785-1790)
* Есім хан ІІ (1790-1791)
* [[Әбілғазы Қайыпұлы|Әбілғазы хан]] (1791-1806)
* [[Қаратай Нұралыұлы|Қаратай хан]] (1806-1816)
* [[Арынғазы хан]] (1816-1821)

=== Кіші жүздің жеке сайланған билеушілері ===
* [[Барақ хан Тұрсын ұлы|Барақ хан]] (1731-1747)
* Пиралы хан (1770-1805)
* Батырұлы Қайып хан (1786-1791)
* [[Бөлекей|Бөлекей хан]] (1797-1806)
* Темір хан (1809-1824)
* [[Қасым Бөлекейұлы|Қасым хан ІІІ]] (1809-1824)
* [[Жанғазы Шерғазыұлы|Жаңғазы хан]] (1819-1823)

=== Кіші жүз Бөкей Орданың билеушілері ===
* [[Бөкей хан|Бөкей хан І]] (1801-1815)
* [[Шығай хан (Кіші жүз)|Шығай хан ІІ]] (1815-1823)
* [[Жәңгір-Керей хан|Жәңгір хан ІІ]] (1823-1845)
* [[Сайып Керей хан|Сахыб хан]] (1845-1847)
* [[Әділ Бөкейханов|Әділ хан]] (1847-1872)
 
== Тағы қараңыз==

[[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайыр хан]]

==Дереккөздер&lt;/span&gt;==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}

[[Санат:Қазақ рулары]]


{{stub}}</text>
      <sha1>jhryhvyfleyegp2dcgyif65gmam499n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аристотель</title>
    <ns>0</ns>
    <id>11514</id>
    <revision>
      <id>3400690</id>
      <parentid>3317134</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:25:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>GeniusBM</username>
        <id>158455</id>
      </contributor>
      <comment>Азат жол қосып, құрылымын реттедім 🤗</comment>
      <origin>3400690</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="162795" sha1="ta52rpsyrpvqr6frnl2fwukdyxyheq6" xml:space="preserve">{{Философ
 |есімі          = Аристотель
 |шынайы есімі   =  {{lang-grc|Ἀριστοτέλης}}
 |сурет          = Aristotle Altemps Inv8575.jpg
 |ені            = 
 |сурет атауы    = Аристотель, б.з.д. 300ж. түпнұсқаның көшірмесі, мәрмәр, заманауи құралдармен өңделген
 |туған кездегі есімі     = 
 |Лақап аты       = 
 |Туған күні    =  Б. з. д. 384
 |Туған жері    = Стагир, Орталық Македония, [[Халкидики]] жартыаралы
 |Қайтыс болған күні        = Б. з. д. 322
 |Қайтыс болған жері        = Халкида, [[Эвбея]] аралы
 |Азаматтығы     = 
 |Ұлты           = 
 |Шығармалардың тілі    = 
 |Мектеп                =  [[Перипатетиктер]] мектебін бастап, [[Арыстотельшілдік]]тің негізін қалады
 |Бағыты          = Батыс пәлсапа
 |Кезең           = Антикалық пәлсапа
 |Қызығушылығы    = [[Саясат]], [[Метафизика]], [[Ғылым]], [[Логика]], [[Етика]]
 |Пікірі          = [[катарсис]], себеп, [[силлогистика]], [[хрематистика]]
 |Ізашарлары      =  [[Парменид]], [[Сократ]], [[Платон]], [[Гераклит]]
 |Мұрагерлері     =
 |Сыйақылары      = 
 |Марапаттары     = 
 |Қолтаңбасы      = 
 |сайт            = 
 |уикикітап       = 
 |уикидәйек       = 
 |Commons         = Aristotle
}}
'''Аристотель''' (''[[Ежелгі грек тілі|көне грекше:]] ''Ἀριστοτέλης; [[Б. з. д. 384 жыл|б.з.б. 384 жыл]], [[Стагира]] (Орталық Македония), [[Колхида]] түбегі — [[Б. з. д. 322 жыл|б.з.б. 322 жыл]] 7 наурыз&lt;ref&gt;That these undisputed dates (the first half of the Olympiad year 384/383 BC, and in 322 shortly before the death of Demosthenes) are correct was shown already by [[August Boeckh]] (''Kleine Schriften'' VI 195); for further discussion, see [[Felix Jacoby]] on ''[[FGrHist]]'' 244 F 38. Ingemar Düring, ''Aristotle in the Ancient Biographical Tradition'', Göteborg, 1957, {{p.|253}}&lt;/ref&gt;, Халкида, [[Эвбея]] аралы) — [[Ежелгі Грекия|ежелгі грек]] [[философ]]ы, [[Платон]]ның шәкірті, [[Ескендір Зұлқарнайын]]ның (Ұлы Ескендір) ұстазы, «адамзаттың бірінші ұстазы» деген құрметті атаққа ие&lt;ref&gt;{{Cite web|url = http://www.theguardian.com/books/2014/jan/30/whos-most-significant-historical-figure|title = Guardian on Time Magazine's 100 personalities of all time}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url = http://www.ranker.com/crowdranked-list/the-most-influential-people-of-all-time|title = Ranker.com - The most influential people of all time}}&lt;/ref&gt;.

Ол ғылым мен парасаттың көптеген тақырыптарын жүйелі әрі жан-жақтылы зерттеп, жаратылыс пен өмірдің түрлі құбылыстарына ғылыми зерттеулер жасап, артына сүбелі еңбектер жазып қалдырды. Аристотель ғылымның көптеген саласының алғашқы негізін қалады, олардың арасында [[физика]], [[метафизика]], [[поэтика]], [[театр]], [[музыка]], [[логика]], [[риторика]] (шешендік өнері), [[саясат]], [[этика]], [[эстетика]], [[биология]], [[зоология]] және [[экономика]] қатарлылар айрықша аталады. Ол қалдырған пәлсапалық пайым жүйесі мен ғылыми зерттеу дәстүрі кейінгі діни мәдениеттерге, шығыс-батыс өркениетіне айрықша ықпал етті. Қазақтың ұлы ойшылы [[Абай Құнанбайұлы]] өзінің «[[Ескендір]]» поэмасында Ескендірдің көз тоймастығына салыстырмалы Аристотельдің ғажайып даналығын айқын сипаттайды.

[[Сократ]], [[Платон]], Аристотель үштігі ежелгі Грек философиясының шыңы ретінде айырықша құрметпен аталады.

Аристотель ең алғаш [[этика]], [[эстетика]], [[логика]], [[ғылым]], [[саясат]] және [[метафизика]] сияқты мәселелерді толық қамтитын жан-жақты пәлсапалық жүйені құрды.

Аристотельдің түрлі физикалық көзқарастары ортағасырлық ғылымның қалыптасуына терең әсер етіп, [[ренессанс]] дәуіріне дейін созылды. Бірақ кейін ол [[Ньютон физикасы]]на орын берді.

Оның алты кітаптан тұратын «[[Органон]]ы» ойлау әдісін қарастыратын логиканы тұңғыш рет пәлсапалық деңгейге көтерді. Оның еңбектерінде ең алғашқы логикалық зерттеулер жасалған, соның негізінде ХІХ ғасырда [[формалды логика]] ғылымы қалыптасты.

Аристотельдің [[метафизика]]лық ілімі [[иудаизм]]ге және [[Түркілер]] философиясына зор ықпал етті. Ал оның мәсіхшілік пәлсапаға әсері, әсіресе [[Шығыс Ортодокс шіркеуі]]нің пәлсапасына және [[Рим-Католик шіркеуі]]нің [[схоластика]] мектебіне ықпалы қазірге дейін жалғасып келе жатыр. Аристотель этикасы — Ниқомах этикасы деп те аталады, қазіргі заманға дейін айтарлықтай маңызға ие. Дегенмен ұлы ойшылдың барлық мұрасы түгел айқындалды деуге болмайды, Аристотель пәлсапасының түрлі қырлары әлі де терең зерттелу үстінде.

Биология ғылымдарында ол жасаған кейбір зерттеулердің дұрыстығы тек ХІХ ғасыр ғана расталды. Аристотель - [[Гиппократ]]тың шәкірті, пәлсапа ілімінің бірінші ұстазы ретінде сол кездегі басқа да ойшыл ғалымдармен қатар барлық ғылымдардың, оның ішінде морфологияның дамуына да зор үлес қосты. Аристотель салыстыру әдіснамасын пайдалана отырып, жануарлардың 500-ден аса түрлерінің дене құрылысын зерттеу жасап, морфологиялық ғылыми тұжырымдар туғызды.

Аристотель [[жануарлар]] денесінің еркін қозғалысын [[ми]]дың басқаратынын, сүйекқаптың маңызын, жүрек пен қан тамырлар байланысын дұрыс түсініп, [[Жүйке жүйесі|жүйкені]] басқа мүшелерден ажырата білді. Аристотель өзінің ғылыми еңбектерімен салыстырмалы [[анатомия]]ның, [[зоология]]ның және [[эмбриология]]ның негізін қалаған болатын&lt;ref&gt;Биоморфология терминдерінің түсіндірме сөздігі/ - Алматы: &quot;Сөздік-Словарь&quot;, 2009. ISBN 9965-822-54-9&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Emily Kearns, &quot;Animals, knowledge about,&quot; in ''[[Oxford Classical Dictionary]]'', 3rd ed., 1996, p. 92&lt;/ref&gt;.

Аристотель Түркі-Парсы ғалымдарына да жете таныс болды. Көптеген шығармалары орта ғасырда араб тіліне аударылды. Түркі-парсыдан шыққан Шығыс ойшылдары [[Әл-Кинди]], [[Әл-Фараби]], [[Ибн-Сина]], [[Ибн-Рушд]] қатарлы Аристотель танушы, Аристотель ілімін жалғастырушы ойшылдар шығыс перипатетиктері Аристотельді зерттеу мен ғаламды пәлсапалық және ғылыми тануды қатар жалғастырды. Аристотель құрметтеліп «Бірінші Ұстаз» (&quot;''The First Teacher''&quot; المعلم الأول) деп дәріптелді. Ал, екінші ұстаз — түркі-қыпшақ ойшылы Әл-Фараби болатын.

Аристотель кезінде көптеген өте көркем шығармалар мен диалогтар ([[Цицерон]] оның әдеби стилін «алтын өзен»&lt;ref&gt;{{cite web |last=Cicero |first=Marcus Tullius |quote=''veniet flumen orationis aureum fundens Aristoteles'' |title=Academica Priora |publisher= |date=106–43 BC |url=http://www2.cddc.vt.edu/gutenberg/1/4/9/7/14970/14970-h/14970-h.htm#BkII_119 |location=Book II, chapter XXXVIII, §119 |doi= |accessdate=25 January 2007}}&lt;/ref&gt; деп атаған) жазса да, оның жазбаларының көпшілігі бізге дейін жетпеген. Оның кейбір еңбектері біресе табылып, біресе қайта жоғалып отырды. Кейбір пайымдаулар бойынша, оның жазбаларының тек бестен бірі ғана сақталған&lt;ref&gt;[[Jonathan Barnes]], &quot;Life and Work&quot; in ''The Cambridge Companion to Aristotle'' (1995), {{p.|9}}.&lt;/ref&gt;. Қазіргі өлшем бойынша, Аристотельдің шамамен 3000 беттей еңбегі сақталған, олар әлемнің көптеген тілдеріне аударылды. Қазақ тілінде Мәдени мұра бағдарламасы бойынша оның [[Метафизика]], [[Этика]] секілді еңбектері аударылды.

== Өмірбаяны және шығармашылығы ==
''Аристотель'' сөзінің грекше мағынасы «Ұлы мақсат» дегенді білдіреді&lt;ref&gt;{{cite web |last=Campbell |first=Michael |title=Behind the Name: Meaning, Origin and History of the Name &quot;Aristotle&quot; |url=http://www.behindthename.com/name/aristotle |work=Behind the Name: The Etymology and History of First Names |publisher=www.behindthename.com |accessdate=6 April 2012}}&lt;/ref&gt;.

Есімі &quot;Ұлы мақсат&quot; дегенді білдіретін Аристотель [[Солтүстік Македония]]ға қарасты [[Халкида түбегі]]ндегі [[Стагира]] қаласында б. з. д. 384 жылы туған. Стагира қаласының орыны бұл күндері [[Салоники]]ден 55&amp;nbsp;км қашықтықта жатыр&lt;ref&gt;{{cite book |title=Aristotle: The Great Philosophers |author=McLeisch, Kenneth Cole |publisher=Routledge |year=1999 |isbn=0-415-92392-1 |page=5}}&lt;/ref&gt;. Оның әкесі [[Солтүстік Македония]] патшасы Аминтастың жеке дәрігері болған. Аристотель де өте жас кезінде монарх ордасында болыпты&lt;ref&gt;Anagnostopoulos, G., &quot;Aristotle's Life&quot; in ''A Companion to Aristotle'' (Blackwell Publishing, 2009), {{p.|4}}.&lt;/ref&gt;. Әкесі Никомах Аристотельдің жас кезінде қайтыс болады&lt;ref&gt;{{cite web |title=Biography of Aristotle |url=http://www.biography.com/people/aristotle-9188415?page=1#early-life |publisher=Biography.com |accessdate=12 March 2014}}&lt;/ref&gt;. Бірақ Аристотель ақсүйектерге лайықты тәрбие және білім алды.

18 жасында Аристотель [[Афина]] қаласына барып, [[Платон Академиясы]]нда шамамен жиырма жыл бойы — б. з. д. 347 жылы [[Платон]] қайтыс болғанға дейін академиялық білім алады. [[Платон]] Аристотельді өте ұнатты деу қиын, Аристотель де Платонның негізгі көзқарастарына қарата өзгеше пікірде болған және Платонмен дауласып қалып отырған. Әрине, ол бүкіл өмірінде Платонға деген құрметінен айныған жоқ.
[[Сурет:Arabic aristotle.jpg|thumb|right|200px|«Аристотель мен Ескендір: Аристотель сабақ беруде». Британ кітапханасы, мұсылман халықтары дәстүрінде]]
Платон қайтыс болған соң Академиядағы жаңа басшы математикаға көбірек назар бұрғандығына Аристотель төзе алмай Афинадан кетеді&lt;ref name=&quot;Lord Intro&quot;&gt;Carnes Lord, introduction to ''The Politics'' by Aristotle (Chicago: University of Chicago Press, 1984).&lt;/ref&gt;. Академияның жаңа басшыларының идеясын жақтамаса да, ол академиямен байланысын үзбеген. Кейін ол [[Ксенократ]]пен бірге [[Кіші Азия]]дағы (Бүгінгі Түркиядағы) [[Гермиас]] патшаның иеліктеріне сапар шегеді. Азияда болған кезінде ол [[Теофраст]]пен бірге [[Лесбос аралы]]на сапар шегіп, екеуі аралдың өсімдік және жануар әлемін зерттеді. Аристотель Гермиастың қызы (не қарындасы) Питияға үйленді. Одан туған қызды да Пития деп атады. Гермиас бір реткі бүлікте кездейсоқ өлтірілген соң Аристотель отбасымен Кіші Азиядан кетуге мәжбүр болады&lt;ref&gt;See Shields, C., &quot;Aristotle's Philosophical Life and Writings&quot; in ''The Oxford Handbook of Aristotle'' ([[Oxford University Press]], 2012), {{pp.|3|16}}. Düring, I., ''Aristotle in the Ancient Biographical Tradition'' (Göteborg, 1957) is a collection of [an overview of?] ancient biographies of Aristotle.&lt;/ref&gt;.

Сол кезде Аристотельді [[ІІ Филипп (Македония патшасы)|Македония патшасы ІІ Филипп]] өзінің 13 жасар ұлы Ескендірге (Македондық аты Александр) тәлімгер болуға шақырады. Бұл кезде ол тек Ескендірге ғана емес, басқа екі болашақ патшаға, яғни І Птолемей Сотерге және Кассандрға да сабақ берген&lt;ref name=&quot;Peter Green&quot;&gt;Peter Green, ''Alexander of Macedon'', University of California Press Ltd. (Oxford, England) 1991, {{p.|58|59}}&lt;/ref&gt;. Ол Ескендірді &quot;Гректерге жетекші болуға, варварларға қатал болуға, шаруаларға досы мен туысына көмектескендей көмектесуге, басқаруда әрі қатал, әрі жұмсақ болуға&quot; үйретеді&lt;ref name=&quot;Peter Green&quot; /&gt;.

[[Плутарх]]тың жазуынша, Аристотель Ескендірге [[этика]], [[саясаттану]] және [[философия]] үйреткен. Аристотель өз қабілетінен пайдаланып Ескендірдің дүниетанымына үлкен әсер еткені анық. Дәл Аристотельдің әсерінде Ескендір ғылым-білімге құрмет етті. Ол мемлекет қазынасынан қомақты қаражат бөліп, қызметшілерді жұмылдырып, Аристотелдің көптеген ғылыми зерттеу жұмыстарын сәтті жүргізуіне септесті. Дегенмен, Аристотель Ескендір құрған империяны да, Ескендірдің саяси көзқарасын да жақтамағаны кітаптарынан байқалады. Аристотельдің саяси көзқарасы түрлі басқару тәсілдерінің озық үлгілерін өзара тоғыстыру, әсіресе [[аристократия]] мен [[демократия]]ны бірлестіру болғандықтан, Ескендірдің орталықтандырылған империясы жабайылыққа қайту есептеген.

Ескендірге бірнеше жыл тәлім бергеннен кейін&lt;ref name=&quot;philosophy1972&quot;&gt;Bertrand Russell, ''A History of Western Philosophy'', Simon &amp; Schuster, 1972.&lt;/ref&gt; Аристотель Афинаға қайтып оралды. Афинада оның әйелі Пития қайтыс болып, ол [[Стагира]]лық [[Герпиллида]] атты бір әйелді кездестіреді. Ол ұл туып, оның атын Аристотель өз әкесінің құрметіне Никомах деп қояды.
[[Сурет:Map athenian empire 431 BC-en.svg|thumb|left|350px|Аристотельден бір ғасыр бұрынғы [[Афина]] [[империя]]сы [[карта]]сы, б.з.д.431ж. [[Пелопоннес соғысы]] қарсаңы.]]
Б. з. д. 335 жылы ол Афинаның [[Ликей]] деген жерінде өз мектебін ({{lang-la|Lyceum}}) ашты. &lt;!-- Бұл кейінгі [[лицей]]дің  негізі болды. Лицкей ({{lang-el|Λύκειος}}) [[Аполлон]] ғибадатханасы маңындағы &quot;Қасқыр соғушының&quot; ({{lang-el|λύκος}} — [[қасқыр]]) атында аталған&lt;ref&gt;William George Smith,''Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology'', {{vol.|3}}, [http://www.ancientlibrary.com/smith-bio/2421.html {{p.|88}}]&lt;/ref&gt; --&gt;. Ликейде Аристотель сабақ беру мен шығармашылықты қатар қолға алады. Оның сабақ өту ерекшелігі өзгеше болды. Ол әдетте жүзім бараңдары мен бау-бақшада серуендеп жүріп, шәкірттерімен түрлі ғылым салалары туралы пікірлескен. Сондықтан оның мектебін &quot;серуен философиясы&quot; деп те атайды және Аристотелге ілесушіні серуенші (Перипатетик) деп атайды. Шығыс ойшылдар: [[Әл-Кинди]], [[Әл-Фараби]], [[Ибн Сина]], [[Ибн-Рушд]] қатарлы — Аристотель танушы, Аристотель ілімін жалғастырушы ойшылдар, «[[мұсылман перипатетиктері]]» деп аталады.

Аристотель көптеген еңбектерін өмірінің осы кезеңінде жазған болуы мүмкін&lt;ref name=&quot;philosophy1972&quot;/&gt;. Оның табиғат және физика туралы жаратылыстанулық және философиялық еңбектері Платон [[диалог]]тарына қарағанда күрделі болып келеді. Кейбір диалогтар жазғаны белгілі, бірақ ол диалогтарының аз бөлігі ғана сақталған. Бізге келіп жеткен еңбектерінің көбі «трактат» түрінде өзінің шәкірттеріне арналған оқу құралы ретінде жазылғандықтан, көпшілігі жалпы таратуға арналмаған.

[[Ғылым]] шынайы мағынада Аристотелден басталды, сол себепті кейінгі ғалымдардың бәрі Аристотельге қарыздар деп есептеледі&lt;ref&gt;{{cite book |title=The Britannica Guide to the 100 Most Influential Scientists |publisher=Running Press |author=Encyclopædia Britannica |year=2008 |pages=12 |isbn=9780762434213}}&lt;/ref&gt;. Аристотель тұңғыш ғылымдарды түрге бөлуші, әрбір ғылымның нені зерттейтінін айқындаушы болды. Аристотель сол кездегі ғылымның барлық саласы туралы ізденіп, әрбір ғылым саласында бағалы еңбектер қалдырды. Ғылым саласында ол [[анатомия]], [[астрономия]], [[экономика]], [[эмбриология]], [[география]], [[геология]], [[метеорология]], [[физика]], [[зоология]] салаларын зерттеді, [[философия]] саласында [[эстетика]], [[этика]], [[саясат]], [[үкімет]]тану, [[метафизика]], [[психология]] және [[теология]]ны зерттеді, [[мәдениет]] саласында білім беру, [[әдебиет]], [[поэтика]] зерттеді. Оның осынау ғылым мен философия саласындағы кітаптары ежелгі заман ғылымын негізінен түгел қамтыған білімнің [[энциклопедия]]сы болды. Бұл еңбектердің арасында өте маңызды байланыстар мен үндестіктер болса да, олардың стилі мен тақырыптары жағынан әртүрлі болып келеді. Өз заманында белгілі болған ғылыми мәліметтердің бәрін білген адамдардың ең соңғысы Аристотель болған деген жорамал жасалған&lt;ref&gt;{{cite book
  | last =Neill
  | first =Alex
  | authorlink =
  | coauthors =Aaron Ridley
  | title =The Philosophy of Art: Readings Ancient and Modern
  | publisher =McGraw Hill
  | date =1995
  | location =
  | pages =488
  | url =http://www.amazon.com/dp/0070461929/
  | doi =
  | id =  }}&lt;/ref&gt;.

Ескендір қайтыс болғаннан кейін&lt;ref&gt;Peter Green, ''Alexander of Macedon'', University of California Press Ltd. (Oxford, England), 1991, {{p.|379}} and 459.&lt;/ref&gt; [[Афина]]да [[македондықтар]]ға қарсылық үдеді. Өздерін басқалардан мәдениетті (өркениетті) сезінген [[гректер]] &quot;жабайы&quot; ([[варвар]]) македондықтардың отары болуға онсыз да төзімсіздік таныту күйінде еді. Аристотель отаршылдардың ойшылы, ұлт сатқыны ретінде гректердің өзіне тым ұнай қойған жоқ. Билеуші [[Еуромедон]] Аристотельге «құдайларды қастерлемейсің» деген айып тақты. Аристотель «Афиналықтарға [[философ]]тарға қарсы екінші рет қиянат (Сократтың айыпталуы мен өлімге кесілуі) жасатпаймын»,&lt;ref&gt;{{cite book |last=Jones |first=W. T. |title=The Classical Mind: A History of Western Philosophy |publisher=Harcourt Brace Jovanovich |year=1980 |page=216 |isbn=0155383124}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;''Vita Marciana'' 41, cf. [[Claudius Aelianus|Aelian]] ''Varia historica'' 3.36, Ingemar Düring, ''Aristotle in the Ancient Biographical Tradition'', Göteborg, 1957, T44a-e.&lt;/ref&gt;- деп, Ликейді перипатетик Теофрастқа ({{lang-el|Θεόφραστος}}) қалдырып, анасының [[Халкида]]дағы ({{lang-la|Chalcis}}) иелігіне бас сауғалап барды. Бұндағы оның қиянат деп отырғаны афиналықтардың [[Сократ]]қа шығарған әділетсіз сот үкімі, яғни [[демократия]]лы Афина жағынан &quot;жастарды аздырды, жалған Құдайға сенді&quot; деп айыпталып, у ішіп өлу жазасына кесілуі болатын. Бірақ бір жыл өтпей (б. з. д. 323 жылы) ол [[Евбея]]да ауырып қайтыс болды. Аристотель соңғы [[өсиет]]інде өзін әйелінің жанында жерлеуді сұрады&lt;ref&gt;[http://books.google.com/books?id=ifqGuiHo6eQC&amp;pg=PA3862&amp;dq=Antipater+Aristotle+will&amp;sig=sQzQVBdRmk-spNdZnyd1MwzAPTc Aristotle's Will], ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' by Hildegard Temporini, Wolfgang Haase.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Aufstieg und Niedergang der römischen Welt by Hildegard Temporini, Wolfgang Haase [http://books.google.com/books?id=ifqGuiHo6eQC&amp;pg=PA3862&amp;dq=Antipater+Aristotle+will&amp;sig=sQzQVBdRmk-spNdZnyd1MwzAPTc Aristotle’s Will]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Мұхтар Әуезов энциклопедиясы — Алматы, «Атамұра» баспасы, 2011 жыл. ISBN 978-601-282-175-8&lt;/ref&gt;.

Аристотель өмірінің соңында қанша зерттесе де, зерделесе де теңіз суының тегі не үшін толқитынын  түсіне алмай уайымға батып, ұйқысы қашып, содан қайтыс болыпты деген аңыз бар.  Ол заманда айдың және күннің грвитациясы теңіз суын белгілі мерзімде тұрақты толқытатынын білудің тарихи орайы пысып жетілген жоқ болатын. Мұны тек кейін 2200 жылдан кейін ағылшын ғалымы [[Исаак Ньютон]] алғаш анықтады.

== Аристотель терминологиясы (кейбірі) ==
* ''account'': ''logos'' — «негіз»
* ''art'': ''technê'' — «өнер»
* ''artisan'': ''technitês'' — «шебер»
* ''cause'': ''aitia'', ''aition'' — «себеп»
* ''difficulty'': ''aporia'' — «тығырық, парадокс»
* ''essence'': ''to ti ên einai'' — «болмыс»
* ''form'': ''eidos'' — «түр, эйдос, форма, идея»
* ''generation'': ''genesis'' — «түпнегіз»
* ''goal'': ''telos'' — «мақсат»
* ''knowledge'': ''epistêmê'' — «білім»
* ''necessity'': ''anankê'' — «қажеттілік»
* ''principle'': ''archê'' — «ереже»
* ''substance'': ''ousia'' — «субстанция, әуелзат»
* ''why'': ''dia ti'', ''dioti'' — «неліктен»
* ''wisdom'': ''sophia'' — «даналық» &lt;ref&gt;[http://plato.stanford.edu/archives/win2012/entries/aristotle-causality/#FouCauSciNat Аристотель және себептілік]&lt;/ref&gt;

== Философия ==
{{main|Аристотель философиясы}}
Аристотель өзінің «[[Метафизика (Аристотель)|Метафизика]]» еңбегінде тұңғыш сөзді «Адам табиғаты білуге құштар...» дегеннен бастайды. Бұл ақыл-парасат пен ғылыми білімнің адамзат үшін маңызын да, ғаламат құдіретін де, айырықша салмағын да аңғартса керек. Аристотельдің ойынша адам ғылым мен философияға тек табиғи қажеті қанағаттанып, қоғамның материалдық деңгейі толысып, бос қалған кезде (бос уақыты болған кезде) басталады және ол көбінесе таңырқауды алғашқы себеп етеді.

Аристотель өзіне дейінгі философия мен ғылым жетістіктерін қорытып, жаңа жүйеге келтіріп, түрлі ғылым саласынан көптеген құнды еңбектер жазып қалдырды. Кейбір деректер бойынша оның еңбектерінің саны төрт жүзге, екінші бір деректер бойынша мыңға жеткен.

=== Философия туралы ===
[[Сурет:Sanzio 01 Plato Aristotle.jpg|thumb|right|200px|Афина мектебі, Рафаэль. Үлкен суреттің орталық бөлігі. Суретте кезекті пікірталас сәті бейнеленген: Платон (сол жақта) және Аристотель (оң жақта). Ұстазы Платон бір қолында «Тимей» кітабын ұстап, саусағымен аспанды нұсқап, бәрінен биік Идеяны, барлығының артында тұрған идеал рухты дәріптейді. Ал, шәкірті Аристотель бір қолына «Никомах этикасын» ұстап, алақанымен жер-әлемді нұсқап, осынау нақты шындықтарды, заттардың мәні мен қасиетін тәжірибелі зердемен тануды айтады.  Бұл Платон мен Аристотельдің ең негізгі көзғарас айырмашылғы болатын.]]

Аристотельдің философиялық көзқарасы «[[Метафизика (Аристотель)|Метафизика]]», «[[Рух туралы (Аристотель)|Рух туралы]]», «[[Категориялар (Аристотель)|Категориялар]]» және «[[Аналитика (Аристотель)|Алғашқы және кейінгі Аналитика]]» деген шығармаларында жете пайымдалған.

Аристотель философияны &quot;шынайы ғарыштың себептерін зерттейтін ілім&quot; деп бағалады. Бұл Платонның философияны &quot;Идеяны тану ілімі&quot; дегеніне қарсы айтылған. Ұстаз да, шәкірт те философияны ғарышты тану деп түсінген. Бірақ ғарышты қалай тану және ғарыштың негізгі мәні не деген мәселеде екеуі екі бағыт ұстанды. Платонның айтуынша, идея барлық нәрсені сомдаған арытқы себеп. Алдымен ғарыштық идея өмір сүреді, ол тұрақты, баянды, бірегей, мәнді, ал құбылыс идеяның көрінісі болып, уақыттық, ауыспалы, өткінші нәрсе&lt;ref&gt;{{cite book
 | last =Rose
 | first =Lynn E.
 | title =Aristotle's Syllogistic
 | publisher =Charles C Thomas Publisher
 | year =1968
 | location =Springfield
}}&lt;/ref&gt;. Аристотель бұған келіспеді. Ол әрбір нақты нәрсені негіз етіп ғарышты зерттеудің ғана болашағы бар екенін, егер нақты осы заттар болмаса идея да өмір сүрмейтінін уәж етті. Платонда нақты нәрсе мен идея ортасындағы байланыс күңгірт болып, идея ғарыштың бір қалыбы, үлгісі дегеннен ары ұзамады. Платон нақты нәрсе туралы білім мәнді білім емес, шынайы білім біртұтас идеяны білу деп есептеді. Аристотель тек нақты білім ғана шынайы білім береді, біз өз тәжірибеміз бен зердеміз арқылы нақты нәрселерді зерттегенде барып дүниенің мәнін түсіне аламыз деп есептеді&lt;ref&gt;{{cite book
 | last =Bocheński
 | first =I. M.
 | title =Ancient Formal Logic
 | publisher =North-Holland Publishing Company
 | year =1951
 | location =Amsterdam
}}&lt;/ref&gt;.

Аристотель бойынша, философияны зерттеу жеке заттардың қасиетіне бойлау арқылы заттардың ортақ қасиетін игеру деп есептесе, Платон бойынша философия баршаға ортақ жалпылық идеяны тану керек деді. Платон [[априори]] (тума білуді) негіз етсе, &quot;Үйрену дегеніміз ұмытып қалған тума біліміңді еске түсіру&quot; десе, Аристотель дедуктивті (жалпыдан жекеге өту, зерделеп білу) және индуктивті (жекеден жалпыға өту, тәжірибеге сай білу) логиканы негіз етіп логикалық ақыл мен тәжірибелік бақылауды басты назарға алды.

[[Сурет:Uni Freiburg - Philosophen 4.jpg|thumb|left|150px|Аристотель ескерткіші, Фрайбург университеті, А. Берманн туындысы]] 
Аристотель ғылым классификациясында [[онтология]]лық философияны ең жоғары орынға қояды. Басқа ғылымдар болмыстың кейбір жақтарын ғана зерттеумен шұғылданса, онтологиялық философия болмыстың жалпы табиғатын зерттейді деп есептеді.

Философияның басқа ғылымдардан артықшылығын Аристотель былай деп түсіндірді: “Шындығында даналық бүтіндей үстемдік құрушы, жетекші ғылым болғандықтан, басқа ғылымдар оған қарсы сөз айтуға дәрменсіз. Сондықтан мақсат  пен игілікті зерттейтін ғылым бірінші орынға қойылады” (Метафизика, М., 1934, с 45).

Аристотель айтқан &quot;Табиғат философиясы&quot; сөзі [[табиғат]] дүниесіндегі [[қозғалыс]], [[жарық]], [[физика]] [[заң]]дары қатарлылы құбылыстарды зерттеуге қаратылады. Бұл араға бәлен ғасыр салып қазіргі заманның ғылымына, ғылыми зерттеу методикасына арқау болды және арнайы пәндер болып философиядан бөлінді.

Қазір [[философия]] десе көбінесе [[метафизика]] саласы көзде тұтылады, бірақ табиғат дүниесін ғылыми зерттеу айтылмайды. Өйткені табиғатты танитын ғылым әлдеқашан философиядан бөлініп кеткен. Аристотель заманында философия барлық білім қабатын түгел қамтыған болатын.

Негізінен айтқанда, Аристотель философия мен логикалық тұжырымдауды бір нәрсе деп есептеп, философияны ғылыми түсінді. Яғни, ғарыш туралы, не басқа туралы кез келген ойда ғылыми логикалылық болса, онда ол философия есептеледі. Бұл қазіргі ғылымдар философиядан бөлініп кеткен замандағы нақты ғылымдардың түрлі ғылыми әдістеріне ұқсамайды.

Аристотель бойынша, ғылым (логикалық тұжырым) дегеніміз не нақты, не қиялдауға болатын, не теориялық нәрсе. &quot;Нақты&quot; дегеніміз этика, саясаттану секілді қолданылу мағынасы бар екендікті білдірсе, ал &quot;қиялдауға болатын&quot; деген сөз поэтика, эстетика секілді тек елестету арқылы түсінуді көрсетеді. Ал теориялық дегеніміз физика, математика, және метафизика секілді терең зерттеу, толғаныс салаларын көрсетеді.

Метафизика мен философия Аристотельдің анықтамасы бойынша &quot;пішінсіз затты тану&quot;, яғни &quot;бірінші философия&quot;, &quot;теориялық философия&quot;, немесе &quot;ең жоғары дерексіз қабаты тану&quot; деп атады. Ал, логиканы ([[анализдеу]]) осынау жоғары деңгейдегі философияны үйренудің алғашқы сатысы деп есептеді.

Аристотель Философияны  3 негізгі пәнге бөлді:
# '''Теориялық пәндер''' — математика, жаратылыстану ғылымы, метафизика деп аталған бірінші философия. Кейінгісі болмыс туралы ілім, болмыстың құрамы, себептері және бастауы туралы ілімдерді көрсетеді.
# '''Тәжірибелік пәндер''' — адамдардың іс-әрекеті турлы ілімдер, мысалы этика, саясаттану, экономика, стратегия және риторика.
# '''Поэтикалық пәндер''' — ақындық шығармашылық, сурет, музика қатарлылар.

Аристотель өз философиясында болмыс туралы ілімге, табиғатқа, яғни барлық заттардың негізі болып табылатын алғашқы материяға көп көңіл бөлді. «Метафизика» кітабында Аристотель табиғатты жан-жақты зерттеумен шұғылданды. Табиғат — бір жағынан заттың пайда болуының, зат құрамының негізі және “әрқайсысындағы алғашқы қозғалыстың көзі” болатын болса, екінші жағынан, табиғат өздігінен өмір сүретін заттардың мәні, “табиғат дегеніміз — форма және мән.

== Метафизика ==
[[Сурет:مجموعة فلسفة أبي نصر الفارابي.pdf|thumb|right|200px|Әл-Фарабидің [[Компиляция (Информатика)|Компиляция]] кітабы, Kitab Al-majmu (Book of compilation), Bibliotheca Alexandrina, 222 бет.]]  
Метафизика сөзі Аристотельден басталады. Яғни, физикалық денелер туралы кітаптарының ар жағына оның материалдық емес білім туралы жазбалары жайғасқан көрінеді. Яғни &quot;физиканың кейіні&quot; ({{lang-el|τὰ μετὰ τὰ φυσικὰ βιβλία}}) деген мағынада болған. &quot;Мета&quot; ({{lang-el|μετά}}) деген сөз &quot;ар жағында&quot;, &quot;астарында&quot;, &quot;тұңғиығында&quot; дегенді білдіреді екен. Демек, метафизика — физика шеше алмайтын, жоғары деңгейдегі бейфизикалық сырлы, күрделі, шүңет, дерексіз ең жалпылық мәселелер туралы ілімді көрсетеді. Кейін [[ортағасыр]] христиан ойшылдары метафизиканы тылсымдандырып, табиғат пен өмірден ажыратып, христиандық дүниетанымды растайтын схоластикалық философия жасап шығарды. Неміс ойшылы [[Фридрих Ницше]] метафизиканы [[Платонизм]] деп атады. Бұл Аристотель ілімін бұрмалаудың тамыры қайда жатқанын меңзеу болатын.

Аристотельдің өзі метафизика мен теологияны &quot;Бірінші философия&quot; деп те атаған. [[Рене Декарт]] осы мағынада өзінің әйгілі  «[[Бірінші философия толғаныстары]]» ({{lang-en|«Meditations on First Philosophy»}}) кітабын жазып, көптеген ойшылдарға бағалатып, &quot;Мен ойлағандықтан менмін&quot; ([[Cogito ergo sum]]) деген тұжырымды жақтап шықты.

=== Төрт себеп ілімі ===
Аристотель бойынша табиғат [[себептілік]] байланысы бойынша өмір сүреді. Бұл себеп байланысы жаңа дәуірде (ХVI-XVIII ғ.) дәріптелген [[себеп-салдар теориясы]]на ұқсамайды. Себеп байланысы &quot;не үшін?&quot; деген сұраққа байланысты айтылған. Ал детерминизм болса «салдар», «нәтиже» дегенге салыстырмалы айтылады.

«Метафизика» еңбегінде және басқа да еңбектерінде Аристотель заттарды  табиғатын түсінудің төрт себебін көрсетеді. Олар: Материал (құрамы) себебі, Форма (құрылым, пішін) себебі, Қозғатушы (келіп шығуы) себебі,  Мақсат (көздеу) себебі.

* '''「Материал себебі」''' ({{lang-la|Material Cause}}) — заттың неден құралғаны. Яғни, бөлшегі, мүшесі, материалы. Кез келген зат мәлім бөлшектен, құрамнан, алғышарттан, материалдар бірлестігінен құралады. Заттың құрылымы дәл осы құрамдарға қатысты болады. Құрамы қалай болса ол заттың сондай қасиеті болады. Осынау құрамдар арқылы бір бүтіндік (жүйе, құрылым, қалып, бірігу, толықтық, араласу) пайда болады. Мысалы, мүсінге пайдаланылған мәрмәр тас мүсіннің материал себебі есептеледі.
* '''「Форма себебі」''' ({{lang-la|Formal Cause}}) — заттың құрамдарының ұйымдасып қандай пішін қалыптастырғаны. Затқа қалай анықтама беру оның пішіні, күйі, мәні, бүтіндігі, қалыптасу ережесі, заттың зат болуында негіз болған заң-қағидасына байланысты. Мысалы, мүсіннің [[жоба]]сы мен [[дизайн]]ы мүсіннің [[форма]] себебі есептеледі. 
* '''「Қозғатушы себеп」''' ({{lang-la|Efficient Cause}}) — заттың қайдан пайда болғаны, не әсер еткені, неден жаралғаны, неден өзгеріп келгені. Ол заттар өзгерісінің себебін көрсетеді. &quot;Не өзгертті?&quot;, &quot;Қандай себеп оны осы күйге жеткізді&quot; дегендей. Ол барлық затаралық дәнекерді де, [[Органикалық қосылыстар|органикалық]] және [[Бейорганикалық заттар|бейорганикалық]] заттардың қозғатушы себептерін де қамтиды. 
* '''「Мақсат себебі」''' ({{lang-la|Final Cause}}) — егер зат туралы болса оның қандай керекке жарайтыны, [[пайда]]сы, [[маңыз]]ы, [[құн]]ы, [[өнім]]і; ал егер адам туралы болса ол қандай [[мақсат]]пен өмір сүретіні, ертең кім болмақшы екені, оны жетелеп жүрген (қазіргі заман [[психология]]сындағы &quot;[[мотивация]] ілімі&quot; секілді) [[арман]], [[ерік]], [[зерде]], [[бейақыл]], [[этика]], [[ниет]], [[қалау]], [[талап]], [[талпыныс]], [[құлшыныс]] қатарлылар белгілі [[әрекет]]ке алып барады. Зат атаулының өмір сүру себебі мәлім мақсат бойынша болады. Мысалы бір қашалып біткен мүсін мүсіншінің мақсатын көрсетеді. Дегенмен, Аристтотель де Сократтың ықпалына ұшырап, затта да адам секілді біртұтас мақсат болады және біртұтас мақсатқа талпынады, барша дүние ізгілікке талпынады деп есептеген. Бұл ғылымда [[телеология]] (мақсат ілімі) деп аталады.

Бұдан басқа, заттар ортасындағы өзара әсер нәтиженің қалыптасуына әсер етеді. Ешбір зат заттардан оқшау өмір сүре алмайды. Мысалы, тазалық жұмысы арқылы көркем тұрмыс жаратуға болады, болмаса керісінше нәтиже келіп шығады. Мұнда екі істің (тазалық пен көркем тұрмыс) ұқсас барысы және қасиеті болған жоқ, бірақ бірі бүкіл істің басталуы, екіншісі бүкіл істің нәтижесі.

Аристотель алғашқы кезде өзаралық, немесе айналымдық себеп байланысын ортаға қойып, заттар арасындағы өзаралықтың заттарға әсерін түсіндірді. Бірақ ұқсас істің мүлде кері нәтижесі болатынына да назар аударды.
[[Сурет:Rembrandt - Aristotle with a Bust of Homer - Google Art Project.jpg|thumb|right|200px|''Аристотель және Гомер бюсті''. Рембрандт, 1653 ж.]]
Аристотель екі түрлі себеп байланысы моделін айқындады: дәстүрлі (қалыптасқан) себеп байланысы және кездейсоқ (өзгеретін) себеп байланысы. Мейлі дәстүрлі, мейлі кездейсоқ себеп болсын, бәрі түгел астыртын, не нақты, айырым, не жалпылық қасиетте болады. Бұл Жалпылық себеп, Айырым себеп, Нақты себеп, Астыртын себеп деген секілді маңызды ұғымдарды қалыптастыруға жол ашты. Шынтуайтында, себеп байланысы себеп пен нәтиже арасында &quot;уақытты (уақытқа тән) өзара байланыс&quot; сөзсіз болатынын көрсетпейді.

Себеп байланысын ішкерлей зерделеу арқылы түрлі себептер дәрежеге жіктелді. Мысалы, мақсат, қозғатушы, материал, форма тәртібі ([[Томас Аквинат]] осыны жақтады), немесе, барлық себепті байланыстарды материал және қозғатушы себеп арқылы түсіндіру, немесе, тек қозғатушы арқылы түсіндіру (Детерминизм (белгілеу теориясы)), немесе, біржүріс, бірқатар табиғат құбылыстарының өзара әсерлесуі (жаратылыстану ғылымдары заттардың қайдан, қалай пайда болғанын ғана түсіндіреді, ешқашанда не үшін пайда болғанын, пайда болғаннан кейінгі жағдайды түсіндірмейді).

Аристотельдің пікірінше, заттың мәнін түсіндіруде осы аталған себептердің бәрі бірдей қамтылуы қажет дей тұра, әсіресе форма мен материалдың байланысына айырықша мән берді. Жез мүсіннің мәнін түсіну үшін, әрине ең алдымен оның [[субстрат]]ын (құрамы, материалы) алып қарастыру керек. Бірақ, тек жездің өзінен мүсіннің эстетикалық сезімі қалай туатынын түсіну мүмкін емес. Сондықтан зерттеуді әрі қарай жалғастыра білуге тура келеді. Осыдан келіп: «Мүсіннің мүсін болуы неліктен?» — деген сұраққа Аристотель: «Формадан», — деп жауап берді. Аристотель философиясында форма заттың мәні әрі іс-әрекеттің көзі болып табылады. Аристотель материя дәрменсіз, формаға тәуелді деп түсіндірді. Формасыз материя өмір сүріп, тұтастыққа ие бола алмайды. Сонымен Аристотель [[форма]]ны алуан түрлі мазмұны бар (түр, себеп-мақсат, құдірет) белсенді және жасампаз шығармашыл бастама деп сипаттайды. Аристотель форманы бірден-бір белсенді күш, алғашқы түрткі және материядан бұрынғы нәрсе, құдірет (форманың формасы) деп түсінді.

Аристотель айтуынша: «Табиғат — бұл материядан формаға өтудің бірінен кейін бірі келіп отыратын тізбегі». Аристотель материяда пассивті бастауды көрді. Ал активтілікті тек формаға ғана таңды. Қозғалыс пен мақсат та формадан бастау алады. Қандай қозғалыстың формасы болмасын, қайнар көзі — құдай деп білді. Құдай объективтік сипатта болды.

=== Субстанция, Әлеует және Нақтылық ===
[[Сурет:Carrara 7.JPG|thumb|right|200px|Мүсін қашауға арналған [[каррара]] мәрмәр тасы. Қазірдің өзінде мұнда қашалатын мүсін әлеует ретінде бар болғаны ма? Аристотель бұл сұраққа &quot;иә&quot; деп жауап береді. Әрі, бұл табиғаттағы себеп-салдар байланысының ғылым ылғи ұмытып қалатын шындығы деп есептеген.]]
Аристотель өзінің «Метафизика» кітабында субстанция, әлеует  және нақтылық деген 3 ұғымды талдайды.

==== Субстанция ({{lang-el|Substance}}) ====
«Метафизиканың» VІІІ-ші тарауында Аристотель субстанция ұғымын талдайды. Кез келген заттың субстанциясы, Аристотель бойынша, оның материалы мен формасының бірігуінен қалыптасады. Материал — құрайтын құрылым мен бөліктерді көрсетеді (мысалы ''сарай'' үшін ''кірпіш'', ''тас'', ''ағаш'' секілділер). Ал, форма болса сол сарайдың өз құрылысы, бірбүтіндігі. Материал құрамды көрсетсе, форма құралуды көрсетеді деген.

Заттардың өзгерісі ({{lang-el|kinesis}}) және себептік байланысын Аристотель мынадай түрлерге бөледі: 
# өсу және сему, сандық шама өзгерісі; 
# қозғалыс, кеңістіктің ауысуы, орын ауыстыру; 
# өзгеру, бүкіл сапаның өзгеріске ұшырауы.

''Форма'' мен ''сапа'' жорамалы арқылы Аристотель бұл жерде ықтимал әлеует ({{lang-el|dynamis}}, {{lang-la|potentiality}}) және шынайы нақтылық ({{lang-el|entelecheia}}, {{lang-la|actuality}}) деген ұғымдарды ажыратты.

==== Әлеует ({{lang-el|dynamis}}, {{lang-la|potentiality}}) ====
[[Әлеует]], Аристотель бойынша, сыртқы шектеме болмаған жағдайдағы нәрсенің өзіндегі өздігінен өзгере алу қабілеті және қуаты. Мысал үшін, атыздағы бидай тұқымы әлеуетке ие зат болып есептеледі. Егер оған сыртқы күш кедергі келтірмесе, онда ол сәтті түрде егіс дақылына айналып өсе алады. Әлеуетті зат &quot;әрекетті&quot; ({{lang-el|poiein}}) және &quot;әрекеттендірілетін&quot; ({{lang-el|paschein}}) болып бөлінеді. Оның әлеуеті әу-бастан табиғи бар, тума қалыптасқан, немесе кейін үйретілген, жетеленген, жетілген әрекет болуы да мүмкін. Мысалы, ''көзде'' заттарды көру әлеуеті (тума, әрекеттендірілу) бар; ал ''қобыз шалу'' әлеуетін адам үйрену арқылы (жаттығу, әрекеттену) қалыптастырады.

==== Нақтылық ====
[[Нақтылық]] — әлеуеттің ықпалында іске асқан, орындалған мақсат есептеледі. Мақсат ({{lang-el|telos}}) барлық нәрсе өзгерісінің негізгі көздеу ережесі. Әлеует белгілі мақсатқа жету үшін қажет болады, сондықтан нақтылық - әлеуеттің жемісі болып есептеледі. Жоғарыдағы мысалға оралсақ, тұқымның дақылға айналып өсуі — ''нақтылану'' болып есептеледі.

Сарайдың &quot;материалы&quot; оның &quot;әлеуеті&quot;, ал сарайдың &quot;формасы&quot; оның &quot;нақтылығы&quot;. Сарайдың жоба нұсқасын ұсынған форма себебі ({{lang-el|aitia}}) мен әлеуеттің нақтыланып сарайға айналуы сарай салушының логосының ({{lang-el|λόγος}} — «ақыл», «жоспар», «ой», «идея»...) нәтижесі. Ал, салынып біткен сарай себеп-салдар байланысындағы мақсат себебі болып есептеледі. Аристотель бұдан нақтылық уақыт пен субстанция тұрғысынан әлеуеттен бұрын өмір сүреді деп қорытынды жасайды&lt;ref&gt;Aristotle, ''Metaphysics'' VIII 1043a 10–30&lt;/ref&gt;.

Субстанцияға (форма мен материалға) анықтама беру арқылы Аристотель ''зат неге және қалай өмір сүреді'' мәселесіне жауап қарастырды: не нәрсе адамзатты құрайды? Платон &quot;идея&quot; теориясы бойынша бұл мәселені екі нәрсемен түсіндірген: хайуанилық және екі аяқтың болуы. Бірақ бұлар адамды бірбүтін адам етіп құрауға жеткілікті емес. Аристотель бойынша, астыртын әлеует (материал) және шынайы нақты зат (форма) әрқашан бірге, бір құбылыстың ажырамас екі жағы деп есептеледі &lt;ref&gt;Metaphysics VIII 1045a-b&lt;/ref&gt;.

=== Жалпылық пен жекелік байланысы туралы ===
[[Сурет:The taming of Bucephalus by Andre Castaigne (1898-1899).jpg|thumb|right|200px|Ескендірдің [[Буцефала]]ны үйретуі.]]
Аристотель жалпы мен жеке, ұғым мен түйсік, мән мен құбылыс [[диалектика]]сын ұштастыра түсіндіреді және бұл көбінесе Платонның идеализмін сынауға құрылған.

Аристотель ұстазы Платонның зат сол заттың артында тұрған идеяның көрінісі дегенге келіспей, әрбір затта жалпылық қасиет болады, ол бір болса сол заттың қасиеті, бір болса сол затпен басқа заттың байланысын көрсетеді деп есептеді. Мысалы, біз бір алма арқылы жалпы алманың [[форма]]сы туралы талдау жасай аламыз. Яғни, әрбір жеке алма және алманың  жалпы формасы. Немесе, егер алманы кітаптың қасына қойсақ, онда бұл екеуі жақын деп айтамыз және бұл алманы танудың тағы бір әдісі — басқы затпен байланыстырып тану болады.

Аристотельдің пікірінше, мәлім заттың жеке қасиеті емес жалпылық форма өмір сүрмейді. Мысалы, ешбір адамның қасиеті емес жақсы адам деген қасиет өмір сүрмейді, кез-келген жақсы адам деген қасиет міндетті түрде мәлім адамдікі болады. Демек жақсы адам дегеніміз шынайы жалпылық қасиет ретінде мәлім жеке адамның өмір сүруін алғы шарт етеді. Әрине, бұл пікірлер өте қарапайым көрінгенімен, әйгілі ғұлама Платонның жалпылық [[идея]] жеке заттарға тәуелсіз дербес өмір сүреді, заттар сол идея негізінде бар болады деген идеалистік пікіріне қарсы айтылған. Ол жалпылық дегеніміз иә заттың кешегі, бүгінге, не ертеңгі мәлім қасиеті ретінде, иә заттар ортасындағы байланыс ретінде ғана мәнді деп есептеді. Демек жалплықты тану заттардың нақты қасиеті мен өзара байланысын тану арқылы анықталады. Ешқашан ешбір заттың мәлім қасиеті, не байланысы ретінде болмаған жалпылық, ол өтірік жалпылық.

Аристотель сондай-ақ жалпылықтың орыны туралы пікірде де Платонмен келіспеді. Платонның ойынша мәлім бір форма әлемі бар, сол форма әлемінде барлық жалпылық орналасқан деп есептеді. Ал, Аристотель жалпылық мәлім бір форма әлемінде емес, әр нәрсенің ішінде, мысалы алманың жалпылық ерекшелігі сол алманың өз бойында деп есептеді. Бұл заттардың артындағы басқа бір форма әлемі бар дегенді жоққа шығарады.

Аристотельдің пікірінше, философия пәні жалпылықты тану бола тұрса да, ол жекеленген заттардың (құрамды мәндері) —статуя, мемлекет, т. б. түсіндіре білуі керек. Жекеленген заттардың болмыстығын сезім арқылы білсек, жалпының болмыстығы ой арқылы ашылады.

[[Сурет:Plato's Academy mosaic from Pompeii.jpg|thumb|right|200px|Платон академиясының мозаикасы, Помпей, І-ші ғасыр]]
Аристотельдің “аспан әлемдерін еш уақытта толық көрмесек те, дегенмен біз білетіндерден басқа да мәңгі субстанциялар өмір сүретіні анық” деген пікірі сыртқы дүниенің рух пен санаға бағынбас шындығына күмән тудырмайды және әлем бізбен ғана шектелмейтінін айтады.

Жалпыны танудың шарты: [[Индукция]]лық қорытындылау. Ол өз ретінде сезімдік қабылдаусыз мүмкін емес&lt;ref&gt;{{cite book
 | last =Jori
 | first =Alberto
 | title =Aristotele
 | publisher =Bruno Mondadori Editore
 | year =2003
 | location =Milano
}}&lt;/ref&gt;.

=== Орай және тосындық туралы ===
Орай мен тосындық та заттардың өзгеріс себебін көрсетеді. Орай бір заттың өзгерісінде кездейсоқ, тосын жағдайы туғызушы, (бірақ тосындық орайдан келмейтініне назар аудару керек). Анығырақ айтқанда, Аристотельдің орай дегені &quot;мөрті келу&quot; секілді нәрсе. Бір адам мәлім мақсат үшін кейбір істерді жасайды, сондай-ақ ол бәлкім (ойламаған жерден) басқа нәрселерге де әсер етуі мүмкін. Егер бір іс қайталанбалы, дағдылы күйде болса, әрқашан солай болса онда оны орай деп атамаймыз.

Бірақ, орай тек адамзатта ғана болады және этика саласына тән. Аристотельдің айтуы бойынша, орай адамзаттың талғам қасиетін, шешім ету қабілетін (ойланып-толғану) қамтиды. Тек адам ғана екіойлы болып, ойланып шешім қабылдайды, &quot;өздігінен әрекет ету қабілеті жоқ нәрседе орайға ие болу мүмкіндігі де болмайды&quot;&lt;ref&gt;Physics , 2.6&lt;/ref&gt;

==Өмірдің мақсаты – бақыт==
Бақыт шаттыққа, даңққа, байлыққа, беделге, билікке... қатысты. Бірақ олар жеке түрде адамға бақыт бере алмайды. Бақыт адам мақсаты мен қабілетіне Байланысты болады, ал ол оның рухында жатады.

{{Дәйексөз|''''«Біз бейне өз нысанын көздеген керемет садақшы секілді өз қалағанымызға қол жеткізуге мүмкіндігіміз бар.»'''' (Аристотель)}}

==Аристотель: жан дененің қызметі==
Барша тірі нәрседе түрлі деңгейде жан бар, өсімдік пен хайуанда да жан бар. Жан денеден бөлінбес, бөлінсе екеуі де өледі. Жан дененің қызметі, ұйымдастыруы, тірі іс көруге жұмылу қабілеті. Жан қолданған барллық білім бақылау мен жорамалдаудан басталады.

Аристотель сана бейне өрнек секілді деді. Суреттегі балауыз бен оның өрнегі бөлінбес. Жан денедегі сыртқы әлем туралы өрнектер ғана. 
      
Жан физикалық дененің ережесі. Егер балтада жан болса, оның жаны шабу болар еді. Адам денесі сезіне алатын, ойлай алатын, түсіне алатын, талпына алатын жанға ие. Дененің, әсіресе мидың функциясе мен қабілеті – жан деп аталады.

Өсімдіктер – азықтанғыш жанға ие.  Нәр жианап өсу, тұқым қалдыру, жарық пен суға, қоректікке талпыну.

Хайуандар – сезіну жанына ие. Олар дүниеде көп нәрсені ажырат алады, пайдалығы жақындап, зияндыдан қашады, ауру мен қуанышты ажырата алады.

Адам – ақыл-ойлы жанға ие. Ол түсіне алады, жоспарлай алады, түсіндіре алады.

{{Дәйексөз|''''Дүниедегі ең қиын іс жан туралы сенімді білімге қол жеткізу.''''&lt;br&gt;
(Аристотель: «Жан туралы» (De Anima)}}

== Жаратылыстану ==
=== Аритотельдің ғылыми зерттеулері ===
[[File:О.Маринали нач.XVIII в. Аристотель (копия).JPG|thumb|left|150px|Аристотель бюсті]]  
Афинада тәлім-тәрбие ісімен айналысқан кезінде Аристотель сол заманның көптеген ғылыми зерттеулер ісіне жетекші болады, және бұл оның өмірінің кейінгілерге біршама таныс мезгілі есептеледі. Шынтуайтында, Аристотель бірден философиялық ой-толғанысқа емес, нақты ғылыми зерттеуге (күзету, бақылау, салыстыру, шағын деңгейдегі ғылыми экспримент жасау, анализдеу, қорытындылау...) айырықша мән берген және өмірінің көп бөлігі жаратылыстану салаларында ғылыми зерттеу жасаумен өткен. Оның метафизикалық шығармалырында санның мәні туралы ізденістер болса да, нақты математика саласында тың жаңалық (жаңа есеп, математикалық формула, ереже) қосқаны байқалмайды. Бірақ ол бәрібір [[ботаника]], [[зоология]], [[физика]], [[химия]], [[метеорология]] және басқа ғылым салаларында бірегей жаңалықтар ашқан.

Аристотельдің ғылымдағы үлесі математикалық емес, көбінесе теориялық болып келеді. ХІVғ. кейін ғалымдар ғылымды математикаластырған кезде, оның еңбектерінен біраз қателерді де тапты. Оның қателіктері көбінесе масса, жылдамдық, күш, жылу секілді ұғымдарға қатысты. Ол бұл шамаларды математикалық дәлдік пен байланыста тануға сонша мән бермегендіктен, нақты зерттегенде басқаша мән шығатын жалпылық жорамалдық тұжырымдармен шектелген.

Аристотель еңбектерінде көптеген ғылыми бақылау жасау мен естелік қалдырулар бар. Дегенмен онда да кейбір қателерге жол берген. Мысалы, оның «Жануарлар тарихы» кітабында &quot;еркек хайуандарда ұрғашы хайуандарға қарағанда көбірек тіс болады&quot; делінген. Сол секілді, [[ренессанс]] дәуіріндегі [[Италия]] ғалымы [[Галилео Галилей]] Аристотельдің ауыр дененің жерге құлауы мәселесіндегі қателігін ашып берген. Аристотель &quot;ауыр зат пен жеңіл затты бір уақытта биіктен тастаса, олардың ауыры алдымен жерге жетеді&quot; деп айтқан. Галилей бұған келіспеген. Ол, егер бұл екі затты бір-біріне байлап қойса, онда ауыры алдыға сүйреп, жеңілі кері сүйреп, әуелгісінің жартысындай қозғалуға мәжбүр болмай ма деген уәж айтқан. Бірақ ғалымдарда ол кезде &quot;Аристотель айтса бітті, қате болмайды&quot; деген ұстаным басым болып, Галилейді &quot;Аристотельге қарсы шықпақшы!&quot; деп күлкі еткен. Ақыры, Галилей әйгілі [[Пиза]] мұнарасынан қалың жұрттың көзінше нақты ғылыми тәжірибе жасаған. Ол салмағы 10 кг және 1 кг екі шар денені алып, мұнара басынан бір сәтте жерге тастаған. Екі шар еш ілгері-кейіндіксіз бір уақытта жерге түскен. Сөйтіп, Галилей Аристотельдің де қателесуі мүмкін екеніне ғалымдардың көзін жеткізген болатын. Бұл кейін тартылыс күштің ([[гравитация]]) жер бетінде заттарға біркелкі әсер ететінін анықтау болды.

Физика саласында Аристотель &quot;заттар тек үздіксіз әсер еткен түрткі күш болғанда ғана қозғалыс сақталады&quot; деп қарады. Ол және [[вакуум]] өмір сүрмейді, кеңістік қашанда затқа толып тұрады деп есептеді. Галилей болса &quot;зат қозғалысы кедергіге байланысты болады, тоқтап тұрған нәрсе еш күш түспесе мәңгі тоқтап тұра береді, қозғалыстағы зат еш күш түспесе мәңгі қозғала береді&quot; деген [[үдеу]]дің жаңа тұжырымын жасады. Кейін ағылшын ғалымы [[Ньютон]] осы негізде [[инерция]] заңын ашты. Ньютон Аристотельдің &quot;қозғалыстың себебі күш&quot; ережесін сынап, &quot;Күш қозғалыстың тіке себебі емес, ол тек қозғалыс шамасын өзгертуші ғана&quot; — деп есептеді. Ньютонның классикалық механика теориясы ғылымға енуден бұрын батыс ғылымы Аристотельдің ғылымымен негізделген болатын.

Бірақ, Аристотельдің бұл секілді қателіктері оның ғылым саласындағы ғаламат үлесін еш кемітпейді. Әсіресе [[Логика]], [[Биология]] секілді пәндер әлі де Аристотель салған сара жолды жалғастырып келеді. Ол ғылымның ең негізгі атау, ұғым, термин, түсініктерінің алғашқы жасаушысы есептеледі. Және бір маңызды мәселе, Аристотель ғылымның пайдасына да айырықша мән берді, қолданылмалы ғылымға Аристотельдің зор еңбегі бар. Аристотельдің «Физика» кітабының атын тіке аударса &quot;Табиғат философиясы&quot; болып шығады. Демек, ол зерттеген физика бүгінгі физикаға ұқсамайды. Аталған кітап философиялық кітап есептеледі, бірақ дәл «Метафизика» кітабы секілді таза философиялық емес, табиғат құбылыстары туралы жаратылыстану философиясы. «Физика» кітабы физикалық білімді де, химиялық білімді де, биологиялық білімді де, астрономия, жер туралы ғылым қатарлы салалардың білімдерін де қамтыған. Кітап табиғат әлемінің жалпы ережесі мен материялық әлемнің қозғалыс, өзгеріс жалпы заңдарын тұжырымдайды, сипаттайды. Бұл түрдегі құбылыстардан философиялық биіктікке жеткен тұжырымдар тудыру тәсілі мен идеясы, заттардың ортақ қасиетін тану әдіснамасы адамзат өркениетіне қосылған дәуір бөлгіш жаңалық деуге болады.

=== Бес элемент ілімі ===
[[Сурет:Four elements representation.png|thumb|right|300px|Төрт элемент: от (fire) ауа (air), су (water), топырақ (earth), Төрт күй: ыстық (hot), суық (cold), құрғақ (dry), дымқыл (wet)]]
Аристотель &quot;[[материя]]дан бөлінген [[бостық]] болмайды&quot;, &quot;зат ішінде бостық болмайды&quot; деп есептеді. Дүние 5 түрлі [[элемент]]тен құралады:
# [[Топырақ]]: суық және құрғақ. Қазіргі тілде &quot;[[қатты дене]]&quot;.
# [[Су]]: Суық және дымқыл. Қазіргі тілде &quot;[[сұйық дене]]&quot;.
# [[От]]: Ыстық және құрғақ. Қазіргі тілде [[жылу энергиясы]].
# [[Ауа]]: Ыстық және дымқыл. Қазіргі тілде &quot;[[газ дене]]&quot;.
# [[Эфир]]: Аспан шары мен аспан денесін ([[жұлдыз]] және [[ғаламшар]]) қалыптастырған қасиетті материя.

Жер бетіндегі төрт элементтің табиғи қасиеті бар. Жер шары ғарыштың орталығы, сосын су, сосын ауа, сосын от орналасқан. Бұл элементтер өзара ауысып, араласып, табиғи түрде қозғалады, сыртқы күшті қажетсінбейді. Сондықтан адам денесі суға батады, су буланып ауаға айналып, жаңбыр болып жауады, от ауада жанады, сөйтіп бұл элементтер өзара мәңгілік айналыста болады.

=== Қозғалыс туралы ===
[[Сурет:Aristotle Cod. vindob. phil. gr. 64.jpg|thumb|right|200px|Аристотельдің ортағасырлық сипаттамасы, Рим 1457]]
Аристотель қозғалыстың түрлері мен таным негізін зерттеу ісіне де көп мән береді. Аристотельдің пікірінше, мүмкіншіліктің шындыққа айналуын жете түсіну үшін осы айналудың формасыболып табылатын қозғалыстың жалпы белгілері мен оның нақты түрлеріне талдау жасау керек&lt;ref&gt;{{Citation|last=Sachs|first=Joe|title=Aristotle: Motion and its Place in Nature|year=2005|url=http://www.iep.utm.edu/aris-mot/|journal=Internet Encyclopedia of Philosophy}}&lt;/ref&gt;.

== Таным және Логика туралы ==
Аристотель «Метафизика», «Аналитика» және т.б. еңбектерінде таным туралы ілімді дамытады. Ол объективтік шындықты танып білуге болатындығана күмән келтірмейді. Аристотельде объективтік логика мен субъективтік логика араласып жатады және сонымен қатар, қай жерде болса да логиканың объективтілігіне мән беретінін байқатады.

Аристотель сезімдік танымның сатылары (түйсік, қабылдау, бақылау) мен ойлау, формаларына да (ұғым, пікір, ой тиянағы) терең талдау жасайды. Оның нақты тәжірибеге мән беруі терең философиялық ақылға негізделген.

Таным туралы ілімінде Аристотель шынайы білімді болжамдық білімнен ажыратады. Бірақ тіл арқылы ол екеуі өзара байланыста болады деп есептеді. Тәжірбие Аристотельдің айтуынша болжамдық білімді тексерудің соңғы инстанциясы ғана емес. Себебі ақиқат сезім арқылы ғана емес, ақыл арқылы да танылады және тексеріледі. Білім іс-әрекет арқасында, фактілерді жинау нәтижесінде қалыптасады және ақылдық тұжырым арқылы дұрыс-қатесі айқындалып жүйеге түседі деп есептеді.

=== Категориялар ===
[[Сурет:Spangenberg - Schule des Aristoteles.jpg|thumb|right|350px|Густав Адольф Шпангенберг: Аристотель мектебі (Ликей), Фреско 1883-1888]]
Ғылымның мақсаты затты анықтау, ал оның шарты дедукцияны дедукциямен біріктіру. Себебі, Аристотельдің айтуынша, барлық ұғымға предикат (баяндауыш) бола беретін ұғым жоқ. Сондықтан түрлі ұғымдар бір топқа біріге алмайды. Сол себепті Аристотель негіздік [[категория]]ларды (''ерекше жалпы философиялық ұғымдар'') ұсынды. Категориялар шынайы мәндердің басқа топтарын өзіне біріктіретін жалпы ұғымдар есептеледі.

Аристотель философиясының елеулі бір саласы сондай [[категория]]ларды  зерттеу болып табылады. Категорияларды ол болмыстың негізі болады деп түсіндіреді және олардың мазмұнын, ақиқаттылығын болмыспен байланыстылығына қарап анықтауға тырысады. Жан-жақты маңызы бар ұғымдарға Аристотель 10 категориясы: Мән (субстанция), Сан, Сапа, Байланыс, [[Орын]], [[Уақыт]], Жағдай (күй), Шарт, [[Қозғалыс]], [[Махаббат]] қатарлылар. Бұл категориялар аристотельдің [[Органон]]ындаға «Категориялар туралы» кітабында тәптештеп түсіндірілген. Аристотель былай дейді: «Өзара байланыссыз айтыла салған сөздердің әрқайсысы бірде мән (субстанция), бірде сапа, бірде сан, бірде байланыс, бірде орын, бірде жағдай (күй), бірде әрекет, бірде шарт, бірде қайғы-қасірет (азап шегу, жапа шегу) болып келеді.» Категориялардың 9-ы мынандай сұраққа жауап береді: ''«Заттардың қасиеттері қандай?»'', ол [[құбылыс]] категориялары. Бір категория: ''«Болмыс деген не?»'' сұраққа жауап береді, ол [[мән]] (субстанция) категориясы&lt;ref&gt;“Философия” Есіркепова Г.К., Шымкент, 2008.&lt;/ref&gt;. «Егер де бастапқы мәндер болмаса — онда басқа еш нәрсе де болмаған болар еді», — деп көрсетеді Аристотель.

Аристотельдің категориялар жөнінде ілімінде жүйенің жоқтығы, категориялардың эмпирикалық күйде бейнелегені философия тарихында әлденеше рет атап көрсетілді. Аристотель мен Платонның Эйдосы мен категориялары Стоиктерді қанағаттандырмады. Олар Платон мен Аристотельдің философиясынан өмірдің мәні мен өзгергіштігі туралы жауап таба алмады. Алайда, оның жалпы ұғымдарды тұңғыш рет терең зерттеп, мән категориясын басқа категориялардың негізі ретінде қарағанын ұмытпауымыз керек.

Аристотельден бұрын, шынтуайтында Логика саласында іздегендер жоқтың қасы&lt;ref&gt;Боченски, 1951&lt;/ref&gt;. Әрине, грамматика және лексика тақырыбы Аристотельден бұрын зерттеле бастаған. Әсіресе [[Гераклит]], [[Пифагор]], [[Парменид]], [[Зенон Элейлік|Зенон]], [[Протагор]], [[Сократ]], [[Платон]], [[Демокрит]]тер [[диалектика]]лық ойларымен логикаға еміс-еміс соғып отырған және философияны диалектика арқылы талқылаған. Дегенмен, бәрібір таза ғылыми мағынадағы логика ғылымы қалыптаспады. Тіпті Платонның логика зерттеулері де қайшылықты, кедергілі болды. Ол жалпылама тұрғыда біржүріс дедуктивті тұжырым желісін қалай жасау керектігін қарастырғанымен, бірақ логиканың ұланқайыр дербес аймағына аттап өте алмады. Ол оң және кері дәлелдеулерді, оқсамаған ой-тұжырым айтуларды қолданғанымен, оларды бір жүйеге жинақтап, жаңа ғылым саласы етіп жасай алмады. Платон бойынша, дедуктивті тұжырым тек жорамалдардан туады және соның ішіндегі анық, айқын пікірлер мен долбарларға мән береді, және сонысы арқылы дәлелденеді деді. Кейін Платон дедуктивті тұжырымның дұрыс тұжырым шығарудағы маңызын байқағанымен, оны сәтті түрде ашып көрсетіп бере алмады. Ол өзінің осы саладағы сынақ ойын әйгілі «[[Софист]]» еңбегінде айтады&lt;ref&gt;Rose, 1968&lt;/ref&gt;.

=== Логика ===
Аристотель логикасы болмыс туралы іліммен және ақиқат теориясымен тығыз байланысты. Логикалық формалар бойынан ол болмыс формаларын оқуға болады деп есептеді. Яғни, біздің ойлау қисынымызда дүние қисыны жатыр деген [[рационализм]] идеясын жақтады.

Ол формальды логиканың заңдарын ашты. Силлогизмді тұжырымдады. Аристотель ашқан [[логика]] заңдары: 
# Дәлдік заңы; 
# Қайшылықсыздық заңы; 
# Өз-өзін терістемеу заңы қатарлылар.

«Аристотельдің логикасы» деп атағанымызбен, Аристотельдің өзі оны «Аналитика» деп атаған. Аристотель шығармаларындағы кейбір пікір-атаулар ұзақ тарих барысында өзгертіліп жіберілгені байқалады. Алғашында оның кітабын реттеуші шәкірттері өзгертсе, кейін оны көшірушілер өзгерткен көрінеді. І ғ-да Аристотельдің логикалық білімге қатысты кітаптары реттеліп, алты кітап етіп көшірілген.

=== Органон ===
[[Органон]] (көне грекше: Ὄργανον — «құрал, әдіс») — Аристотельдің арнайы [[логика]]лық еңбектерінің дәстүрлі аталуы. Органон атауын Аристотель емес, [[перипатетик]] (Аристотель жолын қуушы) Андроник Родос (көне грекше: Ανδρόνικος; шамамен, б. з. д. 60 жж.) Аристотель еңбектеріне пікір жазу барысында алғаш қолданған.
[[Сурет:Plato Aristotle della Robbia OPA Florence.jpg|thumb|right|250px|Платон мен Аристотель пікірталасы. Флоренция, Италия, «Museo dell'Opera del Duomo» мұражайы.]]
Органон Аристотельдің алты [[логика]] кітабын қамтиды. Олар:
* «[[Категория туралы (Аристотель)|Категория туралы]]» ({{lang-el|Κατηγορίαι}}; {{lang-la|Categoriae}} немесе {{lang-la|Praedicamenta}}) — Аристотельдің 10 категориясы пайымдалған: Мән (субстанция), Сан, Сапа, Байланыс, Орын, Уақыт, Жағдай (күй), Шарт, Қозғалыс, Маһаббат.
* «[[Түсіндіру туралы (Аристотель)|Түсіндіру туралы]]» ({{lang-el|Περὶ ἑρμηνείας}}; {{lang-la|De interpretatione}}) — тірек ұғымдар мен тұжырымдар, растау, терістеу, жалпылық, ұғымара байланыс қатарлы тақырыптар сөз болған.
* «Алғашқы [[аналитика]] туралы» ({{lang-el|Ἀναλυτικὰ πρότερα}}; {{lang-la|Analytica priora}}) — бұл еңбекте Аристотель [[силлогизм]]і, индуктивті тұжырым туралы паймдалған.
* «Кейінгі [[аналитика]] туралы» ({{lang-el|Ἀναλυτικὰ ὕστερα}}; {{lang-la|Analytica posteriora}}) — бұл бөлімінде үлгі, анықтама және ғылыми білім туралы пайымдалған.
* «[[Топика (Аристотель)|Топика]]» ({{lang-el|Τοπικά}}; {{lang-la|Topica}}) – негізгі тақырып мәселесі талқыланып, мәселені талдау мен шешім етуде өнімді де, сенімді дәлел келтіру, тұжырым жасаудың ақылға қонымдылығы туралы пайымдаулар жасалды. Дәл осы еңбегінде предикабил турлы айтты және кейін порфир және схоластик логикашылдардың пікірталасына себеп болды.
* «[[Софистика]]лық тойтарыс туралы» ({{lang-el|Περὶ τῶν σοφιστικῶν ἐλέγχων}}; {{lang-la|Sophistici elenchi}} немесе {{lang-la|Elenchi}}) — логикалық [[сандырақ]]тар, өтіріктер, ой алдамшылықтары туралы талдаулар жасалып, Аристотель риторикасына бағыттайтын маңызды кілт болды.&lt;ref&gt;{{Cite book
| publisher = Cambridge University Press
| isbn = 9780521822428
| last = Rutherford
| first = Donald
| title = The Cambridge Companion to Early Modern Philosophy
| year = 2006
| page = 170ff
}}&lt;/ref&gt;

Алты кітаптың тәртібі және олардың оқытуға қолданылуы туралы нақты мәлімет жоқ. Алғашқыларында Логика білімдері қарастырылып, қарапайым ұғым, категорияларға түсіндірулер жасаса, келесі бөліктерінде зерттеу күрделілесіп, формал логиканың әйгілі заңы — [[силлогизм]] («Алғашқы [[аналитика]] туралы») және софистика («[[Топика (Аристотель)|Топика]]», «[[Софистика]]лық тойтарыс туралы») зерттеледі. Бұдан басқа, Аристотельдің логика туралы басқа бір зерттеуі «Метафизиканың» ІV бөлімінде кездеседі, «Органонға» енбеген.

Аристотель логика нұсқаларына (модель) талдау жасау арқылы силлогизмді қорытып шығарады. Нұсқа белгілі бір бүтіндік қалыбы үлгісін көрсетеді, ал логика нұсқасы болса адам тани алатын &quot;ақиқаттың қалыбын&quot; айқындайды. Аристотель [[мүмкіндік]] пен [[сөзсіздік]] ұғымының айырмашылығына үңіліп, логика зерттеудің әдіснемасын жасады. Бұл күрделі мәселелерді шешудің логикалық әдіснамасы ретінде құнды есептеледі.

Аристотельдің &quot;алғашқы&quot; және &quot;кейінгі&quot; аналитикасының айырмашылығы айқындалған жоқ. Осылай бөліп атаған сол Андроник Родос өзі болса керек. Ал, «[[Софистика]]лық тойтарыс туралы»ны «топиканың» жалғасы деп есептеуге де болады

Органонның көптеген грекше көшірмелері жазылған, сондай-ақ [[араб тілі|арабша]], [[латын тілі|латынша]], [[сирия тілі|сирияша]] және [[армян тілі|армянша]] [[аударма]]лары бар

[[Жаңа дәуір]] ағылшын [[философ]]ы [[Фрэнсис Бэкон]] «[[Жаңа органон]]» («''Novum organon''») (1620) деген кітабында өзінің [[индуктивті логика]]сын Аристотельдің [[дедуктивті логика]]сына қарсы қойып, барлық [[білім]]ді [[ақыл]]дық [[ой]] арқылы емес, [[тәжірибе]]мен айқындап, дәлелдеуді дәріптеді.

== Этика ==
=== Бақыт этикасы ===
[[Сурет:Aristotelis De Moribus ad Nicomachum.jpg|thumb|right|180px|«Никомах этикасының» грек және латын тілдеріндегі тұңғыш басылымы, 1566ж.]]
Аристотельдің көптеген шығармаларында [[этика]] талқыланғанымен, бұл саладағы ең сүбелі ойлар оның ұлы еңбегінің бірі «Никомах этикасы» кітабында пайымдалады. Аталған кітаптың аты Аристотельдің әкесі Никомахтың құрметіне осылай аталған.

Аристотель бойынша этикалық білімді рухани білім деуге болмайды, этика да логика мен математикадан өзгеше сипатқа ие. Ол бейне азықтық және іс істеу, спорт білімдері секілді жалпылық білімдер мен ұстанымдарға құрылады. Мысал үшін, жақсы спортшы болу үшін теорияны жеттік білумен шектелмей, алдымен тәжірибеге, нақты жаттығу мен шынығуға мән беру керек.

Аристотель ізгі қасиеттің өлшемін бекітті. Ол алдымен адамның іс-әрекетті мақсатты болады деп есептеп, бұл мақсатты жақсылық деп атады. Ал, оның айтып отырған этиканың ең негізгі категориясы болған Ізгілігінің түп өлшемі — бақыт. (Грек тілінде eudaimonia деген сөзді тіке түрде &quot;жақсы өмір сүру&quot; деп аударуға да болады.)

Аристотельдің ойынша, бақыт сөзсіз түрде шаттықпен тең болмайды, немесе жай ғана атақ-бедел арқылы келе салмайды. &quot;Адамзаттың түрлі арнайы іс-қимылдарын саралаған соң&quot; Аристотель бақыттың қайнарын байқадым деп есептейді. Ал адам көңіліне талдау жасап үш бөлікті жіктейді: &quot;Азықтану көңілі&quot; (астық, жер, адамға тән), &quot;Сезу көңілі&quot; (хайуанда және адамда бар) және &quot;Ақыл көңілі&quot; (тек адамда ғана бар). Сондықтан, адамзаттың қабілет міндеті дегеніміз адам істеуге тиісті іске кірісу, адамға тән қабілетті пайдалану — ақыл қабілетіне жүгіну деп есептеді. Осындай іс істеген адам бақытты, өйткені ол Ақыл көңілінің мақсаты мен мәніне жетті және соны іске асырды. Адамның Ақыл көңіліне талпыну дәрежесіне орай адамзат баласы төрт дәрежеге бөлінеді, олар:
# ізгі;
# тежемді;
# тидаусыз;
# сұрқия.

Аристотельдің сенімі бойынша, күллі ізгілік атаулы &quot;Әсіре&quot; және &quot;Кем&quot; ортасындағы тепе-теңдікті сақтаудан туады. Бірақ, бұл Аристотельдің бейне [[Протагор]] секілді этика салыстырмашылдығы ([[релятивизм]]іне) пікіріне салыну емес. Ол бірнеше көңіл күйді (кек, құрмет, қызғаныш) және бірнеше  қимылды (қиянат, ұрлық, кісі өлтіру) түгелдей қатеге шығарып, олар мейлі қандай жағдайда туылса да ақтауға келмейді деп есептеді.

«Никомах этикасында» Аристотель үнемі түрлі салалардан екі ұшқары беталысты тауып шығып, соларды тепе-теңдікте ұстауды дәріптеді. Мысалы, әділет, батылдық, дәулеттілік секілділер сол екі қарама-қайшы ұшқарылықтың кемшілігі жойылған орташа мүмкіндікте тепе-теңдікті сақтау есептеледі. Мысалы, Батылдық қорқу мен өзіне сену ортасындағы тепе-теңдік, осы тепе-теңдікті сақтай отырып іс істеу (ерлік көрсету) есептеледі. Шектеусіз қорқыныш, тым аз өзіне сенімділік әлсіздікке, қорқақтыққа, шегіншектікке алып келеді. Сол секілді, тым аз қорқыныш және тым артық өзіне сеніп кету ақымақтыққа, бейбастақтыққа ұрындырады. Сөйтіп, Аристотель заттар ортасындағы, істер ортасындағы, көңіл күйлер орасындағы тепе-теңдік нүктесін тауып шығу бақыттың көзі, ізгіліктің ең биік нұсқасы есептеледі деп тұжырымдады. Осынау екі ұшқарылықтың арасындағы тепе-теңдік нүктесі әдетте &quot;[[Алтын арқау]]&quot; (''Golden Mean'') деп аталады.

Аристотель тағы [[әділет]] ұғымына тоқталды. Ол Әділетті екіге бөлді: Толық әділет және Бөлік әділет. Толық әділет Аристотель Аристотель армандаған тек идеал қоғамда ғана болатын әділет. Бөлік әділет болса айырым қылмыс пен әділетсіз істерді жазалау әділеті. Осы тұсқа келгенде Аристотель адамға &quot;тәрбиеленген тұжырым қабілеті&quot; керектігін, сол арқылы істің әділетті, не әділетсіз екенін анық ажырата алатын болуын дәріптеді. Аристотель  дамытылған жақсы әдет пен дағды жақсы адамды, жақсы ұлтты, жақсы мемлекетті, жақсы адамзатты қалыптастырады. Ал, &quot;Алтын арқау&quot; ережесіне жаттығу адамды сау, көңілді, белсенді, бақытты етеді.

=== Софистерден өзгешелігі ===
Аристотельдің этикасы алғашқы грек этикасын негіз етеді, әсіресе ұстазы [[Платон]]ның, оның ұстазы [[Сократ]]тың идеяларына мұрагерлік еткен. Сократ еш кітап қалдырмағаны белгілі. Платон жазған диалогтар жалпы көпшілікке бағытталған. Ал, Аристотель болса аз санды ғұлама-ғалым-оқымыстылар ғана түсінуі мүмкін ғылыми теориялық, логикалық пайымы күшті еңбектер жазды. Платонға ұқсамайтыны, Аристотель өзінің жалпы көзғарастарына қарата кесіп-пішіп айтудан сақтанды, қатып-семіп тұрып алмады, этика мәселесінде де дәл, дұрыс болуға тым күшеп кетпеді. Дегенмен олардың бірбүтін идеясы негізінен өзара сай келеді.

Сократ тұңғыш рет этикаға гректер назарын аударған ойшыл. Бұл оның әсіресе софистермен пікірталасы барысында еріксіз мән берген тақырыбы болса керек. Ол кезде шешендік [[риторика]], [[мораль]]дық [[релятивизм]] (салыстырмалы), дәстүрлі [[Афина]] дәстүріндегі Құдайға сенімге қарсы түрлі пікір айту дәстүрі күшейіп кеткен болатын. Софистер өз қоғамдарының қазығын шайқалтарлық көптеген мәселелерді көтерді, бірақ оған тұшымды жауап бере алмады.
[[Сурет:The School of Aristotle (The Lyceum) (7263536048).jpg|thumb|right|200px|Аристотель мектебі, Миезе, Солтүстік Македония]]
Сократ, Платон, Аристотель үштігі ұстанымы айқын этикалық жүйе құрды: адам ізгілікке талпыну арқылы бақытты және баяшат бола алады. Олар ізгілікті үйрету, жетелеу, тәрбиелеу арқылы жетілдіріп, этиканы ақылмен байытуға болады деп есептеді. Өйткені, оларша болғанда Ізгілік ақылды болудың негізгі мақсаты есептеледі. Бұл [[Протагор]], [[Горгий]] бастаған ықпалды софистерден өзгешеленді. Софистер болса, ұқсамаған іс, ұқсамаған қоғамға, ұқсамаған адамға байланысты этика да ұқсамайды дегенге мән берді. БҰл екі күштің (ұстанымның) таласы бүгігі заманда да ашық және жасырын жалғасып жатыр.

Сократ, Платон, Аристотельдердің этикасындағы айырмашылық тек түсіндіру мен жетілдіруде ғана жатқаны байқалады. Әсіресе Сократ пен Платон &quot;ізгілікті білген адам ізгі тұрмыс кешіреді, ізгілікті білмеген пасық тұрмыс кешіреді&quot; дегенді дәріптеді. Аристотель болса, (кейінгілердің көбі бұл көзғараспен келісті) көптеген адамдар өз ісінің жаман екенін біледі, бірақ еркі әлсіз болғандықтан ағымға ілесіп, жамандықтан шыға алмай жүре береді деді. Платон өлшемді этиканы: парасатты, батыл, ұқыпты, әділетшіл этиканы тізіп көрсетті және дәріптеді. Ал, Аристотельдің тізіп көрсеткен ізгілік белгілері бұдан әлдеқайда көп, және ауқымды. сондай-ақ оған салсаңыз, Платонның айтып отырған ізгілігі де (тепе-теңдік сақталмаған жағдайда) пасықтықтың бір түрі болуы әбден мүмкін.

Аристотельдің этикалық көзқарасы оның адам жөніндегі ұғымына негізделген. Этикалық идеялар тек қоғамда ғана іске асырылып отырады. Платонның адамды сезімнен тыс Идея әлеміне тәуелді деп санауына қарсы шығып, Аристотель адамға белсенділіктің тән екендігін атап көрсетеді. Стагиралықтың пікірінше, мемлекет азаматы нақты сезімдері басылып, жаншылған жағдайда емес, қайта жер бетіндегі қасиеттіліктер мен “сыртқы игіліктерді” игеруіне сонымен бірге адамгершілік пен ғылымға деген ынта-жігерінің дамуына сай қалыптасады. Аристотель өз ілімінде адамгершілік пен этиканы адамдардың маңызды сипаттымасы деп таниды.

[[Саясаттану]] кітабында ол былай деп жазады: {{Дәйексөз|Мейірбандық пен зұлымдық, әділеттілік пен әділетсіздік, т.б. отбасы мен мемлекеттің негізін қалайтын  ұғымдарды сезім тұрғысынан қабылдау адамның ғана қолынан келеді}}.

Философ адамгершіліктің көзі енжарлық пен дәрменсіздікте емес, керісінше белсенделік пен жасампаздықта деп дұрыс анықтады. Адамның әділетті, жігерлі болуы оның игілікті ісімен тығыз байланысты екені туралы жүйелі дәлелдер келтірді.

== Саясаттану ==
Аристотельдің энциклопедиялық ілімінде оның қоғамдық-саяси көзқарастары елеулі орын алады.  Ол жеке адамның этикасымен шектелмей, өз зерттеуін мемлекетті, қала мемлекетін (полис) және қоғамдық өмірді тануға кеңейтті. Ол этика мен саясаттың ара жігін тұңғыш рет анық ажыратқан адам болып есептеледі. Бұл тұрғыда «Саясаттану», «Никомах этикасы» т. б. шығармаларын айырықша атап көрсеткен жөн.

=== Мемлекеттің мақсаты ===
Аристотель гректердің және басқада мемлекеттердің өмірі мен қоғамын суреттейтін көптеген материалдарды жинап, бір жүйеге келтірді және олардан бағалы қорытындылар шығара білді. Аристотель «Саясаттану» кітабында мемлекеттің, отбасының шығу төркініне назар аударады. Оның пікірінше, мемлекет пайда болуына ең алдымен адамдардың бірігіп жұмыс жасауы, ұйымдасып жекелік әлсіздікті жеңу жігері себеп болған. Яғни, Аристотель мемлекеттің шығуын адамзаттық өмірдің табиғи даму талабы туғызды деп түсіндірді. Адамдардың басқа хайуанаттардан айырмашылығы — ой еңбегімен шұғылдануында болғандықтан және ұйымдасудың жаңа әдісін пайдаланғандықтан адам қоғамасып, ел болып өмір сүру деңгейіне міндетті түрде көтеріледі.
[[Сурет:Aristotle Theophrastus Strato Lebiedzki Rahl.jpg|thumb|right|200px|Аристотель, Теофраст және Лампкастық Стратон, (Афина унивреситеті - National and Kapodistrian University of Athens)]]
«Саясаттану» еңбегінде Аристотель ең алдымен мемлекеттің түпкі мәнін анықтаудан бастайды. Оның түсінуінше басқа қоғамдық ұйымдасу формаларынан мемлекеттің өзгешелігі — ол өз мүшелерінің бақыты үшін, игілікті өмірі үшін құрылады. Шаруашылықтың, басқа да бір істердің пайда әкелуі үшін ұйымдасу, одақтасулар бола береді, олар, бірақ, ұзақ әрі мәңгілік өмір үшін құрылмайды. Мемлекет басқа бір себептерден жоғалып кетуі мүмкін, бірақ құрылу мақсаты жағынан тек бақытты, қуанышты өмір үшін құрылады. Яғни, мемлекеттік тұтастықтың бақыты адамдардың бақыты бола алмайды дейтін Платонның қағидасына Аристотель түбегейлі түрде қарсы.

Мемлекет тек адамдар үшін. Бірақ адамдардың өзі, Аристотельдің ойынша, табиғи туа бітісінен әр түрлі. Біреулер табиғи бітісінен басқаруға қабілетті, екінші біреулер табиғатынан басқалардың билігінде болуға жаралған. Ондайлар тек құлдар. Құлдар пайымдау қабілетіне қатысы бар, бұйрықты түсіне алады, бірақ өз бетінше пайымдай алмайды. Құлдар тірі құралдар. Мемлекетті құрушы адамдарды Аристотель азаматтар деп атайды. Ерте дәуірде азамат ұғымын алғаш өзінше айқын анықтаған Аристотель деп айтуға болады. [[Құлдар]], басқа тайпалардан келіп қоныстанғандар, жасы 18-ге жетпегендер, әйелдер азаматтарға жатпайды. Осы соңғысы, мысалы, [[Перикл]]дің пікіріне қайшы. Периклден шығармалар қалмағанмен оның [[Афина]]да кіргізген заңдары мен тәртіптері хақында көптеген куәліктер бар, және ол тәртіптер Аристотель кезінен екі ғасырдай бұрын енгізілген болатын. Кейбіреулер, мысалы Хуан Гинес Сепулведа (''Juan Gines de Sepulveda'') Аристотельдің &quot;құлдардың тума құл&quot; идеясын пайдаланып, [[Еуропа]]лықтардың [[Үндістер]]ге жасаған зорлығы мен үстемдігін ақтауға тырысқан болатын.

=== Мемлекеттің басқару формасы ===
[[Сурет:Aristotle-constitutions-2.png|thumb|right|200px|Аристотель: мемлекеттік басқару формасы (ағылшынша)]]
Платон мен Аристотельді жақын ететін тағы бір нәрсе – олар мемлекеттің сол кездегі негізгі төрт формасын көрсеткен: патшалық, аристократиялық, олигархтық, демократиялық. Гректердің сол кездегі әрбір қаласы (полис) жеке мемлекет болып тұрғандықтан осындай ұсақ мемлекеттің азаматтарын түгел шақырып, халық жиналысын өткізуге болатын. Заңдық сипаттағы шешімдерді, басқа да мәселелерді халық жиналысы шешетін (демократиялық құрылымдарда). Бірақ мемлекеттің формалары өзгеріп, ауысып тұрған және өзінің түпкі мәнінен алыстап кетіп отырған. Мысалы, патшалық билік көбіне — [[тирания]]ға, [[аристократия]]лық — [[олигархия]]лыққа және керісінше, [[демократия]]лық — олигархиялыққа немесе кейде — тиранияға ауысып кетіп отырған. Платон да, Аристотель де мемлекеттің осы төрт формаларын оның түпкі мәнінен ауытқыған деп есептеген, бірақ сол түпкі мәнді олар әртүрлі түсінді.

Аристотельдің айтуынша мемлекеттің басқару формасы оған кіретін әлеуметтік топтардың сандық т. б. арасалмағына байланысты. Қарапайым кедей топтар көпшілікті құраса, оларда көбінесе демократияға бейімділік басым болады. Ауқатты топтар біршама үлкен топты құраса, көпшілік болмаса да ықпалына сай олигархиялық сипаттағы форма орнайды, т. с. с. Бірақ, басқарудың қандай формасы болмасын ондағы топтардың мүдделері қорғалып, белгілі бір үйлесімдікте болуы тиіс. Онсыз мемлекетте тұрақтылық болмайды. Мемлекет үйлесімдікке құрылатындықтан, онда үстемдік болмауы тиіс. Өмірде үстемдік болып жатады, сондықтан да ондай мемлекетте тұрақтылық жоқ. ''Орта деңгейдегі ауқаттылар көпшілікті құраса, сондай мемлекет орнықтылау келеді.'' Аристотель мемлекетінің әртүрлі формаларына айырықша назар аударды. Ол Ұстазы Платон секілді демкратияны жамандаған жоқ. Бірақ тым қолдаған да жоқ. Ол мемлекет басқарудың дұрыс түрлері және бұрыс түрлері дегенді ажыратты және басқаруда дұрыс түрлерді өзара байланыстырып, ұштастыру керек деп есептеді.

Сол кездегі өмірде бар мемлекет формалары оның түпкі мәніне сай болмағандықтан Аристотель өзі полития деп атаған басқару формасын ұсынды. Ол — демократиялық жағы басым демократия мен олигархияның ұштасқан түрі. Біздің түсінуімізше мемлекеттің түпкі мәні де, содан шығатын басқару формалары да жалпы алғанда барлық мәдениеттер мен өркениеттер үшін бірдей. Тек кейбір жергілікті өзгешеліктері болды. Платон, әсіресе Аристотель талдаған формалар, кейінгі дәуірлерде де жалпы алғанда сақталды. Мысалы бүкіл Орта ғасырларда Шығыс болсын, Батыс болсын орнаған [[автократия]]лық, [[тоталитаризм|тоталитар]]лық формалардың жалпы түпкі сипаты бірдей, тек көріну формаларында өзгешеліктер бар. Демократиялық жүйелерде де сондай. Әртүрлі тұрғыдан болса да, Платон да, Аристотельде де [[тирания]]лық форманы ең жарамсыз түр деп қараған. Өйткені онда [[тиран]] тек өзінің өзімшілдігімен ғана билейді. Сол негізгі формалар қазіргі дүниеде де бар деп ойлаймыз.
[[Сурет:Laurentius de Voltolina 001.jpg|thumb|left|250px|XIVғасыр университеттеріндегі Аристотель ілімі туралы дәрісхана]]

=== Адамның саяси сипаты ===
Аристотель тұңғыш рет жүйелі тәртіпке құрылған &quot;[[полис]]&quot; ұғымын еңгізді&lt;ref&gt;{{cite book
| last =Ebenstein
| first =Alan
| authorlink =
| coauthors =William Ebenstein
| title =Introduction to Political Thinkers
| publisher =Wadsworth Group
| date =2002
| location =
| pages =59
| url =
| doi =
| id =  }}&lt;/ref&gt;. Полис табиғи ортақтастық және ол [[әулет]]тен, ал әулет жеке адамнан маңызды. Яғни, &quot;қалыптасуы кейін болғандардың маңызы артығырақ болады&quot; (1253a19-24). Оның &quot;Табиғаты бойынша адам саяси жануар&quot; (''Men is by nature a political animal'') деген әйгілі нақылы бүгінге дейін кең тараған. Аристотель саясатты механикалық емес, биологиялық бүтіндік ретінде елестеткені байқалады және оның әр бөлігі бүтіндік үшін пайдасыз жұмыс жасамауға тиіс&lt;ref&gt;{{cite book | last =Ebenstein | first =Alan |author-link=Alan O. Ebenstein| author2=William Ebenstein | title =Introduction to Political Thinkers | publisher =Wadsworth Group | year =2002 | page =59}}&lt;/ref&gt;.

Аристотель бойынша адамдар &quot;өлтірілуден қорқып&quot;, &quot;қиындықтан жалығып&quot; табиғи күйін тастайды, саясиланады&lt;ref&gt;For a different reading of social and economic processes in the ''Nicomachean Ethics'' and ''Politics'' see Polanyi, K. (1957) &quot;Aristotle Discovers the Economy&quot; in ''Primitive, Archaic and Modern Economies: Essays of Karl Polanyi'' ed. G. Dalton, Boston 1971, 78–115&lt;/ref&gt;. Егер адам саяси өмірден, әлеуметтік тұрмыстан оқшау қалып қалса, онда ол тағы хайуанға айналып кетуі әбден мүмкін.

Аристотель мемлекеттің түпкі метафизикалық негізін бүтіннің өз бөліктеріне үстемдігінен көрді. Аристотель үшін де мемлекеттік құрылым бүтіндік, ал адамдар — соған кіретін азаматтар — бөліктер&lt;ref&gt;МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ОНЫҢ БАСҚАРУ ФОРМАЛАРЫНЫҢ ДАМУ ПРОБЛЕМАСЫ ЖАЙЫНДА, Қажымұрат Әбішев, http://e-history.kz/media/upload/72/2013/09/05/f936d22c8af5e1698ab33ea470fb8c48.pdf&lt;/ref&gt;.

Назар аударуға тиістісі, Аристотель мемлекетті [[Томас Гоббс]] айтқандай &quot;қоғамдық келісімнің&quot; емес, немесе, [[Никколо Макиавелли|Макиавелли]] айтқандай &quot;елдік саяси мүдденің&quot; емес, &quot;одақтасу&quot; деп түсінді. Мемлекет әділетсіздік жасамайды деуге болмайды, экономикалық мүдде де бірден-бір маңызды іс болып кетпейді, ең бастысы мемлекет халқына жақсы тұрмыс кешірту үшін, ұлы мақсаттарды іске асыру үшін құрылады деп есептеді. {{Дәйексөз|Саяси одақтастық құрметтелуі керек, ол тек бірігіп өмір сүруі үшін ғана емес, маңыздысы ұлы істерді тындыру үшін болады}}{{Дәйексөз|Мемлекет дегеніміз адамдардың пайдалы игіліктер үшін бірігуі}}

=== Орта тап ===
Аристотель [[орта тап]]қа айырықша мән берді. Ұлы ұстаздың пікірінше, ең бай адамдар өз байлығын көбейту мен қорғаудан басқаға артықша назар аудармайды, прогресске алып бармайды. Сондықтан ең бай адамдардан қоғамдық игілік пен бақытқа пайда аз болады. Ал, Ең кедейлердің санасы да, ісі де қара басынан аса алмайды. Олардың мүддесіне айырықша мән беру елдің шегіншектеп тұрып қалуын туғызады. Ендеше, ел үшін ең маңызды топ ол Орта Тап. Орта тап бір мемлекеттің орташа тұрғыны, олар кедей деуге болмайды, өзінідік кірісі, белгілі жұмысы, қоғамдық белсенділігі бар, ізденгіш, түрлі салада жұмыс жасайды. Оларды бай деуге де болмайды, олардың кірісі соншылық керемет жоғары болмайды. Сондықтан олар байлыққа, бақытқа талпынып көп жұмыстар істейді, жаңа идеялар туғызады, жаңа бастамалар жасайды. Мемлекет өз құрылу мақсаты бойынша осы орта таптың мүддесіне айырықша көңіл бөлу керек. Бұл идеясы бүгінгі мемлекеттер үшін де айырықша маңызға ие.

=== Географиялық детерминизм ===
Сондай-ақ Аристотель мемлекеттердің [[география]]лық жайласуы, [[климат]]ы, суы, жемек-ішпегі секілді табиғи алғы шарттар ондағы адамдардың талғамына, мемлекеттік режимнің ерекшелігіне айырықша әсер ететіні туралы бірегей тұжырымдарын түрлі мысалдармен көрсетті. Әсіресе суық өңірдегілер мен ыстық, дымқыл өңірлердегі халықтарды салыстыра келіп, Аристотель қоңырсалқын өңірде даму біршама жақсы болатынын да тілге тиек етті. Аристотель тіпті суық өңір мен ыстық өңірдегі адамдардың психологиясына талдау жасап, олардың жауынгерлігі мен бейбітшілігінің себебін де тапқандай болды.

== Ықпалы ==
=== Беделі ===
{| class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;float: right; margin-left: 1em; margin-right: 1em; font-size: 100%; background:#74992e; color:white; width:60em; max-width: 50%;&quot; cellspacing=&quot;7&quot;
| style=&quot;text-align: left;&quot; |&quot;'''Егер әр машина өздерінің бөлшектерін жасап, адамзат бұйырған жобаға сай жұмыс жасаса, ... егер тоқыма ұршығы өздігінен ары-бері ұшып-қонып қозғалса, күй ішектері өздері шертіліп, адамдардың қол еңбегінің қажеті қалмаса, онда жұмыста жұмысшыны басқарудың қажеті қалмайды, құл иесі де құлдарға бұйрық беріп жатпайды.'''&quot; &lt;ref&gt;{{cite book |last= Durant |first=Will |coauthors= |title=The Story of Philosophy |year=1926 (2006) |publisher=Simon &amp; Schuster, Inc. |location=United States |isbn=9780671739164 |pages= 82}}&lt;/ref&gt;
|-
| style=&quot;text-align: left;&quot; | '''''Аристотельдің болашақты болжауы'''''
|}
Аристотель қалдырған шығармашылық мұра ежелгі заманнан жеткен ең толық, ең ықпалды филсофиялық-ғылыми жүйе есептеледі.&lt;ref&gt;{{cite book |last= Durant |first=Will |coauthors= |title=The Story of Philosophy |year=1926 (2006) |publisher=Simon &amp; Schuster, Inc. |location=United States |isbn=9780671739164 |pages= 92}}&lt;/ref&gt; Оны ''Ғылымның атасы'' деуге де, &quot;Бірінші ұстаз&quot; деп атауға да жеткілікті негіз бар. Тіпті ол 2000 жыл бұрын болашақта жер бетінде [[Өнеркәсіп төңкерісі]] болатынын болжап кеткендей.

&lt;poem&gt;Орта ғасырдағы ағылшын ақыны Geoffrey Chaucer өз студенті туралы:
          &quot;Қара және қызыл мұқабасы жалтырап,
            Жатады оның төсегінде тығылып,
            20 шақты Аристотель кітабы.&quot; - деп жырлайды.&lt;ref&gt;Geoffrey Chaucer, ''[[The Canterbury Tales]]'', Prologue, lines 295–295&lt;/ref&gt;&lt;/poem&gt;

&lt;poem&gt;Ренессанс дәуіріндегі Италия ақыны Данте Аристотельді тозақтың бірінші қабатына орналастырады:
           &quot;Көзім түсті түрлі өнер адамына,
           Философия шарбағында,
           Құрметім мен таңырқауым асқынды,
           Платон мен, сосын тағы Сократ  
           Бір біріне өте жақын  тұр екен.&quot;&lt;ref&gt;''vidi 'l maestro di color che sanno''
''seder tra filosofica famiglia.''&lt;br&gt;
''Tutti lo miran, tutti onor li fanno'':&lt;br&gt;
''quivi vid'ïo Socrate e Platone''&lt;br&gt;
''che 'nnanzi a li altri più presso li stanno;''&lt;br&gt; Dante, ''L'Inferno'' (Hell), Canto IV. Lines 131–135&lt;/ref&gt;&lt;/poem&gt;

Немістің әйгілі философы [[Фридрих Ницше]] өз идеялары түгелге жуық Аристотельден келген деп есептеген болатын.&lt;ref&gt;{{cite book |last= Durant |first=Will |coauthors= |title=The Story of Philosophy |year=1926 (2006) |publisher=Simon &amp; Schuster, Inc. |location=United States |isbn=9780671739164 |pages= 86 fn}}&lt;/ref&gt; Тағы бір неміс ойшылы [[Мартин Хайдеггер]] өзінің әйгілі «Болмыс және Уақыт» кітабында Аристотельдің төрт себеп ілімін жете талдайды. Аристотельдің этикасы мен мораль ережесі қазіргі заман ойшылдарының (мысалы: Айн Рэнди) назарын қайта аударуда.

=== Беделінің салқыны ===
Аристотель беделінің зор болғаны сонша, ғалымдар арасында оған көзсіз сену де белең алған екен. Жоғарыда Галилейдің Аристотельдің қателігін қалай ашып бергені айтылды. Мұнда тағы мынадай әңгіме бар:

Аристотель шығармаларының бірінде шыбынның сегіз аяғы бар деп жазыпты. Екі мың жылға таяу уақыт ғалымдар бұған күмәнсіз сеніп келген. Бірде жалғыз шыбын маза бермеген соң ғалымдардың бірі оны қағып түсіреді де, әзілдеп аяғын санайды. Сөйтсе шыбында не бары алты аяқ бар екен. Осыншама уақыт өткенше мұны тексеру неге ойға келмеген. Біріншіден, оған кінәлі Аристотельдің беделі болса, екіншіден ұлы ғалымның бұл пікірінің тым қарапайымдылығы болса керек.

== Ұстазы және шәкірттері ==
Аристотель 20 жасында Платон академиясында тәлім алады. Ол өте сұңғыла, бірақ басқаларды сөзбен мысқылдағанды ұнататын даукестеу адам болған. Ол біртіндеп Платонның өзіне қарсы шығып, онымен сөз жарыстыра берген соң Платон оны &quot;күшік&quot; деп атапты, гректерде &quot;сүтке тойған күшік иесін қабады&quot; деген мақалына сай, Аристотель білімге тойып алып, мені қауып жатыр деген мағынада. Аристотель бұл [[қайшылық]] туралы былай деп жауап қайырған көрінеді:
{{Дәйексөз|Мен ұстазым Платонды құрметтеймін. Бірақ ақиқатты одан артық құрметтеймін}}
[[Сурет:Alexander and Aristotle.jpg|thumb|right|200px|Charles Laplante: &quot;Аристотель бала Ескендірге сабақ беруде&quot;, 1866, Чарльз Лапланте]]
Аристотель [[Платон]]ды өмірден идеяны жоғары қойғаны, нақты өмір оның көлеңкесі дегені үшін қатты сынға алады. Бірақ, Аристотель түр мен мазмұн арақатынасын зерттеп, алғашқыны түрге берген. Мәселен, кірпіш — түр, ал сол кірпіштің негізі болып, қалыпқа құйылған материал (батпақ) — материя, яғни мазмұн деп қарады.
 
[[Ескендір Зұлқарнайын]] Аристотельдің шәкірті ретінде оған ескерткіш орнатып, былай деп жазыпты: “Бұл ескерткішті Никомахұлы данышпан Аристогтельге құдіретті Ескендір арнайды”. Сондай-ақ Ескендірдің: &quot;егер мен патшаның баласы болмағанымда сөзсіз философ болар едім&quot; дегені Аристотельдің даналығына айырықша тәнті болғанынан болса керек. Ескендір Аристотелге [[Афина]]ның Ликейінде сол замандағы зерттеу орталығын құруына көмек етіп, оның қасында сол заманның ғалымдары жұмыла зерттеу жұмыстарын жасауына мүмкіндік жасаған. Ол өзі жаулап алған елдерінде әлдебір ерекше зат болса, хайуанат түрі, жеміс, кез келген мәдени мұра, жазба шығарма болса Аристотельдің зерттеуіне жіберіп беріп отырған.
[[Сурет:Rembrandt Harmensz. van Rijn 038-crop.jpg|thumb|left|200px|Философиялық толғаныс, Рембрандт сызған.]]
Аристотельдің ілімін дамытып, шығыс пен батыста қайта дәріптеліп, мән берілуіне ұлы шәкірттерінің бірі (Аристотель жолын қуушыларды [[Перипатетик]] деп атайды) [[Отырар]]дағы түрік-қыпшақ ұлысы әулетінен шыққан ұлы жерлесіміз — [[Әбу Насыр Әл-Фараби]] болды. Аристотель қазіргі ғылым деп жүргеніміздің көпшілігінің негізін қалап, олардың нені зерттейтініне дейін жүйелі нұсқау жасап, алғашқы оқулығын жазып кеткендіктен, ғылымның атасы ретінде &quot;І ұстаз&quot; деп қастерленсе, Ғылымдарды екінші рет қайта түрлерге бөліп, көптеген жаңа ғылым түрлерін айқындап, Аристотель қалдырған даналық жолымен жүрген Әл-Фарабиді &quot;ІІ ұстаз&quot;  деп атайды.

Аристотельдің философиясы орта ғасыр мен жаңа дәуірде қазіргі батыс философиясында талқылауға түсті, әр кезеңде ойшылдар өзінше түсінуге және өзінше түсіндіруге тырысты. Алайда оның мұралары адамзаттың ақыл-ойына өлмес азық бола береді, тың мағынада үздіксіз қайта оқыла береді.

== Кітаптарының сақталуы мен жоғалуы ==
[[Сурет:Aristotle 1.jpg|thumb|right|150px|Аристотель]]
Аристотель көптеген мақалалар мен диалогтар жазса да ([[Цицерон]] оны &quot;Алтын өзен&quot; деп сипаттаған&lt;ref&gt;{{cite web
| last =Cicero
| first =Marcus Tullius
| authorlink =
| coauthors =
| title =&quot;flumen orationis aureum fundens Aristoteles&quot;
| work =Acadmeica
| publisher =
| date =106BC-43BC
| url =http://www2.cddc.vt.edu/gutenberg/1/4/9/7/14970/14970-h/14970-h.htm#BkII_119
| format =
| doi =
| accessdate =25-Jan-2007 }}&lt;/ref&gt;) көбі бүгінге дейін жетпеді, ал жеткендерінің растығы да түрлі күмән туғызады. Аристотель кітаптары бірде жоғалып, бірде табылып отырған көрінеді. Қазіргі бары оның шығармаларының 5 тен 1 бөлігі ғана екен.&lt;ref&gt;{{cite book
 | author= Ammonius
 | year= 1991
 | title= On Aristotle's Categories
 | location= Ithaca, NY
 | publisher= Cornell University Press
 | isbn= 0-8014-2688-X
}} p. 15&lt;/ref&gt;.

Аристотель кітаптарының тағдырын [[Страбон]] өзінің «География» және «Плутархтың ғұмырбаяны» еңбектерінде айтады. Оның айтуынша, Аристотель қайтыс болған соң оның еңбектерінің әуелнұсқасы Теофрастқа тапсырылған. Кейін әуелнұсқа оның шәкірті Нелейге (''Neleus'') тапсырылады. Нелей оны Афинадан алып шығып Скепсиске (''Scepsis'') апарады. Нелей өлген соң оның ұрпағы әуелнұсқаны жертөлеге қояды. Бірақ, жертөледе Аристотельдің жазбасы шіри бастайды. Әуелнұсқа б. з. д. І-ші ғасырда ғана Теостан (''Teos'') келген сақтаушы Апелликонға (''Apellicon'') ұшырап, Апелликон оны сатып алып Афинаға қайта алып барады. Осы айтылымда Апелликонның жертөледе шіріген кейбір жазбаларды қалпына келтіруге, өзгертуге тырысқаны туралы да айтылады. Бірақ әріпте көптеген қате жіберген көрінеді. 
[[Сурет:Sulla Glyptothek Munich 309.jpg|thumb|left|150px|Сулла]]
Б. з. д. 86-шы жылы Сулла (''Lucius Cornelius Sulla'') Афинаны басып алады және ол Апелликон сақтаған әуелнұсқаны Римге апарады. Сөйтіп б. з. д 60-шы жылы грамматик, хаткер Амисус (''Tyrannion of Amisus'') жағынан кітап болып басылады. Кейін перипатетик (Peripatetic) философ Андроник (''Andronicus'') жағынан да кітап болып басылып шығады&lt;ref&gt;Ancient Rome: from the early Republic to the assassination of Julius Caesar – Page 513, Matthew Dillon, Lynda Garland&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;The Encyclopedia Americana, Volume 22 – Page 131, Grolier Incorporated – Juvenile Nonfiction&lt;/ref&gt;.
[[Сурет:Bust of Aristotle.jpg|thumb|right|150px|Аритотель бюсті]]
Аристотель кітаптарының тағдыры туралы бұл әңгіме перипатетиктердің б. з. б. ІІІ-ші ғасырдан бастап тез құлдырағанын түсіндіруге, Аристотель еңбектеріндегі білімдердің Афинада кең таралмауын түсіндіруге, сосын Аристотель ілімінің б. з. б І-ші ғасырда кенет қайта құштарлық туғызуын түсіндіруге жарайды.

Бірақ, зерттеуші Карнес Лорд (''Carnes Lord'') оқиғалардың дәл осылай өрбігеніне күмән келтіреді. Оның айтуынша, сонша ұзақ ғасыр сақталған қолжазба шіріген болса, оны Апелликон сыртқы техника арқылы қалпына келтіре алмас еді деп есептейді. Оның дәлелдеп көрсетуінше, Аристотель кітаптары жертөлеге қамалудан бұрын да [[Афина]]да көптеп таралған. Сосын, Аристотель қолжазбасының жариялану мезгілі мен осы айтылған әңгімедегі Андрониктің басып шығарған мезгілі сай келмейді. Ежелгі кітап түрлері туралы деректердегі Аристотель кітаптарының басылып шығу мезгілі де бұл әңгімедегі уақыттан ерте. Карнес Лорд «Саясаттану» қатарлы кітаптардың мазмұны Аристотель ағымының мүшелері жағынан өзгертілсе де, осы шығармасы салыстырмалы түрде бүгінге толық жеткен нұсқа есептеледі дейді&lt;ref&gt;{{cite book
 |last=Lord
 |first=Carnes
 |title=Introduction to the Politics, by Aristotle
 |publisher=[[Chicago University Press]]
 |year=1984
 |location=Chicago
 |page=11
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Anagnostopoulos, G., &quot;Aristotle's Works and Thoughts&quot;, ''A Companion to Aristotle'' (Blackwell Publishing, 2009), p. 16.  See also, Barnes, J., &quot;Life and Work&quot;, ''The Cambridge Companion to Aristotle'' (Cambridge University Press, 1995), pp.&amp;nbsp;10–15.&lt;/ref&gt;.
[[Сурет:Al-Farabi.jpg|thumb|right|150px|Екінші ұстаз — Әл-Фараби]]
Римдік кезең ақырласқан соң, Аристотель кітаптары батыста екінші реткі жоғалу мезгілін бастан кешіреді. [[Идеология]]сы [[Католик шіркеуі]] үстемдігіне түгелдей бағынышты болған батыс Еуропа көне Гректердің философиясы мен ғылыми жетістіктеріне, Аристотель секілді ғұламаларға өте суық қарады. Тіпті олардың ізін жалғастырып, даналық пен ғылымға ден қоюшыларды &quot;азғындар&quot;, &quot;дін сатқындары&quot;, &quot;күнәһарлар&quot; ретінде қатал жазалаудан, тіпті тірідей отқа өртеуден тайынған жоқ. Бірақ, бұл рет шығыстағы Араб, Парсы, Түркі мұсылмандарынан шыққан оқымысты ойшылдар Аристотель шығармаларын сақтап қалды және оны зерттеуді жалғастырды. Әсіресе, [[Әбу Жүсіп Әл-Кинди|Әл-Кинди]], [[Әбу Насыр Әл-Фараби|Әл-Фараби]], [[Ибн Сина]], [[Ибн Рушд]] қатарлы ғұламалар Аристотель кітаптарын тіке зерттеп, кейінгі шығыс-батыс мәдениетіне ықпал еткен көптеген трактаттар жазып қалдырды. Аристотель кітаптары [[Мұсылмандардың Фалсафа қозғалысы]]ның негізгі тірек нүктесі болды.

Мұсылмандық философия қозғалысының әсері батысқа жеткенде Кремондық аудармашы  Жерар (Gerard of Cremona) Аристотель кітаптарын аудара бастады. Мербекелік Уильям да біраз кітаптарды латын тіліне аударды. Құдайдың бар екеніне әйгілі бес дәлел келтірген әйгілі [[Томас Аквинат]] өзінің теологиялық кітаптарын жазған кезде осы Мербекелік Уильямның аудармаларын оқыған екен. Сөйтіп ары қарай Аристотельге деген құштарлық батыста қайта өршіп, Еуропа Аристотель шығармаларымен сусындай бастайды.

[[Әл-Фараби]]дің ұстазы Аристотельдің қазақ тілінде кезекте &quot;[[Метафизика (Аристотель)|Менатфизика]]&quot; кітабының 12 кітабы, «[[Үлкен этика (Аристотель)|Үлкен этика]]», «[[Саясаттану (Аристотель)|Саясаттану]]» деген еңбектері толық аударылып, Мәдени Мұра бағдарламасы бойынша жеке кітап етіп басылып шықты. Сарапшы М.Сәбит, аударғандар Қ. Ә. Әбішев, А. Сағиқызы, Т. Рысқалиев, Ә. Қодар&lt;ref&gt;Әлемдік философиялық мұра: Аристотель филсофиясы, Жиырма томдық. 3-том. Алматы, Жазушы, 2005. 568 бет. Құрастырғандар: Қ.Ә.Әбішев, Т.Ы.Әбжанов, Сарапшы М.Сәбит, Аударғандар: Қ.Ә.Әбішев, А.Сағиқызы, Т.Ырысқалиев, Ә.Қодар&lt;/ref&gt;.

== Аристотель еңбектері ==
=== Еңбектерінің тізімі ===
Аристотельдің еңбектері «Аристотель жинағында» ({{lang-lat|Corpus Aristotelicum}}) бес түрге бөлінген. Төмендегі шығармалар тәртібі [[Оксфорд университеті]] аударған нұсқалардағы ережеге сай жасалған&lt;ref&gt;''The Complete Works of Aristotle'', edited by Jonathan Barnes, 2 vols., Princeton University Press, 1984.&lt;/ref&gt;. Бұлар арасындағының кейбірінің растығына әлі де таластар көп&lt;ref&gt;{{cite book |last= Magee |first=Bryan |authorlink=Bryan Magee |title=The Story of Philosophy |year=2010 |publisher=Dorling Kindersley |page= 34}}&lt;/ref&gt;. Кейбір кітаптарда Аристотельдің бейнесі, кітаптағы ой-пікірлер мен пайдаланатын сөздері ұқсай бермейді&lt;ref&gt;[[Jonathan Barnes]], &quot;Life and Work&quot; in ''The Cambridge Companion to Aristotle'' (1995), p. 12; Aristotle himself: ''Nicomachean Ethics'' 1102a26–27. Aristotle himself never uses the term &quot;esoteric&quot; or &quot;acroamatic&quot;. For other passages where Aristotle speaks of ''exōterikoi logoi'', see [[W. D. Ross]], ''Aristotle's Metaphysics'' (1953), vol. 2, pp. 408–410. Ross defends an interpretation according to which the phrase, at least in Aristotle's own works, usually refers generally to &quot;discussions not peculiar to the [[Peripatetic school]]&quot;, rather than to specific works of Aristotle's own.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/34560/Aristotle |title=Aristotle (Greek philosopher) – Britannica Online Encyclopedia |publisher=Britannica.com |accessdate=26 April 2009| archiveurl= https://web.archive.org/web/20090422103155/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/34560/Aristotle| archivedate= 22 April 2009 | deadurl= no}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book |last= Durant |first=Will |authorlink=Will Durant |title=[[The Story of Philosophy]] |origyear=1926 |year=2006 |publisher=Simon &amp; Schuster, Inc. |location=United States |isbn=978-0-671-73916-4 |page= 92}}&lt;/ref&gt;. Кей шығармасы, мысалы «Афина саясатын» көп санды зерттеушілер Аристотель ағымындағылар Аристотельдің ұйымдастыруымен жазған деп есептейді. Басқалары, мысалы «Рең туралыны» оның шәкірттері жазған болуы мүмкін. Ал кейде Теофраст жазған деген дерек айтылады. Кей шығармасы, мысалы «Өсімдік туралы» деген еңбегін Аристотель атымен басқа біреу жазған болуы да мүмкін. Бұл тізімде оның атына орта ғасырда қосылған астрология (жұлдызнама), магияға (сиқыр) қатысты кітаптар аластатылды. Өйткені ол шығармалар танымал болу үшін ғана Аристотель атына тіркелген&lt;ref&gt;Lynn Thorndike, &quot;Chiromancy in Medieval Latin Manuscripts,&quot; ''Speculum'' 40 (1965), pp. 674–706; Roger A. Pack, &quot;Pseudo-Arisoteles: Chiromantia,&quot; ''Archives d'histoire doctrinale et littéraire du Moyen Âge'' 39 (1972), pp. 289–320; Pack, &quot;A Pseudo-Aristotelian Chiromancy,&quot; ''Archives d'histoire doctrinale et littéraire du Moyen Âge'' 36 (1969), pp. 189–241.&lt;/ref&gt;. Төмендегі тізімде  * белгісі қойылғандары растығы біршама таласты кітаптар есептеледі.

; Логика еңбектері:
{{main|Органон}}
* [[Органон]] - Аристотельдің алты логика жәйлі кітабын қамтиды. Олар:
:# ''Категория туралы'' ({{lang-grc|Κατηγοριῶν}} / {{lang-la|Categoriae}})
:# ''Түсіндіру туралы'' ({{lang-grc|Περὶ ἑρμηνείας}} / {{lang-la|De interpretatione}})
:# ''Алғашқы аналитика туралы'' ( {{lang-grc|ἀναλυτικά πρότερα}} / {{lang-la|Analytica priora}})
:# ''Кейінгі аналитика туралы'' ({{lang-grc|ἀναλυτικά ὑστερα}} / {{lang-la|Analytica posteriora}})
:# ''Топика'' ({{lang-grc|Τοπικῶν}} / {{lang-la|Topica}})
:# ''Софистикалық тойтарыс туралы'' ( {{lang-grc|Περὶ τῶν σοφιστικῶν ἐλέγχων}} / {{lang-la|De sophisticis elenchis}})

; Физика және ғылыми кітаптары
* ''Физика'' ( {{lang-grc|Φυσικὴ ἀκρόασις}} / {{lang-la|Physica}})
* ''Аспан туралы'' ({{lang-grc|Περὶ οὐρανοῦ}} / {{lang-la|De caelo}})
* ''Жаралу мен жойылу туралы'' ({{lang-grc|Περὶ γενέσεως καὶ φθορᾶς}} / {{lang-la|De generatione et corruptione}})
* ''Метеорологика'' (немесе, ''Ауа райы туралы'') ({{lang-grc|Τα μετεωρολογικά}} / {{lang-la|Meteorologica}})
* ''Ғарыш туралы*'' ({{lang-la|De Mundo}}*)
* ''Рух туралы'' ( {{lang-grc|Περὶ ψυχῆς}} / {{lang-la|De anima}})
* ''Табиғат туралы шағын шығармалар'' ( {{lang-la|Parva Naturalia}}) —,7 шағын шығарма
:# ''Түйсік және түйсіну'' ({{lang-grc|Περὶ αἰσθήσεως καὶ αἰσθητῶν}} / {{lang-la|De sensu et sensibilibus}})
:# ''Жады туралы'' ({{lang-grc|Περὶ μνήμης καὶ ἀναμνήσεως}} / {{lang-la|De memoria et reminiscentia}})
:# ''Ұйқы туралы''  ({{lang-grc|Περὶ ὗπνου καὶ ὶγρηγορήσεως}} / {{lang-la|De somno et vigilia}})
:# ''Түс туралы'' ({{lang-grc|Περὶ ἐνυπνίου}} / {{lang-la|De insomniis}})
:# ''Ұйқы сиқыры туралы'' ({{lang-grc|Περὶ τῆς καθ΄ ὕπνον μαντικῆς}} / {{lang-la|De divinatione per somnum}})
:# ''Ғұмырдың ұзын-қысқалығы туралы'' ( {{lang-grc|Περὶ μακροβιότητος καὶ βραχυβιότητος}} / {{lang-la|De longitudine et brevitate vitae}})
:# ''Сәби, қария, тіршілік, өлім және тыныс алу туралы'' ({{lang-grc|Περὶ νεότητος καὶ γήρως καὶ ζωῆς καὶ θανάτου}} / {{lang-la|De juventute et senectute, de vita et morte et de respiratione}})
* ''Тыныс алу'' ({{lang-grc|Περὶ πνεύματος}} / {{lang-la|De spiritu}} *)
* ''Фауна'' (хайуанат шежіресі) ({{lang-grc|Περὶ τὰ ζὼα ἱστορίαι}} / {{lang-la|Historia animalium}})
* ''Хайуандардың бөліктері'' ({{lang-grc|Περὶ ζῴων μορίων}} / {{lang-la|De partibus animalium}})
* ''Хайуанаттар қозғалысы'' ( {{lang-grc|Περὶ ζῴων κινήσεως}} / {{lang-la|De motu animalium}})
* ''Хайуанаттар дамуы'' ({{lang-grc|Περὶ ζῴων πορείας}} / {{lang-la|De incessu animalium}})
* ''Хайуанат тарихы'' ({{lang-grc|Περὶ ζῴων γενέσεως}} / {{lang-la|De generatione animalium}})
* ''Рең туралы'' ( {{lang-grc|Περὶ χρωμάτων}} / {{lang-la|De coloribus}} *)
* ''Есту сезімі туралы'' ({{lang-grc|Περὶ ἀκουστῶν}} / {{lang-la|De audibilibus}} *)
* ''Физиогномика'' немесе ''Келбетін тану'' ({{lang-grc|Φυσιογνωμικά}} / {{lang-la|Physiognomonica}} *)
* ''Өсімдік туралы'' ({{lang-grc|Περὶ φυτών}} / {{lang-la|De plantis}} *)
* ''Ғажайып есту мүшесі'' ({{lang-grc2|Περὶ θαυμάσιων ἀκουσμάτων}} / ''{{lang-la|De mirabilibus auscultationibus}}'' *)
* ''Механика туралы'' ( {{lang-grc2|Μηχανικά}} / ''{{lang-la|Mechanica}}'' *)
* ''Мәселе туралы'' ({{lang-grc2|Προβλήματα}} / ''{{lang-la|Problemata}}'' *)

; Метафизикалық еңбектері
* ''[[Метафизика (Аристотель)|Метафизика]]'' ( {{lang-grc|Μετὰ τὰ φυσικά}} / {{lang-la|Metaphysica}})

; Этика
* ''Никомах этикасы'' ({{lang-grc|Ἠθικὰ Νικομάχεια}} / {{lang-la|Ethica Nicomachea}})
* ''Ұлы этика'' ( {{lang-grc|Ἠθικὰ μεγάλα}} / {{lang-la|Magna moralia}} *)
* ''Еудемия этикасы'' ({{lang-grc|Ἠθικὰ Εὐδήμεια}} / {{lang-la|Ethica Eudemia}})
* ''Ізгілік пен сұрқиялық'' ( {{lang-grc|Περὶ ἀρετῶν καὶ κακιῶν}} / {{lang-la|De virtutibus et vitiis libellus}} *)
* ''Саясат'' ({{lang-grc|Πολιτικά}} /{{lang-la|Politica}})
* ''Афина саясаты'' ( {{lang-grc|Ἀθηναίων πολιτεία}} / {{lang-la|Athenaion Politeia}} *) 
* ''Экономика'' ( {{lang-grc|Οἰκονομικά}} / {{lang-la|Oeconomica}} *)

; Эстетика
* ''Риторика'' ({{lang-grc|Ῥητορικὴ τέχνη}} / {{lang-la|Ars rhetorica}})
* ''Ескендір риторикасы'' ({{lang-grc|Ῥητορικὴ πρὸς Ἀλέξανδρον}} / {{lang-la|Rhetorica ad Alexandrum}} *)
* ''Поэтика'' ({{lang-grc|Περὶ ποιητικῆς}} / {{lang-la|Ars poetica}})

=== Еңбектерінің жинақтары ===
* [http://classics.mit.edu/Browse/index-Aristotle.html Massachusetts Institute of Technology] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110106124653/http://classics.mit.edu/Browse/index-Aristotle.html |date=2011-01-06 }} — Аристотель шығармалары, көбінесе ағылшын тілінде
* [http://remacle.org/bloodwolf/philosophes/Aristote/table.htm P. Remacle’s collection] — Аристотель шығармалары, көбінесе түпнұсқа грек тілінде
* [http://www.gutenberg.org/browse/authors/a#a2747 Project Gutenberg] — Аристотель шығармалары, ағылшын тілінде
* [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/perscoll?.submit=Change&amp;collection=Any&amp;type=text&amp;lang=Any&amp;lookup=Aristotle Tufts University] — Аристотель шығармалары, ағылшын тілінде

== Дереккөздер ==
{{Reflist|2}}

== Сыртқы сілтемелер ==
{{Wikiquote}}
{{Commons}}
* [http://massaget.kz/layfstayl/bilim/negeli-mir/1341/ Аристотель нақыл сөздерінен бірнешеу] {{ref-kk}}
* [http://stanford.library.usyd.edu.au/entries/aristotle-biology Аристотель — Биология (Стенфорд университеті)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150418041654/http://stanford.library.usyd.edu.au/entries/aristotle-biology/ |date=2015-04-18 }} {{ref-en}}
* [http://stanford.library.usyd.edu.au/entries/aristotle-causality/ Аристотель — төрт себеп (Стэнфорд университеті)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130504144942/http://stanford.library.usyd.edu.au/entries/aristotle-causality/ |date=2013-05-04 }} {{ref-en}}
* [http://stanford.library.usyd.edu.au/entries/aristotle-ethics/ Аристотель — Этика (Стэнфорд университеті)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130704055424/http://stanford.library.usyd.edu.au/entries/aristotle-ethics/ |date=2013-07-04 }} {{ref-en}}
* [http://stanford.library.usyd.edu.au/entries/aristotle-logic/ Аристотель — Логика (Стенфорд университеті)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130504144915/http://stanford.library.usyd.edu.au/entries/aristotle-logic/ |date=2013-05-04 }} {{ref-en}}
* [http://stanford.library.usyd.edu.au/entries/aristotle-mathematics/ Аристотель — Математика (Стэнфорд университеті)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130504144947/http://stanford.library.usyd.edu.au/entries/aristotle-mathematics/ |date=2013-05-04 }} {{ref-en}}
* [http://stanford.library.usyd.edu.au/entries/aristotle-metaphysics/ Аристотель — Метафизика (Стенфорд университеті)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130515192110/http://stanford.library.usyd.edu.au/entries/aristotle-metaphysics/ |date=2013-05-15 }} {{ref-en}}
* [http://stanford.library.usyd.edu.au/entries/aristotle-natphil/ Аристотель — Табиғат философиясы (Стенфорд университеті)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130524173013/http://stanford.library.usyd.edu.au/entries/aristotle-natphil/ |date=2013-05-24 }} {{ref-en}}
* [http://stanford.library.usyd.edu.au/entries/aristotle-politics/ Аристотель — Саясаттану (Стенфорд университеті)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130504144925/http://stanford.library.usyd.edu.au/entries/aristotle-politics/ |date=2013-05-04 }} {{ref-en}}
* [http://stanford.library.usyd.edu.au/entries/aristotle-psychology/ Аристотель — Психология (Стенфорд университеті)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130515142517/http://stanford.library.usyd.edu.au/entries/aristotle-psychology/ |date=2013-05-15 }} {{ref-en}}
* [http://stanford.library.usyd.edu.au/entries/aristotle-rhetoric/ Аристотель — Риторика (Стенфорд университеті)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130529223335/http://stanford.library.usyd.edu.au/entries/aristotle-rhetoric/ |date=2013-05-29 }} {{ref-en}}
* [http://www.iep.utm.edu/aristotl/ Аристотель — Интернет Енциклопедиясы] {{ref-en}}
* [http://www.greektexts.com/library/Aristotle/index.html Көне грек ойшылдарының шығармалар жинағы] {{ref-en}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070210021952/http://www.greektexts.com/library/Aristotle/index.html |date=2007-02-10 }}
* [http://www.hs-augsburg.de/~harsch/graeca/Chronologia/S_ante04/Aristoteles/ari_intr.html Аристотель шығармаларының грекше нұсқасы]
* [https://www.youtube.com/watch?v=Qdvwsk4cmG8 Аристотель — (видео)] {{ref-ru}}
* [https://www.youtube.com/watch?v=M_D0qSVMBMk Аристотель — Енциклопедия (видео)] {{ref-ru}}

{{Ежелгі Грекия философиясы}}
{{Жақсы мақала}}

[[Санат:Аристотель]]
[[Санат:Ежелгі грек математиктері]]
[[Санат:Ежелгі грек физиктері]]
[[Санат:Ежелгі грек философтары]]
[[Санат:Грекия философтары]]
[[Санат:Омарташылар]]
[[Санат:Сана философиясы]]
[[Санат:Б. з. д. 384 жылы туғандар]]
[[Санат:Б. з. д. 322 жылы қайтыс болғандар]]
[[Санат:Эстетиктер]]
[[Санат:Ежелгі Грекия биологтары]]
[[Санат:Линнейге дейінгі ботаниктер]]
[[Санат:Ежелгі грек механиктері]]
[[Санат:Орталық Македония аймағында туғандар]]
[[Санат:Халкидада қайтыс болғандар]]
[[Санат:Б. з. д. IV ғасыр астрономдары]]
[[Санат:Б. з. д. IV ғасыр механиктері]]
[[Санат:Перипатетиктер]]
[[Санат:Ойшылдар]]
[[Санат:Б. з. д. IV ғасыр философтары]]
[[Санат:Этика тұлғалары]]
[[Санат:Тіл философтары]]
[[Санат:Аталықтар]]
[[Санат:Саяси философтар]]</text>
      <sha1>ta52rpsyrpvqr6frnl2fwukdyxyheq6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Уақ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>18466</id>
    <revision>
      <id>3400692</id>
      <parentid>3387008</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:31:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>GeniusBM</username>
        <id>158455</id>
      </contributor>
      <comment>Азат жол қостым 🙏</comment>
      <origin>3400692</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18003" sha1="rq9ap7mthm8dr3lof717dtkrsq1jii1" xml:space="preserve">{{уики}}
{{Infobox Kazakh Clan
| атауы             = Уақ
| таңбасы           = Kazakh Tamga 25.svg
| таңба_сипаттамасы = 
| ұраны             = Жаубасар, Бармақ
| шығу_тегі         = 
| жүзі              = [[Орта жүз]]
| бөлімдері         =
| тараулары         = Еренші, Шоға, Сарман, Сарыбағыс, Байназар, Сіргелі
| ақсақалы          = 
| қыстаулары        = Ертістің бойы
| жайлаулары        = 
| торабы            = 
}}
'''Уақ''' тарихы  жайлы барлық тарихшылар бір ауыздан бір шешімге келген. Уақтар академик [[Әлкей Марғұлан]]ның және Қытай қазақтары тарихшысы Нығмет Мыңжандардың айтуынша, Шыңғыс хан кезіндегі Оңғыдтар. Мұны Ш.Уәлиханов атындағы тарихи институтының директоры, бұрын Моңғолия премьер-министрі болған Зардыхан Қиянатұлы &quot;Моңғол үстіртін мекендеген соңғы түркі тайпалары&quot; деген еңбегінде дәлелдеген.   

== Шығу тегі және тарихы ==
'''Уақ''' тайпасының рулары мен аталары жоңғарларды қуып шығу кезеңінде қазақтардың Орталық және Шығыс Қазақстанға қайтып оралуы тұсындағы жалпы ағын бойынша қозғалған. Бастапқыда уақтардың бірнеше қауымы [[Ерейментау жазығы]]на (мысалы, Тұраққопа алқабы) қоныстанған да, басқалары Ертістің оң жағалауына (Арқатау тауы жазығына) кеткен. Ерейментаудан олар Ертістің сол жағалауына, Шар, Ащысу секілді өзендер бойына көшеді. Ертістің оң жағалауында уақтардың біразы жалға: 1 шаңыраққа 40 тиын, 1 ірі қараға 15 тиын, 1 қойға 5 тиын, әрбір шаңырақтың түтін салығына 30 тиын төлепу кабипеттік және әскери жерлерде көшіп жүрген. Жайылым мен учаскелерді жалға алатын ақшасы болмаған кейбір қауымдар Ертістің сол жағалауына, ал басқалары Томск губерниясы мен Алтай таулы округінің жерлеріне кетеді. Мысалы, Жансары руы 1876 жылға дейін Алтай таулы округінің жерінде қыстап жүргенде, өзінің Семей облысына қосылуы себепті Ертіске көшіп келуге мәжбүр болған.

XIX ғасырдың бірінші жартысында уақтар барлық округтерде қоныстанды деуге болады, алайда олар Аягөз, Аманқарағай (Құсмұрын), Баянауыл сыртқы округтері мен Омбы ішкі округінде көп болған. Салық төлемеген болыстар жөнінде жасалған 1841 жылғы ведомость бойынша, ондайлар: Сарман Уақ болысында 3220 адамы, 736 шаңырағы бар 12 ауыл, ал [[Шоға Уақ]] болысында 3999 адамы, 913 шаңырағы бар 14 ауыл болған. Уақтардың екі болысында барлығы 26 ауыл, 1649 шаңырақ, 7219 адам есептелген.

Бұл көшпенділер өздерін Уақтан тараған сегізінші буынбыз деп білетін ағайынды Шоға мен Сарманның ұрпақтары (6кесте). Сібір шебі төңірегінде көшіп жүрген 374 шаңырақ уақтар 7- ші казак полкінің жерінен қуып шығарылып, 1844 жылы Аягөз округінің Уақ болыстарына қосылды. Шоға (6 ауыл, 621 шаңырақ) мен Ергенөкті уақ (5 ауыл, 430 шаңырақ) біріккен бір Уақ болысы Томск губерниясындағы Бийск округінің жерінде, Черемухов және Белокаменный станцияларына жақын жерде көшіп жүрген. Ал олар барлығы 11 ауыл болып, 1051 шаңырақты біріктірген. Баянауыл, Ақмола сыртқы округтеріне қосылған уақтардың көпшілігі Томск және Тобыл губернияларында көшіп жүрген.
1849 жылғы деректер бойынша, 4 әкімшілік ауылдан (384 шаңырақ) тұратын Баянауыл уақтары (ергенекті уақ руының Бидалы атасы 6-кесте) Томск губериниясының Бийск округіндегі Семияр станицасының маңында, Сарбеубел алқабында, сондай-ақ Тобыл губерниясьшың Омбы округінде, Песчаный станциясына жақын маңда көшіп жүрген. 1840 жылғы деректерге қарағанда, ашылмақшы болған Көкпекті округі иелігінде Делбегетеіі тауы мен Жартас алқабынан Шар өзеніне, приказдан солтүстік - батысқа қарай 150 шақырым қашықтықта көшіп жүрген уақтардың 170 шаңырағы болған. Омбы округіндегі казак полктері жерінде көшіп жүргеи уақтар да көп болған.

Мысалы, 5 - ші, 6 - шы казак полктерінің жерінде (Құланды даласы) 665 шаңырақ, Ертістің сол жағалауындағы 10 шақырымдық өңірде, 7 - ші полктің жерінде 909 шаңырақ көшіп жүрген. Ақмола сыртқы округіне қосылған 10 қауымнан тұратын (898 шаңырақ) Шоға Ергенекті уақ (Бидалы, Жансары аталары 6кесте) рулары да округтен тыс жерлерде: Томск губерииясының Бийск округіндегі Лебяжье, Ямышев, Семияр станциялары маңында: Тобыл губерниясының Омбы округіндегі Качиры және Песчаный станциялары аралығында, Черлак станциясының маңында, сондай - ақ 7 - ші казак полкінің жоғарыда аталған станициялары маңында көшіп жүрген. Сібір ведомствосы жерінің батысында, Орынбор ведомствосының жерімен шектес, Аманқарағай уақтары орналасқан.

Уақтардың шағын топтары Кіші жүздің жерінде, Тамды, Қарақобда және Сарықобда өзендерінің бас жағын мекендеген. Өз тайпаластарынан бөлініп қалғаи бұл уақтар Кіші жүз рулары (әлімұлы, байұлы тайпалары) арасында қоныстанған. Бұлар, мұнда не жоңғар шапқыншылығынан кейін қалған немесе өз тайпаластарымен ренжісіп, олардан айырыла көшкен болса керек. Соңғысы жиі болатын құбылыс. Мысалы, Орта жүз тайпалары арасынан өз руластарынан бөлініп, Орта жүз қауымдарына кетіп қалғанына көп болған жағалбайлыларды, тамаларды т. б. жиі кездестіруге болады. Өскемен уезінің жерінде, Бұқтырма өзенінің бас жағында және Аршаты тауының төңірегінде керейлермен бірге уақтардың 68 қожалығы көшіп жүрген.

Семей уезінде уақтардың 5728 қожалығы болған. Төрт болыс пен Қызылқұм болысының бір бөлігі солардан құралған. Олардың орналасқан жерлері Семей қаласынан оңтүстікке қарай Семейтау, Белтерек, Арқалық тауларының жазығы, Ащыкөл өзенінің төңірегі және Ащысу өзенінің бас жағы. Олар Ертістің оң жағалауында уездің 10 шақырымдық өңірін бойлай және одан әрі шығысқа қарай Лебяжье, Черный поселкелері аралығындағы жазыққа орналасқан. 

Ертістің оң жағалауындағы Белағаш даласында қазақтар Кабинеттен, Сібір казак әскерінен жалға алған Қараөзек, Қарағанды т. б. «бос дала» деп аталатын жерлерде тұрды. XVIII ғасырдың аяғында Жалқарағай (Шульба тоғайы) мен Қараөзек (Ремев даласы) ормандары мүлде бос болған. Қыс кезінде бұл жерлерге сол жағалаудан мал айдап әкелініп жүрген. 1780 жылдар шамасында Уақ тайпасынан шыққан Есібар өз руластарымен Жақсы Қараөзекке (Ремев даласы) қоныстанды. Ол кезде бұл қоныстанушылар алым төлемеген.

XIX ғасырдың алғашқы отыз жылдығында Семей округтік приказы жаңа қоныстанушылардан Байуақ болысын құрып, ол 1874 жылы оның аты Белағаш болысы деп өзгертілді. Бұл болыста 1444 қожалық болған, ал оның 25,75 пайызы уақтардың қожалықтары еді. Белағаш даласындағы түрлі тайпалар руларының өздерін &quot;қырық ру&quot; деп атағанын көрсете кету орынды. Павлодар уезінде уақтардың 1399 қожалығы болған. Олар Ертістің оң жағалауындағы 10 шақырымдық өңірден (Крутояр поселкесі Песчаный поселкесі) шығысқа қарай Барабин даласымен шектесіп жатқан көптеген көлдерге дейінгі далаға орналасқан.

Уақтар иелігінің оңтүстік шегі Әжі-Болат-Қарасу көлдері бойымен өткен. Ертіс өңіріне уақтардан негізінен алғанда Бидалы (Ергенекті уақ) тармағының Әжібек, Абырай аталары мен аздаған Шоға руы (6-кесте) қоныстанды. Қазақстанның солтүстігінде, Петропавл уезінде, уақтар Обаған өзенінің шығыс жағалауында, Алабота, Қойбағар, Шалқар, Жарқайың, Шошқалы көлдерінің жазығында, Есіл, Қойбағар, Түнтүгір өзендерінде көшіп жүрген. Ондаған шаңырақ Теке өзені маңында қоныстанған. Петропавл уезінде 221 ауыл (2260 шаруашылық) болған, бұл барлық шаруашылық санының 19,8 пайызы болады. Уезде ергенекті уақ руының қауымдары көбірек те, Шоға руының өкілдері азырақ болған.
== Рулары ==
{{Div col|2}}
* '''Жантелі:'''
# [[Сарман]] (~30%)
# [[Шоға]] (~50%)&lt;ref&gt;https://www.facebook.com/groups/1448374875439057/posts/3439974652945726/?comment_id=3440069689602889&amp;notif_id=1668352067202031&amp;notif_t=group_comment&amp;ref=notif&lt;/ref&gt;
# [[Байназар (ру)|Байназар]]
# [[Еренші]]

* '''Жангелді:'''
# [[Бидалы]]
# [[Баржақы|Баржақсы]]
# [[Жансары]]
# [[Шәйкөз|Шайгөз]]
{{Div col end}}

== Тұлғалар ==
{{Div col|3}}
# [[Тәтіқара]]
# [[Мұқа Әділханұлы (Мұхаметқанапия)]]
# [[Шағырай шешен]]
# [[Темірғали Нұрекенов]]
# [[Ақылбек Сабалұлы]]
# [[Ілияс Ысмайылұлы Молдажанов]]
# [[Амантай Дәулетбеков]]
# [[Махметов Қожахмет]]
# [[Мақатаев Мейман]]
# [[Амангелді Исақов]]
# [[Умышев Әбілжан Умышұлы]]
# [[Кәмшат Байғазықызы Дөненбаева]]
# [[Жәлел Қизатұлы Қизатов]]
# [[Құдайберген Мағзұмұлы Сұрағанов]]
# [[Бармақ Мұхаммедқалиұлы]]
# [[Баян Қасаболатұлы]]
# [[Қайым Мұқамедханов]]
# [[Тінібай Кәукенов]]
# [[Құралай Халекетқызы Ешмұратова]]
# [[Әкежан Мағжанұлы Қажыгелдин]]
# [[Мақсұт Сұлтанұлы Нәрікбаев]]
# [[Бақыт Аманұлы Рақышев]]
# [[Төкен Жұмабайұлы Мұртазин]]
# [[Ғарифолла Есім]] Жансары
# [[Лилия Сәкенқызы Мусина]]
# [[Алмат Жанәбілұлы Тұрсынов]] Еренші
# [[Азамат Жанәбілұлы Тұрсынов]] Еренші
# [[Нұртай Салихұлы Сабильянов]] Шоға
# [[Төлеубай Ыдырысұлы Аманов]] Шоға
# [[Рүстем Қабидоллаұлы Жоламан]]
# [[Қабидолла Досмағанбетұлы Жоламанов]]
# [[Қуандық Досмағанбетұлы Жоламанов ]]
# [[Хасен Қуандықұлы Арғынов]]
# [[Ғайрат Сапарғалиұлы Сапарғалиев]] Шоға
# [[Ораз Баймұратов]]
# [[Өмірзақ Махмұтұлы Сұлтанғазин]] Бидалы
# [[Төкен Бегалыұлы Омаров]]
# [[Раушан Қажықұмарқызы Достанова]]
# [[Тоқмұхамед Сәлменұлы Садықов]]
# [[Есмұханбет Сейдахметұлы Смайылов]]
# [[Тілеухан Бияров]]
# [[Темірғали Оразғалиұлы Есембеков]]
# [[Бақыт Молдатияұлы Нұрғалиев]]
# [[Сайын Молдағалиұлы Борбасов]]
# [[Серікқазы Сыбанбайұлы Қорабай]]
# [[Қалиасқар Жұбанышұлы Тоқышев]]
# [[Нағима Ыдырысқызы Арықова]]
# [[Арынғазы Қайсаханов]]
# [[Аманжол Қалықұлы Қалықов]]
# [[Қайрат Айтмұхамбетұлы Нұрпейісов]]
# [[Валерий Батайұлы Темірбаев]]
# [[Қадыр Қарқабатұлы Бәйкенов]]
# [[Мекеш Жұмабекұлы Утин]]
# [[Әбілқайыр Бақтыбайұлы Сқақов]]
# [[Бәйтен Уәлиханұлы Омаров]]
# [[Гүлжазира Ахметқызы Ахметова (Молодова)]]
# [[Қайым Қабділрашид]]
# [[Балтабек Ерсәлімов]]
# [[Жамалқан Қарабатырқызы]]
# [[Жәркен Бөдешұлы]]
# [[Шахимардан Қайдарұлы Әбілев]]
# [[Оразхан Сәдуақасұлы Кенебаев]]
# [[Әлібек Қаңтарбаев]]
# [[Айжігіт Асанов]]
# [[Ерік Асқаров]]
# [[Серік Сәдуакасұлы Құсанбаев]]
# [[Сайран Балкенұлы Бұқанов]]
# [[Болат Жұмабекұлы Бақауов]]
# [[Мұрат Жетпекұлы Жексенбеков]]
# [[Жәнібек Әлімханұлы]]
# [[Абылайхан Қайратұлы Жүсіпов]]
# [[Дина Жоламан]]
# [[Ыдырыш Мұқашұлы]] ?
# [[Еркебұлан Шәкіртұлы Мырзағалиев]]
{{Div col end}}
{{rodovid|937574}}

== Әдебиет ==

* Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алма-Ата: Казахская энциклопедия, 2006. — Т. 5. — С. 279. — 561 с. — ISBN 9965-9908-5-9.
* Мухамеджан Тынышпаев. Материалы по истории киргиз-казакского народа. — Ташкент: Вост. отд. Казакск. гос. изд., 1925.
* Шакарим Кудайбердиев. Родословная тюрков, киргизов, казахов и ханских династий. / Пер. Бахыта Каирбекова. — Алма-Ата: Жазушы; СП «Дастан», 1990. — ISBN 5-605-00891-9

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Қазақ рулары}}
[[Санат:Шежіре]]</text>
      <sha1>rq9ap7mthm8dr3lof717dtkrsq1jii1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>UTC+5:00</title>
    <ns>0</ns>
    <id>18780</id>
    <revision>
      <id>3400894</id>
      <parentid>3289999</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T08:09:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1nter pares</username>
        <id>146705</id>
      </contributor>
      <origin>3400894</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2735" sha1="pqulso6011z61yrtyxtpr0pneqwz0uz" xml:space="preserve">{{Уақыт белдеуі|Аумақ=UTC+5:00|Сурет=Timezones2008 UTC+5 gray.png|Легенда=|Коды=|жылжыту=+5|Бойлық=75|Қамту=|Жұрты=316 млн|Тығыздық=|Елдер/аумақтар= {{Байрақ|Мальдив Республикасы}}&lt;br&gt;
{{Байрақ|Пәкістан}}&lt;br&gt;
{{Байрақ|Тәжікстан}}&lt;br&gt;
{{Байрақ|Өзбекстан}}&lt;br&gt;
{{Байрақ|Қазақстан}} &lt;br&gt;
{{Байрақ|Түрікменстан}}&lt;br&gt;
{{Байрақ|Ресей}} (бөлігі)&lt;br&gt;
{{байрақ|Францияның оңтүстік және Антарктикалық аймақтары}}&lt;br&gt;
{{Байрақ|Аустралия}} (бөлігі)
 }}
'''UTC+5''' — [[Гринвич уақыты|Гринвич орташа уақытынан]] 5 сағатқа ығысқан [[уақыт белдеуі]].[[Сурет:Map of Russia - Yekaterinburg time zone.svg|нобай|350x350 нүкте|Ресейдегі UTC+5 уақыттық белдеу]]

== Елдер ==
* {{Байрақ|Мальдив Республикасы}}
* {{Байрақ|Пәкістан}}
* {{Байрақ|Тәжікстан}}
* {{Байрақ|Өзбекстан}}
* {{Байрақ|Қазақстан}} 
* {{Байрақ|Түрікменстан}}

* {{Байрақ|Ресей}}
** [[Сурет:Flag of Bashkortostan.svg|20px]] [[Башқұртстан]]
** [[Сурет:Flag of Kurgan Oblast.svg|20px]] [[Қорған облысы]]
** [[Сурет:Flag of Perm Krai.svg|20px]] [[Пермь өлкесі]]
** [[Сурет:Flag of Sverdlovsk Oblast.svg|20px]] [[Свердловск облысы]]
** [[Сурет:Flag of Tyumen Oblast.svg|20px]] [[Түмен облысы]]
** [[Сурет:Flag of Yugra.svg|20px]] [[Ханты - Мансийск автономиялық округі — Югра]]
** [[Сурет:Flag of Yamal-Nenets Autonomous District.svg|20px]] [[Ямало-Ненец автономиялық округі]]
** [[Сурет:Flag of Chelyabinsk Oblast.svg|20px]] [[Челябі облысы]] 
** [[Сурет:Flag of Orenburg Oblast.svg|20px]] [[Орынбор облысы]]

* {{байрақ|Францияның оңтүстік және Антарктикалық аймақтары}}:
** [[Амстердам аралы|Амстердам]], [[Сен-Поль аралы|Сент-Пол]] аралдары
** Крозе аралдары
** [[Кергелен аралдары|Кергелен архипелагы]]
* {{Ту|Аустралия}} [[Херд аралы және Макдональд аралдары|Херд және Макдональд]] ([[Аустралия]])

{{Уақыт белдеулері}}

[[Санат:Уақыт белдеулері]]</text>
      <sha1>pqulso6011z61yrtyxtpr0pneqwz0uz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Степногорск</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19024</id>
    <revision>
      <id>3400678</id>
      <parentid>3300304</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:02:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400678</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30325" sha1="frqfpk8jupvdqbi3jo464w9c1joe51y" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = Қала
 |атауы                   = Степногорск
 |сурет                   = Степногорск қаласы.jpg
 |әкімшілік күйі          = Облыстық маңызы бар қала
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_deg= 52|lat_min= 20|lat_sec=49
  |lon_deg= 71|lon_min= 52|lon_sec=54
  |CoordAddon=type:city(1226000)_region:KZ
  |CoordScale             = 
 |ел картасының өлшемi    = 300 
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы                  = Ақмола
 |кестедегі облыс         = Ақмола облысы
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |мекен түрі              = 
 |мекені                  = 
 |кестедегі мекен         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |әкімі                   = Гайдар Қабдоллаұлы Қасенов
 |құрылған уақыты         = 1959
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 1964
 |жер аумағы              = 158,36
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 
 |климаты                 = қатаң-континенталды
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                = 49 589&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478686 Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)]&lt;/ref&gt;
  |санақ жылы             = 2023
  |тығыздығы              =  
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = [[қазақтар]] 45,21 % &lt;br /&gt;[[орыстар]] 43,72 % &lt;br /&gt;  [[украиндар]] 2,96 % &lt;br /&gt; [[немістер]] 2,77 % &lt;br /&gt; [[татарлар]] 1,87 % &lt;br /&gt; [[белорустар]] 0,57 % &lt;br /&gt; [[поляктар]] 0,3 % &lt;br /&gt; басқалары 2,6 %&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT453226 Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)]&lt;/ref&gt;
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |телефон коды            = 71645
 |пошта индекстері        = 021500
 |автомобиль коды         = 
 |идентификатор түрі      = 
 |сандық идентификаторы   = 
 |ортаққордағы санаты     = Stepnogorsk
 |сайты                   = https://www.gov.kz/memleket/entities/aqmola-stepnogorsk?lang=kk Степногорск қаласының әкімдігі
 |сайт тілі               = kz
 |сайт тілі 2             = ru
 |сайт тілі 3             = 
}}

'''Степногорск''' – [[Ақмола облысы]]ндағы қала (1964).

[[Көкшетау]] қаласының оңтүстік-шығысына қарай 220 км жерде, Сарыарқаның солтүстігінде, Ақсу өзенінің оң жағалауындағы аласа белесті жазықта орналасқан. 

Тұрғыны 41,6 мың адам (2005). Іргесі 1963 жылы қаланған. Қаланы сирек шоқ ормандар қоршаған. Степногорскіде химия, машина жасау, микробиология, тамақ, құрылыс материалдары кәсіпорындары, энергетика саласы жақсы дамыған. Негізгі кәсіпорындары: кен-химия комбинаты, жөндеу-механика зауыты, “Прогресс” АҚ, “Степногорск подшипник зауыты” АҚ, үй-құрылыс комбинаты, темір-бетон бұйымдар зауыты, сүт-консерві, тамақ комбинаттары, “Биомедпрепарат” ғылыми-өндірістік комбинаты, т.б. Қалада 9 байланыс бөлімі, телефон станциясы, 7 аурухана, 9 емхана, 7 дәріхана, қазіргі заманғы жабдықтармен қамтамасыз етілген 1000 орындық аурухана кешені жұмыс істейді. 

Мектепке дейінгі 38 балалар мекемесі, жалпы білім беретін 13 мектеп, өнеркәсіптік гимназия, 2 кәсіптік-техникалық мектеп, оқу комбинаты, аймақтық колледж, балалар мен жастардың шығармашылық үйі, жас техниктер станциялары, мәдениет сарайы, 9 клуб, 12 кітапхана, Мәдениет және демалыс саябағы, 2 кинотеатр, 2 спорт кешені, стадион, 4 шаңғы базасы, т.б. бар. Степногорскінің солтүстік-батысынан (8 км жерден) Ерейментау – Заозерный т. ж. мен Ерейментау – Макинск автомобиль жолы, қала арқылы Ақкөл – Ертіс автомобиль жолы өтеді.&lt;ref&gt; Қазақ энциклопедиясы&lt;/ref&gt;

==Тарихы==
Ақсу өзенінің даласына адамның келген тарихы 5-6 мың жыл бұрын басталды. Степногорск қаласы маңында алты километр аумағында [[Əлкей Хақанұлы Марғұлан|Ə.Х.Марғұлан]] атындағы археология институты мен Степногорск өлкетану мұражайының бірлескен экспедициясымен  тас дәуірінің екі қонысы (олардың жасы 5-6 мың жыл бұрын), [[қола дәуірі]]нің төрт қорымы мен қонысы табылды.

Зерттеулер қазіргі қазақтардың ата-бабасы болып саналатын [[Ақсу]] өзенінің сол жағалауында (қазіргі Степногорск қаласынан батыс бағытында) тұрған түрк халқының тарихы бойынша мол ақпаратты берді.

[[КСРО Министрлер Кеңесі]] [[1956 жыл]]дың [[4 мамыр]]ында уран кен орындар базасында Тың тау-кен-химиялық комбинатын құру туралы қаулы қабылдады. КСРО орташа машинақұрылысы Министрлігінің бұйрығымен сол жылдың [[17 мамыр]]ында құрылып жатқан комбинаттың дирекциясы ұйымдастырылды. Тұрғын кентінің, болашақ Степногорсктың, құрылысына орын [[Ақсу]] кенішінің (бұрыңғы атауы – Сталинский) қосалқы шаруашылығы жаңында таңдалды.

Қаланы жобалау жұмыстары [[1960 жыл]]ы «Горстройпроект» Мәскеулік институты бастады, олар 16 мың тұрғынға тұрғын кенті бас жобасының сызбанұсқасын әзірледі. Тың тау-кен-химиялық комбинаты қорғаныс кешенінің объектісі болғанына байланысты қала құпияланған болды – құжаттар бойынша ол Целиноград-25 атанды. Қаланың қарқынды тұрғызуы [[1961 жыл]]ы басталды. 315,6 мың шаршы метр ауданымен тұрғын үйлер, балабақша, мектеп, кафе, тұрмыстық қызмет көрсету комбинаты, кинотеатр және басқалар салынды.

[[1964 жыл]]дың [[6 сәуір]]інде [[Қазақ КСР]] [[Жоғарғы Кеңес]]інің Төралқасы Жарғысымен Целиноград өлкенің Жолымбет өнеркәсіптік ауданының Соцгородок елді мекені Степногорск атауы беріліп өлкелік бағыну қалалар категориясына жатқызылды.

[[1964 жыл]]дың [[3 маусым]]ында Тың өлкесі атқарушы комитетінің оның құрамына Құрылысшылар, Гидрострой кенттері, Ақсу және «0,5» темір жол станциялар еңгізілді. Степногороск қалалық кеңесі мен оның атқарушы комитетінің тікелей әкімшілік-аумақтық бағынуында Тың тау-кен-химиялық комбинаты кәсіпорындарының кенттері болды. Олардың өсуі, тұрғындардың саны көбеюіне байланысты бұл кенттер қалалық үлгідегі кенттер болып өзгертілді. 

[[1965 жыл]]дың [[5 сәуір]]інде [[Ақмола облысы]] [[Балқашин ауданы]]ның [[Шаңтөбе]] кенті қалалық үлгідегі кенті мәртебесін алды. [[1968 жыл]]дың [[31 қазан]]ында Степногорск қаласының Құрылысшылар кенті Заводской атауы беріліп қалалық үлгідегі кенттер категориясына жатқызылды. [[1970 жыл]]ғы [[1 тамыз]]ындағы Целиноград облыстық атқарушы комитетінің шешіміне сәйкес Целиноград облысы [[Алексеевка ауданы]]ның Қарабұлақ ауылдық кеңесінің Ескі Қарабұлақ кенті Степногорск қалалық кеңесі бағынуына тапсырылды. 

[[File:Степногорск, панорама.JPG|оңға|thumb|Қала [[панорама]]сы|200px]]

[[1997 жыл]]ғы [[11 наурыз]]ындағы Ақмола облысы әкімінің шешімімен [[Ақсу]] және [[Бестөбе (Ақмола облысы)|Бестөбе]] кенттері Степногорск қаласының шекарасына еңгізілді. Сол жылдың [[14 шілде]]сінде Ақмола облысы әкімі шешімімен [[Торғай облысы]]ның таратуына байланысты [[Шаңтөбе (кент)|Шаңтөбе]] кенті Степногорск қаласының әкімшілік бағынуына тапсырылды. Облыстың әкімшілік-аумақтық құрылысын жетілдіру мақсатында [[1998 жыл]]дың [[8 желтоқсан]]ында Ақмола облысы әкімінің шешімімен [[Қарабұлақ]], [[Көксал]] және [[Первомайское]] ауылдар базасында Қарабұлақ ауылдық округі құрылып Степногорск қаласы әкімінің әкімшілік-аумақтық бағынуына тапсырылды.

==Халық саны жəне жер аумағы==
===Халық саны===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Саны (2009, 2021)&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;
|-
! 2009 !! 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Ерлер 2009 !! Ерлер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен !! Әйелдер 2009 !! Әйелдер 2021 !! 2021 2009-ға пайызбен
|-
||46712 ||{{өсім}}48894 ||104,7 ||21349 ||{{өсім}}23168 ||108,5 ||25363 ||{{өсім}}25726 ||101,4
|}

===Жер аумағы===
[[File:Степногорск, Лунный проспект.jpg|оңға|thumb|Қаладағы Лунный даңғылы|200px]]

Жердің жалпы ауданы (Заводской, Ақсу, Бестөбе кенттері, Қарабұлақ ауылын есептей отырғанда) - 152,233 га, оның ішінде: ауыл шаруашылық жерлер - 129,238 га, олардың ішінде: егістік - 2,786 га; көп жылдық көшеттер - 333 га; кендер - 13,899 га; шабындық - 234 га; мал жайылымы - 111,086 га; бақшалар - 900 га; құрылыстар астында - 3,684 га; өзге жерлер - 6,510 га. Шаңтөбе кенті [[Ақмола облысы]] [[Сандықтау ауданы]]ның жерлерінде орналасқан.

Степногорск қаласының ауданы - 15,836 га, оның ішінде өнеркәсіптік аумағының ауданы - 8,690 га. Өнеркәсіптік алаң қаладан 4 км-ден 24 км-ге дейін солтүстік-шығыс бағытына алыстанған.

==Географиясы==
[[File:Степногорск, вид города.JPG|оңға|thumb|Қала көрінісі|200px]]

Степногорск қаласы [[Сарыарқа|Қазақ ұсақ шоқысы]] орманды дала жазығында Қазақстан Республикасының астанасы Астана қаласынан 180 км қашықтықта орналасқан.

[[File:Степногорск, парк.JPG|оңға|thumb|Қаладағы саябақ|200px]]

Жердің бедері өзімен теңіз деңгейінен 280-350 м биіктікте [[Солтүстік Қазақстан]] үшін типтілік аласа белесті жазығы болып саналады. Климаты қатаң-континенталды, температуралар жылдық амплитудасы Цельсий бойынша 70 градусқа дейін жетеді. Жылдық жауын-шашынның орташа мөлшері 250-300 мм.

[[File:Степногорск, окраина города.JPG|оңға|thumb|Қала шеті|200px]]

Аумақтың минералды-шикізат базасы ірі [[алтын]], [[қалайы]], [[вольфрам]] және [[уран]] кен орындарымен, сонымен қоса кен шығатын орындардың үлкен тобымен – техникалық [[алмас]]тар, ұсақ қабыршақты [[мусковит]], [[вермикулит]], [[апатит]], [[каолин]], [[фосфор]]-[[глауконит]] шикізаты, қаптауыш [[гранит]]тың [[әктас]]тарымен ұсынылған.

==Экономикасы==
===Өнеркәсіп===

[[2013 жыл]]дың [[қаңтар]]-[[шілде]] айларында Степногорск қаласының кәсіпорындарымен 54,4 млрд. теңге  соммасында немесе өткен жылдың 98,2% деңгейінен тауарлық өнімдер өндірілді, нақты көлемнің индексі – 91,1 %.

Қаланың негізгі кәсіпорындарының тұрғысында:

«СПЗ» АҚ– тауарлық өнім көлемі – 11,2 млрд, теңге құрды.

Ресейлік вагон жасайтын заводтардың  тапсырыстарының азаюының есебінен, өткен жылдың деңгейінен көлемнің төмендеуі 4,5 млрд теңге құрды. 18,4 мың тонна подшипниктар шығарылды, сфералық нақтылығы – 489,7 тонна. Сфералық подшипниктардың  48 түрі жөнге шығарылды. Сфералық подшипниктардың 30 жаңа түрін игеру бойынша кәсіпорын жұмыс жүргізіп жатыр, қазіргі уақытта мәскеулік жабдықтарды құрастыру дайындалуда. Халық аралық сертификатты алумен, IRIS теміржол стандартына ауыстыруды ұйымдастыру жүргізіліп жатыр.     

«СТХК» ЖШС – 3,7 млрд. теңге  соммасында немесе өткен жылдың дейгейінен 56,4% тауарлық өнімдер шығарылды. Дүние жүзілік нарықтағы уранның бағасы түсуіне, сонымен қатар кеніште металлдың құрамының түсуіне байланысты, полиметаллдың шығарылымы 2043,8 тонна немесе өткен жылдың дейгейінен 83,6% құрды. ГМЗ қуаттылықтарында 12 тонна көлемінде құрамында алтын бар кеніштердің тәжірибелік-өнеркәсіптік топтамасы өңделді.

«[[Қазақалтын]]» ТМК АҚ – 10,0 млрд. теңге соммасында тауарлық өнім шығарылды немесе өткен жылдың деңгейінен 118,7%.

«Арыстан» СҚЗ» ЖШС – 13,3 мың  тонна құбырлар өндірілді, соның ішінде, өткен жылдың деңгейінен 138,5% құрған, жалпы көлемі 8,3 млрд. теңге соммасына, 1657 тонна – «корсис» кеңірдектенген құбырлар.

«Степногорск ТЭЦ» ЖШС – энерго ресурстар өндірісі 4,4 млрд. теңге құрды, 502,7 млн  квт.с. электрқуат өндірілді,  немесе өткен жылдың деңгейінен 97,5 %, жылу энергиясы  - 614 мың Гкал немесе 2012 жылдың кезеңіне ұқсас 95,6 %.

«Биокорм» ЖШС –тауарлық өнім өндірісі 1,3 млн. теңге немесе 2012 жылдың деңгейінен 153,4%. 5102,9 мың л. Спирт және 699,6 тонна көмір қышқылдары өндірілді.

«Целингормаш» ЖШС  және «ТЖЗ» ЖШС тауарлық өнім өнідірісі өткен жылдың деңгейінен 88,2 % және 44,9% сәйкес құрды.

===ҚИИД  МБ іске асыру=== 

«[[Қазатомөнеркәсіп]] КҚЗ» ЖШС «Жылына 180 мың тонна өндірістік қуаттылығымен күкірт қышқылды шығаратын кукірт қышқылды зауытын қайта құру» инвестициялық жобаны іске асырады. Жалпы құрылыс жұмыстары және құрастыру жұмыстары жүргізіліп жатыр, құбырларды және газөткізгіштерді құрастыру өткізіліп жатыр. Жобаны іске асырудың басында 8,1 млрд. теңге немесе 78 % инвестициялар игерілді.

«Арыстан» Степногорск құбырлы зауыты» ЖШС :

*«Газ және су пластикалық құбылар өндірісі» құны – 2956 млн. теңге, жобалық қуаттылығы – 20 000 тонна (жоба іске асырылды);

*«Корсис» қысымсыз құбырлары үшін екі қабатты кескінді қабырғамен полиэтиленнен құбырдың өндірісін ұйымдастыру және тегіс құбылардың өндірісін кеңейту» Жобалық қуаттылығы жылына 10 450 тонна, жобаның құны 624 млн. теңге (жоба іске асырып жатыр).

«Астана-Нан» ЖШС «Astana-Nan Chemicals» филиалы «Өсімдіктерді химиядан қорғану құралдар өндірісі» инвестициялық жобаны жүзеге асырады. 2013 жылдың 9 айдың ішінде тауарлық өнімнің көлемі 6,0 млрд. теңге немесе өткен жылдың деңгейінен 84 % құрды.

«Қазақстан Жылыжай Технологиялары» ЖШС «3,5 га жылыжай комплексі» инвестициялық жобаны жүзеге асырды, жобаның құны 1049 млн. теңге. Бірінші тоқсанда жобалық қуаттылығына қол жеткізілді және 122, 9% құрды. 2013 жылдың 01.08 – 1205,8 тонна қияр, 15,3 тонна көкөніс жиналды.

«Sareco» СК» ЖШС «Жылына 1540 тонна қуаттылығымен сирек жерлерде кездесетін металлдарды жеке біріктіру және ұжымдық концентраттардың тәжірибелі-өнеркәсіптік өндірісті құру» инвестициялық жобаны іске асырады, құны – 4,4 млрд. теңге. Тамыз-қыркүйек айларында өнім шығару 37,2 млн. теңге соммасына 29,6 тонна құрады.

Индустриаландыру картасын көкейтесті ету мақсатында «Ak Su Steel» ЖШС «Тиектеулі арматураны шығару бойынша заводтың құрылысы» жобасы АҮК қарастыру үшін жолданды.

==Спорт==
Қалада 68 513 адам халық тұрады, 10 600 адам жүйелі дене шынықтыру және спортпен айналысады, бұл қала тұрғындары санынан  16,0 % құрайды, қалада келесі спорттық мекемелер бар:

*'''&quot;Батыр&quot; БЖК'''
*'''БЖСМ'''
*'''СДБОМИ'''
*'''ОШИОСД'''

==Мəдениет==
Қала мен оған қарасты елді мекендердегі мәдениет мекемелері құрылымында 7 мемлекеттік кәсіпорын: Степногорск қаласындағы – «Горняк» ОМС, «Мирас» МҮ, «Достық және шығармашылық үйі»,Ақсу п. МҮ, Шаңтөбе п. МҮ, Бестөбе п. «Рауан» МҮ,  Изобильное а. Клубы;

Мемлекеттік мекеме: 12 кітапхананы; соның ішінде 2-қалалық, 6- ауылдық, 4- поселкелік.барлығы 19 нысанды қамтитын.

Қала аумағында облыстық бюджеттен қаржыландырылған 1 тарихи-өлкетану мұражай жұмыс істейді.

Мәдениет мекемелері өңірдегі барлық елді мекендерде бар. 

Достық және шығармашылық үйінде 5 мәдени қоғамдық бірлестік жұмыс істейді:

*[[Немістер|Неміс]] ҰМО «Саттеллит» [[1989 жыл]]ы тіркелген

*[[Поляктар|Поляк]] ҰМО «Полония» [[1989 жыл]]ы тіркелген

*[[Əзірбайжандар|Əзірбайжан]] ҰМО «Хазар» [[2004 жыл]]ы тіркелген

*[[Татарлар|Татар]]-[[Башқұрттар|башқұрт]] ҰМО «Юлдаш» өзінің шығармашылығын [[2004 жыл]]ы бастады

*[[Шешендер|Шешен]]-[[Ингуштар|ингуш]] ҰМО «Беркат»

Мәдениет Үйі жоқ кенттерге шығу мәдени әдісі жүзеге асырылады. Бұл- атаулы және мемлекеттік мерекелерге арналған концерттер және іс шаралар.

''Тарихи-мәдени ескерткіштерінің жалпы саны-10''

*ШондынкорасыII- [[Ақсу]] өзенінің жағалауында 5 км. Степногорск қ.батысында

*ШондынкорасыI – Шандыкорасы аймағында орналасқан, Ақсу өзенінің жағалауында 6 км. Степногорск қ.солтүстік- батысында.

*Тас дәуірінің тұрағы- Ақсу өзенінің он жағалауында, 5 км, Степногорск қ.солтүстік- батысында.

*Қола дәуірі- Ақсу өзенінің он жағалауында, 5 км.Степногорск қ. солтүстік- батысында

*Тас дәуірінің Курган тобы- Степногорск қ тас карьеріне апаратын жолында. Ақсу өзенінің сол жазықтығында орналасқан.

*Қола дәуірінің обасы- Степногорск қ 2 км солтүстігінде, Ақсу өзеніңің сол жағында орналасқан.

*Орта дәуір обасы- Степногорск қ 3 км солтүстігінде, сүт өндіру зауытына қарсы орналасқан.

*Қорған тобы-200-300м қола дәуірінің шығыс жағында орналасқан.

Сонымен қатар тарихи-мәдени тізіміне:

*4 тарихи ескерткіш: Ақсу және Бестөбе [[Ұлы Отан соғысы|ҰОС]] жылдарында қайтыс болған жауынгерлер ескерткіші, [[Нұрмағамбет Сағынаев]] кесенесі, мемориалдық тақта Славский Е.П-ге енгізілген.

*6 сәулет ескерткіші - («Дала аңызы», «Юность», ҰОС жылдарында қайтыс болған жауынгерлерге Жеңіс монументі, №6 мектеп-гимназия алаңында [[Абай]] ескерткіші, ауған-жауынгерлеріне монумент.)

==Транспорты==
[[File:Panoramio - V&amp;A Dudush - путипровод на Степногорск.jpg|оңға|thumb|Қалаға беттейтін автомобиль жолы|200px]]

Степногорск қаласы [[Астана]], [[Көкшетау]], [[Павлодар]] қалаларымен автомобиль жолдары арқылы байланысқан. Қаладан 200 км шақырымда мемлекеттік маңызы бар М-36 [[Алматы]]-[[Екатеринбург]] магистральды жол өтеді. Қаланың қала ішіндегі жолдар, қаланы кенттер мен өнеркәсіптік аумағымен байланыстыратын жолдары бар.
Қатты жапбындысы бар қалалық жолдардың жалпы ұзындығы - 48,5 км.

[[File:ER22-50, 64 Stepnogorsk.jpg|оңға|thumb|Қала станциясындағы ЭР22-50 жəне ЭР22-64 электропоездері|200px]]

Степногорск қаласынан 12 км қашықтықта Тың темір жолдың [[Ақсу (Степногорск қалалық әкімдігі)|Ақсу]] теміржол станциясы, [[Ерейментау]] (тораптық) станциясы мен [[Айсары (станция)|Айсары]] (тұйық) станциясымен шектелген 220 км ұзындығымен тұйық жолдың 123-ші километрінде орналасқан, ол арқылы [[Астана]] мен [[Павлодар]] арасындағы темір жол байланысы жүзеге асырылады. [[Ерейментау]] станциясы: [[Барнаул]], [[Павлодар]], [[Астана]], [[Петропавл]], [[Челябинск]], [[Қарағанды]], [[Алматы]] магистральды бағытында орналасқан.

Қала кәсіпорындарының қажеттілігі үшін жүк және жолаушылар тасымалдауы «СТКХК» ЖШС теміржол тасымалдау басқармасымен жүзеге асырылады. Ақсу станциясы мен &quot;Промышленная&quot; тірек станцияның ара қашықтығы  - 6 км. Кірме жолдардың жалпы ұзындығы - 136,5 км, оның ішінде: бас жолдың - 43,2 км, станциялық - 29,3 км, тараулар, тұйықтар - 64 км. Теміржол тасымалдауын қуатпен қамтамасыз етуін 10 кВ бойлай электр жабдықтау желісі бойынша жүзеге асырылады.

==Әкімшілік бөлінісуі==
*Кенттер: [[Ақсу (Степногорск қалалық әкімдігі)|Ақсу]], [[Бестөбе (Ақмола облысы)|Бестөбе]], [[Заводской (Ақмола облысы)|Заводской]], [[Шаңтөбе (кент)|Шаңтөбе]], [[Қарабұлақ (Степногорск қалалық әкімшілігі)|Қарабұлақ]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{stub}}
{{wikify}}
{{Ақмола облысы}}
{{Қазақстан қалалары}}
{{Степногорск қалалық әкімдігі елді мекендері}}

[[Санат:Степногорск]]</text>
      <sha1>frqfpk8jupvdqbi3jo464w9c1joe51y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тараз (футбол клубы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20499</id>
    <revision>
      <id>3400919</id>
      <parentid>3142909</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T10:57:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Makenzis</username>
        <id>71333</id>
      </contributor>
      <origin>3400919</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9283" sha1="bs3z46cjqkxek71q0dl1murzstpluo1" xml:space="preserve">{{футбол клубы |
  атауы = {{flagicon|Kazakhstan}} Тараз футбол клубы |
  логотип =  [[Image:FC Taraz.png]]|
  толық аты = «Тараз» ФК |
  nickname =  |
  құрылған  = 1960 |
  стадионы   = [[Орталық стадион (Тараз)|Тараз Орталық стадионы]]&lt;br /&gt;|
  сыйымдылығы = 12525 адам|
  chairman = {{flagicon|Kazakhstan}} '''Талғат Апсаматов'''|
  жаттықтырушы = {{flagicon|Serbia}} [[Вахид Юнусұлы Масудов|Вахид Масудов]]|
  жарыс   = 
| маусым =
| орын = 8.
| pattern_la1 = _blueborder
| pattern_b1 = _thin_dark_grey_hoops
| pattern_ra1 = _blueborder
| leftarm1 = 
| body1 = 
| rightarm1 = 
| shorts1 = ffffff
| socks1 = ffffff
| pattern_la2 = _whiteborder
| pattern_b2 = _thin_dark_grey_hoops
| pattern_ra2 = _whiteborder
| leftarm2 = 0000FF
| body2 = 0000FF
| rightarm2 = 0000FF
| shorts2 = 0000FF
| socks2 = 0000FF
| pattern_la3 = 
| pattern_b3 = _rubin11h
| pattern_ra3 = 
| pattern_sh3 = 
| leftarm3 = A00000
| body3 = A00000
| rightarm3 = A00000
| shorts3 = A00000
| socks3 = A00000
}}
'''«Тараз» ФК''' — [[Қазақстан Премьер Лигасы]]нда ойнайтын, [[Тараз]] қаласының футбол клубы. 1960 жылы құрылған.

== Клубтың тарихы мен жетістіктері ==
Қазақстан чемпионатының құрылуынан кейін, клуб 20 маусымды жоғарғы дивизионда (1992 жылдан бастап 2001 жылға дейін «Жоғарғы лига» деп аталды, 2002 жылдан 2007 жылға дейін «Суперлига» деген атпен белгілі болды, 2008 жылдан бастап «Премьер-лига» деп аталады.) өткізді.

&lt;timeline&gt;
ImageSize = width:630 height:60
PlotArea  = left:10 right:10 bottom:30 top:10
TimeAxis = orientation:horizontal format:yyyy
DateFormat = dd/mm/yyyy
Period     = from:01/01/1991 till:01/07/2010
ScaleMajor = unit:year increment:1 start:1992
Colors =
  id:bl1  value:rgb(0.5,0.8,0.5)
  id:bl2  value:rgb(0.9,0.9,0.3)
  id:rs  value:rgb(0.8,0.6,0.6)
  id:rn  value:rgb(0.9,0.1,0.1)

PlotData=
  bar:Position width:15 color:white align:center

  from:01/07/1991 till:01/07/1992  shift:(0,-4) text:5
  from:01/07/1992 till:01/07/1993  shift:(0,-4) text:14
  from:01/07/1993 till:01/07/1994  shift:(0,-4) text:8
  from:01/07/1994 till:01/07/1995  shift:(0,-4) text:2
  from:01/07/1995 till:01/07/1996  shift:(0,-4) text:1
  from:01/07/1996 till:01/07/1997  shift:(0,-4) text:2
  from:01/07/1997 till:01/07/1998  shift:(0,-4) text:10
  from:01/07/1998 till:01/07/1999  shift:(0,-4) text:14
  from:01/07/1999 till:01/07/2000  shift:(0,-4) text:12
  from:01/07/2000 till:01/07/2001  shift:(0,-4) text:15
  from:01/07/2001 till:01/07/2002  shift:(0,-4) text:
  from:01/07/2002 till:01/07/2003  shift:(0,-4) text:12
  from:01/07/2003 till:01/07/2004  shift:(0,-4) text:7
  from:01/07/2004 till:01/07/2005  shift:(0,-4) text:11
  from:01/07/2005 till:01/07/2006  shift:(0,-4) text:10
  from:01/07/2006 till:01/07/2007  shift:(0,-4) text:16
  from:01/07/2007 till:01/07/2008  shift:(0,-4) text:
  from:01/07/2008 till:01/07/2009  shift:(0,-4) text:8
  from:01/07/2009 till:01/07/2010  shift:(0,-4) text:9

  from:01/07/1991 till:01/07/2001  color:bl1  shift:(0,13)  text: &quot;[[Қазақстан Премьер Лигасы|Премьер Лига]]&quot;
 from:01/07/2001 till:01/07/2002  color:rs  shift:(0,13)  text:&quot;Қатыспаған&quot;
  from:01/07/2002 till:01/07/2007  color:bl1  shift:(0,13)  text: &quot;[[Қазақстан Премьер Лигасы|Премьер Лига]]&quot;
 from:01/07/2007 till:01/07/2008  color:rs  shift:(0,13)  text:&quot;Қатыспаған&quot;
  from:01/07/2008 till:01/07/2010  color:bl1  shift:(0,13)  text: &quot;[[Қазақстан Премьер Лигасы|Премьер Лига]]&quot;

&lt;/timeline&gt;

==== Жетістіктері мен жеңілістері ====
* '''Қазақстан чемпионы''': ''1996''
* '''Вице-чемпион''': ''1995,1997''
* '''Қазақстан кубогінің жеңімпазы''': ''2004''
* '''Қазақстан кубогінің финалисті''': ''1992, 1993, 2013 ''

==== Ең үлкен жеңісі ====
Қазақстан чемпионаты
* 1993 — 9:0 ([[Каспий (футбол клубы)|«Мұнайшы»]], [[Ақтау]])

==== Ең үлкен жеңілістері ====
Қазақстан чемпионаты
* 1999 — 0:7 («[[Жеңіс (футбол клубы)|Жеңіс]]&lt;nowiki/&gt;», [[Астана]])

=== Клуб атауларының тарихы ===
* '''«Металлист»''' ''(1961-1966)''
* '''«Восход»''' ''(1967-1968)''
* '''«Энергетик»''' ''(1968-1970)''
* '''«Алатау»''' ''(1971-1974)''
* '''«Химик»''' ''(1975-1991)''
* '''«Фосфор»''' ''(1991-1993)''
* '''«Тараз»''' ''(1993-...)''

== Әкімшілік және жаттықтырушылар штабы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! '''Аты''' !! '''Лауазымы'''
|-
| Қанат Мұсатаев ||'''директор'''
|-
|[[Азамат Кеңесбекұлы Ниязымбетов|Азамат Ниязымбетов]]||'''спорттық директор'''
|-
|[[Вахид Юнусұлы Масудов|Вахид Масудов]]||'''бас жаттықтырушы'''
|-
|[[Нұрмат Нарманұлы Мырзабаев|Нұрмат Мырзабаев]]||'''бас жаттықтырушының көмекшісі'''
|-
|[[Ерлан Өмірзақұлы Елеусінов|Ерлан Елеусінов]]||'''бас жаттықтырушының көмекшісі'''
|-
|[[Юрий Борисович Ишутин|Юрий Ищутин]]||'''қақпашылар жаттықтырушысы'''
|-
| Равшан Аширов ||'''дәрігер'''
|-
| Виталий Матченко ||'''массажист'''
|-
|[[Игорь Геннадьевич Авдеев|Игорь Авдеев]]
|ФД бапкері
|}

== Негізгі құрам ==
''2019 жыл''
{| class=&quot;wikitable&quot;
!№
!Қақпашылар
!Туған күні
!Азаматтығы
|-
|1
|Алмаз Хамытбеков
|29.09.1991
|Қазақстан
|-
|32
|[[Самат Отарбаев]]
|18.02.1990
|Қазақстан
|-
|35
|Тимурбек Закиров
|01.03.1996
|Қазақстан
|-
|74
|Мұхаммеджан Сейсен
|14.02.1999
|Қазақстан
|-
|90
|Максим Негода
|24.03.1999
|Қазақстан
|-
!№
!Қорғаушылар
!Туған күні
!Азаматтығы
|-
|4
|Бекзат Шадманов
|12.08.1997
|Қазақстан
|-
|5
|Рахымжан Розыбакиев
|02.01.1991
|Қазақстан
|-
|6
|Лаша Касрадзе
|28.07.1989
|Грузия
|-
|12
|Игорь Пикалкин
|19.03.1992
|Қазақстан
|-
|14
|Берік Айтбаев
|26.06.1991
|Қазақстан
|-
|20
|Мақсат Амирханов
|10.02.1992
|Қазақстан
|-
|21
|Михаило Йованович
|15.02.1989
|Сербия
|-
|22
|Мадияр Нұралы
|20.01.1995
|Қазақстан
|-
|87
|Александр Симчевич
|15.02.1987
|Сербия
|-
!№
!Жартылай қорғаушылар
!Туған күні
!Азаматтығы
|-
|7
|Абзал Таубай
|18.02.1995
|Қазақстан
|-
|11
|Гаврил Кан
|10.01.1999
|Қазақстан
|-
|17
|Динмухамед Караман
|26.06.2000
|Қазақстан
|-
|23
|Неманья Суботич
|23.01.1992
|Сербия
|-
|25
|Шейхислам Құлахметов
|15.01.1996
|Қазақстан
|-
|37
|Павел Шабалин
|23.10.1988
|Қазақстан
|-
|88
|Жан Мартинс
|02.04.1993
|Бразилия
|-
!№
!Шабуылшылар
!Туған күні
!Азаматтығы
|-
|9
|[[Әлішер Дүйсенбайұлы Сүлей|Әлішер Сүлей]]
|01.11.1995
|Қазақстан
|-
|13
|Жақып Қожамберді
|26.02.1992
|Қазақстан
|-
|19
|Абылайхан Жұмабек
|19.10.2001
|Қазақстан
|-
|29
|[[Самат Аманкелдіұлы Сәрсенов|Самат Сәрсенов]]
|19.08.1996
|Қазақстан
|-
|44
|Серж Ньюадзи
|17.09.1991
|Франция
|-
|49
|Георгий Хутиди
|03.10.2000
|Қазақстан
|-
|80
|Рибейро Эливелто
|02.01.1992
|Бразилия
|-
|99
|Элгуджа Лобжанидзе
|17.09.1992
|Грузия
|}

== Сілтемелер ==
* [http://www.fctaraz.kz// Ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110712011205/http://www.fctaraz.kz/ |date=2011-07-12 }}

{{Қазақстан Премьер Лигасы 2019}}
{{Қазақстан Футболы}}
{{Футболдан Қазақстан чемпиондары}}

[[Санат:Қазақстан футбол клубтары]]
[[Санат:Алфавит бойынша футбол клубтары]]
[[Санат:Тараз]]
[[Санат:Тараз ФК]]
[[Санат:1960 жылы құрылған футбол клубтары]]</text>
      <sha1>bs3z46cjqkxek71q0dl1murzstpluo1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400920</id>
      <parentid>3400919</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T10:58:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Makenzis</username>
        <id>71333</id>
      </contributor>
      <origin>3400920</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9485" sha1="s7e4qt39l0klkydd6jdo28p5j1q15sk" xml:space="preserve">{{футбол клубы |
  атауы = {{flagicon|Kazakhstan}} Тараз футбол клубы |
  логотип =  [[Image:FC Taraz.png]]|
  толық аты = «Тараз» ФК |
  nickname =  |
  құрылған  = 1960 |
  стадионы   = [[Орталық стадион (Тараз)|Тараз Орталық стадионы]]&lt;br /&gt;|
  сыйымдылығы = 12525 адам|
  chairman = {{flagicon|Kazakhstan}} '''Талғат Апсаматов'''|
  жаттықтырушы = {{flagicon|Serbia}} [[Вахид Юнусұлы Масудов|Вахид Масудов]]|
 |жарыс           = [[Футболдан Қазақстан бірінші лигасы|Бірінші лига]]
 |маусым          = [[Футболдан Қазақстан бірінші Лигасы 2024|2024]]
 |орын            = 8.

| pattern_la1 = _blueborder
| pattern_b1 = _thin_dark_grey_hoops
| pattern_ra1 = _blueborder
| leftarm1 = 
| body1 = 
| rightarm1 = 
| shorts1 = ffffff
| socks1 = ffffff
| pattern_la2 = _whiteborder
| pattern_b2 = _thin_dark_grey_hoops
| pattern_ra2 = _whiteborder
| leftarm2 = 0000FF
| body2 = 0000FF
| rightarm2 = 0000FF
| shorts2 = 0000FF
| socks2 = 0000FF
| pattern_la3 = 
| pattern_b3 = _rubin11h
| pattern_ra3 = 
| pattern_sh3 = 
| leftarm3 = A00000
| body3 = A00000
| rightarm3 = A00000
| shorts3 = A00000
| socks3 = A00000
}}
'''«Тараз» ФК''' — [[Қазақстан Премьер Лигасы]]нда ойнайтын, [[Тараз]] қаласының футбол клубы. 1960 жылы құрылған.

== Клубтың тарихы мен жетістіктері ==
Қазақстан чемпионатының құрылуынан кейін, клуб 20 маусымды жоғарғы дивизионда (1992 жылдан бастап 2001 жылға дейін «Жоғарғы лига» деп аталды, 2002 жылдан 2007 жылға дейін «Суперлига» деген атпен белгілі болды, 2008 жылдан бастап «Премьер-лига» деп аталады.) өткізді.

&lt;timeline&gt;
ImageSize = width:630 height:60
PlotArea  = left:10 right:10 bottom:30 top:10
TimeAxis = orientation:horizontal format:yyyy
DateFormat = dd/mm/yyyy
Period     = from:01/01/1991 till:01/07/2010
ScaleMajor = unit:year increment:1 start:1992
Colors =
  id:bl1  value:rgb(0.5,0.8,0.5)
  id:bl2  value:rgb(0.9,0.9,0.3)
  id:rs  value:rgb(0.8,0.6,0.6)
  id:rn  value:rgb(0.9,0.1,0.1)

PlotData=
  bar:Position width:15 color:white align:center

  from:01/07/1991 till:01/07/1992  shift:(0,-4) text:5
  from:01/07/1992 till:01/07/1993  shift:(0,-4) text:14
  from:01/07/1993 till:01/07/1994  shift:(0,-4) text:8
  from:01/07/1994 till:01/07/1995  shift:(0,-4) text:2
  from:01/07/1995 till:01/07/1996  shift:(0,-4) text:1
  from:01/07/1996 till:01/07/1997  shift:(0,-4) text:2
  from:01/07/1997 till:01/07/1998  shift:(0,-4) text:10
  from:01/07/1998 till:01/07/1999  shift:(0,-4) text:14
  from:01/07/1999 till:01/07/2000  shift:(0,-4) text:12
  from:01/07/2000 till:01/07/2001  shift:(0,-4) text:15
  from:01/07/2001 till:01/07/2002  shift:(0,-4) text:
  from:01/07/2002 till:01/07/2003  shift:(0,-4) text:12
  from:01/07/2003 till:01/07/2004  shift:(0,-4) text:7
  from:01/07/2004 till:01/07/2005  shift:(0,-4) text:11
  from:01/07/2005 till:01/07/2006  shift:(0,-4) text:10
  from:01/07/2006 till:01/07/2007  shift:(0,-4) text:16
  from:01/07/2007 till:01/07/2008  shift:(0,-4) text:
  from:01/07/2008 till:01/07/2009  shift:(0,-4) text:8
  from:01/07/2009 till:01/07/2010  shift:(0,-4) text:9

  from:01/07/1991 till:01/07/2001  color:bl1  shift:(0,13)  text: &quot;[[Қазақстан Премьер Лигасы|Премьер Лига]]&quot;
 from:01/07/2001 till:01/07/2002  color:rs  shift:(0,13)  text:&quot;Қатыспаған&quot;
  from:01/07/2002 till:01/07/2007  color:bl1  shift:(0,13)  text: &quot;[[Қазақстан Премьер Лигасы|Премьер Лига]]&quot;
 from:01/07/2007 till:01/07/2008  color:rs  shift:(0,13)  text:&quot;Қатыспаған&quot;
  from:01/07/2008 till:01/07/2010  color:bl1  shift:(0,13)  text: &quot;[[Қазақстан Премьер Лигасы|Премьер Лига]]&quot;

&lt;/timeline&gt;

==== Жетістіктері мен жеңілістері ====
* '''Қазақстан чемпионы''': ''1996''
* '''Вице-чемпион''': ''1995,1997''
* '''Қазақстан кубогінің жеңімпазы''': ''2004''
* '''Қазақстан кубогінің финалисті''': ''1992, 1993, 2013 ''

==== Ең үлкен жеңісі ====
Қазақстан чемпионаты
* 1993 — 9:0 ([[Каспий (футбол клубы)|«Мұнайшы»]], [[Ақтау]])

==== Ең үлкен жеңілістері ====
Қазақстан чемпионаты
* 1999 — 0:7 («[[Жеңіс (футбол клубы)|Жеңіс]]&lt;nowiki/&gt;», [[Астана]])

=== Клуб атауларының тарихы ===
* '''«Металлист»''' ''(1961-1966)''
* '''«Восход»''' ''(1967-1968)''
* '''«Энергетик»''' ''(1968-1970)''
* '''«Алатау»''' ''(1971-1974)''
* '''«Химик»''' ''(1975-1991)''
* '''«Фосфор»''' ''(1991-1993)''
* '''«Тараз»''' ''(1993-...)''

== Әкімшілік және жаттықтырушылар штабы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! '''Аты''' !! '''Лауазымы'''
|-
| Қанат Мұсатаев ||'''директор'''
|-
|[[Азамат Кеңесбекұлы Ниязымбетов|Азамат Ниязымбетов]]||'''спорттық директор'''
|-
|[[Вахид Юнусұлы Масудов|Вахид Масудов]]||'''бас жаттықтырушы'''
|-
|[[Нұрмат Нарманұлы Мырзабаев|Нұрмат Мырзабаев]]||'''бас жаттықтырушының көмекшісі'''
|-
|[[Ерлан Өмірзақұлы Елеусінов|Ерлан Елеусінов]]||'''бас жаттықтырушының көмекшісі'''
|-
|[[Юрий Борисович Ишутин|Юрий Ищутин]]||'''қақпашылар жаттықтырушысы'''
|-
| Равшан Аширов ||'''дәрігер'''
|-
| Виталий Матченко ||'''массажист'''
|-
|[[Игорь Геннадьевич Авдеев|Игорь Авдеев]]
|ФД бапкері
|}

== Негізгі құрам ==
''2019 жыл''
{| class=&quot;wikitable&quot;
!№
!Қақпашылар
!Туған күні
!Азаматтығы
|-
|1
|Алмаз Хамытбеков
|29.09.1991
|Қазақстан
|-
|32
|[[Самат Отарбаев]]
|18.02.1990
|Қазақстан
|-
|35
|Тимурбек Закиров
|01.03.1996
|Қазақстан
|-
|74
|Мұхаммеджан Сейсен
|14.02.1999
|Қазақстан
|-
|90
|Максим Негода
|24.03.1999
|Қазақстан
|-
!№
!Қорғаушылар
!Туған күні
!Азаматтығы
|-
|4
|Бекзат Шадманов
|12.08.1997
|Қазақстан
|-
|5
|Рахымжан Розыбакиев
|02.01.1991
|Қазақстан
|-
|6
|Лаша Касрадзе
|28.07.1989
|Грузия
|-
|12
|Игорь Пикалкин
|19.03.1992
|Қазақстан
|-
|14
|Берік Айтбаев
|26.06.1991
|Қазақстан
|-
|20
|Мақсат Амирханов
|10.02.1992
|Қазақстан
|-
|21
|Михаило Йованович
|15.02.1989
|Сербия
|-
|22
|Мадияр Нұралы
|20.01.1995
|Қазақстан
|-
|87
|Александр Симчевич
|15.02.1987
|Сербия
|-
!№
!Жартылай қорғаушылар
!Туған күні
!Азаматтығы
|-
|7
|Абзал Таубай
|18.02.1995
|Қазақстан
|-
|11
|Гаврил Кан
|10.01.1999
|Қазақстан
|-
|17
|Динмухамед Караман
|26.06.2000
|Қазақстан
|-
|23
|Неманья Суботич
|23.01.1992
|Сербия
|-
|25
|Шейхислам Құлахметов
|15.01.1996
|Қазақстан
|-
|37
|Павел Шабалин
|23.10.1988
|Қазақстан
|-
|88
|Жан Мартинс
|02.04.1993
|Бразилия
|-
!№
!Шабуылшылар
!Туған күні
!Азаматтығы
|-
|9
|[[Әлішер Дүйсенбайұлы Сүлей|Әлішер Сүлей]]
|01.11.1995
|Қазақстан
|-
|13
|Жақып Қожамберді
|26.02.1992
|Қазақстан
|-
|19
|Абылайхан Жұмабек
|19.10.2001
|Қазақстан
|-
|29
|[[Самат Аманкелдіұлы Сәрсенов|Самат Сәрсенов]]
|19.08.1996
|Қазақстан
|-
|44
|Серж Ньюадзи
|17.09.1991
|Франция
|-
|49
|Георгий Хутиди
|03.10.2000
|Қазақстан
|-
|80
|Рибейро Эливелто
|02.01.1992
|Бразилия
|-
|99
|Элгуджа Лобжанидзе
|17.09.1992
|Грузия
|}

== Сілтемелер ==
* [http://www.fctaraz.kz// Ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110712011205/http://www.fctaraz.kz/ |date=2011-07-12 }}

{{Қазақстан Премьер Лигасы 2019}}
{{Қазақстан Футболы}}
{{Футболдан Қазақстан чемпиондары}}

[[Санат:Қазақстан футбол клубтары]]
[[Санат:Алфавит бойынша футбол клубтары]]
[[Санат:Тараз]]
[[Санат:Тараз ФК]]
[[Санат:1960 жылы құрылған футбол клубтары]]</text>
      <sha1>s7e4qt39l0klkydd6jdo28p5j1q15sk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ақжайық (футбол клубы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20588</id>
    <revision>
      <id>3400910</id>
      <parentid>3231101</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T10:39:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Makenzis</username>
        <id>71333</id>
      </contributor>
      <origin>3400910</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8247" sha1="6bgd28jfygpf7lhijfvvb21t3bmli2r" xml:space="preserve">{{футбол клубы |
  атауы = {{flagicon|Kazakhstan}} Ақжайық ФК |
  логотип =  [[Image:Акжайык.jpg]]|
  толық аты = Ақжайық  Футбол Клубы |
  nickname =  |
  құрылған  = 1968 |
  стадионы   = [[Петр Атоян (стадион, Орал)|П.Атоян атындағы стадион]]&lt;br /&gt;|
  сыйымдылығы = 4000 адам|
  chairman = {{flagicon|Kazakhstan}} [[Рашид Хуснитдинов]]|
  жаттықтырушы  = {{flagicon|Kazakhstan}} [[Артур Авакянц]]|
  жарыс   = 1. Лигасы |
  маусым   =  [[Футболдан Қазақстан Чемпионаты 2024|2024]] |
 орын = 11-ші
|pattern_la1=_eastern18h
|pattern_b1=_eastern18h
|pattern_ra1=_eastern18h
|pattern_sh1=_adidaswhite
|pattern_so1=_color_3_stripes_white
|leftarm1=0000FF
|body1=0000FF
|rightarm1=0000FF
|shorts1=0000FF
|socks1=0000FF
| pattern_la2=_irn1819a
|pattern_b2=_irn1819a
|pattern_ra2=_irn1819a
|pattern_sh2=_irn1819a
|pattern_so2=_3 stripes white
|leftarm2=FF0000
|body2=FF0000
|rightarm2=FF0000
|shorts2=FF0000
|socks2=FF0000}}
'''Ақжайық футбол клубы''' — [[Қазақстан Премьер Лигасы|Қазақстан Премьер Лигасында]], ойнайтын, Қазақстан футбол клубы. [[Орал]] қаласының [[Петр Атоян (стадион, Орал)|П.Атоян атындағы стадион]] клубтың базасы болып табылады.

== Клубтың тарихы мен жетістіктері ==
Қазақстан чемпионатының құрылуынан кейін, клуб 6 сезонды жоғарғы дивизионда (1992 жылдан бастап 2001 жылға дейін «Жоғарғы лига» деп аталды, 2002 жылдан 2007 жылға дейін «Суперлига» деген атпен белгілі болды, 2008 жылдан бастап «Премьер-лига» деп аталады.) өткізді.

==== Жетістіктері мен жеңілістері ====
Клубтың бүкіл тарихы бойында жеткен жеңістері мен жеңілістері:

==== Ең үлкен жеңісі ====
Қазақстан чемпионаты
* [[Футболдан Қазақстан Чемпионаты 1992|1992]] — 8:0 ([[ЦСКА (футбол клубы, Алматы)|«ЦСКА»]], [[Алматы]])

==== Ең үлкен жеңілістері ====
Қазақстан чемпионаты
* [[Футболдан Қазақстан Чемпионаты 2004|2004]] — 0:9 ([[Тобыл (футбол клубы)|«Тобыл»]], [[Қостанай]])

=== Клуб атауларының тарихы ===
* «Уралец» (1968-1993)
* «Уралец-АРМА» (1994-1995)
* «Жәңгір» (1997)
* «Нарын» (1998)
* «Батыс» (2002-2003)
* «Ақжайық» (2004-)

== Бапкерлер штабы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Қызмет
!Есімі
|-
|Директор 
|Азамат Шайхы
|-
|Директор орынбасары
|Айдын Анапин
|-
|Спорттық директор
|Дінмұхамед Нәдірбаев
|-
|Клуб бастығы
|Рахат Бекжанов
|-
|Администратор
|Ерлан Тулешев
|-
|Бас жаттықтырушы
|Артур Авакянц
|-
|Қақпашылар бапкері
|Эдуард Столбовой
|-
|Физикалық дайындық бойынша
|Сергей Клинков
|-
|Дәрігер
|Азамат Тілеубаев
|-
|Массажист
|Юрий Щеглов
|-
|Медиа-офицер
|Арсен Губашев
|-
|Видео-оператор
|Нұраш Айбатыр&lt;br /&gt;
|}

== Ойыншылар ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
!№
!Поз
!Есімі
!Туған күні
|-
|1
|ққ
|{{flagicon|KAZ}} Александр Удалов
|1995
|-
|16
|ққ
|{{flagicon|KAZ}} Илья Караваев
|1995
|-
|99
|ққ
|{{flagicon|KAZ}} Сергей Ткачук
|1992
|-
|2
|қр
|{{flagicon|KAZ}} Антон Куксин
|1995
|-
|3
|қр
|{{flagicon|Хорватия}} Денис Главина
|1986
|-
|4
|қр
|{{flagicon|KAZ}}  Евгений Рафиков
|1999
|-
|5
|қр
|{{flagicon|KAZ}}  Владимир Покатилов
|1992
|-
|14
|қр
|{{flagicon|KAZ}}  [[Бауыржан Жұмаханұлы Омаров|Бауыржан Омаров]] (команда капитаны)
|1990
|-
|17
|қр
|{{flagicon|KAZ}}  Ерболат Рүстемов
|1994
|-
|18
|қр
|{{flagicon|KAZ}}  Руслан Хаиров
|1990
|-
|21
|қр
|{{flagicon|KAZ}}  Наурызбек Жагоров
|1998
|-
|29
|қр
|{{flagicon|KAZ}} Максим Литвинов
|1998
|-
|77
|қр
|{{flagicon|KAZ}}  Арман Мұрат
|1998
|-
|87
|қр
|{{flagicon|Украина}}  Сергей Басов
|1987
|-
|6
|жқ
|{{flagicon|KAZ}}   Ильнур Мангуткин
|1986
|-
|19
|жқ
|{{flagicon|KAZ}} Максим Гладченко
|1997
|-
|27
|жқ
|{{flagicon|Италия}}  Джакомо Мелло
|1992
|-
|37
|жқ
|{{flagicon|KAZ}} [[Рашид Рахимович Люхай|Рашид Люхай]]
|1997
|-
|78
|жқ
|{{flagicon|KAZ}}  Даниил Кочнев
|1999
|-
|98
|жқ
|{{flagicon|KAZ}}  Әділет Болатов
|1998
|-
|7
|жқ
|{{flagicon|KAZ}}  Сергей Шафф
|1988
|-
|8
|ш
|{{flagicon|KAZ}}  Алексей Мальцев
|1986
|-
|9
|ш
|{{flagicon|KAZ}}  Роман Павинич
|1991
|-
|11
|ш
|{{flagicon|KAZ}}  [[Дәуренбек Шахитбекұлы Тәжімбетов|Дәуренбек Тәжімбетов]]
|1985
|-
|13
|ш
|{{flagicon|KAZ}}  Ержан Ибрагимов
|1997
|-
|23
|ш
|{{flagicon|KAZ}} Арман Смайылов
|1997
|}

== Жетістіктері ==

*Қазақстан бірінші лигасының жеңімпазы (1): [[Футболдан Қазақстан бірінші Лигасы 2015|2015]]

== Статистикасы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Маусымдар
! colspan=&quot;9&quot; |Лига
! rowspan=&quot;2&quot; |Кубок
|-
!Див
!Поз
!О
!Ж
!Т
!Ұ
!СД
!ЖД
!ұ
|-
|1992
|1
|'''16'''
|18
|13
|0
|5
|42
|17
|'''39'''
|
|-
|1993
|1
|'''15'''
|24
|14
|5
|5
|41
|12
|'''47'''
|1-раунд
|-
|1994
|1
|'''16'''
|30
|4
|9
|17
|20
|56
|'''21'''
|1-раунд
|-
|1995
|2
|'''6'''
|10
|0
|0
|10
|4
|26
|'''0'''
|
|-
|1997
|2
|'''2'''
|4
|2
|0
|2
|9
|5
|'''6'''
|
|-
|1998
|1
|'''14'''
|26
|0
|3
|23
|11
|73
|'''3'''
|
|-
|1999
|2
|'''4'''
|3
|0
|1
|2
|1
|3
|'''1'''
|
|-
|2000
|2
|'''4'''
|8
|1
|1
|6
|3
|17
|'''4'''
|
|-
|2001
|2
|'''6'''
|4
|1
|0
|3
|2
|4
|'''3'''
|
|-
|2002
|2
|'''2'''
|24
|13
|4
|7
|36
|24
|'''43'''
|
|-
|2003
|1
|'''16'''
|32
|8
|2
|22
|25
|74
|'''26'''
|
|-
|2004
|1
|'''17'''
|36
|7
|4
|25
|24
|83
|'''25'''
|
|-
|2006
|2
|'''6'''
|26
|16
|1
|9
|56
|31
|'''49'''
|1/8
|-
|2007
|2
|'''2'''
|22
|18
|2
|2
|57
|14
|'''56'''
|1/8
|-
|2008
|2
|'''10'''
|26
|10
|1
|15
|35
|47
|'''31'''
|1/8
|-
|2009
|2
|'''2'''
|26
|16
|4
|6
|46
|29
|'''52'''
|1-раунд
|-
|2010
|1
|'''11'''
|32
|7
|5
|20
|33
|58
|'''26'''
|3-раунд
|-
|2011
|2
|'''4'''
|32
|16
|8
|8
|54
|30
|'''53'''
|2-раунд
|-
|2012
|1
|'''8'''
|26
|10
|4
|12
|34
|39
|'''34'''
|2-раунд
|-
|2013
|1
|'''12'''
|32
|7
|10
|15
|37
|50
|'''19'''
|1/4
|-
|2014
|2
|'''5'''
|28
|16
|7
|5
|46
|24
|'''55'''
|1/16
|-
|2015
|2
|'''1'''
|24
|17
|2
|5
|60
|21
|'''53'''
|2-раунд
|-
|2016
|1
|'''10'''
|32
|11
|2
|19
|27
|50
|'''35'''
|1/8
|-
|2017
|1st
|'''10'''
|33
|7
|9
|17
|29
|47
|'''30'''
|1/8
|-
|2018
|1
|'''12'''
|33
|7
|9
|17
|31
|48
|'''30'''
|1/8
|}

== Сілтемелер ==
* [http://www.akzhaik.info// Ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100819224957/http://akzhaik.info/ |date=2010-08-19 }}

{{Қазақстан Премьер Лигасы 2019}}
{{Қазақстан Футболы}}

[[Санат:Қазақстан футбол клубтары]]
[[Санат:Қазақстанның футбол Премьер-Лигасы]]
[[Санат:Орал]]
[[Санат:1968 жылы құрылған футбол клубтары]]</text>
      <sha1>6bgd28jfygpf7lhijfvvb21t3bmli2r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Екібастұз (футбол клубы, 2003)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20703</id>
    <revision>
      <id>3400931</id>
      <parentid>3231089</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T11:40:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Makenzis</username>
        <id>71333</id>
      </contributor>
      <origin>3400931</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6948" sha1="kacpi1zqn6n1e41o8enl9b39q6rvl5z" xml:space="preserve">''1979 жылы құрылған тағы бір &quot;[[Екібастұз (футбол клубы, 1979)|Екібастұз]]&quot; клубымен шатастырмаңыздар''
{{Футбол клубы
 |атауы           = {{Flagicon|Қазақстан}} Екібастұз
 |ағымдағы маусым   = 
 |логотипі        = 
 |толық атауы     = 
 |лақап аты       = 
 |құрылған        = [[2003 жыл]]
 |таратылды       = 
 |стадионы        = &quot;Шахтер&quot;, [[Екібастұз]]
 |сыйымдылығы     = 6300
 |иесі            = 
 |президенті      = 
 |директоры       = 
 |бас директоры   = 
 |жаттықтырушы    = {{Flagicon|Қазақстан}} [[Асқар Сейдахметұлы Қожабергенов|Асқар Қожабергенов]]
 |капитаны        = {{Flagicon|Қазақстан}} Айдын Бралин
 |рейтингі        = 
 |бюджеті         = 
 |жарыс           = 1 лига
 |маусым          = 2024
 |орын            = 6.
 |сайты           = 
|pattern_la1=|pattern_b1=|pattern_ra1=|
|leftarm1=FF6600|body1=FF6600|rightarm1=FF6600|shorts1=000000|socks1=FF6600|
|pattern_la2=|pattern_b2=|pattern_ra2=
|leftarm2=000000|body2=000000|rightarm2=000000|shorts2=FFFFFF|socks2=FFFFFF}}
'''«Екібастұз»''' — [[Екібастұз]] қаласының футбол клубы.  Матчтарды [[Шахтёр (стадион, Екібастұз)|Шахтёр]] стадионыңда өткізеді. Бұрында «Энергетик» деп аталған және [[Павлодар]]да қаласында жаттықты. [[Футболдан Қазақстан бірінші лигасы|Бірінші лигада]] екі рет женімпаз атанды (2005, 2007).

== Жетістіктері ==

*[[Футболдан Қазақстан бірінші лигасы|Қазақстан бірінші лигасының жеңімпазы]] (2): 2005 және 2007

=== Жетістіктері мен жеңілістері ===
Клубтың бүкіл тарихы бойында жеткен жеңістері мен жеңілістері:

Ең үлкен жеңісі: 2010 жылы — 7:0 [[Асбест (футбол клубы)|«Асбест»]] [[Жітіқара|Жетіқара]]

Ең үлкен жеңілістері: 2006 жылы — 0:6 [[Асбест (футбол клубы)|«Асбест»]] [[Жітіқара|Жетіқара]], 2008 жылы — 1:7 [[Қайрат (футбол клубы)|«Қайрат»]] [[Алматы]] және 0:6 [[Ақжайық (футбол клубы)|«Ақжайық»]] [[Орал]]

== Клуб атауларының тарихы ==
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align: center; font-size:100%&quot;
!style=&quot;background: #FF6600; color:black&quot; align=right width=100 | Жылдар
!style=&quot;background: #FF6600; color:black&quot; align=right width=200 | Аттар
|-
| 2003-2006
| Энергетик
|-
| 2007-2008
| Энергетик-2
|-
| 2009 
| Екібастұз
|}

== Құрамы ==
''2022 жылғы 12 қазандағы жағдай бойынша''
{| class=&quot;wikitable&quot;
!style=&quot;background-color:#FF6600; color:black&quot; | №
!style=&quot;background-color:#FF6600; color:black&quot; | Қақпашылар
!style=&quot;background-color:#FF6600; color:black&quot; | Туған күні
!style=&quot;background-color:#FF6600; color:black&quot; | Азаматтығы
|-
|12||Данила Бобровский||22.02.2004||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
|35||Әнуар Сапарғалиев||13.05.1998||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
!style=&quot;background-color:#FF6600; color:black&quot; | №
!style=&quot;background-color:#FF6600; color:black&quot; | Қорғаушылар
!style=&quot;background-color:#FF6600; color:black&quot; | Туған күні
!style=&quot;background-color:#FF6600; color:black&quot; | Азаматтығы
|-
|2||Ансар Ыдырысов||23.03.2003||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
|13||Ақмал Айменов||13.07.1992||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
|15||Даниил Нырков||30.07.2002||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
|22||Айдын Бралин||09.06.1989||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
|55||Аслан Сүлейменов [[Сурет:Capt Tok.png]]||25.01.1994||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
|80||Алексей Скворцов||28.05.2000||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
|92||Данил Кузнецов||11.12.1999||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
!style=&quot;background-color:#FF6600; color:black&quot; | №
!style=&quot;background-color:#FF6600; color:black&quot; | Жартылай қорғаушылар
!style=&quot;background-color:#FF6600; color:black&quot; | Туған күні
!style=&quot;background-color:#FF6600; color:black&quot; | Азаматтығы
|-
|4||Фархат Абаев||26.10.2003||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
|10||Тимур Байжанов||30.03.1990||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
|24||Дмитрий Суслов||15.05.2003||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
|29||Алмас Әбдуәліев||26.03.2004||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
|30||Даниял Кәкенов||26.04.2003||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
|33||Диас Ысқақов||09.04.2002||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
|53||Ілияс Әбіл||22.01.2006||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
|70||Евгений Мосин||06.01.1999||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
|81||Мейрамбек Еренғайып||22.05.2003||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
|90||Айхан Ержанов||15.06.2002||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
|95||Дархан Әбішев||08.02.2002||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
|98||Георгий Захаренко||12.01.1998||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
!style=&quot;background-color:#FF6600; color:black&quot; | №
!style=&quot;background-color:#FF6600; color:black&quot; | Шабуылшылар
!style=&quot;background-color:#FF6600; color:black&quot; | Туған күні
!style=&quot;background-color:#FF6600; color:black&quot; | Азаматтығы
|-
|45||Борис Куцевол||22.01.2000||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
|47||Арман Варданян||27.09.2005||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан&lt;br&gt;{{ту|Армения}} Армения
|-
|67||Әмір Муралинов||16.01.2001||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
|89||Марлен Айманов||14.06.1999||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|}

[[Санат:Қазақстан футбол клубтары]]
[[Санат:2003 жылы құрылған футбол клубтары]]</text>
      <sha1>kacpi1zqn6n1e41o8enl9b39q6rvl5z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Түркістан (футбол клубы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20819</id>
    <revision>
      <id>3400909</id>
      <parentid>3387697</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T10:30:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Makenzis</username>
        <id>71333</id>
      </contributor>
      <comment>Қазақстан бірінші Лигасы</comment>
      <origin>3400909</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7655" sha1="5g0o19nb8tany93vsmav7bl3dq9y8o7" xml:space="preserve">{{футбол клубы 
|атауы       = {{flagicon|Kazakhstan}} Яссы ФК 
|толық атауы = Яссы Футбол Клубы |
|nickname    =  |
|founded     = 1992|
|таратылды   = |
|стадионы     = [[Түркістан Арена]]
|сыйымдылығы = 17000 адам|
|жарыс       = Қазақстан бірінші Лигасы |
|маусым      = [[Футболдан Қазақстан бірінші Лигасы 2024|2024]]|
|орын        = 13 .|
|құрылған=1990}}
'''Түркістан футбол клубы''' — Түркістан қаласындағы футбол клубы. 
== Клубтың тарихы мен жетістіктері ==
Қазақстан чемпионатының құрылуынан кейін, клуб 4 сезонды жоғарғы дивизионда өткізді.

&lt;timeline&gt;
ImageSize = width:630 height:60
PlotArea  = left:10 right:10 bottom:30 top:10
TimeAxis = orientation:horizontal format:yyyy
DateFormat = dd/mm/yyyy
Period     = from:01/01/1991 till:01/07/2005
ScaleMajor = unit:year increment:1 start:1992
Colors =
  id:bl1  value:rgb(0.5,0.8,0.5)
  id:bl2  value:rgb(0.9,0.9,0.3)
  id:rs  value:rgb(0.8,0.6,0.6)
  id:rn  value:rgb(0.9,0.1,0.1)

PlotData=
  bar:Position width:15 color:white align:center

  from:01/07/1991 till:01/07/1992  shift:(0,-4) text:18
  from:01/07/1992 till:01/07/1993  shift:(0,-4) text:16
  from:01/07/1993 till:01/07/1994  shift:(0,-4) text:15
  from:01/07/1994 till:01/07/1995  shift:(0,-4) text:
  from:01/07/1995 till:01/07/1996  shift:(0,-4) text:
  from:01/07/1996 till:01/07/1997  shift:(0,-4) text:
  from:01/07/1997 till:01/07/1998  shift:(0,-4) text:
  from:01/07/1998 till:01/07/1999  shift:(0,-4) text:
  from:01/07/1999 till:01/07/2000  shift:(0,-4) text:
  from:01/07/2000 till:01/07/2001  shift:(0,-4) text:
  from:01/07/2001 till:01/07/2002  shift:(0,-4) text:
  from:01/07/2002 till:01/07/2003  shift:(0,-4) text:
  from:01/07/2003 till:01/07/2004  shift:(0,-4) text:15
  from:01/07/2004 till:01/07/2005  shift:(0,-4) text:

  from:01/07/1991 till:01/07/1994  color:bl1  shift:(0,13)  text: &quot;[[Қазақстан Премьер Лигасы|Премьер Лига]]&quot;
 from:01/07/1994 till:01/07/2003  color:rs  shift:(0,13)  text:&quot;1 Д&quot;
  from:01/07/2003 till:01/07/2004  color:bl1  shift:(0,13)  text: &quot;[[Қазақстан Премьер Лигасы|Премьер Лига]]&quot;
 from:01/07/2004 till:01/07/2005  color:rs  shift:(0,13)  text:&quot;1 Д&quot;

&lt;/timeline&gt;

== Жетістіктері мен жеңілістері ==
==== Ең үлкен жеңісі ====
Қазақстан чемпионаты
*[[Футболдан Қазақстан Чемпионаты 1993|1993]] — 4:0 ([[Каспий (футбол клубы)|«Мұнайшы»]], [[Ақтау]])
*[[Футболдан Қазақстан Чемпионаты 1993|1993]] — 4:0 ([[Намыс (футбол клубы)|«Намыс»]], [[Алматы]])

==== Ең үлкен жеңілістері ====
Қазақстан чемпионаты
*[[Футболдан Қазақстан Чемпионаты 1994|1994]] — 0:8 ([[Ақтөбе (футбол клубы)|«Актюбинец»]], [[Ақтөбе]])

== Клуб атауларының тарихы ==

* «Монтажник» (1992)
* «Яссы Түркістан» (1993-2003)
* «Яссы-Рахат» (2003)
* «Яссы-Сайрам» (2004)
* «Яссы» (2004-2005)

== Жетістіктері ==
*[[Футболдан Қазақстан бірінші лигасы|Қазақстан бірінші лигасының жеңімпазы]] (1): [[Футболдан Қазақстан бірінші Лигасы 2003|2003]]

== Құрамы ==
''2022 жылғы 12 қазандағы жағдай бойынша''
{| class=&quot;wikitable&quot;
!style=&quot;background-color:#003366; color:yellow&quot; | №
!style=&quot;background-color:#003366; color:yellow&quot; | Қақпашылар
!style=&quot;background-color:#003366; color:yellow&quot; | Туған күні
!style=&quot;background-color:#003366; color:yellow&quot; | Азаматтығы
|-
|1||Владимир Бирюков||18.02.2002||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
|16||Сергей Кляхин||06.09.2001||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
|31||Серікбол Қапанов||24.05.1996||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
!style=&quot;background-color:#003366; color:yellow&quot; | №
!style=&quot;background-color:#003366; color:yellow&quot; | Қорғаушылар
!style=&quot;background-color:#003366; color:yellow&quot; | Туған күні
!style=&quot;background-color:#003366; color:yellow&quot; | Азаматтығы
|-
|4||Жангелдин Зият||19.07.2000||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
|5||Батыр Әбдуәлиев||10.07.1995||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
|11||Асхат Жиғанбеков [[Сурет:Vice Cap2.png]]||19.09.1990||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
|15||Қанат Әшірбай [[Сурет:Vice Cap2.png]]||09.04.1994||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
|18||Айбар Нұрдалиев||25.01.1994||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
|19||Ернар Кәрім||20.07.2004||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
|60||Еділ Әуелбай||18.08.1998||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
!style=&quot;background-color:#003366; color:yellow&quot; | №
!style=&quot;background-color:#003366; color:yellow&quot; | Жартылай қорғаушылар
!style=&quot;background-color:#003366; color:yellow&quot; | Туған күні
!style=&quot;background-color:#003366; color:yellow&quot; | Азаматтығы
|-
|6||Ландри Нзимен Шамеджө||12.08.1998||{{ту|Камерун}} Камерун
|-
|7||Есен Жасанов||24.04.1998||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
|8||Айбол Жақаев||15.12.1996||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
|10||Ділмұрат Пачаханов [[Сурет:Capt Tok.png]]||18.01.1998||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
|12||Сағи Әнет||26.02.2002||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
|21||Ерасыл Жақсылық||15.05.2005||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
|22||Марат Хабиб Ндигене||13.11.2000||{{ту|Сенегал}} Сенегал&lt;br&gt;{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
|23||Жахонгир Хожамов||24.05.1996||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
|77||Жасұлан Сәрсенбай||23.04.1998||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
!style=&quot;background-color:#003366; color:yellow&quot; | №
!style=&quot;background-color:#003366; color:yellow&quot; | Шабуылшылар
!style=&quot;background-color:#003366; color:yellow&quot; | Туған күні
!style=&quot;background-color:#003366; color:yellow&quot; | Азаматтығы
|-
|9||Нұрдәулет Ағзамбаев||02.06.1999||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
|17||Жеңіс Әбуов||10.05.1995||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
|20||Хасан Сабыржанов||10.01.2002||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
|28||Алексей Михайлов||21.07.2001||{{ту|Қазақстан}} Қазақстан
|-
|47||Чисом Стенли Нкоби||25.06.1999||{{ту|Нигерия}} Нигерия
|}

{{Қазақстан Футболы}}

[[Санат:Қазақстан футбол клубтары]]
[[Санат:1992 жылы құрылған футбол клубтары]]
[[Санат:2005 жылы жабылған футбол клубтары]]</text>
      <sha1>5g0o19nb8tany93vsmav7bl3dq9y8o7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Нуук</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20904</id>
    <revision>
      <id>3400688</id>
      <parentid>2886772</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:13:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <origin>3400688</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3401" sha1="t2sei6ehf6mp994phbzlqxzb7exkh5i" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = Қала
 |қазақша атауы           = Нуук
 |шынайы атауы            = Nuuk
 |сурет                  = {{Фотомонтаж
 |photo1a=Nuuk_and_Katuaq_-_Visit_Greenland.jpg
 |photo1b=Nuuk_Teletaarnet.jpg
 |photo2a=Nuussuaq-district-nuuk-aerial.jpg
 |photo2b=Qernertunnguit.jpg
 |photo3a=Nuuk city below Sermitsiaq.JPG
 |size=300
 |position=center
 |color=grey
 }}
 |жағдайы                 = Астана
 |ел                      = Дания
 |елтаңба                 = Coat of Arms of Nuuk.svg
 |ту                      = Flag of Nuuk.svg{{!}}border
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir = N|lat_deg = 64|lat_min = 10|lat_sec = 30 
  |lon_dir = W|lon_deg = 51|lon_min = 44|lon_sec = 00
  |CoordAddon             = type:city(14874)
  |CoordScale             = 20000
 |ел картасы             = 0
 |аймақ картасы          = 250
 |шекара түрі             = 
 |кестедегі шекара        = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |аймақ картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |аймақ түрі              = Өз-өзін басқару қауымы
 |аймағы                  = Гренландия
 |кестедегі аймақ         = 
 |аудан түрі              = 
 |ауданы                   = 
 |кестедегі аудан         = 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |басшының түрi           = 
 |басшысы                   = 
 |құрылған уақыты         = 1728
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = Готхоб
 |статус алуы               = 
 |жер аумағы                  = 6,90
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = Гренланд
  |тұрғыны                = 16 583
  |санақ жылы             = 2013
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = −3:00
 |DST                     = 
 |телефон коды            = 31, 32, 33, 34, 35, 36
 |пошта индексі           = 3900
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = 
 |идентификатор түрі      = 
 |сандық идентификаторы   = 
 |ортаққордағы санаты     = Nuuk
 |сайты                   = 
 |сайт тілі               = 
}}
'''Нүүк''' ({{lang-da|Nuuk}}) — [[Гренландия]] елінің астанасы.

{{Commons|Nuuk}}
{{Солтүстік Америка елордалары}}

[[Санат:Гренландия муниципалитеттері]]
[[Санат:Гренландия қалалары]]
[[Санат:Солтүстік Америка елордалары]]</text>
      <sha1>t2sei6ehf6mp994phbzlqxzb7exkh5i</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400689</id>
      <parentid>3400688</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:22:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <origin>3400689</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9168" sha1="oq8r4ovmkybabgnvtltgo2vj7yjx6ip" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = Қала
 |қазақша атауы           = Нуук
 |шынайы атауы            = Nuuk
 |сурет                  = {{Фотомонтаж
 |photo1a=Nuuk_and_Katuaq_-_Visit_Greenland.jpg
 |photo1b=Nuuk_Teletaarnet.jpg
 |photo2a=Nuussuaq-district-nuuk-aerial.jpg
 |photo2b=Qernertunnguit.jpg
 |photo3a=Nuuk city below Sermitsiaq.JPG
 |size=300
 |position=center
 |color=grey
 }}
 |жағдайы                 = Астана
 |ел                      = Дания
 |елтаңба                 = Coat of Arms of Nuuk.svg
 |ту                      = Flag of Nuuk.svg{{!}}border
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir = N|lat_deg = 64|lat_min = 10|lat_sec = 30 
  |lon_dir = W|lon_deg = 51|lon_min = 44|lon_sec = 00
  |CoordAddon             = type:city(14874)
  |CoordScale             = 20000
 |ел картасы             = 0
 |аймақ картасы          = 250
 |шекара түрі             = 
 |кестедегі шекара        = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |аймақ картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |аймақ түрі              = Өз-өзін басқару қауымы
 |аймағы                  = Гренландия
 |кестедегі аймақ         = 
 |аудан түрі              = 
 |ауданы                   = 
 |кестедегі аудан         = 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |басшының түрi           = 
 |басшысы                   = 
 |құрылған уақыты         = 1728
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = Готхоб
 |статус алуы               = 
 |жер аумағы                  = 6,90
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = Гренланд
  |тұрғыны                = 16 583
  |санақ жылы             = 2013
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = −3:00
 |DST                     = 
 |телефон коды            = 31, 32, 33, 34, 35, 36
 |пошта индексі           = 3900
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = 
 |идентификатор түрі      = 
 |сандық идентификаторы   = 
 |ортаққордағы санаты     = Nuuk
 |сайты                   = 
 |сайт тілі               = 
}}
'''Нүүк''' ({{lang-da|Nuuk}}) — [[Гренландия]] елінің астанасы. Гренландияның батыс жағалауында орналасқан және солтүстік поляр шеңберінен оңтүстікке қарай 240 шақырым жерде орналасқан.

== Тарихы ==
1728 жылы дат саяхатшысы және миссионері Ханс Эгеде іргетасын қалады

1721 жылы, дат королі Фредерик IV Гренландияны қайтадан колониялау туралы бұйрық берген.

1728 жылы Ханс Эгеде және оның отбасы Нуук (ол кезде Годтхааб деп аталған) аймағына келген. Эгеде алғашқы кирхені және мектепті құрып, Гренландияны христиан дініне айналдыруға тырысқан.

1730 жылдары қалада аурулар мен аштықтан басқа қиындықтар туған.

1740 жылдары қала қайтадан өркендеді, негізінен балық аулау мен бұғы терісі саудасы арқылы.

1824 жылы Гренландияда қызыл шам жарықтары пайда болды.

1860 жылдары қалада ауру жағдайы қайтадан күшейді, негізінен тырысқақтан.

1870 жылдары қалада пошта және телеграф пайда болды.

1880 жылдары қалада алғашқы қонақ үй ашылды.

1890 жылдары қалада алғашқы газет басылып шықты.

1920 жылдары қалада алғашқы дәрігер жұмыс істей бастады.

1930 жылдары қалада алғашқы аэропорт ашылды.

1950 жылдары қалада туризм дамыды.

1960 жылдары қалада алғашқы теледидар пайда болды.

1970 жылдары қалада алғашқы компьютер пайда болды.

1979 жылы Гренландия Даниядан автономды өкімдік алды.

1980 жылдары қалада алғашқы интернет пайда болды.

2000 жылдарда қала жаңа инфрақұрылымдармен және құрылыстармен құрылыс жасай бастады.

2009 жылы Нуук Гренландияның астанасы болып жарияланды.

== Климаты ==
Нуук Арктикалық климаттың белгілері бар, қыста суық және қарлы, жазда салқын және ылғалды болып келеді.

Қыс ұзақ және суық болады. Орташа температура -10°C шамасында, бірақ кейде -25°C-қа дейін төмендеуі мүмкін. Қар жауу жиі кездеседі, қар жамылғысы қалың болады. Күн қысқа, кейде мүлдем болмайды.

Жаз қысқа және салқын болады. Орташа температура 5°C-тан 10°C-қа дейін болады. Кейде жазда 20°C-қа дейін жылынуы мүмкін. Күн ұзақ болады, бірақ жауын-шашын жиі жауады.

== Халқы ==
Нуук - Гренландияның ең ірі қаласы және шамамен 18 000 адам тұрады.
Халықтың құрамы:

* Гренландтықтар: Халықтың басым көпшілігі - гренландтықтар. Олардың көпшілігі - инуит халықтарының ұрпақтары.
* Даниялықтар: Даниялықтардың саны да көп, өйткені Гренландия - Данияның автономды аумағы.
* Басқа ұлттар: Қалада басқа ұлттардың өкілдері де бар, соның ішінде басқа еуропалықтар, азиялықтар және африкалықтар.

Халықтың сипаттамасы:

* Тіл: Гренландияда негізгі екі тіл қолданылады: гренланд тілі (инуиттің бір түрі) және дат тілі. Гренландтықтардың көпшілігі екі тілді біледі.

== Географиясы ==
Нуук Гренландияның батыс жағалауындағы Копенгаген шығанағының жағасында орналасқан.

'''Рельеф:''' Қала таулы аймақта орналасқан, теңіз деңгейінен шамамен 10 метр биіктікте. Қаланы қоршаған таулар теңіз деңгейінен 1 000 метрге дейін биіктеуі мүмкін.

'''Су көздері:''' Нуук қаласы Копенгаген шығанағына шығады, оны айнала көптеген кіші шығанақтар мен фьордтар бар. Қаланың ішінде бірнеше көлдер мен өзендер бар.

'''Флора және фауна:''' Нуук Арктикалық климат аймағында орналасқандықтан, оның флорасы мен фаунасы шектелген. Қаланың айналасында тундра өсімдіктері мен бұғылар, қояндар, аюлар сияқты жануарлар кездеседі. Теңіз жағалауында киттер, тюлендер мен балықтарды кездестіруге болады.

== Сілтемелер ==
{{Сыртқы сілтемелер}}{{Commons|Nuuk}}
{{Солтүстік Америка елордалары}}

[[Санат:Гренландия муниципалитеттері]]
[[Санат:Гренландия қалалары]]
[[Санат:Солтүстік Америка елордалары]]</text>
      <sha1>oq8r4ovmkybabgnvtltgo2vj7yjx6ip</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Пионер (Ұлытау облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21194</id>
    <revision>
      <id>3400799</id>
      <parentid>3334568</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T00:56:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400799</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16729" sha1="f99nyth2ljnufdmfp851vlkcbyo3x6e" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Пионер
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          =   
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             =  
|ту ені                  =   
   |lat_deg =47|lat_min =52|lat_sec =42
   |lon_deg =66|lon_min =21|lon_sec =16
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы 
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Ұлытау ауданы 
|кестедегі аудан         = Ұлытау ауданы{{!}}Ұлытау 
|мекен түрі              = ауылдық округ{{!}}Кенттік әкімдігі
|мекені                  = Ақтас кенттік әкімдігі (Ұлытау облысы){{!}}Ақтас 
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         = 1936   
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}119
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Пионер ауылы}}
'''Пионер''' — [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]], [[Ақтас кенттік әкімдігі (Ұлытау облысы)|Ақтас]] кентіне қарасты ауыл.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы - [[Ұлытау (ауыл)|Ұлытау]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 98 км-дей, жан-жағын ұсақ шоқылар, қыраттар, төбешіктер алып жақан далалы жайылымдық жерде, жасанды су қоймасы - тоғанның іргесінде қоныстанған.

== Халқы ==
[[1999 жыл]]ы жергілікті тұрғындар саны 180 адам (95 ер адам және 85 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 172 адамды (88 ер адам және 84 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 119 адамды ( ер адам және әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Ауыл тарихы ==
Пионер ауылының тұрғындары бұрынғы Байқоңыр колхозының колхозшылары. Ақтастан Көктөбеге дейін жағалай қыстақтар болған. Пионердің бұрынғы аты “Тоған”, [[1936 жыл|1936]] жылдары қоларба, қапшықпен мұрап Қыпшақбайдың басқаруымен топырақ тасып тұрғызылған. Байқоңыр колхозшыларының балалары “Школ” (атауы мектепке байланысты аталған) қыстағына қатынап оқыған. [[1953 жыл|1953]]-[[1954 жыл|1954]] жылдардан бастап, Байқоңыр көмір шахтасының жабылуына байланысты, мектеп ағылшындар салған теміржолшылар барағына көшірілген. Интернат, дүкен болған. Байқоңыр колхозшылары сиыр бағумен, егін егумен айналысқан. Құлынбетте 20 га, Жосада 10 га егін егіп, қол еңбегімен жүргізіліп мол өнім алған. [[1956 жыл|1956]] жылы үкімет араласып тоған қайта жөнделді. Тоған салу мақсаты бақша егу көзделгендіктен туындаған. [[1958 жыл|1958]]-[[1959 жыл|1959]] жылдары “Тоған” Пионер аталып ферма орталығы болған. [[1973 жыл|1973]] жылы Жезқазған облысы болған соң көтерме жол салынып, [[1977 жыл|1977]] жылы су құбыры тартылды. [[Латвия]]дан студенттер келіп жоғарғы кернеулі тоқ жүйесінің бөренелерін орнатты. [[1978 жыл|1978]] жылы Пионер совхоз орталығы болады деп жоспарланып жаңадан 11 үй салынды. [[1982 жыл|1982]] жылы селолық мәдениет үйі пайдалануға берілді. Келешекте Пионер ауылы осы тоғанның іргесін көтерген Қыпшақбай атаның атымен аталмақшы.

== Оқу-ағарту ісі ==
Байқоңыр колхозында мектеп 1937 жылдан бастап бастауыш мектеп болып ашылған. 1939 жылдан 1941 жылға дейін Сыздық, Мағауия деген мұғалімдер дәріс берген. 1941-1948 жылдар аралығында Бимағанбетов Кенжемұрат деген мұғалім болған. 1948 жылдан 1953-1954 оқу жылдарында Қадыр, Ерғали, Нәби деген ұстаздар жұмыс істеді. 

Пионердегі жеті жылдық мектептің директорлары: 
* Бекдайыров, одан кейін Шарипов Мақсұт 1961 жылға дейін ұстаздық етіп мектеп басқарды.
* 1961 жылдан 1976 жылға дейін Хамит Сакеев директор болды. 
* 1976 жылдан 1979 оқу жылы аралығында Нұраш, 
* 1979-1986 жылдары Ерғазы Наурызбаев басқарды.
* 1986-1988 жылдары Асанов Қайрош.
* 1988-1991- Еділбаев Абдіқадір
* 1991-жылдан бері Наурызбаев Ерболат басқарып келеді.
 
== Ұлы Отан соғысы жылдары ==
1941 жылы соғыс басталғанда барлық ер азаматтар майданға аттанғанда олардың орнын қарттар, әйелдер мен жас балалар басты. &quot;Тылдың өзі мылтықсыз майдан еді&quot;, - дейді сол жылдары 8-ақ жаста болған Күлзағира  шешей. Бәрі де майдан үшін деген ұран құран сөзіндей естіліп, екпіні тау мен тасты жарып тұрған сәтте ешкімнің де бұл қасиетті міндеттен ештеңені аянып қалмайтыны аян еді. Тылдың да майданға бергісіз болғаны айғақ. Сол кездері майданға аттанған ер азаматтардың көбісі оралған жоқ. Отан қорғау жолында жандарын құрбан етті. Соғыс ардагері 90 жастағы Искендиров Мұхамедия атайды ауыл болып ардақ тұтады.

Пионер ауылынан Ұлы Отан соғысына (1941-45) қатысқандар:
{|class=&quot;wikitable&quot; style = &quot;width:100%&quot;
|-
| 01. Ақдәулетов М. || 02. Аққошқаров Ә. || 03. Алтынбаев Қ. || 04. Асатов Ә. || 05. Амантаев Б.
|-
| 06. Аубакиров М.|| 07. Әлімбаев Ә.|| 08. Әлмағанбетов Ж.|| 09. Әшенов Н.|| 10. Әтеев Н.
|-
| 12. Байқұлов Қ.||13. Баййназаров||14. Бақбергенов М.|| 11. Байқұлов М. || 15. Баржақсин М.
|-
| 16. Батырбеков С.|| 17. Бекетаевв М.|| 18. Бекмурзин Н.|| 19. Баймағанбетов|| 20. Білімжанов М
|-
| 21. Бірімжанов М.|| 22. Достияров М.|| 23. Дүтбаев Т.|| 24. Есенбеков Қ.|| 25. Есетов С.
|-
| 26. Есетов Н.|| 27. Есетов Қ.|| 28. Есетов Т.|| 29. Есмағанбетов Ж.|| 30. Есілбаев Ш.
|-
| 31. Жаналинов Ә.|| 32. Жарасов Д.|| 33. Жарасов М.|| 34. Жарасов С.|| 35. Искендиров М.
|-
|36. Кішкенбаев Н.|| 37. Қадіров Т.|| 38. Қалиев  Қ.|| 39. Қасымов А.|| 40. Құдабаев Ә.
|-
|41. Құдабаев Қ|| 42. Құдабаев Д.|| 43. Құтынов С.|| 44. Қожахметов И.|| 45. Қожахметов М.
|-
|46. Қолғанатов К.|| 47. Қозыкенов Ә.|| 48. Қазыкенов Ө.|| 49. Қонысбаев Т.|| 50. Қонысбаев  С.
|-
|51. Қонысбаев Б.|| 52. Мақалиев Ә.|| 53. Маубасов К.|| 54. Маубасов  А.|| 55. Мұқанов М.
|-
|56. Мұхитов Х.|| 57. Мыңжасаров К.|| 58. Сағындықов Т.|| 59. Сауытов Ә.|| 60. Сауытов О.
|-
|61. Серікбаев Ә.|| 62. Наурызбаев Е.|| 63. Оразбаев Б.|| 64. Өтегенов Б.|| 65. Рахымбаев Р.
|-
|66. Такеев Бекет.|| 67. Такеев Есет.|| 68. Такеев Ерназар.|| 69. Такеев Мұқыш.|| 70. Телібаев Н.
|-
|71. Таужанов Қ.|| 72. Текенов А.|| 73. Тоғызбаев И.|| 74. Үсенов Ы.|| 75. Шайкамалов Қ.
|}
&lt;ref&gt;&quot;Боздақтар&quot; кітабі, Қарағанды облысы&lt;/ref&gt;

== Жануарлары мен өсімдіктері ==
Қысы–жазы балық аулаушылар үзілмейді. Ақбалық, сазан, табанбалық кездеседі.
* Құстан: Аққу, шағала, қаз, үйрек кездеседі.
* Жануарлар дүниесінен: қасқыр, түлкі, қарсақ, борсық, жабайы шошқа, зорман, бірен-саран киік кездеседі.
* Өсімдіктер әлемінен: тал, терек, жидек, итмұрын, жеміс  ағаштары өседі.
* Далада: жалбыз, қарандыз, адыраспан,  т.б.  шөптер   мен гүлдер  өседі.

== Экология ахуалы ==
Атам заманнан малға  жайылым құйқалы алқап болған Жезді, Ұлытау, Қарсақбай жері бүгінде радиациялық тозаң  мен газдың  әсерінен қу тақырға айналуда. Арал теңізінің жақындығы оңтүстіктен жел тұрса зиянды тұз тозаңының келетіні белгілі. Көктем шығысымен жер тез құрғап, дауылды жел соғып тұрады. Байқоңыр ғарыш айлағының  жақындығы, ”Плесецк”, ”Капустин Яр” т.б. ұшырылатын ракета әуе трассасының  жақындығынан да халық  көп зардап шекті. Кішітауда кезінде шашылып жатқан ракета сынықтарын жинаған Қызылорданың машиналары Пионер ауылының ортасымен өтіп жүрді. Осы толассыз  керуеннің тоқтағанына 1-2 жыл болды. Ауыл жылдарында экологиялық аймақтарды аралаған Қарағанды медицина академиясының ғалым дәрігерлері қан қысымы, қан аздық сияқты аурулардың көбеюін экологиямен байланыстырады. Пионер ауылы да экологиялық аймаққа жатады. 

== Қазіргі келбеті ==
Пионер қазір Ақтас кенттік округіне қарасты  шағын ауыл. Ауылда 9 жылдық мектеп, кітапхана, дәрігерлік пункт жұмыс істейді. Көшелерге су құбыры тартылған. Ауыл тұрғындарының жекеменшік жерлері, техника түрлері бар. Таяуда 20 номерлік телефон жүйесі қосылады деп күтілуде. Әр үй көктемде  ұжымдық бақшаға бөлінген  жерге картоп, көкөніс егіп өнім жинайды. Қазіргі таңда ауыл экономикасы жақсы  дамып келеді. 

== Кітапхана жұмысы ==
 Кітапхана жұмысының жандануы да осы ферманың құрылуына  сәйкес келеді. Алғашқы кітапханашы Бекетаев Жарылғас деген адам болды. 1980-1998 жылдары Есмағанбетова Жұмакүл кітапханашы болған  жылдарда кітап қоры 15000 шамасында болған. Ол кісінің зейнеткерлікке шығуымен Одақ көлемінде мекемелердің  жабылуына сәйкес келіп халықтың рухани қазынасы әркімнің қолында кеткен. 7 жыл  үзілістен кейін халық көп шоғырланған жерлердегі мәдени мекемелерді қайтадан ашу туралы Елбасымыз [[Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы|Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев]]тың жарлығымен 2005 жылдың сәуір айында ауыл кітапханасы қайтадан ашылып жұмыс істей бастады. Кітапхана мекемесі азаматтарды жұмыспен қамту бөліміне тіркелген жұмыссыздардан құрылған бригаданың көмегімен жаңадан салынды. Кездейсоқ сақталып қалған 2000 кітап қорына бүгінде жаңа кітаптар қосылып, кітап қоры 2500 –ге жетті.Ауыл тұрғындары аудан көлеміндегі мәдени шаралардан тыс қалмайды. 2005 жылғы өткен аудандық “Асыл әже” байқауы, аудандық, облыстық дәстүрлі Абай оқулары байқауында жүлдесіз оралмайтын оқушыларымыз, Ұлытау ауданының мақтанышы айтыскер ақын Бекмағанбетова Ботагөздің өзі осы шағын кітапхананың кітап қорынан рухани нәр алатыны қуантады.&lt;ref&gt;Қарағанды облысы, Ұлытау аудандық орталықтандырылған кітапханалар жүйесі, Пионер селолық кітапханасы. '''Атамекен ауыл энциклопедиясы'''&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Ұлытау ауданы елді мекендері}}
 
[[Санат:Ұлытау ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>f99nyth2ljnufdmfp851vlkcbyo3x6e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жезді (кент)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21203</id>
    <revision>
      <id>3400807</id>
      <parentid>3330129</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T01:06:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400807</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5389" sha1="p1jm9g32oyacqum9y1dqfpdihjuoz25" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 = Кент 
|атауы                 = Жезді  
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          =   
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =48 |lat_min = 03|lat_sec =49
   |lon_deg =67|lon_min = 03|lon_sec =13
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы 
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Ұлытау ауданы 
|кестедегі аудан         = Ұлытау ауданы{{!}}Ұлытау 
|мекен түрі              = ауылдық округ{{!}}Кенттік әкімдігі
|мекені                  = Жезді кенттік әкімдігі{{!}}Жезді 
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         = 1942   
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}2114
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
'''Жезді''' — [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]]ндағы кент.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы - [[Ұлытау (ауыл)|Ұлытау]] ауылынан оңтүстікке қарай 67 км ([[Жезқазған]] қаласынан солтүстік-батысқа қарай 35 км) жерде, жусан аралас астық тұқымдас шөптер өскен бозғылт сұр топырақты шөлейт белдемде орналасқан.

== Тарихы ==
Іргесі [[Ұлы Отан соғысы]] жылдары [[Жезді марганец кен орны]]н жедел игеру қажеттілігіне байланысты қаланды ([[1942 жыл|1942]]). [[1944 жыл]]ы кентке айналды. [[1963 жыл|1963]]-[[1997 жыл|1997]] жылдары [[Жезқазған облысы]] Жезді ауданының орталығы болды.

== Халқы ==
[[1999 жыл]]ы жергілікті тұрғындар саны 4680 адам (2306 ер адам және 2374 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 2624 адамды (1336 ер адам және 1288 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 2114 адамды (1069 ер адам және 1045 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Инфрақұрылымы ==
Жездіде марганец кенін өндіру және байытумен шұғылданатын марганец кеніш басқармасы, тұрмыстық қызмет көрсететін комбинаториялық, орта  мектеп, кеншілердің мәдениет үйі, кітапхана, аурухана, емхана, санитарлық-эпидемиологиялық станса, тағы басқа бар. Жезді — Жезқазған темір жол тармағы арқылы Жезқазған — Сейфуллин — Қарағанды темір жолына қосылған. Кент арқылы Жезқазған — Ұлытау — Арқалық автомобиль жолы өтеді.&lt;ref&gt;“Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Ұлытау ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Ұлытау ауданы елді мекендері]]
[[Санат:Қазақстан кенттері]]</text>
      <sha1>p1jm9g32oyacqum9y1dqfpdihjuoz25</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жаңаарқа</title>
    <ns>0</ns>
    <id>22021</id>
    <revision>
      <id>3400615</id>
      <parentid>3329991</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T15:34:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400615</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5616" sha1="jwc8poojylsp3gufzdb526jk50m1b8a" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Кент
|атауы                 = Жаңаарқа 
|сурет               =   [[Сурет:Атасу кенті.jpeg|300px]]
|әкімшілік күйі          =   
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =48|lat_min = 41|lat_sec = 2
   |lon_deg =71|lon_min = 38|lon_sec =15 
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Кент{{!}}Кенттік әкімдігі 
|мекені                  = Жаңаарқа кенттік әкімдігі{{!}}Жаңаарқа
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         = 1929 жыл  
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        = ''Атасу''
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{өсім}}17 639&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478686 Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)]&lt;/ref&gt;
  |санақ жылы             = 2023
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
[[Сурет:Атасу кітапханасы.jpeg|thumb|right|200px|С.Сейфуллин кітапханасы]][[Сурет:Атасу мұражайы.jpeg|thumb|right|200px|Мұражай]]
'''Жаңаарқа''' (2020 жылға дейін — ''Атасу'')&lt;ref&gt;[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V20K0005726 Қарағанды облысы Жаңаарқа ауданындағы Атасу кентін қайта атау туралы]&lt;/ref&gt; – [[Ұлытау облысы]]ндағы кент, [[Жаңаарқа ауданы]]ның орталығы, темір жол стансасы.

== Географиялық орны ==
Облыс орталығы – [[Жезқазған]] қаласының солтүстік-шығысында 320 км жерде, [[Сарысу (өзен)|Сарысу]] өзенінің салалары – [[Жақсы Сарысу]] мен [[Жаман Сарысу]] өзендерінің қосылған жерінде орналасқан.

== Тарихы ==
[[1929 жыл|1929]] жылдан аудан орталығы, [[1941 жыл|1941]] жылдан кент. 

== Халқы ==
[[1999 жыл]]ы тұрғындар саны 14281 адам (6864 ер адам және 7417 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 14265 адамды (6958 ер адам және 7307 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 17420 адамды (8644 ер адам және 8776 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Инфрақұрылымы ==
Атасуда локомотив депосы, астық қабылдау пункті, сүт зауыты, агроөнеркәсіптік бірлестік, тұрмыстық комбинат, баспахана, 7 жалпы білім беретін және спорт мектептері, кәсіптік-техникалық  училище, мәдениет үйі, мұражай, 4 клуб, стадион, емхана, аурухана, санэпидстанса бар. Атасу арқылы [[Жезқазған]] – [[Жарық]] – Қарағанды темір жолы, Қарағанды – Жезқазған,  Жезқазған – [[Балқаш]] автомобиль жолдары өтеді. &lt;ref&gt;[[Қазақ энциклопедиясы]]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}} 
{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]
[[Санат:Қазақстан кенттері]]</text>
      <sha1>jwc8poojylsp3gufzdb526jk50m1b8a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ягуар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>24939</id>
    <revision>
      <id>3400599</id>
      <parentid>3026091</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T14:20:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Русланқызы Жібек</username>
        <id>163614</id>
      </contributor>
      <comment>/* growthexperiments-addlink-summary-summary:2|0|1 */</comment>
      <origin>3400599</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5296" sha1="lohjdf822u52s304l7wjpxtb9qldu5u" xml:space="preserve">{{Taxobox
| name = Ягуар
| status = nt
| status_system = iucn3.1
| status_ref =&lt;ref name=iucn&gt;&lt;span class=&quot;plainlinks&quot;&gt;IUCN|assessors=Caso, A., Lopez-Gonzalez, C., Payan, E., Eizirik, E., de Oliveira, T., Leite-Pitman, R., Kelly, M. &amp; Valderrama, C.|year=2008|id=15953|title=''Panthera onca'' |version=2011.1|downloaded=7 шілде 2011. Database entry includes justification for why this species is near threatened.&lt;/span&gt;&lt;/ref&gt;
| trend = down
| image = Junior-Jaguar-Belize-Zoo.jpg
| regnum = [[Жануарлар]]
| phylum = [[Хордалылар]]
| classis = [[Сүтқоректілер]]
| ordo = [[Жыртқыштар]]
| familia = [[Мысықтәрізділер|Felidae]]
| genus = ''[[пантералар|Panthera]]''
| species = '''''P. onca'''''
| binomial = ''Panthera onca''
| binomial_authority = ([[Карл Линней]], [[10th edition of Systema Naturae|1758]])
| range_map = Cypron-Range Panthera onca.svg
| range_map_caption = Ягуар ареалы
}}
'''Ягуар''' ({{lang-la|Panthera onca}}) – [[Мысықтәрізділер]] тұқымдасына жататын жыртқыш [[сүтқоректі]]. 


Ягуарлар Оңтүстік, Орталық [[Америка]] мен [[Мексика]]ның [[Тропиктік орман|тропик]]тік және [[Субтропиктік белдеу|субтропик]]тік қалың ормандарында, көбіне өзен бойында, тауларда тараған. Ағашқа жақсы өрмелейді. Дене тұрқы 2 м-дей, құйрығының ұзындығы 75 см, салмағы 68 – 136 кг. Денесінің тұрқы [[жолбарыс]]қа ұқсайды; қызғылт сары, жұмсақ түгінде қара дақтар мен сақиналар анық көрінеді. Жыныстық жағынан 3 жылда жетіледі. Тамыз – қыркүйекте мауығып, 100 – 110 күн көтеріп, 2 – 3 бала туады. Кішігірім тұяқты жануарлармен, ұсақ кемірушілер, балықтармен, бақалармен қоректенеді, кейде тасбақаның жұмыртқасын да жейді. Ягуарлар мал шаруашылығына зиян келтіреді. Терісі үшін көп ауланған. Қазір олардың саны өте аз, сондықтан қорғауға алынып, Халықараралық табиғат қорғау одағының “[[Қызыл кітап|Қызыл кітабына]]” енгізілген.&lt;ref&gt;Қазақ энциклопедиясы, 10 - том&lt;/ref&gt;

==Қорегі==
Ягуар төбе жыртқышы болып табылады, бірақ арыстан мен жолбарысқа қарағанда, ол өзінің мекендеу ортасында тұяқтылардың аз ғана алуан түрімен кездеседі. Осы себепті ягуарлар көбінесе судың жанында салыстырмалы түрде кішірек, бірақ жақсы қорғалған жануарларды аулай отырып, балама тамақ көздерін іздейді. Ягуарлардың рационында кем дегенде 87 түрі тіркелген. Ягуардың сүйікті жемі - бұл капибаралар, каймандар және пеккарилер. Мүмкіндігінше олар бұғыларды, құмырсқа жегіштерді, мазам және тапирлерді аулайды, жыландарды (оның ішінде анакондаларды), суда жүзетін құстарды және балықты аулайды. Ягуарлардың рационына сонымен қатар маймылдар, түлкілер, игуандар, опоссумдар, құмырсқалар, кеміргіштер, мұрын және басқа да ұсақ жануарлар кіреді. Ягуар сонымен қатар тұщы су тасбақалары мен армадиллоларды аулайды - оның күшті жақтары олардың қорғанысын жеңе алады. Жағалауларда теңіз тасбақаларының жұмыртқалары (негізінен жасыл [[теңіз тасбақалары]] мен балдырлар), кейде оларды салуға шыққан аналықтарды ягуарлар жыртады. Кейде тіпті ересек аналық былғары тасбақаларды ягуарлар өлтіру жағдайлары тіркелген. Пумадан айырмашылығы, ягуар үй жануарларына, әсіресе ірі қара малға ықыласпен және жиі шабуыл жасайды. Алайда оңтүстік американдық фермерлерге сиырға тиімді балама ретінде ұсынылған азиялық [[Енеке|буйвол]] ягуарлар үшін қол жетпес жем болып шықты.

== Дереккөздер: ==
&lt;references/&gt;

[[Санат:Мысықтәрізділер]]</text>
      <sha1>lohjdf822u52s304l7wjpxtb9qldu5u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аға сұлтан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25093</id>
    <revision>
      <id>3400578</id>
      <parentid>3400552</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T12:23:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ansar Töre Sultan</username>
        <id>157284</id>
      </contributor>
      <origin>3400578</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7847" sha1="ow44b4xy7zogc4eefhhl9zvepqcuk22" xml:space="preserve">'''Аға cұлтан''' — [[хандық]] институтты жойғаннан кейін [[Ресей үкіметі]]нің қазақ даласын отарлауды одан әрі тереңдету мақсатымен құрған әкімшілік-аумақтық округті басқарушының лауазымы.

== Тәртібі ==
Алғашында [[хан]]-төрелердің тұқымы сайланған. Кейіннен хан тұқымдарының ықпалын әлсірету үшін “Аға сұлтандарды сайлау хақындағы” жаңа ережелер жасалып, айрықша қабілетімен танылған “қараларды” да сайлауға рұқсат берілді. Ресей үкіметінің “Сібір қазақтары туралы жарғысында” (1822) мынадай әкімшілік бөліктер белгіленді. 50-70 үй — бір әкімшілік ауыл, 10-12 ауыл — бір болыс, 15-20 болыс — бір [[округ]]. Аға сұлтанды болыс басқарушылары үш жылға сайлады. Алғашқы ашылған (1824) [[Қарқаралы округі]]нің (бұрынғы Бөкейхан иелігі) аға сұлтаны [[Тұрсын Шыңғысұлы]], [[Көкшетау округі]]нің (бұрынғы Уәлихан иелігі) аға сұлтаны Ғұбайдолла (Абайділда) Уәлиханұлы болды. [[Шыңғыс Уәлиханұлы]] (Құсмұрын), Тезек төре (Ұлы жүз), [[Ерден Сандыбаев]] (Атбасар), [[Бексұлтан Ағадайұлы]] (Аягөз), [[Әділ Бөкейханұлы]] (Кіші жүз), [[Шалғынбай Бірәліұлы]] (Қарқаралы), [[Мұса Шорманұлы]] (Баянауыл) т.б. белгілі Аға сұлтандар шықты.&lt;ref&gt;Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х&lt;/ref&gt;

== Міндеті ==
Аға сұлтанның басты міндеттері: Ресей билігін жүзеге асыру, алым-салық жинату, сауда керуендерінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету, “бүлікшілерді” басу т.б. Үш жылдан кейін ақсүйек Аға сұлтанға Ресей армиясының майоры шені және дворяндық атақ берілді. Қарадан шыққандары кіші офицерлік хорунжий шенімен шектелді. (мысалы, Құнанбай Өскенбайұлы). Аға сұлтанның жылдық жалақысы 380 сом мөлшерінде белгіленді. Оларды халық дәстүрімен ақ киізге отырғызып көтерді. Бұл рәсім елдің әдетте арқа басы кеңіген, шаруасы түзелген тамыз айында жүзеге асырылды. Өздеріне қолайлы үміткерді өткізу үшін Аға сұлтан сайлауына орыс әкімшілігі ықпал жасап отырды. Отаршылдық билікті одан әрі күшейту мақсатындағы І Николай патшаның жаңа реформасына (19.5.1854) сай округ тарап, Аға сұлтан  лауазымы жойылды. Аға сұлтан дар ұрпақтары 1867 — 68 жылдары реформа бойынша біршама жеңілдіктерге ие болды.&lt;ref&gt;Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007.  ISBN 9965-32-491-3&lt;/ref&gt;
== [[Қарқаралы Округі]] ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! № !! ФИО !! Басқару жылдары
!руы
|-
| 1 || [[Тұрсын Шыңғысов]] || 1824-1845
|[[төре]]
|-
| 2 || [[Құсбек Тәукин]] || 1845-1849
|төре
|-
| 3 || [[Құнанбай Өскенбаев]] || 1849-1852
|[[тобықты]]
|-
| 4 || [[Төлек Шыңғысов]]|| 1852-1861
|төре
|-
| 5 || [[Тұрсын Шыңғысов]] || 1861-1862
|төре
|-
| 6 || [[Шалғынбай Біралин]] || 1862-1868
|төре
|}

== [[Ақмола сыртқы округі]] ==
* [[Қоңырқұлжа Құдаймендеұлы]] (1832- 1842), (1845-1849)&lt;ref&gt;https://camonitor.kz/27994-kazahskiy-sultan-185-let-nazad-ukazal-mesto-buduschey-akmoly.html&lt;/ref&gt;

== [[Аманқарағай округі]] ==
* [[Шыңғыс Уәлиұлы Уәлиханов]] (1834 – 44)

== [[Аякөз сыртқы округі]] ==
* Сарт Жошыұлы
* [[Бексұлтан Ағадайұлы]]
* [[Барақ Солтыбайұлы]] 1861-1862

== [[Алатау округі]] ==
* Тезек Нұралин (Тезек төре)? &lt;ref&gt;https://zheruiyq.kz/2201/altynemelge-sajahat/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201022091618/https://zheruiyq.kz/2201/altynemelge-sajahat/ |date=2020-10-22 }}&lt;/ref&gt;

== [[Атбасар сыртқы округі]] ==
* [[Ерден Сандыбаев]] 1862-?
* Көшек Жадаев&lt;ref&gt;https://el.kz/news/archive/content-30795&lt;/ref&gt;

== [[Баянауыл Сыртқы Округі]] ==
* [[Шоң Едігеұлы]]  (айдабол руынан, 1833 - 36)
* [[Шорман Би Күшікұлы|Шорман Күшікұлы]] (қаржас, 1836 - 37), 
* Маман Абылаев (төре, 1837 - 38), 
* Бопы Тәтенұлы (төре, 1838 - 40), 
* Боштай Тұрсынбайұлы (айдабол, 1840 - 41), 
* Бердәлі Қазанғапұлы (бәсентиін, 1841 - 42), 
* Қазанғап Сатыбалдыұлы (1843 - 48), 
* Әли Көксалов (төре, 1848 - 51), 
* Ханқожа Тәтенұлы (төре, 1851 - 53), 
* Мұса Шорманұлы

== [[Көкпекті округі]] ==
(1844 - 18?)
* Қисық Тезе­ков (род Кенже – Мұрын)&lt;ref&gt;http://stom.tilimen.org/h-a-b-a-r-sh-i-s-i-v-e-s-t-n-i-k-semipalatinskogo-gosudarstven.html?page=15 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190622112021/http://stom.tilimen.org/h-a-b-a-r-sh-i-s-i-v-e-s-t-n-i-k-semipalatinskogo-gosudarstven.html?page=15 |date=2019-06-22 }}&lt;/ref&gt;

== [[Көкшетау сыртқы округі]] ==
# Ғұбайдолла Уәлиханов – 1824, 1832-1838.
# Жылғара Байтоқин – 1824-1826, 1838-1841.
# Тоқтамыс би – 1826-1827.
# Абылай Ғаббасов – 1829-1832.
# Әбілқайыр Ғаббасов – 1841-1845.
# Маңдай Тоқтамысов – 1845-1851.
# Әбдіғафар Маңдаев – 1852-1854.
# Пірәлі Ғаббасов – 1854-1857.
# Мұса Жылғарин – 1858-1860, 1866-1868.
# Шыңғыс Уәлиханов – 1860-1862, 1863-1866.
* [[Шыңғыс Уәлиұлы Уәлиханов]] (1857 – 68)
# Құспек Таукин – 1862-1863.&lt;ref&gt;http://elib.nklibrary.kz/pdf/asyl-mura/zhylgara.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181209165529/http://elib.nklibrary.kz/pdf/asyl-mura/zhylgara.pdf |date=2018-12-09 }}&lt;/ref&gt;

== [[Құсмұрын округі]] ==
* [[Шыңғыс Уәлиұлы Уәлиханов]] (1844 – 1853)
* [[Есеней Естемесұлы]] (1853 – 1859)

== Кіші жүздің бөліктері ==

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
* https://cyberleninka.ru/article/v/istoriya-obrazovaniya-bayan-aulskogo-okruga-srednego-zhuza
{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Қазақстан тарихы]]
[[Санат:Қазақ сұлтандары]]</text>
      <sha1>ow44b4xy7zogc4eefhhl9zvepqcuk22</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400584</id>
      <parentid>3400578</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T13:14:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1nter pares</username>
        <id>146705</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/Ansar Töre Sultan|Ansar Töre Sultan]] ([[User talk:Ansar Töre Sultan|т]]) өңдемелерінен [[User:Nurtenge|Nurtenge]] соңғы нұсқасына қайтарды</comment>
      <origin>3190880</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7837" sha1="cz7usx50d5ejxpb7jak7hf20lszf3q2" xml:space="preserve">'''Аға cұлтан''' — [[хандық]] институтты жойғаннан кейін [[Ресей үкіметі]]нің қазақ даласын отарлауды одан әрі тереңдету мақсатымен құрған әкімшілік-аумақтық округті басқарушының лауазымы.

== Тәртібі ==
Алғашында [[хан]]-төрелердің тұқымы сайланған. Кейіннен хан тұқымдарының ықпалын әлсірету үшін “Аға сұлтандарды сайлау хақындағы” жаңа ережелер жасалып, айрықша қабілетімен танылған “қараларды” да сайлауға рұқсат берілді. Ресей үкіметінің “Сібір қазақтары туралы жарғысында” (1822) мынадай әкімшілік бөліктер белгіленді. 50-70 үй — бір әкімшілік ауыл, 10-12 ауыл — бір болыс, 15-20 болыс — бір [[округ]]. Аға сұлтанды болыс басқарушылары үш жылға сайлады. Алғашқы ашылған (1824) [[Қарқаралы округі]]нің (бұрынғы Бөкейхан иелігі) аға сұлтаны [[Тұрсын Шыңғысұлы]], [[Көкшетау округі]]нің (бұрынғы Уәлихан иелігі) аға сұлтаны Ғұбайдолла (Абайділда) Уәлиханұлы болды. [[Шыңғыс Уәлиханұлы]] (Құсмұрын), Тезек төре (Ұлы жүз), [[Ерден Сандыбаев]] (Атбасар), [[Бексұлтан Ағадайұлы]] (Аягөз), [[Әділ Бөкейханұлы]] (Кіші жүз), [[Шалғынбай Бірәліұлы]] (Қарқаралы), [[Мұса Шорманұлы]] (Баянауыл) т.б. белгілі Аға сұлтандар шықты.&lt;ref&gt;Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х&lt;/ref&gt;

== Міндеті ==
Аға сұлтанның басты міндеттері: Ресей билігін жүзеге асыру, алым-салық жинату, сауда керуендерінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету, “бүлікшілерді” басу т.б. Үш жылдан кейін ақсүйек Аға сұлтанға Ресей армиясының майоры шені және дворяндық атақ берілді. Қарадан шыққандары кіші офицерлік хорунжий шенімен шектелді. (мысалы, Құнанбай Өскенбайұлы). Аға сұлтанның жылдық жалақысы 380 сом мөлшерінде белгіленді. Оларды халық дәстүрімен ақ киізге отырғызып көтерді. Бұл рәсім елдің әдетте арқа басы кеңіген, шаруасы түзелген тамыз айында жүзеге асырылды. Өздеріне қолайлы үміткерді өткізу үшін Аға сұлтан сайлауына орыс әкімшілігі ықпал жасап отырды. Отаршылдық билікті одан әрі күшейту мақсатындағы І Николай патшаның жаңа реформасына (19.5.1854) сай округ тарап, Аға сұлтан  лауазымы жойылды. Аға сұлтан дар ұрпақтары 1867 — 68 жылдары реформа бойынша біршама жеңілдіктерге ие болды.&lt;ref&gt;Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007.  ISBN 9965-32-491-3&lt;/ref&gt;
== [[Қарқаралы Округі]] ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! № !! ФИО !! Басқару жылдары
!руы
|-
| 1 || [[Тұрсын Шыңғысов]] || 1824-1845
|[[төре]]
|-
| 2 || [[Құсбек Тәукин]] || 1845-1849
|төре
|-
| 3 || [[Құнанбай Өскенбаев]] || 1849-1852
|[[тобықты]]
|-
| 4 || [[Төлек Шыңғысов]]|| 1852-1861
|төре
|-
| 5 || [[Тұрсын Шыңғысов]] || 1861-1862
|төре
|-
| 6 || [[Шалғынбай Біралин]] || 1862-1868
|төре
|}

== [[Ақмола сыртқы округі]] ==
* [[Қоңырқұлжа Құдаймендеұлы]] (1832- 1842), (1845-1849)&lt;ref&gt;https://camonitor.kz/27994-kazahskiy-sultan-185-let-nazad-ukazal-mesto-buduschey-akmoly.html&lt;/ref&gt;

== [[Аманқарағай округі]] ==
* [[Шыңғыс Уәлиұлы Уәлиханов]] (1834 – 44)

== [[Аякөз сыртқы округі]] ==
* Сарт Жошыұлы
* [[Бексұлтан Ағадайұлы]]
* [[Барақ Солтыбайұлы]] 1861-1862

== [[Алатау округі]] ==
* Тезек Нұралин (Тезек төре)? &lt;ref&gt;https://zheruiyq.kz/2201/altynemelge-sajahat/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201022091618/https://zheruiyq.kz/2201/altynemelge-sajahat/ |date=2020-10-22 }}&lt;/ref&gt;

== [[Атбасар сыртқы округі]] ==
* [[Ерден Сандыбаев]] 1862-?
* Көшек Жадаев&lt;ref&gt;https://el.kz/news/archive/content-30795&lt;/ref&gt;

== [[Баянауыл Сыртқы Округі]] ==
* [[Шоң Едігеұлы]]  (айдабол руынан, 1833 - 36)
* [[Шорман Би Күшікұлы|Шорман Күшікұлы]] (қаржас, 1836 - 37), 
* Маман Абылаев (төре, 1837 - 38), 
* Бопы Тәтенұлы (төре, 1838 - 40), 
* Боштай Тұрсынбайұлы (айдабол, 1840 - 41), 
* Бердәлі Қазанғапұлы (бәсентиін, 1841 - 42), 
* Қазанғап Сатыбалдыұлы (1843 - 48), 
* Әли Көксалов (төре, 1848 - 51), 
* Ханқожа Тәтенұлы (төре, 1851 - 53), 
* Мұса Шорманұлы

== [[Көкпекті округі]] ==
(1844 - 18?)
* Қисық Тезе­ков (род Кенже – Мұрын)&lt;ref&gt;http://stom.tilimen.org/h-a-b-a-r-sh-i-s-i-v-e-s-t-n-i-k-semipalatinskogo-gosudarstven.html?page=15 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190622112021/http://stom.tilimen.org/h-a-b-a-r-sh-i-s-i-v-e-s-t-n-i-k-semipalatinskogo-gosudarstven.html?page=15 |date=2019-06-22 }}&lt;/ref&gt;

== [[Көкшетау сыртқы округі]] ==
# Ғұбайдолла Уәлиханов – 1824, 1832-1838.
# Жылғара Байтоқин – 1824-1826, 1838-1841.
# Тоқтамыс би – 1826-1827.
# Абылай Ғаббасов – 1829-1832.
# Әбілқайыр Ғаббасов – 1841-1845.
# Маңдай Тоқтамысов – 1845-1851.
# Әбдіғафар Маңдаев – 1852-1854.
# Пірәлі Ғаббасов – 1854-1857.
# Мұса Жылғарин – 1858-1860, 1866-1868.
# Шыңғыс Уәлиханов – 1860-1862, 1863-1866.
* [[Шыңғыс Уәлиұлы Уәлиханов]] (1857 – 68)
# Құспек Таукин – 1862-1863.&lt;ref&gt;http://elib.nklibrary.kz/pdf/asyl-mura/zhylgara.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181209165529/http://elib.nklibrary.kz/pdf/asyl-mura/zhylgara.pdf |date=2018-12-09 }}&lt;/ref&gt;

== [[Құсмұрын округі]] ==
* [[Шыңғыс Уәлиұлы Уәлиханов]] (1844 – 1853)
* [[Есеней Естемесұлы]] (1853 – 1859)

== [[Үшбұлақ округі]] ==
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
* https://cyberleninka.ru/article/v/istoriya-obrazovaniya-bayan-aulskogo-okruga-srednego-zhuza
{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Қазақстан тарихы]]
[[Санат:Қазақ сұлтандары]]</text>
      <sha1>cz7usx50d5ejxpb7jak7hf20lszf3q2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Каспий технологиялар және инжиниринг университеті</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25298</id>
    <revision>
      <id>3400902</id>
      <parentid>3386663</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T09:03:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Aidayu</username>
        <id>163650</id>
      </contributor>
      <comment>жаңа ақпараттар қостым</comment>
      <origin>3400902</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13976" sha1="q48oumovo6bv6gosn4s5fetcuhgavls" xml:space="preserve">{{Университет
 |Аты                   = Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар және инжиниринг университеті
 |Қысқартылған аты  =    
 |Эмблемасы             = [[Сурет:Logo yessenov university.png|250px]]
 |Сурет                 = 
 |Шынайы аты            = 
 |Халықаралық атауы     = Yessenov University 
 |Бұрынғы атауы         = В.И.Ленин атындағы Қазақ политехникалық институтының жалпытехникалық факультеті&lt;br&gt; В.И.Ленин атындағы Қазақ политехникалық институтының Маңғыстау филиалы&lt;br&gt;Ақтау политехникалық институты&lt;br&gt;Ш.Есенов атындағы Ақтау политехникалық институты&lt;br&gt;Ш.Есенов атындағы Ақтау мемлекеттік университеті
 |Ұраны                 = 
 |Құрылған жылы         = [[1976 жыл]]
 |Жабылған жылы         =
 |Қайта құрылған        =
 |Қайта құрылған жылы   =
 |Түрі                  = Мемлекеттік университет
 |Президенті            = 
 |Ғылыми жетекшісі      = 
 |Ректоры               = [[Берік Бақытжанұлы Ахметов]]
 |Студенттер            = 9000-нан аса
 |Шетел студенттері     =501 
 |Мамандар              = 22
 |Бакалавриат           = 62
 |Магистратура          = 35
 |Аспирантура           = 
 |Докторантура          = 7
 |Ғылым доктары         = 16
 |Профессоры            = 10
 |Оқытушылар            = 350-ден аса
 |Орналасқан жері       = {{KAZ}}, [[Ақтау]]
 |Метро бекеті          = 
 |Кампус                = қалалық
 |Мекенжайы             = [[Ақтау]] қаласы, 32 шағын аудан, 1 
 |Сайты                 = [http://yu.edu.kz www.yu.edu.kz]
 |Марапаттары           =
  |lat_dir = N |lat_deg = 43|lat_min = 15|lat_sec = 09
  |lon_dir = E |lon_deg = 76|lon_min = 55|lon_sec = 36
  |CoordScale          = 3000
  |CoordAddon          = type:city(1226000)_region:KZ
  |edu_region          = KZ
}}
&lt;/noinclude&gt;'''Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар және инжиниринг университеті''' (''КТжИУ'') - [[Ақтау]] қаласында орналасқан [[жоғары оқу орны]]. Университеттің бес факультетінде төрт мыңнан астам студент 22 мамандық бойынша білім алады. Олардың үштен екісі күндізгі бөлімдерде оқиды. [[Мұнай-химия]]; [[инженер]]лік; [[тарих-филология]]; [[физика-математика]]; [[атом-энергетика]]сы факультеттері жұмыс істейді. Студенттерге Қазақстан ғылым академиясының бес толық мүшесі мен мүше-корреспонденті, 10 [[профессор]], елуден астам ғылыми кандидат, бес жүзге жуық оқытушы дәріс береді. Университеттің бес оқу корпусы, шеберханасы, жатақханасы, оқу залдары мен екі спорт кешені бар.&lt;ref&gt;[[Маңғыстау энциклопедиясы]], Алматы, 1997;&lt;/ref&gt;

==Тарихы==
Қазақ ССР Жоғары және арнайы орта білім министрінің [[1976 жыл]]ғы [[5 наурыз]]дағы бұйрығымен [[1976 жыл]]ы Шевченко (қазіргі – [[Ақтау]]) қаласында В.И. Ленин атындағы Қазақ политехникалық институтының (В.И. Ленин атындағы ҚазПТИ) жалпытехникалық факультеті ретінде университеттің ашылуы. Жалпытехникалық факультеттің алғашқы деканы болып Кеңесбай Табылдыұлы Табылдиев тағайындалды.

[[1983 жыл]]ы жалпытехникалық факультеттің деканы болып Табылдиевтің орнына [[Есберген Тоқшылықұлы Божанов]] тағайындалды. 
 
[[Қазақ КСР Министрлер Кеңесі]]нің [[1990 жыл]]ғы [[18 қыркүйек]]тегі № 384 қаулысымен [[1990 жыл]]ы жалпытехникалық факультет В.И. Ленин атындағы ҚазПТИ-дің Маңғыстау филиалы ретінде қайта құрылды. Филиалдың алғашқы директоры болып [[Есберген Тоқшылықұлы Божанов]] тағайындалды.
 
Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің [[1993 жыл]]ғы [[7 маусым]]дағы № 472 қаулысымен [[1993 жыл]]ы [[Ленин|В.И. Ленин]] атындағы ҚазПТИ-дің Маңғыстау филиалы базасында Ақтау политехникалық институтының ашылды. Институттың алғашқы ректоры болып Есберген Тоқшылықұлы Божанов тағайындалды.
 
Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің [[1995 жыл]]ғы [[1 шілде]]дегі № 767 қаулысымен [[1995 жыл]]ы Ақтау политехникалық институтына [[Шаһмардан Есенов]]тың есімі берілді.
 
[[Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинеті]]нің [[1996 жыл]]ғы [[7 мамыр]]дағы № 573 қаулысымен [[1996 жыл]]ы Ақтау политехникалық институты мен Атырау педагогикалық университеті Ақтау филиалының негізінде Ш. Есенов атындағы Ақтау мемлекеттік университетінің құрылды.
Университет ректоры болып Есберген Тоқшылықұлы Божанов тағайындалды.
  
[[2001 жыл]]ы Божановтың орнына университет ректоры болып Әшімжан Сүлейменұлы Ахметов тағайындалды.
  
[[2005 жыл]]ы Ахметовтың орнына университет ректоры болып Әбдімүтәліп Әбжаппарұлы Әбжаппаров тағайындалды.
 
[[Қазақстан Республикасы Үкіметі]]нің [[2008 жыл]]ғы [[26 мамыр]]дағы № 502 қаулысымен [[2008 жыл]]ы Ш. Есенов атындағы Ақтау мемлекеттік университеті атауы Ш. Есенов атындағы Каспий мемлекеттік технологиялар және инжиниринг университеті болып өзгерді.
  
[[2013 жыл]]ы университет ректоры болып Әділбек Қожабекұлы Ботабеков тағайындалды.

==Факультеттері==
* Қазақстан-Неміс тұрақты ғылымдар институты
* Туризм және тілдер факультеті
* Бизнес және құқық факультеті
* Инжиниринг факультеті
* Білім беру факультеті
* Ғылым және технологиялар факультеті
* Теңіз академиясы
* Әскери кафедра 
* Колледж

==Қоғамдық ұйымдары==
* Кәсіподақ комитеті

* «Қазақстан халқы ассамблеясы» кафедрасы 
 
* Cтуденттік парламент
==Кафедралары==
===«Инжиниринг» факультетінің кафедралары===
* «Мұнай-газ ісі және геология» кафедрасы. 

* «Мұнайгаз машиналарын  жасау» кафедрасы.

* «Экология және химиялық технологиялар» кафедрасы.
 
===«Педагогика» факультетінің кафедралары===
* «Биология және география» кафедрасы.

* «Шет тілдері» кафедрасы

* «Қазақ тілі және әдебиеті» кафедрасы

* «Физика және математика» кафедрасы

* «Педагогика және психология» кафедрасы

* «Дене шынықтыру және спорт» кафедрасы

===«Көлік және құрылыс» факультетінің кафедралары===
* «Ақпараттық жүйелер және энергетика» кафедрасы

* «Құрылыс» кафедрасы

* «Теңіз және жерүсті көлігі» кафедрасы

===«Экономика және құқық» факультетінің кафедралары===
* «Экономика» кафедрасы

* «Менеджмент» кафедрасы

* «Қаржылық есеп және аудит» кафедрасы

* «Құқықтану» кафедрасы
==Оқу нысандары мен жатақханалар==
 
1. '''Бас ғимарат (БҒ)'''
Алты павильоннан тұрады, ғимараттың дәрісханалары мен кабинеттерінің нөмірленуі бір әріптен және төрт белгіден тұрады:
әріп – павильонның белгісі;
бірінші және екінші сан – қабат нөмірі;
үшінші және төртінші сан – дәрісхана мен кабинеттердің нөмірлері.
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 32 ықшам аудан.
 
2. '''№ 2 оқу ғимараты (№ 2 ОҒ)'''
Үш павильоннан тұрады, ғимараттың нөмірленуі үшсанды:
бірінші саны – қабат нөмірі;
екінші және үшінші сан – дәрісхана мен кабинеттердің нөмірлері.
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 24 ықшам аудан, 2 үй.
 
3. '''№ 3 Оқу ғимараты (№ 3 ОҒ)'''
Жеті секциядан тұрады, ғимараттың нөмірленуі үш санды:
бірінші саны – қабат нөмірі;
екінші және үшінші сан – дәрісхана мен кабинеттердің нөмірлері.
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 11 ықшам аудан, 3 үй.
 
4. '''№ 1 студенттер жатақханасы (№ 1 СЖ)'''
Тұрғын-жай секциялары, оқу залы, асханасы бар төрт қабатты ғимарат.
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 3Б ықшам аудан, 10 үй.
 
5. '''№ 2 студенттер жатақханасы (№ 2 СЖ)'''
Тұрғын-жай секциялары, оқу залы бар бес қабатты ғимарат
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 27 ықшам аудан, 7 үй.
 
6. '''№ 3 студенттер жатақханасы (№ 3 СЖ)'''.
Тұрғын-жай секциялары, оқу залы, спорт алаңы, асханасы бар бес қабатты ғимарат.
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 32 ықшам аудан.
 
7. '''Спорт кешені (СК)'''
Құрамында спорт залы (баскетбол, футбол, волейбол), жүзу бассейні, жаттығу залы, бокс залы, күрес залы, шейпинг залы бар екі қабатты ғимарат.
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 32 ықшам аудан.

'''Стадион мен студенттер паркі'''

Университетте спорт кешендерінен бөлек, 1500 орындық көлемі 7000 м2 құрайтын стадион ашылды. Жаңа стадион студенттердің физикалық белсенділігі мен салауатты өмір салтын насихаттауға бағытталған, сондай-ақ, университеттің студенттеріне арналған көптеген спорттық шараларды өткізуге мүмкіндік береді. 

== Ректорлары ==
* [[1976]]-[[1983]] - [[Кеңесбай Табылдиев|Кеңесбай Табылдыұлы Табылдиев]]
* [[1983]]-[[2001]] - [[Есберген Тоқшылықұлы Божанов]]
* [[2001]]-[[2005]] - [[Әшімхан Сүлейменұлы Ахметов]]
* [[2005]]-[[2013]] - [[Әбдімүтәліп Әбжаппарұлы Әбжаппаров]]
* [[2013]]-[[2017]] - [[Әділбек Қожабекұлы Ботабеков]]
* [[2017 жыл]]дан бастап - [[Берік Бақытжанұлы Ахметов]]

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;


{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Тұлғалар]]


[[Санат:Маңғыстау облысы жоғарғы оқу орындары]]
[[Санат:Қазақстан университеттері]]

{{Stub}}</text>
      <sha1>q48oumovo6bv6gosn4s5fetcuhgavls</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400905</id>
      <parentid>3400902</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T09:37:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Aidayu</username>
        <id>163650</id>
      </contributor>
      <comment>жаңа ақпарат қостым</comment>
      <origin>3400905</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27778" sha1="thd7a0pup2kdga03tqxkszg1f0s4npj" xml:space="preserve">{{Университет
 |Аты                   = Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар және инжиниринг университеті
 |Қысқартылған аты  =    
 |Эмблемасы             = [[Сурет:Logo yessenov university.png|250px]]
 |Сурет                 = 
 |Шынайы аты            = 
 |Халықаралық атауы     = Yessenov University 
 |Бұрынғы атауы         = В.И.Ленин атындағы Қазақ политехникалық институтының жалпытехникалық факультеті&lt;br&gt; В.И.Ленин атындағы Қазақ политехникалық институтының Маңғыстау филиалы&lt;br&gt;Ақтау политехникалық институты&lt;br&gt;Ш.Есенов атындағы Ақтау политехникалық институты&lt;br&gt;Ш.Есенов атындағы Ақтау мемлекеттік университеті
 |Ұраны                 = 
 |Құрылған жылы         = [[1976 жыл]]
 |Жабылған жылы         =
 |Қайта құрылған        =
 |Қайта құрылған жылы   =
 |Түрі                  = Мемлекеттік университет
 |Президенті            = 
 |Ғылыми жетекшісі      = 
 |Ректоры               = [[Берік Бақытжанұлы Ахметов]]
 |Студенттер            = 9000-нан аса
 |Шетел студенттері     =501 
 |Мамандар              = 22
 |Бакалавриат           = 62
 |Магистратура          = 35
 |Аспирантура           = 
 |Докторантура          = 7
 |Ғылым доктары         = 16
 |Профессоры            = 10
 |Оқытушылар            = 350-ден аса
 |Орналасқан жері       = {{KAZ}}, [[Ақтау]]
 |Метро бекеті          = 
 |Кампус                = қалалық
 |Мекенжайы             = [[Ақтау]] қаласы, 32 шағын аудан, 1 
 |Сайты                 = [http://yu.edu.kz www.yu.edu.kz]
 |Марапаттары           =
  |lat_dir = N |lat_deg = 43|lat_min = 15|lat_sec = 09
  |lon_dir = E |lon_deg = 76|lon_min = 55|lon_sec = 36
  |CoordScale          = 3000
  |CoordAddon          = type:city(1226000)_region:KZ
  |edu_region          = KZ
}}
&lt;/noinclude&gt;

'''Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар және инжиниринг университеті''' (''КТжИУ'') - '''Yessenov University''' - Ақтау қаласында орналасқан жоғары оқу орны. Университет атауы Қазақстанның көрнекті ғалымы, геолог, академик, Қазақстанның ғылым мен мұнай саласына елеулі үлес қосқан Шахмардан Есеновтің құрметіне берілді. Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар және инжиниринг университеті 62 бакалавриат мамандығы, 35 магистратура мамандығы және 7 докторантура мамандығы бойынша білім береді. Университетте 350-ден астам оқытушы жұмыс істейді, олардың 150-ден астамы ғылыми дәрежеге ие. Университетте 9 мыңнан астам студент білім алады. Қазақстан ғылым академиясының бес толық мүшесі мен мүше-корреспонденті, 10 профессор, елуден астам ғылыми кандидат, бес жүзге жуық оқытушы дәріс береді. Университеттің бес оқу корпусы, шеберханасы, жатақханасы, оқу залдары мен спорт кешені, стадионы, технопаркі бар.[1]

== Тарихы ==
Қазақ ССР Жоғары және арнайы орта білім министрінің [[1976 жыл]]ғы [[5 наурыз]]дағы бұйрығымен [[1976 жыл]]ы Шевченко (қазіргі – [[Ақтау]]) қаласында В.И. Ленин атындағы Қазақ политехникалық институтының (В.И. Ленин атындағы ҚазПТИ) жалпытехникалық факультеті ретінде университеттің ашылуы. Жалпытехникалық факультеттің алғашқы деканы болып Кеңесбай Табылдыұлы Табылдиев тағайындалды.

[[1983 жыл]]ы жалпытехникалық факультеттің деканы болып Табылдиевтің орнына [[Есберген Тоқшылықұлы Божанов]] тағайындалды. 
 
[[Қазақ КСР Министрлер Кеңесі]]нің [[1990 жыл]]ғы [[18 қыркүйек]]тегі № 384 қаулысымен [[1990 жыл]]ы жалпытехникалық факультет В.И. Ленин атындағы ҚазПТИ-дің Маңғыстау филиалы ретінде қайта құрылды. Филиалдың алғашқы директоры болып [[Есберген Тоқшылықұлы Божанов]] тағайындалды.
 
Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің [[1993 жыл]]ғы [[7 маусым]]дағы № 472 қаулысымен [[1993 жыл]]ы [[Ленин|В.И. Ленин]] атындағы ҚазПТИ-дің Маңғыстау филиалы базасында Ақтау политехникалық институтының ашылды. Институттың алғашқы ректоры болып Есберген Тоқшылықұлы Божанов тағайындалды.
 
Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің [[1995 жыл]]ғы [[1 шілде]]дегі № 767 қаулысымен [[1995 жыл]]ы Ақтау политехникалық институтына [[Шаһмардан Есенов]]тың есімі берілді.
 
[[Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинеті]]нің [[1996 жыл]]ғы [[7 мамыр]]дағы № 573 қаулысымен [[1996 жыл]]ы Ақтау политехникалық институты мен Атырау педагогикалық университеті Ақтау филиалының негізінде Ш. Есенов атындағы Ақтау мемлекеттік университетінің құрылды.
Университет ректоры болып Есберген Тоқшылықұлы Божанов тағайындалды.
  
[[2001 жыл]]ы Божановтың орнына университет ректоры болып Әшімжан Сүлейменұлы Ахметов тағайындалды.
  
[[2005 жыл]]ы Ахметовтың орнына университет ректоры болып Әбдімүтәліп Әбжаппарұлы Әбжаппаров тағайындалды.
 
[[Қазақстан Республикасы Үкіметі]]нің [[2008 жыл]]ғы [[26 мамыр]]дағы № 502 қаулысымен [[2008 жыл]]ы Ш. Есенов атындағы Ақтау мемлекеттік университеті атауы Ш. Есенов атындағы Каспий мемлекеттік технологиялар және инжиниринг университеті болып өзгерді.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.А. Назарбаевтың 2006 жылғы 28 қазандағы №41-8.106 тапсырмасына сәйкес, 4-6 қазан аралығында Маңғыстау облысына жасаған жұмыс сапары барысында, 2007 жылдың маусым айында университет кампусының құрылысын бастауға шешім қабылданды. 2009-2010 оқу жылында университет ұжымы жаңа оқу ғимаратында білім алуды бастады.

2011 жылы Университеттің әскери кафедрасының ашылуы; Университет Еуразиялық университеттер Ассоциациясының мүшелігіне қабылданды; 500 орындық студенттік жатақхана ғимараты пайдалануға берілді;

2012 жылы Жүзу бассейні бар жаңа спорт кешенінің ашылуы; 2012 жылы заманауи екі қабатты Студенттік спорт кешенінің салтанатты ашылуы өтті. Бұл кең әрі функционалды орталық студенттердің белсенді және дені сау өмір салтын ұстануына қажетті барлық жағдайды ұсынады: футбол алаңы, волейбол мен баскетбол ойнауға арналған залдар, сондай-ақ төрт жолақты 24 метрлік жүзу бассейні. Кешенде душ кабиналары, тренажер залы, күреске арналған зал, сондай-ақ студенттердің толық қалпына келіп, денсаулығын күту үшін медициналық кабинеттер мен физиотерапия кабинеттері қарастырылған.

2013 жылы “Болашақ” бағдарламасы бойынша ПОҚ оқытудың басталуы
  
[[2013 жыл]]ы университет ректоры болып Әділбек Қожабекұлы Ботабеков тағайындалды.

ЖАҢҒЫРУ КЕЗЕҢІ

2017 жылы Университеттің қос дипломды бағдарламасы бойынша студенттердің алғаш шығарылуы.

Берік Бақытжанұлы Ахметов Ш.Есенов атындағы КМТИУ ректоры атанды.

2018 жылы университет ребрендинг процесінен өтіп, Yessenov University атауын қабылдады. Жаңа атаумен бірге университеттің миссиясы, көрінісі мен құндылықтары анықталып, стратегиялық мақсаттары айқындалды. Бұл қадам университеттің даму бағытын, инновацияларды енгізуді және қазіргі заманғы әлемнің талаптарына сай мамандарды даярлауға бағытталған білім беру ортасын құруды белгіледі. Университеттің ребрендингі жаңа логотипті жасау, визуалды белгілер мен мөрдің дизайнын жаңарту сияқты шараларды қамтыды.

Университеттің ПОҚ мен қызметкерлеріне арналған “Зерде” тұрғын үй кешені пайдалануға берілді;

2019 жылы Президент Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев Университеттің Теңіз академиясына келуі;

2020 жылы Университет коммерциялық емес акционерлік қоғам болып қайта құрылды;

2021 жылы университет халықаралық ACQUIN агенттігінің институционалдық аккредитациясынан өтті (Германия).

2021 жылы - 500 орындық жаңа студенттер жатақханасының құрылысы бастал

2021 жылы университет университет халықаралық ACQUIN агенттігінің институционалдық аккредитациясынан өтті (Германия)

2022 жылы Студенттерге арналған 500 орындық жаңа жатақхана пайдалануға берілді

2021 жылы университетте Huawei ICT академиясы ашылды.ің институц &quot;Менің мамандығым — менің болашағым&quot; жобасы аясында Форсайт мектебі ашылды.

2022 жылы Yessenov университетінде Қазақстан-Герман тұрақты инженерия институтының ресми ашылуы өтті.

2022 жылы Германия Президенті Франк-Вальтер Штайнмайер мен Қазақстан Премьер-министрі Әлихан Смайылов Қазақстан-Герман тұрақты инженерия институтының құрылысы аясында уақыт капсуласын салды.

2023 жылы Қазақстан Республикасының университеттері студенттері арасында XII Жазғы Универсиада өтті..

2023 жылы Қазақстан Республикасының университеттері студенттері арасында XII Жазғы Универсиада өтті.

2024 жылы Yessenov университетінде Студенттік парк, стадион және Технопарк ашылды. Бұл жаңа нысандар университеттің студенттері үшін заманауи және жайлы инфрақұрылым құруға, оқу мен спорттық өмірге белсенді қатысуға, сондай-ақ ғылыми зерттеулер мен стартаптарға мүмкіндіктер ұсынуға ықпал етеді.

==Факультеттері==
* Туризм және тілдер факультеті
* Бизнес және құқық факультеті
* Инжиниринг факультеті
* Білім беру факультеті
* Ғылым және технологиялар факультеті
* Теңіз академиясы

==Қоғамдық ұйымдары==
* Кәсіподақ комитеті

* «Қазақстан халқы ассамблеясы» кафедрасы 
* UNION студенттердің өзін-өзі басқару ұйымы
* Түлектер қауымдастығы
* Yessenov College
* Әскери кафедра
* Үздіксіз білім беру институты
* Yessenov университетінің мұражайы
* Yessenov тілдер орталығы
* Service Learning
* Корей тілі орталығы
* Каспий теңізі зерттеу орталығы

== Кафедралары ==

===«Инжиниринг» факультетінің кафедралары===
* «Мұнай-газ ісі және геология» кафедрасы. 

* «Мұнайгаз машиналарын  жасау» кафедрасы.

* «Экология және химиялық технологиялар» кафедрасы.
 
=== «Білім беру» факультетінің кафедралары ===
* «Tарих» кафедрасы
* «Дене шынықтыру және спорт» кафедрасы
* «Педагогика» кафедрасы

===«» факультетінің кафедралары===
* «Ақпараттық жүйелер және энергетика» кафедрасы

* «Құрылыс» кафедрасы

* «Теңіз және жерүсті көлігі» кафедрасы

===«Экономика және құқық» факультетінің кафедралары===
* «Экономика» кафедрасы

* «Менеджмент» кафедрасы

* «Қаржылық есеп және аудит» кафедрасы

* «Құқықтану» кафедрасы

=== '''Туризм және тілдер факультеті кафедралары''' ===

* «Қазақ филологиясы» кафедрасы
* «Әлемдік тілдер» кафедрасы
* «Халақаралық қатынастар және туризм» кафедрасы
* «Қазақстан халқы Ассамблеясы» кафедрасы


== «Қазақстан халқы Ассамблеясы» кафедрасы ==

== нысандары мен жатақханалар ==
 
1. '''Бас ғимарат (БҒ)'''
Алты павильоннан тұрады, ғимараттың дәрісханалары мен кабинеттерінің нөмірленуі бір әріптен және төрт белгіден тұрады:
әріп – павильонның белгісі;
бірінші және екінші сан – қабат нөмірі;
үшінші және төртінші сан – дәрісхана мен кабинеттердің нөмірлері.
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 32 ықшам аудан.
 
2. '''№ 2 оқу ғимараты (№ 2 ОҒ)'''
Үш павильоннан тұрады, ғимараттың нөмірленуі үшсанды:
бірінші саны – қабат нөмірі;
екінші және үшінші сан – дәрісхана мен кабинеттердің нөмірлері.
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 24 ықшам аудан, 2 үй.
 
4. '''№ 1 студенттер жатақханасы (№ 1 СЖ)'''
Тұрғын-жай секциялары, оқу залы, асханасы бар төрт қабатты ғимарат.
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 3Б ықшам аудан, 10 үй.
 
5. '''№ 2 студенттер жатақханасы (№ 2 СЖ)'''
Тұрғын-жай секциялары, оқу залы бар бес қабатты ғимарат
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 27 ықшам аудан, 7 үй.
 
6. '''№ 3 студенттер жатақханасы (№ 3 СЖ)'''.
Тұрғын-жай секциялары, оқу залы, спорт алаңы, асханасы бар бес қабатты ғимарат.
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 32 ықшам аудан.
 
7. '''№ 4 студенттер жатақханасы (№ 4 СЖ).''' Тұрғын-жай секциялары, оқу залы бар ғимарат. '''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 32 ықшам аудан.

'''Спорт кешені (СК)'''
Құрамында спорт залы (баскетбол, футбол, волейбол), жүзу бассейні, жаттығу залы, бокс залы, күрес залы, шейпинг залы бар екі қабатты ғимарат.
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 32 ықшам аудан.

'''Стадион мен студенттер паркі'''

'''Стадион''' – Университетте спорт кешендерінен бөлек, 1500 орындық көлемі 7000 м2 құрайтын стадион ашылды. Жаңа стадион студенттердің физикалық белсенділігі мен салауатты өмір салтын насихаттауға бағытталған, сондай-ақ, университеттің студенттеріне арналған көптеген спорттық шараларды өткізуге мүмкіндік береді.

'''Технопарк''' – 2000 м² аумақты қамтитын жаңа технопарк екі қабаттан тұрады. Бұл жер IT мамандарын және кәсіпкерлерді дайындау үшін жетекші алаңға айналмақ.

Технопарктің бірінші қабаты робототехника, цифрлық өндіріс, металл және ағаш өңдеу аймағымен, сондай-ақ студенттер үшін негізгі салаларды автоматтандыру үшін роботтық жүйелерді, энергияны үнемдейтін технологияларды және оңтайлы шешімдерді әзірлеуге мүмкіндік беретін дизайн студиясымен жабдықталған. Университет бүкіл әлем бойынша 1500-ден астам FabLab зертханалары бар Fab Academy дүниежүзілік желісіне кірді.

'''Студенттер саябағы''' – Университет кампусының орталығында бас ғимаратқа жақын Студенттер саябағыны орналасқан. Бұл жобаның негізгі мақсаты – студенттердің оқу үдерісінен бөлек, демалу, сергіту және шығармашылықпен айналысу үшін қолайлы жағдайлар жасау. Жаңа саябақ студенттерге табиғатпен жақын болу, үзілістерде немесе бос уақытта тынығу үшін таптырмас орын болып табылады. Сонымен қатар, студенттер осы жерден топтық жобалар мен пікірталастар өткізу, музыкалық іс-шаралар мен ойын-сауықтар ұйымдастыру мүмкіндігіне ие болады. Парктің көгалдандыру жұмыстары қарқынды өтіп, 3000 ағаш отырғызылған. Саябақтың аумағында субұрқақ, 50 орындық кафе, амфитеатр орналастырылған. 

== Студенттік өмір ==
Yessenov университетінде 8 студенттік клуб пен 7 үйірме және спорт секциялары белсенді жұмыс істейді. Олар студенттерге дамуға, шығармашылыққа және университет өміріне белсене қатысуға мүмкіндік береді. Әр клуб түрлі қызығушылықтар мен бағыттарға бағытталған — ғылым мен технологиялардан бастап спорт, өнер және әлеуметтік бастамаларға дейін, студенттерге өз дағдыларын дамытуға, тәжірибе алмасуға және бірдей ойлайтын адамдарды табуға көмектеседі.

Студенттердiң университеттегі өмірін, бос уақытын, басқа ЖОО мен қарым-қатынасты жақсарту, студенттердің құқығын қорғау және т.б. қатысты негiзгi мәселелердi шешу, университет жанында студенттік өзін – өзі басқару бойынша '''UNION''' студенттер кеңесі жұмыс істейді.

'''YESSENOV FEST''', мұнда республикалық пәндік олимпиадалар, спорттық жарыстар және стартаптар конкурсы ұйымдастырылады. Стартаптар конкурсы аясында жеңімпаздар өз жобаларын дамытуға гранттар алады, бұл университетте инновацияларды қолдауға және кәсіпкерлік мәдениетті дамытуға ықпал етеді. Yessenov Fest өнер байқауы университет студенттерінің рухани мәдениеті мен шығармашылығын дамыту, жас таланттарды айқындау және қолдау мақсатында факультет командалары арасында өткізілді.

'''YESSENOV PARTY''' — бұл Yessenov университетінде жыл сайын өткізілетін ауқымды шара.Жарқын мереке университет жанұясын бір шаңыраққа жинап, арнайы студенттер үшін жұлдыздардың өнер көрсетуіне мүмкіндік береді. Шақырылған әртістерден бөлек, студенттер де концерттік бағдарламаға белсенді қатысып, сахнада өздерінің таланттарын көрсетеді. YESSENOV PARTY университеттің дәстүріне айналды, ол студенттік өмірдің басталуын білдіреді және студенттер арасында бірлік пен шабыт атмосферасын қалыптастырады.

== Марапаттар, рейтингтер, аккредитациялар ==
Yessenov университеті Қазақстандағы алғашқы және жалғыз жоғары оқу орны болып, ACQUIN халықаралық институционалдық аккредитациясын (Германия) алды.

2023 жылы Yessenov университеті UI GreenMetric әлемдік университеттер рейтингісінде 521-орынды иеленіп, университеттердің тұрақты даму мен экологиялық мәселелерге қосқан үлесін бағалайтын рейтингте Қазақстандағы жоғары оқу орындары арасында бесінші орынға (#5) кірді.

Yessenov университеті QS Asian University Rankings рейтингінде 401-500 аралығында 30-орынға ие болды. Бұл оның білім беру сапасының жоғары деңгейін және тұрақты дамуды қолдайтынын растайды.

Yessenov университетінің теңіз оқу-тренажерлік орталығы Ресейдің Кеме жүрісі мемлекеттік тіркеу (РМРС) жүйесі арқылы аттестациядан өтті. Бұл орталықтың теңіз саласы мамандарын даярлауда халықаралық стандарттарға сәйкес келетінін растайды.

* [[1976]]-[[1983]] - [[Кеңесбай Табылдиев|Кеңесбай Табылдыұлы Табылдиев]]
* [[1983]]-[[2001]] - [[Есберген Тоқшылықұлы Божанов]]
* [[2001]]-[[2005]] - [[Әшімхан Сүлейменұлы Ахметов]]
* [[2005]]-[[2013]] - [[Әбдімүтәліп Әбжаппарұлы Әбжаппаров]]
* [[2013]]-[[2017]] - [[Әділбек Қожабекұлы Ботабеков]]
* [[2017 жыл]]дан бастап - [[Берік Бақытжанұлы Ахметов]]

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;


{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Тұлғалар]]


[[Санат:Маңғыстау облысы жоғарғы оқу орындары]]
[[Санат:Қазақстан университеттері]]

{{Stub}}</text>
      <sha1>thd7a0pup2kdga03tqxkszg1f0s4npj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400906</id>
      <parentid>3400905</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T09:42:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1nter pares</username>
        <id>146705</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/Aidayu|Aidayu]] ([[User talk:Aidayu|т]]) өңдемелерінен [[User:Casserium|Casserium]] соңғы нұсқасына қайтарды</comment>
      <origin>3321466</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13807" sha1="dxke1y1kan9junr28rccfrfev2hr7hk" xml:space="preserve">{{Университет
 |Аты                   = Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар және инжиниринг университеті
 |Қысқартылған аты  =    
 |Эмблемасы             = [[Сурет:Logo yessenov university.png|250px]]
 |Сурет                 = 
 |Шынайы аты            = 
 |Халықаралық атауы     = Yessenov University 
 |Бұрынғы атауы         = В.И.Ленин атындағы Қазақ политехникалық институтының жалпытехникалық факультеті&lt;br&gt; В.И.Ленин атындағы Қазақ политехникалық институтының Маңғыстау филиалы&lt;br&gt;Ақтау политехникалық институты&lt;br&gt;Ш.Есенов атындағы Ақтау политехникалық институты&lt;br&gt;Ш.Есенов атындағы Ақтау мемлекеттік университеті
 |Ұраны                 = 
 |Құрылған жылы         = [[1976 жыл]]
 |Жабылған жылы         =
 |Қайта құрылған        =
 |Қайта құрылған жылы   =
 |Түрі                  = Мемлекеттік университет
 |Президенті            = 
 |Ғылыми жетекшісі      = 
 |Ректоры               = [[Берік Бақытжанұлы Ахметов]]
 |Студенттер            = 4000-нан аса
 |Шетел студенттері     = 
 |Мамандар              = 22
 |Бакалавриат           = 43
 |Магистратура          = 18
 |Аспирантура           = 
 |Докторантура          = 5
 |Ғылым доктары         = 16
 |Профессоры            = 10
 |Оқытушылар            = 350-ден аса
 |Орналасқан жері       = {{KAZ}}, [[Ақтау]]
 |Метро бекеті          = 
 |Кампус                = қалалық
 |Мекенжайы             = [[Ақтау]] қаласы, 32 шағын аудан, 1 
 |Сайты                 = [http://yu.edu.kz www.yu.edu.kz]
 |Марапаттары           =
  |lat_dir = N |lat_deg = 43|lat_min = 15|lat_sec = 09
  |lon_dir = E |lon_deg = 76|lon_min = 55|lon_sec = 36
  |CoordScale          = 3000
  |CoordAddon          = type:city(1226000)_region:KZ
  |edu_region          = KZ
}}
&lt;/noinclude&gt;'''Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар және инжиниринг университеті''' (''КТжИУ'') - [[Ақтау]] қаласында орналасқан [[жоғары оқу орны]]. Университеттің бес факультетінде төрт мыңнан астам студент 22 мамандық бойынша білім алады. Олардың үштен екісі күндізгі бөлімдерде оқиды. [[Мұнай-химия]]; [[инженер]]лік; [[тарих-филология]]; [[физика-математика]]; [[атом-энергетика]]сы факультеттері жұмыс істейді. Студенттерге Қазақстан ғылым академиясының бес толық мүшесі мен мүше-корреспонденті, 10 [[профессор]], елуден астам ғылыми кандидат, бес жүзге жуық оқытушы дәріс береді. Университеттің бес оқу корпусы, шеберханасы, жатақханасы, оқу залдары мен екі спорт кешені бар.&lt;ref&gt;[[Маңғыстау энциклопедиясы]], Алматы, 1997;&lt;/ref&gt;

==Тарихы==
Қазақ ССР Жоғары және арнайы орта білім министрінің [[1976 жыл]]ғы [[5 наурыз]]дағы бұйрығымен [[1976 жыл]]ы Шевченко (қазіргі – [[Ақтау]]) қаласында В.И. Ленин атындағы Қазақ политехникалық институтының (В.И. Ленин атындағы ҚазПТИ) жалпытехникалық факультеті ретінде университеттің ашылуы. Жалпытехникалық факультеттің алғашқы деканы болып Кеңесбай Табылдыұлы Табылдиев тағайындалды.

[[1983 жыл]]ы жалпытехникалық факультеттің деканы болып Табылдиевтің орнына [[Есберген Тоқшылықұлы Божанов]] тағайындалды. 
 
[[Қазақ КСР Министрлер Кеңесі]]нің [[1990 жыл]]ғы [[18 қыркүйек]]тегі № 384 қаулысымен [[1990 жыл]]ы жалпытехникалық факультет В.И. Ленин атындағы ҚазПТИ-дің Маңғыстау филиалы ретінде қайта құрылды. Филиалдың алғашқы директоры болып [[Есберген Тоқшылықұлы Божанов]] тағайындалды.
 
Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің [[1993 жыл]]ғы [[7 маусым]]дағы № 472 қаулысымен [[1993 жыл]]ы [[Ленин|В.И. Ленин]] атындағы ҚазПТИ-дің Маңғыстау филиалы базасында Ақтау политехникалық институтының ашылды. Институттың алғашқы ректоры болып Есберген Тоқшылықұлы Божанов тағайындалды.
 
Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің [[1995 жыл]]ғы [[1 шілде]]дегі № 767 қаулысымен [[1995 жыл]]ы Ақтау политехникалық институтына [[Шаһмардан Есенов]]тың есімі берілді.
 
[[Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинеті]]нің [[1996 жыл]]ғы [[7 мамыр]]дағы № 573 қаулысымен [[1996 жыл]]ы Ақтау политехникалық институты мен Атырау педагогикалық университеті Ақтау филиалының негізінде Ш. Есенов атындағы Ақтау мемлекеттік университетінің құрылды.
Университет ректоры болып Есберген Тоқшылықұлы Божанов тағайындалды.
  
[[2001 жыл]]ы Божановтың орнына университет ректоры болып Әшімжан Сүлейменұлы Ахметов тағайындалды.
  
[[2005 жыл]]ы Ахметовтың орнына университет ректоры болып Әбдімүтәліп Әбжаппарұлы Әбжаппаров тағайындалды.
 
[[Қазақстан Республикасы Үкіметі]]нің [[2008 жыл]]ғы [[26 мамыр]]дағы № 502 қаулысымен [[2008 жыл]]ы Ш. Есенов атындағы Ақтау мемлекеттік университеті атауы Ш. Есенов атындағы Каспий мемлекеттік технологиялар және инжиниринг университеті болып өзгерді.
  
[[2013 жыл]]ы университет ректоры болып Әділбек Қожабекұлы Ботабеков тағайындалды.

==Факультеттері==
* Қазақстан-Неміс тұрақты ғылымдар институты
* Туризм және тілдер факультеті
* Бизнес және құқық факультеті
* Инжиниринг факультеті
* Білім беру факультеті
* Ғылым және технологиялар факультеті
* Теңіз академиясы
* Әскери кафедра 
* Колледж

==Қоғамдық ұйымдары==
* Кәсіподақ комитеті

* «Қазақстан халқы ассамблеясы» кафедрасы 
 
* Cтуденттік парламент
==Кафедралары==
===«Жаратылыстану-ғылыми және гуманитарлық дайындық» факультетінің кафедралары===
* «Қазақстан тарихы және әлеуметтік-гуманитарлық пәндер» кафедрасы.

* «Информатика және жаратылыстану-ғылыми пәндер» кафедрасы.

* «Тілдік пәндер» кафедрасы.
 
===«Мұнай және газ» факультетінің кафедралары===
* «Мұнай-газ ісі және геология» кафедрасы. 

* «Мұнайгаз машиналарын  жасау» кафедрасы.

* «Экология және химиялық технологиялар» кафедрасы.
 
===«Педагогика» факультетінің кафедралары===
* «Биология және география» кафедрасы.

* «Шет тілдері» кафедрасы

* «Қазақ тілі және әдебиеті» кафедрасы

* «Физика және математика» кафедрасы

* «Педагогика және психология» кафедрасы

* «Дене шынықтыру және спорт» кафедрасы

===«Көлік және құрылыс» факультетінің кафедралары===
* «Ақпараттық жүйелер және энергетика» кафедрасы

* «Құрылыс» кафедрасы

* «Теңіз және жерүсті көлігі» кафедрасы

===«Экономика және құқық» факультетінің кафедралары===
* «Экономика» кафедрасы

* «Менеджмент» кафедрасы

* «Қаржылық есеп және аудит» кафедрасы

* «Құқықтану» кафедрасы
==Оқу нысандары мен жатақханалар==
 
1. '''Бас ғимарат (БҒ)'''
Алты павильоннан тұрады, ғимараттың дәрісханалары мен кабинеттерінің нөмірленуі бір әріптен және төрт белгіден тұрады:
әріп – павильонның белгісі;
бірінші және екінші сан – қабат нөмірі;
үшінші және төртінші сан – дәрісхана мен кабинеттердің нөмірлері.
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 32 ықшам аудан.
 
2. '''№ 2 оқу ғимараты (№ 2 ОҒ)'''
Үш павильоннан тұрады, ғимараттың нөмірленуі үшсанды:
бірінші саны – қабат нөмірі;
екінші және үшінші сан – дәрісхана мен кабинеттердің нөмірлері.
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 24 ықшам аудан, 2 үй.
 
3. '''№ 3 Оқу ғимараты (№ 3 ОҒ)'''
Жеті секциядан тұрады, ғимараттың нөмірленуі үш санды:
бірінші саны – қабат нөмірі;
екінші және үшінші сан – дәрісхана мен кабинеттердің нөмірлері.
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 11 ықшам аудан, 3 үй.
 
4. '''№ 1 студенттер жатақханасы (№ 1 СЖ)'''
Тұрғын-жай секциялары, оқу залы, асханасы бар төрт қабатты ғимарат.
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 3Б ықшам аудан, 10 үй.
 
5. '''№ 2 студенттер жатақханасы (№ 2 СЖ)'''
Тұрғын-жай секциялары, оқу залы бар бес қабатты ғимарат
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 27 ықшам аудан, 7 үй.
 
6. '''№ 3 студенттер жатақханасы (№ 3 СЖ)'''.
Тұрғын-жай секциялары, оқу залы, спорт алаңы, асханасы бар бес қабатты ғимарат.
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 32 ықшам аудан.
 
7. '''Спорт кешені (СК)'''
Құрамында спорт залы (баскетбол, футбол, волейбол), жүзу бассейні, жаттығу залы, бокс залы, күрес залы, шейпинг залы бар екі қабатты ғимарат.
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 32 ықшам аудан.
==Ректорлары==
* [[1976]]-[[1983]] - [[Кеңесбай Табылдиев|Кеңесбай Табылдыұлы Табылдиев]]
* [[1983]]-[[2001]] - [[Есберген Тоқшылықұлы Божанов]]
* [[2001]]-[[2005]] - [[Әшімхан Сүлейменұлы Ахметов]]
* [[2005]]-[[2013]] - [[Әбдімүтәліп Әбжаппарұлы Әбжаппаров]]
* [[2013]]-[[2017]] - [[Әділбек Қожабекұлы Ботабеков]]
* [[2017 жыл]]дан бастап - [[Берік Бақытжанұлы Ахметов]]

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;


{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Тұлғалар]]


[[Санат:Маңғыстау облысы жоғарғы оқу орындары]]
[[Санат:Қазақстан университеттері]]

{{Stub}}</text>
      <sha1>dxke1y1kan9junr28rccfrfev2hr7hk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400914</id>
      <parentid>3400906</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T10:46:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Aidayu</username>
        <id>163650</id>
      </contributor>
      <origin>3400914</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13431" sha1="1p5wfs82i4u7mtuu5jz59eteejir8a2" xml:space="preserve">{{Университет
 |Аты                   = Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар және инжиниринг университеті
 |Қысқартылған аты  =    
 |Эмблемасы             = [[Сурет:Logo yessenov university.png|250px]]
 |Сурет                 = 
 |Шынайы аты            = 
 |Халықаралық атауы     = Yessenov University 
 |Бұрынғы атауы         = В.И.Ленин атындағы Қазақ политехникалық институтының жалпытехникалық факультеті&lt;br&gt; В.И.Ленин атындағы Қазақ политехникалық институтының Маңғыстау филиалы&lt;br&gt;Ақтау политехникалық институты&lt;br&gt;Ш.Есенов атындағы Ақтау политехникалық институты&lt;br&gt;Ш.Есенов атындағы Ақтау мемлекеттік университеті
 |Ұраны                 = 
 |Құрылған жылы         = [[1976 жыл]]
 |Жабылған жылы         =
 |Қайта құрылған        =
 |Қайта құрылған жылы   =
 |Түрі                  = Мемлекеттік университет
 |Президенті            = 
 |Ғылыми жетекшісі      = 
 |Ректоры               = [[Берік Бақытжанұлы Ахметов]]
 |Студенттер            = 4000-нан аса
 |Шетел студенттері     = 
 |Мамандар              = 22
 |Бакалавриат           = 43
 |Магистратура          = 18
 |Аспирантура           = 
 |Докторантура          = 5
 |Ғылым доктары         = 16
 |Профессоры            = 10
 |Оқытушылар            = 350-ден аса
 |Орналасқан жері       = {{KAZ}}, [[Ақтау]]
 |Метро бекеті          = 
 |Кампус                = қалалық
 |Мекенжайы             = [[Ақтау]] қаласы, 32 шағын аудан, 1 
 |Сайты                 = [http://yu.edu.kz www.yu.edu.kz]
 |Марапаттары           =
  |lat_dir = N |lat_deg = 43|lat_min = 15|lat_sec = 09
  |lon_dir = E |lon_deg = 76|lon_min = 55|lon_sec = 36
  |CoordScale          = 3000
  |CoordAddon          = type:city(1226000)_region:KZ
  |edu_region          = KZ
}}
&lt;/noinclude&gt;

'''Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар және инжиниринг университеті''' (''КТжИУ'') - [[Ақтау]] қаласында орналасқан [[жоғары оқу орны]]. Университеттің бес факультетінде төрт мыңнан астам студент 22 мамандық бойынша білім алады. Олардың үштен екісі күндізгі бөлімдерде оқиды. [[Мұнай-химия]]; [[инженер]]лік; [[тарих-филология]]; [[физика-математика]]; [[атом-энергетика]]сы факультеттері жұмыс істейді. Студенттерге Қазақстан ғылым академиясының бес толық мүшесі мен мүше-корреспонденті, 10 [[профессор]], елуден астам ғылыми кандидат, бес жүзге жуық оқытушы дәріс береді. Университеттің бес оқу корпусы, шеберханасы, жатақханасы, оқу залдары мен екі спорт кешені бар.&lt;ref&gt;[[Маңғыстау энциклопедиясы]], Алматы, 1997;&lt;/ref&gt;

==Тарихы==
Қазақ ССР Жоғары және арнайы орта білім министрінің [[1976 жыл]]ғы [[5 наурыз]]дағы бұйрығымен [[1976 жыл]]ы Шевченко (қазіргі – [[Ақтау]]) қаласында В.И. Ленин атындағы Қазақ политехникалық институтының (В.И. Ленин атындағы ҚазПТИ) жалпытехникалық факультеті ретінде университеттің ашылуы. Жалпытехникалық факультеттің алғашқы деканы болып Кеңесбай Табылдыұлы Табылдиев тағайындалды.

[[1983 жыл]]ы жалпытехникалық факультеттің деканы болып Табылдиевтің орнына [[Есберген Тоқшылықұлы Божанов]] тағайындалды. 
 
[[Қазақ КСР Министрлер Кеңесі]]нің [[1990 жыл]]ғы [[18 қыркүйек]]тегі № 384 қаулысымен [[1990 жыл]]ы жалпытехникалық факультет В.И. Ленин атындағы ҚазПТИ-дің Маңғыстау филиалы ретінде қайта құрылды. Филиалдың алғашқы директоры болып [[Есберген Тоқшылықұлы Божанов]] тағайындалды.
 
Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің [[1993 жыл]]ғы [[7 маусым]]дағы № 472 қаулысымен [[1993 жыл]]ы [[Ленин|В.И. Ленин]] атындағы ҚазПТИ-дің Маңғыстау филиалы базасында Ақтау политехникалық институтының ашылды. Институттың алғашқы ректоры болып Есберген Тоқшылықұлы Божанов тағайындалды.
 
Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің [[1995 жыл]]ғы [[1 шілде]]дегі № 767 қаулысымен [[1995 жыл]]ы Ақтау политехникалық институтына [[Шаһмардан Есенов]]тың есімі берілді.
 
[[Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинеті]]нің [[1996 жыл]]ғы [[7 мамыр]]дағы № 573 қаулысымен [[1996 жыл]]ы Ақтау политехникалық институты мен Атырау педагогикалық университеті Ақтау филиалының негізінде Ш. Есенов атындағы Ақтау мемлекеттік университетінің құрылды.
Университет ректоры болып Есберген Тоқшылықұлы Божанов тағайындалды.
  
[[2001 жыл]]ы Божановтың орнына университет ректоры болып Әшімжан Сүлейменұлы Ахметов тағайындалды.
  
[[2005 жыл]]ы Ахметовтың орнына университет ректоры болып Әбдімүтәліп Әбжаппарұлы Әбжаппаров тағайындалды.
 
[[Қазақстан Республикасы Үкіметі]]нің [[2008 жыл]]ғы [[26 мамыр]]дағы № 502 қаулысымен [[2008 жыл]]ы Ш. Есенов атындағы Ақтау мемлекеттік университеті атауы Ш. Есенов атындағы Каспий мемлекеттік технологиялар және инжиниринг университеті болып өзгерді.
  
[[2013 жыл]]ы университет ректоры болып Әділбек Қожабекұлы Ботабеков тағайындалды.

==Факультеттері==
* Қазақстан-Неміс тұрақты ғылымдар институты
* Туризм және тілдер факультеті
* Бизнес және құқық факультеті
* Инжиниринг факультеті
* Білім беру факультеті
* Ғылым және технологиялар факультеті
* Теңіз академиясы
* Әскери кафедра 
* Колледж

==Қоғамдық ұйымдары==
* Кәсіподақ комитеті

* «Қазақстан халқы ассамблеясы» кафедрасы 
 
* Cтуденттік парламент


== Қазақстан-Неміс тұрақты ғылымдар институты ==
*
 
===«Мұнай және газ» факультетінің кафедралары===
* «Мұнай-газ ісі және геология» кафедрасы. 

* «Мұнайгаз машиналарын  жасау» кафедрасы.

* «Экология және химиялық технологиялар» кафедрасы.
 
===«Педагогика» факультетінің кафедралары===
* «Биология және география» кафедрасы.

* «Шет тілдері» кафедрасы

* «Қазақ тілі және әдебиеті» кафедрасы

* «Физика және математика» кафедрасы

* «Педагогика және психология» кафедрасы

* «Дене шынықтыру және спорт» кафедрасы

===«Көлік және құрылыс» факультетінің кафедралары===
* «Ақпараттық жүйелер және энергетика» кафедрасы

* «Құрылыс» кафедрасы

* «Теңіз және жерүсті көлігі» кафедрасы

===«Экономика және құқық» факультетінің кафедралары===
* «Экономика» кафедрасы

* «Менеджмент» кафедрасы

* «Қаржылық есеп және аудит» кафедрасы

* «Құқықтану» кафедрасы
==Оқу нысандары мен жатақханалар==
 
1. '''Бас ғимарат (БҒ)'''
Алты павильоннан тұрады, ғимараттың дәрісханалары мен кабинеттерінің нөмірленуі бір әріптен және төрт белгіден тұрады:
әріп – павильонның белгісі;
бірінші және екінші сан – қабат нөмірі;
үшінші және төртінші сан – дәрісхана мен кабинеттердің нөмірлері.
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 32 ықшам аудан.
 
2. '''№ 2 оқу ғимараты (№ 2 ОҒ)'''
Үш павильоннан тұрады, ғимараттың нөмірленуі үшсанды:
бірінші саны – қабат нөмірі;
екінші және үшінші сан – дәрісхана мен кабинеттердің нөмірлері.
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 24 ықшам аудан, 2 үй.
 
3. '''№ 3 Оқу ғимараты (№ 3 ОҒ)'''
Жеті секциядан тұрады, ғимараттың нөмірленуі үш санды:
бірінші саны – қабат нөмірі;
екінші және үшінші сан – дәрісхана мен кабинеттердің нөмірлері.
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 11 ықшам аудан, 3 үй.
 
4. '''№ 1 студенттер жатақханасы (№ 1 СЖ)'''
Тұрғын-жай секциялары, оқу залы, асханасы бар төрт қабатты ғимарат.
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 3Б ықшам аудан, 10 үй.
 
5. '''№ 2 студенттер жатақханасы (№ 2 СЖ)'''
Тұрғын-жай секциялары, оқу залы бар бес қабатты ғимарат
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 27 ықшам аудан, 7 үй.
 
6. '''№ 3 студенттер жатақханасы (№ 3 СЖ)'''.
Тұрғын-жай секциялары, оқу залы, спорт алаңы, асханасы бар бес қабатты ғимарат.
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 32 ықшам аудан.
 
7. '''Спорт кешені (СК)'''
Құрамында спорт залы (баскетбол, футбол, волейбол), жүзу бассейні, жаттығу залы, бокс залы, күрес залы, шейпинг залы бар екі қабатты ғимарат.
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 32 ықшам аудан.
==Ректорлары==
* [[1976]]-[[1983]] - [[Кеңесбай Табылдиев|Кеңесбай Табылдыұлы Табылдиев]]
* [[1983]]-[[2001]] - [[Есберген Тоқшылықұлы Божанов]]
* [[2001]]-[[2005]] - [[Әшімхан Сүлейменұлы Ахметов]]
* [[2005]]-[[2013]] - [[Әбдімүтәліп Әбжаппарұлы Әбжаппаров]]
* [[2013]]-[[2017]] - [[Әділбек Қожабекұлы Ботабеков]]
* [[2017 жыл]]дан бастап - [[Берік Бақытжанұлы Ахметов]]

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;


{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Тұлғалар]]


[[Санат:Маңғыстау облысы жоғарғы оқу орындары]]
[[Санат:Қазақстан университеттері]]

{{Stub}}</text>
      <sha1>1p5wfs82i4u7mtuu5jz59eteejir8a2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400923</id>
      <parentid>3400914</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T11:13:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Aidayu</username>
        <id>163650</id>
      </contributor>
      <comment>жаңа ақпарат қостым</comment>
      <origin>3400923</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22981" sha1="nrauqlup0nmz6ytjf8504p6phq7bg3s" xml:space="preserve">{{Университет
 |Аты                   = Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар және инжиниринг университеті
 |Қысқартылған аты  =    
 |Эмблемасы             = [[Сурет:Logo yessenov university.png|250px]]
 |Сурет                 = 
 |Шынайы аты            = 
 |Халықаралық атауы     = Yessenov University 
 |Бұрынғы атауы         = В.И.Ленин атындағы Қазақ политехникалық институтының жалпытехникалық факультеті&lt;br&gt; В.И.Ленин атындағы Қазақ политехникалық институтының Маңғыстау филиалы&lt;br&gt;Ақтау политехникалық институты&lt;br&gt;Ш.Есенов атындағы Ақтау политехникалық институты&lt;br&gt;Ш.Есенов атындағы Ақтау мемлекеттік университеті
 |Ұраны                 = 
 |Құрылған жылы         = [[1976 жыл]]
 |Жабылған жылы         =
 |Қайта құрылған        =
 |Қайта құрылған жылы   =
 |Түрі                  = Мемлекеттік университет
 |Президенті            = 
 |Ғылыми жетекшісі      = 
 |Ректоры               = [[Берік Бақытжанұлы Ахметов]]
 |Студенттер            = 9000-нан аса
 |Шетел студенттері     =501 
 |Мамандар              = 
 |Бакалавриат           = 62
 |Магистратура          = 35
 |Аспирантура           = 
 |Докторантура          = 5
 |Ғылым доктары         = 16
 |Профессоры            = 10
 |Оқытушылар            = 350-ден аса
 |Орналасқан жері       = {{KAZ}}, [[Ақтау]]
 |Метро бекеті          = 
 |Кампус                = қалалық
 |Мекенжайы             = [[Ақтау]] қаласы, 32 шағын аудан, 1 
 |Сайты                 = [http://yu.edu.kz www.yu.edu.kz]
 |Марапаттары           =
  |lat_dir = N |lat_deg = 43|lat_min = 15|lat_sec = 09
  |lon_dir = E |lon_deg = 76|lon_min = 55|lon_sec = 36
  |CoordScale          = 3000
  |CoordAddon          = type:city(1226000)_region:KZ
  |edu_region          = KZ
}}
&lt;/noinclude&gt;

'''Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар және инжиниринг университеті''' (''КТжИУ'') - [[Ақтау]] қаласында орналасқан жоғары оқу орны. 

Университет атауы Қазақстанның көрнекті ғалымы, геолог, академик, Қазақстанның ғылым мен мұнай саласына елеулі үлес қосқан Шахмардан Есеновтің құрметіне берілді. Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар және инжиниринг университеті 62 бакалавриат мамандығы, 35 магистратура мамандығы және 7 докторантура мамандығы бойынша білім береді. Университетте 350-ден астам оқытушы жұмыс істейді, олардың 150-ден астамы ғылыми дәрежеге ие. Университетте 9 мыңнан астам студент білім алады. Қазақстан ғылым академиясының бес толық мүшесі мен мүше-корреспонденті, 10 профессор, елуден астам ғылыми кандидат, бес жүзге жуық оқытушы дәріс береді. 

==Тарихы==
Қазақ ССР Жоғары және арнайы орта білім министрінің [[1976 жыл]]ғы [[5 наурыз]]дағы бұйрығымен [[1976 жыл]]ы Шевченко (қазіргі – [[Ақтау]]) қаласында В.И. Ленин атындағы Қазақ политехникалық институтының (В.И. Ленин атындағы ҚазПТИ) жалпытехникалық факультеті ретінде университеттің ашылуы. Жалпытехникалық факультеттің алғашқы деканы болып Кеңесбай Табылдыұлы Табылдиев тағайындалды.

[[1983 жыл]]ы жалпытехникалық факультеттің деканы болып Табылдиевтің орнына [[Есберген Тоқшылықұлы Божанов]] тағайындалды. 
 
[[Қазақ КСР Министрлер Кеңесі]]нің [[1990 жыл]]ғы [[18 қыркүйек]]тегі № 384 қаулысымен [[1990 жыл]]ы жалпытехникалық факультет В.И. Ленин атындағы ҚазПТИ-дің Маңғыстау филиалы ретінде қайта құрылды. Филиалдың алғашқы директоры болып [[Есберген Тоқшылықұлы Божанов]] тағайындалды.
 
Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің [[1993 жыл]]ғы [[7 маусым]]дағы № 472 қаулысымен [[1993 жыл]]ы [[Ленин|В.И. Ленин]] атындағы ҚазПТИ-дің Маңғыстау филиалы базасында Ақтау политехникалық институтының ашылды. Институттың алғашқы ректоры болып Есберген Тоқшылықұлы Божанов тағайындалды.
 
Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің [[1995 жыл]]ғы [[1 шілде]]дегі № 767 қаулысымен [[1995 жыл]]ы Ақтау политехникалық институтына [[Шаһмардан Есенов]]тың есімі берілді.
 
[[Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинеті]]нің [[1996 жыл]]ғы [[7 мамыр]]дағы № 573 қаулысымен [[1996 жыл]]ы Ақтау политехникалық институты мен Атырау педагогикалық университеті Ақтау филиалының негізінде Ш. Есенов атындағы Ақтау мемлекеттік университетінің құрылды.
Университет ректоры болып Есберген Тоқшылықұлы Божанов тағайындалды.
  
[[2001 жыл]]ы Божановтың орнына университет ректоры болып Әшімжан Сүлейменұлы Ахметов тағайындалды.
  
[[2005 жыл]]ы Ахметовтың орнына университет ректоры болып Әбдімүтәліп Әбжаппарұлы Әбжаппаров тағайындалды.
 
[[Қазақстан Республикасы Үкіметі]]нің [[2008 жыл]]ғы [[26 мамыр]]дағы № 502 қаулысымен [[2008 жыл]]ы Ш. Есенов атындағы Ақтау мемлекеттік университеті атауы Ш. Есенов атындағы Каспий мемлекеттік технологиялар және инжиниринг университеті болып өзгерді.
  
[[2013 жыл]]ы университет ректоры болып Әділбек Қожабекұлы Ботабеков тағайындалды.

2011 жылы Университеттің әскери кафедрасының ашылуы; Университет Еуразиялық университеттер Ассоциациясының мүшелігіне қабылданды; 500 орындық студенттік жатақхана ғимараты пайдалануға берілді;

2012 жылы Жүзу бассейні бар жаңа спорт кешенінің ашылуы; 2012 жылы заманауи екі қабатты Студенттік спорт кешенінің салтанатты ашылуы өтті. Бұл кең әрі функционалды орталық студенттердің белсенді және дені сау өмір салтын ұстануына қажетті барлық жағдайды ұсынады: футбол алаңы, волейбол мен баскетбол ойнауға арналған залдар, сондай-ақ төрт жолақты 24 метрлік жүзу бассейні. Кешенде душ кабиналары, тренажер залы, күреске арналған зал, сондай-ақ студенттердің толық қалпына келіп, денсаулығын күту үшін медициналық кабинеттер мен физиотерапия кабинеттері қарастырылған.

2013 жылы университет ректоры болып Әділбек Қожабекұлы Ботабеков тағайындалды.

2013 жылы “Болашақ” бағдарламасы бойынша ПОҚ оқытудың басталуы

ЖАҢҒЫРУ КЕЗЕҢІ

2017 жылы Университеттің қос дипломды бағдарламасы бойынша студенттердің алғаш шығарылуы.

БЕРІК БАҚЫТЖАНҰЛЫ АХМЕТОВ Ш.Есенов атындағы КМТИУ ректоры атанды.

2018 жылы университет ребрендинг процесінен өтіп, Yessenov University атауын қабылдады. Жаңа атаумен бірге университеттің миссиясы, көрінісі мен құндылықтары анықталып, стратегиялық мақсаттары айқындалды. Бұл қадам университеттің даму бағытын, инновацияларды енгізуді және қазіргі заманғы әлемнің талаптарына сай мамандарды даярлауға бағытталған білім беру ортасын құруды белгіледі. Университеттің ребрендингі жаңа логотипті жасау, визуалды белгілер мен мөрдің дизайнын жаңарту сияқты шараларды қамтыды.

Университеттің ПОҚ мен қызметкерлеріне арналған “Зерде” тұрғын үй кешені пайдалануға берілді;

2019 жылы Президент Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев Университеттің Теңіз академиясына келуі;

2020 жылы Университет коммерциялық емес акционерлік қоғам болып қайта құрылды;

2021 жылы университет халықаралық ACQUIN агенттігінің институционалдық аккредитациясынан өтті (Германия).

2021 жылы - 500 орындық жаңа студенттер жатақханасының құрылысы бастал

2021 жылы университет университет халықаралық ACQUIN агенттігінің институционалдық аккредитациясынан өтті (Германия)

2022 жылы Студенттерге арналған 500 орындық жаңа жатақхана пайдалануға берілді

2021 жылы университетте Huawei ICT академиясы ашылды.ің институц &quot;Менің мамандығым — менің болашағым&quot; жобасы аясында Форсайт мектебі ашылды.

2022 жылы Yessenov университетінде Қазақстан-Герман тұрақты инженерия институтының ресми ашылуы өтті.

2022 жылы Германия Президенті Франк-Вальтер Штайнмайер мен Қазақстан Премьер-министрі Әлихан Смайылов Қазақстан-Герман тұрақты инженерия институтының құрылысы аясында уақыт капсуласын салды.

2023 жылы Қазақстан Республикасының университеттері студенттері арасында XII Жазғы Универсиада өтті..

2023 жыл Yessenov университетінде Студенттік парк, Спортивный стадион және Технопарк ашылды. Бұл жаңа нысандар университеттің студенттері үшін заманауи және жайлы инфрақұрылым құруға, оқу мен спорттық өмірге белсенді қатысуға, сондай-ақ ғылыми зерттеулер мен стартаптарға мүмкіндіктер ұсынуға ықпал етеді.

2023 жылы Қазақстан Республикасының университеттері студенттері арасында XII Жазғы Универсиада өтті.

2024 жылы Yessenov университетінде Студенттік саябақ, стадион және Технопарк ашылды. Бұл жаңа нысандар университеттің студенттері үшін заманауи және жайлы инфрақұрылым құруға, оқу мен спорттық өмірге белсенді қатысуға, сондай-ақ ғылыми зерттеулер мен стартаптарға мүмкіндіктер ұсынуға ықпал етеді.

== Факультеттері ==
* Туризм және тілдер факультеті
* Бизнес және құқық факультеті
* Инжиниринг факультеті
* Білім беру факультеті
* Ғылым және технологиялар факультеті
* Теңіз академиясы

==Қоғамдық ұйымдары==
* Кәсіподақ комитеті

* «Қазақстан халқы ассамблеясы» кафедрасы 
* 《UNION》студенттердің өзін-өзі басқару ұйымы
* Түлектер қауымдастығы
* Yessenov College
* Әскери кафедра
* Үздіксіз білім беру институты
* Yessenov университетінің мұражайы
* Yessenov тілдер орталығы
* Service Learning
* Корей тілі орталығы
* Каспий теңізі зерттеу орталығы
== Қазақстан-Неміс тұрақты ғылымдар институты ==
===«Инжиниринг» факультетінің кафедралар===
* «Құрылыс инжиниринг» кафедрасы
* «Экология және геология» кафедрасы
* «Машина жасау және көлік» кафедрасы
* «Энергетика және автоматтандыру» кафедрасы
===«Білім беру» факультетінің кафедралары===
* «Tарих» кафедрасы
* «Дене шынықтыру және спорт» кафедрасы
* «Педагогика» кафедрасы

===«Көлік және құрылыс» факультетінің кафедралары===
* «Ақпараттық жүйелер және энергетика» кафедрасы

* «Құрылыс» кафедрасы

* «Теңіз және жерүсті көлігі» кафедрасы

===«Экономика және құқық» факультетінің кафедралары===
* «Экономика» кафедрасы

* «Менеджмент» кафедрасы

* «Қаржылық есеп және аудит» кафедрасы

* «Құқықтану» кафедрасы

=== '''Туризм және тілдер факультеті кафедралары''' ===

* «Қазақ филологиясы» кафедрасы
* «Әлемдік тілдер» кафедрасы
* «Халақаралық қатынастар және туризм» кафедрасы
* «Қазақстан халқы Ассамблеясы» кафедрасы

== Оқу нысандары мен жатақханалар ==
 
1. '''Бас ғимарат (БҒ)'''
Алты павильоннан тұрады, ғимараттың дәрісханалары мен кабинеттерінің нөмірленуі бір әріптен және төрт белгіден тұрады:
әріп – павильонның белгісі;
бірінші және екінші сан – қабат нөмірі;
үшінші және төртінші сан – дәрісхана мен кабинеттердің нөмірлері.
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 32 ықшам аудан.
 
2. '''№ 2 оқу ғимараты (№ 2 ОҒ)'''
Үш павильоннан тұрады, ғимараттың нөмірленуі үшсанды:
бірінші саны – қабат нөмірі;
екінші және үшінші сан – дәрісхана мен кабинеттердің нөмірлері.
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 24 ықшам аудан, 2 үй.
 
4. '''№ 1 студенттер жатақханасы (№ 1 СЖ)'''
Тұрғын-жай секциялары, оқу залы, асханасы бар төрт қабатты ғимарат.
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 3Б ықшам аудан, 10 үй.
 
5. '''№ 2 студенттер жатақханасы (№ 2 СЖ)'''
Тұрғын-жай секциялары, оқу залы бар бес қабатты ғимарат
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 27 ықшам аудан, 7 үй.
 
6. '''№ 3 студенттер жатақханасы (№ 3 СЖ)'''.
Тұрғын-жай секциялары, оқу залы, спорт алаңы, асханасы бар бес қабатты ғимарат.
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 32 ықшам аудан.
 
7. '''№ 4 студенттер жатақханасы (№ 4 СЖ)'''.
Тұрғын-жай секциялары, оқу залы, спорт алаңы, асханасы бар ғимарат.
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 32 ықшам аудан.
 
'''Спорт кешені (СК)'''
Құрамында спорт залы (баскетбол, футбол, волейбол), жүзу бассейні, жаттығу залы, бокс залы, күрес залы, шейпинг залы бар екі қабатты ғимарат.
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 32 ықшам аудан.

'''Стадион''' – Университетте спорт кешендерінен бөлек, 1500 орындық көлемі 7000 м2 құрайтын стадион ашылды. Жаңа стадион студенттердің физикалық белсенділігі мен салауатты өмір салтын насихаттауға бағытталған, сондай-ақ, университеттің студенттеріне арналған көптеген спорттық шараларды өткізуге мүмкіндік береді.

'''Технопарк''' – 2000 м² аумақты қамтитын жаңа технопарк екі қабаттан тұрады. Бұл жер IT мамандарын және кәсіпкерлерді дайындау үшін жетекші алаңға айналмақ.

Технопарктің бірінші қабаты робототехника, цифрлық өндіріс, металл және ағаш өңдеу аймағымен, сондай-ақ студенттер үшін негізгі салаларды автоматтандыру үшін роботтық жүйелерді, энергияны үнемдейтін технологияларды және оңтайлы шешімдерді әзірлеуге мүмкіндік беретін дизайн студиясымен жабдықталған. Университет бүкіл әлем бойынша 1500-ден астам FabLab зертханалары бар Fab Academy дүниежүзілік желісіне кірді.

'''Студенттер паркі''' – Университет кампусының орталығында бас ғимаратқа жақын Студенттер саябағыны орналасқан. Бұл жобаның негізгі мақсаты – студенттердің оқу үдерісінен бөлек, демалу, сергіту және шығармашылықпен айналысу үшін қолайлы жағдайлар жасау. Жаңа саябақ студенттерге табиғатпен жақын болу, үзілістерде немесе бос уақытта тынығу үшін таптырмас орын болып табылады. Сонымен қатар, студенттер осы жерден топтық жобалар мен пікірталастар өткізу, музыкалық іс-шаралар мен ойын-сауықтар ұйымдастыру мүмкіндігіне ие болады. Парктің көгалдандыру жұмыстары қарқынды өтіп, 3000 ағаш отырғызылған. Саябақтың аумағында субұрқақ, 50 орындық кафе, амфитеатр орналастырылған.

==Ректорлары==
* [[1976]]-[[1983]] - [[Кеңесбай Табылдиев|Кеңесбай Табылдыұлы Табылдиев]]
* [[1983]]-[[2001]] - [[Есберген Тоқшылықұлы Божанов]]
* [[2001]]-[[2005]] - [[Әшімхан Сүлейменұлы Ахметов]]
* [[2005]]-[[2013]] - [[Әбдімүтәліп Әбжаппарұлы Әбжаппаров]]
* [[2013]]-[[2017]] - [[Әділбек Қожабекұлы Ботабеков]]
* [[2017 жыл]]дан бастап - [[Берік Бақытжанұлы Ахметов]]

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;


{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Тұлғалар]]


[[Санат:Маңғыстау облысы жоғарғы оқу орындары]]
[[Санат:Қазақстан университеттері]]

{{Stub}}</text>
      <sha1>nrauqlup0nmz6ytjf8504p6phq7bg3s</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400924</id>
      <parentid>3400923</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T11:25:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1nter pares</username>
        <id>146705</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/Aidayu|Aidayu]] ([[User talk:Aidayu|т]]) өңдемелерінен [[User:1nter pares|1nter pares]] соңғы нұсқасына қайтарды</comment>
      <origin>3321466</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13807" sha1="dxke1y1kan9junr28rccfrfev2hr7hk" xml:space="preserve">{{Университет
 |Аты                   = Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар және инжиниринг университеті
 |Қысқартылған аты  =    
 |Эмблемасы             = [[Сурет:Logo yessenov university.png|250px]]
 |Сурет                 = 
 |Шынайы аты            = 
 |Халықаралық атауы     = Yessenov University 
 |Бұрынғы атауы         = В.И.Ленин атындағы Қазақ политехникалық институтының жалпытехникалық факультеті&lt;br&gt; В.И.Ленин атындағы Қазақ политехникалық институтының Маңғыстау филиалы&lt;br&gt;Ақтау политехникалық институты&lt;br&gt;Ш.Есенов атындағы Ақтау политехникалық институты&lt;br&gt;Ш.Есенов атындағы Ақтау мемлекеттік университеті
 |Ұраны                 = 
 |Құрылған жылы         = [[1976 жыл]]
 |Жабылған жылы         =
 |Қайта құрылған        =
 |Қайта құрылған жылы   =
 |Түрі                  = Мемлекеттік университет
 |Президенті            = 
 |Ғылыми жетекшісі      = 
 |Ректоры               = [[Берік Бақытжанұлы Ахметов]]
 |Студенттер            = 4000-нан аса
 |Шетел студенттері     = 
 |Мамандар              = 22
 |Бакалавриат           = 43
 |Магистратура          = 18
 |Аспирантура           = 
 |Докторантура          = 5
 |Ғылым доктары         = 16
 |Профессоры            = 10
 |Оқытушылар            = 350-ден аса
 |Орналасқан жері       = {{KAZ}}, [[Ақтау]]
 |Метро бекеті          = 
 |Кампус                = қалалық
 |Мекенжайы             = [[Ақтау]] қаласы, 32 шағын аудан, 1 
 |Сайты                 = [http://yu.edu.kz www.yu.edu.kz]
 |Марапаттары           =
  |lat_dir = N |lat_deg = 43|lat_min = 15|lat_sec = 09
  |lon_dir = E |lon_deg = 76|lon_min = 55|lon_sec = 36
  |CoordScale          = 3000
  |CoordAddon          = type:city(1226000)_region:KZ
  |edu_region          = KZ
}}
&lt;/noinclude&gt;'''Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар және инжиниринг университеті''' (''КТжИУ'') - [[Ақтау]] қаласында орналасқан [[жоғары оқу орны]]. Университеттің бес факультетінде төрт мыңнан астам студент 22 мамандық бойынша білім алады. Олардың үштен екісі күндізгі бөлімдерде оқиды. [[Мұнай-химия]]; [[инженер]]лік; [[тарих-филология]]; [[физика-математика]]; [[атом-энергетика]]сы факультеттері жұмыс істейді. Студенттерге Қазақстан ғылым академиясының бес толық мүшесі мен мүше-корреспонденті, 10 [[профессор]], елуден астам ғылыми кандидат, бес жүзге жуық оқытушы дәріс береді. Университеттің бес оқу корпусы, шеберханасы, жатақханасы, оқу залдары мен екі спорт кешені бар.&lt;ref&gt;[[Маңғыстау энциклопедиясы]], Алматы, 1997;&lt;/ref&gt;

==Тарихы==
Қазақ ССР Жоғары және арнайы орта білім министрінің [[1976 жыл]]ғы [[5 наурыз]]дағы бұйрығымен [[1976 жыл]]ы Шевченко (қазіргі – [[Ақтау]]) қаласында В.И. Ленин атындағы Қазақ политехникалық институтының (В.И. Ленин атындағы ҚазПТИ) жалпытехникалық факультеті ретінде университеттің ашылуы. Жалпытехникалық факультеттің алғашқы деканы болып Кеңесбай Табылдыұлы Табылдиев тағайындалды.

[[1983 жыл]]ы жалпытехникалық факультеттің деканы болып Табылдиевтің орнына [[Есберген Тоқшылықұлы Божанов]] тағайындалды. 
 
[[Қазақ КСР Министрлер Кеңесі]]нің [[1990 жыл]]ғы [[18 қыркүйек]]тегі № 384 қаулысымен [[1990 жыл]]ы жалпытехникалық факультет В.И. Ленин атындағы ҚазПТИ-дің Маңғыстау филиалы ретінде қайта құрылды. Филиалдың алғашқы директоры болып [[Есберген Тоқшылықұлы Божанов]] тағайындалды.
 
Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің [[1993 жыл]]ғы [[7 маусым]]дағы № 472 қаулысымен [[1993 жыл]]ы [[Ленин|В.И. Ленин]] атындағы ҚазПТИ-дің Маңғыстау филиалы базасында Ақтау политехникалық институтының ашылды. Институттың алғашқы ректоры болып Есберген Тоқшылықұлы Божанов тағайындалды.
 
Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің [[1995 жыл]]ғы [[1 шілде]]дегі № 767 қаулысымен [[1995 жыл]]ы Ақтау политехникалық институтына [[Шаһмардан Есенов]]тың есімі берілді.
 
[[Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинеті]]нің [[1996 жыл]]ғы [[7 мамыр]]дағы № 573 қаулысымен [[1996 жыл]]ы Ақтау политехникалық институты мен Атырау педагогикалық университеті Ақтау филиалының негізінде Ш. Есенов атындағы Ақтау мемлекеттік университетінің құрылды.
Университет ректоры болып Есберген Тоқшылықұлы Божанов тағайындалды.
  
[[2001 жыл]]ы Божановтың орнына университет ректоры болып Әшімжан Сүлейменұлы Ахметов тағайындалды.
  
[[2005 жыл]]ы Ахметовтың орнына университет ректоры болып Әбдімүтәліп Әбжаппарұлы Әбжаппаров тағайындалды.
 
[[Қазақстан Республикасы Үкіметі]]нің [[2008 жыл]]ғы [[26 мамыр]]дағы № 502 қаулысымен [[2008 жыл]]ы Ш. Есенов атындағы Ақтау мемлекеттік университеті атауы Ш. Есенов атындағы Каспий мемлекеттік технологиялар және инжиниринг университеті болып өзгерді.
  
[[2013 жыл]]ы университет ректоры болып Әділбек Қожабекұлы Ботабеков тағайындалды.

==Факультеттері==
* Қазақстан-Неміс тұрақты ғылымдар институты
* Туризм және тілдер факультеті
* Бизнес және құқық факультеті
* Инжиниринг факультеті
* Білім беру факультеті
* Ғылым және технологиялар факультеті
* Теңіз академиясы
* Әскери кафедра 
* Колледж

==Қоғамдық ұйымдары==
* Кәсіподақ комитеті

* «Қазақстан халқы ассамблеясы» кафедрасы 
 
* Cтуденттік парламент
==Кафедралары==
===«Жаратылыстану-ғылыми және гуманитарлық дайындық» факультетінің кафедралары===
* «Қазақстан тарихы және әлеуметтік-гуманитарлық пәндер» кафедрасы.

* «Информатика және жаратылыстану-ғылыми пәндер» кафедрасы.

* «Тілдік пәндер» кафедрасы.
 
===«Мұнай және газ» факультетінің кафедралары===
* «Мұнай-газ ісі және геология» кафедрасы. 

* «Мұнайгаз машиналарын  жасау» кафедрасы.

* «Экология және химиялық технологиялар» кафедрасы.
 
===«Педагогика» факультетінің кафедралары===
* «Биология және география» кафедрасы.

* «Шет тілдері» кафедрасы

* «Қазақ тілі және әдебиеті» кафедрасы

* «Физика және математика» кафедрасы

* «Педагогика және психология» кафедрасы

* «Дене шынықтыру және спорт» кафедрасы

===«Көлік және құрылыс» факультетінің кафедралары===
* «Ақпараттық жүйелер және энергетика» кафедрасы

* «Құрылыс» кафедрасы

* «Теңіз және жерүсті көлігі» кафедрасы

===«Экономика және құқық» факультетінің кафедралары===
* «Экономика» кафедрасы

* «Менеджмент» кафедрасы

* «Қаржылық есеп және аудит» кафедрасы

* «Құқықтану» кафедрасы
==Оқу нысандары мен жатақханалар==
 
1. '''Бас ғимарат (БҒ)'''
Алты павильоннан тұрады, ғимараттың дәрісханалары мен кабинеттерінің нөмірленуі бір әріптен және төрт белгіден тұрады:
әріп – павильонның белгісі;
бірінші және екінші сан – қабат нөмірі;
үшінші және төртінші сан – дәрісхана мен кабинеттердің нөмірлері.
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 32 ықшам аудан.
 
2. '''№ 2 оқу ғимараты (№ 2 ОҒ)'''
Үш павильоннан тұрады, ғимараттың нөмірленуі үшсанды:
бірінші саны – қабат нөмірі;
екінші және үшінші сан – дәрісхана мен кабинеттердің нөмірлері.
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 24 ықшам аудан, 2 үй.
 
3. '''№ 3 Оқу ғимараты (№ 3 ОҒ)'''
Жеті секциядан тұрады, ғимараттың нөмірленуі үш санды:
бірінші саны – қабат нөмірі;
екінші және үшінші сан – дәрісхана мен кабинеттердің нөмірлері.
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 11 ықшам аудан, 3 үй.
 
4. '''№ 1 студенттер жатақханасы (№ 1 СЖ)'''
Тұрғын-жай секциялары, оқу залы, асханасы бар төрт қабатты ғимарат.
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 3Б ықшам аудан, 10 үй.
 
5. '''№ 2 студенттер жатақханасы (№ 2 СЖ)'''
Тұрғын-жай секциялары, оқу залы бар бес қабатты ғимарат
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 27 ықшам аудан, 7 үй.
 
6. '''№ 3 студенттер жатақханасы (№ 3 СЖ)'''.
Тұрғын-жай секциялары, оқу залы, спорт алаңы, асханасы бар бес қабатты ғимарат.
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 32 ықшам аудан.
 
7. '''Спорт кешені (СК)'''
Құрамында спорт залы (баскетбол, футбол, волейбол), жүзу бассейні, жаттығу залы, бокс залы, күрес залы, шейпинг залы бар екі қабатты ғимарат.
'''Орналасқан жері''': Ақтау қаласы, 32 ықшам аудан.
==Ректорлары==
* [[1976]]-[[1983]] - [[Кеңесбай Табылдиев|Кеңесбай Табылдыұлы Табылдиев]]
* [[1983]]-[[2001]] - [[Есберген Тоқшылықұлы Божанов]]
* [[2001]]-[[2005]] - [[Әшімхан Сүлейменұлы Ахметов]]
* [[2005]]-[[2013]] - [[Әбдімүтәліп Әбжаппарұлы Әбжаппаров]]
* [[2013]]-[[2017]] - [[Әділбек Қожабекұлы Ботабеков]]
* [[2017 жыл]]дан бастап - [[Берік Бақытжанұлы Ахметов]]

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;


{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Тұлғалар]]


[[Санат:Маңғыстау облысы жоғарғы оқу орындары]]
[[Санат:Қазақстан университеттері]]

{{Stub}}</text>
      <sha1>dxke1y1kan9junr28rccfrfev2hr7hk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жұбан ана күмбезі</title>
    <ns>0</ns>
    <id>27910</id>
    <revision>
      <id>3400643</id>
      <parentid>3388988</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T16:07:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400643</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6268" sha1="pytnv0xgm9ff8age2ow7mvk4uzjekms" xml:space="preserve">{{Ғимарат
| ғимараттың аты     = Жұбан ана күмбезі
| шынайы аты         = 
| бұрынғы атауы      = 
| балама аты         = 
| статусы            = Мемлекет қорғауында
| суреті             = 
| ені                = 
| сурет атауы        = 
| позициялық карта   = 
 |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = 
 |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = 
| карта атауы        = 
| карта ені          = 
| ғимараттың үлкен жетістігі  =
| ізашары            = 
| ізбасары           = 
| ғимарат түрі       = 
| сәулет стилі       = қала құрылысы және сәулет
| қолданылуы         = 
| орналасуы          = [[Жаңаарқа ауданы]], [[Мыңадыр (станция)|Мыңадыр]] темір жол бекетінен солтүстік-батысқа қарай
| мекен жайы         = 
| қала               = 
| мемлекет           = 
| қазіргі жалдаушы   = 
| ғимараттың маңыздылығы  = 
| құрылысы басталды  = 
| құрылысы аяқталды  = XI-ХII ғасырлар
| ашылған уақыты     = 
| жөнделген уақыты   = 
| жабылған уақыты    = 
| бұзылған уақыты    = 
| құны               = 
| жөндеу құны        = 
| биіктігі           = 6 м
| төбесі             = 
| антеннаның төбесі  = 
| шатыры             = 
| ең соңғы қабат     = 
| обсерватория       = 
| құрылыс жүйесі     = 
| көлемі             = 
| диаметрі           = 
| басқа да өлшемдері = 6x6 м (сыртқы ауданы)
| қабаттар саны      = 
| ғимараттың ішкі ауданы    = 4x4 м
| лифтілер           = 
| тапсырыс беруші    = 
| иемденуші          = 
| басқарушы орган    = 
| сәулетшісі         = 
| сәулет фирмасы     = 
| салушы             = 
| инженері           = 
| инженер-құрылысшы     = 
| басқа да дизайнерлер  = 
| сметашы            = 
| бас мердігер       = 
| марапаттары        = 
| дүкендер саны      = 
| бөлмелер саны      = 
| көлік тұрағы       = 
| сайты              = 
}}
'''Жұбан-Ана күмбезі''', Жұбан әулие – [[Ұлытау облысы]]ның республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері тізіміне енген XI ғасырда ірге көтерген сәулет өнері ескерткіші. 

== Орналасқан жері ==
[[Жаңаарқа ауданы]], [[Мыңадыр (станция)|Мыңадыр]] темір жол бекетінен солтүстік-батысқа қарай 12 км жерде, [[Сарысу (өзен)|Сарысу]] өзенінің оң жағалауында орналасқан.

== Тарихи деректер ==
Күмбез туралы алғашқы жазба деректерді [[Петр Иванович Рычков|П.И. Рычков]] “Орынбор топографикасында” (1762) келтіреді. Ескерткіш жайында кішігірім мақала жазып, оның жоба-суретін алғаш [[Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов|Ш. Уәлиханов]] (ол бұл бейіттің Әулие сағанасы деп аталатынын жазады) сызып қалдырған (1863). Күмбез туралы әр кезде [[Семен Богданович Броневский|С.Б. Броневский]], [[Алексей Ираклиевич Левшин|А.И. Левшин]] (1830), [[Аполлинарий Каэтанович Красовский|А.К.Красовский]] (1868), [[Иосиф Антонович Кастанье|И.А. Кастанье]] (1910) жазған.&lt;br&gt;
Кеңес дәуірінде академик [[Әлкей Хақанұлы Марғұлан|Ә. Марғұлан]] бұл ескерткішті қыпшақтардың ортағасырлық құрылысына жатқызды. 

== Сипаты ==
Күмбез төрт бұрышты текше жобамен салынған. Қабырға қалауының үстінен барабан (мойындық) шығарып, оған сегіз қырлы күмбез орнатылған. Ішкі төрт бұрышында сүйірлеп шығарған михрабтары бар. Аузы оңтүстік-шығысқа қараған. Күмбезі мен барабаны шаршы кірпішпен өрілген. Ескерткіштің аумағы сыртқы периметрі бойынша 6х6 м, ішкі жағы 4х4 м, биіктігі 6 м. Іргетасы биіктігі 50 см тас тақталармен қаланған. Құрылысқа көлемі 27х27х6 см кірпіштер пайдаланылған.&lt;br&gt;
Күмбез [[Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізімі|республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізімі]]не енгізілген.&lt;ref&gt;Қазақ энциклопедиясы, 4 том;&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Ұлытау облысындағы республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері}}

[[Санат:Қазақстан кесенелері]]
[[Санат:Ұлытау облысының республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері]]
[[Санат:Жаңаарқа ауданы]]
[[Санат:Ұлытау облысы сәулеті]]</text>
      <sha1>pytnv0xgm9ff8age2ow7mvk4uzjekms</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қаған</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29079</id>
    <revision>
      <id>3400691</id>
      <parentid>3292387</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:29:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>GeniusBM</username>
        <id>158455</id>
      </contributor>
      <comment>Азат жол қостым🐱</comment>
      <origin>3400691</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1501" sha1="07lssaoz4g0ppp6bx4gafea51hz8j9h" xml:space="preserve">'''Қаған''' — хандардың ханы, бас [[хан]] деген ұғымды білдіреді — ерте түрік мемлекеттерінің басшысы. [[Түрік]], батыс және шығыс түрік, [[Түргеш]], [[Қимақ]] секілді қағандықтарды басқарған. Ол жоғарғы билеуші, әскербасы болды. Оған белгілі бір тайпа өкілдері сайланған. Қағандықтағы жоғары лауазымдарға қаған өз туыстарын тағайындап, соларға арқа сүйеп отырған. Олар қағандыққа қарасты тайпаларды билеп төстеді және өз үлестеріне тиісті әскерді басқарды.

Қаған мемлекеттің ішкі және сыртқы саяси істерінің бәріне басшылық етті. Соғыс ашу немесе бітімге келу, шетелдік елшілерді қабылдау, құрылтай жиналысын шақыру, [[ру]] басшыларын тағайындау, алым-салықты қадағалау, т.б. Істермен айналысты&lt;ref&gt;Саяси түсіндірме сөздік. — Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3&lt;/ref&gt;.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{wikify}}
{{Суретсіз мақала}}
{{Stub}}

[[Санат:Саясат]]</text>
      <sha1>07lssaoz4g0ppp6bx4gafea51hz8j9h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қазақ мемлекеттік циркі</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29246</id>
    <revision>
      <id>3400696</id>
      <parentid>3376742</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:39:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>GeniusBM</username>
        <id>158455</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;Алматыда&quot;-ны Алматы қаласына өзгерттім</comment>
      <origin>3400696</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10307" sha1="fo4va3dpi3hfo122jrpbvg5x0d47ke0" xml:space="preserve">{{Ғимарат
| ғимараттың аты     = Қазақ мемлекеттік циркі
| шынайы аты         = 
| бұрынғы атауы      = 
| балама аты         = 
| статусы            = 
| суреті             = Kazakhstan P9200599 14 (39253139165).jpg
| ені                = 300px
| сурет атауы        = 
| позициялық карта   = Қазақстан
 |lat_dir = N|lat_deg = 43|lat_min = 14|lat_sec = 20.8
 |lon_dir = E|lon_deg = 76|lon_min = 55|lon_sec = 02.2
| карта атауы        = 
| карта ені          = 
| ғимараттың үлкен жетістігі  =
| ізашары            = 
| ізбасары           = 
| ғимарат түрі       = 
| сәулет стилі       = 
| қолданылуы         = [[Цирк]]
| орналасуы          = {{байрақ|Қазақстан}} 
| мекен жайы         = [[Алматы]], [[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылы]], 50
| қала               = 
| мемлекет           = 
| қазіргі жалдаушы   = 
| ғимараттың маңыздылығы  = 
| құрылысы басталды  = 
| құрылысы аяқталды  = 
| ашылған уақыты     = 1970
| жөнделген уақыты   = 2013
| жабылған уақыты    = 
| бұзылған уақыты    = 
| құны               = 
| жөндеу құны        = 
| биіктігі           = 
| төбесі             = 
| антеннаның төбесі  = 
| шатыры             = 
| ең соңғы қабат     = 
| обсерватория       = 
| құрылыс материалы  = 
| көлемі             = 
| диаметрі           = 
| басқа да өлшемдері = 
| қабаттар саны      = 
| ғимараттың ішкі ауданы = 
| лифтілер           = 
| тапсырыс беруші    = 
| иемденуші          = 
| басқарушы орган    = 
| сәулетшісі         = 
| сәулет фирмасы     = 
| салушы             = 
| инженері           = 
| инженер-құрылысшы  = 
| басқа да дизайнерлер = 
| сметашы            = 
| бас мердігер       = 
| марапаттары        = 
| дүкендер саны      = 
| бөлмелер саны      = 
| көлік тұрағы       = 
| сайты              = [http://circusalmaty.kz/kk/bastyi-bet circusalmaty.kz]
| Commons            = Almaty National Circus
}}
'''Қазақ мемлекеттік циркі''' — [[Алматы]] қаласында орналасқан [[Қазақстан]]ның бас циркі.

== Тарихы ==
Қазақ мемлекеттік циркі [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]] халық әртісі Г. [[Гүлжиһан Қалиқызы Ордабаева|Ғалиеваның]] жетекшілігімен 1970 жылы ұйымдастырылды. 1972 жылы Қазақ циркінің жаңа ғимараты салтанатты түрде ашылып, жұмысын бастады. Бұл Қазақ циркі өнерінің өркендеуіне ықпал етті. Қазақ циркі 1972–1978 жылдары ұлттық бояуы қанық үш бағдарлама дайындады. Оның негізгі бағдарламаларына: «Жылқышылар», «Қыз қуу», «Ат ойыны», «Жер жәннаты», «Байқоңыр», «Атамекен», «Космос симфониясы» және т.б. көптеген бағдарламалар жатады. Қазақ циркі репертуарынан, сонымен қатар: «Түйелер мен аюлар аттракционы», «Шығыс ойыны» (реж. А. Ысмағұлов), «Акробатикалық аңыз» (реж. Н.К. Винник) нөмірлері, «Тың», «Медеу», т.б. новеллалары орын алды. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақ циркі «Сиқырлы киіз үй», «Азия жұлдыздары», «Аяз Атаның компьютерлік ойындары», «Цирк қойыртпағы», «Жаңа жылдық думан» және «Үш жуан» атты бағдарламалары қойылды&lt;ref&gt;“Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9&lt;/ref&gt;. Цирк ұжымы 1978–1982 жылы Бүкілодақтық цирк өнерінің байқауында жеңімпаз атанды. Оның жеңімпаздары — Мұрат және Елизавета Жұмағалиевтер, 1983 жылы [[Прага]] қаласында өткен халықаралық байқауда Эдуарде Бассе атындағы бас жүлдені жеңіп алды. Олар Кеңес Одағының көптеген қалаларында және шет елдерде, [[Куба]]да (1977), [[Чехия]]да (1983), [[Болгария|Болгария]]да және [[Югославия]]да (1986) өнер көрсеткен.                                           

1990 жылдар арасында гастрольдік сапармен бірнеше рет [[Қытай]], [[Польша]], [[Франция]], [[Бельгия]], [[Жапония]], [[Германия]], [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]], [[Аустралия]] елдерінде болып қайтты. Досбатыровтар [[Верона]] ([[Италия]]), [[Бельгия]], [[Монте-Карло]] мен Қытайдағы халықтар Цирк өнері фестивальдерінің жеңімпазы атанса, Т. Трестин мен жылы Бәкенова Польшадағы Еуропа байқауында алтын жүлдеге ие болды. А. Кириченко жетекшілігіндегі “Әуеде ұшу” (1993) нөмірінің әртістері, К. Күнғожинов тобы, В. Гашута орындауындағы “Рен дөңгелектері” нөмірі, Р. Симоненко тобы Қытайда өткен байқаудың жеңімпаздары мен жүлдегерлері атанды. Қ. Шалабаев бастаған қазақ шабандоз жігіттері АҚШ цирктерінде, Серік Әбішев бастаған танымал топ Аустралия циркінде табысты өнер көрсетті. 

[[Сурет:Алматинский цирк 2018-05.jpg|250px|нобай|Залдың интерьері, 2018 жылғы мамыр]]

2000 жылы цирк аумағында “Арлекино” балалар ойын-сауық кешені ашылды. 2001 жылы осында атқа салт мініп жүру (жетекшісі К.Күнғожинов) мектебі құрылды. Қазақ циркінің жанында А.Р. Измаилова жетекшілік ететін “Ерке” ұлттық би ансамблі жұмыс істейді. Олар бірінші Халықаралық “[[Айналайын]]” жас дарындар фестивалінің жеңімпазы (1996 жылы), Халықаралық “Nets Carnaval club” фестивалінің дипломанты (Франция, 1999), Халықаралық “[[Азия дауысы]]” байқауының жүлдегері атақтарына ие болды. 1999 жылы цирк өнерінің тәжірибе мектебі ұйымдастырылды (жетекшісі М.В. Хуватов). Осы жылы көптеген байқаулардың жеңімпазы болған &quot;Фарандоль” цирк балеті (жетекшісі М. Редько), үш ұжымды: “Бэби-Дэнс” тобын (“Азия дауысы” байқауының үздігі), “Дэнс-класс” , “Просто Так” шоу-балеттерін біріктірген би мектебі (жетекшісі Е. Рудикова), “Әнші балапан” , “Азия дауысы” байқауларында жеңіске жеткен “Мюзик-холл “Улыбка” балалар эстрада театры ашылды (жетекшісі Қ.А. Бөлебеков, 2002 жылдан). 2003 жылдан “Шапито” атты жазғы шатырлы цирк жұмыс жасауда.

== Сәулеті ==
Қазақ циркі ғимаратының (архитекторлары В.З. Кацев, И.В. Слонов) архитектурасы шешімінен қазіргі үлгі мен ұлттық сәулет өнерінің үндестігі аңғарылады. Шеңбер күйінде салынған ғимарат төбесі күмбезделіп жабылған. Цирк амфитеатрын (2160 орынды) көмкерген 2 қабатты фойеде киім ілгіш пен дәмханалар, ал әкімшілік-тұрмыс ғимаратында әртістер бөлмелері, жаттығу манежі, асхана, хайуанаттар қорасы және т.б. орналасқан. Хайуанаттарды серуендетуге арналған ішкі ауласы бар.&lt;ref&gt;Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8&lt;/ref&gt;

== Тағы қараңыз ==
{{commons|Almaty National Circus|Қазақ мемлекеттік циркі}}
* [[Қазақ цирк өнері]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{stub}}
{{copyedit}}

[[Санат:Алматы ғимараттары мен құрылыстары]]
[[Санат:Алматының көрікті орындары]]</text>
      <sha1>fo4va3dpi3hfo122jrpbvg5x0d47ke0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400697</id>
      <parentid>3400696</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:39:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>GeniusBM</username>
        <id>158455</id>
      </contributor>
      <comment>Азат жолдар қосылды</comment>
      <origin>3400697</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10380" sha1="pcy3zgkeo63rfiuk498atchica7e3jm" xml:space="preserve">{{Ғимарат
| ғимараттың аты     = Қазақ мемлекеттік циркі
| шынайы аты         = 
| бұрынғы атауы      = 
| балама аты         = 
| статусы            = 
| суреті             = Kazakhstan P9200599 14 (39253139165).jpg
| ені                = 300px
| сурет атауы        = 
| позициялық карта   = Қазақстан
 |lat_dir = N|lat_deg = 43|lat_min = 14|lat_sec = 20.8
 |lon_dir = E|lon_deg = 76|lon_min = 55|lon_sec = 02.2
| карта атауы        = 
| карта ені          = 
| ғимараттың үлкен жетістігі  =
| ізашары            = 
| ізбасары           = 
| ғимарат түрі       = 
| сәулет стилі       = 
| қолданылуы         = [[Цирк]]
| орналасуы          = {{байрақ|Қазақстан}} 
| мекен жайы         = [[Алматы]], [[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылы]], 50
| қала               = 
| мемлекет           = 
| қазіргі жалдаушы   = 
| ғимараттың маңыздылығы  = 
| құрылысы басталды  = 
| құрылысы аяқталды  = 
| ашылған уақыты     = 1970
| жөнделген уақыты   = 2013
| жабылған уақыты    = 
| бұзылған уақыты    = 
| құны               = 
| жөндеу құны        = 
| биіктігі           = 
| төбесі             = 
| антеннаның төбесі  = 
| шатыры             = 
| ең соңғы қабат     = 
| обсерватория       = 
| құрылыс материалы  = 
| көлемі             = 
| диаметрі           = 
| басқа да өлшемдері = 
| қабаттар саны      = 
| ғимараттың ішкі ауданы = 
| лифтілер           = 
| тапсырыс беруші    = 
| иемденуші          = 
| басқарушы орган    = 
| сәулетшісі         = 
| сәулет фирмасы     = 
| салушы             = 
| инженері           = 
| инженер-құрылысшы  = 
| басқа да дизайнерлер = 
| сметашы            = 
| бас мердігер       = 
| марапаттары        = 
| дүкендер саны      = 
| бөлмелер саны      = 
| көлік тұрағы       = 
| сайты              = [http://circusalmaty.kz/kk/bastyi-bet circusalmaty.kz]
| Commons            = Almaty National Circus
}}
'''Қазақ мемлекеттік циркі''' — [[Алматы]] қаласында орналасқан [[Қазақстан]]ның бас циркі.

== Тарихы ==
Қазақ мемлекеттік циркі [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]] халық әртісі Г. [[Гүлжиһан Қалиқызы Ордабаева|Ғалиеваның]] жетекшілігімен 1970 жылы ұйымдастырылды. 1972 жылы Қазақ циркінің жаңа ғимараты салтанатты түрде ашылып, жұмысын бастады. Бұл Қазақ циркі өнерінің өркендеуіне ықпал етті. Қазақ циркі 1972–1978 жылдары ұлттық бояуы қанық үш бағдарлама дайындады.                                            

Оның негізгі бағдарламаларына: «Жылқышылар», «Қыз қуу», «Ат ойыны», «Жер жәннаты», «Байқоңыр», «Атамекен», «Космос симфониясы» және т.б. көптеген бағдарламалар жатады. Қазақ циркі репертуарынан, сонымен қатар: «Түйелер мен аюлар аттракционы», «Шығыс ойыны» (реж. А. Ысмағұлов), «Акробатикалық аңыз» (реж. Н.К. Винник) нөмірлері, «Тың», «Медеу», т.б. новеллалары орын алды. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақ циркі «Сиқырлы киіз үй», «Азия жұлдыздары», «Аяз Атаның компьютерлік ойындары», «Цирк қойыртпағы», «Жаңа жылдық думан» және «Үш жуан» атты бағдарламалары қойылды&lt;ref&gt;“Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9&lt;/ref&gt;. Цирк ұжымы 1978–1982 жылы Бүкілодақтық цирк өнерінің байқауында жеңімпаз атанды.                                            

Оның жеңімпаздары — Мұрат және Елизавета Жұмағалиевтер, 1983 жылы [[Прага]] қаласында өткен халықаралық байқауда Эдуарде Бассе атындағы бас жүлдені жеңіп алды. Олар Кеңес Одағының көптеген қалаларында және шет елдерде, [[Куба]]да (1977), [[Чехия]]да (1983), [[Болгария]]да және [[Югославия]]да (1986) өнер көрсеткен.                                           

1990 жылдар арасында гастрольдік сапармен бірнеше рет [[Қытай]], [[Польша]], [[Франция]], [[Бельгия]], [[Жапония]], [[Германия]], [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]], [[Аустралия]] елдерінде болып қайтты. Досбатыровтар [[Верона]] ([[Италия]]), [[Бельгия]], [[Монте-Карло]] мен Қытайдағы халықтар Цирк өнері фестивальдерінің жеңімпазы атанса, Т. Трестин мен жылы Бәкенова Польшадағы Еуропа байқауында алтын жүлдеге ие болды. А. Кириченко жетекшілігіндегі “Әуеде ұшу” (1993) нөмірінің әртістері, К. Күнғожинов тобы, В. Гашута орындауындағы “Рен дөңгелектері” нөмірі, Р. Симоненко тобы Қытайда өткен байқаудың жеңімпаздары мен жүлдегерлері атанды. Қ. Шалабаев бастаған қазақ шабандоз жігіттері АҚШ цирктерінде, Серік Әбішев бастаған танымал топ Аустралия циркінде табысты өнер көрсетті. 

[[Сурет:Алматинский цирк 2018-05.jpg|250px|нобай|Залдың интерьері, 2018 жылғы мамыр]]

2000 жылы цирк аумағында “Арлекино” балалар ойын-сауық кешені ашылды. 2001 жылы осында атқа салт мініп жүру (жетекшісі К.Күнғожинов) мектебі құрылды. Қазақ циркінің жанында А.Р. Измаилова жетекшілік ететін “Ерке” ұлттық би ансамблі жұмыс істейді. Олар бірінші Халықаралық “[[Айналайын]]” жас дарындар фестивалінің жеңімпазы (1996 жылы), Халықаралық “Nets Carnaval club” фестивалінің дипломанты (Франция, 1999), Халықаралық “[[Азия дауысы]]” байқауының жүлдегері атақтарына ие болды. 1999 жылы цирк өнерінің тәжірибе мектебі ұйымдастырылды (жетекшісі М.В. Хуватов). Осы жылы көптеген байқаулардың жеңімпазы болған &quot;Фарандоль” цирк балеті (жетекшісі М. Редько), үш ұжымды: “Бэби-Дэнс” тобын (“Азия дауысы” байқауының үздігі), “Дэнс-класс” , “Просто Так” шоу-балеттерін біріктірген би мектебі (жетекшісі Е. Рудикова), “Әнші балапан” , “Азия дауысы” байқауларында жеңіске жеткен “Мюзик-холл “Улыбка” балалар эстрада театры ашылды (жетекшісі Қ.А. Бөлебеков, 2002 жылдан). 2003 жылдан “Шапито” атты жазғы шатырлы цирк жұмыс жасауда.

== Сәулеті ==
Қазақ циркі ғимаратының (архитекторлары В.З. Кацев, И.В. Слонов) архитектурасы шешімінен қазіргі үлгі мен ұлттық сәулет өнерінің үндестігі аңғарылады. Шеңбер күйінде салынған ғимарат төбесі күмбезделіп жабылған. Цирк амфитеатрын (2160 орынды) көмкерген 2 қабатты фойеде киім ілгіш пен дәмханалар, ал әкімшілік-тұрмыс ғимаратында әртістер бөлмелері, жаттығу манежі, асхана, хайуанаттар қорасы және т.б. орналасқан. Хайуанаттарды серуендетуге арналған ішкі ауласы бар.&lt;ref&gt;Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8&lt;/ref&gt;

== Тағы қараңыз ==
{{commons|Almaty National Circus|Қазақ мемлекеттік циркі}}
* [[Қазақ цирк өнері]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{stub}}
{{copyedit}}

[[Санат:Алматы ғимараттары мен құрылыстары]]
[[Санат:Алматының көрікті орындары]]</text>
      <sha1>pcy3zgkeo63rfiuk498atchica7e3jm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қазхром</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29285</id>
    <revision>
      <id>3400714</id>
      <parentid>3343527</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:51:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>GeniusBM</username>
        <id>158455</id>
      </contributor>
      <comment>/* growthexperiments-addlink-summary-summary:2|0|0 */</comment>
      <origin>3400714</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11926" sha1="tv39i19x7awn6kn3uuam0n7dhgn2xfy" xml:space="preserve">{{Компания
|company_name  =  «Қазхром»ТҰК» АҚ
|company_logo  =  
|company_type  =  [[Жеке компания]] 
| traded_as    =  {{KASE|KZCR|delisted=1}}
|foundation    =  1995 
|location      =  {{Flagicon|Kazakhstan}} [[Қазақстан]]: [[Ақтөбе]] 
|key_people    =  Сергей Леонидович Прокопьев&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.erg.kz/ru/news/2671|title=Решением совета директоров АО «ТНК «Казхром», входящего в ERG (Евразийская Группа), президентом компании назначен Сергей Леонидович Прокопьев|website=www.erg.kz|date=2022-09-19}}&lt;/ref&gt; (президент)
|industry      = тау-кен өндіру өнеркәсібі, &lt;br/&gt; металлургия
|products      =  [[хром]]&lt;br/&gt;[[марганец]]&lt;br/&gt;[[ферроқорытпа]]|
|revenue       =  {{Increase}} [[File:Tenge symbol.svg|7px]] 750,1 млрд (2018)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
|operating_income  = {{Increase}} [[File:Tenge symbol.svg|7px]] 317,8 млрд (2018)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
|net_income    =   {{Decrease}} [[File:Tenge symbol.svg|7px]] 176,9 млрд (2018)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
|num_employees  =  19 237 адам (2018)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
|parent        =   {{Flagicon|Luxembourg}} [[Еуразиялық табиғи ресурстар корпорациясы|ERG]]
|subsid        =   «Дөң мұнайбазасы» АҚ (77,62%) &lt;br&gt;«ENRC Credit «Несиелік серіктестігі» ЖШС (0,0008%) &lt;br&gt;«Ақжар хром» ЖШС (100%)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
|homepage       =  [https://www.kazchrome.com kazchrome.com]
}}

«'''Қазхром'''» ТҰК» АҚ – бұл вертикалды интегралданған тау-кен металлургиялық компания. 

1995 жылы құрылды және қазіргі уақытта әлемдегі хром шикізаты мен ферроқорытпалардың ірі өндірушілерінің бірі.&lt;ref&gt;https://www.metals-hub.com/en/blog/ferrochrome-producers-world/&lt;/ref&gt; 2017 жылы компания Қазақстанның ірі жеке компаниялары рейтингінде бірінші орынға ие болды.&lt;ref&gt;https://forbes.kz/ranking/50_chastnyih_kompaniy_-_2017&lt;/ref&gt; «Қазхром» табиғи ресурстарды өндірумен және өңдеумен айналысатын әртараптандырылған Eurasian Resources Group компаниясы құрамында тиесілі.

«Қазхромда» 19 000-нан астам адам жұмыс істейді,&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://www.aix.kz/wp-content/uploads/2019/07/Kazchrome_AR2018_28062019-KFO.pdf&lt;/ref&gt; Қызметінің негізгі бағыттары: жер қойнауын барлау, пайдалы қазбаларды өндіру және байыту және қосымша құны жоғары металлургия өнімдерін өндіру.&lt;ref&gt;https://www.kazchrome.com/en/at-a-glance/key-facts-and-figures/&lt;/ref&gt;

«Қазхромның» негізгі активтері Қазақстанның үш облысында орналасқан: Ақтөбе, Павлодар және Қарағанды.&lt;ref&gt;https://www.kazchrome.com/en/#map-operations&lt;/ref&gt;

«Қазхром» құрамына төрт негізгі бөлімше кіреді:

* Дөң тау-кен байыту комбинаты
* [[Ақтөбе ферроқорытпа зауыты]]
* [[Ақсу ферроқорытпа зауыты]]
* «Қазмарганец» кен басқармасы

Компанияның ресурстық базасы орташа құрамы 50,0% хром бар 220 млн т астам хром кенін қамтиды.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;http://kase.kz/files/emitters/KZCR/kzcr_subsoil_user_report.pdf&lt;/ref&gt; Ағымдағы өндіру деңгейінде хром кен орындарын игеру мерзімі 40 жылдан асады.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

2018 жылы «Қазхром» 5,64 млн тонна хром кенін және 1,74 тонна ферроқорытпа өндірді.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;


== Тарих ==
«Қазхром» ТҰК» АҚ 1995 жылы&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;http://www.investkz.com/journals/29/362.html&lt;/ref&gt; Ақсу және Ақтөбе ферроқорытпа зауыттары және Дөң тау-кен байыту комбинатын қосқанда, Қазақстанның бірқатар тау-кен өндіруші және металлургиялық кәсіпорындары біріктірілгеннен кейін құрылды.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 2004 жылы «Қазмарганец» кен басқармасы құрылды. 2017 жылы Ақсу зауытында № 6 балқыту цехын қайта жаңарту басталды.&lt;ref&gt;https://24.kz/ru/news/economyc/item/328321-na-aksuskom-zavode-ferrosplavov-poyavilas-novaya-pech&lt;/ref&gt;  Сол жылы Дөң ТБК «Қазақстан Тәуелсіздігінің 10 жылдығы» шахтасында «Первомайское» кен орнын игеру басталды.&lt;ref&gt;https://express-k.kz/news/ekonomika/vo_glubine_khromtauskikh_rud-100582 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191209170320/https://express-k.kz/news/ekonomika/vo_glubine_khromtauskikh_rud-100582 |date=2019-12-09 }}&lt;/ref&gt;   2019 жылы қайта жаңғыртудан кейін Ақсу ферроқорытпа зауытының № 64 пеші іске қосылды.&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/ru/bolee-ekologichnoy-stala-obnovlennaya-pech-na-aksuskom-zavode-ferrosplavov_a3586513&lt;/ref&gt;

== Бөлімшелер ==

=== Дөң тау-кен байыту комбинаты ===
Дөң КБК 1938 жылы Хромтау қаласында&lt;ref&gt;http://opendata.fas.gov.ru/upload/documents/archive/dbdfc686f25b23a0b9bea3c25e9c8e29.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191209170741/http://opendata.fas.gov.ru/upload/documents/archive/dbdfc686f25b23a0b9bea3c25e9c8e29.pdf |date=2019-12-09 }}&lt;/ref&gt;  құрылған, хром кенін өндірумен және өңдеумен айналысады. Негізгі кен орнының құрамындағы Дөң КБК-мен игерілетін хром кені шоғырларының ұзындығы шамамен 22 км және ені 7 км.&lt;ref&gt;https://www.kazchrome.com/kz/business-overview/divisions/donskoy/&lt;/ref&gt;

=== Ақтөбе ферроқорытпа зауыты ===
Ақтөбе ферроқорытпа зауыты 1943 жылы құрылды, жоғары, орта және төмен көміртекті феррохром, ферросилиций, сондай-ақ металлконцентратын шығарады.&lt;ref&gt;&lt;nowiki&gt;https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/6a/Kazakhstan_National_encyclopedia_%28ru%29_-_Vol_1_of_5_%282004%29.pdf&lt;/nowiki&gt;&lt;/ref&gt; Зауыт жылына 740 мың тоннадан астам ферроқорытпа өндіреді.&lt;ref&gt;https://www.kazchrome.com/kz/business-overview/divisions/aktobe/&lt;/ref&gt;

=== Ақсу ферроқорытпа зауыты ===
Ақсу ферроқорытпа зауыты жылына 1 млн тоннадан астам өнім өндіреді, оның басым бөлігі экспортқа жіберіледі.&lt;ref&gt;http://kase.kz/files/emitters/KZCR/kzcrp_2018_rus.pdf&lt;/ref&gt; [[Кәсіпорын]] құрамында жиырма алты пеші бар төрт цех және қожды өңдеу кешені бар.&lt;ref&gt;https://www.kazchrome.com/kz/business-overview/divisions/aksu/&lt;/ref&gt;

=== «Қазмарганец» кен басқармасы ===
«Қазмарганец» кен басқармасы 2004 жылы құрылған,&lt;ref&gt;http://businessnavigator.kz/ru/branch/RUDOUPRAVLENIE_KAZMARGANETS_FILIAL_AO_TRANSNATSI_2967/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191212134734/http://businessnavigator.kz/ru/branch/RUDOUPRAVLENIE_KAZMARGANETS_FILIAL_AO_TRANSNATSI_2967/ |date=2019-12-12 }}&lt;/ref&gt; оның негізгі міндеті әртүрлі маркалы болат өндіру кезінде қолданылатын қоспалар үшін металлургия саласында пайдаланылатын дайын (кондициялық) марганец концентратын алу болып табылады.&lt;ref&gt;https://www.kazchrome.com/kz/business-overview/divisions/kazmarganets/&lt;/ref&gt;

== Орнықты даму ==
2019 жылы «Қазхром» [[Біріккен Ұлттар Ұйымы|БҰҰ]] Жаһандық шартына қосылды және экологиялық жауапкершілікті таратуға бастамашылық ету, экологиялық қауіпсіз технологияларын дамыту мен таратуға ынталандыру міндетін қоса алғанда, оның 10 қағидатын қолдады.&lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;https://www.eurasianresources.lu/uploads/1/files/20077_ERG_SR%20ENG%20web2.pdf&lt;/ref&gt;

«Қазхром» 2030 жылға қарай ресурстарды пайдаланудың неғұрлым жоғары тиімділігімен, таза және экологиялық қауіпсіз технологиялар мен өндірістік процестерді неғұрлым кеңірек енгізумен орнықты даму қағидаттарына сәйкес, өзінің инфрақұрылымы мен қызметін жаңғырту міндетін қабылдады.&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt;

Мысалы, Ақсу ферроқорытпа зауытын реновациялау жобасы аясында «Қазхром» №64 балқыту пешін модернизациялады: пештің газ өткізбейтін нығыздалуын орнатты, бұл ферроқорытпа газын жинап оны қыздыру үшін пайдалануға мүмкіндік берді. Бұл энергияны тұтынуды 20% төмендетеді және атмосфераға шығарындыны азайтады (заманауи екі газ тазарту құрылғысын орнатумен бірге).&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt;

2018 жылы «Қазхром» атмосфераға әсерді төмендету бойынша жаңа ұзақ мерзімді стратегия әзірледі. Оның аясында ол өз активтерін қатты бөлшектерге қатысты, ЕО ауа сапасының стандарттарына сәйкестендірді. Компания өз қызметіне газды тазалаудың озық технологияларын енгізді, сондай-ақ ескі сүзгілерді алмастырды.&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt;

Компания барлық тіршілік циклі ішінде көмірқышқыл газының шығарындыларына (парниктік газдардың тікелей және жанама шығарындыларын қоса алғанда) талдау жүргізеді, бұл оның қызметін неғұрлым энергиялық тиімді және көміртекті барыша аз тұтанатындай етіп жасауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, бұл компания клиенттеріне өз өнімдерінің көміртегі ізін бағалауға мүмкіндік береді.&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қазақстан металлургия компаниялары]]
[[Санат:Қазхром]]</text>
      <sha1>tv39i19x7awn6kn3uuam0n7dhgn2xfy</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400731</id>
      <parentid>3400714</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:59:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1nter pares</username>
        <id>146705</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/GeniusBM|GeniusBM]] ([[User talk:GeniusBM|т]]) өңдемелерінен [[User:Тұран|Тұран]] соңғы нұсқасына қайтарды</comment>
      <origin>3343527</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11877" sha1="ck4tav36rwjj3j0s1kysrmivtizrjrn" xml:space="preserve">{{Компания
|company_name  =  «Қазхром»ТҰК» АҚ
|company_logo  =  
|company_type  =  [[Жеке компания]] 
| traded_as    =  {{KASE|KZCR|delisted=1}}
|foundation    =  1995 
|location      =  {{Flagicon|Kazakhstan}} [[Қазақстан]]: [[Ақтөбе]] 
|key_people    =  Сергей Леонидович Прокопьев&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.erg.kz/ru/news/2671|title=Решением совета директоров АО «ТНК «Казхром», входящего в ERG (Евразийская Группа), президентом компании назначен Сергей Леонидович Прокопьев|website=www.erg.kz|date=2022-09-19}}&lt;/ref&gt; (президент)
|industry      = тау-кен өндіру өнеркәсібі, &lt;br/&gt; металлургия
|products      =  [[хром]]&lt;br/&gt;[[марганец]]&lt;br/&gt;[[ферроқорытпа]]|
|revenue       =  {{Increase}} [[File:Tenge symbol.svg|7px]] 750,1 млрд (2018)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
|operating_income  = {{Increase}} [[File:Tenge symbol.svg|7px]] 317,8 млрд (2018)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
|net_income    =   {{Decrease}} [[File:Tenge symbol.svg|7px]] 176,9 млрд (2018)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
|num_employees  =  19 237 адам (2018)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
|parent        =   {{Flagicon|Luxembourg}} [[Еуразиялық табиғи ресурстар корпорациясы|ERG]]
|subsid        =   «Дөң мұнайбазасы» АҚ (77,62%) &lt;br&gt;«ENRC Credit «Несиелік серіктестігі» ЖШС (0,0008%) &lt;br&gt;«Ақжар хром» ЖШС (100%)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
|homepage       =  [https://www.kazchrome.com kazchrome.com]
}}

«'''Қазхром'''» ТҰК» АҚ – бұл вертикалды интегралданған тау-кен металлургиялық компания. 

1995 жылы құрылды және қазіргі уақытта әлемдегі хром шикізаты мен ферроқорытпалардың ірі өндірушілерінің бірі.&lt;ref&gt;https://www.metals-hub.com/en/blog/ferrochrome-producers-world/&lt;/ref&gt; 2017 жылы компания Қазақстанның ірі жеке компаниялары рейтингінде бірінші орынға ие болды.&lt;ref&gt;https://forbes.kz/ranking/50_chastnyih_kompaniy_-_2017&lt;/ref&gt; «Қазхром» табиғи ресурстарды өндірумен және өңдеумен айналысатын әртараптандырылған Eurasian Resources Group компаниясы құрамында тиесілі.

«Қазхромда» 19 000-нан астам адам жұмыс істейді,&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://www.aix.kz/wp-content/uploads/2019/07/Kazchrome_AR2018_28062019-KFO.pdf&lt;/ref&gt; Қызметінің негізгі бағыттары: жер қойнауын барлау, пайдалы қазбаларды өндіру және байыту және қосымша құны жоғары металлургия өнімдерін өндіру.&lt;ref&gt;https://www.kazchrome.com/en/at-a-glance/key-facts-and-figures/&lt;/ref&gt;

«Қазхромның» негізгі активтері Қазақстанның үш облысында орналасқан: Ақтөбе, Павлодар және Қарағанды.&lt;ref&gt;https://www.kazchrome.com/en/#map-operations&lt;/ref&gt;

«Қазхром» құрамына төрт негізгі бөлімше кіреді:

* Дөң тау-кен байыту комбинаты
* [[Ақтөбе ферроқорытпа зауыты]]
* [[Ақсу ферроқорытпа зауыты]]
* «Қазмарганец» кен басқармасы

Компанияның ресурстық базасы орташа құрамы 50,0% хром бар 220 млн т астам хром кенін қамтиды.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;http://kase.kz/files/emitters/KZCR/kzcr_subsoil_user_report.pdf&lt;/ref&gt; Ағымдағы өндіру деңгейінде хром кен орындарын игеру мерзімі 40 жылдан асады.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

2018 жылы «Қазхром» 5,64 млн тонна хром кенін және 1,74 тонна ферроқорытпа өндірді.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;


== Тарих ==
«Қазхром» ТҰК» АҚ 1995 жылы&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;http://www.investkz.com/journals/29/362.html&lt;/ref&gt; Ақсу және Ақтөбе ферроқорытпа зауыттары және Дөң тау-кен байыту комбинатын қосқанда, Қазақстанның бірқатар тау-кен өндіруші және металлургиялық кәсіпорындары біріктірілгеннен кейін құрылды.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 2004 жылы «Қазмарганец» кен басқармасы құрылды. 2017 жылы Ақсу зауытында № 6 балқыту цехын қайта жаңарту басталды.&lt;ref&gt;https://24.kz/ru/news/economyc/item/328321-na-aksuskom-zavode-ferrosplavov-poyavilas-novaya-pech&lt;/ref&gt;  Сол жылы Дөң ТБК «Қазақстан Тәуелсіздігінің 10 жылдығы» шахтасында «Первомайское» кен орнын игеру басталды.&lt;ref&gt;https://express-k.kz/news/ekonomika/vo_glubine_khromtauskikh_rud-100582 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191209170320/https://express-k.kz/news/ekonomika/vo_glubine_khromtauskikh_rud-100582 |date=2019-12-09 }}&lt;/ref&gt;   2019 жылы қайта жаңғыртудан кейін Ақсу ферроқорытпа зауытының № 64 пеші іске қосылды.&lt;ref&gt;https://www.inform.kz/ru/bolee-ekologichnoy-stala-obnovlennaya-pech-na-aksuskom-zavode-ferrosplavov_a3586513&lt;/ref&gt;

== Бөлімшелер ==

=== Дөң тау-кен байыту комбинаты ===
Дөң КБК 1938 жылы Хромтау қаласында&lt;ref&gt;http://opendata.fas.gov.ru/upload/documents/archive/dbdfc686f25b23a0b9bea3c25e9c8e29.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191209170741/http://opendata.fas.gov.ru/upload/documents/archive/dbdfc686f25b23a0b9bea3c25e9c8e29.pdf |date=2019-12-09 }}&lt;/ref&gt;  құрылған, хром кенін өндірумен және өңдеумен айналысады. Негізгі кен орнының құрамындағы Дөң КБК-мен игерілетін хром кені шоғырларының ұзындығы шамамен 22 км және ені 7 км.&lt;ref&gt;https://www.kazchrome.com/kz/business-overview/divisions/donskoy/&lt;/ref&gt;

=== Ақтөбе ферроқорытпа зауыты ===
Ақтөбе ферроқорытпа зауыты 1943 жылы құрылды, жоғары, орта және төмен көміртекті феррохром, ферросилиций, сондай-ақ металлконцентратын шығарады.&lt;ref&gt;&lt;nowiki&gt;https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/6a/Kazakhstan_National_encyclopedia_%28ru%29_-_Vol_1_of_5_%282004%29.pdf&lt;/nowiki&gt;&lt;/ref&gt; Зауыт жылына 740 мың тоннадан астам ферроқорытпа өндіреді.&lt;ref&gt;https://www.kazchrome.com/kz/business-overview/divisions/aktobe/&lt;/ref&gt;

=== Ақсу ферроқорытпа зауыты ===
Ақсу ферроқорытпа зауыты жылына 1 млн тоннадан астам өнім өндіреді, оның басым бөлігі экспортқа жіберіледі.&lt;ref&gt;http://kase.kz/files/emitters/KZCR/kzcrp_2018_rus.pdf&lt;/ref&gt; Кәсіпорын құрамында жиырма алты пеші бар төрт цех және қожды өңдеу кешені бар.&lt;ref&gt;https://www.kazchrome.com/kz/business-overview/divisions/aksu/&lt;/ref&gt;

=== «Қазмарганец» кен басқармасы ===
«Қазмарганец» кен басқармасы 2004 жылы құрылған,&lt;ref&gt;http://businessnavigator.kz/ru/branch/RUDOUPRAVLENIE_KAZMARGANETS_FILIAL_AO_TRANSNATSI_2967/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191212134734/http://businessnavigator.kz/ru/branch/RUDOUPRAVLENIE_KAZMARGANETS_FILIAL_AO_TRANSNATSI_2967/ |date=2019-12-12 }}&lt;/ref&gt; оның негізгі міндеті әртүрлі маркалы болат өндіру кезінде қолданылатын қоспалар үшін металлургия саласында пайдаланылатын дайын (кондициялық) марганец концентратын алу болып табылады.&lt;ref&gt;https://www.kazchrome.com/kz/business-overview/divisions/kazmarganets/&lt;/ref&gt;

== Орнықты даму ==
2019 жылы «Қазхром» БҰҰ Жаһандық шартына қосылды және экологиялық жауапкершілікті таратуға бастамашылық ету, экологиялық қауіпсіз технологияларын дамыту мен таратуға ынталандыру міндетін қоса алғанда, оның 10 қағидатын қолдады.&lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;https://www.eurasianresources.lu/uploads/1/files/20077_ERG_SR%20ENG%20web2.pdf&lt;/ref&gt;

«Қазхром» 2030 жылға қарай ресурстарды пайдаланудың неғұрлым жоғары тиімділігімен, таза және экологиялық қауіпсіз технологиялар мен өндірістік процестерді неғұрлым кеңірек енгізумен орнықты даму қағидаттарына сәйкес, өзінің инфрақұрылымы мен қызметін жаңғырту міндетін қабылдады.&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt;

Мысалы, Ақсу ферроқорытпа зауытын реновациялау жобасы аясында «Қазхром» №64 балқыту пешін модернизациялады: пештің газ өткізбейтін нығыздалуын орнатты, бұл ферроқорытпа газын жинап оны қыздыру үшін пайдалануға мүмкіндік берді. Бұл энергияны тұтынуды 20% төмендетеді және атмосфераға шығарындыны азайтады (заманауи екі газ тазарту құрылғысын орнатумен бірге).&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt;

2018 жылы «Қазхром» атмосфераға әсерді төмендету бойынша жаңа ұзақ мерзімді стратегия әзірледі. Оның аясында ол өз активтерін қатты бөлшектерге қатысты, ЕО ауа сапасының стандарттарына сәйкестендірді. Компания өз қызметіне газды тазалаудың озық технологияларын енгізді, сондай-ақ ескі сүзгілерді алмастырды.&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt;

Компания барлық тіршілік циклі ішінде көмірқышқыл газының шығарындыларына (парниктік газдардың тікелей және жанама шығарындыларын қоса алғанда) талдау жүргізеді, бұл оның қызметін неғұрлым энергиялық тиімді және көміртекті барыша аз тұтанатындай етіп жасауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, бұл компания клиенттеріне өз өнімдерінің көміртегі ізін бағалауға мүмкіндік береді.&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қазақстан металлургия компаниялары]]
[[Санат:Қазхром]]</text>
      <sha1>ck4tav36rwjj3j0s1kysrmivtizrjrn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қарсақпай</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29599</id>
    <revision>
      <id>3400812</id>
      <parentid>3323523</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T01:13:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400812</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3980" sha1="43tmlc6psrq3ojaeop7m2q2czupeswx" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Кент
|атауы                 = Қарсақпай
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          =  
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  =  
   |lat_deg =47 |lat_min = 49|lat_sec = 58
   |lon_deg =66|lon_min = 43|lon_sec =55
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы 
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Ұлытау ауданы 
|кестедегі аудан         = Ұлытау ауданы{{!}}Ұлытау 
|мекен түрі              = ауылдық округ{{!}}Кенттік әкімдігі
|мекені                  = Қарсақпай кенттік әкімдігі{{!}}Қарсақпай 
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         = 1911  
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}1159
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}

'''Қарсақпай''' — [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]]ндағы кент.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы – [[Ұлытау (ауыл)|Ұлытау]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 91 км-дей жерде.

== Халқы ==
[[1999 жыл]]ы жергілікті тұрғындар саны 2402 адам (1268 ер адам және 1134 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 1668 адамды (889 ер адам және 779 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 1159 адамды (597 ер адам және 562 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Іргесі [[1911 жыл|1911]] жылы Қарсақбай-Аша қонысында қаланған. Қарсақпайда [[Қазақстан]]дағы түсті металлургияның тұңғышы – мыс қорыту зауыты салынған.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Ұлытау ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Ұлытау ауданы елді мекендері]]
[[Санат:Қазақстан кенттері]]</text>
      <sha1>43tmlc6psrq3ojaeop7m2q2czupeswx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мұхаметқали Тәукин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>31526</id>
    <revision>
      <id>3400579</id>
      <parentid>3400519</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T12:24:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ansar Töre Sultan</username>
        <id>157284</id>
      </contributor>
      <origin>3400579</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4137" sha1="7psf0a3ip1gewzq5kol5g329qrmfb2d" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер|thumb|70px|centre||түс=|Қазақша есімі=Тәукин сұлтан|Шынайы есімі=|Суреті=|Сурет ені=|Атауы=|Титулы=[[Кіші жүздің батыс бөлігі]]нің [[аға сұлтан]]ы|Ту=|Ту2=|Басқара бастады=1847|Басқаруын аяқтады=1865|Ізашары=[[Баймұхамед Айшуақов|Бай-мұхаммед сұлтан]]|Ізбасары=Сұлтандық билік жойылды|Титулы_2=|Ту_2=|Ту2_2=|Реті_2=|Басқара бастады_2=|Басқаруын аяқтады_2=|Ізашары_2=|Ізбасары_2=|Титулы_3=|Ту_3=|Ту2_3=|Реті_3=|Басқара бастады_3=|Басқаруын аяқтады_3=|Ізашары_3=|Ізбасары_3=|Титулы_4=|Ту_4=|Ту2_4=|Реті_4=|Басқара бастады_4=|Басқаруын аяқтады_4=|Ізашары_4=|Ізбасары_4=|Туған күні=1814|Туған жері=|Қайтыс болған күні=1894|Қайтыс болған жері=|Жерленді=|Діні=Мұсылман|Әкесі=|Анасы=|Жұбайы=|Балалары=|Партиясы=|Білімі=|Қолтаңбасы=|Сайты=|Commons=|Марапаттары=}}
'''Тәукин Мұхаметқали''' (1814 – 20.2.1894) – [[сұлтан]], [[Кіші жүз]]дің Батыс бөлігінің басқарушысы (1847 – 1865).

[[Айшуақ хан]]ның немересі. [[Орынбор]]дағы [[Неплюев]] кадет корпусында оқыған. Корпусты толық бітірместен, 1831 жылы 25 қарашада [[Кіші жүз]]дің Батыс бөлігі басшысының қарамағына әкімшілік қызметке жіберілді. [[Исатай Тайманұлы]] бастаған көтерілісті басуға қатысты. 1839 жылы [[Ресей]]дің [[Хиуа]]ға жіберген әскери [[экспедиция]]ның құрамына енді. 1847 жылы [[Кіші жүз]]дің Батыс бөлігінің сұлтаны (правитель) болып тағайындалды. Сұлтан [[М.Баймұхамедов]] бастаған Кіші жүз қазақтары өкілдерінің қатарында [[Петербор]]ға барып, император [[Николай I-нің қабылдауында болып, “[[Әулие Владимир]]” орденімен марапатталды. 1860 жылы екінші рет [[Мәскеу]] мен [[Петербор]]ға [[Кіші жүз]] өкілдерімен барды. Осы сапарында [[Ш.Уәлиханов]], [[П.И. Небольсин]], [[Л.Н. Плотников]] секілді шығыстанушылармен танысты және императорлық ерікті экон. қоғамға мүше болып қабылданды. Петерборда шығатын “[[Экономические записки]]” журналына қазақтардың шаруашылығы туралы мақаласын жариялады. [[Кіші жүз]] сұлтандарының шежіресін қағазға түсірумен айналысты. 1865 жылы полковник шенінде отставкаға шықты. 1868 жылы патша өкіметі қабылдаған “[[Уақытша ереже]]ге” наразылық танытқаны үшін 1870 жылы [[Архангельск]]іге жер аударылып, одан 1874 жылы елге оралды.
&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы|Қазақ энциклопедиясы»]] Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9,, 8-том&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Суретсіз мақала}}
{{bio-stub}}

[[Санат:Тұлғалар]]</text>
      <sha1>7psf0a3ip1gewzq5kol5g329qrmfb2d</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400611</id>
      <parentid>3400579</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T15:05:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nurtenge</username>
        <id>93712</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/Ansar Töre Sultan|Ansar Töre Sultan]] ([[User talk:Ansar Töre Sultan|т]]) өңдемелерінен [[User:Nurtenge|Nurtenge]] соңғы нұсқасына қайтарды</comment>
      <origin>3400519</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4104" sha1="2bahje4z46utqupi7ohte8o2p7j20wk" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер|thumb|70px|centre||түс=|Қазақша есімі=Тәукин сұлтан|Шынайы есімі=|Суреті=|Сурет ені=|Атауы=|Титулы=[[Кіші жүздің батыс бөлігі]]нің 2-ші [[аға сұлтан]]ы|Ту=|Ту2=|Басқара бастады=1847|Басқаруын аяқтады=1865|Ізашары=[[Баймұхамед Айшуақов|Бай-мұхаммед сұлтан]]|Ізбасары=Сұлтандық билік жойылды|Титулы_2=|Ту_2=|Ту2_2=|Реті_2=|Басқара бастады_2=|Басқаруын аяқтады_2=|Ізашары_2=|Ізбасары_2=|Титулы_3=|Ту_3=|Ту2_3=|Реті_3=|Басқара бастады_3=|Басқаруын аяқтады_3=|Ізашары_3=|Ізбасары_3=|Титулы_4=|Ту_4=|Ту2_4=|Реті_4=|Басқара бастады_4=|Басқаруын аяқтады_4=|Ізашары_4=|Ізбасары_4=|Туған күні=1814|Туған жері=|Қайтыс болған күні=1894|Қайтыс болған жері=|Жерленді=|Діні=Мұсылман|Әкесі=|Анасы=|Жұбайы=|Балалары=|Партиясы=|Білімі=|Қолтаңбасы=|Сайты=|Commons=|Марапаттары=}}
'''Тәукин Мұхаметқали''' (1814 – 20.2.1894) – [[сұлтан]], [[Кіші жүз]]дің Батыс бөлігінің басқарушысы (1847 – 1865).

[[Айшуақ хан]]ның немересі. [[Орынбор]]дағы [[Неплюев]] кадет корпусында оқыған. Корпусты толық бітірместен, 1831 жылы 25 қарашада [[Кіші жүз]]дің Батыс бөлігі басшысының қарамағына әкімшілік қызметке жіберілді. [[Исатай Тайманұлы]] бастаған көтерілісті басуға қатысты. 1839 жылы [[Ресей]]дің [[Хиуа]]ға жіберген әскери [[экспедиция]]ның құрамына енді. 1847 жылы [[Кіші жүз]]дің Батыс бөлігінің сұлтаны (правитель) болып тағайындалды. Сұлтан [[М.Баймұхамедов]] бастаған Кіші жүз қазақтары өкілдерінің қатарында [[Петербор]]ға барып, император [[Николай I-нің қабылдауында болып, “[[Әулие Владимир]]” орденімен марапатталды. 1860 жылы екінші рет [[Мәскеу]] мен [[Петербор]]ға [[Кіші жүз]] өкілдерімен барды. Осы сапарында [[Ш.Уәлиханов]], [[П.И. Небольсин]], [[Л.Н. Плотников]] секілді шығыстанушылармен танысты және императорлық ерікті экон. қоғамға мүше болып қабылданды. Петерборда шығатын “[[Экономические записки]]” журналына қазақтардың шаруашылығы туралы мақаласын жариялады. [[Кіші жүз]] сұлтандарының шежіресін қағазға түсірумен айналысты. 1865 жылы полковник шенінде отставкаға шықты. 1868 жылы патша өкіметі қабылдаған “[[Уақытша ереже]]ге” наразылық танытқаны үшін 1870 жылы [[Архангельск]]іге жер аударылып, одан 1874 жылы елге оралды.
&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9,, 8-том&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Суретсіз мақала}}
{{bio-stub}}

[[Санат:Тұлғалар]]</text>
      <sha1>2bahje4z46utqupi7ohte8o2p7j20wk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400775</id>
      <parentid>3400611</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T21:22:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ansar Töre Sultan</username>
        <id>157284</id>
      </contributor>
      <origin>3400775</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4133" sha1="kupmiywdxd9o8n4rc4729tr2ppxx540" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер|thumb|70px|centre||түс=|Қазақша есімі=Мұхаммедқали|Шынайы есімі=|Суреті=|Сурет ені=|Атауы=|Титулы=[[Кіші жүздің батыс бөлігі]]нің [[аға сұлтан]]ы|Ту=|Ту2=|Басқара бастады=1847|Басқаруын аяқтады=1865|Ізашары=[[Баймұхамед Айшуақов|Баймұхамед сұлтан]]|Ізбасары=Сұлтандық билік жойылды|Титулы_2=|Ту_2=|Ту2_2=|Реті_2=|Басқара бастады_2=|Басқаруын аяқтады_2=|Ізашары_2=|Ізбасары_2=|Титулы_3=|Ту_3=|Ту2_3=|Реті_3=|Басқара бастады_3=|Басқаруын аяқтады_3=|Ізашары_3=|Ізбасары_3=|Титулы_4=|Ту_4=|Ту2_4=|Реті_4=|Басқара бастады_4=|Басқаруын аяқтады_4=|Ізашары_4=|Ізбасары_4=|Туған күні=1814|Туған жері=|Қайтыс болған күні=1894|Қайтыс болған жері=|Жерленді=|Діні=Мұсылман|Әкесі=|Анасы=|Жұбайы=|Балалары=|Партиясы=|Білімі=|Қолтаңбасы=|Сайты=|Commons=|Марапаттары=}}
'''Тәукин Мұхаметқали''' (1814 – 20.2.1894) – [[сұлтан]], [[Кіші жүз]]дің Батыс бөлігінің басқарушысы (1847 – 1865).

[[Айшуақ хан]]ның немересі. [[Орынбор]]дағы [[Неплюев]] кадет корпусында оқыған. Корпусты толық бітірместен, 1831 жылы 25 қарашада [[Кіші жүз]]дің Батыс бөлігі басшысының қарамағына әкімшілік қызметке жіберілді. [[Исатай Тайманұлы]] бастаған көтерілісті басуға қатысты. 1839 жылы [[Ресей]]дің [[Хиуа]]ға жіберген әскери [[экспедиция]]ның құрамына енді. 1847 жылы [[Кіші жүз]]дің Батыс бөлігінің сұлтаны (правитель) болып тағайындалды. Сұлтан [[М.Баймұхамедов]] бастаған Кіші жүз қазақтары өкілдерінің қатарында [[Петербор]]ға барып, император [[Николай I-нің қабылдауында болып, “[[Әулие Владимир]]” орденімен марапатталды. 1860 жылы екінші рет [[Мәскеу]] мен [[Петербор]]ға [[Кіші жүз]] өкілдерімен барды. Осы сапарында [[Ш.Уәлиханов]], [[П.И. Небольсин]], [[Л.Н. Плотников]] секілді шығыстанушылармен танысты және императорлық ерікті экон. қоғамға мүше болып қабылданды. Петерборда шығатын “[[Экономические записки]]” журналына қазақтардың шаруашылығы туралы мақаласын жариялады. [[Кіші жүз]] сұлтандарының шежіресін қағазға түсірумен айналысты. 1865 жылы полковник шенінде отставкаға шықты. 1868 жылы патша өкіметі қабылдаған “[[Уақытша ереже]]ге” наразылық танытқаны үшін 1870 жылы [[Архангельск]]іге жер аударылып, одан 1874 жылы елге оралды.
&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы|Қазақ энциклопедиясы»]] Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9,, 8-том&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Суретсіз мақала}}
{{bio-stub}}

[[Санат:Тұлғалар]]</text>
      <sha1>kupmiywdxd9o8n4rc4729tr2ppxx540</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Темір жол стансасы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>31549</id>
    <revision>
      <id>3400820</id>
      <parentid>3359048</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T04:03:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kyzyljar muzei</username>
        <id>156081</id>
      </contributor>
      <origin>3400820</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1782" sha1="1g54vpu6y9lggh46e2xg9k9vekyz0bh" xml:space="preserve">[[Сурет:Petropavlovsk_railway_station.jpg|thumb|[[Петропавл]] темір жол стансасы]]
'''Темір жол стансасы''' – [[темір жол]] көлігі аялдайтын, темір жол көлігіне және жолаушыларға түрлі қызметтер: жүктерді қабылдайтын, жүк тиеу-түсіру, сақтау және жеткізу жұмыстары жүргізілетін, [[локомотив]]тер мен [[вагон]]дар құрастырылатын, тағы басқа техникалық қызмет көрсетілетін, тасымал үдерісін басқаратын кәсіпорын. Ол жұмыс сипатына қарай тораптық, аралық, бөліктік, сұрыптау, жүк және жолаушыларға арналған темір жол стансасына, атқарылатын жұмыстың көлемі мен сипатына қарай жоғары және 1 – 5 сыныпты темір жол стансасынана бөлінеді. Қазақстандағы ірі темір жол стансалары – Арыс, Шымкент, Тараз, [[Шу стансасы|Шу]], [[Алматы-1]], [[Семей (станция)|Семей]], Защита, тағы басқа.

{{commons|Railway station|Темір жол стансасы}}
==Дереккөздер==

*«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том

{{wikify}}

{{Қоғамдық көлік түрлері}}

[[Санат:Темір жол]]</text>
      <sha1>1g54vpu6y9lggh46e2xg9k9vekyz0bh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400821</id>
      <parentid>3400820</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T04:04:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kyzyljar muzei</username>
        <id>156081</id>
      </contributor>
      <origin>3400821</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1801" sha1="1xbyuzi720aanrs0nxvnfh500nrjdl4" xml:space="preserve">[[Сурет:Petropavlovsk_railway_station.jpg|thumb|[[Петропавл]] темір жол стансасы]]
'''Темір жол стансасы''' – [[темір жол]] көлігі аялдайтын, темір жол көлігіне және жолаушыларға түрлі қызметтер: жүктерді қабылдайтын, жүк тиеу-түсіру, сақтау және жеткізу жұмыстары жүргізілетін, [[локомотив]]тер мен [[вагон]]дар құрастырылатын, тағы басқа техникалық қызмет көрсетілетін, тасымал үдерісін басқаратын кәсіпорын. Ол жұмыс сипатына қарай тораптық, аралық, бөліктік, сұрыптау, жүк және жолаушыларға арналған темір жол стансасына, атқарылатын жұмыстың көлемі мен сипатына қарай жоғары және 1 – 5 сыныпты темір жол стансасынана бөлінеді. Қазақстандағы ірі темір жол стансалары – Арыс, Шымкент, Тараз, [[Шу стансасы|Шу]], [[Алматы-1]], [[Семей (станция)|Семей]], Защита, Петропавл тағы басқа.

{{commons|Railway station|Темір жол стансасы}}
==Дереккөздер==

*«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том

{{wikify}}

{{Қоғамдық көлік түрлері}}

[[Санат:Темір жол]]</text>
      <sha1>1xbyuzi720aanrs0nxvnfh500nrjdl4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қараағаш (Ұлытау облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>34319</id>
    <revision>
      <id>3400661</id>
      <parentid>3323218</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T16:28:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400661</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5565" sha1="55fzklh8vtze6lcqn5qsbvqjngqob7o" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 = Орманшар
|атауы                 = Қараағаш
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          =   
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =48 |lat_min =54|lat_sec = 49
   |lon_deg =70|lon_min = 54|lon_sec =54
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Қараағаш ауылдық округі (Ұлытау облысы){{!}}Қараағаш
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =   1930 
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{өзгеріссіз}}108
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Қараағаш}}
'''Қараағаш''' — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]], [[Қараағаш ауылдық округі (Ұлытау облысы)|Қараағаш ауылдық округінің]] құрамындағы орманшар.

== Географиялық орны ==
[[Терісбұтақ]] өзенінің аңғарыңдағы орманды алқапта, [[Жаңаарқа]] кентінің солтүстік-батысында 56 км-дей жерде орналасқан.

== Тарихы ==
Қараағаш көне дәуір ескерткішіне өте бай тарихи аймақ. Кеңес дәуіріне дейін «Шонның Қараағашы» деп аталған. Іргесі Мойынсерік негізінде [[1930 жыл]]ы қаланған. Округ құрамында 20 ғасырдың 30-жылдары Ынталы, Қосшоқы, Қараағаш ұжымшарлары ұйымдастырылды. [[1934 жыл]]ы 7-ауыл аталып, Қараағаш ауылдық кеңесі құрылды. [[1962 жыл]]ы «Дружба» кеңшарынан «Рассвет» кеңшары болып бөлініп шықты. [[1960 жыл|1960]]-[[1990 жыл|1990]] жылдары осы кеңшардың және ауылдық кеңестік орталығы болды. Шаруашылықтың мамандандырылған негізгі бағыттары — мал, егін шаруашылығы болды. Жерінің жалпы ауданы 48, 9 мың га. Кеңшар негізінде 59 шаруа қожалығы құрылған ([[2006 жыл|2006]]).

== Халқы ==
Жергілікті тұрғындар саны [[1999 жыл]]ы 111 адам (63 ер адам және 48 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 108 адамды (51 ер адам және 57 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 108 адамды (55 ер адам және 53 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Инфрақұрылымы ==
Округтің елді мекендерінде 2 мектеп, фельдшер-акушерлік пункт, кітапхана, басқа да мәдени-тұрмыстық мекемелер бар.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>55fzklh8vtze6lcqn5qsbvqjngqob7o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Атом электр станциясы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>37057</id>
    <revision>
      <id>3400760</id>
      <parentid>3378970</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T20:38:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Елмұрат Х</username>
        <id>157319</id>
      </contributor>
      <origin>3400760</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4279" sha1="tmu11az8pd7vbvdc63vvs2o3vajm057" xml:space="preserve">[[Сурет:Nuclear_Power_Plant_Cattenom.jpg|нобай|280px|Франциядағы атом электр станциясы]]
'''Атом электр станциясы''' (АЭС), ядролық электр станция — [[Ядролық энергия|атом ядросының энергиясын]] электр энергиясына айналдыратын қондырғы.

АЭС ядроның нейтрондармен әсерлесуінен туатын энергия көмегімен жұмыс істейді. [[Ядролық реактор]]да жылу шығарғыш элемент — цилиндр немесе пластинка түріндегі [[ядролық отын]], [[Нейтрондар жұтқыш|нейтрон]]дарды баяулатқыш және бөлінген жылуды тасушы (су, газ, сұйық металдар) заттар орналасады. Реакторда бөлінген жылу жылуалмастыру қондырғысына беріледі. Соңғы екі қондырғы АЭС-ның ішкі тұйық контурын құрайды. Жылуалмастырғыш арқылы жылу сыртқы контурға бу түрінде беріледі. Бу турбинаны қозғап, электр генераторын жұмысқа келтіреді. Осы заманғы АЭС-ларындағы турбиналар аса қыздырылған бумен жұмыс істейді. Ядролық отын ретінде [[Уран (химиялық элемент)|уран]] (233U, 235U, 238U), [[плутоний]] (239Pu ), [[торий]] (232Th) [[изотоп]]тары пайдаланылады. Бұлардың жылу шығарғыштық қабілеті өзара бірдей, ал кәдімгі отыннан (көмір, мұнай, газ) бірнеше млн. есе артық. Мыс., 1 кг уран 2.1010 ккал энергия береді. Бөліну реакциясының үздіксіз жүріп отыруына қажет ядролық отынның ең аз мөлшері кризистік масса деп аталады. Реактордың типіне, конструкциясы мен отынның түріне қарай кризистік масса 1 кг-нан бірнеше тоннаға дейін жетеді. Дүние жүзіндегі ең алғашқы АЭС 1954 ж. [[Обнинск]] (КСРО) қ-нда салынды. Оның қуаты 5Мвт болды. Кейін [[Колдерохолл]]да (Англия) қуаты 60 Мвт, [[Шиппингпорт]]та (Америка) АЭС-тары жұмыс істей бастады. Америкада тұтынуға қажетті барлық электр энергиясының 23е-ін, Францияда 75--ін, Жапонияда 48--ін АЭС береді. Кейбір елдерде жедел нейтронмен жұмыс істейтін тиімді реакторлар іске қосылған. Оның ең алғашқыларының бірі Қазақстанда салынған. Ол [[Ақтау]] қаласын тұщы сумен, электр энергиясымен қамтамасыз етеді (қ. Энергия комбинаты). 20 ғ-дың ақырында дүние жүзіндегі АЭС-тердің жалпы қуаты 500 000 Мвт жетті. Ядро энергиясынан электр тогын тікелей (турбинасыз, электргенераторсыз) алу жолдары да зерттелуде. Әсіресе, термоядролық энергияны игеру ісіне халықар. қауымдастықтар ат салысуда. Ондай АЭС-тер адам баласының тұтынуына қажет энергия мәселесін түпкілікті шешетін болады.

== Дереккөз ==
[https://www.azattyq.org/a/kazakhstan-npp-how-much-does-it-cost-to-build/33104449.html АЭС қанша тұрады? Ақшаны кім береді?]

{{Энергетика}}

{{бастама}}

[[Санат:Атом электр станциялары]]</text>
      <sha1>tmu11az8pd7vbvdc63vvs2o3vajm057</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400815</id>
      <parentid>3400760</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T02:07:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1nter pares</username>
        <id>146705</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[User talk:Елмұрат Х|т]]) өңдемелерінен [[User:Nurtenge|Nurtenge]] соңғы нұсқасына қайтарды</comment>
      <origin>3378970</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4101" sha1="o58wjthnzgzhkculc9m8asurb9me5ag" xml:space="preserve">[[Сурет:Nuclear_Power_Plant_Cattenom.jpg|нобай|280px|Франциядағы атом электр станциясы]]
'''Атом электр станциясы''' (АЭС), ядролық электр станция — [[Ядролық энергия|атом ядросының энергиясын]] электр энергиясына айналдыратын қондырғы.

АЭС ядроның нейтрондармен әсерлесуінен туатын энергия көмегімен жұмыс істейді. [[Ядролық реактор]]да жылу шығарғыш элемент — цилиндр немесе пластинка түріндегі [[ядролық отын]], [[Нейтрондар жұтқыш|нейтрон]]дарды баяулатқыш және бөлінген жылуды тасушы (су, газ, сұйық металдар) заттар орналасады. Реакторда бөлінген жылу жылуалмастыру қондырғысына беріледі. Соңғы екі қондырғы АЭС-ның ішкі тұйық контурын құрайды. Жылуалмастырғыш арқылы жылу сыртқы контурға бу түрінде беріледі. Бу турбинаны қозғап, электр генераторын жұмысқа келтіреді. Осы заманғы АЭС-ларындағы турбиналар аса қыздырылған бумен жұмыс істейді. Ядролық отын ретінде [[Уран (химиялық элемент)|уран]] (233U, 235U, 238U), [[плутоний]] (239Pu ), [[торий]] (232Th) [[изотоп]]тары пайдаланылады. Бұлардың жылу шығарғыштық қабілеті өзара бірдей, ал кәдімгі отыннан (көмір, мұнай, газ) бірнеше млн. есе артық. Мыс., 1 кг уран 2.1010 ккал энергия береді. Бөліну реакциясының үздіксіз жүріп отыруына қажет ядролық отынның ең аз мөлшері кризистік масса деп аталады. Реактордың типіне, конструкциясы мен отынның түріне қарай кризистік масса 1 кг-нан бірнеше тоннаға дейін жетеді. Дүние жүзіндегі ең алғашқы АЭС 1954 ж. [[Обнинск]] (КСРО) қ-нда салынды. Оның қуаты 5Мвт болды. Кейін [[Колдерохолл]]да (Англия) қуаты 60 Мвт, [[Шиппингпорт]]та (Америка) АЭС-тары жұмыс істей бастады. Америкада тұтынуға қажетті барлық электр энергиясының 23е-ін, Францияда 75--ін, Жапонияда 48--ін АЭС береді. Кейбір елдерде жедел нейтронмен жұмыс істейтін тиімді реакторлар іске қосылған. Оның ең алғашқыларының бірі Қазақстанда салынған. Ол [[Ақтау]] қаласын тұщы сумен, электр энергиясымен қамтамасыз етеді (қ. Энергия комбинаты). 20 ғ-дың ақырында дүние жүзіндегі АЭС-тердің жалпы қуаты 500 000 Мвт жетті. Ядро энергиясынан электр тогын тікелей (турбинасыз, электргенераторсыз) алу жолдары да зерттелуде. Әсіресе, термоядролық энергияны игеру ісіне халықар. қауымдастықтар ат салысуда. Ондай АЭС-тер адам баласының тұтынуына қажет энергия мәселесін түпкілікті шешетін болады.

{{Энергетика}}

{{бастама}}

[[Санат:Атом электр станциялары]]</text>
      <sha1>o58wjthnzgzhkculc9m8asurb9me5ag</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қорғасын (ауыл)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>39617</id>
    <revision>
      <id>3400813</id>
      <parentid>3323664</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T01:14:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400813</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4682" sha1="ns8slndkw9vfbx9elfws1n9xr6lu1ti" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Қорғасын  
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = Ауылдық округ орталығы
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =49 |lat_min = 12|lat_sec = 47
   |lon_deg =66|lon_min = 39|lon_sec =35
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы 
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Ұлытау ауданы 
|кестедегі аудан         = Ұлытау ауданы{{!}}Ұлытау 
|мекен түрі              = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Шеңбер ауылдық округі{{!}}Шеңбер 
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         = 1936  
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}380
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
'''Қорғасын''', ''Шеңбер'' — [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]]ндағы ауыл, [[Шеңбер ауылдық округі]] орталығы.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы – [[Ұлытау (ауыл)|Ұлытау]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 66 км-дей жерде.

== Халқы ==
[[1999 жыл]]ы жергілікті тұрғындар саны 687 адам (354 ер адам және 342 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 514 адамды (269 ер адам және 245 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 380 адамды (208 ер адам және 172 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
[[19 ғасыр]]дың 70-жылдары ағылшын концессионерлері бұл жерді жергілікті байлардан сатып алып, қорғасын өндірген. [[Қаныш Имантайұлы Сәтбаев|Қ.Cәтбаевтың]] басшылығымен жүргізілген геологиялық барлау жұмыстары кезінде ([[1936 жыл|1936]]) экспедиция қызметкерлерінің қонысы ретінде іргесі қаланған. [[1942 жыл|1942]]–[[1959 жыл|1959]] жылдары мұнда қорғасын кентасын өндіретін кеніш жұмыс істеді. [[1957 жыл|1957]] жылдан қой өсіретін кеңшар орталығы болып келді. Оның негізінде [[1997 жыл|1997]] жылдан бірнеше шаруа қожалықтары құрылды.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Ұлытау ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Ұлытау ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>ns8slndkw9vfbx9elfws1n9xr6lu1ti</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Албандар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>39989</id>
    <revision>
      <id>3400917</id>
      <parentid>3377873</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T10:56:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>3400917</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35004" sha1="ey9xv3mocdvl7qaim436vnjptjm1lg5" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Албандар
|төл атауы  = ''shqiptarët''
|сурет      = Fustanela 001.jpg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 7,5 млн.
|аймақ      = 
|аймақ1     = {{Байрақ|Албания}}
|саны1      = 2,7 млн.
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{Байрақ|Косово}}
|саны2      = 1,6 млн.
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = {{Байрақ|Италия}}
|саны3      = 806 000
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = {{Байрақ|Грекия}}
|саны4      = 581 000
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = {{Байрақ|Солтүстік Македония}}
|саны5      = 509 000
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = {{Байрақ|Түркия}}
|саны6      = 500 000
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = {{Байрақ|АҚШ}}
|саны7      = 102 200
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = {{Байрақ|Черногория}}
|саны8      = 30 400
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = {{Байрақ|Сербия}}
|саны9      = 6 300
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = {{Байрақ|Румыния}}
|саны10     = 3 000
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = {{Байрақ|Украина}}
|саны11     = 3 000
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[албан тілі]]
|діні       = [[ислам]], [[христиандық]]
|этникалық топтары   =  гегтер және тоскілер
|ескертпелер  = 
}}
'''Албандар''' (өз атауы — шкиптар, [[Италия]]да — арберештер) — Албания Республикасының мемлекет құрушы ұлты, [[Албания]]ның негізгі халқы (2,7 млн ​​адам, 2011 жылғы халық санағы). Жалпы саны 7,5 миллион адам. 

== Автоэтнонимі ==
Өз атауы — «шкиптарёт» shqiptarët, албанша Shqip — «түсінікті», «түсінуге болатын адам» деген мағынаны білдіреді.

== Эндоэтнонимі ==
Ағылшынша — «Albanians»; сербше — «Албанци»; хорватша — «Albanci»; македонша — «Албанци»; итальянша — «Albanesi»; түрікше — «Arnavutlar»; румынша — «Albanezi»; мажарша — «Albánok»; украинша — «Албанці».&lt;ref&gt;Албандар — Shqiptarët https://nacio.at.ua/publ/nacionalnosti/albancy_shqiptaret/2-1-0-12&lt;/ref&gt;

== Субэтникалық топтары ==
Албан этносы екі субэтникалық топқа бөлінеді: гегтер (елдің солтүстігі) және тоскілер (Шкумбини өзендерінің оңтүстігі).&lt;ref&gt;Албания Халқы http://www.turlocman.ru/albania/nation{{Deadlink|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

== Этногенезі ==
Көптеген археологиялық қазбалар және басқа да іс-шаралар кезінде алынған көптеген басқа ақпарат албандардың ата-бабалары Иллирия тайпалары деп айтуға мүмкіндік береді. Бүгінгі таңда ғалымдар Иллирия тайпаларының қазіргі албандардың мәдениетіне, тіліне және дәстүрлеріне айтарлықтай әсер еткенін айтады.&lt;ref&gt;Албандар қандай халық: тарихы, мәдениеті, дәстүрі, діні https://gkd.ru/443196a-chto-za-narod-albantsyi-istoriya-kultura-traditsii-religiya?ysclid=lsubbomgp599213092&lt;/ref&gt;

== Нәсілі ==
Балкан-кавказ расасының үлкен еуропеоидтар нәсіліне жатады.

== Сырт келбеті ==
Олардың сыртқы түрінің ерекшеліктерінің бірі - қара тері, қара шаш және көз. Албандардың әдетте орташа биіктігі, жақсы пропорционалды құрылымы және тартымды физикалық ерекшеліктері бар. Олардың сыртқы келбеті тарихта өткен әртүрлі этникалық топтардың қоспасын көрсетеді.&lt;ref&gt;Албандардың сыртқы түрі https://photopole.ru/krasivye-kartinki/albantsy-vneshnost?ysclid=lsu2w0qkd3396560704&lt;/ref&gt; Олардың көпшілігі түріктерге, испандықтарға немесе итальяндықтарға ұқсайды. Кейбіреулерінде, әсіресе оңтүстік аймақтарда, қара қоңыр, қоңыр сияқты ақшыл шаштары және сұр немесе басқа ашық реңктері болуы мүмкін.&lt;ref&gt;Албандар: қандай халық, ұлт, олар кім? https://touristam.com/albantsy-narod.html&lt;/ref&gt;

== Тілі ==
Үндіеуропалық тілдер отбасының оқшауланған тобы, [[Флективтік тілдер|флективті]] синтетикалық тілдерге жататын [[албан тілі]]нде сөйлейді. Гегиялық (солтүстік) диалектілер мен тоскан диалектісі ерекшеленеді. Жазуы [[латын әліпбиі]]не негізделген.&lt;ref&gt;ҚАЗАҚСТАН ТІЛДЕРІ: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы https://pps.kaznu.kz/ru/Main/FileShow2/181880/1/28/0/  &lt;/ref&gt;

== Жазуы ==
Қазіргі албан жазуы латын әліпбиіне негізделген. Ол ұзақ эволюция процесінде қалыптасты. Албан жазуының біртұтас үлгісі жасалғанға дейін алты түрлі әліпби қолданылған:
*Грекше. XVI ғасырда Тоскан диалектісінде қолданылған. XVIII ғасырда Воскопойдағы баспа басылымдары грек алфавитіне негізделген бірнеше Албан мәтіндерін жариялады.
*Осман түрікше. Бұл мұсылмандар арасында кең тараған.
*Элбасан (XVIII ғасыр). Орталық Албанияда қолданылған.
*Бейта-кукью (1840). Жазуды ойлап тапқан Beitha Kukju есімімен аталады.
*Кириллица (Христофоридис, 1872 жыл).

Қазіргі албан әліпбиі латын әліпбиіне негізделген және 36 әріптен тұрады:&lt;br /&gt;
Aa Bb Cc Çç Dd Dhdh Ee Ëë Ff Gg Gjgj Hh İi Jj Kk Ll Llll Mm Nn Njnj Oo Pp Qq Rr Rrrr Ss Shsh Tt Thth Uu Vv Xx Xhxh Yy Zz Zhzh&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.primavista.ru/rus/dictionary/abc/albanskij|title=Албан әліпбиі және жазуы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-06-11|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Діні ==
17-18 ғ. ислам дінін қабылдады. 20 ғасырдың басында христиандар мен мұсылмандар арасындағы қатынас дерлік тең болды (католиктердің 35% және православтық христиандардың шамамен 15% және мұсылмандардың 50%). Неғұрлым заманауи дереккөзге сәйкес, CIA World Factbook, әртүрлі діндерге сенушілер санының арақатынасы келесідей: мұсылмандар — 56,7%, католиктер — 10%, православтар — 6,8%. Дегенмен, Pew Research Center мәліметтері бойынша, 2009 жылғы жағдай бойынша Албаниядағы мұсылмандардың үлесі тіпті 79,9%-ды құраған. 

Албания халқының көпшілігі ислам дінін ұстанатын жалғыз еуропалық ел болып саналады. Албаниядағы исламның тамырын 14 ғасырдан бастауға болады. Ол кезде христиан діні халық арасында әлдеқашан қалыптасып үлгерген, ал кейбір адамдар әлі де ежелгі пұтқа табынушылық нанымдарын ұстанатын. Алайда 16 ғасырда Осман империясы Албанияны жаулап алып, исламдандыру процесі аяқталды.&lt;ref&gt;Албаниядағы дін https://vc.ru/migrate/638869-religiya-v-albanii?ysclid=lstzs7e6h4333334541&lt;/ref&gt;

== Негізгі қоныстану аймағы және халқы ==
Олар Албаниямен сонымен қатар Косовода (халықтың басым бөлігін құрайды) және Солтүстік Македонияда тұрады. Грекияның Албаниямен көршілес аймақтарында, Италияда (оңтүстік облыстар мен Сицилия аралында – 15-16 ғасырлардағы отырықшы халықтың ұрпақтары). Албандардың аз бөлігі Түркия, Болгария, Румыния, Украина (Одесса және Запорожье облыстары), АҚШ-та қоныстанған.
Халық саны: [[Сербия]]да (Косово және Метохия автономиялық провинциясының негізгі халқы 1,6 миллион адам; Сербияның қалған бөлігінде - 6,3 мың адам, 2011, халық санағы), [[Италия]]ның оңтүстігінде (806 мың адам) , [[Грекия]]да (581 мың адам), [[Солтүстік Македония]]да (509,1 мың адам – 2002 жылғы халық санағы), [[Түркия]]да (500 мың адам), [[Черногория]]да (30,4 мың адам, 2011 жылғы халық санағы), [[Болгария]], [[Румыния]], [[Украина]]да (3 мың адам), [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]]та (102,2 мың адам – 2000, санақ), [[Канада]]да (22,4 мың адам – 2006 санағы) тұрады.&lt;ref&gt;Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004-2017 https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5603670?ysclid=lravmft28o540741361&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Албандардың ата-тектері — [[Балқан түбегі]]нің ежелгі тұрғындары. Кейбір ғалымдардың айтуынша албандардың этникалық тобын иллирийлер, фракийлар құрайды. Албандар мәдениетіне, тіліне римдіктер билігі (б.з.б. 2-4 ғ.), славяндар (6-7 ғ.) отаршылдығы, Византия ықпалы көп із қалдырған. 11 ғасырда басталған тайпалардың араласуынан жергілікті топтар арасында қауымдастықтар құрылды. “Арбер” энтонимі Албанияның барлық тұрғындарына кеңінен тарай бастады.
[[Сурет:Kratky, Frantisek - Rjeka, albanska matka (1897).jpg|нобай|оңға|200px|Албандық ана, 1897 ж.]]   
  
Осман империясының үстемдігі (15 ғасырдың соңы — 1912 ж.) албандардың қарқынды эмиграциясын (Осман империясының әртүрлі аймақтарына, Италияға, Ресейге және т.б.) тудырды. Албан өлкелері арасындағы экономикалық байланыстар үзіліп, тұрмыстағы және шаруашылықтағы қарабайыр дәстүрлер сақталып, диалектілік айырмашылықтар тереңдей түсті. 17-18 ғасырларда христиан халқын қатаң кемсітудің салдарынан албандардың басым бөлігі ислам дінін қабылдады.
Салыстырмалы тәуелсіздік пен рулық қатынастар элементтерін сақтаған таулы аймақтарда халық православие (оңтүстікте) және католицизмді (солтүстікте) ұстануды жалғастырды. «Арбер» этнонимі бірте-бірте жаңасымен ауыстырылды — «щиптар» (немесе «щиптар», «штиптар»). Италиядағы эмигранттардың ұрпақтары ортағасырлық «Арбреши» этнонимінің нұсқасын сақтап қалды. 

18 ғасырдың 2 жартысы мен 19 ғасырдың басында албандардың екі негізгі тобы құрылды: тоскілер (оңтүстікте Тоскария облысы) және гегилер (солтүстігінде Гегерия облысы). 19 ғасырдың ортасынан бастап этникалық консолидация процестері күшейіп, албандардың ұлттық өзіндік санасы өсті. 19 ғасырдың аяғында қазіргі әдеби тіл пайда болды (тоскан диалектісі негізінде).&lt;ref&gt;Иванова Ю. В. Албандар (НиРМ, 2000) http://www.etnosy.ru/node/103&lt;/ref&gt;

1912 ж. [[Албания]] тәуелсіздік алды. 1939 — 44 ж. [[Италия]], [[Германия]] басып алушыларына қарсы демократиялық төңкерістің жеңуінен кейін ұлт болып бірікті.&lt;ref&gt;Қазақ ұлттық энциклопедиясы&lt;/ref&gt;

== Кәсібі ==
Жазық аймақтарда дәстүрлі шаруашылығы – [[егіншілік]] (бидай, күріш, темекі, зәйтүн, оңтүстік-батысында цитрус жемістері), таулы аймақтарда [[мал шаруашылығы]] (қой, ешкі). Уақыт өте келе мал шаруашылығы және егіншілік (жүгері басым) экономикасы дамыды. 1950–90 жылдары аграрлық-индустриалды экономика дамыды, жеңіл өнеркәсіп, тау-кен, мұнай өндіру, ағаш өңдеу. Жұмысшы поселкелері мен тұрмыстық мәдениеттің қалалық (басым) және ауылдық түрлері пайда болды. Албандардың 1/3 бөлігі қалаларда тұрады.
Қолөнерден - күміс зерлі әшекейлер, жүннен тоқылған түрлі бұйымдар, әсіресе, түксіз кілемдер, ұсақ оюлармен безендірілген ағаш заттар албан шеберлерінің озық үлгісі.&lt;ref&gt;Халықтар мен мәдениеттер /албандар https://travel-journal.ru/ethno/27/170/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160626235116/http://travel-journal.ru/ethno/27/170/ |date=2016-06-26 }}&lt;/ref&gt;

== Тұрмыс салты ==
Албан тайпалары Албания мен Балқанның оңтүстік-батысында ортақ мәдениетпен, көбінесе бір атадан қалған ортақ [[патрилинейлік]] туыстық байланыстармен және ортақ әлеуметтік байланыстармен сипатталатын қоғамдық ұйымның тарихи үлгісін құрайды. Фис - туыстық қатынастарға негізделген албан ұйымының орталығы болды.
Ежелгі иллириялық қоғамдық құрылымдардан мұра болып қалған албан тайпалық қоғамы ерте орта ғасырларда албандардың қоғамдық ұйымының басым нысаны ретінде пайда болды.
Албан тайпалық құрылымына тән элементтердің бірі, албандардың ауызша әдет-ғұрып заңдарының жиынтығы - канунға тәуелділігі. Канун төрт бөлікке - намыс, қонақжайлылық, дұрыс мінез-құлық және туыстарына деген адалдыққа негізделген.

=== Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === 
Албанияның ауылдары мен ескі аудандарының тұрғындары құрылыстың әртүрлі түрлермен ұсынылған. Олар құрылыс материалына, құрылысына, орналасуына, сыртқы және ішкі безендіруіне байланысты ерекшеленеді. Бұл ерекшеліктер елдің жекелеген аймақтарының табиғи жағдайларының айырмашылығымен, әлеуметтік-экономикалық өмірдің даму деңгейімен, халықтың әр түрлі шаруашылық-тұрмыстық жағдайымен түсіндіріледі.

Үй салу үшін табиғи материалдар пайдаланылады. Таулы аймақтарда әктас жыныстар жиі кездеседі. Албанияда тас құрылыс басым. Солтүстік Албанияның кейбір аудандарында ағаш құрылыс кең тарағандықтан ағаш құрылыстар болды, қазір ағаштан жасалған ғимараттар анда-санда ғана кездеседі. Құрылыс тасы немесе орман жоқ жерде құрылысқа қамыс пен саз пайдаланылады.

Албандардың таудағы дәстүрлі тұрғын үйлері жерорта теңізі типіндегі екі қабатты тас үйлер (төменгі жағында - қора, жоғарғы жағында - тұрғын үйлер).
Аңғарларда тастан, ағаштан немесе тақтайдан жасалған шағын үйшіктер бар. Қалаларда – жабық аулаларда (мұсылмандық дәстүр бойынша) орналасқан екі қабатты үйлерде тұрады. Бұрынғы Солтүстік Албанияға тас үйлер (кула) тән болған. Қазіргі ауылда лоджиялы, кірпіштен, тақтайшамен немесе шифермен жабылған екі қабатты үйлер басым.

Албан шаруаларының иеліктері жазық және таулы аймақтарда. Таулы аймақтарда елдің солтүстігінде де, оңтүстігінде де, тұрғын үйлерден басқа, қора мен азық-түлік қоймасы бар. Таудағы үйлер әдетте бір-бірінен алшақ орналасады. Үйдің алдындағы шағын алаң аула бар. Ол әдетте қоршаумен немесе тас үйіндімен қоршалады. Үйдің алдында конустық төбесі бар жүгері қоймасы немесе төбесі тақтаймен жабылған, төртбұрышты ғимарат ''котец'' (kotec) бар.
Аулада сүт өнімдерін сақтауға арналған төрт аяқты ағаш жәшік ''чераник'' (qeranik) орналасқан.&lt;ref&gt;Албан дәстүрлі үйлері https://www.arhplan.ru/history/building/narodnoe-zhilische-albancev&lt;/ref&gt;
[[Сурет:Un tipico costume femminile.jpeg|thumb|оңға|200px|Албан әйелінің костюмі]]
=== Дәстүрлі киімдері === 
Албан ұлттық киімдері өзінің ерекше стилімен және осы елдің бай тарихи мұрасын көрсететін бөлшектерімен ерекшеленеді. Халық костюмі 1950 жылдарға дейін Албанияда күнделікті өмірде кеңінен таралған. Кейін, әсіресе, жастар арасында батыстық үлгідегі киімдерге ауыстырылды. Қазірдің өзінде кейбір қарттар күнделікті тұрмыста дәстүрлі киім киюді жалғастыруда. Бұл киімдерді әртүрлі фольклорлық топтар, қарапайым албандар арнайы мерекелерде киеді.

Дәстүрлі ерлер киімі оңтүстігінде ұзын жеңді ақ жейде, пустанелла, солтүстікте ақ тар ұзын шалбар киген. Бұл шалбармен бірге ер адамдар көйлек, жейде және жеңсіз көкірекше киген. Бас киімдерден ер адамдар түрік фескісін, сондай-ақ жолақты тақия киген.

Албанияның таулы бөлігінде әйелдер жиегі кестеленген ұзын зығыр көйлек киген. Көйлек сыртынан күміспен зерленген [[алжапқыш]], орамал тартқан. Аяқ киімдері өңделмеген теріден жасалған. Албандық тау әйелдерінің қысқа күртелері алтын баулармен, аппликациялармен және шашақтармен безендірілген. Шкодер аймағында әйелдер мөлдір көйлектерін иықтарына қызыл лентамен байлап, кеудешелерін күміс тиындармен әшекейлеген. Албанияның солтүстігіндегі Мирдита аймағында жасына байланысты белдіктерін жас қыздар - қызыл, үлкен әйелдер - қара түспен безендірген. Зерчани аймағында әйелдер баумен байланған жеңсіз көйлек киген.
Қала тұрғындары мақтадан немесе жібектен тігілген шаровар киген. Әйелдердің, сондай-ақ ерлердің сыртқы киімдері ұзын, қаусырмалы кафтан джубба болды. Ол қалың жүн матадан тігілген және гауһар тәрізді өрнектермен кестеленген. Бас киімдерден орамалдар кең таралған, олар аймаққа байланысты әр түрлі болды.
Киім-кешектері ұлттық үлгіде сәндеу әшекейлері, ағаштан, күмістен оюлап жасалатын бұйымдар ежелден сақталған әдістермен өңделеді.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://stavkvantorium.ru/3ee7ad5129/%D0%90%D0%BB%D0%B1%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%BD%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D0%BA%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8E%D0%BC|title=Дәстүрлі Албан костюмі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-06-11|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі тағамдары === 
Албан асханасының тағамдарын үш негізгі аймаққа бөлуге болады. Солтүстік өңірдің асханасы ет, балық және көкөністер құрайды. Жергілікті тұрғындар картоп, сәбіз, жүгері, бұршақ, қырыққабат, сондай-ақ шие, грек жаңғағы және бадам сияқты аймақта жиі өсірілетін өнімнің көптеген түрлерін пайдаланады. Сарымсақ пен пияз да жергілікті тағамдардың маңызды құрамдас бөлігі болып табылады және барлық дерлік тағамға қосылады.

Орталық аймақтың тағамдары үш бөліктен тұрады: ауылдық, таулы және жағалаулық. Орталық аймақ ең жазық және өсімдіктер мен биоәртүрлілікке, сондай-ақ аспаздық тағамдарға бай. Ол теңізге жақын болғандықтан балыққа бай Жерорта теңізінің ерекшеліктеріне ие. Мұндағы тағамдарға бірнеше [[деликатес]] ет және барлық десерттері кіреді.

Оңтүстікте асхана екі құрамдас бөліктен тұрады: ауыл тағамдары оның ішінде сүт өнімдері, цитрус жемістері мен зәйтүн майы  және теңіз өнімдерін қамтитын жағалау тағамдары. Сарымсақтан басқа, пияз елде ең көп қолданылатын ингредиент. Албания жан басына шаққандағы пиязды тұтыну бойынша әлемде төртінші орында.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://cookzametki.com/%D0%B0%D0%BB%D0%B1%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F-%D0%BA%D1%83%D1%85%D0%BD%D1%8F/?ysclid=lsvtzimwvb909053556|title=Албан асханасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-06-11|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Фольклоры === 
Албандар (әсіресе елдің солтүстігіндегі гегтер) бай фольклорды – батырлар туралы эпикалық жырларды, тарихи жырларды сақтаған.
Албан халқының музыка өнері әр түрлі аймақтың (солтүстік, оңтүстік, орталық облыстардың) музыкалық стилімен ерекшеленеді. Көрші елдер мәдениетінің әсеріне қарамастан албан музыкасы өзіндік ерекшелігін сақтаған. Олардың халықтық музыкасында үш дауыстылық басым келеді. Ал лирикалық әндері әуенді, ырғақты болып келеді. Ән, би, эпостық жырлар мол сақталған.&lt;br /&gt;
Албан халық әндерін - солтүстіктің эпикалық батырлық жырлары және басқа жырлар, жұмсақ және әуезді, бесік жыры, ғашықтық жырлар, той жырлары, еңбек жырлары деп бөлуге болады. Оңтүстік Албанияның музыкасы жұмсақ, лирикалық және полифониялық. Оңтүстік Албания жерлеуге арналған жоқтау рәсімдерін орындаумен де танымал.

Ұлттық музыкалық құралдары [[Ішекті музыкалық аспаптар|ішекті аспаптар]] - чифтели, ляхута, үрмелі аспаптар - гайда, зумара, фюэлы, ұрмалы аспап - даулэ. 
&lt;ref&gt;Әлем халықтары / албандар http://www.etnolog.ru/people.php?id=ALBA&lt;/ref&gt;

== Албан халқының қазіргі жағдайы ==
Көп жылдар бойы албандар коммунистік ел болды, сондықтан жалпы албандар менталитеті жағынан кеңес халқына ұқсас. Албандар мұсылмандар болғанымен халық арасында дін өте нашар тараған. Кеңес үкіметі жылдарында дін белсенді түрде басып-жаншылды. Сондықтан бұл жерде шариғат нормаларын ешкім сақтамайды деуге болады, дегенмен, мұсылмандық менталитет албандардың бойына өте терең сіңіп кеткен, әр нәрседен көруге болады.

Күндіз Албания қалаларының көшелерінде дәмханаларда отырып, кофе ішіп, әңгіме-дүкен құрып, газет оқып отырған және т.б. әр түрлі жастағы адамдарды көруге болады, әсіресе зейнеткерлер арасында.&lt;ref&gt;Албандар https://griphon.livejournal.com/94736.html?ysclid=ltqy6fmn4s726000469&lt;/ref&gt;

Жалпы, елдегі жұмыс орындары дәстүрлі түрде нашар. Азаматтардың көпшілігі Еуропа елдеріне барып, сол жерде жұмыс істейді. Қазір албандардың 70 пайызы шетелде тұрып, еліне ақша жібереді. Албандар арасында ұлтаралық немесе дінаралық алауыздық жоқ, мұсылмандар христиандарға, соның ішінде Ресейден келгендерге үйленуде. Албанияға бизнеспен айналысуға келгендер жергілікті тұрғындар арасында көп көмек таба алады.&lt;ref&gt;Албаниядағы қауіпсіздік жағдайы қандай? https://ruslanlight.com/albaniya/albaniya-mify-i-real-nost-2.html&lt;/ref&gt;

== Қазақстандағы албандар ==
Албандар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың 90-жылдарынан бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы албан диаспорасы санының динамикасы:
* 1970 жылы — 49 адам;
* 1979 жылы — 63 адам;
* 1989 жылы — 70 адам;
* 1999 жылы — 46 адам;
* 2009 жылы — 459 адам.&lt;ref&gt;Қазақстан Халқы Энциклопедиясы. / Бас. ред. Ж. Н. Тойбаева. / Құраст. Ғ. Жандыбаев., Г. Егеубаева. — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 89-бет ISBN 978-601-7472-88-7&lt;/ref&gt;

== Әлемдегі ең танымал албандар ==
* [[Тереза ана]] — католиктік монахиня. Бейбітшілік саласындағы Нобель сыйлығының лауреаты (1979).
* [[Ескендір бей]] — албан халқының осман басқыншыларына қарсы азаттық күресінің басшысы, Албанияның ұлттық қаһарманы.&lt;ref&gt;Билеуші ​​Скандербег – Осман империясының жеңілмейтін жауы https://dzen.ru/a/XGUMT3F8vQCusjPv&lt;/ref&gt;
* [[Энвер Ходжа]] — албандық төңкерісшілі, Албанияның мемлекет және саяси қайраткері.&lt;ref&gt;Албан Сталині. Энвер Хожа жолдас бүкіл әлеммен қалай соғысты https://aif.ru/society/history/albanskiy_stalin_kak_tovarishch_enver_hodzha_so_vsem_mirom_voeval?ysclid=lsw3hs1ht0159118377&lt;/ref&gt;
* [[Ферид Мурад]] — американдық дәрігер және фармаколог, медицина саласындағы Нобель сыйлығының лауреаты.&lt;ref&gt;Ферид Мураду https://dzen.ru/b/YxHWwldq2AQToWim&lt;/ref&gt;
* Инва Мула — албаниялық опера әншісі (лирикалық сопрано).&lt;ref&gt;Албанияның алтын дауысы https://musicseasons.org/zolotoj-golos-albanii/?ysclid=lswrkmqbm1674163339&lt;/ref&gt;
* [[Элиза Душку]] — американдық актриса және продюсер.&lt;ref&gt;Элиза Душку: өмірбаяны, жеке өмірі https://fb.ru/article/421059/eliza-dushku-biografiya-lichnaya-jizn?ysclid=lswrqc2usn598002997&lt;/ref&gt;

[[Сурет:16 notable albanians.jpg|нобай|солға|450px]]
Албан тектес 16 танымал адам, тиісінше:
* Папа Климент, 
** Карл Топия, 
* Андреа Музака, 
* Гьердж Кастриоти, 
* Лека Дукаджини, 
* Джулио Варибоба, 
* Дора д'Истрия, 
* Джироламо де Рада, 
* Фан Ноли, 
* Гьердж Фишта, 
* Энвер Паша, 
* Бамир Топи, 
* Джулиана Паша, 
* Фан Ноли, 
* Гьердж Фишта, 
* Кел Маруби, 
* Энвер Паша, 
* Бамир Топи, 
* Джулиана Паша, 
* Даниэль Кальюри, 
* Дуа Липа.

== Бейнетаспалар ==
*https://yandex.kz/video/preview/8094548769551705011 Албандар кімдер?
*https://yandex.kz/video/preview/2695641122938744919 Албандар мұсылмандар ма? Албаниядағы діни әртүрлілік.
*https://yandex.kz/video/preview/1773992945850051631 Албандар Албанияда не істейді?
*https://yandex.kz/video/preview/18262866145559303628 Албандар қандай көрінеді.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Еуропа халықтары}}
[[Санат:Еуропа халықтары]]
[[Санат:Грекия халықтары]]
[[Санат:Балкан халықтары]]</text>
      <sha1>ey9xv3mocdvl7qaim436vnjptjm1lg5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хеопс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>40247</id>
    <revision>
      <id>3400592</id>
      <parentid>2680166</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T14:12:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Русланқызы Жібек</username>
        <id>163614</id>
      </contributor>
      <comment>/* growthexperiments-addlink-summary-summary:1|1|0 */</comment>
      <origin>3400592</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22730" sha1="5cjl8flcec4hojzouhx9epr7kfp3ycs" xml:space="preserve">{{Пирамида
|сурет = Gizeh Cheops BW 1.jpg
|сурет анықтамасы = Хеопс пирамидасы
|атауы =&lt;hiero&gt;Aa1-G43-I9-G43&lt;/hiero&gt;
|катушындағы атауы = бар
|детерминацияланған атауы =&lt;hiero&gt;G25-N18:X1-O24&lt;/hiero&gt;
|атауының транскрипциясы =Achet-Chufu  &lt;br /&gt; {{Unicode|3ḫt ḫwfw}}'' &lt;br /&gt; «Горизонт Хуфу»
|атауының мағынасы=
|орналасқан жері = [[Гиза]]
|тапсырыс беруші = Хеопс (Χέωψ немесе Σοῦφις)
|тұрғызылған кезі = [[Ежелгі патшалық (Ежелгі Мысыр)|IV династия]] (б.з.д. ~2560-дан ~2540 дейін)
|типі =Пирамида
|табаны = 230
|алғашқы биіктігі = 146,60
|қазіргі биіктігі = 138,75
|көлемі = 
|көлбеу = 51° 50'
|жанама пирамида = 
|патшайымдар пирамидалары = 3
}}
{{Commonscat|Great Pyramid of Giza|Хеопс}}
'''Хеопс пирамидасы''' — дүние жүзіндегі аса ірі пирамидалардың бірі . Бұл пирамиданы перғауын Хеопс (Хуфу) көзі тірісінде өзіне арнап б.з.б. 3 - мыңжылдықтың 1 - жартысында Гиза қаласы маңындағы Ливия шөлінде салғызған . Кезінде ежелгі мысырлықтар осынау алып кесене-пирамиданы “Хуфу көкжиегі” деп атаған . Хеопс пирамидасының табаны төрт бұрышты болып басталады да , жоғары қарай басқыш тәрізді көтеріліп , көп сатылы құрылыс түрінде тұрғызылған . Ұшар басы сүйірленіп бітетін Хеопс пирамидасының архитектуралық құрылысына сәулетші Хемиун басшылық жасаған. 

== Тарихы ==
Алғашында пирамида биіктігі 146,6 м болған еді. Алайда, қазіргі кезде оның биіктігі 138,8 метр болып тұр. Ежелгі грек тарихшысы Геродоттың жазбасында пирамиданы 100 мың адам 20 жыл бойы салғандығы айтылады. Пирамидалардың салынуы, құрылысы жөнінде айтылған пікірлер сан алуан. Дегенмен аптапты Египет аспаны астында мыңдаған құл тас қарумен дәу тастарды бөліп алып, оны құрылыс орнына арқанмен сүйретіп жеткізген, пирамида биіктеген сайын тас блоктарды қолмен жоғары көтерген деген пікірлер басым. Хеопс пирамидасы салынғалы бергі 4 мың жыл бойы осы сұрақтар кімді де болсын мазалауын қояр емес. Ол туралы аңыз да көп. Осыншалық алып пирамиданы адамның салуы мүмкін емес, деп күмәнданғандар да бар. Біреулері жындар салған болуы ықтимал десе, енді бірі Жер бетінде болған басқа өркениеттің белгісі дейді. Ал бәзбіреулер мұндай кереметті өзге ғаламшардан келгендер салған деген болжамдарын ұсынуда.Өйткені бүгінге дейін және технология дамыған қазіргі заманда да дәл осындай теңдессіз құрылысты адамдар әлі де салған жоқ. Мысалы, 1989 жылы [[Париж]] қаласындағыЛувр мұражайының жанына салынған суретші Пейдің шыны пирамидасының биіктігі 22 метрден аспайды.1972 жылы АҚШ-тың Сан-Франциско қаласында пирамидаға еліктеп салынған халықаралық штаб-пәтердің алып құрылысы бар. 48 қабаттан тұратын ғимараттың биіктігі 260 метр болғанымен, көлемі Хеопс пирамидасының жартысына да жетпейді. Сондықтан да, Хеопс пирамидасы адамзат тарихындағы жеті кереметтің бірі. Үлкен пирамида мен жердің центрі арасындағы қашықтық, Солтүстік полюс арасындағы қашықтықпен бірдей. Биіктігін миллиардқа көбейткенде күнге дейінгі ара-қашықтықты береді. Яғни ол кездегі адамдар астрономияны, жағрафияны жақсы білген. Сәулет өнерінде де маман болған, пирамиданың биіктігі 210 қабат. Тарихшы Гередоттың айтуы бойынша, құрылыс материалдарын жоғарыға шығару үшін 925 метр ұзындықта ені 19 метр болатын бір кран тәріздес сырық жасалған. Бұл сырықтың да соғылуы ең аз дегенде 10 жылға созылады. Хеопс пирамидасы ауырлықтары 60 тонна мен 3 тонна арасында болатын 2 300 000 дана блок тастан жасалған. Ені 227 метрболатын шаршы негізінде құрылған.Ал оның алып жатқан алаңы 55 мың м2.Пирамиданың ортасында, жоғарыдан шамамен 100 метр төменде перғауын бөлмесі бар және тек төрт қабырға ғана. Хеопс пирамидасының тастары 3 метр биіктігіндегі бір қабырға халіне келтірілсе, бұл қабырғамен бүкіл Францияны қоршауға болады екен. (Наполеон есептетуге бұйрық берген екен).Құрылысқа пайдаланған тас «асуаннан» 2,5 т текше тас түрінде дайындалған. Хеопс пирамидасына осындай текше тастың 2 млн 2300- і қолданылған екен.

Пирамиданың 20 жылда біткені айтылуда. Ол үшін, Нілдің суы көтерілген маусымда, күніне 4000 блок тасылуы керек. 60 миллион тонна тастың тасымалдануы үшін 1000 қайық қажет. Қолмен тегістеліп, жылтыратылған 460 000 таспен қапталған. Бұлар ұқыпты орналастырылғаны соншалық, тіпті араларына қағаз да симайды екен. Пирамидаларға біреулер әуе жолдары үшін бір белгі деп, біреулер геологиялық тербелістермен резонансқа кіре алатын бір энергия орталығы деп, ал ендігі біреулер тарихқа бағыт беретін бір архив деп сенеді.

1953 жылы араб ғалымдары осы пирамида маңынан 17 метр тереңдікте, мүлде бекітіліп тасталған үлкен зал тапты. Залдан қару-жарақ, асыл бұйымдар және ұзындығы 35 метр желкенді қайық шықты. Ежелгі мысырлықтар тұрғызған пирамидалардың ішіндегі ең үлкені болып табылатын Хеопс пирамидасы адам еңбегінің ғажайып туындысы саналады.

Бүгінге дейін және технология дамыған қазіргі заманда да дәл осындай теңдессіз құрылысты адамдар әлі өз қолымен сала алған жоқ. Мысалы, 1989 жылы Париж қаласындағы Лувр мұражайының жанына салынған сәулетші Пэйдің шыны пирамидасының биіктігі 22 метрден аспайды. 1972 жылы АҚШ-тың Сан-Франсиско қаласында пирамидаға еліктеп салынған халықаралық штаб-пәтердің алып құрылысы бар. 48 қабаттан тұратын ғимараттың биіктігі 260 метр болғанмен, көлемі Хеопс пирамидасының жартысына жетпейді. Сондықтан да, Хеопс пирамидасы - адамзат тарихындағы 7 кереметтің бірі. Грек тарихшылары 7 кереметке: Олимпиядадағы Зевстің статуясын, Галикарнастағы мавзолейді, Ирактағы Семирамиданың аспалы бағын, Родос аралындағы 32 метрлік Гелиос алып мүсінін, Александрия маягын, Эфестегі Артемида ғибадатханасын жатқызады. Бірақ, осылардан бүгінге дейін аман жеткені осы Хеопс пирамидасы ғана. Аңыздарға қарамастан оны салғызған иесі мен қалай тұрғызылғаны жөніндегі деректердің анықталғаны рас. Енді сол тылсым қызықтарға кезек берейік.Таңғаларлық деректернге Мысырдың Гиза жазығында тұрған Хеопс пирамидасын «Ұлы пирамида» деп те атайды. Себебі, 4 мың жылдан аман жеткен жалғыз жәдігер - биіктігі 147 метрге жететін әлемдегі ең алып ғимарат. Әрі өте дәл құрастырылған, ең ірі тастан жасалынған бірден-бір құрылыс. Хеопс пирамидасының жалпы салмағы 5 млн. тоннаға жетеді. Бүкіл құрылысты салуға 2 млн. куб тасблок жұмсалған. Пирамиданың ірге көлемі 5,15 гектар жерді алып жатыр. Оған 200 теннис алаңын, Римдегі Әулие Петрдің екі шіркеуін орналастыруға болар еді. Кезінде Наполеон Гизадағы басты үш пирамиданың тас блоктарымен Францияның барлық шекарасын 3 метр биік, 30 см қалың қорғанмен қоршауға жетеді деген қызық есеп шығарған екен. Осындай ақылға сия бермейтін алып дүниені IV әулеттің екінші басқарушысы перғауын Хуфу б.э.д 2551-2528 жылдары Ніл өзенінің батыс жағалауына өзінің болашақ моласы етіп салғызған. Пирамидадан бүгінге жетпей жоғалғаны - құрылыстың ұшар басынан көз шағылыстырып тұратын үшбұрышты сом алтын, пирамиданың сыртын түгелдей қаптап, алыстан аппақ қардай етіп көрсететін әктас тақталар.Пирамидалар салынуы ең әуелі пирамидалардың өте дәлдікпен салынғаны таңғалдырады. Соншама көп тастардың қандай жолмен өңделіп, қалай жеткізіліп, қалайша қаланғаны да жұмбақ. Геометриялық орналасуы да ғажап: оның төрт жағы дүниенің төрт бұрышына бағытталған, бар-жоғы 8 минуттық ауытқу байқалады. (20 см). Ал, Хеопске көрші 143,5 метрлік биік Хафр пирамидасы, келесі 65 метрлік Менкаур пирамидасы үшеуі биіктен қарағанда, батысқа қарай дәл өлшеммен шұбырта бағытталып салынған (2-сурет). Хеопс пен Менкаур пирамидаларына қатарласа қаз-қатар үш-үш кіші пирамидалар орналасқан. Ол перғауындардың әйелдері мен апа-қарындастарына арналған молалар болған. Олардың да өзара өлшем ұқсастықтары егіз тамшыдай.

Хафрдың тұсына таман салынған адам басты, арыстан денелі 20 метрлік әйгілі алып Сфинкс тұтас жартастан қашалып жасалынған . Қарапайым құрал-саймандармен мұншама сұсты дүниелерді қалай салғаны туралы дәлелді болжамдар ғана айтылады. Әйтпесе, сырлы жұмбақтар сол алып тастармен бірге қаланып, уақыт қойнауына мәңгі жұтылып кеткенге ұқсайды. Пирамидаларды салмас бұрын оның тұратын орны тегістелген. Мінсіз тегістеу үшін құрылыс алаңына су жіберілген. Құрылыс алаңы дымқылданып, жібіген соң торкөз жыралар қазылған. Жыралардың тереңдігі бірдей болу үшін арнайы таяқтармен өлшеп теңестіріп отырған. Су тартылған кезде жыраларда шамалы су қалдырылған. Осылайша судың көмегімен жібітілген тасты қыртыстарды түгел тегістеген.

Әрі жырадағы қалдырылған судың деңгейін бір тегіс өлшем үшін құрал ретінде қолданған. Осылайша тегістелгендіктен пирамида бір сызат түсіп жарылмай, сәл қисайып ауытқымастан мызғымай тұр. Хеопс пирамидасын салуға пайдаланылатын тастар Гизадан оңтүстікке қарай 300 метр қашықтықта болған. Жұмысшылар жартастарды бөліп алу үшін оның жарықтарына ағаш қазықтар қағып, су құйған. Ісінген қазықтар жартастарды оңай бөліп жіберетін. Бөлінген тасблоктарды құлату үшін ағаш иінтіректер мен берік арқандар пайдаланылған . Алып тасблоктар аунап түскен кезде, жылжытып әкету үшін астына тізілген жұмыр ағаштар қойылған. Тасты өндіруге 1200 жұмысшы қатысқан. Тастар Ніл өзені және арна арқылы құрылыс алаңына жеткізіліп отырған. Бұл тастар жағада өңдеуден өткізіліп ағаш шаналарға тиелетін.

Пирамиданың биіктеуіне сәйкестіре отырып, балшық кірпіштерден көлбеу саты-жолдар жасалған. Оған жұмыр ағаштар төселіп, тас тиелген шаналардың әрбірін екі қатар тұрған 24 жұмысшы арқанмен тартып биікке шығарған . Қалайтын алаңға жеткізген соң ағаш иінтірек, арқан, төселген жұмыр ағаштар арқылы керек жерге тасты орналастыратын. Мұндай құрылысқа бір кезекте 20 мыңдай адам жұмылдырылған. Пирамиданы салуға Хеопстың ұлы Хафр өзі басшылық етті, ал сәулетшілер, ерекше талантты өнертапқыштар таңдалып отырған.

== Пирамида құпиялары ==
Хеопста басқа пирамидаларға қарағанда ішкі ауа жолдары мен камералар өте көп. Олардың бәрі фотокамера-роботтар арқылы зерттелсе де, жұмбақ нәрселер әлі де жетерлік. Пирамиданың дәл ортасына патша камерасы орналастырылған. Оның ұзындығы - 10,6 м, ені - 5,3 м, биіктігі - 5,9 м. Оның үстінде және 5 шағын камера бар. Олар қабір камерасын басып тұрған салмақты жеңілдетеді және оны бұзылудан қорғайды. Камералардың аралығындағы гранит тақталарға Хуфудың өз аты және шеберлердің аты ойылып жазылған. Хуфудың мәйітіне арналған тас саркофагін камерадан шығарып әкету мүмкін емес, оның көлемі камераға кіретін есіктен үлкен. Бұл оның алдын ала орналастырылғанын көрсетеді (6-сурет). Патша камерасына ауа ағыны солтүстіктен және Орион жұлдызы бағытынан келіп кіреді.

Бұл фараонның жаны жұлдызға көтерілсін деген тілектен туған. Фараонның мәйіті 43,3 метрлік кемемен молаға әкелінген. Пирамиданың іргесіндегі ғибадатханада жерлеу рәсімі жасалған соң, мәйіт жерасты жолымен патша камерасына жеткізілген. Оған кірген жұмысшылар мен абыздар жерасты жолына қарай түскен соң, қайтарда шығар жерді гранит тақталармен білінбейтіндей етіп бекітіп кететін. Ал, патша камерамен жалғасып жатқан «Үлкен галерея» деп аталатын ұзындығы 46,7 м, ені 2,1 м ұзын дәлізді қарақшылардан қорғау үшін үш гранит тақтамен бөгеп қойған. Оған солтүстік жақтан келіп кіретін есік әктасты қаптауыштың астында құпия жасырылған. Патша камерасынан төменіректе ханшайым камерасы да болған.

Оған да 2 ауа жолы және жер астына түскен соң екіге айырылатын бөлек дәліз жасалған. Бірақ, оған ханшайымның мәйіті қойылмаған, Фараонның мүсіні сақталған. Бұл да - шешуі жоқ жұмбақтардың бірі. Қазір бұл пирамидалар қалашығы саяхатшылардың сүйікті мекеніне айналып отыр. Түнге қарай онда сиқырлы музыкалар ойналып, төрт жағынан көз тартарлық лазер сәулесі түсіріліп тұрады. Пирамидада әлі де қазба мен қалпына келтіру жұмыстары бір толастамайды.

Жаны шығып кеткен мәйітін мумиялатып әуреге түспес еді. Жүз мыңдаған жұмысшы құлдардың қан мен терін ағызып, тас зәулім салғызбас еді. «Мәңгілік» деп өзін алдаусыратқан асқан берік гранит тастардың терең қуысына өз атын жазғызып, зергерлерді азапқа салмас еді. 4 мың жыл адамзат тарихы үшін ұзақ көрінгенмен замана үшін қас қағым сәттей ғана. Әрі асқар шыңдай тас пирамиданың шын мәнінде Перғауынның жанымен де, рухымен де еш қатысы жоқ. Асылында, ол тас ескерткіш мәңгілікті аңсаудың рәмізі болып қана қалған. Олай болса, мәңгілікті пәни дүниеден табам деу адасушылық. Әлемнің патшасы, мейлі көшенің қайыршысы болсын, иманға келмесе, мәңгілікке деген арманын қанағаттандыра алмайды. Бақи дүниеге сенбеген соң, мәңгіліктің де мәні жоқ. Кім болса да пирамиданың иелеріне ұқсап, «бұ дүниелік мәңгіліктердің» жетегінде адасумен торыққан күй кешеді. Ал, баяғыда салынып, бізге жеткен бұл пирамидалардан біз адам өмірінің де, дүниенің де өтпелі екендігін пайымдайтын ғибрат алсақ дейміз.

==Сілтемелер==
[[Қазақ Энциклопедиясы|&quot;Қазақ Энциклопедиясы&quot;]],9 том

[[Санат:Мысыр ғимараттары мен құрылыстары]]
[[Санат:Пирамидалар]]
[[Санат:Әлемнің жеті кереметі]]
{{Сыртқы сілтемелер}}
{{wikify}}</text>
      <sha1>5cjl8flcec4hojzouhx9epr7kfp3ycs</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400593</id>
      <parentid>3400592</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T14:15:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1nter pares</username>
        <id>146705</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/Русланқызы Жібек|Русланқызы Жібек]] ([[User talk:Русланқызы Жібек|т]]) өңдемелерінен [[User:GGDdfswq1232|GGDdfswq1232]] соңғы нұсқасына қайтарды</comment>
      <origin>2680166</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22726" sha1="7tcupbyenfefk2x2szj9eubzingt233" xml:space="preserve">{{Пирамида
|сурет = Gizeh Cheops BW 1.jpg
|сурет анықтамасы = Хеопс пирамидасы
|атауы =&lt;hiero&gt;Aa1-G43-I9-G43&lt;/hiero&gt;
|катушындағы атауы = бар
|детерминацияланған атауы =&lt;hiero&gt;G25-N18:X1-O24&lt;/hiero&gt;
|атауының транскрипциясы =Achet-Chufu  &lt;br /&gt; {{Unicode|3ḫt ḫwfw}}'' &lt;br /&gt; «Горизонт Хуфу»
|атауының мағынасы=
|орналасқан жері = [[Гиза]]
|тапсырыс беруші = Хеопс (Χέωψ немесе Σοῦφις)
|тұрғызылған кезі = [[Ежелгі патшалық (Ежелгі Мысыр)|IV династия]] (б.з.д. ~2560-дан ~2540 дейін)
|типі =Пирамида
|табаны = 230
|алғашқы биіктігі = 146,60
|қазіргі биіктігі = 138,75
|көлемі = 
|көлбеу = 51° 50'
|жанама пирамида = 
|патшайымдар пирамидалары = 3
}}
{{Commonscat|Great Pyramid of Giza|Хеопс}}
'''Хеопс пирамидасы''' — дүние жүзіндегі аса ірі пирамидалардың бірі . Бұл пирамиданы перғауын Хеопс (Хуфу) көзі тірісінде өзіне арнап б.з.б. 3 - мыңжылдықтың 1 - жартысында Гиза қаласы маңындағы Ливия шөлінде салғызған . Кезінде ежелгі мысырлықтар осынау алып кесене-пирамиданы “Хуфу көкжиегі” деп атаған . Хеопс пирамидасының табаны төрт бұрышты болып басталады да , жоғары қарай басқыш тәрізді көтеріліп , көп сатылы құрылыс түрінде тұрғызылған . Ұшар басы сүйірленіп бітетін Хеопс пирамидасының архитектуралық құрылысына сәулетші Хемиун басшылық жасаған. 

== Тарихы ==
Алғашында пирамида биіктігі 146,6 м болған еді. Алайда, қазіргі кезде оның биіктігі 138,8 метр болып тұр. Ежелгі грек тарихшысы Геродоттың жазбасында пирамиданы 100 мың адам 20 жыл бойы салғандығы айтылады. Пирамидалардың салынуы, құрылысы жөнінде айтылған пікірлер сан алуан. Дегенмен аптапты Египет аспаны астында мыңдаған құл тас қарумен дәу тастарды бөліп алып, оны құрылыс орнына арқанмен сүйретіп жеткізген, пирамида биіктеген сайын тас блоктарды қолмен жоғары көтерген деген пікірлер басым. Хеопс пирамидасы салынғалы бергі 4 мың жыл бойы осы сұрақтар кімді де болсын мазалауын қояр емес. Ол туралы аңыз да көп. Осыншалық алып пирамиданы адамның салуы мүмкін емес, деп күмәнданғандар да бар. Біреулері жындар салған болуы ықтимал десе, енді бірі Жер бетінде болған басқа өркениеттің белгісі дейді. Ал бәзбіреулер мұндай кереметті өзге ғаламшардан келгендер салған деген болжамдарын ұсынуда.Өйткені бүгінге дейін және технология дамыған қазіргі заманда да дәл осындай теңдессіз құрылысты адамдар әлі де салған жоқ. Мысалы, 1989 жылы Париж қаласындағыЛувр мұражайының жанына салынған суретші Пейдің шыны пирамидасының биіктігі 22 метрден аспайды.1972 жылы АҚШ-тың Сан-Франциско қаласында пирамидаға еліктеп салынған халықаралық штаб-пәтердің алып құрылысы бар. 48 қабаттан тұратын ғимараттың биіктігі 260 метр болғанымен, көлемі Хеопс пирамидасының жартысына да жетпейді. Сондықтан да, Хеопс пирамидасы адамзат тарихындағы жеті кереметтің бірі. Үлкен пирамида мен жердің центрі арасындағы қашықтық, Солтүстік полюс арасындағы қашықтықпен бірдей. Биіктігін миллиардқа көбейткенде күнге дейінгі ара-қашықтықты береді. Яғни ол кездегі адамдар астрономияны, жағрафияны жақсы білген. Сәулет өнерінде де маман болған, пирамиданың биіктігі 210 қабат. Тарихшы Гередоттың айтуы бойынша, құрылыс материалдарын жоғарыға шығару үшін 925 метр ұзындықта ені 19 метр болатын бір кран тәріздес сырық жасалған. Бұл сырықтың да соғылуы ең аз дегенде 10 жылға созылады. Хеопс пирамидасы ауырлықтары 60 тонна мен 3 тонна арасында болатын 2 300 000 дана блок тастан жасалған. Ені 227 метрболатын шаршы негізінде құрылған.Ал оның алып жатқан алаңы 55 мың м2.Пирамиданың ортасында, жоғарыдан шамамен 100 метр төменде перғауын бөлмесі бар және тек төрт қабырға ғана. Хеопс пирамидасының тастары 3 метр биіктігіндегі бір қабырға халіне келтірілсе, бұл қабырғамен бүкіл Францияны қоршауға болады екен. (Наполеон есептетуге бұйрық берген екен).Құрылысқа пайдаланған тас «асуаннан» 2,5 т текше тас түрінде дайындалған. Хеопс пирамидасына осындай текше тастың 2 млн 2300- і қолданылған екен.

Пирамиданың 20 жылда біткені айтылуда. Ол үшін, Нілдің суы көтерілген маусымда, күніне 4000 блок тасылуы керек. 60 миллион тонна тастың тасымалдануы үшін 1000 қайық қажет. Қолмен тегістеліп, жылтыратылған 460 000 таспен қапталған. Бұлар ұқыпты орналастырылғаны соншалық, тіпті араларына қағаз да симайды екен. Пирамидаларға біреулер әуе жолдары үшін бір белгі деп, біреулер геологиялық тербелістермен резонансқа кіре алатын бір энергия орталығы деп, ал ендігі біреулер тарихқа бағыт беретін бір архив деп сенеді.

1953 жылы араб ғалымдары осы пирамида маңынан 17 метр тереңдікте, мүлде бекітіліп тасталған үлкен зал тапты. Залдан қару-жарақ, асыл бұйымдар және ұзындығы 35 метр желкенді қайық шықты. Ежелгі мысырлықтар тұрғызған пирамидалардың ішіндегі ең үлкені болып табылатын Хеопс пирамидасы адам еңбегінің ғажайып туындысы саналады.

Бүгінге дейін және технология дамыған қазіргі заманда да дәл осындай теңдессіз құрылысты адамдар әлі өз қолымен сала алған жоқ. Мысалы, 1989 жылы Париж қаласындағы Лувр мұражайының жанына салынған сәулетші Пэйдің шыны пирамидасының биіктігі 22 метрден аспайды. 1972 жылы АҚШ-тың Сан-Франсиско қаласында пирамидаға еліктеп салынған халықаралық штаб-пәтердің алып құрылысы бар. 48 қабаттан тұратын ғимараттың биіктігі 260 метр болғанмен, көлемі Хеопс пирамидасының жартысына жетпейді. Сондықтан да, Хеопс пирамидасы - адамзат тарихындағы 7 кереметтің бірі. Грек тарихшылары 7 кереметке: Олимпиядадағы Зевстің статуясын, Галикарнастағы мавзолейді, Ирактағы Семирамиданың аспалы бағын, Родос аралындағы 32 метрлік Гелиос алып мүсінін, Александрия маягын, Эфестегі Артемида ғибадатханасын жатқызады. Бірақ, осылардан бүгінге дейін аман жеткені осы Хеопс пирамидасы ғана. Аңыздарға қарамастан оны салғызған иесі мен қалай тұрғызылғаны жөніндегі деректердің анықталғаны рас. Енді сол тылсым қызықтарға кезек берейік.Таңғаларлық деректернге Мысырдың Гиза жазығында тұрған Хеопс пирамидасын «Ұлы пирамида» деп те атайды. Себебі, 4 мың жылдан аман жеткен жалғыз жәдігер - биіктігі 147 метрге жететін әлемдегі ең алып ғимарат. Әрі өте дәл құрастырылған, ең ірі тастан жасалынған бірден-бір құрылыс. Хеопс пирамидасының жалпы салмағы 5 млн. тоннаға жетеді. Бүкіл құрылысты салуға 2 млн. куб тасблок жұмсалған. Пирамиданың ірге көлемі 5,15 гектар жерді алып жатыр. Оған 200 теннис алаңын, Римдегі Әулие Петрдің екі шіркеуін орналастыруға болар еді. Кезінде Наполеон Гизадағы басты үш пирамиданың тас блоктарымен Францияның барлық шекарасын 3 метр биік, 30 см қалың қорғанмен қоршауға жетеді деген қызық есеп шығарған екен. Осындай ақылға сия бермейтін алып дүниені IV әулеттің екінші басқарушысы перғауын Хуфу б.э.д 2551-2528 жылдары Ніл өзенінің батыс жағалауына өзінің болашақ моласы етіп салғызған. Пирамидадан бүгінге жетпей жоғалғаны - құрылыстың ұшар басынан көз шағылыстырып тұратын үшбұрышты сом алтын, пирамиданың сыртын түгелдей қаптап, алыстан аппақ қардай етіп көрсететін әктас тақталар.Пирамидалар салынуы ең әуелі пирамидалардың өте дәлдікпен салынғаны таңғалдырады. Соншама көп тастардың қандай жолмен өңделіп, қалай жеткізіліп, қалайша қаланғаны да жұмбақ. Геометриялық орналасуы да ғажап: оның төрт жағы дүниенің төрт бұрышына бағытталған, бар-жоғы 8 минуттық ауытқу байқалады. (20 см). Ал, Хеопске көрші 143,5 метрлік биік Хафр пирамидасы, келесі 65 метрлік Менкаур пирамидасы үшеуі биіктен қарағанда, батысқа қарай дәл өлшеммен шұбырта бағытталып салынған (2-сурет). Хеопс пен Менкаур пирамидаларына қатарласа қаз-қатар үш-үш кіші пирамидалар орналасқан. Ол перғауындардың әйелдері мен апа-қарындастарына арналған молалар болған. Олардың да өзара өлшем ұқсастықтары егіз тамшыдай.

Хафрдың тұсына таман салынған адам басты, арыстан денелі 20 метрлік әйгілі алып Сфинкс тұтас жартастан қашалып жасалынған . Қарапайым құрал-саймандармен мұншама сұсты дүниелерді қалай салғаны туралы дәлелді болжамдар ғана айтылады. Әйтпесе, сырлы жұмбақтар сол алып тастармен бірге қаланып, уақыт қойнауына мәңгі жұтылып кеткенге ұқсайды. Пирамидаларды салмас бұрын оның тұратын орны тегістелген. Мінсіз тегістеу үшін құрылыс алаңына су жіберілген. Құрылыс алаңы дымқылданып, жібіген соң торкөз жыралар қазылған. Жыралардың тереңдігі бірдей болу үшін арнайы таяқтармен өлшеп теңестіріп отырған. Су тартылған кезде жыраларда шамалы су қалдырылған. Осылайша судың көмегімен жібітілген тасты қыртыстарды түгел тегістеген.

Әрі жырадағы қалдырылған судың деңгейін бір тегіс өлшем үшін құрал ретінде қолданған. Осылайша тегістелгендіктен пирамида бір сызат түсіп жарылмай, сәл қисайып ауытқымастан мызғымай тұр. Хеопс пирамидасын салуға пайдаланылатын тастар Гизадан оңтүстікке қарай 300 метр қашықтықта болған. Жұмысшылар жартастарды бөліп алу үшін оның жарықтарына ағаш қазықтар қағып, су құйған. Ісінген қазықтар жартастарды оңай бөліп жіберетін. Бөлінген тасблоктарды құлату үшін ағаш иінтіректер мен берік арқандар пайдаланылған . Алып тасблоктар аунап түскен кезде, жылжытып әкету үшін астына тізілген жұмыр ағаштар қойылған. Тасты өндіруге 1200 жұмысшы қатысқан. Тастар Ніл өзені және арна арқылы құрылыс алаңына жеткізіліп отырған. Бұл тастар жағада өңдеуден өткізіліп ағаш шаналарға тиелетін.

Пирамиданың биіктеуіне сәйкестіре отырып, балшық кірпіштерден көлбеу саты-жолдар жасалған. Оған жұмыр ағаштар төселіп, тас тиелген шаналардың әрбірін екі қатар тұрған 24 жұмысшы арқанмен тартып биікке шығарған . Қалайтын алаңға жеткізген соң ағаш иінтірек, арқан, төселген жұмыр ағаштар арқылы керек жерге тасты орналастыратын. Мұндай құрылысқа бір кезекте 20 мыңдай адам жұмылдырылған. Пирамиданы салуға Хеопстың ұлы Хафр өзі басшылық етті, ал сәулетшілер, ерекше талантты өнертапқыштар таңдалып отырған.

== Пирамида құпиялары ==
Хеопста басқа пирамидаларға қарағанда ішкі ауа жолдары мен камералар өте көп. Олардың бәрі фотокамера-роботтар арқылы зерттелсе де, жұмбақ нәрселер әлі де жетерлік. Пирамиданың дәл ортасына патша камерасы орналастырылған. Оның ұзындығы - 10,6 м, ені - 5,3 м, биіктігі - 5,9 м. Оның үстінде және 5 шағын камера бар. Олар қабір камерасын басып тұрған салмақты жеңілдетеді және оны бұзылудан қорғайды. Камералардың аралығындағы гранит тақталарға Хуфудың өз аты және шеберлердің аты ойылып жазылған. Хуфудың мәйітіне арналған тас саркофагін камерадан шығарып әкету мүмкін емес, оның көлемі камераға кіретін есіктен үлкен. Бұл оның алдын ала орналастырылғанын көрсетеді (6-сурет). Патша камерасына ауа ағыны солтүстіктен және Орион жұлдызы бағытынан келіп кіреді.

Бұл фараонның жаны жұлдызға көтерілсін деген тілектен туған. Фараонның мәйіті 43,3 метрлік кемемен молаға әкелінген. Пирамиданың іргесіндегі ғибадатханада жерлеу рәсімі жасалған соң, мәйіт жерасты жолымен патша камерасына жеткізілген. Оған кірген жұмысшылар мен абыздар жерасты жолына қарай түскен соң, қайтарда шығар жерді гранит тақталармен білінбейтіндей етіп бекітіп кететін. Ал, патша камерамен жалғасып жатқан «Үлкен галерея» деп аталатын ұзындығы 46,7 м, ені 2,1 м ұзын дәлізді қарақшылардан қорғау үшін үш гранит тақтамен бөгеп қойған. Оған солтүстік жақтан келіп кіретін есік әктасты қаптауыштың астында құпия жасырылған. Патша камерасынан төменіректе ханшайым камерасы да болған.

Оған да 2 ауа жолы және жер астына түскен соң екіге айырылатын бөлек дәліз жасалған. Бірақ, оған ханшайымның мәйіті қойылмаған, Фараонның мүсіні сақталған. Бұл да - шешуі жоқ жұмбақтардың бірі. Қазір бұл пирамидалар қалашығы саяхатшылардың сүйікті мекеніне айналып отыр. Түнге қарай онда сиқырлы музыкалар ойналып, төрт жағынан көз тартарлық лазер сәулесі түсіріліп тұрады. Пирамидада әлі де қазба мен қалпына келтіру жұмыстары бір толастамайды.

Жаны шығып кеткен мәйітін мумиялатып әуреге түспес еді. Жүз мыңдаған жұмысшы құлдардың қан мен терін ағызып, тас зәулім салғызбас еді. «Мәңгілік» деп өзін алдаусыратқан асқан берік гранит тастардың терең қуысына өз атын жазғызып, зергерлерді азапқа салмас еді. 4 мың жыл адамзат тарихы үшін ұзақ көрінгенмен замана үшін қас қағым сәттей ғана. Әрі асқар шыңдай тас пирамиданың шын мәнінде Перғауынның жанымен де, рухымен де еш қатысы жоқ. Асылында, ол тас ескерткіш мәңгілікті аңсаудың рәмізі болып қана қалған. Олай болса, мәңгілікті пәни дүниеден табам деу адасушылық. Әлемнің патшасы, мейлі көшенің қайыршысы болсын, иманға келмесе, мәңгілікке деген арманын қанағаттандыра алмайды. Бақи дүниеге сенбеген соң, мәңгіліктің де мәні жоқ. Кім болса да пирамиданың иелеріне ұқсап, «бұ дүниелік мәңгіліктердің» жетегінде адасумен торыққан күй кешеді. Ал, баяғыда салынып, бізге жеткен бұл пирамидалардан біз адам өмірінің де, дүниенің де өтпелі екендігін пайымдайтын ғибрат алсақ дейміз.

==Сілтемелер==
[[Қазақ Энциклопедиясы|&quot;Қазақ Энциклопедиясы&quot;]],9 том

[[Санат:Мысыр ғимараттары мен құрылыстары]]
[[Санат:Пирамидалар]]
[[Санат:Әлемнің жеті кереметі]]
{{Сыртқы сілтемелер}}
{{wikify}}</text>
      <sha1>7tcupbyenfefk2x2szj9eubzingt233</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400597</id>
      <parentid>3400593</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T14:19:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1nter pares</username>
        <id>146705</id>
      </contributor>
      <origin>3400597</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22720" sha1="3hpjchkkvzkkq3dsskop0lmnkorkhnj" xml:space="preserve">{{Пирамида
|сурет = Gizeh Cheops BW 1.jpg
|сурет анықтамасы = Хеопс пирамидасы
|атауы =&lt;hiero&gt;Aa1-G43-I9-G43&lt;/hiero&gt;
|катушындағы атауы = бар
|детерминацияланған атауы =&lt;hiero&gt;G25-N18:X1-O24&lt;/hiero&gt;
|атауының транскрипциясы =Achet-Chufu  &lt;br /&gt; {{Unicode|3ḫt ḫwfw}}'' &lt;br /&gt; «Горизонт Хуфу»
|атауының мағынасы=
|орналасқан жері = [[Гиза]]
|тапсырыс беруші = Хеопс (Χέωψ немесе Σοῦφις)
|тұрғызылған кезі = [[Ежелгі патшалық (Ежелгі Мысыр)|IV династия]] (б.з.д. ~2560-дан ~2540 дейін)
|типі =Пирамида
|табаны = 230
|алғашқы биіктігі = 146,60
|қазіргі биіктігі = 138,75
|көлемі = 
|көлбеу = 51° 50'
|жанама пирамида = 
|патшайымдар пирамидалары = 3
}}
{{Commonscat|Great Pyramid of Giza|Хеопс}}
'''Хеопс пирамидасы''' — дүние жүзіндегі аса ірі пирамидалардың бірі. Бұл пирамиданы перғауын Хеопс (Хуфу) көзі тірісінде өзіне арнап б.з.б. 3-мыңжылдықтың 1-жартысында Гиза қаласы маңындағы Ливия шөлінде салғызған. Кезінде ежелгі мысырлықтар осынау алып кесене-пирамиданы “Хуфу көкжиегі” деп атаған. Хеопс пирамидасының табаны төрт бұрышты болып басталады да, жоғары қарай басқыш тәрізді көтеріліп, көп сатылы құрылыс түрінде тұрғызылған. Ұшар басы сүйірленіп бітетін Хеопс пирамидасының архитектуралық құрылысына сәулетші Хемиун басшылық жасаған. 

== Тарихы ==
Алғашында пирамида биіктігі 146,6 м болған еді. Алайда, қазіргі кезде оның биіктігі 138,8 метр болып тұр. Ежелгі грек тарихшысы Геродоттың жазбасында пирамиданы 100 мың адам 20 жыл бойы салғандығы айтылады. Пирамидалардың салынуы, құрылысы жөнінде айтылған пікірлер сан алуан. Дегенмен аптапты Египет аспаны астында мыңдаған құл тас қарумен дәу тастарды бөліп алып, оны құрылыс орнына арқанмен сүйретіп жеткізген, пирамида биіктеген сайын тас блоктарды қолмен жоғары көтерген деген пікірлер басым. Хеопс пирамидасы салынғалы бергі 4 мың жыл бойы осы сұрақтар кімді де болсын мазалауын қояр емес. Ол туралы аңыз да көп. Осыншалық алып пирамиданы адамның салуы мүмкін емес, деп күмәнданғандар да бар. Біреулері жындар салған болуы ықтимал десе, енді бірі Жер бетінде болған басқа өркениеттің белгісі дейді. Ал бәзбіреулер мұндай кереметті өзге ғаламшардан келгендер салған деген болжамдарын ұсынуда. Өйткені бүгінге дейін және технология дамыған қазіргі заманда да дәл осындай теңдессіз құрылысты адамдар әлі де салған жоқ. Мысалы, 1989 жылы Париж қаласындағы Лувр мұражайының жанына салынған суретші Пейдің шыны пирамидасының биіктігі 22 метрден аспайды. 1972 жылы АҚШ-тың Сан-Франциско қаласында пирамидаға еліктеп салынған халықаралық штаб-пәтердің алып құрылысы бар. 48 қабаттан тұратын ғимараттың биіктігі 260 метр болғанымен, көлемі Хеопс пирамидасының жартысына да жетпейді. Сондықтан да, Хеопс пирамидасы адамзат тарихындағы жеті кереметтің бірі. Үлкен пирамида мен жердің центрі арасындағы қашықтық, Солтүстік полюс арасындағы қашықтықпен бірдей. Биіктігін миллиардқа көбейткенде күнге дейінгі ара-қашықтықты береді. Яғни ол кездегі адамдар астрономияны, жағрафияны жақсы білген. Сәулет өнерінде де маман болған, пирамиданың биіктігі 210 қабат. Тарихшы Гередоттың айтуы бойынша, құрылыс материалдарын жоғарыға шығару үшін 925 метр ұзындықта ені 19 метр болатын бір кран тәріздес сырық жасалған. Бұл сырықтың да соғылуы ең аз дегенде 10 жылға созылады. Хеопс пирамидасы ауырлықтары 60 тонна мен 3 тонна арасында болатын 2 300 000 дана блок тастан жасалған. Ені 227 метрболатын шаршы негізінде құрылған. Ал оның алып жатқан алаңы 55 мың м2. Пирамиданың ортасында, жоғарыдан шамамен 100 метр төменде перғауын бөлмесі бар және тек төрт қабырға ғана. Хеопс пирамидасының тастары 3 метр биіктігіндегі бір қабырға халіне келтірілсе, бұл қабырғамен бүкіл Францияны қоршауға болады екен. (Наполеон есептетуге бұйрық берген екен). Құрылысқа пайдаланған тас «асуаннан» 2,5 т текше тас түрінде дайындалған. Хеопс пирамидасына осындай текше тастың 2 млн 2300-і қолданылған екен.

Пирамиданың 20 жылда біткені айтылуда. Ол үшін, Нілдің суы көтерілген маусымда, күніне 4000 блок тасылуы керек. 60 миллион тонна тастың тасымалдануы үшін 1000 қайық қажет. Қолмен тегістеліп, жылтыратылған 460 000 таспен қапталған. Бұлар ұқыпты орналастырылғаны соншалық, тіпті араларына қағаз да симайды екен. Пирамидаларға біреулер әуе жолдары үшін бір белгі деп, біреулер геологиялық тербелістермен резонансқа кіре алатын бір энергия орталығы деп, ал ендігі біреулер тарихқа бағыт беретін бір архив деп сенеді.

1953 жылы араб ғалымдары осы пирамида маңынан 17 метр тереңдікте, мүлде бекітіліп тасталған үлкен зал тапты. Залдан қару-жарақ, асыл бұйымдар және ұзындығы 35 метр желкенді қайық шықты. Ежелгі мысырлықтар тұрғызған пирамидалардың ішіндегі ең үлкені болып табылатын Хеопс пирамидасы адам еңбегінің ғажайып туындысы саналады.

Бүгінге дейін және технология дамыған қазіргі заманда да дәл осындай теңдессіз құрылысты адамдар әлі өз қолымен сала алған жоқ. Мысалы, 1989 жылы Париж қаласындағы Лувр мұражайының жанына салынған сәулетші Пэйдің шыны пирамидасының биіктігі 22 метрден аспайды. 1972 жылы АҚШ-тың Сан-Франсиско қаласында пирамидаға еліктеп салынған халықаралық штаб-пәтердің алып құрылысы бар. 48 қабаттан тұратын ғимараттың биіктігі 260 метр болғанмен, көлемі Хеопс пирамидасының жартысына жетпейді. Сондықтан да, Хеопс пирамидасы - адамзат тарихындағы 7 кереметтің бірі. Грек тарихшылары 7 кереметке: Олимпиядадағы Зевстің статуясын, Галикарнастағы мавзолейді, Ирактағы Семирамиданың аспалы бағын, Родос аралындағы 32 метрлік Гелиос алып мүсінін, Александрия маягын, Эфестегі Артемида ғибадатханасын жатқызады. Бірақ, осылардан бүгінге дейін аман жеткені осы Хеопс пирамидасы ғана. Аңыздарға қарамастан оны салғызған иесі мен қалай тұрғызылғаны жөніндегі деректердің анықталғаны рас. Енді сол тылсым қызықтарға кезек берейік.Таңғаларлық деректернге Мысырдың Гиза жазығында тұрған Хеопс пирамидасын «Ұлы пирамида» деп те атайды. Себебі, 4 мың жылдан аман жеткен жалғыз жәдігер - биіктігі 147 метрге жететін әлемдегі ең алып ғимарат. Әрі өте дәл құрастырылған, ең ірі тастан жасалынған бірден-бір құрылыс. Хеопс пирамидасының жалпы салмағы 5 млн. тоннаға жетеді. Бүкіл құрылысты салуға 2 млн. куб тасблок жұмсалған. Пирамиданың ірге көлемі 5,15 гектар жерді алып жатыр. Оған 200 теннис алаңын, Римдегі Әулие Петрдің екі шіркеуін орналастыруға болар еді. Кезінде Наполеон Гизадағы басты үш пирамиданың тас блоктарымен Францияның барлық шекарасын 3 метр биік, 30 см қалың қорғанмен қоршауға жетеді деген қызық есеп шығарған екен. Осындай ақылға сия бермейтін алып дүниені IV әулеттің екінші басқарушысы перғауын Хуфу б.э.д 2551–2528 жылдары Ніл өзенінің батыс жағалауына өзінің болашақ моласы етіп салғызған. Пирамидадан бүгінге жетпей жоғалғаны - құрылыстың ұшар басынан көз шағылыстырып тұратын үшбұрышты сом алтын, пирамиданың сыртын түгелдей қаптап, алыстан аппақ қардай етіп көрсететін әктас тақталар.Пирамидалар салынуы ең әуелі пирамидалардың өте дәлдікпен салынғаны таңғалдырады. Соншама көп тастардың қандай жолмен өңделіп, қалай жеткізіліп, қалайша қаланғаны да жұмбақ. Геометриялық орналасуы да ғажап: оның төрт жағы дүниенің төрт бұрышына бағытталған, бар-жоғы 8 минуттық ауытқу байқалады. (20 см). Ал, Хеопске көрші 143,5 метрлік биік Хафр пирамидасы, келесі 65 метрлік Менкаур пирамидасы үшеуі биіктен қарағанда, батысқа қарай дәл өлшеммен шұбырта бағытталып салынған (2-сурет). Хеопс пен Менкаур пирамидаларына қатарласа қаз-қатар үш-үш кіші пирамидалар орналасқан. Ол перғауындардың әйелдері мен апа-қарындастарына арналған молалар болған. Олардың да өзара өлшем ұқсастықтары егіз тамшыдай.

Хафрдың тұсына таман салынған адам басты, арыстан денелі 20 метрлік әйгілі алып Сфинкс тұтас жартастан қашалып жасалынған. Қарапайым құрал-саймандармен мұншама сұсты дүниелерді қалай салғаны туралы дәлелді болжамдар ғана айтылады. Әйтпесе, сырлы жұмбақтар сол алып тастармен бірге қаланып, уақыт қойнауына мәңгі жұтылып кеткенге ұқсайды. Пирамидаларды салмас бұрын оның тұратын орны тегістелген. Мінсіз тегістеу үшін құрылыс алаңына су жіберілген. Құрылыс алаңы дымқылданып, жібіген соң торкөз жыралар қазылған. Жыралардың тереңдігі бірдей болу үшін арнайы таяқтармен өлшеп теңестіріп отырған. Су тартылған кезде жыраларда шамалы су қалдырылған. Осылайша судың көмегімен жібітілген тасты қыртыстарды түгел тегістеген.

Әрі жырадағы қалдырылған судың деңгейін бір тегіс өлшем үшін құрал ретінде қолданған. Осылайша тегістелгендіктен пирамида бір сызат түсіп жарылмай, сәл қисайып ауытқымастан мызғымай тұр. Хеопс пирамидасын салуға пайдаланылатын тастар Гизадан оңтүстікке қарай 300 метр қашықтықта болған. Жұмысшылар жартастарды бөліп алу үшін оның жарықтарына ағаш қазықтар қағып, су құйған. Ісінген қазықтар жартастарды оңай бөліп жіберетін. Бөлінген тасблоктарды құлату үшін ағаш иінтіректер мен берік арқандар пайдаланылған. Алып тасблоктар аунап түскен кезде, жылжытып әкету үшін астына тізілген жұмыр ағаштар қойылған. Тасты өндіруге 1200 жұмысшы қатысқан. Тастар Ніл өзені және арна арқылы құрылыс алаңына жеткізіліп отырған. Бұл тастар жағада өңдеуден өткізіліп ағаш шаналарға тиелетін.

Пирамиданың биіктеуіне сәйкестіре отырып, балшық кірпіштерден көлбеу саты-жолдар жасалған. Оған жұмыр ағаштар төселіп, тас тиелген шаналардың әрбірін екі қатар тұрған 24 жұмысшы арқанмен тартып биікке шығарған. Қалайтын алаңға жеткізген соң ағаш иінтірек, арқан, төселген жұмыр ағаштар арқылы керек жерге тасты орналастыратын. Мұндай құрылысқа бір кезекте 20 мыңдай адам жұмылдырылған. Пирамиданы салуға Хеопстың ұлы Хафр өзі басшылық етті, ал сәулетшілер, ерекше талантты өнертапқыштар таңдалып отырған.

== Пирамида құпиялары ==
Хеопста басқа пирамидаларға қарағанда ішкі ауа жолдары мен камералар өте көп. Олардың бәрі фотокамера-роботтар арқылы зерттелсе де, жұмбақ нәрселер әлі де жетерлік. Пирамиданың дәл ортасына патша камерасы орналастырылған. Оның ұзындығы - 10,6 м, ені - 5,3 м, биіктігі - 5,9 м. Оның үстінде және 5 шағын камера бар. Олар қабір камерасын басып тұрған салмақты жеңілдетеді және оны бұзылудан қорғайды. Камералардың аралығындағы гранит тақталарға Хуфудың өз аты және шеберлердің аты ойылып жазылған. Хуфудың мәйітіне арналған тас саркофагін камерадан шығарып әкету мүмкін емес, оның көлемі камераға кіретін есіктен үлкен. Бұл оның алдын ала орналастырылғанын көрсетеді (6-сурет). Патша камерасына ауа ағыны солтүстіктен және Орион жұлдызы бағытынан келіп кіреді.

Бұл фараонның жаны жұлдызға көтерілсін деген тілектен туған. Фараонның мәйіті 43,3 метрлік кемемен молаға әкелінген. Пирамиданың іргесіндегі ғибадатханада жерлеу рәсімі жасалған соң, мәйіт жерасты жолымен патша камерасына жеткізілген. Оған кірген жұмысшылар мен абыздар жерасты жолына қарай түскен соң, қайтарда шығар жерді гранит тақталармен білінбейтіндей етіп бекітіп кететін. Ал, патша камерамен жалғасып жатқан «Үлкен галерея» деп аталатын ұзындығы 46,7 м, ені 2,1 м ұзын дәлізді қарақшылардан қорғау үшін үш гранит тақтамен бөгеп қойған. Оған солтүстік жақтан келіп кіретін есік әктасты қаптауыштың астында құпия жасырылған. Патша камерасынан төменіректе ханшайым камерасы да болған.

Оған да 2 ауа жолы және жер астына түскен соң екіге айырылатын бөлек дәліз жасалған. Бірақ, оған ханшайымның мәйіті қойылмаған, Фараонның мүсіні сақталған. Бұл да - шешуі жоқ жұмбақтардың бірі. Қазір бұл пирамидалар қалашығы саяхатшылардың сүйікті мекеніне айналып отыр. Түнге қарай онда сиқырлы музыкалар ойналып, төрт жағынан көз тартарлық лазер сәулесі түсіріліп тұрады. Пирамидада әлі де қазба мен қалпына келтіру жұмыстары бір толастамайды.

Жаны шығып кеткен мәйітін мумиялатып әуреге түспес еді. Жүз мыңдаған жұмысшы құлдардың қан мен терін ағызып, тас зәулім салғызбас еді. «Мәңгілік» деп өзін алдаусыратқан асқан берік гранит тастардың терең қуысына өз атын жазғызып, зергерлерді азапқа салмас еді. 4 мың жыл адамзат тарихы үшін ұзақ көрінгенмен замана үшін қас қағым сәттей ғана. Әрі асқар шыңдай тас пирамиданың шын мәнінде Перғауынның жанымен де, рухымен де еш қатысы жоқ. Асылында, ол тас ескерткіш мәңгілікті аңсаудың рәмізі болып қана қалған. Олай болса, мәңгілікті пәни дүниеден табам деу адасушылық. Әлемнің патшасы, мейлі көшенің қайыршысы болсын, иманға келмесе, мәңгілікке деген арманын қанағаттандыра алмайды. Бақи дүниеге сенбеген соң, мәңгіліктің де мәні жоқ. Кім болса да пирамиданың иелеріне ұқсап, «бұ дүниелік мәңгіліктердің» жетегінде адасумен торыққан күй кешеді. Ал, баяғыда салынып, бізге жеткен бұл пирамидалардан біз адам өмірінің де, дүниенің де өтпелі екендігін пайымдайтын ғибрат алсақ дейміз.

==Сілтемелер==
[[Қазақ Энциклопедиясы|&quot;Қазақ Энциклопедиясы&quot;]],9 том

[[Санат:Мысыр ғимараттары мен құрылыстары]]
[[Санат:Пирамидалар]]
[[Санат:Әлемнің жеті кереметі]]
{{Сыртқы сілтемелер}}
{{wikify}}</text>
      <sha1>3hpjchkkvzkkq3dsskop0lmnkorkhnj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Баймұхамед Айшуақов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>41605</id>
    <revision>
      <id>3400757</id>
      <parentid>3400517</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T20:35:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ansar Töre Sultan</username>
        <id>157284</id>
      </contributor>
      <origin>3400757</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5901" sha1="nw88qkzb8os48co0xipc0a5utabidf9" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер|thumb|70px|centre||түс=|Қазақша есімі=Бай-мұхаммед сұлтан|Шынайы есімі=|Суреті=|Сурет ені=|Атауы=|Титулы=[[Кіші жүздің батыс бөлігінің]] [[аға сұлтан]]ы|Ту=|Ту2=|Басқара бастады=1830|Басқаруын аяқтады=1847|Ізашары=[[Қаратай Нұралыұлы|Қаратай сұлтан]]|Ізбасары=[[Мұхаметқали Тәукин]]|Титулы_2=|Ту_2=|Ту2_2=|Реті_2=|Басқара бастады_2=|Басқаруын аяқтады_2=|Ізашары_2=|Ізбасары_2=|Титулы_3=|Ту_3=|Ту2_3=|Реті_3=|Басқара бастады_3=|Басқаруын аяқтады_3=|Ізашары_3=|Ізбасары_3=|Титулы_4=|Ту_4=|Ту2_4=|Реті_4=|Басқара бастады_4=|Басқаруын аяқтады_4=|Ізашары_4=|Ізбасары_4=|Туған күні=1724 немесе 1725|Туған жері=|Қайтыс болған күні=1847|Қайтыс болған жері=|Жерленді=|Діні=Мұсылман|Әкесі=[[Айшуақ хан]]|Анасы=|Жұбайы=Шолпан ханым|Балалары=[[Рысқали сұлтан]]&lt;br&gt;[[Мұхамеджан Баймұхамедов|Мұхамеджан сұлтан]]&lt;br&gt;[[Дәулетқали сұлтан]]&lt;br&gt;[[Құлмұхаммед сұлтан]]|Партиясы=|Білімі=|Қолтаңбасы=Баймагамбеттің мәрі.jpg|Сайты=|Commons=|Марапаттары=}}
'''Баймухамед Айшуақов''' (Баймағамбет) (''[[1790]] – 30 наурыз [[1847]]'') — сұлтан, генарал-майор. [[Кіші жүз]]ді билеген [[Айшуақ хан]]ның баласы, [[Әбілқайыр хан]]ның немересі.

* Сауатын ауылда ашып, [[Араб тілі|араб]], [[Орыс тілі|орыс тілдерін]] меңгерген.
* 1815 жылы [[Жетіру]] билеушісі болып тағайындалды.
* Айшуақов Қазақстандағы патша үкіметінің саясатына қолдау көрсеткені үшін әскери старшина (''1836 жылдан''), подполковник (''1839''), полковник (1840) шендерін алған.
* 1825 жылы Кіші жүздің батыс бөлігінің сұлтан-әкімі [[Қаратай Нұралыұлы|Қаратай Нұралиевпен]] және Орал казак-орыстарымен қосылып [[Жоламан Тіленшіұлы]] бастаған ұлт-азаттық қозғалысын басуға қатысты.

== Жұмыс баспалдағы ==
Патша үкіметіне көрсеткен ''“адал қызметі”'' үшін 1830 жылы 25 қарашада батыс бөліктің сұлтан-әкімі болып тағайындалды. Ол бұл қызметті 17 жыл бойы атқарды. [[Исатай Тайманов]] бастаған шаруалар көтерілісін басуда белсенділік танытып, 1838 жылы 12 шілдесінде Қиыл өзенінің жағасындағы шайқаста ұрысқа араласты. 1839–1840 жылдары [[Орынбор]] әскери губернаторы [[Перовский Василий Алексеевич|В.А.Перовский]] бастаған экспедиция корпустың Хиуаға жасаған сәтсіз жорығына қатысты, [[Маңғыстау]]да [[Жаңа Перовск бекінісі]]н салдырды. 1843 жылы [[Кенесары Қасымов]] отрядына қарсы күресті. 1846 жылдың желтоқсаны мен 1847 жылғы наурыз аралығында Кіші жүз қазақтарының бір топ өкілдерін бастап [[Санкт-Петербург]]те болып қайтты.

== Ұрпақтары ==
[[Делегация]] құрамында өзінің үлкен ұлы әскери старшина Мұхамеджан Баймұхамедов, есаул Мұхаметқали Тәукин, Қазы Сырымов (''[[Сырым Датұлы]]ның баласы''), [[Махмұт Алғазиев]], билер Маңқы Құлов пен Жаманбай Қозыбақовтар болды. Айшуақов бұл сапарында Николай І-нің қабылдауында болып, генерал-майор дәрежесін алды (''1847, 27 ақпан''). Баймағамбет сұлтанның үш әйелінен (''Ханша Таңжарықова, Шолпан Пірімова, Халифа Табылдина'') 7 ұл, 7 қызы болған. Ұлдарының барлығы Орынбор әскери училищесінің Азия бөлімшесін бітіріп, жергілікті әкімшілікте әскери қызметтер атқарған. Солардың ішінде Мұхамеджан генерал-майор дәрежесіне дейін көтерілген.&lt;ref&gt;“Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:30 наурызда қайтыс болғандар]]
[[Санат:1790 жылы туғандар]]
[[Санат:1847 жылы қайтыс болғандар]]
[[Санат:Қазақ сұлтандары]]
[[Санат:Ресей империясы генералдары]]
[[Санат:Төрелер]]</text>
      <sha1>nw88qkzb8os48co0xipc0a5utabidf9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400758</id>
      <parentid>3400757</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T20:36:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ansar Töre Sultan</username>
        <id>157284</id>
      </contributor>
      <origin>3400758</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5883" sha1="kw6wovekvybxy463mk1jlss006fxtem" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер|thumb|70px|centre||түс=|Қазақша есімі=Бай-мұхаммед сұлтан|Шынайы есімі=|Суреті=|Сурет ені=|Атауы=|Титулы=[[Кіші жүздің батыс бөлігінің]] [[аға сұлтан]]ы|Ту=|Ту2=|Басқара бастады=1830|Басқаруын аяқтады=1847|Ізашары=[[Қаратай Нұралыұлы|Қаратай сұлтан]]|Ізбасары=[[Мұхаметқали Тәукин]]|Титулы_2=|Ту_2=|Ту2_2=|Реті_2=|Басқара бастады_2=|Басқаруын аяқтады_2=|Ізашары_2=|Ізбасары_2=|Титулы_3=|Ту_3=|Ту2_3=|Реті_3=|Басқара бастады_3=|Басқаруын аяқтады_3=|Ізашары_3=|Ізбасары_3=|Титулы_4=|Ту_4=|Ту2_4=|Реті_4=|Басқара бастады_4=|Басқаруын аяқтады_4=|Ізашары_4=|Ізбасары_4=|Туған күні=1790|Туған жері=|Қайтыс болған күні=1847|Қайтыс болған жері=|Жерленді=|Діні=Мұсылман|Әкесі=[[Айшуақ хан]]|Анасы=|Жұбайы=Шолпан ханым|Балалары=[[Рысқали сұлтан]]&lt;br&gt;[[Мұхамеджан Баймұхамедов|Мұхамеджан сұлтан]]&lt;br&gt;[[Дәулетқали сұлтан]]&lt;br&gt;[[Құлмұхаммед сұлтан]]|Партиясы=|Білімі=|Қолтаңбасы=Баймагамбеттің мәрі.jpg|Сайты=|Commons=|Марапаттары=}}
'''Баймухамед Айшуақов''' (Баймағамбет) (''[[1790]] – 30 наурыз [[1847]]'') — сұлтан, генарал-майор. [[Кіші жүз]]ді билеген [[Айшуақ хан]]ның баласы, [[Әбілқайыр хан]]ның немересі.

* Сауатын ауылда ашып, [[Араб тілі|араб]], [[Орыс тілі|орыс тілдерін]] меңгерген.
* 1815 жылы [[Жетіру]] билеушісі болып тағайындалды.
* Айшуақов Қазақстандағы патша үкіметінің саясатына қолдау көрсеткені үшін әскери старшина (''1836 жылдан''), подполковник (''1839''), полковник (1840) шендерін алған.
* 1825 жылы Кіші жүздің батыс бөлігінің сұлтан-әкімі [[Қаратай Нұралыұлы|Қаратай Нұралиевпен]] және Орал казак-орыстарымен қосылып [[Жоламан Тіленшіұлы]] бастаған ұлт-азаттық қозғалысын басуға қатысты.

== Жұмыс баспалдағы ==
Патша үкіметіне көрсеткен ''“адал қызметі”'' үшін 1830 жылы 25 қарашада батыс бөліктің сұлтан-әкімі болып тағайындалды. Ол бұл қызметті 17 жыл бойы атқарды. [[Исатай Тайманов]] бастаған шаруалар көтерілісін басуда белсенділік танытып, 1838 жылы 12 шілдесінде Қиыл өзенінің жағасындағы шайқаста ұрысқа араласты. 1839–1840 жылдары [[Орынбор]] әскери губернаторы [[Перовский Василий Алексеевич|В.А.Перовский]] бастаған экспедиция корпустың Хиуаға жасаған сәтсіз жорығына қатысты, [[Маңғыстау]]да [[Жаңа Перовск бекінісі]]н салдырды. 1843 жылы [[Кенесары Қасымов]] отрядына қарсы күресті. 1846 жылдың желтоқсаны мен 1847 жылғы наурыз аралығында Кіші жүз қазақтарының бір топ өкілдерін бастап [[Санкт-Петербург]]те болып қайтты.

== Ұрпақтары ==
[[Делегация]] құрамында өзінің үлкен ұлы әскери старшина Мұхамеджан Баймұхамедов, есаул Мұхаметқали Тәукин, Қазы Сырымов (''[[Сырым Датұлы]]ның баласы''), [[Махмұт Алғазиев]], билер Маңқы Құлов пен Жаманбай Қозыбақовтар болды. Айшуақов бұл сапарында Николай І-нің қабылдауында болып, генерал-майор дәрежесін алды (''1847, 27 ақпан''). Баймағамбет сұлтанның үш әйелінен (''Ханша Таңжарықова, Шолпан Пірімова, Халифа Табылдина'') 7 ұл, 7 қызы болған. Ұлдарының барлығы Орынбор әскери училищесінің Азия бөлімшесін бітіріп, жергілікті әкімшілікте әскери қызметтер атқарған. Солардың ішінде Мұхамеджан генерал-майор дәрежесіне дейін көтерілген.&lt;ref&gt;“Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:30 наурызда қайтыс болғандар]]
[[Санат:1790 жылы туғандар]]
[[Санат:1847 жылы қайтыс болғандар]]
[[Санат:Қазақ сұлтандары]]
[[Санат:Ресей империясы генералдары]]
[[Санат:Төрелер]]</text>
      <sha1>kw6wovekvybxy463mk1jlss006fxtem</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400759</id>
      <parentid>3400758</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T20:37:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ansar Töre Sultan</username>
        <id>157284</id>
      </contributor>
      <origin>3400759</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5884" sha1="dqourliuyzayvaof0k5grqubt246lp7" xml:space="preserve">'''Баймухамед Айшуақов''' (Баймағамбет) (''[[1790]] – 30 наурыз [[1847]]'') — сұлтан, генарал-майор. [[Кіші жүз]]ді билеген [[Айшуақ хан]]ның баласы, [[Әбілқайыр хан]]ның немересі.

{{Мемлекеттік қайраткер|thumb|70px|centre||түс=|Қазақша есімі=Бай-мұхаммед сұлтан|Шынайы есімі=|Суреті=|Сурет ені=|Атауы=|Титулы=[[Кіші жүздің батыс бөлігінің]] [[аға сұлтан]]ы|Ту=|Ту2=|Басқара бастады=1830|Басқаруын аяқтады=1847|Ізашары=[[Қаратай Нұралыұлы|Қаратай сұлтан]]|Ізбасары=[[Мұхаметқали Тәукин]]|Титулы_2=|Ту_2=|Ту2_2=|Реті_2=|Басқара бастады_2=|Басқаруын аяқтады_2=|Ізашары_2=|Ізбасары_2=|Титулы_3=|Ту_3=|Ту2_3=|Реті_3=|Басқара бастады_3=|Басқаруын аяқтады_3=|Ізашары_3=|Ізбасары_3=|Титулы_4=|Ту_4=|Ту2_4=|Реті_4=|Басқара бастады_4=|Басқаруын аяқтады_4=|Ізашары_4=|Ізбасары_4=|Туған күні=1790|Туған жері=|Қайтыс болған күні=1847|Қайтыс болған жері=|Жерленді=|Діні=Мұсылман|Әкесі=[[Айшуақ хан]]|Анасы=|Жұбайы=Шолпан ханым|Балалары=[[Рысқали сұлтан]]&lt;br&gt;[[Мұхамеджан Баймұхамедов|Мұхамеджан сұлтан]]&lt;br&gt;[[Дәулетқали сұлтан]]&lt;br&gt;[[Құлмұхаммед сұлтан]]|Партиясы=|Білімі=|Қолтаңбасы=Баймагамбеттің мәрі.jpg|Сайты=|Commons=|Марапаттары=}}

* Сауатын ауылда ашып, [[Араб тілі|араб]], [[Орыс тілі|орыс тілдерін]] меңгерген.
* 1815 жылы [[Жетіру]] билеушісі болып тағайындалды.
* Айшуақов Қазақстандағы патша үкіметінің саясатына қолдау көрсеткені үшін әскери старшина (''1836 жылдан''), подполковник (''1839''), полковник (1840) шендерін алған.
* 1825 жылы Кіші жүздің батыс бөлігінің сұлтан-әкімі [[Қаратай Нұралыұлы|Қаратай Нұралиевпен]] және Орал казак-орыстарымен қосылып [[Жоламан Тіленшіұлы]] бастаған ұлт-азаттық қозғалысын басуға қатысты.

== Жұмыс баспалдағы ==
Патша үкіметіне көрсеткен ''“адал қызметі”'' үшін 1830 жылы 25 қарашада батыс бөліктің сұлтан-әкімі болып тағайындалды. Ол бұл қызметті 17 жыл бойы атқарды. [[Исатай Тайманов]] бастаған шаруалар көтерілісін басуда белсенділік танытып, 1838 жылы 12 шілдесінде Қиыл өзенінің жағасындағы шайқаста ұрысқа араласты. 1839–1840 жылдары [[Орынбор]] әскери губернаторы [[Перовский Василий Алексеевич|В.А.Перовский]] бастаған экспедиция корпустың Хиуаға жасаған сәтсіз жорығына қатысты, [[Маңғыстау]]да [[Жаңа Перовск бекінісі]]н салдырды. 1843 жылы [[Кенесары Қасымов]] отрядына қарсы күресті. 1846 жылдың желтоқсаны мен 1847 жылғы наурыз аралығында Кіші жүз қазақтарының бір топ өкілдерін бастап [[Санкт-Петербург]]те болып қайтты.

== Ұрпақтары ==
[[Делегация]] құрамында өзінің үлкен ұлы әскери старшина Мұхамеджан Баймұхамедов, есаул Мұхаметқали Тәукин, Қазы Сырымов (''[[Сырым Датұлы]]ның баласы''), [[Махмұт Алғазиев]], билер Маңқы Құлов пен Жаманбай Қозыбақовтар болды. Айшуақов бұл сапарында Николай І-нің қабылдауында болып, генерал-майор дәрежесін алды (''1847, 27 ақпан''). Баймағамбет сұлтанның үш әйелінен (''Ханша Таңжарықова, Шолпан Пірімова, Халифа Табылдина'') 7 ұл, 7 қызы болған. Ұлдарының барлығы Орынбор әскери училищесінің Азия бөлімшесін бітіріп, жергілікті әкімшілікте әскери қызметтер атқарған. Солардың ішінде Мұхамеджан генерал-майор дәрежесіне дейін көтерілген.&lt;ref&gt;“Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:30 наурызда қайтыс болғандар]]
[[Санат:1790 жылы туғандар]]
[[Санат:1847 жылы қайтыс болғандар]]
[[Санат:Қазақ сұлтандары]]
[[Санат:Ресей империясы генералдары]]
[[Санат:Төрелер]]</text>
      <sha1>dqourliuyzayvaof0k5grqubt246lp7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400763</id>
      <parentid>3400759</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T20:41:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ansar Töre Sultan</username>
        <id>157284</id>
      </contributor>
      <origin>3400763</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5914" sha1="mu1jt7vmumwv754qsw0li05ydijn67x" xml:space="preserve">'''Баймухамед Айшуақов''' (Баймағамбет) (''[[1790]] – 30 наурыз [[1847]]'') — сұлтан, генарал-майор. [[Кіші жүз]]ді билеген [[Айшуақ хан]]ның баласы, [[Әбілқайыр хан]]ның немересі.

{{Мемлекеттік қайраткер|thumb|70px|centre||түс=|Қазақша есімі=Бай-мұхаммед сұлтан|Шынайы есімі=|Суреті=|Сурет ені=|Атауы=|Титулы=[[Кіші жүздің батыс бөлігінің]] [[аға сұлтан]]ы|Ту=|Ту2=|Басқара бастады=1830|Басқаруын аяқтады=1847|Ізашары=[[Қаратай Нұралыұлы|Қаратай сұлтан]]|Ізбасары=[[Мұхаметқали Тәукин]]|Титулы_2=|Ту_2=|Ту2_2=|Реті_2=|Басқара бастады_2=|Басқаруын аяқтады_2=|Ізашары_2=|Ізбасары_2=|Титулы_3=|Ту_3=|Ту2_3=|Реті_3=|Басқара бастады_3=|Басқаруын аяқтады_3=|Ізашары_3=|Ізбасары_3=|Титулы_4=|Ту_4=|Ту2_4=|Реті_4=|Басқара бастады_4=|Басқаруын аяқтады_4=|Ізашары_4=|Ізбасары_4=|Туған күні=1790|Туған жері=|Қайтыс болған күні=1847|Қайтыс болған жері=|Жерленді=|Діні=Мұсылман|Әкесі=[[Айшуақ хан]]|Анасы=|Жұбайы=Шолпан ханым|Балалары=[[Рысқали сұлтан]]&lt;br&gt;[[Мұхамеджан Баймұхамедов|Мұхамеджан сұлтан]]&lt;br&gt;[[Дәулетқали сұлтан]]&lt;br&gt;[[Құлмұхаммед сұлтан]]|Партиясы=|Білімі=|Қолтаңбасы=Баймагамбеттің мәрі.jpg|Сайты=|Commons=|Марапаттары=|Династия=[[Төре]]}}

* Сауатын ауылда ашып, [[Араб тілі|араб]], [[Орыс тілі|орыс тілдерін]] меңгерген.
* 1815 жылы [[Жетіру]] билеушісі болып тағайындалды.
* Айшуақов Қазақстандағы патша үкіметінің саясатына қолдау көрсеткені үшін әскери старшина (''1836 жылдан''), подполковник (''1839''), полковник (1840) шендерін алған.
* 1825 жылы Кіші жүздің батыс бөлігінің сұлтан-әкімі [[Қаратай Нұралыұлы|Қаратай Нұралиевпен]] және Орал казак-орыстарымен қосылып [[Жоламан Тіленшіұлы]] бастаған ұлт-азаттық қозғалысын басуға қатысты.

== Жұмыс баспалдағы ==
Патша үкіметіне көрсеткен ''“адал қызметі”'' үшін 1830 жылы 25 қарашада батыс бөліктің сұлтан-әкімі болып тағайындалды. Ол бұл қызметті 17 жыл бойы атқарды. [[Исатай Тайманов]] бастаған шаруалар көтерілісін басуда белсенділік танытып, 1838 жылы 12 шілдесінде Қиыл өзенінің жағасындағы шайқаста ұрысқа араласты. 1839–1840 жылдары [[Орынбор]] әскери губернаторы [[Перовский Василий Алексеевич|В.А.Перовский]] бастаған экспедиция корпустың Хиуаға жасаған сәтсіз жорығына қатысты, [[Маңғыстау]]да [[Жаңа Перовск бекінісі]]н салдырды. 1843 жылы [[Кенесары Қасымов]] отрядына қарсы күресті. 1846 жылдың желтоқсаны мен 1847 жылғы наурыз аралығында Кіші жүз қазақтарының бір топ өкілдерін бастап [[Санкт-Петербург]]те болып қайтты.

== Ұрпақтары ==
[[Делегация]] құрамында өзінің үлкен ұлы әскери старшина Мұхамеджан Баймұхамедов, есаул Мұхаметқали Тәукин, Қазы Сырымов (''[[Сырым Датұлы]]ның баласы''), [[Махмұт Алғазиев]], билер Маңқы Құлов пен Жаманбай Қозыбақовтар болды. Айшуақов бұл сапарында Николай І-нің қабылдауында болып, генерал-майор дәрежесін алды (''1847, 27 ақпан''). Баймағамбет сұлтанның үш әйелінен (''Ханша Таңжарықова, Шолпан Пірімова, Халифа Табылдина'') 7 ұл, 7 қызы болған. Ұлдарының барлығы Орынбор әскери училищесінің Азия бөлімшесін бітіріп, жергілікті әкімшілікте әскери қызметтер атқарған. Солардың ішінде Мұхамеджан генерал-майор дәрежесіне дейін көтерілген.&lt;ref&gt;“Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:30 наурызда қайтыс болғандар]]
[[Санат:1790 жылы туғандар]]
[[Санат:1847 жылы қайтыс болғандар]]
[[Санат:Қазақ сұлтандары]]
[[Санат:Ресей империясы генералдары]]
[[Санат:Төрелер]]</text>
      <sha1>mu1jt7vmumwv754qsw0li05ydijn67x</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400770</id>
      <parentid>3400763</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T21:00:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ansar Töre Sultan</username>
        <id>157284</id>
      </contributor>
      <origin>3400770</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5913" sha1="5sp4ewkhvlmyqfk7nxaqm46tkte57sk" xml:space="preserve">'''Баймухамед Айшуақов''' (Баймағамбет) (''[[1790]] – 30 наурыз [[1847]]'') — сұлтан, генарал-майор. [[Кіші жүз]]ді билеген [[Айшуақ хан]]ның баласы, [[Әбілқайыр хан]]ның немересі.

{{Мемлекеттік қайраткер|thumb|70px|centre||түс=|Қазақша есімі=Баймұхаммед сұлтан|Шынайы есімі=|Суреті=|Сурет ені=|Атауы=|Титулы=[[Кіші жүздің батыс бөлігінің]] [[аға сұлтан]]ы|Ту=|Ту2=|Басқара бастады=1830|Басқаруын аяқтады=1847|Ізашары=[[Қаратай Нұралыұлы|Қаратай сұлтан]]|Ізбасары=[[Мұхаметқали Тәукин]]|Титулы_2=|Ту_2=|Ту2_2=|Реті_2=|Басқара бастады_2=|Басқаруын аяқтады_2=|Ізашары_2=|Ізбасары_2=|Титулы_3=|Ту_3=|Ту2_3=|Реті_3=|Басқара бастады_3=|Басқаруын аяқтады_3=|Ізашары_3=|Ізбасары_3=|Титулы_4=|Ту_4=|Ту2_4=|Реті_4=|Басқара бастады_4=|Басқаруын аяқтады_4=|Ізашары_4=|Ізбасары_4=|Туған күні=1790|Туған жері=|Қайтыс болған күні=1847|Қайтыс болған жері=|Жерленді=|Діні=Мұсылман|Әкесі=[[Айшуақ хан]]|Анасы=|Жұбайы=Шолпан ханым|Балалары=[[Рысқали сұлтан]]&lt;br&gt;[[Мұхамеджан Баймұхамедов|Мұхамеджан сұлтан]]&lt;br&gt;[[Дәулетқали сұлтан]]&lt;br&gt;[[Құлмұхаммед сұлтан]]|Партиясы=|Білімі=|Қолтаңбасы=Баймагамбеттің мәрі.jpg|Сайты=|Commons=|Марапаттары=|Династия=[[Төре]]}}

* Сауатын ауылда ашып, [[Араб тілі|араб]], [[Орыс тілі|орыс тілдерін]] меңгерген.
* 1815 жылы [[Жетіру]] билеушісі болып тағайындалды.
* Айшуақов Қазақстандағы патша үкіметінің саясатына қолдау көрсеткені үшін әскери старшина (''1836 жылдан''), подполковник (''1839''), полковник (1840) шендерін алған.
* 1825 жылы Кіші жүздің батыс бөлігінің сұлтан-әкімі [[Қаратай Нұралыұлы|Қаратай Нұралиевпен]] және Орал казак-орыстарымен қосылып [[Жоламан Тіленшіұлы]] бастаған ұлт-азаттық қозғалысын басуға қатысты.

== Жұмыс баспалдағы ==
Патша үкіметіне көрсеткен ''“адал қызметі”'' үшін 1830 жылы 25 қарашада батыс бөліктің сұлтан-әкімі болып тағайындалды. Ол бұл қызметті 17 жыл бойы атқарды. [[Исатай Тайманов]] бастаған шаруалар көтерілісін басуда белсенділік танытып, 1838 жылы 12 шілдесінде Қиыл өзенінің жағасындағы шайқаста ұрысқа араласты. 1839–1840 жылдары [[Орынбор]] әскери губернаторы [[Перовский Василий Алексеевич|В.А.Перовский]] бастаған экспедиция корпустың Хиуаға жасаған сәтсіз жорығына қатысты, [[Маңғыстау]]да [[Жаңа Перовск бекінісі]]н салдырды. 1843 жылы [[Кенесары Қасымов]] отрядына қарсы күресті. 1846 жылдың желтоқсаны мен 1847 жылғы наурыз аралығында Кіші жүз қазақтарының бір топ өкілдерін бастап [[Санкт-Петербург]]те болып қайтты.

== Ұрпақтары ==
[[Делегация]] құрамында өзінің үлкен ұлы әскери старшина Мұхамеджан Баймұхамедов, есаул Мұхаметқали Тәукин, Қазы Сырымов (''[[Сырым Датұлы]]ның баласы''), [[Махмұт Алғазиев]], билер Маңқы Құлов пен Жаманбай Қозыбақовтар болды. Айшуақов бұл сапарында Николай І-нің қабылдауында болып, генерал-майор дәрежесін алды (''1847, 27 ақпан''). Баймағамбет сұлтанның үш әйелінен (''Ханша Таңжарықова, Шолпан Пірімова, Халифа Табылдина'') 7 ұл, 7 қызы болған. Ұлдарының барлығы Орынбор әскери училищесінің Азия бөлімшесін бітіріп, жергілікті әкімшілікте әскери қызметтер атқарған. Солардың ішінде Мұхамеджан генерал-майор дәрежесіне дейін көтерілген.&lt;ref&gt;“Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:30 наурызда қайтыс болғандар]]
[[Санат:1790 жылы туғандар]]
[[Санат:1847 жылы қайтыс болғандар]]
[[Санат:Қазақ сұлтандары]]
[[Санат:Ресей империясы генералдары]]
[[Санат:Төрелер]]</text>
      <sha1>5sp4ewkhvlmyqfk7nxaqm46tkte57sk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400771</id>
      <parentid>3400770</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T21:00:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ansar Töre Sultan</username>
        <id>157284</id>
      </contributor>
      <origin>3400771</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5911" sha1="m0n0coka76btihmjtf4524alao4xege" xml:space="preserve">'''Баймухамед Айшуақов''' (Баймағамбет) (''[[1790]] – 30 наурыз [[1847]]'') — сұлтан, генарал-майор. [[Кіші жүз]]ді билеген [[Айшуақ хан]]ның баласы, [[Әбілқайыр хан]]ның немересі.

{{Мемлекеттік қайраткер|thumb|70px|centre||түс=|Қазақша есімі=Баймұхамед сұлтан|Шынайы есімі=|Суреті=|Сурет ені=|Атауы=|Титулы=[[Кіші жүздің батыс бөлігінің]] [[аға сұлтан]]ы|Ту=|Ту2=|Басқара бастады=1830|Басқаруын аяқтады=1847|Ізашары=[[Қаратай Нұралыұлы|Қаратай сұлтан]]|Ізбасары=[[Мұхаметқали Тәукин]]|Титулы_2=|Ту_2=|Ту2_2=|Реті_2=|Басқара бастады_2=|Басқаруын аяқтады_2=|Ізашары_2=|Ізбасары_2=|Титулы_3=|Ту_3=|Ту2_3=|Реті_3=|Басқара бастады_3=|Басқаруын аяқтады_3=|Ізашары_3=|Ізбасары_3=|Титулы_4=|Ту_4=|Ту2_4=|Реті_4=|Басқара бастады_4=|Басқаруын аяқтады_4=|Ізашары_4=|Ізбасары_4=|Туған күні=1790|Туған жері=|Қайтыс болған күні=1847|Қайтыс болған жері=|Жерленді=|Діні=Мұсылман|Әкесі=[[Айшуақ хан]]|Анасы=|Жұбайы=Шолпан ханым|Балалары=[[Рысқали сұлтан]]&lt;br&gt;[[Мұхамеджан Баймұхамедов|Мұхамеджан сұлтан]]&lt;br&gt;[[Дәулетқали сұлтан]]&lt;br&gt;[[Құлмұхаммед сұлтан]]|Партиясы=|Білімі=|Қолтаңбасы=Баймагамбеттің мәрі.jpg|Сайты=|Commons=|Марапаттары=|Династия=[[Төре]]}}

* Сауатын ауылда ашып, [[Араб тілі|араб]], [[Орыс тілі|орыс тілдерін]] меңгерген.
* 1815 жылы [[Жетіру]] билеушісі болып тағайындалды.
* Айшуақов Қазақстандағы патша үкіметінің саясатына қолдау көрсеткені үшін әскери старшина (''1836 жылдан''), подполковник (''1839''), полковник (1840) шендерін алған.
* 1825 жылы Кіші жүздің батыс бөлігінің сұлтан-әкімі [[Қаратай Нұралыұлы|Қаратай Нұралиевпен]] және Орал казак-орыстарымен қосылып [[Жоламан Тіленшіұлы]] бастаған ұлт-азаттық қозғалысын басуға қатысты.

== Жұмыс баспалдағы ==
Патша үкіметіне көрсеткен ''“адал қызметі”'' үшін 1830 жылы 25 қарашада батыс бөліктің сұлтан-әкімі болып тағайындалды. Ол бұл қызметті 17 жыл бойы атқарды. [[Исатай Тайманов]] бастаған шаруалар көтерілісін басуда белсенділік танытып, 1838 жылы 12 шілдесінде Қиыл өзенінің жағасындағы шайқаста ұрысқа араласты. 1839–1840 жылдары [[Орынбор]] әскери губернаторы [[Перовский Василий Алексеевич|В.А.Перовский]] бастаған экспедиция корпустың Хиуаға жасаған сәтсіз жорығына қатысты, [[Маңғыстау]]да [[Жаңа Перовск бекінісі]]н салдырды. 1843 жылы [[Кенесары Қасымов]] отрядына қарсы күресті. 1846 жылдың желтоқсаны мен 1847 жылғы наурыз аралығында Кіші жүз қазақтарының бір топ өкілдерін бастап [[Санкт-Петербург]]те болып қайтты.

== Ұрпақтары ==
[[Делегация]] құрамында өзінің үлкен ұлы әскери старшина Мұхамеджан Баймұхамедов, есаул Мұхаметқали Тәукин, Қазы Сырымов (''[[Сырым Датұлы]]ның баласы''), [[Махмұт Алғазиев]], билер Маңқы Құлов пен Жаманбай Қозыбақовтар болды. Айшуақов бұл сапарында Николай І-нің қабылдауында болып, генерал-майор дәрежесін алды (''1847, 27 ақпан''). Баймағамбет сұлтанның үш әйелінен (''Ханша Таңжарықова, Шолпан Пірімова, Халифа Табылдина'') 7 ұл, 7 қызы болған. Ұлдарының барлығы Орынбор әскери училищесінің Азия бөлімшесін бітіріп, жергілікті әкімшілікте әскери қызметтер атқарған. Солардың ішінде Мұхамеджан генерал-майор дәрежесіне дейін көтерілген.&lt;ref&gt;“Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:30 наурызда қайтыс болғандар]]
[[Санат:1790 жылы туғандар]]
[[Санат:1847 жылы қайтыс болғандар]]
[[Санат:Қазақ сұлтандары]]
[[Санат:Ресей империясы генералдары]]
[[Санат:Төрелер]]</text>
      <sha1>m0n0coka76btihmjtf4524alao4xege</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400830</id>
      <parentid>3400771</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T05:20:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nurtenge</username>
        <id>93712</id>
      </contributor>
      <comment>үлгі мақаланың басында тұрады</comment>
      <origin>3400830</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5728" sha1="h1kc54opgm8r3m6ao358l9zks8eor1k" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер|thumb|70px|centre||түс=|Қазақша есімі=Баймұхамед сұлтан|Шынайы есімі=|Суреті=|Сурет ені=|Атауы=|Титулы=[[Кіші жүздің батыс бөлігінің]] [[аға сұлтан]]ы|Ту=|Ту2=|Басқара бастады=1830|Басқаруын аяқтады=1847|Ізашары=[[Қаратай Нұралыұлы|Қаратай сұлтан]]|Ізбасары=[[Мұхаметқали Тәукин]]|Титулы_2=|Ту_2=|Ту2_2=|Реті_2=|Басқара бастады_2=|Басқаруын аяқтады_2=|Ізашары_2=|Ізбасары_2=|Титулы_3=|Ту_3=|Ту2_3=|Реті_3=|Басқара бастады_3=|Басқаруын аяқтады_3=|Ізашары_3=|Ізбасары_3=|Титулы_4=|Ту_4=|Ту2_4=|Реті_4=|Басқара бастады_4=|Басқаруын аяқтады_4=|Ізашары_4=|Ізбасары_4=|Туған күні=1790|Туған жері=|Қайтыс болған күні=1847|Қайтыс болған жері=|Жерленді=|Діні=Мұсылман|Әкесі=[[Айшуақ хан]]|Анасы=|Жұбайы=Шолпан ханым|Балалары=[[Рысқали сұлтан]]&lt;br&gt;[[Мұхамеджан Баймұхамедов|Мұхамеджан сұлтан]]&lt;br&gt;[[Дәулетқали сұлтан]]&lt;br&gt;[[Құлмұхаммед сұлтан]]|Партиясы=|Білімі=|Қолтаңбасы=Баймагамбеттің мәрі.jpg|Сайты=|Commons=|Марапаттары=|Династия=[[Төре]]}}
'''Баймухамед Айшуақов''' (Баймағамбет) (''1790 – 30 наурыз 1847'') — сұлтан, генарал-майор. [[Кіші жүз]]ді билеген [[Айшуақ хан]]ның баласы, [[Әбілқайыр хан]]ның немересі.

* Сауатын ауылда ашып, [[Араб тілі|араб]], [[Орыс тілі|орыс тілдерін]] меңгерген.
* 1815 жылы [[Жетіру]] билеушісі болып тағайындалды.
* Айшуақов Қазақстандағы патша үкіметінің саясатына қолдау көрсеткені үшін әскери старшина (''1836 жылдан''), подполковник (''1839''), полковник (1840) шендерін алған.
* 1825 жылы Кіші жүздің батыс бөлігінің сұлтан-әкімі [[Қаратай Нұралыұлы|Қаратай Нұралиевпен]] және Орал казак-орыстарымен қосылып [[Жоламан Тіленшіұлы]] бастаған ұлт-азаттық қозғалысын басуға қатысты.

== Жұмыс баспалдағы ==
Патша үкіметіне көрсеткен ''“адал қызметі”'' үшін 1830 жылы 25 қарашада батыс бөліктің сұлтан-әкімі болып тағайындалды. Ол бұл қызметті 17 жыл бойы атқарды. [[Исатай Тайманов]] бастаған шаруалар көтерілісін басуда белсенділік танытып, 1838 жылы 12 шілдесінде Қиыл өзенінің жағасындағы шайқаста ұрысқа араласты. 1839–1840 жылдары [[Орынбор]] әскери губернаторы [[Перовский Василий Алексеевич|В.А.Перовский]] бастаған экспедиция корпустың Хиуаға жасаған сәтсіз жорығына қатысты, [[Маңғыстау]]да [[Жаңа Перовск бекінісі]]н салдырды. 1843 жылы [[Кенесары Қасымов]] отрядына қарсы күресті. 1846 жылдың желтоқсаны мен 1847 жылғы наурыз аралығында Кіші жүз қазақтарының бір топ өкілдерін бастап [[Санкт-Петербург]]те болып қайтты.

== Ұрпақтары ==
[[Делегация]] құрамында өзінің үлкен ұлы әскери старшина Мұхамеджан Баймұхамедов, есаул Мұхаметқали Тәукин, Қазы Сырымов (''[[Сырым Датұлы]]ның баласы''), [[Махмұт Алғазиев]], билер Маңқы Құлов пен Жаманбай Қозыбақовтар болды. Айшуақов бұл сапарында Николай І-нің қабылдауында болып, генерал-майор дәрежесін алды (''1847, 27 ақпан''). Баймағамбет сұлтанның үш әйелінен (''Ханша Таңжарықова, Шолпан Пірімова, Халифа Табылдина'') 7 ұл, 7 қызы болған. Ұлдарының барлығы Орынбор әскери училищесінің Азия бөлімшесін бітіріп, жергілікті әкімшілікте әскери қызметтер атқарған. Солардың ішінде Мұхамеджан генерал-майор дәрежесіне дейін көтерілген.&lt;ref&gt;“Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қазақ сұлтандары]]
[[Санат:Ресей империясы генералдары]]
[[Санат:Төрелер]]</text>
      <sha1>h1kc54opgm8r3m6ao358l9zks8eor1k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ілияс Бораганский</title>
    <ns>0</ns>
    <id>42751</id>
    <revision>
      <id>3400877</id>
      <parentid>2723045</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T07:19:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>3400877</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2975" sha1="9f7hctszu2ratx44h6jtytym6adz6ft" xml:space="preserve">'''Ілияс Бораганский''' (22.4.[[1852 жыл|1852]], [[Қырым]], [[Бақшасарай]] — ө.ж.б.) — [[Санкт-Петербург]]те мұсылман баспаханасын ұйымдастырушы.

Бораганский жас кезінде [[Түркия]]ға барып, [[Стамбұл]]да жеті жыл (1867 — 74) баспа ісімен шұғылданды. 1822 ж Санкт-Петербургте мұсылман баспаханасын ашуға рұқсат алып, орыс, [[араб]], түрік тілдерінде кітап басып шығаруға кірісті. Онымен қоса Бораганский 1898 — 1908 ж Санкт-Петербург университетінің Шығыс тілдері факультетінде түрік тілінен дәріс оқыды. Бораганский есімі қазақ мәдениеті тарихымен де тығыз байланысты. [[Абай Құнанбайұлы|Абай]]дың тұңғыш өлеңдер жинағын 1909 ж Бораганский баспасы жарыққа шығарған. Содан төрт жыл бұрын (1905) бұл баспа Ш.[[Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов|Уәлиханов]]тың ел аузынан жазып алған жырларын жариялаған болатын. Кеңес өкіметі орнағаннан кейін, Бораганский 1920 ж Башқортостанға көшіп келіп, барлық баспа құралдарын [[Стерлитамак]] баспаханасына өткізді де, өзі сол баспахананың басқарушысы болды.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 жыл, ISBN 5-89800-123-9, II том&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
http://pushkinlibrary.kz/docs/Boraganskii.pdf
https://ru.krymr.com/a/27687027.html
https://avdet.org/ru/2019/02/22/ilyas-boraganskij-krymskotatarskij-prosvetitel/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190328185012/https://avdet.org/ru/2019/02/22/ilyas-boraganskij-krymskotatarskij-prosvetitel/ |date=2019-03-28 }}
https://kaztag.kz/ru/news/v-biblioteke-imeni-abaya-v-semee-poyavilis-unikalnye-trudy-abaeveda-kayuma-mukhamedkhanova

{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:22 сәуірде туғандар]]
[[Санат:1852 жылы туғандар]]
[[Санат:Бақшасарайда туғандар]]
[[Санат:Ресей империясы баспагерлері]]
[[Санат:Санкт-Петербург мемлекеттік университеті оқытушылары]]
[[Санат:Абай Құнанбайұлы]]
[[Санат:Башқұртстан баспагерлері]]</text>
      <sha1>9f7hctszu2ratx44h6jtytym6adz6ft</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ақтас (Ұлытау облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>43775</id>
    <revision>
      <id>3400798</id>
      <parentid>3326339</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T00:54:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400798</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4537" sha1="gyf9cca3c3688o320h7we38iiafnenu" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Кент
|атауы                 = Ақтас
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          =  Кенттік әкімдік орталығы 
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             =  
|ту ені                  =    
   |lat_deg =48 |lat_min =03|lat_sec = 17
   |lon_deg =66|lon_min = 22|lon_sec =43
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы 
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Ұлытау ауданы 
|кестедегі аудан         = Ұлытау ауданы{{!}}Ұлытау 
|мекен түрі              = ауылдық округ{{!}}Кенттік әкімдігі
|мекені                  = Ақтас кенттік әкімдігі (Ұлытау облысы){{!}}Ақтас 
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         = 1957   
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}140
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Ақтас}}
'''Ақтас''' — [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]]ндағы кент, [[Ақтас кенттік әкімдігі (Ұлытау облысы)|Ақтас кенттік әкімдігі]] орталығы.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы - [[Ұлытау (ауыл)|Ұлытау]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 81 км-дей жерде. Ең жақын темір жол бекеті — [[Жезқазған]] (135 км жерде).

== Тарихы ==
Іргесі [[1957 жыл]]ы қаланған.

== Халқы ==
[[1999 жыл]]ы жергілікті тұрғындар саны 163 адам (83 ер адам және 80 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 161 адамды (87 ер адам және 74 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 140 адамды (76 ер адам және 64 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

Кентте пьезооптикалық шикізат пен желілі кварцты барлайтын және өндіретін ірі кешенді геологиялық барлау партиясы, наубайхана, дәрігерлік пункт, 8 жылдық мектеп, клуб, кітапхана бар.&lt;ref&gt;Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Ұлытау ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Ұлытау ауданы елді мекендері]]
[[Санат:Қазақстан кенттері]]</text>
      <sha1>gyf9cca3c3688o320h7we38iiafnenu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400800</id>
      <parentid>3400798</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T00:58:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400800</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4355" sha1="4lrbo9d5u3q7qgehnsk0al8wnpdvvh9" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Кент
|атауы                 = Ақтас
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          =   
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             =  
|ту ені                  =    
   |lat_deg =48 |lat_min =03|lat_sec = 17
   |lon_deg =66|lon_min = 22|lon_sec =43
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы 
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Ұлытау ауданы 
|кестедегі аудан         = Ұлытау ауданы{{!}}Ұлытау 
|мекен түрі              = ауылдық округ{{!}}Кенттік әкімдігі
|мекені                  = Ақтас кенттік әкімдігі (Ұлытау облысы){{!}}Ақтас 
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         = 1957   
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}140
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Ақтас}}
'''Ақтас''' — [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]]ндағы кент.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы - [[Ұлытау (ауыл)|Ұлытау]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 81 км-дей жерде. Ең жақын темір жол бекеті — [[Жезқазған]] (135 км жерде).

== Тарихы ==
Іргесі [[1957 жыл]]ы қаланған.

== Халқы ==
[[1999 жыл]]ы жергілікті тұрғындар саны 163 адам (83 ер адам және 80 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 161 адамды (87 ер адам және 74 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 140 адамды (76 ер адам және 64 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

Кентте пьезооптикалық шикізат пен желілі кварцты барлайтын және өндіретін ірі кешенді геологиялық барлау партиясы, наубайхана, дәрігерлік пункт, 8 жылдық мектеп, клуб, кітапхана бар.&lt;ref&gt;Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Ұлытау ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Ұлытау ауданы елді мекендері]]
[[Санат:Қазақстан кенттері]]</text>
      <sha1>4lrbo9d5u3q7qgehnsk0al8wnpdvvh9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ақтау (Ұлытау облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>43862</id>
    <revision>
      <id>3400618</id>
      <parentid>3326353</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T15:36:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400618</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5440" sha1="pnwuemrg16fd2mq73l66rpok8oj79q7" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Ақтау
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = Ауылдық округ орталығы
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =47|lat_min = 44|lat_sec =30
   |lon_deg =71|lon_min = 26|lon_sec =36
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Ақтау ауылдық округі (Ұлытау облысы){{!}}Ақтау
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         = 1938   
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}474
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}

{{мағына|Ақтау (айрық)}}
'''Ақтау''' — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]]ндағы ауыл, [[Ақтау ауылдық округі (Ұлытау облысы)|Ақтау ауылдық округі]] орталығы.

== Географиялық орны ==
[[Атасу (өзен)|Атасу]] өзенінің бойында, [[Ақтау (Сарыарқа)|Ақтау]] тауының етегінде, аудан орталығы [[Жаңаарқа]] кентінен оңтүстік-батысқа қарай 103 км-дей жерде орналасқан.

== Халқы == 
Жергілікті тұрғындар саны [[1999 жыл]]ы 1033 адам (528 ер адам және 505 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 638 адамды (323 ер адам және 315 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 474 адамды (234 ер адам және 240 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Тарихы, шаруашылығы ==
Іргесі [[1938 жыл]]ы қаланған. Округ аумағында 20 ғ-дың 40-жылдарында Түгіскен, Атасу, Жаңаталап, Киров, Алғабас ұжымшарлары ұйымдастырылған. Кеңшар негізінде 32 шаруа қожалығы құрылған. [[1964 жыл]]дан «Ақтау» кеңшарының және ауылдық кеңестің орталығы. Шаруашылықтың мамандандырылған негізгі бағыттары — қой шаруашылығы болды. Жерінің жалпы ауданы — 479,78 мың га. 

== Инфрақұрылымы ==
Округ елді мекендерінде (Айшырақ, Райыс, Қарашоқы, Қылыш) 1 орта мектеп, 2 бастауыш мектеп, дәрігерлік амбулатория, клуб, кітапхана, АТС және телехабар тарату мұнарасы т.б. мәдени-тұрмыстык мекемелері бар. Басқа елді мекендермен автомобиль жолдары арқылы байланысады. Ең жақын Қаражал теміржол бекеті 70 км жерде.&lt;ref&gt;Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>pnwuemrg16fd2mq73l66rpok8oj79q7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Арыстан Жантөрин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>46466</id>
    <revision>
      <id>3400774</id>
      <parentid>2765257</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T21:18:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ansar Töre Sultan</username>
        <id>157284</id>
      </contributor>
      <origin>3400774</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4199" sha1="jxp759ah5x8e6iab5br0dxiyp6zzj5c" xml:space="preserve">'''Арыстан Жантөрин ''' (туған жылы белгісіз — [[8 шілде]] [[1855]], [[Елек өзені]]нің бойы, [[Суықсу]] деген жер) — [[Әбілқайыр хан]]ның шөбересі, [[Айшуақ]]тың немересі, [[Жантөре Айшуақұлы|Жантөре]] ханның баласы. 

{{Мемлекеттік қайраткер|thumb|70px|centre||түс=|Қазақша есімі=Арыстан сұлтан|Шынайы есімі=|Суреті=|Сурет ені=|Атауы=|Титулы=[[Кіші жүздің орта бөлігінің]] [[аға сұлтан]]ы|Ту=|Ту2=|Басқара бастады=1841|Басқаруын аяқтады=1855|Ізашары=[[Юсуф сұлтан]]|Ізбасары=[[Мұхамеджан Баймұхамедов|Мұхамеджан сұлтан]]|Титулы_2=|Ту_2=|Ту2_2=|Реті_2=|Басқара бастады_2=|Басқаруын аяқтады_2=|Ізашары_2=|Ізбасары_2=|Титулы_3=|Ту_3=|Ту2_3=|Реті_3=|Басқара бастады_3=|Басқаруын аяқтады_3=|Ізашары_3=|Ізбасары_3=|Титулы_4=|Ту_4=|Ту2_4=|Реті_4=|Басқара бастады_4=|Басқаруын аяқтады_4=|Ізашары_4=|Ізбасары_4=|Туған күні=1811|Туған жері=|Қайтыс болған күні=1855|Қайтыс болған жері=|Жерленді=|Діні=Мұсылман|Әкесі=[[Жантөре хан]]|Анасы=|Жұбайы=|Балалары=|Партиясы=|Білімі=|Қолтаңбасы=|Сайты=|Commons=|Марапаттары=|Династия=[[Төре]]}}

[[Ресей]]дің отаршылдық саясатына көмектескен [[сұлтан]]. 

* [[Кіші жүз]]де хандық билік жойылып (1824), Кіші жүз жері үш территориялық аймаққа (Батыс, Орталық, Шығыс) бөлінгеннен кейін Жантөрин 1841 — 1855  жылы Орталық аймақты биледі.
* 1836 — 1838 жылғы Кіші жүз қазақтары [[ұлт-азаттық көтеріліс]]і жетекшілерінің бірі [[Махамбет Өтемісұлы]] 1841 жылы ақталғаннан кейін Жантөриннің бақылауында болады.
* Жантөрин [[Есет Көтібарұлы]] бастаған Кіші жүз қазақтарының көтерілісін басуға да қатысқан. 1853 жылы көтерілісті басуға жазалаушы отрядты бастап шығады. 1855 жылы маусымда үлкен жазалаушы отрядты басқарған Жантөрин көтерілісшілерге қарсы тағы да аттанады. Есет Көтібарұлы бастаған көтерілісшілермен Жантөриннің жазалаушы отряды [[Елек]] өзенінің бойында, [[Суықсу]] деген жерде кездеседі. Есет Жантөринге елшілер жіберіп, кері қайтуы туралы ұсыныс жасайды. Арадағы келіссөз нәтижесіз болған соң, көтерілісшілер таңсәріде күтпеген жерден Жантөриннің қосынына шабуыл жасап, сұлтанды бірнеше билеушілермен қоса өлтіреді.&lt;ref&gt;Қазақ энциклопедиясы&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002 жыл. ISBN 9965-607-02-8&lt;/ref&gt;

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{Bio-stub}}
{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Туған жылы белгісіздер]]
[[Санат:8 шілдеде қайтыс болғандар]]
[[Санат:1855 жылы қайтыс болғандар]]
[[Санат:Ақтөбе облысында қайтыс болғандар]]
[[Санат:Қазақ сұлтандары]]
[[Санат:Төрелер]]</text>
      <sha1>jxp759ah5x8e6iab5br0dxiyp6zzj5c</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400834</id>
      <parentid>3400774</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T05:31:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nurtenge</username>
        <id>93712</id>
      </contributor>
      <comment>үлгі мақаланың басында тұрады</comment>
      <origin>3400834</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4022" sha1="hdbuzvkpdut3t7xdc27d713bf91735u" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер|thumb|70px|centre||түс=|Қазақша есімі=Арыстан сұлтан|Шынайы есімі=|Суреті=|Сурет ені=|Атауы=|Титулы=[[Кіші жүздің орта бөлігінің]] [[аға сұлтан]]ы|Ту=|Ту2=|Басқара бастады=1841|Басқаруын аяқтады=1855|Ізашары=[[Юсуф сұлтан]]|Ізбасары=[[Мұхамеджан Баймұхамедов|Мұхамеджан сұлтан]]|Титулы_2=|Ту_2=|Ту2_2=|Реті_2=|Басқара бастады_2=|Басқаруын аяқтады_2=|Ізашары_2=|Ізбасары_2=|Титулы_3=|Ту_3=|Ту2_3=|Реті_3=|Басқара бастады_3=|Басқаруын аяқтады_3=|Ізашары_3=|Ізбасары_3=|Титулы_4=|Ту_4=|Ту2_4=|Реті_4=|Басқара бастады_4=|Басқаруын аяқтады_4=|Ізашары_4=|Ізбасары_4=|Туған күні=1811|Туған жері=|Қайтыс болған күні=1855|Қайтыс болған жері=|Жерленді=|Діні=Мұсылман|Әкесі=[[Жантөре хан]]|Анасы=|Жұбайы=|Балалары=|Партиясы=|Білімі=|Қолтаңбасы=|Сайты=|Commons=|Марапаттары=|Династия=[[Төре]]}}
'''Арыстан Жантөрин ''' (туған жылы белгісіз — 8 шілде 1855, [[Елек өзені]]нің бойы, [[Суықсу]] деген жер) — [[Әбілқайыр хан]]ның шөбересі, [[Айшуақ]]тың немересі, [[Жантөре Айшуақұлы|Жантөре]] ханның баласы. 

[[Ресей]]дің отаршылдық саясатына көмектескен [[сұлтан]]. 

* [[Кіші жүз]]де хандық билік жойылып (1824), Кіші жүз жері үш территориялық аймаққа (Батыс, Орталық, Шығыс) бөлінгеннен кейін Жантөрин 1841 — 1855  жылы Орталық аймақты биледі.
* 1836 — 1838 жылғы Кіші жүз қазақтары [[ұлт-азаттық көтеріліс]]і жетекшілерінің бірі [[Махамбет Өтемісұлы]] 1841 жылы ақталғаннан кейін Жантөриннің бақылауында болады.
* Жантөрин [[Есет Көтібарұлы]] бастаған Кіші жүз қазақтарының көтерілісін басуға да қатысқан. 1853 жылы көтерілісті басуға жазалаушы отрядты бастап шығады. 1855 жылы маусымда үлкен жазалаушы отрядты басқарған Жантөрин көтерілісшілерге қарсы тағы да аттанады. Есет Көтібарұлы бастаған көтерілісшілермен Жантөриннің жазалаушы отряды [[Елек]] өзенінің бойында, [[Суықсу]] деген жерде кездеседі. Есет Жантөринге елшілер жіберіп, кері қайтуы туралы ұсыныс жасайды. Арадағы келіссөз нәтижесіз болған соң, көтерілісшілер таңсәріде күтпеген жерден Жантөриннің қосынына шабуыл жасап, сұлтанды бірнеше билеушілермен қоса өлтіреді.&lt;ref&gt;Қазақ энциклопедиясы&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002 жыл. ISBN 9965-607-02-8&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Bio-stub}}
{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Ақтөбе облысында қайтыс болғандар]]
[[Санат:Қазақ сұлтандары]]
[[Санат:Төрелер]]</text>
      <sha1>hdbuzvkpdut3t7xdc27d713bf91735u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Орган</title>
    <ns>0</ns>
    <id>47265</id>
    <revision>
      <id>3400603</id>
      <parentid>3293073</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T14:39:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>TolegenulyAdylkadyr</username>
        <id>139898</id>
      </contributor>
      <origin>3400603</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3980" sha1="4nfzy9lz0t16leni9pwkds9pqlbj9x6" xml:space="preserve">[[Сурет:Spieltischorgelaltottakring.jpg|нобай|upright|Орган]]
[[Сурет:Mosaic of the Female Musicians.jpg|нобай|Әйел (сол жақта) портативті органда ойнап жатыр (гидравлос?). Марьямин ауылындағы (Хама маңында) Византия вилласынан алынған мозаика, б.з. 4 ғасырдың аяғы. Хама археологиялық мұражайы&lt;ref name=&quot;Ring&quot;&gt;{{кітап|авторы=Sharon La Boda.|тақырыбы=International Dictionary of Historic Places: Middle East and Africa|жауапты=Trudy Ring, Robert M. Salkin, Sharon La Boda|баспасы=Taylor &amp; Francis|жыл=1994|беттері=|барлық беті=766|томы=4|isbn=1884964036|isbn2=9781884964039}}&lt;/ref&gt;.]]
'''Орган''' ('''''{{lang-gr|огgаnоn}}''''' — ''құрал, аспап'') — үрмелі клавишті музыкалық аспап.

Органның алғашқы түрлері [[Грекия]], [[Италия]], [[Египет]], [[Византия]] елдерінде пайда болды. 7 ғасырдан бастап [[Еуропа]]да, көбіне [[Шіркеу|шіркеулерде]] хорды сүйемелдеу үшін пайдаланған. Органның дыбыс [[тембр]]і ерекше және түрлі регистрде шығады. Ол күрделі механизмдерден тұрады. Оның металдан жасалған ұзындығы әр түрлі түтіктері болады. Әр түтік белгілі тембрде бір дыбыс шығарады. Әрбір [[регистр]] үрлеп ойнайтын бір музыкалық аспабының дыбысын береді. Сөйтіп, түтіктен шыққан бір дыбыс пен бір уақытта шыққан бірнеше регистрлер бүкіл оркестрдің дыбысын құрайды. '''Органның 1–7 мануал''' (''әрқайсысында 72 клавиштан''), аяқпен басатын педалі болады. Органға арналған ноталар [[скрипка]] мен [[фортепьяно]]ға жазылатын сияқты үш түрлі нота сызықтарына жазылады. Органға арнап [[Йоганн Себастиан Бах|И.С. Бах]], [[Моцарт|В.А. Моцарт]], [[Людвиг ван Бетховен|Л. Бетховен]], [[Йозеф Гайдн|Й. Гайдн]], [[Йоханнес Брамс|И. Брамс]], [[Шостакович Дмитрий Дмитриевич|Д. Шостакович]], т.б. композиторлар шығарма жазған. Орган Алматыда [[Қазақ ұлттық консерваториясы|Құрманғазы атындағы қазақ консерваториясының]] үлкен залында (''1967'') орнатылып, орган класы ашылған
&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев — Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы|Қазақ энциклопедиясы»]] Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VII том&lt;/ref&gt;. [[Қазақ мемлекеттік филармониясы|Алматыдағы Қазақ филармониясы]]нда, Астанадағы [[Қазақ ұлттық музыка академиясы|Қазақ ұлттық музыка академиясында]] (2005) орган орнатылды&lt;ref&gt;Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8&lt;/ref&gt;.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сілтемелер ==
{{commonscat-inline|Pipe organ}}

[[Санат:Музыкалық аспаптар]]</text>
      <sha1>4nfzy9lz0t16leni9pwkds9pqlbj9x6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сарлық</title>
    <ns>0</ns>
    <id>48336</id>
    <revision>
      <id>3400809</id>
      <parentid>3335649</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T01:10:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400809</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4187" sha1="i4szrl6h5v0dx7re6nsq3ri5s30a5ko" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Сарлық  
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          =  Ауылдық округ орталығы
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =48 |lat_min = 45|lat_sec = 29
   |lon_deg =66|lon_min = 37|lon_sec =25 
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы 
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Ұлытау ауданы 
|кестедегі аудан         = Ұлытау ауданы{{!}}Ұлытау 
|мекен түрі              = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Амангелді ауылдық округі (Ұлытау облысы){{!}}Амангелді 
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         = 1957   
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}352
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}

'''Сарлық''' — [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]]ндағы ауыл, [[Амангелді ауылдық округі (Ұлытау облысы)|Амангелді ауылдық округі]] орталығы.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы - [[Ұлытау (ауыл)|Ұлытау]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 29 км-дей жерде.

== Халқы ==
[[1999 жыл]]ы жергілікті тұрғындар саны 774 адам (400 ер адам және 374 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 524 адамды (280 ер адам және 244 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 352 адамды (185 ер адам және 167 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Іргесі [[1957 жыл|1957]] жылы қой өсіретін Амангелді атындағы кеңшардың құрылуына байланысты қаланған. Ауылда [[1996 жыл|1996]] жылдан кеңшар негізінде құрылған шаруа қожалықтары жұмыс істейді.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Ұлытау ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Ұлытау ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>i4szrl6h5v0dx7re6nsq3ri5s30a5ko</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мұхамеджан Баймұхамедов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>48611</id>
    <revision>
      <id>3400768</id>
      <parentid>2387242</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T20:57:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ansar Töre Sultan</username>
        <id>157284</id>
      </contributor>
      <origin>3400768</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5675" sha1="p5gs4qwar7i521y7mckjhd9jnfmkffg" xml:space="preserve">'''Баймұхамедов Мұхамеджан''' (1811 — 19.4.1896) — [[Ресей]] армиясының [[генерал]]-[[майор]]ы (1869), [[Әбілқайыр]] ханның шөбересі, [[генерал]]-[[майор]] [[Айшуақов Баймұхамед]]тің баласы.

{{Мемлекеттік қайраткер|thumb|70px|centre||түс=|Қазақша есімі=Мұхамеджан сұлтан|Шынайы есімі=|Суреті=|Сурет ені=|Атауы=|Титулы=[[Кіші жүздің батыс бөлігінің]] [[аға сұлтан]]ы|Ту=|Ту2=|Басқара бастады=1855|Басқаруын аяқтады=1869|Ізашары=[[Арыстан Жантөрин]]|Ізбасары=Сұлтандық билік жойылды|Титулы_2=|Ту_2=|Ту2_2=|Реті_2=|Басқара бастады_2=|Басқаруын аяқтады_2=|Ізашары_2=|Ізбасары_2=|Титулы_3=|Ту_3=|Ту2_3=|Реті_3=|Басқара бастады_3=|Басқаруын аяқтады_3=|Ізашары_3=|Ізбасары_3=|Титулы_4=|Ту_4=|Ту2_4=|Реті_4=|Басқара бастады_4=|Басқаруын аяқтады_4=|Ізашары_4=|Ізбасары_4=|Туған күні=1811|Туған жері=|Қайтыс болған күні=1896|Қайтыс болған жері=|Жерленді=|Діні=Мұсылман|Әкесі=[[Баймұхамед сұлтан|Баймұхамед Айшуақов]]|Анасы=|Жұбайы=|Балалары=Азаматкерей Салим-герей Чингалия Сейдмұхамед Нуфата|Партиясы=|Білімі=|Қолтаңбасы=|Сайты=|Commons=|Марапаттары=|Династия=[[Төре]]}}

[[Ресей]]дің отарлау саясатын қолдаушы. Әкесінің жолын қуып, жергілікті әкімшілік қызметте болған.&lt;ref&gt;Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х&lt;/ref&gt; [[Исатай Тайманұлы]] бастаған көтерілісті басуға араласып, хорунжий атағын алған (1839).&lt;ref&gt;«Маңғыстау» энциклопедиясына, Компьютерлік-баспа орталығы, 2007&lt;/ref&gt; 1841 жылы 28 ақпанда [[Кіші жүз]]дің батыс бөлігіндегі 8-дуан басшысы болып тағайындалған. [[Қазақ]] даласында [[Ресей]] отаршылдығы тәртібінің орнығуына ат салысып, түтін салығын жинаумен, қолға түскен орыс тұтқындар мен қашқындарды босатумен, орыс көпестерінің, керуендерін күзету ісін ұйымдастырумен, т.б. шаруалармен шұғылданған. Маңғыстаудағы [[Ново-Петровск]] бекінісінің салынуына көмектескені үшін 1846 жылы 14 қарашада старшина атағына ие болған.&lt;ref&gt;«Қазақстан» ұлттық энциклопедиясы (10 томдық), Алматы, 1998 – 2007.&lt;/ref&gt; 1846—1847 жылдары Кіші жүз қазақтары өкілдерінің қатарында [[Санкт-Петербург]]те император [[Николай І]]-нің қабылдауында болды. Сол қалада ұлы князь, болашақ император Александр ІІ-нің ординареці міндетін атқарды. 1853 жылы [[Орынбор]] [[әскери]] губернаторы В.А. Перовскийдің экспедициялық корпусы құрамында Ақмешітті алуға қатысқаны үшін подполковник шенін алды. Перовскийдің ұсынысымен, 1855 жылы 15 қарашада Кіші жүздің орталық бөлігіне аға сұлтан болып тағайындалды. 1855 — 1956 жылдары [[Есет Көтібарұлы]] қозғалысын басуға, орыс әскерлерінің 1865 жылы [[Ташкент]]ті, 1873 жылы [[Хиуа]]ны жаулап алу жорықтарына қатысты. [[Орск]] —[[Ырғыз]]—[[Қазалы]]—[[Перовск]] почта желісін салғызды, далалық мектептер аштырды. Патша үкіметіне сіңірген еңбегі үшін І-дәрежелі Станислав, І-және ІІІ-дәрежелі Анна ордендерімен, 1853—1956 жылы Қырым соғысы құрметіне арналған қола медальмен марапатталды. [[Санкт-Петербург]] пен Мәскеуде бірнеше рет болған. Далалық өлкеден [[Александр ІІІ]] мен [[Николай ІІ]]-нің императорлық таққа отыру рәсімдеріне шақырылған.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы|Қазақ энциклопедиясы»]] Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, II том;&lt;/ref&gt;

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}

{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Тұлғалар]]


{{stub}}</text>
      <sha1>p5gs4qwar7i521y7mckjhd9jnfmkffg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400769</id>
      <parentid>3400768</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T20:59:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ansar Töre Sultan</username>
        <id>157284</id>
      </contributor>
      <origin>3400769</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5675" sha1="q48qsot0ni3qwqk0dtc4283s1b0jjr5" xml:space="preserve">'''Баймұхамедов Мұхамеджан''' (1811 — 19.4.1896) — [[Ресей]] армиясының [[генерал]]-[[майор]]ы (1869), [[Әбілқайыр]] ханның шөбересі, [[генерал]]-[[майор]] [[Айшуақов Баймұхамед]]тің баласы.

{{Мемлекеттік қайраткер|thumb|70px|centre||түс=|Қазақша есімі=Мұхамеджан сұлтан|Шынайы есімі=|Суреті=|Сурет ені=|Атауы=|Титулы=[[Кіші жүздің батыс бөлігінің]] [[аға сұлтан]]ы|Ту=|Ту2=|Басқара бастады=1855|Басқаруын аяқтады=1869|Ізашары=[[Арыстан Жантөрин]]|Ізбасары=Сұлтандық билік жойылды|Титулы_2=|Ту_2=|Ту2_2=|Реті_2=|Басқара бастады_2=|Басқаруын аяқтады_2=|Ізашары_2=|Ізбасары_2=|Титулы_3=|Ту_3=|Ту2_3=|Реті_3=|Басқара бастады_3=|Басқаруын аяқтады_3=|Ізашары_3=|Ізбасары_3=|Титулы_4=|Ту_4=|Ту2_4=|Реті_4=|Басқара бастады_4=|Басқаруын аяқтады_4=|Ізашары_4=|Ізбасары_4=|Туған күні=1811|Туған жері=|Қайтыс болған күні=1896|Қайтыс болған жері=|Жерленді=|Діні=Мұсылман|Әкесі=[[Баймұхамед Айшуақов|Баймұхамед сұлтан]]|Анасы=|Жұбайы=|Балалары=Азаматкерей Салим-герей Чингалия Сейдмұхамед Нуфата|Партиясы=|Білімі=|Қолтаңбасы=|Сайты=|Commons=|Марапаттары=|Династия=[[Төре]]}}

[[Ресей]]дің отарлау саясатын қолдаушы. Әкесінің жолын қуып, жергілікті әкімшілік қызметте болған.&lt;ref&gt;Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х&lt;/ref&gt; [[Исатай Тайманұлы]] бастаған көтерілісті басуға араласып, хорунжий атағын алған (1839).&lt;ref&gt;«Маңғыстау» энциклопедиясына, Компьютерлік-баспа орталығы, 2007&lt;/ref&gt; 1841 жылы 28 ақпанда [[Кіші жүз]]дің батыс бөлігіндегі 8-дуан басшысы болып тағайындалған. [[Қазақ]] даласында [[Ресей]] отаршылдығы тәртібінің орнығуына ат салысып, түтін салығын жинаумен, қолға түскен орыс тұтқындар мен қашқындарды босатумен, орыс көпестерінің, керуендерін күзету ісін ұйымдастырумен, т.б. шаруалармен шұғылданған. Маңғыстаудағы [[Ново-Петровск]] бекінісінің салынуына көмектескені үшін 1846 жылы 14 қарашада старшина атағына ие болған.&lt;ref&gt;«Қазақстан» ұлттық энциклопедиясы (10 томдық), Алматы, 1998 – 2007.&lt;/ref&gt; 1846—1847 жылдары Кіші жүз қазақтары өкілдерінің қатарында [[Санкт-Петербург]]те император [[Николай І]]-нің қабылдауында болды. Сол қалада ұлы князь, болашақ император Александр ІІ-нің ординареці міндетін атқарды. 1853 жылы [[Орынбор]] [[әскери]] губернаторы В.А. Перовскийдің экспедициялық корпусы құрамында Ақмешітті алуға қатысқаны үшін подполковник шенін алды. Перовскийдің ұсынысымен, 1855 жылы 15 қарашада Кіші жүздің орталық бөлігіне аға сұлтан болып тағайындалды. 1855 — 1956 жылдары [[Есет Көтібарұлы]] қозғалысын басуға, орыс әскерлерінің 1865 жылы [[Ташкент]]ті, 1873 жылы [[Хиуа]]ны жаулап алу жорықтарына қатысты. [[Орск]] —[[Ырғыз]]—[[Қазалы]]—[[Перовск]] почта желісін салғызды, далалық мектептер аштырды. Патша үкіметіне сіңірген еңбегі үшін І-дәрежелі Станислав, І-және ІІІ-дәрежелі Анна ордендерімен, 1853—1956 жылы Қырым соғысы құрметіне арналған қола медальмен марапатталды. [[Санкт-Петербург]] пен Мәскеуде бірнеше рет болған. Далалық өлкеден [[Александр ІІІ]] мен [[Николай ІІ]]-нің императорлық таққа отыру рәсімдеріне шақырылған.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы|Қазақ энциклопедиясы»]] Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, II том;&lt;/ref&gt;

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}

{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Тұлғалар]]


{{stub}}</text>
      <sha1>q48qsot0ni3qwqk0dtc4283s1b0jjr5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400777</id>
      <parentid>3400769</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T21:29:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ansar Töre Sultan</username>
        <id>157284</id>
      </contributor>
      <origin>3400777</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5673" sha1="ng5xuzhkr2mgehdnxssw2wsuaez40re" xml:space="preserve">'''Баймұхамедов Мұхамеджан''' (1811 — 19.4.1896) — [[Ресей]] армиясының [[генерал]]-[[майор]]ы (1869), [[Әбілқайыр]] ханның шөбересі, [[генерал]]-[[майор]] [[Айшуақов Баймұхамед]]тің баласы.

{{Мемлекеттік қайраткер|thumb|70px|centre||түс=|Қазақша есімі=Мұхамеджан сұлтан|Шынайы есімі=|Суреті=|Сурет ені=|Атауы=|Титулы=[[Кіші жүздің орта бөлігінің]] [[аға сұлтан]]ы|Ту=|Ту2=|Басқара бастады=1855|Басқаруын аяқтады=1869|Ізашары=[[Арыстан Жантөрин]]|Ізбасары=Сұлтандық билік жойылды|Титулы_2=|Ту_2=|Ту2_2=|Реті_2=|Басқара бастады_2=|Басқаруын аяқтады_2=|Ізашары_2=|Ізбасары_2=|Титулы_3=|Ту_3=|Ту2_3=|Реті_3=|Басқара бастады_3=|Басқаруын аяқтады_3=|Ізашары_3=|Ізбасары_3=|Титулы_4=|Ту_4=|Ту2_4=|Реті_4=|Басқара бастады_4=|Басқаруын аяқтады_4=|Ізашары_4=|Ізбасары_4=|Туған күні=1811|Туған жері=|Қайтыс болған күні=1896|Қайтыс болған жері=|Жерленді=|Діні=Мұсылман|Әкесі=[[Баймұхамед Айшуақов|Баймұхамед сұлтан]]|Анасы=|Жұбайы=|Балалары=Азаматкерей Салим-герей Чингалия Сейдмұхамед Нуфата|Партиясы=|Білімі=|Қолтаңбасы=|Сайты=|Commons=|Марапаттары=|Династия=[[Төре]]}}

[[Ресей]]дің отарлау саясатын қолдаушы. Әкесінің жолын қуып, жергілікті әкімшілік қызметте болған.&lt;ref&gt;Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х&lt;/ref&gt; [[Исатай Тайманұлы]] бастаған көтерілісті басуға араласып, хорунжий атағын алған (1839).&lt;ref&gt;«Маңғыстау» энциклопедиясына, Компьютерлік-баспа орталығы, 2007&lt;/ref&gt; 1841 жылы 28 ақпанда [[Кіші жүз]]дің батыс бөлігіндегі 8-дуан басшысы болып тағайындалған. [[Қазақ]] даласында [[Ресей]] отаршылдығы тәртібінің орнығуына ат салысып, түтін салығын жинаумен, қолға түскен орыс тұтқындар мен қашқындарды босатумен, орыс көпестерінің, керуендерін күзету ісін ұйымдастырумен, т.б. шаруалармен шұғылданған. Маңғыстаудағы [[Ново-Петровск]] бекінісінің салынуына көмектескені үшін 1846 жылы 14 қарашада старшина атағына ие болған.&lt;ref&gt;«Қазақстан» ұлттық энциклопедиясы (10 томдық), Алматы, 1998 – 2007.&lt;/ref&gt; 1846—1847 жылдары Кіші жүз қазақтары өкілдерінің қатарында [[Санкт-Петербург]]те император [[Николай І]]-нің қабылдауында болды. Сол қалада ұлы князь, болашақ император Александр ІІ-нің ординареці міндетін атқарды. 1853 жылы [[Орынбор]] [[әскери]] губернаторы В.А. Перовскийдің экспедициялық корпусы құрамында Ақмешітті алуға қатысқаны үшін подполковник шенін алды. Перовскийдің ұсынысымен, 1855 жылы 15 қарашада Кіші жүздің орталық бөлігіне аға сұлтан болып тағайындалды. 1855 — 1956 жылдары [[Есет Көтібарұлы]] қозғалысын басуға, орыс әскерлерінің 1865 жылы [[Ташкент]]ті, 1873 жылы [[Хиуа]]ны жаулап алу жорықтарына қатысты. [[Орск]] —[[Ырғыз]]—[[Қазалы]]—[[Перовск]] почта желісін салғызды, далалық мектептер аштырды. Патша үкіметіне сіңірген еңбегі үшін І-дәрежелі Станислав, І-және ІІІ-дәрежелі Анна ордендерімен, 1853—1956 жылы Қырым соғысы құрметіне арналған қола медальмен марапатталды. [[Санкт-Петербург]] пен Мәскеуде бірнеше рет болған. Далалық өлкеден [[Александр ІІІ]] мен [[Николай ІІ]]-нің императорлық таққа отыру рәсімдеріне шақырылған.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы|Қазақ энциклопедиясы»]] Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, II том;&lt;/ref&gt;

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}

{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Тұлғалар]]


{{stub}}</text>
      <sha1>ng5xuzhkr2mgehdnxssw2wsuaez40re</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400778</id>
      <parentid>3400777</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T21:37:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ansar Töre Sultan</username>
        <id>157284</id>
      </contributor>
      <origin>3400778</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5833" sha1="alkyexbqqunnvchkafx2gnr49v99mfx" xml:space="preserve">'''Баймұхамедов Мұхамеджан''' (1811 — 19.4.1896) — [[Ресей]] армиясының [[генерал]]-[[майор]]ы (1869), [[Әбілқайыр]] ханның шөбересі, [[генерал]]-[[майор]] [[Айшуақов Баймұхамед]]тің баласы.

{{Мемлекеттік қайраткер|thumb|70px|centre||түс=|Қазақша есімі=Мұхамеджан сұлтан|Шынайы есімі=|Суреті=Sultan Baimuhammed.jpg|Сурет ені=|Атауы=Портрет [[Александровский, Степан Фёдорович|Степан Александровск]]идікі, 1889|Титулы=[[Кіші жүздің орта бөлігінің]] [[аға сұлтан]]ы|Ту=|Ту2=|Басқара бастады=1855|Басқаруын аяқтады=1869|Ізашары=[[Арыстан Жантөрин]]|Ізбасары=Сұлтандық билік жойылды|Титулы_2=|Ту_2=|Ту2_2=|Реті_2=|Басқара бастады_2=|Басқаруын аяқтады_2=|Ізашары_2=|Ізбасары_2=|Титулы_3=|Ту_3=|Ту2_3=|Реті_3=|Басқара бастады_3=|Басқаруын аяқтады_3=|Ізашары_3=|Ізбасары_3=|Титулы_4=|Ту_4=|Ту2_4=|Реті_4=|Басқара бастады_4=|Басқаруын аяқтады_4=|Ізашары_4=|Ізбасары_4=|Туған күні=1811|Туған жері=|Қайтыс болған күні=1896|Қайтыс болған жері=|Жерленді=|Діні=Мұсылман|Әкесі=[[Баймұхамед Айшуақов|Баймұхамед сұлтан]]|Анасы=|Жұбайы=|Балалары=Азаматкерей Салим-герей Чингалия Сейдмұхамед Нуфата|Партиясы=|Білімі=|Қолтаңбасы=|Сайты=|Commons=|Марапаттары=|Династия=[[Төре]]}}

[[Ресей]]дің отарлау саясатын қолдаушы. Әкесінің жолын қуып, жергілікті әкімшілік қызметте болған.&lt;ref&gt;Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х&lt;/ref&gt; [[Исатай Тайманұлы]] бастаған көтерілісті басуға араласып, хорунжий атағын алған (1839).&lt;ref&gt;«Маңғыстау» энциклопедиясына, Компьютерлік-баспа орталығы, 2007&lt;/ref&gt; 1841 жылы 28 ақпанда [[Кіші жүз]]дің батыс бөлігіндегі 8-дуан басшысы болып тағайындалған. [[Қазақ]] даласында [[Ресей]] отаршылдығы тәртібінің орнығуына ат салысып, түтін салығын жинаумен, қолға түскен орыс тұтқындар мен қашқындарды босатумен, орыс көпестерінің, керуендерін күзету ісін ұйымдастырумен, т.б. шаруалармен шұғылданған. Маңғыстаудағы [[Ново-Петровск]] бекінісінің салынуына көмектескені үшін 1846 жылы 14 қарашада старшина атағына ие болған.&lt;ref&gt;«Қазақстан» ұлттық энциклопедиясы (10 томдық), Алматы, 1998 – 2007.&lt;/ref&gt; 1846—1847 жылдары Кіші жүз қазақтары өкілдерінің қатарында [[Санкт-Петербург]]те император [[Николай І]]-нің қабылдауында болды. Сол қалада ұлы князь, болашақ император Александр ІІ-нің ординареці міндетін атқарды. 1853 жылы [[Орынбор]] [[әскери]] губернаторы В.А. Перовскийдің экспедициялық корпусы құрамында Ақмешітті алуға қатысқаны үшін подполковник шенін алды. Перовскийдің ұсынысымен, 1855 жылы 15 қарашада Кіші жүздің орталық бөлігіне аға сұлтан болып тағайындалды. 1855 — 1956 жылдары [[Есет Көтібарұлы]] қозғалысын басуға, орыс әскерлерінің 1865 жылы [[Ташкент]]ті, 1873 жылы [[Хиуа]]ны жаулап алу жорықтарына қатысты. [[Орск]] —[[Ырғыз]]—[[Қазалы]]—[[Перовск]] почта желісін салғызды, далалық мектептер аштырды. Патша үкіметіне сіңірген еңбегі үшін І-дәрежелі Станислав, І-және ІІІ-дәрежелі Анна ордендерімен, 1853—1956 жылы Қырым соғысы құрметіне арналған қола медальмен марапатталды. [[Санкт-Петербург]] пен Мәскеуде бірнеше рет болған. Далалық өлкеден [[Александр ІІІ]] мен [[Николай ІІ]]-нің императорлық таққа отыру рәсімдеріне шақырылған.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы|Қазақ энциклопедиясы»]] Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, II том;&lt;/ref&gt;

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}

{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Тұлғалар]]


{{stub}}</text>
      <sha1>alkyexbqqunnvchkafx2gnr49v99mfx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400833</id>
      <parentid>3400778</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T05:28:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nurtenge</username>
        <id>93712</id>
      </contributor>
      <comment>үлгі мақаланың басында тұрады</comment>
      <origin>3400833</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5741" sha1="fd5ahjl7a8d1krdoir0dnqfqy2mqorz" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер|thumb|70px|centre||түс=|Қазақша есімі=Мұхамеджан сұлтан|Шынайы есімі=|Суреті=Sultan Baimuhammed.jpg|Сурет ені=|Атауы=Портрет [[Александровский, Степан Фёдорович|Степан Александровск]]идікі, 1889|Титулы=[[Кіші жүздің орта бөлігінің]] [[аға сұлтан]]ы|Ту=|Ту2=|Басқара бастады=1855|Басқаруын аяқтады=1869|Ізашары=[[Арыстан Жантөрин]]|Ізбасары=Сұлтандық билік жойылды|Титулы_2=|Ту_2=|Ту2_2=|Реті_2=|Басқара бастады_2=|Басқаруын аяқтады_2=|Ізашары_2=|Ізбасары_2=|Титулы_3=|Ту_3=|Ту2_3=|Реті_3=|Басқара бастады_3=|Басқаруын аяқтады_3=|Ізашары_3=|Ізбасары_3=|Титулы_4=|Ту_4=|Ту2_4=|Реті_4=|Басқара бастады_4=|Басқаруын аяқтады_4=|Ізашары_4=|Ізбасары_4=|Туған күні=1811|Туған жері=|Қайтыс болған күні=1896|Қайтыс болған жері=|Жерленді=|Діні=Мұсылман|Әкесі=[[Баймұхамед Айшуақов|Баймұхамед сұлтан]]|Анасы=|Жұбайы=|Балалары=Азаматкерей Салим-герей Чингалия Сейдмұхамед Нуфата|Партиясы=|Білімі=|Қолтаңбасы=|Сайты=|Commons=|Марапаттары=|Династия=[[Төре]]}}
'''Баймұхамедов Мұхамеджан''' (1811 — 19.4.1896) — [[Ресей]] армиясының [[генерал]]-[[майор]]ы (1869), [[Әбілқайыр]] ханның шөбересі, [[генерал]]-[[майор]] [[Айшуақов Баймұхамед]]тің баласы.

[[Ресей]]дің отарлау саясатын қолдаушы. Әкесінің жолын қуып, жергілікті әкімшілік қызметте болған.&lt;ref&gt;Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х&lt;/ref&gt; [[Исатай Тайманұлы]] бастаған көтерілісті басуға араласып, хорунжий атағын алған (1839).&lt;ref&gt;«Маңғыстау» энциклопедиясына, Компьютерлік-баспа орталығы, 2007&lt;/ref&gt; 1841 жылы 28 ақпанда [[Кіші жүз]]дің батыс бөлігіндегі 8-дуан басшысы болып тағайындалған. [[Қазақ]] даласында [[Ресей]] отаршылдығы тәртібінің орнығуына ат салысып, түтін салығын жинаумен, қолға түскен орыс тұтқындар мен қашқындарды босатумен, орыс көпестерінің, керуендерін күзету ісін ұйымдастырумен, т.б. шаруалармен шұғылданған. Маңғыстаудағы [[Ново-Петровск]] бекінісінің салынуына көмектескені үшін 1846 жылы 14 қарашада старшина атағына ие болған.&lt;ref&gt;«Қазақстан» ұлттық энциклопедиясы (10 томдық), Алматы, 1998 – 2007.&lt;/ref&gt; 1846—1847 жылдары Кіші жүз қазақтары өкілдерінің қатарында [[Санкт-Петербург]]те император [[Николай І]]-нің қабылдауында болды. Сол қалада ұлы князь, болашақ император Александр ІІ-нің ординареці міндетін атқарды. 1853 жылы [[Орынбор]] [[әскери]] губернаторы В.А. Перовскийдің экспедициялық корпусы құрамында Ақмешітті алуға қатысқаны үшін подполковник шенін алды. Перовскийдің ұсынысымен, 1855 жылы 15 қарашада Кіші жүздің орталық бөлігіне аға сұлтан болып тағайындалды. 1855 — 1956 жылдары [[Есет Көтібарұлы]] қозғалысын басуға, орыс әскерлерінің 1865 жылы [[Ташкент]]ті, 1873 жылы [[Хиуа]]ны жаулап алу жорықтарына қатысты. [[Орск]] —[[Ырғыз]]—[[Қазалы]]—[[Перовск]] почта желісін салғызды, далалық мектептер аштырды. Патша үкіметіне сіңірген еңбегі үшін І-дәрежелі Станислав, І-және ІІІ-дәрежелі Анна ордендерімен, 1853—1956 жылы Қырым соғысы құрметіне арналған қола медальмен марапатталды. [[Санкт-Петербург]] пен Мәскеуде бірнеше рет болған. Далалық өлкеден [[Александр ІІІ]] мен [[Николай ІІ]]-нің императорлық таққа отыру рәсімдеріне шақырылған.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, II том;&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{wikify}}
{{bio-stub}}</text>
      <sha1>fd5ahjl7a8d1krdoir0dnqfqy2mqorz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Палау (тағам)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>49301</id>
    <revision>
      <id>3400865</id>
      <parentid>3388333</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T06:49:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <origin>3400865</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2360" sha1="n1j4k8f2f4g8m5oa81rmgfy8euzqt5b" xml:space="preserve">[[File:Pilaf with chicken.jpg|thumb|Палау]]
{{мағына|Палау}}

'''Палау''' — тағам. 

Палауды майға [[пияз]]ды қыздырып, [[мал]] етін (көбіне қой етін), [[сәбіз]] қосып, [[күріш]] салып бұқтырып әзірлейді. Оған кейде [[өрік]] немесе [[мейіз]] де қосылады. Ет қосылмай, мейіз салып пісірген түрін тәтті палау деп те атайды. Палау ''түркі'' халықтарының (әсіресе өзбектердің) арасында кеңінен тараған.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;“[[Қазақ энциклопедиясы|Қазақ Энциклопедиясы]]”, V-том&lt;/ref&gt;

==«Шалқан» палауы==
«Шалқан» палауы — жуылған күрішті тұздалған суық суға салып (1 л суға 100 г тұз) 2 сағат ұстайды. Етті 25-30 г кубиктерге бөледі, майға қызарғанша қуырады, одан соң тұздайды, кесілген бас жуа қосып тағы да 5 мин қуырады. Оған ұзындап кесілген тұрма салады, күріш себеді, 1:1,5 есебінде ыстық су немесе сорпа құяды да, нығыздалып жабылған ыдыста баяу отта пісіреді. Үстелге әкелер кезде, маринадталған қиярлармен, балдыркөктермен безендіреді.&lt;ref&gt;Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: К54 Қоғамдық тамақтандыру.— Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007. — 232 бет.ISBN 9965-36-414-1&lt;/ref&gt;

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

[[Санат:Шығыс асханасы]]
[[Санат:Күріш тағамдары]]
[[Санат:Қой еті тағамдары]]
[[Санат:Өзбек асханасы]]
[[Санат:Қырғыз асханасы]]
[[Санат:Ұйғыр асханасы]]
[[Санат:Татар асханасы]]
[[Санат:Түрік асханасы]]
[[Санат:Әзірбайжан асханасы]]
[[Санат:Қазақ асханасы]]</text>
      <sha1>n1j4k8f2f4g8m5oa81rmgfy8euzqt5b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Панама каналы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>50337</id>
    <revision>
      <id>3400930</id>
      <parentid>2945626</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T11:39:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <origin>3400930</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7372" sha1="68y9k4z8c9x8630twc8bjtj0qoqw50k" xml:space="preserve">[[Сурет:Panama Canal Gatun Locks.jpg|thumb|Панама каналы]]
{{мағына|Панама (айрық)}}
 
'''Панама каналы''' — [[Солтүстік Америка|Солтүстік]] және [[Оңтүстік Америка]]ны бөліп тұратын, халықаралық маңызы зор жасанды су жолы. Құрылысы [[Орталық Америка]]дағы [[Панама мойнағы]]ның ойпаңдау жерінде 1904 ж. басталып, 1914 ж. аяқталды, 1920 ж. пайдалануға берілді. 

* Жалпы ұзындығы '''81,6 км''', 
* ені '''150 – 300 м''' 
* тереңдігі '''12,8 – 25,9 м.'''
 
Панама каналы арқылы жылына 100 млн. т жүк тасымалданып, 14 мың жүк кемесі өтеді. Канал [[Кариб теңізі]]нің ([[Кристобаль]], [[Колон]]) мен [[Тынық мұхит]]ының ([[Панама]], [[Бальбоа]]) порттарын жалғастырады.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
[[Сурет:Ship passing through Panama Canal 01.jpg|thumb|Үлкен кеме, Панама каналы]]

Дүние жүзіндегі ең ірі инженерлік құрылыстардың бірі Панама каналы 1914 жылы ашылды. Панама каналы мойнақтың неғұрлым төменгі әрі жіңішке бөлігіне салынды. Каналдың ұзындығы — 81 км, ал ең таяз жері — 12 км. Ол Панама арқылы салынып, [[Атлант мұхиты]]н [[Тынық мұхит|Тынық мұхитымен]] жалғастырады. Канал ашылғанға дейін бір мұхиттан екіншісіне баратын жол, [[Оңтүстік Америка]]ның оңтүстігін айнала 12 мың км-ге созылды. Жыл сайын канал арқылы 14 мыңнан астам кеме өтеді, каналды пайдаланғаны үшін төленетін ақы Панама табыстарының негізгі көзін құрайды. Кемелер екі бағытпен де жүзе алады. Бағыт суды 26 м-ге көтеріп, түсіре алатын алып [[шлюз]]дердің үш жүйесі арқылы өтеді. 

Каналды 1903 жылы Панамаға [[Колумбия]]дан тәуелсіздігін жеңіп алуға көмектескен АҚШ салды. Жаңа мыңжылдықтың қарсаңында, 1999 жылдың 31 [[желтоқсан]]да, Панамада каналды біріккен &quot;Америка — Панама&quot; компаниясынан Панаманың толық құзырына берудің ресми салтанаты болды. Ол кезде бұл күнді бүкіл дүние жүзі күткен еді, оның үстіне Панама каналының ХХІ ғасырда жұмыс істеуіне кауіптену, оны &quot;каралы күштердің&quot; басқаруы, каналдың теңіздің аржағынан келген жаңа қожайындардың бақылауына түсуі жөнінде пікірлер айтылды. Алайда америкалықтар ол жерден кеткеннен кейін Панама каналын күшпен жаулап алуды ешкім де ойластырған жоқ. Ол табысты жұмыс істеп тұр, ол үшін бүгінгі қауіп нөмірі екінші Панама каналының пайда болуы&quot; болып отыр. Каналға толық бақылау жүргізу Панамаға халықаралық кемемен жүзудің, сауда мен қаржының орталығына айналуына мүмкіндік берді.

== Панама экономикасы ==

Панама экономикасы елдің бүкіл жұмысшы күшінің жартысы тартылған халықаралық жүк тасымалдау кемелеріне қызмет көрсетуге негізделген. Каналдың айналасында еркін сауда аймағы құрылған, салықтардың болмауы Панама банкілеріне бүкіл дүние жүзінен [[банкир]]лерді тартуда.

1980 жылдардың бас кезінде банк қызметі жөнінде қабылданған бір топ заңдардың арқасында, Панама көлемі жағынан дүниежүзілік алтыншы [[қаржы]] орталығына айналды Шетелдік компанияларға тиісті сауда кемелерінің флоты Панама туы астында тіркелген. Жылы климат пен құнарлы жердің арқасында Панама шаруалары елдің негізгі мұқтаждықтарын қамтамасыз ететін жеткілікті азық-түлік дақылдарын өсіреді. Басты дақылдар [[күріш]], бидай мен [[бұршақ]] тұқымдастары болып табылады, экспорт үшін [[банан]], [[кофе]] мен [[қант]] өсіріледі.

Алайда көптеген негізігі азық-түлік өнімдерін сырттан тасуға тура келеді.

Панама экономикасында [[балық аулау]] маңызды рөл атқарады. [[Су шаяндары]] кіріс түсіру жағынан Панама [[экспорт]]ының екінші өнімін құрайды. Тынық мұхиттағы [[Бальбао]]дан [[Мексика]] шығанағындағы [[Колон]] еркін сауда аймағына дейінгі аралықты, мұхит кемесі орташа жеті-сегіз сағат ішінде жүзіп өтеді. [[Рейд]]те тұру мен жол құжаттарын рәсімдеу үшін мұхит кемелеріне бір сөткедей уақыт қажет (бұл жолды машинамен бір сағаттан шамалы көп уақыт ішінде жүріп өтуге болады).&lt;ref&gt;Қазіргі дүние географиясы: Хрестоматия. Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 11-сыныбына арналған оқу құралы. / Қ. Ахметов, Т. Увалиев, Г. Түсіпбекова. - Алматы: &quot;Мектеп&quot; баспасы, 2007. ISBN 9965-36-216-5 &lt;/ref&gt;
[[Сурет:Panama canal panoramic view from the top of Ancon hill.jpg|thumb|center|1100px|Панама каналы]]

== Дереккөздер ==
&lt;references/&gt;

[[Санат:Панама]]
[[Санат:Каналдар]]
[[Санат:Мега жобалар]]</text>
      <sha1>68y9k4z8c9x8630twc8bjtj0qoqw50k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Байқоңыр (ауыл)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>52216</id>
    <revision>
      <id>3400804</id>
      <parentid>3326646</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T01:03:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400804</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4861" sha1="0hsqn4s995z82q0lz0lp79tqtng7gaw" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Байқоңыр
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = Ауылдық округ орталығы  
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  =  
   |lat_deg =47 |lat_min =49|lat_sec = 45
   |lon_deg =66|lon_min = 02|lon_sec =47
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы 
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Ұлытау ауданы 
|кестедегі аудан         = Ұлытау ауданы{{!}}Ұлытау 
|мекен түрі              = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Жангелдин ауылдық округі (Ұлытау облысы){{!}}Жангелдин
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}389
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Байқоңыр}}
'''Байқоңыр''' — [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]]ндағы ауыл, [[Жангелдин ауылдық округі (Ұлытау облысы)|Жангелдин ауылдық округі]] орталығы.

== Географиялық орны ==
[[Байқоңыр (өзен)|Байқоңыр]] өзенінің сол жағалауында, [[Қарсақпай]] кентінің батысында, аудан орталығы – [[Ұлытау (ауыл)|Ұлытау]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 120 км-дей жерде орналасқан.

== Халқы ==
[[1999 жыл]]ы жергілікті тұрғындар саны 625 адам (299 ер адам және 326 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 427 адамды (199 ер адам және 228 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 389 адамды (198 ер адам және 191 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
[[1928 жыл|1928]]-[[1951 жыл|1951]] жылдары Байқоңырда тас көмір өндірілген. [[1957 жыл]]дан бастап қой өсіретін “Байқоңыр” кеңшарының орталығы болды. [[1994 жыл]]дан бері “Байқоңыр” акционерлік ұжымдық шаруашылығы жұмыс істейді. Ауылда ауыл шаруашылық машиналарын жөндейтін шеберхана, орта мектеп, аурухана бар.&lt;ref&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, II том;&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Ұлытау ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Ұлытау ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>0hsqn4s995z82q0lz0lp79tqtng7gaw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Суэц каналы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>59701</id>
    <revision>
      <id>3400932</id>
      <parentid>2940491</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T11:48:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <origin>3400932</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2230" sha1="g47f4gthdxl7dxzqx6bmvhf95ghbq3k" xml:space="preserve">[[Сурет:Dynamap suez.png|thumb|Суэц каналы]]
[[Сурет:Iss016e019375.jpg|thumb|left]]
[[Сурет:Суэц каналы.tif|thumb|right|200px|]]

'''Суэц каналы''' ([[Араб тілі|араб]]. '''قَنَاةُ ٱلسُّوَيْسِ'''‎; ''Қанату әс-Сувайс'') — ''[[Жерорта теңізі]] мен [[Қызыл теңіз|Қызыл теңізді]] жалғастыратын халықаралық маңызы бар жасанды [[Жол|су жолы]]''. Ұзындығы 161 км, ені 120 м-ден (Суэц – [[Исмаилия]] порттары аралығында) 318 м-ге (Исмаилия – [[Порт-Саид]] аралығында) дейін, тереңдігі фарватерінде 18 м-ге жетеді. 1859 – 1869 жылдары салынып (1967 – 1976 жылдары Египет-Израиль қақтығысына байланысты жабылды), 1980 – 1982 жылдары қайта жөндеу жұмыстары жүргізілді. Төменгі [[Мысыр|Египеттің]] су жолдары жүйелерімен (Исмаилия каналы – [[Каир]] – [[Ніл]]; 145 км) байланысқан; ауыл шаруашылдығы жерлерін суландыру желісі (Аббасия, 38 км) тартылған. Канал арқылы жылына 80 млн. т жүк (негізінен мұнай мен мұнай өнімдері, қара және түсті металл кентастары) тасымалданады. Суэц каналы [[Азия]] мен [[Африка]] арасындағы географиялық шартты шекара болып саналады. (Африка мен Азияның [[Синай түбегі|Синей түбегін]] бөліп жатыр).&lt;ref&gt;&quot;Қазақ Энциклопедиясы&quot;&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
&lt;references/&gt; 

== Тағы қараңыз ==
* [[Панама каналы]]

[[Санат:Қызыл теңіз]]
[[Санат:Суэц каналы]]
[[Санат:Каналдар]]
[[Санат:Мега жобалар]]
[[Санат:Жерорта теңізі]]

{{geo-stub}}</text>
      <sha1>g47f4gthdxl7dxzqx6bmvhf95ghbq3k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Көмекші бағдарлама</title>
    <ns>0</ns>
    <id>64298</id>
    <revision>
      <id>3400706</id>
      <parentid>3372278</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:46:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>GeniusBM</username>
        <id>158455</id>
      </contributor>
      <comment>/* growthexperiments-addlink-summary-summary:3|0|0 */</comment>
      <origin>3400706</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="60668" sha1="6nuetzmgi7mh9fbjzsxpo2aethk7f29" xml:space="preserve">'''Көмекші (бағыныңқы) бағдарлама''' (''Вспомогательная программа (подпрограмма); subroutine'') — басқа бағдарламаның құрамына кіретін, оның бір блогы ретінде қарастырылатын, [[бағдарламалау]] тілінің ережелеріңе сөйкес жазылған қосалқы бағдарлама.&lt;ref&gt;Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Информатика және компьютерлік техника / Жалпы редакциясын басқарған түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдарламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты А.Қ.Құсайынов.
 – Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖАҚ, 2002 жыл. – 456 бет. ISBN 5-7667-8284-5&lt;/ref&gt;

==Кіші (ішкі) бағдарлама (функция)==
Компьютерлік бағдарламаларда(computer programming) ішкі бағдарлама - бұл белгілі бір міндетті орындайтын, біртұтас бағдарламалық нұсқаулықтардың жүйелілігі. Бұл блокты қандай да бір нақты міндет орындалатын бағдарламаларда қолдануға болады.

Кіші бағдарламалар бағдарламалардың ішінде немесе [[программалар кітапханасы]] бөлек көптеген бағдарламалармен айқындалуы мүмкін. Әр түрлі бағдарламалау тілдерінде бағдарлама процедура(procedure), [[функция]](function), [[әдіс]] (method) немесе кіші бағдарлама (subprogram) деп аталуы мүмкін. Кейде &quot;шақырылатын бірлік&quot;(callable unit) жалпы термині қолданылады. 

Кіші бағдарлама атауы екі мағына ұсынады:ішкі бағдарламаның ірі бағдарламада бір қадам ретінде пайдаланылатын компьютерлік бағдарлама сияқты немесе басқа кіші бағдарламада  шамамен бірдей қызмет атқарады. Кіші бағдарлама жиі осындай тәртіппен кодталады:бірнеше рет және бағдарламаны бір орындау кезінде бірнеше орындардан, соның ішінде басқа да кіші бағдарламалардан, бағдарлама міндетті жүзеге асырылғаннан кейін келесі нұсқауға фунция шақырылғаннан соң(function call) кері қарай оралуы (return).

Кіші бағдарлама идеясы алғашында Джон Маучли [[ENIAC]] үстінде жұмыс істеу кезінде ойлап тапты және &quot;EDVAC типті машиналарға арналған есептерді дайындау&quot; тақырыбы бойынша 1947 жылдың қаңтарында Гарвард симпозиумында осы туралы жазған.Морис Уилкс, Дэвид Уиллер және Стэнли Джилл әдетте тұжырымдаманың ресми өнертабыскерлері болып есептеледі. Aшық кіші  немесе немесе  [[микробағдарламалау]] бағдарламаға қарағанда олар тұжырымды  жабық кіші бағдарлама атауын берген.

Бағдарлама- бағдарламалаудың қуатты құралы, және көптеген [[бағдарламалау тілі]] синтаксисi оларды жазу мен пайдалануды қамтиды. Кіші бағдарламаларды ақылға қонымды пайдалану (мысалы, құрылымдалған бағдарламалау(structured programming) тәсілі арқылы) үлкен бағдарламаны әзірлеуге және қызмет көрсетуге жұмсалатын шығындарды жиі төмендетеді, сонымен қатар оның сапасы мен сенімділігін арттырады. Кітапханаларда жиі жиналған кіші бағдарламалар бағдарламалық қамтамасыз етуді бірлесіп пайдалану және сату үшін маңызды тетік болып табылады. [[Объектіге-бағытталған бағдарламалау]](object-oriented programming) пәні [[обьект (бағдарламалау)]] мен әдістерге негізделген (бұл объектілер(objects) немесе объектілер [[класс]]тарына(object classes) бекітілген кіші бағдарламалар болып табылады).

Ағын коды(threaded code) атауын алған [[компилятор]](compiling) әдісінде орындалатын бағдарлама негізінен бағдарлама шақыруларының тізбегі болып табылады.

==Негізгі тұжырымдамалар ==
Бағдарлама мазмұны оның денесі болып табылады, ол бағдарлама шақырғанда немесе шақырғанда орындалатын бағдарламалық кодтың фрагменті болып табылады.
Бағдарлама шақырушы бағдарламалардан (оның параметрлерін(parameters) немесе формальды параметрлерін(formal parameters) ауыстыру үшін) бір немесе бірнеше аргументтер(arguments) мәнін алуды күтуге болатындай жазылуы мүмкін. Шақырушы бағдарлама аргументтер деп аталатын осы параметрлерге нақты мәндерді береді. Түрлі бағдарламалау тілдері аргументтерді жіберу үшін түрлі келісімдерді пайдалана алады:

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Келісім
! Сипаттамасы
! Жалпы пайдаланымы

|-
| Мәні бойынша шақыру
| Аргумент есептеледі және мән кіші бағдарламаға беріледі
| Algol 60 кейін көптеген [[Алгол]] тектес тілдер әдепкі бойынша default, мысалы Pascal([[Паскаль]]), Delphi, Similar, CPL, PL/M, Modula, Oberon, Ada және т.б. C, C++, Java (нысандар мен массивтерге сілтеме мәні бойынша беріледі)

|-
| Сілтеме бойынша шақыру
| Дәлелге сілтеме, әдетте, оның мекенжайы беріледі
| Algol 68, Pascal, Delphi, Similar, CPL, PL/M, Modula, Oberon, Ada және т.б. сияқты көптеген Алголға ұқсас тілдер ALGOL 60 кейін таңдалады. C++, Fortran, PL / I

|-
| Нәтиже бойынша шақыру
| Параметр мәні функциядан қайтару кезінде аргументке кері көшірілген
| Ada OUT параметрлері

|-
| Нәтиже-мәні бойынша шақыру
| Параметр мәні кіші бағдарлама кіргенде және қайта қайтарылғанда көшіріледі
| Algol

|-
| Атауы бойынша шақыру
| Макро ретінде – параметрлерді бағаланбаған аргумент өрнектермен ауыстыру 
| Algol, Scala

|-
| Тұрақты мәні бойынша шақыру
| Мәні бойынша шақыру сияқты бірақ параметр константа ретінде қарастырылады
| PL/I БАҒАЛАНБАЙТЫН параметрлері, Ada IN параметрлері
|}

Кіші бағдарлама шақырушы объектіге есептелген мәнді (оның қайтарылатын мәнін(return value) ) қайтаруы немесе әртүрлі нәтиже беретін мәндерді немесе шығыс параметрлерін беруі мүмкін. Шын мәнінде, кіші бағдарламаларды жалпы пайдалану [[функция (математика)]] жүзеге асыру болып табылады, онда кіші бағдарламаның мақсаты тек бір немесе бірнеше нәтижелерді есептеу болып табылады, олардың мәндері толық берілген кіші бағдарламаға берілетін аргументтермен айқындалады. (Мысалдар санның [[логарифм]]ін немесе [[матрица (математика)]] [[анықтауыш (математика)]](determinant of a matrix) есептеуді қамтуы мүмкін.)

Бағдарлама шақыруы, сондай-ақ, [[компьютерлік жад]]ындағы [[мәліметтер құрылымы]]н(data structures) өзгерту, [[сыртқы (шалғай)  жабдық ]](peripheral device) оқу немесе жазу, [[файл]]ды жасау, бағдарламаны немесе машинаны тоқтату немесе белгілі бір уақытта бағдарламаны орындауды кідірту сияқты жанама әсерлері болуы мүмкін. Жанама әсерлері бар кіші бағдарлама ол сол дәлелдермен байланысты болса да, шақырылған сайын әр түрлі нәтижелерді қайтаруы мүмкін. Мысал ретінде көптеген тілдерде қол жетімді кездейсоқ сандардың функциясы(random number function) бола алады, ол әр түрлі жалған кездейсоқ сандарды шаққан сайын қайтарады. Жанама әсерлері бар кіші бағдарламаларды кеңінен пайдалану императивті бағдарламалау(imperative programming) тілдерінің тән ерекшелігі болып табылады.

Кіші бағдарлама өз міндеттерін орындау үшін бір немесе бірнеше жерде өзін рекурсивті тудыратындай етіп кодтауға болады. Бұл әдіс [[математикалық индукция]]мен және рекурсивті алгоритмдермен анықталған функцияларды(divide and conquer algorithm) тікелей жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Бір логикалық функцияны есептеуге арналған кіші бағдарлама (яғни &quot;Иә/Жоқ&quot; сұрағына жауап беру үшін) кейде предикат деп аталады. Логикалық программалау тілдерінде жиі [шашыраңқы] барлық кіші бағдарламалар предикаттар деп аталады, өйткені олар бірінші кезекте [шашыраңқы] табысқа немесе сәтсіздікке байланысты.

==Тілдік қолдау==
Жоғары деңгейлі бағдарламалау тілдері әдетте белгілі бір құрылымдарды қамтиды:
* Кіші бағдарламаны құрайтын бағдарламаның бөлігін (денесін) бөлy
* Кіші [[идентификатор]] (аты)
* Оның параметрлері мен қайтарылатын мәндер деректерінің атын және [[мәліметтер типі]]н көрсету
* Уақытша айнымалы үшін жеке атау аймағын беру
*	Ішкі қол жетімді ішкі бағдарламадан тыс айнымалыларды анықтау
*	Кіші бағдарламаны шақыру
*	Параметрлерге мән беру
*	Негізгі бағдарлама кіші бағдарлама адресін қамтиды
*	 Кіші бағдарлама негізгі бағдарламадағы функциялардың келесі шақыру нұсқаулығының адресін қамтиды
*	Денеден қайтарылатын мәндерді көрсету
*	Шақырушы бағдарламаға қайтару
*	Шақыру қайтарылатын мәндерді жою
*	Шақыру кезінде туындаған кез келген ерекше жағдайларды өңдеу
*	Кіші бағдарламаларды модульге, [[программалар кітапханасы]], [[обьект (бағдарламалау)]] немесе [[класс]]қа буып-түйю

[[ Паскаль (бағдарламалау тілі)]], [[ Фортран]], [[ Ада (ADA)]] сияқты кейбір бағдарламалау тілдері және көптеген BASIC([[ Бейсик]]) диалектілері, шақырушы бағдарламаның анық қайтарылатын мәнін беретін функцияларды немесе функционалдық кіші бағдарламаларды және мұны жасамайтын кіші бағдарламаларды немесе рәсімдерді ажыратады. Бұл тілдерде функциялардың шақырулары әдетте өрнектерде орнатылған (мысалы,   sqrt  функциясы y = z + sqrt(x)).  ретінде туындауы мүмкін).
Процедуралар шақырулары немесе операторлар ретінде синтаксистік түрде (мысалы, print процедурасы if x &gt; 0 then print(x) немесе CALL  немесе GOSUB  (мысалы, call print(x)).) сияқты оператормен айқын шақырылуы мүмкін. [[C (бағдарламалау тілі)|C]] бағдарламалау тілі және Lisp сияқты басқа тілдер функциялар мен кіші бағдарламалар арасында айырмашылықтар жасамайды.
Haskell([[ Мәтінді автоматты өңдеу]]) сияқты қатаң функционалдық бағдарламалау тілдерінде, бағдарлама ешқандай жанама әсерлері болуы мүмкін емес, бұл бағдарламаның әр түрлі ішкі күйлері өзгертілмейді дегенді білдіреді. Функциялар әрқашан бірдей дәлелдермен қайта қоңырау шалу кезінде бірдей нәтижені қайтарады. Мұндай тілдер, әдетте, тек функцияларды ғана қолдайды, себебі мәні қайтарылмайтын кіші бағдарламалар, егер олар жанама әсерді тудыруы мүмкін болмаса, ешқандай пайдасы жоқ.
[[C]], [[C++]] және C#([[ C Sharp]]) сияқты бағдарламалау тілдерінде, сондай-ақ, бағдарламалар жай ғана функциялармен аталады, әртүрлі ұғымдар болып табылатын математикалық функциялармен([[Функция (математика)]]) немесе функционалдық бағдарламалармен шатастырмауы қажет.
Kіші бағдарламалар оларды шақыратын бағдарламалардан бөлек компиляциялануы мүмкін үшін тіл [[компилятор]]ы әдетте процедуралар шақыруларын аударады және шақыру туралы нақты белгіленген келісімге сәйкес машина нұсқауларына қайтарады. Call және return операторларына сәйкес келетін нұсқаулардың реттілігі пролог және эпилог процедуралар деп аталады.

==Артықшылықтары==
Бағдарламаны кіші бағдарламаларға бөлу артықшылықтары:
*	Қарапайым кезеңдерге бағдарламалаудың күрделі есебінің [[декомпозиция]]сы(decomposing): бұл [[мәліметтер құрылымы]]мен(data structure) қатар құрылымдалған бағдарламалаудың(structured programming) екі негізгі құралдарының бірі
*	Бағдарламадағы код дубликаттарының(duplicate code) санын қысқарту
*	Бірнеше бағдарламаларда кодты қайта пайдалануды қосу
*	Әр түрлі бағдарламашылар немесе жобаның әр түрлі кезеңдері арасында үлкен бағдарламалау есебін бөлу
*	 Кіші бағдарламаны пайдаланушылардан жүзеге асыру бөлшектерін жасыру
*	Код блогының функцияның сипаттамалық атауы код блогын сипаттау үшін қызмет ететін кодты шақырумен ауыстыру арқылы кодтың оқылуын жақсарту. Бұл функция қайта пайдалануға арналмаған болса да, қысқа және оқылатын кодты жасайды.
*	Қадағалаудың(traceability) жақсаруы (яғни көптеген тілдер іске қосылған кіші бағдарламалардың аттарын және файлдар мен жолдар нөмірлері сияқты көп ақпаратты қамтитын шақыруларды тарту тәсілдерін ұсынады); егер кодты кіші бағдарламаларға бөлмесе, баптау(debugging) қатты бұзылатын болады

==Кемшіліктері==
*	Ішкі кодты пайдаланумен салыстырғанда, кіші бағдарлама шақыруы кейбір есептеу шығындарын(computational overhead) шақыру механизміне салады.
*	Кіші бағдарлама әдетте housekeeping стандартты кодын талап етеді-функцияға кірген кезде де, одан шыққан кезде де (функцияның прологы мен эпилог – әдетте жалпы мақсаттағы [[процессор регистрі]](general purpose and registers) және кері адресті(return address) сақтау).

==Тарихы==
Бағдарлама идеясы есептеу машиналары біраз уақыт бойы болған соң әзірленді. Ауысудың арифметикалық және шартты нұсқаулары алдын ала жоспарланған және салыстырмалы түрде аз өзгерді; бірақ процедураларды шақыру үшін пайдаланылатын арнайы нұсқаулар осы жылдар ішінде қатты өзгерді. Manchester Baby және RCA 1802 сияқты ең ерте компьютерлер мен микропроцессорлар кіші бағдарламаларды шақырудың бірыңғай нұсқаулықтары болған жоқ. Бағдарлама іске асырылуы мүмкін, бірақ олар программистерден шақырулар тізбегін-нұсқаулықтар сериясын-әрбір шақыру торабында(call site) пайдалануды талап етті.

Кіші бағдарлама Z4 Конрада Зузе 1945 жылы іске асырылды.
1946 жылы [[Алан Тьюринг]] &quot;жерлеу&quot;(bury) және &quot; қайта қазып алу&quot;(unbury) терминдерін шақыру және кіші бағдарламалардан қайтару құралы ретінде пайдаланды.
Джон Маучли 1947 жылдың қаңтар айында [[Гарвард университеті]] және Құрама Штаттардың Әскери-теңіз флотының оқ-дәрі бюросымен бірлесіп ұйымдастырған ірі масштабты сандық есептеу машиналарының симпозиумында жалпы ескертулерді ұсынды. Мұнда ол дәйекті және параллель операцияны талқылайды.
...машинаның құрылымы бірде-бір битке күрделенбеуі тиіс. Бұл процедураға қажетті барлық логикалық сипаттамалар бар болғандықтан, машинада белгілі орындарда жадта кіші бағдарламаларды орналастыру және кодтаушы нұсқауды  оңай қолданыла алатындай үшін әзірлеуге болатындай істеді.

Басқа сөзбен айтқанда, А кіші бағдарламасын бөлу ретінде, ал В кіші бағдарламасы-күрделі көбейту ретінде, ал С кіші бағдарламасы-нақты міндет үшін қажетті кіші бағдарламалардың тізімі бойынша сандардың реттілігінің стандартты қатесін бағалау ретінде белгілеуге болады. ... Барлық  кіші бағдарламалар содан кейін машинада сақталады, және  олар кодтауда көрсетілген нөмірі бойынша оларға қысқаша сілтеме жасау керек.
Кей Макналти [[ENIAC]] командасында Джон Мочлимен тығыз байланыста және [[екінші дүниежүзілік соғыс]] кезінде бағдарламаланған [[ENIAC]] компьютеріне арналған кіші бағдарлама идеясын әзірледі. Ол және [[ENIAC]] басқа программистері осы кіші бағдарламаларды зымыран траекторияларын есептеу үшін пайдаланды.

Гольдстайн және [[Джон фон Нейман]] 1948 жылдың 16 тамызындағы мақаланы жазды, онда кіші бағдарламалардың пайдалылығы талқыланды.
IBM 1620, Intel 4004 және Intel 8008 сияқты кейбір өте ерте компьютерлер мен микропроцессорлар, сондай-ақ PIC микроконтроллерлері кері адрестерді сақтау үшін бөлінген аппараттық стекті пайдаланатын бір нұсқаулықпен кіші бағдарлама шақыруы бар-мұндай жабдық тек бірнеше кіші бағдарламаларды қолдайды, бірақ рекурсивті кіші бағдарламаларды да қолдай алады. 1960—шы жылдардың ортасына дейінгі машиналар—UNIVAC I, PDP-1 және IBM 1130 сияқты-әдетте шақыратын кіші бағдарламаның бірінші жадында командалардың санауышын сақтайтын шақыру туралы келісімді пайдаланады. Бұл бағдарлама кірістілігінің еркін терең деңгейін пайдалануға мүмкіндік береді, бірақ рекурсивті кіші бағдарламаларды қолдамайды. PDP-11(1970) - бұл кіші бағдарламаның итергіш стекаларын шақыру нұсқаулығы бар алғашқы компьютерлердің бірі; бұл функция кіші бағдарламалардың еркін терең салынуын да, рекурсивті кіші бағдарламаларды да қолдайды.

==Тіл қолдауы==
Алғашқы ассемблерлерде кіші бағдарламаларды қолдау шектеулі болды. Кіші бағдарламалар бір-бірінен немесе негізгі бағдарламадан анық бөлінген жоқ, және шын мәнінде, кіші бағдарламаның бастапқы коды басқа кіші бағдарламалардың бастапқы кодымен ауыстырылуы мүмкін болған. Кейбір ассемблерлер шақыру және қайтару тізбектерін жасау үшін алдын ала анықталған [[микробағдарламалау]]ды ұсынады. 1960 жылға қарай ассемблерлер әдетте кіріктірілген, сондай-ақ  оларды бірге байлауға болатындай ,жеке жиналған кіші бағдарламаларды әлдеқайда күрделі қолдауға ие болды.

==Кіші бағдарламалар кітапханалары==
Тіпті мұндай қиындық тудыратын тәсілде кіші бағдарлама өте пайдалы болды. Біріншіден, олар көптеген түрлі бағдарламаларда бірдей кодты пайдалануға мүмкіндік берді. Сонымен қатар, жады ерте компьютерлерде өте тапшы ресурс болды және кіші бағдарламалар бағдарлама көлемін айтарлықтай үнемдеуге мүмкіндік берді.
Көптеген ерте компьютерлер бағдарлама нұсқауларын [[тесімтаспа]]дан жадқа жүктеді. Сонымен қатар, әр бағдарлама негізгі бағдарламаға (немесе &quot;mainline&quot;) дейін немесе кейін жүктелген немесе жалғастырылған лентаның жеке бумасымен қамтамасыз етілуі мүмкін; және де кіші бағдарламаның сол лентасы көптеген түрлі бағдарламалармен пайдаланылуы мүмкін. Осындай тәсіл өзінің негізгі енгізу үшін [[тесімкарта]]ларды пайдаланған компьютерлерде де қолданылды. &quot;Кіші бағдарламалар кітапханасы&quot; атауы алдымен ұжымдық пайдалану үшін таспалардың индекстелген коллекцияларын немесе карта колодын сақтаған кітапхананы білдіреді.

==Қайтару жанама өту==
Өз бетінше өзгеретін кодтың(self-modifying code) қажеттілігін жою үшін, компьютерлерді әзірлеушілер ақырында жанама өту(indirect jump командасын ұсынды, оның операндасы кері адрестің(return address) орнына айнымалы немесе қайтару адресті қамтитын [[процессор регистрі]]нің(processor register) орналасқан жері болды.
Бұл компьютерлерде кіші бағдарламаның кері ауысуын өзгертудің орнына шақырушы бағдарлама кері адресті айнымалы етіп сақтайды, сондықтан Кіші Бағдарламаны орындау аяқталғаннан кейін ол жанама ауысуды орындайды, ол орындауды алдын ала анықталған айнымалы(predefined variable) берілген орынға жібереді.

==Кіші бағдарламаға өту==
Сонымен қатар, қосымша шығындарды барынша азайтып, кері мекенжайды сақтауды біріктірген кіші бағдарлама нұсқаулығына ауысу алға тағы бір қадам болды.
Мысалы, процедураларды шақыруға арналған IBM System / 360 bal немесе BALR тармақтарындағы нұсқаулар 14 регистр шарты бойынша нұсқаулықта көрсетілген процессордың регистріндегі кері адресті сақтап қалады. Кері оралу үшін, бағдарлама тек осы регистр арқылы (BR) тармақтардың жанама нұсқаулығын орындауы тиіс болды. Егер кіші бағдарлама осы регистрге қандай да бір басқа [[мақсат]] үшін қажет болса (мысалы, басқа кіші бағдарламаны шақыру үшін), ол регистрдің мазмұнын жеке жадында немесе регистрлердің [[стек]]інде сақтап қалады.
HP 2100 сияқты жүйелерде JSB нұсқауы, кері мекен-жай тармақтардың мақсаты болған жад ұяшығында сақталғанын қоспағанда, ұқсас тапсырманы орындалған еді.
Процедураны орындау келесі жад орнында басталады. Мысалы, HP 2100 ассемблері тілінде жазуға болады:
       ...
       JSB MYSUB    (Calls subroutine MYSUB.)
 BB    ...          (Will return here after MYSUB is done.)
негізгі бағдарламадан менің қосалқы бағдарламам туындаған кіші бағдарламаны шақыру үшін. Кіші бағдарлама келесідей кодталады:
MYSUB NOP          (Storage for MYSUB's return address.)
 AA    ...          (Start of MYSUB's body.)
       ...
       JMP MYSUB,I  (Returns to the calling program.)

==Шақыру стэгі(Call stack)==
Қазіргі заманғы шақыруларды жүзеге асыру көптеген бағдарламалар қоңырау стекін, жеке деректер стек құрылымын пайдаланады, шақыруларды іске асыру және кіші бағдарламаларды қайтару үшін. Процедураның әрбір шақыруы [[стек]] жақтауы деп аталатын жаңа жазба жасайды; процедура қайтарылғанда, оның стек жақтауы стектен жойылады және оның кеңістігі процедураның басқа шақырулары үшін пайдаланылуы мүмкін. Стектің әр кадрында әдетте процедуралар параметрлері мен ішкі айнымалыларды, сондай-ақ кері адресті қамтитын тиісті шақырудың жеке мәліметтері бар.
&lt;br&gt;&lt;br&gt;
Шақырулар тізбегі қарапайым нұсқаулардың (reduced instruction set computing (RISC) және very long instruction word (VLIW) сәулетінде әлі де пайдаланылатын тәсіл) реттілігімен жүзеге асырылуы мүмкін, бірақ 1960-шы жылдардың соңында әзірленген көптеген дәстүрлі машиналар осы мақсат үшін арнайы нұсқауларды қамтиды.
Қоңырау стегі әдетте үздіксіз жады аймағы ретінде іске асырылады. Бұл дизайн еркін таңдау, стек төменгі бөлігі осы саладағы ең төмен немесе ең жоғары мекен-жайы болып табылады ма, сондықтан стек жадында алға немесе артқа өсуі мүмкін; алайда көптеген сәулет соңғысын таңдады.&lt;br&gt;&lt;br&gt;
Кейбір конструкцияларда, әсіресе кейбір төртінші іске асыруда екі бөлек стек пайдаланылды, біреуі негізінен басқару ақпаратына (мысалы, кері адрестер мен циклдердің есептеуіштері), екіншісі-деректер үшін. Бірінші қоңырау стек ретінде жұмыс істеді және басқа тіл конструкциялары арқылы бағдарламашы жанама қол жетімді болды, ал екінші тікелей қол жетімді болды.
Стек негізінде процедуралардың шақырулары алғаш рет пайда болған кезде, маңызды ынталандыру қымбат жадты сақтау болды.бұл схеманы пайдалану кезінде компилятор әрбір процедураның жеке деректері үшін (Параметрлер, кері мекенжай және жергілікті айнымалы) жадындағы жеке кеңістікті резервте сақтау қажет емес. Кез келген уақытта стек тек жеке қоңырау деректері бар, олар қазіргі уақытта белсенді (атап айтқанда, шақырылған, бірақ қайта оралмаған). Бағдарламалар әдетте кітапханалардан жиналған болғандықтан (және әлі күнге дейін қалады) мыңдаған кіші бағдарламаларды қамтитын бағдарламаларды табу сирек болмады, олардың тек бірнешеуі қазіргі уақытта белсенді.мұндай бағдарламалар үшін қоңырау соғу механизмі жад көлемін үнемдеуі мүмкін. Шын мәнінде, қоңырау стегінің механизмін жадыны автоматты басқарудың ең ерте және қарапайым әдісі ретінде қарастыруға болады.&lt;br&gt;&lt;br&gt;
Алайда, шақырулар стегінің тағы бір артықшылығы-ол кіші бағдарламаларды [[рекурсивті функция]] шақыруға жол береді,өйткені бір процедураға салынған әрбір шақырудың жеке мәліметтерін алады.

==Стэк кідірісі(Delayed stacking)==
Шақырулар стек тетігінің кемшіліктерінің бірі процедураны шақырудың жоғары құны және оны тиісті қайтару болып табылады.қосымша шығындар стек көрсеткішін ұлғайту және азайту (және, кейбір архитектураларда, стектің толып кетуін тексеру), сондай-ақ абсолюттік мекен-жайлар бойынша емес, фреймнің салыстырмалы мекен-жайлары бойынша жергілікті айнымалы және параметрлерге қол жеткізуді қамтиды. Құны орындау уақытын ұлғайту, немесе процессордың күрделілігін арттыру, немесе екі жағдайда да іске асырылуы мүмкін.&lt;br&gt;&lt;br&gt;
Бұл үстеме шығындар ең айқын және парақтық процедураларда немесе парақтық функцияларда қажет емес, олар процедуралардың өзінің қандай да бір шақыруларын орындамай қайтарылады.осы үстеме шығындарды азайту үшін, көптеген қазіргі заманғы компиляторлар ол шын мәнінде қажет болғанша шақыру стегін пайдалануды кідіртуге тырысады.мысалы, p процедурасын шақыру процессордың белгілі бір тіркелімдерінде кері мекен-жайы мен шақырылатын процедураның параметрлерін сақтай алады және процедураның денесін басқаруды қарапайым жүктеу арқылы бере алады. Егер p процедурасы кез келген басқа қоңырауды орындамай қайтарылса, қоңырау белгішесі мүлдем пайдаланылмайды. Егер P басқа Q процедурасын шақыру қажет болса, ол Q қайтарылғаннан кейін қажет болатын кез келген регистрлердің мазмұнын (мысалы, кері адресті) сақтау үшін қоңырау стегін пайдаланатын болады.қосымша шығындар стек көрсеткішін ұлғайту және азайту (және, кейбір архитектураларда, стектің толып кетуін тексеру), сондай-ақ абсолюттік мекен-жайлар бойынша емес, фреймнің салыстырмалы мекен-жайлары бойынша жергілікті айнымалы және параметрлерге қол жеткізуді қамтиды. Құны орындау уақытын ұлғайту, немесе процессордың күрделілігін арттыру, немесе екі жағдайда да іске асырылуы мүмкін.

==C және C++ үлгілері ==
C және C++ бағдарламалау тілдерінде кіші бағдарлама функциялары деп аталады (бұдан әрі, олар класпен байланысты болған кезде мүше функциялар ретінде немесе бос функциялар болмаған кезде жіктеледі). Бұл тілдер функциясы ешқандай мәнді қайтармайды деп көрсету үшін арнайы void кілт сөзін қолданады. C/C++ функциясының параметрлері ретінде берілетін кез келген айнымалыларды өзгертуді қоса алғанда, жанама әсерлері болуы мүмкін екенін ескеріңіз. Мысалдар:
void Function1() { /* some code */ }
Функция мәнді қайтармайды және автономды функция ретінде таңдалуы керек,мысалы Function1();
int Function2() {
  return 5;
}
Бұл функция нәтижені қайтарады (5 саны) және шақыру өрнектің бөлігі болуы мүмкін,мысалы x + Function2()
char Function3(int number) {
  char selection[] = {'S', 'M', 'T', 'W', 'T', 'F', 'S'};
  return selection[number];
}
Бұл функция 0-ден 6-ға дейінгі санды аптаның тиісті күнінің бастапқы әрпіне түрлендіреді, атап айтқанда 0-ден &quot;S&quot; - ге, 1-ден &quot;M&quot; - ге дейін..., 6-дан &quot;С&quot;дейін. Шақыру нәтижесі айнымалы берілуі мүмкін,мысалы:                                         num_day =Function3(number);.
void Function4(int* pointer_to_var) {
  (*pointer_to_var)++;
}
Бұл функция мәнді қайтармайды, бірақ мекен-жайы параметр ретінде берілетін айнымалыны өзгертеді; ол Function4(&amp;variable_to_increment);. арқылы шақырылады


==Жергілікті айнымалы, Рекурсия және реентерабельділік==
Кіші бағдарлама бос кеңістіктің белгілі бір санын, яғни аралық нәтижелерді сақтау үшін осы Кіші Бағдарламаны орындау кезінде пайдаланылатын жадты пайдалы деп есептеуі мүмкін. Бұл уақытша кеңістікте сақталған айнымалылар жергілікті айнымалы деп аталады,ал уақытша кеңістік-белсендіру жазбасы. Іске қосу жазбасында, әдетте, бағдарлама аяқталғанда, кері басқаруды қай жерге жіберуді көрсететін қайтару мекен-жайы бар.
Кіші бағдарлама кез келген шақыру  сайттарының саны мен сипаты болуы мүмкін. Егер рекурсия қолдау көрсетілсе, кіші бағдарлама өзін тудыруы мүмкін, соның нәтижесінде оны орындау тоқтатыла тұрады,ал сол кіші бағдарламаның басқа салынған орындалуы орын алады. [[Рекурсия]] кейбір күрделі алгоритмдерді оңайлату және күрделі есептерді бөлшектеу үшін пайдалы құрал болып табылады. Рекурсивті тілдер әдетте әрбір шақыруда жергілікті айнымалылардың жаңа көшірмесін ұсынады. Егер бағдарламашы жергілікті айнымалылардың мәні қоңыраулардың арасында өзгеріссіз қалғанын қалғысы келсе, олар кейбір тілдерде статикалық болып жариялануы мүмкін немесе жаһандық мәндер немесе жалпы аймақтар пайдаланылуы мүмкін. Мұнда [[Фибоначчи]] сандарды іздеу үшін C / C++ рекурсивті бағдарлама мысалы:
int Fib(int n) {
  if (n &lt;= 1) {
    return n;
  }
  return Fib(n - 1) + Fib(n - 2);
}
Fortran сияқты ерте тілдер бастапқыда рекурсияны қолдамады, өйткені айнымалылар статикалық түрде бөлінген, сондай-ақ кері мекен-жайға арналған орын. Көптеген компьютерлер 1960 жылдардың соңына дейін PDP-8 сияқты аппараттық әйнек регистрлерінің қолдауына ие болған жоқ.
Мұндай PL/I және C сияқты ALGOL([[Алгол]]) кейін қазіргі заманғы тілдер, әдетте әрбір Кіші Бағдарламаны орындау үшін іске қосудың жаңа жазбасын қамтамасыз ету үшін қазіргі заманғы компьютерлік командалардың көпшілігі қолдайтын стек әрқашан дерлік пайдаланады. Осылайша, салынған орындау басқа тоқтатылған операцияларға әсер ету туралы алаңдамай, өзінің жергілікті айнымалыларын еркін өзгерте алады. Салынған қоңыраулардың жиналуына қарай, әрбір кідіртілген бағдарлама үшін бір іске қосу жазбасынан тұратын қоңырау стегінің құрылымы қалыптасады. Шын мәнінде, стектің бұл құрылымы барлық жерде, сондықтан активтендіру жазбалары әдетте стек кадрлары(stack frames) деп аталады.
Pascal, PL/I және Ada([[Ада]]) сияқты кейбір тілдер, сондай-ақ ішкі (Бас) кіші бағдарламаның әрекет ету аумағы шегінде ғана шақырылатын кіші бағдарламалар болып табылатын ішкі кіші бағдарламаларды қолдайды. Ішкі кіші бағдарламалар жергілікті сыртқы кіші айнымалы қол жетімді, ол оларды тудырды. Бұл қосу жазбасында қосымша контекстік ақпаратты сақтау арқылы қол жеткізіледі, сондай-ақ дисплей деп аталады.

Егер кіші бағдарлама сол кіші бағдарламаның басқа орындалуы орындалса да дұрыс орындалуы мүмкін болса, онда бұл кіші бағдарлама реентерабельді деп аталады. Рекурсивті кіші бағдарлама реентерабельді болуы тиіс. Реентерабельді кіші бағдарламалар көп ағынды жағдайларда да пайдалы, өйткені бірнеше ағын бір-біріне араласудан қорықпай, сол бір Кіші Бағдарламаны тудыруы мүмкін. IBM([[International Business Machines]]) CICS транзакцияларды өңдеу жүйесінде квази-реентерабельділік біршама қатаң, бірақ көптеген ағындармен бөлінген қолданбалы бағдарламалар үшін ұқсас талап болды.
Көп ағынды ортада әдетте бірнеше стегі бар. Тең бағдарлама([[сопрограмма]]) немесе жалқау бағаны толығымен қолдайтын орта, іске қосу жазбаларын сақтау үшін шыныдан өзгеше деректер құрылымын пайдалана алады.

==Шамадан артық жүктеме(Overloading)==
Қатаң типтелген тілдерде кейде аты бірдей, бірақ әр түрлі деректер түрінде жұмыс істейтін немесе әр түрлі параметрлер профилі бар бірнеше функциялардың болуы қажет. Мысалы, квадраттық түбірдің функциясы релелермен, кешенді мәндермен немесе матрицалармен жұмыс істеу үшін анықталуы мүмкін. Әрбір жағдайда қолданылатын Алгоритм әртүрлі және қайтарылатын нәтиже әртүрлі болуы мүмкін. Бірдей аты бар үш жеке функцияларды жазу арқылы программист деректердің әр түріне әр түрлі аттарды есте сақтауға ыңғайлылығы бар. Одан әрі, егер реалдар үшін оң және теріс реалдарды бөлу үшін подтипті анықтауға болатын болса, реалдар үшін екі функцияны жазуға болады: біреуі параметр оң болған кезде заттай мәнді, ал екіншісі параметр теріс болған кезде кешенді мәнді қайтарады.
Объектілі-бағытталған бағдарламалауда, бірдей атымен бірнеше функциялар әр түрлі параметрлердің профильдерін немесе әр түрлі параметрлерді қабылдай алатын болса, функциялардың әрқайсысы шамадан тыс жүктелген болып саналады.
Мұнда С++-тегі бағдарлама шамадан артық жүктеу үлгісі:
 

  #include &lt;iostream&gt;
  double Area(double h, double w) { return h * w; }
  double Area(double r) { return r * r * 3.14; }
  int main() {
  double rectangle_area = Area(3, 4);
  double circle_area = Area(5);
  std::cout &lt;&lt; &quot;Area of a rectangle is &quot; &lt;&lt; rectangle_area &lt;&lt; std::endl;
  std::cout &lt;&lt; &quot;Area of a circle is &quot; &lt;&lt; circle_area &lt;&lt; std::endl;
  }

Бұл кодта бірдей аты бар екі функция бар, бірақ олар әртүрлі параметрлерге ие.
Басқа мысал ретінде, бағдарлама бағыттарын қабылдайтын және экрандағы осы нүктелерге өз жолын қадағалайтын нысанды құра алады. Конструкторға берілуі мүмкін көптеген параметрлер бар (трассалау түсі, X және y бастапқы координаттары, трассалау жылдамдығы). Егер программист конструктор тек түс параметрін қабылдай алғысы келсе, онда ол басқа барлық параметрлер үшін әдепкі мәндерді беретін барлық параметрлері бар конструктор шақыратын түс қана қабылдайтын басқа конструкторды шақыруы мүмкін (X және Y әдетте экранда орталықтандырылады немесе координаттардың басына орналастырылады, ал жылдамдық кодерді таңдау бойынша басқа мәнге орнатылады).
PL / I әр түрлі аргументтер типтерімен шақырылған жазбаларға сілтемелерді теру үшін ортақ атауды анықтау үшін  GENERIC  атрибуты бар. Мысал:
DECLARE gen_name GENERIC(
                      fbname  WHEN(FIXED BINARY),
                      flname  WHEN(FLOAT),
                      othname OTHERWISE 
                           );
Әрбір жазу үшін бірнеше дәлелдер анықтамасы берілуі мүмкін. &quot;Gen_name &quot;шақыруы&quot; fbname&quot; шақыруына әкеледі, егер аргумент FIXED BINARY,&quot; filename&quot;, FLOAT және т.б. болса.

==Жапқыштар(Closures)==
Жапқыш-ол құрылған ортадан алынған кейбір айнымалы мәндерімен бірге кіші бағдарлама. Тұйықталу [[Джон Маккарти]] енгізген Lisp бағдарламалау тілінің айқын ерекшелігі болды. Іске асыруға байланысты, жабу жанама әсерлері үшін механизмі болуы мүмкін.

==Конвенциялар(Conventions)==
Кіші бағдарламаларды кодтау үшін көптеген шартты белгілер жасалды. Олардың аттарына келетін болсақ, көптеген әзірлеушілер кіші бағдарлама Атауы белгілі бір міндетті орындаған кезде етістік болуы тиіс, ол кейбір сұрау жасаған кезде сын есім, және ол айнымалы ауыстыру үшін пайдаланылған кезде зат.
Кейбір программистер кіші бағдарлама тек бір ғана міндетті орындауы тиіс деп болжайды және егер кіші бағдарлама біреуден артық міндетті орындайтын болса, ол бірнеше кіші бағдарламаға бөлінуі тиіс. Олар бағдарлама кодқа қызмет көрсетудің(code maintenance) негізгі компоненттері болып табылады және олардың бағдарламадағы рөлі әр түрлі болуы тиіс.
Модульдік бағдарламалаудың жақтастары (modularizing code) әрбір кіші бағдарлама кодтың басқа бөлшектеріне ең аз тәуелділікке ие болуы тиіс деп мәлімдейді. Мысалы, жаһандық айнымалыларды пайдалану, әдетте, бұл көзқарастың ақылсыз жақтастары болып саналады, өйткені ол кіші бағдарлама мен осы жаһандық айнымалылардың арасындағы тығыз байланысты қосады. Егер мұндай байланыс қажет болмаса, олардың кеңесі оның орнына берілген параметрлерді қабылдау үшін кіші бағдарламаларды рефакторингте тұрады. Алайда, бағдарлама бойынша берілетін параметрлер санының артуы кодтың оқылуына әсер етуі мүмкін.
==Қайтару кодтары(Return codes)==
Негізгі немесе қалыпты әсерден басқа, кіші бағдарлама оны орындау кезінде туындауы мүмкін ерекше шарттар туралы шақырушы бағдарламаға хабарлау талап етілуі мүмкін. Кейбір тілдер мен бағдарламалау стандарттарында бұл жиі қайтару коды, қалыпты және ерекше жағдайларды кодтайтын кейбір стандартты жерде кіші бағдарлама орналастырылған бүтін мәні арқылы жасалады.
IBM System / 360, мұнда қайтару коды кіші бағдарламадан күтілген, қайтарылатын мән жиі 4 есе есептелген—сондықтан оны қосымша шартты тесттерді болдырмау үшін шақыру нұсқаулығынан кейін жиі орналасқан тармақ кестесіне тармақтардың тікелей индексі ретінде пайдалануға болады, бұл одан да көп тиімділікті арттырады. Мысалы, асемблерде System / 360 жазуға болады:
BAL  14,SUBRTN01    go to subroutine, storing return address in R14
           B    TABLE(15)      use returned value in reg 15 to index the branch table, 

*                              branching to the appropriate branch instr.
                                  TABLE 
           B    OK             return code =00   GOOD                  }
           B    BAD            return code =04   Invalid input         } Branch table
           B    ERROR          return code =08   Unexpected condition  }

==Кіші бағдарламаларды шақыруларды оңтайландыру==
Қосымша шығындар жиі процессордың белгілі бір регистрлерін сақтау және қалпына келтіру, қоңырау кадрларының жадын бөлу және қалпына келтіру және т. б. қамтиды.. Кейбір тілдерде әрбір бағдарлама қоңырауы, сондай-ақ, бағдарлама қайтару кодын автоматты түрде тексеруді немесе ол тудыруы мүмкін ерекшеліктерді өңдеуді білдіреді. Объектілі-бағытталған тілдерде үстеме шығындардың маңызды көзі болып әдістерді шақырудың қарқынды қолданылатын динамикалық диспетчерленуі табылады.
Процедуралар жанама әсерлері болуы мүмкін, егер кейбір айқын оңтайландыру процедуралар қолданылуы мүмкін емес рәсімдер бар. Мысалы, мәнде(f(x)-1)/(f(x)+1) f  функциясы екі рет шақырылуы тиіс, себебі бұл екі қоңырау әр түрлі нәтижелерді қайтаруы мүмкін. Сонымен қатар, x мәні екінші қоңырау алдында қайта алынуы керек, себебі бірінші қоңырау оны өзгерте алады. Кіші бағдарламаның жанама әсері болуы мүмкін бе, өте қиын (тіпті шешілмейтін).осылайша, бұл оңтайландыру таза функционалдық бағдарламалау тілдерінде қауіпсіз болғанымен, типтік императивті бағдарламалау компиляторлары әдетте нашар болуы тиіс.
==Кірістіру(Inlining) ==
Осы қосымша шығындарды жою үшін қолданылатын әдіс - бұл әрбір байланыс торабында кіші бағдарлама денесінің кіріктірілген кеңеюі(inlining expansion) немесе инлайнингі (кіші бағдарлама тармағына және кері қайтқан концептке қарағанда). Бұл тек шақыруға арналған шақыру шығындарды болдырмау ғана емес, сонымен қатар компиляторға шақыруда контекст пен дәлелдерді назарға ала отырып, процедураның денесін тиімді оңтайландыруға(optimize) мүмкіндік береді. Салынған денені компилятор оңтайландыруы мүмкін. Алайда, кірістіру әдетте код мөлшерін арттырады, егер бағдарлама тек бір ғана бағдарлама шақыруын немесе ішкі бағдарлама денесін қамтымайтын болса, онда қосымша шақыру шығынынан аз код жоқ.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{wikify}}
{{Суретсіз мақала}}
{{Stub}}

[[Санат:Бастапқы код]]
[[Санат:Көмекші бағдарламалар]]</text>
      <sha1>6nuetzmgi7mh9fbjzsxpo2aethk7f29</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400736</id>
      <parentid>3400706</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T18:01:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1nter pares</username>
        <id>146705</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/GeniusBM|GeniusBM]] ([[User talk:GeniusBM|т]]) өңдемелерінен [[User:Nurtenge|Nurtenge]] соңғы нұсқасына қайтарды</comment>
      <origin>3372278</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="60656" sha1="ae4nl80zbnh4tu00q2jc6aoj3tmnx96" xml:space="preserve">'''Көмекші (бағыныңқы) бағдарлама''' (''Вспомогательная программа (подпрограмма); subroutine'') — басқа бағдарламаның құрамына кіретін, оның бір блогы ретінде қарастырылатын, [[бағдарламалау]] тілінің ережелеріңе сөйкес жазылған қосалқы бағдарлама.&lt;ref&gt;Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Информатика және компьютерлік техника / Жалпы редакциясын басқарған түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдарламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты А.Қ.Құсайынов.
 – Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖАҚ, 2002 жыл. – 456 бет. ISBN 5-7667-8284-5&lt;/ref&gt;

==Кіші (ішкі) бағдарлама (функция)==
Компьютерлік бағдарламаларда(computer programming) ішкі бағдарлама - бұл белгілі бір міндетті орындайтын, біртұтас бағдарламалық нұсқаулықтардың жүйелілігі. Бұл блокты қандай да бір нақты міндет орындалатын бағдарламаларда қолдануға болады.

Кіші бағдарламалар бағдарламалардың ішінде немесе [[программалар кітапханасы]] бөлек көптеген бағдарламалармен айқындалуы мүмкін. Әр түрлі бағдарламалау тілдерінде бағдарлама процедура(procedure), [[функция]](function), [[әдіс]] (method) немесе кіші бағдарлама (subprogram) деп аталуы мүмкін. Кейде &quot;шақырылатын бірлік&quot;(callable unit) жалпы термині қолданылады. 

Кіші бағдарлама атауы екі мағына ұсынады:ішкі бағдарламаның ірі бағдарламада бір қадам ретінде пайдаланылатын компьютерлік бағдарлама сияқты немесе басқа кіші бағдарламада  шамамен бірдей қызмет атқарады. Кіші бағдарлама жиі осындай тәртіппен кодталады:бірнеше рет және бағдарламаны бір орындау кезінде бірнеше орындардан, соның ішінде басқа да кіші бағдарламалардан, бағдарлама міндетті жүзеге асырылғаннан кейін келесі нұсқауға фунция шақырылғаннан соң(function call) кері қарай оралуы (return).

Кіші бағдарлама идеясы алғашында Джон Маучли [[ENIAC]] үстінде жұмыс істеу кезінде ойлап тапты және &quot;EDVAC типті машиналарға арналған есептерді дайындау&quot; тақырыбы бойынша 1947 жылдың қаңтарында Гарвард симпозиумында осы туралы жазған.Морис Уилкс, Дэвид Уиллер және Стэнли Джилл әдетте тұжырымдаманың ресми өнертабыскерлері болып есептеледі. Aшық кіші  немесе немесе  [[микробағдарламалау]] бағдарламаға қарағанда олар тұжырымды  жабық кіші бағдарлама атауын берген.

Бағдарлама- бағдарламалаудың қуатты құралы, және көптеген [[бағдарламалау тілі]] синтаксисi оларды жазу мен пайдалануды қамтиды. Кіші бағдарламаларды ақылға қонымды пайдалану (мысалы, құрылымдалған бағдарламалау(structured programming) тәсілі арқылы) үлкен бағдарламаны әзірлеуге және қызмет көрсетуге жұмсалатын шығындарды жиі төмендетеді, сонымен қатар оның сапасы мен сенімділігін арттырады. Кітапханаларда жиі жиналған кіші бағдарламалар бағдарламалық қамтамасыз етуді бірлесіп пайдалану және сату үшін маңызды тетік болып табылады. [[Объектіге-бағытталған бағдарламалау]](object-oriented programming) пәні [[обьект (бағдарламалау)]] мен әдістерге негізделген (бұл объектілер(objects) немесе объектілер [[класс]]тарына(object classes) бекітілген кіші бағдарламалар болып табылады).

Ағын коды(threaded code) атауын алған [[компилятор]](compiling) әдісінде орындалатын бағдарлама негізінен бағдарлама шақыруларының тізбегі болып табылады.

==Негізгі тұжырымдамалар ==
Бағдарлама мазмұны оның денесі болып табылады, ол бағдарлама шақырғанда немесе шақырғанда орындалатын бағдарламалық кодтың фрагменті болып табылады.
Бағдарлама шақырушы бағдарламалардан (оның параметрлерін(parameters) немесе формальды параметрлерін(formal parameters) ауыстыру үшін) бір немесе бірнеше аргументтер(arguments) мәнін алуды күтуге болатындай жазылуы мүмкін. Шақырушы бағдарлама аргументтер деп аталатын осы параметрлерге нақты мәндерді береді. Түрлі бағдарламалау тілдері аргументтерді жіберу үшін түрлі келісімдерді пайдалана алады:

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Келісім
! Сипаттамасы
! Жалпы пайдаланымы

|-
| Мәні бойынша шақыру
| Аргумент есептеледі және мән кіші бағдарламаға беріледі
| Algol 60 кейін көптеген [[Алгол]] тектес тілдер әдепкі бойынша default, мысалы Pascal([[Паскаль]]), Delphi, Similar, CPL, PL/M, Modula, Oberon, Ada және т.б. C, C++, Java (нысандар мен массивтерге сілтеме мәні бойынша беріледі)

|-
| Сілтеме бойынша шақыру
| Дәлелге сілтеме, әдетте, оның мекенжайы беріледі
| Algol 68, Pascal, Delphi, Similar, CPL, PL/M, Modula, Oberon, Ada және т.б. сияқты көптеген Алголға ұқсас тілдер ALGOL 60 кейін таңдалады. C++, Fortran, PL / I

|-
| Нәтиже бойынша шақыру
| Параметр мәні функциядан қайтару кезінде аргументке кері көшірілген
| Ada OUT параметрлері

|-
| Нәтиже-мәні бойынша шақыру
| Параметр мәні кіші бағдарлама кіргенде және қайта қайтарылғанда көшіріледі
| Algol

|-
| Атауы бойынша шақыру
| Макро ретінде – параметрлерді бағаланбаған аргумент өрнектермен ауыстыру 
| Algol, Scala

|-
| Тұрақты мәні бойынша шақыру
| Мәні бойынша шақыру сияқты бірақ параметр константа ретінде қарастырылады
| PL/I БАҒАЛАНБАЙТЫН параметрлері, Ada IN параметрлері
|}

Кіші бағдарлама шақырушы объектіге есептелген мәнді (оның қайтарылатын мәнін(return value) ) қайтаруы немесе әртүрлі нәтиже беретін мәндерді немесе шығыс параметрлерін беруі мүмкін. Шын мәнінде, кіші бағдарламаларды жалпы пайдалану [[функция (математика)]] жүзеге асыру болып табылады, онда кіші бағдарламаның мақсаты тек бір немесе бірнеше нәтижелерді есептеу болып табылады, олардың мәндері толық берілген кіші бағдарламаға берілетін аргументтермен айқындалады. (Мысалдар санның [[логарифм]]ін немесе [[матрица (математика)]] [[анықтауыш (математика)]](determinant of a matrix) есептеуді қамтуы мүмкін.)

Бағдарлама шақыруы, сондай-ақ, [[компьютерлік жад]]ындағы [[мәліметтер құрылымы]]н(data structures) өзгерту, [[сыртқы (шалғай)  жабдық ]](peripheral device) оқу немесе жазу, [[файл]]ды жасау, бағдарламаны немесе машинаны тоқтату немесе белгілі бір уақытта бағдарламаны орындауды кідірту сияқты жанама әсерлері болуы мүмкін. Жанама әсерлері бар кіші бағдарлама ол сол дәлелдермен байланысты болса да, шақырылған сайын әр түрлі нәтижелерді қайтаруы мүмкін. Мысал ретінде көптеген тілдерде қол жетімді кездейсоқ сандардың функциясы(random number function) бола алады, ол әр түрлі жалған кездейсоқ сандарды шаққан сайын қайтарады. Жанама әсерлері бар кіші бағдарламаларды кеңінен пайдалану императивті бағдарламалау(imperative programming) тілдерінің тән ерекшелігі болып табылады.

Кіші бағдарлама өз міндеттерін орындау үшін бір немесе бірнеше жерде өзін рекурсивті тудыратындай етіп кодтауға болады. Бұл әдіс [[математикалық индукция]]мен және рекурсивті алгоритмдермен анықталған функцияларды(divide and conquer algorithm) тікелей жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Бір логикалық функцияны есептеуге арналған кіші бағдарлама (яғни &quot;Иә/Жоқ&quot; сұрағына жауап беру үшін) кейде предикат деп аталады. Логикалық программалау тілдерінде жиі [шашыраңқы] барлық кіші бағдарламалар предикаттар деп аталады, өйткені олар бірінші кезекте [шашыраңқы] табысқа немесе сәтсіздікке байланысты.

==Тілдік қолдау==
Жоғары деңгейлі бағдарламалау тілдері әдетте белгілі бір құрылымдарды қамтиды:
* Кіші бағдарламаны құрайтын бағдарламаның бөлігін (денесін) бөлy
* Кіші [[идентификатор]] (аты)
* Оның параметрлері мен қайтарылатын мәндер деректерінің атын және [[мәліметтер типі]]н көрсету
* Уақытша айнымалы үшін жеке атау аймағын беру
*	Ішкі қол жетімді ішкі бағдарламадан тыс айнымалыларды анықтау
*	Кіші бағдарламаны шақыру
*	Параметрлерге мән беру
*	Негізгі бағдарлама кіші бағдарлама адресін қамтиды
*	 Кіші бағдарлама негізгі бағдарламадағы функциялардың келесі шақыру нұсқаулығының адресін қамтиды
*	Денеден қайтарылатын мәндерді көрсету
*	Шақырушы бағдарламаға қайтару
*	Шақыру қайтарылатын мәндерді жою
*	Шақыру кезінде туындаған кез келген ерекше жағдайларды өңдеу
*	Кіші бағдарламаларды модульге, [[программалар кітапханасы]], [[обьект (бағдарламалау)]] немесе [[класс]]қа буып-түйю

[[ Паскаль (бағдарламалау тілі)]], [[ Фортран]], [[ Ада (ADA)]] сияқты кейбір бағдарламалау тілдері және көптеген BASIC([[ Бейсик]]) диалектілері, шақырушы бағдарламаның анық қайтарылатын мәнін беретін функцияларды немесе функционалдық кіші бағдарламаларды және мұны жасамайтын кіші бағдарламаларды немесе рәсімдерді ажыратады. Бұл тілдерде функциялардың шақырулары әдетте өрнектерде орнатылған (мысалы,   sqrt  функциясы y = z + sqrt(x)).  ретінде туындауы мүмкін).
Процедуралар шақырулары немесе операторлар ретінде синтаксистік түрде (мысалы, print процедурасы if x &gt; 0 then print(x) немесе CALL  немесе GOSUB  (мысалы, call print(x)).) сияқты оператормен айқын шақырылуы мүмкін. [[C (бағдарламалау тілі)|C]] бағдарламалау тілі және Lisp сияқты басқа тілдер функциялар мен кіші бағдарламалар арасында айырмашылықтар жасамайды.
Haskell([[ Мәтінді автоматты өңдеу]]) сияқты қатаң функционалдық бағдарламалау тілдерінде, бағдарлама ешқандай жанама әсерлері болуы мүмкін емес, бұл бағдарламаның әр түрлі ішкі күйлері өзгертілмейді дегенді білдіреді. Функциялар әрқашан бірдей дәлелдермен қайта қоңырау шалу кезінде бірдей нәтижені қайтарады. Мұндай тілдер, әдетте, тек функцияларды ғана қолдайды, себебі мәні қайтарылмайтын кіші бағдарламалар, егер олар жанама әсерді тудыруы мүмкін болмаса, ешқандай пайдасы жоқ.
[[C]], [[C++]] және C#([[ C Sharp]]) сияқты бағдарламалау тілдерінде, сондай-ақ, бағдарламалар жай ғана функциялармен аталады, әртүрлі ұғымдар болып табылатын математикалық функциялармен([[Функция (математика)]]) немесе функционалдық бағдарламалармен шатастырмауы қажет.
Kіші бағдарламалар оларды шақыратын бағдарламалардан бөлек компиляциялануы мүмкін үшін тіл [[компилятор]]ы әдетте процедуралар шақыруларын аударады және шақыру туралы нақты белгіленген келісімге сәйкес машина нұсқауларына қайтарады. Call және return операторларына сәйкес келетін нұсқаулардың реттілігі пролог және эпилог процедуралар деп аталады.

==Артықшылықтары==
Бағдарламаны кіші бағдарламаларға бөлу артықшылықтары:
*	Қарапайым кезеңдерге бағдарламалаудың күрделі есебінің [[декомпозиция]]сы(decomposing): бұл [[мәліметтер құрылымы]]мен(data structure) қатар құрылымдалған бағдарламалаудың(structured programming) екі негізгі құралдарының бірі
*	Бағдарламадағы код дубликаттарының(duplicate code) санын қысқарту
*	Бірнеше бағдарламаларда кодты қайта пайдалануды қосу
*	Әр түрлі бағдарламашылар немесе жобаның әр түрлі кезеңдері арасында үлкен бағдарламалау есебін бөлу
*	 Кіші бағдарламаны пайдаланушылардан жүзеге асыру бөлшектерін жасыру
*	Код блогының функцияның сипаттамалық атауы код блогын сипаттау үшін қызмет ететін кодты шақырумен ауыстыру арқылы кодтың оқылуын жақсарту. Бұл функция қайта пайдалануға арналмаған болса да, қысқа және оқылатын кодты жасайды.
*	Қадағалаудың(traceability) жақсаруы (яғни көптеген тілдер іске қосылған кіші бағдарламалардың аттарын және файлдар мен жолдар нөмірлері сияқты көп ақпаратты қамтитын шақыруларды тарту тәсілдерін ұсынады); егер кодты кіші бағдарламаларға бөлмесе, баптау(debugging) қатты бұзылатын болады

==Кемшіліктері==
*	Ішкі кодты пайдаланумен салыстырғанда, кіші бағдарлама шақыруы кейбір есептеу шығындарын(computational overhead) шақыру механизміне салады.
*	Кіші бағдарлама әдетте housekeeping стандартты кодын талап етеді-функцияға кірген кезде де, одан шыққан кезде де (функцияның прологы мен эпилог – әдетте жалпы мақсаттағы [[процессор регистрі]](general purpose and registers) және кері адресті(return address) сақтау).

==Тарихы==
Бағдарлама идеясы есептеу машиналары біраз уақыт бойы болған соң әзірленді. Ауысудың арифметикалық және шартты нұсқаулары алдын ала жоспарланған және салыстырмалы түрде аз өзгерді; бірақ процедураларды шақыру үшін пайдаланылатын арнайы нұсқаулар осы жылдар ішінде қатты өзгерді. Manchester Baby және RCA 1802 сияқты ең ерте компьютерлер мен микропроцессорлар кіші бағдарламаларды шақырудың бірыңғай нұсқаулықтары болған жоқ. Бағдарлама іске асырылуы мүмкін, бірақ олар программистерден шақырулар тізбегін-нұсқаулықтар сериясын-әрбір шақыру торабында(call site) пайдалануды талап етті.

Кіші бағдарлама Z4 Конрада Зузе 1945 жылы іске асырылды.
1946 жылы [[Алан Тьюринг]] &quot;жерлеу&quot;(bury) және &quot; қайта қазып алу&quot;(unbury) терминдерін шақыру және кіші бағдарламалардан қайтару құралы ретінде пайдаланды.
Джон Маучли 1947 жылдың қаңтар айында Гарвард университеті және Құрама Штаттардың Әскери-теңіз флотының оқ-дәрі бюросымен бірлесіп ұйымдастырған ірі масштабты сандық есептеу машиналарының симпозиумында жалпы ескертулерді ұсынды. Мұнда ол дәйекті және параллель операцияны талқылайды.
...машинаның құрылымы бірде-бір битке күрделенбеуі тиіс. Бұл процедураға қажетті барлық логикалық сипаттамалар бар болғандықтан, машинада белгілі орындарда жадта кіші бағдарламаларды орналастыру және кодтаушы нұсқауды  оңай қолданыла алатындай үшін әзірлеуге болатындай істеді.

Басқа сөзбен айтқанда, А кіші бағдарламасын бөлу ретінде, ал В кіші бағдарламасы-күрделі көбейту ретінде, ал С кіші бағдарламасы-нақты міндет үшін қажетті кіші бағдарламалардың тізімі бойынша сандардың реттілігінің стандартты қатесін бағалау ретінде белгілеуге болады. ... Барлық  кіші бағдарламалар содан кейін машинада сақталады, және  олар кодтауда көрсетілген нөмірі бойынша оларға қысқаша сілтеме жасау керек.
Кей Макналти [[ENIAC]] командасында Джон Мочлимен тығыз байланыста және екінші дүниежүзілік соғыс кезінде бағдарламаланған [[ENIAC]] компьютеріне арналған кіші бағдарлама идеясын әзірледі. Ол және [[ENIAC]] басқа программистері осы кіші бағдарламаларды зымыран траекторияларын есептеу үшін пайдаланды.

Гольдстайн және [[Джон фон Нейман]] 1948 жылдың 16 тамызындағы мақаланы жазды, онда кіші бағдарламалардың пайдалылығы талқыланды.
IBM 1620, Intel 4004 және Intel 8008 сияқты кейбір өте ерте компьютерлер мен микропроцессорлар, сондай-ақ PIC микроконтроллерлері кері адрестерді сақтау үшін бөлінген аппараттық стекті пайдаланатын бір нұсқаулықпен кіші бағдарлама шақыруы бар-мұндай жабдық тек бірнеше кіші бағдарламаларды қолдайды, бірақ рекурсивті кіші бағдарламаларды да қолдай алады. 1960—шы жылдардың ортасына дейінгі машиналар—UNIVAC I, PDP-1 және IBM 1130 сияқты-әдетте шақыратын кіші бағдарламаның бірінші жадында командалардың санауышын сақтайтын шақыру туралы келісімді пайдаланады. Бұл бағдарлама кірістілігінің еркін терең деңгейін пайдалануға мүмкіндік береді, бірақ рекурсивті кіші бағдарламаларды қолдамайды. PDP-11(1970) - бұл кіші бағдарламаның итергіш стекаларын шақыру нұсқаулығы бар алғашқы компьютерлердің бірі; бұл функция кіші бағдарламалардың еркін терең салынуын да, рекурсивті кіші бағдарламаларды да қолдайды.

==Тіл қолдауы==
Алғашқы ассемблерлерде кіші бағдарламаларды қолдау шектеулі болды. Кіші бағдарламалар бір-бірінен немесе негізгі бағдарламадан анық бөлінген жоқ, және шын мәнінде, кіші бағдарламаның бастапқы коды басқа кіші бағдарламалардың бастапқы кодымен ауыстырылуы мүмкін болған. Кейбір ассемблерлер шақыру және қайтару тізбектерін жасау үшін алдын ала анықталған [[микробағдарламалау]]ды ұсынады. 1960 жылға қарай ассемблерлер әдетте кіріктірілген, сондай-ақ  оларды бірге байлауға болатындай ,жеке жиналған кіші бағдарламаларды әлдеқайда күрделі қолдауға ие болды.

==Кіші бағдарламалар кітапханалары==
Тіпті мұндай қиындық тудыратын тәсілде кіші бағдарлама өте пайдалы болды. Біріншіден, олар көптеген түрлі бағдарламаларда бірдей кодты пайдалануға мүмкіндік берді. Сонымен қатар, жады ерте компьютерлерде өте тапшы ресурс болды және кіші бағдарламалар бағдарлама көлемін айтарлықтай үнемдеуге мүмкіндік берді.
Көптеген ерте компьютерлер бағдарлама нұсқауларын [[тесімтаспа]]дан жадқа жүктеді. Сонымен қатар, әр бағдарлама негізгі бағдарламаға (немесе &quot;mainline&quot;) дейін немесе кейін жүктелген немесе жалғастырылған лентаның жеке бумасымен қамтамасыз етілуі мүмкін; және де кіші бағдарламаның сол лентасы көптеген түрлі бағдарламалармен пайдаланылуы мүмкін. Осындай тәсіл өзінің негізгі енгізу үшін [[тесімкарта]]ларды пайдаланған компьютерлерде де қолданылды. &quot;Кіші бағдарламалар кітапханасы&quot; атауы алдымен ұжымдық пайдалану үшін таспалардың индекстелген коллекцияларын немесе карта колодын сақтаған кітапхананы білдіреді.

==Қайтару жанама өту==
Өз бетінше өзгеретін кодтың(self-modifying code) қажеттілігін жою үшін, компьютерлерді әзірлеушілер ақырында жанама өту(indirect jump командасын ұсынды, оның операндасы кері адрестің(return address) орнына айнымалы немесе қайтару адресті қамтитын [[процессор регистрі]]нің(processor register) орналасқан жері болды.
Бұл компьютерлерде кіші бағдарламаның кері ауысуын өзгертудің орнына шақырушы бағдарлама кері адресті айнымалы етіп сақтайды, сондықтан Кіші Бағдарламаны орындау аяқталғаннан кейін ол жанама ауысуды орындайды, ол орындауды алдын ала анықталған айнымалы(predefined variable) берілген орынға жібереді.

==Кіші бағдарламаға өту==
Сонымен қатар, қосымша шығындарды барынша азайтып, кері мекенжайды сақтауды біріктірген кіші бағдарлама нұсқаулығына ауысу алға тағы бір қадам болды.
Мысалы, процедураларды шақыруға арналған IBM System / 360 bal немесе BALR тармақтарындағы нұсқаулар 14 регистр шарты бойынша нұсқаулықта көрсетілген процессордың регистріндегі кері адресті сақтап қалады. Кері оралу үшін, бағдарлама тек осы регистр арқылы (BR) тармақтардың жанама нұсқаулығын орындауы тиіс болды. Егер кіші бағдарлама осы регистрге қандай да бір басқа мақсат үшін қажет болса (мысалы, басқа кіші бағдарламаны шақыру үшін), ол регистрдің мазмұнын жеке жадында немесе регистрлердің [[стек]]інде сақтап қалады.
HP 2100 сияқты жүйелерде JSB нұсқауы, кері мекен-жай тармақтардың мақсаты болған жад ұяшығында сақталғанын қоспағанда, ұқсас тапсырманы орындалған еді.
Процедураны орындау келесі жад орнында басталады. Мысалы, HP 2100 ассемблері тілінде жазуға болады:
       ...
       JSB MYSUB    (Calls subroutine MYSUB.)
 BB    ...          (Will return here after MYSUB is done.)
негізгі бағдарламадан менің қосалқы бағдарламам туындаған кіші бағдарламаны шақыру үшін. Кіші бағдарлама келесідей кодталады:
MYSUB NOP          (Storage for MYSUB's return address.)
 AA    ...          (Start of MYSUB's body.)
       ...
       JMP MYSUB,I  (Returns to the calling program.)

==Шақыру стэгі(Call stack)==
Қазіргі заманғы шақыруларды жүзеге асыру көптеген бағдарламалар қоңырау стекін, жеке деректер стек құрылымын пайдаланады, шақыруларды іске асыру және кіші бағдарламаларды қайтару үшін. Процедураның әрбір шақыруы [[стек]] жақтауы деп аталатын жаңа жазба жасайды; процедура қайтарылғанда, оның стек жақтауы стектен жойылады және оның кеңістігі процедураның басқа шақырулары үшін пайдаланылуы мүмкін. Стектің әр кадрында әдетте процедуралар параметрлері мен ішкі айнымалыларды, сондай-ақ кері адресті қамтитын тиісті шақырудың жеке мәліметтері бар.
&lt;br&gt;&lt;br&gt;
Шақырулар тізбегі қарапайым нұсқаулардың (reduced instruction set computing (RISC) және very long instruction word (VLIW) сәулетінде әлі де пайдаланылатын тәсіл) реттілігімен жүзеге асырылуы мүмкін, бірақ 1960-шы жылдардың соңында әзірленген көптеген дәстүрлі машиналар осы мақсат үшін арнайы нұсқауларды қамтиды.
Қоңырау стегі әдетте үздіксіз жады аймағы ретінде іске асырылады. Бұл дизайн еркін таңдау, стек төменгі бөлігі осы саладағы ең төмен немесе ең жоғары мекен-жайы болып табылады ма, сондықтан стек жадында алға немесе артқа өсуі мүмкін; алайда көптеген сәулет соңғысын таңдады.&lt;br&gt;&lt;br&gt;
Кейбір конструкцияларда, әсіресе кейбір төртінші іске асыруда екі бөлек стек пайдаланылды, біреуі негізінен басқару ақпаратына (мысалы, кері адрестер мен циклдердің есептеуіштері), екіншісі-деректер үшін. Бірінші қоңырау стек ретінде жұмыс істеді және басқа тіл конструкциялары арқылы бағдарламашы жанама қол жетімді болды, ал екінші тікелей қол жетімді болды.
Стек негізінде процедуралардың шақырулары алғаш рет пайда болған кезде, маңызды ынталандыру қымбат жадты сақтау болды.бұл схеманы пайдалану кезінде компилятор әрбір процедураның жеке деректері үшін (Параметрлер, кері мекенжай және жергілікті айнымалы) жадындағы жеке кеңістікті резервте сақтау қажет емес. Кез келген уақытта стек тек жеке қоңырау деректері бар, олар қазіргі уақытта белсенді (атап айтқанда, шақырылған, бірақ қайта оралмаған). Бағдарламалар әдетте кітапханалардан жиналған болғандықтан (және әлі күнге дейін қалады) мыңдаған кіші бағдарламаларды қамтитын бағдарламаларды табу сирек болмады, олардың тек бірнешеуі қазіргі уақытта белсенді.мұндай бағдарламалар үшін қоңырау соғу механизмі жад көлемін үнемдеуі мүмкін. Шын мәнінде, қоңырау стегінің механизмін жадыны автоматты басқарудың ең ерте және қарапайым әдісі ретінде қарастыруға болады.&lt;br&gt;&lt;br&gt;
Алайда, шақырулар стегінің тағы бір артықшылығы-ол кіші бағдарламаларды [[рекурсивті функция]] шақыруға жол береді,өйткені бір процедураға салынған әрбір шақырудың жеке мәліметтерін алады.

==Стэк кідірісі(Delayed stacking)==
Шақырулар стек тетігінің кемшіліктерінің бірі процедураны шақырудың жоғары құны және оны тиісті қайтару болып табылады.қосымша шығындар стек көрсеткішін ұлғайту және азайту (және, кейбір архитектураларда, стектің толып кетуін тексеру), сондай-ақ абсолюттік мекен-жайлар бойынша емес, фреймнің салыстырмалы мекен-жайлары бойынша жергілікті айнымалы және параметрлерге қол жеткізуді қамтиды. Құны орындау уақытын ұлғайту, немесе процессордың күрделілігін арттыру, немесе екі жағдайда да іске асырылуы мүмкін.&lt;br&gt;&lt;br&gt;
Бұл үстеме шығындар ең айқын және парақтық процедураларда немесе парақтық функцияларда қажет емес, олар процедуралардың өзінің қандай да бір шақыруларын орындамай қайтарылады.осы үстеме шығындарды азайту үшін, көптеген қазіргі заманғы компиляторлар ол шын мәнінде қажет болғанша шақыру стегін пайдалануды кідіртуге тырысады.мысалы, p процедурасын шақыру процессордың белгілі бір тіркелімдерінде кері мекен-жайы мен шақырылатын процедураның параметрлерін сақтай алады және процедураның денесін басқаруды қарапайым жүктеу арқылы бере алады. Егер p процедурасы кез келген басқа қоңырауды орындамай қайтарылса, қоңырау белгішесі мүлдем пайдаланылмайды. Егер P басқа Q процедурасын шақыру қажет болса, ол Q қайтарылғаннан кейін қажет болатын кез келген регистрлердің мазмұнын (мысалы, кері адресті) сақтау үшін қоңырау стегін пайдаланатын болады.қосымша шығындар стек көрсеткішін ұлғайту және азайту (және, кейбір архитектураларда, стектің толып кетуін тексеру), сондай-ақ абсолюттік мекен-жайлар бойынша емес, фреймнің салыстырмалы мекен-жайлары бойынша жергілікті айнымалы және параметрлерге қол жеткізуді қамтиды. Құны орындау уақытын ұлғайту, немесе процессордың күрделілігін арттыру, немесе екі жағдайда да іске асырылуы мүмкін.

==C және C++ үлгілері ==
C және C++ бағдарламалау тілдерінде кіші бағдарлама функциялары деп аталады (бұдан әрі, олар класпен байланысты болған кезде мүше функциялар ретінде немесе бос функциялар болмаған кезде жіктеледі). Бұл тілдер функциясы ешқандай мәнді қайтармайды деп көрсету үшін арнайы void кілт сөзін қолданады. C/C++ функциясының параметрлері ретінде берілетін кез келген айнымалыларды өзгертуді қоса алғанда, жанама әсерлері болуы мүмкін екенін ескеріңіз. Мысалдар:
void Function1() { /* some code */ }
Функция мәнді қайтармайды және автономды функция ретінде таңдалуы керек,мысалы Function1();
int Function2() {
  return 5;
}
Бұл функция нәтижені қайтарады (5 саны) және шақыру өрнектің бөлігі болуы мүмкін,мысалы x + Function2()
char Function3(int number) {
  char selection[] = {'S', 'M', 'T', 'W', 'T', 'F', 'S'};
  return selection[number];
}
Бұл функция 0-ден 6-ға дейінгі санды аптаның тиісті күнінің бастапқы әрпіне түрлендіреді, атап айтқанда 0-ден &quot;S&quot; - ге, 1-ден &quot;M&quot; - ге дейін..., 6-дан &quot;С&quot;дейін. Шақыру нәтижесі айнымалы берілуі мүмкін,мысалы:                                         num_day =Function3(number);.
void Function4(int* pointer_to_var) {
  (*pointer_to_var)++;
}
Бұл функция мәнді қайтармайды, бірақ мекен-жайы параметр ретінде берілетін айнымалыны өзгертеді; ол Function4(&amp;variable_to_increment);. арқылы шақырылады


==Жергілікті айнымалы, Рекурсия және реентерабельділік==
Кіші бағдарлама бос кеңістіктің белгілі бір санын, яғни аралық нәтижелерді сақтау үшін осы Кіші Бағдарламаны орындау кезінде пайдаланылатын жадты пайдалы деп есептеуі мүмкін. Бұл уақытша кеңістікте сақталған айнымалылар жергілікті айнымалы деп аталады,ал уақытша кеңістік-белсендіру жазбасы. Іске қосу жазбасында, әдетте, бағдарлама аяқталғанда, кері басқаруды қай жерге жіберуді көрсететін қайтару мекен-жайы бар.
Кіші бағдарлама кез келген шақыру  сайттарының саны мен сипаты болуы мүмкін. Егер рекурсия қолдау көрсетілсе, кіші бағдарлама өзін тудыруы мүмкін, соның нәтижесінде оны орындау тоқтатыла тұрады,ал сол кіші бағдарламаның басқа салынған орындалуы орын алады. [[Рекурсия]] кейбір күрделі алгоритмдерді оңайлату және күрделі есептерді бөлшектеу үшін пайдалы құрал болып табылады. Рекурсивті тілдер әдетте әрбір шақыруда жергілікті айнымалылардың жаңа көшірмесін ұсынады. Егер бағдарламашы жергілікті айнымалылардың мәні қоңыраулардың арасында өзгеріссіз қалғанын қалғысы келсе, олар кейбір тілдерде статикалық болып жариялануы мүмкін немесе жаһандық мәндер немесе жалпы аймақтар пайдаланылуы мүмкін. Мұнда [[Фибоначчи]] сандарды іздеу үшін C / C++ рекурсивті бағдарлама мысалы:
int Fib(int n) {
  if (n &lt;= 1) {
    return n;
  }
  return Fib(n - 1) + Fib(n - 2);
}
Fortran сияқты ерте тілдер бастапқыда рекурсияны қолдамады, өйткені айнымалылар статикалық түрде бөлінген, сондай-ақ кері мекен-жайға арналған орын. Көптеген компьютерлер 1960 жылдардың соңына дейін PDP-8 сияқты аппараттық әйнек регистрлерінің қолдауына ие болған жоқ.
Мұндай PL/I және C сияқты ALGOL([[Алгол]]) кейін қазіргі заманғы тілдер, әдетте әрбір Кіші Бағдарламаны орындау үшін іске қосудың жаңа жазбасын қамтамасыз ету үшін қазіргі заманғы компьютерлік командалардың көпшілігі қолдайтын стек әрқашан дерлік пайдаланады. Осылайша, салынған орындау басқа тоқтатылған операцияларға әсер ету туралы алаңдамай, өзінің жергілікті айнымалыларын еркін өзгерте алады. Салынған қоңыраулардың жиналуына қарай, әрбір кідіртілген бағдарлама үшін бір іске қосу жазбасынан тұратын қоңырау стегінің құрылымы қалыптасады. Шын мәнінде, стектің бұл құрылымы барлық жерде, сондықтан активтендіру жазбалары әдетте стек кадрлары(stack frames) деп аталады.
Pascal, PL/I және Ada([[Ада]]) сияқты кейбір тілдер, сондай-ақ ішкі (Бас) кіші бағдарламаның әрекет ету аумағы шегінде ғана шақырылатын кіші бағдарламалар болып табылатын ішкі кіші бағдарламаларды қолдайды. Ішкі кіші бағдарламалар жергілікті сыртқы кіші айнымалы қол жетімді, ол оларды тудырды. Бұл қосу жазбасында қосымша контекстік ақпаратты сақтау арқылы қол жеткізіледі, сондай-ақ дисплей деп аталады.

Егер кіші бағдарлама сол кіші бағдарламаның басқа орындалуы орындалса да дұрыс орындалуы мүмкін болса, онда бұл кіші бағдарлама реентерабельді деп аталады. Рекурсивті кіші бағдарлама реентерабельді болуы тиіс. Реентерабельді кіші бағдарламалар көп ағынды жағдайларда да пайдалы, өйткені бірнеше ағын бір-біріне араласудан қорықпай, сол бір Кіші Бағдарламаны тудыруы мүмкін. IBM([[International Business Machines]]) CICS транзакцияларды өңдеу жүйесінде квази-реентерабельділік біршама қатаң, бірақ көптеген ағындармен бөлінген қолданбалы бағдарламалар үшін ұқсас талап болды.
Көп ағынды ортада әдетте бірнеше стегі бар. Тең бағдарлама([[сопрограмма]]) немесе жалқау бағаны толығымен қолдайтын орта, іске қосу жазбаларын сақтау үшін шыныдан өзгеше деректер құрылымын пайдалана алады.

==Шамадан артық жүктеме(Overloading)==
Қатаң типтелген тілдерде кейде аты бірдей, бірақ әр түрлі деректер түрінде жұмыс істейтін немесе әр түрлі параметрлер профилі бар бірнеше функциялардың болуы қажет. Мысалы, квадраттық түбірдің функциясы релелермен, кешенді мәндермен немесе матрицалармен жұмыс істеу үшін анықталуы мүмкін. Әрбір жағдайда қолданылатын Алгоритм әртүрлі және қайтарылатын нәтиже әртүрлі болуы мүмкін. Бірдей аты бар үш жеке функцияларды жазу арқылы программист деректердің әр түріне әр түрлі аттарды есте сақтауға ыңғайлылығы бар. Одан әрі, егер реалдар үшін оң және теріс реалдарды бөлу үшін подтипті анықтауға болатын болса, реалдар үшін екі функцияны жазуға болады: біреуі параметр оң болған кезде заттай мәнді, ал екіншісі параметр теріс болған кезде кешенді мәнді қайтарады.
Объектілі-бағытталған бағдарламалауда, бірдей атымен бірнеше функциялар әр түрлі параметрлердің профильдерін немесе әр түрлі параметрлерді қабылдай алатын болса, функциялардың әрқайсысы шамадан тыс жүктелген болып саналады.
Мұнда С++-тегі бағдарлама шамадан артық жүктеу үлгісі:
 

  #include &lt;iostream&gt;
  double Area(double h, double w) { return h * w; }
  double Area(double r) { return r * r * 3.14; }
  int main() {
  double rectangle_area = Area(3, 4);
  double circle_area = Area(5);
  std::cout &lt;&lt; &quot;Area of a rectangle is &quot; &lt;&lt; rectangle_area &lt;&lt; std::endl;
  std::cout &lt;&lt; &quot;Area of a circle is &quot; &lt;&lt; circle_area &lt;&lt; std::endl;
  }

Бұл кодта бірдей аты бар екі функция бар, бірақ олар әртүрлі параметрлерге ие.
Басқа мысал ретінде, бағдарлама бағыттарын қабылдайтын және экрандағы осы нүктелерге өз жолын қадағалайтын нысанды құра алады. Конструкторға берілуі мүмкін көптеген параметрлер бар (трассалау түсі, X және y бастапқы координаттары, трассалау жылдамдығы). Егер программист конструктор тек түс параметрін қабылдай алғысы келсе, онда ол басқа барлық параметрлер үшін әдепкі мәндерді беретін барлық параметрлері бар конструктор шақыратын түс қана қабылдайтын басқа конструкторды шақыруы мүмкін (X және Y әдетте экранда орталықтандырылады немесе координаттардың басына орналастырылады, ал жылдамдық кодерді таңдау бойынша басқа мәнге орнатылады).
PL / I әр түрлі аргументтер типтерімен шақырылған жазбаларға сілтемелерді теру үшін ортақ атауды анықтау үшін  GENERIC  атрибуты бар. Мысал:
DECLARE gen_name GENERIC(
                      fbname  WHEN(FIXED BINARY),
                      flname  WHEN(FLOAT),
                      othname OTHERWISE 
                           );
Әрбір жазу үшін бірнеше дәлелдер анықтамасы берілуі мүмкін. &quot;Gen_name &quot;шақыруы&quot; fbname&quot; шақыруына әкеледі, егер аргумент FIXED BINARY,&quot; filename&quot;, FLOAT және т.б. болса.

==Жапқыштар(Closures)==
Жапқыш-ол құрылған ортадан алынған кейбір айнымалы мәндерімен бірге кіші бағдарлама. Тұйықталу [[Джон Маккарти]] енгізген Lisp бағдарламалау тілінің айқын ерекшелігі болды. Іске асыруға байланысты, жабу жанама әсерлері үшін механизмі болуы мүмкін.

==Конвенциялар(Conventions)==
Кіші бағдарламаларды кодтау үшін көптеген шартты белгілер жасалды. Олардың аттарына келетін болсақ, көптеген әзірлеушілер кіші бағдарлама Атауы белгілі бір міндетті орындаған кезде етістік болуы тиіс, ол кейбір сұрау жасаған кезде сын есім, және ол айнымалы ауыстыру үшін пайдаланылған кезде зат.
Кейбір программистер кіші бағдарлама тек бір ғана міндетті орындауы тиіс деп болжайды және егер кіші бағдарлама біреуден артық міндетті орындайтын болса, ол бірнеше кіші бағдарламаға бөлінуі тиіс. Олар бағдарлама кодқа қызмет көрсетудің(code maintenance) негізгі компоненттері болып табылады және олардың бағдарламадағы рөлі әр түрлі болуы тиіс.
Модульдік бағдарламалаудың жақтастары (modularizing code) әрбір кіші бағдарлама кодтың басқа бөлшектеріне ең аз тәуелділікке ие болуы тиіс деп мәлімдейді. Мысалы, жаһандық айнымалыларды пайдалану, әдетте, бұл көзқарастың ақылсыз жақтастары болып саналады, өйткені ол кіші бағдарлама мен осы жаһандық айнымалылардың арасындағы тығыз байланысты қосады. Егер мұндай байланыс қажет болмаса, олардың кеңесі оның орнына берілген параметрлерді қабылдау үшін кіші бағдарламаларды рефакторингте тұрады. Алайда, бағдарлама бойынша берілетін параметрлер санының артуы кодтың оқылуына әсер етуі мүмкін.
==Қайтару кодтары(Return codes)==
Негізгі немесе қалыпты әсерден басқа, кіші бағдарлама оны орындау кезінде туындауы мүмкін ерекше шарттар туралы шақырушы бағдарламаға хабарлау талап етілуі мүмкін. Кейбір тілдер мен бағдарламалау стандарттарында бұл жиі қайтару коды, қалыпты және ерекше жағдайларды кодтайтын кейбір стандартты жерде кіші бағдарлама орналастырылған бүтін мәні арқылы жасалады.
IBM System / 360, мұнда қайтару коды кіші бағдарламадан күтілген, қайтарылатын мән жиі 4 есе есептелген—сондықтан оны қосымша шартты тесттерді болдырмау үшін шақыру нұсқаулығынан кейін жиі орналасқан тармақ кестесіне тармақтардың тікелей индексі ретінде пайдалануға болады, бұл одан да көп тиімділікті арттырады. Мысалы, асемблерде System / 360 жазуға болады:
BAL  14,SUBRTN01    go to subroutine, storing return address in R14
           B    TABLE(15)      use returned value in reg 15 to index the branch table, 

*                              branching to the appropriate branch instr.
                                  TABLE 
           B    OK             return code =00   GOOD                  }
           B    BAD            return code =04   Invalid input         } Branch table
           B    ERROR          return code =08   Unexpected condition  }

==Кіші бағдарламаларды шақыруларды оңтайландыру==
Қосымша шығындар жиі процессордың белгілі бір регистрлерін сақтау және қалпына келтіру, қоңырау кадрларының жадын бөлу және қалпына келтіру және т. б. қамтиды.. Кейбір тілдерде әрбір бағдарлама қоңырауы, сондай-ақ, бағдарлама қайтару кодын автоматты түрде тексеруді немесе ол тудыруы мүмкін ерекшеліктерді өңдеуді білдіреді. Объектілі-бағытталған тілдерде үстеме шығындардың маңызды көзі болып әдістерді шақырудың қарқынды қолданылатын динамикалық диспетчерленуі табылады.
Процедуралар жанама әсерлері болуы мүмкін, егер кейбір айқын оңтайландыру процедуралар қолданылуы мүмкін емес рәсімдер бар. Мысалы, мәнде(f(x)-1)/(f(x)+1) f  функциясы екі рет шақырылуы тиіс, себебі бұл екі қоңырау әр түрлі нәтижелерді қайтаруы мүмкін. Сонымен қатар, x мәні екінші қоңырау алдында қайта алынуы керек, себебі бірінші қоңырау оны өзгерте алады. Кіші бағдарламаның жанама әсері болуы мүмкін бе, өте қиын (тіпті шешілмейтін).осылайша, бұл оңтайландыру таза функционалдық бағдарламалау тілдерінде қауіпсіз болғанымен, типтік императивті бағдарламалау компиляторлары әдетте нашар болуы тиіс.
==Кірістіру(Inlining) ==
Осы қосымша шығындарды жою үшін қолданылатын әдіс - бұл әрбір байланыс торабында кіші бағдарлама денесінің кіріктірілген кеңеюі(inlining expansion) немесе инлайнингі (кіші бағдарлама тармағына және кері қайтқан концептке қарағанда). Бұл тек шақыруға арналған шақыру шығындарды болдырмау ғана емес, сонымен қатар компиляторға шақыруда контекст пен дәлелдерді назарға ала отырып, процедураның денесін тиімді оңтайландыруға(optimize) мүмкіндік береді. Салынған денені компилятор оңтайландыруы мүмкін. Алайда, кірістіру әдетте код мөлшерін арттырады, егер бағдарлама тек бір ғана бағдарлама шақыруын немесе ішкі бағдарлама денесін қамтымайтын болса, онда қосымша шақыру шығынынан аз код жоқ.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{wikify}}
{{Суретсіз мақала}}
{{Stub}}

[[Санат:Бастапқы код]]
[[Санат:Көмекші бағдарламалар]]</text>
      <sha1>ae4nl80zbnh4tu00q2jc6aoj3tmnx96</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Абайдың педагогикалық көзқарасы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>69483</id>
    <revision>
      <id>3400703</id>
      <parentid>3335283</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:44:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>GeniusBM</username>
        <id>158455</id>
      </contributor>
      <comment>/* growthexperiments-addlink-summary-summary:2|1|0 */</comment>
      <origin>3400703</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32125" sha1="0dget1vvdjyzgiuuo4x4aoky2dz100b" xml:space="preserve">'''  Педагогикалық көзқарасы.'''  [[Абай Құнанбайұлы|Абай]] бар асыл ойын замана жастарына, келер ұрпаққа арнады. 


Оның шығармашылық қызметінің негізгі мұраты - адам тәрбиесі. Ұстаз сөзінің биік мағынасы Абайдай ағартушыға өте орынды айтылған. Абай халықтың үлкені мен кішісіне, ұлы мен қызына, әкесі мен баласына өмірлік қажет еңбек пен адамгершілік, өнер мен білім, [[өнеге]] мен тәлім, достық-жолдастық, парыз бен қарыз сияқты қасиеттердің асыл үлгілерін жырымен де,ғақлияларымен де жеткізе білді. Ойшыл ақынның ағартушылық тұрғыдағы педагогикалық тұжырымдары негізінен жастарды халқына адал қызмет ететін нағыз азамат - «толық адам» етіп тәрбиелеу мақсатынан туындаған.

== Абайдың педагогикалық көзқарасының қалыптасуы ==
Абайдың педагогикалық көзқарасы қазақ жерінде патриархалдық-феодалдық қатынастар әлсіреп, капиталистік қатынастардың өмірге ене бастаған кезеңінде қалыптасты. Ақынның ағартушылық ой-пікірлерінің қалыптасуына игі әсер еткен табиғи арналардың алғашқысы - ақынның дүниеге келген ортасы, жас Абайдың бойына адамгершіліктің ізгі қасиеттерін ақ сүтімен қоса дарытқан ана мейірімінің қуаты. Кеудесі [[шежіре]]-тарих, аңыз-әңгімеге толы, халықтың [[салт-дәстүр]]&lt;nowiki/&gt;лерін жетік білетін мейірбан әжесі [[Зере]] мен мінезге бай, тілге шешен анасы [[Ұлжан]] бала [[Абай Құнанбайұлы|Абай]]&lt;nowiki/&gt;ды өз алдына бір бөлек рухани қазына бесігі болып тербетті. Талантты жастың өз бетінше ден қоя оқыған, құныға тыңдаған [[ауыз әдебиеті]] шығармалары туған халқының өмірі мен дәстүрін, арманы мен мұңын ертерек танып білуіне себепші болды. Өмір заңдылықтарын түсінуге игі ықпал еткен әке тағылымы да ақын бойында ұстаздық қасиеттің қалыптасуына үлкен әсер етті. Туған халқының рухани мұрасын жан-жақты игеріп, [[Батыс]] пен [[Шығыс]]&lt;nowiki/&gt;тың ғылыми ой-санасын сыншылдықпен бойына сіңіру арқылы Абай қазақтың қоғамдық ой-пікірін өзінің ағартушылық тұрғыдағы тұжырымдарымен байытты. Ақынның жастарды білім алуға, ғылымға, адамгершілікке үндеген педагогикалық топшылаулары шығыстың атақты ғұламалары [[Әлішер Науаи]], Ғ. Дауани, [[әл-Фараби]] т. б. ой-пікірлерімен сабақтас, өзектес келеді. Ол орыстың алдыңғы қатарлы ойшылдары мен көрнекті педагогтарының маңызды тәлім- тәрбиелік ой-толғаныстарын өзіндік құнды қағидалармен толықтырып, кейінгі ұрпаққа ағартушылық жаңа дәстүр қалдырды.

== Абайдың дүниетанымын зерттеушілер ==
Абайдың дүниетанымы зерттеушілер назарын аударып, оқырман қауымның рухани қазынасына айналды. Профессор Т. Тәжібаевтың еңбектерінде Абайдың ақыл-ой, адамгершілік, еңбек тәрбиесі жайлы тұжырымдарына талдау жасалған. Ол Абайдың педагогикалық, психолиялық көзқарасын тұңғыш рет ғылыми тұрғыдан жан-жақты ашып берді. Ақынның ағартушылық түрғыдағы ой-пікірлері туралы бірқатар зерттеулер жазылып, диссертациялар қорғалды. Абайдың педагогикалық көзқарасы мәселелерін арнайы тақырып етіп қозғамаса да [[Мұхтар Омарханұлы Әуезов|М. О. Әуезов]], Қ. Б. [[Құбығұл Бозайұлы Жарықбаев|Жарықбаев]], X. [[Ханғали Жұмашұлы Сүйіншәлиев|Сүйіншәлиев]] еңбектерінде ақынның ағартушылық тұжырымдары жайлы біршама құнды пікірлер ұшырасады. Абай педагогика саласынан арнайы ғылыми- теориялық шығармалар жазып, тікелей педагогикалық қызметпен шұғылданбаса да, оның өлеңдері мен қарасөздерінен жастарды тәрбиелеу мен оқытудың кейбір дидактикалық мәселелері жөнінде үлгі-өнеге тұтарлық салиқалы ойлар мен тұжырымдарды көп кездестіруге болады.&lt;ref&gt;Бейсембиев К. Мировоззрение Абая Кунанбаева. - А., 1956;&lt;/ref&gt;
==Жастарға үгіт==
Ақын жастар тәрбиесінің сан қырына, оның өзекті салаларына баса назар аударды, жас ұрпаққа үміт артты, олардың жүрек сезімін оятып, өзінің көкейкесті мақсат-мұраттарына жұмылдыруға ұмтылды. Жастардың еңбек етіп, ғылым мен білімге ден қоюы, алда тұрған мақсаттарына жету жолында табандылық көрсетуі қажеттігі сияқты асыл қасиеттерді уағыздау - Абайдың бүкіл ақындық қызметінің негізгі де үзілмейтін идеялық- тақырыптық желілерінің бірі. Абай мектепте оқып жүрген қазақ балаларына үміттене қарап, елдің болашағы осылар деп қуанды. Елдің мешеулігін, халықтың қараңғылығын, надандықты әшкерелеп, жаңа өмірге бастар жол оқу-ағарту, адамның рухани жағынан азат болуы деп түсінді. «Адамның білімі, өнері - адамшылықтың таразысы» деп санаған Абай білімді барлық атақ, құрмет пен бедел, байлықтан жоғары қояды. Ақын адамның ең қымбат кезі - жастық шақты оқуға, ғылымға жұмсауды еске салады. Ойын-сауықты кейін қоя тұрып, алдымен ғылым жолында еңбек ет, ізден, білімдіден үйрен, үлгі ал, солардай болуға тырыс дей келе:
«Дүние де өзі, малда өзі,
Ғылымға көңіл бөлсеңіз...», -
деген тұжырым ұсынады.
==Ескілікті сынауы==
Абай оқу-ағарту ісінің дамуына кедергі жасап келе жатқан ескілік пен надандықты, қатаң жазалау тәртібіне негізделген түсініксіз тілдегі діни оқуды әшкере етті. Молдалардың діни қағидаларды жалаң, жаттанды әдіспен түсіндіріп, баланың сана- сезіміне, ақыл-ойына, өмір мен дүниені танып білуіне сенім тудыра алмайтынын, олардың діни оқудың толық мағынасын өз мәнінде жеткізбей жүргендерін қатты сынға алып, шынайы білімді меңгерудің әдіс-тәсілін терең ғылыми тұрғыда көрсетіп берді. «Отыз екінші сөзінде»: ... білім- ғылымның өзіне ғана құмар, ынтық болып, бір ғана білмектің өзін дәулет біл... білгеніңді берік ұстап, білмегеніңді тағы да сондай білсем екен деп үміттен...» деп, білімге ұмтылу, оқыған азаматқа еліктеу, іздену, талаптану сияқты қасиеттерді бойға дарыту арқылы оқып-білген сайын дүниені тани түсетінін, бұл таным ғалымдық жолды қалыптастыратынын атап өтті. 
==Ғылымды үйренушілерге==
Ақын ел қамы үшін емес, өз қамы үшін, елді бірлестіру үшін емес, араздастыру үшін оқитын, ойында «я тілмаш, я адвокат болу» ғана жүрген пысықай жастарды сынап, ғалым болу үшін ғана емес, сол алған білімін туған халқының мәдениетін, экономикасын, сана-сезімін көтеру үшін жұмсауға шақырады. Ойшыл ақын ғылымды үйренушілерді екі топқа бөледі. Бірі - білімді ақиқатты тану, азамат болу үшін үйренушілер де, екінші - бақастық, яғни біреуден озу, артық болу мақсатын көздеушілер. Ақын ғылым жолын қалаған жастарға ғылымды жеке басының қамы, бақастық үшін емес, халқына адал қызмет ететін жан-жақты жетілген, білімді - «толық адам» болып шығу үшін үйренуге ақыл айтып: «үйреніп жеткенше осы да болады ғой деп тоқтамай, үйрене беру керек. Кімде-кім үйреніп жетпей жатып, үйренгенін қойса, оны [[құдай]] ұрды, ғибадаты ғибадат болмайды», -деп, оларға тынбай талаптануға, үздіксіз ізденуге кеңес береді. Абай қазақ жастарын желөкпе, әр нәрсеге көрсеқызар болмай, өнерді үйренуге, табиғатты тануға, ғылыми көзқарасқа негізделген тиянақты білім алуға үндеді. 
==Оқыту методикасы==
Ол оқу-ағарту саласындағы таптық, ұлттық және мүліктік шектеулерге қарсы шығып, оқытудың ана тілінде жүргізілуіне баса назар аударды. Сонымен қатар: «Орысша оқу керек... өнер де, ғылым да - бәрі орыста... Сен оның тілін білсең, көкірек- көзің ашылады», - деп, [[орыс тілі]]н үйренуге де ерекше мән берді. «Балаңа қатын әперме, - дейді ақын замандастарына, - енші берме, барыңды салсаң да балаңа орыстың ғылымын үйрет». Абай Отыз сегізінші сөзінде ғылымды әл- Фарабидің үлгісімен сала-салаға бөліп, ұстаздарға ғылым негізін жоспарлы және жүйелі түрде балаға түсінігіне ұғымды, қызықты, тартымды етіп оқытуға, білімді өмір талабымен ұштастыра білуге кеңес береді. Ақын ғақлияларында оқудың шәкірттердің ынтасын арттыратындай түсініктілігі мен ерікті, көрнекілігі жайлы құнды дидактикалық пікірлер айтты. Ол жеке адамның қалыптасуына оқу-ағарту ісін ақыл-ой, адамгершілік тәрбиесімен тығыз сабақтастыра қарастырады. Ақын түсінігінде адамгершілік тәрбиені құрайтын қасиеттер: адам баласын сүю, адамдардың бір-біріне адал, мейірімді және бірлік, ынтымақта болуы. Ол адамгершілікке баулуда жастардың сол замандағы мінез-құлық олқылықтарын өз бойларынан іздетіп, олардан арылуға, өзін-өзі тәрбиелеуге өсиет етті. Жасөспірімдердің мінез-құлық, адамгершілік тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген Абай:
«Тез үйреніп, тез жойма,
Жас уақытта көңіл-гүл...» -
деп, жас баланы тәрбиелеуді өте ерте қолға алып, олардың дақ түспеген санасына ізгі қасиеттерді еге білу қажеттігін ескертеді. Ол өзі өмір сүрген әлеуметтік ортада орын алған бес түрлі зиянды мінез-құлықтан адам боламын деген әрбір жасөспірімнің сақтануы керектігін ашық айтады.
Адам өзіне-өзі сыншы болу керек: «Егер есті кісілердің қатарында болғың келсе, күніне бір мәртебе, болмаса жұмасына бір, ең болмаса айына бір, өзіңнен есеп ал», - деген Абай тұжырымы жастардың қоғам алдындағы жауапкершілігін арттырып, олардың бойында өзіне деген берік сенімін қалыптастырады.
==Достық пен жолдастық==
Ойшыл ақын адамдар арасындағы адалдық пен сезім тазалығына негізделген шынайы достық пен жолдастықты жоғары бағалады. Достық бағзы заманнан бері адамзатпен бірге жасалып келе жатқан жасампаз ұғымдардың қатарына жатады. Ол туралы әр ұрпақ заман шындығы мен талабына орай ой қорытты. Абай  Ғ. Дауанидың достықтың табиғаты мен негізгі өлшемі жайлы айтқан пайымдауларын жүйелі тұжырымдармен байытып, достықтың мәнін кең тұрғыдан терең түсіндіріп берді.
«Ерте ояндым, ойландым, жете алмадым,
Етек басты көп кердім елден бірақ...» - 
деп, өзі ескерткендей, заманында достық пен қастықты, әділдік пен қиянатты басынан мол кешіріп, өмір талқысы ой салған Абай өзі қастерлеп, ардақтаған достық пен жолдастықты келер ұрпаққа өсиет етіп жеткізуді азаматтық борышым деп білді. Ақын әділетсіздік жайлаған феодалдық қоғамдағы достықтың өлшемі малы үшін, күні үшін жағымпазданып, екіжүзділік жасау деп түсінетін жалған достықты жеріне жеткізе сынайды.
«Жаман тату қазады өзіңе ор,
оған сенсең, бір күні боларсың қор...» - 
деп, жалған достықтың бет пердесін әшкерелеп, жастарды жағымсыз жалған қылықтан сақтандырады. Ақын нағыз адал, шынайы достықтың құдіретті күшіне терең талдау жасайды.
«Жолдастық, сұхбаттастық- бір үлкен іс,
Оның қадірін жетесіз адам білмес.
Сүйікті ер білген сырын сыртқа жаймас,
Артыңнан бір ауыз сөз айтып күлмес...», - 
деп, құрбы-құрдас, дос-жолдас болып жүріп, көзі жоқ жерде жолдасын жамандап, келеке ететін екіжүзді залымдарды сынға алып, оларға адал достық пен шынайы жолдастықты қарама-қарсы қояды.

==Гуманизм, интернационализм принциптері==
Ойшыл ақын жастарды адамгершілікке тәрбиелеуде [[гуманизм]], отаншылдық және интернационализм принциптеріне достықты, әділеттілік пен мейірімділікті негізгі қазық етіп алды. Абайдың ұлттар достығы, интернационалдық тәрбие жайлы ойлары өз халқына деген сүйіспеншілік сезімінен туындады. Көршілес халықтардың озық дәстүрлеріне, жетістіктеріне үңіле қарап, соларды үлгі-өнеге тұтты. Озық ойлы ақыл-ой иелерінің шығармаларын қазақ тіліне аударып, жақсы тәлім-тәрбие үлгілерін батыл насихаттады. 
==Еңбекке баулу==
Жастарды адамгершілік рухында тәрбиелеп, оларға ғылым мен білімге бастар жолды көрсете отырып, ақын бұл мәселелердің шешімі еңбекте деп білді. Ол еңбектің адам мен қоғам өмірінде алатын қызметіне зор мән берді. Абай шығармалары олардың әр түрлі кәсіпті еркін меңгеруіне ықпал етіп, еңбекті тиімді ұйымдастыру жолдарына баулыды. Ақын жастарды бойындағы күш-қуатын пайдалы еңбекке жұмсауға шақырды. Өз заманындағы еңбекке салғырт көзқарастың зардабын дәлелдеп, адам бойындағы игі қасиеттердің қалыптасуында еңбектің атқаратын шешуші қызметіне талдау жасады. Жастардың айналысар кәсібінің аясы тарлығына тоқталып, өзімен көршілес халықтардың [[егіншілік]] пен қолөнерін, сауда жасауды, түрлі кәсіпті үйренуге үндеді. Ақын кейбір жастардың бойындағы еңбекке икемсіздігін, құлықсыздығын, жалқаулығын сынап, берекесіз адамның болашағы жоқтығын әрдайым еске салып отырады. Жастарға жеке басыңның қамын күйттеп кетпей, халқыңның жарқын болашағы үшін еңбек ет: «Өзің үшін еңбек қылсаң, өзі үшін оттаған хайуанның бірі боласың; адамшылықтың қарызы үшін еңбек қылсаң, Алланың сүйген құлының бірі боласың», - деген өсиет қалдырды. Абай қалың бұқараны адал еңбекке үндеді, қулық-сұмдықпен, алдау-арбаумен, ұрлық-зорлықпен, еңбексіз тапқан мал мен мүліктің:
«Еңбек қылмай тапқан мал дәулет болмас,
Қардың суы сықылды тез суалар...»- 
деп, ондай арзан дүниенің жұғымсыз екенін ұқтырды. Ол қалың қазақ жұртшылығын адал, қарапайым еңбекті қадірлей білуге, ерекше құрметтеуге және оны бағалай білуге үндеді. Жастардың әрбірінің айналысар кәсібі болуын, ол кәсіпке дағдылану машығының неғұрлым ертерек басталуын, жастық шақта еңбекке деген ұмтылыстық, икемділіктің тұрақты қасиетке ұласуын құптады. Еңбек етуге де өзіндік байлам, талаптылық пен берік табандылық сияқты қасиеттердің керектігін ескертті. Ақын әрбір жастың келешегінің нұрлы, болашағының жарқын болуы адал еңбегі арқылы жүзеге асатыны туралы терең педагогикалық тұжырым жасады.&lt;ref&gt;Тажибаев Т. Т. Философские, психологические, педагогические взгляды Абая Кунанбаева. - А., 1957;&lt;/ref&gt;

==Ата-ана==
===Отбасындағы әке рөлі===
Абай жастарды еңбекке баулуда күнделікті отбасы тәрбиесіне, ата-ананың жауапкершілігіне ерекше мән берді. 
Баланың болашағына жауапкершілік алдымен әкеге жүктелетінін ескертіп, әкенің ақылы мен ықпалы болмай адал еңбекке, мағыналы өмірге дұрыс баулу, жас жеткіншектің бойында адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру мүмкін емес екенін атап көрсетті. Сондықтан, баланы ұлағатты азамат - «толық адам» етіп тәрбиелеу үшін, ата-аналарының өздерінің сол дәрежеге сай, үлгілі, өнегелі болуын талап етті.
«Басында әке айтпаса ақыл жарлық,
Ағайын табылмаса ой саларлық.
Қалжыңбассып өткізген қайран дәурен
Түбінде тартқызбай ма ол бір зарлық?» -
деп, ойын-сауықты қызықтап, өмірді белгілі бір мақсатсыз, бойкүйездікке салынып босқа өткізудің соңы өкінішке алып келетінін, қалайда ата-ананың ақылына көңіл бөліп, басшылыққа алуы керектігін еске салады. Ойшыл ақын әкенің ізгі қасиеттері - оның адамгершілігі, еңбексүйгіштігі, отбасы, жарына адал болуы деп есептеді. Әкенің отбасына, жарына деген сүйіспеншілік сезімі үй-ішін нұрландырып тұрса, Ері ақылды, қатыны мінезді боп, тату болса, үстіндегі үй райысқа айналып, бала жақсы мінезге, асыл қасиетке тәрбиелене алатынын атап өтті. Керісінше, ақын өз отбасынан суынып, ел көзіп, қыдырымпаздыққа салынған, өз үйінің шырқын бұзған, бала тәрбиесіне мән бермейтін әкелерді сынға алады. 
===Отбасындағы ана рөлі===
Абай бала келешегіне қамқоршы ұстазы - әке деп білумен қатар ұрпақ тәрбиелеудегі ананың орнын да ерекше бағалады. Өз анасы Ұлжан мен әжесі Зеренің құшағында болып, қос мейірім бұлағынан сусындап өсуі оның ана қасиетін биік тұғырдан тануына игі әсер етті. Аналық мейірім арқылы берілетін нәзік те пәк адамгершілік асыл қасиетті ерекше қастерледі. Ананы өз баласының алғашқы, ең аяулы тәрбиешісі деп білді. Қыз баланың тәрбиесіндегі ана тәлімінің ықпалына Абай педагогикалық тұрғыдан жан-жақты талдау жасап, өрелі тұжырымдар айтты. Ол қыз балаларды жұбайлық өмірге балғын шақтан әзірлеу керектігіне назар аударады. Қыз күнінде ұқыпты, жинақы болып жүріп, тұрмыс құрған соң берекесі кетіп, салақ әйел атануы, әсіресе қаракетсіз өскен бай қыздарының жастайынан еңбекке етене баулынбағанынан деп білді. Сондықтан аналарға қыз бала тәрбиесінде ұлттық дәстүрді басшылыққа алуды ұсынды. Халық тәрбиесінде абзал аналар ес біле бастаған қыз балаларына іс тіктіріп, үй шаруасына үйреткен. Осындай аналарды Абай қатты құрметтеп, қалыңдық іздеген жігіттерге тәрбиелі ананың қызына көз салуды ескертті.
«Жасаулы деп, малды деп байдан алма,
Кедей қызы арзан деп құмарланба.
Ары бар, ақылы бар, ұяты бар
Ата-ананың қызынан ғапыл қалма», -
деп, жар таңдағанда тәрбиелі, жақсы ананың перзентін малды болмаса да бағалай біл, өмірлік жолдас ет деген аса құнды пікір айтты. Бойына адамгершіліктің асыл қасиеттерін жинақтаған қыз балаларды болашақ көтерілер шаңырақтың берік қазығы деп есептеді. Болашақ отау құру мәселесінде қыз балалардың ақылды, білімді болуына ерекше мән берді. Ол өз қызы [[Күлбадан Абайқызы|Күлбаданды]] қала мектебінде оқытумен қатар, қазақ қыздарының сауатты болуын қолдады. Ең болмағанда хат танып, оқу-жазуды игеруі керектігін ескертті, маңайындағы адамдардың қыз балаларының сауатын аштыртып, өлең-жыр көшіртіп, ән мен музыкаға баулыды.
==Тұрмыс құрар жастарға==
«Біреуді көркі бар деп жақсы көрме,
Лапылдақ көрсе қызар нәпсіге ерме!
Әйел жақсы болмайды көркіменен,
Мінезіне көз жетпей, көңіл берме!», - 
деп тұрмыс құрар жастарға қалыңдықты көркі мен сымбатына ғана қарап бағаламай, оның адамгершілік қасиетіне, ішкі жан дүниесіне, ақыл- парасатына, көргенділігі мен тәрбиелілігіне көңіл бөлу керектігін ерекше атап көрсетті. Абай болашақ отау құрушы жастарға жұбайлық өмірдің елеулі қиындықтары да болатынын, ол қиындықты жеңуге алдын ала әзірлеу керектігін ескертті. Некелескен жастардың бір-бірімен, отбасының басқа мүшелерімен, жора-жолдас, туған- туысқандарымен сыпайы қарым-қатынаста болуы, олардың елге құрметті, саналы азамат дәрежесіне жетуі өздерінің мінез-құлқы мен іс-әрекетіне байланысты екенін ашып көрсетті. Ақын некелік өмірдің табиғи тірегі мен құқықтық негізі - жастардың бір-біріне деген сүйіспеншілігі деп білді. Абайдың түсінігінде тең құқылық - махаббат бостандығы. Сол бостандықтың жүзеге асуы - олардың некелесуі деп қарады. Сондықтан ол өзінің көптеген өлеңдерінде осы тұжырымын жария етті.

==Қорытынды==
Абайды зерттеуші ғалымдар ұлы ақынды халық ұстазы деп біледі. Ақынның шығармашылық қызметі - халықтың рухани қазынасы. Ұстаздық, ойшыл ақынның пікірінше, жастарды ізгілікке, адамгершілікке үйретушілік. Абай халықтың болашағы жастарды адамгершіліктің игі қасиеттеріне тәрбиелеуші үлкендерден ұстаздық шеберлікке лайық қабілет болуын талап етті. Бұл ойын ақын:
«Ұстаздық қылған жалықпас
Үйретуден балаға...» - деп тұжырымдады.&lt;ref&gt;Шаймерденова К. Педагогические взгляды Абая Кунанбаева. - А., 1990.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9&lt;/ref&gt;

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}

{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Абай энциклопедиясы]]


{{stub}}</text>
      <sha1>0dget1vvdjyzgiuuo4x4aoky2dz100b</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400738</id>
      <parentid>3400703</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T18:02:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1nter pares</username>
        <id>146705</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/GeniusBM|GeniusBM]] ([[User talk:GeniusBM|т]]) өңдемелерінен [[User:Almagul Ibragimova|Almagul Ibragimova]] соңғы нұсқасына қайтарды</comment>
      <origin>3335283</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32117" sha1="rppnkcz9puq5c5di00jz2n28o08bxav" xml:space="preserve">'''  Педагогикалық көзқарасы.'''  [[Абай Құнанбайұлы|Абай]] бар асыл ойын замана жастарына, келер ұрпаққа арнады. 


Оның шығармашылық қызметінің негізгі мұраты - адам тәрбиесі. Ұстаз сөзінің биік мағынасы Абайдай ағартушыға өте орынды айтылған. Абай халықтың үлкені мен кішісіне, ұлы мен қызына, әкесі мен баласына өмірлік қажет еңбек пен адамгершілік, өнер мен білім, [[өнеге]] мен тәлім, достық-жолдастық, парыз бен қарыз сияқты қасиеттердің асыл үлгілерін жырымен де,ғақлияларымен де жеткізе білді. Ойшыл ақынның ағартушылық тұрғыдағы педагогикалық тұжырымдары негізінен жастарды халқына адал қызмет ететін нағыз азамат - «толық адам» етіп тәрбиелеу мақсатынан туындаған.

== Абайдың педагогикалық көзқарасының қалыптасуы ==
Абайдың педагогикалық көзқарасы қазақ жерінде патриархалдық-феодалдық қатынастар әлсіреп, капиталистік қатынастардың өмірге ене бастаған кезеңінде қалыптасты. Ақынның ағартушылық ой-пікірлерінің қалыптасуына игі әсер еткен табиғи арналардың алғашқысы - ақынның дүниеге келген ортасы, жас Абайдың бойына адамгершіліктің ізгі қасиеттерін ақ сүтімен қоса дарытқан ана мейірімінің қуаты. Кеудесі [[шежіре]]-тарих, аңыз-әңгімеге толы, халықтың [[салт-дәстүр]]&lt;nowiki/&gt;лерін жетік білетін мейірбан әжесі [[Зере]] мен мінезге бай, тілге шешен анасы [[Ұлжан]] бала [[Абай Құнанбайұлы|Абай]]&lt;nowiki/&gt;ды өз алдына бір бөлек рухани қазына бесігі болып тербетті. Талантты жастың өз бетінше ден қоя оқыған, құныға тыңдаған [[ауыз әдебиеті]] шығармалары туған халқының өмірі мен дәстүрін, арманы мен мұңын ертерек танып білуіне себепші болды. Өмір заңдылықтарын түсінуге игі ықпал еткен әке тағылымы да ақын бойында ұстаздық қасиеттің қалыптасуына үлкен әсер етті. Туған халқының рухани мұрасын жан-жақты игеріп, [[Батыс]] пен [[Шығыс]]&lt;nowiki/&gt;тың ғылыми ой-санасын сыншылдықпен бойына сіңіру арқылы Абай қазақтың қоғамдық ой-пікірін өзінің ағартушылық тұрғыдағы тұжырымдарымен байытты. Ақынның жастарды білім алуға, ғылымға, адамгершілікке үндеген педагогикалық топшылаулары шығыстың атақты ғұламалары [[Әлішер Науаи]], Ғ. Дауани, [[әл-Фараби]] т. б. ой-пікірлерімен сабақтас, өзектес келеді. Ол орыстың алдыңғы қатарлы ойшылдары мен көрнекті педагогтарының маңызды тәлім- тәрбиелік ой-толғаныстарын өзіндік құнды қағидалармен толықтырып, кейінгі ұрпаққа ағартушылық жаңа дәстүр қалдырды.

== Абайдың дүниетанымын зерттеушілер ==
Абайдың дүниетанымы зерттеушілер назарын аударып, оқырман қауымның рухани қазынасына айналды. Профессор Т. Тәжібаевтың еңбектерінде Абайдың ақыл-ой, адамгершілік, еңбек тәрбиесі жайлы тұжырымдарына талдау жасалған. Ол Абайдың педагогикалық, психолиялық көзқарасын тұңғыш рет ғылыми тұрғыдан жан-жақты ашып берді. Ақынның ағартушылық түрғыдағы ой-пікірлері туралы бірқатар зерттеулер жазылып, диссертациялар қорғалды. Абайдың педагогикалық көзқарасы мәселелерін арнайы тақырып етіп қозғамаса да [[Мұхтар Омарханұлы Әуезов|М. О. Әуезов]], Қ. Б. [[Құбығұл Бозайұлы Жарықбаев|Жарықбаев]], X. [[Ханғали Жұмашұлы Сүйіншәлиев|Сүйіншәлиев]] еңбектерінде ақынның ағартушылық тұжырымдары жайлы біршама құнды пікірлер ұшырасады. Абай педагогика саласынан арнайы ғылыми- теориялық шығармалар жазып, тікелей педагогикалық қызметпен шұғылданбаса да, оның өлеңдері мен қарасөздерінен жастарды тәрбиелеу мен оқытудың кейбір дидактикалық мәселелері жөнінде үлгі-өнеге тұтарлық салиқалы ойлар мен тұжырымдарды көп кездестіруге болады.&lt;ref&gt;Бейсембиев К. Мировоззрение Абая Кунанбаева. - А., 1956;&lt;/ref&gt;
==Жастарға үгіт==
Ақын жастар тәрбиесінің сан қырына, оның өзекті салаларына баса назар аударды, жас ұрпаққа үміт артты, олардың жүрек сезімін оятып, өзінің көкейкесті мақсат-мұраттарына жұмылдыруға ұмтылды. Жастардың еңбек етіп, ғылым мен білімге ден қоюы, алда тұрған мақсаттарына жету жолында табандылық көрсетуі қажеттігі сияқты асыл қасиеттерді уағыздау - Абайдың бүкіл ақындық қызметінің негізгі де үзілмейтін идеялық- тақырыптық желілерінің бірі. Абай мектепте оқып жүрген қазақ балаларына үміттене қарап, елдің болашағы осылар деп қуанды. Елдің мешеулігін, халықтың қараңғылығын, надандықты әшкерелеп, жаңа өмірге бастар жол оқу-ағарту, адамның рухани жағынан азат болуы деп түсінді. «Адамның білімі, өнері - адамшылықтың таразысы» деп санаған Абай білімді барлық атақ, құрмет пен бедел, байлықтан жоғары қояды. Ақын адамның ең қымбат кезі - жастық шақты оқуға, ғылымға жұмсауды еске салады. Ойын-сауықты кейін қоя тұрып, алдымен ғылым жолында еңбек ет, ізден, білімдіден үйрен, үлгі ал, солардай болуға тырыс дей келе:
«Дүние де өзі, малда өзі,
Ғылымға көңіл бөлсеңіз...», -
деген тұжырым ұсынады.
==Ескілікті сынауы==
Абай оқу-ағарту ісінің дамуына кедергі жасап келе жатқан ескілік пен надандықты, қатаң жазалау тәртібіне негізделген түсініксіз тілдегі діни оқуды әшкере етті. Молдалардың діни қағидаларды жалаң, жаттанды әдіспен түсіндіріп, баланың сана- сезіміне, ақыл-ойына, өмір мен дүниені танып білуіне сенім тудыра алмайтынын, олардың діни оқудың толық мағынасын өз мәнінде жеткізбей жүргендерін қатты сынға алып, шынайы білімді меңгерудің әдіс-тәсілін терең ғылыми тұрғыда көрсетіп берді. «Отыз екінші сөзінде»: ... білім- ғылымның өзіне ғана құмар, ынтық болып, бір ғана білмектің өзін дәулет біл... білгеніңді берік ұстап, білмегеніңді тағы да сондай білсем екен деп үміттен...» деп, білімге ұмтылу, оқыған азаматқа еліктеу, іздену, талаптану сияқты қасиеттерді бойға дарыту арқылы оқып-білген сайын дүниені тани түсетінін, бұл таным ғалымдық жолды қалыптастыратынын атап өтті. 
==Ғылымды үйренушілерге==
Ақын ел қамы үшін емес, өз қамы үшін, елді бірлестіру үшін емес, араздастыру үшін оқитын, ойында «я тілмаш, я адвокат болу» ғана жүрген пысықай жастарды сынап, ғалым болу үшін ғана емес, сол алған білімін туған халқының мәдениетін, экономикасын, сана-сезімін көтеру үшін жұмсауға шақырады. Ойшыл ақын ғылымды үйренушілерді екі топқа бөледі. Бірі - білімді ақиқатты тану, азамат болу үшін үйренушілер де, екінші - бақастық, яғни біреуден озу, артық болу мақсатын көздеушілер. Ақын ғылым жолын қалаған жастарға ғылымды жеке басының қамы, бақастық үшін емес, халқына адал қызмет ететін жан-жақты жетілген, білімді - «толық адам» болып шығу үшін үйренуге ақыл айтып: «үйреніп жеткенше осы да болады ғой деп тоқтамай, үйрене беру керек. Кімде-кім үйреніп жетпей жатып, үйренгенін қойса, оны құдай ұрды, ғибадаты ғибадат болмайды», -деп, оларға тынбай талаптануға, үздіксіз ізденуге кеңес береді. Абай қазақ жастарын желөкпе, әр нәрсеге көрсеқызар болмай, өнерді үйренуге, табиғатты тануға, ғылыми көзқарасқа негізделген тиянақты білім алуға үндеді. 
==Оқыту методикасы==
Ол оқу-ағарту саласындағы таптық, ұлттық және мүліктік шектеулерге қарсы шығып, оқытудың ана тілінде жүргізілуіне баса назар аударды. Сонымен қатар: «Орысша оқу керек... өнер де, ғылым да - бәрі орыста... Сен оның тілін білсең, көкірек- көзің ашылады», - деп, [[орыс тілі]]н үйренуге де ерекше мән берді. «Балаңа қатын әперме, - дейді ақын замандастарына, - енші берме, барыңды салсаң да балаңа орыстың ғылымын үйрет». Абай Отыз сегізінші сөзінде ғылымды әл- Фарабидің үлгісімен сала-салаға бөліп, ұстаздарға ғылым негізін жоспарлы және жүйелі түрде балаға түсінігіне ұғымды, қызықты, тартымды етіп оқытуға, білімді өмір талабымен ұштастыра білуге кеңес береді. Ақын ғақлияларында оқудың шәкірттердің ынтасын арттыратындай түсініктілігі мен ерікті, көрнекілігі жайлы құнды дидактикалық пікірлер айтты. Ол жеке адамның қалыптасуына оқу-ағарту ісін ақыл-ой, адамгершілік тәрбиесімен тығыз сабақтастыра қарастырады. Ақын түсінігінде адамгершілік тәрбиені құрайтын қасиеттер: адам баласын сүю, адамдардың бір-біріне адал, мейірімді және бірлік, ынтымақта болуы. Ол адамгершілікке баулуда жастардың сол замандағы мінез-құлық олқылықтарын өз бойларынан іздетіп, олардан арылуға, өзін-өзі тәрбиелеуге өсиет етті. Жасөспірімдердің мінез-құлық, адамгершілік тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген Абай:
«Тез үйреніп, тез жойма,
Жас уақытта көңіл-гүл...» -
деп, жас баланы тәрбиелеуді өте ерте қолға алып, олардың дақ түспеген санасына ізгі қасиеттерді еге білу қажеттігін ескертеді. Ол өзі өмір сүрген әлеуметтік ортада орын алған бес түрлі зиянды мінез-құлықтан адам боламын деген әрбір жасөспірімнің сақтануы керектігін ашық айтады.
Адам өзіне-өзі сыншы болу керек: «Егер есті кісілердің қатарында болғың келсе, күніне бір мәртебе, болмаса жұмасына бір, ең болмаса айына бір, өзіңнен есеп ал», - деген Абай тұжырымы жастардың қоғам алдындағы жауапкершілігін арттырып, олардың бойында өзіне деген берік сенімін қалыптастырады.
==Достық пен жолдастық==
Ойшыл ақын адамдар арасындағы адалдық пен сезім тазалығына негізделген шынайы достық пен жолдастықты жоғары бағалады. Достық бағзы заманнан бері адамзатпен бірге жасалып келе жатқан жасампаз ұғымдардың қатарына жатады. Ол туралы әр ұрпақ заман шындығы мен талабына орай ой қорытты. Абай  Ғ. Дауанидың достықтың табиғаты мен негізгі өлшемі жайлы айтқан пайымдауларын жүйелі тұжырымдармен байытып, достықтың мәнін кең тұрғыдан терең түсіндіріп берді.
«Ерте ояндым, ойландым, жете алмадым,
Етек басты көп кердім елден бірақ...» - 
деп, өзі ескерткендей, заманында достық пен қастықты, әділдік пен қиянатты басынан мол кешіріп, өмір талқысы ой салған Абай өзі қастерлеп, ардақтаған достық пен жолдастықты келер ұрпаққа өсиет етіп жеткізуді азаматтық борышым деп білді. Ақын әділетсіздік жайлаған феодалдық қоғамдағы достықтың өлшемі малы үшін, күні үшін жағымпазданып, екіжүзділік жасау деп түсінетін жалған достықты жеріне жеткізе сынайды.
«Жаман тату қазады өзіңе ор,
оған сенсең, бір күні боларсың қор...» - 
деп, жалған достықтың бет пердесін әшкерелеп, жастарды жағымсыз жалған қылықтан сақтандырады. Ақын нағыз адал, шынайы достықтың құдіретті күшіне терең талдау жасайды.
«Жолдастық, сұхбаттастық- бір үлкен іс,
Оның қадірін жетесіз адам білмес.
Сүйікті ер білген сырын сыртқа жаймас,
Артыңнан бір ауыз сөз айтып күлмес...», - 
деп, құрбы-құрдас, дос-жолдас болып жүріп, көзі жоқ жерде жолдасын жамандап, келеке ететін екіжүзді залымдарды сынға алып, оларға адал достық пен шынайы жолдастықты қарама-қарсы қояды.

==Гуманизм, интернационализм принциптері==
Ойшыл ақын жастарды адамгершілікке тәрбиелеуде [[гуманизм]], отаншылдық және интернационализм принциптеріне достықты, әділеттілік пен мейірімділікті негізгі қазық етіп алды. Абайдың ұлттар достығы, интернационалдық тәрбие жайлы ойлары өз халқына деген сүйіспеншілік сезімінен туындады. Көршілес халықтардың озық дәстүрлеріне, жетістіктеріне үңіле қарап, соларды үлгі-өнеге тұтты. Озық ойлы ақыл-ой иелерінің шығармаларын қазақ тіліне аударып, жақсы тәлім-тәрбие үлгілерін батыл насихаттады. 
==Еңбекке баулу==
Жастарды адамгершілік рухында тәрбиелеп, оларға ғылым мен білімге бастар жолды көрсете отырып, ақын бұл мәселелердің шешімі еңбекте деп білді. Ол еңбектің адам мен қоғам өмірінде алатын қызметіне зор мән берді. Абай шығармалары олардың әр түрлі кәсіпті еркін меңгеруіне ықпал етіп, еңбекті тиімді ұйымдастыру жолдарына баулыды. Ақын жастарды бойындағы күш-қуатын пайдалы еңбекке жұмсауға шақырды. Өз заманындағы еңбекке салғырт көзқарастың зардабын дәлелдеп, адам бойындағы игі қасиеттердің қалыптасуында еңбектің атқаратын шешуші қызметіне талдау жасады. Жастардың айналысар кәсібінің аясы тарлығына тоқталып, өзімен көршілес халықтардың егіншілік пен қолөнерін, сауда жасауды, түрлі кәсіпті үйренуге үндеді. Ақын кейбір жастардың бойындағы еңбекке икемсіздігін, құлықсыздығын, жалқаулығын сынап, берекесіз адамның болашағы жоқтығын әрдайым еске салып отырады. Жастарға жеке басыңның қамын күйттеп кетпей, халқыңның жарқын болашағы үшін еңбек ет: «Өзің үшін еңбек қылсаң, өзі үшін оттаған хайуанның бірі боласың; адамшылықтың қарызы үшін еңбек қылсаң, Алланың сүйген құлының бірі боласың», - деген өсиет қалдырды. Абай қалың бұқараны адал еңбекке үндеді, қулық-сұмдықпен, алдау-арбаумен, ұрлық-зорлықпен, еңбексіз тапқан мал мен мүліктің:
«Еңбек қылмай тапқан мал дәулет болмас,
Қардың суы сықылды тез суалар...»- 
деп, ондай арзан дүниенің жұғымсыз екенін ұқтырды. Ол қалың қазақ жұртшылығын адал, қарапайым еңбекті қадірлей білуге, ерекше құрметтеуге және оны бағалай білуге үндеді. Жастардың әрбірінің айналысар кәсібі болуын, ол кәсіпке дағдылану машығының неғұрлым ертерек басталуын, жастық шақта еңбекке деген ұмтылыстық, икемділіктің тұрақты қасиетке ұласуын құптады. Еңбек етуге де өзіндік байлам, талаптылық пен берік табандылық сияқты қасиеттердің керектігін ескертті. Ақын әрбір жастың келешегінің нұрлы, болашағының жарқын болуы адал еңбегі арқылы жүзеге асатыны туралы терең педагогикалық тұжырым жасады.&lt;ref&gt;Тажибаев Т. Т. Философские, психологические, педагогические взгляды Абая Кунанбаева. - А., 1957;&lt;/ref&gt;

==Ата-ана==
===Отбасындағы әке рөлі===
Абай жастарды еңбекке баулуда күнделікті отбасы тәрбиесіне, ата-ананың жауапкершілігіне ерекше мән берді. 
Баланың болашағына жауапкершілік алдымен әкеге жүктелетінін ескертіп, әкенің ақылы мен ықпалы болмай адал еңбекке, мағыналы өмірге дұрыс баулу, жас жеткіншектің бойында адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру мүмкін емес екенін атап көрсетті. Сондықтан, баланы ұлағатты азамат - «толық адам» етіп тәрбиелеу үшін, ата-аналарының өздерінің сол дәрежеге сай, үлгілі, өнегелі болуын талап етті.
«Басында әке айтпаса ақыл жарлық,
Ағайын табылмаса ой саларлық.
Қалжыңбассып өткізген қайран дәурен
Түбінде тартқызбай ма ол бір зарлық?» -
деп, ойын-сауықты қызықтап, өмірді белгілі бір мақсатсыз, бойкүйездікке салынып босқа өткізудің соңы өкінішке алып келетінін, қалайда ата-ананың ақылына көңіл бөліп, басшылыққа алуы керектігін еске салады. Ойшыл ақын әкенің ізгі қасиеттері - оның адамгершілігі, еңбексүйгіштігі, отбасы, жарына адал болуы деп есептеді. Әкенің отбасына, жарына деген сүйіспеншілік сезімі үй-ішін нұрландырып тұрса, Ері ақылды, қатыны мінезді боп, тату болса, үстіндегі үй райысқа айналып, бала жақсы мінезге, асыл қасиетке тәрбиелене алатынын атап өтті. Керісінше, ақын өз отбасынан суынып, ел көзіп, қыдырымпаздыққа салынған, өз үйінің шырқын бұзған, бала тәрбиесіне мән бермейтін әкелерді сынға алады. 
===Отбасындағы ана рөлі===
Абай бала келешегіне қамқоршы ұстазы - әке деп білумен қатар ұрпақ тәрбиелеудегі ананың орнын да ерекше бағалады. Өз анасы Ұлжан мен әжесі Зеренің құшағында болып, қос мейірім бұлағынан сусындап өсуі оның ана қасиетін биік тұғырдан тануына игі әсер етті. Аналық мейірім арқылы берілетін нәзік те пәк адамгершілік асыл қасиетті ерекше қастерледі. Ананы өз баласының алғашқы, ең аяулы тәрбиешісі деп білді. Қыз баланың тәрбиесіндегі ана тәлімінің ықпалына Абай педагогикалық тұрғыдан жан-жақты талдау жасап, өрелі тұжырымдар айтты. Ол қыз балаларды жұбайлық өмірге балғын шақтан әзірлеу керектігіне назар аударады. Қыз күнінде ұқыпты, жинақы болып жүріп, тұрмыс құрған соң берекесі кетіп, салақ әйел атануы, әсіресе қаракетсіз өскен бай қыздарының жастайынан еңбекке етене баулынбағанынан деп білді. Сондықтан аналарға қыз бала тәрбиесінде ұлттық дәстүрді басшылыққа алуды ұсынды. Халық тәрбиесінде абзал аналар ес біле бастаған қыз балаларына іс тіктіріп, үй шаруасына үйреткен. Осындай аналарды Абай қатты құрметтеп, қалыңдық іздеген жігіттерге тәрбиелі ананың қызына көз салуды ескертті.
«Жасаулы деп, малды деп байдан алма,
Кедей қызы арзан деп құмарланба.
Ары бар, ақылы бар, ұяты бар
Ата-ананың қызынан ғапыл қалма», -
деп, жар таңдағанда тәрбиелі, жақсы ананың перзентін малды болмаса да бағалай біл, өмірлік жолдас ет деген аса құнды пікір айтты. Бойына адамгершіліктің асыл қасиеттерін жинақтаған қыз балаларды болашақ көтерілер шаңырақтың берік қазығы деп есептеді. Болашақ отау құру мәселесінде қыз балалардың ақылды, білімді болуына ерекше мән берді. Ол өз қызы [[Күлбадан Абайқызы|Күлбаданды]] қала мектебінде оқытумен қатар, қазақ қыздарының сауатты болуын қолдады. Ең болмағанда хат танып, оқу-жазуды игеруі керектігін ескертті, маңайындағы адамдардың қыз балаларының сауатын аштыртып, өлең-жыр көшіртіп, ән мен музыкаға баулыды.
==Тұрмыс құрар жастарға==
«Біреуді көркі бар деп жақсы көрме,
Лапылдақ көрсе қызар нәпсіге ерме!
Әйел жақсы болмайды көркіменен,
Мінезіне көз жетпей, көңіл берме!», - 
деп тұрмыс құрар жастарға қалыңдықты көркі мен сымбатына ғана қарап бағаламай, оның адамгершілік қасиетіне, ішкі жан дүниесіне, ақыл- парасатына, көргенділігі мен тәрбиелілігіне көңіл бөлу керектігін ерекше атап көрсетті. Абай болашақ отау құрушы жастарға жұбайлық өмірдің елеулі қиындықтары да болатынын, ол қиындықты жеңуге алдын ала әзірлеу керектігін ескертті. Некелескен жастардың бір-бірімен, отбасының басқа мүшелерімен, жора-жолдас, туған- туысқандарымен сыпайы қарым-қатынаста болуы, олардың елге құрметті, саналы азамат дәрежесіне жетуі өздерінің мінез-құлқы мен іс-әрекетіне байланысты екенін ашып көрсетті. Ақын некелік өмірдің табиғи тірегі мен құқықтық негізі - жастардың бір-біріне деген сүйіспеншілігі деп білді. Абайдың түсінігінде тең құқылық - махаббат бостандығы. Сол бостандықтың жүзеге асуы - олардың некелесуі деп қарады. Сондықтан ол өзінің көптеген өлеңдерінде осы тұжырымын жария етті.

==Қорытынды==
Абайды зерттеуші ғалымдар ұлы ақынды халық ұстазы деп біледі. Ақынның шығармашылық қызметі - халықтың рухани қазынасы. Ұстаздық, ойшыл ақынның пікірінше, жастарды ізгілікке, адамгершілікке үйретушілік. Абай халықтың болашағы жастарды адамгершіліктің игі қасиеттеріне тәрбиелеуші үлкендерден ұстаздық шеберлікке лайық қабілет болуын талап етті. Бұл ойын ақын:
«Ұстаздық қылған жалықпас
Үйретуден балаға...» - деп тұжырымдады.&lt;ref&gt;Шаймерденова К. Педагогические взгляды Абая Кунанбаева. - А., 1990.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9&lt;/ref&gt;

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}

{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Абай энциклопедиясы]]


{{stub}}</text>
      <sha1>rppnkcz9puq5c5di00jz2n28o08bxav</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Этикет</title>
    <ns>0</ns>
    <id>97408</id>
    <revision>
      <id>3400705</id>
      <parentid>2120075</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:46:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>GeniusBM</username>
        <id>158455</id>
      </contributor>
      <comment>/* growthexperiments-addlink-summary-summary:3|0|0 */</comment>
      <origin>3400705</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12053" sha1="68tj5svuh40vnao7q8iophxxfzgk28k" xml:space="preserve">==Этикет ұғымы==
'''Этикет''' [[хан]] (шах, король, патша) сарайларында рәсімділік сақтау [[тәртіп|тәртібі]] ретінде пайда болған. &quot;''Этикет''&quot; сөзі [[француз тілі]]нен аударғанда &quot;рәсімді реттеуші қоқау-қағаз, этикетка, рәсім өткізу тәртібі&quot; деген мағынаға ие. XVIII ғасырда этикет деп монархтар сарайларында өзін-өзі ұстау ережелерінің жиынтығын айтатын болған, бірақ өмір бұл терминнің одан гөрі кең мағынада қолданылуын қажет етті. Жоғары билік жүргізушілер арасындағы қарым-қатынастардың өз алдына бөлініп, қарапайым халықтан ерекшеленуінің нәтижесінде этикетке көп мән берілгендігін тарих дәлелдейді. Этикет билеушілер сарайындағы өмірді қатаң түрде реттеп отырды: кімнің қашан тұруы керектігі, монархты кімнің, қашан, қалай киіндіретіндігі, аудиенциялардың өту тәртібі және т.б.&lt;br&gt;
Этикетке ұсақ-түйек деп мән бермеуге болмайтын, өйткені сол қатынастағы ұсақ-түйектердің дұрыс орындалмауынан қақтығыстар мен жанжалдар туып, тіпті мемлекеттер арасы шиеленісетін.&lt;br&gt;
Корольдік билік тұсында этикет заңдары монархты [[конституция]] заңдарынан әлдеқайда мықты байлап алды деп әзілдейтін де еді. Тіпті &quot;әтикет патшаларды күл етті&quot; деген сөз де сол кез үшін этикеттің маңызын танытса керек. Этикет нормалары дербес қасиетке ие. Адамдардың нені жағымды, нені жағымсыз деп тануы әрбір тарихи кезеңге, әрбір этностың өзіндік менталитетіне сай анықталады.
Кейбір халықтарда қонақтың тамақты жеп, риза болғанының куәсі ретінде кекіргенін естігенге мәз болады, ал ол басқа халықтарда нағыз мәдениетсіздіктің көрінісі болып табылады. [[Кавказ]] халықтарында амандасу барысында алғашқы болып үлкен кісі қол ұсынса, [[Қазақстан]]да жасы кішіден ізет күтеді.&lt;br&gt;
Әлеуметтік элита арасында дүниеге келіп, сонда біраз уақыт бойында өз әсерін білдірген этикет халық арасында кездеспеді деуге тағы да болмайды. Әрбір халықтың өзіндік қарым-қатынас мәдениеті болғандығына ешкім күмән келтірмейді. Оның қазіргі күні де кәсіптік, тұрмыстық және отбасылық этикетте өзіндік орын алып отырғаны белгілі.&lt;br&gt;
Іскерлік немесе кәсіптік этикеттің моральдық негізі — [[гуманизм]]. Адамзаттың қадір-қасиетіне деген құрмет, өзінің әріптесінің мүддесі мен іс-әрекет психологиясын білу, тану және т.б. кәсіптік этикеттің құрамдас бөліктері.&lt;br&gt;
Этикетті этикамен шатастыруға болмайды. Дыбыстық ұқсастықтарына қарамастан ол екеуі — екі дүние. Этикет нақты бір мезетте нақты бір жағдайға байланысты нақты адамдардың өзін-өзі белгілі бір ортада ұстау әдебін танытса, этика одан анағұрлым кең ауқымды қамтитын [[ұғым]].
==Этикеттің кейбір ұстанымдары==
Қазіргі [[нарықтық экономика]] жағдайында іскерлік қажетті қасиеттердің біріне айналып отыр. Іскер деп нарық экономикасына әбден бейім, яғни сату-сатып алу, алу-алмасу әрекеттеріне жатық, өз ісін жетік білетін қагілез жанды айтады. Іскер де тірі жан болғандықтан, адам [[қоғам]]ында өмір сүретін болғандықтан, оны тек өз баспайдасын ғана көздеген, ешкіммен санаспайтын жан деп түсіну дұрыс емес. Іскерліктің де өзіне тән этикеті — іс-әрекет ұстанымдары бар.&lt;br&gt;
Іскерліктің маңызды ұстанымына [[сенім]] жатады. Әріптес адамдар арасында сенім болмай, іс оңға баспайды. Жалпы, сенім — адамдардың қарым-қатынасын мүмкін ететін фактор. Егер көлік жүргізушіге сенбесек, ешқашан жолға шықпаған болар едік, егер аспазшыға сенбесек, өмірде көшеде тамақ ішпеген болар едік, дәрігерге сенбесек, ауруханаға қаралмаған болар едік және т.б. Ендеше адамдық әрекеттенушілік негізінде метафизикалық сенім жатыр. Сенім жоғалған жерде үміт үзіледі, ал үмітсіз тек шайтан ғана. Адам баласы қандай қиын-қыстау жағдайда болсын үмітін бір үзбейді. Сол сияқты іскерлер де әлдекімнің айтқан сөзінде, уәдесінде тұрар деген сенімін жоғалтпайды әрі өздері де сенімнен шығуға тырысады.&lt;br&gt;
Іскерлік аясында болсын, жалпы, қандай да ұжым ортасында қарым-қатынас адамдардың бір-біріне деген көңілінен басталады. Ашық-жарқын көңіл-күйде болу, айналаңа шаттық нұрын себу — тек іскердің емес, жалпы, әрбір адамның парызы. Қай ортада жүрсең де мынаны есте ұстаған жөн: ұрыс-керіс, айқай-шу шығарып, істі насырға шаптырғаннан гөрі сондай жағымсыз эмоционалды күйдің алдын алған жөн. Ол үшін ең тиімдісі — қай жағдайда болсын сабыр сақтап, қиындықты айналып өтіп (оны мәселеге үстірт, калай болса солай қараудан айыра білу керек), ұжымда бәріне жағымды [[ахуал]] жасай білу.&lt;br&gt;
==Әдеп амандасудан басталады==
Амандасу — адамдардың бір-біріне деген құрметін, жылы ықыласын, мейірімін көрсету үлгісі. Сондықтан болар, қазақ тілінде &quot;сәлем түзелмей әлем түзелмейді&quot;, &quot;сәлеміміз түзу&quot;, &quot;сәлемнен кете қойған жоқпыз&quot; деген сөз түсініктері басқамен татулықты, басқаға деген жылы шырайды білдіреді. Көптің үстіне, жиынға сырттан келген адам бірінші болып сәлем береді. Телефон шалған адам алдымен сәлемдесіп барып қана өз шаруасына көшеді. &quot;Жылы-жылы сөйлесең, жылан да іннен шығады&quot; деген қазақ халқының даналығынан туындаған мақал да жағымды, ізетті сөз саптаудың адамдар арасындағы қарым-қатынасты құрастырушы фактор екендігін танытады. Жақсы сөйлеу, сыпайы сөйлеу — әдептіліктің маңызды шарты. Жақсы, орынды сөйлеп, елдің &quot;тілін таба білу&quot; іскер адамға пайдалы. Ал іскер пайда көздейтін адам болғандықтан, пайдаға жарайтын нәрсенің бәрін білгені жөн. Жүздескенде жылы шырай таныту, басқалардың сенімін жоғалтпай, айтқан уәдеде тұра білу, өз бас пайдасын ойлай тұра басқалардың құқығын тәрк етпеу сияқты әрекеттер іскер адамға қажетті құлық, өмірлік ұстаным болуы тиіс.&lt;br&gt;
Басшы мен бағынушы арасындағы қарым-қатынас ерекшелігі олардың белгілі бір жағдайда (ал жаратушы алдында бәріміз теңбіз ғой) тең еместігінен туындайды. &quot;Ұлық болсаң, кішік бол!&quot; деп халық даналығы бекер айтпаған, бастық қарамағындағылармен неғұрлым сыпайы болса, соғұрлым шынайы ниетке ие болады. Басқаны тыңдай білу — үлкен өнегелік. Тіпті өзіңнің айтылғанмен келіспеушілігің бола тұра, қарсыласыңды (оппонентінді) соңына дейін тыңдап шығу тәрбиелілік нышандарының бірі. Бағынушыға ұжымдағы өз мәртебесіне, өз орнына сай міндеттерден тысқары талап қойылған сәтте басқарушы бұйрықты раймен емес, сұраныс, өтінші айтса жөн. Бұл—оның көрегендігі әрі ортақ іске пайдалы нәрсе жасағандығы болар еді. Басшының өз қарамағындағыларға көңіл аудара білуі де, яғни жұмыстағы жетістіктеріне, өмірлік қуаныштарына ортақтаса білуі де ұжымдағы жағымды, үйлесімді қарым-қатынастарды қалыптастыруға көп әсерін тигізеді.&lt;ref&gt;Қоғамдық білім негіздері: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған окулық / Ә.Нысанбаев, Ғ.Есім, М.Изотов, К.Жүкешев, т.б. – Алматы: «Мектеп» баспасы, 2006 жыл. ISBN 9965-33-570-2&lt;/ref&gt;

==Тағы қараңыз==
* [[Қазақ этикасы]]

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}

{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Қоғам]]
[[Санат:Мәдениет]]


{{stub}}</text>
      <sha1>68tj5svuh40vnao7q8iophxxfzgk28k</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400737</id>
      <parentid>3400705</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T18:02:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1nter pares</username>
        <id>146705</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/GeniusBM|GeniusBM]] ([[User talk:GeniusBM|т]]) өңдемелерінен [[User:ArystanbekBot|ArystanbekBot]] соңғы нұсқасына қайтарды</comment>
      <origin>2120075</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12041" sha1="reb5c3wrd8naq1u0roa3d2yr2gf87za" xml:space="preserve">==Этикет ұғымы==
'''Этикет''' [[хан]] (шах, король, патша) сарайларында рәсімділік сақтау [[тәртіп|тәртібі]] ретінде пайда болған. &quot;''Этикет''&quot; сөзі [[француз тілі]]нен аударғанда &quot;рәсімді реттеуші қоқау-қағаз, этикетка, рәсім өткізу тәртібі&quot; деген мағынаға ие. XVIII ғасырда этикет деп монархтар сарайларында өзін-өзі ұстау ережелерінің жиынтығын айтатын болған, бірақ өмір бұл терминнің одан гөрі кең мағынада қолданылуын қажет етті. Жоғары билік жүргізушілер арасындағы қарым-қатынастардың өз алдына бөлініп, қарапайым халықтан ерекшеленуінің нәтижесінде этикетке көп мән берілгендігін тарих дәлелдейді. Этикет билеушілер сарайындағы өмірді қатаң түрде реттеп отырды: кімнің қашан тұруы керектігі, монархты кімнің, қашан, қалай киіндіретіндігі, аудиенциялардың өту тәртібі және т.б.&lt;br&gt;
Этикетке ұсақ-түйек деп мән бермеуге болмайтын, өйткені сол қатынастағы ұсақ-түйектердің дұрыс орындалмауынан қақтығыстар мен жанжалдар туып, тіпті мемлекеттер арасы шиеленісетін.&lt;br&gt;
Корольдік билік тұсында этикет заңдары монархты [[конституция]] заңдарынан әлдеқайда мықты байлап алды деп әзілдейтін де еді. Тіпті &quot;әтикет патшаларды күл етті&quot; деген сөз де сол кез үшін этикеттің маңызын танытса керек. Этикет нормалары дербес қасиетке ие. Адамдардың нені жағымды, нені жағымсыз деп тануы әрбір тарихи кезеңге, әрбір этностың өзіндік менталитетіне сай анықталады.
Кейбір халықтарда қонақтың тамақты жеп, риза болғанының куәсі ретінде кекіргенін естігенге мәз болады, ал ол басқа халықтарда нағыз мәдениетсіздіктің көрінісі болып табылады. [[Кавказ]] халықтарында амандасу барысында алғашқы болып үлкен кісі қол ұсынса, [[Қазақстан]]да жасы кішіден ізет күтеді.&lt;br&gt;
Әлеуметтік элита арасында дүниеге келіп, сонда біраз уақыт бойында өз әсерін білдірген этикет халық арасында кездеспеді деуге тағы да болмайды. Әрбір халықтың өзіндік қарым-қатынас мәдениеті болғандығына ешкім күмән келтірмейді. Оның қазіргі күні де кәсіптік, тұрмыстық және отбасылық этикетте өзіндік орын алып отырғаны белгілі.&lt;br&gt;
Іскерлік немесе кәсіптік этикеттің моральдық негізі — [[гуманизм]]. Адамзаттың қадір-қасиетіне деген құрмет, өзінің әріптесінің мүддесі мен іс-әрекет психологиясын білу, тану және т.б. кәсіптік этикеттің құрамдас бөліктері.&lt;br&gt;
Этикетті этикамен шатастыруға болмайды. Дыбыстық ұқсастықтарына қарамастан ол екеуі — екі дүние. Этикет нақты бір мезетте нақты бір жағдайға байланысты нақты адамдардың өзін-өзі белгілі бір ортада ұстау әдебін танытса, этика одан анағұрлым кең ауқымды қамтитын ұғым.
==Этикеттің кейбір ұстанымдары==
Қазіргі нарықтық экономика жағдайында іскерлік қажетті қасиеттердің біріне айналып отыр. Іскер деп нарық экономикасына әбден бейім, яғни сату-сатып алу, алу-алмасу әрекеттеріне жатық, өз ісін жетік білетін қагілез жанды айтады. Іскер де тірі жан болғандықтан, адам [[қоғам]]ында өмір сүретін болғандықтан, оны тек өз баспайдасын ғана көздеген, ешкіммен санаспайтын жан деп түсіну дұрыс емес. Іскерліктің де өзіне тән этикеті — іс-әрекет ұстанымдары бар.&lt;br&gt;
Іскерліктің маңызды ұстанымына [[сенім]] жатады. Әріптес адамдар арасында сенім болмай, іс оңға баспайды. Жалпы, сенім — адамдардың қарым-қатынасын мүмкін ететін фактор. Егер көлік жүргізушіге сенбесек, ешқашан жолға шықпаған болар едік, егер аспазшыға сенбесек, өмірде көшеде тамақ ішпеген болар едік, дәрігерге сенбесек, ауруханаға қаралмаған болар едік және т.б. Ендеше адамдық әрекеттенушілік негізінде метафизикалық сенім жатыр. Сенім жоғалған жерде үміт үзіледі, ал үмітсіз тек шайтан ғана. Адам баласы қандай қиын-қыстау жағдайда болсын үмітін бір үзбейді. Сол сияқты іскерлер де әлдекімнің айтқан сөзінде, уәдесінде тұрар деген сенімін жоғалтпайды әрі өздері де сенімнен шығуға тырысады.&lt;br&gt;
Іскерлік аясында болсын, жалпы, қандай да ұжым ортасында қарым-қатынас адамдардың бір-біріне деген көңілінен басталады. Ашық-жарқын көңіл-күйде болу, айналаңа шаттық нұрын себу — тек іскердің емес, жалпы, әрбір адамның парызы. Қай ортада жүрсең де мынаны есте ұстаған жөн: ұрыс-керіс, айқай-шу шығарып, істі насырға шаптырғаннан гөрі сондай жағымсыз эмоционалды күйдің алдын алған жөн. Ол үшін ең тиімдісі — қай жағдайда болсын сабыр сақтап, қиындықты айналып өтіп (оны мәселеге үстірт, калай болса солай қараудан айыра білу керек), ұжымда бәріне жағымды ахуал жасай білу.&lt;br&gt;
==Әдеп амандасудан басталады==
Амандасу — адамдардың бір-біріне деген құрметін, жылы ықыласын, мейірімін көрсету үлгісі. Сондықтан болар, қазақ тілінде &quot;сәлем түзелмей әлем түзелмейді&quot;, &quot;сәлеміміз түзу&quot;, &quot;сәлемнен кете қойған жоқпыз&quot; деген сөз түсініктері басқамен татулықты, басқаға деген жылы шырайды білдіреді. Көптің үстіне, жиынға сырттан келген адам бірінші болып сәлем береді. Телефон шалған адам алдымен сәлемдесіп барып қана өз шаруасына көшеді. &quot;Жылы-жылы сөйлесең, жылан да іннен шығады&quot; деген қазақ халқының даналығынан туындаған мақал да жағымды, ізетті сөз саптаудың адамдар арасындағы қарым-қатынасты құрастырушы фактор екендігін танытады. Жақсы сөйлеу, сыпайы сөйлеу — әдептіліктің маңызды шарты. Жақсы, орынды сөйлеп, елдің &quot;тілін таба білу&quot; іскер адамға пайдалы. Ал іскер пайда көздейтін адам болғандықтан, пайдаға жарайтын нәрсенің бәрін білгені жөн. Жүздескенде жылы шырай таныту, басқалардың сенімін жоғалтпай, айтқан уәдеде тұра білу, өз бас пайдасын ойлай тұра басқалардың құқығын тәрк етпеу сияқты әрекеттер іскер адамға қажетті құлық, өмірлік ұстаным болуы тиіс.&lt;br&gt;
Басшы мен бағынушы арасындағы қарым-қатынас ерекшелігі олардың белгілі бір жағдайда (ал жаратушы алдында бәріміз теңбіз ғой) тең еместігінен туындайды. &quot;Ұлық болсаң, кішік бол!&quot; деп халық даналығы бекер айтпаған, бастық қарамағындағылармен неғұрлым сыпайы болса, соғұрлым шынайы ниетке ие болады. Басқаны тыңдай білу — үлкен өнегелік. Тіпті өзіңнің айтылғанмен келіспеушілігің бола тұра, қарсыласыңды (оппонентінді) соңына дейін тыңдап шығу тәрбиелілік нышандарының бірі. Бағынушыға ұжымдағы өз мәртебесіне, өз орнына сай міндеттерден тысқары талап қойылған сәтте басқарушы бұйрықты раймен емес, сұраныс, өтінші айтса жөн. Бұл—оның көрегендігі әрі ортақ іске пайдалы нәрсе жасағандығы болар еді. Басшының өз қарамағындағыларға көңіл аудара білуі де, яғни жұмыстағы жетістіктеріне, өмірлік қуаныштарына ортақтаса білуі де ұжымдағы жағымды, үйлесімді қарым-қатынастарды қалыптастыруға көп әсерін тигізеді.&lt;ref&gt;Қоғамдық білім негіздері: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған окулық / Ә.Нысанбаев, Ғ.Есім, М.Изотов, К.Жүкешев, т.б. – Алматы: «Мектеп» баспасы, 2006 жыл. ISBN 9965-33-570-2&lt;/ref&gt;

==Тағы қараңыз==
* [[Қазақ этикасы]]

==Дереккөздер==
&lt;references/&gt;

{{wikify}}

{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Қоғам]]
[[Санат:Мәдениет]]


{{stub}}</text>
      <sha1>reb5c3wrd8naq1u0roa3d2yr2gf87za</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ақтасты (Ұлытау облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>98756</id>
    <revision>
      <id>3400669</id>
      <parentid>3326346</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T16:39:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400669</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5374" sha1="pm2hdunpuqjiz9s5sb8c44ebj9pb06o" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Ақтасты
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = Ауылдық округ орталығы  
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =48 |lat_min =50|lat_sec = 01
   |lon_deg =71|lon_min =35|lon_sec =38
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Талдыбұлақ ауылдық округі (Ұлытау облысы){{!}}Талдыбұлақ
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         = 1982   
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}38
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Ақтасты}}
'''Ақтасты''' — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]], [[Талдыбұлақ ауылдық округі (Ұлытау облысы)|Талдыбұлақ ауылдық округі]] құрамындағы ауыл. [[2017 жыл]]ға дейін таратылған [[Ақтасты ауылдық округі (Ұлытау облысы)|Ақтасты ауылдық округі]]нің орталығы болды.

== Географиялық орны ==
Жартас тауының етегіңде, аудан орталығы [[Жаңаарқа]] кентінен солтүстікке қарай 14 км-дей жерде.

== Тарихы ==
Іргесі [[1982 жыл]]ы кеңшар болып каланған. Жерінің жалпы ауданы - 11,5 мың га. Шаруашылығың мамандандырылған негізгі бағыттары - сүт, қосымша шаруашылығы көкөніс өсіру болды. Округте 25 шаруа қожалығы бар. Олар егін және мал өсірумен айналысады.

== Халқы ==
Жергілікті тұрғындар саны [[1999 жыл]]ы 429 адам (206 ер адам және 223 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 218 адамды (117 ер адам және 101 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 38 адамды (23 ер адам және 15 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Инфрақұрылымы ==
Округтің елді мекендерінде (Ақтасты, Үлкен бұлақ, Алғабас, Жаңа Алғабас ауылдары) 2 мектеп, 2 отбасылық-дәрігерлік амбулатория, клуб, кітапхана, басқа да мәдени тұрмыстық мекемелер бар. Басқа елді мекендермен автомобиль жолдары арқылы байланысады. Ең жақын Атасу темір жол станциясы 35 км жерде.

Ақтастыдан 6 км жерде Ақтасты гидроторабы орналасқан.&lt;ref&gt;Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>pm2hdunpuqjiz9s5sb8c44ebj9pb06o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ақтүбек (Ұлытау облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>99172</id>
    <revision>
      <id>3400621</id>
      <parentid>3326369</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T15:40:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400621</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5541" sha1="97x0ywq95kh5kluoab97gdmujp7n35o" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Ақтүбек
|сурет               =   Ақтүбек.jpeg
|әкімшілік күйі          =  Ауылдық округ орталығы 
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =48 |lat_min =34|lat_sec = 53
   |lon_deg =71|lon_min = 06|lon_sec =44
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Ақтүбек ауылдық округі (Ұлытау облысы){{!}}Ақтүбек
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =1934    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{өсім}}840
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Ақтүбек}}
'''Ақтүбек''' — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]]ндағы ауыл, [[Ақтүбек ауылдық округі (Ұлытау облысы)|Ақтүбек ауылдық округі]] орталығы.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы - [[Жаңаарқа]] кентінен батысқа қарай 36 км-дей жерде, [[Сарысу (өзен)|Сарысу]] өзенінің бойында Бәйеш және Қыздарбек тауларының ортасында орналасқан. 

== Тарихы ==
Мойынсерікке бірігу нәтижесінде [[1934 жыл]]ы Ақтүбек ұжымшары құрылды. Жерінің жалпы ауданы — 182,2 мың га. Шаруашылықтың мамандандырылған негізгі бағыттары - мал шаруашылығы, қосымша бағыты — егіншілік болды. [[1961 жыл]]ы «Дружба» кеңшары ашылып, Ақтүбек кеңшар құрамына кірді. [[1977 жыл]]ы өз алдына бөлініп шығып, КОКП 25 съезі атыңдағы кеңшар болып қайта құрылды, орталығы Ақтүбек болды. Округ көлемінде 33 шаруа қожалығы еңбек етеді ([[2006 жыл|2006]]).

== Халқы ==
Жергілікті тұрғындар саны [[1999 жыл]]ы 797 адам (408 ер адам және 389 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 781 адамды (406 ер адам және 375 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 840 адамды (438 ер адам және 402 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Инфрақұрылымы ==
Округтің елді мекендерінде (Ақтүбек, Өркендеу, Сарысу, Атасу және Манадыр бекеті, 128; 152 және 161- разъездері) 4 мектеп, 2 фельдшер-акушерлік пункт, мәдениет үйі, 2 кітапхана бар. Ақтүбек басқа елді мекендермен автомобиль жолдары арқылы байланысады. Ең жақын Атасу темір жол бекеті 7 км жерде.&lt;ref&gt;Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>97x0ywq95kh5kluoab97gdmujp7n35o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мұқажан Жұмажанов ауылы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>99632</id>
    <revision>
      <id>3400627</id>
      <parentid>3333556</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T15:53:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400627</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5355" sha1="4ix34imhp5420b1q2qdy8rsvsix1xco" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Мұқажан Жұмажанов
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = Ауылдық округ орталығы  
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =48 |lat_min =39|lat_sec = 17
   |lon_deg =71|lon_min = 37|lon_sec =55
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Жұмажанов ауылдық округі{{!}}Жұмажанов
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  ''Аппаз''
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}726
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}

'''Мұқажан Жұмажанов''' ([[2004 жыл]]ға дейін - ''Аппаз'')&lt;ref&gt;[https://e-history.kz/ru/calendar/show/26944 2004 ж. Қарағанды облыстық мәслихаты кейбір елді мекендерді қайта атауға шешім қабылдады]&lt;/ref&gt; — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]]ндағы ауыл, [[Жұмажанов ауылдық округі]]нің орталығы.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы - [[Жаңаарқа]] кентінен оңтүстікке қарай 1 км-дей жерде.

== Тарихы ==
Алғаш мал дайындау пункті болып құрылған, [[1953 жыл]]дан бастап іріленіп мал бордақылау шаруашылығы болып құрылды, директоры М. Жұмажанов болып тағайындалды. Кейіннен атауы «Жаңаарқа» кеңшары болып өзгерді. [[2005 жыл]]ы М. Жұмажанов есімі берілді.

== Халқы ==
Жергілікті тұрғындар саны [[1999 жыл]]ы 611 адам (306 ер адам және 305 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 731 адамды (377 ер адам және 354 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 726 адамды (396 ер адам және 330 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Шаруашылығы, инфрақұрылымы ==
Ауылдық округтің құрамына Байғұл елді мекені кіреді. Ауылдық округте 2 негізгі мектеп, 2 медпункт, кітапхана, 2 дүкен жүмыс істейді. 30 шаруа қожалықтары құрылған ([[2006 жыл|2006]]). Шаруа қожалықтары егін және мал шаруашылығымен айналысады. Атасу мұнай айдау стансасы арқылы Атасу-Алашанқоу мұнай құбыры өтеді. Ол ауыл экономикасын көтеруге әсерін тигізіп отыр.&lt;ref&gt;Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>4ix34imhp5420b1q2qdy8rsvsix1xco</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ынтымақ (Ұлытау облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>103114</id>
    <revision>
      <id>3400662</id>
      <parentid>3322637</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T16:31:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400662</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5426" sha1="p52cbq2c84hejk1j78evo7ugktw396l" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Ынтымақ
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          =  Ауылдық округ орталығы 
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =48 |lat_min =54|lat_sec = 12
   |lon_deg =71|lon_min = 45|lon_sec =12
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Сейфуллин ауылдық округі (Ұлытау облысы){{!}}Сейфуллин
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =  1931  
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}589
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Ынтымақ}}
'''Ынтымақ''' — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]]ндағы ауыл, [[Сейфуллин ауылдық округі (Ұлытау облысы)|Сейфуллин ауылдық округі]] орталығы.

== Географиялық орны ==
Иманақ тауының етегінде, [[Жаңаарқа]] кентінін солтүстік-шығысқа қарай 23 км-дей жерде орналасқан.

== Тарихы ==
Іргесі [[1931 жыл]]ы қаланған. Округ аумағында [[20 ғасыр]]дың 30-жылдарында «Алғабас», «Киров», «Жеткіншек» ұжымшарлары ұйымдастырылған. [[1960 жыл|1960]]-[[1990 жыл|1990]] жылдары Сәкен Сейфуллин атындағы кеңшардың және ауылдық кеңесінің орталығы. Шаруашылықтың мамандандырылған негізгі бағыттары - ірі қара мал шаруашылығы, қосымша саласы егін шаруашылығы болды. Жерінің жаппы ауданы - 205,9 мың га. Кеңшар негізінде 81 шаруа қожалығы құрылған.

== Халқы ==
Жергілікті тұрғындар саны [[1999 жыл]]ы 886 адам (438 ер адам және 448 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 863 адамды (393 ер адам және 470 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt; 

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 589 адамды (300 ер адам және 289 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Инфрақұрылымы ==
Округтін елді мекендерінде (Жаңаталап, Алғабас, Ынтымақ) 3 мектеп, ФАП, кітапхана және басқа да мәдени-тұрмыстық мекемелер бар ([[2006 жыл|2006]]). [[Сәкен Сейфуллин]]нің бюсті орнатылған. Ауыл басқа да елді мекендермен автомобиль жолдары арқылы байланысады. Ең жақын Атасу темір жолы станциясы 25 км жерде.&lt;ref&gt;Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>p52cbq2c84hejk1j78evo7ugktw396l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ералиев ауылы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>103681</id>
    <revision>
      <id>3400647</id>
      <parentid>3329544</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T16:12:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400647</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5409" sha1="j7drsrjefqu2p2il2hvi9ti1xwolqwi" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Ералиев
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = Ауылдық округ орталығы  
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  =  
   |lat_deg =48 |lat_min =38|lat_sec = 55
   |lon_deg =70|lon_min = 22|lon_sec =14
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Ералиев ауылдық округі{{!}}Ералиев 
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =  1932  
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}1315
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}

'''Ералиев''' — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]]ңдағы ауыл, [[Ералиев ауылдық округі]] орталығы.

== Географиялық орны ==
Толағай, Көнек тауларының аралығында, [[Жаңаарқа]] кентінен батысқа қарай 91 км-дей жерде орналасқан. 

== Тарихы ==
Іргесі [[1932 жыл]]ы қаланған. [[20 ғасыр]]дың 30-жылдарында Жарық, Карл Маркс, Жиделі, Айбат, Қарсы адыр, Құрамыс, ТОЗ-дары болды. [[1939 жыл]]ы ТОЗ-дар бірігіп, Карл Маркс ұжымшары, Жарық ауылдық кеңесі болып құрылды. Кейін оған осы ауылдың түлегі, Қоғам және мемлекет қайраткері [[Шабден Ералиев]]тің есімі берілді. 
Шаруашылықтың мамандандырылған негізгі бағыттары - мал шаруашылығы, оның ішінде қой өсіру бөлды. Жерінің жалпы ауданы - 252,0 мың га. Кеңшар орынында 93 шаруа қожалығы құрылған ([[2006 жыл|2006]]).

== Халқы == 
Жергілікті тұрғындар саны [[1999 жыл]]ы 1458 адам (779 ер адам және 679 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 1328 адамды (699 ер адам және 629 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 1315 адамды (702 ер адам және 613 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Инфрақұрылымы ==
Округтің елді мекендерінде (Кезең, Аралтөбе, Ақбастау, 189-разъезд, Жомарт ауылдары) 5 мектеп, ОДА, кітапхана, АТС, пошта мекемелері бар. Ауыл мектебіне Социалистік Еңбек Ері О. Әлібаевтың есімі берілген. Ауыл басқа елді мекендерімен автомобиль жолдары арқылы байланысады. Ең жақын 189-разъезд 15 км жерде.&lt;ref&gt;Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>j7drsrjefqu2p2il2hvi9ti1xwolqwi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бұзау Толысбайұлы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>106798</id>
    <revision>
      <id>3400900</id>
      <parentid>3045309</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T08:57:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Салимгерей Диас</username>
        <id>161541</id>
      </contributor>
      <origin>3400900</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35844" sha1="njamfgqe3kx6t7gdpc4yjj0l22v6gvj" xml:space="preserve">'''Бұзау Толысбайұлы''' (1861-1918), ел билеген, [[болыс]] болған адам. [[Ру]]ы — [[Найман]] ішінде [[Бағаналы (ру)|Бағаналы]]ның Сары Шағыр бұтағы.

Бұзаудың әкесі Толысбайға 6 мың жылқы біткен. Бұзау болыс өз заманында әділ төрелігі, ірі кісілігімен құрметке ие болған. 18 және 21 жасында екі рет болыстыққа сайланған. Жер дауы, жесір дауын әділ шешіп, Бағаналы, [[Кіші жүз]] [[Тама]], [[Арғын]], [[Қыпшақ]] руларынын ара жігін ашпауға күш салған. Өзінің замандасы Бидаш болысты Орынбор түрмесінен босатып алып қайтқан. Әйелдер арасынан алғаш болыс сайланған Бидаш бәйбіше Бұзаудың кісілігіне риза болып өз қызы Бибіаршаны оған әйел үстіне берген. Бұзау болыстың үш әйелі болған. Бұзау болыс өзіне біткен мол дәулетті елдік, бірлік жолына жұмсаған. [[Көкшетау уезі]]нің [[Атбасар болысы]]нда болыстыққа талас кезінде болған қақтығыс кезінде түрмеге түскен 5 адамды кепілдікке шығарып алғанда осы Бұзау болыс еді. Бибіаршадан туған Бұзауұлы Бәкия бүгінде [[Жыланды (Ұлытау облысы)|Жыланды ауылы]]нда тұрады. Бұзау болыстың бейіті Малшыбай ауылына жақын, [[Алаша хан кесенесі|Алаша хан мазары]]ның түбінде.&lt;ref&gt;Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5&lt;/ref&gt;

==Бұзау болыс және оның ұрпақтары==

Жалпы Өтептің баласы Толысбай өте бай адам болған. Ол заманда барымта деген көп болғандықтан Толысбай аруақтарға «малыма ие болатын, барымта-сырымтадан қорғайтын ұл бере көр» деп жалбарынып жүреді екен. Арты жақсы болып, құдай тілегін беріп, төрт ұлды болыпты. Ұлдары Аухау, Бұзау, Тәукебай, Шенеубай.
Көне көз қариялардың айтуына қарағанда Аухау да әкесі Толысбай сияқты бай болыпты. Аухау атамыздан туған Жар атамыздың он бір баласы бар.

==Бұзау болыс==

Бұзау Толысбайұлы (1861-1918), (сурети атамыздын)  ел билеген, болыс болған адам. Руы — Бағаналының Сары Шағыр бұтағы. Бұзаудың әкесі Толысбайға 6 мың жылқы біткен. Бұзау болыс өз заманында әділ төрелігі, ірі кісілігімен құрметке ие болған. 18 және 21 жасында екі рет болыстыққа сайланған. Жер дауы, жесір дауын әділ шешіп, Бағаналы, Кіші жүзТама, Арғын, Қыпшақ руларынын ара жігін ашпауға күш салған. Өзінің замандасы Бидаш болысты Орынбор түрмесінен босатып алып қайтқан. Әйелдер арасынан алғаш болыс сайланған Бидаш бәйбіше Бұзаудың кісілігіне риза болып өз қызы Бибіаршаны оған әйел үстіне берген. Бұзау болыстың өз заманында үш әйелі болған көрінеді. Бірінші әйелі бәйбішесі Жібек, тоалдары Шекерайым, Бибіарша. 
Бұзау болыс өзіне біткен мол дәулетті елдік, бірлік жолына жұмсаған. Көкшетау уезінің Атбасар болысында болыстыққа талас кезінде болған қақтығыс кезінде түрмеге түскен 5 адамды кепілдікке шығарып алғанда осы Бұзау болыс еді. Бибіаршадан туған Бұзауұлы Бәкия бүгінде Жыланды ауылында тұрады.

==Сайдалы бидің Бұзауға берген батасы==
Толысбай ағайын туысты жинап, ақыл-кеңес құрады. Жабай руынан Өтеұлы Сайдалы биді, Күржіұлы Өтжанды алдыртады. Сайдалы би елге беделді, өзі де өңді, келісті, келбетті шешен болған. Сайдалы бидің қыстауы Ұлытаудағы бұрынғы «Алғабас» совхозының орталығынан 25 шақырым жердегі «Қызыл үйде» медресе мен үйінің орны сақталған. 
Сайдалы биге Бұзау жиен: Дәм желініп біткен соң, кеңес құрады. 
– Мына жиенің, бір үлкен іске талаптанып жатыр, не дейсіздер? - дейді Толысбай. Содан бәрі ақылдаса келіп, Өтжан бидің айтуымен Бұзаудың жасын 19-да деп көрсетіп, құжат дайындатады. Сайдалы би батасын береді. Бұл – 1882 жылы болған оқиға. Жұрт тарауға бейімделгенде Толысбай:  -  Бұзау балам, нағашыңның ат-көлігін дайында, - деп иек қағып ишара жасайды. – Мақұл, - деп Бұзау сыртқа шығып кетеді де, кермеге бір ат әкеліп байлап: Дайынбыз, - деп хабар айтады. Жұрт далаға шыққанда кермеде тұрған Толысбайдың бәйге Торысын көреді. – Оу, Бұзаужан-ау бұл емес еді ғой, - деп қалыпты баласына қабақ шытып, сонда Сайдалы би: - Оқасы жоқ, «ниет қабыл» деген. «Ал мынау Толысбайдың бәйгеге шауып жүрген аты ғой, өзі-ақ мінсін. Бұзаужан ниетін қабыл, қадамың құтты болсын, әмин», - деп риза болыпты.  Нағашысының батасы қабыл болып, Бұзау ұзын-ырғасы 30 жылдан астам болыс болып, елге қызмет етіпті.&lt;ref&gt;«Жыр тұйғыны» Тағанбай қажы Құлманұлы А 2001ж&lt;/ref&gt;

==БҰЗАУДЫҢ КЕРІМБАЙҒА БЕРГЕН СЫЙ-СИАПАТЫ==
Ташкент базарынан елге қажетті дүние-мүлік алып келе жатып, Әулиеатадағы Керімбай болыстың Ақсарай атты керен сарайына тоқтаған біздің елдің жігіттері керуен сарайда бойы екі метрдей, сақалы белуарға түскен, ақ сазандай реңді Керімбай болысты көрген ауыл жігіттерінің бірі «нағыз маңғаз төбет екен» деп бірнеше рет қайталап айтып қалады. Бұл сөз Керімбай жағының жігіттеріне жетеді. Мына сөз шамбайына батқан Керімбай болыстың жігіттері керен түйелерін жүктерімен алып қалып, әдепсіз екі жігітті бір атқа міңгестіріп елге қайтарады. 
Бұл жағдайды естіген Бұзау болыс аылдың ақсақалдарын жинайды. Сабыр, сабыр, -деді Бұза оң қолын көтеріп, текке шласпалық. Мен білетін Керімбай болса біздің керенге тектен –тек тимеген шығар. «Бүгінгі ашуыңды ертеңге қалдыр»-деген. «Суайттың бәрі сырғақ, сырғақтың сөзі бір қап». Сендер щыңдарынды, болған жайды дәлме-дәл баяндандар!-дейді. Келген екі жігіт болған жайды толық баяндайды. Жағдайдың ақ-қарасына әбден қаныққан Бұзау болыс: -«Жақсы сөз тасты  жібітер, жаман сөз басты шірітер», леп үнсіз қалады. Оның бұл үнсіздігін ешкім бұза алмады. Болыс сол ойланған қалпы көп отырды. Ақыры бір шешімге келген секілді. Үстіндегі жамылып отырған жібек шапанын серпіп тастады да: - Уа, жұртым, - деп дауысын кенеп алды да сөйлеп кетті. –Адам пенде. Ағаштың көркі жеміс болса, адамның көркі –жақсы іс. Инабатты болса-әйел, өнегелі болса-бала көрікті. Өзіңнің бағаңды біл. Ешкімді басыңба, басындырма. Шалқайғанға шалқай, ол құдайдың ұлы емес, еңкейгенге еңкей, ол –әкеңнің құлы емес. Аяқтың астында жатсаң басың аман қалады. Бірақ жаның арыңның садақасы емес пе! Ойлан! Қиын істе сыналған ерді тыңда. Ашу қысса-аузыңды жап. Біз де ашуды ақылға жеңдірейік.  Бұл істі Керекеңнің білмеі де мүмкін. Намыстың отына жанған жігіттерінің ісі болса керек. Бірақ, болр іс болды, бояуы сіңді. Енді оның арты үлкен дауға айналып кетпеуін ойлайық. Ежелден іргелес қонған ағайын елдің, басымыз төсекте, малымыз төскейде қосылып жатқан жоқ па?! «Ел ағасыз, тон жағасыз болмайды» деген. Осында барлық игі жақсылар мен ақсақалдар жиналып отырсыздар. Біз тез арада Керімбай болыстың ауылына аттанамыз. Оспадар жігіттеріміздің айтқан сөздері үшін кешірім сұраймыз, ат-шапан айыбымызды ала барамыз. Байлам осы-деп шешім айтады. Көп ұзамай Бұзау болыс Керімбай болыстың ауылына барып, жігіттерінің істеген қылықтарына кешірім сұрап, ат-шапан айыбын беріп, достасып, керуенді түгел қайтарып алады. Осы жолы Керімбай болыстың ақылы мен әділдігіне, меймандостығына, адамгершілігіне риза болған Бұзау болыс оның біздің елге келіп қонақ болып кетуін өтінеді.  
*****
Алыстан арнайы іздеп келген қонағын Бұзау өзі қарсы алып, барынша сыйлап күтеді. Бұзаумен жақын танысып, оның сый-сыяпатына разы болған Керімбай 5-6 күннен кейін еліне қайтпақ ниет білдіреді. Бұзау осы төңіректегі найманның тәуірлерін жиып алып: - Мына Керімбай бізге сәлем бергелі келіпті. Енді еліне аттанғалы отыр. Оны немен қайтарасыңдар? – деп, ортаға ой салады. Содан ру басшылары ақылдаса келіп, Керімбайдың алдына 40 қара мал салып береді. Керімбай аттанар алдында Бұзауға рахмет айтып, мұны өз еліне қонаққа шақырады. «Оны құдай біледі, жолымыз түсіп, жолаушылап бара қалсақ, көрерміз», - деген екен. 
Қонақтар қайтуға рұқсат сұраған кезде Бұзау болыс: - Кереке, әлі де жатып-жастанам десең ел осы. Қош демейміз –деп әлі де қонағын күтуге даяр екендігін білдіреді. Керімбай болыс та елдің қонақжайлылығы үшін рахметін айтып: - «Кел демек бар, кет демек жоқ» деген ғой. Алайда аттанардың алдында айтарым, барында аз ғұмырды бағалай білмей қалмайық. Екі жақ құдандалы боп жатса, келіс-барысымыз да жиілер» дегенді айтады. Сонда Бұзау болыс тұрып: Кереке, бұл сөзіне әбден қосыламын. Ал аттанар алдында айып болмаса өзіңе бір-екі сұрақ қойсам деп отырмын. Оның бірі араларыңда қожа-молда бар ма? Мен көре алмадым-дегенде, Керімбай болыс: Жоқ Бұзау-деп жауап беріпті. Сонда Бұзау болыс: - Онда, Кереке, өлімнен қауіпің жоқ екен ғой- деген екен. Екінші сұрағында Бұзау болыс Керімбай болыстан: «Орысша оқыған балаң бар ма?»-деп сұрайды. Керімбай болыс тағы да «Жоқ» - деп жауап береді. Сонда Бұзау болыс тұрып: «Онда келешекте ел билейтін ұрпағым болсын деген ойың жоқ екен ғой, Кереке»- деген екен &lt;ref&gt;А.Ормантай «Керімбай болыс», 213 бет&lt;/ref&gt;.
Еліне жеткен Керімбай Бұзаудың сый-сыяпатын ауыл ақсақалдарына жеткізеді. Сонда олар «Егер Бұзау жолы түсіп, саған келе қалса, сен бір қараңды да қимас едің. Бұзау болысты шынында сенімен салыстыруға болмайды екен», - депті...

==БҰЗАУ БОЛЫСТЫҢ АРҒЫНДАРДЫ ТҮРМЕДЕН АЛЫП ШЫҒУЫ==
Көкшетау уезінде болыс сайланарда үлкен лау-жанжал, талас болады. Нәтижесінде 5 адам Атбасардың түрмесіне түседі. Арғындар сол адамдарын түрмеден кепілдікке шығарып алатын адам іздеп, біраз жерді шарлайды. Олар ел арасында Бұзаудың есімін көп естіп, Шу жеріне бет бұрады. Келген адамдарға Бұзау қонақасын беріп қарсы алып, әңгімелерін мұқият тыңдайды. «Бір күннен соң қайтып оралыңдар, жауабын сонда беремін», - деп қоя береді. Істің  ақырын созбауға бел буған Бұзау Атбасар жәрмеңкесінде жүрген шағырларды шақыртып, шабарман жібереді. Елдің ауызы дуалы ақсақалдарды, билері бас қосқан жерде болыс арғындардың жаңағы шаруасын ортаға салады. Шағырлар теріс мінез танытып: «Сен үшін біздің күйер жәйіміз жоқ», - деп ат-тонын ала қашады. Жиын тарқасымен болыс Жібектен туған бел баласы Ыбыраймен ақылдасады. «Балам, жас болсаң да сен менің бір тірегімсің ғой. Әкеңе ақыл қос», - дейді. Бала әкесінің шешіміне қарсы еместігің білдіреді. Арада зымырап күндер өтіп, жылға жақындайды. Өткенде келісімін бермеген ел ағалары: «Көкшетаудан адам келуші ме еді, еңбегің еш болады», - деп Бұзауды мазақ қылады. Бір күні Бетпақдаладан бес аттылы құлап, сыртта жүрген болыстың жылқышыларына жолығып: «Бұзау болысты іздеп, сәлем бергелі Көкшетаудан келеміз», - деп жөндерін айтады. Жылқышы жігіттер болса бұл хабарды болысқа жеткізіп, сүйінші сұрайды. Болыс сол жылы Шудағы екі қабатты үйінде қыстап отыр екен. Ол келген қонақтарын күтіп алып, шағырдың тәуірлерін шақыртуға адам жіберіп, бәрін жинап алады. Ол соғымға сойылған 60 жылқының етінен қонақтарға ас беріп, дастарқан жиыла әңгімесін бастапты: - Мына жігіттер бізден көмек күтіп, қолдарын жая келгенде, теріс қарадыңдар. «Не көрсе де өзің көр», - деп мені жалғыз қалдырдыңдар, бүгін міне сол ісіме алғыс айтып, бұлардың маған әкелген азын-аулақ сый-сыяпаты бар көрінеді. Соны сендерге сыйлағалы отырмын. Таңдағандарынды алыңдар, - деп бәйбішесі Жібекке белгі береді. Орам-орам мата, кілем, ішік, шекпен және басқа да жиһаздар бөлменің ортасына үйіледі. Бұған қосымша бір жүйрік арғымағы тағы бар екен. Ұзындығы соншалық – болыстың екі қабат үйінің қабырғасына ілгенде еденге тиіп тұратын ішік Мақат биге тиеді. Мақат – басына мол мал біткен, шағыр руының беделді адамдарының бірі болған. Басқалары да қолдарына тигенін алып, бұрынғы әбестігі үшін кешірім өтініп тарқасыпты. Болыс арғындарды екі-үш күндей қонақ етіп, жолға шығарып салады.

==БҰЗАУ БОЛЫСТЫҢ ТАПҚЫРЛЫҒЫ==
Бұзау болыс жыл сайын жазда Ұлытауды жайлап Шу бойын қыстайды екен. Қыс түсе болыстың адамдары қазіргі Шымкент облысының Шолаққорған, Созақ аудандарының жәрмеңкесіне барып, мал сатып, астық алып, сауда-саттықпен айналысып қайтатын болған. Осындай базар кезінде Қоңырат елінің жігіттері Бұзаудың сауда жасауға келген адамдарын соққыға жығып, малдарын және астындағы көліктерін алып, өздерін жаяу қоя береді. Олар қаладан шыға алмай, елге хабар бере алмай, сол жерде ұзақ жүреді. Бұл хабар ел аузынан Бұзау болысқа да жетеді. Істің ақ-қарасын анықтау мақсатында Бұзау жанына өз адамдарын жинап, жолға шығады. Өз адамдарының хал-жағдайын көрген ол кек алуға бекінеді. Сол жердегі Найман руының жігіттерін жинап, бір күнде Қоңырат ауылын асты-үстіне шығарып, тартып алынған өз малдарын қайтарып алады. Олардың басшысын байлап әкетеді, еліне олжалы оралады. Арада он күндей уақыт өтіп, ел дүбірі басыла Қоңырат жігітін іздеп, 7 адам келіп, болыстан кешірім  сұрайды, өз адамын босатуды сұрайды: «Ат-тон айыбымызды береміз. Шүкір, алдымызда айдаған малымыз бар. Жиған-терген жиһазымыз да жетерлік. Ендігі жерде екі елдің арасында мұндай бұзақылық болмайды», деп уәделерін беріп, жігіттерін босатып алыпты. Осы оқиғадан кейін екі ел арасында татулық орнап, онысы жылдар бойы жалғасын тапқан көрінеді. Бұзау болыстың батылдығына, тапқырлығына халқы риза болыпты.

==БҰЗАУДЫҢ БИДАШ АНАҒА КӨМЕКТЕСУІ==
Ақмешіт уезінде қазіргі (Қызылорда облысы) Телікөлдің жағасында орыс, қазақ болып жыл сайын ел қыстайды екен. Орыстар су алып, балық ауласа, қазақтар азды-көпті малдарын бағып өмір сүріпті. Бір күні көлдегі ойықтан су ішкелі келген қазақтың жылқышыларын көрген орыстар оларды қуып, екеуін атып тастайды. Бұған ызы болған қазақтар жиналып, орыстармен соғысады.  Осы соғыстың үстінде бір орыс соққыға жығылып, қайтыс болады. Жігіттерді ұрысқа бастап барған Бидаштың күйеуі қайдауыл руының жігіті Қодар екен. Болған оқиғаны тексере келгенде: «Орыстарды өлтірген мына мен деп» Бидаш қылмысты өз мойнына алады. Істің анық-қанығына жетпеген олар Бидаштың қол-аяғына кісен салып алып кетеді. Айдауда жүрген Бидаштың құлағына Бұзау болыстың қайырымдылығы жөнінде әңгімелер жетеді. «Бір көмек болса, осы адамнан болар» деп ойлаған ол Бұзауға хат жолдайды. Хабар тиісімен Бұзау мал-пұлын жинап, Бидашты айдауда жүрген жерінен босатып, аулына әкеледі. Бостандыққа шыққан Бидаш Бұзауға рахметін айтып, оған елдегі екі қызының бірін бермекші болады. Бұл кезде болыс екінші әйелі – Шекерайымды тоқал етіп алған кезі екен. Жас тоқалының үстіне  тағы да қыз алуды қаламаған Бұзау Бидаштың жасы келіп қалған үлкен қызы Бибіаршаға көңілі кетеді. Бидаш 10 түйемен, 6 қанат ақ үймен қызы Бибіаршаны болыстың қолына өзі көшіріп әкеліп, уәдесінен шыққан көрінеді. Кезінде Бұзау болыспен Қожабай Тоқсанбайұлы дидарласып, сыйлас болған.

==Болыстыққа талас==

1882 жылдан бастап болыстыққа Толысбай ұлы Бұзау шығады. Осы жылы Сарысу болысында сайлау жүреді. Болыстыққа талас Бұзау мен Жауқашты Байдәулет баласы Қалманбайдың арасында өтеді. Бұл сайлау өте күрделі, шиеленісті жағдайда өтіп Бұзау жеңіп шығып правитель болып сайланады. Бұл таласта дүние-мүлік, мал да көп шығын болады. Мәселен Бұзау жағынан: 500 жылқы, 400 қой, 200 түйе, Қалманбайдан: 550 жылқы, 2000 қой. Келесі  1885 жылғы сайлауда болыстықты тағыда Бұзау жеңіп алады. Бірақ екі жақ келісімге келеді-алдағы сайлауларда болыстыққа кезектесіп сайлануға, сол себепті  1888 жылы болыс болып Қалманбай талассыз сайланды. Ал, 1891 жылғы сайлауда Қалманбай болыстықты бергісі келмейді. Мұның аяғы үлкен дауға, жанжалға, төбелеске дейін барады. Осы жанжалды басу үшін Атбасар уездый начальник әдейілеп өзі келіп, дауды басып болысты екіге бөлген: Сарысу және Құмқоңыр. Содан Кеңес өкіметі әбден бекігенше Шағыр елі өз алдына бір болыс болып, оны қайтыс болғанша Бұзау басқарған. Кейін баласы Ыбырай, одан кейін Қаражігіт баласы Мұқыш басқарған.

==Бұзау болыстың бір ісі==

Бидаш Құдабай қызы Найман тайпасының Бағаналы ішіндегі Ибескеге жататын Мамай руынан шыққан Ұлытау – Жезқазған өңірінде ел арасында ақылдылығы мен тапқырлығы мен аты шыққан би-әйел. Өзі би, өзі болыс болғандықтан жауларыда аз болмаған, себебі талай жерде «байтал шауып бәйге алмас» деген нақылды керісінше дәлелдеген кісі. Телкөлде бір шаруамен жүргенде қаскөйлері осы көлде балық аулап жатқан бір орысты өлтірді деп жала мен Ақмешіттің (Қызылорда) түрмесіне қаматады. Ешкімнен Бидашты ақтап шығарып алатын көмек болмаған соң, сол кездегі атағы елге жайылған ақын Қожабай Тоқсанбай ұлы үш жүздің игі жақсыларына арнап арнау – өлең шығарады. Осы арнаудан үзінді:
...Жауқашты Барлыбай мен Қадыр, Қазыбай 
Ол күнде сияқты еді ел ағасы
Азғана ауыл Шағырдан Бұзау шығып
Болғын ешкімге олжа сыбағасы
Артық деп қатарынан ойлаушы едік
Сияқты Бағдаттың алма ағашы.
Бұзау сен іске араластың он бес жаста
Сондағы берген бағың тұр ғой баста,
Бөрі алған Орал таудан сен ақиық 
Шүйіліп шарқ ұратын қия таста.

Бұл арнауды Бұзау естіген соң елдің ақсақалдары мен ақылдасып, қасына Қарекеңді ертіп жол жүреді. Сол жолда қанша дүние-мүлік берілгенін кім білсін, сот үкімі бұзылып Бидаш түрмеден босатылады. Бидаш еліне келіп той-думан жасап, бой жетіп отырған қызы Бибіаршаны қалың малсыз, отаулатып болыстың қанжығасына байлайды. Бибіаршадан туған Бәкия атам.

==Болыстың екінші ісі==
Бір жылы Атбасар жәрменкесінде Сарыаталық бабамыздан тараған Кәрішал, Бекболат, Саламат, Жауқашты, Шағыр руларының игі жақсылары базарлап жүргенде Қарекең бір жабық үйдің қасынан өте бергенде іштен кереге көзінен наймандар барма деп айқайлаған дауыс есітеді. Жақындап келіп ия найман мен дейді. Сіз найман болсаңыз бізге Бұзау деген болыс керек еді, сол кісіні тауып  тілдестерсеңіз екен деп жалынады. Қарекең болысқа барып хабардар етеді. Болыс келгенде үй ішіндегілер  - біз Арғын ішіндегі Атығай – Қарауылдың азаматтары едік, бір жала мен қамалып қалдық. Өз ағайындарымызға хабар салып едік, ешкімнен жақсылық болмады. Естуімізше бізге сіз ғана көмек бере аласыз. Сонда мен не істеуім керек деп еді, сіз 1000 сом залог беріп бізді босаттырсаңыз, Алла жеткізсе келесі жылы осы уақытта берген ақшаңызды қайтарамыз деп ант етеді.  (Ол кезде 1 қой-3 сом, ал 1 ат-25 сомболған. Сонда 1000 сомға 333 қой, немесе 40 жылқы келеді).  Болыс көп сөзге бармай залогты төлеп босаттырып жібереді. Сонымен келесі жылы жәрменкеге барып 2-3 күн қалғанда бірге барған игі жақсыларының арасынан қаңқу сөздер де шыға бастайды – танымайтын, білмейтін, туыс-жекжатта емес адамдарға ақша беріп, ол қайта  оралмас дегендей. Дегенменде, болысты сыйлайтындықтан сондай саудаға апарған заттарын, малдарын базарға салмай ірке тұруларын, артын бағуды ойластырады. Уәделі күнде туады, бірақ босатылғандардан хабар болмайды. Болыс саспай 1-2 күн күте тұрайық дейді. Айтқанындай-ақ келесі күні пар арғымаққа пәуеске жеккен әлгі азаматтарда келеді. Кешіккендерді жердің шалғайлығын, басқа бір жедел шаруаның қол байлау болғандығын айтып кешірім сұрап  былай деген екен – «сыртыңыздан күн салып қарап келдік не артқы жағыңызда, не бергі жағыңызға жоқ, өз басыңызға бөтен біткен қандай ерлік және бақыт» дей келе ақша мен қоса болысқа жанат ішік жауып, пәуескені аттары мен сыйға тартқан екен.

==Бұзау болыстың дипломаттылығы==

Бұзау болыс тек қазақ зиялыларымен ғана емес басқада ұлттардың ел басқарған ұлықтарымен өнерліөнепаздарымен де жақсы қарым қатынаста болған&lt;ref&gt;«Керімбай болыс» Амангелді Ормантай. Алматы қ., 187 б.&lt;/ref&gt;. 
«Қара құнажында» отырған Бұзау болыстың үйінде қырғыздың манаптары мен ыраларының қонақ болыпты. Бірнеше күн қонақ болған қырғыз манаптарының жасы үлкені: «Бұзау болыс, біз аттанайық. Келген мәселеміз оң шешілді. Рахмет!» деп қонақтар атынан рұқсат сұрайды. Сонда болыс: «Кел деген бар, кет демек жоқ деген. Сіздерге де рахмет! Ауылымызды ән мен жырға бөлеп барасыздар. Ел іші-кеніш, Ер ісі-кеоіс. Жолдарыңыз болсын!» деп қонақтарды аттандырып тұрып: «Орамал тон болмайды жол болады. Мына қос сәйгүлікті жетектей кетіңіздер» деп, қонақтарына сүліктей екі қарагерді сыйға тартады.

==Бұзау болыс-бедел хажы==

Бедел хажы дегеніміз- өзі Меккеге хажылыққа бара алмай, орнына бара жатқан адамнан әдейлеп қаражат жіберіп отырған мұсылман баласын Болыс бір емес мұндай жайды жылда жасап, Меккеге баратындардың басын қосып, бұрын барғандармен жолықтырып жол жайын, қаражат жайын, не істеу керектігін ақылдастырып, өзі шығарып салып отырған. Меккеге барғандар Мұхаммет ғ.с мешітінің бас имамына жолығып болыстың берген қаражатын өткізіп отырған. Ал мешіттің бас қақпасында Толысбай ұлы Бұзау үшін екі бас намаз оқыңдар деп жазылған тахта тұрған. Екі бас намаз оқылмай мешітке кіруге тыйым салынған көрінеді.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Қарағанды облысы тұлғалары]]
[[Санат:1861 жылы туғандар]]
[[Санат:1918 жылы қайтыс болғандар]]</text>
      <sha1>njamfgqe3kx6t7gdpc4yjj0l22v6gvj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мұрат Жәлелұлы Майкеев</title>
    <ns>0</ns>
    <id>118204</id>
    <revision>
      <id>3400916</id>
      <parentid>2977304</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T10:53:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Шайнүсіп</username>
        <id>161753</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>3400916</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7318" sha1="rp5xbmi2mt1j85cewh0bfb2v1q1akh0" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер
 | түс                  =
 | Қазақша есімі        = Мұрат Жәлелұлы Майкеев
 | Шынайы есімі         = 
 | Суреті               = В Астане состоялось заседание Военного комитета ОДКБ 01 (cropped).jpg
 | Сурет ені            = 
 | Атауы                =
 | Титулы               = [[Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігі|Қазақстан қорғаныс министрінің]] бірінші орынбасары — [[Қазақстан Қарулы Күштерінің Бас штабы|қарулы күштер бас штабының басшысы]]
 | Ту                   = Symbol of the Kazakh Ministry of Defense.svg
 | Ту2                  = Flag of Kazakhstan.svg
 | Реті                 =
 | Басқара бастады      = 15 қыркүйек 2016
 | Басқаруын аяқтады    = 5 сәуір 2019
 | Ізашары              = [[Сәкен Әділханұлы Жасұзақов|Сәкен Жасұзақов]]
 | Ізбасары             = [[Мұрат Кәрібайұлы Бектанов|Мұрат Бектанов]]
 | Президент            = [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]]
 | Премьер              =
 | Титулы_2             = [[Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері|Қазақстан қарулы күштері]] құрлық әскерлерінің бас қолбасшысы
 | Ту_2                 = Symbol of the Kazakh Ministry of Defense.svg
 | Ту2_2                = Flag of Kazakhstan.svg
 | Реті_2               = 
 | Басқара бастады_2    = 11 наурыз 2010
 | Басқаруын аяқтады_2  = 15 қыркүйек 2016
 | Ізашары_2            = [[Сәкен Әділханұлы Жасұзақов|Сәкен Жасұзақов]]
 | Ізбасары_2           = [[Мұрат Кәрібайұлы Бектанов|Мұрат Бектанов]]
 | Титулы_3             = [[Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері|Қазақстан қарулы күштері]] аэроұтқыр әскерлерінің қолбасшысы
 | Ту_3                 = Symbol of the Kazakh Ministry of Defense.svg
 | Ту2_3                = Flag of Kazakhstan.svg
 | Реті_3               = 
 | Басқара бастады_3    = 15 қыркүйек 2003
 | Басқаруын аяқтады_3  = 28 шілде 2009
 | Ізашары_3            = [[Сәкен Әділханұлы Жасұзақов|Сәкен Жасұзақов]]
 | Ізбасары_3           = [[Әділбек Қалибекұлы Алдабергенов|Әділбек Алдабергенов]]
 | Титулы_4             = 
 | Ту_4                 = 
 | Ту2_4                = 
 | Реті_4               = 
 | Басқара бастады_4    = 
 | Басқаруын аяқтады_4  = 
 | Ізашары_4            = 
 | Ізбасары_4           = 
 | Туған күні         = 9.11.1959
 | Туған жері         = {{туғанжері|Ақтөбе|Ақтөбеде}}, [[Ақтөбе облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]]
 | Қайтыс болған күні   = 
 | Қайтыс болған жері   = 
 | Жерленді             = 
 | Діні                 = 
 | Әкесі                =
 | Анасы                =
 | Жұбайы               = 
 | Балалары             = 
 | Қызмет еткен жылдары       = 1980—
 | Құрамында болды      = 
 | Әскер түрі           = Құрлық әскері
 | Атағы                = [[Сурет:18-RKGF-LG.svg|20px]] &lt;br&gt;[[Генерал-лейтенант]]
 | Басқарды             = 
 | Шайқасы              = 
 | Ғылыми аясы          = 
 | Жұмыс істеген орны   = 
 | Партиясы             = 
 | Білімі               = 1. [[Құрлық әскерлерінің әскери институты|Алматы Жоғарғы Әскери Академиясы]]&lt;br&gt;2. [[М.В.Фрунзе атындағы Әскери академия]]&lt;br /&gt;3. [[Беларус Әскери академиясы]]
 | Ғылыми дәрежесі      = 
 | Мамандығы            = 
 | Қолтаңбасы           = 
 | Сайты                = 
 | Commons              = Murat Maikeyev
 | Марапаттары          = {{{!}}
{{!}}{{1 дәрежелі Даңқ ордені}}{{!!}}{{ҚР Конституциясына 10 жыл}}
{{!}}}
{{{!}}
{{!}}{{2 дәрежелі Даңқ ордені}}{{!!}}{{2 дәрежелі Айбын ордені}}{{!!}}{{3 дәрежелі «КСРО Қарулы Күштеріндегі Отанға қызметі үшін» ордені}}
{{!}}-
{{!}}{{Астана медалі}}{{!!}}{{Астанаға 10 жыл медалі}}{{!!}}{{ҚР ҚК 10 жыл}}{{!!}}{{Бітімгершілік операцияларына қатысқаны үшін медалі}}
{{!}}-
{{!}}{{ҚР ҚК 20 жыл медалі}}{{!!}}{{Халықаралық әскери достастықты дамытқаны үшін медалі (Қазақстан)}}{{!!}}{{2 дәрежелі Мінсіз қызметі үшін медалі (КСРО)}}{{!!}}{{3 дәрежелі Мінсіз қызметі үшін медалі (КСРО)}}
{{!}}-
{{!}}{{Беларусь Республикасының неміс-фашист басқыншыларынан босатылуына 60 жыл медалі}}{{!!}}{{Жуков медалі}}{{!!}}{{КСРО Қарулы күштеріне 70 жыл медалі}}{{!!}}{{Маргелов армия генералы медалі}}
{{!}}}
{{{!}}
{{!}}{{Тәжікстан ҚК 5 жыл медалі}}{{!!}}{{Тәжікстан ҚК 10 жыл медалі}}
{{!}}}
|Президент_2=[[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]]|Президент_3=[[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]]}}
'''Мұрат Жәлелұлы Майкеев''' ([[9 қараша]] [[1959 жыл|1959]], [[Ақтөбе]], [[Ақтөбе облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]]) — [[Қазақстан|қазақстандық]] мемлекеттік қайраткер, [[Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігі|қорғаныс министрінің]] бірінші орынбасары — [[Қазақстан Қарулы Күштерінің Бас штабы|қарулы күштер бас штабының басшысы]] (2016—2019). Генерал-лейтенант. 

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{wikify}}

[[Санат:Қазақстан генерал-лейтенанттары]]
[[Санат:М.В.Фрунзе атындағы Әскери академия түлектері]]</text>
      <sha1>rp5xbmi2mt1j85cewh0bfb2v1q1akh0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400926</id>
      <parentid>3400916</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T11:26:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1nter pares</username>
        <id>146705</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/Шайнүсіп|Шайнүсіп]] ([[User talk:Шайнүсіп|т]]) өңдемелерінен [[User:Орел Карл|Орел Карл]] соңғы нұсқасына қайтарды</comment>
      <origin>2977304</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8424" sha1="866s9zi3d9a98d3vte7jdyfy3j3rftw" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер
 | түс                  =
 | Қазақша есімі        = Мұрат Жәлелұлы Майкеев
 | Шынайы есімі         = 
 | Суреті               = В Астане состоялось заседание Военного комитета ОДКБ 02.jpg
 | Сурет ені            = 
 | Атауы                =
 | Титулы               = Қорғаныс министрінің 5-бірінші орынбасары - Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері Бас штабының бастығы
 | Ту                   = Flag of Kazakhstan.svg
 | Ту2                  = Symbol of the Kazakh Ministry of Defense.svg
 | Реті                 = 5
 | Басқара бастады      = [[15 қыркүйек]] [[2016 жыл|2016]]
 | Басқаруын аяқтады    = [[5 сәуір]] [[2019 жыл|2019]]
 | Ізашары              = [[Сәкен Әділханұлы Жасұзақов|Сәкен Жасұзақов]]
 | Ізбасары             = [[Мұрат Кәрібайұлы Бектанов|Мұрат Бектанов]]
 | Президент            = [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]]
 | Премьер              =
 | Титулы_2             = [[Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері]] Құрлық әскерлерінің бас қолбасшысы
 | Ту_2                 = Flag of Kazakhstan.svg
 | Ту2_2                = Symbol of the Kazakh Ministry of Defense.svg
 | Реті_2               = 
 | Басқара бастады_2    = [[11 наурыз]] [[2010 жыл|2010]]
 | Басқаруын аяқтады_2  = [[15 қыркүйек]] [[2016 жыл|2016]]
 | Ізашары_2            = [[Сәкен Әділханұлы Жасұзақов|Сәкен Жасұзақов]]
 | Ізбасары_2           = [[Мұрат Кәрібайұлы Бектанов|Мұрат Бектанов]]
 | Титулы_3             = [[Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері]] Аэроұтқыр әскерлерінің қолбасшысы
 | Ту_3                 = Flag of Kazakhstan.svg
 | Ту2_3                = Symbol of the Kazakh Ministry of Defense.svg
 | Реті_3               = 
 | Басқара бастады_3    = [[15 қыркүйек]] [[2003 жыл|2003]]
 | Басқаруын аяқтады_3  = [[28 шілде]] [[2009 жыл|2009]]
 | Ізашары_3            = [[Сәкен Әділханұлы Жасұзақов|Сәкен Жасұзақов]]
 | Ізбасары_3           = [[Әділбек Қалибекұлы Алдабергенов|Әділбек Алдабергенов]]
 | Титулы_4             = 
 | Ту_4                 = 
 | Ту2_4                = 
 | Реті_4               = 
 | Басқара бастады_4    = 
 | Басқаруын аяқтады_4  = 
 | Ізашары_4            = 
 | Ізбасары_4           = 
 | Туған күні         = 9.11.1959
 | Туған жері         = {{туғанжері|Ақтөбе|Ақтөбеде}}, [[Ақтөбе облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]]
 | Қайтыс болған күні   = 
 | Қайтыс болған жері   = 
 | Жерленді             = 
 | Діні                 = 
 | Әкесі                =
 | Анасы                =
 | Жұбайы               = 
 | Балалары             = 
 | Қызмет еткен жылдары       = [[1980 жыл|1980 жылдан]] бастап
 | Құрамында болды      = 
 | Әскер түрі           = Құрлық әскері
 | Атағы                = [[Сурет:18-RKGF-LG.svg|20px]] [[Генерал-лейтенант]]
 | Басқарды             = 
 | Шайқасы              = 
 | Ғылыми аясы          = 
 | Жұмыс істеген орны   = 
 | Партиясы             = 
 | Білімі               = [[Беларус Республикасының Әскери академиясы]]&lt;br /&gt; [[М.В.Фрунзе атындағы Әскери академия]]&lt;br /&gt;[[Құрлық әскерлерінің әскери институты|Алматы Жоғарғы Әскери Академиясы]]
 | Ғылыми дәрежесі      = 
 | Мамандығы            = 
 | Қолтаңбасы           = 
 | Сайты                = 
 | Commons              = Murat Maikeyev
 | Марапаттары          = {{{!}}
{{!}}{{1 дәрежелі Даңқ ордені}}{{!!}}{{ҚР Конституциясына 10 жыл}}
{{!}}}
{{{!}}
{{!}}{{2 дәрежелі Даңқ ордені}}{{!!}}{{2 дәрежелі Айбын ордені}}{{!!}}{{3 дәрежелі «КСРО Қарулы Күштеріндегі Отанға қызметі үшін» ордені}}
{{!}}-
{{!}}{{Астана медалі}}{{!!}}{{Астанаға 10 жыл медалі}}{{!!}}{{ҚР ҚК 10 жыл}}{{!!}}{{Бітімгершілік операцияларына қатысқаны үшін медалі}}
{{!}}-
{{!}}{{ҚР ҚК 20 жыл медалі}}{{!!}}{{Халықаралық әскери достастықты дамытқаны үшін медалі (Қазақстан)}}{{!!}}{{2 дәрежелі Мінсіз қызметі үшін медалі (КСРО)}}{{!!}}{{3 дәрежелі Мінсіз қызметі үшін медалі (КСРО)}}
{{!}}-
{{!}}{{Беларусь Республикасының неміс-фашист басқыншыларынан босатылуына 60 жыл медалі}}{{!!}}{{Жуков медалі}}{{!!}}{{КСРО Қарулы күштеріне 70 жыл медалі}}{{!!}}{{Маргелов армия генералы медалі}}
{{!}}}
{{{!}}
{{!}}{{Тәжікстан ҚК 5 жыл медалі}}{{!!}}{{Тәжікстан ҚК 10 жыл медалі}}
{{!}}}
}}
'''Мұрат Жәлелұлы Майкеев''' ([[9 қараша]] [[1959 жыл|1959]], [[Ақтөбе]], [[Ақтөбе облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]]) — [[Алматы]] жоғары жалпы әскери командалық училищесін (1980); М.В. [[Фрунзе]] атындағы Әскери академияны ([[1994]]) бітірген. Қызметін мотоатқыштар полкі мотоатқыштар взводының командирі болып бастаған. [[1983]] жылдан - мотоатқыштар ротасының командирі. 1987-1991 жылдары - мотоатқыштар батальоны штабының бастығы - командирдің орынбасары, командирі. [[1994]] жылдан - [[ҚР]] Республикалық гвардиясының батальон командирі, бригада командирінің орынбасары, полк командирі. 1998 жылдан - мотоатқыштар дивизиясы командирінің орынбасары, командирі.2000 жылдан - ҚР ҚМ Тәрбиелік және әлеуметтік-құқық жұмыс департаментінің бастығы. 2003 жылдан - [[Аэромобиль]] әскерлерінің қолбасшысы. 2009 жылдан ҚМ Штаб бастықтары комитеті төрағасының орынбасары 2010 жылдан бері - ҚР ҚК Құрлықтағы әскерлерінің., қолбасшысы.

III дәрежелі «Отанға қызметі үшін», II дәрежелі «[[Айбым]]. ордендерімен; медальдармен марапатталған. Әскери атағы - генерал-лейтенант.&lt;ref&gt;Қазақстан Республикасында кімнің кім екені . Екі томдық анықтамалық. Алматы, 2011 жыл. ISBN 978-601-278-473-2&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{wikify}}

[[Санат:Қазақстан генерал-лейтенанттары]]
[[Санат:М.В.Фрунзе атындағы Әскери академия түлектері]]</text>
      <sha1>866s9zi3d9a98d3vte7jdyfy3j3rftw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Маджуро</title>
    <ns>0</ns>
    <id>139762</id>
    <revision>
      <id>3400872</id>
      <parentid>3041257</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T07:00:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <origin>3400872</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3969" sha1="s5pttxjokfof2dnm1ljnc7owur2o5hj" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = қала
 |қазақша атауы           = Маджуро
 |шынайы атауы            = {{lang-mah|Mājro}}
 |сурет                   = 
 |сурет атауы             = 
 |жағдайы                 = Астана
 |ел                      = Маршалл аралдары
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir = N|lat_deg = 7|lat_min = 4|lat_sec = 
  |lon_dir = E|lon_deg = 171|lon_min = 16|lon_sec = 
  |CoordAddon             = type:city
  |CoordScale             = 
 |аймақ түрі              = 
 |аймағы                  = 
 |кестедегі аймақ         = 
 |аудан түрі              = 
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |қауым округі түрі       = 
 |қауым округі            = 
 |кестедегі қауым округі  = 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |басшының түрi           = 
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 9,71
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 3
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                = 30 000
  |санақ жылы             = 2008
  |тығыздығы              = 2862,72
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = протестанттар, католиктер
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = +12
 |DST                     = 
 |телефон коды            = 
 |пошта индексі           = 
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = 
 |идентификатор түрі      = 
 |сандық идентификаторы   = 
 |ортаққордағы санаты     = Majuro
 |сайты                   = 
 |сайт тілі               = 
}}
'''Маджуро''' ({{lang-en|Majuro}} {{IPA|[ˈmædʒəroʊ]}}) — [[Тынық мұхит]]тың батысында [[Маршалл аралдары|Маршал аралдарының]] Ратак тізбесіндегі (шығыс) атолл.&lt;ref&gt;Britanica настольная энциоклопедия. Том І «АСТ-Астрель» Москва, 2006. ISBN   978-5-17-08532-4 (T.1) (ACT)   ISBN 978-5-271-1512-0 (T.1) (Aстрель)&lt;/ref&gt;.

Халық саны: 23 676 адам (1999). [[Республика]] астанасы МАРШАЛ АРАЛЫ. Атоллдың рифтегі ұзындығы 40 км, құрлықтағы жалпы көлемі 10 км² 64 кішкентай аралы бар. Атоллда барлық Маршал аралдарынан ең көп халық өмір сүріп жатыр. Маджуроның негізгі тұрғындары [[Далап]], Улига және Дэррит атты бір бірімен біріккен үш аралда орналасқан.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Аустралия және Океания елордалары}}
{{Микронезия тақырыптарда}}

[[Санат:География]]
[[Санат:Океания астаналары]]
[[Санат:Аустралия және Океания аралдары]]
[[Санат:Марш елді мекендері]]</text>
      <sha1>s5pttxjokfof2dnm1ljnc7owur2o5hj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Муаммар Каддафи</title>
    <ns>0</ns>
    <id>144037</id>
    <revision>
      <id>3400710</id>
      <parentid>3350131</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:49:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>GeniusBM</username>
        <id>158455</id>
      </contributor>
      <comment>/* growthexperiments-addlink-summary-summary:3|0|0 */</comment>
      <origin>3400710</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="59505" sha1="3xrxl48h9wzcm1p3aocrscu74lwqvmf" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер|Қазақша есімі=Муаммар Қаддафи|Басқаруын аяқтады_2=[[2 наурыз]] [[1977 жыл]]|Жұбайы=1) Фатхиа Нұри Халед&lt;br/&gt;
2) [[Сафия Фаркаш]]|Анасы=Айша бин Ниран|Әкесі=Мұхаммед Әбу Меньяр|Жерленді=[[Ливия шөлі]]|Діні=[[Ислам]], [[Суннизм|суннизм]]|Қайтыс болған жері=[[Сирт]], [[Ливия Социалистік Халық Жамахирия]]|Қайтыс болған күні=20.10.2011|Туған жері=[[Қаср Әбу Хади]], [[Италияндық Ливия]]|Туған күні=07.06.1942|Ізбасары_3=[[Абдель Салам Желлуд]]|Ізашары_3=[[Махмұт Сүлеймен Әл-Мағриби]]|Титулы_3=[[Ливия премьер–министрі]]|Басқара бастады_2=[[1 қыркүйек]] [[1969 жыл]]|Суреті=Muammar al-Gaddafi-09122003.jpg|Ту2=Coat of arms of Libya (1977-2011).svg|Ту=Flag of Libya (1977–2011).svg|Ту2_2=Coat of arms of Libya (1969–1972).svg|Ту_2=Flag of Libya (1969–1972).svg|Ізбасары_2=лауазым жойылған|Ізашары_2=лауазым ұйымдастырылған; 
[[Мұхаммед Ыдырыс Әс-Сануси|Ыдырыс (Ливия патшасы)]] патша ретінде|Титулы_2=Ливия революциялық қолбасшылық кеңесінің төрағасы|Ізбасары=лауазым жойылған|Ізашары=лауазым ұйымдастырылған|Басқаруын аяқтады=[[20 қазан]] [[2011 жыл]]|Басқара бастады=[[1 қыркүйек]] [[1969 жыл]]|Титулы=Бауырлас көшбасшы және революция жетекшісі|Шынайы есімі={{lang-ar|معمر القذافي}}|Балалары=''бірінші некеден''&lt;br&gt;'''ұл:''' Мұхаммед Қаддафи &lt;br&gt;''екінші некеден'' &lt;br&gt;'''ұлдары:''' 
Саиф әл-Ислам, &lt;br&gt;
Саади Қаддафи, &lt;br&gt;
Мұтассим Қаддафи, &lt;br&gt;
Ганнибал Қаддафи, &lt;br&gt;
Саиф әл-Араб Қаддафи, &lt;br&gt;
Хамис Қаддафи&lt;br&gt;'''қызы:'''Аиша Қаддафи&lt;br&gt;'''''Асырап алынған балалар:''''' &lt;br&gt;қызы: Ханна &lt;br&gt;ұл: Милад|Ту_3=Flag of Libya (1969–1972).svg|Ізбасары_4=белгісіз|Ізашары_4=Адам Саид Хауаз|Титулы_4=Ливия қорғаныс министрі|Партиясы=[[Ливиядағы әскери төңкеріс (1969)|Еркін офицерлер]] 
(1964–1969)&lt;br/&gt;
[[Араб Социалистік Одағы (Ливия)|Араб Социалистік Одағы]] (1972–1977)|Мамандығы=әскери, саясаткер, публицист, революционер|Ғылыми аясы=Ғылым докторы|Қолтаңбасы=Muammar al-Gaddafi Signature.svg|Білімі=[[Ливия университеті]]&lt;br/&gt;
Бенгази әскери университетінің академиясы&lt;br/&gt;|Commons=Muammar al-Gaddafi}}

'''Муаммар ибн Мұхаммед Әбу Меньяр Әбдуссаләм ибн Һамид әл-Қаддафи''' ({{Audio|Ar-Muammar al-Qaddafi.ogg|audio}} {{lang-ar|معمر القذافي}} {{IPA|[muˈʕamːar alqaðˈðaːfiː]}}, ''Muʿammar al-Qaḏḏāfī'', {{lang-ar|}}{{IPA|[muˈʕæmːɑrˤ əlɡædˈdæːfi]}}; [[7 маусым]] [[1940 жыл]] немесе [[1942 жыл]], [[Сирт]], [[Италияндық Ливия|Итальяндық Ливия]] — [[20 қазан]] [[2011 жыл]]а, [[Сирт]], [[Ливия]]&lt;ref&gt;[http://ria.ru/arab_ly/20111020/465444737.html Муамар Каддафи ауыр жаралардан қаза тапты]. — РИА Новости, 20 қазан 2011жыл.&lt;/ref&gt;) — ливияның мемлекеттік және әскери қайраткері, Ливияның джамахирии ( 1969 жылдың 1 қыркүйегінен бастап 2011 жылдың 20 қазанына дейін&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20111120184724/http://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5h2NflCTWlrw96Cs-Ts7A7Xcem2dA?docId=CNG.a8a1185f4a08d2928999ea8643dc5bd9.501 African Union officially recognises Libya’s new leadership.]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Lederer, Edith (16 September 2011). «UN approves Libya seat for former rebels». San Jose Mercury News. [http://www.mercurynews.com/news/ci_18910663.]{{Deadlink|date=January 2022|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}} Retrieved 16 September 2011.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;«General Assembly Seats NTC of Libya as Country’s Representative for Sixty-Sixth Session». 16 September 2011. [http://www.un.org/News/Press/docs/2011/ga11137.doc.htm]. Retrieved 16 September 2011.&lt;/ref&gt; ) басшысы (еншілес), Ливияның революциондық пәрмен беру алқымының төрағасы (1969 – 1977), Ливия қорғаныс премьер-министрі және министрі (1970 – 1979), Жалпы Халықтық Конгресс бас хатшысы (1977 – 1979), полковник (1969 жылдан бастап 2011 жылға дейін). Қаддафи барлық лауазымдардан бас тартқаннан кейін, ''Ағайын көсем және революция басшысы''&lt;ref&gt;Daniel Don Nanjira, ''African Foreign Policy and Diplomacy: From Antiquity to the 21st Century'', Greenwood Publishing Group, 2010, p. [http://books.google.com/books?id=2foVQSzjVsEC&amp;lpg=PA279&amp;dq=%22Brotherly%20Leader%20and%20Guide%20of%20the%20First%20of%20September%20Revolution%20of%20the%20Great%20Socialist%20People's%20Libyan%20Arab%20Jamahiriya%22&amp;pg=PA279#v=onepage&amp;q&amp;f=false 279] n. 2&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;US Department of State’s Background Notes, (қараша 2005) [http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/5425.htm &lt;u&gt;«Libya — History»&lt;u&gt;&lt;/u&gt;&lt;/u&gt;], ''[[United States Department of State]]''. Тексерілген 14 шілде 2006.&lt;/ref&gt;.

Монархияны жойғаннан соң, өзінің үш томдық &quot;Жасыл кітап&quot; атты еңбегінде жазған &quot;Үшінші әлемдік теорияны&quot;, Джамахирия - жаңа басқару жүйесін құрды. Мұнай өндіруден келген ақшаны, ливия басшылары, әлеуметтік мұқтаждарға жұмсады. Осынын арқасында, 1970 жылдарының ортасында, масштабты мемлекеттік тұрғын үйлер құрылыстар, білім беру және денсаулық сақтау жобаларын дамуына қол жеткізді. 

Қаддафидың басқару жылдарында, Ливияны, бірнеше рет, басқа мемлекеттердің жұмысына араласуын айыптады. 1977 жылы [[Мысыр]] мемлекетімен шекаралық соғыс болды. 1980 жылдары мемлекет Чадтағы қарулы жанжалға тартылды. Панарабизм қолдаушысы болғандықтан, Қаддафи басқа мемлекеттермен бірігуге тырысты. 

2011 жылдың 27 маусымында, азаматтық соғысы кезінде, Халықаралық қылмыстық соты, Қадаффины өлтіру, заңсыз қамауға алу айыптары бойынша, тұтқынға алуға рұқсат береді.&lt;ref name=&quot;МУС&quot;/&gt; 2011 жылдың қараша айында, Сирт қаласын Ұлттық өту алқасының күштерімен алуынан соң қаза табады.&lt;ref&gt;{{cite news | title=Убит Муаммар Каддафи|publisher=metronews.ru| url=http://www.metronews.ru/novosti/ubit-muammar-kaddafi-foto/Tpokju!AcrfinUlKbL3o/| lang=ru}}&lt;/ref&gt;.

== Өмірбаяны ==

=== Жас кезі ===
Муаммар Мухаммад Абу Миняр Аль-Каддафи  Каср Абу Хади маңында, Ливияның батысындағы Триполитания шөлдеріндегі Сирт қаласының маңындағы ауылдық жерде дүниеге келген. Оның отбасы Каддафа деп аталатын кішкентай, салыстырмалы түрде ықпалды емес тайпалық топтан шыққан, ол араб тілінен шыққан. Оның анасы Айша бин Ниран (1978 жылы қайтыс болды), ал оның әкесі Мұхаммед Абдул Салам бин Хамед БИН Мохаммад болды, ол Әбу Мениар ретінде белгілі болды (1985 жылы қайтыс болды); соңғысы ешкі мен түйе шопанының аз өмір сүруін тапты Кейбір дереккөздер оның әжесі исламды қабылдаған еврей деп мәлімдеді.

Басқа заманауи Каддафтар сияқты, көшпелі бедуин тайпалары сияқты, отбасы сауатсыз болды және туу туралы жазбаларды жүргізбеді. Көптеген өмірбаяншылар 7 маусымды Каддафидің туған күні деп санайды; дегенмен, оның туған күні нақты белгісіз және дереккөздер оның 1942 жылы немесе 1943 жылдың көктемінде туылғанын айтады, биографтар Дэвид Бланди мен Эндрю Лайсетт Каддафидің дүниеге келуі 1940 жылға дейін болуы мүмкін деп атап өтті. Каддафидің үш үлкен әпкесі болды және ол ата-анасының жалғыз ұлы болды. Бедуин мәдениетінде Каддафидің тәрбиесі оның жеке талғамына өмір бойы әсер етті; ол шөлді қаладан артық көрді және сол жерде ойлау үшін зейнетке шықты

Каддафи бала кезінен Еуропалық отарлық державалардың Ливияға қатысы бар екенін білді; оның елін Италия басып алды және екінші дүниежүзілік соғыстың Солтүстік африка жорығы кезінде Ливия итальяндық және британдық күштер арасындағы қақтығыстың куәсі болды. Кейінгі мәлімдемелерге сәйкес, Каддафидің атасы Абдессалам Буминярды 1911 жылы Итальяндық шапқыншылық кезінде Италия әскері өлтірген. 1945 жылы Екінші дүниежүзілік соғыстың соңында Ливияны Британдық және француз әскерлері басып алды. Ұлыбритания мен Франция елді өз империялары арасында бөлуді қарастырды, бірақ Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы елге саяси тәуелсіздік берілуі керек деп шешті, 1951 жылы Ливия Біріккен Корольдігін, саяси партияларға тыйым салған және билікті орталықтандырған батысшыл монарх Идристің басшылығымен федералды мемлекетті өз қолыммен құрды

Отбасы Алғашқы жары Фатхиа әл-Нұри Халедпен [[1970 жыл]]ы ажырасқан. Екінші жары Сафия Фаркаш әл-Барасси ([[1952 жыл]]ы дүниеге келген). Ол Африканың [[бірінші ханым]]дар одағында [[вице-президент]] қызметін атқарды және ''Buraq Air'' әуе компаниясының иесі ретінде де танымал &lt;ref&gt;[http://ria.ru/arab_mm/20111020/465548492.html Семья Муамара Каддафи] - Риа Новости&lt;/ref&gt;.

=== Білім және саяси белсенділік: 1950-1963 жылдары ===
Каддафидің ең алғашқы білімі діни сипатта болды, оны жергілікті ислам мұғалімі берді. Кейіннен бастауыш мектепке бару үшін көрші Сиртке көшіп, төрт жыл ішінде алты сыныпты бітірді. Ливиядағы білім тегін болған жоқ, бірақ әкесі қаржылық қиындықтарға қарамастан ұлына үлкен пайда әкеледі деп ойлады. Бір апта бойы Каддафи мешітте ұйықтап, демалыс күндері ата-аналарына бару үшін 32 шақырым жүрді. Мектепте Каддафиді бедуин деп мазақ етті, бірақ ол өзінің жеке басын мақтан тұтты және басқа бедуиндік балаларда мақтаныш сезімін оятты. Сирттан ол және оның отбасы Ливияның орталық бөлігінің оңтүстігіндегі Фезцандағы Сабха базарына көшіп келді, онда әкесі тайпа көсемінің қамқоршысы болып жұмыс істеді, ал Муаммар орта мектепте оқыды, оны ата-анасы да жасамады. Каддафи осы мектепте танымал болды; онда пайда болған кейбір достар оның соңынан маңызды лауазымдарға ие болды

Сабхадағы көптеген мұғалімдер мысырлықтар болды, ал Каддафи алдымен панараб газеттері мен радио хабарларына, әсіресе Каирдің &quot;арабтардың дауысына &quot; қол жеткізді&quot;. Каддафи балалық шағында араб әлемін дүр сілкіндірген маңызды оқиғалардың куәсі болды, оның ішінде 1948 жылғы араб-израиль соғысы, 1952 жылғы Египет төңкерісі, 1956 жылғы Суэц дағдарысы және 1958-1961 жылдар аралығында Біріккен Араб Республикасының қысқа өмір сүруі. Каддафи Египет Араб Республикасында оның кейіпкері, Президент Гамале Абдель Насердің қол астында болған саяси өзгерістерге таң қалды. Нассер Араб ұлтшылдығын жақтады; Батыс отаршылдығынан, неоколониализмнен және сионизмнен бас тарту; капитализмнен социализмге көшу. Каддафиге Насердің &quot;революция философиясы&quot; кітабы әсер етті, онда төңкерісті қалай бастау керектігі сипатталған. Мысырлық Каддафи мұғалімдерінің бірі Махмуд Эфай, дереккөздерге сүйенсек, жас жігіттің саяси идеяларына жанашыр болып, оған не үшін сәтті екенін айтты

Каддафи демонстрациялар ұйымдастырып, монархияны сынға алған плакаттар таратты. 1961 жылдың қазан айында ол Сирияның Біріккен Араб Республикасынан бөлінуіне қарсы наразылық шеруін басқарды және насерге қолдау жеделхаттарын жіберуге қаражат жинады. Тәртіпсіздік салдарынан жиырма студент қамауға алынды. Каддафи мен оның серіктері де жергілікті қонақүйдің терезелерін сындырды, оны алкогольмен қамтамасыз етті деп айыптады. Каддафиді жазалау үшін билік оны және оның отбасын Сабхадан қуып шығарды. Каддафи Мисратаға көшіп, онда Мисрата орта мектебінде оқыды. Араб ұлтшылдық белсенділігіне деген қызығушылығын қолдай отырып, ол қалада жұмыс істейтін тыйым салынған саяси партиялардың кез-келгеніне, соның ішінде араб ұлтшылдық қозғалысына, Баас АРАБ СОЦИАЛИСТІК партиясына және Мұсылман бауырларына қосылудан бас тартып, фракционалдылықты қабылдамайтынын айтты. Ол Насер мен 1789 жылғы Француз төңкерісі, сондай-ақ Сирия политінің жұмысы туралы көп оқыды

=== Әскери дайындығы: 1963-1966 жылдары ===
Каддафи Бенгазидегі Ливия университетінде тарихты ұзақ оқымады, содан кейін әскери қызметке түсу үшін оқуын тастады. Полиция құжатына қарамастан, ол 1963 жылы Бенгазидегі Корольдік Әскери академияда Мисратадағы бірнеше пікірлес достарымен бірге оқуды бастады. Қарулы Күштер ливиялықтар үшін әлеуметтік сатыға көтерілудің жалғыз мүмкіндігі болды, ал Каддафи оларды саяси өзгерістің ықтимал құралы деп санады. Идрис кезінде Ливия қарулы күштері британдық әскери күштермен оқытылды; бұл британдықтарды Империалист деп санайтын Каддафиді ашуландырды және сәйкесінше ағылшын тілін үйренуден бас тартты және британдық офицерлермен дөрекі болды, нәтижесінде емтихандарды сәтсіз аяқтады. Британдық нұсқаушылар оны бағынбағаны және дөрекі әрекеті үшін 1963 жылы әскери академия командирінің өліміне қатысы бар деген күдіктері туралы хабарлады. Бұл хабарламалар еленбеді және Каддафи тез арада курстан өтті

1964 жылы Каддафи бір топ адал кадрлармен бірге еркін офицерлер қозғалысының Орталық комитетін, мысырлық насерит предшественниктің атымен аталған революциялық топты құрды. Каддафи бастаған олар жасырын кездесулер өткізіп, жалақыларын бірыңғай қорға біріктіріп, жасырын ұяшықтар жүйесінде ұйымдастырылды. Каддафи Ливияны аралап, барлау мәліметтерін жинап, жанашырлармен байланыс орнатты, бірақ үкіметтің арнайы қызметтері оны кішкентай қауіп деп санады. 1965 жылы тамызда жоғары білім алған Каддафи армия байланыс корпусында байланыс офицері болды.

1966 жылы сәуірде ол Ұлыбританияға әрі қарай оқуға жіберілді; тоғыз ай бойы ол Беконсфилд, Бакингемшир уезінде [[ағылшын тілі]] курсын, Дорсет уезіндегі Бовингтон лагеріндегі әскери авиация корпусының әскери байланыс нұсқаушылары курсын және Кент уезіндегі Хайте жаяу әскер байланысының нұсқаушылары курсын оқыды. Әскери байланысты зерттеу бойынша Бовингтон курстарының директоры Каддафи ағылшын тілін үйрену мәселелерін сәтті жеңіп, сөйлеу бұрылыстарын жақсы меңгергенін айтты. Каддафидің сүйікті хоббиі оқу және футбол ойнау екенін атап өтіп, оны &quot;Көңілді офицер, әрқашан көңілді, еңбекқор және саналы&quot;деп санады. Каддафи Англияны ұнатпады, Британдық Армия офицерлері оны нәсілдік негізде қорлады және елдің мәдениетіне бейімделу қиынға соқты; Лондонда өзінің араб тұлғасын растай отырып, ол дәстүрлі Ливия киімдерінде Пиккадиллиді аралап жүрді. 

== Ливия Араб Республикасы ==
&lt;blockquote&gt;Ливия Азаматтары! Жүрегіңізді толғандырған ішкі ұмтылыстар мен армандарға жауап ретінде, өзгеріс пен рухани жаңарудың үздіксіз талаптарына жауап ретінде, осы идеалдар үшін ұзақ уақытқа созылған күреске жауап ретінде, көтеріліс туралы үндеуіңізді тыңдап, сізге берілген армия күштері бұл тапсырманы өз мойнына алып, реакциялық және жемқор режимді құлатты, оның ашуы жүрек айнуын тудырды және қорқынышты болды. бәріміз. Бір соққымен біздің батыл әскеріміз бұл пұттарды құлатып, олардың бейнелерін жойды. Бір соққымен армия ғасырлар бойғы қараңғылық дәуірін Бостандық нұрымен жарықтандырды, оның барысында біз түрік қамытын, итальяндық отаршылдықты, содан кейін бұл реакциялық және ыдырайтын режимді бастан өткердік, бұл сыбайлас жемқорлық, бөліну, сатқындық пен сатқындықтың ошағынан басқа ештеңе емес еді.

- Каддафидің билікті басып алғаннан кейінгі радиода сөйлеген сөзі, 1969 жыл&lt;/blockquote&gt;Идрис Үкіметі 1960 жылдардың аяғында танымал бола бастады; ол Ливиядағы дәстүрлі аймақтық және тайпалық келіспеушіліктерді күшейтіп, елдің федералды жүйесін елдің мұнай байлығын пайдалану үшін орталықтандырды. Мұнай өнеркәсібінде сыбайлас жемқорлық пен патронаждың қалыптасқан жүйелері кеңінен таралды. Араб ұлтшылдығы барған сайын танымал бола бастады және 1967 жылы Израильмен алты күндік соғыста Египет жеңіліске ұшырағаннан кейін наразылықтар басталды; Идрис әкімшілігі Батыс державаларымен одақтас болғандықтан Израильді жақтады деп саналды. Триполи мен Бенгазиде Батысқа қарсы тәртіпсіздіктер басталды, ал Ливиялық жұмысшылар Мысырмен ынтымақтасу үшін мұнай терминалдарын жауып тастады. 1969 жылға қарай Америка Құрама Штаттарының Орталық барлау басқармасы Ливия қарулы күштерінің бір бөлігі төңкерісті бастайды деп күтті. 

1969 жылдың ортасында Идрис жазды [[Түркия]] мен Грецияда өткізу үшін шетелге кетті. Каддафидің еркін офицерлері бұған &quot;Иерусалим&quot; операциясын бастай отырып, монархияны құлату мүмкіндігін көрді. 1 қыркүйекте олар Триполи мен Бенгазидегі әуежайларды, полиция бекеттерін, радиостанцияларды және мемлекеттік органдарды басып алды. Каддафи Бенгазидегі Берк казармаларын өз бақылауына алды, ал Омар Мехейши Триполи казармаларын басып алды, ал Джаллуд қалалық зениттік батареяларды басып алды. Хвелди Хемейди мұрагер ханзада Сейид Хасан Ар-Рид әл-Махди ас-Сенуссиді тұтқындауға және оны таққа таласудан бас тартуға мәжбүр етуге жіберілді. Олар айтарлықтай қарсылыққа тап болмады және монархистерге қарсы іс жүзінде зорлық-зомбылық жасамады.

Каддафи монархиялық үкіметті құлатқаннан кейін, ол Ливия Араб республикасының құрылғанын жариялады. Радио арқылы халыққа үндеу жасай отырып, ол &quot;реакциялық және жемқор&quot; режимнің аяқталғанын жариялады, &quot;оның иісі жүрек айнуын тудырады және бәрімізді қорқытады&quot;. Төңкерістің қансыз сипатына байланысты ол бастапқыда &quot;ақ революция&quot; деп аталды, бірақ кейінірек ол болған күннің құрметіне &quot;бірінші қыркүйек төңкерісі&quot; деп аталды. Каддафи &quot;еркін офицерлер&quot; төңкерісі Ливияның әлеуметтік-экономикалық және саяси сипатындағы кең ауқымды өзгерістердің басталуын білдіретін революция болды деп сендірді. Ол революция &quot;Бостандық, социализм және бірлік&quot; дегенді білдіреді және келесі жылдары осы мақсатқа жету үшін шаралар қабылдады.

=== Көшбасшылықты шоғырландыру: 1969-1973 жылдары ===
12 мүшеден тұратын Еркін офицерлердің Орталық Комитеті өзін революциялық қолбасшылық кеңесі, жаңа Республиканың Үкіметі деп жариялады. Лейтенант Каддафи революциялық қолбасшылық кеңесінің төрағасы болды, сондықтан нақты Мемлекет басшысы болды, сонымен қатар полковник атағын берді және Қарулы Күштердің Бас қолбасшысы болды. Джалуд премьер-министр болды және революциялық қолбасшылық кеңесінің саясатын жүзеге асыру үшін Сүлейман Магриби бастаған азаматтық Министрлер Кеңесі құрылды. Ливияның әкімшілік астанасы Эль Бейдадан Триполиге көшірілді.

Теориялық тұрғыдан революциялық қолбасшылық Кеңесі консенсус негізінде жұмыс істейтін алқалы орган болғанымен, Каддафи оған үстемдік етті. Кейбіреулер Каддафидің шамадан тыс деп санайтындарын тоқтатуға тырысты. Каддафи Үкіметтің қоғамдық тұлғасы болып қала берді, ал революциялық қолбасшылық Кеңесінің басқа мүшелерінің тұлғалары 1970 жылдың 10 қаңтарында ғана жария етілді. Революциялық қолбасшылық кеңесінің мүшелері жұмыс ортасы мен орта таптың жастары болды, олардың ешқайсысында университеттік білім жоқ; олар бұрын елді басқарған бай, жоғары білімді консерваторлардан ерекшеленді.

Төңкерісті аяқтаған соң революциялық қолбасшылық Кеңесі революциялық үкіметті нығайту және елді жаңғырту жөніндегі өз ниетін іске асыруға кірісті . Олар монархистер мен бұрынғы патша Идрис сенуситтік клан мүшелерін саяси әлемнен және Ливия қарулы күштерінен қуып шығарды; Каддафи бұл элита Ливия халқының еркіне қарсы деп санайды және оны қуып шығару керек деп санайды. Әр түрлі монархиялық саясаткерлер мен журналистердің істерін қарау үшін&quot; халық соттары &quot; құрылды, олардың көпшілігі түрмеге жабылды, бірақ ешқайсысы орындалмады. Идрис сырттай өлім жазасына кесілді.

1970 жылы мамырда зиялы қауымды революция идеяларымен таныстыру мақсатында революциялық интеллигенция семинары өткізілді, сол жылы қабылданған заңнаманы қайта қарау және өзгерту зайырлы және діни заң кодекстерін біріктіріп, шариғатты құқықтық жүйеге енгізді. Жарлықтарды басқара отырып, революциялық қолбасшылық кеңесі саяси партияларға монархиялық тыйым салуды сақтап қалды, 1970 жылы мамырда кәсіподақтарға тыйым салды, ал 1972 жылы жұмысшылардың ереуілдерін жариялады және газет шығаруды тоқтатты. 1971 жылдың қыркүйегінде Каддафи реформаның қарқынына көңілі толмайтынын айтып, отставкаға кетті, бірақ бір айдан кейін өз лауазымына оралды. 1973 жылы ақпанда ол қайтадан зейнетке шығып, келесі айда қайтадан оралды

==== Сыртқы қатынастар ====
Насердің Араб ұлтшылдығының революциялық қолбасшылық Кеңесіне әсері бірден байқалды. Әкімшілікті Египет, Сирия, Ирак және Суданның көршілес араб ұлтшыл режимдері бірден мойындады, оның үстіне Египет революциялық қолбасшылықтың тәжірибесіз Кеңесіне көмектесу үшін сарапшыларды жіберді. Каддафи бүкіл Солтүстік Африка мен Таяу Шығысты қамтитын біртұтас араб мемлекетін құру қажеттілігін жариялау арқылы панарабтық идеяларды насихаттады. 1969 жылы желтоқсанда Ливия Египет пен Суданмен бірге Триполи Жарғысына қол қойды. Нәтижесінде араб революциялық Майданы құрылды, бұл үш ұлттың түпкілікті саяси бірлестігіне алғашқы қадам ретінде ойластырылған ұлттық бірлестік. 1970 жылы Сирия Біріккен Ұлттар ұйымына қосылуға ниет білдірді.

Насер 1970 жылы қыркүйекте кенеттен қайтыс болды, ал Каддафи оның жерлеу рәсімінде көрнекті рөл атқарды. Насердің орнына Анвар Садат келді, ол араб елдеріне біртұтас мемлекет құруды емес, 1971 жылы сәуірде жүзеге асырылған саяси Федерация құруды ұсынды; Египет, Сирия және Судан Ливияның мұнай ақшасынан үлкен субсидиялар алды. 1972 жылы ақпанда Каддафи мен Садат бірігу туралы бейресми Хартияға қол қойды, бірақ ол ешқашан орындалмады, өйткені келесі жылы олардың арасындағы қарым-қатынас нашарлады. Садат Ливияның радикалды бағытынан қорқып, 1973 жылдың қыркүйегіне белгіленген федерацияны жүзеге асыру мерзімі ешқандай әрекетсіз өтті.

1969 жылғы төңкерістен кейін төрт державаның өкілдері — Франция, Ұлыбритания, Америка Құрама Штаттары және Кеңес Одағы — революциялық қолбасшылық кеңесінің өкілдерімен кездесуге шақырылды. Ұлыбритания мен Америка Құрама Штаттары Ливиядағы әскери базаларының жағдайын қамтамасыз етуге үміттеніп, одан әрі тұрақсыздықтан қорқып, дипломатиялық тануды тез кеңейтті. Каддафидің расположыласына ие боламын деп үміттеніп, 1970 жылы Америка Құрама Штаттары оған кем дегенде бір жоспарланған қарсы төңкеріс туралы хабарлады. Революциялық қолбасшылық Кеңесімен жұмыс қарым-қатынасын орнатудың мұндай әрекеттері сәтсіз аяқталды; Каддафи ұлттық егемендікті қалпына келтіруге және шетелдік отарлық және империалистік Ықпал деп атаған нәрседен арылуға бел буды. Оның әкімшілігі Америка Құрама Штаттары мен Ұлыбританиядан өздерінің әскери базаларын Ливиядан шығаруды талап етті, Каддафи &quot;халық дауысын білдіру үшін көтерілген қарулы күштер&quot; деп мәлімдеді.

Италияның ықпалын азайту үшін 1970 жылдың қазан айында Италияға тиесілі барлық активтер иеліктен шығарылды, ал 12 мың адамнан тұратын итальяндық қауымдастық Ливия еврейлерінің кішігірім қауымдастығымен бірге Ливиядан қуылды. Бұл күн &quot;кек күні&quot; деп аталатын ұлттық мерекеге айналды&quot;. Италия бұл 1956 жылғы Италия-Ливия келісіміне қайшы келеді деп шағымданды, дегенмен Біріккен Ұлттар Ұйымының санкциялары орындалмады. Жерорта теңізіндегі Солтүстік Атлантикалық Келісім Ұйымының күшін азайту мақсатында 1971 жылы Ливия Мальтадан Солтүстік Атлантикалық Келісім ұйымына өз жерлерін әскери базаға пайдалануға рұқсат беруді тоқтатуды талап етті, өз кезегінде Мальтаға шетелдік көмек ұсынды. Мальаға келгеннен кейін Мальта үкіметі Солтүстік Атлантикалық Келісім ұйымына аралды пайдалануға рұқсат беруді жалғастырды, бірақ Солтүстік Атлантикалық Келісім Ұйымы оны ар-ға соққы беру үшін пайдаланбаған.

Каддафи АҚШ-ты Израильдің қолдауы үшін ерекше сынға алды және Израиль-Палестина қақтығысында палестиналықтардың жағына шықты, 1948 жылы Израиль Мемлекетінің құрылуын араб әлеміне енгізілген Батыс отаршылдық оккупациясы ретінде қарастырды. Ол Израиль мен Батыс күштеріне қарсы палестиналық зорлық-зомбылық өз Отанын отарлауға қарсы күресетін езілген халықтың ақталған реакциясы деп санайды . Араб мемлекеттерін Израильге қарсы &quot;үздіксіз соғыс&quot; жүргізуге шақырып, 1970 жылы Израильге қарсы содырларды қаржыландыру үшін жиһад қорын құрды. 1972 жылы маусымда Каддафи Израильге қарсы партизандарды даярлау үшін алғашқы насерит еріктілер орталығын құрды.

Каддафи әлемдегі басқа жауынгерлік топтарға, соның ішінде Қара пантера партиясына, Ислам ұлтына, Тупамаросқа, 19 сәуірдегі қозғалысқа және Никарагуадағы Сандинистік ұлттық азаттық майданына, Африка ұлттық конгресіне және Оңтүстік Африкадағы апартеидке қарсы күрестегі басқа азаттық қозғалыстарға қаржылық қолдау көрсетті, уақытша Ирландия Республикалық Армиясы, Баск елі және Бостандық, тікелей әрекет, Еуропадағы қызыл бригадалар мен Қызыл Армия фракциясы, Армян Құпия Армиясы, Жапон Қызыл Армиясы, еркін Ачеха қозғалысы және Филиппиндегі Моро Ұлттық Азаттық майданы. Каддафи өзі қаржыландырған тараптарды таңдауда түсініксіз болды, кейде қақтығыста бір тарапты қолдаудан екінші Тарапқа ауысады, мысалы, Эритреяның тәуелсіздік соғысы. 1970 жылдардың ішінде бұл топтар Ливиядан қаржылық қолдау алды, ол үшінші әлемнің отаршылдық пен неоколониализмге қарсы күресінде көшбасшы ретінде қарастырыла бастады. 

=== &quot;Халық төңкерісі&quot;: 1973-1977 жылдары ===
1973 жылы 16 Сәуірде Каддафи Зуварда сөйлеген сөзінде &quot;халық революциясының&quot; басталуын жариялады. Ол революцияны бес тармақтан тұратын жоспардан бастады, біріншісі революциялық қаулылармен алмастырылуы керек барлық қолданыстағы заңдардың таратылуын қарастырды. Екінші абзац революцияның барлық қарсыластарын жою керек деп жариялады, ал үшіншісі Каддафи жариялағандай, бюрократия мен буржуазияның барлық іздерін жоятын әкімшілік революцияны бастады. Төртінші абзац халық комитеттерін құрып, төңкерісті қорғау үшін Қарулы болуы керек деп мәлімдеді, ал бесінші тармақ Ливияны&quot; улы &quot; шетелдік әсерлерден тазарту үшін мәдени революцияның басталуын жариялады. Ол революцияның осы жаңа кезеңі туралы Ливия, Египет және Францияда дәріс оқи бастады. Процесс ретінде ол китте жүзеге асырылған Мәдени төңкеріспен көп байланысты болды.

Халықтық революция аясында Каддафи Ливия халқына саяси сананы арттыру арналары ретінде Жалпыға ортақ халық комитеттерін құруды ұсынды. Каддафи бұл кеңестерді құру бойынша ешқандай ұсыныс жасамаса да, олар партияларға негізделген дәстүрлі өкілдік жүйеден гөрі демократиялық болатын тікелей саяси қатысудың бір түрі болады деп сендірді. Ол Кеңестер халықты революциялық қолбасшылық кеңесін қолдауға жұмылдырады, дәстүрлі көшбасшылар мен бюрократияның билігіне нұқсан келтіреді және халық таңдаған жаңа құқықтық жүйені құруға мүмкіндік береді деп үміттенді. Мұндай комитеттердің көпшілігі мектептер мен колледждерде құрылды, онда олар қызметкерлерді, курстар мен оқулықтарды елдің революциялық идеологиясына сәйкестігін тексеруге жауапты болды.

Халық комитеттері революциялық қолбасшылық Кеңесі рұқсат еткен шектерде шешім қабылдауда халықтың көп қатысуына әкелді , бірақ тайпалық келіспеушіліктер мен шиеленісті күшейтті. Комитеттер сонымен қатар қауіпсіздік қызметтеріне баасистерді, марксистерді және исламистерді тұтқындауға әкелген революциялық қолбасшылық Кеңесіне сыни көзқараспен адамдарды табуға көмектесетін бақылау жүйесі ретінде қызмет етті. Пирамида құрылымында әрекет ете отырып, бұл комитеттердің негізгі формасы жергілікті жұмыс топтары болды, олар сайланған өкілдерді аудандық деңгейге, сол жерден Жалпы Халықтық Конгресс пен Жалпы Халықтық комитет арасында бөлінген ұлттық деңгейге жіберді. Олардың үстінде Каддафи және революциялық қолбасшылық Кеңесі қалды, ол барлық негізгі шешімдерге жауап берді. Аймақтық және рулық сәйкестікті жеңе отырып, комитеттер жүйесі ұлттық интеграция мен орталықтандыруға ықпал етіп, бақылауды күшейтті.

=== Үшінші дүниежүзілік теория және &quot;Жасыл кітап&quot; ===
1973 жылы маусымда Каддафи халықтық революцияның негізі ретінде саяси идеологияны құрды: үшінші дүниежүзілік теория. Бұл тәсілді Америка Құрама Штаттары да, Кеңес Одағы да империалистік елдер ретінде қарастырды және осылайша Батыс капитализмін, сондай-ақ марксистік-лениндік атеизмді қабылдамады. Бұл тұрғыда ол Қытайдың саяси жетекшісі Мао Цзэдун жасаған &quot;үш әлем&quot; теориясына ұқсас болды . Осы теория аясында Каддафи ұлтшылдықты прогрессивті күш ретінде мақтады және империализмге қарсы исламдық және үшінші әлемді басқаратын панараб мемлекетін құруды жақтады. Каддафи Ислам осы идеологияда шешуші рөл атқарады деп санайды, исламдық қайта өрлеу дәуіріне шақырады, ол Құранның шығу тегіне оралады, ғылыми түсіндірулер мен хадистерді қабылдамайды; осылайша ол көптеген Ливиялық дін қызметкерлерін ашуландырды. 1973 және 1974 жылдары оның үкіметі шариғатқа заңды қолдауды тереңдетті, мысалы, қарақшылық үшін сотталған адамдарға жаза ретінде.

Каддафи үшінші дүниежүзілік теорияны 1975-1979 жылдар аралығында жарық көрген және &quot;Жасыл кітап&quot;деген атпен белгілі үш қысқа томмен қорытындылады. Бірінші том демократия мәселесіне арналды, онда тікелей жалпыға ортақ халық конгрестерінің пайдасына өкілдік жүйелердің кемшіліктері сипатталды. Екінші том Каддафидің социализмге деген сенімін қарастырады, ал үшіншісі отбасы мен тайпаға қатысты әлеуметтік мәселелерді зерттейді. Егер алғашқы екі том түбегейлі реформаларды жақтаса, үшіншісі ерлер мен әйелдер тең болғанымен, олар биологиялық тұрғыдан өмірдегі әртүрлі рөлдерге арналған деп жариялап, әлеуметтік консервативті ұстанымға ие болды. Кейінгі жылдары каддафистер &quot;өкілдік — алдау&quot; сияқты &quot;жасыл кітаптан&quot;дәйексөздерді ұран ретінде қабылдады. Сонымен қатар, 1975 жылдың қыркүйегінде Каддафи кеңестер мен Араб Социалистік одағы арасындағы қарым-қатынасты жақсарту міндеттерін қойып, халықты жұмылдыруды арттыру үшін одан әрі шаралар қабылдады.

1975 жылы Каддафи үкіметі сыртқы саудаға мемлекеттік монополия жариялады. Оның барған сайын түбегейлі реформалары, шетелдік мақсаттарға жұмсалған мұнай сатудан түскен табыстың көптігімен бірге, Ливияда, әсіресе елдің сауда класы арасында наразылық тудырды. 1974 жылы Ливияда Каддафи Үкіметіне алғашқы азаматтық шабуыл болды, ол кезде Бенгазидегі армия ғимараты бомбаланды. Оппозицияның көп бөлігі революциялық қолбасшылық Кеңесінің мүшесі Омар Мохейшидің айналасында болды. Революциялық қолбасшылық Кеңесінің мүшесі Башир Сагир әл-Хаваадимен бірге ол Каддафиге қарсы төңкеріс жоспарын жасай бастады. 1975 жылы олардың қастандығы ашылып, олар Садаттың Египетінен пана алып, жер аударылуға қашып кетті. Осыдан кейін революциялық қолбасшылық Кеңесінің бес мүшесі ғана қалды, ал билік Каддафидің қолында одан әрі шоғырланды. Бұл революциялық ком Кеңесінің ресми түрде жойылуына әкелді.

1975 жылдың қыркүйегінде Каддафи әскерді тазалап, 200-ге жуық аға офицерді тұтқындады, ал қазан айында революцияның қауіпсіздігі жөніндегі құпия басқарманы құрды. 1976 жылы сәуірде ол университеттердегі жақтастарын &quot;революциялық студенттік кеңестер&quot; құруға және &quot;реакциялық элементтерді&quot;қуып шығаруға шақырды. Сол жылы Триполи мен Бенгази университеттерінде каддафистік студенттермен де, полициямен де қақтығыстарға әкелетін анти-дафистік студенттік демонстрациялар басталды. Революциялық қолбасшылық кеңесі бұған жаппай қамауға алу арқылы жауап берді және жастар үшін міндетті Ұлттық қызметті енгізді. 1977 жылдың қаңтарында екі келіспейтін студент пен бірнеше Армия офицерлері көпшілік алдында Асылды; Amnesty International мұны каддафистік Ливиядағы алғашқы оқиға ретінде айыптады, онда қарсыластар таза саяси қылмыстар үшін өлім жазасына кесілді. Келіспеушілік сонымен бірге Каддафиді қозғалыс жасады деп айыптаған консервативті дінбасылар мен &quot;Мұсылман бауырлар&quot; тарапынан пайда болды.

=== Сыртқы қатынастар ===
Анвар Садат Египет президенті болғаннан кейін Ливияның Египетпен қарым қатынасы нашарлады. Кейінгі жылдары олардың арасында қырғи қабақ соғыс жағдайы пайда болды. Садат Каддафидің болжамсыздығына ашуланып, Египетке Ливиядағы сияқты мәдени революция қажет деп сендірді. 1973 жылы ақпанда Израиль әскерлері Libyan Arab Airlines авиакомпаниясының 114 рейсін құлатты, ол құмды дауыл кезінде Египеттің әуе кеңістігінен Израиль басқаратын аумаққа шықты. Каддафи Египеттің оқиғаның алдын алу үшін көп жұмыс жасамағанына ашуланды және кек алу үшін Израильдің 25 жылдығына орай американдық еврейлер Хайфаға жүзу үшін жалдаған Британдық кеме Queen Elizabeth 2-ді жоюды жоспарлады. Каддафи мысырлық сүңгуір қайыққа кемені нысанаға алуды бұйырды, бірақ Садат әскери эскалациден қорқып, бұйрықты жойды.

Кейінірек Египет пен Сирия Йом Киппурдың Исраилге қарсы соғысын оның келісімінсіз жоспарлаған кезде, Каддафи ашуланды және Египет соғысты жалғастырудың орнына бейбіт келіссөздерге келіскен кезде ашуланды. Каддафи Египет басшысына ашық түрде дұшпандық танытып, Садатты құлатуға шақырды. Судан Президенті Джафар Нимейри Садатты жақтаған кезде, Каддафи оған қарсы шығып, Судан халық-азаттық армиясының Ниемейриді құлатуға әрекетін қолдады. Сириямен қарым-қатынас Ливандағы азаматтық соғыс оқиғаларына байланысты нашарлады. Бастапқыда Ливия да, Сирия да Араб лигасының бітімгершілік күштеріне әскерлер берді, дегенмен Сирия армиясының Ливан Ұлттық қозғалысына шабуылынан кейін Каддафи Сирия президенті Хафез әл-Асадты &quot;ұлттық опасыздық жасады&quot; деп ашық айыптады; ол Сирияның әрекеттерін сынға алған жалғыз араб жетекшісі болды. 1972 жылдың аяғында — 1973 жылдың басында Ливия аннексиялау үшін Чадқа басып кірді.

Исламды насихаттауды мақсат еткен Каддафи 1973 жылы Исламға шақыру қоғамын құрды, ол он жыл ішінде Африка бойынша 132 орталық ашты. 1973 жылы ол өзінің сеніміне Габон президенті Омар Бонгоны бұрды және ол бұл әрекетті үш жылдан кейін Орталық Африка Республикасының Президенті Жан-бедел Бокассамен қайталады. 1973-1979 жылдар аралығында Ливия Африка елдеріне, атап айтқанда Заир мен Угандаға 500 миллион АҚШ доллары көлемінде көмек көрсетті және сауда мен дамуға ықпал ету үшін осы елдерде бірлескен кәсіпорындар құрды. Каддафи сонымен бірге Африканың сегіз мемлекетін 1973 жылы Израильмен дипломатиялық қатынастарды үзуге сендіру үшін қаржылық ынталандыруды қолдана отырып, Израильдің Африкадағы ықпалын төмендетуге тырысты. Ливия Каддафи мен Пәкістанның премьер-министрі Зульфикар Али Бхутто арасында да тығыз байланыс орнатылды: екі ел ядролық зерттеулер алмасты.

Каддафи Мағребте тығыз байланыстарды дамытуға тырысты; 1974 жылы қаңтарда Ливия мен Тунис саяси одақ — араб Ислам Республикасы құрылғанын жариялады. Каддафи мен Тунис президенті Хабиб Бургиба бұл қадамды жақтағанымен, ол Тунисте терең танымал болмады және көп ұзамай одан бас тартты. Каддафи жауап ретінде 1980 жылдары Тунистегі үкіметке қарсы содырларға демеушілік жасады. Алжирге назар аудара отырып, 1975 жылы Ливия Хасси Месаудта қорғаныс одағына қол қойды, ол &quot;мароккалық экспансионизмге&quot; қарсы тұру үшін, сонымен қатар Мароккоға қарсы тәуелсіздік үшін күресте Батыс Сахараның Сагиа Эль Хамра мен Рио-де-Ороны азат етудің халықтық майданын қаржыландырды. Ливия экономикасын әртараптандыру мақсатында Каддафи Үкіметі Fiat сияқты ірі еуропалық корпорациялардың акцияларын сатып ала бастады, сонымен қатар Мальта мен Италияда мұнай өңдеу кезінде құнды табыс көзіне айналды

== Дереккөздер ==
&lt;references/&gt;

[[Санат:Ливия]]</text>
      <sha1>3xrxl48h9wzcm1p3aocrscu74lwqvmf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400734</id>
      <parentid>3400710</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T18:00:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1nter pares</username>
        <id>146705</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/GeniusBM|GeniusBM]] ([[User talk:GeniusBM|т]]) өңдемелерінен [[User:Kamberbum|Kamberbum]] соңғы нұсқасына қайтарды</comment>
      <origin>3350131</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="59493" sha1="9wxbrlbgu51ggfqt70yd3djbixoim7d" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік қайраткер|Қазақша есімі=Муаммар Қаддафи|Басқаруын аяқтады_2=[[2 наурыз]] [[1977 жыл]]|Жұбайы=1) Фатхиа Нұри Халед&lt;br/&gt;
2) [[Сафия Фаркаш]]|Анасы=Айша бин Ниран|Әкесі=Мұхаммед Әбу Меньяр|Жерленді=[[Ливия шөлі]]|Діні=[[Ислам]], [[Суннизм|суннизм]]|Қайтыс болған жері=[[Сирт]], [[Ливия Социалистік Халық Жамахирия]]|Қайтыс болған күні=20.10.2011|Туған жері=[[Қаср Әбу Хади]], [[Италияндық Ливия]]|Туған күні=07.06.1942|Ізбасары_3=[[Абдель Салам Желлуд]]|Ізашары_3=[[Махмұт Сүлеймен Әл-Мағриби]]|Титулы_3=[[Ливия премьер–министрі]]|Басқара бастады_2=[[1 қыркүйек]] [[1969 жыл]]|Суреті=Muammar al-Gaddafi-09122003.jpg|Ту2=Coat of arms of Libya (1977-2011).svg|Ту=Flag of Libya (1977–2011).svg|Ту2_2=Coat of arms of Libya (1969–1972).svg|Ту_2=Flag of Libya (1969–1972).svg|Ізбасары_2=лауазым жойылған|Ізашары_2=лауазым ұйымдастырылған; 
[[Мұхаммед Ыдырыс Әс-Сануси|Ыдырыс (Ливия патшасы)]] патша ретінде|Титулы_2=Ливия революциялық қолбасшылық кеңесінің төрағасы|Ізбасары=лауазым жойылған|Ізашары=лауазым ұйымдастырылған|Басқаруын аяқтады=[[20 қазан]] [[2011 жыл]]|Басқара бастады=[[1 қыркүйек]] [[1969 жыл]]|Титулы=Бауырлас көшбасшы және революция жетекшісі|Шынайы есімі={{lang-ar|معمر القذافي}}|Балалары=''бірінші некеден''&lt;br&gt;'''ұл:''' Мұхаммед Қаддафи &lt;br&gt;''екінші некеден'' &lt;br&gt;'''ұлдары:''' 
Саиф әл-Ислам, &lt;br&gt;
Саади Қаддафи, &lt;br&gt;
Мұтассим Қаддафи, &lt;br&gt;
Ганнибал Қаддафи, &lt;br&gt;
Саиф әл-Араб Қаддафи, &lt;br&gt;
Хамис Қаддафи&lt;br&gt;'''қызы:'''Аиша Қаддафи&lt;br&gt;'''''Асырап алынған балалар:''''' &lt;br&gt;қызы: Ханна &lt;br&gt;ұл: Милад|Ту_3=Flag of Libya (1969–1972).svg|Ізбасары_4=белгісіз|Ізашары_4=Адам Саид Хауаз|Титулы_4=Ливия қорғаныс министрі|Партиясы=[[Ливиядағы әскери төңкеріс (1969)|Еркін офицерлер]] 
(1964–1969)&lt;br/&gt;
[[Араб Социалистік Одағы (Ливия)|Араб Социалистік Одағы]] (1972–1977)|Мамандығы=әскери, саясаткер, публицист, революционер|Ғылыми аясы=Ғылым докторы|Қолтаңбасы=Muammar al-Gaddafi Signature.svg|Білімі=[[Ливия университеті]]&lt;br/&gt;
Бенгази әскери университетінің академиясы&lt;br/&gt;|Commons=Muammar al-Gaddafi}}

'''Муаммар ибн Мұхаммед Әбу Меньяр Әбдуссаләм ибн Һамид әл-Қаддафи''' ({{Audio|Ar-Muammar al-Qaddafi.ogg|audio}} {{lang-ar|معمر القذافي}} {{IPA|[muˈʕamːar alqaðˈðaːfiː]}}, ''Muʿammar al-Qaḏḏāfī'', {{lang-ar|}}{{IPA|[muˈʕæmːɑrˤ əlɡædˈdæːfi]}}; [[7 маусым]] [[1940 жыл]] немесе [[1942 жыл]], [[Сирт]], [[Италияндық Ливия|Итальяндық Ливия]] — [[20 қазан]] [[2011 жыл]]а, [[Сирт]], [[Ливия]]&lt;ref&gt;[http://ria.ru/arab_ly/20111020/465444737.html Муамар Каддафи ауыр жаралардан қаза тапты]. — РИА Новости, 20 қазан 2011жыл.&lt;/ref&gt;) — ливияның мемлекеттік және әскери қайраткері, Ливияның джамахирии ( 1969 жылдың 1 қыркүйегінен бастап 2011 жылдың 20 қазанына дейін&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20111120184724/http://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5h2NflCTWlrw96Cs-Ts7A7Xcem2dA?docId=CNG.a8a1185f4a08d2928999ea8643dc5bd9.501 African Union officially recognises Libya’s new leadership.]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Lederer, Edith (16 September 2011). «UN approves Libya seat for former rebels». San Jose Mercury News. [http://www.mercurynews.com/news/ci_18910663.]{{Deadlink|date=January 2022|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}} Retrieved 16 September 2011.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;«General Assembly Seats NTC of Libya as Country’s Representative for Sixty-Sixth Session». 16 September 2011. [http://www.un.org/News/Press/docs/2011/ga11137.doc.htm]. Retrieved 16 September 2011.&lt;/ref&gt; ) басшысы (еншілес), Ливияның революциондық пәрмен беру алқымының төрағасы (1969 – 1977), Ливия қорғаныс премьер-министрі және министрі (1970 – 1979), Жалпы Халықтық Конгресс бас хатшысы (1977 – 1979), полковник (1969 жылдан бастап 2011 жылға дейін). Қаддафи барлық лауазымдардан бас тартқаннан кейін, ''Ағайын көсем және революция басшысы''&lt;ref&gt;Daniel Don Nanjira, ''African Foreign Policy and Diplomacy: From Antiquity to the 21st Century'', Greenwood Publishing Group, 2010, p. [http://books.google.com/books?id=2foVQSzjVsEC&amp;lpg=PA279&amp;dq=%22Brotherly%20Leader%20and%20Guide%20of%20the%20First%20of%20September%20Revolution%20of%20the%20Great%20Socialist%20People's%20Libyan%20Arab%20Jamahiriya%22&amp;pg=PA279#v=onepage&amp;q&amp;f=false 279] n. 2&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;US Department of State’s Background Notes, (қараша 2005) [http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/5425.htm &lt;u&gt;«Libya — History»&lt;u&gt;&lt;/u&gt;&lt;/u&gt;], ''[[United States Department of State]]''. Тексерілген 14 шілде 2006.&lt;/ref&gt;.

Монархияны жойғаннан соң, өзінің үш томдық &quot;Жасыл кітап&quot; атты еңбегінде жазған &quot;Үшінші әлемдік теорияны&quot;, Джамахирия - жаңа басқару жүйесін құрды. Мұнай өндіруден келген ақшаны, ливия басшылары, әлеуметтік мұқтаждарға жұмсады. Осынын арқасында, 1970 жылдарының ортасында, масштабты мемлекеттік тұрғын үйлер құрылыстар, білім беру және денсаулық сақтау жобаларын дамуына қол жеткізді. 

Қаддафидың басқару жылдарында, Ливияны, бірнеше рет, басқа мемлекеттердің жұмысына араласуын айыптады. 1977 жылы Мысыр мемлекетімен шекаралық соғыс болды. 1980 жылдары мемлекет Чадтағы қарулы жанжалға тартылды. Панарабизм қолдаушысы болғандықтан, Қаддафи басқа мемлекеттермен бірігуге тырысты. 

2011 жылдың 27 маусымында, азаматтық соғысы кезінде, Халықаралық қылмыстық соты, Қадаффины өлтіру, заңсыз қамауға алу айыптары бойынша, тұтқынға алуға рұқсат береді.&lt;ref name=&quot;МУС&quot;/&gt; 2011 жылдың қараша айында, Сирт қаласын Ұлттық өту алқасының күштерімен алуынан соң қаза табады.&lt;ref&gt;{{cite news | title=Убит Муаммар Каддафи|publisher=metronews.ru| url=http://www.metronews.ru/novosti/ubit-muammar-kaddafi-foto/Tpokju!AcrfinUlKbL3o/| lang=ru}}&lt;/ref&gt;.

== Өмірбаяны ==

=== Жас кезі ===
Муаммар Мухаммад Абу Миняр Аль-Каддафи  Каср Абу Хади маңында, Ливияның батысындағы Триполитания шөлдеріндегі Сирт қаласының маңындағы ауылдық жерде дүниеге келген. Оның отбасы Каддафа деп аталатын кішкентай, салыстырмалы түрде ықпалды емес тайпалық топтан шыққан, ол араб тілінен шыққан. Оның анасы Айша бин Ниран (1978 жылы қайтыс болды), ал оның әкесі Мұхаммед Абдул Салам бин Хамед БИН Мохаммад болды, ол Әбу Мениар ретінде белгілі болды (1985 жылы қайтыс болды); соңғысы ешкі мен түйе шопанының аз өмір сүруін тапты Кейбір дереккөздер оның әжесі исламды қабылдаған еврей деп мәлімдеді.

Басқа заманауи Каддафтар сияқты, көшпелі бедуин тайпалары сияқты, отбасы сауатсыз болды және туу туралы жазбаларды жүргізбеді. Көптеген өмірбаяншылар 7 маусымды Каддафидің туған күні деп санайды; дегенмен, оның туған күні нақты белгісіз және дереккөздер оның 1942 жылы немесе 1943 жылдың көктемінде туылғанын айтады, биографтар Дэвид Бланди мен Эндрю Лайсетт Каддафидің дүниеге келуі 1940 жылға дейін болуы мүмкін деп атап өтті. Каддафидің үш үлкен әпкесі болды және ол ата-анасының жалғыз ұлы болды. Бедуин мәдениетінде Каддафидің тәрбиесі оның жеке талғамына өмір бойы әсер етті; ол шөлді қаладан артық көрді және сол жерде ойлау үшін зейнетке шықты

Каддафи бала кезінен Еуропалық отарлық державалардың Ливияға қатысы бар екенін білді; оның елін Италия басып алды және екінші дүниежүзілік соғыстың Солтүстік африка жорығы кезінде Ливия итальяндық және британдық күштер арасындағы қақтығыстың куәсі болды. Кейінгі мәлімдемелерге сәйкес, Каддафидің атасы Абдессалам Буминярды 1911 жылы Итальяндық шапқыншылық кезінде Италия әскері өлтірген. 1945 жылы Екінші дүниежүзілік соғыстың соңында Ливияны Британдық және француз әскерлері басып алды. Ұлыбритания мен Франция елді өз империялары арасында бөлуді қарастырды, бірақ Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы елге саяси тәуелсіздік берілуі керек деп шешті, 1951 жылы Ливия Біріккен Корольдігін, саяси партияларға тыйым салған және билікті орталықтандырған батысшыл монарх Идристің басшылығымен федералды мемлекетті өз қолыммен құрды

Отбасы Алғашқы жары Фатхиа әл-Нұри Халедпен [[1970 жыл]]ы ажырасқан. Екінші жары Сафия Фаркаш әл-Барасси ([[1952 жыл]]ы дүниеге келген). Ол Африканың [[бірінші ханым]]дар одағында [[вице-президент]] қызметін атқарды және ''Buraq Air'' әуе компаниясының иесі ретінде де танымал &lt;ref&gt;[http://ria.ru/arab_mm/20111020/465548492.html Семья Муамара Каддафи] - Риа Новости&lt;/ref&gt;.

=== Білім және саяси белсенділік: 1950-1963 жылдары ===
Каддафидің ең алғашқы білімі діни сипатта болды, оны жергілікті ислам мұғалімі берді. Кейіннен бастауыш мектепке бару үшін көрші Сиртке көшіп, төрт жыл ішінде алты сыныпты бітірді. Ливиядағы білім тегін болған жоқ, бірақ әкесі қаржылық қиындықтарға қарамастан ұлына үлкен пайда әкеледі деп ойлады. Бір апта бойы Каддафи мешітте ұйықтап, демалыс күндері ата-аналарына бару үшін 32 шақырым жүрді. Мектепте Каддафиді бедуин деп мазақ етті, бірақ ол өзінің жеке басын мақтан тұтты және басқа бедуиндік балаларда мақтаныш сезімін оятты. Сирттан ол және оның отбасы Ливияның орталық бөлігінің оңтүстігіндегі Фезцандағы Сабха базарына көшіп келді, онда әкесі тайпа көсемінің қамқоршысы болып жұмыс істеді, ал Муаммар орта мектепте оқыды, оны ата-анасы да жасамады. Каддафи осы мектепте танымал болды; онда пайда болған кейбір достар оның соңынан маңызды лауазымдарға ие болды

Сабхадағы көптеген мұғалімдер мысырлықтар болды, ал Каддафи алдымен панараб газеттері мен радио хабарларына, әсіресе Каирдің &quot;арабтардың дауысына &quot; қол жеткізді&quot;. Каддафи балалық шағында араб әлемін дүр сілкіндірген маңызды оқиғалардың куәсі болды, оның ішінде 1948 жылғы араб-израиль соғысы, 1952 жылғы Египет төңкерісі, 1956 жылғы Суэц дағдарысы және 1958-1961 жылдар аралығында Біріккен Араб Республикасының қысқа өмір сүруі. Каддафи Египет Араб Республикасында оның кейіпкері, Президент Гамале Абдель Насердің қол астында болған саяси өзгерістерге таң қалды. Нассер Араб ұлтшылдығын жақтады; Батыс отаршылдығынан, неоколониализмнен және сионизмнен бас тарту; капитализмнен социализмге көшу. Каддафиге Насердің &quot;революция философиясы&quot; кітабы әсер етті, онда төңкерісті қалай бастау керектігі сипатталған. Мысырлық Каддафи мұғалімдерінің бірі Махмуд Эфай, дереккөздерге сүйенсек, жас жігіттің саяси идеяларына жанашыр болып, оған не үшін сәтті екенін айтты

Каддафи демонстрациялар ұйымдастырып, монархияны сынға алған плакаттар таратты. 1961 жылдың қазан айында ол Сирияның Біріккен Араб Республикасынан бөлінуіне қарсы наразылық шеруін басқарды және насерге қолдау жеделхаттарын жіберуге қаражат жинады. Тәртіпсіздік салдарынан жиырма студент қамауға алынды. Каддафи мен оның серіктері де жергілікті қонақүйдің терезелерін сындырды, оны алкогольмен қамтамасыз етті деп айыптады. Каддафиді жазалау үшін билік оны және оның отбасын Сабхадан қуып шығарды. Каддафи Мисратаға көшіп, онда Мисрата орта мектебінде оқыды. Араб ұлтшылдық белсенділігіне деген қызығушылығын қолдай отырып, ол қалада жұмыс істейтін тыйым салынған саяси партиялардың кез-келгеніне, соның ішінде араб ұлтшылдық қозғалысына, Баас АРАБ СОЦИАЛИСТІК партиясына және Мұсылман бауырларына қосылудан бас тартып, фракционалдылықты қабылдамайтынын айтты. Ол Насер мен 1789 жылғы Француз төңкерісі, сондай-ақ Сирия политінің жұмысы туралы көп оқыды

=== Әскери дайындығы: 1963-1966 жылдары ===
Каддафи Бенгазидегі Ливия университетінде тарихты ұзақ оқымады, содан кейін әскери қызметке түсу үшін оқуын тастады. Полиция құжатына қарамастан, ол 1963 жылы Бенгазидегі Корольдік Әскери академияда Мисратадағы бірнеше пікірлес достарымен бірге оқуды бастады. Қарулы Күштер ливиялықтар үшін әлеуметтік сатыға көтерілудің жалғыз мүмкіндігі болды, ал Каддафи оларды саяси өзгерістің ықтимал құралы деп санады. Идрис кезінде Ливия қарулы күштері британдық әскери күштермен оқытылды; бұл британдықтарды Империалист деп санайтын Каддафиді ашуландырды және сәйкесінше ағылшын тілін үйренуден бас тартты және британдық офицерлермен дөрекі болды, нәтижесінде емтихандарды сәтсіз аяқтады. Британдық нұсқаушылар оны бағынбағаны және дөрекі әрекеті үшін 1963 жылы әскери академия командирінің өліміне қатысы бар деген күдіктері туралы хабарлады. Бұл хабарламалар еленбеді және Каддафи тез арада курстан өтті

1964 жылы Каддафи бір топ адал кадрлармен бірге еркін офицерлер қозғалысының Орталық комитетін, мысырлық насерит предшественниктің атымен аталған революциялық топты құрды. Каддафи бастаған олар жасырын кездесулер өткізіп, жалақыларын бірыңғай қорға біріктіріп, жасырын ұяшықтар жүйесінде ұйымдастырылды. Каддафи Ливияны аралап, барлау мәліметтерін жинап, жанашырлармен байланыс орнатты, бірақ үкіметтің арнайы қызметтері оны кішкентай қауіп деп санады. 1965 жылы тамызда жоғары білім алған Каддафи армия байланыс корпусында байланыс офицері болды.

1966 жылы сәуірде ол Ұлыбританияға әрі қарай оқуға жіберілді; тоғыз ай бойы ол Беконсфилд, Бакингемшир уезінде ағылшын тілі курсын, Дорсет уезіндегі Бовингтон лагеріндегі әскери авиация корпусының әскери байланыс нұсқаушылары курсын және Кент уезіндегі Хайте жаяу әскер байланысының нұсқаушылары курсын оқыды. Әскери байланысты зерттеу бойынша Бовингтон курстарының директоры Каддафи ағылшын тілін үйрену мәселелерін сәтті жеңіп, сөйлеу бұрылыстарын жақсы меңгергенін айтты. Каддафидің сүйікті хоббиі оқу және футбол ойнау екенін атап өтіп, оны &quot;Көңілді офицер, әрқашан көңілді, еңбекқор және саналы&quot;деп санады. Каддафи Англияны ұнатпады, Британдық Армия офицерлері оны нәсілдік негізде қорлады және елдің мәдениетіне бейімделу қиынға соқты; Лондонда өзінің араб тұлғасын растай отырып, ол дәстүрлі Ливия киімдерінде Пиккадиллиді аралап жүрді. 

== Ливия Араб Республикасы ==
&lt;blockquote&gt;Ливия Азаматтары! Жүрегіңізді толғандырған ішкі ұмтылыстар мен армандарға жауап ретінде, өзгеріс пен рухани жаңарудың үздіксіз талаптарына жауап ретінде, осы идеалдар үшін ұзақ уақытқа созылған күреске жауап ретінде, көтеріліс туралы үндеуіңізді тыңдап, сізге берілген армия күштері бұл тапсырманы өз мойнына алып, реакциялық және жемқор режимді құлатты, оның ашуы жүрек айнуын тудырды және қорқынышты болды. бәріміз. Бір соққымен біздің батыл әскеріміз бұл пұттарды құлатып, олардың бейнелерін жойды. Бір соққымен армия ғасырлар бойғы қараңғылық дәуірін Бостандық нұрымен жарықтандырды, оның барысында біз түрік қамытын, итальяндық отаршылдықты, содан кейін бұл реакциялық және ыдырайтын режимді бастан өткердік, бұл сыбайлас жемқорлық, бөліну, сатқындық пен сатқындықтың ошағынан басқа ештеңе емес еді.

- Каддафидің билікті басып алғаннан кейінгі радиода сөйлеген сөзі, 1969 жыл&lt;/blockquote&gt;Идрис Үкіметі 1960 жылдардың аяғында танымал бола бастады; ол Ливиядағы дәстүрлі аймақтық және тайпалық келіспеушіліктерді күшейтіп, елдің федералды жүйесін елдің мұнай байлығын пайдалану үшін орталықтандырды. Мұнай өнеркәсібінде сыбайлас жемқорлық пен патронаждың қалыптасқан жүйелері кеңінен таралды. Араб ұлтшылдығы барған сайын танымал бола бастады және 1967 жылы Израильмен алты күндік соғыста Египет жеңіліске ұшырағаннан кейін наразылықтар басталды; Идрис әкімшілігі Батыс державаларымен одақтас болғандықтан Израильді жақтады деп саналды. Триполи мен Бенгазиде Батысқа қарсы тәртіпсіздіктер басталды, ал Ливиялық жұмысшылар Мысырмен ынтымақтасу үшін мұнай терминалдарын жауып тастады. 1969 жылға қарай Америка Құрама Штаттарының Орталық барлау басқармасы Ливия қарулы күштерінің бір бөлігі төңкерісті бастайды деп күтті. 

1969 жылдың ортасында Идрис жазды Түркия мен Грецияда өткізу үшін шетелге кетті. Каддафидің еркін офицерлері бұған &quot;Иерусалим&quot; операциясын бастай отырып, монархияны құлату мүмкіндігін көрді. 1 қыркүйекте олар Триполи мен Бенгазидегі әуежайларды, полиция бекеттерін, радиостанцияларды және мемлекеттік органдарды басып алды. Каддафи Бенгазидегі Берк казармаларын өз бақылауына алды, ал Омар Мехейши Триполи казармаларын басып алды, ал Джаллуд қалалық зениттік батареяларды басып алды. Хвелди Хемейди мұрагер ханзада Сейид Хасан Ар-Рид әл-Махди ас-Сенуссиді тұтқындауға және оны таққа таласудан бас тартуға мәжбүр етуге жіберілді. Олар айтарлықтай қарсылыққа тап болмады және монархистерге қарсы іс жүзінде зорлық-зомбылық жасамады.

Каддафи монархиялық үкіметті құлатқаннан кейін, ол Ливия Араб республикасының құрылғанын жариялады. Радио арқылы халыққа үндеу жасай отырып, ол &quot;реакциялық және жемқор&quot; режимнің аяқталғанын жариялады, &quot;оның иісі жүрек айнуын тудырады және бәрімізді қорқытады&quot;. Төңкерістің қансыз сипатына байланысты ол бастапқыда &quot;ақ революция&quot; деп аталды, бірақ кейінірек ол болған күннің құрметіне &quot;бірінші қыркүйек төңкерісі&quot; деп аталды. Каддафи &quot;еркін офицерлер&quot; төңкерісі Ливияның әлеуметтік-экономикалық және саяси сипатындағы кең ауқымды өзгерістердің басталуын білдіретін революция болды деп сендірді. Ол революция &quot;Бостандық, социализм және бірлік&quot; дегенді білдіреді және келесі жылдары осы мақсатқа жету үшін шаралар қабылдады.

=== Көшбасшылықты шоғырландыру: 1969-1973 жылдары ===
12 мүшеден тұратын Еркін офицерлердің Орталық Комитеті өзін революциялық қолбасшылық кеңесі, жаңа Республиканың Үкіметі деп жариялады. Лейтенант Каддафи революциялық қолбасшылық кеңесінің төрағасы болды, сондықтан нақты Мемлекет басшысы болды, сонымен қатар полковник атағын берді және Қарулы Күштердің Бас қолбасшысы болды. Джалуд премьер-министр болды және революциялық қолбасшылық кеңесінің саясатын жүзеге асыру үшін Сүлейман Магриби бастаған азаматтық Министрлер Кеңесі құрылды. Ливияның әкімшілік астанасы Эль Бейдадан Триполиге көшірілді.

Теориялық тұрғыдан революциялық қолбасшылық Кеңесі консенсус негізінде жұмыс істейтін алқалы орган болғанымен, Каддафи оған үстемдік етті. Кейбіреулер Каддафидің шамадан тыс деп санайтындарын тоқтатуға тырысты. Каддафи Үкіметтің қоғамдық тұлғасы болып қала берді, ал революциялық қолбасшылық Кеңесінің басқа мүшелерінің тұлғалары 1970 жылдың 10 қаңтарында ғана жария етілді. Революциялық қолбасшылық кеңесінің мүшелері жұмыс ортасы мен орта таптың жастары болды, олардың ешқайсысында университеттік білім жоқ; олар бұрын елді басқарған бай, жоғары білімді консерваторлардан ерекшеленді.

Төңкерісті аяқтаған соң революциялық қолбасшылық Кеңесі революциялық үкіметті нығайту және елді жаңғырту жөніндегі өз ниетін іске асыруға кірісті . Олар монархистер мен бұрынғы патша Идрис сенуситтік клан мүшелерін саяси әлемнен және Ливия қарулы күштерінен қуып шығарды; Каддафи бұл элита Ливия халқының еркіне қарсы деп санайды және оны қуып шығару керек деп санайды. Әр түрлі монархиялық саясаткерлер мен журналистердің істерін қарау үшін&quot; халық соттары &quot; құрылды, олардың көпшілігі түрмеге жабылды, бірақ ешқайсысы орындалмады. Идрис сырттай өлім жазасына кесілді.

1970 жылы мамырда зиялы қауымды революция идеяларымен таныстыру мақсатында революциялық интеллигенция семинары өткізілді, сол жылы қабылданған заңнаманы қайта қарау және өзгерту зайырлы және діни заң кодекстерін біріктіріп, шариғатты құқықтық жүйеге енгізді. Жарлықтарды басқара отырып, революциялық қолбасшылық кеңесі саяси партияларға монархиялық тыйым салуды сақтап қалды, 1970 жылы мамырда кәсіподақтарға тыйым салды, ал 1972 жылы жұмысшылардың ереуілдерін жариялады және газет шығаруды тоқтатты. 1971 жылдың қыркүйегінде Каддафи реформаның қарқынына көңілі толмайтынын айтып, отставкаға кетті, бірақ бір айдан кейін өз лауазымына оралды. 1973 жылы ақпанда ол қайтадан зейнетке шығып, келесі айда қайтадан оралды

==== Сыртқы қатынастар ====
Насердің Араб ұлтшылдығының революциялық қолбасшылық Кеңесіне әсері бірден байқалды. Әкімшілікті Египет, Сирия, Ирак және Суданның көршілес араб ұлтшыл режимдері бірден мойындады, оның үстіне Египет революциялық қолбасшылықтың тәжірибесіз Кеңесіне көмектесу үшін сарапшыларды жіберді. Каддафи бүкіл Солтүстік Африка мен Таяу Шығысты қамтитын біртұтас араб мемлекетін құру қажеттілігін жариялау арқылы панарабтық идеяларды насихаттады. 1969 жылы желтоқсанда Ливия Египет пен Суданмен бірге Триполи Жарғысына қол қойды. Нәтижесінде араб революциялық Майданы құрылды, бұл үш ұлттың түпкілікті саяси бірлестігіне алғашқы қадам ретінде ойластырылған ұлттық бірлестік. 1970 жылы Сирия Біріккен Ұлттар ұйымына қосылуға ниет білдірді.

Насер 1970 жылы қыркүйекте кенеттен қайтыс болды, ал Каддафи оның жерлеу рәсімінде көрнекті рөл атқарды. Насердің орнына Анвар Садат келді, ол араб елдеріне біртұтас мемлекет құруды емес, 1971 жылы сәуірде жүзеге асырылған саяси Федерация құруды ұсынды; Египет, Сирия және Судан Ливияның мұнай ақшасынан үлкен субсидиялар алды. 1972 жылы ақпанда Каддафи мен Садат бірігу туралы бейресми Хартияға қол қойды, бірақ ол ешқашан орындалмады, өйткені келесі жылы олардың арасындағы қарым-қатынас нашарлады. Садат Ливияның радикалды бағытынан қорқып, 1973 жылдың қыркүйегіне белгіленген федерацияны жүзеге асыру мерзімі ешқандай әрекетсіз өтті.

1969 жылғы төңкерістен кейін төрт державаның өкілдері — Франция, Ұлыбритания, Америка Құрама Штаттары және Кеңес Одағы — революциялық қолбасшылық кеңесінің өкілдерімен кездесуге шақырылды. Ұлыбритания мен Америка Құрама Штаттары Ливиядағы әскери базаларының жағдайын қамтамасыз етуге үміттеніп, одан әрі тұрақсыздықтан қорқып, дипломатиялық тануды тез кеңейтті. Каддафидің расположыласына ие боламын деп үміттеніп, 1970 жылы Америка Құрама Штаттары оған кем дегенде бір жоспарланған қарсы төңкеріс туралы хабарлады. Революциялық қолбасшылық Кеңесімен жұмыс қарым-қатынасын орнатудың мұндай әрекеттері сәтсіз аяқталды; Каддафи ұлттық егемендікті қалпына келтіруге және шетелдік отарлық және империалистік Ықпал деп атаған нәрседен арылуға бел буды. Оның әкімшілігі Америка Құрама Штаттары мен Ұлыбританиядан өздерінің әскери базаларын Ливиядан шығаруды талап етті, Каддафи &quot;халық дауысын білдіру үшін көтерілген қарулы күштер&quot; деп мәлімдеді.

Италияның ықпалын азайту үшін 1970 жылдың қазан айында Италияға тиесілі барлық активтер иеліктен шығарылды, ал 12 мың адамнан тұратын итальяндық қауымдастық Ливия еврейлерінің кішігірім қауымдастығымен бірге Ливиядан қуылды. Бұл күн &quot;кек күні&quot; деп аталатын ұлттық мерекеге айналды&quot;. Италия бұл 1956 жылғы Италия-Ливия келісіміне қайшы келеді деп шағымданды, дегенмен Біріккен Ұлттар Ұйымының санкциялары орындалмады. Жерорта теңізіндегі Солтүстік Атлантикалық Келісім Ұйымының күшін азайту мақсатында 1971 жылы Ливия Мальтадан Солтүстік Атлантикалық Келісім ұйымына өз жерлерін әскери базаға пайдалануға рұқсат беруді тоқтатуды талап етті, өз кезегінде Мальтаға шетелдік көмек ұсынды. Мальаға келгеннен кейін Мальта үкіметі Солтүстік Атлантикалық Келісім ұйымына аралды пайдалануға рұқсат беруді жалғастырды, бірақ Солтүстік Атлантикалық Келісім Ұйымы оны ар-ға соққы беру үшін пайдаланбаған.

Каддафи АҚШ-ты Израильдің қолдауы үшін ерекше сынға алды және Израиль-Палестина қақтығысында палестиналықтардың жағына шықты, 1948 жылы Израиль Мемлекетінің құрылуын араб әлеміне енгізілген Батыс отаршылдық оккупациясы ретінде қарастырды. Ол Израиль мен Батыс күштеріне қарсы палестиналық зорлық-зомбылық өз Отанын отарлауға қарсы күресетін езілген халықтың ақталған реакциясы деп санайды . Араб мемлекеттерін Израильге қарсы &quot;үздіксіз соғыс&quot; жүргізуге шақырып, 1970 жылы Израильге қарсы содырларды қаржыландыру үшін жиһад қорын құрды. 1972 жылы маусымда Каддафи Израильге қарсы партизандарды даярлау үшін алғашқы насерит еріктілер орталығын құрды.

Каддафи әлемдегі басқа жауынгерлік топтарға, соның ішінде Қара пантера партиясына, Ислам ұлтына, Тупамаросқа, 19 сәуірдегі қозғалысқа және Никарагуадағы Сандинистік ұлттық азаттық майданына, Африка ұлттық конгресіне және Оңтүстік Африкадағы апартеидке қарсы күрестегі басқа азаттық қозғалыстарға қаржылық қолдау көрсетті, уақытша Ирландия Республикалық Армиясы, Баск елі және Бостандық, тікелей әрекет, Еуропадағы қызыл бригадалар мен Қызыл Армия фракциясы, Армян Құпия Армиясы, Жапон Қызыл Армиясы, еркін Ачеха қозғалысы және Филиппиндегі Моро Ұлттық Азаттық майданы. Каддафи өзі қаржыландырған тараптарды таңдауда түсініксіз болды, кейде қақтығыста бір тарапты қолдаудан екінші Тарапқа ауысады, мысалы, Эритреяның тәуелсіздік соғысы. 1970 жылдардың ішінде бұл топтар Ливиядан қаржылық қолдау алды, ол үшінші әлемнің отаршылдық пен неоколониализмге қарсы күресінде көшбасшы ретінде қарастырыла бастады. 

=== &quot;Халық төңкерісі&quot;: 1973-1977 жылдары ===
1973 жылы 16 Сәуірде Каддафи Зуварда сөйлеген сөзінде &quot;халық революциясының&quot; басталуын жариялады. Ол революцияны бес тармақтан тұратын жоспардан бастады, біріншісі революциялық қаулылармен алмастырылуы керек барлық қолданыстағы заңдардың таратылуын қарастырды. Екінші абзац революцияның барлық қарсыластарын жою керек деп жариялады, ал үшіншісі Каддафи жариялағандай, бюрократия мен буржуазияның барлық іздерін жоятын әкімшілік революцияны бастады. Төртінші абзац халық комитеттерін құрып, төңкерісті қорғау үшін Қарулы болуы керек деп мәлімдеді, ал бесінші тармақ Ливияны&quot; улы &quot; шетелдік әсерлерден тазарту үшін мәдени революцияның басталуын жариялады. Ол революцияның осы жаңа кезеңі туралы Ливия, Египет және Францияда дәріс оқи бастады. Процесс ретінде ол китте жүзеге асырылған Мәдени төңкеріспен көп байланысты болды.

Халықтық революция аясында Каддафи Ливия халқына саяси сананы арттыру арналары ретінде Жалпыға ортақ халық комитеттерін құруды ұсынды. Каддафи бұл кеңестерді құру бойынша ешқандай ұсыныс жасамаса да, олар партияларға негізделген дәстүрлі өкілдік жүйеден гөрі демократиялық болатын тікелей саяси қатысудың бір түрі болады деп сендірді. Ол Кеңестер халықты революциялық қолбасшылық кеңесін қолдауға жұмылдырады, дәстүрлі көшбасшылар мен бюрократияның билігіне нұқсан келтіреді және халық таңдаған жаңа құқықтық жүйені құруға мүмкіндік береді деп үміттенді. Мұндай комитеттердің көпшілігі мектептер мен колледждерде құрылды, онда олар қызметкерлерді, курстар мен оқулықтарды елдің революциялық идеологиясына сәйкестігін тексеруге жауапты болды.

Халық комитеттері революциялық қолбасшылық Кеңесі рұқсат еткен шектерде шешім қабылдауда халықтың көп қатысуына әкелді , бірақ тайпалық келіспеушіліктер мен шиеленісті күшейтті. Комитеттер сонымен қатар қауіпсіздік қызметтеріне баасистерді, марксистерді және исламистерді тұтқындауға әкелген революциялық қолбасшылық Кеңесіне сыни көзқараспен адамдарды табуға көмектесетін бақылау жүйесі ретінде қызмет етті. Пирамида құрылымында әрекет ете отырып, бұл комитеттердің негізгі формасы жергілікті жұмыс топтары болды, олар сайланған өкілдерді аудандық деңгейге, сол жерден Жалпы Халықтық Конгресс пен Жалпы Халықтық комитет арасында бөлінген ұлттық деңгейге жіберді. Олардың үстінде Каддафи және революциялық қолбасшылық Кеңесі қалды, ол барлық негізгі шешімдерге жауап берді. Аймақтық және рулық сәйкестікті жеңе отырып, комитеттер жүйесі ұлттық интеграция мен орталықтандыруға ықпал етіп, бақылауды күшейтті.

=== Үшінші дүниежүзілік теория және &quot;Жасыл кітап&quot; ===
1973 жылы маусымда Каддафи халықтық революцияның негізі ретінде саяси идеологияны құрды: үшінші дүниежүзілік теория. Бұл тәсілді Америка Құрама Штаттары да, Кеңес Одағы да империалистік елдер ретінде қарастырды және осылайша Батыс капитализмін, сондай-ақ марксистік-лениндік атеизмді қабылдамады. Бұл тұрғыда ол Қытайдың саяси жетекшісі Мао Цзэдун жасаған &quot;үш әлем&quot; теориясына ұқсас болды . Осы теория аясында Каддафи ұлтшылдықты прогрессивті күш ретінде мақтады және империализмге қарсы исламдық және үшінші әлемді басқаратын панараб мемлекетін құруды жақтады. Каддафи Ислам осы идеологияда шешуші рөл атқарады деп санайды, исламдық қайта өрлеу дәуіріне шақырады, ол Құранның шығу тегіне оралады, ғылыми түсіндірулер мен хадистерді қабылдамайды; осылайша ол көптеген Ливиялық дін қызметкерлерін ашуландырды. 1973 және 1974 жылдары оның үкіметі шариғатқа заңды қолдауды тереңдетті, мысалы, қарақшылық үшін сотталған адамдарға жаза ретінде.

Каддафи үшінші дүниежүзілік теорияны 1975-1979 жылдар аралығында жарық көрген және &quot;Жасыл кітап&quot;деген атпен белгілі үш қысқа томмен қорытындылады. Бірінші том демократия мәселесіне арналды, онда тікелей жалпыға ортақ халық конгрестерінің пайдасына өкілдік жүйелердің кемшіліктері сипатталды. Екінші том Каддафидің социализмге деген сенімін қарастырады, ал үшіншісі отбасы мен тайпаға қатысты әлеуметтік мәселелерді зерттейді. Егер алғашқы екі том түбегейлі реформаларды жақтаса, үшіншісі ерлер мен әйелдер тең болғанымен, олар биологиялық тұрғыдан өмірдегі әртүрлі рөлдерге арналған деп жариялап, әлеуметтік консервативті ұстанымға ие болды. Кейінгі жылдары каддафистер &quot;өкілдік — алдау&quot; сияқты &quot;жасыл кітаптан&quot;дәйексөздерді ұран ретінде қабылдады. Сонымен қатар, 1975 жылдың қыркүйегінде Каддафи кеңестер мен Араб Социалистік одағы арасындағы қарым-қатынасты жақсарту міндеттерін қойып, халықты жұмылдыруды арттыру үшін одан әрі шаралар қабылдады.

1975 жылы Каддафи үкіметі сыртқы саудаға мемлекеттік монополия жариялады. Оның барған сайын түбегейлі реформалары, шетелдік мақсаттарға жұмсалған мұнай сатудан түскен табыстың көптігімен бірге, Ливияда, әсіресе елдің сауда класы арасында наразылық тудырды. 1974 жылы Ливияда Каддафи Үкіметіне алғашқы азаматтық шабуыл болды, ол кезде Бенгазидегі армия ғимараты бомбаланды. Оппозицияның көп бөлігі революциялық қолбасшылық Кеңесінің мүшесі Омар Мохейшидің айналасында болды. Революциялық қолбасшылық Кеңесінің мүшесі Башир Сагир әл-Хаваадимен бірге ол Каддафиге қарсы төңкеріс жоспарын жасай бастады. 1975 жылы олардың қастандығы ашылып, олар Садаттың Египетінен пана алып, жер аударылуға қашып кетті. Осыдан кейін революциялық қолбасшылық Кеңесінің бес мүшесі ғана қалды, ал билік Каддафидің қолында одан әрі шоғырланды. Бұл революциялық ком Кеңесінің ресми түрде жойылуына әкелді.

1975 жылдың қыркүйегінде Каддафи әскерді тазалап, 200-ге жуық аға офицерді тұтқындады, ал қазан айында революцияның қауіпсіздігі жөніндегі құпия басқарманы құрды. 1976 жылы сәуірде ол университеттердегі жақтастарын &quot;революциялық студенттік кеңестер&quot; құруға және &quot;реакциялық элементтерді&quot;қуып шығаруға шақырды. Сол жылы Триполи мен Бенгази университеттерінде каддафистік студенттермен де, полициямен де қақтығыстарға әкелетін анти-дафистік студенттік демонстрациялар басталды. Революциялық қолбасшылық кеңесі бұған жаппай қамауға алу арқылы жауап берді және жастар үшін міндетті Ұлттық қызметті енгізді. 1977 жылдың қаңтарында екі келіспейтін студент пен бірнеше Армия офицерлері көпшілік алдында Асылды; Amnesty International мұны каддафистік Ливиядағы алғашқы оқиға ретінде айыптады, онда қарсыластар таза саяси қылмыстар үшін өлім жазасына кесілді. Келіспеушілік сонымен бірге Каддафиді қозғалыс жасады деп айыптаған консервативті дінбасылар мен &quot;Мұсылман бауырлар&quot; тарапынан пайда болды.

=== Сыртқы қатынастар ===
Анвар Садат Египет президенті болғаннан кейін Ливияның Египетпен қарым қатынасы нашарлады. Кейінгі жылдары олардың арасында қырғи қабақ соғыс жағдайы пайда болды. Садат Каддафидің болжамсыздығына ашуланып, Египетке Ливиядағы сияқты мәдени революция қажет деп сендірді. 1973 жылы ақпанда Израиль әскерлері Libyan Arab Airlines авиакомпаниясының 114 рейсін құлатты, ол құмды дауыл кезінде Египеттің әуе кеңістігінен Израиль басқаратын аумаққа шықты. Каддафи Египеттің оқиғаның алдын алу үшін көп жұмыс жасамағанына ашуланды және кек алу үшін Израильдің 25 жылдығына орай американдық еврейлер Хайфаға жүзу үшін жалдаған Британдық кеме Queen Elizabeth 2-ді жоюды жоспарлады. Каддафи мысырлық сүңгуір қайыққа кемені нысанаға алуды бұйырды, бірақ Садат әскери эскалациден қорқып, бұйрықты жойды.

Кейінірек Египет пен Сирия Йом Киппурдың Исраилге қарсы соғысын оның келісімінсіз жоспарлаған кезде, Каддафи ашуланды және Египет соғысты жалғастырудың орнына бейбіт келіссөздерге келіскен кезде ашуланды. Каддафи Египет басшысына ашық түрде дұшпандық танытып, Садатты құлатуға шақырды. Судан Президенті Джафар Нимейри Садатты жақтаған кезде, Каддафи оған қарсы шығып, Судан халық-азаттық армиясының Ниемейриді құлатуға әрекетін қолдады. Сириямен қарым-қатынас Ливандағы азаматтық соғыс оқиғаларына байланысты нашарлады. Бастапқыда Ливия да, Сирия да Араб лигасының бітімгершілік күштеріне әскерлер берді, дегенмен Сирия армиясының Ливан Ұлттық қозғалысына шабуылынан кейін Каддафи Сирия президенті Хафез әл-Асадты &quot;ұлттық опасыздық жасады&quot; деп ашық айыптады; ол Сирияның әрекеттерін сынға алған жалғыз араб жетекшісі болды. 1972 жылдың аяғында — 1973 жылдың басында Ливия аннексиялау үшін Чадқа басып кірді.

Исламды насихаттауды мақсат еткен Каддафи 1973 жылы Исламға шақыру қоғамын құрды, ол он жыл ішінде Африка бойынша 132 орталық ашты. 1973 жылы ол өзінің сеніміне Габон президенті Омар Бонгоны бұрды және ол бұл әрекетті үш жылдан кейін Орталық Африка Республикасының Президенті Жан-бедел Бокассамен қайталады. 1973-1979 жылдар аралығында Ливия Африка елдеріне, атап айтқанда Заир мен Угандаға 500 миллион АҚШ доллары көлемінде көмек көрсетті және сауда мен дамуға ықпал ету үшін осы елдерде бірлескен кәсіпорындар құрды. Каддафи сонымен бірге Африканың сегіз мемлекетін 1973 жылы Израильмен дипломатиялық қатынастарды үзуге сендіру үшін қаржылық ынталандыруды қолдана отырып, Израильдің Африкадағы ықпалын төмендетуге тырысты. Ливия Каддафи мен Пәкістанның премьер-министрі Зульфикар Али Бхутто арасында да тығыз байланыс орнатылды: екі ел ядролық зерттеулер алмасты.

Каддафи Мағребте тығыз байланыстарды дамытуға тырысты; 1974 жылы қаңтарда Ливия мен Тунис саяси одақ — араб Ислам Республикасы құрылғанын жариялады. Каддафи мен Тунис президенті Хабиб Бургиба бұл қадамды жақтағанымен, ол Тунисте терең танымал болмады және көп ұзамай одан бас тартты. Каддафи жауап ретінде 1980 жылдары Тунистегі үкіметке қарсы содырларға демеушілік жасады. Алжирге назар аудара отырып, 1975 жылы Ливия Хасси Месаудта қорғаныс одағына қол қойды, ол &quot;мароккалық экспансионизмге&quot; қарсы тұру үшін, сонымен қатар Мароккоға қарсы тәуелсіздік үшін күресте Батыс Сахараның Сагиа Эль Хамра мен Рио-де-Ороны азат етудің халықтық майданын қаржыландырды. Ливия экономикасын әртараптандыру мақсатында Каддафи Үкіметі Fiat сияқты ірі еуропалық корпорациялардың акцияларын сатып ала бастады, сонымен қатар Мальта мен Италияда мұнай өңдеу кезінде құнды табыс көзіне айналды

== Дереккөздер ==
&lt;references/&gt;

[[Санат:Ливия]]</text>
      <sha1>9wxbrlbgu51ggfqt70yd3djbixoim7d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қазақстан-Британ техникалық университеті</title>
    <ns>0</ns>
    <id>156526</id>
    <revision>
      <id>3400601</id>
      <parentid>3348913</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T14:30:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400601</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23403" sha1="4atacizyhny56jogotbyf5upvgzez3n" xml:space="preserve">{{Университет
|Аты = Қазақстан-Британ техникалық университеті&lt;br&gt;(ҚБТУ)
|Қысқартылған аты = ҚБТУ
|Эмблемасы =  [[Сурет:Kbtu1.jpg|300px|ҚБТУ ғимараты]]
|Сурет = 
|Шынайы аты = 
|Халықаралық атауы = Kazakh-British Technical University (KBTU)
|Бұрынғы атауы = 
|Ұраны =  {{lang-kz|Шынымен жоғары бiлiм}}&lt;br&gt;{{lang-en|Truly higher international education}}
|Құрылған жылы = [[2001 жыл|2001]]
|Жабылған жылы =
|Қайта құрылған =
|Қайта құрылған жылы =
|Түрі = [[акционерлік қоғам]]
|Ғылыми жетекшісі = 
|Ректоры = Ғабдуллин Маратбек Төлебергенұлы
|Студенттер = 3,876 
|Шетел студенттері = 
|Мамандар = 
|Бакалавриат =  
|Магистратура = 
|Аспирантура = 
|Докторантура = 
|Ғылым доктары = 
|Профессоры = 
|Оқытушылар =  
|Орналасқан жері = {{байрақ|Қазақстан}}, [[Алматы]]
|Метро бекеті = [[Жібек жолы (метро бекеті)|Жібек жолы]]
|Кампус               = 
|Мекенжайы = [[Төле би атындағы көше (Алматы)|Төле би]], 59
|Қала                = [[Алматы]]
 |lat_dir = N |lat_deg = 43.2555  |lat_min =  |lat_sec =  
 |lon_dir = E |lon_deg = 76.943  |lon_min =  |lon_sec =  
 |CoordScale          = 5000
 |edu_region          = KZ
|Штат                 = 
|Сайты = [https://kbtu.edu.kz/kz/ kbtu.edu.kz]
|Марапаттары = &quot;Ең үздік техникалық университет&quot;&lt;ref&gt;[http://www.kbtu.kz/ru/node/2316]&lt;/ref&gt;
|Логотипі              = [[Сурет:Logo kbtu.jpg|нобай|ҚБТУ логотипі|170px]]
|Commons              = Kazakh-British Technical University
|Түсі = {{color box|}} {{color box|}}
}}
'''Қазақстан-Британ техникалық университеті (ҚБТУ)''' — Қазақстанның ең беделді университеттердің бірі. 2010 жылғы қорытынды бойынша &quot;Ең үздік техникалық университет&quot; атағын иеленді.&lt;ref&gt;[http://www.kbtu.kz/ru/node/2316] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111214161351/http://kbtu.kz/ru/node/2316|date=2011-12-14}}&lt;/ref&gt; 

Қазақстан-Британ техникалық университеті әлемдік рейтингі жоғары, өндірістің үлгілі интеграциялық инфрақұрылымына қол жеткізген, халықаралық акрредитацияға ие, зерттеуші университет болуға ұмтылады.

== ҚБТУ миссиясы ==
Қазақстан-Британ техникалық университеті – британдық жоғары мектеп тарапынан беделге ие және толық мойындалған,  өзінің басты миссиясы етіп жоғары білікті мамандарды дайындауды, Қазақстан экономикасының  айтулы салаларында зерттеулер жүргізу мен ғылыми жасалымдарды енгізуді алып отырған қазақстандық білім беру саласының көшбасшысы.

== ҚБТУ қызметінің негізгі бағыттары ==
- Қазақстан Республикасының білім беру мен ғылым саласындағы жетекшілік позициясын күшейту;

- Университеттің әлемдік білім кеңістігенмен интеграциясын дамыту;

- Әлемнің көшбасшы университеттері мен ғылыми-зерттеу орталықтарымен халықаралық байланыстарын кеңейту;

- Жоғары сапалы біліммен қамтамасыз ету;

- Білім берудің бакалавриат-магистратура- докторантура бірлігіндегі үшсатылы жүйесін жетілдіру;

- Іргелі және қолданбалы зерттеулер жүргізу үшін жаңа ғылыми-техникалық инфрақұрылымды дамыту;

- Студенттердің кәсіби, ғылыми-зерттеушілік және жеке тұлғалық қабілеттерін қалыптастыру мен жетілдіру;

- Өнеркәсіптік мекемелермен байланысты кеңейту, өндірістік практиканы өткізу және түлектерді жұмысқа орналастыру;

- Сапа менеджментінің жаңа ұстанымдарына негізделген басқару жүйесін жетілдіру;

- қызметкерлер мен студенттердің корпоративтік мәдениеті мен ҚБТУ дәстүрлеріне оң қатынасын қалыптастыру.

===ҚБТУ құндылығы===

- білім сапасы

- ғылыми зерттеулердің жоғары сапасы

- корпоративтік әлеуметтік жауапкершілік

- қуатты ғылыми және кадрлық әлеует

- жаңашылдық

- практикалық бағыттылық

== ҚБТУ тарихы ==
Қазақстан - Британдық техникалық университетi (ҚБТУ) Қазақстан Республикасының тұңғыш Президентi [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаевтың]] бастамасы еді. Мемлекет басшысы Ұлыбритания өкілдерімен бірқатар кездесу өткізіп, [[2000 жыл|2000 жылғ]]ы қарашада екі ел арасында [[Меморандум|меморандумға]] қол қойылды. Университеттiң патроны болып Ұлыбритания премьер-министрі Тони Блэр сайланды.  

Университет [[2001 жыл|2001 жылғы]] [[3 тамыз]]да жарық көрген [[Қазақстан Республикасының Үкіметі|Қазақстан Республикасы Үкiметінің]] №1027 Қаулысымен құрылды. Қазақстан тарапынан құрылтайшы болып ҚР Үкіметі шықса, өкілетті орган болып [[Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі|ҚР Білім және ғылым министрлігі]] бекітілді. Екінші тараптан Қазақстандағы Ұлыбритания елшілігі – серік, ал Британдық Кеңес оның өкілі болып бекітілді. 

2003 жылдан бастап ҚР Үкіметінің Қаулысымен ҚБТУ АҚ жалғыз акционері болып &quot;ҰК ҚазМұнайГаз&quot; АҚ бекітілді. 2005 жылдан бастап ҚБТУ мен Лондон экономика мен саяси ғылымдар мектебінің қос бакалавр диплом бағдарламасы енгізілді. 

2010-11 жылдары &quot;Сокольский атындағы отын, катализ және электрохимия институты&quot; АҚ мен &quot;Бектұров атындағы химия ғылымдары институты&quot; АҚ 100% акциясын Қазақстан-Британ техникалық университеті иеленді. 

2018 жылы &quot;Қазақстан-Британ техникалық университеті&quot; АҚ акциясының бір бөлігін &quot;Нұрсұлтан Назарбаевтың білім беру қоры&quot; ҚҚ сатып алды. 

== Факультеттер ==
КБТУ 8 факультеттер біріктіреді:
* Бизнес мектебi 
* Ақпараттық технологиялар факультеті
* Энергетика және мұнайлы-газды индустрия факультетi
* Химия инженериясының ғылыми-ағарту орталығы 
* Халықаралық экономика мектебi (Лондон экономика мектебiмен ынтымақтастықта)
* Қазақстан теңiз академиясы
* Геология және геолобарлау факультеті
* Қолданбалы математика факультеті

* Альтернативті энергетика мен нанотехнология ғылыми-ағарту орталығы
* Материалтану мен коррозия мәселелері ғылыми-ағарту орталығы

== Ректорлары ==
* [[2002 жыл|2002]] - [[2004 жыл|2004]] -  [[Әділ Құрманжанұлы Ахметов|Ахметов Әдiл Құрманжанұлы]]
* [[2004 жыл|2004]] - [[2017 жыл|2017]] - Бейсембетов Ескендір Қалыбекұлы
* [[2017 жыл|2017]] - [[2021 жыл|2021]] Ибрашев Кенжебек Ниязович
* 2022 жылдан - бүгінге дейін -  Ғабдуллин Маратбек Төлебергенұлы

== Рейтинг және аккредиттеу ==

Соңғы 5 жыл (2010-2014 жылдар) ҚБТУ - үздік техникалық ЖОО, ол Қазақстан Бас  БСҚТҚА рейтингісі (сапаны қамтамасыз ету жөніндегі тәуелсіз қазақстандық агенттік) анықталады.

· 2012 жылы ҚБТУ QS World University Rankings сәйкес осылайша әлемнің 600 жоғары техникалық оқу орындарының тізіміне кірді, және тез өсіп келе жатқан жоғарғы оқу орындарының қатарына қосылды. Зерттеу нәтижелері бойынша ҚБТУ «академиялық бедел индексі» және «жұмыс берушілер арасында индексі беделі» бойынша KI Қ. Сәтпаев атындағы ҚазҰТУ-ды, АЭжБИ-ді, Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті және Қазақстанның басқа да жоғары оқу орындары  артта қалдырып Қазақстандағы жоғары оқу орындары арасында ең көп ұпай жинады.

· Қазақстанның мұнай-газ, химиялық инженерия (БСҚА), ақпараттық технологиялар бойынга ең үздік бағдарламасы

· АҚШ-тағы барлық компьютерлік мамандықтар бойынша халықаралық аккредиттеу агенттігі ABET (техника және технология саласындағы аккредиттеу кеңесі) алды, және жалғыз Қазақстан университеті.

· бірегей Қазақстан университеті, патша жарғысы бар  және Біріккен Корольдігінің Инженерлік кеңесінің лицензиясы бар, Теңіз инженерлік, ғылым және технология Британдық институтының (IMarEST) инженерлік бағдарламаларының халықаралық аккредитациясынан өткен.

· ҚБТУ «Қаржылық талдау магистратура» Бағдарламасы Қазақстан мен Орталық Азиядағы алғаш CFA институты бағдарламасы бойынша ресми түрде танылды.

· ҚБТУ Business School бизнес мектептерінің және бизнес білім беру бағдарламаларын аккредиттеу жөніндегі Халықаралық кеңесінің (ACBSP -Accreditation Council for Business Schools and Programs) аккредиттеу рәсімін өтті.

· ҚБТУ мен АССА (Дипломдалған бухгалтерлер қауымдастығы) арасында қол қойылды
, ҚБТУ International Business School «Сертификатталған бухгалтерлер қауымдастығымен» аккредиттеуді бастау туралы меморандумға қол қойылды
.

== Халықаралық байланыстары ==
=== Қос диплом бағдарламасы ===
* Лондон экономика мектебі (ҚБТУ Халықаралық Экономика мектебімен бірігіп)
* Женева бизнес мектебі(ҚБТУ Бизнес Мектебімен келісіп)
* IFP Energies Nouvelles, Француз мұнай-газ институты (ҚТБУ ЭжМГИ факультетімен бірігіп)

=== Студенттер және оқытушылар алмасу бағдарламасы ===
* University of Cambridge (Ұлыбритания)
* University Campus Suffolk (Ұлыбритания)
* University of Northampton (Ұлыбритания)
* Soongsil University (Корея)
* Sejong University (Корея)
* Азия-тынықмұхиттық технология және инновация университеті (Малайзия)  
* Малайзия Технологиялық университеті 

=== Аффилирленген университеттер ===
* 2009 жылы, ҚБТУ Лондон экономика мектебінен &quot;Аффилирленген Орталық&quot; дәрежесін алды, осының арқасында Лондон экономика университетінің дипломын беруге мүмкіндік алды, бұл екеуара Лондон экономика және саяси ғылымдар (LSE) бағдарламасының арқасында іске асты
* 2011 жылы, ҚБТУ Гарвард Бизнес Мектебі Стратегия және бәсекеге қабілеттілік орталығының ресми серіктесі атанды

=== Әлемдік деңгейдегі профессор-оқытушылық құрамы ===
Жалпы штаттық оқытушылардың құрамының 30%-ы (42 адам) Ұлыбритания, Германия, АҚШ, Канада, Венгрия, Корея, Индия және басқа мемлекеттердің өкілдері.

60% в бизнес мектебінде, 100% MBA бағдарламасында

40-тан аса оқытушы шақырылады, әр жылы шетелден 

70%-ы Ph.D. дәрежесін алғандар

ҚБТУдың Профессор-оқытушылық құрамы оқытушылық және ғылыми салада үлкен тәжірибесі бар, олар мынандай университеттерде тәжірибеден өткендер: Massachusetts Institute of Technology (АҚШ), Harvard University (АҚШ), London Business School (Ұлыбритания), The Robert Gordon University (Шотландия), және басқалар.

=== Оқытушылардың тағылымдамалары мен ғылыми-зерттеу жобалары  ===
Ақпараттық технологиялар * оқытушылар Антверпен университетінде ғылыми қызметкері Брюссельде Университет Либре болып табылады, олардың тәжірибе және зерттеу нәтижелерін бөлісуге, соңғы оқу-әдістемелік танысады.
* Магистрлік бағдарламасы «Мұнай-газ ісі» сәйкес Хериот-Уотт университеті қызметкерлері кен даму жобалары «X-өрісі» және «W-кен» құруға қатысатын g.Edinburg тағылымдамадан өтеді.
* Бөлімі «Жер Геология және физика» кафедрасының профессоры құрылымдық геология саласындағы NSF (National Science Foundation) демеушілік Құрама Штаттарының ғалымдарымен бірлескен ғылыми-зерттеу жобасын жүзеге асыру белсенді қатысты.
* Белсенді қоймасы инженерия Леобен Австрия Монтан университеті, бұрғылау, өндіру және қолданбалы Геологиялық ғылымдар ҚБТУ мұғалімдер мен жетекші техникалық ЖОО-өзара іс-қимыл.
Ақпараттық технологиялар * оқытушылар Антверпен университетінде ғылыми қызметкері Брюссельде Университет Либре болып табылады, олардың тәжірибе және зерттеу нәтижелерін бөлісуге, соңғы оқу-әдістемелік танысады.
* Магистрлік бағдарламасы «Мұнай-газ ісі» сәйкес Хериот-Уотт университеті қызметкерлері кен даму жобалары «X-өрісі» және «W-кен» құруға қатысатын g.Edinburg тағылымдамадан өтеді.
* Кембридж университетімен ынтымақтастық барлық дерлік факультеттер мен институттар ҚБТУ ие. Бірінші бірлескен жобасы 3 жыл бұрын орын алды және нақты Неотектоникалық проблемалары мен жер сілкінісі, геоморфология Неотектоникалық процестер мен Қазақстан үшін, әсіресе, өзекті болып кемшіліктер қалыптастыру зерттеуге арналды.
Мюнхен университетінің Жер туралы ғылымдар бөлімінің, Германия, сондай-ақ көзі жыныстарының, мұнай көші-қон және биодеградациялау, зерттеу, сондай-ақ ауыр депозиттердің зерттеу Колумбия университеті Simon Bolivar рок магнетизм, Петрофизика және геология саласында * жүргізілген бірлескен ғылыми-зерттеу мұнай. Ынтымақтастық нәтижесінде, сондай-ақ бірлескен далалық жұмыстар жүргізілді.
* Студенттер, оқытушылар мен қызметкерлер ҚБТУ жыл сайын стипендия мен грант иегерлері, мысалы, шетелде тағылымдамадан бар болу: стипендиялық қоры LRET (Ллойд Тіркелу міндеттелсін қоры); Францияда магистр IFR мектебін оқуға Total компаниясы гранттар; стипендиялар Сайпем СПА компаниясы (Eni тобы) халықаралық теңіз колледжінде Оман Патшалық Теңіз мамандығының шебері зерттеу; Эразмус Мундус бағдарламасы, IREX және басқалар. &lt;nowiki /&gt;

== Ғылыми-техникалық потенциалы ==
ҚБТУ құрамына кіреді:

- 2-химиялық зерттеу институты (Химия институты мен Органикалық катализ және электрохимия институты)

- Мұнай-газ Инжиниринг және ақпараттық технологиялар (iKBTU) институты

- 20 ғылыми-зерттеу орталықтары мен зертханалар (REC және NFI)

- Білім беру оқу орталықтары

'' Мұнай және газ секторы, машина жасау, материалтану «

1. ЖШС «Мұнай-газ Инжиниринг және ақпараттық технологиялар ҚБТУ институты»

2. Оқу орталығы Қазақстан
Әскери-теңіз академиясы

3. ӘЖК мұнай-газ машина жасау және құбыр көлігі

4. Ғылыми-зерттеу зертханасы «Мұнай және газ кен орындарын қолданбалы модельдеу»

Нанотехнология 5. Зертханалық

6. Инженерлік зертхана Cals технологиялық

Мехатроника және робототехника 7. ғылыми-зерттеу зертханасы

8. NIL «Перспективті материалдар және технологиялар»

9. Материалдар ғылыми-зерттеу зертханасы

'' 'Ақпараттық технологиялар Қолданбалы математика' ''

10. REC математика және кибернетика

Ақпараттық технологиялар 11. құзыреті орталығы

12. NIL «Суперкомпьютер технологиясы және бағдарламалық қамтамасыз ету»

13. NIL «Мұнай және газ өнеркәсібінің процестерді математикалық модельдеу»

'' 'Химия және химиялық технология' ''

Химия ғылымдарының 14. SA институты. AB Бектұрова

Органикалық катализ және электрохимия 15. SA институты. D.V.Sokolskogo

16. REC Химиялық инженерия

17. NiiLit Oilfield және коллоидтық химия

== Әйгілі студенттері мен оқытушылары ==

===Студенттері===
[[Әнуар Нұрпейісов]] - актер

[[Денис Тен]] - олимпиада чемпионы

=== Оқытушылары ===
[[Асқар Серқұлұлы Жұмаділдаев|Асқар Жұмаділдаев]]

==Дереккөздер мен сілтемелер тізімі:==
1. ҚБТУ &quot;Ең үздік техникалық университет&quot; [http://www.kbtu.kz/ru/node/2316] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111214161351/http://kbtu.kz/ru/node/2316 |date=2011-12-14 }}.
2. ҚБТУ-дың ресми сайты: www.kbtu.kz  [http://www.kbtu.kz]

[[Санат:Алматы университеттері]]</text>
      <sha1>4atacizyhny56jogotbyf5upvgzez3n</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400602</id>
      <parentid>3400601</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T14:35:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Факультеттер */</comment>
      <origin>3400602</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23276" sha1="4v93ecy7zmux5oa5xc6i0tkrbixzhwq" xml:space="preserve">{{Университет
|Аты = Қазақстан-Британ техникалық университеті&lt;br&gt;(ҚБТУ)
|Қысқартылған аты = ҚБТУ
|Эмблемасы =  [[Сурет:Kbtu1.jpg|300px|ҚБТУ ғимараты]]
|Сурет = 
|Шынайы аты = 
|Халықаралық атауы = Kazakh-British Technical University (KBTU)
|Бұрынғы атауы = 
|Ұраны =  {{lang-kz|Шынымен жоғары бiлiм}}&lt;br&gt;{{lang-en|Truly higher international education}}
|Құрылған жылы = [[2001 жыл|2001]]
|Жабылған жылы =
|Қайта құрылған =
|Қайта құрылған жылы =
|Түрі = [[акционерлік қоғам]]
|Ғылыми жетекшісі = 
|Ректоры = Ғабдуллин Маратбек Төлебергенұлы
|Студенттер = 3,876 
|Шетел студенттері = 
|Мамандар = 
|Бакалавриат =  
|Магистратура = 
|Аспирантура = 
|Докторантура = 
|Ғылым доктары = 
|Профессоры = 
|Оқытушылар =  
|Орналасқан жері = {{байрақ|Қазақстан}}, [[Алматы]]
|Метро бекеті = [[Жібек жолы (метро бекеті)|Жібек жолы]]
|Кампус               = 
|Мекенжайы = [[Төле би атындағы көше (Алматы)|Төле би]], 59
|Қала                = [[Алматы]]
 |lat_dir = N |lat_deg = 43.2555  |lat_min =  |lat_sec =  
 |lon_dir = E |lon_deg = 76.943  |lon_min =  |lon_sec =  
 |CoordScale          = 5000
 |edu_region          = KZ
|Штат                 = 
|Сайты = [https://kbtu.edu.kz/kz/ kbtu.edu.kz]
|Марапаттары = &quot;Ең үздік техникалық университет&quot;&lt;ref&gt;[http://www.kbtu.kz/ru/node/2316]&lt;/ref&gt;
|Логотипі              = [[Сурет:Logo kbtu.jpg|нобай|ҚБТУ логотипі|170px]]
|Commons              = Kazakh-British Technical University
|Түсі = {{color box|}} {{color box|}}
}}
'''Қазақстан-Британ техникалық университеті (ҚБТУ)''' — Қазақстанның ең беделді университеттердің бірі. 2010 жылғы қорытынды бойынша &quot;Ең үздік техникалық университет&quot; атағын иеленді.&lt;ref&gt;[http://www.kbtu.kz/ru/node/2316] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111214161351/http://kbtu.kz/ru/node/2316|date=2011-12-14}}&lt;/ref&gt; 

Қазақстан-Британ техникалық университеті әлемдік рейтингі жоғары, өндірістің үлгілі интеграциялық инфрақұрылымына қол жеткізген, халықаралық акрредитацияға ие, зерттеуші университет болуға ұмтылады.

== ҚБТУ миссиясы ==
Қазақстан-Британ техникалық университеті – британдық жоғары мектеп тарапынан беделге ие және толық мойындалған,  өзінің басты миссиясы етіп жоғары білікті мамандарды дайындауды, Қазақстан экономикасының  айтулы салаларында зерттеулер жүргізу мен ғылыми жасалымдарды енгізуді алып отырған қазақстандық білім беру саласының көшбасшысы.

== ҚБТУ қызметінің негізгі бағыттары ==
- Қазақстан Республикасының білім беру мен ғылым саласындағы жетекшілік позициясын күшейту;

- Университеттің әлемдік білім кеңістігенмен интеграциясын дамыту;

- Әлемнің көшбасшы университеттері мен ғылыми-зерттеу орталықтарымен халықаралық байланыстарын кеңейту;

- Жоғары сапалы біліммен қамтамасыз ету;

- Білім берудің бакалавриат-магистратура- докторантура бірлігіндегі үшсатылы жүйесін жетілдіру;

- Іргелі және қолданбалы зерттеулер жүргізу үшін жаңа ғылыми-техникалық инфрақұрылымды дамыту;

- Студенттердің кәсіби, ғылыми-зерттеушілік және жеке тұлғалық қабілеттерін қалыптастыру мен жетілдіру;

- Өнеркәсіптік мекемелермен байланысты кеңейту, өндірістік практиканы өткізу және түлектерді жұмысқа орналастыру;

- Сапа менеджментінің жаңа ұстанымдарына негізделген басқару жүйесін жетілдіру;

- қызметкерлер мен студенттердің корпоративтік мәдениеті мен ҚБТУ дәстүрлеріне оң қатынасын қалыптастыру.

===ҚБТУ құндылығы===

- білім сапасы

- ғылыми зерттеулердің жоғары сапасы

- корпоративтік әлеуметтік жауапкершілік

- қуатты ғылыми және кадрлық әлеует

- жаңашылдық

- практикалық бағыттылық

== ҚБТУ тарихы ==
Қазақстан - Британдық техникалық университетi (ҚБТУ) Қазақстан Республикасының тұңғыш Президентi [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаевтың]] бастамасы еді. Мемлекет басшысы Ұлыбритания өкілдерімен бірқатар кездесу өткізіп, [[2000 жыл|2000 жылғ]]ы қарашада екі ел арасында [[Меморандум|меморандумға]] қол қойылды. Университеттiң патроны болып Ұлыбритания премьер-министрі Тони Блэр сайланды.  

Университет [[2001 жыл|2001 жылғы]] [[3 тамыз]]да жарық көрген [[Қазақстан Республикасының Үкіметі|Қазақстан Республикасы Үкiметінің]] №1027 Қаулысымен құрылды. Қазақстан тарапынан құрылтайшы болып ҚР Үкіметі шықса, өкілетті орган болып [[Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі|ҚР Білім және ғылым министрлігі]] бекітілді. Екінші тараптан Қазақстандағы Ұлыбритания елшілігі – серік, ал Британдық Кеңес оның өкілі болып бекітілді. 

2003 жылдан бастап ҚР Үкіметінің Қаулысымен ҚБТУ АҚ жалғыз акционері болып &quot;ҰК ҚазМұнайГаз&quot; АҚ бекітілді. 2005 жылдан бастап ҚБТУ мен Лондон экономика мен саяси ғылымдар мектебінің қос бакалавр диплом бағдарламасы енгізілді. 

2010-11 жылдары &quot;Сокольский атындағы отын, катализ және электрохимия институты&quot; АҚ мен &quot;Бектұров атындағы химия ғылымдары институты&quot; АҚ 100% акциясын Қазақстан-Британ техникалық университеті иеленді. 

2018 жылы &quot;Қазақстан-Британ техникалық университеті&quot; АҚ акциясының бір бөлігін &quot;Нұрсұлтан Назарбаевтың білім беру қоры&quot; ҚҚ сатып алды. 

== Факультеттер ==
ҚБТУ құрамына 10 факультет кіреді:
* Энергетика және мұнай-газ индустриясы мектебi
* Геология мектебi
* Ақпараттық технологиялар және инженерия мектебi
* Бизнес мектебi 
* Халықаралық экономика мектебi (Лондон экономика мектебімен ынтымақтастықта)
* Қазақстан теңiз академиясы
* Қолданбалы математика мектебі 
* Химиялық инженерия мектебі
* Жаратылыстану және әлеуметтік ғылымдар мектебі 
* Материалтану және жасыл технологиялар мектебі

== Ректорлары ==
* [[2002 жыл|2002]] - [[2004 жыл|2004]] -  [[Әділ Құрманжанұлы Ахметов|Ахметов Әдiл Құрманжанұлы]]
* [[2004 жыл|2004]] - [[2017 жыл|2017]] - Бейсембетов Ескендір Қалыбекұлы
* [[2017 жыл|2017]] - [[2021 жыл|2021]] Ибрашев Кенжебек Ниязович
* 2022 жылдан - бүгінге дейін -  Ғабдуллин Маратбек Төлебергенұлы

== Рейтинг және аккредиттеу ==

Соңғы 5 жыл (2010-2014 жылдар) ҚБТУ - үздік техникалық ЖОО, ол Қазақстан Бас  БСҚТҚА рейтингісі (сапаны қамтамасыз ету жөніндегі тәуелсіз қазақстандық агенттік) анықталады.

· 2012 жылы ҚБТУ QS World University Rankings сәйкес осылайша әлемнің 600 жоғары техникалық оқу орындарының тізіміне кірді, және тез өсіп келе жатқан жоғарғы оқу орындарының қатарына қосылды. Зерттеу нәтижелері бойынша ҚБТУ «академиялық бедел индексі» және «жұмыс берушілер арасында индексі беделі» бойынша KI Қ. Сәтпаев атындағы ҚазҰТУ-ды, АЭжБИ-ді, Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті және Қазақстанның басқа да жоғары оқу орындары  артта қалдырып Қазақстандағы жоғары оқу орындары арасында ең көп ұпай жинады.

· Қазақстанның мұнай-газ, химиялық инженерия (БСҚА), ақпараттық технологиялар бойынга ең үздік бағдарламасы

· АҚШ-тағы барлық компьютерлік мамандықтар бойынша халықаралық аккредиттеу агенттігі ABET (техника және технология саласындағы аккредиттеу кеңесі) алды, және жалғыз Қазақстан университеті.

· бірегей Қазақстан университеті, патша жарғысы бар  және Біріккен Корольдігінің Инженерлік кеңесінің лицензиясы бар, Теңіз инженерлік, ғылым және технология Британдық институтының (IMarEST) инженерлік бағдарламаларының халықаралық аккредитациясынан өткен.

· ҚБТУ «Қаржылық талдау магистратура» Бағдарламасы Қазақстан мен Орталық Азиядағы алғаш CFA институты бағдарламасы бойынша ресми түрде танылды.

· ҚБТУ Business School бизнес мектептерінің және бизнес білім беру бағдарламаларын аккредиттеу жөніндегі Халықаралық кеңесінің (ACBSP -Accreditation Council for Business Schools and Programs) аккредиттеу рәсімін өтті.

· ҚБТУ мен АССА (Дипломдалған бухгалтерлер қауымдастығы) арасында қол қойылды
, ҚБТУ International Business School «Сертификатталған бухгалтерлер қауымдастығымен» аккредиттеуді бастау туралы меморандумға қол қойылды
.

== Халықаралық байланыстары ==
=== Қос диплом бағдарламасы ===
* Лондон экономика мектебі (ҚБТУ Халықаралық Экономика мектебімен бірігіп)
* Женева бизнес мектебі(ҚБТУ Бизнес Мектебімен келісіп)
* IFP Energies Nouvelles, Француз мұнай-газ институты (ҚТБУ ЭжМГИ факультетімен бірігіп)

=== Студенттер және оқытушылар алмасу бағдарламасы ===
* University of Cambridge (Ұлыбритания)
* University Campus Suffolk (Ұлыбритания)
* University of Northampton (Ұлыбритания)
* Soongsil University (Корея)
* Sejong University (Корея)
* Азия-тынықмұхиттық технология және инновация университеті (Малайзия)  
* Малайзия Технологиялық университеті 

=== Аффилирленген университеттер ===
* 2009 жылы, ҚБТУ Лондон экономика мектебінен &quot;Аффилирленген Орталық&quot; дәрежесін алды, осының арқасында Лондон экономика университетінің дипломын беруге мүмкіндік алды, бұл екеуара Лондон экономика және саяси ғылымдар (LSE) бағдарламасының арқасында іске асты
* 2011 жылы, ҚБТУ Гарвард Бизнес Мектебі Стратегия және бәсекеге қабілеттілік орталығының ресми серіктесі атанды

=== Әлемдік деңгейдегі профессор-оқытушылық құрамы ===
Жалпы штаттық оқытушылардың құрамының 30%-ы (42 адам) Ұлыбритания, Германия, АҚШ, Канада, Венгрия, Корея, Индия және басқа мемлекеттердің өкілдері.

60% в бизнес мектебінде, 100% MBA бағдарламасында

40-тан аса оқытушы шақырылады, әр жылы шетелден 

70%-ы Ph.D. дәрежесін алғандар

ҚБТУдың Профессор-оқытушылық құрамы оқытушылық және ғылыми салада үлкен тәжірибесі бар, олар мынандай университеттерде тәжірибеден өткендер: Massachusetts Institute of Technology (АҚШ), Harvard University (АҚШ), London Business School (Ұлыбритания), The Robert Gordon University (Шотландия), және басқалар.

=== Оқытушылардың тағылымдамалары мен ғылыми-зерттеу жобалары  ===
Ақпараттық технологиялар * оқытушылар Антверпен университетінде ғылыми қызметкері Брюссельде Университет Либре болып табылады, олардың тәжірибе және зерттеу нәтижелерін бөлісуге, соңғы оқу-әдістемелік танысады.
* Магистрлік бағдарламасы «Мұнай-газ ісі» сәйкес Хериот-Уотт университеті қызметкерлері кен даму жобалары «X-өрісі» және «W-кен» құруға қатысатын g.Edinburg тағылымдамадан өтеді.
* Бөлімі «Жер Геология және физика» кафедрасының профессоры құрылымдық геология саласындағы NSF (National Science Foundation) демеушілік Құрама Штаттарының ғалымдарымен бірлескен ғылыми-зерттеу жобасын жүзеге асыру белсенді қатысты.
* Белсенді қоймасы инженерия Леобен Австрия Монтан университеті, бұрғылау, өндіру және қолданбалы Геологиялық ғылымдар ҚБТУ мұғалімдер мен жетекші техникалық ЖОО-өзара іс-қимыл.
Ақпараттық технологиялар * оқытушылар Антверпен университетінде ғылыми қызметкері Брюссельде Университет Либре болып табылады, олардың тәжірибе және зерттеу нәтижелерін бөлісуге, соңғы оқу-әдістемелік танысады.
* Магистрлік бағдарламасы «Мұнай-газ ісі» сәйкес Хериот-Уотт университеті қызметкерлері кен даму жобалары «X-өрісі» және «W-кен» құруға қатысатын g.Edinburg тағылымдамадан өтеді.
* Кембридж университетімен ынтымақтастық барлық дерлік факультеттер мен институттар ҚБТУ ие. Бірінші бірлескен жобасы 3 жыл бұрын орын алды және нақты Неотектоникалық проблемалары мен жер сілкінісі, геоморфология Неотектоникалық процестер мен Қазақстан үшін, әсіресе, өзекті болып кемшіліктер қалыптастыру зерттеуге арналды.
Мюнхен университетінің Жер туралы ғылымдар бөлімінің, Германия, сондай-ақ көзі жыныстарының, мұнай көші-қон және биодеградациялау, зерттеу, сондай-ақ ауыр депозиттердің зерттеу Колумбия университеті Simon Bolivar рок магнетизм, Петрофизика және геология саласында * жүргізілген бірлескен ғылыми-зерттеу мұнай. Ынтымақтастық нәтижесінде, сондай-ақ бірлескен далалық жұмыстар жүргізілді.
* Студенттер, оқытушылар мен қызметкерлер ҚБТУ жыл сайын стипендия мен грант иегерлері, мысалы, шетелде тағылымдамадан бар болу: стипендиялық қоры LRET (Ллойд Тіркелу міндеттелсін қоры); Францияда магистр IFR мектебін оқуға Total компаниясы гранттар; стипендиялар Сайпем СПА компаниясы (Eni тобы) халықаралық теңіз колледжінде Оман Патшалық Теңіз мамандығының шебері зерттеу; Эразмус Мундус бағдарламасы, IREX және басқалар. &lt;nowiki /&gt;

== Ғылыми-техникалық потенциалы ==
ҚБТУ құрамына кіреді:

- 2-химиялық зерттеу институты (Химия институты мен Органикалық катализ және электрохимия институты)

- Мұнай-газ Инжиниринг және ақпараттық технологиялар (iKBTU) институты

- 20 ғылыми-зерттеу орталықтары мен зертханалар (REC және NFI)

- Білім беру оқу орталықтары

'' Мұнай және газ секторы, машина жасау, материалтану «

1. ЖШС «Мұнай-газ Инжиниринг және ақпараттық технологиялар ҚБТУ институты»

2. Оқу орталығы Қазақстан
Әскери-теңіз академиясы

3. ӘЖК мұнай-газ машина жасау және құбыр көлігі

4. Ғылыми-зерттеу зертханасы «Мұнай және газ кен орындарын қолданбалы модельдеу»

Нанотехнология 5. Зертханалық

6. Инженерлік зертхана Cals технологиялық

Мехатроника және робототехника 7. ғылыми-зерттеу зертханасы

8. NIL «Перспективті материалдар және технологиялар»

9. Материалдар ғылыми-зерттеу зертханасы

'' 'Ақпараттық технологиялар Қолданбалы математика' ''

10. REC математика және кибернетика

Ақпараттық технологиялар 11. құзыреті орталығы

12. NIL «Суперкомпьютер технологиясы және бағдарламалық қамтамасыз ету»

13. NIL «Мұнай және газ өнеркәсібінің процестерді математикалық модельдеу»

'' 'Химия және химиялық технология' ''

Химия ғылымдарының 14. SA институты. AB Бектұрова

Органикалық катализ және электрохимия 15. SA институты. D.V.Sokolskogo

16. REC Химиялық инженерия

17. NiiLit Oilfield және коллоидтық химия

== Әйгілі студенттері мен оқытушылары ==

===Студенттері===
[[Әнуар Нұрпейісов]] - актер

[[Денис Тен]] - олимпиада чемпионы

=== Оқытушылары ===
[[Асқар Серқұлұлы Жұмаділдаев|Асқар Жұмаділдаев]]

==Дереккөздер мен сілтемелер тізімі:==
1. ҚБТУ &quot;Ең үздік техникалық университет&quot; [http://www.kbtu.kz/ru/node/2316] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111214161351/http://kbtu.kz/ru/node/2316 |date=2011-12-14 }}.
2. ҚБТУ-дың ресми сайты: www.kbtu.kz  [http://www.kbtu.kz]

[[Санат:Алматы университеттері]]</text>
      <sha1>4v93ecy7zmux5oa5xc6i0tkrbixzhwq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Марғылан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>157646</id>
    <revision>
      <id>3400925</id>
      <parentid>3328407</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T11:25:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <origin>3400925</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4523" sha1="6gimr6bsc0lan58osfa62j12i89zi8y" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = Қала
 |қазақша атауы           = Марғылан
 |шынайы атауы            = {{lang-uz|Marg‘ilon/Марғилон}}
 |сурет                   = Margilan_.jpg
 |сурет атауы             = 
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Өзбекстан
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir = N|lat_deg = 40|lat_min = 28|lat_sec = 00
  |lon_dir = E|lon_deg = 71|lon_min = 43|lon_sec = 00
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |аймақ түрі              = Облыс
 |аймағы                  = Ферғана облысы
 |кестедегі аймақ         = 
 |аудан түрі              = 
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |қауым округі түрі       = 
 |қауым округі            = 
 |кестедегі қауым округі  = 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |басшының түрi           = 
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = [[IX ғасыр|IX ғасыры]]
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 40,83
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 487
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                = 215 400
  |санақ жылы             = 2014
  |тығыздығы              = 5 300
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = +5
 |DST                     = 
 |телефон коды            = +998 73
 |пошта индексі           = 151100
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = 40
 |идентификатор түрі      = 
 |сандық идентификаторы   = 
 |ортаққордағы санаты     = Margilan
 |сайты                   = 
 |сайт тілі               = 
}}
'''Марғылан''' ({{lang-uz|Marg‘ilon/Марғилон}}) — [[Өзбекстан]]ның [[Ферғана облысы]]ндағы қала. Халық саны — 200 мың адам. Қала [[Ферғана аңғары|Ферғана жазығы]]ның оңтүстік-шығысында [[Алай жотасы]] тау сілемдерінің бөктерінде, [[Ферғана]] қаласының солтүстік-батысынан 9 км қашықтықта.

==Тарихы==

Ферғана жазығындағы ежелгі қалалардың бірі. 
Қала атауы 8-ғасырдағы тарихи деректерде ұшырасады. 
[[1710 жыл]]дан [[1876 жыл]]ға дейін қала Қоқан хандығының құрамында болып, бектіктің орталығы болған.

Кеңес билігі тұсында қалада жібек өндіру комбинаты, көркем-тігін фабрикасы, ағаш өңдеу, сүт зауыттары салынған. 

[[2007 жыл]]ы қаланың 2000-жылдығы салтанатты түрде атап өтілді.  

==Халқы==
Марғұлан облыстағы үш ірі қаланың бірінен саналады. Қалада 30-дан астам ұлт өкілдері тұрады.

==Экономикасы== 
Марғұлан қаласы ежелден бері [[жібек]] маталар өндірісімен ерекшеленеді. Қалада «Ёдгорлік» және«Файзулодин» кәдесый фабрикалары және «Атлас» фирмасы жұмыс жасайды. Көптеген қөлөнер шеберлері үйінде бұйымдар жасаумен айналысады.

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

[[Санат:Ферғана облысы қалалары]]</text>
      <sha1>6gimr6bsc0lan58osfa62j12i89zi8y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бронислава Нижинская</title>
    <ns>0</ns>
    <id>171466</id>
    <revision>
      <id>3400718</id>
      <parentid>3320611</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:52:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>GeniusBM</username>
        <id>158455</id>
      </contributor>
      <comment>/* growthexperiments-addlink-summary-summary:2|0|0 */</comment>
      <origin>3400718</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1891" sha1="glk3ozh0a5yenu9iv3lnhg7wxeedyfy" xml:space="preserve">Бронислава Нижинская - (шын аты Бранислава Фоминична Нижинская) (8 қаңтар 1891ж., Минск - 21 ақпан 1972ж., Пассифик-Палисадес, Калифорния штаты, [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]]), америка бишісі, хареограф, педагог, Ресейден шыққан. Петербург театр училищесінде білім алған, ал 1908ж. Маринский театрының труппасына түскен. 1909ж. бастап Нижинская өзінің ағасы В.Нижинскиймен Парижде орыс балетін биледі. Ол труппаның бірнеше балетін билеген, мысалы: (1920ж.) Свадевька, (1924ж.) Көгілдір экспресс және (1924ж.) Лани. 1920-1930жж. Нижинская басқалар үшін, ал 1932-1937ж. өз ұжымының алдында биледі. 1938ж. Лос-Анджелеске кетіп, онда өзінің [[балет]] мектебі ашты, 1960ж. дейін хареограф міндетін атқарды.


== Сілтемелер ==
* [http://www.michaelminn.net/andros/index.php?nijinska_bronislava Қысқаша биография] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070927184546/http://www.michaelminn.net/andros/index.php?nijinska_bronislava |date=2007-09-27 }} {{ref-en}}
* [http://theatre.msu.edu/images/ta/Nijinska_Bronislava-001.jpg «Фавна жартылай-күн демалысындағы» балерина] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110705145246/http://theatre.msu.edu/images/ta/Nijinska_Bronislava-001.jpg |date=2011-07-05 }} (Суреттер)

[[Санат:Тұлғалар]]

[[Санат:Нижинская Бронислава]]</text>
      <sha1>glk3ozh0a5yenu9iv3lnhg7wxeedyfy</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400729</id>
      <parentid>3400718</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:59:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1nter pares</username>
        <id>146705</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/GeniusBM|GeniusBM]] ([[User talk:GeniusBM|т]]) өңдемелерінен [[User:Kasymov|Kasymov]] соңғы нұсқасына қайтарды</comment>
      <origin>3320611</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1838" sha1="nvh7fhqxv8kg036vj5dbr9c8415pad3" xml:space="preserve">Бронислава Нижинская - (шын аты Бранислава Фоминична Нижинская) (8 қаңтар 1891ж., Минск - 21 ақпан 1972ж., Пассифик-Палисадес, Калифорния штаты, АҚШ), америка бишісі, хареограф, педагог, Ресейден шыққан. Петербург театр училищесінде білім алған, ал 1908ж. Маринский театрының труппасына түскен. 1909ж. бастап Нижинская өзінің ағасы В.Нижинскиймен Парижде орыс балетін биледі. Ол труппаның бірнеше балетін билеген, мысалы: (1920ж.) Свадевька, (1924ж.) Көгілдір экспресс және (1924ж.) Лани. 1920-1930жж. Нижинская басқалар үшін, ал 1932-1937ж. өз ұжымының алдында биледі. 1938ж. Лос-Анджелеске кетіп, онда өзінің балет мектебі ашты, 1960ж. дейін хареограф міндетін атқарды.


== Сілтемелер ==
* [http://www.michaelminn.net/andros/index.php?nijinska_bronislava Қысқаша биография] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070927184546/http://www.michaelminn.net/andros/index.php?nijinska_bronislava |date=2007-09-27 }} {{ref-en}}
* [http://theatre.msu.edu/images/ta/Nijinska_Bronislava-001.jpg «Фавна жартылай-күн демалысындағы» балерина] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110705145246/http://theatre.msu.edu/images/ta/Nijinska_Bronislava-001.jpg |date=2011-07-05 }} (Суреттер)

[[Санат:Тұлғалар]]

[[Санат:Нижинская Бронислава]]</text>
      <sha1>nvh7fhqxv8kg036vj5dbr9c8415pad3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Вацлав Нижинский</title>
    <ns>0</ns>
    <id>171467</id>
    <revision>
      <id>3400724</id>
      <parentid>3320610</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:54:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>GeniusBM</username>
        <id>158455</id>
      </contributor>
      <comment>/* growthexperiments-addlink-summary-summary:3|0|0 */</comment>
      <origin>3400724</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2874" sha1="33bxhiopjh08r29ig5dldq84ggxln6q" xml:space="preserve">[[Сурет:Nijinsky (1890-1950) photographed at Krasnoe Selo, summer 1907.jpg|thumb|right|200px|''Вацлав Нижинский'' ([[1907]])]]
[[Сурет:Vaslav Nijinsky in Le spectre de la rose 1911 Royal Opera House.jpg|thumb|Вацлав Нижинский  ''[[Le spectre de la rose]]-да'']]

Вацлав Нижинский - (шын аты Бацлав Фомич Нижинский) (12 мамыр 1890ж. [[Киев]] – 8 сәуір 1950 ж. [[Лондон]]), орыс [[балет]] артисі. Жас кезінен труппасы бар атақты биші ата-анасынан би сабақтарын үйренген, кейін өз апасы Б.Нижинскиймен Санкт-Петербургте оқуын жалғастырды, 1907ж. Мариский тератрының труппасына түскен. Өзінің үйлесімді секіруі мен таңғаларлық әдемі қоөғалысымен табысқа жетті. Жизель, Аққулар көлі, Ұйқыдағы аруда басты ролде ойнаған. Көбіне А.Павлов пен Т.Карсава серіктестікте билеген. 1909ж. В.Нижинский жаңа орыс балетіне түсті және көптеген М.Фокиннің балет партияларын қойған: Карнавал, Сольфида, Раушан көрінісі, Дафнас пен Хлояның Петрушкасы т.б. 1912-1913 жж. ол Фавна жарты күннен соңғы демалыс, Қасиетті көктем  би қойылымдарымен көрсетіп, үлкен жетістікке жетті. Нижинскийдің 1913ж. үйленуі С.Диагилевтің би труппасынан кетуіне тура келтірді. В.Нижинский әрі қарай билей берді, бірақ табысқа жетпеді. Психологиялық жағдайына байланысты 1919ж. ол балетті тастап кеткен, содан өле-өлгенше Швейцарияның, Францияның, Ұлыбританияның жындыханаларында ем қабылдаған. Барлық билері би тарихында теңдесі жоқ аңызға айналды. 


[[Библиография]]
* ''Нижинская Р.'' Вацлав Нижинский. — М.: Терра, 2004. — ISBN 5-275-01012-5
* Н. Я. Надеждин. Вацлав Нижинский: «Отдых фавна»: Биографические рассказы. М.: Майор, Осипенко, 2011. 192 б.,  2000 экз., ISBN 978-5-98551-146-8


[[Санат:Әртістер]]
[[Санат:Мәдениет]]
[[Санат:Орыс әртістері]]
[[Санат:Нижинский Вацлав]]</text>
      <sha1>33bxhiopjh08r29ig5dldq84ggxln6q</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400727</id>
      <parentid>3400724</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:58:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1nter pares</username>
        <id>146705</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/GeniusBM|GeniusBM]] ([[User talk:GeniusBM|т]]) өңдемелерінен [[User:Kasymov|Kasymov]] соңғы нұсқасына қайтарды</comment>
      <origin>3320610</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2862" sha1="r5d9lizmtbj3p6ws4irdu3o3hlwpn4j" xml:space="preserve">[[Сурет:Nijinsky (1890-1950) photographed at Krasnoe Selo, summer 1907.jpg|thumb|right|200px|''Вацлав Нижинский'' ([[1907]])]]
[[Сурет:Vaslav Nijinsky in Le spectre de la rose 1911 Royal Opera House.jpg|thumb|Вацлав Нижинский  ''[[Le spectre de la rose]]-да'']]

Вацлав Нижинский - (шын аты Бацлав Фомич Нижинский) (12 мамыр 1890ж. Киев – 8 сәуір 1950 ж. Лондон), орыс балет артисі. Жас кезінен труппасы бар атақты биші ата-анасынан би сабақтарын үйренген, кейін өз апасы Б.Нижинскиймен Санкт-Петербургте оқуын жалғастырды, 1907ж. Мариский тератрының труппасына түскен. Өзінің үйлесімді секіруі мен таңғаларлық әдемі қоөғалысымен табысқа жетті. Жизель, Аққулар көлі, Ұйқыдағы аруда басты ролде ойнаған. Көбіне А.Павлов пен Т.Карсава серіктестікте билеген. 1909ж. В.Нижинский жаңа орыс балетіне түсті және көптеген М.Фокиннің балет партияларын қойған: Карнавал, Сольфида, Раушан көрінісі, Дафнас пен Хлояның Петрушкасы т.б. 1912-1913 жж. ол Фавна жарты күннен соңғы демалыс, Қасиетті көктем  би қойылымдарымен көрсетіп, үлкен жетістікке жетті. Нижинскийдің 1913ж. үйленуі С.Диагилевтің би труппасынан кетуіне тура келтірді. В.Нижинский әрі қарай билей берді, бірақ табысқа жетпеді. Психологиялық жағдайына байланысты 1919ж. ол балетті тастап кеткен, содан өле-өлгенше Швейцарияның, Францияның, Ұлыбританияның жындыханаларында ем қабылдаған. Барлық билері би тарихында теңдесі жоқ аңызға айналды. 


[[Библиография]]
* ''Нижинская Р.'' Вацлав Нижинский. — М.: Терра, 2004. — ISBN 5-275-01012-5
* Н. Я. Надеждин. Вацлав Нижинский: «Отдых фавна»: Биографические рассказы. М.: Майор, Осипенко, 2011. 192 б.,  2000 экз., ISBN 978-5-98551-146-8


[[Санат:Әртістер]]
[[Санат:Мәдениет]]
[[Санат:Орыс әртістері]]
[[Санат:Нижинский Вацлав]]</text>
      <sha1>r5d9lizmtbj3p6ws4irdu3o3hlwpn4j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хобоукен (Нью-Джерси)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>177737</id>
    <revision>
      <id>3400577</id>
      <parentid>2504098</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T12:22:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zhasulan Balgozha</username>
        <id>163558</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Қаланың мағлұматын өзектендірдім</comment>
      <origin>3400577</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3505" sha1="2krqs3u8cfj0vr1zmwbpy71a7v9kwnn" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = қала 
 |қазақша атауы           = Хобоукен 
 |шынайы атауы            = {{lang-en|Hoboken}}
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = АҚШ 
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir =N |lat_deg =40 |lat_min =44 |lat_sec =33
  |lon_dir =W |lon_deg =74 |lon_min =1 |lon_sec =43
  |CoordAddon             = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |аймақ картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |аймақ түрі              = Штат{{!}}Штаты 
 |аймағы                  = Нью-Джерси 
 |кестедегі аймақ         = 
 |аудан түрі              = Округ{{!}}Округі 
 |ауданы                  = Хадсон 
 |кестедегі аудан         = Хадсон (округ, Нью-Джерси){{!}}Хадсон 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |басшының түрi           = Мэр{{!}}Мэрі 
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 1849 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 5.1 
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                = 50 005 
  |санақ жылы             = 
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = -5 
 |DST                     = -4 
 |телефон коды            = 
 |пошта индексі           = 
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = 
 |идентификатор түрі      = Federal Information Processing Standard{{!}}FIPS коды 
 |сандық идентификаторы   = 34-32250 
 |ортаққордағы санаты     = 
 |сайты                   = 
 |сайт тілі               = 
}}

'''Хобоукен''' ({{lang-en|Hoboken}}) — Солтүстік Американың [[Нью-Джерси]] штатындағы Хадсон округіне жататын [[Америка Құрама Штаттары]]&lt;nowiki/&gt;ның қаласы.

[https://datacommons.org/place/geoId/3432250?utm_medium=explore&amp;mprop=count&amp;popt=Person&amp;hl=ru Қала тұрғындарының саны 57 010 адамды құрайды.] Алып жатқан жер аумағы 5.1 км² шамасында. FIPS коды — 34-32250. Халықтың көп бөлігі [[Немістер]] құрайды.

== Сыртқы cілтемелер ==
* [http://www.city-data.com/ АҚШ-тың барлық қалалары жайында статистикалар]
* [http://www.census.gov/ U.S. Census Bureau.]

{{US-geo-stub}}
{{Нью-Джерси штаты}}

[[Санат:Нью-Джерси қалалары]]</text>
      <sha1>2krqs3u8cfj0vr1zmwbpy71a7v9kwnn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400586</id>
      <parentid>3400577</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T13:15:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1nter pares</username>
        <id>146705</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/Zhasulan Balgozha|Zhasulan Balgozha]] ([[User talk:Zhasulan Balgozha|т]]) өңдемелерінен [[User:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] соңғы нұсқасына қайтарды</comment>
      <origin>2504098</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3239" sha1="42zq53qpr6qxtflhwifk9c338y5g4r6" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = қала 
 |қазақша атауы           = Хобоукен 
 |шынайы атауы            = {{lang-en|Hoboken}}
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = АҚШ 
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir =N |lat_deg =40 |lat_min =44 |lat_sec =33
  |lon_dir =W |lon_deg =74 |lon_min =1 |lon_sec =43
  |CoordAddon             = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |аймақ картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |аймақ түрі              = Штат{{!}}Штаты 
 |аймағы                  = Нью-Джерси 
 |кестедегі аймақ         = 
 |аудан түрі              = Округ{{!}}Округі 
 |ауданы                  = Хадсон 
 |кестедегі аудан         = Хадсон (округ, Нью-Джерси){{!}}Хадсон 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |басшының түрi           = Мэр{{!}}Мэрі 
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 1849 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 5.1 
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                = 50 005 
  |санақ жылы             = 
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = -5 
 |DST                     = -4 
 |телефон коды            = 
 |пошта индексі           = 
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = 
 |идентификатор түрі      = Federal Information Processing Standard{{!}}FIPS коды 
 |сандық идентификаторы   = 34-32250 
 |ортаққордағы санаты     = 
 |сайты                   = 
 |сайт тілі               = 
}}

'''Хобоукен''' ({{lang-en|Hoboken}}) — [[Нью-Джерси]] штатының Хадсон округіне жататын [[АҚШ]] қаласы.

Қала тұрғындарының саны 50 005 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5.1 км² шамасында. FIPS коды — 34-32250.

== Сыртқы cілтемелер ==
* [http://www.city-data.com/ АҚШ-тың барлық қалалары жайында статистикалар]
* [http://www.census.gov/ U.S. Census Bureau.]

{{US-geo-stub}}
{{Нью-Джерси штаты}}

[[Санат:Нью-Джерси қалалары]]</text>
      <sha1>42zq53qpr6qxtflhwifk9c338y5g4r6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ән-Ниса сүресі</title>
    <ns>0</ns>
    <id>199608</id>
    <revision>
      <id>3400845</id>
      <parentid>2925383</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T06:00:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>GeniusBM</username>
        <id>158455</id>
      </contributor>
      <comment>/* growthexperiments-addlink-summary-summary:3|0|0 */</comment>
      <origin>3400845</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="68008" sha1="28qtr5ht6bndd9b991iyiyh391iw3h3" xml:space="preserve">{{Сүре инфоқорапшасы|Сүре атауы=Ән-Ниса сүресі|Араб тіліндегі атауы=النسآء|Сүре нөмірі=4|Атауының мағынасы=Әйелдер|Жіктелуі=Мединелік|Жерге түсірілу реті=92|Аяттар саны=176|Джуз=4 – 6|Хизб=8 – 11|Рукуғ саны=24|Әріп саны=16030|сөз саны=3745|Алдыңғы сүре=Әли Имран сүресі|Келесі сүре=Әл-Мәида сүресі|Жазба нөмірі=4-ш}} 176 аяттан тұрады.[[Сурет:Qur'anic Manuscript - Maghribi script.jpg|thumb|13 ғ. [[Мағриби жазуы]]ндағы Ниса сүресі.]]
([[Мұхаммед]] Ғ.С.) [[Нұх пайғамбар|Нұх]] (Ғ.С.) және одан кейінгі пайғамбарларға [[уахи]] еткеніміздей саған да уахи еттік. Сондай-ақ [[Ибраһим|Ыбырайым]], [[Ысмайыл]], [[Ысқақ|Ысхақ]], [[Жақып (пайғамбар)|Жақып]] (Ғ.С.), ұрпақтарына және [[Иса Мәсих|Иса]], [[Әйюб]], [[Юнус пайғамбар|Жүніс]], [[Һарұн]] және [[Сүлеймен пайғамбар|Сүлеймен]] (Ғ.С.) ге де уахи еттік. Әрі [[Дәуіт Пайғамбар|Дәуіт]] (Ғ.С.) ке [[Забур|Забурды]] бердік. (163)

== Сүренің жуық аудармасы ==
'''Халифа Алтай бойынша:'''
 
Аса қамқор, ерекше мейірімді Аллаһның атымен бастаймын.

# Әй адам баласы! Сендерді бір кісіден (Адам атадан) жаратқан және одан оның жұбайын (Хауа ананы) жаратып, ол екеуінен көптеген ер, әйелді таратқан Раббыларыңнан қорқыңдар. Сол арқылы өзара сұрасқан Алладан және туыстардан (безуден) сақтаныңдар. Шәксіз Алла (Т.) сендерді бақылаушы. (1)
# Жетімдердің малдарын беріңдер, жаманды жақсымен алмастырмаңдар; олардың малдарын өз малдарыңа қосып жемеңдер. Өйткені ол, күнә. (2)
# Егер (үйленгенде) жетім әйелдер жайында әділетсіздік істеуден қорықсаңдар, өздеріңе жаққан басқа әйелдерден екі, үш және төртке дейін үйленіңдер. Сонда егер тең ұстай алмаудан қорықсаңдар, онда біреу алыңдар немесе қолдарыңдағы күң де болады. Әділетсіздік болмауға жақынырағы осы. (3)
# Әйелдердің мәһерін (қалыңын) ықыласпен беріңдер. Сонда егер әйелдер өз көңілдерінше, сендерге мәһерден бір нәрсе кеңшілік етсе, онда оны жеңдер; сіңімді, жүрімді болсын. (4)
# Және Алланың сендерді басына тұрғызған малдарды ақылсыздарға бермеңдер. (Жетімнің малын ақылдары толмай өздеріне тапсырмаңдар.) Оларды қоректендіріп, киіндіріңдер де, оларға сыпайы сөз сөйлеңдер. (5)
# Жетімдерді үйлену шағына жеткенше сынаңдар. Сонда егер олардан бір естиярлық көрсеңдер, дереу олардың малдарын өздеріне беріңдер. Сондай-ақ, олардың ержетуінен қорқып, ысыраптап, тездетіп жемеңдер. Ал және біреу бай болса, онда тартынсын да, біреу жарлы болса, онда да орнымен жесін. Қашан олардың малдарын өздеріне тапсырсаңдар, оларға айғақ қойыңдар. Алла (Т.) есеп көруде жеткілікті. (6)
# Әке-шеше және жақындардың қалдырған нәрселерінен еркектерге де үлес бар. Әке-шеше және жақындардың қалдырған нәрселерінен әйелдерге де үлес бар. Аз немесе көп болса да, одан өлшеулі несібе бар. (7)
# Бөліс кезінде ағайындар, жетімдер және міскіндер келсе, онда оларды құр тастамай бір нәрсе беріңдер де, өздеріне сыпайы сөз сөйлеңдер. (8)
# Арттарында нашар (жас) балалар қалдырса, оларға не болар екен деп уайым жесін. Алладан қорықсын да, дұрысын айтсын. (11)
# Негізінен сондай жетімдердің малдарын зұлымдықпен жегендер, олар қарындарын отпен толтырған болады. Сондай-ақ жалындаған тозаққа кіреді. (10)
# Алла сендерге, балаларың жайында; бір еркекке екі әйелдің мирасындай үлес бұйырады. Егер әйелдер екінің үстінде болса, онда қалған малдың үштен екісі олардікі. Ал егер жалғыз қыз болса, онда жартысы онікі. Марқұмның баласы болса, әке-шешесіне қалған малдың алтыдан бірі тиеді. Егер баласы болмай оның мұрагері әке-шешесі ғана болмай, онда шешесіне үштен бірі тиеді. Егер марқұмның туыстары болса, онда шешесіне алтыдан бірі тиеді. (Бұлар) етілген өсиет және борыш өтелгеннен кейін орындалады. Сендер әкелеріңмен ұлдарыңның пайда тұрғысынан қайсысы жақын екенін білмейсіңдер. Бұл үкімдер, Алла тарапынан бекітілген. Күдіксіз Алла, терең білім, хикмет иесі. (11)
# Сендерге баласы болмаған жұбайларыңның қалдырған нәрселерінің жартысы тиеді. Ал егер олардың баласы болса, олардың қалдырған нәрселерінің сендерге төрттен бірі тиеді; олардың өсиеті және борышы өтелгеннен кейін. Егер сендерде бала болмағанда, қалдырған нәрселеріңнің оларға төрттен бірі, сендерде бала болса, оларға сегізден бірі тиеді; өсиеттерің және борыш өтелгеннен кейін. Ал егер мирас алынатын әке-шешесіз және баласыз (кәлала) ер немесе әйелдің бір еркек, яки қыз туысы болса, онда әрбіріне алтыдан бірі, олар бірден көп болса, сонда олар үштен біріне ортақ болады; өсиет және борыш өтелгеннен кейін. Өсиет, зиянсыз болу керек, Алланың нұсқауы осы. Алла (Т.) әр нәрсені білуші, өте жұмсақ. (12)
# Бұлар Алланың қойған шектері. Кім Аллаға және Елшісіне бой ұсынса, астарынан өзендер ағатын бақшаларға кіргізіледі де, олар онда мәңгі қалады. Зор табыс осы. (13)
# Ал кім Аллаға, Елшісіне қарсы келіп Оның шектерінен шықса, ол, ішінде мүлде қалатын отқа кіргізіледі. Оған қорлаушы азап бар. (14)
# Сондай әйелдеріңнен зина қылғандар, оларға өздеріңнен төрт айғақ келтіріңдер, егер олар айғақ болса. Онда оларды өлгенге дейін не Алла бір жол қойғанға шейін үйлерде қамаңдар…(15)
# Сендерден арсыздық істеген екеуіне де жапа беріңдер. Егер екеуі де тәубе етіп, түзелсе, олардан бет бұрыңдар. (тиіспеңдер.) Негізінен Алла, тәубені қабыл етуші, ерекше мейірімді. (16)
# Шын мәнінде Аллаға (сыйымды) тәубе, жамандықты білмей істеп сонсоң дереу тәубе етсе, сонда олардың тәубесін Алла қабылдайды. Алла әр нәрсені білуші хикмет иесі. (17)
# Ал жамандықты өздеріне өлім келгенге дейін істеп: “Енді шынайы тәубе қылдым” деген және қарсы болған бойда өлгендердің тәубесі қабыл емес. Міне солар үшін күйзелтуші азап әзірледік. (18)
# Әй мүміндер! Сендер үшін әйелдерге зорлықпен мұрагер болуларың халал емес. Және бергендеріңнің бір бөлімін алып қалу үшін оларды зорламаңдар. Бірақ олар ашық арсыздық істесе басқа. Сондай-ақ олармен жақсы шығысыңдар. Егер оларды жек көрсеңдер, сендердің жақтырмаған нәрселеріңде Алланың көптеген қайыр жасап қойған болуы мүмкін. (19)
# Егер бір жұбайды (ажыратып) орнына басқа жұбай алғыларың келсе, оған толып жатқан мәһер берген болсаңдар да, одан еш нәрсе алмаңдар. Оған жала қойып, ашық күнәлы болып аласыңдар ма? (20)
# Олар сендерден ауыр серт алып, (некеленіп,) бір-біріңе қосылған едіңдер. (21)
# Әйелдерден әкелерің үйленгендерді үйленбеңдер. Бірақ өткен өтті. Бұл бір арсыздық және жиренішті жаман жол. (22)
# Сендерге аналарың, (әке-шешелеріңнің аналары) қыздарың, (Ұл-қыздарыңның қыздары,) қыз туыстарың, (әке-шеше бір не бөлек,) әкелеріңмен туысқан әйелдер, шешелеріңмен туысқан әйелдер, еркек және қыз туыстарыңның қыздары, (олардың қыздары,) сүт емізген аналарың, еміскен қыз туыстарың, қайын аналарың, жақындасқан әйелдеріңнің (бұрынғы ерінен болған) қолдарыңдағы өгей қыздарың, егер ол әйелдерге жақындаспаған болсаңдар, сендерге бір оқасы жоқ. Бел балаларыңның әйелдері және екі қыз туысты бірге үйленулерің арам қылынды. Бірақ өткен өтті. Негізінен Алла (Т.) тым жарылқаушы ерекше мейірімді. (23)
# Некелі әйелдермен үйленулерің арам қылынды. Бірақ қолдарыңдағы күңдер (соғыс тұтқындары) басқа. Сендерге Алланың жазуы осы. Бұлардан басқаларды абыройлы болу, бой суытушы болмау шартымен малдарыңды беріп қалауларың (мәһер беріп алуларың) халал қылынды. Сонда олардан осы шартпен пайдалансаңдар, бекітілген мәһерін беріңдер. Мәһер тоқтасылғанан кейін ризалассаңдар, (еркек артық беріп, әйелдің аз алуы немесе тіпті алмауында) сендерге оқасы жоқ. Расында Алла толық білуші, хикмет иесі. (24)
# Сендерден біреудің, мүмін азат әйел алуға шамасы келмесе, онда қолдарыңдағы мүмін күңдерден алсын. Алла имандарыңды жақсы біледі. Бір-біріңненсіңдер. (Бәрің адам баласысыңдар.) Ендеше күңдерді қожайындарының рұқсатымен олардың мәһерлерін дұрыс беріп, абыройлы болулары, зинашы және астыртын көңілдес болмаулары шартымен алсын. Егер олар үйленіп алып, арсыздық істесе, онда оларға азат әйелдерге болатын жазаның жартысы орындалады. Бұл (күңді алу) сендерден зинадан қорыққан кісі үшін. Егер сабыр етсеңдер, өздерің үшін қайырлы. Алла аса жарылқаушы, ерекше мейірімді. (25)
# Алла (Т.) сендерге түсіндіруді және сендерді өздеріңнен бұрынғылардың тура жолдарына салуды сондай-ақ тәубелеріңді қабыл етуді қалайды. Алла толық білуші, хикмет иесі. (26)
# Алла (Т.) тәубелеріңді қабыл етуді қалайды. Сондай-ақ шаһуат қуғандар (жыныстық әуесқойлар) сендердің зор ауытқумен жолдан шығуларыңды қалайды. (27)
# Негізінен Алла сендерге жеңілдікті қалайды. Өйткені адам баласы нашар жаратылған. (28)
# Әй мүміндер! Өзара малдарыңды бұзықтықпен жемеңдер. Бірақ өз ризалықтарыңмен саудаласу басқа. Және бір-біріңді өлтірмеңдер. Расында Алла сендерге ерекше мейірімді. (29)
# Ал кім осы айтылғанды дұшпандық, зұлымдықпен істесе, оны жақында отқа саламыз. Бұл Аллаға оңай. (30)
# Егер сендер тыйым салынған нәрселердің үлкенінен сақтансаңдар, сендердің жамандықтарыңды жасырып, өздеріңді құрметті орынға кіргіземіз. (31)
# Алланың біріңе-біріңді артық еткен нәрсесін көксемеңдер. Еркектердің еңбектерінің үлесі өзіне және әйелдердің еңбектерінің тиесісі өзіне тән. Алладан оның кеңшілігін сұраңдар. Шәксіз Алла әр нәрсені толық білуші. (32)
# Әке-шеше және жақындарыңның қалдырған нәрселерінің әрқайсысына мұрагер қылдық. Сондай-ақ сендермен серт байлағандарға да сыбағасын беріңдер. Алла (Т.) әр нәрсені бақылаушы. (33)
# Еркектер; әйелдерді билеуші. Өйткені Алла, бірін-бірінен артық қылды. Сондай-ақ олар; малдарынан да пайдаландырады. (Әйелдерге мәһер, нафақа береді.) Ал енді жақсы әйелдер; бой ұсынушылар, Алла қоруға бұйырған көмескі нәрселерді (абыройын) қорғаушылар. Ал сондай-ақ әйелдердің бас тартуларынан сезіктенсеңдер, сонда оларды насихаттаңдар және оларды төсектеріңде тастап қойыңдар. (Одан болмаса) оларды сабаңдар. Ал егер олар сендерге бой ұсынса, онда олардың зиянына бір жол іздемеңдер. Расында Алла өте жоғары, тым ірі. (34)
# Егерде екеуінің арасының ашылуынан қауіптенсеңдер, еркектің ағайынынан бір төреші, әйелдің ағайынынан бір төреші жіберіңдер. Егер ол екеуі жарастыруды қаласа, Алла да, екеуінің арасын үйлестіреді. Күдіксіз Алла толық білуші, анық хабар алушы. (35)
# Алла (Т.) ға құлшылық қылыңдар. Оған еш нәрсені ортақ қоспаңдар. Және әке- шешеге жақындарға, жетімдерге, міскіндерге жақын көршіге, бөгде көршіге, жан жолдасқа, жолда қалғандарға және қол астыңдағыларға жақсылық қылыңдар. Негізінен Алла, тәкаппар, мақтаншақты жақсы көрмейді. (36)
# Бұлар сондай сараңдық қылып, адамдарға да сараңдық бұйырады. Сондай-ақ олар өздеріне Алланың кеңшілігімен бергенін жасырады. Қарсы болушылар үшін; қорлаушы азап әзірледік. (37)
# Олар сондай Аллаға, ақырет күніне сенбей малдарын адамдарға көрсету үшін жұмсайды. Ал біреудің сыбайласы [[шайтан]] болса, ол жаман сыбайластық. (38)
# Я олар, Аллаға, ақырет күніне сеніп, Алланың өздеріне берген несібесінен пайдаландырса, оларға не болар еді? Әрине Алла оларды толық біледі. (39)
# Негізінен Алла (Т.), тозаң түйірінің салмағындай да әділсіздік етпейді. Егер бір жақсылық болса, оны неше есе арттырады әрі өз жанынан да ірі сыйлық береді. (40)
# (Мұхаммед Ғ.С.) әр үмметке бір айғақ келтіріп, сені де оларға куә етіп келтірсек қандай болар еді? (41)
# Аллаға қарсы болып, Пайғамбардан бас тартқандар, [[Қиямет|қиямет күні]], жермен-жексен болуды арман етеді. Алладан бір сөз жасыра алмайды. (42)
# Әй мүміндер! Сендер мас болып, не айтқандарыңды білгенге шейін намазға жақындамаңдар. Сондай-ақ жүніп күйінде шомылмайынша, (бой дәретсіз намаз оқымаңдар.) Бірақ, жол жүргенде болады. Ал егер ауыру немесе сапарда болсаңдар не сендерден біреу түзге отырып келсе, яки әйелдерге жақындассаңдар да су таба алмасаңдар, сонда таза жер жынысына (тәяммүм соғып) беттеріңді, қолдарыңды сипаңдар. Расында Алла аса кешірімді, тым жарылқаушы. (43)
# (Мұхаммед Ғ.С.) өздеріне Кітаптан бір үлес берілгендерге қарамайсың ба? Олар, адасуды сатып алды. Сендерді де жолдан аздыруды қалайды. (44)
# Алла дұшпандарыңды жақсы біледі. Сондай-ақ Алла, достықта жетіп асады әрі жәрдемшілікте де жеткілікті. (45)
# Сондай Яһудилердің кейі; сөзді орындарынан өзгертеді де: “Естідік те қарсы келдік”, “Естіші қане естімегір” және дінді кекеп, тілдерін бұрай: “Рағина” дейді. Егер олар: “Естідік те бағындық, тыңда және бізге қара” десе, оларға қайырлы және тура болар еді. Бірақ Алла, олардың қарсылықтары себепті лағынет еткен. Сондықтан олардың азы ғана иман келтіреді. (46)
# Әй Кітап берілгендер! Сендермен бірге болғанды растаушы етіп, Біз түсіргенге, (Құранға,) беттерді бұзып, арттарына қайтаруымыздан немесе сенбішілерді, (сенбі күні шектен шығушыларды) лағынет еткеніміздей оларды да лағынет етуімізден бұрын иман келтіріңдер. Алланың әмірі орындалады. (47)
# Алла (Т.) өзіне ортақ қосылуды жарылқамайды да, бұдан өзге қалаған кісісін жарылқайды. Сондай-ақ кім Аллаға ортақ қосса, расында жала қойып, зор күнәлы болды. (48)
# (Мұхаммед Ғ.С.) сондай өздерін ағартқанды көрмедің бе? Керісінше, кімді Алла (Т.) қаласа тазартады. Оларға қылдай әділсіздік етілмейді. (49)
# Қара! Олар Аллаға қалай жасанды өтірік айтады? Бұл ашық күнә, оларға жетіп асады. (50)
# (Мұхаммед Ғ.С.) сондай Кітаптан үлес берілгендерге қарамадың ба? Олар бұтқа, шайтанға сенеді де, кәпірлерді: “Бұлар, мүміндерден көрі тағы тура жолда” дейді. (51)
# Міне бұлар, Алла лағынет еткендер. Алла, кімге лағынет етсе, оған ешбір жәрдемші таба алмайсың. (52)
# Олардың әкімшіліктен бір үлесі бар ма? Ондай болса, олар адамдарға түк бермес еді. (53)
#Немесе олар, Алланың өз кеңшілігімен адамдарға бергенін қызғана ма? Расында Ыбырайым (Ғ.С.) ның жұрағатына Кітап, хикмет және зор патшалық берген едік. (54)
# Олардың кейі оған сенді де, кейі одан бас тартты. Оларға, жалындаған тозақ жетіп асады. (55)
# Негізінен ондай аяттарымызға қарсы шыққандарды жедел тозаққа саламыз да, олардың терілері жанған сайын азапты татулары үшін, оны басқа терілерге ауыстырамыз. Шәксіз Алла тым үстем, хикмет иесі. (56)
# Ал сондай иман келтіріп, ізгі іс істегендер, оларды астарынан өзендер ағатын бақшаларға кіргіземіз. Олар онда мәңгі қалады. Сондай-ақ оларға онда тап-таза жұбайлар бар. Және оларды қалың көлеңкеге кіргіземіз. (57)
# Негізінен Алла (Т.) сендерге аманаттарды өз лайықты орнына тапсыруларыңды және адамдардың арасына билік қылсаңдар, әділдікпен билік қылуларыңды әмір етеді. Расында Алла сендерге нендей жақсы уағыз береді. Шәксіз Алла, толық естуші, тым қырағы. (58)
# Әй мүміндер. Аллаға бой ұсынып, Пайғамбарға әрі өздеріңнен болған әмір иелеріне бой ұсыныңдар. Сонда егер бір нәрсеге талассаңдар, оны Аллаға, пайғамбарға ұсыныңдар: Егер сендер Аллаға, ақырет күніне иман келтірген болсаңдар. Міне осы, қайырлы да нәтижеде жақсы. (59)
# (Мұхаммед Ғ.С.) саған түсірілген Құранға және сенен бұрын түсірілген кітаптарға сендік деп, кұр өршеленгендерді көрмейсің бе? Олар шайтанға жүгінісуді қалайды. Негізінде оларға, оған қарсы болу әмір етілген болатын. өйткені, шайтан, оларды мүлде ұзаққа адастыруды қалайды. (60)
# Ал және қашан оларға: “Алла түсірген Құранға және Пайғамбарға келіңдер” делінсе, мұнафықтардың сенен мүлде шегеншектегенін көресің. (61)
# Сонда олар қайтып, қолекі істегендерінің салдарынан бастарына бір күйзеліс келгенде, саған келіп: “Біз жақсылықты, үйлесуді қалап едік” деп, Алланың атымен ант- су ішеді. (62)
# Алла олардың жүректеріндегіні біледі. Енді олардан бет бұр. Оларға үгіт бер де, оларға әсерлі сөз сөйле. (63)
# Пайғамбар атаулыны Алланың нұсқауымен бой ұсынылуы үшін ғана жібердік. Егер олар өздеріне бір кесір істеген заман, саған келіп, Алладан жарылқану тілесе, әрі Пайғамбар да олар үшін жарылқау тілесе, әрине олар Алланы; тәубені өте қабылдаушы, ерекше мейірімді түрде табар еді. (64)
# (Мұхаммед Ғ.С.) Раббыңа серт! Олар өзара таласқаннәрселерінде сені би қылып, сонсоң берген билігіңнен көңілдерінде ақау таппай толық бой ұсынғанға дейін мүмін бола алмайды. (65)
# Ал оларға: “Өздеріңді өлтіріңдер, (соғысыңдар,) немесе жұрттарыңнан шығыңдар!”,- деп әмір еткен болсақ, олардан өте азы ғана орындайды. Олар өздеріне үгіттелген нәрсені атқарса еді, әрине олар үшін қайырлы болып, имандары нығайып бекір еді. (66)
# Сондай-ақ өз жанымыздан сыйлық берер едік. (67)
# Әрине оларды тура жолға салар едік. (68)
# Ал және кім Аллаға, пайғамбарға бой ұсынса, міне солар; Алла (Т.) нығметке бөлеген пайғамбарлар, шыншылдар, шәһиттер және игілермен бірге болады. Олар нендей жақсы жолдас! (69)
# Міне бұл Алладан ілтипат. Алла әр нәрсені жете білуші. (70)
# Әй мүміндер! Құралдарыңды алыңдар. Және бөлек-бөлек болып немесе тұтас аттаныңдар. (71)
# Әрине сендерден қырқарлық қылатындар да бар. Егер сендерге бір қиыншылық келсе: “Рас Алла, маған бақ берген екен. Өйткені, олармен бірге болмадым” деп айтар. (72)
# Ал егер сендерге Алладан бір мәрхамет (жеңіс) келсе, сендермен араларында ешбір достық жоқтай: “Әттеген-ай! Олармен бірге болсам еді, зор табысқа ие болар едім” деп айтар. (73)
# Ендеше, дүние тіршілігін ақыретке айырбастағандар, Алла жолында соғыссын. Ал кім Алла жолында соғысса, сонда өлтірілсе, немесе жеңіске ие болса, әрине оған ірі сыйлық береміз. (74)
# Сендерге Алла жолында соғыспайтын не болды? (Меккедегі) шамасыз ерлер, әйелдер және балалардан: “Раббымыз! Бізді осы тұрғындары залым кенттен шығар! Және бізге өз қасыңнан бір ие пайда қыл. Әрі өз қасыңнан бір көмекші қыла көр” дейтіндер бар. (75)
# Сондай иман келтіргендер, Алла жолында соғысады да кәпірлер, шайтан жолында соғысады. Ендеше сендер шайтанның достарымен соғысыңдар. Негізінен шайтанның әдісі нашар. (76)
# (Мұхаммед Ғ.С.) сондай оларға: “Қолдарыңды тыйыңдар, намазды орындап, зекет беріңдер!”,- делінгендерді көрмедің бе? Оларға соғыс парыз етілген заман олардың бір тобы; адамдардан, Алладан қорыққандай немесе, тағы қатты қорқады да: “Раббымыз! Бізге соғысты неге жаздың? Бізді жақын бір мерзімге дейін неге кешіктірмедің?”,- деді. (Мұхаммед Ғ.С.) оларға: “Дүниенің пайдасы аз ғана. Тақуалар үшін ақырет жақсы. Сендер қылдай әділетсіздікке ұшырамайсыңдар” деп айт. (77)
# Сендер қайда болсаңдар да, тіпті мықты қорғандарда (жұлдыздарда) болсаңдар да өлім жетеді. Егер оларға бір жақсылық жетсе: “Алла тарапынан” дейді де, егер оларға бір жамандық жетсе, олар: “Бұл сенің тарапыңнан” дейді. (Мұхаммед Ғ.С.) оларға: “Барлығы Алланың қасынан” деп айт. Сөзді түсінуге жанаспайтын сол елге не болды? (78)
# Саған нендей бір жақсылық келсе, Алладан. Ал және бір жамандық келсе, өзіңнен. (Мұхаммед Ғ.С.) сені адамдарға елші етіп жібердік. Куәлікте Алла жетіп асады. (79)
# Кім пайғамбарға бағынса, расында Аллаға бағынған болады. Ал және кім бет бұрса, (Мұхаммед Ғ.С.) оларға сені аңдушы етіп жібермедік. (80)
# Олар: “Бой ұсындық” деп қашан қасыңнан айрылса, олардан бір тобы, түнделетіп сен айтқаннан басқаны кеңеседі. Алла олардың түнгі күңкілдерін жазады. Сондықтан олардан бет бұр да, Аллаға тәуекел ет. Алла (Т.) толық кепіл. (81)
# Ал сонда олар Құранды түсінбей ме? Егер Алладан басқаның қасынан болса еді, әрине онда олар көптеген қайшылықтар табар еді. (82)
# Қашан оларға (мұнафықтарға) аманшылықтан немесе қауіп-қатерден хабар келсе, олар оны жайып жібереді. Егер олар оны, Пайғамбарға не өздерінің іс басындағыларына ұсынса, олардан оның мән-жайын білер еді. Егер сендерге Алланың кеңшілігі, мейірімі болмаса еді, шайтанға ермегендерің өте аз болар еді. (83)
# (Мұхаммед Ғ.С.) енді Алла жолында соғыс. Сен өзіңнен ғана жауаптысың. Сондай-ақ мүміндерді қызықтыр. Мүмкін Алла, кәпірлердің кесірін тоқтатар. Алланың кәрі қатты да жазасы қиын. (84)
# Кім жақсылықты қолдаса, оған одан несібе бар. Ал және кім жамандыққа болысса, оған да одан бір тиесі бар. Алланың әр нәрсеге күші басым. (85)
# Қашан сендерге сәлем берілсе, одан жақсырақ немесе соның өзін қайтарыңдар. Шәксіз Алла әр нәрседен есеп алушы. (86)
# Алла бір, Одан басқа ешбір тәңір жоқ. Әлбетте сендерді күдік болмаған қиямет күнінде жинайды. Алладан артық кімнің сөзі тура бола алады? (87)
# Сендерге мұнафықтар жайында екі дай болатын не болды? Алла оларды қылықтары себепті теріс бағындырды. Алла, адастырған біреуді, сендер жолға салуды қалайсыңдар ма? Ал біреуді, Алла адастырса, сонда оған жол таба алмайсың. (88)
# Олар, өздері қарсы болғандай сендердің де қарсы болып, бірдей болуларыңды қалады. Ендеше оларды Алла жолында босқанға дейін, дос тұтпаңдар. Егер олар бет бұрса, сонда оларды қайдан тапсаңдар да ұстап өлтіріңдер. Сондай-ақ оларды не дос не көмекші тұтпаңдар. (89)
# Бірақ, сендермен араларыңда келісім болған бір елге қосылғандар, немесе сендермен өздері соғысуға, не өз елдерімен соғысуға жүректері сығылып, сендерге келгендер басқа. (Мұндайларға соқтықпаңдар) Егер Алла қаласа, оларды сендерге өктем қылар еді. Сонда олар сендермен соғысар еді. Ал егер сендерден бой тежесе, сондай-ақ қолдарын тыйып, өздеріңе келісім ұсынса, онда Алла, сендер үшін оларға қарсы бір жол қоймады. (90)
# Ал және басқа біреулерді; сендерді де сендіруді, әрі өз елдерін де сендіруді қалаған түрде табасыңдар. Әрқашан олар бұзақылыққа нұсқалса, олар оның ішіне етпетінен түседі. Ал егер олар сендерден тайынбаса, сендерге келісім ұсынбаса және олар қолдарын тыймаса, сонда оларды қайдан тапсаңдар да ұстап өлтіріңдер. Міне осыларды, сендер үшін оларға қарсы ашық дәлел қылдық. (91)
# Бір мүміннің бір мүмінді өлтіруіне болмайды. Бірақ қатеден болса басқа. Және біреу, бір мүмінді қателесіп өлтірсе, сонда бір мүмін құл азат етуі әрі өлгеннің иесіне құн тапсыруы керек. Бірақ олар кешірім етсе ол басқа. Егер өлтірілген сендермен дұшпан елдегі бір мүмін болса, (құн төлемей) бір мүмін құл азат етуі керек. Ал егер (өлтірілген мүмін) сендермен олардың арасында келісім болған бір елден болса, өлгеннің иесіне құн тапсырып, әрі бір мүмін құл азат етуі керек. Бұларды таба алмаған кісі, Аллаға тәубе (сінің қабыл болуы) үшін тұтас екі ай ораза ұстауы керек. Алла (Т.) толық білуші, хикмет иесі. (92)
# Кім бір мүмінді әдейі өлтірсе, оның жазасы, ішінде мүлде қалатын тозақ болады. Сондай-ақ оған Алланың ашуы, қарғысы болып және оған зор қинау әзірлеп қойған. (93)
# Әй мүміндер! Алла жолында (соғысқа) шықсаңдар, өте анықтаңдар. Сәлем бергенді дүние-мүлікке қызығып: “Мүмін емессің” демеңдер. Өйткені Алланың қасында көптеген олжалар бар. Бұрын сендер де сондай едіңдер. Алла (Т.) сендерге қамқорлық етті. Сондықтан өте-мөте анықтаңдар. Шәксіз Алла істеген істеріңді біледі. (94)
# Мүміндерден себепсіз (соғысқа шықпай) отырушылармен Алла жолында малдары және жандарымен соғысушылар тең емес. Алла (Т.) малдарымен, жандарымен соғысушыларды дәрежеде арттырды. Сондай-ақ барлығына да игілік уәде етті. Және соғысушыларды отырушылардан үстем кеңшілікке бөлеп, ірі сыйлық берді. (95)
# Алладан дәрежелер, жарылқау және мәрхамет бар. Алла өте жарылқаушы, ерекше мейірімді. (96)
# Өздеріне зұлымдық еткендердің, (бұлар Меккеден көшпей қалғандар) періштелер жандарын алғанда: “Қайда едіңдер?”,- деді. Олар: “Біздер бұл жерде шамасыз едік” деді. (Періштелер): “Алланың жері кең емес пе? Сонда ол жерге көшсеңдер еді?”,- деді. Міне бұлардың орны тозақ. Неткен жаман орын. (97)
# Шамасыз еркек, әйелдер және балалардан шара қолдана алмайтын, жол таба алмайтындар басқа… (98)
# Міне бұларды Алланың кешірім етуі үміт етіледі. Өйткені Алла, өте кешірімді, ерекше жарылқаушы. (99)
# Кім Алла жолында ауа көшсе, көптеген кең қоныс және кеңшілік табады. Сондай-ақ біреу үйінен Аллаға, Пайғамбарға бола шықса да, оған өлім жетсе, сонда оның бодауы Алланың өзіне тән болады. Алла аса жарылқаушы, тым мейірімді. (100)
# Қашан жер жүзінде сапарда болсаңдар, кәпірлердің өздеріңе бір қастандық істеуінен қорықсаңдар, сендерге намаздан қысқартуларыңда күнә жоқ. Негізінен сендерге кәпірлер ашық қаскүнем. (101)
# (Мұхаммед Ғ.С.) Сен олардың ішінде (соғыс майданында имам болып) тұрған кезде, олардан бір бөлігі сенімен бірге намазға тұрсын, барлығы құралдарын алсын. Сонда қашан олар сәжде қылса, (саған ұйып бір рәкәғат оқыса,) олар арт жақтарыңда (жау жақта) болсын. Екінші намаз оқымаған топ келіп, сенімен бірге намаз оқысын, қорғаныстарын, құралдарын да алсын. Өйткені, кәпірлер құралдарыңнан, нәрселеріңнен кәперсіз болуларыңды, үстеріңе бір-ақ шабуыл жасауды ойлар. Егер сендерге жаңбырдан бір қиналыс немесе ауыру болсаңдар, сендерге құралдарыңды қойып қоюларыңның оқасы жоқ. Сондай-ақ сақтық шарасын қолданыңдар. Негізінен Алла кәпірлер үшін қорлаушы азап әзірлеген. (102)
# Қашан намаз өтеп болсаңдар, Алланы; тұрып, отырып және жатқан бойда еске алыңдар. Қашан тынышталсаңдар, онда намазды толық орындаңдар. Өйткені, намаз мүміндерге белгілі уақытта парыз қылынды. (103)
# Ол қауымды іздеуде селқостанбаңдар. Егер сендер күйзелген болсаңдар, расында олар да сендер күйзелгендей күйзелуде. Негізінен сендер Алладан олардың үміт етпеген нәрсесін үміт етесіңдер. Алла (Т.) толық білуші, хикмет иесі. (104)
# (Мұхаммед Ғ.С.) шын мәнінде саған Кітапты; Алланың, өзіңе көрсетуі бойынша адамдардың арасына үкім қылуың үшін шындықпен түсірдік. Сондықтан қаралықшылдарға болысушы болма. (105)
# Алладан жарылқану тіле. Негізінен Алла (Т.) аса жарылқаушы, ерекше мейірімді. (106)
# Өздеріне кесір істегендер үшін сөз таластырма. Өйткені; Алла, қаралықшыл күнәкарды жақсы көрмейді. (107)
# Олар адамнан жасырса да, Алладан жасыра алмайды. Алла, олар түнделетіп, разы болмайтын сөз қылғанда олармен бірге еді. Алла олардың не істегендерін бұлжытпай біледі. (108)
# Ал міне сендер дүние тіршілігінде олар тарапынан дауластыңдар, сонда қиямет күні олар тарапынан Алламен кім дауласа алады? Немесе оларға кім уәкіл бола алады? (109)
# Біреу бір жамандық істесе немесе өзіне зұлымдық қылса да, сонсоң Алладан жарылқану тілесе, Алланы аса жарылқаушы, ерекше мейірімді табар еді. (110)
# Ал және біреу күнә істесе, сонда негізінен ол өзіне істеген болады. Алла (Т.) толық білуші, аса дана. (111)
# Тағы да біреу, бір қателік немесе күнә істесе, оны, ақ біреуге жапса, расында ол жала қойып, ашық күнә жүктеп алған болады. (112)
# (Мұхаммед Ғ.С.) егер саған Алланың ілтипаты, мәрхаметі болмаса еді, әрине олардың бір тобы сені адастыруды ойлаған еді. Олар өздерін ғана адастырады да саған ешбір зиян келтіре алмайды. Өйткені Алла, саған Құранды және хикметті түсірді әрі саған білмегендеріңді үйретті. Сондай-ақ Алла (Т.) ның саған деген ілтипаты өте ірі. (113)
# Олардың өзара күңкілдерінің көбінде қайыр жоқ. Бірақ, кім бір садақаны не бір игілікті немесе адамдардың арасын жарастыруды әмір етсе, ол қайырлы. Және біреу, осыны Алланың ризалығын іздеп істесе, сонда оған жедел ірі сауап береміз. (114)
# Ал біреу, өзіне тура жол айқындалғаннан кейін Пайғамбарға қарсы шықса, сондай-ақ мүміндердің жолынан басқа жол іздесе, оны бұрылған жағына бұрамыз да тозаққа саламыз. Ол нендей жаман орын! (115)
# Негізінен Алла, өзіне ортақ қосуды жарылқамайды. Одан басқа кімді қаласа, жарылқайды. Ал және кім Аллаға ортақ қосса, расында өте ұзаққа адасты. (116)
# (Мекке мүшріктері,) олар, Алладан өзге ұрғашыларға ғана жалбарынды. Негізінен олар қасарысқан шайтанға жалбарынды. (117)
# Алла оны қарғады. Сонда шайтан: “Әрине құлдарыңнан белгілі бір үлес аламын” деді. (118)
# “Және оларды әрине адастырамын, әлбетте оларды босқа үміттендіремін. Әрі оларға міндетті түрде әмір етемін. Сонда олар: Малдардың құлақтарын (бұтқа арнап) тіледі. Сондай-ақ оларға әрине Алланың жаратқанын өзгертуді бұйырамын” (деді.) Кім Алладан өзге шайтанды дос тұтса, сонда рас ашық зиянға ұшыраған болды. (119)
# Шайтан оларға уәде беріп, оларды босқа үміттендіреді. Шайтанның оларға уәдесі алдау ғана. (120)
# Міне солардың орны тозақ. Сондай-ақ олар одан қашар жер таба алмайды. (121)
# Иман келтіріп, ізгі іс істегендерді астарынан өзендер ағатын бақшаларға кіргіземіз де, олар онда мәңгі қалады. Өйткені, Алланың уәдесі хақ. Алла (Т.) дан тура сөзді кім? (122)
# (Әй мүшріктер!) Не сендердің ойларыңша, не Кітап иелерінің ойларынша да емес. Кім бір жаман іс қылса, сол себепті жазаланады. Ол үшін Алладан өзге ие де жәрдемші де таба алмайды. (123)
# Еркектен немесе әйелден кім иман келтіруші болып, ізгі істерден істесе, міне солар жәннәтқа кіреді. Түк де әділетсіздікке ұшыратылмайды. (124)
# Кім діни тұрғыдан жақсылық істеуші болып, жүзін Аллаға тапсырып, нағыз Ыбырайым (Ғ.С.) ның дініне ерген кісіден жақсы бола алады? Алла (Т.) Ыбырайым (Ғ.С.) ды дос тұтқан. (125)
# Көктердегі әрі жердегі нәрселер Алланікі. Сондай-ақ Алла әр нәрсені толық меңгеруші. (126)
# (Мұхаммед Ғ.С.) олар сенен, әйелдер жайында пәтуа сұрайды. Оларға: “Алла сендерге олар жөнінде пәтуасын білдіреді: Бұл сендерге оқылатын Кітапта да, оларға жазылған мирастарын бермей өздерін алуға қызығатын жетім әйелдермен байқұс балалар және жетімдерге дұрыс қамқорлық істеу жайында пәтуа береді” де. Және қайырдан не істесеңдер сөз жоқ, оны Алла біледі. (127)
# Егер бір әйел, ерінің жеруінен немесе бет бұруынан қорықса, өзара келісіп жарасуларында екеуіне де күнә жоқ. Сондай-ақ жарасу жақсы. Нәпсілер қытымырлыққа бейім жаратылған. Егер жақсы шығысып, сақсынсаңдар негізінен Алла (Т.) не істегендеріңді толық біледі. (128)
# Қаншалық тырыссаңдар да әйелдердің арасында әсте әділдік істей алмайсыңдар. Ендеше, (біреуіне) мүлде ауып кетіп, өзгесін жіпсіз байлағандай етіп қоймаңдар, (Байсыз қатын құсап, дел-салда жүрмесін.) Егер түзеліп, сақсынсаңдар, негізінен Алла тым жарылқаушы, ерекше мейірімді. (129)
# Егер екеуі ажырасса, Алла әрқайсысын өз кеңшілігінен қамтамасыз етеді. Өйткені, Алла аса кең, өте дана. (130)
# Көктердегі және жердегі нәрселер Аллаға тән. Сендерден бұрынғы кітап берілгендерге де, сендерге де: “Алладан қорқыңдар!”,- деп өсиет еткенбіз. Егер қарсы келсеңдер, сонда да көктер мен жердегі нәрселер Алланікі. Алла мұңсыз, мақтаулы. (131)
# Көктердегі әрі жердегі нәрселер Алланікі. Алла (Т.) кепілдік тұрғысынан жеткілікті. (132)
# Әй адам баласы! Егер Алла қаласа, сендерді кетіріп, басқаларды әкелер еді. Міне осыған Алланың күші толық жетеді. (133)
# Кім дүниенің пайдасын тілесе, Сонда дүние, ақыреттің пайдасы Алланың қасында. Сондай-ақ Алла әр нәрсені естуші, ерекше мейірімді. (134)
# Әй мүміндер! Әділдікте мықты тұрып, егер өздеріңнің, әке-шешелеріңнің және жақындарыңның зиянына болса да, Алла үшін айғақ болыңдар; бай немесе кедей болса да. Өйткені Алла, екеуіне де тым жақын. (Олардың халін біледі) Ендеше әділдік істеу нәпсіге ермеңдер. Егер тілдеріңді бұрып, шындықты бұрмаласаңдар, шәксіз Алла не істегендеріңді толық білуші. (135)
# Әй мүміндер! Аллаға, Пайғамбарына және оған түсірген Құранға сондай-ақ одан бұрынғы түсірген кітапқа иман келтіріңдер. Ал кім Аллаға, періштелеріне, кітаптарына, елшілеріне және ақырет күніне қарсы шықса, сонда тым ұзақ адасты. (136)
# Негізінен сондай иман келтіріп сонсоң қарсы келгендер, тағы иман келтіріп, және қарсы шыққандар, сонсоң қарсылығын арттырғандар, міне, Алла соларды жарылқамайды да, тура жолға да салмайды. (Яһудилер әуелі Мұсаға иман келтірді. Сонсоң бұзауға табынып, қарсы келді. Сонсоң Мұсаға иман келтіріп, Ғисаға қарсы болды да, Мұхаммед (Ғ.С.) ке қарсылықтарын арттыра түсті. (137)
# (Мұхаммед Ғ.С.) мұнафықтарға, өздеріне негізінен күйзелтуші азап бар екендігін шүйіншіле. (138)
# Сондай мүміндерден өзге кәпірлерді дос тұтқандар, олардың қасынан ізет іздей ме? Шын мәнінде ізет бүтіндей Аллаға тән. (139)
# Расында сендерге Кітапта: “Алланың аяттарына қарсы келінгендігін және ажыуаланғандығын сендер естіген сәтте; олар бұдан басқа сөзге кіріскенше, олармен бірге отырмаңдар; әйтпесе сендер де солар сияқты боласыңдар” деп үкім түсірді. Шәксіз Алла мұнафықтармен кәпірлерді біртұтас тозаққа жинаушы. (140)
# Сондай сендерді аңдығандар, сендерге Алладан бір жеңіс келсе: “Бізде сендермен бірге емес пе едік?”,-деді. Ал егер кәпірлерге бір олжа түссе, оларға: “Сендерге үстемдік келтіріп, сендерді мүміндерден қорғамадық па?”,- деді. Енді Алла араларыңа қиямет күні үкім қылады, сондай-ақ Алла кәпірлер үшін мүміндерге қарсы жол қоймайды. (141)
# Мұнафықтар, Алланы алдамақшы болады. Негізінен Алла, оларды алдауға ұшыратады. Қашан олар намазға тұрса, жалқауланып тұрады. Адамдарға көрсету үшін оқып, олар Алланы өте аз еске алады. (142)
# Олар, осы екі арада дел-салда. Не бұларда жоқ, не оларда жоқ. Алла біреуді адастырса оған әсте жол таба алмайсың. (143)
# Әй мүміндер! Мүміндерден өзге кәпірлерді дос тұтпаңдар. Өз зияндарың үшін ашық дәлел қылуды қалайсыңдар ма? (144)
# Негізінен мұнафықтар тозақтың ең төмеңгі қабатында болады. Әрі оларға ешбір жәрдемші таба алмайсың. (145)
# Бірақ тәубе еткендер, өздерін түзелткендер және Аллаға жабысып, діндерінде ықыласты болғандар, міне солар мүміндермен бірге. Алла (Т.) мүміндерге жедел бір сыйлық береді. (146)
# Егер шүкірлік етіп, иман келтірсеңдер, Алла сендерді неге азап қылсын? Өйткені, Алла (Т.) шүкірлікті бағалаушы, толық білуші. (147)
# Алла (Т.) жаман сөздің жарияланып сөйленуін жақсы көрмейді. Бірақ зұлымдыққа ұшыраған біреудікі басқа. Алла әр нәрсені естиді, біледі. (148)
# Егер бір жақсылықты ашықтасаңдар немесе оны жасырсаңдар не бір жамандықты кешсеңдер, сонда күдіксіз Алла аса кешірімді, тым күшті. (149)
# Шәксіз, сондай Аллаға, пайғамбарларына қарсы келгендер, олар, Алла мен пайғамбарларының арасын айыруды қалайды. Және де олар: “(Пайғамбарлардың) кейіне сенеміз де, кейіне қарсы келеміз” дейді; сөйтіп олар екі ортадан жол табуды қалайды. (150)
# Міне олар анық кәпірлер. Кәпірлер үшін қорлаушы қинау дайындадық. (151)
# Және сондай Аллаға, пайғамбарларына иман келтіргендер, олардан ешбіреуінің арасын айырмайды; міне солардың сыйлықтары тезінен беріледі. Сондай-ақ Алла (Т.) өте жарылқаушы, ерекше мейірімді. (152)
# (Мұхаммед Ғ.С.) Кітап иелері сенен көктен бір кітап түсіруіңді сұрайды. Расында олар Мұса (Ғ.С.) дан одан да зорғыны сұраған. Сонда олар: “Алланы бізге ашық көрсет!”,-дегенде, олардың кесірлері себепті найзағай түсті. Сонсоң оларға ашық дәлелдер келгеннен кейін де, олар бұзауды тәңір жасап алды. Сонда соларды да кештік. Сондай-ақ Мұса (Ғ.С.) ға ашық мұғжиза бердік. (153)
# Олардың уәделері себепті үстеріне Тұр тауын көтердік. Және оларға: “Қақпадан сәжде қылып кіріңдер” дедік. Тағы оларға: “Сенбі күні шектен шықпаңдар!”,- дедік. Сөйтіп олардан ауыр серт алдық. (154)
# Дегенмен олардың серттерін бұзулары, Алланың аяттарына қарсы шығулары, пайғамбарларды жазықсыз өлтірулері және жүректеріміз перделі деулері себепті Алла, әрине олардың қарсылықтары салдарынан жүректерін мөрлеген. Сондықтан өте азы ғана иман келтіреді. (155)
# Және олардың (Ғиса Ғ.С.ға) қарсы шығулары әрі Мәриямға зор жала жапсырған сөздері себепті, (156)
# Тағы да; Алланың елшісі, Мәриям ұлы Ғиса Мәсихты өлтірдік!,- дегендіктері негізінде олар оны өлтірмеді де, аспады. Бірақ оларға ұқсатылды (Олар Ғисаға ұқсатылған біреуді өлтірді.) Расында, ол жайында қайшылықтағылар, әрине одан күдіктенуде. Олардың оған байланысты мәліметтері жоқ. Бірақ күмәннің ғана соңында. Олар оны анық өлтірмеді. (157)
# Олай емес, Алла оны өз тарапына көтерді. Алла(Т.) өте үстем, хикмет иесі. (158)
# Кітап иелері, Ғиса(Ғ.С) ға өлуінен бұрын әлбетте иман келтіреді. Және қиямет күнінде ол оларға куә болады. (159)
# Сонда Яһудилердің зұлымдықтарының және көптеген адамдарды Алланың жолынан тосуларының салдарынан оларға халал етілген көптеген жақсы нәрселерді оларға арам қылдық. (160)
# Және де оларға тыйым салынған бола тұра өсім алулары әрі адамдардың малдарын орынсыз жеулері, сондай ақ олардан қарсы келгендер үшін; күйзелтуші азап әзірледік. (161)
# Дегенмен іштерінен ғылымда озат болғандар және иман келтіргендер, саған түсірілгенге әрі сенен бұрынғы түсірілгенге сенеді. Және намазды орындаушылар, зекет берушылер әрі Аллаға, ақырет күніне сенушілер, әрине соларға зор сыйлық береміз. (162)
# Мұхаммед Ғ.С.) Нұх (Ғ.С.) және одан кейінгі пайғамбарларға уахи еткеніміздей саған да уахи еттік. Сондай-ақ Ыбырайым, Ысмайыл, Ысхақ, Яғқұп (Ғ.С.), ұрпақтарына және Ғиса, Әйюб, Юныс, Һарұн және Сүлеймен (Ғ.С.) ге де уахи еттік. Әрі Дәуіт (Ғ.С.) ке Зәбұрды бердік. (163)
# Және саған бұрынғы пайғамбарларды баян қылдық, сондай-ақ пайғамбарлардың саған баян етпегеніміз де бар. Және Алла (Т.) Мұса (Ғ.С.) ға (тікелей) сөйлескен. (164)
# Пайғамбарларды қуандырушы, қорқытушы етіп жібердік: Елшілерден кейін адамдардың Аллаға қарсы сылтауы болмауы үшін. Алла (Т.) аса үстем, хикмет еисі. (165)
# Алайда Алла, саған түсіргенін біле тұра түсіндіргеніне куәлік етеді және періштелер де куә болады. Негізінде Алла куәлікте жеткілікті. (166)
# Күдіксіз, сондай қарсы болғандар және Алланың жолынан тосқандар, расында ұзақ адасумен адасты. (167)
# Шәксіз сондай қарсы шығып, зұлымдық қылғандарды тура жолға да салмайды. (168)
# Бірақ тозақтың ғана жолына салады да, олар онда мәңгі қалады. Осы, Аллаға оңай. (169)
# Әй адам баласы! Рас сендерге Пайғамбар, Раббыларыңнан хақиқатты келтірді. Сондықтан иман келтіріңдер, сендер үшін жақсы. Егер қарсы келсеңдер, сонда күдіксіз көктердегі және жердегі барлық нәрсе Алланікі. Алла (Т.) аса білуші, хикмет иесі. (170)
# Әй Кітап иелері! Діндеріңде артық кетпеңдер. Аллаға байланысты шындықты айтыңдар. Шынайы түрде Мәриям ұлы Мәсих Ғиса, Алланың елшісі әрі Мәриямға жалғастырған сөзі және Алла тарапынан бір рух. Ендеше Аллаға және елшілеріне сеніңдер. Әрі (Алланы) “үшеу” демеңдер, (одан) тыйылыңдар. Сендер үшін жақсы. Шынайы түрде Алла бір-ақ Тәңір. Ол – баласы болудан пәк. Көктердегі және жердегі нәрселер оған тән. Алла уәкілдікте жетік. (171)
# Ғиса да, Аллаға жақын періштелер де Аллаға құл болудан әсте арланбайды. Кім Оған құлшылықтан арланып дандайсыса, сонда оларды тұтас өз тарапына жинайды. (172)
# Ал енді сондай иман келтіріп, ізгі іс істегендердің сыйлықтарын толық береді. Әрі оларға өз ілтипатынан арттырады. Ал және сондай арланып менменсігендерді күйзелтуші азапқа ұшыратады. Сондай-ақ олар үшін Алладан басқа құтқарушы не дос не жәрдемші таба алмайды. (173)
# Әй адам баласы! Сендерге Раббыларыңнан дәлел келді. Сондай-ақ сендер үшін бір ашық нұр (Құран) түсірдік. (174)
# Ал енді Аллаға сеніп, Оған жабысқандарды өз тарапынан мәрхамет және ілтипатқа бөлейді де, өзіне баратын тура жолға салады. (175)
# Олар сенен пәтуа сұрайды. Оларға айт: “Алла сендерге “Кәлала” жайында пәтуа береді: Егер әке-шешесі және баласы жоқ біреу өлсе, оның бір қыз туысы болса, сонда оған қалған мирастың жартысы тиеді. Егер өлген әйел болып, оның баласы болмаса, еркек туысы оның мирасқоры болады. Егер өлгеннің қыз туысы екеу болса, екеуіне қалған мирастың үштен екісі тиеді. Және мирасқорлар ер, әйелдер аралас болса, сонда бір ерге екі әйелдің сыбағасындай тиеді. Алла (Т.) адасарсыңдар деп сендерге ашық түсінік береді. Алла әр нәрсені толық біледі” (176)

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Сүре|4|[[Әли Имран сүресі]]|[[әл-Мәида сүресі]]}}

[[Санат:Құран сүрелері]]</text>
      <sha1>28qtr5ht6bndd9b991iyiyh391iw3h3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ext JS</title>
    <ns>0</ns>
    <id>202051</id>
    <revision>
      <id>3400818</id>
      <parentid>3076313</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T02:40:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>3400818</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2527" sha1="tsk8wtt2ygaaqm1fk3ps3y3vi8fkvcr" xml:space="preserve">{{Infobox software
| screenshot             = [[Image:Extjs-desktop.jpg|180px]]
| caption                = Ext JS 2.0 Web Desktop
| collapsible            = no
| name                   = Ext JS JavaScript Framework
| developer              = Sencha
| status                 = Active
| latest release version = 7.6
| latest release date    = {{release date|2022|08|31}}
| genre                  = [[JavaScript library]]
| license                = [[GPLv3]] or commercial
| website                = http://www.sencha.com/products/js/
}}
'''Ext JS''' (дауысталуы И-Экс-Ти-Джи-Эс) интерактивті веб қосымшаларын жасауға арналған [[JavaScript]] кітапханасы [[Ajax]], [[DHTML]] және [[Document Object Model]] скрипттерін қолданады.

Бастапқы уақытта Джек Слокум бұл қосымшаны [[YUI]] кітапханасына қосымша ретінде ретінде дамытты. Ext JS -те [[jQuery]] және [[Prototype JavaScript Framework]]пен үйлесімділік бар. 1.1-нұсқасынан бастап, Ext JS өзінің сыртқы кітапханалардан тәуелсіздігіне қол жеткізеді, сыртқы кітапханаларды қолдану қолданушының өз еркіне байланысты.

==Ерекшеліктері==
=== GUI контрольдері ===
Ext JS өзіне GUI-ге негізделген форма контрольдерін (немесе &quot;виджеттерді&quot;) веб қосымшалардың арасында қолдануда

==Тағы қараңыз==
*[[Comparison of JavaScript frameworks]]

==Сыртқы сілттемелер ==
* [http://sencha.com/ Sencha Web site] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220509225325/https://www.sencha.com/ |date=2022-05-09 }}
* [http://www.sencha.com/products/extjs/examples/ Additional Examples site] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140512083051/http://www.sencha.com/products/extjs/examples/ |date=2014-05-12 }}
* [http://www.sencha.com/forum/  Sencha forum]
* [http://docs.sencha.com/  Sencha Documentation]
* [http://whatisextjs.com/ What Is ExtJS: ExtJS4+ Tutorials Examples Extensions] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120604054724/http://whatisextjs.com/ |date=2012-06-04 }}
{{Веб қосымшалар құралдары}}

[[Санат:Бағдарламалық жасақтама]]
[[Санат:Ajax]]</text>
      <sha1>tsk8wtt2ygaaqm1fk3ps3y3vi8fkvcr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Баденхайм</title>
    <ns>0</ns>
    <id>211418</id>
    <revision>
      <id>3400853</id>
      <parentid>1826533</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T06:06:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gliwi</username>
        <id>67438</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>([[c:GR|GR]])  [[File:Wappen Badenheim.png]] → [[File:DEU Badenheim COA.svg]] PNG → SVG</comment>
      <origin>3400853</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4252" sha1="j5mjut9fkg8crq78fw0b4ryhj2ja5fi" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = муниципалитет 
 |қазақша атауы           = Баденхайм 
 |шынайы атауы            = Badenheim 
 |сурет                   =  
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Германия 
 |елтаңба                 = DEU Badenheim COA.svg 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir=N |lat_deg=49 |lat_min=50 |lat_sec=37 
  |lon_dir=E |lon_deg=7 |lon_min=58 |lon_sec=06 
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |шекара түрі             = 
 |кестедегі шекара        = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |аймақ картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |аймақ түрі              = Германия жерлері{{!}}Жер 
 |аймағы                  = Рейнланд-Пфальц 
 |кестедегі аймақ         = Рейнланд-Пфальц 
 |аудан түрі              = Германия ауданы{{!}}Ауданы 
 |ауданы                  = Майнц-Бинген 
 |кестедегі аудан         = Майнц-Бинген (аудан){{!}}Майнц-Бинген 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           =  
 |басшының түрi           = 
 |басшысы                  = Вернер От 
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 4,33 
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 567 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                = 567 
  |санақ жылы             = 2010 
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = +1 
 |DST                     = бар 
 |телефон коды            = 06701 
 |пошта индексі           = 55576 
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = MZ 
 |идентификатор түрі      = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды 
 |сандық идентификаторы   = 07 3 39 004 
 |ортаққордағы санаты     = Badenheim 
 |сайты                   = http://www.badenheim.de 
 |сайт тілі               = de 
}} 
'''Баденхайм''' ({{lang-de|Badenheim}}) — [[Германия|Германия Федеративтік Республикасының]] [[Рейнланд-Пфальц]] [[Германия жерлері|жерінде]] орналасқан [[муниципалитет]].  [[Майнц-Бинген (аудан)|Майнц-Бинген]] ауданының құрамына енеді.

Муниципалитеттің тұрақты тұрғындарының саны 567 адамды құрайды (31 желтоқсан 2010 жыл). Алып жатқан жер аумағы 4,33 км² шамасында. Мемлекет ішінде бекітілген [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|ресми коды]] — ''07 3 39 004''. Муниципалитеттің басшысы — Вернер От.


== Дереккөздер ==
{{reflist}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://www.badenheim.de Ресми сайты]

{{Рейнланд-Пфальц аудандары}}
{{Германия:Майнц-Бинген ауданы:Қалалар}}
{{RhinelandPalatinate-geo-stub}}

[[Санат:Рейнланд-Пфальц елді мекендері]]</text>
      <sha1>j5mjut9fkg8crq78fw0b4ryhj2ja5fi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Агеторст</title>
    <ns>0</ns>
    <id>211990</id>
    <revision>
      <id>3400904</id>
      <parentid>3343412</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T09:06:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>3400904</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4556" sha1="ltk5chkkpsgcuoj6dbxrorogkw703o9" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = муниципалитет 
 |қазақша атауы           = Агеторст 
 |шынайы атауы            = Agethorst 
 |сурет                   =  
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Германия 
 |елтаңба                 = DEU Agethorst COA.svg 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir=N |lat_deg=54 |lat_min=1 |lat_sec=0 
  |lon_dir=E |lon_deg=9 |lon_min=26 |lon_sec=0 
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |шекара түрі             = 
 |кестедегі шекара        = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |аймақ картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |аймақ түрі              = Германия жерлері{{!}}Жер 
 |аймағы                  = Шлезвиг-Гольштейн 
 |кестедегі аймақ         = Шлезвиг-Гольштейн 
 |аудан түрі              = Германия ауданы{{!}}Ауданы 
 |ауданы                  = Штайнбург 
 |кестедегі аудан         = Штайнбург (аудан){{!}}Штайнбург 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           =  
 |басшының түрi           = 
 |басшысы                  = Дирк Михельс 
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 6,1 
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 12 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                = 200 
  |санақ жылы             = 2010 
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = +1 
 |DST                     = бар 
 |телефон коды            = 04892 
 |пошта индексі           = 25560 
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = IZ 
 |идентификатор түрі      = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды 
 |сандық идентификаторы   = 01 0 61 003 
 |ортаққордағы санаты     =  
 |сайты                   =  
 |сайт тілі               = de 
}} 
'''Агеторст''' ({{lang-de|Agethorst}}) — [[Германия|Германия Федеративтік Республикасының]] [[Шлезвиг-Гольштейн]] [[Германия жерлері|жерінде]] орналасқан [[муниципалитет]].  [[Штайнбург (аудан)|Штайнбург]] ауданының құрамына енеді.

Муниципалитеттің тұрақты тұрғындарының саны 200 адамды құрайды (31 желтоқсан 2010 жыл).&lt;ref&gt;[http://www.statistik-nord.de/uploads/tx_standocuments/A_I_2_vj104_S.pdf Statistikamt Nord: Bevölkerung in Schleswig-Holstein am 31. Dezember 2010 nach Kreisen, Ämtern, amtsfreien Gemeinden und Städten] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120105191152/http://www.statistik-nord.de/uploads/tx_standocuments/A_I_2_vj104_S.pdf |date=2012-01-05 }} (PDF-Datei; 500&amp;nbsp;kB)&lt;/ref&gt; Алып жатқан жер аумағы 6,1 км² шамасында. Мемлекет ішінде бекітілген [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|ресми коды]] — ''01 0 61 003''. Муниципалитеттің басшысы — Дирк Михельс.


== Дереккөздер ==
{{reflist}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* 

{{Шлезвиг-Гольштейн аудандары}}
{{Германия:Штайнбург ауданы:Қалалар}}
{{SchleswigHolstein-geo-stub}}

[[Санат:Шлезвиг-Гольштейн елді мекендері]]</text>
      <sha1>ltk5chkkpsgcuoj6dbxrorogkw703o9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Айзендорф</title>
    <ns>0</ns>
    <id>212395</id>
    <revision>
      <id>3400908</id>
      <parentid>3299763</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T10:24:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>3400908</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4727" sha1="oo0ooqesx0opxqe8zq9ehy5920b4c5h" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = муниципалитет 
 |қазақша атауы           = Айзендорф 
 |шынайы атауы            = Eisendorf 
 |сурет                   =  
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Германия 
 |елтаңба                 = DEU Eisendorf COA.svg 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir=N |lat_deg=54 |lat_min=12 |lat_sec=0 
  |lon_dir=E |lon_deg=9 |lon_min=52 |lon_sec=0 
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |шекара түрі             = 
 |кестедегі шекара        = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |аймақ картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |аймақ түрі              = Германия жерлері{{!}}Жер 
 |аймағы                  = Шлезвиг-Гольштейн 
 |кестедегі аймақ         = Шлезвиг-Гольштейн 
 |аудан түрі              = Германия ауданы{{!}}Ауданы 
 |ауданы                  = Рендсбург-Экернфёрде 
 |кестедегі аудан         = Рендсбург-Экернфёрде (аудан){{!}}Рендсбург-Экернфёрде 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           =  
 |басшының түрi           = 
 |басшысы                  = Бернд Ирпс 
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 5,49 
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 27 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                = 311 
  |санақ жылы             = 2010 
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = +1 
 |DST                     = бар 
 |телефон коды            = 04392 
 |пошта индексі           = 24589 
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = RD 
 |идентификатор түрі      = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды 
 |сандық идентификаторы   = 01 0 58 045 
 |ортаққордағы санаты     =  
 |сайты                   = http://www.amt-nortorfer-land.de/ 
 |сайт тілі               = de 
}} 
'''Айзендорф''' ({{lang-de|Eisendorf}}) — [[Германия|Германия Федеративтік Республикасының]] [[Шлезвиг-Гольштейн]] [[Германия жерлері|жерінде]] орналасқан [[муниципалитет]].  [[Рендсбург-Экернфёрде (аудан)|Рендсбург-Экернфёрде]] ауданының құрамына енеді.

Муниципалитеттің тұрақты тұрғындарының саны 311 адамды құрайды (31 желтоқсан 2010 жыл).&lt;ref&gt;[http://www.statistik-nord.de/uploads/tx_standocuments/A_I_2_vj104_S.pdf Statistikamt Nord: Bevölkerung in Schleswig-Holstein am 31. Dezember 2010 nach Kreisen, Ämtern, amtsfreien Gemeinden und Städten] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120105191152/http://www.statistik-nord.de/uploads/tx_standocuments/A_I_2_vj104_S.pdf |date=2012-01-05 }} (PDF-Datei; 500&amp;nbsp;kB)&lt;/ref&gt; Алып жатқан жер аумағы 5,49 км² шамасында. Мемлекет ішінде бекітілген [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|ресми коды]] — ''01 0 58 045''. Муниципалитеттің басшысы — Бернд Ирпс.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://www.amt-nortorfer-land.de/ Ресми сайты]

{{Германия:Рендсбург-Экернфёрде ауданы:Қалалар}}
{{SchleswigHolstein-geo-stub}}

[[Санат:Шлезвиг-Гольштейн елді мекендері]]</text>
      <sha1>oo0ooqesx0opxqe8zq9ehy5920b4c5h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Айдельштедт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>214334</id>
    <revision>
      <id>3400907</id>
      <parentid>2910582</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T10:23:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>3400907</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4811" sha1="tcr1hxkd68ro0rmaienzl76aofdq10d" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = муниципалитет 
 |қазақша атауы           = Айдельштедт 
 |шынайы атауы            = Eydelstedt 
 |сурет                   =  
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Германия 
 |елтаңба                 =  
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir=N |lat_deg=52 |lat_min=42 |lat_sec=0 
  |lon_dir=E |lon_deg=8 |lon_min=33 |lon_sec=0 
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |шекара түрі             = 
 |кестедегі шекара        = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |аймақ картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |аймақ түрі              = Германия жерлері{{!}}Жер 
 |аймағы                  = Төменгі Саксония 
 |кестедегі аймақ         = Төменгі Саксония 
 |аудан түрі              = Германия ауданы{{!}}Ауданы 
 |ауданы                  = Дипхольц 
 |кестедегі аудан         = Дипхольц (аудан){{!}}Дипхольц 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 5 ішкі аудан 
 |басшының түрi           = 
 |басшысы                  = Корд-Хинрих Эгельриде 
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 76,14 
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 35 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                = 1831 
  |санақ жылы             = 2010 
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = +1 
 |DST                     = бар 
 |телефон коды            = 05442 
 |пошта индексі           = 49406 
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = DH 
 |идентификатор түрі      = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды 
 |сандық идентификаторы   = 03 2 51 017 
 |ортаққордағы санаты     =  
 |сайты                   = http://www.eydelstedt.de 
 |сайт тілі               = de 
}} 
'''Айдельштедт''' ({{lang-de|Eydelstedt}}) — [[Германия|Германия Федеративтік Республикасының]] [[Төменгі Саксония]] [[Германия жерлері|жерінде]] орналасқан [[муниципалитет]].  [[Дипхольц (аудан)|Дипхольц]] ауданының құрамына енеді.

Муниципалитеттің тұрақты тұрғындарының саны 1831 адамды құрайды (31 желтоқсан 2010 жыл).&lt;ref&gt;[http://www1.nls.niedersachsen.de/statistik/html/parametereingabe.asp?DT=K1000014&amp;CM=Bev%F6lkerungsfortschreibung Landesbetrieb für Statistik und Kommunikationstechnologie Niedersachsen – Bevölkerungsfortschreibung]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; Алып жатқан жер аумағы 76,14 км² шамасында. Мемлекет ішінде бекітілген [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|ресми коды]] — ''03 2 51 017''. Муниципалитеттің басшысы — Корд-Хинрих Эгельриде.

Муниципалитеттің өзі әкімшілік құрылымы бойынша 5 қалалық ауданға бөлінеді.

== Дереккөздер ==
{{reflist}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://www.eydelstedt.de Ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20020826163312/http://www.eydelstedt.de/ |date=2002-08-26 }}

{{Төменгі Саксония аудандары}}
{{Германия:Дипхольц ауданы:Қалалар}}
{{LowerSaxony-geo-stub}}

[[Санат:Төменгі Саксония елді мекендері]]</text>
      <sha1>tcr1hxkd68ro0rmaienzl76aofdq10d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чаучина</title>
    <ns>0</ns>
    <id>221942</id>
    <revision>
      <id>3400608</id>
      <parentid>1830801</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T14:51:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lopezsuarez</username>
        <id>77361</id>
      </contributor>
      <origin>3400608</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4297" sha1="cvpf2f0p9ay2h1ejxxoorqa0fdlxzvm" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = муниципалитет 
 |қазақша атауы           = Чаучина 
 |шынайы атауы            = Chauchina 
 |сурет                   =  
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Испания 
 |елтаңба                 = Escudo de Chauchina (Granada) 2.svg 
 |ту                      = Bandera de Chauchina (Granada).svg
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir=N |lat_deg=36 |lat_min=55 |lat_sec=0 
  |lon_dir=W |lon_deg=3 |lon_min=25 |lon_sec=0 
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |шекара түрі             = 
 |кестедегі шекара        = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |аймақ картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |аймақ түрі              = Испания әкімшілік бөлінісі{{!}}Автономды бірлестігі 
 |аймағы                  = Андалусия 
 |кестедегі аймақ         = Андалусия 
 |аудан түрі              = Испания провинциялары{{!}}Провинциясы 
 |ауданы                  = Гранада (провинция){{!}}Гранада 
 |кестедегі аудан         = 
 |қауым түрі              = Комарка (Испания){{!}}Ауданы
 |қауым                   = Вега-де-Гранада (комарка){{!}}Вега-де-Гранада
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |басшының түрi           = Мэр{{!}}Мэрі
 |басшысы                  = Мª дель Кармен Перес Ргес. 
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 21,21 
 |биiктiктiң түрi         = Биіктігі 
 |орталығының биiктігі    = 551 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                = 4760 
  |санақ жылы             = 2010 
  |тығыздығы              = 211,02 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = Chauchinero, -ra 
 |уақыт белдеуі           = +1 
 |DST                     = бар 
 |телефон коды            =  
 |пошта индексі           =  
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = 
 |идентификатор түрі      = 
 |сандық идентификаторы   = 
 |ортаққордағы санаты     = Chauchina 
 |сайты                   = http://www.chauchina.es 
 |сайт тілі               = es 
}} 
'''Чаучина''' ({{lang-es|Chauchina}}) — [[Испания]]дағы [[муниципалитет]]. [[Андалусия]] автономды бірлестігіне қарасты [[Гранада (провинция)|Гранада]] провинциясының құрамына кіреді. Муниципалитет [[Вега-де-Гранада (комарка)|Вега-де-Гранада]] ауданында ([[Комарка (Испания)|комарка]]) орналасқан.

[[2010 жыл]]ғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 4760 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 21,21 км² шамасында. Провинцияның әкімшілік орталығына дейінгі қашықтығы — 17 км.

Қала қамқоршысы қасиетті дева дель Росарио болып саналады.

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://www.chauchina.es Ресми сайты]

{{Вега-де-Гранада ауданы муниципалитеттері}}
{{spain-geo-stub}}

[[Санат:Гранада елді мекендері]]</text>
      <sha1>cvpf2f0p9ay2h1ejxxoorqa0fdlxzvm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Агено</title>
    <ns>0</ns>
    <id>434980</id>
    <revision>
      <id>3400903</id>
      <parentid>2911056</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T09:03:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>3400903</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6988" sha1="gstcogkpnknzggvwc4mmzcoq9hz77jz" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = [[Коммуна (Франция)|Коммуна]]
 |қазақша атауы           = Агено
 |шынайы атауы            = Haguenau
 |сурет                   = Hagenau-Place du Maire Guntz-06-Post-2019-gje.jpg
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Франция
 |елтаңба                 = Blason haguenau 67.svg
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir= |lat_deg=48.81722222 |lat_min= |lat_sec=
  |lon_dir= |lon_deg=7.78861111 |lon_min= |lon_sec=
  |CoordAddon             = type:city(34648)_region:FR
  |CoordScale             = 
 |шекара түрі             = 
 |кестедегі шекара        = 
 |ел картасының өлшемi    = 270
 |аймақ картасының өлшемi = 270
 |аудан картасының өлшемi = 
 |аймақ түрі              = Франция аймақтары{{!}}Аймағы
 |аймағы                  = Эльзас
 |кестедегі аймақ         = Эльзас
 |аудан түрі              = Франция департаменттері{{!}}Департаменті
 |ауданы                  = Төменгі Рейн
 |кестедегі аудан         = Төменгі Рейн (департамент){{!}}Төменгі Рейн
 |қауым түрі              = Франция округтері{{!}}Округі
 |қауым                   = Агено (округ){{!}}Агено
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = &lt;!-- [[Франция кантондары|Кантоны]]:&lt;br /&gt; [[Агено (кантон)|Агено]] --&gt;
 |басшының түрi           = Мэр{{!}}Мэрі
 |басшысы                 = Claude Sturni ([[2008]]-[[2014]])
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 182,59
 |биiктiктiң түрi         = Биіктігі
 |орталығының биiктігі    = 115—203
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                = 34648
  |санақ жылы             = 2009
  |тығыздығы              = 189,76
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = +1
 |DST                     = бар
 |телефон коды            = 
 |пошта индексі           = 67500
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = 
 |идентификатор түрі      = INSEE коды
 |сандық идентификаторы   = 67180
 |ортаққордағы санаты     = Haguenau
 |сайты                   = http://www.ville-haguenau.fr
 |сайт тілі               = 
}}
'''Агено''' ({{lang-fr|Haguenau}}) — [[Франция]]дағы коммуна. [[Эльзас]] аймағына қарасты [[Төменгі Рейн (департамент)|Төменгі Рейн]] департаментінде орналасқан. [[Агено (округ)|Агено]] округінің құрамына енеді. Алып жатқан жер аумағы 182,59 км² шамасында.

Коммунаның [[INSEE коды]] — ''67180'', [[пошта индексі]] — ''67500''.

== Демографиясы ==
[[2009 жыл]]ғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 34648 адамды құрады&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://insee.fr/fr/ppp/bases-de-donnees/recensement/populations-legales/departement.asp |title = 2009 жылғы тұрғындар саны |publisher=[[INSEE]] |accessdate=25.11.2012}}{{ref-fr}}&lt;/ref&gt;. Халық тығыздығы — 189,76 адам/км².

{{Демография/FRA/Haguenau}}

Тұрғындарының жас шамасы және жынысы бойынша құрамы (2006)&lt;ref&gt;{{cite web| url=http://www.insee.fr/fr/themes/detail.asp?reg_id=99&amp;ref_id=pop-sexe-age-quinquennal| title=Population selon le sexe et l'âge...2006| language=fr| description = Жас шамасы және жынысы бойынша құрамы (2006) |publisher=[[INSEE]] | accessdate=25.11.2012}}&lt;/ref&gt;:
{{ЖЖ-Кесте
 | макс=1430 | барлығы=34869
 | е0=1119 | ә0=1037
 | е5=1197 | ә5=979
 | е10=1121 | ә10=1073
 | е15=1056 | ә15=1156
 | е20=1331 | ә20=1358
 | е25=1332 | ә25=1294
 | е30=1425 | ә30=1309
 | е35=1358 | ә35=1430
 | е40=1376 | ә40=1347
 | е45=1143 | ә45=1136
 | е50=1112 | ә50=1105
 | е55=994 | ә55=960
 | е60=657 | ә60=752
 | е65=618 | ә65=751
 | е70=554 | ә70=690
 | е75=392 | ә75=595
 | е80=219 | ә80=429
 | е85=91 | ә85=373
}}

== Тағы қараңыз ==
* [[Төменгі Рейн департаментінің коммуналары]]

&lt;br&gt;&lt;gallery class=center caption=&quot;Агено - Haguenau&quot;&gt;
Hagenau-120-Rue du Grenier-2019-gje.jpg
Hagenau-Ancien Hopital Bourgeois-10-2019-gje.jpg
Hagenau-Hopfenhalle-28-2021-gje.jpg
Hagenau-Muehle-02-2021-gje.jpg
Hagenau-St Georg-24-nordwest-2019-gje.jpg
Hagenau-St Georg-30-Seitenschiff-2019-gje.jpg
Hagenau-St Georg-56-Retabel vom Juengsten Gericht-2019-gje.jpg
Hagenau-St Nikolaus-18-nordwest-2019-gje.jpg
Hagenau-St Nikolaus-51-Kanzel-2019-gje.jpg
Hagenau-St Nikolaus-76-Mutter und Kind-2019-gje.jpg
Hagenau-Marienthal-Notre-Dame-52-Hauptportal-2019-gje.jpg
Hagenau-Marienthal-Kreuzweg im Freien-13-Jesus wird vom Kreuz genommen und in den Schoss seiner Mutter gelegt-2019-gje.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==
{{commonscat|Haguenau|Агено}}
* [http://www.ville-haguenau.fr Ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110316025339/http://www.ville-haguenau.fr/ |date=2011-03-16 }}
* [http://www.recensement.insee.fr/searchResults.action?zoneSearchField=&amp;codeZone=67180-COM Францияның ұлттық статистика және экономикалық зерттеулер институты сайтындағы парақшасы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110823032338/http://www.recensement.insee.fr/searchResults.action?zoneSearchField=&amp;codeZone=67180-COM |date=2011-08-23 }}
* [http://www.mapquest.com/?q=48.81722222,7.78861111&amp;zoom=8 «Mapquest» картасында орналасуы]

{{France-geo-stub}}
{{Төменгі Рейн департаментінің коммуналары}}

[[Санат:Төменгі Рейн департаментінің коммуналары]]</text>
      <sha1>gstcogkpnknzggvwc4mmzcoq9hz77jz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>NASDAQ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>481084</id>
    <revision>
      <id>3400702</id>
      <parentid>2949498</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:43:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>GeniusBM</username>
        <id>158455</id>
      </contributor>
      <comment>/* growthexperiments-addlink-summary-summary:2|0|0 */</comment>
      <origin>3400702</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4981" sha1="pgkpmbxo0sqd485tlowfmmwq5v0dfb1" xml:space="preserve">[[Сурет:NASDAQ.JPG|thumb|right|NASDAQ компаниясы. [[Таймс Сквер]], [[Нью Йорк]] қаласы]]
'''NASDAQ''' ({{lang-en|National Association of Securities Dealers Automated Quotation}}, «Насдак» деп оқылады — [[Құнды қағаздар|Бағалы қағаздар]] бойынша дилерлердің Ұлттық ассоциациясының автоматты котировкалары) — жоғары технологиялық компаниялардың акцияларына маманданған америкалық биржадан тыс нарық. АҚШ-тың негізгі үш фонд биржаларының бірі ([[NYSE]] және [[AMEX]]-пен қатар). Биржаның иесі — америкалық [[NASDAQ OMX Group]] компаниясы. NASDAQ-ты санамағанда, бұл компанияға 8 еуропалық [[биржа]] тиесілі.

NASDAQ [[1971]] ж. [[8 ақпан]]ында құрылған. Атау биржаға бастау салған котировкаларды автоматты түрде алуға арналған жүйеден шыққан. Қазіргі сәтте NASDAQ 3200-ден астам компаниялардың акциясын алып-сатумен айналысады.

== NASDAQ индекстері == 
NASDAQ-та жоғары технологиялық компаниялардың акциялары ғана белгіленіп қоймайды,сондықтан  олардың әрқайсысы экономиканың тиісті саласындағы жағдайды көрсететін индекстердің бүкіл жүйесі пайда болды. Қазір NASDAQ электрондық жүйесінде сатылатын бағалы қағаздардың баға белгіленімдеріне негізделген осындай он үш индекс бар.
 
=== Nasdaq Composite === 
Nasdaq Composite индексі NASDAQ биржасында белгіленген барлық компаниялардың акцияларын қамтиды (барлығы 5000-нан астам). Нарықтық құны келесі түрде есептеледі: компания акцияларының жалпы саны бір акцияның ағымдағы нарықтық құнына көбейтіледі.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Index Metology Nasdaq Composite|url=https://indexes.nasdaqomx.com/docs/methodology_COMP.pdf|accessdate=2021-12-16|work=indexes.nasdaqomx.com}}&lt;/ref&gt;
 
=== Nasdaq-100 === 
Nasdaq-100-ге акциялары NASDAQ биржасында сатылатын капиталдандыру бойынша ең ірі 100 компания кіреді. Индекске қаржы секторының компаниялары енгізілмейді.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Five facts about the Nasdaq 100 index|url=https://www.morningstar.com.au/etfs/article/five-facts-about-the-nasdaq-100-index/210731|accessdate=2021-12-16|work=morningstar.com.au}}&lt;/ref&gt; 2021 жылғы жағдай бойынша Nasdaq-100-дің 57%-ын технологиялық компаниялар құрайды.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Best Nasdaq 100 Brokers Guide|url=https://comparebrokers.co/compare/nasdaq-100-brokers/|accessdate=2021-12-16|work=comparebrokers.co}}&lt;/ref&gt; Биржада Nasdaq қор QQQ тикерімен Nasdaq-100 динамикасын жоғары дәлдікпен қайталайды.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Invesco QQQ Trust, Series 1|url=https://www.nasdaq.com/symbol/qqq|accessdate=2021-12-16|work=nasdaq.com}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Q: Why Did QQQQ drop a Q to Become QQQ?|url=https://www.wsj.com/articles/BL-MB-33578|accessdate=2021-12-16|work=wsj.com}}&lt;/ref&gt;
 
=== NASDAQ басқа индекстері === 
* NASDAQ Bank Index — банк секторының компаниялары үшін
* NASDAQ Biotechnology Index — медициналық және фармацевтикалық компаниялар үшін
* NASDAQ Computer Index — компьютерлерге бағдарламалық және аппараттық жасақтама әзірлейтін компаниялар үшін
* NASDAQ Financial Index — банктер мен сақтандыру компанияларынан басқа, қаржы секторының компаниялары үшін
* NASDAQ Industrial Index — өнеркәсіптік компаниялар үшін
* NASDAQ Insurance Index — сақтандыру компаниялары үшін
* NASDAQ Telecommunications Index — телекоммуникациялық компаниялар үшін.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қор биржалары]]
[[Санат:NASDAQ]]
[[Санат:Солтүстік Америка қор биржалары]]
[[Санат:АҚШ компаниялары]]</text>
      <sha1>pgkpmbxo0sqd485tlowfmmwq5v0dfb1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Физикалық химия</title>
    <ns>0</ns>
    <id>485884</id>
    <revision>
      <id>3400715</id>
      <parentid>3341957</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:51:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>GeniusBM</username>
        <id>158455</id>
      </contributor>
      <comment>/* growthexperiments-addlink-summary-summary:3|0|0 */</comment>
      <origin>3400715</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7834" sha1="qh82jt5dk4z2subhdnb9c6wc45gsjn4" xml:space="preserve">'''Физикалық химия''' зат құрылысының заңдылығын, химиялық жүйедегі тепе-тендікті, тепе-тендіктегі бір күйден екінші күйге ауысу мүмкіндігін көрсететін заңдылықты және химиялық түрлену құбылысын зерттейді.
Физикалық химия бірнеше тарауға бөлінеді:&lt;br /&gt;• Зат құрылысы;&lt;br /&gt;• Химиялық [[термодинамика]];&lt;br /&gt;• Ерітінділер;&lt;br /&gt;• Физика-химиялық анализ;&lt;br /&gt;• Электр химиясы;&lt;br /&gt;
• Катализ және химиялық кинетика.
Физикалық химия пәнінің химия өнеркәсібі мен ғылыми зерттеу саласындағы мамандар химиктер, химик-технологтар даярлауда алар орыны ерекше. Атап айтқанда:&lt;br /&gt;- аталған пән студенттердің бейорганикалық, органикалық және [[аналитикалық химия]] салаларынан алған білімдерін тиянақты түрде нақты өзгерістерді құбылысқа қолдана білуге дағдыландырады;&lt;br /&gt;- өндірістегі технологиялық процестердің жүру заңдылықтары физикалық химия ілімі қарастыратын ой-тұжырымдарға негізделеді;&lt;br /&gt;- технологиялық процестердің дамуы мен өзара тәуелділігінің қазіргі тенденциясын, табиғатты химиялық өндірістің зиянды қалдықтарынан қорғау жолдарын, қалтқысыз өндірістер жасау міндеттерін зерттейді;&lt;br /&gt;- химиялық термодинамика мен кинетиканың негізгі заңдарын, гомогендік және гетерогендік тепе-теңдіктерді, электрохимияны, термодинамикалық қасиеттерді зерттеудің эксперименттік әдістерін;&lt;br /&gt;- зерттеудің қазіргі әдістерін (ЯМР-,ЭПР-,ИК-,УК-,КР-спектроскопиялар, оның ішінде лазерлік техника, хроматография, рентгенқұрылымдық талдау бар;&lt;br /&gt;- көпкомпонентті жүйелердегі химиялық тепе-теңдікті сипаттау әдістерін;&lt;br /&gt;- талдаудың әртүрлі әдістерін (тұндыру, бөлу, экстракция, спектроскопия, титриметрия, [[электрохимия]]) қажетті талдаудың әдісі мен оны жүргізудің әдістемесін таңдау меодологиясын;&lt;br /&gt;- физико-химиялық есептеу әдістемесін;&lt;br /&gt;- физикалық және химиялық құбылыстардың жүру заңдылықтарын зерттейтін жаратылыстану ілімінің дербес бір бөлігі болып табылады.

== Термодинамика ==
Жылу құбылысы мен оның түрленуін зерттейтін ілімді термодинамика деп атайды.
Бұл ілім – жалпы, техникалық және химиялық термодинамика салаларына бөлінеді.
Жалпы термодинамика – термодинамика тәсілдерін тұжырымдап, оны фазалық күй өзгерісіне, термоэлектр және магниттік құбылыстарға, сәуле шығару мен дене бетінде орын алатын өзгерістерді зерттеуге арналады.
Техникалық термодинамика – жылу мен жұмыстың түрленуін, жылу двигательдері, тоңазытқыш қондырғыларында орын алатын жылу, механикалық және химиялық құбылыстардың өзара байланыс заңдылықтарымен айналысады.
Химиялық термодинамика құбылыстардың өту механизмі туралы және заттардың ішкі құрылысы туралы қорытындылар жасамайды. Химиялық термодинамика жүйенің басталуы мен соңғы күйлерінің жағдайын және сыртқы күш әсерлерін білу (температура, қысым т.б.) өте маңызды. Жалпы термодинамика заңдарын химиялық реакция, физика-химиялық құбылыстарға қолдануын қарастырады және химиялық құбылыстарды зерттеуде жалпы термодинамиканың қағидалары мен заңдарын қолданады. 
Жүйе /система/ - қоршаған ортадан шартты түрде бөлінген жеке денені немесе өзара әрекеттесетін денелер жиыны, яғни зерттеуге тиісті қоршаған ортаның кеңістіктегі бөлігі.
Термодинамикалық жүйе – сыртқы қоршаған ортадан ойша бөлініп қарастырылатын, өзара жылу және механикалық әсерлесуде болатын дене не заттар жиыны. Ол жабық, ашық, оқшауланған деп үшке бөлінеді. Ашық – қоршаған ортамен де, затпен де алмасады; жабық – қоршаған ортамен тек қана жылумен алмасады, затпен

алмаспайды; оқшауланған – қоршаған ортамен затпен де жылумен де алмаспайды.
Термодинамикалық құбылыс – термодинамикалық параметрлердің ең болмағанда біреуінің өзгеруімен жүретін өзгерістер. Егер параметрдің өзгерісі құбылыстың басталуы мен соңғы күйлеріне байланысты болып және құбылыстың жүру жолына байланыссыз болса, ондай параметрді күй функциясы деп атайды.
Күй параметрлері – экстенсивті, интенсивті болып екіге бөлінеді:
Экстенсивті параметрлер /шамалар/ - зат мөлшеріне қарайлас /пропорционал/ (көлем, ішкі энергия, энтальпия, жылусыйымдылық)
Интенсивті параметрлер /шамалар/ - қарастырылған дененің немесе термодинамикалық жүйенің массасына тәуелсіз шамалар, яғни жүйенің күй функциялары болып табылатын шамалар, оларға температура мен қысым жатады.

== Дереккөздер ==
http://magistr.kz/referat/show/2780/65/3{{Deadlink|date=January 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

[[Санат:Физикалық химия]]
[[Санат:Химия]]</text>
      <sha1>qh82jt5dk4z2subhdnb9c6wc45gsjn4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400730</id>
      <parentid>3400715</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:59:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1nter pares</username>
        <id>146705</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/GeniusBM|GeniusBM]] ([[User talk:GeniusBM|т]]) өңдемелерінен [[User:Nurtenge|Nurtenge]] соңғы нұсқасына қайтарды</comment>
      <origin>3341957</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7822" sha1="39sy4bskjucno0wmac81v8s2zxkjx38" xml:space="preserve">'''Физикалық химия''' зат құрылысының заңдылығын, химиялық жүйедегі тепе-тендікті, тепе-тендіктегі бір күйден екінші күйге ауысу мүмкіндігін көрсететін заңдылықты және химиялық түрлену құбылысын зерттейді.
Физикалық химия бірнеше тарауға бөлінеді:&lt;br /&gt;• Зат құрылысы;&lt;br /&gt;• Химиялық термодинамика;&lt;br /&gt;• Ерітінділер;&lt;br /&gt;• Физика-химиялық анализ;&lt;br /&gt;• Электр химиясы;&lt;br /&gt;
• Катализ және химиялық кинетика.
Физикалық химия пәнінің химия өнеркәсібі мен ғылыми зерттеу саласындағы мамандар химиктер, химик-технологтар даярлауда алар орыны ерекше. Атап айтқанда:&lt;br /&gt;- аталған пән студенттердің бейорганикалық, органикалық және аналитикалық химия салаларынан алған білімдерін тиянақты түрде нақты өзгерістерді құбылысқа қолдана білуге дағдыландырады;&lt;br /&gt;- өндірістегі технологиялық процестердің жүру заңдылықтары физикалық химия ілімі қарастыратын ой-тұжырымдарға негізделеді;&lt;br /&gt;- технологиялық процестердің дамуы мен өзара тәуелділігінің қазіргі тенденциясын, табиғатты химиялық өндірістің зиянды қалдықтарынан қорғау жолдарын, қалтқысыз өндірістер жасау міндеттерін зерттейді;&lt;br /&gt;- химиялық термодинамика мен кинетиканың негізгі заңдарын, гомогендік және гетерогендік тепе-теңдіктерді, электрохимияны, термодинамикалық қасиеттерді зерттеудің эксперименттік әдістерін;&lt;br /&gt;- зерттеудің қазіргі әдістерін (ЯМР-,ЭПР-,ИК-,УК-,КР-спектроскопиялар, оның ішінде лазерлік техника, хроматография, рентгенқұрылымдық талдау бар;&lt;br /&gt;- көпкомпонентті жүйелердегі химиялық тепе-теңдікті сипаттау әдістерін;&lt;br /&gt;- талдаудың әртүрлі әдістерін (тұндыру, бөлу, экстракция, спектроскопия, титриметрия, электрохимия) қажетті талдаудың әдісі мен оны жүргізудің әдістемесін таңдау меодологиясын;&lt;br /&gt;- физико-химиялық есептеу әдістемесін;&lt;br /&gt;- физикалық және химиялық құбылыстардың жүру заңдылықтарын зерттейтін жаратылыстану ілімінің дербес бір бөлігі болып табылады.

== Термодинамика ==
Жылу құбылысы мен оның түрленуін зерттейтін ілімді термодинамика деп атайды.
Бұл ілім – жалпы, техникалық және химиялық термодинамика салаларына бөлінеді.
Жалпы термодинамика – термодинамика тәсілдерін тұжырымдап, оны фазалық күй өзгерісіне, термоэлектр және магниттік құбылыстарға, сәуле шығару мен дене бетінде орын алатын өзгерістерді зерттеуге арналады.
Техникалық термодинамика – жылу мен жұмыстың түрленуін, жылу двигательдері, тоңазытқыш қондырғыларында орын алатын жылу, механикалық және химиялық құбылыстардың өзара байланыс заңдылықтарымен айналысады.
Химиялық термодинамика құбылыстардың өту механизмі туралы және заттардың ішкі құрылысы туралы қорытындылар жасамайды. Химиялық термодинамика жүйенің басталуы мен соңғы күйлерінің жағдайын және сыртқы күш әсерлерін білу (температура, қысым т.б.) өте маңызды. Жалпы термодинамика заңдарын химиялық реакция, физика-химиялық құбылыстарға қолдануын қарастырады және химиялық құбылыстарды зерттеуде жалпы термодинамиканың қағидалары мен заңдарын қолданады. 
Жүйе /система/ - қоршаған ортадан шартты түрде бөлінген жеке денені немесе өзара әрекеттесетін денелер жиыны, яғни зерттеуге тиісті қоршаған ортаның кеңістіктегі бөлігі.
Термодинамикалық жүйе – сыртқы қоршаған ортадан ойша бөлініп қарастырылатын, өзара жылу және механикалық әсерлесуде болатын дене не заттар жиыны. Ол жабық, ашық, оқшауланған деп үшке бөлінеді. Ашық – қоршаған ортамен де, затпен де алмасады; жабық – қоршаған ортамен тек қана жылумен алмасады, затпен

алмаспайды; оқшауланған – қоршаған ортамен затпен де жылумен де алмаспайды.
Термодинамикалық құбылыс – термодинамикалық параметрлердің ең болмағанда біреуінің өзгеруімен жүретін өзгерістер. Егер параметрдің өзгерісі құбылыстың басталуы мен соңғы күйлеріне байланысты болып және құбылыстың жүру жолына байланыссыз болса, ондай параметрді күй функциясы деп атайды.
Күй параметрлері – экстенсивті, интенсивті болып екіге бөлінеді:
Экстенсивті параметрлер /шамалар/ - зат мөлшеріне қарайлас /пропорционал/ (көлем, ішкі энергия, энтальпия, жылусыйымдылық)
Интенсивті параметрлер /шамалар/ - қарастырылған дененің немесе термодинамикалық жүйенің массасына тәуелсіз шамалар, яғни жүйенің күй функциялары болып табылатын шамалар, оларға температура мен қысым жатады.

== Дереккөздер ==
http://magistr.kz/referat/show/2780/65/3{{Deadlink|date=January 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

[[Санат:Физикалық химия]]
[[Санат:Химия]]</text>
      <sha1>39sy4bskjucno0wmac81v8s2zxkjx38</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қаршыға Ахмедьяров</title>
    <ns>0</ns>
    <id>486620</id>
    <revision>
      <id>3400607</id>
      <parentid>3360144</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T14:50:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>3400607</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6235" sha1="mymffrvsra89mn8trxsq1nr3od45e8f" xml:space="preserve">{{Тұлға
 |Есімі = Қаршымбай Ахмедияров
 |Шынайы есімі = 
 |Сурет = 
 |Сурет ені = 
 |Сурет атауы  = 
 |Туған кездегі есімі = 
 |Туған күні = 25.03.1946
 |Туған жері = [[Атырау облысы]] [[Махамбет ауданы]] [[Таңдай (ауыл)|Таңдай ауылы]]
 |Мансабы = [[күйші]]-домбырашы
 |Азаматтығы = 
 |Ұлты = 
 |Қайтыс болған күні =  06.06.2010
 |Қайтыс болған жері = 
 |Әкесі = 
 |Анасы =  
 |Жұбайы = 
 |Балалары = 
 |Марапаттары =  
 |Сайты =  
 |Басқалары = 
 |Commons = 
}}
'''Қаршыға Ахмедьяров''' (25.03.1946 - 06.06.2010) - [[күйші]]-домбырашы, [[Қазақстанның халық әртісі]].

==Өмірбаяны==
[[Әлімұлы]] тайпасы [[Шекті]] руынан шыққан.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://tolqyn.kz/kogam/28877-atyrauday-shektler-auyly.html|title=Атыраудағы Шектілер ауылы|lang=kk|website=Толқын - Арал аудандық қоғамдық-саяси газет|access-date=2024-07-25}}&lt;/ref&gt; Қаршыға Ахмедьяров 1946 жылы 25 наурызда [[Атырау облысы]], [[Махамбет ауданы]], [[Таңдай (ауыл)|Таңдай ауылында]] дүниеге келген. 1972 жылы [[Алматы мемлекеттік консерваториясы]]н бітірген. 1967-1991 жылдар аралығында Құрманғазы атындағы қазақ академиялық халық аспаптар оркестрінде домбырашы, кейіннен концертмейстер, жеке домбырашы және дирижер қызметтерін атқарды. Ахмедьяровтың репертуарында отандық композиторлардың күйлері, сондай-ақ шетел композиторларының шығармалары бар. 1974 жылдан Алматы мемлекеттік консерваториясында педагогтық қызметпен шұғылданып, ғылыми зерттеу жұмыстарымен айналысады. Қаршыға Ахмедьяров гастрольдік сапармен АҚШ, Франция, Италия, Үндістан, Венгрия т.б. көптеген елдерде болды.
[[Сурет:Qarshygha_Ahmediyar.jpg|нобай|оңға|Қаршыға Ахмедиярұлы қабіріндегі құлпытас. Алматы, Кеңсай зираты]]
Дәулескер күйшінің жүрегі 2010 жылы 65 жасына қараған шағында тоқтады. Қаршыға ағаның соңғы демі туған жері Атырауда шығыпты. Бойында Сейтектің сынығы, Махаббеттің өрлігі бар Қаршыға ағаны әркез халқы тамсана тыңдайтын. Өнерсүйер қауым оны «Күй қаршығасы», «Саңлық күйші», «Күй аспанының Қаршығасы», «Ғасырдың күйшісі» деп мадақтайтын. 1981 жылы АҚШ-қа барып күй тартқанда, американдықтар қазақтың Қаршығасын сахнадан жібермей тұрып алғаны да есте. Қаршыға Ахмедияровпен қоштасу Мұхтар Әуезов атындағы академиялық театрында өтті. [http://www.almaty.tv/index.php?uin=1150950317&amp;act=archive_date&amp;day=7&amp;month=6&amp;year=2010 Телеканал АЛМАТЫ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304190019/http://www.almaty.tv/index.php?uin=1150950317&amp;act=archive_date&amp;day=7&amp;month=6&amp;year=2010 |date=2016-03-04 }}

Талантты музыкант гастрольді сапармен дүние жүзінің көптеген елдерінде болып, қазақтың қара домбырасының әсем сазын танытты.
Қазақ музыка өнерін дамытудағы жоғары шығармашылық жетістіктері үшін Қ.Ахмедьяровқа 1982 жылы Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығы, 1992 жылы Қазақстан Республикасының халық әртісі атақтары берілді. 2000 жылы «Парасат» ордені мен марапатталды.

==Шығармалары==
«Шашақты найза, шалқар күй» атты кітабы, «Нарын», «Қуаныш», «Сағыныш», «Нұрғиса», «Қыз-ғұмыр», «Аққайың», «Желдірме», «Алтын ұя», т.б. күйлері бар. Сонымен қатар, [[Құрманғазы]], [[Дәулеткерей]], [[Дина]] сынды атақты күйшілердің күйлерін жинап, &quot;Атырау&quot; деген күйлер жинағын жарыққа шығарды. «Сарыарқа», «Жігер», «Әсем қоңыр», «Шынар», «Табыну» атты күйлер жинағы жарық көрді. 500-ден аса күйлері радио, теледидар мұрағаттарында сақтаулы.

==Дереккөздер==
&lt;references /&gt;
# [http://www.almaty.tv/index.php?uin=1150950317&amp;act=archive_date&amp;day=7&amp;month=6&amp;year=2010 Телеканал АЛМАТЫ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304190019/http://www.almaty.tv/index.php?uin=1150950317&amp;act=archive_date&amp;day=7&amp;month=6&amp;year=2010 |date=2016-03-04 }}
# Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. 1-том. 572 бет.
#Б.Кожиров &quot;Қазақ елінің атақты музыка өнерпаздары&quot; 2010 ж

[[Санат:1946 жылы туғандар]]
[[Санат:2010 жылы қайтыс болғандар]]
[[Санат:Қазақстан халық әртістері]]
[[Санат:Күйшілер]]
[[Санат:Тұлғалар]]</text>
      <sha1>mymffrvsra89mn8trxsq1nr3od45e8f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шахтёр (стадион, Қарағанды)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>486703</id>
    <revision>
      <id>3400720</id>
      <parentid>2681940</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:53:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>GeniusBM</username>
        <id>158455</id>
      </contributor>
      <comment>/* growthexperiments-addlink-summary-summary:3|0|0 */</comment>
      <origin>3400720</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5170" sha1="36bhb1opidndxbljwxzs4xwdpzjkv53" xml:space="preserve">{| class=&quot;infobox&quot;

|+ style=&quot;font-size: larger;&quot; | Шахтёр стадионы

|-

|colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot;|[[File:Shakhtyor Stadium (Karagandy) 2013-05-22 18.11.25.jpg|thumb|270px|senter|]]

|-

|||

|-

|'''Орналасуы'''||{{coord|49|49|07|N|73|04|30|E|type:landmark|display=inline,title}}&lt;br /&gt;[[Қарағанды]]

|-

|'''Салынған'''||[[1958 жыл]]

|-

|'''Ашылған'''||[[1958 жыл]]

|-

| '''Қайта өңдеуден өткені'''||

|-

|'''Сыйымдылығы'''||19000

|-

|'''Торбеті'''||

|-

|'''Иесі'''||[[Қарағанды]]

|-

|'''Командасы'''||[[Шахтер (футбол клубы, Қарағанды)|Шахтер]]

{{#if: {{{габарит|&lt;noinclude&gt;-&lt;/noinclude&gt;}}}|{{!}}-

{{!}} '''Габарит'''

{{!}} 105x68}}

|}
'''«Шахтер»''' - [[Қарағанды]] қаласыңда орналасқан [[стадион]]. 1958 жылы салынған. Алғашқы аумағы 2,6 гектар болған, бірақ келе-келе оған жапсарлас бірнеше құрылыс нысандары салынып, алаңқайлар қосылды. Бүгінгі күнде қаланың бас спорттық аренасының аумағы 14 гектарға дейін жетті. Бұл жерде халайық футболмен ғана емес, [[жеңіл атлетика]], [[бокс]], пауэрлифтинг, бодибилдинг, конькимен жүгіру, городки, хоккей, үлкен және үстел теннисі, баскетбол, волейбол, [[ауыр атлетика]], велоспорт, туризм, полиатлон, президенттік көрсайыс және мини-футбол сынды спорт түрлерімен айналыса алады.
Қазақстан Футбол федерациясының деректері бойынша, «Шахтер» орталық стадионы Республикадағы адам ең көп келетін спорттық нысан. «Шахтер» стадионы көрермендер саны бойынша  29.10.2011 рекорд жасады. Стадионға 18900 жанкүйер келген болатын.

== Тарихы == 
Ең алғашқы ойын 1958 жылы 12 тамызда өткізілді, «Шахтер» командасы ҚХР-ден келген «Чан-Чунь» командасына қарсы ойнады. 60-70-ші жылдары «Шахтер» стадионында Польша, Мексика, Лаос, Корея командаларының қатысуымен өткен Халықаралық ойындар өтті. Облыс басшылығы «Шахтер» стадионының әлемдік талаптарға сай болуы үшін қолдан келген мүмкіндіктің бәрін жасап жатыр. Осы мақсатта 2001 жылы стадионда қайта қалпына келтіру жұмыстары жүргізілді, ал 2005 жылы қосалқы алаңға жасанды көгал төселіп, негізгі аренаның трибунасындағы, ағаш сәкілердің орнына пластикалық жайлы орындықтар қойылды.
2006 жылы стадион базасын жетілдіру жұмыстары жалғасын тапты: жарықтандыру жаңартылды, ойыншылар шешінетін жерлер толығымен жөндеуден өтті, басқа да көптеген жұмыстар істелді. Осының бәрі «Шахтер» стадионының Еурокубоктар аясындағы халықаралық матчтарды өткізу үшін УЕФА лицензиясын алуына мүмкіндік берді.
[[Сурет:Шахмет стадионы қақпасы.jpeg|thumb|right|200px|]]

== Структура ==
* Таңбаланған тізім элементі
* Орталық арена: футбол алаңы,  жеңіл атлетика секторы және жүгіретін жол, 19500 орындық трибуна 
* Жасанды газонды қосымша алаң
* Ашық волейбол алаңы
* Теннис корттары
* Үстел теннисі ойнауға арналған зал
* Киім шешетін бөлме
* Допингке тексеру кабинеті
* Төрешілерге арналған киім шешетін бөлме
* Медициналық бақылау кабинеті
* Жеңіл атлетика, бокс, пауэрлифтинг, бодибилдинг, конькимен жүгіру, городки, хоккей, баскетбол, волейбол, ауыр атлетика, велоспортпен айналасуға арналған алаңдар.

[[Санат:Қазақстан стадиондары]]
[[Санат:1958 жыл]]
[[Санат:Қарағанды спорт кешендерi]]
[[Санат:Стадиондар]]</text>
      <sha1>36bhb1opidndxbljwxzs4xwdpzjkv53</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400728</id>
      <parentid>3400720</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:58:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1nter pares</username>
        <id>146705</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/GeniusBM|GeniusBM]] ([[User talk:GeniusBM|т]]) өңдемелерінен [[User:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] соңғы нұсқасына қайтарды</comment>
      <origin>2681940</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5158" sha1="8ygcte4r11wsqauzqjykxh2mxde1moy" xml:space="preserve">{| class=&quot;infobox&quot;

|+ style=&quot;font-size: larger;&quot; | Шахтёр стадионы

|-

|colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot;|[[File:Shakhtyor Stadium (Karagandy) 2013-05-22 18.11.25.jpg|thumb|270px|senter|]]

|-

|||

|-

|'''Орналасуы'''||{{coord|49|49|07|N|73|04|30|E|type:landmark|display=inline,title}}&lt;br /&gt;[[Қарағанды]]

|-

|'''Салынған'''||[[1958 жыл]]

|-

|'''Ашылған'''||[[1958 жыл]]

|-

| '''Қайта өңдеуден өткені'''||

|-

|'''Сыйымдылығы'''||19000

|-

|'''Торбеті'''||

|-

|'''Иесі'''||[[Қарағанды]]

|-

|'''Командасы'''||[[Шахтер (футбол клубы, Қарағанды)|Шахтер]]

{{#if: {{{габарит|&lt;noinclude&gt;-&lt;/noinclude&gt;}}}|{{!}}-

{{!}} '''Габарит'''

{{!}} 105x68}}

|}
'''«Шахтер»''' - [[Қарағанды]] қаласыңда орналасқан [[стадион]]. 1958 жылы салынған. Алғашқы аумағы 2,6 гектар болған, бірақ келе-келе оған жапсарлас бірнеше құрылыс нысандары салынып, алаңқайлар қосылды. Бүгінгі күнде қаланың бас спорттық аренасының аумағы 14 гектарға дейін жетті. Бұл жерде халайық футболмен ғана емес, жеңіл атлетика, бокс, пауэрлифтинг, бодибилдинг, конькимен жүгіру, городки, хоккей, үлкен және үстел теннисі, баскетбол, волейбол, ауыр атлетика, велоспорт, туризм, полиатлон, президенттік көрсайыс және мини-футбол сынды спорт түрлерімен айналыса алады.
Қазақстан Футбол федерациясының деректері бойынша, «Шахтер» орталық стадионы Республикадағы адам ең көп келетін спорттық нысан. «Шахтер» стадионы көрермендер саны бойынша  29.10.2011 рекорд жасады. Стадионға 18900 жанкүйер келген болатын.

== Тарихы == 
Ең алғашқы ойын 1958 жылы 12 тамызда өткізілді, «Шахтер» командасы ҚХР-ден келген «Чан-Чунь» командасына қарсы ойнады. 60-70-ші жылдары «Шахтер» стадионында Польша, Мексика, Лаос, Корея командаларының қатысуымен өткен Халықаралық ойындар өтті. Облыс басшылығы «Шахтер» стадионының әлемдік талаптарға сай болуы үшін қолдан келген мүмкіндіктің бәрін жасап жатыр. Осы мақсатта 2001 жылы стадионда қайта қалпына келтіру жұмыстары жүргізілді, ал 2005 жылы қосалқы алаңға жасанды көгал төселіп, негізгі аренаның трибунасындағы, ағаш сәкілердің орнына пластикалық жайлы орындықтар қойылды.
2006 жылы стадион базасын жетілдіру жұмыстары жалғасын тапты: жарықтандыру жаңартылды, ойыншылар шешінетін жерлер толығымен жөндеуден өтті, басқа да көптеген жұмыстар істелді. Осының бәрі «Шахтер» стадионының Еурокубоктар аясындағы халықаралық матчтарды өткізу үшін УЕФА лицензиясын алуына мүмкіндік берді.
[[Сурет:Шахмет стадионы қақпасы.jpeg|thumb|right|200px|]]

== Структура ==
* Таңбаланған тізім элементі
* Орталық арена: футбол алаңы,  жеңіл атлетика секторы және жүгіретін жол, 19500 орындық трибуна 
* Жасанды газонды қосымша алаң
* Ашық волейбол алаңы
* Теннис корттары
* Үстел теннисі ойнауға арналған зал
* Киім шешетін бөлме
* Допингке тексеру кабинеті
* Төрешілерге арналған киім шешетін бөлме
* Медициналық бақылау кабинеті
* Жеңіл атлетика, бокс, пауэрлифтинг, бодибилдинг, конькимен жүгіру, городки, хоккей, баскетбол, волейбол, ауыр атлетика, велоспортпен айналасуға арналған алаңдар.

[[Санат:Қазақстан стадиондары]]
[[Санат:1958 жыл]]
[[Санат:Қарағанды спорт кешендерi]]
[[Санат:Стадиондар]]</text>
      <sha1>8ygcte4r11wsqauzqjykxh2mxde1moy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Макаров тапаншасы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>488371</id>
    <revision>
      <id>3400600</id>
      <parentid>3320658</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T14:23:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Русланқызы Жібек</username>
        <id>163614</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Бірыңғай сөйлем мүшелерін ыңғайлас салалас сөйлемге ауыстырдым.</comment>
      <origin>3400600</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10202" sha1="8ndnpeyemg57ufdg610rf8fjyv5ocn1" xml:space="preserve">{{Дереккөзсіз мақала}}{{Copyedit}}
{{Infobox Weapon
|name= Макаров [[тапанша]]сы
|image= [[File:Пистолет Макарова.png|300px]]
|caption= Макаров (ПМ)
|origin= [[File:Flag of the Soviet Union.svg|20px]] [[КСРО]]
|type= Өзіндік зарядты [[тапанша]]
&lt;!-- Type selection --&gt;
|is_ranged=yes
|is_bladed=
|is_explosive=
|is_artillery=
|is_vehicle=
|is_missile=
|is_UK=
&lt;!-- Service history --&gt;
|service= 
|used_by=[[КСРО]], [[Ресей]], [[Германия]], [[Болгария]], [[Вьетнам]] және т. б.
|wars= [[«Дунай» қақтығысы]], [[Афган соғысы (1979—1989)]]
&lt;!-- Production history --&gt;
|designer= Макаров, Николай Фёдорович
|design_date=[[1948]] жыл
|manufacturer=Ижевсктің [[механика]]лық [[зауыт]]ы
|unit_cost=400$ бастап — 850$ дейін ([[1998]]жыл)
|production_date=[[1951]] жылдан бастап
|number= 2 миллионнан жоғары (КСРО) — ? кейін
|variants= 
&lt;!-- General specifications --&gt;
|spec_label=
|weight= 0,73 ([[оқ]]сыз)&lt;br /&gt; 0,81 ([[оқ]]таулы)
|length= 161,5 мм
|part_length= 93,5 мм
|width=30,5 мм
|height=26,75 мм
|diameter=
|crew=
&lt;!-- Ranged weapon specifications --&gt; 
|cartridge= [[9×18 мм]]
|caliber=[[сызба]]лы — 9,27 ±0,075&lt;br /&gt;арты — 9,00 ±0,06&lt;br /&gt;4 ұшы 4,5 ±0,2&lt;br /&gt;[[сызба]] сызығы — 260 ±20
|barrels=
|action=бос [[қайтарым]]
|rate= 30 / 1мин
|velocity= 315
|range= 50
|max_range= 50
|feed= 8 [[оқ]]ты салымы (Магазин)
|sights= ашық түрде
&lt;!-- Artillery specifications --&gt;
|breech=
|recoil=
|carriage=
|elevation=
|traverse=
&lt;!-- Bladed weapon specifications --&gt; 
|blade_type=
|hilt_type=
|sheath_type=
|head_type=
|haft_type=
&lt;!-- Explosive specifications --&gt; 
|filling=
|filling_weight=
|detonation=
|yield=
&lt;!-- Vehicle/missile specifications --&gt;
|armour=
|primary_armament=
|secondary_armament=
|engine=
|engine_power=
|pw_ratio=
|transmission=
|payload_capacity=
|suspension=
|clearance=
|wingspan=
|propellant=
|fuel_capacity=
|vehicle_range=
|ceiling=
|altitude=
|boost=
|speed=
|guidance=
|steering=
|accuracy=
|launch_platform=
|transport=
}}
'''Макаров тапаншасы''' — [[1948 жыл|1948 жылы]] Николай Макаровпен құрастырылған [[тапанша]]. [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|Кеңес Одағының]] кезеңінде бұл тапаншаның 2 млн данасы шығарылған. Бұл — алтыатар (револьвер) техникасының барлық қыр-сырын бойына жинаған әмбебап тапанша. Кеңес әскерлерін қаруландыруда өз орнын бермеген. 60-жылдан астам уақытта әлемдік қару-жарақ нарығынан түспеген тапаншаның үлгісі. Советтік офицерге де, құқық қорғаушы қызметкерге де және арнайы шағын бөлімшелерге де ыңғайлы етіп жасалған. Тек 1990-жылдардың ортасында ғана Макаров тапаншасының орнына Ярыгин тапаншасы келді.

==Шығу тарихы==
Кеңес Одағында 1945 жылы 7,62 [[Калибр|калибрлі]] ТТ (Токарев тапаншасы) тапаншасының орын алмастыратын алтыатарлардың байқауы өткен. Байқау шарттары бойынша жаңа тапанша ТТ алтыатарынан асып түсуі қажет және 9–7,65 мм калибрлі болуы маңызды. Николай Федорович Макаров ойлап тапқан тапанша осы байқаудың жеңімпазы атанады. 1947 жылы тек [[Сұлба|сұлбасы]] жасалып, 1948 жылы жаңа тапаншаның толық нұсқасы дайын болды. 1949 жылы Ижевск қаласында шығарыла бастады. Осы жерде 50 жылдан астам уақыт өндірілді. Кеңес әскерін қаруландыру, [[Құқық қорғау органдары|ІІМ]] мен мемлекеттік қауіпсіздік органдары үшін 9 мм калибрлі Макаров тапаншасы 1951 жылы қолданысқа берілді. 1952 жылы Ижевск механикалық зауытында тапаншаның толық әрі жаппай өндіру қарқынды өріс алды. 

Тапанша сызбасы немістің [[Walther PP]] (Walther Polizei Pistole) тапаншасының сызбасына ұқсайды. Ол тапаншаның бекітуші тетігінің еркін тебілу қасиетімен ерекшеленетін. Оқ қуатының шектеулілігі қатты [[Тебіліс заңы|тебіліс заңынан]] қорғады. Тапаншаның қорғағышын (предохранитель) ашып, [[Шүріппені басу|шүріппесін]] қайырып, ату үшін ашық шүріппе жасалған. Бұл бір қолмен атуға көмектеседі. Алтыатар небәрі 25 бөлшектен тұрады. Қарапайым қызмет көрсету және өңдеу тапаншаға деген сенімділікті арттырды. &lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://massaget.kz/jigitterge/syin_sagatta/beskaru/22829/&lt;/ref&gt;
==Жасалу барысы==
Макаров тапаншасын жасау кезінде күні-түні демалыссыз таңғы 8-ден түнгі 2-3-ке дейін отырған. Кейіннен бұл тапаншаны «орыс Вальтері» деп атаған екен. Мамандар қысқа қашықтыққа атуға бұл тапаншадан асатын алтыатар жоқ екенін дәлелдеген. Макаров тапаншасының автоматты жүйесі мен қысқалығы өзге тапаншалардан әлдеқайда жоғары. Жаппай өндіру кезінде Ресейде Макаров тапаншасының көптеген түрлері пайда болды: әскери, спорттық, қызметтік, азаматтық және де газды тапанша. Бұған қоса, бұл тапанша тек Кеңес Одағында ғана емес, шет елдерде де шығарыла бастады: ГДР-да «Pistole M» деген атпен шығарылды, сонымен қатар [[Қытай]], [[Чехия]], [[Болгария]], [[Югославия]] мемлекеттерінде де кеңінен таралды. 

Тапанша  нарықта АҚШ-та үлкен сұранысқа ие. Ұзындығы – 161 мм, биіктігі – 127 мм, ұңғысының ұзындығы – 93,5 мм. Макаров тапаншасы Финляндияда «Glock 17», «CZ-85» және «Beretta 92F» сынды дайындық-тәжірибелік курстарына міндетті тапанша төрттігінің көшін бастайды. 

Тағы бір қызықты дерек: Макаров тапаншасы – ғарышта болып келген алғашқы қару. «Восток» зымыранының ғарышкерлерінің керекті заттар жиынтығының құрамында болған. 

9мм Макаров тапаншасының техникалық атауы — '''56-А-125''', [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРОның]] әрлендірушісімен шығарылған. Макаров тапаншасы көптеген [[мемлекет]]терде өз қызметін атқарып келе жатыр. Оның ішінде: [[Қазақстан]], [[Ресей]], [[Украина]], [[Беларусь|Белоруссия]] жәнеде басқа да [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|ТМД]] [[ел]]дерінің [[Қарулы күштердің түрі|Қарулы Күштерінде]], ІІМ қолданады. Макаров тапаншасының тиімділігі соншалық, оның бір ғана серпінді пружинасы 40 мың атуға дейін көзделген. Бұл [[тапанша]] [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРОның]] ең көп шығарылған, әрі танымал тапаншалар бірі болып табылады. &lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

==Макаров тапаншасына сипаттама==
*Оқ — 9х18 мм.
*Оқ салатын қораптың оқпен салмағы — 0,81 кг, оқсыз салмағы — 0,73 кг.
*Ұзындығы — 161 мм, ені — 30,5 мм, биіктігі — 126,75 мм.
*Ұңғысының ұзындығы — 93 мм.
*Оқ салатын қорап 8 оққа арналған.
*Көздеу шегі — 50 м.
*Жылдамдығы — 30 атыс/мин. 
*Оқтың ұшу жылдамдығы — 315 м/с.
==Механизмі==
[[File:Simple BBK.PNG|thumb|200px|left|'''Макаров тапаншасының автоматикалық қайтарымы''']]
[[File:Makarov-PM-cc.jpg|thumb|450px|right|'''Атылуы''']]

==Модификация түрлері==
Макаров тапаншаның көптеген (газды, травматты) түрлері шықты, оның ішінде жеке азаматтық тұлғаларға да сатылды.

[[File:Иж 79-8.jpg|300px|left|thumb|Газды түрі]]

{{Commonscat|Makarov PM}}

[[Санат:Қарулар]]
[[Санат:КСРО тапаншалары]]</text>
      <sha1>8ndnpeyemg57ufdg610rf8fjyv5ocn1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Джереми Кэмп</title>
    <ns>0</ns>
    <id>491370</id>
    <revision>
      <id>3400598</id>
      <parentid>3399683</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T14:20:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Русланқызы Жібек</username>
        <id>163614</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Сөздің жалғауларын дұрыстадым.</comment>
      <origin>3400598</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13988" sha1="flxmfju2v3umaj8qlxuztobnhk1ppwz" xml:space="preserve">{{Грамматикасы тексерілсін}}
{{Музыкант
 |Есімі = Джереми Кэмп
 |Атауы = 
 |Сурет = Jeremy Camp Wonderland.jpg
 |Сурет ені = 250px
 |Сурет тақырыбы = Джереми Кэмп 2006 жылы маусымда мадақтау кезінде
 |Фон = 
 |Туған кездегі есімі = 
 |Толық аты = Джереми Томас Кэмп
 |Туған күні = 12.01.1978
 |Туған жері = [[Лафайет (Индиана)|Лафайет]], [[Индиана]]
 |Қайтыс болған күні = 
 |Қайтыс болған жері = 
 |Белсенділік жылдары = 2000 — қазірге дейін
 |Мемлекет = {{байрақ|АҚШ}}
 |Мамандықтары = музыкант, өлеңдердің авторы, композитор 
 |Жанрлары = [[Рок-музыка|рок]], қазіргі заманғы мәсіхшілер музыкасы, мәсіхшілік рок
 |Ұжымдары = 
 |Қызметтес болған =
 |Лейблдері = BEC Recordings
 |Сайты = {{URL|jeremycamp.com}}
}}
'''Джереми Томас Кэмп''' ({{lang-en|Jeremy Camp}}; 1978 жылы 12 қаңтарда туған, Лафайет қаласы, [[Индиана|Индиана штаты]]) — қазіргі заманғы мәсіхшілер (христиан) музыканты. Кэмп 7 альбом шығарды: олардың төртеуі дыбыс жазу компанияларының Американдық Ассоциациясы (RIAA сертификациясы) келісімімен «Алтын» мәртебесіне ие болды, екеуі – концерттік альбом және әртүрлі хит-парадтардың шыңына жеткен 17 ән-әуені бар. Оның стилін  лирикалық баллада мен роктың үйлесуі деп атауға болады.

==Жастық шағы==  
Джереми Кэмп [[Лафайетт (Колорадо)|Лафайетт]] қаласында, [[Индиана]] штаты, [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]]-та дүниеге келді&lt;ref&gt;'''Deming, Mark.[https://www.allmusic.com/artist/p542070/biography &quot;Jeremy Camp Biography&quot;] . AllMusic. 2008 жылдың 13 қазанында алынды.'''&lt;/ref&gt;. Оның әкесі Том, Harvest Chapel қауымының бақташысы (Голгоф Қауымына байланысты, Коста Меса, [[Калифорния|Калифорния штаты]]), оны гитара тартуға үйреткен&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20140314142743/http://www.pe.ag.org/Conversations2009/4963_Camp.cfm &quot;Pentecostal Evangel&quot;]. Pe.ag.org. 2013 жыл 7 наурыз. &lt;/ref&gt;. Мектеп бітіргеннен кейін, Джереми екі жыл бойы Оңтүстік Калифорниядағы Құдай Ассамблеясына қатысты, сосын Голгоф Қауымындағы Таурат колледжінде дін ілімі мамандығы дипломын алды&lt;ref&gt;Tim Adams, [https://www.expressnews.com/news/religion/article/Jeremy-Camp-s-I-Still-Believe-film-tells-15130489.php Jeremy Camp’s ‘I Still Believe’ film tells his story of love and loss], expressnews.com, АҚШ, 14 наурыз, 2020 жыл&lt;/ref&gt;. Бір күні мадақтау тобының бір жетекшісі жас Джеремидің колледж асханасында гитара тартқан әуенін естиді. Ол Кэмпке мадақтау тобына қатысуын айтып жігер береді. Осыдан кейін Джереми мадақтау тобын өзі жүргізіп, бүкіл Оңтүстік Калифорнияға саяхат жасайды.   
==Музыкалық мансабы== 
Джеремидің он төрт өлеңі мәсіхшілер өлеңі тізімінің хитына айналды (оның ішіндегі 6 өлеңі оның «Stay» альбомынан). Оның бірінші мукалық шығармасы «Understand» әні болды. Ол 10 видеоклип жазды: «Understand», «Walk By Faith», «Take You Back», «Tonight», «Give You Glory», «Let It Fade», «I Am Willing» (бұл ән оның бірде-бір альбомына енген жоқ), «Speaking Louder Than Before», «The Way» және «Reckless», сондай-ақ ол бірнеше әндерге рухани ойланатын видеосериялар шығарып, оларды YouTube және GodTube интернетіне шығарды. Ол өз сапарының әдеттегі бір күндегі өлеңдерін жазған DVD шығарды. Live Unplugged from Franklin, TN бейнежазбасы бір аттас концерттік альбомға қосымша болып табылады. YouTube-те оның «This Man» өлеңіне бейнежазбаны көруге болады, ол «Мәсіхтің азап шегуі» фильмінің бірнеше үзінділерінен алынған.      
===2005 жыл===
Джеремидің «Take You Back» және «Lay Down My Pride» атты синглдары мәсіхшілер хит-парадында бірінші орынға ие болды. Christianity Today журналы оқырмандарының нұсқамасы бойынша Джеремиді 2005 жылдың «Ең үздік орындаушысы» деп атады. Дәл осы жылы Джереми американдық композиторлар, авторлар және баспагерлер қоғамының (ASCAP) нұсқауына сәйкес «Жыл композиторы» атағына ие болды, сондай-ақ ол жылдың ең үздік вокалшысы ретінде екі жыл қатарынан Dove Award сыйлығын жеңіп алды. 2005 жылы ол «Music Inspired by the Chronicles of Narnia: The Lion, the Witch, and the Wardrobe» музыкалық жинағы үшін «Open Up Your Eyes» өлеңін жазды, бұл альбом 2005 жылы қыркүйекте жарыққа шықты, сондай-ақ бұл альбом «Нарнийдің хроникасы: Арыстан, дуагер және көйлек шкафы» атты фильм үшін арнайы жазылған әртүрлі мәсіхші музыканттардың өлеңдерінен құралған. 2005 жылдың басында Джереми Кэмптің «Stay» және «Carried Me: the Worship Project» атты екі альбомы RIAA сертификациясына сәйкес «ең бағалы алтынға» айналды. Джереми сондай-ақ мәсіхші рэппер KJ-52 -мен бірге қызмет етіп «Behind the Musik (A Boy Named Jonah)» альбомын жасады және «Right Here» өлеңі қайырмасының партиясын орындады.    
===2006 жыл===
Джереми жыл сайын болатын 28-ші ASCAP Music Awards конкурсында («Take You Back» және «This Man» өлеңдері үшін) «Жыл композиторы» атағына ие болып, құрмет сыйлығын алды. «Take You Back» өлеңі сондай-ақ «Жыл өлеңдерінің» бірі болды.    Джереми сондай-ақ «Сүйікті орындаушы» және «Сүйікті вокалист» ретінде CCM Reader's Choice Awards-тің екі сыйлығын жеңіп алды. Ол өзінің «Restored» альбомынының ерекше басылымын шығарды, оның ішіне 4 жаңа өлеңі және үндеу хаты енген.  
2006 жылдың көктемінде Джереми «Beyond Measure» жазбасымен айналысады. Альбом 2006 жылы 31-қазанда жарыққа шықты. Дәл осы жылы Кэмп өз әйелінің «Don't Wait» атты альбомына продюсерлік етіп, оны 2006 жылы қыркүйекте жарыққа шығарды.     
===2007 жыл===
«Tonight» — «Beyond Measure» альбомының бірінші синглі, ол 2007 жылы тамыз айында жарыққа шығып, қазіргі заманғы мәсіхшілер радиосының № 1 хитіне айналды. «Give Me Jesus» — «Beyond Measure» альбомының үшінші синглі, ол Inspirational радиосында бірінші орынды алған алғашқы бес өлеңнің бірі болды. «Give You Glory» төртінші синглі 16-шы нөмірмен AJ еврей радиосында дебютке шықты. «Let it Fade» атты өлеңі 2007 жылы HR радиосында берілген ең әйгілі өлеңдердің жетіншісі болды. Осы жылы Джереми Кэмптің «Live Unplugged» атты концерттік турының жазбасы жарыққа шықты, ол Франклин қаласы, Теннесси штатында CD және DVD-ге жазылды.    
===2008–2009 жылдары===
«No Matter What» өлеңі 2008 жылы R&amp;R журналының хит-парадында ең әйгілі өлеңдердің 4-шісі болды. Осы жылы Джереми «There Will Be a Day» атты әйгілі хиті бар «Speaking Louder Than Before» жаңа студиялық альбомын шығарды. 2009 жылы 17-қарашада Джереми Кэмп «Jeremy Camp Live» атты тағы бір концерттік альбомын шығарды. Бұл альбомға бұған дейінгі шыққан барлық альбомдардағы әртүрлі өлеңдер енген. «Speaking Louder Than Before» альбомы Грэммиде жоғарғы орынға ұсынылды, бұл оның алғашқы жоғарылауы болды.  
===2010 жылдан қазіргі кезге дейін===
«Beyond Measure» альбомы RIAA сертификациясы бойынша «Алтын» мәртебеге ие болды. 2010 жылы 24-тамызда «We Cry Out» мадақтау стиліндегі жаңа альбом шықты. 
Джереми Кэмп жыл сайын болатын Independent Music Awards 10-шы рәсімінің құрметті төрешісі болды. 
2011 жылы 20-мамырда Джереми Кэмп өзінің «I Still Believe» атты бірінші кітабын шығарды. Бұл кітапта Джеремидің өмірі, балалық шағы, бірінші әйелінің өлімі туралы және Жаратушы Құдайдың оны қазіргі кезде қандай қызметке шақырғаны жайлы жазылады.     
2012 жылы 13-наурызда Джереми Кэмп «I Still Believe: The Number Ones Collection» атты өзінің ең әйгілі хиттерінің жинағын шығарды. Бұл альбомда оның 15 ең әйгілі өлеңдері және «Wait» атты жаңа өлеңі бар.    
2012 жылы 25-қыркүйекте «Christmas: God With Us» дискісі шықты. Бұл альбомның продюсері Браун Баннистер болды.
2012 жылы 11-қарашада Джереми Кэмп Техас штатында, Остинде Spirit Fest 2012 фестивалінде өнер көрсетті.     
2013 жылы 12-ақпанда оның соңғы «Reckless» альбомы шықты.   
==Жеке өмірі==
Джереми және оның бірінші әйелі Мелисса Линн Хеннинг (туған жылы – 7 қазан 1979 жыл) 2000 жылы 21-қазанда үйленеді. Көп кешікпей оның әйеліне «аналық безінің рагы» диагнозын қояды, сөйтіп ол әйел 2001 жылы 5-ақпанда қайтыс болады. Джереми 23 жаста еді, ал әйелі небәрі 21 жаста болды. Джереми өзінің кейбір өлеңдерінде әйелінің ауырған кезіндегі уайымдаған жан толғанысын жазады. «I Still Believe» өлеңі әйелі қайтыс болғаннан кейін алғашқы жазған өлеңдерінің бірі болды. Ал «Walk By Faith» («Сеніммен өмір сүрудемін») өлеңі олардың үйленген кездегі бал айында жазылған.   
Джереми 2003 жылы желтоқсанда Эдриэн Лишингіге үйленді, ол әйел «The Benjamin Gate» группасының бұрынғы солисті. Олардың екі қызы, бір ұлы бар: Изабелла Роуз Кэмп (туған жылы – 25 қыркүйек 2004 жылы), Арианна Мэй Кэмп (туған жылы – 5 сәуір 2006 жылы) және Игэн Томас Кэмп (туған жылы – 17 тамыз 2011 жылы). 2009 жылы Эдриэн және Джереми тағы бір балалы болатыны жайлы хабарлайды, алайда бала үш айлығында шетінеп кетеді. Джереми Кэмп жетекшілердің қол қоюымен қызметке тағайындалды.  
Джереми Кэмптің Стив Кэмппен туысқандық байланысы жоқ.</text>
      <sha1>flxmfju2v3umaj8qlxuztobnhk1ppwz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400693</id>
      <parentid>3400598</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:35:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>GeniusBM</username>
        <id>158455</id>
      </contributor>
      <comment>Алтын-алтындай, сосын артық орынды жойдым</comment>
      <origin>3400693</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13993" sha1="n6d259i3xs9els6ut0aiy5pghsv3he8" xml:space="preserve">{{Грамматикасы тексерілсін}}
{{Музыкант
 |Есімі = Джереми Кэмп
 |Атауы = 
 |Сурет = Jeremy Camp Wonderland.jpg
 |Сурет ені = 250px
 |Сурет тақырыбы = Джереми Кэмп 2006 жылы маусымда мадақтау кезінде
 |Фон = 
 |Туған кездегі есімі = 
 |Толық аты = Джереми Томас Кэмп
 |Туған күні = 12.01.1978
 |Туған жері = [[Лафайет (Индиана)|Лафайет]], [[Индиана]]
 |Қайтыс болған күні = 
 |Қайтыс болған жері = 
 |Белсенділік жылдары = 2000 — қазірге дейін
 |Мемлекет = {{байрақ|АҚШ}}
 |Мамандықтары = музыкант, өлеңдердің авторы, композитор 
 |Жанрлары = [[Рок-музыка|рок]], қазіргі заманғы мәсіхшілер музыкасы, мәсіхшілік рок
 |Ұжымдары = 
 |Қызметтес болған =
 |Лейблдері = BEC Recordings
 |Сайты = {{URL|jeremycamp.com}}
}}
'''Джереми Томас Кэмп''' ({{lang-en|Jeremy Camp}}; 1978 жылы 12 қаңтарда туған, Лафайет қаласы, [[Индиана|Индиана штаты]]) — қазіргі заманғы мәсіхшілер (христиан) музыканты. Кэмп 7 альбом шығарды: олардың төртеуі дыбыс жазу компанияларының Американдық Ассоциациясы (RIAA сертификациясы) келісімімен «Алтындай» мәртебесіне ие болды, екеуі – концерттік альбом және әртүрлі хит-парадтардың шыңына жеткен 17 ән-әуені бар. Оның стилін лирикалық баллада мен роктың үйлесуі деп атауға болады.

==Жастық шағы==  
Джереми Кэмп [[Лафайетт (Колорадо)|Лафайетт]] қаласында, [[Индиана]] штаты, [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]]-та дүниеге келді&lt;ref&gt;'''Deming, Mark.[https://www.allmusic.com/artist/p542070/biography &quot;Jeremy Camp Biography&quot;] . AllMusic. 2008 жылдың 13 қазанында алынды.'''&lt;/ref&gt;. Оның әкесі Том, Harvest Chapel қауымының бақташысы (Голгоф Қауымына байланысты, Коста Меса, [[Калифорния|Калифорния штаты]]), оны гитара тартуға үйреткен&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20140314142743/http://www.pe.ag.org/Conversations2009/4963_Camp.cfm &quot;Pentecostal Evangel&quot;]. Pe.ag.org. 2013 жыл 7 наурыз. &lt;/ref&gt;. Мектеп бітіргеннен кейін, Джереми екі жыл бойы Оңтүстік Калифорниядағы Құдай Ассамблеясына қатысты, сосын Голгоф Қауымындағы Таурат колледжінде дін ілімі мамандығы дипломын алды&lt;ref&gt;Tim Adams, [https://www.expressnews.com/news/religion/article/Jeremy-Camp-s-I-Still-Believe-film-tells-15130489.php Jeremy Camp’s ‘I Still Believe’ film tells his story of love and loss], expressnews.com, АҚШ, 14 наурыз, 2020 жыл&lt;/ref&gt;. Бір күні мадақтау тобының бір жетекшісі жас Джеремидің колледж асханасында гитара тартқан әуенін естиді. Ол Кэмпке мадақтау тобына қатысуын айтып жігер береді. Осыдан кейін Джереми мадақтау тобын өзі жүргізіп, бүкіл Оңтүстік Калифорнияға саяхат жасайды.   
==Музыкалық мансабы== 
Джеремидің он төрт өлеңі мәсіхшілер өлеңі тізімінің хитына айналды (оның ішіндегі 6 өлеңі оның «Stay» альбомынан). Оның бірінші мукалық шығармасы «Understand» әні болды. Ол 10 видеоклип жазды: «Understand», «Walk By Faith», «Take You Back», «Tonight», «Give You Glory», «Let It Fade», «I Am Willing» (бұл ән оның бірде-бір альбомына енген жоқ), «Speaking Louder Than Before», «The Way» және «Reckless», сондай-ақ ол бірнеше әндерге рухани ойланатын видеосериялар шығарып, оларды YouTube және GodTube интернетіне шығарды. Ол өз сапарының әдеттегі бір күндегі өлеңдерін жазған DVD шығарды. Live Unplugged from Franklin, TN бейнежазбасы бір аттас концерттік альбомға қосымша болып табылады. YouTube-те оның «This Man» өлеңіне бейнежазбаны көруге болады, ол «Мәсіхтің азап шегуі» фильмінің бірнеше үзінділерінен алынған.      
===2005 жыл===
Джеремидің «Take You Back» және «Lay Down My Pride» атты синглдары мәсіхшілер хит-парадында бірінші орынға ие болды. Christianity Today журналы оқырмандарының нұсқамасы бойынша Джеремиді 2005 жылдың «Ең үздік орындаушысы» деп атады. Дәл осы жылы Джереми американдық композиторлар, авторлар және баспагерлер қоғамының (ASCAP) нұсқауына сәйкес «Жыл композиторы» атағына ие болды, сондай-ақ ол жылдың ең үздік вокалшысы ретінде екі жыл қатарынан Dove Award сыйлығын жеңіп алды. 2005 жылы ол «Music Inspired by the Chronicles of Narnia: The Lion, the Witch, and the Wardrobe» музыкалық жинағы үшін «Open Up Your Eyes» өлеңін жазды, бұл альбом 2005 жылы қыркүйекте жарыққа шықты, сондай-ақ бұл альбом «Нарнийдің хроникасы: Арыстан, дуагер және көйлек шкафы» атты фильм үшін арнайы жазылған әртүрлі мәсіхші музыканттардың өлеңдерінен құралған. 2005 жылдың басында Джереми Кэмптің «Stay» және «Carried Me: the Worship Project» атты екі альбомы RIAA сертификациясына сәйкес «ең бағалы алтынға» айналды. Джереми сондай-ақ мәсіхші рэппер KJ-52 -мен бірге қызмет етіп «Behind the Musik (A Boy Named Jonah)» альбомын жасады және «Right Here» өлеңі қайырмасының партиясын орындады.    
===2006 жыл===
Джереми жыл сайын болатын 28-ші ASCAP Music Awards конкурсында («Take You Back» және «This Man» өлеңдері үшін) «Жыл композиторы» атағына ие болып, құрмет сыйлығын алды. «Take You Back» өлеңі сондай-ақ «Жыл өлеңдерінің» бірі болды.    Джереми сондай-ақ «Сүйікті орындаушы» және «Сүйікті вокалист» ретінде CCM Reader's Choice Awards-тің екі сыйлығын жеңіп алды. Ол өзінің «Restored» альбомынының ерекше басылымын шығарды, оның ішіне 4 жаңа өлеңі және үндеу хаты енген.  
2006 жылдың көктемінде Джереми «Beyond Measure» жазбасымен айналысады. Альбом 2006 жылы 31-қазанда жарыққа шықты. Дәл осы жылы Кэмп өз әйелінің «Don't Wait» атты альбомына продюсерлік етіп, оны 2006 жылы қыркүйекте жарыққа шығарды.     
===2007 жыл===
«Tonight» — «Beyond Measure» альбомының бірінші синглі, ол 2007 жылы тамыз айында жарыққа шығып, қазіргі заманғы мәсіхшілер радиосының № 1 хитіне айналды. «Give Me Jesus» — «Beyond Measure» альбомының үшінші синглі, ол Inspirational радиосында бірінші орынды алған алғашқы бес өлеңнің бірі болды. «Give You Glory» төртінші синглі 16-шы нөмірмен AJ еврей радиосында дебютке шықты. «Let it Fade» атты өлеңі 2007 жылы HR радиосында берілген ең әйгілі өлеңдердің жетіншісі болды. Осы жылы Джереми Кэмптің «Live Unplugged» атты концерттік турының жазбасы жарыққа шықты, ол Франклин қаласы, Теннесси штатында CD және DVD-ге жазылды.    
===2008–2009 жылдары===
«No Matter What» өлеңі 2008 жылы R&amp;R журналының хит-парадында ең әйгілі өлеңдердің 4-шісі болды. Осы жылы Джереми «There Will Be a Day» атты әйгілі хиті бар «Speaking Louder Than Before» жаңа студиялық альбомын шығарды. 2009 жылы 17-қарашада Джереми Кэмп «Jeremy Camp Live» атты тағы бір концерттік альбомын шығарды. Бұл альбомға бұған дейінгі шыққан барлық альбомдардағы әртүрлі өлеңдер енген. «Speaking Louder Than Before» альбомы Грэммиде жоғарғы орынға ұсынылды, бұл оның алғашқы жоғарылауы болды.  
===2010 жылдан қазіргі кезге дейін===
«Beyond Measure» альбомы RIAA сертификациясы бойынша «Алтын» мәртебеге ие болды. 2010 жылы 24-тамызда «We Cry Out» мадақтау стиліндегі жаңа альбом шықты. 
Джереми Кэмп жыл сайын болатын Independent Music Awards 10-шы рәсімінің құрметті төрешісі болды. 
2011 жылы 20-мамырда Джереми Кэмп өзінің «I Still Believe» атты бірінші кітабын шығарды. Бұл кітапта Джеремидің өмірі, балалық шағы, бірінші әйелінің өлімі туралы және Жаратушы Құдайдың оны қазіргі кезде қандай қызметке шақырғаны жайлы жазылады.     
2012 жылы 13-наурызда Джереми Кэмп «I Still Believe: The Number Ones Collection» атты өзінің ең әйгілі хиттерінің жинағын шығарды. Бұл альбомда оның 15 ең әйгілі өлеңдері және «Wait» атты жаңа өлеңі бар.    
2012 жылы 25-қыркүйекте «Christmas: God With Us» дискісі шықты. Бұл альбомның продюсері Браун Баннистер болды.
2012 жылы 11-қарашада Джереми Кэмп Техас штатында, Остинде Spirit Fest 2012 фестивалінде өнер көрсетті.     
2013 жылы 12-ақпанда оның соңғы «Reckless» альбомы шықты.   
==Жеке өмірі==
Джереми және оның бірінші әйелі Мелисса Линн Хеннинг (туған жылы – 7 қазан 1979 жыл) 2000 жылы 21-қазанда үйленеді. Көп кешікпей оның әйеліне «аналық безінің рагы» диагнозын қояды, сөйтіп ол әйел 2001 жылы 5-ақпанда қайтыс болады. Джереми 23 жаста еді, ал әйелі небәрі 21 жаста болды. Джереми өзінің кейбір өлеңдерінде әйелінің ауырған кезіндегі уайымдаған жан толғанысын жазады. «I Still Believe» өлеңі әйелі қайтыс болғаннан кейін алғашқы жазған өлеңдерінің бірі болды. Ал «Walk By Faith» («Сеніммен өмір сүрудемін») өлеңі олардың үйленген кездегі бал айында жазылған.   
Джереми 2003 жылы желтоқсанда Эдриэн Лишингіге үйленді, ол әйел «The Benjamin Gate» группасының бұрынғы солисті. Олардың екі қызы, бір ұлы бар: Изабелла Роуз Кэмп (туған жылы – 25 қыркүйек 2004 жылы), Арианна Мэй Кэмп (туған жылы – 5 сәуір 2006 жылы) және Игэн Томас Кэмп (туған жылы – 17 тамыз 2011 жылы). 2009 жылы Эдриэн және Джереми тағы бір балалы болатыны жайлы хабарлайды, алайда бала үш айлығында шетінеп кетеді. Джереми Кэмп жетекшілердің қол қоюымен қызметке тағайындалды.  
Джереми Кэмптің Стив Кэмппен туысқандық байланысы жоқ.</text>
      <sha1>n6d259i3xs9els6ut0aiy5pghsv3he8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400826</id>
      <parentid>3400693</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T05:02:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nurtenge</username>
        <id>93712</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/GeniusBM|GeniusBM]] ([[User talk:GeniusBM|т]]) өңдемелерінен [[User:Русланқызы Жібек|Русланқызы Жібек]] соңғы нұсқасына қайтарды</comment>
      <origin>3400598</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13988" sha1="flxmfju2v3umaj8qlxuztobnhk1ppwz" xml:space="preserve">{{Грамматикасы тексерілсін}}
{{Музыкант
 |Есімі = Джереми Кэмп
 |Атауы = 
 |Сурет = Jeremy Camp Wonderland.jpg
 |Сурет ені = 250px
 |Сурет тақырыбы = Джереми Кэмп 2006 жылы маусымда мадақтау кезінде
 |Фон = 
 |Туған кездегі есімі = 
 |Толық аты = Джереми Томас Кэмп
 |Туған күні = 12.01.1978
 |Туған жері = [[Лафайет (Индиана)|Лафайет]], [[Индиана]]
 |Қайтыс болған күні = 
 |Қайтыс болған жері = 
 |Белсенділік жылдары = 2000 — қазірге дейін
 |Мемлекет = {{байрақ|АҚШ}}
 |Мамандықтары = музыкант, өлеңдердің авторы, композитор 
 |Жанрлары = [[Рок-музыка|рок]], қазіргі заманғы мәсіхшілер музыкасы, мәсіхшілік рок
 |Ұжымдары = 
 |Қызметтес болған =
 |Лейблдері = BEC Recordings
 |Сайты = {{URL|jeremycamp.com}}
}}
'''Джереми Томас Кэмп''' ({{lang-en|Jeremy Camp}}; 1978 жылы 12 қаңтарда туған, Лафайет қаласы, [[Индиана|Индиана штаты]]) — қазіргі заманғы мәсіхшілер (христиан) музыканты. Кэмп 7 альбом шығарды: олардың төртеуі дыбыс жазу компанияларының Американдық Ассоциациясы (RIAA сертификациясы) келісімімен «Алтын» мәртебесіне ие болды, екеуі – концерттік альбом және әртүрлі хит-парадтардың шыңына жеткен 17 ән-әуені бар. Оның стилін  лирикалық баллада мен роктың үйлесуі деп атауға болады.

==Жастық шағы==  
Джереми Кэмп [[Лафайетт (Колорадо)|Лафайетт]] қаласында, [[Индиана]] штаты, [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]]-та дүниеге келді&lt;ref&gt;'''Deming, Mark.[https://www.allmusic.com/artist/p542070/biography &quot;Jeremy Camp Biography&quot;] . AllMusic. 2008 жылдың 13 қазанында алынды.'''&lt;/ref&gt;. Оның әкесі Том, Harvest Chapel қауымының бақташысы (Голгоф Қауымына байланысты, Коста Меса, [[Калифорния|Калифорния штаты]]), оны гитара тартуға үйреткен&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20140314142743/http://www.pe.ag.org/Conversations2009/4963_Camp.cfm &quot;Pentecostal Evangel&quot;]. Pe.ag.org. 2013 жыл 7 наурыз. &lt;/ref&gt;. Мектеп бітіргеннен кейін, Джереми екі жыл бойы Оңтүстік Калифорниядағы Құдай Ассамблеясына қатысты, сосын Голгоф Қауымындағы Таурат колледжінде дін ілімі мамандығы дипломын алды&lt;ref&gt;Tim Adams, [https://www.expressnews.com/news/religion/article/Jeremy-Camp-s-I-Still-Believe-film-tells-15130489.php Jeremy Camp’s ‘I Still Believe’ film tells his story of love and loss], expressnews.com, АҚШ, 14 наурыз, 2020 жыл&lt;/ref&gt;. Бір күні мадақтау тобының бір жетекшісі жас Джеремидің колледж асханасында гитара тартқан әуенін естиді. Ол Кэмпке мадақтау тобына қатысуын айтып жігер береді. Осыдан кейін Джереми мадақтау тобын өзі жүргізіп, бүкіл Оңтүстік Калифорнияға саяхат жасайды.   
==Музыкалық мансабы== 
Джеремидің он төрт өлеңі мәсіхшілер өлеңі тізімінің хитына айналды (оның ішіндегі 6 өлеңі оның «Stay» альбомынан). Оның бірінші мукалық шығармасы «Understand» әні болды. Ол 10 видеоклип жазды: «Understand», «Walk By Faith», «Take You Back», «Tonight», «Give You Glory», «Let It Fade», «I Am Willing» (бұл ән оның бірде-бір альбомына енген жоқ), «Speaking Louder Than Before», «The Way» және «Reckless», сондай-ақ ол бірнеше әндерге рухани ойланатын видеосериялар шығарып, оларды YouTube және GodTube интернетіне шығарды. Ол өз сапарының әдеттегі бір күндегі өлеңдерін жазған DVD шығарды. Live Unplugged from Franklin, TN бейнежазбасы бір аттас концерттік альбомға қосымша болып табылады. YouTube-те оның «This Man» өлеңіне бейнежазбаны көруге болады, ол «Мәсіхтің азап шегуі» фильмінің бірнеше үзінділерінен алынған.      
===2005 жыл===
Джеремидің «Take You Back» және «Lay Down My Pride» атты синглдары мәсіхшілер хит-парадында бірінші орынға ие болды. Christianity Today журналы оқырмандарының нұсқамасы бойынша Джеремиді 2005 жылдың «Ең үздік орындаушысы» деп атады. Дәл осы жылы Джереми американдық композиторлар, авторлар және баспагерлер қоғамының (ASCAP) нұсқауына сәйкес «Жыл композиторы» атағына ие болды, сондай-ақ ол жылдың ең үздік вокалшысы ретінде екі жыл қатарынан Dove Award сыйлығын жеңіп алды. 2005 жылы ол «Music Inspired by the Chronicles of Narnia: The Lion, the Witch, and the Wardrobe» музыкалық жинағы үшін «Open Up Your Eyes» өлеңін жазды, бұл альбом 2005 жылы қыркүйекте жарыққа шықты, сондай-ақ бұл альбом «Нарнийдің хроникасы: Арыстан, дуагер және көйлек шкафы» атты фильм үшін арнайы жазылған әртүрлі мәсіхші музыканттардың өлеңдерінен құралған. 2005 жылдың басында Джереми Кэмптің «Stay» және «Carried Me: the Worship Project» атты екі альбомы RIAA сертификациясына сәйкес «ең бағалы алтынға» айналды. Джереми сондай-ақ мәсіхші рэппер KJ-52 -мен бірге қызмет етіп «Behind the Musik (A Boy Named Jonah)» альбомын жасады және «Right Here» өлеңі қайырмасының партиясын орындады.    
===2006 жыл===
Джереми жыл сайын болатын 28-ші ASCAP Music Awards конкурсында («Take You Back» және «This Man» өлеңдері үшін) «Жыл композиторы» атағына ие болып, құрмет сыйлығын алды. «Take You Back» өлеңі сондай-ақ «Жыл өлеңдерінің» бірі болды.    Джереми сондай-ақ «Сүйікті орындаушы» және «Сүйікті вокалист» ретінде CCM Reader's Choice Awards-тің екі сыйлығын жеңіп алды. Ол өзінің «Restored» альбомынының ерекше басылымын шығарды, оның ішіне 4 жаңа өлеңі және үндеу хаты енген.  
2006 жылдың көктемінде Джереми «Beyond Measure» жазбасымен айналысады. Альбом 2006 жылы 31-қазанда жарыққа шықты. Дәл осы жылы Кэмп өз әйелінің «Don't Wait» атты альбомына продюсерлік етіп, оны 2006 жылы қыркүйекте жарыққа шығарды.     
===2007 жыл===
«Tonight» — «Beyond Measure» альбомының бірінші синглі, ол 2007 жылы тамыз айында жарыққа шығып, қазіргі заманғы мәсіхшілер радиосының № 1 хитіне айналды. «Give Me Jesus» — «Beyond Measure» альбомының үшінші синглі, ол Inspirational радиосында бірінші орынды алған алғашқы бес өлеңнің бірі болды. «Give You Glory» төртінші синглі 16-шы нөмірмен AJ еврей радиосында дебютке шықты. «Let it Fade» атты өлеңі 2007 жылы HR радиосында берілген ең әйгілі өлеңдердің жетіншісі болды. Осы жылы Джереми Кэмптің «Live Unplugged» атты концерттік турының жазбасы жарыққа шықты, ол Франклин қаласы, Теннесси штатында CD және DVD-ге жазылды.    
===2008–2009 жылдары===
«No Matter What» өлеңі 2008 жылы R&amp;R журналының хит-парадында ең әйгілі өлеңдердің 4-шісі болды. Осы жылы Джереми «There Will Be a Day» атты әйгілі хиті бар «Speaking Louder Than Before» жаңа студиялық альбомын шығарды. 2009 жылы 17-қарашада Джереми Кэмп «Jeremy Camp Live» атты тағы бір концерттік альбомын шығарды. Бұл альбомға бұған дейінгі шыққан барлық альбомдардағы әртүрлі өлеңдер енген. «Speaking Louder Than Before» альбомы Грэммиде жоғарғы орынға ұсынылды, бұл оның алғашқы жоғарылауы болды.  
===2010 жылдан қазіргі кезге дейін===
«Beyond Measure» альбомы RIAA сертификациясы бойынша «Алтын» мәртебеге ие болды. 2010 жылы 24-тамызда «We Cry Out» мадақтау стиліндегі жаңа альбом шықты. 
Джереми Кэмп жыл сайын болатын Independent Music Awards 10-шы рәсімінің құрметті төрешісі болды. 
2011 жылы 20-мамырда Джереми Кэмп өзінің «I Still Believe» атты бірінші кітабын шығарды. Бұл кітапта Джеремидің өмірі, балалық шағы, бірінші әйелінің өлімі туралы және Жаратушы Құдайдың оны қазіргі кезде қандай қызметке шақырғаны жайлы жазылады.     
2012 жылы 13-наурызда Джереми Кэмп «I Still Believe: The Number Ones Collection» атты өзінің ең әйгілі хиттерінің жинағын шығарды. Бұл альбомда оның 15 ең әйгілі өлеңдері және «Wait» атты жаңа өлеңі бар.    
2012 жылы 25-қыркүйекте «Christmas: God With Us» дискісі шықты. Бұл альбомның продюсері Браун Баннистер болды.
2012 жылы 11-қарашада Джереми Кэмп Техас штатында, Остинде Spirit Fest 2012 фестивалінде өнер көрсетті.     
2013 жылы 12-ақпанда оның соңғы «Reckless» альбомы шықты.   
==Жеке өмірі==
Джереми және оның бірінші әйелі Мелисса Линн Хеннинг (туған жылы – 7 қазан 1979 жыл) 2000 жылы 21-қазанда үйленеді. Көп кешікпей оның әйеліне «аналық безінің рагы» диагнозын қояды, сөйтіп ол әйел 2001 жылы 5-ақпанда қайтыс болады. Джереми 23 жаста еді, ал әйелі небәрі 21 жаста болды. Джереми өзінің кейбір өлеңдерінде әйелінің ауырған кезіндегі уайымдаған жан толғанысын жазады. «I Still Believe» өлеңі әйелі қайтыс болғаннан кейін алғашқы жазған өлеңдерінің бірі болды. Ал «Walk By Faith» («Сеніммен өмір сүрудемін») өлеңі олардың үйленген кездегі бал айында жазылған.   
Джереми 2003 жылы желтоқсанда Эдриэн Лишингіге үйленді, ол әйел «The Benjamin Gate» группасының бұрынғы солисті. Олардың екі қызы, бір ұлы бар: Изабелла Роуз Кэмп (туған жылы – 25 қыркүйек 2004 жылы), Арианна Мэй Кэмп (туған жылы – 5 сәуір 2006 жылы) және Игэн Томас Кэмп (туған жылы – 17 тамыз 2011 жылы). 2009 жылы Эдриэн және Джереми тағы бір балалы болатыны жайлы хабарлайды, алайда бала үш айлығында шетінеп кетеді. Джереми Кэмп жетекшілердің қол қоюымен қызметке тағайындалды.  
Джереми Кэмптің Стив Кэмппен туысқандық байланысы жоқ.</text>
      <sha1>flxmfju2v3umaj8qlxuztobnhk1ppwz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Уикипедия:Белсенді қатысушылар</title>
    <ns>4</ns>
    <id>492279</id>
    <revision>
      <id>3400568</id>
      <parentid>3400116</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T12:00:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jembot</username>
        <id>36112</id>
      </contributor>
      <comment>Bot: Рейтингті жаңарту</comment>
      <origin>3400568</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7192" sha1="5oksz49babv0ffgf1f1mfi1qmc0vh33" xml:space="preserve">{{/begin|200}}
|-
| 1 || [[User:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] || [[Special:Contributions/Мықтыбек Оразтайұлы|{{formatnum:1345}}]] || {{Permissions|Мықтыбек Оразтайұлы}}
|-
| 2 || [[User:Мағыпар|Мағыпар]] || [[Special:Contributions/Мағыпар|{{formatnum:1083}}]] || {{Permissions|Мағыпар}}
|-
| 3 || [[User:Casserium|Casserium]] || [[Special:Contributions/Casserium|{{formatnum:888}}]] || {{Permissions|Casserium}}
|-
| 4 || [[User:1nter pares|1nter pares]] || [[Special:Contributions/1nter pares|{{formatnum:420}}]] || {{Permissions|1nter pares}}
|-
| 5 || [[User:Kasymov|Kasymov]] || [[Special:Contributions/Kasymov|{{formatnum:320}}]] || {{Permissions|Kasymov}}
|-
| 6 || [[User:Syrymzhan|Syrymzhan]] || [[Special:Contributions/Syrymzhan|{{formatnum:307}}]] || {{Permissions|Syrymzhan}}
|-
| 7 || [[User:Ismukhammed|Ismukhammed]] || [[Special:Contributions/Ismukhammed|{{formatnum:303}}]] || {{Permissions|Ismukhammed}}
|-
| 8 || [[User:Салиха|Салиха]] || [[Special:Contributions/Салиха|{{formatnum:246}}]] || {{Permissions|Салиха}}
|-
| 9 || [[User:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] || [[Special:Contributions/Muzaffar Turgunov|{{formatnum:238}}]] || {{Permissions|Muzaffar Turgunov}}
|-
| 10 || [[User:Орел Карл|Орел Карл]] || [[Special:Contributions/Орел Карл|{{formatnum:201}}]] || {{Permissions|Орел Карл}}
|-
| 11 || [[User:Nurtenge|Nurtenge]] || [[Special:Contributions/Nurtenge|{{formatnum:109}}]] || {{Permissions|Nurtenge}}
|-
| 12 || [[User:NazerkeKenzhebay21nis|NazerkeKenzhebay21nis]] || [[Special:Contributions/NazerkeKenzhebay21nis|{{formatnum:101}}]] || {{Permissions|NazerkeKenzhebay21nis}}
|-
| 13 || [[User:Sagzhan|Sagzhan]] || [[Special:Contributions/Sagzhan|{{formatnum:90}}]] || {{Permissions|Sagzhan}}
|-
| 14 || [[User:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] || [[Special:Contributions/Ерден Карсыбеков|{{formatnum:86}}]] || {{Permissions|Ерден Карсыбеков}}
|-
| 15 || [[User:Malik Nursultan B|Malik Nursultan B]] || [[Special:Contributions/Malik Nursultan B|{{formatnum:85}}]] || {{Permissions|Malik Nursultan B}}
|-
| 16 || [[User:ShadZ01|ShadZ01]] || [[Special:Contributions/ShadZ01|{{formatnum:85}}]] || {{Permissions|ShadZ01}}
|-
| 17 || [[User:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] || [[Special:Contributions/Шайнүсіп|{{formatnum:79}}]] || {{Permissions|Шайнүсіп}}
|-
| 18 || [[User:Makenzis|Makenzis]] || [[Special:Contributions/Makenzis|{{formatnum:77}}]] || {{Permissions|Makenzis}}
|-
| 19 || [[User:Ashina|Ashina]] || [[Special:Contributions/Ashina|{{formatnum:73}}]] || {{Permissions|Ashina}}
|-
| 20 || [[User:O.Makosya|O.Makosya]] || [[Special:Contributions/O.Makosya|{{formatnum:50}}]] || {{Permissions|O.Makosya}}
|-
| 21 || [[User:Kaiyr|Kaiyr]] || [[Special:Contributions/Kaiyr|{{formatnum:48}}]] || {{Permissions|Kaiyr}}
|-
| 22 || [[User:Mukhayyo Artikova21nis|Mukhayyo Artikova21nis]] || [[Special:Contributions/Mukhayyo Artikova21nis|{{formatnum:37}}]] || {{Permissions|Mukhayyo Artikova21nis}}
|-
| 23 || [[User:Бердалиева Айзере Абайқызы|Бердалиева Айзере Абайқызы]] || [[Special:Contributions/Бердалиева Айзере Абайқызы|{{formatnum:36}}]] || {{Permissions|Бердалиева Айзере Абайқызы}}
|-
| 24 || [[User:Қайсар Қылышбек|Қайсар Қылышбек]] || [[Special:Contributions/Қайсар Қылышбек|{{formatnum:35}}]] || {{Permissions|Қайсар Қылышбек}}
|-
| 25 || [[User:KoishymanovaG|KoishymanovaG]] || [[Special:Contributions/KoishymanovaG|{{formatnum:35}}]] || {{Permissions|KoishymanovaG}}
|-
| 26 || [[User:Айжанкааа|Айжанкааа]] || [[Special:Contributions/Айжанкааа|{{formatnum:27}}]] || {{Permissions|Айжанкааа}}
|-
| 27 || [[User:Ғауғауррр|Ғауғауррр]] || [[Special:Contributions/Ғауғауррр|{{formatnum:25}}]] || {{Permissions|Ғауғауррр}}
|-
| 28 || [[User:Nemophilus|Nemophilus]] || [[Special:Contributions/Nemophilus|{{formatnum:25}}]] || {{Permissions|Nemophilus}}
|-
| 29 || [[User:Tleukhan Altynai|Tleukhan Altynai]] || [[Special:Contributions/Tleukhan Altynai|{{formatnum:25}}]] || {{Permissions|Tleukhan Altynai}}
|-
| 30 || [[User:Ғаламатадам|Ғаламатадам]] || [[Special:Contributions/Ғаламатадам|{{formatnum:22}}]] || {{Permissions|Ғаламатадам}}
|-
| 31 || [[User:JellFisher|JellFisher]] || [[Special:Contributions/JellFisher|{{formatnum:20}}]] || {{Permissions|JellFisher}}
|-
| 32 || [[User:Gliwi|Gliwi]] || [[Special:Contributions/Gliwi|{{formatnum:18}}]] || {{Permissions|Gliwi}}
|-
| 33 || [[User:Daniyal.aidarov5|Daniyal.aidarov5]] || [[Special:Contributions/Daniyal.aidarov5|{{formatnum:17}}]] || {{Permissions|Daniyal.aidarov5}}
|-
| 34 || [[User:Айгулик|Айгулик]] || [[Special:Contributions/Айгулик|{{formatnum:17}}]] || {{Permissions|Айгулик}}
|-
| 35 || [[User:Маконяаа|Маконяаа]] || [[Special:Contributions/Маконяаа|{{formatnum:14}}]] || {{Permissions|Маконяаа}}
|-
| 36 || [[User:Jondjas|Jondjas]] || [[Special:Contributions/Jondjas|{{formatnum:14}}]] || {{Permissions|Jondjas}}
|-
| 37 || [[User:Epoxa-HH|Epoxa-HH]] || [[Special:Contributions/Epoxa-HH|{{formatnum:13}}]] || {{Permissions|Epoxa-HH}}
|-
| 38 || [[User:Sleepycatinacap|Sleepycatinacap]] || [[Special:Contributions/Sleepycatinacap|{{formatnum:13}}]] || {{Permissions|Sleepycatinacap}}
|-
| 39 || [[User:Ansar Töre Sultan|Ansar Töre Sultan]] || [[Special:Contributions/Ansar Töre Sultan|{{formatnum:13}}]] || {{Permissions|Ansar Töre Sultan}}
|-
| 40 || [[User:ZheksenGulbakyt|ZheksenGulbakyt]] || [[Special:Contributions/ZheksenGulbakyt|{{formatnum:13}}]] || {{Permissions|ZheksenGulbakyt}}
|-
| 41 || [[User:Kas77777|Kas77777]] || [[Special:Contributions/Kas77777|{{formatnum:12}}]] || {{Permissions|Kas77777}}
|-
| 42 || [[User:Тұран|Тұран]] || [[Special:Contributions/Тұран|{{formatnum:12}}]] || {{Permissions|Тұран}}
|-
| 43 || [[User:Артем Загребельный|Артем Загребельный]] || [[Special:Contributions/Артем Загребельный|{{formatnum:12}}]] || {{Permissions|Артем Загребельный}}
|-
| 44 || [[User:Xufanc|Xufanc]] || [[Special:Contributions/Xufanc|{{formatnum:12}}]] || {{Permissions|Xufanc}}
|-
| 45 || [[User:Momoka Hirohito|Momoka Hirohito]] || [[Special:Contributions/Momoka Hirohito|{{formatnum:11}}]] || {{Permissions|Momoka Hirohito}}
|-
| 46 || [[User:Tanbiruzzaman|Tanbiruzzaman]] || [[Special:Contributions/Tanbiruzzaman|{{formatnum:11}}]] || {{Permissions|Tanbiruzzaman}}
|-
| 47 || [[User:Қимаділ Асылымай|Қимаділ Асылымай]] || [[Special:Contributions/Қимаділ Асылымай|{{formatnum:10}}]] || {{Permissions|Қимаділ Асылымай}}
|-
| 48 || [[User:IL68|IL68]] || [[Special:Contributions/IL68|{{formatnum:10}}]] || {{Permissions|IL68}}
{{/end}}</text>
      <sha1>5oksz49babv0ffgf1f1mfi1qmc0vh33</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қағаз аралары</title>
    <ns>0</ns>
    <id>504856</id>
    <revision>
      <id>3400612</id>
      <parentid>2909471</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T15:08:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>3400612</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5005" sha1="eh4jm6pa1g8audpgth59nyfgw45mi61" xml:space="preserve">{{Taxobox
| trend = '''Қағаз аралары'''
| image = Vespula germanica Horizontalview Richard Bartz.jpg
| image_caption = ''Vespula germanica''
| image_width = 250px
| regnum = [[Жануарлар]]
| phylum = Буын аяқтылар
| classis = Бұнақденелер
| ordo = Қатты қанаттылар
| familia = Нағыз аралар (Vespidae)
| genus = 
| species = 
| subspecies= 
| trinomial = 
| binomial =  Vespula germanica
| binomial_authority =
| synonyms =
}}
'''Қағаз аралары'''  ({{lang-la|Vespidae}}) - отбасысы жұмыртқа басатын аналықтан және оның ұрпақтары - қызметкер аралардан тұратын ұйымшыл жәндіктер. Олар өз ұяларын сілекей жөкесімен араласқан уақталған ағаш қиқымынан туғызады.Кепкеннен кейін бұл қоспа мықты папье-машеге немесе қатқыл орама қағазға айналады, сондықтан аралар &quot;қағаз&quot; аралары деген есімге ие болған. 

Отбасының өмірі ерте көктемде қыстап шыққан аналықтың ұя үшін орын таңдауынан басталады. Осында мүшенің түтікшесін еске салатын бірнеше кәрезді іліп қояды. Оған аналық өз жұмыртқасын салады, содан кейін одан бүр жарған дернәсілдің қамымен жүреді. 
[[Сурет:Wasp colony.jpg|thumb|left|200px| Қағаз араларының жаңа колониясының бастамасы]]
Аралардың - үлкен тәттіқұмарлар екендігіне және олардың кесілген қарбыз бен тосап төңірегінде, шіресін ішіп, тозаңын тарататын гүлді ағаштардың ұшар басында құжынап жүретіндігіне қарамастан, өз дернәсілдерін жануар тағамдармен - шыбынмен, қанатты құмырсқалармен,  жұлдызқұрттармен қоректендіреді. Ол - жасына жеткен кезде ара оны улы бізгегімен шаншып өлтіреді және ұясына тасып жеткізеді. Азықты әбден шайнағаннан кейін оны дернәсілдер арасында үлестіреді. Жеткіншек дернәсілдер ұяшықтың саңылауын өрмек жіптерімен шырмап тастайды және қуыршаққа айналады. 

Қуыршақтан жұмысшы аралардың бірінші төлі шыққан кезде олар &quot;үйде&quot; еркелетуді және ауқат әкелуді мойындарына алады, ал аналық жұмыртқа табуға алаңсыз беріледі.  Ара отбасысы өседі және соған сай ұя да кеңейе береді. Бөгелектің бізгегі өте ірі, ұзындығы 3 см, ұясы жарты метрге дейін жетуі ықтимал. Оның қағаз қабығының астында алты қанатты ұяға дейін орналасады. Жаздың аяғында қуыршақтан көбеюге қабілетті аталық пен аналықтың жаңа ұрпағы өсіп шығады.Қыстан аман шығу тек жаңа ұрықтанған аналықтың ғана еншісіне тиген бақыт,қалғандары ұяда түгел қырылып қалады.
Отбасының негізін салушы аналық пен жұмысшы аралар арасындағы айырмашылық үлкен емес. Егер аналық өліп кетсе, онда оның қызметін қыздарының бірі мойнына алады. Сол сәттен бастап ол да жұмыртқа сала бастайды. 

== Сыртқы сілтемелер ==
* {{commonscat-inline|Category:Vespidae|Қағаз аралары}}
* [http://vespabellicosus2008.narod.ru/index.html  Общественные осы Чувашии]
* [http://www.vespa-bicolor.net/  www.vespa-bicolor.net] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130120211554/http://www.vespa-bicolor.net/ |date=2013-01-20 }}
* [http://users.swing.be/entomologie/Vespidae%20of%20the%20World1.htm  Общественные осы Мира] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110611190056/http://users.swing.be/entomologie/Vespidae%20of%20the%20World1.htm |date=2011-06-11 }}


==Дерек көздер==
* Балалардың энциклопедиясы РОСМЭН,Жәндіктер,Мәскеу Росмэн 2012.

[[Санат:Аралар]]</text>
      <sha1>eh4jm6pa1g8audpgth59nyfgw45mi61</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гильгамеш</title>
    <ns>0</ns>
    <id>505323</id>
    <revision>
      <id>3400708</id>
      <parentid>3319676</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:48:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>GeniusBM</username>
        <id>158455</id>
      </contributor>
      <comment>/* growthexperiments-addlink-summary-summary:3|0|0 */</comment>
      <origin>3400708</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6569" sha1="82llhdenjt100wr4osbosbo6j5uh52v" xml:space="preserve">[[Сурет:Hérosmaîtrisantunlion.jpg|thumb|right|250px|Гильгамеш]]
'''Гильгамеш ''' (Аккадша: 𒄑𒂅𒈦 — Гілгамеш, Gilgameš; Шумерше: 𒄑𒉈𒂵𒈩 — Білгамеш, Bilgamesh&lt;ref&gt;{{Cite book |last=George |first=Andrew R. |title=The Babylonian Gilgamesh Epic&amp;nbsp;– Introduction, Critical Edition and Cuneiform Texts |date=2010 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0198149224 |edition=reprint |volume=vol. 1 and 2 |location=Oxford |page=163 |language=English, Akkadian |oclc=819941336 |orig-year=2003}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.dictionary.com/browse/gilgamesh &quot;Gilgamesh&quot;. ''Random House Webster's Unabridged Dictionary''&lt;/ref&gt;) – біздің дәуірімізге дейінгі XXVII ғ. аяғы мен XXVI ғ. басында өмір сүрген [[шумер]]&lt;nowiki/&gt;дегі Урук қаласы билеушісі. Оны өлгеннен кейін ғана құдай деп санай бастаған. Үштен екісі құдай, үштен бірі ғана – адам деп есептелген Гильгамеш 126 жылға жуық уақыт билік құрған.

Бастапқыда оның есімі басқаша аталған. Оның есімінің шумерлік нұсқасы, тарихшы ғалымдардың пікірнше, «батыр баба» деген мағына беретін «Бильга-мес» сөзіне келеді.

== Гильгамеш туралы хикая ==
Күшті,батыл,өткір мінезді Гильгамештің бойы да еңгезердей екен, өзі жауынгерлік өнерді жақсы көріпті. Урук тұрғындары құдайлардан тілеп, соғысқұмар Гильгамешті ақылға келтіруді өтінеді. Сол кезде құдайлар алыптың арынын басар деген үмітпен Энкиду деген жабайы адамды жаратады. Энкиду Гильгамешпен жекпе – жекке шығады, бірақ батырлар күштерінің тек екенін бірден байқайды. Олар достасып, көптеген ерен ерліктерді бірге жасайды.

Бір күні олар самырсын еліне аттанады. Алыстағы бұл елде бір таудың шыңында Хувава дейтін зұлым дәу тұрыпты. Ол адамдарға көп зардап шектіріпті. Батырлар дәуді жеңіп, басын кесіп алады. Бірақ құдайлар олардың бұл қылықтарына ашуланып, Инаннаның ақылымен Урукке құбыжық бұқаны жібереді. Инанна әрдайым көңіл білдіріп жүрсе де, назар аудармай қойған Гильгамешке бұрыннан ызалы еді.

Алайда Гильгамеш Энкидумен бірге бұқаны өлтіріп тастайды да, бұл іс құдайларды одан әрмен күйіндіреді. Батырдан кек алу үшін, құдайлар оның досы Энкидуды өлтіреді. Гильгамеш үшін бұл ең сұдық қасірет болды. Досының өлімінен кейін Гильгамеш Ут – Напишти деген ажалсыз адамнан мәңгі өмірдің құпиясын білуге аттанады. Ол қонағына бүкіләлемдік су тасқынынан қалай тірі қалғанын айтып береді. Қиындықтарды жеңудегі дәл осы табандылығы үшін, құдайлар оған мәңгілік өмірді сылағанын баяндайды. Ажалсыз адам Гильгамешке ақыл беруді құдайлар қолдамайтынын білді. Бірақ, бақытсыз батырға көмектескісі келіп, оған мәңгі жастық гүлінің құпиясын ашты. Гильгамеш құпия гүлді тауып алады. Оны енді жұлып алайын дей берген сәтінде, гүлді жылан қақшып алып, дереу жап – жас жыланға айналып кетеді. Салы суға кеткен Гильгамеш Урукке қайтып оралады. Бірақ қаланың жақсы бекінгендігі мен гүлденіп жатқандығы көңіліне медеу болады. Урук тұрғындары оның келгеніне қуанады.

Гильгамеш туралы [[хикая]] адамның мәңгі өмірге ие болуға ұмтылуы бос әурешілік деген ойды аңғартады. Адамның игілікті істері мен ерліктері туралы жұртшылық балалары мен немерелеріне айтып отырғанда ғана, ол тек халықтың жадында мәңгі өмір сүре алмақ.

== Гильгамеш эпосы ==
{{main|Гильгамеш жайлы эпос}}
Гильгамеш туралы [[эпос]] (грекше «сөз, хикая, әңгіме») біздің дәуірімізден 2500 жыл бұрын қыш тақташаларға жазылған. Гильгамештің жасаған ерліктері туралы баяндайтын бес эпостық жыр сақталып қалған.

Гильгамеш туралы [[аңыз]] табиғаттың қаһарлы күштері кейпіндегі зұлым құдайлар жіберген барлық сындардан өтіп, өз мақсатына ұмтылған батырдың ерлігін, өмірге құштарлығын жыр етеді.

== Галерея ==
&lt;gallery class=&quot;center&quot;&gt;
Gilgamesh statue.jpg|Гильгамешке арналған мұнара
Mace Gilgamesh Louvre AO3761.jpg|Гильгамештің сойылы, Лувр
Statue of Gilgamesh, U.Sydney.jpg|Сиднейдегі Гильгамешке арналған мұнара
&lt;/gallery&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Әдебиеттер ==
* Әпсамалар, Балалар энциклопедиясы РОСМЭН. Мәскеу, Росмэн, 2012.

[[Санат:Шумер хандары]]</text>
      <sha1>82llhdenjt100wr4osbosbo6j5uh52v</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400829</id>
      <parentid>3400708</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T05:06:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nurtenge</username>
        <id>93712</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/GeniusBM|GeniusBM]] ([[User talk:GeniusBM|т]]) өңдемелерінен [[User:Coffee86|Coffee86]] соңғы нұсқасына қайтарды</comment>
      <origin>3319676</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6557" sha1="ojaitxkxuva3hllemalsgrif0fbrvvx" xml:space="preserve">[[Сурет:Hérosmaîtrisantunlion.jpg|thumb|right|250px|Гильгамеш]]
'''Гильгамеш ''' (Аккадша: 𒄑𒂅𒈦 — Гілгамеш, Gilgameš; Шумерше: 𒄑𒉈𒂵𒈩 — Білгамеш, Bilgamesh&lt;ref&gt;{{Cite book |last=George |first=Andrew R. |title=The Babylonian Gilgamesh Epic&amp;nbsp;– Introduction, Critical Edition and Cuneiform Texts |date=2010 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0198149224 |edition=reprint |volume=vol. 1 and 2 |location=Oxford |page=163 |language=English, Akkadian |oclc=819941336 |orig-year=2003}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.dictionary.com/browse/gilgamesh &quot;Gilgamesh&quot;. ''Random House Webster's Unabridged Dictionary''&lt;/ref&gt;) – біздің дәуірімізге дейінгі XXVII ғ. аяғы мен XXVI ғ. басында өмір сүрген [[шумер]]&lt;nowiki/&gt;дегі Урук қаласы билеушісі. Оны өлгеннен кейін ғана құдай деп санай бастаған. Үштен екісі құдай, үштен бірі ғана – адам деп есептелген Гильгамеш 126 жылға жуық уақыт билік құрған.

Бастапқыда оның есімі басқаша аталған. Оның есімінің шумерлік нұсқасы, тарихшы ғалымдардың пікірнше, «батыр баба» деген мағына беретін «Бильга-мес» сөзіне келеді.

== Гильгамеш туралы хикая ==
Күшті,батыл,өткір мінезді Гильгамештің бойы да еңгезердей екен, өзі жауынгерлік өнерді жақсы көріпті. Урук тұрғындары құдайлардан тілеп, соғысқұмар Гильгамешті ақылға келтіруді өтінеді. Сол кезде құдайлар алыптың арынын басар деген үмітпен Энкиду деген жабайы адамды жаратады. Энкиду Гильгамешпен жекпе – жекке шығады, бірақ батырлар күштерінің тек екенін бірден байқайды. Олар достасып, көптеген ерен ерліктерді бірге жасайды.

Бір күні олар самырсын еліне аттанады. Алыстағы бұл елде бір таудың шыңында Хувава дейтін зұлым дәу тұрыпты. Ол адамдарға көп зардап шектіріпті. Батырлар дәуді жеңіп, басын кесіп алады. Бірақ құдайлар олардың бұл қылықтарына ашуланып, Инаннаның ақылымен Урукке құбыжық бұқаны жібереді. Инанна әрдайым көңіл білдіріп жүрсе де, назар аудармай қойған Гильгамешке бұрыннан ызалы еді.

Алайда Гильгамеш Энкидумен бірге бұқаны өлтіріп тастайды да, бұл іс құдайларды одан әрмен күйіндіреді. Батырдан кек алу үшін, құдайлар оның досы Энкидуды өлтіреді. Гильгамеш үшін бұл ең сұдық қасірет болды. Досының өлімінен кейін Гильгамеш Ут – Напишти деген ажалсыз адамнан мәңгі өмірдің құпиясын білуге аттанады. Ол қонағына бүкіләлемдік су тасқынынан қалай тірі қалғанын айтып береді. Қиындықтарды жеңудегі дәл осы табандылығы үшін, құдайлар оған мәңгілік өмірді сылағанын баяндайды. Ажалсыз адам Гильгамешке ақыл беруді құдайлар қолдамайтынын білді. Бірақ, бақытсыз батырға көмектескісі келіп, оған мәңгі жастық гүлінің құпиясын ашты. Гильгамеш құпия гүлді тауып алады. Оны енді жұлып алайын дей берген сәтінде, гүлді жылан қақшып алып, дереу жап – жас жыланға айналып кетеді. Салы суға кеткен Гильгамеш Урукке қайтып оралады. Бірақ қаланың жақсы бекінгендігі мен гүлденіп жатқандығы көңіліне медеу болады. Урук тұрғындары оның келгеніне қуанады.

Гильгамеш туралы хикая адамның мәңгі өмірге ие болуға ұмтылуы бос әурешілік деген ойды аңғартады. Адамның игілікті істері мен ерліктері туралы жұртшылық балалары мен немерелеріне айтып отырғанда ғана, ол тек халықтың жадында мәңгі өмір сүре алмақ.

== Гильгамеш эпосы ==
{{main|Гильгамеш жайлы эпос}}
Гильгамеш туралы эпос (грекше «сөз, хикая, әңгіме») біздің дәуірімізден 2500 жыл бұрын қыш тақташаларға жазылған. Гильгамештің жасаған ерліктері туралы баяндайтын бес эпостық жыр сақталып қалған.

Гильгамеш туралы аңыз табиғаттың қаһарлы күштері кейпіндегі зұлым құдайлар жіберген барлық сындардан өтіп, өз мақсатына ұмтылған батырдың ерлігін, өмірге құштарлығын жыр етеді.

== Галерея ==
&lt;gallery class=&quot;center&quot;&gt;
Gilgamesh statue.jpg|Гильгамешке арналған мұнара
Mace Gilgamesh Louvre AO3761.jpg|Гильгамештің сойылы, Лувр
Statue of Gilgamesh, U.Sydney.jpg|Сиднейдегі Гильгамешке арналған мұнара
&lt;/gallery&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Әдебиеттер ==
* Әпсамалар, Балалар энциклопедиясы РОСМЭН. Мәскеу, Росмэн, 2012.

[[Санат:Шумер хандары]]</text>
      <sha1>ojaitxkxuva3hllemalsgrif0fbrvvx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Атасу</title>
    <ns>0</ns>
    <id>509526</id>
    <revision>
      <id>3400623</id>
      <parentid>3056405</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T15:43:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400623</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1009" sha1="pr1bnljw4d93ar6p9dfly6bxjbzptel" xml:space="preserve">'''Елді мекендер:'''
* Атасу – [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]]ның орталығы [[Жаңаарқа]] кентінің бұрынғы атауы.
* [[Атасу (Ақтүбек ауылдық округі)|Атасу]] – [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]], [[Ақтүбек ауылдық округі (Ұлытау облысы)|Ақтүбек ауылдық округі]] құрамындағы ауыл.
* [[Атасу (Байдалы би ауылдық округі)|Атасу]] – [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]], [[Байдалы би ауылдық округі]] құрамындағы ауыл.

'''Басқа мағыналар:'''
* [[Атасу тас қорғаны|Атасу]] – 18 ғасырда салынған бекініс орны.
* [[Атасу (өзен)|Атасу]] – [[Сарысу (өзен)|Сарысу]] өзенінің саласы.

{{айрық}}</text>
      <sha1>pr1bnljw4d93ar6p9dfly6bxjbzptel</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Веллингтон</title>
    <ns>0</ns>
    <id>515927</id>
    <revision>
      <id>3400871</id>
      <parentid>2951515</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T06:59:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <origin>3400871</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5105" sha1="nafx8ymwvkzfcapr5udz3bu0kdizyp9" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |қазақша атауы      = Веллингтон
 |шынайы атауы      = {{lang-en|Wellington}}&lt;br&gt;{{lang-mi|Te Whanganui-a-Tara}}
 |ел           = Жаңа Зеландия
 |аймағы          = Веллингтон ауданы
 |сурет          = Wellington photo montage.jpg
 |шекара түрі       =
 |елтаңба ені       = 80
 |ту ені         = 150
  |lat_dir = S|lat_deg = 41|lat_min = 17|lat_sec = 20
  |lon_dir = E|lon_deg = 174|lon_min = 46|lon_sec = 38
  |CoordAddon             = type:city(182600)_region:NZ
  |CoordScale             = 
 |кестедегі шекара    = 
 |ел картасының өлшемi  = 
 |аймақ картасының өлшемi = 300
 |аудан картасының өлшемi = 200
 |аймақ түрі              = Жаңа Зеландияның әкімшілік бөлінісі{{!}}Аймақ
 |аймағы                  = Веллингтон (аймақ)
 |кестедегі аймақ         = Веллингтон (аймақ){{!}}Веллингтон
 |аудан түрі              = 
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |кестедегі қауым     = 
 |ішкі бөлінісі      = 
 |басшының түрi      = мэр
 |басшысы          = Джастин Лестер
 |құрылған уақыты     = 1839
 |алғашқы дерек      = 
 |бұрынғы атаулары    = 
 |статус алуы        = 
 |жер аумағы         = 119,78
 |биiктiктiң түрi     = 
 |орталығының биiктігі    = 10
 |климаты         = мұхиттық
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                = {{өсім}} 412 500&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.citypopulation.de/NewZealand-UA.html|deadlink=yes|title=The population of the main islands and regions (Regional Council Areas) of New Zealand according to census results|accessdate=2016-11-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161107092430/https://www.citypopulation.de/NewZealand-UA.html|archivedate=2016-11-07}}&lt;/ref&gt;
  |санақ жылы             = 2013
  |тығыздығы              = 1587
  |шоғырлануы             = {{өсім}} 416 700 ([[2017 жыл|2017]])
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = +12:00
 |DST                     = 
 |телефон коды            = +64 4 
 |пошта индексі           = 
 |пошта индекстері        = 5010, 5011, 5012, 5013, 5014, 5016, 5018, 5019, 5022, 5024, 5026, 5028, 6011, 6012, 6021, 6022, 6023, 6035 және 6037
 |автомобиль коды         = 
 |идентификатор түрі      = 
 |сандық идентификаторы   = 
 |ортаққордағы санаты     = Wellington
 |сайты                   = http://www.wellington.govt.nz/
 |сайт тілі               = en
}}
[[File:Wellington at dawn.jpg|thumb|200px|left|Қала орталығы]]
'''Веллингтон''', ''Уэллингтон'' ({{lang-en|Wellington}}) — [[Жаңа Зеландия]]ның астанасы, елдің екінші ірі қаласы (Оклендтен кейін). Дүниедегі ең оңтүстік астана. Қала елдің солтүстік аралында, Веллингтон ауданында орналасқан.

== Климаты ==
Қаланың климаты субтропикалық теңіздік.Мұнда жиі жел дауылдары болып жүреді.Қала сейсмикалық аймақ болып саналады.

Қаладағы орташа жылдық температура - 12,7°C

Орташа жауын-шашын мөлшері - 1258 мм.Қар тек таулы аймақтарында түседі.

Қалада 102 парктер мен демалыс орындары бар.

Қаланың ресми тілі ағылшын болып табылады.Сонымен қатар халық француз,маори самоа, неміс және қытай тілдерінде сөйлейді.

==Бауырлас қалалары==
* {{flagicon|AUS}} [[Аустралия]] — [[Сидней]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/nz.html New Zealand. CIA. World Factbook.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190511141824/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/nz.html |date=2019-05-11 }}
* [http://www.vokrugsveta.ru/encyclopedia/index.php?title=%D0%92%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D1%82%D0%BE%D0%BD Веллингтон — Энциклопедия «Вокруг света».]

{{Аустралия және Океания елордалары}}

[[Санат:Океания астаналары]]
[[Санат:Веллингтон]]</text>
      <sha1>nafx8ymwvkzfcapr5udz3bu0kdizyp9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Захарий Петрович Палиашвили</title>
    <ns>0</ns>
    <id>520858</id>
    <revision>
      <id>3400594</id>
      <parentid>2392448</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T14:16:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Русланқызы Жібек</username>
        <id>163614</id>
      </contributor>
      <comment>/* growthexperiments-addlink-summary-summary:3|0|0 */</comment>
      <origin>3400594</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4276" sha1="9n4pofd37gkvrv1oukx9ma2xq9c06bp" xml:space="preserve">{{Музыкант
 |Есімі                = Захарий Петрович Палиашвили
 |Атауы                = {{lang-ka|ზაქარია პეტრეს ძე ფალიაშვილი}}
 |Сурет                =  Georgian classical composer Zakaria Paliashvili in the early 1900s - crop.png
 |Сурет ені            = 
 |Сурет тақырыбы       = 
 |Фон                  = non_performing_personnel
 |Туылған кездегі есімі = 
 |Толық аты            = 
 |Туылған күні         = 16.8.1871
 |Туылған жері         = Кутаиси, Кутаиси губерниясы, [[Ресей империясы]]
 |Қайтыс болған күні   = 6.10.1933
 |Қайтыс болған жері   = [[Тбилиси]], Грузия КСР, [[КСРО]]
 |Белсенділік жылдары  = 
 |Мемлекет             = КСРО
 |Мамандықтары         = комрозитор, музыка педагогы
 |Дауыс түрі           = 
 |Аспаптары            = 
 |Жанрлары             = [[Опера]]
 |Лақап аттары         = 
 |Ұжымдары             = 
 |Қызметтес болған     = 
 |Лейблдері            = 
 |Марапаттары          = 
 |Сайты                = 
}}

'''Захарий Петрович Палиашвили''' ({{lang-ka|ზაქარია პეტრეს ძე ფალიაშვილი}}; [[1871]]—[[1933]]) — совет композиторы, педагог, музыкалық-қоғам қайраткері, грузин классикалық музыкасының көрнекті өкілі, [[Грузия]] ССР халық артисі (1925).

== Биографиясы ==
Шіркеу хоры әншісінің отбасында туған. Фортепьяно бойынша Ф. Мизандаридан сабақ алды. 1895—99 ж. Тбилиси музыкалық училищесінің валторна класында оқыды. 1900—03 ж. Мәскеу консерваториясында С. И. Танеевтің ұстаздығымен орыс музыкалық мәдениетін тереңірек түсініп, өзінің композиторлық шеберлігін ұштады. Палиашвилидің творчестволық, педогокикалық орындаушылық (органшы, дирижер), музыка-қоғамдық қызметі жан-жақты өріс алды. Грузин филармониялық қоғамын құруға белсене қатысып (1905), осы қоғамның жанынан хор, оркестр және музыкалық мектебін ұйымдастырды, әрі оларға басшылық етті (1908—17). 1919 жылдан Тбилиси консерваториясының профессоры және директоры болды (1919, 1923, 1929 —1 1932). Грузиннің [[халық әндері]] мен билерінің музыкалық ерекшеліктерін зерттей келе, оларды орыс және [[дүние жүзі]] музыка классикаларының жетістіктерімен ұштастыру арқылы грузиннің профессионалдық музыкасының негізі болған ұлттық муз. тілін жасады. Оның «Абесалом мен Этери» (1919), «Даиси» (1923), «Латавра» (1927) опералары, сондай-ақ «Салтанатты кантатасы» (1927), симф. оркестрге арналған сюитасы, хор, романстары бар. Қазақтың опера және балет театрында Палиашвили «Даиси» операсы қойылды.&lt;ref&gt;Қазақ Совет Энциклопедиясы, 9том&lt;/ref&gt;

[[Сурет:The Soviet Union 1971 CPA 4036 stamp (Zakaria Paliashvili).jpg|thumb|right|200px|Штамп бетіндегі Палиашвилидің портреті]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:КСРО сазгерлері]]</text>
      <sha1>9n4pofd37gkvrv1oukx9ma2xq9c06bp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400610</id>
      <parentid>3400594</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T15:04:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nurtenge</username>
        <id>93712</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/Русланқызы Жібек|Русланқызы Жібек]] ([[User talk:Русланқызы Жібек|т]]) өңдемелерінен [[User:Damianmx|Damianmx]] соңғы нұсқасына қайтарды</comment>
      <origin>2392448</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4264" sha1="qclc65a52vmihmy2d37vy2cvnd8rzbg" xml:space="preserve">{{Музыкант
 |Есімі                = Захарий Петрович Палиашвили
 |Атауы                = {{lang-ka|ზაქარია პეტრეს ძე ფალიაშვილი}}
 |Сурет                =  Georgian classical composer Zakaria Paliashvili in the early 1900s - crop.png
 |Сурет ені            = 
 |Сурет тақырыбы       = 
 |Фон                  = non_performing_personnel
 |Туылған кездегі есімі = 
 |Толық аты            = 
 |Туылған күні         = 16.8.1871
 |Туылған жері         = Кутаиси, Кутаиси губерниясы, [[Ресей империясы]]
 |Қайтыс болған күні   = 6.10.1933
 |Қайтыс болған жері   = [[Тбилиси]], Грузия КСР, [[КСРО]]
 |Белсенділік жылдары  = 
 |Мемлекет             = КСРО
 |Мамандықтары         = комрозитор, музыка педагогы
 |Дауыс түрі           = 
 |Аспаптары            = 
 |Жанрлары             = [[Опера]]
 |Лақап аттары         = 
 |Ұжымдары             = 
 |Қызметтес болған     = 
 |Лейблдері            = 
 |Марапаттары          = 
 |Сайты                = 
}}

'''Захарий Петрович Палиашвили''' ({{lang-ka|ზაქარია პეტრეს ძე ფალიაშვილი}}; [[1871]]—[[1933]]) — совет композиторы, педагог, музыкалық-қоғам қайраткері, грузин классикалық музыкасының көрнекті өкілі, Грузия ССР халық артисі (1925).

== Биографиясы ==
Шіркеу хоры әншісінің отбасында туған. Фортепьяно бойынша Ф. Мизандаридан сабақ алды. 1895—99 ж. Тбилиси музыкалық училищесінің валторна класында оқыды. 1900—03 ж. Мәскеу консерваториясында С. И. Танеевтің ұстаздығымен орыс музыкалық мәдениетін тереңірек түсініп, өзінің композиторлық шеберлігін ұштады. Палиашвилидің творчестволық, педогокикалық орындаушылық (органшы, дирижер), музыка-қоғамдық қызметі жан-жақты өріс алды. Грузин филармониялық қоғамын құруға белсене қатысып (1905), осы қоғамның жанынан хор, оркестр және музыкалық мектебін ұйымдастырды, әрі оларға басшылық етті (1908—17). 1919 жылдан Тбилиси консерваториясының профессоры және директоры болды (1919, 1923, 1929 —1 1932). Грузиннің халық әндері мен билерінің музыкалық ерекшеліктерін зерттей келе, оларды орыс және дүние жүзі музыка классикаларының жетістіктерімен ұштастыру арқылы грузиннің профессионалдық музыкасының негізі болған ұлттық муз. тілін жасады. Оның «Абесалом мен Этери» (1919), «Даиси» (1923), «Латавра» (1927) опералары, сондай-ақ «Салтанатты кантатасы» (1927), симф. оркестрге арналған сюитасы, хор, романстары бар. Қазақтың опера және балет театрында Палиашвили «Даиси» операсы қойылды.&lt;ref&gt;Қазақ Совет Энциклопедиясы, 9том&lt;/ref&gt;

[[Сурет:The Soviet Union 1971 CPA 4036 stamp (Zakaria Paliashvili).jpg|thumb|right|200px|Штамп бетіндегі Палиашвилидің портреті]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:КСРО сазгерлері]]</text>
      <sha1>qclc65a52vmihmy2d37vy2cvnd8rzbg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Джеймс Кэмерон</title>
    <ns>0</ns>
    <id>523214</id>
    <revision>
      <id>3400911</id>
      <parentid>3353913</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T10:40:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zhasulan Balgozha</username>
        <id>163558</id>
      </contributor>
      <comment>Толықтыру</comment>
      <origin>3400911</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5569" sha1="ch3bqz23ahpf2a75k0l4g4qcytun8nz" xml:space="preserve">{{Кинематограф
  |есімі                  = Джеймс Кэмерон
  |шынайы есімі           = {{lang-en|James Cameron}}
  |сурет                  = James Cameron 2010.jpg
  |сурет ені              = 240px
  |сурет атауы            = Джеймс Кэмерон (2010 жыл)
  |туған кездегі есімі  = Джеймс Фрэнсис Кэмерон
  |туған күні           = 16.08.1954 
  |туған жері           = [[Капускасинг]], [[Онтарио]], [[Канада]]
  |қайтыс болған күні     =
  |қайтыс болған жері     =
  |мамандығы              = {{кинорежиссёр|Канада}}&lt;br /&gt;{{сценарийші|Канада}}&lt;br /&gt;{{кинопродюсер|Канада}}
  |азаматтығы             = {{байрақ|Канада}}
  |белсенді жылдары       = [[1978 жыл|1978]] — қазіргі уақыт
  |бағыты                 =
  |киностудия             =
  |марапаттары            =
  |imdb_id                = 0000116
  |сайты                  =
  |ортаққор               = James Cameron
}}
'''Джеймс Фрэнсис Кэмерон'''  ({{lang-en|James Cameron}}; [[16 тамыз]], [[1954 жыл|1954]], [[Капускасинг]], [[Онтарио]], [[Канада]]) —  [[Канада|канадалық]] [[кинорежиссёр]], сценарийшы және продюсер. Кинематограф тарихындағы әйгілі режиссерлардың бірі: оның 8 ең танымал фильмдері прокатта  5,5 млрд-тан астам [[АҚШ доллары]]н жинаған.  

Джеймс Кэмерон әлемге алғаш рет &quot;[[Терминатор (фильм)]] (1984)&quot; фильмінің режиссері ретінде танылды.  Содан кейін оның &quot;Чужие&quot; (1986), &quot;Бездна&quot; (1989), &quot;[[Терминатор 2: Ғарасат күні]]&quot; (1991) және &quot;Правдивая ложь&quot; (1994) сияқты картиналары сыни және коммерциялық жетістікке жетті. [https://www.the-numbers.com/box-office-star-records/worldwide/lifetime-specific-technical-role/director Кэмеронның фильмдері Америка Құрама Штаттарында шамамен 2 миллиард доллар және бүкіл әлем бойынша 8 миллиард доллар жинады, бұл оны барлық уақыттағы ең көп табыс тапқан екінші режиссерге айналдырды.] [https://www.kinopoisk.ru/lists/movies/box-total/?page=2 Оның Титаник (фильм, 1997), Аватар (фильм, 2009) және Аватар: Су жолы фильмдері тиісінше барлық уақыттағы табысы бойынша бірінші, үшінші және төртінші фильмдер болып табылады, олардың әрқайсысы әлемдік кассадан 2 миллиард доллардан астам табыс тапқан.]&lt;ref&gt;https://www.kinopoisk.ru/lists/movies/box-total/?page=2&lt;/ref&gt; 

1997 жылғы түсірілген «[[Титаник (фильм, 1997)|Титаник]]» фильмы «Оскар» марапатының 11-не еге болған. Оның ішінде Камеронның өзіне - ең жақсы фильм, ең жақсы режиссурасы және ең жақсы монтаж деген номинацияларда сыйлық берілді. 2009 жылы шыққан «[[Аватар (фильм, 2009)|Аватар]]» фильмы,  «[[Терминатор (фильм)|Терминатор]]» және «[[Терминатор 2: Ғарасат күні]]» атты фильмдері де табысты болды. 

Кинодан басқа қызығушылықтары: су астындағы әлемін зерттеу және көптеген экологиялық жобаларға қатысады&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.elmundo.es/america/2010/03/31/gentes/1270072033.html|title=James Cameron se moviliza por el Amazonas|date=31 марта 2010|publisher=elmundo.es|lang=испанский|accessdate=2010-05-14|archiveurl=http://www.webcitation.org/65IaBR5uv|archivedate=2012-02-08}}&lt;/ref&gt;.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{бастама}}
{{Сыртқы сілтемелер}}
{{Джеймс Кэмерон фильмдері}}
{{Навигациялық блок
 |тақырып_стиль = background:#C6C9FF
 |state           = collapsed
 |тақырып       =   Джеймс Кэмерон марапаттары
 |Үздік режиссёр үшін Оскар сыйлығы
 |Үздік сценарий үшін Сатурн сыйлығы
}}

[[Санат:Үздік режиссёр үшін Оскар сыйлығының иегерлері]]
[[Санат:Үздік фильм үшін Оскар сыйлығының иегерлері (продюсерлер)]]
[[Санат:Үздік монтаж үшін Оскар сыйлығының иегерлері]]
[[Санат:Алтын глобус сыйлығының иегерлері]]
[[Санат:Спутник сыйлығының иегерлері]]
[[Санат:Эмми сыйлығының иегерлері]]
[[Санат:Сатурн сыйлығының иегерлері]]</text>
      <sha1>ch3bqz23ahpf2a75k0l4g4qcytun8nz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400915</id>
      <parentid>3400911</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T10:47:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zhasulan Balgozha</username>
        <id>163558</id>
      </contributor>
      <origin>3400915</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5519" sha1="jlc69n7i6vdiwe88jd5qjsf0946v3pc" xml:space="preserve">{{Кинематограф
  |есімі                  = Джеймс Кэмерон
  |шынайы есімі           = {{lang-en|James Cameron}}
  |сурет                  = James Cameron 2010.jpg
  |сурет ені              = 240px
  |сурет атауы            = Джеймс Кэмерон (2010 жыл)
  |туған кездегі есімі  = Джеймс Фрэнсис Кэмерон
  |туған күні           = 16.08.1954 
  |туған жері           = [[Капускасинг]], [[Онтарио]], [[Канада]]
  |қайтыс болған күні     =
  |қайтыс болған жері     =
  |мамандығы              = {{кинорежиссёр|Канада}}&lt;br /&gt;{{сценарийші|Канада}}&lt;br /&gt;{{кинопродюсер|Канада}}
  |азаматтығы             = {{байрақ|Канада}}
  |белсенді жылдары       = [[1978 жыл|1978]] — қазіргі уақыт
  |бағыты                 =
  |киностудия             =
  |марапаттары            =
  |imdb_id                = 0000116
  |сайты                  =
  |ортаққор               = James Cameron
}}
'''Джеймс Фрэнсис Кэмерон'''  ({{lang-en|James Cameron}}; [[16 тамыз]], [[1954 жыл|1954]], [[Капускасинг]], [[Онтарио]], [[Канада]]) —  [[Канада|канадалық]] [[кинорежиссёр]], сценарийшы және продюсер. Кинематограф тарихындағы әйгілі режиссерлардың бірі: оның 8 ең танымал фильмдері прокатта  5,5 млрд-тан астам [[АҚШ доллары]]н жинаған.  

Джеймс Кэмерон әлемге алғаш рет &quot;[[Терминатор (фильм)]] (1984)&quot; фильмінің режиссері ретінде танылды.  Содан кейін оның &quot;Чужие&quot; (1986), &quot;Бездна&quot; (1989), &quot;[[Терминатор 2: Ғарасат күні]]&quot; (1991) және &quot;Правдивая ложь&quot; (1994) сияқты картиналары сыни және коммерциялық жетістікке жетті. Кэмеронның фильмдері Америка Құрама Штаттарында шамамен 2 миллиард доллар және бүкіл әлем бойынша 8 миллиард доллар жинады, бұл оны барлық уақыттағы ең көп табыс тапқан екінші режиссерге айналдырды.&lt;ref&gt;https://www.the-numbers.com/box-office-star-records/worldwide/lifetime-specific-technical-role/director&lt;/ref&gt; Оның Титаник (фильм, 1997), Аватар (фильм, 2009) және Аватар: Су жолы фильмдері тиісінше барлық уақыттағы табысы бойынша бірінші, үшінші және төртінші фильмдер болып табылады, олардың әрқайсысы әлемдік кассадан 2 миллиард доллардан астам табыс тапқан.&lt;ref&gt;https://www.kinopoisk.ru/lists/movies/box-total/?page=2&lt;/ref&gt; 

1997 жылғы түсірілген «[[Титаник (фильм, 1997)|Титаник]]» фильмы «Оскар» марапатының 11-не еге болған. Оның ішінде Камеронның өзіне - ең жақсы фильм, ең жақсы режиссурасы және ең жақсы монтаж деген номинацияларда сыйлық берілді. 2009 жылы шыққан «[[Аватар (фильм, 2009)|Аватар]]» фильмы,  «[[Терминатор (фильм)|Терминатор]]» және «[[Терминатор 2: Ғарасат күні]]» атты фильмдері де табысты болды. 

Кинодан басқа қызығушылықтары: су астындағы әлемін зерттеу және көптеген экологиялық жобаларға қатысады&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.elmundo.es/america/2010/03/31/gentes/1270072033.html|title=James Cameron se moviliza por el Amazonas|date=31 марта 2010|publisher=elmundo.es|lang=испанский|accessdate=2010-05-14|archiveurl=http://www.webcitation.org/65IaBR5uv|archivedate=2012-02-08}}&lt;/ref&gt;.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{бастама}}
{{Сыртқы сілтемелер}}
{{Джеймс Кэмерон фильмдері}}
{{Навигациялық блок
 |тақырып_стиль = background:#C6C9FF
 |state           = collapsed
 |тақырып       =   Джеймс Кэмерон марапаттары
 |Үздік режиссёр үшін Оскар сыйлығы
 |Үздік сценарий үшін Сатурн сыйлығы
}}

[[Санат:Үздік режиссёр үшін Оскар сыйлығының иегерлері]]
[[Санат:Үздік фильм үшін Оскар сыйлығының иегерлері (продюсерлер)]]
[[Санат:Үздік монтаж үшін Оскар сыйлығының иегерлері]]
[[Санат:Алтын глобус сыйлығының иегерлері]]
[[Санат:Спутник сыйлығының иегерлері]]
[[Санат:Эмми сыйлығының иегерлері]]
[[Санат:Сатурн сыйлығының иегерлері]]</text>
      <sha1>jlc69n7i6vdiwe88jd5qjsf0946v3pc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400927</id>
      <parentid>3400915</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T11:27:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zhasulan Balgozha</username>
        <id>163558</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>3400927</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5531" sha1="pnx0kp4r4q0o6w6o3p50cbvux36vfym" xml:space="preserve">{{Кинематограф
  |есімі                  = Джеймс Кэмерон
  |шынайы есімі           = {{lang-en|James Cameron}}
  |сурет                  = James Cameron 2010.jpg
  |сурет ені              = 240px
  |сурет атауы            = Джеймс Кэмерон (2010 жыл)
  |туған кездегі есімі  = Джеймс Фрэнсис Кэмерон
  |туған күні           = 16.08.1954 
  |туған жері           = [[Капускасинг]], [[Онтарио]], [[Канада]]
  |қайтыс болған күні     =
  |қайтыс болған жері     =
  |мамандығы              = {{кинорежиссёр|Канада}}&lt;br /&gt;{{сценарийші|Канада}}&lt;br /&gt;{{кинопродюсер|Канада}}
  |азаматтығы             = {{байрақ|Канада}}
  |белсенді жылдары       = [[1978 жыл|1978]] — қазіргі уақыт
  |бағыты                 =
  |киностудия             =
  |марапаттары            =
  |imdb_id                = 0000116
  |сайты                  =
  |ортаққор               = James Cameron
}}
'''Джеймс Фрэнсис Кэмерон'''  ({{lang-en|James Cameron}}; [[16 тамыз]], [[1954 жыл|1954]], [[Капускасинг]], [[Онтарио]], [[Канада]]) —  [[Канада|канадалық]] [[кинорежиссёр]], сценарийшы және продюсер. Кинематограф тарихындағы әйгілі режиссерлардың бірі: оның 8 ең танымал фильмдері прокатта  5,5 млрд-тан астам [[АҚШ доллары]]н жинаған.  

Джеймс Кэмерон әлемге алғаш рет &quot;[[Терминатор (фильм)]] (1984)&quot; фильмінің режиссері ретінде танылды.  Содан кейін оның &quot;Чужие&quot; (1986), &quot;Бездна&quot; (1989), &quot;[[Терминатор 2: Ғарасат күні]]&quot; (1991) және &quot;Правдивая ложь&quot; (1994) сияқты картиналары сыни және коммерциялық жетістікке жетті. Кэмеронның фильмдері Америка Құрама Штаттарында шамамен 2 миллиард доллар және бүкіл әлем бойынша 8 миллиард доллар жинады, бұл оны барлық уақыттағы ең көп табыс тапқан екінші режиссерге айналдырды.&lt;ref&gt;https://www.the-numbers.com/box-office-star-records/worldwide/lifetime-specific-technical-role/director&lt;/ref&gt; Оның [[Титаник (фильм, 1997)]], [[Аватар (фильм, 2009)]] және [[Аватар: Су жолы]] фильмдері тиісінше барлық уақыттағы табысы бойынша бірінші, үшінші және төртінші фильмдер болып табылады, олардың әрқайсысы әлемдік кассадан 2 миллиард доллардан астам табыс тапқан.&lt;ref&gt;https://www.kinopoisk.ru/lists/movies/box-total/?page=2&lt;/ref&gt; 

1997 жылғы түсірілген «[[Титаник (фильм, 1997)|Титаник]]» фильмы «Оскар» марапатының 11-не еге болған. Оның ішінде Камеронның өзіне - ең жақсы фильм, ең жақсы режиссурасы және ең жақсы монтаж деген номинацияларда сыйлық берілді. 2009 жылы шыққан «[[Аватар (фильм, 2009)|Аватар]]» фильмы,  «[[Терминатор (фильм)|Терминатор]]» және «[[Терминатор 2: Ғарасат күні]]» атты фильмдері де табысты болды. 

Кинодан басқа қызығушылықтары: су астындағы әлемін зерттеу және көптеген экологиялық жобаларға қатысады&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.elmundo.es/america/2010/03/31/gentes/1270072033.html|title=James Cameron se moviliza por el Amazonas|date=31 марта 2010|publisher=elmundo.es|lang=испанский|accessdate=2010-05-14|archiveurl=http://www.webcitation.org/65IaBR5uv|archivedate=2012-02-08}}&lt;/ref&gt;.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{бастама}}
{{Сыртқы сілтемелер}}
{{Джеймс Кэмерон фильмдері}}
{{Навигациялық блок
 |тақырып_стиль = background:#C6C9FF
 |state           = collapsed
 |тақырып       =   Джеймс Кэмерон марапаттары
 |Үздік режиссёр үшін Оскар сыйлығы
 |Үздік сценарий үшін Сатурн сыйлығы
}}

[[Санат:Үздік режиссёр үшін Оскар сыйлығының иегерлері]]
[[Санат:Үздік фильм үшін Оскар сыйлығының иегерлері (продюсерлер)]]
[[Санат:Үздік монтаж үшін Оскар сыйлығының иегерлері]]
[[Санат:Алтын глобус сыйлығының иегерлері]]
[[Санат:Спутник сыйлығының иегерлері]]
[[Санат:Эмми сыйлығының иегерлері]]
[[Санат:Сатурн сыйлығының иегерлері]]</text>
      <sha1>pnx0kp4r4q0o6w6o3p50cbvux36vfym</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400935</id>
      <parentid>3400927</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T11:56:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zhasulan Balgozha</username>
        <id>163558</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>3400935</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5838" sha1="rapx4iu3ob09797tiookijhbjcqxei6" xml:space="preserve">{{Кинематограф
  |есімі                  = Джеймс Кэмерон
  |шынайы есімі           = {{lang-en|James Cameron}}
  |сурет                  = James Cameron 2010.jpg
  |сурет ені              = 240px
  |сурет атауы            = Джеймс Кэмерон (2010 жыл)
  |туған кездегі есімі  = Джеймс Фрэнсис Кэмерон
  |туған күні           = 16.08.1954 
  |туған жері           = [[Капускасинг]], [[Онтарио]], [[Канада]]
  |қайтыс болған күні     =
  |қайтыс болған жері     =
  |мамандығы              = {{кинорежиссёр|Канада}}&lt;br /&gt;{{сценарийші|Канада}}&lt;br /&gt;{{кинопродюсер|Канада}}
  |азаматтығы             = {{байрақ|Канада}}
  |белсенді жылдары       = [[1978 жыл|1978]] — қазіргі уақыт
  |бағыты                 =
  |киностудия             =
  |марапаттары            =
  |imdb_id                = 0000116
  |сайты                  =
  |ортаққор               = James Cameron
}}
'''Джеймс Фрэнсис Кэмерон'''  ({{lang-en|James Cameron}}; [[16 тамыз]], [[1954 жыл|1954]], [[Капускасинг]], [[Онтарио]], [[Канада]]) —  [[Канада|канадалық]] [[кинорежиссёр]], сценарийшы және продюсер. Кинематограф тарихындағы әйгілі режиссерлардың бірі: оның 8 ең танымал фильмдері прокатта  5,5 млрд-тан астам [[АҚШ доллары]]н жинаған.  

Джеймс Кэмерон әлемге алғаш рет &quot;[[Терминатор (фильм)]] (1984)&quot; фильмінің режиссері ретінде танылды.  Содан кейін оның &quot;Чужие&quot; (1986), &quot;Бездна&quot; (1989), &quot;[[Терминатор 2: Ғарасат күні]]&quot; (1991) және &quot;Правдивая ложь&quot; (1994) сияқты картиналары сыни және коммерциялық жетістікке жетті. Кэмеронның фильмдері Америка Құрама Штаттарында шамамен 2 миллиард доллар және бүкіл әлем бойынша 8 миллиард доллар жинады, бұл оны барлық уақыттағы ең көп табыс тапқан екінші режиссерге айналдырды.&lt;ref&gt;https://www.the-numbers.com/box-office-star-records/worldwide/lifetime-specific-technical-role/director&lt;/ref&gt; Оның [[Титаник (фильм, 1997)]], [[Аватар (фильм, 2009)]] және [[Аватар: Су жолы]] фильмдері тиісінше барлық уақыттағы табысы бойынша бірінші, үшінші және төртінші фильмдер болып табылады, олардың әрқайсысы әлемдік кассадан 2 миллиард доллардан астам табыс тапқан.&lt;ref&gt;https://www.kinopoisk.ru/lists/movies/box-total/?page=2&lt;/ref&gt; Сонымен қатар, Кэмерон Lightstorm Entertainment, Digital Domain және Earthship Productions өндірістік компанияларының негізін қалаушылардың бірі болып табылады.&lt;ref&gt;https://www.britannica.com/biography/James-Cameron&lt;/ref&gt; 

1997 жылғы түсірілген «[[Титаник (фильм, 1997)|Титаник]]» фильмы «Оскар» марапатының 11-не еге болған. Оның ішінде Камеронның өзіне - ең жақсы фильм, ең жақсы режиссурасы және ең жақсы монтаж деген номинацияларда сыйлық берілді. 2009 жылы шыққан «[[Аватар (фильм, 2009)|Аватар]]» фильмы,  «[[Терминатор (фильм)|Терминатор]]» және «[[Терминатор 2: Ғарасат күні]]» атты фильмдері де табысты болды. 

Кинодан басқа қызығушылықтары: су астындағы әлемін зерттеу және көптеген экологиялық жобаларға қатысады&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.elmundo.es/america/2010/03/31/gentes/1270072033.html|title=James Cameron se moviliza por el Amazonas|date=31 марта 2010|publisher=elmundo.es|lang=испанский|accessdate=2010-05-14|archiveurl=http://www.webcitation.org/65IaBR5uv|archivedate=2012-02-08}}&lt;/ref&gt;.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{бастама}}
{{Сыртқы сілтемелер}}
{{Джеймс Кэмерон фильмдері}}
{{Навигациялық блок
 |тақырып_стиль = background:#C6C9FF
 |state           = collapsed
 |тақырып       =   Джеймс Кэмерон марапаттары
 |Үздік режиссёр үшін Оскар сыйлығы
 |Үздік сценарий үшін Сатурн сыйлығы
}}

[[Санат:Үздік режиссёр үшін Оскар сыйлығының иегерлері]]
[[Санат:Үздік фильм үшін Оскар сыйлығының иегерлері (продюсерлер)]]
[[Санат:Үздік монтаж үшін Оскар сыйлығының иегерлері]]
[[Санат:Алтын глобус сыйлығының иегерлері]]
[[Санат:Спутник сыйлығының иегерлері]]
[[Санат:Эмми сыйлығының иегерлері]]
[[Санат:Сатурн сыйлығының иегерлері]]</text>
      <sha1>rapx4iu3ob09797tiookijhbjcqxei6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Уэнди Мэлик</title>
    <ns>0</ns>
    <id>530534</id>
    <revision>
      <id>3400596</id>
      <parentid>2233592</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T14:18:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Русланқызы Жібек</username>
        <id>163614</id>
      </contributor>
      <comment>/* growthexperiments-addlink-summary-summary:2|0|0 */</comment>
      <origin>3400596</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3652" sha1="bybbl4hb8j1chp385b8np5tarwrf3dy" xml:space="preserve">{{Кинематограф
  |есімі                  = Уэнди Мэлик 
  |шынайы есімі           = Wendie Malick
  |сурет                  = Wendie Malick 2011-05-14.jpg
  |сурет ені              =
  |сурет атауы            = Уэнди Мэлик 2011 жылы
  |туған кездегі есімі  =
  |туған күні           = 13.12.1950
  |туған жері           = Буффало, АҚШ
  |қайтыс болған күні     =
  |қайтыс болған жері     =
  |мамандығы              = {{актриса|АҚШ}}, модель
  |азаматтығы             = {{USA}}
  |белсенді жылдары       = 1972 - осы уақыт
  |бағыты                 =
  |киностудия             =
  |марапаттары            =
  |imdb_id                = 0005176
  |сайты                  =
}}
'''Уэнди Мэлик''' ({{lang-en|Wendie Malick}}, [[13 желтоқсан]] [[1950]]) — америкалық актриса және бұрынғы модель. «Эмми» және «[[Алтын глобус]]&lt;nowiki/&gt;» жүлдесінің номинанты атанған. «Как в кино» (1990—1996), «Журнал мод» (1997—2003) және «Красотки в Кливленде» (2010 — қазіргі кез) сериалдарының арқасында танымал атанған.

== Балалық шағы ==
Уэнди Мэлик [[Нью-Йорк]]тегі Буффало қаласында дүниеге келген. Оның анасы модель, ал әкесі [[Мысыр|египет]] тегінен болған. [[1972]] жылы [[Огайо]]дағы Уэслиан Университетін бітірген. Карьерасын бастамай тұрып, Венди атын Уэндиге ауыстырады.

== Карьерасы ==
Уэнди Мэлик ең бірінші рет Saturday Night Live телебағдарламасында түседі. «Как в кино» сериалында Джудит Таппер Стоунның рөлін ойнап, үлкен табысқа жетеді. Бұл сериалдың 6 маусымында түседі. CableACE Award  сыйлығын 4 рет иеленеді. «Полиция Нью-Йорка», «Закон Лос-Анджелеса», «Байки из склепа», «Без ума от тебя», «Сайнфелд», «Сибилл» және «Спасатели Малибу» сериалдарында рөлге ие болады. «Джейк вчера, сегодня, завтра» (2005—2006) фильмінде, «Особенный день» (2006—2007), «Бешеные скачки», «Парк культуры и отдыха», «Шопоголик», «Продавец» және «Элвин и бурундуки 2» комедияларында түсіп, үлкен жетістіктерді бағындырады.  Кейін актриса көптеген жобалардан көрінеді. 

== Жеке өмірі ==
Уэнди Малик 2 рет күйеуге шыққан. 1982-1989 жылдар аралығында Митч Глейзермен некеде болған. Ал 1995 жылдан қазіргі кезге дейін Ричард Эриксонның әйелі болып саналады.

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://www.imdb.com/name/nm0005176/ Уэнди Мэлик] 
* [https://twitter.com/wendiemalick Уэндидің жеке сайты]

[[Санат:АҚШ модельдері]]</text>
      <sha1>bybbl4hb8j1chp385b8np5tarwrf3dy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Вениамин Александрович Каверин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>532952</id>
    <revision>
      <id>3400709</id>
      <parentid>3396933</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:48:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>GeniusBM</username>
        <id>158455</id>
      </contributor>
      <comment>/* growthexperiments-addlink-summary-summary:2|1|0 */</comment>
      <origin>3400709</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1835" sha1="ftvb5k343suen37wybjjmrh4iaw9uog" xml:space="preserve">[[Сурет:Kaverin 1970 3x4 portrait.jpg|нобай|1970]]
'''Вениамин Александрович Каверин''' (19.4.1902, Псков қаласы) – орыс совет жазушысы, Шығыс тілдері институтын (1923), Ленинград университетін бітірді. Алғашқы әңгімесі 1922 жылы жариаланды. «Тілектің орындалуы»(1934-1936), «Екі капитан» романдары(1938-1944) және «Ашық [[кітап]]&lt;nowiki/&gt;» трилогиясы(1949-1956) тағы басқа шығармалары жарық көрді. Шығармалардың негізгі идеялық арқауы – совет интеллигенциясының жаңа қоғамдық құрылыстағы үлесі, ескірлікпен  күрестегі жеңісі. Каверин кітаптары көптеген шетелдік  және [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] халықтары тіліне аударылды. Оның «Екі капитан» романына(КСРО Мемлекет сыйлығы, 1946) 25 жылды 42 рет басылды, қазақ тіліне шықты(1956 жылы). Каверин 3 орден және медальдармен марапатталды.&lt;ref&gt;Қазақ Совет Энциклопедиясы,3 том&lt;/ref&gt;
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
[[Санат:1989 жылы қайтыс болғандар]]
[[Санат:1902 жылы туғандар]]
[[Санат:19 сәуірде туғандар]]
[[Санат:КСРО жазушылары]]
[[Санат:Псковта туғандар]]
[[Санат:Шығыс тілдері институты түлектері]]</text>
      <sha1>ftvb5k343suen37wybjjmrh4iaw9uog</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400735</id>
      <parentid>3400709</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T18:01:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1nter pares</username>
        <id>146705</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/GeniusBM|GeniusBM]] ([[User talk:GeniusBM|т]]) өңдемелерінен [[User:MasterRus21thCentury|MasterRus21thCentury]] соңғы нұсқасына қайтарды</comment>
      <origin>3396933</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1740" sha1="90zocco5mhw7fe0rarghn6z6uqsxkbs" xml:space="preserve">[[Сурет:Kaverin 1970 3x4 portrait.jpg|нобай|1970]]
'''Вениамин Александрович Каверин''' (19.4.1902, Псков қаласы) – орыс совет жазушысы, Шығыс тілдері институтын (1923), Ленинград университетін бітірді. Алғашқы әңгімесі 1922 жылы жариаланды. «Тілектің орындалуы»(1934-1936), «Екі капитан» романдары(1938-1944) және «Ашық кітап» трилогиясы(1949-1956) тағы басқа шығармалары жарық көрді. Шығармалардың негізгі идеялық арқауы – совет интеллигенциясының жаңа қоғамдық құрылыстағы үлесі, ескірлікпен  күрестегі жеңісі. Каверин кітаптары көптеген шетелдік  және КСРО халықтары тіліне аударылды. Оның «Екі капитан» романына(КСРО Мемлекет сыйлығы, 1946) 25 жылды 42 рет басылды, қазақ тіліне шықты(1956 жылы). Каверин 3 орден және медальдармен марапатталды.&lt;ref&gt;Қазақ Совет Энциклопедиясы,3 том&lt;/ref&gt;
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
[[Санат:1989 жылы қайтыс болғандар]]
[[Санат:1902 жылы туғандар]]
[[Санат:19 сәуірде туғандар]]
[[Санат:КСРО жазушылары]]
[[Санат:Псковта туғандар]]
[[Санат:Шығыс тілдері институты түлектері]]</text>
      <sha1>90zocco5mhw7fe0rarghn6z6uqsxkbs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мартин Эдегор</title>
    <ns>0</ns>
    <id>533472</id>
    <revision>
      <id>3400858</id>
      <parentid>3356553</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T06:18:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <origin>3400858</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3945" sha1="82eh8ro4dhbdira4u3kt839pbl2qq7f" xml:space="preserve">{{Футболшы
|есімі=Мартин Эдегор
| сурет = Martin Ødegaard 2015-02-08 001.jpg
| туған күні = 17.12.1998|туған жері={{туғанжері|Драммен|Драмменде}}|азаматтығы={{ту|Норвегия}}
| бойы = 176
| салмағы = 64
| позиция = жартылай қорғаушы
| қазіргі клуб = {{flagicon|Нидерланд|20px}} [[Витесс]]
| номері = 18
| клубтары = {{футбол карьерасы
|2014—2015|{{flagicon|Норвегия|20px}} [[Стрёмсгодсет]]|23 (5)
|2015—2021|{{flagicon|Испания|20px}} [[Реал Мадрид]]|8 (0)
|2015—2017|{{flagicon|Испания|20px}} [[Реал Мадрид Кастилья]]|62 (5)
|2017—2018|{{аренда}}{{flagicon|Нидерланд|20px}} [[Херенвен (футбол клубы)|Херенвен]]|40 (3)
|2018—2019|{{аренда}}{{flagicon|Нидерланд|20px}} [[Витесс]]|31 (8)
|2019—2020|{{аренда}}{{ту|Испания}} [[Реал Сосьедад]]|31 (4)
|2021—|{{аренда}}{{ту|Англия}} [[Арсенал (футбол клубы, Лондон)|Арсенал (Лондон)]]|7 (1)}}
| ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы
|2014—|{{Футбол|Норвегия}} |12 (0)}}
}}
'''Мартин Эдегор''' (норв. ''Martin Ødegaard''; 17 желтоқсан 1998, [[Драммен]]) — [[норвегия]]лық [[футбол]] ойыншысы, «[[Арсенал (футбол клубы, Лондон)|Арсенал (Лондон)]]» клубының жартылай қорғаушысы.

== Мансабы ==

=== Клубтық ===
[[2015 жыл]]дың 22 қаңтарында «[[Реал Мадрид]]» клубының ресми жарлығында Эдегормен келісім-шартқа отырғаны туралы айтылды. Норвегиялық жасөспірімнің жылдық ақысы 2,25 млн еуро болып табылады. «Реал Мадрид» клубының [[УЕФА Чемпиондар Лигасы|Чемпиондар Лигасының]] плей-офф кезеңіне өткізген іс-құжаттында Мартин Эдегор 21 нөмерімен «Реал Мадрид» сапында ойын көрсететіні туралы айтылған.

2017 жылы қаңтарда &quot;[[Херенвен (футбол клубы)|Херенвенге]]&quot; жалға берілді. 

2018 жылы тамызда &quot;Витесс&quot; клубына жалға кетті. Бір жылдан соң &quot;[[Реал Сосьедад|Реал Сосьедадқа]]&quot; жалға берілді. 2020 жылы тамыз айында &quot;Реалға&quot; оралды.

2021 жылы қаңтарда &quot;Арсеналға&quot; жалға берілді.

=== Ұлттық құрама ===
[[2014 жыл]]дың 27-тамызында Мартин Норвегия елінің ұлттық құрамасының БАӘ-мен өткізген кездесуінде ең алғаш ойының өткізіп, Норвегия құрамасының ең жас ойыншысы атаңды.

2021 жылы күзде Ұлттық құраманың капитаны боп тағайындалды.

== Сілтемелер ==
{{бастама}}
{{Сыртқы сілтемелер}}
{{Арсенал ФК құрамы}}

[[Санат:Норвегия футболшылары]]
[[Санат:Реал Мадрид ФК ойыншылары]]
[[Санат:Норвегия Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]]
[[Санат:Херенвен ФК ойыншылары]]
[[Санат:Витесс ФК ойыншылары]]
[[Санат:Реал Сосьедад ФК ойыншылары]]
[[Санат:Арсенал Лондон ФК ойыншылары]]</text>
      <sha1>82eh8ro4dhbdira4u3kt839pbl2qq7f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эзра Миллер</title>
    <ns>0</ns>
    <id>534060</id>
    <revision>
      <id>3400571</id>
      <parentid>3400566</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T12:06:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zhasulan Balgozha</username>
        <id>163558</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Қаланың атауын дұрыс аудармада жаздым</comment>
      <origin>3400571</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1686" sha1="sdw680vqqne226x6mgbecynq4u7svta" xml:space="preserve">{{Кинематограф|Сурет=Ezra Miller - Flickr - nick step (3).jpg|Азаматтығы=[[Хобоукен]], [[Нью-Джерси]], [[Америка Құрама Штаттары]]|есімі=Эзра Мэттью Миллер|Мамандығы=[[актер]], [[әнші]]|imdb_id=3009232|Сурет ені=250px|туған күні=30.09.1992}}

'''&lt;big&gt;Эзра Мэттью Миллер &lt;/big&gt;''' - 1992 жылы 30 қыркүйек күні Хобоукен, [[Нью-Джерси]]де туған американдық [[актер]] және [[музыкант]]. Ол неміс Марта Миллер бишісі және Роберт Миллер отбасысында дүниеге келеді. Оның екі апайы - Сайя және Кейтлин бар. Оның бала кезінде дауыс кемістігі болған, сол себептен ол ән айта бастайды. Алты жасында ол Белая Ворона Филип Гласс операсында рөл алды. Ол «Калифорникейшн», «Закон и порядок: Специальный корпус» және «Дорогой доктор телесериалдарында түсті. Әртіс «Выпускники», «Сити-Айленд», «Помни о Гонзо», «Каждый божий день», «Родственнички», «Что-то не так с Кевином» және «Хорошо быть тихоней» фильмдерінде ойнайды. Кинода түсуден басқа ол барабанда ойнайды және Sons of an Illustrious Father тобында әнші.</text>
      <sha1>sdw680vqqne226x6mgbecynq4u7svta</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>536081</id>
    <revision>
      <id>3400752</id>
      <parentid>3398514</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T20:01:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Комиссия құрамы */</comment>
      <origin>3400752</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10102" sha1="h36xegbh44tqfa3a3z5vxua93zm84xm" xml:space="preserve">{{Мемлекеттік орган
 |атауы                 = Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы
 |қысқартылған атауы    = Ортсайлауком
 |шынайы атауы   = 
 |шынайы атауы1  = 
 |шынайы атауы2  = 
 |мемлекет = {{KAZ}}
 |құзыреті       = 
 |құзерет_тақырып_мәтіні = 
 |эмблема                = Logo of Central Election Commission of the Republic of Kazakhstan.svg
 |эмблеманың ені         = 
 |эмблеманың тақырыбы    = 
 |мөрі              = 
 |мөрдің ені        = 
 |мөрдің тақырыбы   = 
 |сурет             = CECRK building (cropped).jpg
 |сурет ені         = 
 |сурет тақырыбы    = 
 |құрылған жылы     = 
 |ізашары1          = 
 |ізашары2          = 
 |таратылған жылы   = 
 |ізбасары          = 
 |бағынады          = 
 |штаб-пәтері       = 010000, Астана қаласы, Бейбітшілік көшесі, 4
  |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = 
  |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = 
  |region_code      = 
 |қызметкерлер      = 
 |бюджет            = 
 |министрдің есімі1     = 
 |министрдің міндеті1   = 
 |министрдің есімі2     = 
 |министрдің міндеті2   = 
 |басшылықтың есімі1    = [[Нұрлан Мәжитұлы Әбдіров]]
 |басшылықтың лауазымы1 = Төрағасы
 |басшылықтың есімі2    = 
 |басшылықтың лауазымы2 = 
 |жоғарыда тұрған мекеме      = 
 |бір мекемеге қарасты орган1 = 
 |бір мекемеге қарасты орган2 = 
 |құжат1           = 
 |сайты            =
https://www.election.gov.kz/kaz/ election.gov.kz
 |түсініктемелер   = 
 |карта            = 
 |карта ені        = 
 |картаның тақырыбы   = 
}}
'''Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы''' — Республика сайлау комиссияларының біртұтас жүйесіне басшылық ететін Қазақстан Республикасының мемлекеттік органы.

Комиссияның негізгі міндеті Қазақстан Республикасында әділ, шынайы және еркін сайлаулар мен республикалық референдумдар өткізу болып табылады. Миссиясы — еркін және әділ сайлау мен республикалық референдумдар өткізу жолымен азаматтардың тікелей немесе өз өкілдері арқылы мемлекет істерін басқаруға қатысу құқықтарын қамтамасыз ету.&lt;ref&gt;[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/U960003205_ Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясы туралы ережені бекіту туралы]&lt;/ref&gt;

== Қысқаша тарихы ==
[[Қазақ КСР]]-і депутаттарын сайлау және кері шақырып алу бойынша Орталық сайлау комиссиясы [[Қазақ КСР]] [[Жоғарғы Кеңес]]інің [[1989 жыл]]ғы [[22 қыркүйек]]тегі қаулысымен 25 адамнан құрылған болатын. 
[[1989 жыл]]ғы [[18 қазан]]да [[Қазақ КСР]]-і депутаттарын сайлау және кері шақырып алу бойынша Орталық сайлау комиссиясы аппаратының құрамы бекітілді. [[Қазақ КСР]] [[Жоғарғы Кеңес]]і Президиумының қаулысына сәйкес Ортсайлауком аппараты 7 адамнан құралды. 
[[Қазақ КСР]] [[Жоғарғы Кеңес]]і [[1991 жыл]]ғы [[28 маусым]]да [[Қазақ КСР]]-і депутаттарын сайлау және кері шақырып алу бойынша Орталық сайлау комиссиясы құрамына өзгерістер енгізді. 
[[1993 жыл]]ғы [[8 желтоқсан]] күні [[Қазақ КСР]] [[Жоғарғы Кеңес]]інің «Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясын сайлау туралы» қаулысы қабылданды. [[Қазақстан Республикасы]] Орталық сайлау комиссиясының құрамын [[Қазақстан Республикасы Президенті]]нің ұсынысы бойынша [[Жоғарғы Кеңес]] сайлады. 
Осы жылдың [[21 желтоқсан]]ында [[Қазақстан Республикасы Президенті]]нің Қаулысымен Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы туралы Ереже бекітілді. 
[[1995 жыл]]ғы [[17 наурыз]]да [[Қазақстан Республикасы Президенті]]нің «Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясы туралы» Жарлығы қабылданды. Орталық сайлау комиссиясының отставкаға кету туралы өтінішін қарай келе, Орталық сайлау комиссиясының бүкіл құрамын қызметтен босату туралы шешім қабылданды. 
[[1995 жыл]]ғы [[25 наурыз]]да Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының жаңа құрамы бекітілді. 
[[1996 жыл]]ғы [[11 қараша]]да Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен Орталық сайлау комиссиясы туралы жаңа Ереже бекітілді.

== Қайта ұйымдастыру ==
[[2007 жыл]]ғы конституциялық реформаға дейін Республиканың Орталық сайлау комиссиясы Төрағасын, Төрағаның орынбасарын және мүшелерін [[Қазақстан Республикасы Президенті]]нің ұсынысы бойынша сайлау [[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісі|Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі]]нің айрықша құзіретіне жататын. Қазіргі кезде қолданыстағы Конституцияға сәйкес Орталық сайлау комиссиясын қалыптастырудың келесі тәртібі қолданылады: 
*	Ортсайлаукомның Төрағасы мен екі мүшесін бес жыл мерзімге Қазақстан республикасының Президенті тағайындайды; 
*	Ортсайлаукомның екі мүшесін бес жыл мерзімге Парламент Сенаты тағайындайды; 
*	Ортсайлаукомның екі мүшесін бес жыл мерзімге Парламент Мәжілісі тағайындайды.

== Комиссия құрамы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Реті !! Аты-жөні !! Тағайындалған уақыты
|-
| 1 || Төрағасы — [[Нұрлан Мәжитұлы Әбдіров]] || [[2022 жыл]]ы [[25 қаңтар]]
|-
| 2 || Төраға орынбасары — [[Мұхтар Тілдәбекұлы Ерман]] || [[2022 жыл]]ы [[30 наурыз]]
|-
| 3 || Хатшысы — [[Шавхат Әнесұлы Өтемісов]] || [[2022 жыл]]ы [[24 ақпан]]
|-
| 4 || Мүшесі — [[Азамат Мақсотұлы Айманакумов]] || [[2024 жыл]]ы [[7 қараша]]
|-
| 5 || Мүшесі — [[Ләззат Кеңесқызы Сүйіндік]] || [[2024 жыл]]ы [[7 қараша]]
|-
| 6 || Мүшесі — [[Асылбек Айжарықұлы Смағұлов]] || [[2020 жыл]]ы [[16 қыркүйек]]
|-
| 7 || Мүшесі — [[Михаил Михайлович Бортник]] || [[2024 жыл]]ы [[7 қараша]]
|}

== Төрағалары ==
# Қапар Бөкенұлы Бөкенов 1991-1993
# [[Қаратай Тұрысов|Қаратай Тұрысұлы Тұрысов]] 1993-1995
# [[Юрий Алексеевич Ким]] 1995-1996
# [[Зағипа Яхияқызы Балиева]] 1996-2005
# [[Оңалсын Исламұлы Жұмабеков]] 2005-2007
# [[Қуандық Тұрғанқұлұлы Тұрғанқұлов]] 2007-2016
# [[Берік Мәжитұлы Имашев]] 2016-2022
# [[Нұрлан Мәжитұлы Әбдіров]] 2022 жылдан бастап

== Қарамағындағы ұйымдар ==
* «Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының Инженерлiк-техникалық орталығы» ШЖҚ РМК — электрондық сайлау жүйесi инфрақұрылымының объектiлерi торабын ұстау және дамыту саласында шаруашылық қызметтi жүзеге асыратын мемлекеттік кәсіпорын. 2005 жылы құрылған.&lt;ref&gt;[https://www.election.gov.kz/kaz/rgp/ «ҚР ОСК ИТО» РМК ҚҰРУ ТУРАЛЫ ҚАУЛЫ]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қазақстан мемлекеттік құрылымдары]]</text>
      <sha1>h36xegbh44tqfa3a3z5vxua93zm84xm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Түгіскен (Ұлытау облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>536494</id>
    <revision>
      <id>3400664</id>
      <parentid>3337697</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T16:33:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400664</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9221" sha1="8j1j1hwmxo9u601qpdixlxbghymxmlj" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Түгіскен
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = Ауылдық округ орталығы
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =48|lat_min = 22|lat_sec =11
   |lon_deg =69|lon_min = 59|lon_sec =26
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Түгіскен ауылдық округі{{!}}Түгіскен 
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =  1934  
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}1758
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Түгіскен}}
'''Түгіскен''' — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]]ндағы ауыл, [[Түгіскен ауылдық округі]] орталығы.

== Географиялық орны ==
[[Сарысу (өзен)|Сарысу]] өзенінің жағасында, [[Жаңаарқа]] кентінің батысында — 124 км-дей жерде орналасқан.

== Халқы ==
Жергілікті тұрғындар саны [[1999 жыл]]ы 2087 адам (1068 ер адам және 1019 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 1882 адамды (984 ер адам және 898 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt; 

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 1758 адамды (918 ер адам және 840 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Іргесі [[1934 жыл]]ы қаланған. Округ аумағында 20 ғасырдың 30-жылдарында Коммунар, Түгіскен,  Қаражартас, Жиделі, [[Жарық (ауыл)|Жарық]] ұжымшарлары ұйымдастырылған. 1962 жылы біріктіріліп &quot;Жеңіс&quot; кеңшары атанды. 

== Шаруашылығы, инфрақұрылымы ==
Жерінің жалпы ауданы — 373,3 мың га. Шаруашылықтың мамандандырылған негізгі бағыттары — асыл тұқымды қой шаруашылығы, жылқы, қосымша — [[Мүйізді ірі қара мал|мүйізді ірі қара]] өсіру болды. Округтің елді мекендерінде (Кенжебай-Самай, Жомарт, Ақбаз, Талдыеспе) 2 мектеп, ФАП, мәдениет үйі, кітапхана, басқа да мәдени-тұрмыстық мекемелер бар. Түгіскен ауылында асыл тұқымды қой шаруашылығымен айналысатын «Жеңіс» АҚ орналасқан. Түгіскен жерінде [[Жәйрем]], Қамысмола, Жомарт кеніштері орналасқан. Аты аңызға айналған күйші [[Ықылас Дүкенұлы]]на бюст орнатылған. Ауыл басқа да елді мекендермен темір жол, автокөлік жолдары арқылы байланысады. Ауыл «Жеңіс» темір жол стансасы төңірегіне шоғырланған. 

== Ауыл тарихы ==
«Түгіскен» аталуы туралы көне аңызда жаугершілік заманда Абылай хан сарбаздары құрамыңда болып, ерен ерлік көрсеткен Кіші жүздің Тама, Алшын, Жағалбайлы руларының батырлары ел ішінде бейбіт заман орнағаннан кейін өздерінің ата қонысына қайта оралуға Абылай ханнан рұқсат сұрағаны, айбынды батырларынан айрылғысы келмеген Абылайдың ең шұрайлы жерден қоныс таңдап, ірге тебулерін қалағаны, Сарысу өзенінің бойындағы «түгі өскен, осы өңірді бір тайпа елдің мекендеп қалғаны» айтылады. Куаң даланың қүйқалы өнірі оңтүстік шығысында Шұбармен шектесіп, оңтүстігінде айдыны шалқыған Бозкөл, Қаракөлдерді, Кенжебай-Самайдың құмдауыт шүйгінді жазығын қамтып, одан ары Бетпақдалаға ұласып жатыр. Қазан төңкерісінен кейін 1928 жылы Түгіскен жерінде [[Сарысу ауданы]] құрылды. 1931 жылдан бастап голощекиндік геноцид салдарынан ел аштыққа душар болған кезеңде, елді аштықтан аман алып қалу мақсатымен ел ақсақалдарының ұйғаруы бойынша Түгіскенді мекендеген қалың елдің бір бөлігі оңтүстіктегі астықты өңірге қарай үдере көшті. Оңтүстікке бет алған 3 мыңға тарта түтіннің бес жүздейі ғана [[Шабақты]] өзеніне аман жетті. Сол үдере көшкен елдің бас тіреген жерінен Жамбыл облысының Сарысу ауданы ұйымдастырылды. Түгіскенді мекен етіп қалған аз ғана ел 1934 жылы Жаңаарқа ауданына қосылды. Түгіскен ауылдық кеңесі құрылды. Түгіскен ауылдық кеңесінің тұңғыш төрағасы болып Сейiтмағанбетов Мұхамбетжан (Жетiмек) сайланды. Ұжымдастыру науқаны кезеңінде Түгіскен ауылдық кеңесі өңірінен Коммунар, Жаңатілек, Түгіскен, Қаражартас (Жеңіс), Қарсыадыр, Тасжарған ұжымшарлары құрылды. 50-жылдардың басыңда ұжымшарларды ірілеңдіру науқаны тұсында Түгіскен ауылдық кеңесі қарамағындағы Коммунар, Түгіскен, Жеңіс атты үш ұжымшар біріктіріліп, &quot;Жеңіс&quot; ұжымшары, 1962 жылдан «Жеңіс» кеңшары, 1986 жылдан «Жеңіс» асыл тұқымды қой кеңшары, 1991 жылдан «Жеңіс» асыл тұқымды қой зауыты, 1995 жылдан «Жеңіс» АҚ атанды.&lt;ref&gt;Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]

[[Санат:Қазақстан темір жол бекеттері]]</text>
      <sha1>8j1j1hwmxo9u601qpdixlxbghymxmlj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Diamond Princess</title>
    <ns>0</ns>
    <id>537837</id>
    <revision>
      <id>3400792</id>
      <parentid>2910048</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T00:41:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>3400792</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3802" sha1="5fsnn3aqgkye86dw7zl3narkv7at9er" xml:space="preserve">{{Азаматтық кеме
  |Қазақша атауы          =  
  |Шынайы атауы           = Diamond Princess
  |Сурет                  = Diamond Princess in Hobart.jpg
  |Кеменің түрі           = [[Кеме|Жолаушылар кемесі]]
  |Мемлекет               = 
  |Айлақ                  = Бермуд аралдары
  |Класс                  = 
  |ИМО нөмірі             = 9228198
  |Қысқаша атауы          = 
  |Операторы              = Princess Cruises
  |Мекеме                 =  Carnival Corporation &amp; plc
  |Соғушы                 =   Mitsubishi Heavy Industries&lt;ref name=&quot;info&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.vesseltracker.com/en/Ships/Diamond-Princess-9228198.html|title=Diamond Princess|accessdate=2011-10-02|date=2010-04-12|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6AIo54Du3|archivedate=2012-08-30}}&lt;/ref&gt;
  |Суға түсірілді         = [[25 сәуір]] [[1963]]
  |Қолданысқа берілді     = 2004 жыл ақпан
  |Қолданыстан шықты      =  2004 жыл наурыз
  |Қазіргі уақытта        = Қолданыста
  |Салмағы                = 
  |Ұзындығы               = 289,86 м
  |Ені                    =  37,49 м
  |Биіктігі               = 
  |Шөгуі                  = 8 м
  |Қозғалтқыштар          = 
  |Винттер                = 
  |Қуаттылығы             = 
  |Жылдамдығы             = 21 / 19,9 
  |Экипаж                 = 1 238 адам
  |Жолаушылар сыйымдылығы =  670 адам.
  |Жүк сыйымдылығы        =  
}}
'''''Diamond Princess''''' (Брилиантты ханшайым) - Princess Cruises компаниясымен қолданылып отырған алып кеме. [[Жапония]]да  Mitsubishi Heavy Industries компаниясымен жасалып шығарылған. 2004 жылы алғашықы рет [[Аляска]]ға жол жүрген Салмағы 116 мың тоннаны құрайды. Ал ұзындығы - 294 метр. Кеме 2670 адамға арналған екен. Көлемі Букингем сарайынан он есе үлкен. Кеменің ішінде 700 бөлме мен жүздеген балкон бар.
== Палубалар ==
# Gala: Медецина орталығы
# Plaza: бар, кітапхана
# Fiesta: казино, театр, демалу бөлмесі, тамақтану бөлмесі
# Promenade: көрмелер, интернет-кафе, театр, 
# Emerald: жолаушылар каютасы
# Dolphin: жолаушылар каютасы
# Caribe: жолаушылар каютасы
# Baja: жолаушылар каютасы
# Aloha: бассейн
# Lido: бассейн, теннис корты
# Sun: фитнес-орталық, бассейн
# Sports: теннис корты
# Sky: түнгі клуб

== Cілтемелер ==
* [http://cruise-ships.ru/ships/diamond-princess.html Diamond Princess] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131225062612/http://cruise-ships.ru/ships/diamond-princess.html |date=2013-12-25 }}
* [http://tech-life.org/shipbuilding/liners/91-cruise-ships-diamond-princess.html Брилиантты ханшайым] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110628170921/http://tech-life.org/shipbuilding/liners/91-cruise-ships-diamond-princess.html |date=2011-06-28 }}
* [http://www.princess.com/learn/ships/di/ Diamond Princess]{{ref-en}}
* [http://www.geocam.ru/view/cam1125x25_diamond_princess_bridge_cam.html Diamond Princess]{{ref-en}}
== Дереккөздер ==
&lt;references/&gt;

[[Санат:Круизді кемелер]]</text>
      <sha1>5fsnn3aqgkye86dw7zl3narkv7at9er</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ұлытау (ауыл)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>549658</id>
    <revision>
      <id>3400794</id>
      <parentid>3324301</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T00:48:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400794</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4045" sha1="4twy74berz26xmr3j2tue7he0ensyo6" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Ұлытау
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = Аудан орталығы   
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  =    
   |lat_deg =48 |lat_min =39|lat_sec = 17
   |lon_deg =67|lon_min =00|lon_sec =28
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы 
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Ұлытау ауданы 
|кестедегі аудан         = Ұлытау ауданы{{!}}Ұлытау 
|мекен түрі              = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Ұлытау ауылдық округі{{!}}Ұлытау 
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}2 423&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478686 Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)]&lt;/ref&gt;
  |санақ жылы             = 2023
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}

'''Ұлытау''' — [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]]ндағы ауыл, аудан және [[Ұлытау ауылдық округі]] орталығы.

== Географиялық орны ==
Облыс орталығы - [[Жезқазған]] қаласынан солтүстік-батысқа қарай шамамен 135 км жерде, [[Ұлытау таулары]]ның шығысында орналасқан.

== Халқы ==
[[1999 жыл]]ы жергілікті тұрғындар саны 2605 адам (1313 ер адам және 1292 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 2055 адамды (1030 ер адам және 1025 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 2433 адамды (1226 ер адам және 1207 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Ұлытау ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Ұлытау ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>4twy74berz26xmr3j2tue7he0ensyo6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Android Marshmallow</title>
    <ns>0</ns>
    <id>554324</id>
    <revision>
      <id>3400787</id>
      <parentid>3263905</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T23:57:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>3400787</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5223" sha1="ka0a0mmn2qw41q4nukrwuofcojqq06w" xml:space="preserve">{{Операциялық жүйе
 |Аты                    = Android 6.0 Marshmallow
 |Логотипі                     = [[Сурет:Android logo (2015-2019).svg|150px]]
 |Скриншоты               = 
 |Атауы                  = Android 6.0 негізгі экраны [[Android 5.1]] ұқсас
 |Жасаушы                = [[Google (компания)|Google]],&lt;br /&gt;[[Open Handset Alliance]]
 |Отбасысы                   = [[Linux]]
 |Негізінен құрылды                = 
 |Программа басылмасы             = [[еркін және ашық бағдарламалық қамтамасыз ету]]
 |Алғашғы шығаруының уақыты                 = [[28 мамыр]] [[2015 жыл]]
 |Соңғы нұсқасы   = Android 6.0 Marshmallow
 |Соңғы нұсқасының шығарған уақыты      = [[29 қыркүйек]] [[2015 жыл]]
 |Өзгертілу жиілігі       = 
 |Соңғы тесттік нұсқасы      = 
 |Соңғы тесттік нұсқасының шығарылған уақыты         = 
 |Соңғы қол жетімді нұсқасы  = Android 6.0 Marshmallow
 |Соңғы қол жетімді нұсқасының шығарылған уақыты    =[[29 қыркүйек]] [[2015 жыл]]
 |Жаңарту тәсілі            = 
 |Пакетті басқару жүйесі          =  [[Google Play]], [[Яндекс.Стор]], Amazon Market
 |Қолдайтын тілдері                 = көп тілді
 |Ядросы              = [[Монолитті ядро|монолитті]] өзгертілген [[Linux ядросы]]
 |Интерфейсі               = [[Material design]]
 |Лицензиясы                  = 
 |Жағдайы            = өңделуде
 |Компьютерлік платформасы      = [[32 бит|32-битті]] және [[64 бит|64-битті]]: [[ARM (архитектура)|ARM]], [[MIPS (архитектура)|MIPS]], [[x86]]
 |Сайты                  = [http://www.android.com/versions/marshmallow-6-0/ Ресми сайт]
}}
'''Android 6.0 Marshmallow'''&lt;ref&gt;{{cite web|title=Develop a sweet spot for Marshmallow: Official Android 6.0 SDK &amp; Final M Preview|url=http://android-developers.blogspot.ru/2015/08/m-developer-preview-3-final-sdk.html|website=Android developers Blog|accessdate=18 тамыз 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=verge-marshmallow&gt;{{cite web|title=Android M's name is Marshmallow|url=http://www.theverge.com/2015/8/17/9165063/android-marshmallow-announced|website=The Verge|publisher=Vox Media|accessdate=17 August 2015}}&lt;/ref&gt; — [[2015 жыл]]дың [[28 мамыр]]ында болған [[Google I/O]] конференциясында ұсынылған [[Android]] мобильді операциялық жүйесінің соңғы нұсқасы. Жаңа нұсқада [[Android Lollipop]]-тан өзгеше бір қатар жаңашылдықтар және жаңа функциялар бар&lt;ref name=&quot;anandtech-mio&quot;&gt;{{cite web |last1=Chester |first1=Brandon |title=Google Announces Android&amp;nbsp;M At Google I/O 2015 |url=http://www.anandtech.com/show/9291/google-announces-android-m-at-google-io-2015 |website=[[Anandtech]] |publisher=Purch, Inc. |accessdate=May 28, 2015}}&lt;/ref&gt;.

== Жағашылдықтар ==
Бір қарағанда сырттай [[Android Lollipop]]-тан өзгешелік байқалмайды. [[Material design]] концепциясы толығымен сақталған&lt;ref name=&quot;verge-unveil&quot;&gt;{{cite web |title=Google announces Android&amp;nbsp;M, available later this year |url=http://www.theverge.com/2015/5/28/8675257/android-m-os-update-google-io-2015 |website=[[The Verge]] |publisher=Vox Media |accessdate=May 28, 2015}}&lt;/ref&gt;.

Өзгешеліктері:
* Саусақ сұлбасымен ашу мүмкіндігі.
* Doze технологиясы.
* Құрылғы қызметтеріне қол жеткізу үшін рұқсат сұрау.
* Project Brillo — «ақылды» үймен жұмыс істеуге арналған жүйе.
* Мультитерезелік режим&lt;ref&gt;[http://4pda.ru/2015/05/30/223742/ В Android M появился мультиоконный режим {{ref-ru}}] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150603233834/http://4pda.ru/2015/05/30/223742 |date=2015-06-03 }}&lt;/ref&gt;.
* [[Android Pay]]&lt;ref&gt;[http://4pda.ru/2015/05/29/223630/ Много новых «фишек» представили на конференции Google {{ref-ru}}] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150821070705/http://4pda.ru/2015/05/29/223630 |date=2015-08-21 }}&lt;/ref&gt;.
* [[USB]] көмегімен өзге құрылғыны қуаттандыру мүмкіндігі&lt;ref&gt;[http://arstechnica.com/gadgets/2015/05/googles-android-m-preview-build-will-run-on-the-nexus-5-6-9-and-player/ Android M]&lt;/ref&gt;.

== Тағы қараңыз ==
* [[Android Lollipop]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://developer.android.com/preview/index.html Ресми сайт]
{{Android}}
[[Санат:Android]]</text>
      <sha1>ka0a0mmn2qw41q4nukrwuofcojqq06w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фор-де-Франс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>556741</id>
    <revision>
      <id>3400686</id>
      <parentid>2753296</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:11:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:Солтүстік Америка елордалары|Солтүстік Америка елордалары]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <origin>3400686</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6859" sha1="jte657xtz3q8qab2sfo0iq890rpv730" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = Қала
 |қазақша атауы           = Фор-де-Франс
 |шынайы атауы            = Fort-de-France
 |сурет                   = Fort-Saint-Louis-03.jpg
 |сурет атауы             = 
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Франция
 |елтаңба                 = Blason ville fr Fort-de-France (Martinique).svg
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir = N|lat_deg = 14|lat_min = 35|lat_sec = 59
  |lon_dir = W|lon_deg = 61|lon_min = 4|lon_sec = 59
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |ел картасы             = 0
 |аймақ картасы          = 250
 |аймақ түрі              = Франция аймақтары{{!}}Теңіздің арғы жағындағы аймақтар
 |аймағы                  = Мартиника
 |кестедегі аймақ         = 
 |аудан түрі              = 
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |қауым округі түрі       = 
 |қауым округі            = 
 |кестедегі қауым округі  = 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |басшының түрi           = 
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 44,21
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                = 125 036&lt;ref&gt;[https://insee.fr/fr/statistiques/2874200?sommaire=2874226&amp;geo=UU2010-9B601 Insee - Résultats du recensement de la population de 2014 - Unité urbaine de Fort-de-France], consulté le 21 janvier 2018.&lt;/ref&gt;
  |санақ жылы             = 2014
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = 
 |DST                     = 
 |телефон коды            = 
 |пошта индексі           = 
 |пошта индекстері        = 97200, 97234
 |автомобиль коды         = 
 |идентификатор түрі      = 
 |сандық идентификаторы   = 
 |ортаққордағы санаты     = Fort-de-France
 |сайты                   = http://www.fortdefrance.fr/
 |сайт тілі               = fr
}}
{{мағына|Фор-де-Франс (айрық)}}
[[Сурет:Fort_de_France_1.JPG|right|thumb|220x220px|Қала орталығында]]
'''Фор-де-Франс''' ({{lang-fr|Fort-de-France}}) (1672 - 1793 жылдары '''Форт-Рояль''') — Мартиниканың әкімшілік орталығы, Францияның теңіз арғы аумағы, Кариб теңізінде орналасқан аттас аралдарды қамтиды. Вест-Индияның ең ірі француз қаласы. 2008 жылғы санақ бойынша халық саны 89 000 адамды құрады. Қала маңындағы халық санын қосқанда: 134 727 адам ([[1999 жыл|1999]] жылғы санақ бойынша, 1974—100 мың). Қант, ром, консервіленген жемістер мен какао экспорттайды.

== География ==
Фор-де-Франс Фор-де-Франс мүйісіне кірер солтүстік тұсындағы аралдың батыс жағалауында жатыр, Мадам өзенінің сағасында. Қала төмпешіктер мен теңіз арасының тар бөлшегін қамтиды. 

== Климат ==
Қаланың климаты ылғалды тропиктік ретінде сипатталады, жыл бойы температураның шамалы ауытқулары байқалады. Температураның жылдық орта мөлшері 26,5 °С-ны құрайды, жаңбырдың жылдық орташа мөлшері — 1 950 мм. Температураның айрықша жоғары көрсеткіштері тамыз айынан қазан айына дейінгі аралықта байқалады (31 °С — күндізгі максимум және 24-25 °С — түнгі минимум), сондай-ақ ең төменгі қөрсеткіштер қаңтар айынан ақпан айына дейінгі аралықта байқалады (29 °С — күндізгі максимум және 22 °С — түнгі минимум).

== Көлік жүйесі ==
Фор-де-Франсқа Халықаралық Эме Сезера атындағы (фр. ''Aéroport International Martinique Aimé Césaire'') әуежай қызмет көрсетеді, қаланың оңтүстігіне қарай 12 шақырым жерде орналасқан, Ламентин қаласында. Сапарлар Париж (Орли), Гавану, Сан-Хуан, Пуант-а-Питр, Кайенну, Барбадос, Каракас және бірнеше қалаларға жасалады.

== Халық саны ==
Халық санының динамикасы:
* 1936: 52 051 адам
* 1954: 60 648 адам
* 1961: 84 811 адам
* 1974: 98 807 адам
* 1982: 99 844 адам
* 1999: 94 152 адам
* 2007: 89 794 адам

== Кинода ==
Фор-де-Франста басты рөлде Хамфри Богарт ойнаған «Иметь и не иметь» классикалық голливуд фильмінің жүрісі түсірілген. 

== Әдебиетте ==
Борис Акуниннің  «Сұңқар мен қарлығаш» атты романында аталған .

== Туыстас қалалар ==
* [[Белен (Пара)|Белем]], [[Бразилия]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сілтеме ==
* [http://www.fortdefrance.fr/ Ресми сайты]
{{Солтүстік Америка елордалары}}
[[Санат:Франция қалалары]]
[[Санат:Мартиника коммуналары]]
[[Санат:Солтүстік Америка елордалары]]</text>
      <sha1>jte657xtz3q8qab2sfo0iq890rpv730</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Александр Петрович Котельников</title>
    <ns>0</ns>
    <id>558374</id>
    <revision>
      <id>3400922</id>
      <parentid>2530942</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T11:09:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>3400922</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2077" sha1="ja68ycjyo5jzxuxdrc22gy0vdbceg3p" xml:space="preserve">{{Ғалым
 |Есімі                  = Александр Петрович Котельников
 |Шынайы есімі           = 
 |Суреті                 = 
 |Сурет ені              = 
 |Сурет тақырыбы         = 
 |Туған күні           = 08.10.1865
 |Туған жері           = [[Ресей империясы]]
 |Қайтыс болған күні     = 06.03.1944
 |Қайтыс болған жері     = [[Мәскеу]], [[КСРО]]
 |Азаматтығы             = {{USSR}}
 |Ғылыми аясы            = [[Математика]]
 |Жұмыс орны             = Мәскеу мемлекеттік техникалық университеті
 |Ғылыми дәрежесі        = 
 |Ғылыми атағы           = Профессор
 |Альма-матер            = Қазан университеті
 |Ғылыми жетекші         = 
 |Атақты шәкірттері      = Борис Делоне
 |Несімен белгілі        = 
 |Марапаттары            = Сталин сыйлығы
 |Қолтаңбасы             = 
 |Қолтаңба ені           = 
 |Сайты                  = 
 |Commons            = 
}}

'''Александр Петрович Котельников''' ([[8 қазан]], [[1865 жыл]], [[Ресей империясы]] - [[6 наурыз]], [[1944]], [[Мәскеу]], [[КСРО]]) - Ресей және кеңестік математик және механик, техникалық ғылымдар докторы, профессор.

== Жанұясы ==
*Баласы - Владимир Александрович Котельников

== Сыртқы сілтемелер ==
*[http://black.pu.ru/f/180_80454.pdf Александр Петрович Котельников] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304221412/http://black.pu.ru/f/180_80454.pdf |date=2016-03-04 }}


[[Санат:8 қазанда туғандар]]
[[Санат:6 наурызда қайтыс болғандар]]</text>
      <sha1>ja68ycjyo5jzxuxdrc22gy0vdbceg3p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ионел Брэтиану</title>
    <ns>0</ns>
    <id>559035</id>
    <revision>
      <id>3400595</id>
      <parentid>2705203</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T14:17:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Русланқызы Жібек</username>
        <id>163614</id>
      </contributor>
      <comment>/* growthexperiments-addlink-summary-summary:2|0|0 */</comment>
      <origin>3400595</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1647" sha1="4uby5zz3cznsaxlhkc8j8yg9rfvgvn8" xml:space="preserve">{{уики}}
'''Ионел Брэтиану''' немесе '''Ион И. К. Брэтиану''' - румындық либерал мемлекеттік саясат қайраткері, Румынияның ұлттық-либералды партия лидері. Көптеген министрлік және мемлекеттік мансапты иеленген Брэтиану отбасының өкілі болды.  

Брэтиану бес рет Румынияның премьер министрі болды. Оның премьер министр болған кезінде [[Румыния]] қатысқан Бірінші Дүниежүзілік соғысы, [[Париж]] бейбіт конференциясы, Трансильвания мен Буковинаның Румынияға қосылу сәті және басқа да маңызды оқиғалар болды. Сыртқы саясатта Брэтиану өзінің ең басты міндеті етіп Румынияның шекарасын этникалық румынды аумақтар арқылы кеңейтуді санады. 1907 мен 1926 жылдар аралығында Брэтиану басқа әрекеттермен қоса, ішкі істер, ұлттық қорғаныс министрлігін басқарған. Ал 1923 жылдан бастап Румындық академияның құрметті қатысушысы болған.


[[Санат:20 тамызда туғандар]]
[[Санат:1864 жылы туғандар]]
[[Санат:1927 жылы қайтыс болғандар]]</text>
      <sha1>4uby5zz3cznsaxlhkc8j8yg9rfvgvn8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400609</id>
      <parentid>3400595</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T15:04:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nurtenge</username>
        <id>93712</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/Русланқызы Жібек|Русланқызы Жібек]] ([[User talk:Русланқызы Жібек|т]]) өңдемелерінен [[User:Batyrbek.kz|Batyrbek.kz]] соңғы нұсқасына қайтарды</comment>
      <origin>2705203</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1639" sha1="ksap6f3hjouodtdtk8dtothvus3gabc" xml:space="preserve">{{уики}}
'''Ионел Брэтиану''' немесе '''Ион И. К. Брэтиану''' - румындық либерал мемлекеттік саясат қайраткері, Румынияның ұлттық-либералды партия лидері. Көптеген министрлік және мемлекеттік мансапты иеленген Брэтиану отбасының өкілі болды.  

Брэтиану бес рет Румынияның премьер министрі болды. Оның премьер министр болған кезінде Румыния қатысқан Бірінші Дүниежүзілік соғысы, Париж бейбіт конференциясы, Трансильвания мен Буковинаның Румынияға қосылу сәті және басқа да маңызды оқиғалар болды. Сыртқы саясатта Брэтиану өзінің ең басты міндеті етіп Румынияның шекарасын этникалық румынды аумақтар арқылы кеңейтуді санады. 1907 мен 1926 жылдар аралығында Брэтиану басқа әрекеттермен қоса, ішкі істер, ұлттық қорғаныс министрлігін басқарған. Ал 1923 жылдан бастап Румындық академияның құрметті қатысушысы болған.


[[Санат:20 тамызда туғандар]]
[[Санат:1864 жылы туғандар]]
[[Санат:1927 жылы қайтыс болғандар]]</text>
      <sha1>ksap6f3hjouodtdtk8dtothvus3gabc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бас-Тер</title>
    <ns>0</ns>
    <id>568300</id>
    <revision>
      <id>3400683</id>
      <parentid>3056748</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:07:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */</comment>
      <origin>3400683</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7194" sha1="9vmj87jl1jpizjzpli7tliccx40flwo" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = Қала
 |қазақша атауы           = Бас-Тер
 |шынайы атауы            = Basse-Terre
 |сурет                   = Hôtel-de-Ville de Basse-Terre.JPG
 |сурет атауы             = 
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Гваделупа
 |елтаңба                 = COA fr Basse-Terre.svg
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir = N|lat_deg = 15|lat_min = 59|lat_sec = 45
  |lon_dir = W|lon_deg = 61|lon_min = 43|lon_sec = 45
  |CoordAddon             = type:isle_region:AN
  |CoordScale             = 
 |аймақ түрі              = 
 |аймағы                  = 
 |кестедегі аймақ         = 
 |аудан түрі              = 
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |қауым округі түрі       = 
 |қауым округі            = 
 |кестедегі қауым округі  = 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |басшының түрi           = 
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 1643
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 5,78
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 0
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                = 12 451
  |санақ жылы             = 2007
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = −4
 |DST                     = 
 |телефон коды            = 
 |пошта индексі           = 97100
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = 
 |идентификатор түрі      = 
 |сандық идентификаторы   = 
 |ортаққордағы санаты     = Basse-Terre
 |сайты                   = 
 |сайт тілі               = 
}}
[[Сурет:Guadeloupe_map.png|оңға|нобай|267x267 нүкте|Бас-Тер Гваделупа картасында]]
''[[Сент-Китс және Невис]]тің астанасы Бастермен шатастырудың қажеті жоқ''

'''Бас-Тер''' ([[Француз тілі|фр.]] ''&lt;span lang=&quot;fr&quot;&gt;Basse-Terre&lt;/span&gt;'') — [[Гваделупа]] (Кіші Антиль аралдары) аралындағы қала, [[Гваделупа|Француз Гваделупасының әкімшілік орталығы]]. Суфриер жанартауының етегінде орналасқан. Халқы — 12 100 адам ([[2008 жыл|2008]]). Теңіз порты  жоқ, тек терең зәкір тұрағы. Қант өнеркәсібі дамыған. Қант, банан, кофе, какао, ваниль экспорты.

Қала тумаларының арасында — француз әскері әрі композитор, дирижер, скрипкашы-виртуоз [[Жозеф Болонь де Сен-Жорж|Шевалье де Сен-Жорж]].

== Атауы ==
«Basse-Terre» сөзі француз тілінен «ойпат» деп аударылады, XVII ғасыр теңізшілерінің тілінде «желден қорғалған аймақ» деген мағынаны береді.
* [[1650 жыл|1650]]—[[1794 жыл|1794]]: Форт Уэль ([[Француз тілі|фр.]] ''&lt;span lang=&quot;fr&quot;&gt;Fort Houël&lt;/span&gt;'')
* 1794, [[1810 жыл|1810]]—[[1814 жыл|1814]], [[1815 жыл|1815]]—[[1816 жыл|1816]]: Форт Метилд ([[Ағылшын тілі|ағыл.]] ''&lt;span lang=&quot;en&quot;&gt;Fort Mathilde&lt;/span&gt;'').
* [[30 наурыз]] 1803-1810, 1816-1960: Форт Ришпанс (Fort Richepanse.)
* 1960-1989: Форт Сен-Шарль (Fort Saint-Charles фр.) — форт атауы.
* [[1989 жыл|1989]]: Форт Луи-Дельгрэ (Fort Fort Louis Delgrès фр.)
* 1643 — қазіргі уақытқа дейін: Бас-Тер.

== Тарихы ==
Қазіргі қаланың аумағында тіршілік еткен алғашқы үндіс қонысы б.з.б 2300 жылмен даталанады. Негізі 1643 жылы қаланған&lt;ref name=&quot;britannica&quot;&gt;'''«Basse-Terre.'''&lt;/ref&gt;. [[XVIII ғасыр|XVIII ғасырдың]] соңына дейін Гваделупаның коммерциялық орталығы болған, кейінірек оның орталығы көрші [[Гранд-Тер]]&lt;ref name=&quot;britannica&quot;&gt;'''«Basse-Terre.'''&lt;/ref&gt; аралында орналасқан [[Пуан-а-Питр]] қаласы болды. 1979 жылы орын алған дауылдың нәтижесінде порт күйреп, бұл жағдай экономиканың дамуы мен жаңғыртуын күшейтуге түрткі болды. 1994 пен 1995 жылдардағы қатты құрғақшылық банан егінінің шықпауына алып келді&lt;ref name=&quot;britannica&quot;&gt;'''«Basse-Terre.'''&lt;/ref&gt;.

== Білім беру ==
Қалада француз саясаткерінің құрметіне аталған Жервиль-Реаш мектебі орналасқан.

== Спорт ==
[[2004 жыл]]ы «Расинг» жергілікті футбол командасы 3 ұлттық чемпион атағын жеңіп алды&lt;ref&gt;&lt;span class=&quot;citation&quot;&gt;[http://www.rsssf.com/tablesg/guadchamp.html Гваделупа — список чемпионов]&amp;nbsp;(ағылш.&lt;/span&gt;&lt;/ref&gt;. Ел ордада бірнеше стадиондар орналасқан. Сиымдылығы 3 000 адамды құрайтын, көпфункционалды «Штаде Сент-Клод» стадионы, қазіргі таңда Футболдан Гваделупаның құрама командасының матчтарын өткізу үшін, сондай-ақ ''Racing Club de Basse-Terre'' және ''La Gauloise de Basse-Terre''&lt;ref&gt;&lt;span class=&quot;citation&quot;&gt;[http://www.worldstadiums.com/middle_america/countries/guadeloupe.shtml Стадионы Мира — Гваделупа] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130302011635/http://www.worldstadiums.com/middle_america/countries/guadeloupe.shtml |date=2013-03-02 }}&amp;nbsp;(ағылш.&lt;/span&gt;&lt;/ref&gt; клубтарымен қолданылады.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Солтүстік Америка елордалары}}

[[Санат:Гваделупа коммуналары]]</text>
      <sha1>9vmj87jl1jpizjzpli7tliccx40flwo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үлгі:Жаңаарқа ауданы елді мекендері</title>
    <ns>10</ns>
    <id>568736</id>
    <revision>
      <id>3400639</id>
      <parentid>3271873</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T16:05:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400639</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2935" sha1="f2ggr37cwjpube2vspuan3ayekosu8i" xml:space="preserve">{{Навигациялық жол
 |state = &lt;includeonly&gt;{{{state|collapsed}}}&lt;/includeonly&gt;
 |тақырыбы  = [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]] елді мекендері
 |мазмұны   = {{nobr| [[Айнабұлақ (Ұлытау облысы)|Айнабұлақ]] •}}
{{nobr| [[Айшырақ]] •}}
{{nobr| [[Ақбастау (Ұлытау облысы)|Ақбастау]] •}}
{{nobr| [[Ақтайлақ (ауыл)|Ақтайлақ]] •}}
{{nobr| [[Ақтасты (Ұлытау облысы)|Ақтасты]] •}}
{{nobr| [[Ақтау (Ұлытау облысы)|Ақтау]] •}}
{{nobr| [[Ақтүбек (Ұлытау облысы)|Ақтүбек]] •}}
{{nobr| [[Алғабас (Ұлытау облысы)|Алғабас]] •}}
{{nobr| [[Атасу (Ақтүбек ауылдық округі)|Атасу]] (Ақтүбек а.о.) •}}
{{nobr| [[Атасу (Байдалы би ауылдық округі)|Атасу]] (Байдалы би а.о.) •}}
{{nobr| [[Байғұл (ауыл)|Байғұл]] •}}
{{nobr| [[Бидайық (Бидайық ауылдық округі)|Бидайық]] (Бидайық а.о.) •}}
{{nobr| [[Бидайық (Орынбай ауылдық округі)|Бидайық]] (Орынбай а.о.) •}}
{{nobr| [[Ералиев ауылы|Ералиев]] •}}
{{nobr| '''[[Жаңаарқа]]''' •}}
{{nobr| [[Жомарт (ауыл)|Жомарт]] •}}
{{nobr| [[Кезең (ауыл)|Кезең]] •}}
{{nobr| [[Кенжебайсамай]] •}}
{{nobr| [[Кирово (Ұлытау облысы)|Кирово]] •}}
{{nobr| [[Қараағаш (Ұлытау облысы)|Қараағаш]] •}}
{{nobr| [[Қарамола (ауыл)|Қарамола]] •}}
{{nobr| [[Қылыш (ауыл)|Қылыш]] •}}
{{nobr| [[Қызылжар (Ұлытау облысы)|Қызылжар]] •}}
{{nobr| [[Мұқажан Жұмажанов ауылы|Мұқажан Жұмажанов]] •}}
{{nobr| [[Мыңадыр (станция)|Мыңадыр]] •}}
{{nobr| [[Орынбай (ауыл)|Орынбай]] •}}
{{nobr| [[Өркендеу (Ұлытау облысы)|Өркендеу]] •}}
{{nobr| [[Талдыбұлақ (Ұлытау облысы)|Талдыбұлақ]] •}}
{{nobr| [[Түгіскен (Ұлытау облысы)|Түгіскен]] •}}
{{nobr| [[Ынталы (Ұлытау облысы)|Ынталы]] •}}
{{nobr| [[Ынтымақ (Ұлытау облысы)|Ынтымақ]] •}}
{{nobr| [[№69-темір жол айрығы]] •}}
{{nobr| [[№117-темір жол айрығы (Ұлытау облысы)|№117-темір жол айрығы]] •}}
{{nobr| [[№189-темір жол айрығы]] }}
}}
&lt;noinclude&gt;
[[Санат:Навигациялық үлгілер:Аудан бойынша елді мекендер:Ұлытау облысы|Жаңаарқа ауданы]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>f2ggr37cwjpube2vspuan3ayekosu8i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Нгерулмуд</title>
    <ns>0</ns>
    <id>575086</id>
    <revision>
      <id>3400868</id>
      <parentid>3303215</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T06:56:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <origin>3400868</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11814" sha1="jshiejbxaqia7mciz1rrsg0sjek77hn" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = қала
 |қазақша атауы           = Нгерулмуд
 |шынайы атауы            = {{lang-en|Ngerulmud}}
 |сурет                   = Flag_at_Melekeok,_Palau.jpg
 |сурет атауы             = 
 |жағдайы                 = Астана
 |ел                      = Палау 
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir = N |lat_deg = 7.50066 |lat_min =  |lat_sec = 
  |lon_dir = E |lon_deg = 134.62398 |lon_min =  |lon_sec = 
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |аймақ түрі              = штат
 |аймағы                  = Мелекеок
 |кестедегі аймақ         = 
 |аудан түрі              = 
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |қауым округі түрі       = 
 |қауым округі            = 
 |кестедегі қауым округі  = 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |басшының түрi           = 
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 2006
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                = 271
  |санақ жылы             = 
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = +9
 |DST                     = бар
 |телефон коды            = 
 |пошта индексі           = 96939
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = 
 |идентификатор түрі      = 
 |сандық идентификаторы   = 
 |ортаққордағы санаты     = Ngerulmud
 |сайты                   = 
 |сайт тілі               = 
}}
'''Нгерулмуд''' ({{lang-en|Ngerulmud}}) — [[2006 жыл]]дың [[7 қазан]]ынан бастап [[Палау Республикасы|Палау]] астанасы&lt;ref name=autogenerated1&gt;[http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/1840.htm US Department of State. Background Note — Palau: ''Government offices moved to a new National Capitol Building complex located at Ngerulmud, Melekeok State'']&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.doi.gov/oia/pdf/Pres%20Toribiong's%20Inaugural%20Address%2015Jan2009.pdf US Department of Interior, President of the Republic of Palau Inaugural Address] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090831044747/http://www.doi.gov/oia/pdf/Pres%20Toribiong%27s%20Inaugural%20Address%2015Jan2009.pdf |date=2009-08-31 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.palaugov.net/MOF/Index.html Addresses of Palau Government offices] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131014115445/http://www.palaugov.net/MOF/Index.html |date=2013-10-14 }}&lt;/ref&gt;. Елдің бұрынғы астанасы [[Корор (қала)|Корор]] қаласынан солтүстік-шығысына қарай 20 км қашықтықта және [[Мелекеок]] елді мекенінен солтүстік-шығысына қарай 2 км қашықтықта [[Бабелтуап]] аралында орналасқан.

== Тарихы ==
[[Сурет:State of Melekeok.png|thumb|300px|Мелекеок штатындағы қаланың орналасуы]]
Палауның бұрынғы астанасы [[Корор (қала)|Корор]] қаласында орналасқан еді. 1979 жылы бекітілген конституция бойынша [[Палауның Ұлттық конгрессі]] [[Бабелтуап]] аралында тұрақты ел астанасын құру туралы қаулы шығарды. Бұл қаулы бойынша конституцияның күшке енген күннен бастап он жыл ішінде елде жаңа елорда пайда болуы тиіс еді.&lt;ref&gt;[http://www.palauembassy.com/Documents/ConstitutionE.pdf Constitution of the Republic of Palau] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121107222024/http://www.palauembassy.com/Documents/ConstitutionE.pdf |date=2012-11-07 }} — Embassy of the Republic of Palau, Washington, DC. Retrieved 25 February 2013.&lt;/ref&gt;. [[Микронезия Федерациялық Штаттары]]ның астанасы [[Паликир]] қаласында Капитолий кешенін жобалаған [[гавайи]]лық ''Hawaii Ltd.''' сәулет фирмасына Капитолий ғимаратының құрылысы туралы шарты берілгеннен кейін жаңа астананың жобалануы 1986 жылы басталды. Құрылыс жұмыстары өте баяу жүргізілді, өйткені Палауда инженерлердің және сәулетшілердің жетіспеушілігі сезілді және құрылыс материлдардың басым бөлігін шетелден импорттаған&lt;ref&gt;''Lucy Jokiel'' (1 желтоқсан 1995). «Trading places: while Hawaii’s economy bottoms out, Guam’s and Palau’s are ready to take off» — ''Hawaii Investor''. Retrieved from Factiva, 25 August 2014.&lt;/ref&gt;.

Палау [[Тайвань]]нан 20 млн АҚШ доллары көлемінде екі елдің арасындағы қарым-қатынасты нығайту және Палау елі жағынан Тайваньның дипломатиялық мойындауын қамтамасыз ету шеңберінде қарыз алғанға дейін кейінгі құрылыс жұмыстары 2000-шы жылдардың басына дейін тоқтатылды&lt;ref&gt;''Ralph Jennings'' (5 September 2006). «Taiwan hands economic aid to firm ties with Palau» — [[Reuters]]. Retrieved from Factiva, 25 August 2014.&lt;/ref&gt;. Құны 45 млн долларды құрайтын және қаланың орталық аланы арқылы байланысқан [[Палау парламенті]] (елдің заң шығарушы органы), сот және атқарушы билік тармақтарына арнайы салынған бөлек ғимараттар 2006 жылдың 7 қазанында ашылды. Ашылу салтанатына 5000-ға жуық адам қатысты&lt;ref&gt;[http://the.honoluluadvertiser.com/article/2006/Nov/12/il/FP611120310.html «Pride in Palau for new Capitol»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121008223110/http://the.honoluluadvertiser.com/article/2006/Nov/12/il/FP611120310.html |date=2012-10-08 }} — ''The Honolulu Advertiser''. Published 12 November 2006. Retrieved 25 February 2013.&lt;/ref&gt;. Үкімет шенеуніктері құрылыс аяқталғаннан кейін тез арада өз кеңселерін Корорадан Нгерулмудке қарай көшірді&lt;ref name=autogenerated1 /&gt;.

2013 жылы [[The Wall Street Journal]] газеті Капитолий ғимараты туралы «жергілікті климат үшін жарамсыз» және «Палауны қарызға кіргізді» деп жазды, сонымен қатар желдеткіш жүйесіндегі ақауларға байланысты ғимарат ішін [[Зең саңырауқұлақтары|зең]] басты&lt;ref&gt;''David Walter'' (1 March 2013). «Sequestration in Paradise: Palau worries it will be collateral damage in Washington’s budget fight» — ''[[The Wall Street Journal]]''. Retrieved from Factiva, 25 August 2014.&lt;/ref&gt;. 2013 жылдың сәуірінде почтмейстер Томми Синсак жасаған шығындарды қысқарту шеңберінде Нгерулмудтың пошта бөлімшесі тұрақты негізде жабылды. Бөлімше 2011 жылдың желтоқсанында конгресстің резолюцияны енгізуінен кейін құрылды. Елде екі ғана осындай бөлімше жұмыс жасаған (екіншісі Корора қаласында). Жұмыстың 16 ай ішінде шығындар $ 30 000 асты, ал табысы, негізінде [[Пошта маркасы|маркалардың]] сатуынан, $ 2000 әрең жетті&lt;ref&gt;''Aurea Gerundio-Dizon'' (23 April 2013). [http://pidp.eastwestcenter.org/pireport/2013/April/04-24-05.htm «Palau Capital Building Post Office ‘Closed For Good’»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304023536/http://pidp.eastwestcenter.org/pireport/2013/April/04-24-05.htm |date=2016-03-04 }} — ''Island Times''. Retrieved 2 March 2015.&lt;/ref&gt;. Нгерулмуд өзінің жеке [[пошта индексі]] (96939) бар Палаудағы жалғыз елді мекен, елдің басқа аймақтарында 96940 индексі қолданылады&lt;ref&gt;''Maripet L. Poso'' (3 November 2010). [http://www.mvariety.com/regional-news/31657-house-requests-toribiong-to-establish-post-office-in-ngerulmud «House requests Toribiong to establish Post Office in Ngerulmud»] — ''Marianas Variety''. Retrieved 2 March 2015.&lt;/ref&gt;.

2014 жылдың шілдесінде Нгерулмудте [[Тынық мұхит аралдарының форумы|Тынық мұхит аралдары]]ның 45-ші форумы ресми түрде ашылды. Бірақ, осыған қарамастан форумдағы шаралардың басым бөлігі Корорада өткізілді&lt;ref&gt;[http://www.palaupif.com/annex.html Calendar of Events] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150121121157/http://www.palaupif.com/annex.html |date=2015-01-21 }} — Palau PIF. Retrieved 21 January 2015.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.radioaustralia.net.au/international/2014-07-30/pacific-islands-forum-opens-in-palau-with-plea-to-protect-worlds-oceans/1349830 «Pacific Islands Forum opens in Palau with plea to protect world’s oceans»] — Radio Australia. Retrieved 21 January 2015.&lt;/ref&gt;. 2016 жылдың ақпанында Нгерулмудте Микронезия президенттерінің 16-шы саммиті өткізілді. Осы шараға Палауның, Маршалл аралдарының және Микронезия Федерациялық Штаттарының президенттері қатысты&lt;ref&gt;(23 February 2016). [http://www.islandtimes.us/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=587:ngiwal-delegate-gets-five-years-probation-for-ethics-violation «16th Micronesian Presidents’ Summit concludes»] — ''Island Times''. Retrieved 21 March 2016.&lt;/ref&gt;.

== Галерея ==
&lt;center&gt;&lt;gallery&gt;
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}

{{Аустралия және Океания елордалары}}
{{Микронезия тақырыптарда}}

[[Санат:Палау елді мекендері]]
[[Санат:Океания астаналары]]</text>
      <sha1>jshiejbxaqia7mciz1rrsg0sjek77hn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400870</id>
      <parentid>3400868</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T06:58:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <origin>3400870</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11880" sha1="lxao4lcy6v5im56zffnp3v44dwik6hr" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = қала
 |қазақша атауы           = Нгерулмуд
 |шынайы атауы            = {{lang-en|Ngerulmud}}
 |сурет                   = Flag_at_Melekeok,_Palau.jpg
 |сурет атауы             = 
 |жағдайы                 = Астана
 |ел                      = Палау 
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir = N |lat_deg = 7.50066 |lat_min =  |lat_sec = 
  |lon_dir = E |lon_deg = 134.62398 |lon_min =  |lon_sec = 
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |аймақ түрі              = штат
 |аймағы                  = Мелекеок
 |кестедегі аймақ         = 
 |аудан түрі              = 
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |қауым округі түрі       = 
 |қауым округі            = 
 |кестедегі қауым округі  = 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |басшының түрi           = 
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 2006
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                = 271
  |санақ жылы             = 
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = +9
 |DST                     = бар
 |телефон коды            = 
 |пошта индексі           = 96939
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = 
 |идентификатор түрі      = 
 |сандық идентификаторы   = 
 |ортаққордағы санаты     = Ngerulmud
 |сайты                   = 
 |сайт тілі               = 
}}
'''Нгерулмуд''' ({{lang-en|Ngerulmud}}) — [[2006 жыл]]дың [[7 қазан]]ынан бастап [[Палау Республикасы|Палау]] астанасы&lt;ref name=autogenerated1&gt;[http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/1840.htm US Department of State. Background Note — Palau: ''Government offices moved to a new National Capitol Building complex located at Ngerulmud, Melekeok State'']&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.doi.gov/oia/pdf/Pres%20Toribiong's%20Inaugural%20Address%2015Jan2009.pdf US Department of Interior, President of the Republic of Palau Inaugural Address] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090831044747/http://www.doi.gov/oia/pdf/Pres%20Toribiong%27s%20Inaugural%20Address%2015Jan2009.pdf |date=2009-08-31 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.palaugov.net/MOF/Index.html Addresses of Palau Government offices] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131014115445/http://www.palaugov.net/MOF/Index.html |date=2013-10-14 }}&lt;/ref&gt;. Елдің бұрынғы астанасы [[Корор (қала)|Корор]] қаласынан солтүстік-шығысына қарай 20 км қашықтықта және [[Мелекеок]] елді мекенінен солтүстік-шығысына қарай 2 км қашықтықта [[Бабелтуап]] аралында орналасқан.

== Тарихы ==
[[Сурет:State of Melekeok.png|thumb|300px|Мелекеок штатындағы қаланың орналасуы]]
Палауның бұрынғы астанасы Корор қаласында орналасқан еді. 1979 жылы бекітілген конституция бойынша Палаудың Ұлттық конгрессі Бабелтуап аралында тұрақты ел астанасын құру туралы қаулы шығарды. Бұл қаулы бойынша конституцияның күшке енген күннен бастап он жыл ішінде елде жаңа елорда пайда болуы тиіс еді.&lt;ref&gt;[http://www.palauembassy.com/Documents/ConstitutionE.pdf Constitution of the Republic of Palau] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121107222024/http://www.palauembassy.com/Documents/ConstitutionE.pdf |date=2012-11-07 }} — Embassy of the Republic of Palau, Washington, DC. Retrieved 25 February 2013.&lt;/ref&gt;. [[Микронезия Федерациялық Штаттары]]ның астанасы [[Паликир]] қаласында Капитолий кешенін жобалаған [[гавайи]]лық ''Hawaii Ltd.''' сәулет фирмасына Капитолий ғимаратының құрылысы туралы шарты берілгеннен кейін жаңа астананың жобалануы 1986 жылы басталды. Құрылыс жұмыстары өте баяу жүргізілді, өйткені Палауда инженерлердің және сәулетшілердің жетіспеушілігі сезілді және құрылыс материлдардың басым бөлігін шетелден импорттаған&lt;ref&gt;''Lucy Jokiel'' (1 желтоқсан 1995). «Trading places: while Hawaii’s economy bottoms out, Guam’s and Palau’s are ready to take off» — ''Hawaii Investor''. Retrieved from Factiva, 25 August 2014.&lt;/ref&gt;.

Палау [[Қытай Республикасы|Тайваньнан]] 20 млн АҚШ доллары көлемінде екі елдің арасындағы қарым-қатынасты нығайту және Палау елі жағынан Тайваньның дипломатиялық мойындауын қамтамасыз ету шеңберінде қарыз алғанға дейін кейінгі құрылыс жұмыстары 2000-шы жылдардың басына дейін тоқтатылды&lt;ref&gt;''Ralph Jennings'' (5 September 2006). «Taiwan hands economic aid to firm ties with Palau» — [[Reuters]]. Retrieved from Factiva, 25 August 2014.&lt;/ref&gt;. Құны 45 млн долларды құрайтын және қаланың орталық аланы арқылы байланысқан [[Палау парламенті]] (елдің заң шығарушы органы), сот және атқарушы билік тармақтарына арнайы салынған бөлек ғимараттар 2006 жылдың 7 қазанында ашылды. Ашылу салтанатына 5000-ға жуық адам қатысты&lt;ref&gt;[http://the.honoluluadvertiser.com/article/2006/Nov/12/il/FP611120310.html «Pride in Palau for new Capitol»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121008223110/http://the.honoluluadvertiser.com/article/2006/Nov/12/il/FP611120310.html |date=2012-10-08 }} — ''The Honolulu Advertiser''. Published 12 November 2006. Retrieved 25 February 2013.&lt;/ref&gt;. Үкімет шенеуніктері құрылыс аяқталғаннан кейін тез арада өз кеңселерін Корорадан Нгерулмудке қарай көшірді&lt;ref name=autogenerated1 /&gt;.

2013 жылы [[The Wall Street Journal]] газеті Капитолий ғимараты туралы «жергілікті климат үшін жарамсыз» және «Палауны қарызға кіргізді» деп жазды, сонымен қатар желдеткіш жүйесіндегі ақауларға байланысты ғимарат ішін [[Зең саңырауқұлақтары|зең]] басты&lt;ref&gt;''David Walter'' (1 March 2013). «Sequestration in Paradise: Palau worries it will be collateral damage in Washington’s budget fight» — ''[[The Wall Street Journal]]''. Retrieved from Factiva, 25 August 2014.&lt;/ref&gt;. 2013 жылдың сәуірінде почтмейстер Томми Синсак жасаған шығындарды қысқарту шеңберінде Нгерулмудтың пошта бөлімшесі тұрақты негізде жабылды. Бөлімше 2011 жылдың желтоқсанында конгресстің резолюцияны енгізуінен кейін құрылды. Елде екі ғана осындай бөлімше жұмыс жасаған (екіншісі Корора қаласында). Жұмыстың 16 ай ішінде шығындар $ 30 000 асты, ал табысы, негізінде [[Пошта маркасы|маркалардың]] сатуынан, $ 2000 әрең жетті&lt;ref&gt;''Aurea Gerundio-Dizon'' (23 April 2013). [http://pidp.eastwestcenter.org/pireport/2013/April/04-24-05.htm «Palau Capital Building Post Office ‘Closed For Good’»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304023536/http://pidp.eastwestcenter.org/pireport/2013/April/04-24-05.htm |date=2016-03-04 }} — ''Island Times''. Retrieved 2 March 2015.&lt;/ref&gt;. Нгерулмуд өзінің жеке [[пошта индексі]] (96939) бар Палаудағы жалғыз елді мекен, елдің басқа аймақтарында 96940 индексі қолданылады&lt;ref&gt;''Maripet L. Poso'' (3 November 2010). [http://www.mvariety.com/regional-news/31657-house-requests-toribiong-to-establish-post-office-in-ngerulmud «House requests Toribiong to establish Post Office in Ngerulmud»] — ''Marianas Variety''. Retrieved 2 March 2015.&lt;/ref&gt;.

2014 жылдың шілдесінде Нгерулмудте [[Тынық мұхит аралдарының форумы|Тынық мұхит аралдары]]ның 45-ші форумы ресми түрде ашылды. Бірақ, осыған қарамастан форумдағы шаралардың басым бөлігі Корорада өткізілді&lt;ref&gt;[http://www.palaupif.com/annex.html Calendar of Events] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150121121157/http://www.palaupif.com/annex.html |date=2015-01-21 }} — Palau PIF. Retrieved 21 January 2015.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.radioaustralia.net.au/international/2014-07-30/pacific-islands-forum-opens-in-palau-with-plea-to-protect-worlds-oceans/1349830 «Pacific Islands Forum opens in Palau with plea to protect world’s oceans»] — Radio Australia. Retrieved 21 January 2015.&lt;/ref&gt;. 2016 жылдың ақпанында Нгерулмудте Микронезия президенттерінің 16-шы саммиті өткізілді. Осы шараға Палауның, Маршалл аралдарының және Микронезия Федерациялық Штаттарының президенттері қатысты&lt;ref&gt;(23 February 2016). [http://www.islandtimes.us/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=587:ngiwal-delegate-gets-five-years-probation-for-ethics-violation «16th Micronesian Presidents’ Summit concludes»] — ''Island Times''. Retrieved 21 March 2016.&lt;/ref&gt;.

== Галерея ==
&lt;center&gt;&lt;gallery&gt;
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}

== Сілтемелер ==
{{Сыртқы сілтемелер}}{{Аустралия және Океания елордалары}}
{{Микронезия тақырыптарда}}

[[Санат:Палау елді мекендері]]
[[Санат:Океания астаналары]]</text>
      <sha1>lxao4lcy6v5im56zffnp3v44dwik6hr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ақтүбек ауылдық округі (Ұлытау облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>580911</id>
    <revision>
      <id>3400644</id>
      <parentid>3399887</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T16:07:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400644</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1992" sha1="f7pdzaedhr0rf8aji6i66n0g9t3moj1" xml:space="preserve">{{Қазақстан ауылдық округі
 |Атауы      = Ақтүбек ауылдық округі
 |Облысы     = Ұлытау облысы
 |Ауданы     = [[Жаңаарқа ауданы]]
 |Құрылған уақыты = 
 |Орталығы   = [[Ақтүбек (Ұлытау облысы)|Ақтүбек]]
 |Енеді      = 4 ауыл
 |Тұрғыны    = {{құлдырау}}1512
 |Санақ жылы = [[2021 жыл|2021]]
 |Тығыздығы    = 
 |Жер аумағы   = 
 |Әкімі        =
 |Телефон коды   = 
 |Пошта индексі  = 
}}
{{мағына|Ақтүбек ауылдық округі}}
'''Ақтүбек ауылдық округі''' — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]]ндағы  әкімшілік бірлік.

== Әкімшілік құрамы ==
Құрамына [[Ақтүбек (Ұлытау облысы)|Ақтүбек]], [[Атасу (Ақтүбек ауылдық округі)|Атасу]], [[Өркендеу (Ұлытау облысы)|Өркендеу]], [[Мыңадыр (станция)|Мыңадыр]] ауылдары кіреді. Орталығы – Ақтүбек ауылы.&lt;ref name=«source1»&gt;«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, X том.&lt;/ref&gt;.

== Халқы ==
[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 1512 адамды (790 ер адам және 722 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жаңаарқа ауданы ауылдық округтері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы ауылдық округтері]]</text>
      <sha1>f7pdzaedhr0rf8aji6i66n0g9t3moj1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jaguar</title>
    <ns>0</ns>
    <id>587854</id>
    <revision>
      <id>3400712</id>
      <parentid>3350812</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:50:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>GeniusBM</username>
        <id>158455</id>
      </contributor>
      <comment>/* growthexperiments-addlink-summary-summary:3|0|0 */</comment>
      <origin>3400712</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="63364" sha1="fgfv5bzp73pvj9powju8z234yg30a2n" xml:space="preserve">{{Компания
 |атауы             = Jaguar Cars
 |логотипі              = Jaguar logo.jpg
 |түрі                  = 
 |биржадағы листингі     = 
 |қызметі         = 
 |құрылды             = [[1935 жыл]]
 |жабылды           = 
 |жабылуының себебі  = 
 |ізбасары             = 
 |бұрынғы атауы     = 
 |құрушы           = Уильям Лионс
 |орналасуы         = {{байрақ|Ұлыбритания}}, Уайтли
 |басты адамдары      = 
 |саласы              = Машина өнеркәсібі
 |өнімі            = [[Автомобиль|Автомобильдер]], қозғалтқыштар
 |айналым               = 
 |операциялық кіріс  = 
 |таза табысы       = 
 |қызметкерлер саны    =
 |басшы компания = Jaguar Land Rover
 |бағынышты компания    = 
 |аудитор = 
 |сайты                 = [https://www.jaguar.com/market-selector.html jaguar.com]
}}
'''Jaguar''' ([[британдық ағылшын]]: {{IPA|/ˈdʒæɡjuː.ər/}}, [[америкалық ағылшын]]: {{IPA|/ˈdʒæɡwɑːr/}}) — Jaguar Land Rover сәнді автомобиль маркалары, Британдық транс[[Трансұлттық корпорация|ұлтты]] [[Автомобиль өнеркәсібі|автоөндірісі]], штаб-пәтері Уитли, Ковентри, Ұлыбританияда, [[Tata Motors|Тата Моторс]] үнді компаниясына 2008 жылдан бастап тиесілі.
 
Jaguar бизнесі Swallow Sidecar Company компаниясы ретінде 1922 жылы құрылған,  бастапқыда жеңіл автомобильдер әзірлеуге дейін тіркемесі бар мотоциклдер шығарған. S. S. Cars Limited меншігінде [[бизнес]] автомобильдер жасауда бәседе кеңіп мен Standard Motor Co-мен қауымдастықта, көптеген мойынтірегі ''Jaguar'' атауымен модельдер шығарды. Ұйымның атауы, S. S. Cars-тан Jaguar Cars болып 1945 жылы  өзгертілген.  British Motor Corporation біріктіру, содан кейін 1966 жылы, нәтижесінде компания қазіргі уақытта &quot;Бритиш Мотор Холдингс&quot; кәсіпорнына (ВМН) ұлғайтылған, ол 1968 жылы Лейланд Мотор Корпорейшнпен бірікті және Бритиш Лейланд аталды, өзі 1975 жылы тиіс [[Национализация|мемлекеттендірілді]].

Jaguar британдық British Leyland-тан бөлініп шықты және [[Лондон]] қор биржасына 1984 жылы тіркелген, FTSE 100 Индексі құрамдас бөлігі атанып, ол [[Ford]]пен 1990 жылы сатып алынды. Jaguar, соңғы жылдары [[Ұлыбритания премьер-министрі|британ премьер-министрі]] үшін автокөлік шығаруды жөнге келтіріп, соңғы жеткізу маштабы XJ 2010 жылдың мамыр айында болған. Сондай-ақ компания [[II Елизабет]] королевасынан және [[III Чарльз|ханзада Чарльзден]] Корольдік тағайындау туралы кепілдік алған.

Jaguar бүгін Уитли зауытының Jaguar Land Rover инжинирингтік орталықтарында, Ковентриде және Гейдон жерінде Уорикширде жиналып, Касл Бромвич және Solihull зауыттарында тіркеледі.

2013 жылғы қыркүйекте Jaguar Land Rover компаниясы 100 млн. [[Фунт стерлинг|фунт]] (160&amp;#x20;млн. [[АҚШ доллары|доллар]]) Ковентри Уоруик университетінде ғылыми-зерттеу орталығын ашу жоспарлары туралы жариялады, бұл жаңа автомобиль технологияларын құру үшін іске аспақ. Автоөндірісінде 1000-ға жуық ғалымдар мен инженерлер жұмыс істейді, және бұл құрылыс 2014 жылы басталады.

== Тарихы ==

=== Машиналардың өмірге келуі ===
Swallow Sidecar Company компаниясы 1922 жылы екі мотоцикл Энтузиастардың, Уильям Лайонс және Уильям Уолмслидің бірігуінен құрылды. 1934 жылы Уолмсли сатылым үшін сайланды, ол Суоллоуды сатып алу үшін (бірақ ол компания жойылды) Лион S.S. Cars Limited жаңа [[капитал]] құя отырып акциялар шығару арқылы қалыптастырды.
{| style=&quot;margin-bottom: 10px;&quot;
|[[Сурет:Mr_Wyatt's_New_Jaguar_(3408151811).jpg|солға|нобай|SS Jaguar 2½-литрлік спорттық седан]]

'''Jaguar''' бірінші 1935 жылдың қыркүйекте пайда болды, модельдік атауы SS 2½-литрлік спорттық седан. тиісті ашық екі орындық спорт моделі 3½-литрлік қозғалтқышты SS Jaguar 100 деп аталды.
|}

23 ақпан, 1945 жылы S. S. Cars акционерлері жалпы жиналыста компанияның атауын Jaguar Cars Limited деп өзгертуге шешім қабылдады. Уильям Лайонтың айтуынша ''S. S. атына қарағанда Jaguar-дың айырмашылығы ерекшелейді және қандай да бір осындай шетсөзбен шатастырылуы немесе байланыстырылуы мүмкін емес.&quot;''

Дегенмен бес жыл кейінге қалдырылған сұранысты үлкен саны сатып алушылар өнімнің материалдарды жетіспеушілігінен қиын қамтамасыз етілетін болды, атап айтқанда, берілген өндірушілер 1950-ші жылдарға дейін орталық органы жоспарлау қатаң мемлекеттік бақылауда. Jaguar сатылады панельдер, штампованный корпус производственная компания соңында 1930-шы жылдардың болды, және компоненттері өндіруші Рабери Оуэн, және &quot;Jaguar&quot; купил у Джон қараотырып, Стандартты мотор Компани зауыты, онда стандартты себебі Jaguar шестицилиндровых қозғалтқыштардың осы уақыттан Бастап автомобильдері Jaguar толығымен тәуелді, оларды дененің сыртқы жеткізушілерден, атап айтқанда, онда тәуелсіз орамдағы қалыпталған болаттан және 1966 жылы, оларды  BMC, BMH және British Leyland-қа қосты.
[[Сурет:S_S_Jaguar_drophead_coupe_1940_(8679189922).jpg|солға|нобай|SS Jaguar 3½-литрлік, 125&amp;#x20;а. к.&lt;br&gt;
автомобиль купе 1940]]
Jaguar табысты тартымды спорттық автомобильдер сериясын өндіру арқасында атын жасады, Jaguar XK120 (1948-54), Jaguar XK140 (1954-57), Jaguar XK150 (1957-61), Jaguar Е-Түрі (1961-75) барлығы Лайонның мантрасын іске асырған &quot;ақша құндылығы&quot;. Спорттық автомобильдер халықаралық мотоспортта табысты болды, бұл жолға 1950-ші жылдары компанияның техникалық өнімдерінің тұтастығын дәлелдеу үшін түсті.

Jaguar сату ұраны көптеген жылдар бойы &quot;Грация, кеңістік, ырғақ&quot;, рекордтық сатылымға қол жеткізген MK VII, ІХ, Мks I және II салондар және кейінірек XJ6 мантрасы еді.{{Citation needed}} Кезінде осы ұран қолданылды, бірақ дәлме-дәл мәтіні әр түрлі.

Билл Лайонс ядросы Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жетістігі егіз-камералы алты цилиндрлі қатар қозғалтқыш соғысқа дейін және инженерлер Ковентри зауытындағы уақытын отты көру мен жобалау арасында бөлінген кезде ойластырған. Ол жартысфералы тоғыспалы ток головкасы цилиндр клапанды тігінен иілген; бастапқыда 30&amp;#x20;градус (кіре берісте) және 45&amp;#x20;градус (пайдаланған газында) және одан жоғары екеуіне де кіре берісте де және пайдаланған газында 45 градусқа стандартталған.

Отын ретінде [[Октан|октан]] рейтингі 1948 жылдан бастап салыстырмалы төмен болды, үш поршеньді конфигурация ұсынылды: күмбездік (жоғары октанды сан), жалпақ (орташа октан) және шығыңқы (төмен октан).

Бас дизайнері, Уильям &quot;Билл&quot; Хейнес, Уолтер &quot;Уолли Хасанның көмегімен, қос ОНС блокты дамытуға жауапты болды. Билл Лайонс Хасаннан қауіптермен келісті. Бұрын үнемі жарнамалауға тура келетін және салмақты көлемді салон машиналары өндірісіне жарыс немесе төмен томдық және міншіл қозғалтқыш деп есептелетін нәрсені алу қауіпті еді.

Кейінгі қозғалтқыш (әр түрлі нұсқаларында) Jaguar қуатты тірегі болды, ол ХК 120де пайдаланылды, Mk VII Saloon, МК I және II салондары мен XK 140 және 150. Ол сондай-ақ, Е Түрінде жалданды, өзін-өзі дамыту жарыс ұтудан Ле-манеге C және D типті спорт жарыс автомобильдерін жаулап алғанға дейін, қысқа ғұмырлы таңдаулы ретінде XKSS саналды, жол-құқықтық D-типті.

Бірнеше типті қозғалтқыштар мұндай жер-жерде болушылық және төзімділік көрсетті: Jaguar Twin OHC ''XK Engine'', белгілі болғандай, Jaguar XJ6 салонында 1969 жылдан 1992 жылға дейін, қолданылған J60 нұсқасында электр қуаты қондырғысының осындай алуан түрлі құралдарында, британдық әскери жауынгерлік барлау машиналарында (шынжыр табанды) автомобильдерінде, сондай-ақ Fox бронтанкылы барлау машинасында,  Scout Ferret машинасында, Stonefield барлық жетегі бар толық жетекті жүк көлігінде пайдаланды. Тиісінше, ХК қозғалтқыш өндіріс стандарты пайдалы 200 000 мильге жетеді.

Автоспорттағы Jaguar ұзына ұзақ тарихында екі ең мақтан тұтатын сәттер 24 сағат Ле-Манқа қатысып, ұтып алуы болған еді, бірінші рет, 1951 жылы және қайтадан 1953-те. 1955 жылғы жеңісін Ле Ман тарихтағы автоспорттағы ең ауыр апат көлеңкесі жауып кетті. Кейінірек шотландиялық Ecurie Ecosse жарыс тобының қолына тағы 1956 және 1957 жылдардағы екі жеңіс қосылды.

Мұндай нәтижелі бағдарға қарамастан, ол Лайонның бизнес құру үшін өндірісте әлемдік деңгейдегі спорттық автомобильдер нарығы қолдай алатынға спорттық седандарды көп мөлшерде қарағанда әрқашан ниеті болды. Jaguar қаржылық тұрақтылығын мен беделін сәнді салондар, ол 3-литрлік және 3 ½ - литрлік автомобильдер, Марк VII, VIII және IX, шағын Марк I және 2-XJ6 және XJ12 сериясымен байланысты қамтамасыз етті. Барлығы, ыңғайлы жүрісімен, жақсы басқарылуы, жоғары өнімділік және тамаша стилімен өте жақсы деп саналды.

ХК 120, ХК 140, серия XK 150 үрдісі-параметрлерімен ұштастыра отырып спорттық автомобильдері, сондай-ақ Е-Түрі, Jaguar шапшаңдығы беделді автомобильдер өндіруші ретінде қарсыластары аз болды. Компания соғыстан кейінгі, Ұлыбританияның бюджет тапшылығы (Жабдықтау Министрлігі әлі де шикізат бөлді) және металлургия дамуының жай-күйін ескере отырып жетістіктері таңқаларлық.

1950 жылы Jaguar Жабдықтау министрлігімен Daimler Shadow 2,  Браунс Лэйн, Аллеслей, Ковентри зауыттын жалға алу туралы келісімге келді, ол сол кезде Daimler компаниясымен қолданылған және Foleshill-ге алдағы 12 ай ішінде жаңа орынға көшіп келді. &quot;Jaguar&quot; 1960 жылы &quot;Daimler&quot;-ді, &quot;Даймлер-Бенц&quot; және [[Daimler AG]]-мен шатастыруға болмайды — BSA-дан сатып алды. 1960-жылдардың соңынан бастап Jaguar Daimler маркасын бренд ретінде ең салтанатты седандары үшін пайдаланды.

=== Тәуелсіздік жолының соңы ===
Pressed Steel Company Limited компаниясы барлық Jaguar автомобильдерін (монокок) шанақтарын жасады, Jaguar-ға тек механикалық құралдарды қамтамасыз ету және орнатуды қалдырды. 1965 жылдың ортасында Бритиш Мотор Корпорейшн (BMC), Остин-Моррис комбинаты Pressed Steel-ді сатып алды. Лионды &quot;Jaguar&quot; болашағы туралы алаңдата бастады, бір жағынан шанақтарды жеткізілімдерден жалғасатын қауіп және бір жағынан, оның жасының және мұрагердің болмағаны. Сондықтан ол BMC Jaguar-мен біріктіріп British Motor (Holdings) Limited түріндегі құру ұсынысын қабылдады. 1965 жылы 11 шілдедегі баспасөз конференциясында Лондон үлкен Шығыс отелінде, Лионс және BMC төрағасы Джордж Харриман мәлімдеді: &quot;Jaguar компаниялар Тобы Бритиш мотор Корпорейш Лтд.-мен бірігеді, бірінші қадамы ретінде бірлескен &quot;Бритиш Мотор&quot; (Холдингз) Лимитед&quot; деп аталатын холдингін құру. Өз уақытында BMC өз атауын Британ Мотор Холдингз деп 1966 жылдың соңында өзгертті.

Үкімет ВМН Лейланд Мотор Корпорейшн Лимитедпен бірігуге итермелеген, ол Leyland-да автобус пен жүк көлігін өндіруші, Стандарт-Триумф және, 1967 жылдан бастап, Rover көлік құралдары. Нәтижесінде Бритиш Лейланд Мотор Корпорейшн, жаңа холдингтік компаниясы 1968 жылы пайда болды, бірақ бірігу табысты болмады. Кеңестің әлсіз үйлесімді шешімдері қаржылық қиындықтармен қатар, әсіресе, Austin-Morris бөлімі (бұрын BMC) Райдер баяндамасына және тиімді 1975 жылы мемлекет иелігіне алуға әкелді.{{Citation needed}}

=== Тәуелсіздікке уақытша қайтару ===
Алдағы бірнеше жыл ішінде-ақ, топтың жаңа модельдерін әзірлеу және өндірісін бастауға төмен болуына қатысты көптеген тауарлар тобының жеткіліксіз капитал ұсынылуы мүмкін, оның ішінде Jaguar-дың, әсіресе, егер Jaguar топтың бөлігі қалуға тиіс болса түсінікті болды.

1984 жылы шілдеде, &quot;Jaguar&quot; қор нарығында жеке компания болып орналасты&amp;#x20;– бұл [[Маргарет Тэтчер|Тэтчер]] үкіметінің көптеген [[Жекешелендіру|жекешелендіру мәмілелерінің]] бірі – өз қызметтік тізімін құруға қатысты іске асты.

Орналастырылған төрағасы ретінде 1980 жылы сэр Джон Иганды Jaguar үшін - бірден жекешелендіруден кейін соңды болып көрмеген гүлденумен байланыстырады. 1986 жылдың басында Иган, ол қолындағы Jaguar сатылымнан оралған машиналардың проблемаларын - сапасын бақылау, жеткізу мерзімін артыру, төмен өнімділік арқылы шешумен айналысамын деген мәлімдед. Ол компанияның шамамен үштен бірін шамамен 10 000 қызметкерді, шығындарын азайту үшін жұмыстан босатты. Комментаторлар кейінірек ол модельдік қатарды егде адамдарға арнаған (оған барлық дамыту шығындар игерілген) және бағасын көтерді деді. Ол сондай-ақ Jaguar-дың жетілдіруді жандандырды. АҚШ-та бағаның өсуі тиімді бағам бойынша бетперде болды.

=== Форд мотор компани дәуірі ===
[[Сурет:2001_Jaguar_S-Type.JPG|нобай|Jaguar s-түрі, Форд DEW98 платформасына негізделген]]&lt;!--
[[Ford|Форд]] ұсынды Jaguar АҚШ және Ұлыбритания туралы акционерлерге оларды сатып алған акцияларды қарашада 1989; Jaguarа листинг Лондон қор биржасында жойылған 28 ақпан 1990 ж.). 1999 жылы ол бөлігі болды Фордтың жаңа премьер-Автомобиль Тобы бірге [[Aston Martin|Астон Мартин]], автомобильдер Volvo ал , 2000, Ленд Ровер. Астында Фордтың меншік, Jaguar ешқашан алмаған пайдасы.

Астында Фордтың меншік Jaguarа кеңейтті ассортиментін іске қосылуымен s-типті 1999-м, Х-үлгідегі 2001 жылы. Кейін ленд ровера мамыр 2000 жылғы сатып алу Форд, ол тығыз байланысты Jaguarом. Көптеген елдерде олар жалпы желісі сату және тарату (соның ішінде жалпы дилерлер), ал кейбір модельдер жалпы компоненттерін, бірақ тек жалпы өндірістік нысан Халвуд, шанақ жинау, x-типті және Фрилендер 2. Алайда, жедел жағдайға қатысты екі компанияның тиімді интеграциялануы жалпы құрылымын басқару компанияның Ford НСГ.

11 маусым 2007 жылғы Ford компаниясы жариялады, деп планирует продать Jaguar қатар, Ленд Ровер мен қызметтерін пайдаландық банк &quot;Голдман Сакс&quot;, &quot;Морган Стэнли&quot; және [[HSBC|HSBC банкінің]] мәміле бойынша. Сату бастапқыда күтіледі жарияланған 2007 жылдың қыркүйек айында, бірақ кейінге дейін наурыз 2008 жыл. Жеке инвестициялық компаниялар сияқты Алхимия серіктестері Ұлыбритания, ТПГ капитал, сол ripplewood кәсіпорын (оның жалдамалы бұрынғы Форд Еуропа атқарушы сэр Ник Шееле үшін басшылық өзінің өтінімін), Цербер Кэпитал Менеджмент және бір тең серіктестер (принадлежит [[JPMorgan Chase|Джей-пи Морган Чейз]] және мас бұрынғы Форд атқарушы Жак Насер) АҚШ, [[Tata Motors|Тата Моторс]] Үндістан мен консорциум қамтитын компанияның mahindra және mahindra (автомобиль өндіруші Үндістан) және Аполло басқарудың барлық бастапқыда қызығушылық білдіріп, сатып алуға таңбаларды Форд мотор Компани.

Сату алдында жарияланса, Энтони Бэмфордтөрағасы, британдық өндіруші экскаватор погрузчик JCB қызығушылық білдіріп, сатып алуға компанияның 2006 жылғы тамызда , бірақ бас тартты естіп, сату, сондай-ақ қамтуы Ленд Ровер, ол келмеді сатып алу. Рождество қарсаңында, 2007 жылдың Махиндра мен Махиндра шықты жарыс үшін екі брендтер сілтеме жасай отырып, күрделілігі мәміле.

=== Тата Моторс дәуірі ===
1 қаңтар 2008 жылғы Форд деп ресми түрде мәлімдеді Тата жеңімпаз атанды. [[Tata Motors|&quot;Тата Моторз&quot;]] , сондай-ақ игерді, көлік және жалпы жұмыс (TGWU)-консультант комбинатының , сондай-ақ Ford. ережелері бойынша аукцион процесс, бұл хабарлама автоматты түрде дисквалифицирует кез-келген басқа әлеуетті күйеу. Алайда, Форд (сондай-ақ өкілдері бірігуге) енді мүмкіндігі болуы кіруге егжей-тегжейлі талқылау Тата мәселелері бойынша бастап, еңбек қамқорлық (және зейнетақымен қамсыздандыру), технологиялар (ақпараттық жүйелер және қозғалтқыштың өндіру) және зияткерлік меншікті, , сондай-ақ түпкілікті сату бағасы. Форд ашады оның кітаптары үшін толық сақтық Жесін. 18 наурыз 2008 жыл, [[Рейтер|Reuters агенттігі]] хабарлады американдық банкирлер корпорациясының Citigroup және [[JPMorgan Chase|JP Morgan]] қаржыландыратын болады мәміле АҚШ-пен 3 [[1000000000 (сан)|млрд]] кредит.

26 наурыз 2008 жылғы Форд жариялады, ол келісті сатуға өз Jaguar және операцияларды Ленд Ровер Тата Моторс Үндістан, және олар үміттенеді аяқтау сатуға соңына қарай екінші тоқсанының 2008 жылғы. мәміле қамтиды құқығын басқа үш британдық брендтердің Jaguar өз Даймлер, сондай-ақ жұмыс істемей тұрған екі брендтердің Ланчестер және Ровер. 2-маусым 2008 жылғы сату Тата күні аяқталды құны бойынша £1.7&amp;#x20;миллиард.

=== Құрастыру зауыты ===
Ласточка арба (ССК) бастапқыда орналасқан қалада Блэкпул , бірақ содан кейін көшіп Холбрук Лейн, Ковентри 1928 жылы, қашан сұраныс Остин жұтып біртұтас бөлшегіне айнала берді үшін тым үлкен зауыт қуаты. , 1951 жылы, перерастая өзіндік Ковентри сайтында олар көшіп Браунс Лейн, соғыс уақытында фабрикасы &quot;көлеңке&quot; қарамағындағы компанияның Daimler. Бүгін, Jaguarы жиналады Касл Бромвич Бирмингем үздік part time. Тарихи Браунс Лейн зауыты тоқтатты қиып алу және Қорытынды операциялар, 2005 жылы өсуі x350 XJ бұл қазірдің өзінде көшіп Касл Бромвич екі жыл бұрын қалдырып кеткен ХК және s-Типі өндірісті Касл Бромвич

2000 жылы Форд айналдырды оның Халвуд зауыт Jaguar тоқтатылғаннан кейін ұзақ сүйемелдеу да жаңа Jaguar x-түрі моделі. Бұл кейінірек қосылды екінші буын Ленд Ровер Фрилендер 2, 2007. Jaguarы болудан қалды өндірілді halewood 2009 жылы күші жойылғаннан кейін х-типті; Халвуд енді айналуда Ленд Ровер жалғыз зауыт.

Азайтылған сайтында Браунс Лейн жұмыс істейді бүгін, өндіру қаптауға арналған Jaguar және Land Rover және басқа да инженерлік құрылыстар. Жаңа құрастыру зауыты ашылған жеңіліс тапты, [[Үндістан]] 2011 жылдың сәуір айында.

Автомобиль Jaguar instagram автомобиль Jaguar хе - ауыстыру үшін x-типті ленд ровера&quot; Солихалле өсімдіктер 2015 жылы алғашқы нөмірі-4х4 жеңіл автокөлік жүргізілуі тиіс зауытта Ровером у sd1 соңында 1970-шы жылдардың.

== Қазіргі заманғы автомобиль модельдері ==

=== F-Түрі ===
[[Сурет:Jaguar_F-Type_V8_S_Cabriolet_–_Frontansicht,_12._Juli_2014,_Düsseldorf.jpg|солға|нобай|Jaguar F-Түрі]]
&quot;F-типті кабриолет шығарылды&quot; 2012 жылы Париж автосалонда, кейін оның көрсету Гудвудском фестивалінде жылдамдығын 2012 жылдың маусымында, , және мәлімделген ізбасары ретінде аты аңызға айналған электронды типті. Шын мәнінде, Сериясы III Е-Түрі болды және ізбасары түрінде xjs арқылы, ол, өз кезегінде, ауыстырылды XK8 және озық технологиялармен танысты. F-Түрі, дегенмен, қайтарылады 2-орынды жоспары &quot; жоғалған енгізе отырып, сериясы III Е-типті, ол тек 2+2-орынды конфигурациясы. Ол әзірленді кейін оң реакция Jaguar-х16 концепт-кара 2011 жылы Франкфуртском автосалонда. Сату басталады 2013 жылы үш таңдау қозғалтқыштар, екі нұсқасы AJ126 Бензин қозғалтқыш V6 мен AJ133 V8 Бензин қозғалтқыш.

=== ХE ===
[[Сурет:Jaguar_XE_2016_front_three-quarter.jpg|солға|нобай|Jaguar хе]]
Бұл модель XE - бірінші шағын өкілдік Jaguar 2009 модельдік жылғы х-үлгідегі және бірінші бірнеше Jaguar моделін салынуға тиіс пайдалана отырып, Jaguarа жаңа модульдік алюминий сәулет,{{Citation needed}} переезд компания Форд алынған платформалар қолданылған өткен үшін типті X және XF. Пайдалану Jaguarа жеке Платформа мүмкіндік береді XE &quot; ерекшелігі не заднеприводной немесе полноприводной кескіндемеде, және бұл бірінші автомобиль өз сегментінде алюминий монококовой конструкциялары. бастапқыда болғандай, 2014 жылы Женевском автосалонда сату, 2015 жылға жоспарланған.

=== На XF ===
[[Сурет:All-New_Jaguar_XF_Revealed_in_Dramatic_‘High-Wire’_Journey_(16737709379).jpg|солға|нобай|Jaguar XF]]
&quot;Jaguar XF - бұл среднеразмерный өкілдік автомобилі ұсынылды 2008 жылы ауысымына s-типті. Қаңтар 2008 жылғы XF ие болды ''қандай?'' 'Автомобиль&quot; және &quot; өкілдік Автомобилі жылғы марапаттары. Серия XF сондай-ақ көлік мінді жылғы 2008 ''қандай дизельдің?'' журналы. Қозғалтқыштар қол жетімді XF құрайды 2,2-литрлік 4 және 3,0 литрлік V6 бастап дизельді қозғалтқышпен немесе 3.0-литрлік V6 5,0-литрлік V8 қозғалтқышы орнатылған бензиновыми қозғалтқыштары бар. &quot;5.0-литрлік қозғалтқыш қол жетімді наддувом нысан компанияның қызметі xfr. 2011 жылғы 2,2-литрлік дизельді қозғалтқыш от Ленд Ровер Фрилендер қосылды ассортиментіне аясында фейслифтинга.

=== Маштаб XJ ===
[[Сурет:Jaguar_XJ_3.0_D-S_Supersport_(X351)_–_Frontansicht,_30._Juni_2013,_Münster.jpg|солға|нобай|Jaguar XJ]]
&quot;Jaguar XJ білдіреді толық керемет седан. Бұл үлгі өндірісінде 1968 жылдың бірінші буынның соңғы автомобилі Jaguar шығармашылық үлесі компанияның негізін қалаушы сэр Уильям Лайонс. 2003 жылдың басында, үшінші буын XJ келді автосалондар және сол уақытта сыртқы түрі, автомобильдің және интерьер дизайны қалды дәстүрлі сыртқы түрі, машинасы толығымен жаңартылды. Оның стилі тартады көптеген сыншылар тарапынан көптеген автомобиль журналистер бұл теорияға машина болған старомодно сәл астам қазіргі заманғы қарағанда, оның ізашары, тіпті көбісі сілтеме жасап, онда &quot; 'Лайонс желісі' болды жоғалған ауыстыру жылғы Марк 2 Марк 3 ХЈ, дегенмен астында снаряд лег жоғары технологиялы конструкциясы, алюминийден жасалған, не фар өте жақын жоғарғы бөлігінде өз сыныпта.

Jaguar сынына жауап берді-шараларын енгізе отырып, төртінші буын XJ, 2009 жылы шығарылған. Оның сыртқы дизайн білдіреді ауытқу алдыңғы xjs арқылы, жас, қазіргі заманғы ұстанымды, кейін дизайн ығысу күшіне енген бұрын компанияның моделін XF және XK Нөмірі моделі.

5-литрлік қозғалтқыш V8 да XJ сыныпта supersport қабілетті үдетуге автомобиль от {{Convert|0|to-|60|mph|abbr=on}} үшін 4,7&amp;#x20;секундта, ал Ұлыбритания со{{CO2}} шығарындылары рейтингі 289&amp;#x20;г/км қанағаттандыру Үшін лимузин нарықтың барлық XJ модельдер ұзын дөңгелек базасы (ұзын база) опция ретінде арттырады, ол аяққа арналған кеңістік артқы.

== R модельдері ==
[[Сурет:Jaguar_XKR-S_-_Goodwood_Festival_of_Speed.jpg|солға|нобай|Jaguar жылдам]]
Компания Jaguar шығара бастады модельдер R 1995 жылы пайда бірінші жас рейтингі. Қорек наддувом 6-цилиндрлі қозғалтқыш, автомобиль, өндірілетін шамамен-322 ат күші. Жаңартылған сызғышпен қозғалтқыштар, күштік қондырғы негізделеді сегіз-цилиндрлі қозғалтқышқа нагнетателем 1997 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейін. &quot;1997-2003 жас рейтинг өндірілді {{Convert|370|hp|kW|0}} және {{Convert|385|lbft|Nm}} айналу моментін ескере отырып, автокөлік - {{Convert|60|mi/h|km/h|abbr=on}} 5 секунд ішінде. Жаңа алюминий шанақ 2004 жылдан 2009 жылға арттырды қуаты {{Convert|400|hp|kW|0|abbr=on}} және жетілдірілген компьютерлік жүйелердің азаюы уақыт {{Convert|60|mi/h|km/h|abbr=on}} дейін 4,8 секунд. 2000 жылдан бастап, XJRs жабдықталған автомобильдер Jaguar мысықтарды (компьютер Подвеска технологиясы), ол көмектесті фирма сапарымен келді спорттық жүргізу үшін залалсыз жайлылық кезінде күнделікті пайдалану.
* Jaguar XFР&amp;#x20;&amp;#x20;{{Convert|510|hp|kW|0|abbr=on}}&amp;#x20;среднеразмерный седан
* Jaguar озық технологиялармен&amp;#x20;&amp;#x20;{{Convert|510|hp|kW|0|abbr=on}}&amp;#x20;купе және кабриолеты
* Jaguar компанияның қызметі xfr-S бастап&amp;#x20;&amp;#x20;{{Convert|550|hp|kW|0|abbr=on}}&amp;#x20;среднеразмерный седан
* Jaguar тез&amp;#x20;&amp;#x20;{{Convert|550|hp|kW|0|abbr=on}}&amp;#x20;купе және кабриолеты
* Jaguar-каменогорск
* Jaguar Ф-Түрі R&amp;#x20;&amp;#x20;{{Convert|550|hp|kW|0|abbr=on}}&amp;#x20;купе

== Болашақ моделі ==
Кейін көптеген жылдар алыпсатарлық, дизайнер Jaguarа Ян Каллум растады 2012 жылдың басында, бұл мүмкін емес еді Jaguar жол талғамайтын көлік, бірақ бұл ұсынды, ол мүмкін құрастыруға кроссовер үшін Jaguar. 2013 жылы компания Jaguar туралы жариялады -Х17 тұжырымдамасын және 2015 жылдың қаңтар айында жариялады Jaguar Ф-Пэйс, 2015 дебют дейін поступания сатылымға 2016 жылы. Ол қамтиды көптеген көшірмелерді жасаған бірі-C-x17 тұжырымдамасы ретінде бірінші кроссовер Jaguar.

== Алдыңғы модельдер ==

=== Соңғы ===
[[Сурет:X-type_Jaguar_in_British_Racing_Green,_model_Casini.jpg|нобай|260x260 нүкте|X-Типі Jaguar металл британ жарысқа арналған жасыл]]
&quot;Jaguar s-Тип, алғаш рет пайда болды 1999 жылы тоқтатты өндірісі 2008 жылы. Ол ауыстырылды Jaguar XF. Басында s-тәрізді зардап шеккен проблемаларды сенімділік, бірақ бұл, негізінен, шешілді 2004 модельдік.

&quot;Jaguar x-Түрі болды жинақы атқару автокөлік шығарылды 2001 жылы компания басшылығымен Форд меншік. Делить платформа 2000 Форд Мондео, х-Түрі өндіріс қысқартылды 2009 жылы.

&quot;Jaguar ХК - бұл сәнді Гранд-туреры енгізілген 2006 жылы ол алмастырды XK8. ХК таныстырды алюминий монокок шанақ, және қол жетімді, екі есікті, екі есікті купе және кабриолет/кабриолет. Өндірісі тоқтатылды 2014 жылы.

=== Тарихи ===
[[Сурет:Jaguar_Mk_V_Drophead_Coupe.jpg|нобай|Марка 1948 автомобиль купе кабриолет]]
Переименованный Jaguar бастады, өндіріс довоенным 1.5, 2.5 және 3.5-литрлік моделі қолданылған қозғалтқыштар әзірленген стандартты мотор компания. 1,5 литрлік төрт цилиндрлі қозғалтқыш болды, әлі де жеткізіледі Стандартты, бірақ екі үлкен шестицилиндровых жасалды. Бұл автомобильдер белгілі болды бейресми ретінде Марк УҰИ.

Бірінші соғыстан кейінгі моделі құрылды қыркүйекте 1948 жылы Марк V қол жетімді 2.5 - 3.5-литровыми қозғалтқыштары бар. Ол сәл астам обтекаемый түрі, ол соғысқа дейінгі модельдер, бірақ маңызды болды өзгерту торсионной тәуелсіз алдыңғы алқасымен және гидравликалық тежегіштермен жабдықталуы тиіс.{{Citation needed}} Көктемде 1948 жылы Лион оралып, АҚШ-тан даралық есеп Jaguarа және воспринимаемое сапасы таңданысын тудырды американдық сатып алушылар, привыкших - виртуалды біркелкілігін олардың үй құралдары.
[[Сурет:1950_Jaguar_XK120_34.jpg|солға|нобай|1948 XK120 серпіліс болды үшін Jaguarа және соғыстан кейінгі спорттық автомобильдер]]
Бірінші үлкен ұмтылыс болды іске қосу қазан 1948 жылғы жаңа рекордтық конструкциясы қозғалтқыш XK120 спорткар ауыстыруға соғыс алдындағы Jaguar СС 100. Бұл келтірілген осы екі жоғарғы тарату білігі (DOHC) 3.5-литрлік қозғалтқышы бар hemi бастығы- алты цилиндрлі қозғалтқыш жобалаған Уильям Heynes, Уолтер Хассан және Клод Бейли. &quot;XK100 4-цилиндрлі 2 литрлік нұсқасы дайын побила рекорд Бельгия, саяхаттайтын 177&amp;#x20;миль / сағ. Бұл қозғалтқыш XK әзірленді түнгі уақытта, соғыс кезінде, олар отта смотреть зауыттық шарттары. Кейін бірнеше рет соңғы дизайн қол жеткізілді. Яғни, әзірше иесі Уильям Лайонс деді жасау &quot;тыныш&quot;.

Спорттық автокөлік сипатқа консолін х бастапқыда қолға алынған ретінде қысқа моделін өндіру шамамен 200 автокөлік. Сынақ полигоны үшін қозғалтқыштың, оның болжамды үйлер, жаңа Марк VII седан, дайын болды.{{Citation needed}}
[[Сурет:Jaguar_Mark_VII_reg_1954_3442_cc_grey_amended.jpg|нобай|1950 ''&quot;благодати . . . Кеңістік . . . Темп – Jaguar&quot;'' Марк VII]]
Екінші үлкен серпіліс болды үлкен Марк VII седан 1950 жылы, автокөлік үшін арнайы американдық нарық, Jaguar болды завален тапсырыстармен. Марк VII және оның ізбасарлары жинап, шаттанған пікірлерін журналдар сияқты ''жолдар &amp; трассасының'' және ''мотор''. 1956 жылы Марк VII жеңіп, беделді ралли Монте-Карло. &quot;XK120 ерекше қабылдау күні 1954 жылы жақсартуға XK140 содан кейін мамыр айында 1957 жылы толығымен қайта қаралған XK150.
[[Сурет:1962_Jaguar_MK_II_3.8_Saloon_(16162061878).jpg|солға|нобай|1960-жылдардың Марк 2 бірі болды ең танымал модельдер компанияның Jaguar бірі бұрын-соңды құрылған]]
1955 жылы, ''екі-нүкте-төрт'' немесе 2,4-литрлік седан (энтузиастами 2.4 Маркасы 1) бірінші монокок (унитарлық) автомобильдің Jaguar.{{Citation needed}} Оның 2,4-литрлік короткоходным нұсқасы қозғалтқыш XK жағдайда {{Convert|100|mph|abbr=on}} өнімділігі. 1957 жылы, 3,4-литрлік нұсқасы диск тежегішінің, электр сымдары, дөңгелектер және басқа нұсқаларды пайдалануға берілді, ең жоғары жылдамдықпен {{Convert|120|mph|abbr=on}}. 1959 жылдың мұқият қайта қаралған нұсқасы автомобильдің кең терезелермен және 2.4, 3.4 және 3.8-литрлік қозғалтқыш болды Марк 2. &quot;3.8 Марк 2&quot; атты танымал британдық полиция күштері үшін өзінің шағын мөлшерін және {{Convert|125|mph|abbr=on}} өнімділігі.

Марк VIII 1956 жылғы Марк IX 1958 жылы айтарлықтай жаңарту Марк VII, бірақ үлкейтілген мөлшерін Марк X 1961 жылы толығымен жаңа дизайн үлкен салон барлық дөңгелек тәуелсіз подвеску және таза конструкциясы.
[[Сурет:1963_Jaguar_XK-E_Roadster.jpg|оңға|нобай|1963 жылы ашылған екі-орынды E-Түрі]]
Тәуелсіз артқы аспа жылғы Марк x құрылды 1963 s-Типі, Маркасы 2 созылады, ұстау үшін, күрделі артқы салпыншақ, ал 1967 жылы Марк 2 Атауы құлап, кезде шағын салондары болды 240/340 диапазоны.  &quot; 420 1966 жылғы, сондай-ақ ретінде сатылады Даймлер Соверенқойған жаңа алдыңғы s-Түрі болғанымен, екі машиналар жалғастырды дейін параллельді s-типті тоқтатылды (1968). Баяу-сату Марк х айналды 420Г 1966 жылы тоқтатылды соңында онжылдықта. Jaguar құтқарылып, өзінің жаңа осындай құнды, бірақ өте қатты триммер жаңа xj6 арналған.
[[Сурет:1970_Jaguar_XJ6_4.2_Series_1_-_Flickr_-_The_Car_Spy_(14).jpg|солға|нобай|Арналған xj6-ғақаралады көптеген соңғы Jaguar салоны]]
Соңғы седанов, ең маңызды болып табылады ХЈ (1968-1992). Бастап 1968 жылғы, Серия XJ ДА көрдім аздаған өзгерістер алғаш рет 1973 жылы (II-серия), 1979 (Сериясы III), толық редизайн үшін 1986/1987 &quot; XJ40, одан әрі өзгерістер 1995 жылы (Х300), 1997 жылы V8-қуаты (X308) және ірі жетістік 2003 жылы бірінші саласы бойынша алюминий монокок-шасси (x350 электрондық). Ең керемет XJ моделін жүзеге асырылады не Ванден Плас (АҚШ) немесе &quot;Даймлер&quot; (әлемнің Қалған) шильдики. 1972 жылы 12-цилиндрлі қозғалтқыш енгізілді XJ, онда бір мезгілде, электрондық түрі.
[[Сурет:JaguarXJ220.jpg|оңға|нобай|&quot;XJ220—ең жылдам әлемдегі сериялық автокөлік 1992 жылы]]
Осы жылдар ішінде көптеген модельдері Jaguar резвились атақты хромдалған прыгающего Jaguarа дәстүрлі бөлігі болып табылатын қақпағы, радиатор. Ретінде белгілі &quot;секіруші&quot; бұл аты аңызға айналған тұмар нысанасы дауларды соңғы кезде, тыйым тұрғысынан қауіпсіздік, автомобильдер, жеткізілетін Еуропаға, ал ол жалғастырды белгіленуі автомобильдерге арналған, АҚШ, Таяу Шығыста және Қиыр Шығыста. Енді барлық соңғы Jaguar модельдер, бірақ кейбір клиенттер оны қосу car ретінде параметрлері.
--&gt;
=== Толық он-ап ===
&lt;div style=&quot;float:left;width:50%;&quot; class=&quot;&quot;&gt;

==== Үлкен атқару ====
* 1935-1955 2½ литр седан
* 1937-1948 3½ литрлік седан
* 1948-1951 Марк V
* 1951-1957 Марк VII (&amp; VIIM)
* 1957-1959 Марк VIII
* 1959-1961 Марк IX
* 1961-1966 Марк X
* 1966-1970 420G
* 1968-1987 XJ6 1, 2 &amp; 3 сериясы
* 1972-1992 XJ12 с
* 1986-1994 XJ6 (XJ40)
* 1993-1994 XJ12 (XJ81)
* 1995-1997 XJ6 &amp; XJ12 (Х300 &amp; X301)
* 1998-2003 XJ8 (X308)
* 2004-2007 XJ (x350)
* 2008-2009 XJ (X358)
* 2009 жылы ХЈ (x351)

==== Шағын атқарушы ====
* 1935-1949 1½ литр седан
* 1955-1959 Марк 1
* 1959-1967 Марк 2
* 1963-1968 s-Типі
* 1966-1968 420
* 1966-1968 240 &amp; 340
* 1999-2008 S-Типі
* 2001-2009 X-Типі
* 2008–қазіргі уақытқа дейін XF
* 2015–осы уақытқа дейін XE
&lt;/div&gt;&lt;div style=&quot;float:right;width:50%;&quot; class=&quot;&quot;&gt;

==== Спорт ====
[[Сурет:Jaguar-xk-120.jpg|нобай|{{Unbulleted list}}]]
* 1948-1954 XK120
* 1954-1957 XK140
* 1957-1961 XK150
* 1961-1974 E-Түрі
* 1975-1996 ХЈ-
* 1992-1994 XJ220
* 1997-2006 XK8/тез (Х100)
* 2006-2014 ХК (Х150)
* 2013–қазіргі F-типті
* 2016(жарнамаланған) F-Pace

==== Жарыс өтті ====
* 1950-ші C типті
* 1950-ші D-типті
* 1960-шы жылдары жеңіл E-Түрі
* 1985-1992 XJR-5 - XJR-17
* 2009 XFR Бонневиль Солт Флэтс жылдамдық рекорды
* 2010 Jaguar RSR XKR GT2
&lt;/div&gt;

=== Тұжырымдамасы мен моделін ===
* Е1А – 1950-E-типті концепт-кар
* Е2 – екінші E-типті тұжырымдамалық автокөлік Леманс және АҚШта жарысты
* Pirana (1967) – Bertone әзірленген 
* XJ13 (1966) – құрылған жарыстар үшін &quot; Лемане, ешқашан іске
* XK 180 (1998) – родстер тұжырымдамасы, негізделген XK8
* F-Түрі (2000) – родстер ұқсайтын XK8, бірақ аз
* R-купе (2001) – үлкен четырехместным купе
* Fuore XF 10 (2003)
* R-D6 (2003) – шағын төрт-орынды купе
* XK-RR – жоғары өнімді нұсқа соңғы буын ХК купе
* XK-RS – тағы бір ХК кабриолет соңғы буын перфоманс-арнайы нұсқа
* Cегізінші концепті (2004) – ұзын дөңгелек базалы ХЈ моделі супер-люкс нұсқасын 
* С-ХF (2007) – XF седан моделін өндіру үшін ізбасар 
* С-Х75 (2010) – Гибридно-электрлі спорттық автокөлік, бастапқыда өндіруге арналған, бірақ бұзылса, 2012 жылы
* С-Х16 (2011) – F-типті моделі сериясы ізбасары 
* С-Х17 (2013) – бұрын соңғы Jaguar жол талғамайтын тұжырымдамасы
* 7 жоба – 542&amp;#x20;а. к. V8 қозғалтқышы бар спидстер негізінде F-типті және рухтандырылған D-типті (2013)

== Қозғалтқыштар ==
Компания Jaguar үйінде алты қозғалтқыштар буынын әзірледі.
* Тарихи қозғалтқыштар:
** XK6— Inline-6
** V12— 60° V12
** AJ6/AJ16— 22° Inline-6 
** AJ-V6— 60° V6 (Форд жасаған Jaguarда өзгертілген)&lt;br&gt;
* Қазіргі қозғалтқыштары:
** AJ-V8— 90° 
** V8 AJ126— 90° 
** V6 AJD-V6— 60° 
** V6 (Форд жасаған)
** Ingenium— Inline-4&lt;br&gt;
&lt;!--
== Автоспорт ==
[[Сурет:Jaguar_XJS_TWR_1984.jpg|нобай| Jaguar XJ-S және жеңіп алды 1984 жылы Еуропа чемпионатында кузовном ]]
[[Сурет:Webber_usgp_2004.jpg|нобай|&quot;Jaguar Р5 гонят Марк Уэббер 2004 командасы өткен маусымда [[Формула-1|Ф1]]]]
Компанияның иелігінде үлкен жетістік жарыстарда спорттық автомобильдерде, әсіресе Ле-мане есеп 24 сағат. Жеңіс добыты&quot; 1951 және 1953 жылдан c-түрі, одан кейін 1955, 1956 және 1957 , С , D-типті. Менеджер жарыс команда осы кезеңде, абыройлы Англия, кейінірек бас директоры атанды Jaguar 1970 жылдың басында-шы жылдардың. Дегенмен прототипі сайтқа xj13 салынды ортасында, 1960-жылдардың ол ешқашан гонялся, және атақты жарыстан кейін қалдырылды көптеген жылдар бойы.

1982 жылы, табысты қарым-қатынас , оның Walkinshawбастап адвокаттық не нотариаттық қызметпен команда басталды СГ- бәсекелес Еуропалық кузовном чемпионатында, ол жеңіп алды 1984 жылы. 1985 жылы адвокаттық не нотариаттық қызметпен маштаб XJ-s выйграл Батерст 1000 нәсілі. Ортасында 1980-жылдардың адвокаттық не нотариаттық қызметпен басталды жобалау және дайындау Jaguar V12 қозғалтқышпен тобында автомобильдер әлемде спорт прототиптерді Чемпионаты жарыс. Команда жеңу үнемі 1987 жылдан бастап, жеңіске жетті Ле-мане есеп 1988 және 1990 жылдары жас рейтинг сериясы спорттық автомобильдер.  &quot; Jaguar құрамында-14 &quot;атты соңғысы XJRs ұтып ала отырып, 1991 жылы Әлем Чемпионатының спорткаров.

1999 жылы Ford деп шешті Jaguar болады корпорациясының [[Формула-1|Формуласы бір]] жазба. Форд выкупил Милтон Кейнснегізінде Стюарт Гран-При команданың ребрендинг бұл Jaguar жарыс 2000 маусымы. Jaguar Ф1 бағдарламасы өте емес, өте табысты, алайда, қол жеткізе отырып, тек екі подиум бес мінсіз бәсекелестік арасындағы 2000 және 2004. 2004 жылдың соңында, бұл ретте құны, монтаждау және Ford пайда қысқарады, Ф1 командасы ретінде қарастырылады ненужный шығыны және сатылды &quot;Ред Булл&quot; энергетикалық сусындар иесі Дитрих Матешиц, және ол Ред Булл.

15 желтоқсан 2015 жылғы болғандай, Jaguar қайтып автоспорт ескере отырып, үшінші маусымда Формулалар Е.

Елеулі Jaguar спорт шабандоздары:
* Jaguar C-Типті (1951-1953)
* Автомобиль Jaguar D-Типті (1954-1957)
* Jaguar Жеңіл E-Түрі
* Jaguar сайтқа xj13
* Jaguar жас рейтинг спорттық автомобильдер
* Jaguar жас рейтинг-9 (1988)
* XJ220 (1988)
* Жас рейтинг-15 (1990)

== Электр көлік құралдары ==
Lotus автомобильдерді қосылды Jaguar, әлем Лтд және Капаро туралы керемет гибридтік седан өкілдік &quot;атты жобасын Лимо-жасыл&quot;қаржыландыратын Үкіметі арасындағы Ұлыбритания технологиялық стратегияны Кеңес. Автомобиль сериясы Plug-гибридті.


== Объектілері ==
Jaguar Ленд Ровер операциялар арасында бөлінеді бірнеше сайттармен, олардың көпшілігі үшін пайдаланылады жұмыс ретінде &quot;Jaguar&quot; және &quot;маркалы Ленд Ровер&quot;.

=== Ағымдағы зауыттар ===
*  Уитли Инженерный центр - Jaguarа ленд ровера штаб-пәтері және ғылыми-зерттеу орталығы. Ескі бөлігі осы зауыттың сатып алынды у Пежо 1980 жылдары, ал бұрын Бірінші Дүниежүзілік Соғыс әуеайлақ, авиациялық зауыт, содан кейін зымыран зауыты алдындағы сатуға арналған Rootes тобының (кейінірек &quot;Крайслер Еуропа&quot;).
* Гейдон Инженерный центр - Jaguar Ленд Ровер және басқа да ғылыми-зерттеу орталығы. Бұрын bomber базасын британдық ВВС-ге дейін алынды британдық leyland жақсартылды &quot; көлік құралдары конструкциясының және тестілеу орталығы. Осы сайтты, сондай-ақ, [[Aston Martin|Астон Мартин]] штаб-пәтері, зерттеу орталығы және зауыт.
*  Касл Бромвич - Jaguar Ленд Ровер негізгі Jaguar құрастыру зауыты қосылып, моделін XF, XJ F-типті керек. Бастапқыда авиация зауыты Екінші Дүниежүзілік Соғыс кезінде - &quot;Спитфайры&quot; салынды, онда кейінірек, ол сатып алынды табақ болатты Фишер болды кузовное монтаж жұмыстарын, ол көшті қамқорлығымен &quot;Jaguar&quot; бірігу жолымен bmc 1960-шы жылдары.
* Солихалл - Jaguarа ленд ровера негізгі Ленд Ровер құрастыру зауыты. Бұл бастапқыда зауытта авиациялық қозғалтқыштарды Екінші Дүниежүзілік Соғыс кезінде пайдаланылады ретінде Ровер зауыт соғыстан кейін. 2014 жылы компания Jaguar хе бірінші Jaguar қажет жиналды зауытында, содан кейін Jaguar Ф-ЕКПА-ның 2016 жылы.
* Халвуд, Мерсисайд - қазір пайдаланылады Jaguar Ленд Ровер үшін Ленд Ровер. Бастапқыда Форд құрастыру зауыты (&quot; Форд Эскорт оның ең плодовитых моделі) берілді Jaguar 2000 жылы өндіру үшін х-типті. Ford әлі де меңгерген өндірістік беру жұмыс Халвуд.
* Вулверхэмптон мотор зауыты - £500&amp;#x20;млн. объектінің орналасқан и54 сайтында Стаффордшире жанында Вулверхэмптон, Ингениум отбасы модульдік дизельді және бензинді қозғалтқыштардың салынуда. Зауыты ресми түрде ашылды, оның величеством Ханшайымы Елизавета II бейсенбі, 30 қазан 2014 жыл.
--&gt;
=== Болашақ зауытттар ===
* Райтон-ол-Дансмор - Jaguar және Land Rover жаңа арнайы көлік құралдары операцияларын әзірлеу орталығын 2016 жылы салатынын жариялады. Бұрын Rootes дүниежүзілік соғыс уақытысында ұшақ өндірісі бойынша зауыт ретінде пайдаланылған, кейінірек 2006 жылға дейін  Rootes/Крайслер/Пежо автомобиль зауыты болды, содан бері толық бұзылып, тазартылды.

=== Бұрыңғы Jaguar зауыттары ===
* Holbrooks Lane, Ковентри - уақытысында Swallow Sidecar Company ''Jaguarа'' атын қолдана бастады, олар Блэкпулдан Holbrooks Lane-ге Ковентриге көшті.
* Browns Lane - Jaguar үшін 1951 жылдан бастап өндірген ең танымал орын, ол бірте-бірте құлдырап, Касл Бромвичпен ауыстырылды. Зауыттың басым бөлігі қазірдің өзінде бұзылып, енді Jaguar Land Rover мұра орталығы үйі.
* Рэдфорд - бастапқыда Даймлер автобус зауыты, бірақ кейінірек Jaguar қозғалтқыш және ось зауыты болды. Форд 1997 жылы жапты, Jaguar қозғалтқыш өндірісіне Бридженд объектісіне көшіп барды.

== Jaguar және өнер ==
[[Сурет:JaguarSzczesnyShadowsculpture_SaintTropez.jpg|нобай|Jaguar Өнер Жобасы &quot;Shadows&quot; (Қабақтар), Сен-Тропез, 2011 жыл]]
Біраз уақыт Jaguar компаниясы өнер халықаралық аренасында белсенді жұмыс істеді. Атап айтқанда, компания суретші Стефан Щеснимен бірге, ірі арт-жобаларды іске асыру бойынша серіктес болды. 2011 жылы Jaguar компаниясы көрмеде &quot;Shadows&quot; сериясын ұсынды, бұнда Щеснидің көлеңке мүсіндерін Санкт-Мориц, Зюльт және Сен-Тропезде орнату ескерілді. 2012 жылы, көптеген мүсіндер, керамика және суреттер Франкфуртте (және негізінен Франкфурт-На-Майнде) көрсетілді.

- Щеснимен ынтымақтастық шеңберінде, Jaguar &quot;Jaguar Art Collection&quot; өнер коллекциясын шығарды.

== Сыртқы сілтемелер ==
* {{cite|30em |title=UK Technology Strategy Board (TSB) to Award $45M to 16 Low-Carbon Vehicle Projects |url=http://www.greencarcongress.com/2008/05/uk-technology-s.html |publisher=Green Car Congress |date=8 May 2008 |accessdate=8 May 2008}}
* [http://www.jaguarheritage.org/ Jaguar мұрасы ресми сайты]
* {{dmoz|/Recreation/Autos/Makes_and_Models/Jaguar/}}

[[Санат:Ұлыбритания автомобиль жасау компаниялары]]</text>
      <sha1>fgfv5bzp73pvj9powju8z234yg30a2n</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400747</id>
      <parentid>3400712</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T19:26:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Malik Nursultan B</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/GeniusBM|GeniusBM]] ([[User talk:GeniusBM|т]]) өңдемелерінен [[User:Nurtenge|Nurtenge]] соңғы нұсқасына қайтарды</comment>
      <origin>3350812</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="63352" sha1="n63cgh13trcqlvhrmy30ual0jbe43ny" xml:space="preserve">{{Компания
 |атауы             = Jaguar Cars
 |логотипі              = Jaguar logo.jpg
 |түрі                  = 
 |биржадағы листингі     = 
 |қызметі         = 
 |құрылды             = [[1935 жыл]]
 |жабылды           = 
 |жабылуының себебі  = 
 |ізбасары             = 
 |бұрынғы атауы     = 
 |құрушы           = Уильям Лионс
 |орналасуы         = {{байрақ|Ұлыбритания}}, Уайтли
 |басты адамдары      = 
 |саласы              = Машина өнеркәсібі
 |өнімі            = [[Автомобиль|Автомобильдер]], қозғалтқыштар
 |айналым               = 
 |операциялық кіріс  = 
 |таза табысы       = 
 |қызметкерлер саны    =
 |басшы компания = Jaguar Land Rover
 |бағынышты компания    = 
 |аудитор = 
 |сайты                 = [https://www.jaguar.com/market-selector.html jaguar.com]
}}
'''Jaguar''' ([[британдық ағылшын]]: {{IPA|/ˈdʒæɡjuː.ər/}}, [[америкалық ағылшын]]: {{IPA|/ˈdʒæɡwɑːr/}}) — Jaguar Land Rover сәнді автомобиль маркалары, Британдық транс[[Трансұлттық корпорация|ұлтты]] [[Автомобиль өнеркәсібі|автоөндірісі]], штаб-пәтері Уитли, Ковентри, Ұлыбританияда, [[Tata Motors|Тата Моторс]] үнді компаниясына 2008 жылдан бастап тиесілі.
 
Jaguar бизнесі Swallow Sidecar Company компаниясы ретінде 1922 жылы құрылған,  бастапқыда жеңіл автомобильдер әзірлеуге дейін тіркемесі бар мотоциклдер шығарған. S. S. Cars Limited меншігінде бизнес автомобильдер жасауда бәседе кеңіп мен Standard Motor Co-мен қауымдастықта, көптеген мойынтірегі ''Jaguar'' атауымен модельдер шығарды. Ұйымның атауы, S. S. Cars-тан Jaguar Cars болып 1945 жылы  өзгертілген.  British Motor Corporation біріктіру, содан кейін 1966 жылы, нәтижесінде компания қазіргі уақытта &quot;Бритиш Мотор Холдингс&quot; кәсіпорнына (ВМН) ұлғайтылған, ол 1968 жылы Лейланд Мотор Корпорейшнпен бірікті және Бритиш Лейланд аталды, өзі 1975 жылы тиіс [[Национализация|мемлекеттендірілді]].

Jaguar британдық British Leyland-тан бөлініп шықты және Лондон қор биржасына 1984 жылы тіркелген, FTSE 100 Индексі құрамдас бөлігі атанып, ол [[Ford]]пен 1990 жылы сатып алынды. Jaguar, соңғы жылдары [[Ұлыбритания премьер-министрі|британ премьер-министрі]] үшін автокөлік шығаруды жөнге келтіріп, соңғы жеткізу маштабы XJ 2010 жылдың мамыр айында болған. Сондай-ақ компания [[II Елизабет]] королевасынан және [[III Чарльз|ханзада Чарльзден]] Корольдік тағайындау туралы кепілдік алған.

Jaguar бүгін Уитли зауытының Jaguar Land Rover инжинирингтік орталықтарында, Ковентриде және Гейдон жерінде Уорикширде жиналып, Касл Бромвич және Solihull зауыттарында тіркеледі.

2013 жылғы қыркүйекте Jaguar Land Rover компаниясы 100 млн. [[Фунт стерлинг|фунт]] (160&amp;#x20;млн. [[АҚШ доллары|доллар]]) Ковентри Уоруик университетінде ғылыми-зерттеу орталығын ашу жоспарлары туралы жариялады, бұл жаңа автомобиль технологияларын құру үшін іске аспақ. Автоөндірісінде 1000-ға жуық ғалымдар мен инженерлер жұмыс істейді, және бұл құрылыс 2014 жылы басталады.

== Тарихы ==

=== Машиналардың өмірге келуі ===
Swallow Sidecar Company компаниясы 1922 жылы екі мотоцикл Энтузиастардың, Уильям Лайонс және Уильям Уолмслидің бірігуінен құрылды. 1934 жылы Уолмсли сатылым үшін сайланды, ол Суоллоуды сатып алу үшін (бірақ ол компания жойылды) Лион S.S. Cars Limited жаңа капитал құя отырып акциялар шығару арқылы қалыптастырды.
{| style=&quot;margin-bottom: 10px;&quot;
|[[Сурет:Mr_Wyatt's_New_Jaguar_(3408151811).jpg|солға|нобай|SS Jaguar 2½-литрлік спорттық седан]]

'''Jaguar''' бірінші 1935 жылдың қыркүйекте пайда болды, модельдік атауы SS 2½-литрлік спорттық седан. тиісті ашық екі орындық спорт моделі 3½-литрлік қозғалтқышты SS Jaguar 100 деп аталды.
|}

23 ақпан, 1945 жылы S. S. Cars акционерлері жалпы жиналыста компанияның атауын Jaguar Cars Limited деп өзгертуге шешім қабылдады. Уильям Лайонтың айтуынша ''S. S. атына қарағанда Jaguar-дың айырмашылығы ерекшелейді және қандай да бір осындай шетсөзбен шатастырылуы немесе байланыстырылуы мүмкін емес.&quot;''

Дегенмен бес жыл кейінге қалдырылған сұранысты үлкен саны сатып алушылар өнімнің материалдарды жетіспеушілігінен қиын қамтамасыз етілетін болды, атап айтқанда, берілген өндірушілер 1950-ші жылдарға дейін орталық органы жоспарлау қатаң мемлекеттік бақылауда. Jaguar сатылады панельдер, штампованный корпус производственная компания соңында 1930-шы жылдардың болды, және компоненттері өндіруші Рабери Оуэн, және &quot;Jaguar&quot; купил у Джон қараотырып, Стандартты мотор Компани зауыты, онда стандартты себебі Jaguar шестицилиндровых қозғалтқыштардың осы уақыттан Бастап автомобильдері Jaguar толығымен тәуелді, оларды дененің сыртқы жеткізушілерден, атап айтқанда, онда тәуелсіз орамдағы қалыпталған болаттан және 1966 жылы, оларды  BMC, BMH және British Leyland-қа қосты.
[[Сурет:S_S_Jaguar_drophead_coupe_1940_(8679189922).jpg|солға|нобай|SS Jaguar 3½-литрлік, 125&amp;#x20;а. к.&lt;br&gt;
автомобиль купе 1940]]
Jaguar табысты тартымды спорттық автомобильдер сериясын өндіру арқасында атын жасады, Jaguar XK120 (1948-54), Jaguar XK140 (1954-57), Jaguar XK150 (1957-61), Jaguar Е-Түрі (1961-75) барлығы Лайонның мантрасын іске асырған &quot;ақша құндылығы&quot;. Спорттық автомобильдер халықаралық мотоспортта табысты болды, бұл жолға 1950-ші жылдары компанияның техникалық өнімдерінің тұтастығын дәлелдеу үшін түсті.

Jaguar сату ұраны көптеген жылдар бойы &quot;Грация, кеңістік, ырғақ&quot;, рекордтық сатылымға қол жеткізген MK VII, ІХ, Мks I және II салондар және кейінірек XJ6 мантрасы еді.{{Citation needed}} Кезінде осы ұран қолданылды, бірақ дәлме-дәл мәтіні әр түрлі.

Билл Лайонс ядросы Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жетістігі егіз-камералы алты цилиндрлі қатар қозғалтқыш соғысқа дейін және инженерлер Ковентри зауытындағы уақытын отты көру мен жобалау арасында бөлінген кезде ойластырған. Ол жартысфералы тоғыспалы ток головкасы цилиндр клапанды тігінен иілген; бастапқыда 30&amp;#x20;градус (кіре берісте) және 45&amp;#x20;градус (пайдаланған газында) және одан жоғары екеуіне де кіре берісте де және пайдаланған газында 45 градусқа стандартталған.

Отын ретінде [[Октан|октан]] рейтингі 1948 жылдан бастап салыстырмалы төмен болды, үш поршеньді конфигурация ұсынылды: күмбездік (жоғары октанды сан), жалпақ (орташа октан) және шығыңқы (төмен октан).

Бас дизайнері, Уильям &quot;Билл&quot; Хейнес, Уолтер &quot;Уолли Хасанның көмегімен, қос ОНС блокты дамытуға жауапты болды. Билл Лайонс Хасаннан қауіптермен келісті. Бұрын үнемі жарнамалауға тура келетін және салмақты көлемді салон машиналары өндірісіне жарыс немесе төмен томдық және міншіл қозғалтқыш деп есептелетін нәрсені алу қауіпті еді.

Кейінгі қозғалтқыш (әр түрлі нұсқаларында) Jaguar қуатты тірегі болды, ол ХК 120де пайдаланылды, Mk VII Saloon, МК I және II салондары мен XK 140 және 150. Ол сондай-ақ, Е Түрінде жалданды, өзін-өзі дамыту жарыс ұтудан Ле-манеге C және D типті спорт жарыс автомобильдерін жаулап алғанға дейін, қысқа ғұмырлы таңдаулы ретінде XKSS саналды, жол-құқықтық D-типті.

Бірнеше типті қозғалтқыштар мұндай жер-жерде болушылық және төзімділік көрсетті: Jaguar Twin OHC ''XK Engine'', белгілі болғандай, Jaguar XJ6 салонында 1969 жылдан 1992 жылға дейін, қолданылған J60 нұсқасында электр қуаты қондырғысының осындай алуан түрлі құралдарында, британдық әскери жауынгерлік барлау машиналарында (шынжыр табанды) автомобильдерінде, сондай-ақ Fox бронтанкылы барлау машинасында,  Scout Ferret машинасында, Stonefield барлық жетегі бар толық жетекті жүк көлігінде пайдаланды. Тиісінше, ХК қозғалтқыш өндіріс стандарты пайдалы 200 000 мильге жетеді.

Автоспорттағы Jaguar ұзына ұзақ тарихында екі ең мақтан тұтатын сәттер 24 сағат Ле-Манқа қатысып, ұтып алуы болған еді, бірінші рет, 1951 жылы және қайтадан 1953-те. 1955 жылғы жеңісін Ле Ман тарихтағы автоспорттағы ең ауыр апат көлеңкесі жауып кетті. Кейінірек шотландиялық Ecurie Ecosse жарыс тобының қолына тағы 1956 және 1957 жылдардағы екі жеңіс қосылды.

Мұндай нәтижелі бағдарға қарамастан, ол Лайонның бизнес құру үшін өндірісте әлемдік деңгейдегі спорттық автомобильдер нарығы қолдай алатынға спорттық седандарды көп мөлшерде қарағанда әрқашан ниеті болды. Jaguar қаржылық тұрақтылығын мен беделін сәнді салондар, ол 3-литрлік және 3 ½ - литрлік автомобильдер, Марк VII, VIII және IX, шағын Марк I және 2-XJ6 және XJ12 сериясымен байланысты қамтамасыз етті. Барлығы, ыңғайлы жүрісімен, жақсы басқарылуы, жоғары өнімділік және тамаша стилімен өте жақсы деп саналды.

ХК 120, ХК 140, серия XK 150 үрдісі-параметрлерімен ұштастыра отырып спорттық автомобильдері, сондай-ақ Е-Түрі, Jaguar шапшаңдығы беделді автомобильдер өндіруші ретінде қарсыластары аз болды. Компания соғыстан кейінгі, Ұлыбританияның бюджет тапшылығы (Жабдықтау Министрлігі әлі де шикізат бөлді) және металлургия дамуының жай-күйін ескере отырып жетістіктері таңқаларлық.

1950 жылы Jaguar Жабдықтау министрлігімен Daimler Shadow 2,  Браунс Лэйн, Аллеслей, Ковентри зауыттын жалға алу туралы келісімге келді, ол сол кезде Daimler компаниясымен қолданылған және Foleshill-ге алдағы 12 ай ішінде жаңа орынға көшіп келді. &quot;Jaguar&quot; 1960 жылы &quot;Daimler&quot;-ді, &quot;Даймлер-Бенц&quot; және [[Daimler AG]]-мен шатастыруға болмайды — BSA-дан сатып алды. 1960-жылдардың соңынан бастап Jaguar Daimler маркасын бренд ретінде ең салтанатты седандары үшін пайдаланды.

=== Тәуелсіздік жолының соңы ===
Pressed Steel Company Limited компаниясы барлық Jaguar автомобильдерін (монокок) шанақтарын жасады, Jaguar-ға тек механикалық құралдарды қамтамасыз ету және орнатуды қалдырды. 1965 жылдың ортасында Бритиш Мотор Корпорейшн (BMC), Остин-Моррис комбинаты Pressed Steel-ді сатып алды. Лионды &quot;Jaguar&quot; болашағы туралы алаңдата бастады, бір жағынан шанақтарды жеткізілімдерден жалғасатын қауіп және бір жағынан, оның жасының және мұрагердің болмағаны. Сондықтан ол BMC Jaguar-мен біріктіріп British Motor (Holdings) Limited түріндегі құру ұсынысын қабылдады. 1965 жылы 11 шілдедегі баспасөз конференциясында Лондон үлкен Шығыс отелінде, Лионс және BMC төрағасы Джордж Харриман мәлімдеді: &quot;Jaguar компаниялар Тобы Бритиш мотор Корпорейш Лтд.-мен бірігеді, бірінші қадамы ретінде бірлескен &quot;Бритиш Мотор&quot; (Холдингз) Лимитед&quot; деп аталатын холдингін құру. Өз уақытында BMC өз атауын Британ Мотор Холдингз деп 1966 жылдың соңында өзгертті.

Үкімет ВМН Лейланд Мотор Корпорейшн Лимитедпен бірігуге итермелеген, ол Leyland-да автобус пен жүк көлігін өндіруші, Стандарт-Триумф және, 1967 жылдан бастап, Rover көлік құралдары. Нәтижесінде Бритиш Лейланд Мотор Корпорейшн, жаңа холдингтік компаниясы 1968 жылы пайда болды, бірақ бірігу табысты болмады. Кеңестің әлсіз үйлесімді шешімдері қаржылық қиындықтармен қатар, әсіресе, Austin-Morris бөлімі (бұрын BMC) Райдер баяндамасына және тиімді 1975 жылы мемлекет иелігіне алуға әкелді.{{Citation needed}}

=== Тәуелсіздікке уақытша қайтару ===
Алдағы бірнеше жыл ішінде-ақ, топтың жаңа модельдерін әзірлеу және өндірісін бастауға төмен болуына қатысты көптеген тауарлар тобының жеткіліксіз капитал ұсынылуы мүмкін, оның ішінде Jaguar-дың, әсіресе, егер Jaguar топтың бөлігі қалуға тиіс болса түсінікті болды.

1984 жылы шілдеде, &quot;Jaguar&quot; қор нарығында жеке компания болып орналасты&amp;#x20;– бұл [[Маргарет Тэтчер|Тэтчер]] үкіметінің көптеген [[Жекешелендіру|жекешелендіру мәмілелерінің]] бірі – өз қызметтік тізімін құруға қатысты іске асты.

Орналастырылған төрағасы ретінде 1980 жылы сэр Джон Иганды Jaguar үшін - бірден жекешелендіруден кейін соңды болып көрмеген гүлденумен байланыстырады. 1986 жылдың басында Иган, ол қолындағы Jaguar сатылымнан оралған машиналардың проблемаларын - сапасын бақылау, жеткізу мерзімін артыру, төмен өнімділік арқылы шешумен айналысамын деген мәлімдед. Ол компанияның шамамен үштен бірін шамамен 10 000 қызметкерді, шығындарын азайту үшін жұмыстан босатты. Комментаторлар кейінірек ол модельдік қатарды егде адамдарға арнаған (оған барлық дамыту шығындар игерілген) және бағасын көтерді деді. Ол сондай-ақ Jaguar-дың жетілдіруді жандандырды. АҚШ-та бағаның өсуі тиімді бағам бойынша бетперде болды.

=== Форд мотор компани дәуірі ===
[[Сурет:2001_Jaguar_S-Type.JPG|нобай|Jaguar s-түрі, Форд DEW98 платформасына негізделген]]&lt;!--
[[Ford|Форд]] ұсынды Jaguar АҚШ және Ұлыбритания туралы акционерлерге оларды сатып алған акцияларды қарашада 1989; Jaguarа листинг Лондон қор биржасында жойылған 28 ақпан 1990 ж.). 1999 жылы ол бөлігі болды Фордтың жаңа премьер-Автомобиль Тобы бірге [[Aston Martin|Астон Мартин]], автомобильдер Volvo ал , 2000, Ленд Ровер. Астында Фордтың меншік, Jaguar ешқашан алмаған пайдасы.

Астында Фордтың меншік Jaguarа кеңейтті ассортиментін іске қосылуымен s-типті 1999-м, Х-үлгідегі 2001 жылы. Кейін ленд ровера мамыр 2000 жылғы сатып алу Форд, ол тығыз байланысты Jaguarом. Көптеген елдерде олар жалпы желісі сату және тарату (соның ішінде жалпы дилерлер), ал кейбір модельдер жалпы компоненттерін, бірақ тек жалпы өндірістік нысан Халвуд, шанақ жинау, x-типті және Фрилендер 2. Алайда, жедел жағдайға қатысты екі компанияның тиімді интеграциялануы жалпы құрылымын басқару компанияның Ford НСГ.

11 маусым 2007 жылғы Ford компаниясы жариялады, деп планирует продать Jaguar қатар, Ленд Ровер мен қызметтерін пайдаландық банк &quot;Голдман Сакс&quot;, &quot;Морган Стэнли&quot; және [[HSBC|HSBC банкінің]] мәміле бойынша. Сату бастапқыда күтіледі жарияланған 2007 жылдың қыркүйек айында, бірақ кейінге дейін наурыз 2008 жыл. Жеке инвестициялық компаниялар сияқты Алхимия серіктестері Ұлыбритания, ТПГ капитал, сол ripplewood кәсіпорын (оның жалдамалы бұрынғы Форд Еуропа атқарушы сэр Ник Шееле үшін басшылық өзінің өтінімін), Цербер Кэпитал Менеджмент және бір тең серіктестер (принадлежит [[JPMorgan Chase|Джей-пи Морган Чейз]] және мас бұрынғы Форд атқарушы Жак Насер) АҚШ, [[Tata Motors|Тата Моторс]] Үндістан мен консорциум қамтитын компанияның mahindra және mahindra (автомобиль өндіруші Үндістан) және Аполло басқарудың барлық бастапқыда қызығушылық білдіріп, сатып алуға таңбаларды Форд мотор Компани.

Сату алдында жарияланса, Энтони Бэмфордтөрағасы, британдық өндіруші экскаватор погрузчик JCB қызығушылық білдіріп, сатып алуға компанияның 2006 жылғы тамызда , бірақ бас тартты естіп, сату, сондай-ақ қамтуы Ленд Ровер, ол келмеді сатып алу. Рождество қарсаңында, 2007 жылдың Махиндра мен Махиндра шықты жарыс үшін екі брендтер сілтеме жасай отырып, күрделілігі мәміле.

=== Тата Моторс дәуірі ===
1 қаңтар 2008 жылғы Форд деп ресми түрде мәлімдеді Тата жеңімпаз атанды. [[Tata Motors|&quot;Тата Моторз&quot;]] , сондай-ақ игерді, көлік және жалпы жұмыс (TGWU)-консультант комбинатының , сондай-ақ Ford. ережелері бойынша аукцион процесс, бұл хабарлама автоматты түрде дисквалифицирует кез-келген басқа әлеуетті күйеу. Алайда, Форд (сондай-ақ өкілдері бірігуге) енді мүмкіндігі болуы кіруге егжей-тегжейлі талқылау Тата мәселелері бойынша бастап, еңбек қамқорлық (және зейнетақымен қамсыздандыру), технологиялар (ақпараттық жүйелер және қозғалтқыштың өндіру) және зияткерлік меншікті, , сондай-ақ түпкілікті сату бағасы. Форд ашады оның кітаптары үшін толық сақтық Жесін. 18 наурыз 2008 жыл, [[Рейтер|Reuters агенттігі]] хабарлады американдық банкирлер корпорациясының Citigroup және [[JPMorgan Chase|JP Morgan]] қаржыландыратын болады мәміле АҚШ-пен 3 [[1000000000 (сан)|млрд]] кредит.

26 наурыз 2008 жылғы Форд жариялады, ол келісті сатуға өз Jaguar және операцияларды Ленд Ровер Тата Моторс Үндістан, және олар үміттенеді аяқтау сатуға соңына қарай екінші тоқсанының 2008 жылғы. мәміле қамтиды құқығын басқа үш британдық брендтердің Jaguar өз Даймлер, сондай-ақ жұмыс істемей тұрған екі брендтердің Ланчестер және Ровер. 2-маусым 2008 жылғы сату Тата күні аяқталды құны бойынша £1.7&amp;#x20;миллиард.

=== Құрастыру зауыты ===
Ласточка арба (ССК) бастапқыда орналасқан қалада Блэкпул , бірақ содан кейін көшіп Холбрук Лейн, Ковентри 1928 жылы, қашан сұраныс Остин жұтып біртұтас бөлшегіне айнала берді үшін тым үлкен зауыт қуаты. , 1951 жылы, перерастая өзіндік Ковентри сайтында олар көшіп Браунс Лейн, соғыс уақытында фабрикасы &quot;көлеңке&quot; қарамағындағы компанияның Daimler. Бүгін, Jaguarы жиналады Касл Бромвич Бирмингем үздік part time. Тарихи Браунс Лейн зауыты тоқтатты қиып алу және Қорытынды операциялар, 2005 жылы өсуі x350 XJ бұл қазірдің өзінде көшіп Касл Бромвич екі жыл бұрын қалдырып кеткен ХК және s-Типі өндірісті Касл Бромвич

2000 жылы Форд айналдырды оның Халвуд зауыт Jaguar тоқтатылғаннан кейін ұзақ сүйемелдеу да жаңа Jaguar x-түрі моделі. Бұл кейінірек қосылды екінші буын Ленд Ровер Фрилендер 2, 2007. Jaguarы болудан қалды өндірілді halewood 2009 жылы күші жойылғаннан кейін х-типті; Халвуд енді айналуда Ленд Ровер жалғыз зауыт.

Азайтылған сайтында Браунс Лейн жұмыс істейді бүгін, өндіру қаптауға арналған Jaguar және Land Rover және басқа да инженерлік құрылыстар. Жаңа құрастыру зауыты ашылған жеңіліс тапты, [[Үндістан]] 2011 жылдың сәуір айында.

Автомобиль Jaguar instagram автомобиль Jaguar хе - ауыстыру үшін x-типті ленд ровера&quot; Солихалле өсімдіктер 2015 жылы алғашқы нөмірі-4х4 жеңіл автокөлік жүргізілуі тиіс зауытта Ровером у sd1 соңында 1970-шы жылдардың.

== Қазіргі заманғы автомобиль модельдері ==

=== F-Түрі ===
[[Сурет:Jaguar_F-Type_V8_S_Cabriolet_–_Frontansicht,_12._Juli_2014,_Düsseldorf.jpg|солға|нобай|Jaguar F-Түрі]]
&quot;F-типті кабриолет шығарылды&quot; 2012 жылы Париж автосалонда, кейін оның көрсету Гудвудском фестивалінде жылдамдығын 2012 жылдың маусымында, , және мәлімделген ізбасары ретінде аты аңызға айналған электронды типті. Шын мәнінде, Сериясы III Е-Түрі болды және ізбасары түрінде xjs арқылы, ол, өз кезегінде, ауыстырылды XK8 және озық технологиялармен танысты. F-Түрі, дегенмен, қайтарылады 2-орынды жоспары &quot; жоғалған енгізе отырып, сериясы III Е-типті, ол тек 2+2-орынды конфигурациясы. Ол әзірленді кейін оң реакция Jaguar-х16 концепт-кара 2011 жылы Франкфуртском автосалонда. Сату басталады 2013 жылы үш таңдау қозғалтқыштар, екі нұсқасы AJ126 Бензин қозғалтқыш V6 мен AJ133 V8 Бензин қозғалтқыш.

=== ХE ===
[[Сурет:Jaguar_XE_2016_front_three-quarter.jpg|солға|нобай|Jaguar хе]]
Бұл модель XE - бірінші шағын өкілдік Jaguar 2009 модельдік жылғы х-үлгідегі және бірінші бірнеше Jaguar моделін салынуға тиіс пайдалана отырып, Jaguarа жаңа модульдік алюминий сәулет,{{Citation needed}} переезд компания Форд алынған платформалар қолданылған өткен үшін типті X және XF. Пайдалану Jaguarа жеке Платформа мүмкіндік береді XE &quot; ерекшелігі не заднеприводной немесе полноприводной кескіндемеде, және бұл бірінші автомобиль өз сегментінде алюминий монококовой конструкциялары. бастапқыда болғандай, 2014 жылы Женевском автосалонда сату, 2015 жылға жоспарланған.

=== На XF ===
[[Сурет:All-New_Jaguar_XF_Revealed_in_Dramatic_‘High-Wire’_Journey_(16737709379).jpg|солға|нобай|Jaguar XF]]
&quot;Jaguar XF - бұл среднеразмерный өкілдік автомобилі ұсынылды 2008 жылы ауысымына s-типті. Қаңтар 2008 жылғы XF ие болды ''қандай?'' 'Автомобиль&quot; және &quot; өкілдік Автомобилі жылғы марапаттары. Серия XF сондай-ақ көлік мінді жылғы 2008 ''қандай дизельдің?'' журналы. Қозғалтқыштар қол жетімді XF құрайды 2,2-литрлік 4 және 3,0 литрлік V6 бастап дизельді қозғалтқышпен немесе 3.0-литрлік V6 5,0-литрлік V8 қозғалтқышы орнатылған бензиновыми қозғалтқыштары бар. &quot;5.0-литрлік қозғалтқыш қол жетімді наддувом нысан компанияның қызметі xfr. 2011 жылғы 2,2-литрлік дизельді қозғалтқыш от Ленд Ровер Фрилендер қосылды ассортиментіне аясында фейслифтинга.

=== Маштаб XJ ===
[[Сурет:Jaguar_XJ_3.0_D-S_Supersport_(X351)_–_Frontansicht,_30._Juni_2013,_Münster.jpg|солға|нобай|Jaguar XJ]]
&quot;Jaguar XJ білдіреді толық керемет седан. Бұл үлгі өндірісінде 1968 жылдың бірінші буынның соңғы автомобилі Jaguar шығармашылық үлесі компанияның негізін қалаушы сэр Уильям Лайонс. 2003 жылдың басында, үшінші буын XJ келді автосалондар және сол уақытта сыртқы түрі, автомобильдің және интерьер дизайны қалды дәстүрлі сыртқы түрі, машинасы толығымен жаңартылды. Оның стилі тартады көптеген сыншылар тарапынан көптеген автомобиль журналистер бұл теорияға машина болған старомодно сәл астам қазіргі заманғы қарағанда, оның ізашары, тіпті көбісі сілтеме жасап, онда &quot; 'Лайонс желісі' болды жоғалған ауыстыру жылғы Марк 2 Марк 3 ХЈ, дегенмен астында снаряд лег жоғары технологиялы конструкциясы, алюминийден жасалған, не фар өте жақын жоғарғы бөлігінде өз сыныпта.

Jaguar сынына жауап берді-шараларын енгізе отырып, төртінші буын XJ, 2009 жылы шығарылған. Оның сыртқы дизайн білдіреді ауытқу алдыңғы xjs арқылы, жас, қазіргі заманғы ұстанымды, кейін дизайн ығысу күшіне енген бұрын компанияның моделін XF және XK Нөмірі моделі.

5-литрлік қозғалтқыш V8 да XJ сыныпта supersport қабілетті үдетуге автомобиль от {{Convert|0|to-|60|mph|abbr=on}} үшін 4,7&amp;#x20;секундта, ал Ұлыбритания со{{CO2}} шығарындылары рейтингі 289&amp;#x20;г/км қанағаттандыру Үшін лимузин нарықтың барлық XJ модельдер ұзын дөңгелек базасы (ұзын база) опция ретінде арттырады, ол аяққа арналған кеңістік артқы.

== R модельдері ==
[[Сурет:Jaguar_XKR-S_-_Goodwood_Festival_of_Speed.jpg|солға|нобай|Jaguar жылдам]]
Компания Jaguar шығара бастады модельдер R 1995 жылы пайда бірінші жас рейтингі. Қорек наддувом 6-цилиндрлі қозғалтқыш, автомобиль, өндірілетін шамамен-322 ат күші. Жаңартылған сызғышпен қозғалтқыштар, күштік қондырғы негізделеді сегіз-цилиндрлі қозғалтқышқа нагнетателем 1997 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейін. &quot;1997-2003 жас рейтинг өндірілді {{Convert|370|hp|kW|0}} және {{Convert|385|lbft|Nm}} айналу моментін ескере отырып, автокөлік - {{Convert|60|mi/h|km/h|abbr=on}} 5 секунд ішінде. Жаңа алюминий шанақ 2004 жылдан 2009 жылға арттырды қуаты {{Convert|400|hp|kW|0|abbr=on}} және жетілдірілген компьютерлік жүйелердің азаюы уақыт {{Convert|60|mi/h|km/h|abbr=on}} дейін 4,8 секунд. 2000 жылдан бастап, XJRs жабдықталған автомобильдер Jaguar мысықтарды (компьютер Подвеска технологиясы), ол көмектесті фирма сапарымен келді спорттық жүргізу үшін залалсыз жайлылық кезінде күнделікті пайдалану.
* Jaguar XFР&amp;#x20;&amp;#x20;{{Convert|510|hp|kW|0|abbr=on}}&amp;#x20;среднеразмерный седан
* Jaguar озық технологиялармен&amp;#x20;&amp;#x20;{{Convert|510|hp|kW|0|abbr=on}}&amp;#x20;купе және кабриолеты
* Jaguar компанияның қызметі xfr-S бастап&amp;#x20;&amp;#x20;{{Convert|550|hp|kW|0|abbr=on}}&amp;#x20;среднеразмерный седан
* Jaguar тез&amp;#x20;&amp;#x20;{{Convert|550|hp|kW|0|abbr=on}}&amp;#x20;купе және кабриолеты
* Jaguar-каменогорск
* Jaguar Ф-Түрі R&amp;#x20;&amp;#x20;{{Convert|550|hp|kW|0|abbr=on}}&amp;#x20;купе

== Болашақ моделі ==
Кейін көптеген жылдар алыпсатарлық, дизайнер Jaguarа Ян Каллум растады 2012 жылдың басында, бұл мүмкін емес еді Jaguar жол талғамайтын көлік, бірақ бұл ұсынды, ол мүмкін құрастыруға кроссовер үшін Jaguar. 2013 жылы компания Jaguar туралы жариялады -Х17 тұжырымдамасын және 2015 жылдың қаңтар айында жариялады Jaguar Ф-Пэйс, 2015 дебют дейін поступания сатылымға 2016 жылы. Ол қамтиды көптеген көшірмелерді жасаған бірі-C-x17 тұжырымдамасы ретінде бірінші кроссовер Jaguar.

== Алдыңғы модельдер ==

=== Соңғы ===
[[Сурет:X-type_Jaguar_in_British_Racing_Green,_model_Casini.jpg|нобай|260x260 нүкте|X-Типі Jaguar металл британ жарысқа арналған жасыл]]
&quot;Jaguar s-Тип, алғаш рет пайда болды 1999 жылы тоқтатты өндірісі 2008 жылы. Ол ауыстырылды Jaguar XF. Басында s-тәрізді зардап шеккен проблемаларды сенімділік, бірақ бұл, негізінен, шешілді 2004 модельдік.

&quot;Jaguar x-Түрі болды жинақы атқару автокөлік шығарылды 2001 жылы компания басшылығымен Форд меншік. Делить платформа 2000 Форд Мондео, х-Түрі өндіріс қысқартылды 2009 жылы.

&quot;Jaguar ХК - бұл сәнді Гранд-туреры енгізілген 2006 жылы ол алмастырды XK8. ХК таныстырды алюминий монокок шанақ, және қол жетімді, екі есікті, екі есікті купе және кабриолет/кабриолет. Өндірісі тоқтатылды 2014 жылы.

=== Тарихи ===
[[Сурет:Jaguar_Mk_V_Drophead_Coupe.jpg|нобай|Марка 1948 автомобиль купе кабриолет]]
Переименованный Jaguar бастады, өндіріс довоенным 1.5, 2.5 және 3.5-литрлік моделі қолданылған қозғалтқыштар әзірленген стандартты мотор компания. 1,5 литрлік төрт цилиндрлі қозғалтқыш болды, әлі де жеткізіледі Стандартты, бірақ екі үлкен шестицилиндровых жасалды. Бұл автомобильдер белгілі болды бейресми ретінде Марк УҰИ.

Бірінші соғыстан кейінгі моделі құрылды қыркүйекте 1948 жылы Марк V қол жетімді 2.5 - 3.5-литровыми қозғалтқыштары бар. Ол сәл астам обтекаемый түрі, ол соғысқа дейінгі модельдер, бірақ маңызды болды өзгерту торсионной тәуелсіз алдыңғы алқасымен және гидравликалық тежегіштермен жабдықталуы тиіс.{{Citation needed}} Көктемде 1948 жылы Лион оралып, АҚШ-тан даралық есеп Jaguarа және воспринимаемое сапасы таңданысын тудырды американдық сатып алушылар, привыкших - виртуалды біркелкілігін олардың үй құралдары.
[[Сурет:1950_Jaguar_XK120_34.jpg|солға|нобай|1948 XK120 серпіліс болды үшін Jaguarа және соғыстан кейінгі спорттық автомобильдер]]
Бірінші үлкен ұмтылыс болды іске қосу қазан 1948 жылғы жаңа рекордтық конструкциясы қозғалтқыш XK120 спорткар ауыстыруға соғыс алдындағы Jaguar СС 100. Бұл келтірілген осы екі жоғарғы тарату білігі (DOHC) 3.5-литрлік қозғалтқышы бар hemi бастығы- алты цилиндрлі қозғалтқыш жобалаған Уильям Heynes, Уолтер Хассан және Клод Бейли. &quot;XK100 4-цилиндрлі 2 литрлік нұсқасы дайын побила рекорд Бельгия, саяхаттайтын 177&amp;#x20;миль / сағ. Бұл қозғалтқыш XK әзірленді түнгі уақытта, соғыс кезінде, олар отта смотреть зауыттық шарттары. Кейін бірнеше рет соңғы дизайн қол жеткізілді. Яғни, әзірше иесі Уильям Лайонс деді жасау &quot;тыныш&quot;.

Спорттық автокөлік сипатқа консолін х бастапқыда қолға алынған ретінде қысқа моделін өндіру шамамен 200 автокөлік. Сынақ полигоны үшін қозғалтқыштың, оның болжамды үйлер, жаңа Марк VII седан, дайын болды.{{Citation needed}}
[[Сурет:Jaguar_Mark_VII_reg_1954_3442_cc_grey_amended.jpg|нобай|1950 ''&quot;благодати . . . Кеңістік . . . Темп – Jaguar&quot;'' Марк VII]]
Екінші үлкен серпіліс болды үлкен Марк VII седан 1950 жылы, автокөлік үшін арнайы американдық нарық, Jaguar болды завален тапсырыстармен. Марк VII және оның ізбасарлары жинап, шаттанған пікірлерін журналдар сияқты ''жолдар &amp; трассасының'' және ''мотор''. 1956 жылы Марк VII жеңіп, беделді ралли Монте-Карло. &quot;XK120 ерекше қабылдау күні 1954 жылы жақсартуға XK140 содан кейін мамыр айында 1957 жылы толығымен қайта қаралған XK150.
[[Сурет:1962_Jaguar_MK_II_3.8_Saloon_(16162061878).jpg|солға|нобай|1960-жылдардың Марк 2 бірі болды ең танымал модельдер компанияның Jaguar бірі бұрын-соңды құрылған]]
1955 жылы, ''екі-нүкте-төрт'' немесе 2,4-литрлік седан (энтузиастами 2.4 Маркасы 1) бірінші монокок (унитарлық) автомобильдің Jaguar.{{Citation needed}} Оның 2,4-литрлік короткоходным нұсқасы қозғалтқыш XK жағдайда {{Convert|100|mph|abbr=on}} өнімділігі. 1957 жылы, 3,4-литрлік нұсқасы диск тежегішінің, электр сымдары, дөңгелектер және басқа нұсқаларды пайдалануға берілді, ең жоғары жылдамдықпен {{Convert|120|mph|abbr=on}}. 1959 жылдың мұқият қайта қаралған нұсқасы автомобильдің кең терезелермен және 2.4, 3.4 және 3.8-литрлік қозғалтқыш болды Марк 2. &quot;3.8 Марк 2&quot; атты танымал британдық полиция күштері үшін өзінің шағын мөлшерін және {{Convert|125|mph|abbr=on}} өнімділігі.

Марк VIII 1956 жылғы Марк IX 1958 жылы айтарлықтай жаңарту Марк VII, бірақ үлкейтілген мөлшерін Марк X 1961 жылы толығымен жаңа дизайн үлкен салон барлық дөңгелек тәуелсіз подвеску және таза конструкциясы.
[[Сурет:1963_Jaguar_XK-E_Roadster.jpg|оңға|нобай|1963 жылы ашылған екі-орынды E-Түрі]]
Тәуелсіз артқы аспа жылғы Марк x құрылды 1963 s-Типі, Маркасы 2 созылады, ұстау үшін, күрделі артқы салпыншақ, ал 1967 жылы Марк 2 Атауы құлап, кезде шағын салондары болды 240/340 диапазоны.  &quot; 420 1966 жылғы, сондай-ақ ретінде сатылады Даймлер Соверенқойған жаңа алдыңғы s-Түрі болғанымен, екі машиналар жалғастырды дейін параллельді s-типті тоқтатылды (1968). Баяу-сату Марк х айналды 420Г 1966 жылы тоқтатылды соңында онжылдықта. Jaguar құтқарылып, өзінің жаңа осындай құнды, бірақ өте қатты триммер жаңа xj6 арналған.
[[Сурет:1970_Jaguar_XJ6_4.2_Series_1_-_Flickr_-_The_Car_Spy_(14).jpg|солға|нобай|Арналған xj6-ғақаралады көптеген соңғы Jaguar салоны]]
Соңғы седанов, ең маңызды болып табылады ХЈ (1968-1992). Бастап 1968 жылғы, Серия XJ ДА көрдім аздаған өзгерістер алғаш рет 1973 жылы (II-серия), 1979 (Сериясы III), толық редизайн үшін 1986/1987 &quot; XJ40, одан әрі өзгерістер 1995 жылы (Х300), 1997 жылы V8-қуаты (X308) және ірі жетістік 2003 жылы бірінші саласы бойынша алюминий монокок-шасси (x350 электрондық). Ең керемет XJ моделін жүзеге асырылады не Ванден Плас (АҚШ) немесе &quot;Даймлер&quot; (әлемнің Қалған) шильдики. 1972 жылы 12-цилиндрлі қозғалтқыш енгізілді XJ, онда бір мезгілде, электрондық түрі.
[[Сурет:JaguarXJ220.jpg|оңға|нобай|&quot;XJ220—ең жылдам әлемдегі сериялық автокөлік 1992 жылы]]
Осы жылдар ішінде көптеген модельдері Jaguar резвились атақты хромдалған прыгающего Jaguarа дәстүрлі бөлігі болып табылатын қақпағы, радиатор. Ретінде белгілі &quot;секіруші&quot; бұл аты аңызға айналған тұмар нысанасы дауларды соңғы кезде, тыйым тұрғысынан қауіпсіздік, автомобильдер, жеткізілетін Еуропаға, ал ол жалғастырды белгіленуі автомобильдерге арналған, АҚШ, Таяу Шығыста және Қиыр Шығыста. Енді барлық соңғы Jaguar модельдер, бірақ кейбір клиенттер оны қосу car ретінде параметрлері.
--&gt;
=== Толық он-ап ===
&lt;div style=&quot;float:left;width:50%;&quot; class=&quot;&quot;&gt;

==== Үлкен атқару ====
* 1935-1955 2½ литр седан
* 1937-1948 3½ литрлік седан
* 1948-1951 Марк V
* 1951-1957 Марк VII (&amp; VIIM)
* 1957-1959 Марк VIII
* 1959-1961 Марк IX
* 1961-1966 Марк X
* 1966-1970 420G
* 1968-1987 XJ6 1, 2 &amp; 3 сериясы
* 1972-1992 XJ12 с
* 1986-1994 XJ6 (XJ40)
* 1993-1994 XJ12 (XJ81)
* 1995-1997 XJ6 &amp; XJ12 (Х300 &amp; X301)
* 1998-2003 XJ8 (X308)
* 2004-2007 XJ (x350)
* 2008-2009 XJ (X358)
* 2009 жылы ХЈ (x351)

==== Шағын атқарушы ====
* 1935-1949 1½ литр седан
* 1955-1959 Марк 1
* 1959-1967 Марк 2
* 1963-1968 s-Типі
* 1966-1968 420
* 1966-1968 240 &amp; 340
* 1999-2008 S-Типі
* 2001-2009 X-Типі
* 2008–қазіргі уақытқа дейін XF
* 2015–осы уақытқа дейін XE
&lt;/div&gt;&lt;div style=&quot;float:right;width:50%;&quot; class=&quot;&quot;&gt;

==== Спорт ====
[[Сурет:Jaguar-xk-120.jpg|нобай|{{Unbulleted list}}]]
* 1948-1954 XK120
* 1954-1957 XK140
* 1957-1961 XK150
* 1961-1974 E-Түрі
* 1975-1996 ХЈ-
* 1992-1994 XJ220
* 1997-2006 XK8/тез (Х100)
* 2006-2014 ХК (Х150)
* 2013–қазіргі F-типті
* 2016(жарнамаланған) F-Pace

==== Жарыс өтті ====
* 1950-ші C типті
* 1950-ші D-типті
* 1960-шы жылдары жеңіл E-Түрі
* 1985-1992 XJR-5 - XJR-17
* 2009 XFR Бонневиль Солт Флэтс жылдамдық рекорды
* 2010 Jaguar RSR XKR GT2
&lt;/div&gt;

=== Тұжырымдамасы мен моделін ===
* Е1А – 1950-E-типті концепт-кар
* Е2 – екінші E-типті тұжырымдамалық автокөлік Леманс және АҚШта жарысты
* Pirana (1967) – Bertone әзірленген 
* XJ13 (1966) – құрылған жарыстар үшін &quot; Лемане, ешқашан іске
* XK 180 (1998) – родстер тұжырымдамасы, негізделген XK8
* F-Түрі (2000) – родстер ұқсайтын XK8, бірақ аз
* R-купе (2001) – үлкен четырехместным купе
* Fuore XF 10 (2003)
* R-D6 (2003) – шағын төрт-орынды купе
* XK-RR – жоғары өнімді нұсқа соңғы буын ХК купе
* XK-RS – тағы бір ХК кабриолет соңғы буын перфоманс-арнайы нұсқа
* Cегізінші концепті (2004) – ұзын дөңгелек базалы ХЈ моделі супер-люкс нұсқасын 
* С-ХF (2007) – XF седан моделін өндіру үшін ізбасар 
* С-Х75 (2010) – Гибридно-электрлі спорттық автокөлік, бастапқыда өндіруге арналған, бірақ бұзылса, 2012 жылы
* С-Х16 (2011) – F-типті моделі сериясы ізбасары 
* С-Х17 (2013) – бұрын соңғы Jaguar жол талғамайтын тұжырымдамасы
* 7 жоба – 542&amp;#x20;а. к. V8 қозғалтқышы бар спидстер негізінде F-типті және рухтандырылған D-типті (2013)

== Қозғалтқыштар ==
Компания Jaguar үйінде алты қозғалтқыштар буынын әзірледі.
* Тарихи қозғалтқыштар:
** XK6— Inline-6
** V12— 60° V12
** AJ6/AJ16— 22° Inline-6 
** AJ-V6— 60° V6 (Форд жасаған Jaguarда өзгертілген)&lt;br&gt;
* Қазіргі қозғалтқыштары:
** AJ-V8— 90° 
** V8 AJ126— 90° 
** V6 AJD-V6— 60° 
** V6 (Форд жасаған)
** Ingenium— Inline-4&lt;br&gt;
&lt;!--
== Автоспорт ==
[[Сурет:Jaguar_XJS_TWR_1984.jpg|нобай| Jaguar XJ-S және жеңіп алды 1984 жылы Еуропа чемпионатында кузовном ]]
[[Сурет:Webber_usgp_2004.jpg|нобай|&quot;Jaguar Р5 гонят Марк Уэббер 2004 командасы өткен маусымда [[Формула-1|Ф1]]]]
Компанияның иелігінде үлкен жетістік жарыстарда спорттық автомобильдерде, әсіресе Ле-мане есеп 24 сағат. Жеңіс добыты&quot; 1951 және 1953 жылдан c-түрі, одан кейін 1955, 1956 және 1957 , С , D-типті. Менеджер жарыс команда осы кезеңде, абыройлы Англия, кейінірек бас директоры атанды Jaguar 1970 жылдың басында-шы жылдардың. Дегенмен прототипі сайтқа xj13 салынды ортасында, 1960-жылдардың ол ешқашан гонялся, және атақты жарыстан кейін қалдырылды көптеген жылдар бойы.

1982 жылы, табысты қарым-қатынас , оның Walkinshawбастап адвокаттық не нотариаттық қызметпен команда басталды СГ- бәсекелес Еуропалық кузовном чемпионатында, ол жеңіп алды 1984 жылы. 1985 жылы адвокаттық не нотариаттық қызметпен маштаб XJ-s выйграл Батерст 1000 нәсілі. Ортасында 1980-жылдардың адвокаттық не нотариаттық қызметпен басталды жобалау және дайындау Jaguar V12 қозғалтқышпен тобында автомобильдер әлемде спорт прототиптерді Чемпионаты жарыс. Команда жеңу үнемі 1987 жылдан бастап, жеңіске жетті Ле-мане есеп 1988 және 1990 жылдары жас рейтинг сериясы спорттық автомобильдер.  &quot; Jaguar құрамында-14 &quot;атты соңғысы XJRs ұтып ала отырып, 1991 жылы Әлем Чемпионатының спорткаров.

1999 жылы Ford деп шешті Jaguar болады корпорациясының [[Формула-1|Формуласы бір]] жазба. Форд выкупил Милтон Кейнснегізінде Стюарт Гран-При команданың ребрендинг бұл Jaguar жарыс 2000 маусымы. Jaguar Ф1 бағдарламасы өте емес, өте табысты, алайда, қол жеткізе отырып, тек екі подиум бес мінсіз бәсекелестік арасындағы 2000 және 2004. 2004 жылдың соңында, бұл ретте құны, монтаждау және Ford пайда қысқарады, Ф1 командасы ретінде қарастырылады ненужный шығыны және сатылды &quot;Ред Булл&quot; энергетикалық сусындар иесі Дитрих Матешиц, және ол Ред Булл.

15 желтоқсан 2015 жылғы болғандай, Jaguar қайтып автоспорт ескере отырып, үшінші маусымда Формулалар Е.

Елеулі Jaguar спорт шабандоздары:
* Jaguar C-Типті (1951-1953)
* Автомобиль Jaguar D-Типті (1954-1957)
* Jaguar Жеңіл E-Түрі
* Jaguar сайтқа xj13
* Jaguar жас рейтинг спорттық автомобильдер
* Jaguar жас рейтинг-9 (1988)
* XJ220 (1988)
* Жас рейтинг-15 (1990)

== Электр көлік құралдары ==
Lotus автомобильдерді қосылды Jaguar, әлем Лтд және Капаро туралы керемет гибридтік седан өкілдік &quot;атты жобасын Лимо-жасыл&quot;қаржыландыратын Үкіметі арасындағы Ұлыбритания технологиялық стратегияны Кеңес. Автомобиль сериясы Plug-гибридті.


== Объектілері ==
Jaguar Ленд Ровер операциялар арасында бөлінеді бірнеше сайттармен, олардың көпшілігі үшін пайдаланылады жұмыс ретінде &quot;Jaguar&quot; және &quot;маркалы Ленд Ровер&quot;.

=== Ағымдағы зауыттар ===
*  Уитли Инженерный центр - Jaguarа ленд ровера штаб-пәтері және ғылыми-зерттеу орталығы. Ескі бөлігі осы зауыттың сатып алынды у Пежо 1980 жылдары, ал бұрын Бірінші Дүниежүзілік Соғыс әуеайлақ, авиациялық зауыт, содан кейін зымыран зауыты алдындағы сатуға арналған Rootes тобының (кейінірек &quot;Крайслер Еуропа&quot;).
* Гейдон Инженерный центр - Jaguar Ленд Ровер және басқа да ғылыми-зерттеу орталығы. Бұрын bomber базасын британдық ВВС-ге дейін алынды британдық leyland жақсартылды &quot; көлік құралдары конструкциясының және тестілеу орталығы. Осы сайтты, сондай-ақ, [[Aston Martin|Астон Мартин]] штаб-пәтері, зерттеу орталығы және зауыт.
*  Касл Бромвич - Jaguar Ленд Ровер негізгі Jaguar құрастыру зауыты қосылып, моделін XF, XJ F-типті керек. Бастапқыда авиация зауыты Екінші Дүниежүзілік Соғыс кезінде - &quot;Спитфайры&quot; салынды, онда кейінірек, ол сатып алынды табақ болатты Фишер болды кузовное монтаж жұмыстарын, ол көшті қамқорлығымен &quot;Jaguar&quot; бірігу жолымен bmc 1960-шы жылдары.
* Солихалл - Jaguarа ленд ровера негізгі Ленд Ровер құрастыру зауыты. Бұл бастапқыда зауытта авиациялық қозғалтқыштарды Екінші Дүниежүзілік Соғыс кезінде пайдаланылады ретінде Ровер зауыт соғыстан кейін. 2014 жылы компания Jaguar хе бірінші Jaguar қажет жиналды зауытында, содан кейін Jaguar Ф-ЕКПА-ның 2016 жылы.
* Халвуд, Мерсисайд - қазір пайдаланылады Jaguar Ленд Ровер үшін Ленд Ровер. Бастапқыда Форд құрастыру зауыты (&quot; Форд Эскорт оның ең плодовитых моделі) берілді Jaguar 2000 жылы өндіру үшін х-типті. Ford әлі де меңгерген өндірістік беру жұмыс Халвуд.
* Вулверхэмптон мотор зауыты - £500&amp;#x20;млн. объектінің орналасқан и54 сайтында Стаффордшире жанында Вулверхэмптон, Ингениум отбасы модульдік дизельді және бензинді қозғалтқыштардың салынуда. Зауыты ресми түрде ашылды, оның величеством Ханшайымы Елизавета II бейсенбі, 30 қазан 2014 жыл.
--&gt;
=== Болашақ зауытттар ===
* Райтон-ол-Дансмор - Jaguar және Land Rover жаңа арнайы көлік құралдары операцияларын әзірлеу орталығын 2016 жылы салатынын жариялады. Бұрын Rootes дүниежүзілік соғыс уақытысында ұшақ өндірісі бойынша зауыт ретінде пайдаланылған, кейінірек 2006 жылға дейін  Rootes/Крайслер/Пежо автомобиль зауыты болды, содан бері толық бұзылып, тазартылды.

=== Бұрыңғы Jaguar зауыттары ===
* Holbrooks Lane, Ковентри - уақытысында Swallow Sidecar Company ''Jaguarа'' атын қолдана бастады, олар Блэкпулдан Holbrooks Lane-ге Ковентриге көшті.
* Browns Lane - Jaguar үшін 1951 жылдан бастап өндірген ең танымал орын, ол бірте-бірте құлдырап, Касл Бромвичпен ауыстырылды. Зауыттың басым бөлігі қазірдің өзінде бұзылып, енді Jaguar Land Rover мұра орталығы үйі.
* Рэдфорд - бастапқыда Даймлер автобус зауыты, бірақ кейінірек Jaguar қозғалтқыш және ось зауыты болды. Форд 1997 жылы жапты, Jaguar қозғалтқыш өндірісіне Бридженд объектісіне көшіп барды.

== Jaguar және өнер ==
[[Сурет:JaguarSzczesnyShadowsculpture_SaintTropez.jpg|нобай|Jaguar Өнер Жобасы &quot;Shadows&quot; (Қабақтар), Сен-Тропез, 2011 жыл]]
Біраз уақыт Jaguar компаниясы өнер халықаралық аренасында белсенді жұмыс істеді. Атап айтқанда, компания суретші Стефан Щеснимен бірге, ірі арт-жобаларды іске асыру бойынша серіктес болды. 2011 жылы Jaguar компаниясы көрмеде &quot;Shadows&quot; сериясын ұсынды, бұнда Щеснидің көлеңке мүсіндерін Санкт-Мориц, Зюльт және Сен-Тропезде орнату ескерілді. 2012 жылы, көптеген мүсіндер, керамика және суреттер Франкфуртте (және негізінен Франкфурт-На-Майнде) көрсетілді.

- Щеснимен ынтымақтастық шеңберінде, Jaguar &quot;Jaguar Art Collection&quot; өнер коллекциясын шығарды.

== Сыртқы сілтемелер ==
* {{cite|30em |title=UK Technology Strategy Board (TSB) to Award $45M to 16 Low-Carbon Vehicle Projects |url=http://www.greencarcongress.com/2008/05/uk-technology-s.html |publisher=Green Car Congress |date=8 May 2008 |accessdate=8 May 2008}}
* [http://www.jaguarheritage.org/ Jaguar мұрасы ресми сайты]
* {{dmoz|/Recreation/Autos/Makes_and_Models/Jaguar/}}

[[Санат:Ұлыбритания автомобиль жасау компаниялары]]</text>
      <sha1>n63cgh13trcqlvhrmy30ual0jbe43ny</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Базель (футбол клубы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>597470</id>
    <revision>
      <id>3400852</id>
      <parentid>3400364</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T06:06:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Syrymzhan</username>
        <id>161735</id>
      </contributor>
      <comment>/* Стадионы */</comment>
      <origin>3400852</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8357" sha1="cgrxnvu1om4x6a02d77mbacqvoxlile" xml:space="preserve">{{Футбол клубы
 |атауы           = {{flagicon|Швейцария}} Базель футбол клубы
 |ағымдағы маусым   = Футболдан Швейцария чемпионаты 2021/22
 |логотипі        = Logo FC Basel.svg
 |толық атауы     = 
 |лақап аты       = 
 |құрылған        = [[1893 жыл]]
 |стадионы        =  [[Санкт-Якоб Парк]]
 |сыйымдылығы     = 38512
 |иесі            = 
 |президенті   = Бернар Хесслер (Швейцария)
 |жаттықтырушы    = {{flagicon|Швейцария}} Патрик Рамен 
 |капитаны        =  {{flagicon|Чехия}} Вадентин Штокер 
 |рейтингі        = 
 |жарыс           =  [[Футболдан Швейцария чемпионаты|Швейцария суперлигасы]]
 |маусым          = 2024/25
 |орын            = 
| pattern_la1 = _basel1516h
| pattern_b1  = _basel1516h
| pattern_ra1 = _basel1516h
| pattern_sh1 = _basel1516h
| pattern_so1 = _basel1516h
| leftarm1    = FF0000
| body1       = FF0000
| rightarm1   = 0000FF
| shorts1     = 000000
| socks1      = 000000
| pattern_la2 = _basel1617a
| pattern_b2  = _basel1617a
| pattern_ra2 = _basel1617a
| pattern_sh2 = _basel1617a
| pattern_so2 = _juventus1617t
| leftarm2    = FFFFFF
| body2       = FFFFFF
| rightarm2   = FFFFFF
| shorts2     = FFFFFF
| socks2      = FFFFFF
}}
'''«Базель»''' — [[Швейцария]]лық футбол клуб. Еуропадағы ең көнекөз командаларды бірі, [[1893 жыл]]ы құрылған&lt;ref&gt;https://int.soccerway.com/teams/switzerland/fc-basel/&lt;/ref&gt;. Үйдегі ойындарын &quot;Санкт-Якоб Парк&quot; стадионында өткізеді. Швейцарияның ең табысты клубы.

== Стадионы ==
Базель футбол клубы үй ойындарын 37 500 орындық «[[Санкт-Якоб Парк]]» стадионында өткізеді&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://www.fcb.ch/stadion/uebersicht/zahlen-und-fakten/ |title=Stadion der Schweiz – der St. Jakob-Park |publisher=FC Basel 1893 |access-date=11 November 2024  |lang=de }}&lt;/ref&gt;.   

[[УЕФА]] стадионға сыйымдылығына қарай ең жоғары баға - 4 жұлдыздық рейтинг берген. «[[Санкт-Якоб Парк]]» стадионы 2001 жылы ашылғанда 33 433 көрермен қабылдай алатын, ал 2008 жылы [[Швейцария]] [[Футболдан 2008 жылғы Еуропа біріншілігі|Еуро-2008 турнирін]] бірлесіп өткізгендіктен, жаңа (G секторы) трибуна қосылып, сыйымдылығы 42 500 орынға дейін ұлғайтылған болатын. Еуро-2008-ден кейін бірнеше орындық алынып тасталып, орындар арасындағы кеңістік артты, бұл стадионның сыйымдылығын 37 500 орынға дейін қысқартты. Жанкүйерлер бұл стадионды «Йоггели» деп атайды. Мұнда екі мейрамхана, сондай-ақ 2001 жылдың 1 қарашасында ашылған сауда орталығы бар. Сондай-ақ, стадион 680 автокөлікке арналған тұрақ орны мен жеке теміржол станциясына ие. «[[Санкт-Якоб Парк]]» Еуро-2008 кезінде алты ойын, оның ішінде [[Швейцария Ұлттық футбол құрамасы|Швейцария]] мен [[Чехия Ұлттық футбол құрамасы|Чехия]] арасындағы ашылу ойыны және [[Германия Ұлттық футбол құрамасы|Германия]] мен [[Түркия Ұлттық футбол құрамасы|Түркия]] арасындағы жартылай финал ойынын қабылдады. Стадионның ең қызықты ерекшелігі – оның сыртқы мөлдір қабаты, түрлі-түсті жарықтармен жарқырап, әсерлі көрініс береді; бұл эффект үш жылдан кейін «[[Бавария (футбол клубы)|Баварияның]]» жаңа стадионы - «[[Альянц Арена|Альянц Аренада]]» да пайдаланылды.

«[[Санкт-Якоб Парк]]» салынғанға дейін, «Базель» өз ойындарын [[Ландхоф стадионы]]нда (Кляйнбазель ауданында) , кейін [[Футболдан 1954 жылғы әлем біріншілігі|1954 жылғы әлем біріншілігінен]] соң осы күнгі стадион орналасқан жерде салынған [[Санкт-Якоб стадионы|«Санкт-Якоб» стадионында]] өткізген. «[[Санкт-Якоб Парк]]» құрылысы кезінде клубтың үй ойындары «[[Шютценматте стадионы|Шютценматте]]» стадионында өткізілді.

[[УЕФА Еуропа лигасының финалы 2016|2016 жылы УЕФА Еуропа Лигасының финалы]] «[[Санкт-Якоб Парк]]» стадионында өтті&lt;ref&gt;{{cite news |url=https://www.bbc.co.uk/sport/football/36228071 |title=Europa League: Uefa defends St Jakob-Park for Liverpool v Sevilla final |publisher=BBC Sport |date=6 May 2016 |access-date=11 November 2024  | archive-date=20 May 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230520135625/https://www.bbc.co.uk/sport/football/36228071 |url-status=live |lang=de}}&lt;/ref&gt;.
{{wide image|StJakobPark Panorama.JPG|800px|[[Санкт-Якоб Парк]] стадионы}}

== Жетістіктері ==
=== Ұлттық ===
*Швейцарияның 20 дүркін чемпионы: 1952/53, 1966/67, 1968/69, 1969/70, 1971/72, 1972/73,1976/77,1979/80, 2001/02, 2003/04, 2004/05, 2007/08, 2009/10, 2010/11, 2011/12, 2012/13, 2013/14, 2014/15, 2015/16, 2016/17
*Швейцария кубогының 13 дүркін иегері:  1933, 1947, 1963, 1967, 1975, 2002, 2003, 2007, 2008, 2010, 2012, 2017, 2019
*Швейцария Лига кубогының иегері: 1972

=== Халықаралық ===
*1974/75 жылғы УЕФА Чемпиондар кубогының 1/4 финалисі
*Интертото кубогының финлаисі
*УЕФА Еуропа лигасының жартылай финалисі: 2012/13

== Атақты ойыншылары ==

* {{ту|Швейцария}} [[Йозеф Хюги]]
* {{ту|Швейцария}} [[Адриан Кнуп]]
* {{ту|Швейцария}}  [[Хакан Якин]]
* {{ту|Швейцария}}  [[Паскаль Цубербюлер]]
* {{ту|Швейцария}}  [[Александр Фрай]]
* {{ту|Швейцария}}  {{ту|Түркия}} [[Мурат Якин]]
* {{ту|Швейцария}}  [[Янн Зоммер]]  
* {{ту|Швейцария}}  [[Джердан Шакири]]
* {{ту|Мажарстан}} [[Золтан Цибор|ЦЗолтан Цибор]]
* {{ту|Перу}} [[Теофило Кубильяс]]
* {{ту|Аргентина}} [[Вальтер Самуэль]]
* {{ту|Хорватия}} [[Младен Петрич]]
* {{ту|Хорватия}} [[Иван Ракитич]]
* {{ту|Эквадор}} [[Фелипе Кайседо]] 
* {{ту|Мысыр}} [[Мохаммед Салах]]
* {{ту|Мысыр}} [[Мұхаммед Эль-Нени|Мохаммед эль-Ненни]]

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://www.fcb.ch/Startseite клубтың ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140625062325/http://www.fcb.ch/Startseite |date=2014-06-25 }}

{{Сыртқы сілтемелер}}

[[Санат:Базель ФК| ]]
[[Санат:Швейцария футбол клубтары]]
[[Санат:1893 жылы құрылған футбол клубтары]]</text>
      <sha1>cgrxnvu1om4x6a02d77mbacqvoxlile</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алтай (футбол клубы, Өскемен)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>607301</id>
    <revision>
      <id>3400913</id>
      <parentid>3295861</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T10:45:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Makenzis</username>
        <id>71333</id>
      </contributor>
      <origin>3400913</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14148" sha1="l4913uh737m6e27ab4h033okvnj90hf" xml:space="preserve">{{Футбол клубы
 |атауы           = {{Flagicon|Қазақстан}} Алтай
 |ағымдағы маусым   = [[Футболдан Қазақстан бірінші Лигасы 2021|Футболдан Қазақстан чемпионаты 2021. 1 лига]]
 |логотипі        = 
 |толық атауы     = ШҚО Алтай ЖШС
 |лақап аты       = 
 |құрылған        = [[2017 жыл]]
 |таратылды       = 
 |стадионы        = &quot;[[Спартак (стадион, Семей)|Спартак]]&quot;
 |сыйымдылығы     = 8 000
 |иесі            = 
 |президенті      = 
 |директоры       = 
 |бас директоры   = {{Ту|Қазақстан}} Асхат Ақылбеков
 |жаттықтырушы    = {{Ту|Қазақстан}} [[Сергей Анатольевич Тимофеев|Сергей Тимофеев]]
 |капитаны        = 
 |рейтингі        = 
 |бюджеті         = 
 |жарыс           = [[Футболдан Қазақстан бірінші лигасы|Бірінші лига]]
 |маусым          = [[Футболдан Қазақстан бірінші Лигасы 2024|2024]]
 |орын            = 9 орын
 |сайты           = https://www.fc-altay.kz/kaz/club_news/969
 | pattern_la1 = 
| pattern_b1 = 
| pattern_ra1 = 
| leftarm1 = 75AADB
| body1 = 75AADB
| rightarm1 = 75AADB
| shorts1 = 000000
| socks1 = 000000
| pattern_la2 = 
| pattern_b2 = _DIN1718a
| pattern_ra2 = 
| pattern_sh2 = _DIN1718a
| pattern_so2 = 
| leftarm2 = FFFFFF
| body2 = FFFFFF
| rightarm2 = FFFFFF
| shorts2 = 2447D5
| socks2 = FFFFFF
}}
'''ШҚО Алтай''' — [[Шығыс Қазақстан облысы|Шығыс Қазақстан облысындағы]] футбол клубы&lt;ref&gt;https://www.goszakup.gov.kz/ru/registry/show_supplier/250270&lt;/ref&gt;. 2017 жылы құрылған. [[Футболдан Қазақстан бірінші лигасы|Қазақстан чемпионатының бірінші лигасында]] ойнайды.

== Тарихы ==
2015 жылы қаржы үнемдеу мақсатында Шығыс Қазақстандағы екі клуб — &quot;[[Восток (футбол клубы, Өскемен)|Восток]]&quot; пен &quot;[[Спартак (футбол клубы, Семей)|Спартак]]&quot; таратылды да, орнына &quot;Алтай&quot; клубы құрылды. 

2017 жылғы ақпанда «Алтай» футбол клубы (президенті Сержан Шайжүнісов, бас жаттықтырушы Сергей Тимофеев) құрылтай кемшіліктерге және өрескел қаржылық бұзушылықтарға байланысты Қазақстан футбол федерациясы барлық лигалардың Қазақстан чемпионатынан шығарылды. Содан кейін клуб 220 миллион теңге қарызға байланысты таратылды&lt;ref&gt;[https://prosports.kz/news/224917 «АЛТАЙский» край]&lt;/ref&gt;. Оның орнына &quot;Алтай ШҚО&quot; (толық атауы — ''Алтай футбол клубы, Өскемен'') клубы құрылды.

2017 жылы 1 наурызда Семей қаласында орналасқан жаңа «Алтай» КМҚК КСТАСК құрылды (директоры Сержан Шайжүнісов, бас жаттықтырушы Сергей Тимофеев), ол Қазақстан Чемпионатының Екінші лигасына қатысуға жарияланған. Чемпионат басталғаннан бастап команда «ШҚО-Алтай» болып өзгертіліп, оған Бірінші лигаға шығу міндеті жүктелді. Сергей Тимофеев 1995-1997 жылы туылған жас футболшыларды құрамға алуға уәде берді&lt;ref&gt;[http://vksport.kz/news/pervaya-liga/komanda-vtoroy-ligi-pereimenovana-v-altay-vko Команда второй лиги переименована в «Алтай ВКО»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180816095211/http://vksport.kz/news/pervaya-liga/komanda-vtoroy-ligi-pereimenovana-v-altay-vko |date=2018-08-16 }}&lt;/ref&gt;. 2017 жылдың қыркүйегінде «Алтай» КМҚК КСТАСК басшылығы мемлекеттік тіркеуді жүргізді және Семей қаласы, Шығыс Қазақстан облысының «Алтай» футбол клубы жауапкершілігі шектеулі серіктестігі болып қайта құрылды&lt;ref&gt;[https://tenderplus.kz/organization/too-futbolnyj-klub-altaj-vostocno-kazahstanskoj-oblasti ТОО «ФУТБОЛЬНЫЙ КЛУБ „АЛТАЙ“ ВОСТОЧНО-КАЗАХСТАНСКОЙ ОБЛАСТИ»]&lt;/ref&gt;.

2017 жылғы маусымда «ШҚО Алтай» екінші лига командалары арасында біріншілікті жеңіп алып, алтын медалдарға ие болып&lt;ref&gt;[https://prosports.kz/news/251531 «Алтай» — победитель Второй лиги]&lt;/ref&gt;, Бірінші лигаға жалғыз жолдаманы жеңіп алды&lt;ref&gt;[https://www.sports.kz/news/altay-nagradili-zolotyimi-medalyami-vtoroy-ligi#comments «Алтай» наградили золотыми медалями Второй лиги]&lt;/ref&gt;. Команданы жеңіске екінші лиганың үздік жаттықтырушысы болған бас жаттықтырушы [[Сергей Анатольевич Тимофеев|Сергей Тимофеев]]&lt;ref&gt;[http://kazfootball.kz/news/21231 Сергей Тимофеев — лучший тренер Второй лиги — 2017]&lt;/ref&gt; алып келді. Клубтың үздік бомбардирі - ойын көрсеткіші бойынша алматылық «Қайрат М» -ден (20 гол) Бақдәулет Жүзбайға ғана есе жіберген, бірақ Екінші Лиганың ең үздік ойыншысы деп танылған Дәурен Қайқыбасов (18 гол) болды&lt;ref&gt;[https://www.sports.kz/news/po-suti-tretya-po-faktu-vtoraya По сути третья, по факту Вторая]&lt;/ref&gt;.

2018 жылғы маусымда команда айтарлықтай өзгерді, алдыңғы құрамдағы 7 ойыншы ғана келісімшартты ұзартты: қақпашылар Сапарғалиев пен Асан, қорғаушылар Кунов пен Тәңірбергенов, жартылай қорғаушы Овчинников және шабуылшылар Қайқыбасов пен Нүсіп. Тәжірибелі [[Алексей Юрьевич Шакин|Шакин]], [[Константин Викторович Заречный|Заречный]], [[Фархадбек Равшанұлы Ырысметов|Ырысметов]] және Молтусиновтар келді&lt;ref&gt;[http://kazfootball.kz/news/23945 «Алтай» подписал трех игроков]&lt;/ref&gt;. 2018 жылы наурызда Шымкентте өткен 2018 жылғы Қазақстан Кубогының алдын-ала турнирінде ШҚО Алтай [[Екібастұз (футбол клубы, 2003)|«Екібастұз»]] (7-1) және павлодардың «Ақ-Бетін» (4-0) жеңді, бірақ «Тараздан»(1-2) жеңіліп, турнирден ерте шықты&lt;ref&gt;[http://kaz-football.kz/18/cup18_stat.shtml#16 ХХVII КУБОК КАЗАХСТАНА — 2018]&lt;/ref&gt;. Бірінші лига чемпионатында команда жақсы өнер көрсетіп, былтыр премьер-лигада жеңіліп қалған [[Оқжетпес (футбол клубы)|«Оқжетпес»]] пен бірден қайтып келген [[Тараз (футбол клубы)|«Тараздан»]] және шымкенттік [[Қыран (футбол клубы)|«Қыраннан»]] 4-орын алды. Алексей Шакин мен Дәурен Қайқыбасов 11 голдан соқты.

2019 маусымы рекордтық 30 пенальтимен (1:1, қосымша уақыт 1:1, пен. 15:14) [[Футболдан Қазақстан Кубогы 2019|Қазақстан кубогының]] 1/8 кезеңінде елдің бес дүркін чемпионы, елордалық [[Астана (футбол клубы)|«Астананы»]] жеңіп, сенсациялық жеңіспен басталды. Ал «ШҚО Алтай» [[Футболдан Қазақстан бірінші лигасы|Бірінші лиганың]] ширек финалға өткен жалғыз клубы болды. Алайда, негізгі уақытта турнирде бірде-бір матчта жеңіліп қалмай, шығысқазақстандықтар 1:3 есебімен пенальти сериясында Премьер-Лига өкілі - [[Атырау (футбол клубы)|«Атырауға»]] жол берді (1:1)&lt;ref&gt;[https://www.sports.kz/news/altay-ne-proigral-ni-odnogo-matcha-v-tekuschem-rozyigryishe-kubka-kazahstana «Алтай» не проиграл ни одного матча в текущем розыгрыше Кубка Казахстана]&lt;/ref&gt;. Чемпионатта клуб бірінші турдан кейін турнир кестесінде бірінші орынды иеленді (13 ойын) екінші орыннан ыңғайлы 4 ұпаймен алға шықты, ал Сергей Дудкин 8 голмен бомбардирлер көшбасшысына айналды&lt;ref&gt;[https://www.arnapress.kz/almaty/sports/129449/page/3/ Первый круг пройден. «Алтай» уверенно лидирует] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190722101012/https://www.arnapress.kz/almaty/sports/129449/page/3/ |date=2019-07-22 }}&lt;/ref&gt;.

== Тағы қараңыз ==

*[[Восток (футбол клубы, Өскемен)|&quot;Восток&quot; ФК]] (Өскемен)
*[[Спартак (футбол клубы, Семей)|&quot;Спартак&quot; ФК]] (Семей)

== Жетістіктері ==

*[[Футболдан Қазақстан екінші лигасы|Екінші лига жеңімпазы]]: [[Футболдан Қазақстан екінші лигасы 2017|2017]]

== 2020/21 маусым құрамасы ==
Дереккөз&lt;ref&gt;https://www.fc-altay.kz/kaz/player/170 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200105072749/http://fc-altay.kz/kaz/player/170 |date=2020-01-05 }}&lt;/ref&gt;:
{{Құрама}}
{{Ойыншы|1|{{Ту|Қазақстан}}|Қақ|Ануар Сапарғалиев||1998}}
{{Ойыншы|16|{{Ту|Қазақстан}}|Қақ|Максим Негода||1999}}
{{Ойыншы|30|{{Ту|Қазақстан}}|Қақ|Данила Карпиков||2003}}
|-
! colspan=&quot;9&quot; bgcolor=&quot;#B0D3FB&quot; align=&quot;left&quot; |
|- bgcolor=&quot;#DFEDFD&quot;
{{Ойыншы|2|{{Ту|Қазақстан}}|Қор|Александр Брагин||2000}}
{{Ойыншы|4|{{Ту|Қазақстан}}|Қор|Владимир Горда||1998}}
{{Ойыншы|5|{{Ту|Қазақстан}}|Қор|Әділет Кеңесбек||1996}}
{{Ойыншы|12|{{Ту|Қазақстан}}|Қор|Алексей Скосырев||1999}}
{{Ойыншы|13|{{Ту|Ресей}}|Қор|Алексей Подпругин||1988}}
{{Ойыншы|14|{{Ту|Қазақстан}}|Қор|Досжан Кенжеғұлов||2000}}
{{Ойыншы|21|{{Ту|Қазақстан}}|Қор|Виктор Крюков||1990}}
{{Ойыншы|44|{{Ту|Қазақстан}}|Қор|Данияр Рүстемов||2000}}
|-
! colspan=&quot;9&quot; bgcolor=&quot;#B0D3FB&quot; align=&quot;left&quot; |
|- bgcolor=&quot;#DFEDFD&quot;
{{Ойыншы|8|{{Ту|Қазақстан}}|ЖҚ|Ислам Чесноков||1999}}
{{Ойыншы|10|{{Ту|Ресей}}|ЖҚ|Сергей Дудкин||1991}}
{{Ойыншы|15|{{Ту|Беларусь}}|ЖҚ|Никита Букаткин||1988}}
{{Ойыншы|19|{{Ту|Қазақстан}}|ЖҚ|Нарби Мерғазы||2001}}
{{Ойыншы|20|{{Ту|Қазақстан}}|ЖҚ|Қанат Каримолла||1995}}
{{Ойыншы|22|{{Ту|Қазақстан}}|ЖҚ|Бекжан Зыкырьянов||2001}}
{{Ойыншы|23|{{Ту|Қазақстан}}|ЖҚ|Жандос Солтан||1998}}
{{Ойыншы|27|{{Ту|Қазақстан}}|ЖҚ|Алтынбек Түлеев||1998}}
{{Ойыншы|35|{{Ту|Қазақстан}}|ЖҚ|Нұрсұлтан Советқазы||2001}}
{{Ойыншы|47|{{Ту|Қазақстан}}|ЖҚ|Сергей Мусоров||2002}}
{{Ойыншы|61|{{Ту|Қазақстан}}|ЖҚ|Бекжан Серғали||2002}}
|-
! colspan=&quot;9&quot; bgcolor=&quot;#B0D3FB&quot; align=&quot;left&quot; |
|- bgcolor=&quot;#DFEDFD&quot;
{{Ойыншы|7|{{Ту|Қазақстан}}|ШАБ|Денис Митрофанов||2002}}
{{Ойыншы|9|{{Ту|Қазақстан}}|ШАБ|Ерсұлтан Төреқұл||1999}}
{{Ойыншы|53|{{Ту|Қазақстан}}|ШАБ|Айдын Металлов||2002}}
{{Құрама соңы}}

== Атақты футболшылары ==

*[[Фархадбек Равшанұлы Ырысметов|Фархадбек Ырысметов]]
*[[Константин Викторович Заречный|Константин Заречный]]
*[[Андрей Владимирович Карпович|Андрей Карпович]]
*[[Ойбек Ұлықбекұлы Балтабаев|Ойбек Балтабаев]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
[[Санат:Қазақстан футбол клубтары]]
[[Санат:2017 жылы құрылған футбол клубтары]]
[[Санат:Алтай Өскемен ФК]]
[[Санат:Өскемендегі спорт]]</text>
      <sha1>l4913uh737m6e27ab4h033okvnj90hf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Айнабұлақ (Ұлытау облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>611957</id>
    <revision>
      <id>3400617</id>
      <parentid>3325335</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T15:35:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400617</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3871" sha1="kelzq53kighhqv4cqzk5l95kfeubt7x" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Айнабұлақ
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = Ауылдық округ орталығы  
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =49|lat_min = 12|lat_sec =32
   |lon_deg =70|lon_min = 53|lon_sec =14
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Айнабұлақ ауылдық округі (Ұлытау облысы){{!}}Айнабұлақ
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}217
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Айнабұлақ}}
'''Айнабұлақ''' — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]]ндағы ауыл, [[Айнабұлақ ауылдық округі (Ұлытау облысы)|Айнабұлақ ауылдық округі]] орталығы.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы – [[Жаңаарқа]] кентінен солтүстік-батысқа қарай 78 км-дей жерде.

== Халқы ==
Жергілікті тұрғындар саны [[1999 жыл]]ы 607 адам (294 ер адам және 313 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 381 адамды (190 ер адам және 191 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 217 адамды (122 ер адам және 95 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>kelzq53kighhqv4cqzk5l95kfeubt7x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Айшырақ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>611997</id>
    <revision>
      <id>3400619</id>
      <parentid>3325375</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T15:37:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400619</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3728" sha1="h2jap40lqbp4gtg9caac2c1vmlbqh57" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Айшырақ
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = 
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =47|lat_min = 43|lat_sec =40
   |lon_deg =71|lon_min = 36|lon_sec =30
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Ақтау ауылдық округі (Ұлытау облысы){{!}}Ақтау
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}20
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}

'''Айшырақ''' — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]], [[Ақтау ауылдық округі (Ұлытау облысы)|Ақтау ауылдық округі]] құрамындағы ауыл.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы – [[Жаңаарқа]] кентінен оңтүстікке қарай 106 км-дей жерде.

== Халқы ==
Жергілікті тұрғындар саны [[1999 жыл]]ы 150 адам (75 ер адам және 75 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 106 адамды (59 ер адам және 47 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 20 адамды (12 ер адам және 8 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>h2jap40lqbp4gtg9caac2c1vmlbqh57</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қылыш (ауыл)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>611999</id>
    <revision>
      <id>3400620</id>
      <parentid>3323943</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T15:38:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400620</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3827" sha1="7ecltzauxc0i64im3usgmj947mqvobs" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Қылыш
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = 
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  =  
   |lat_deg =47|lat_min = 58|lat_sec =25
   |lon_deg =71|lon_min = 03|lon_sec =29
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Ақтау ауылдық округі (Ұлытау облысы){{!}}Ақтау
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}25
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}

'''Қылыш''' — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]], [[Ақтау ауылдық округі (Ұлытау облысы)|Ақтау ауылдық округі]] құрамындағы ауыл.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы – [[Жаңаарқа]] кентінен оңтүстік-батысқа қарай 87 км-дей жерде, Қылыш су қоймасының солтүстік-батысында орналасқан.

== Халқы ==
Жергілікті тұрғындар саны [[1999 жыл]]ы 67 адам (34 ер адам және 33 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 56 адамды (32 ер адам және 24 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 25 адамды (15 ер адам және 10 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>7ecltzauxc0i64im3usgmj947mqvobs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Lockheed C-130 Hercules</title>
    <ns>0</ns>
    <id>612003</id>
    <revision>
      <id>3400831</id>
      <parentid>3356196</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T05:24:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>3400831</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="124491" sha1="296cs69ssp9zped2i219g2lxax3th6j" xml:space="preserve">{{Ұшу аппараты|атауы=C-130 Hercules|типі=әскери-көліктік|өндірушісі={{Мемлекет туы|АҚШ}} [[Lockheed Corporation]]&lt;br&gt;{{Мемлекет туы|АҚШ}} [[Lockheed Martin Corporation]]|мемлекеті=|суреті=Lockheed C-130 Hercules.jpg|қолтаңба=|жобалаушысы=|конструкторы=|алғашқы ұшуы=[[23 тамыз]], [[1954 жыл]]|эксплуатация басталуы=[[1956 жыл]]|эксплуатация аяқталуы=|статусы=|негізгі эксплуатанты=[[Алжир]], [[Ангола]], [[Аргентина]], [[Аустралия]], [[Аустрия]], [[Бангладеш]], [[Бельгия]], [[Боливия]], [[Ботсвана]], [[Бразилия]]|басқа эксплуатанттары=|өндіріс жылдары=[[1955 жыл]]дан бастап|шығарылған бірліктері=2300-ден көп (2009 жылға)|жобалау құны=|бірлігінің құны=$30,1 млн (C-130H, 1998), $66.5 млн (C-130J)&lt;ref&gt;[https://archive.is/20120801025956/http://www.af.mil/information/factsheets/factsheet.asp?id=92 C-130 HERCULES] [http://www.af.mil/information/factsheets/factsheet.asp?id=92|id=20091014}} (U.S. Air Force Factsheets)]&lt;/ref&gt;|базалық моделі=|бөлек мақалалары бар нұсқалар=[[Lockheed AC-130]], [[Lockheed EC-130V]]|ортаққордағы санаты=C-130 Hercules}}
'''Локхид C-130 Геркулес''' ({{lang-en|Lockheed C-130 Hercules}}) — орта және үлкен қашықтықтағы [[АҚШ авиациалық өнеркәсіп|америкалық]] [[әскери-көліктік ұшақ]]. [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]], [[НАТО]] елдері және басқа да бірқатар елдердің негізгі әскери-көліктік ұшағы. 2014 жылы әлемдегі ең көп таралған әскери-көліктік ұшақ болып табылады&lt;ref&gt;World Air Forces 2015, p.8&lt;/ref&gt;.

== Тарихы ==
[[Сурет:Lockheed_C-130_Hercules_-Canadian_Forces_Base_Greenwood,_Nova_Scotia,_Canada-7Aug2013.jpg|нобай|309x309 нүкте|Канада Қарулы Күштерінің Гринвуд (Жаңа Шотландия) базасынан С-130]]
[[Сурет:C-130_airdrop.jpg|нобай|Сору парашютінің көмегімен шекті-кіші биіктіктен С-130 Шериданын M551 шығаруы (LAPES десанттау жүйесі)]]
Ұшақты жобалауы [[АҚШ ӘӘК]] тапсырысы бойынша басталды, ол ескірген тасымалдаушыларға [[C-119 Flying Boxcar]], [[C-47 Skytrain]], және [[C-46 Commando]] алмастыруды іздеген. АҚШ ӘӘК қолбасшылығының пікірінше, [[Корей соғысы]] тәжірибесінде тұжырымдалған жаңа машина жауынгерлік іс-қимылдарды жүргізудің өзгерген шарттарына жауап беруі тиіс болатын. Тапсырыс берушілер жобаға мынадай талаптар қойды: ұшақ 92 жолаушыны немесе толық жарақтармен және қарумен 72 сарбазды немесе қарумен 64 [[парашютші]] а қарумен, жарақтармен және парашютпен сыйдыруы тиіс. 1100 ұшу қашықтығы [[теңіз милі]] және бір қозғалтқыштың істен шығуы кезінде ұшуды жалғастыру мүмкіндігі талап етілді. Жеке талаппен дайындалмаған далалық [[әуе айлақ]]тардан ұшып шығу мүмкіндігі болды.

C-130-тің бірінші ұшуы [[23 шілде]] [[1954 жыл]]ы жасалынған — [[Бербанк (Калифорния)|Бербанк]], [[Калифорния]], өскемен технологиялық жабдықтар «[[Эдвардс (база)|Эдвардс»]]. Ұшу 61 минутқа созылды. Осыдан кейін «Локхид» фирмасы ұшақтың [[сериялы өндіріс]] тапсырысына ие болды.

С-130 түрлі модификациялары Вьетнам соғысынан бастап (Ливиядағы Каддафи күштерінің бомбалауынан басқа) АҚШтың қатысуымен барлық соғыстар мен әскери қақтығыстарда қолданылған.

[[1984 жыл]]ы '''НТТВ''' бағдарламасы бойынша эксперименталды ұшақ алғашқы ұшуын жасады. Бұдан әрі, осы бағдарлама бойынша атқарымдар негізінде қазіргі уақытта өндірілетін және пайдаланылатын терең жаңғыртылған С-130J «Супер Геркулес» (немесе «Геркулес-2») көліктік c-130J құрылды.  2000 жылы Boeing компаниясы борттық электронды жабдықтарды ауыстыруға және С-130 ескі модификациялар ресурсын ұзарту бойынша жұмыстарға 198-ге жуық машина («АМР» бағдарламасы) тапсырыс алды. 2010 жылға қарай АҚШ Қорғаныс министрлігінде өңдеу жиынтығының сметасы бекітілді, жұмыс құны 14 млн долларға, жалпы шығындар 1,4 млрд долларға бағаланады. Азаматтық тапсырыс берушілер үшін «Локхид L-100» индексіндегі ұшақтың демилитаризацияланған нұсқасы жасалды.

«Геркулестер» — 65 елде пайдаланылатын орташа жүк көтергіштігі ең көп таралған көлік ұшақтары — «Локхид» фирмасымен 50 жылдан астам уақыт салынуда. Осы уақыт ішінде (2009 жылғы жағдай бойынша) 2300-ден астам С-130 әскери-көлік және әртүрлі модификациядағы азаматтық L-100 шығарылды, оның ішінде АҚШ үшін шамамен 1170. Өзінің жақын аналогтарынан айырмашылығы - [[Ан-12]] және «[[Transport Allianz C. 160 Transall|Трансаль» С. 160]], «Геркулес» сериялық салынып жатыр және әлемдік нарықта тұрақты сұранысқа ие.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://myrt.ru/news/kudishin/438-lokkhid-martin-s-130-gerkules.html|title=Тактикалық әскери-көліктік ұшақ|accessdate=2011-04-12|archiveurl=https://www.webcitation.org/65jaBRhsR?url=http://myrt.ru/news/kudishin/438-lokkhid-martin-s-130-gerkules.html|archivedate=2012-02-26|deadurl=yes}}&lt;/ref&gt;.

== Конструкциясы ==
[[Сурет:Lockheed_Hercules_interior.jpg|нобай|250x250 нүкте|C-130-дың жүк кабинасы]]
Ұшақ көлік ұшақтары үшін классикалық схема бойынша салынған — [[жоғары жоспарлы]], төрт [[турбовинттік қозғалтқыш]]тармен, жоғары орналасқан [[артқы қанатшасы]]мен.
[[Фюзеляж]] артқы бөлігінде үлкен [[Тиеу-түсіру жұмыстары|тиеу люгі]] қима жоспарында дөңгелек.

[[Шасси]]і үш тіректі, алдыңғы тірегімен: доңғалақтардың алдыңғы жұпына, негізгі тіреулерде да екі доңғалақтан, бірақ жұптасып емес, тандемді.

Десант - көлік нұсқасында ұшақ экипажы екі ұшқыштан, штурманнан, борттық техника мен тиеу және десантациялау техникасынан тұрды. Бұдан әрі экипаж құрамы нақты модификацияға байланысты, 2-3 (C-130J) бастап 13 (AC-130U) дейін.

=== Күштік қондырғы ===
[[Сурет:C-130_wing_2006-06-05_F-0994L-526.jpg|нобай|250x250 нүкте|Қозғалтқыштар мен бұрандалар]]
Ұшақ үшін арнайы жаңа турбовинттік қозғалтқышы [[Allison T56]], сериялы өндірісі 1954 жылы басталды.
Т-56 өндіріс уақытында бірнеше ондаған модификациялардан өтті. С-130-дан басқа, бірқатар ұшақтар мен тікұшақтарға, сондай-ақ АҚШ ӘТК жауынгерлік кемелеріне «501K» индексіндегі автономды энергия торабы ретінде орнатылды. Коммерциялық әуе кемелеріне арналған қозғалтқыштың азаматтық нұсқасы «501-D» деп аталады. 
С-130 жаңа модификацияларында [[Rolls-Royce plc|Rolls-Royce]] AE 2100 қозғалтқыштары орнатылады.

Ұшақ ұзақ уақыт бойы шығарылады және тек жалпы компонентті сақтай отырып, бір-бірімен айтарлықтай ерекшеленетін түрлі модификациялар массасы бар. Атап айтқанда, шасси, отын жүйесі пысықталды, оның ішінде ауада жанармай құю жүйесі орнатылды. Электрондық жабдықтар бірнеше рет өзгерді, неғұрлым жетілдірілген қозғалтқыштар орнатылды. Ұшақтың бірнеше мамандандырылған модификациялары шығарылды, көліктен басқа — іздестіру-құтқару, май құюшылар, ретрансляторлар, барлаушылар, кедергілер қоюлары, атыс қолдауы, зымырандар телеметриясының ұшағы және т.б.
[[Сурет:C-130J_Co_Pilot's_Head-up_display.jpg|нобай|250x250 нүкте|C-130J екінші пилотының ӘӘИы (оңжағында)]]
Қару-жарақта тұрған '''C-130J''' көлік нұсқасының ең жетілдірілген модификациясы алты жақты әуе бұрандалары бар жаңа күш қондырғыларын, толық жаңартылған электрондық жабдықты алды,соның ішінде спутниктік навигация жүйесі орнатылды. Ұшақты басқару үшін енді екі пилот жеткілікті, кабинада көпфункционалды ҚЖБЖ-дисплейлер және алдыңғы шыныда индикация жүйесі орнатылған. Базадан тыс әуеайлақта ұшаққа техникалық қызмет көрсетуді оңайлату бойынша кешенді жұмыстар жүргізілді, бұл экипаж құрамынан техниканы алып тастауға мүмкіндік берді, атап айтқанда, әуеайлақтық қызмет көрсету құралдарынсыз шасси дөңгелектерін ауыстыруға болады. Десант-көлік және тиеу жабдықтары модификацияланған.

Базалық нұсқадан айырмашылығы, C-130J ұшақты басқарудың дистанциялық жүйесі толық құрастырылды [[ЭСБЖ]], рульдік беттер біршама жетілдірілді, қанатшасы өзгертілді, екі жақты [[жабулар]] және [[Спойлер (авиация)|спойлерлер қолданылған]].

== Модификациялары ==
* '''С-130А''' — Lockheed Model 82 прототипі негізіндегі бірінші модификация.
* '''[[Lockheed AC-130|AС-130А]]''' — Gunship II класты ЈС-130А базасындағы соққы ұшағы 4 7,62-мм алты оқпанды MXU-5470 Minigun пулеметтері және 4 20-мм алты оқпанды M61A1 Vulcan пушкалары. [[РЛС]] F-15A-1 NASAAR базасындағы қаруды басқару жүйесімен. [[Сурет:AC-130H_Spectre_jettisons_flares.jpg|нобай|309x309 нүкте|[[Lockheed AC-130]]H. Жылу ұстағыштарды ату.]]
* '''AС-130А Plain Jane''' — РЛС APQ-136, AWG-13 қару басқару жүйесі бар соққы ұшағы.
* '''AС-130А Surprise Package''' — РЛС APN-59N, APQ-133 және AVQ-17, ASD-5 Black Crow көлігін іздеу жүйесімен, теледидардық, лазерлік және ИҚ бағыттау жүйелерімен. Қару-жарақ-2 40-мм Bofors зеңбірек.
* '''AС-130А Pave Pronto''' — SUU-42A/A шағылыстырғыштарының [[РЭК]] ALQ-87 және 2 ПУ жүйесі бар соққы ұшағы.
* '''АС-130E Pave Aegis''' — 1971 жылы салынған соққы ұшағы екі 7,62-мм Minigun пулеметтері, екі 20-мм зеңбірек М61А1 және екі 40-мм зеңбірек Bofors немесе 105-мм қалдықсыз гаубицамен.
* '''АС-130E Pave Spectre I''' — РЛС APN-59N және AVQ-17, ASQ-5 Black Crow және APQ-150 көлігін іздеу жүйесімен, теледидар, лазерлік және ИК бағыттау жүйелерімен, APQ-18 қашықтығын анықтау жүйесімен және РЭБ ALQ-87 жүйесімен айдауылдарды жоюға арналған соққы ұшағы.
* '''С-130А-II''' — электрондық барлау жүргізу үшін модификацияланған С-130А ұшақтарын белгілеу..
* '''DC-130A '''(ерте''' GC-130A''') — [[ҰҰА|ұшқышсыз]] іске қосу үшін қайта жабдықталған C-130А ұшағын белгілеу.
* '''JC-130A''' — зымырандарды бақылау үшін модификацияланған С-130А ұшақтарын белгілеу.
* '''NS-130A''' — арнайы сынақтар үшін пайдаланылатын С-130А ұшақтарының белгіленуі.
* '''RC-130A''' — [[Аэрофотосурет|фотобарлау]] мақсаттары үшін жабдықталған С-130А ұшағын белгілеу.
* '''ТС-130А''' — С-130А оқу-жаттығу ұшағының белгіленуі.
* '''С-130В''' — отынның ұлғайтылған көлемі мен ұшу салмағы бар екінші сериялық нұсқа.
* '''С-130В-II '''(кейін''' RC-130B''') — электрондық барлау үшін модификацияланған С-130В ұшақтарын белгілеу.
* '''HC-130B''' — [[АҚШ жағалау күзеті]]нің 12 іздестіру және құтқару ұшақтарын белгілеу.
* '''JC-130B''' — ғарыштан түсетін капсулаларды табу үшін жабдықталған С-130В ұшақтарын белгілеу.
* '''КС-130В''' — екі С-130В ұшағын оттық құюшы ұшақтарға қайта жабдықталған белгілеу.
* '''VC-130B''' — JC-130B бір штабтық ұшағын уақытша белгілеу.

[[Сурет:USAF_Lockheed_LC-130_Hercules_1.jpg|нобай|Арктикалық (дөңгелекті-шаңғы шассиінде) С-130, Анкоридждегі Эльмендров-Ричардсон біріккен авиабазасы, 21-ші аралас қанаттың 17-ші тактикалық көліктік эскадрилья. Ашық есік күніне арналған статистикалық экспозиция]]

* '''WC-130B''' — [[ауа райы]]н барлау үшін қайта жабдықталған ұшақтардың белгіленуі.
* '''С-130D''' — [[Арктика]]да пайдалану үшін [[шаңғы шасси]]імен жабдықталған ұшақты белгілеу.
* '''С-130Е''' — қуаты 3020 кВт (4050 а. с.) Аллисон Т56-а-7 турбовинтті қозғалтқышпен жабдықталған отынның ішкі және сыртқы қоры ұлғайтылған ұшақтың үшінші сериялық нұсқасы.
* '''АС-130Е''' — С-130Е ұшақтарын оларды қару-жарақпен жабдықтағаннан кейін белгілеу.
* '''DC-130E''' — ұшқышсыз іске қосу үшін С-130Е ұшақтарын белгілеу.
* '''HC-130E''' — авиациялық-ғарыштық құтқару қызметінің құрамында экипажды жеткізу үшін жабдықталған с-130Е ұшақтарын белгілеу.
* '''JC-130E''' — сынау үшін бір С-130Е ұшағын уақытша белгілеу.
* '''MC-130Е''' — құпия пайдалану үшін қайта жабдықталғаннан кейін НС-130Е ұшақтарын белгілеу.
* '''NC-130E''' — сынауға арналған С-130Е ұшақтарының бірін уақытша белгілеу.
* '''NC-130H''' — [[Радио табу және бағыттау авиациялық кешені|АРАЖ]] [[Grumman E-2 Hawkeye]] ұшағының жаңа буынына арналған РЛС APS-145 сынауға арналған қайта жабдықталған ЕС-130V ұшу зертханасы&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.navy.mil/view_single.asp?id=3052|title=An NC-130H provides an in-flight test bed for a Radar Modernization Program (RMP)|publisher=Official Website of the United States Navy|accessdate=2013-04-30|lang=en|archiveurl=https://www.webcitation.org/6GYFPnJPM?url=http://www.navy.mil/view_single.asp?id=3052|archivedate=2013-05-12|deadurl=yes}}&lt;/ref&gt;.
* '''WC-130E''' — ауа-райын барлауға арналған С-130Е ұшақтарын белгілеу.
* '''С-130F''' — АҚШ ӘТК жалпы мақсаттағы көлік ұшағы, с-130В аналогы, алдымен GV-1U белгісімен жеткізілген.
* '''КС-130F''' — GV-1 белгісіне қойылған және қуаты 3661 кВт (4910 а.к.) Аллисон Т56-а-16 турбовинтті қозғалтқышпен жабдықталған [[АҚШ теңіз-жаяу әскерлерінің корпусы|АҚШ теңіз корпусына]] арналған құюшы ұшақтың нұсқасы.
* '''LC-130F''' — Арктикада пайдалану үшін шаңғы шассиімен және т56-а-16 қозғалтқыштарымен жабдықталған төрт ұшақ; UV-1L белгісімен АҚШ ӘТК сатып алынды.
* '''С-130G''' — АҚШ ӘТК төрт көлік ұшағы; С-130Е сияқты, бірақ т56-а-16 қозғалтқыштары бар.
* '''ЕС-130G''' — С-130G төрт ұшағын [[Радиорелелік байланыс|радиорелелік]] төмен жиілікті байланыс станциясына қайта жабдықтағаннан кейін белгілеу.
* '''С-130Н''' — сериялық нұсқа, С-130Е аналогы, бірақ планер мен жүйелердің жетілдірулері және Т56-А-15 қозғалтқыштары бар, ұшуда 3362 кВт (4508 а.с.) біліктегі қуатты дамытатын.
* '''С-130Н(СТ)''' — Т56-А-15 қозғалтқыштарын орнатқаннан кейін MС-130Е ұшақтарының белгіленуі.
* '''С-130Н-МР '''(кейін''' РС-130Н''') — теңіздік патрульдеу және іздестіру-құтқару жұмыстары үшін С-130Н ұшағының нұсқасы.
* '''C-130H(S)''' — L-100-30 ұшағының ұзын фюзеляжы бар С-130Н ұшағының әскери сериялық нұсқасы.

[[Сурет:AC-130H_Spectre_(2152189791).jpg|нобай|300x300 нүкте|«Геркулестің» басты соққы модификациясы — AC-130]]

* '''АС-130Н''' — АС-130Е ұшақтарының Т56-А-15 қозғалтқыштарын орнатқаннан кейін белгіленуі және ауада қосымша құю мүмкіндігін қамтамасыз ету.
* '''DC-130H''' — ұшқышсыз іске қосу үшін қайта жабдықталған бір С-130Н ұшағын белгілеу.
* '''ЕС-130Н''' — Т56-А-15 қозғалтқыштарын орнатқаннан кейін ЕС-130Е ұшақтарын белгілеу.
* '''НС-130Н''' — атмосфераның тығыз қабаттарында бақылау радары және ғарыш экипаждарын іздеу жүйесі бар құтқару ұшағы.
* '''КС-130Н''' — жанармай құюшы ұшақ
* '''JHC-130H''' — Жерсеріктердегі деректері бар капсулаларды табу үшін қайта жабдықталған НС-130Н екі ұшақтың белгіленуі.
* '''VC-130H''' — аса маңызды тұлғалар үшін көлікке қайта жабдықталған НС-130Н екі ұшағын белгілеу (VIP).
* '''WC-130H''' — ауа-райын барлау үшін қайта жабдықталғаннан кейін НС-130Н 15 ұшағын белгілеу.
* '''[[Lockheed Martin C-130J Super Hercules|С-130J Super Hercules]]''' — C-130Е одан әрі дамуы ұшақ Жаңа тежегіш жүйесімен, IV сериялы т56 қуатты қозғалтқышпен, борттық электронды-өлшеу аппаратурасы бар екі орындық кабинамен жабдықталған (EFIS)&lt;ref&gt;Әскери-көліктік ұшақ C-130J // «[[Зарубежное военное обозрение|Зарубежное военное обозрение»]], № 6, 1990. стр.76&lt;/ref&gt;. Википедияның ағылшын бөлігінде бұл ұшақ жеке мақала арналған: [[Lockheed Martin C-130J Super Hercules|C-130J Super Hercules]]. Lockheed Martin ресми сайтында ұшақ «белсенді өнімдер» ұсынысында көрсетілген.&lt;ref&gt;[http://www.lockheedmartin.com/us/products/c130/c-130j-variants/c-130j-super-hercules.html C-130J Super Hercules] // Lockheed Martin&lt;/ref&gt;.
* '''С-130К''' — Геркулес С. Mk 1 деген белгімен Ұлыбритания ӘӘК үшін Аллисон Т56-А-15 қозғалтқыштары бар опция; ұзартылған фюзеляжбен опция Геркулес С. Mk 3 деп белгіленген.
* '''НС-130N''' — экипаждары бар қону капсулаларын табу үшін 15 іздестіру-құтқару ұшақтарын белгілеу.
* '''НС-130Р''' — іздеу тікұшақтарының ауасында қосымша құю үшін жабдықталған НС-130Н аналогы.
* '''ЕС-130Q''' — АҚШ ӘТК-де ЕС-130G ұшағының жақсартылған нұсқасы релелік төмен жиілікті радиостанция ретінде жабдықталған.
* '''КС-130R''' — АҚШ Теңіз корпусы үшін жанармай құюшының нұсқасы, КС-130Н аналогы.
* '''LC-130R''' — С-130Н алты ұшағын шаңғы шассиі бар АҚШ ӘТК белгілеу.
* '''RC-130S''' — түнгі уақытта іздестіру-құтқару жұмыстарын жүргізуге арналған интенсивті жарық беру құралдарымен жабдықталған екі JC-130А ұшағын белгілеу.
* '''КС-130Т''' — жанармай құюшы-ұщақ. КС-130R аналогы, бірақ жетілдірілген авионикой қоса алғанда, өндірістің инерциялық навигациялық жүйесі, Омега, Такан, түрлі-түсті радар, жаңа автопилот және командалық-ұшу-навигациялық құрал.
* '''КС-130Т-30Н''' — КС-130Т ұшағы, бірақ С-130Н-30 ұшағының фюзеляжы бар, ішкі отын бактарының сыйымдылығын арттыруға мүмкіндік беретін 4.5 м (15 фут) ұзартылған. Екі машина 1991 жылдың соңында қойылды.
* '''АС-130U''' — АҚШ ӘӘК арнайы мақсаттағы 16-ші эскадрилья үшін MC-130Н Қарулы ұшағының нұсқасы.
* '''[[Lockheed EC-130V|ЕС-130V]]''' — қайта жабдықталған (General Dynamics) НС-130Н ұшақтың планеры. Фюзеляждың үстінен ағытқышта есірткіні тасымалдаушыларды ұстап алу мүмкіндігі үшін хауки (AN/APS-145) аэронавигациялық импульстік іздестіру радары орнатылған.
* '''L-100''' — қуаты 3020 кВт (4050 л. с) Аллисон 501-D22 турбовинтті қозғалтқыштары бар С-130 азаматтық көлік ұшағының нұсқасы.
* '''L-100-20''' — 2.54 м (8 фут 4 дюйм) ұзартылған L-100 ұшағының нұсқасы фюзеляжбен және қуаты 3362 кВт (4508 а.к.) Аллисон 501-D22 немесе 501-D22А турбовинтті қозғалтқышпен.
* '''L-100-30''' — L-100-20 аналогы, бірақ фюзеляжы 2,03 м (6 фут 8 дюйм) ұзартылған. L-100F Супер Геркулес: алты қабатты композициялық бұрандаларды қозғалысқа әкелген Аллисон GMA 2100 турбовинтті қозғалтқышпен жабдықталған азаматтық ұшақтың нұсқасы отын шығынын (17%-ға), неғұрлым жоғары (15% - ға) крейсерлік жылдамдықты азайтуды қамтамасыз етті және L-100F ұшағына салмағы 21000 кг (46300 фунт) 3200 км (1990 миль) астам қашықтыққа жүк тасымалдауға мүмкіндік берді.
* '''НТТВ''' — жоғары технологиялардың сынау стендінің нұсқасы — L-100-20 ұшағы. Қуаты 3915 кВт (5250 а.к.) IV сериялы Аллисон 501D қозғалтқышымен жабдықталған, қысқа ұшу және қону (STOL) ұшуларын зерттеу және дамытуға арналған. 1989 жылдың қарашасында ұшақ 53000 кг (130073 фунт) жүкімен 365 м (1198 фут) отырғызудан кейінгі жүрісті көрсетті.
* '''MС-130E Combat Talon I''' — арнайы мақсаттағы күштер ұшағы.
* '''MC-130H Combat Talon II''' — арнайы мақсаттағы күштің ұшағы ұлғайтылған жүктемемен.
* '''MC-130Р Combat Shadow''' — С-130 Hercules көп мақсатты көлік ұшағы негізінде әзірленген ерекше мақсаттағы күштердің көліктік ұшағы. Ұшақтың негізгі міндеттері-арнайы мақсаттағы күштерді түнгі жабдықтау, жау тылына терең ену топтарын іздеу және құтқару және арнайы мақсаттағы күштер тікұшақтарын қосымша құю. Ұшақ 1986 жылы қарулануға қабылданды. 1996 жылға дейін ұшақ НС-130 N/P деп белгіленген.

[[Сурет:World_operators_of_the_C-130_Hercules.svg|оңға|нобай|300x300 нүкте|C-130 әскери пайдаланушылары. Көк қазіргі операторлар, жасыл — бұрынғы.]]

== Жауынгерлік қолдану ==
[[Сурет:C-130_60528_MiG.JPG|солға|нобай|[[МиГ-17]] нысанасында америкалық C-130 барлауы. 1958 жыл]]
Барлау ұшағының нұсқасында С-130 [[Армения]] аумағының үстінен шпиондық ұшу кезінде МиГ-17 кеңес жойғыштарымен қағып, 1958 жылдың 2 қыркүйегінде [[Ереван]]ның солтүстік-батысына қарай 54 километрде құлап кетті.&lt;ref&gt;[http://www.nsa.gov/about/cryptologic_heritage/vigilance_park/shootdown_flight60528.shtml National Vigilance Park (The Shootdown of Flight 60528) — NSA/CSS]&lt;/ref&gt;.

=== Вьетнамдағы соғыс ===
[[Сурет:KD_C-130_wreckage.jpg|нобай|250x250 нүкте|[[Кхамдықта C-130 апат|Вьетнамда соғылған С-130 сынығытары]]]]
[[Сурет:Vietnam_war_museum_Ho_Chinh_Vietnamwar_City_bombs.jpg|нобай|250x250 нүкте|1975 жылы, ДРВ, сегіз C-130A-ға қосымша, CBU-55 кластерлік бомбаларын және 7-тонналық BLU-82-ны, соғыс кезінде қолданылатын ең қуатты бомбаларды алды]]
Америкалық С-130 Вьетнамдағы соғыс кезінде шабуылшы авиацияға арналған тасымалдаушылар, барлаушылар және бағыттаушылар ретінде, жанармай құюшылар және Солтүстік Вьетнамның бомбалауы кезінде ауыр стратегиялық бомбалаушылар үшін әуе командалық пункттер, сондай-ақ жер үсті әскерлерінің тікелей атыс қолдауының ұшақтары (АС-130 Spectre нұсқасы) ретінде пайдаланылды. Вьетнамда C-130 орындалған ең ерекше тапсырмалардың бірі 6804-кг бомбаны BLU-82 «Daisy Cutter» бомбасын бомбалау болды&lt;ref&gt;Әлемдік Авиация 143&lt;/ref&gt;. 15 мамыр 1975 америкалық C-130 [[Маягуэс оқиғасы|«Маягуэс» оқиғасында]] BLU-82 бомбасын («қызыл кхмерлерге») соңғы рет лақтырды.

«Геркулес» 37-мм снарядтың екі тиуінен сынған жағдай белгілі. Соғыс уақытында америкалық тарап 55 C-130, 6 [[Lockheed AC-130|AC-130]] және 4 KC-130 жоғалтты (көп бөлігі-жауынгерлік жоғалту).

Оңтүстік Вьетнамға C-47 ұшақтарын ауыстыру үшін 32 C-130A орнатылды &lt;ref&gt;C-130 Hercules: A History. Martin W Bowman. Pen and Sword Aviation, 2017&lt;/ref&gt;. Олар сондай-ақ 6804-кг бомба BLU-82 және 340-кг CBU-55 кассеталық позицияларға лақтыру үшін пайдаланды. Оңтүстік Вьетнам жағы жауынгерлік және техникалық себептер бойынша 9 Геркулестерді жоғалтты және 8 C-130 Тан Сон Нат авиабазасында [[трофей]] ретінде Солтүстік вьетнамалықтар жаулап алды &lt;ref&gt;Vietnam Air Losses: United States Air Force, Navy and Marine Corps fixed-wing aircraft losses in Southeast Asia 1961—1973 / Chris Hobson&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://aviation-safety.net/database/types/Lockheed-C-130-Hercules/losses/2 ASN Aviation Safety Database]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Toperczer, Istvan. MiG-21 Units of the Vietnam War. Osprey 2001, No. 29. стр. 80-81&lt;/ref&gt;.

Америкалық өндірістің басып алынған C-130 және басқа ұшақтарынан 918-ші көлік авиаполк құрылды&lt;ref&gt;[http://www.scramble.nl/orbats/vietnam/summary Vietnam] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181017082328/http://www.scramble.nl/orbats/vietnam/summary |date=2018-10-17 }}&lt;/ref&gt;.

=== Одан әрі қызметі ===
АҚШтың ӘӘК 35-ші эскадрильяның С-130 ұшақтары 1963 жылдың екінші жартысында КХДР үстінен насихаттау парақшаларын шашу үшін ұшуларды орындады. Алғашқы ұшулардың бірінде, 1963 жылдың 6 тамызы солтүстіккорейлік жойғыш ұшқыштар С-130 35-ші әуе барлау, 6 адамнан тұратын экипаж қайтыс болды&lt;ref&gt;[http://www.sammcgowan.com/sops.html No explanation is given for the gap of more than a year and a half, but it is likely that it was because one of the first C-130 missions was shot down by North Korean fighters in August, 1963. Special Ops]&lt;/ref&gt;.

1964 жылда Франциядан ұшып шыққан 464-ші көлік қанатының Геркулестері бельгиялық десантниктерді [[Кисангани|Стенливильдің]] орнында ақ кепілдіктерінің босату кезінде бельгиялық [[Конго Республикасы|Конгода]] отырғызған.

=== Индонезия-малайзиялық конфронтация ===
Индонезиялық C-130 [[Индонезия-малазиялық конфронтация|Малайзиядағы ұрыс]] қимылдары кезінде десанттық операциялар жүргізді.

1964 жылы 3 қыркүйекте C-130B T-1307, Британдық  [[Gloster Javelin|«Джавелин»]] ұшағымен жойылып, 55 адам қаза тапты.
1965 жылдың 16 қыркүйегі C-130B T-1306 «достық атумен» соғылды. Қаза болған жоқ&lt;ref&gt;[https://www.c-130.net/aircraft-database/C-130/airframe-profile/8127/ Airframe Details for C-130 #3598]&lt;/ref&gt;.

=== 1965 жылдың Үнді-пәкістандық соғыс ===
Пәкістандық C-130 1965 жылы [[Үндістан мен Пәкістан қарым-қатынастары|Үндістан-Пәкістан]] соғысына қатысты&lt;ref&gt;[http://www.orbat.info/cimh/iaf/IAF_1965war_kills.pdf IAF Combat Kills of Indo-Pak Air War 1965. B. Harry. 2006]&lt;/ref&gt;. 18 тамызда пәкістандық  «Геркулес» әуе айлағынан ұшқан кезде құлады&lt;ref&gt;[http://aviation-safety.net/database/record.php?id=19650818-0 Wednesday 18 August 1965]&lt;/ref&gt;. 7 қыркүйек күні [[Dassault Mystère IV|Mystere-IVA]] Үнді жойғыш ұшқыштарының ұшқыштары [[Саргодха]] авиабазасына ұшу кезінде 57 мм НҮРС көмегімен екі C-130 құртқан, Пәкістан бұл жағдайды растамады. 11 қыркүйекте пәкістандық «Геркулес» ұшқыштары Патханкотқа МиГ-21 Үнді жойғыш зеңбірегінен оқ атқан, ұшақ қона алды.&lt;ref&gt;[http://www.acig.org/artman/publish/article_327.shtml Indian Air-to-Air Victories since 1948]&lt;/ref&gt;.

=== 1971 жылдың Үнді-пәкістандық соғыс ===
C-130 Пәкістан мен Иран және басқа да достас Пәкістан елдері қолданған. Үнді деректері бойынша (фото бақылау деректері негізінде) соғыс барысында үш «Геркулес» аэродромдарында жойылып, екеуі зақымдалды. Олардың екеуі жойылды және екеуі [[Hawker Hunter|«Хантерлермен»]] зақымдалып, біреуі [[Су-7|Су-7БМК]] соққысымен жойылды.&lt;ref&gt;[http://www.orbat.info/cimh/iaf/IAF_1971_kills_rev1.pdf IAF Combat Kills — 1971 Indo-Pak Air War. B. Harry. 2006]&lt;/ref&gt;.

=== Одан әрі қызметі ===

* 1972 жылдың 20 қыркүйегі Суданның ӘӘК әуе кеңістігін бұзған үшін, бес Ливиялық әскери-көлік С-130 ұшақтары [[МиГ-21|МиГ-21МФ]] ұшақтарды [[Хартум]]ына қонуға мәжбүр етті. 399 Ливиялық сарбаз ұсталды&lt;ref&gt;Sudan, Civil War after 1955. Tom Cooper&lt;/ref&gt;.
* 1973 жылы 21 наурызда C-130B [[ӘӘК АҚШ]] [[Триполитания]]ның солтүстігінде бес [[Dassault Mirage 5|Mirage 5]] [[Ливия]]лық жойқын жойқын күштерімен тұтқындалды. Тәртіп бұзушы зеңбірекпен оқ атылды, бірақ Ливияның аумағына қонуға мәжбүр болған жоқ&lt;ref&gt;[http://www.acig.info/CMS/?option=com_content&amp;task=view&amp;id=222&amp;Itemid=47 Libyan Wars, 1980—1989, Part 1]&lt;/ref&gt;.
* 1975 жылдың 8 тамызы Аргентинадағы аэродромнан ұшқаннан кейін, аргентиналық C-130E «Геркулес» бортында бомба жарылған, ұшақ жерге құлады. 14 экипаж мүшесінің 4-уі қаза тапты&lt;ref&gt;[http://aviation-safety.net/database/record.php?id=19750828-0 Thursday 28 August 1975] // aviation-safety.net&lt;/ref&gt;.
* 1975 жылдың 25 қарашасы Эль-Ариш Египет қаласынан 56 шақырым жерде израильдік C-130H тауға соғылды, бортта болған барлық 20 адам қаза тапты&lt;ref&gt;[https://news.google.com/newspapers?id=iAlPAAAAIBAJ&amp;sjid=PQIEAAAAIBAJ&amp;dq=egypt%20plane&amp;pg=5682%2C1769910 Toledo Blade — Nov 27, 1975]&lt;/ref&gt;.
* 1976 жылы үш «Геркулес» [[&quot;Энтеббе&quot; операциясы|Энтеббе рейдіне]] кезінде израиль спецназымен пайдаланды.
* 1979 жылдың 7 сәуірі Ливияның C-130 [[Уганда]] аэродромынан ұшуда Танзания әскерлерімен [[РПГ-7]] арқылы құлатты&lt;ref&gt;[http://www.acig.info/CMS/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=144&amp;Itemid=1 Uganda and Tansania, 1972—1979]&lt;/ref&gt;.

=== Батыс Сахарасындағы соғыс ===
Марокко жағы пайдаланды. [[Полисарио]]ның көтерілісшілері 1976 жылдың 4 желтоқсаны өзінің бірінші Геркулесті қағып кетті. 1980 жылы Полисарио жауынгерлерінің мәлімдемелері бойынша тағы бір С-130-ны қағып кетті. Қалыпты барлаудың болмауы Марокко әскерін Алжир шекарасында барлаушы ретінде C-130 пайдалануға мәжбүр етті. Полисарио жауынгерлері гуэльт үшін шайқастың бірінші күнінде 1981 жылдың 12 қазандары әуе командалық пост ретінде қолданылған C-130H қағып, бортта болған барлық қаза тапты&lt;ref&gt;[http://aviation-safety.net/database/record.php?id=19761204-0 Saturday 4 December 1976]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.acig.info/CMS/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=228&amp;Itemid=47 Morocco, Mauritania &amp; West Sahara since 1972]&lt;/ref&gt;.

=== Ларнака әуежайындағы күрес ===
1978 жылдың 19 ақпанында [[Никосия]] Кипр қаласының қонақ үйінде екі [[террорист]] [[Мысыр|Мысыр азаматын]] атып, 11 адамды [[кепіл]]ге алды,содан кейін елден ұшып кету үмітінде оларды қалалық аэродромға алып келді. Әуежайда оларға төрт экипаж мүшесі бар [[Douglas DC-8|DC-8]] ұшағы берілді. Бұл уақытта Мысырдан көмек үшін C-130H 78 [[коммандос]]ы бар ұшып кетті. Киприоттар мысырлықтарды олардың рұқсатынсыз белсенді әрекет жасамауға шақырды. Кипр әуежайына қонғаннан кейін Египет коммандос лаңкестері бар ұшаққа шабуыл жасады. Жауап ретінде Кипр әскерлері Египет коммандосы бойынша от ашты; Кипр С-130-ға [[Танкіге қарсы басқарылатын зымыран|танкіге қарсы зымыранды]] іске қосты. Жарылыстан ұшақ қирады, ал сынықтар ішіндегі үш экипаж мүшелерін қаза тапқызды&lt;ref&gt;[http://aviation-safety.net/database/record.php?id=19780219-1 Sunday 19 February 1978]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Египетско-Ливийский конфликт&quot;&gt;[http://www.skywar.ru/libeg.html Египетско-Ливийский конфликт]&lt;/ref&gt;.

=== «Бүркіттің тырнағы» операциясы ===
АҚШ-тың ӘӘК «Геркулестер» 1980 жылдың 24 сәуірі [[«Бүркіттің тырнағы» операциясы]]ның кезінде [[Иран]]ның аумағында пайдаланылды. Оның барысында жер бетінде тұрған EC-130E жанармай құюшысы америкалық [[Sikorsky CH-53 Sea Stallion|RH-53D]] тікұшағымен соғылды. Нәтижесінде «Геркулес» және тікұшақ толығымен жойылып, экипаждың бес адам қаза болды.

=== Иран-ирактық соғыс ===
[[Сурет:C-130_Iran_1988_DN-SN-89-02586.JPEG|нобай|C-130 Иран ӘӘК. 1988 жыл]]
Иран Иран-иракты соғысында «Геркулес» пайдаланды. Соғыс басталар алдында оның түрлі модификациядағы 52 ұшағы болды&lt;ref&gt;[http://www.airwar.ru/history/locwar/persg/iraniraq/iraniraq.html ВВС в первой Ирано-Иракской войне]&lt;/ref&gt;.
{{Жасырын|Рамкасы=1px dashed #666666|Сілтеме=left|Тақырыпша_орны=left|Тақырыпша=белгісіз шығындар тізімі|Мәтін_еңістігі=normal|Тақырыпша_фоны=white|Мазмұны=[[1980 жыл]]дың [[22 қыркүйек|22 қыркүйегі]], соғыстың бірінші күні Мехрабад аэродромында, Ирак жойғыш-бомбалаушылардың соққы нәтижесінде [[МиГ-23|МиГ-23БН]] ирандық С-130E жойылды.&lt;ref&gt;[http://www.acig.info/CMS/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=183&amp;Itemid=47 Early MiG-23M/MS Floggers in Action]&lt;/ref&gt;.

[[1980 жыл]]дың [[8 желтоқсан]]ында ирандық C-130 Сенандаджге, [[Керманшах]] провинциясында қону кезінде өздерінің зенитшілерімен қателікпен қағып кетті. Барлық экипаж қайтыс болды.

[[1981 жыл]]дың [[6 қаңтар]]ында ирандық C-130 Керманшах провинциясында апатқа ұшырады&lt;ref&gt;[http://www.skywar.ru/IRIAF8088.html Потери ВВС Ирана]&lt;/ref&gt;.

1981 жылдың [[29 қыркүйек|29 қыркүйегінде]] Кахрисак маңында ирандық C-130H қирады. Апат салдарынан қорғаныс министрі мен басқа да әскери өкілдерді қоса алғанда, 80 адам қаза болды&lt;ref&gt;[http://aviation-safety.net/database/record.php?id=19810929-0 Tuesday 29 September 1981]&lt;/ref&gt;.

[[1983 жыл]]дың ақпан айында ирандық C-130 [[МиГ-25]]-тың Ирак ұстаушысымен шығарылған ракетамен жойылды.

Сол жылы Ирак мәлімдемелері бойынша ирандық C-130 Ирактағы МиГ-21 жойқын жойқын жойқыны қағып кетті. «Геркулеc» шын мәнінде сенімді және әуеайлаққа оралды.

[[1984 жыл]]ы бір ирандық C-130 Ирактағы [[Dassault Mirage F1|Mirage F1]]. жойқын шабуылшысы болды.

[[1986 жыл]]дың 23 ақпанында Ирактағы МиГ-25 ұшағын ирандық EC-130E «Khoofash» радио-электрондық күрес ұшағын қағып кетті.&lt;ref&gt;[http://www.airwar.ru/history/locwar/bv/mig25iraq/mig25_iraq.html МиГ-25 в Ираке]&lt;/ref&gt;.

15 қазан 1986, Ирак соққы ұшақтарының [[Бомбалау|бомбалық соққысының]] нәтижесінде 23 ирандық C-130 «Геркулес» жойылды» «Геркулес»&lt;ref&gt;[http://aviation-safety.net/database/record.php?id=19861015-0 Wednesday 15 October 1986]&lt;/ref&gt;.

1986 жылы 2 қарашада, Захеданнан 11 км жерде, тауға әскерді тасымалдайтын ирандық С-130 соғылды. Апат салдарынан 88-ші бронетанкалық дивизияның басым бөлігі экипаждың 7 мүшесі мен 96 сарбаз қаза болды&lt;ref&gt;Military aviation disasters: significant losses since 1908 / D. Gero, 1999&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://news.google.com/newspapers?id=9KRAAAAAIBAJ&amp;sjid=paUMAAAAIBAJ&amp;dq=zahedan&amp;pg=1535%2C598719] // The Glasgow Herald — Nov 4, 1986&lt;/ref&gt;.

[[1987 жыл]]ы Ирак мәлімдемелері бойынша, ирандық C-130  [[Hawker Hunter|«Хантер»]] Ирак жойқын-ұшағымен жойылды. «Геркулес» шындығында сенімді және әуежайға оралды&lt;ref&gt;[http://www.acig.info/CMS/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=37&amp;Itemid=47 Iraqi Air-to-Air Victories since 1967]&lt;/ref&gt;.}}

Соғыс барысында Иран америкалық өндірістің «Геркулес» 32 ұшағын жоғалтты, онда қорғаныс министрі, ӘӘК қолбасшысы және бас штаб бастығын қоса алғанда, жүздеген адам қаза тапты. Соғыс соңында Иранда 20 C-130 қалды.

=== Анголадағы азаматтық соғыс ===
C-130 «Геркулес» ұшақтары әр түрлі модификацияларда қақтығыстың барлық жақтары белсенді қолданылды. «Геркулестерді» ОББ белсенді пайдаланды және олардың ұшақтары екі соғысты жақтарын жабдықтады&lt;ref&gt;[http://www.acig.org/artman/publish/article_184.shtml Angola: Claims &amp; Reality about SAAF Losses]&lt;/ref&gt;.

{{Жасырын|Рамкасы=1px dashed #666666|Сілтеме=|Тақырыпша_орны=left|Тақырыпша=белгісіз шығандар тізімі|Мәтін_еңістігі=normal|Тақырыпша_фоны=white|Мазмұны=1981 жылдың 16 мамырында, Менонжаның жанында, жылу ракетасы анголдық L-100-20 «Геркулесты» қағып кетті. Барлық экипаж, төрт адам қаза тапты&lt;ref&gt;[http://aviation-safety.net/database/record.php?id=19810516-1 Saturday 16 May 1981]&lt;/ref&gt;.

1983 жылдың 27 тамызы Дундодан 50 шақырым жерде дизельді отынды тасымалдайтын америкалық L-100-30 құлады. Барлық экипаж, жеті адам, қаза тапты&lt;ref&gt;[http://aviation-safety.net/database/record.php?id=19830827-0 Saturday 27 August 1983]&lt;/ref&gt;.

1984 жылы 29 желтоқсанда Кафунфо әуежайындағы көтерілісшілер америкалық L-100-30 «Геркулесті» жойды. Қаза болған жоқ&lt;ref&gt;[http://aviation-safety.net/database/record.php?id=19841229-0 Saturday 29 December 1984]&lt;/ref&gt;.

1986 жылдың 8 маусымында L-100-20 анголдық әуежелілері, Дундо әуеайлағынан ұшуда Жер-Ауа зымыранымен жойылды. Ешкім қаза болған жоқ&lt;ref&gt;[http://aviation-safety.net/database/record.php?id=19860608-0 Sunday 8 June 1986]&lt;/ref&gt;.

1987 жылдың 14 қазанында, аэродромдан [[Куито]]ға ұшып көтерілгеннен кейін, жерден отпен швейцариялық L-100-30 қағып кетті. Падающий ұшақ құлады сегіз үй ауылда Канкао, нәтижесінде экипаж мерт болды, алты адам мерт болып, тағы екі адам қаза тапты жер бетіндегі&lt;ref&gt;Schlussbericht der Eidgenössischen Flugunfall-Untersuchungskommission über den Unfall des Flugzeuges Lockheed 382G-44K-30 &quot;Hercules&quot; HB-ILF vom 14. Oktober 1987 40km W Kuito (Angola), Nr. 1987/A 26 1366&lt;/ref&gt;.

1989 жылдың 8 сәуірінде трансафрикандық L-100-20 [[Луэна]]да отырғызуға мәжбүр болды. Содан кейін өрт салдарынан жойылып, атыс қаруынан болуы мүмкін. Ұшақта ешкім қаза болған жоқ&lt;ref&gt;[http://aviation-safety.net/database/record.php?id=19890408-1 Saturday 8 April 1989]&lt;/ref&gt;.

Джамба әуежайының жанында 1989 жылдың 27 қарашасы ОББ-дан [[Ангола толық тәуелсіздігі үшін ұлттық одақ|УНИТ]] содырларына дейін әскери жүктерді апаруға тырысқан америкалық L-100-20 құлады. Барлық экипаж, бес адам, қаза тапты
&lt;ref&gt;Flight International 13-19.12.1989&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;NRC Handelsblad 30.11.1989&lt;/ref&gt;.

1990 жылдың 5 қаңтары, [[Маланже]]дағы аэродромнан ұшқаннан кейін, ангол көлік L-100-30 «жер-ауа» ракетасымен зақымдалды. Ұшақ апатқа ұшыраған аэродромға орала алды. Қаза болған жоқ&lt;ref&gt;Scramble Vol.11, nr.08&lt;/ref&gt;.

1991 жылдың 16 наурызында [[Ангола толық тәуелсіздігі үшін ұлттық одақ|УНИТТІҢ]] боевикасынан 32км Маланжедан трансафрикандық L-100-30 [[FIM-92 Stinger|«Стингермен»]] қағып кетті, барлық экипаж, 9 адам қаза тапты&lt;ref&gt;Krant op Zondag 24.03.1991 (стр.11)&lt;/ref&gt;.

Луанда-4 ангол әуежайындағы 1991 жылдың 10 маусымы америкалық C-130A сынған, қару тасымалдаған&lt;ref&gt;Scramble Vol.13, nr.04&lt;/ref&gt;.

1994 жылдың 7 сәуірі, ұшу желісі бойынша көшу кезінде Маланжедағы әуежайда көлік ангольский L-100-30 сынған, қаза болған жоқ&lt;ref&gt;Flight International 18-24.1.95&lt;/ref&gt;.

1998 жылдың 26 желтоқсанында ХУМАБОДАН 25 шақырым жерде, [[Ангола толық тәуелсіздігі үшін ұлттық одақ|УНИТ]] жауынгерлері мен үкімет әскерлері арасындағы ұрыс қимылдарының аймағында L-100-30 [[БҰҰ]] құлады. Барлық экипаж, 14 адам қаза тапты&lt;ref&gt;[http://aviation-safety.net/database/record.php?id=19981226-0 Saturday 26 December 1998]&lt;/ref&gt;.

1999 жылдың 2 қаңтарында Хуамбодан 80 шақырым жерде [[Ангола толық тәуелсіздігі үшін ұлттық одақ|УНИТ]] содырлары L-100-30 [[БҰҰ]]-ны қағып кетті. Барлық экипаж, тоғыз адам қаза тапты&lt;ref&gt;» Criminal Acts Against Civil Aviation 1999 / FAA, Office of Civil Aviation Security&lt;/ref&gt;.

1999 жылдың 28 желтоқсаны лузанда ангол әуежайына ұшып көтерілу кезінде сызықтан тыс шығып, дизель отынын тасымалдайтын трансафрикандық L-100-30 сынған, ешкім қаза болған жоқ&lt;ref&gt;[http://aviation-safety.net/database/record.php?id=19991228-2 Tuesday 28 December 1999]&lt;/ref&gt;.}}
Анголадағы азаматтық соғыс барысында барлығы кем дегенде 14 әр түрлі модификациядағы C-130 «Геркулес»  жоғалтты, олардың 8-ден 10-ға дейін жерге құлады немесе жойылды.

=== Фолкленд соғысы ===
С-130 аргентиналық С-130 1982 жылдың [[Фолкленд соғысы]]нда аралдарда гарнизондарды қамтамасыз ете отырып түнгі ұшуларды орындады, сондай-ақ ағылшын кемелеріне шабуыл жасаған аргентиналық [[Douglas A-4 Skyhawk|«Скайхоктар»]] және [[«Супер Этандар»]] үшін жанармай құюшылар жұмыс істеді. Бір аргентиналық &quot;Геркулес&quot; Британдық [[British Aerospace Sea Harrier|Harrier]] жойғыш ұшағымен қағылып кетті. 7 адам қаза тапты&lt;ref&gt;[http://aviation-safety.net/database/record.php?id=19820601-0 Tuesday 1 June 1982] // aviation-safety.net&lt;/ref&gt;.

=== Одан әрі қызметі ===
1985 жылы 3 наурызда [[Эритрея]]да француздық «Геркулес» тоғыз жауынгер басып алды. Бір күннен кейін ұшақ босатылды&lt;ref&gt;[http://aviation-safety.net/database/record.php?id=19850303-0 Sunday 3 March 1985]&lt;/ref&gt;.

Чадтағы соғыс барысында, Чадтың ӘӘК-і екі ұшақ С-130A жоғалтты, біріншісін 1986 жылдың 7 наурызында, екіншісін 1987 жылдың 16 қарашасында&lt;ref&gt;[https://www.c-130.net/aircraft-database/C-130/mishaps-and-accidents/airforce/FAT/ C-130 Accidents &amp; Mishaps for the Chad Air Force]&lt;/ref&gt;.

1994 жылдың 17 наурызында Арцахтың «Жабайы ара» ЗЗК-сы ЗЗ Степанакерттің жанында Иранның Әскери-Әуе Күштерінің С-130H-ін қағып кетті, әуе кеңістігін бұзғаннан кейін ұшақ сигналдарға жауап бермеді, оған қоса ол Әзірбайжан бомбалаушы үшін қабылданды. Барлық экипаж 32 адам қаза тапты&lt;ref&gt;[http://www.yerkramas.org/ru/article/60038/evolyuciya-azerbajdzhanskogo-terrorizma История азербайджанского терроризма]&lt;/ref&gt;.

=== Судандағы екінші Азаматтық соғыс ===
Судан ӘӘК С-130H-і 1987 жылдың 11 мамыры Вао жанында құлады, барлық экипаж бес адам қаза болды.

Pelita Air Service әуекомпаниясының Индонезиялық L-100-30 әуекомпаниясының 1989 жылдың 10 шілдесінде Вао аэродромына қону кезінде ұшып көтерілу жолағының шегінен шығып, елеулі зақым алды. Ешкім зардап шеккен жоқ.
1990 жылдың 8 ақпаны Суданның С-130H ӘӘК-ін қағылып кетті, борттағы барлық адам қаза тапты. Ұшақ [[Зимбабве]]ден [[Оңтүстік Судан]]ға ұшып, Судан терреториясында жойылды&lt;ref&gt;[http://aviation-safety.net/database/record.php?id=19900208-0 Thursday 8 February 1990]&lt;/ref&gt;.

Southern Air Transport авиакомпаниясының америкалық L-100-30 1990 жылдың 12 тамызы Джуба аэродромына қону кезінде ұшу жолағының шегінен шығып кетті. Ұшақ қалпына келтірілуі тиіс емес, ешкім зардап шеккен жоқ.

Southern Air Transport авиакомпаниясының америкалық L-100-30 1991 жылдың 2 қыркүйегі Вао әуеайлағына қону кезінде минада жарылған. Ұшақ қалпына келтірілуі тиіс емес, ешкім зардап шеккен жоқ.

1992 жылдың 25 шілдесінде С-130H ӘДС Судан Джубаның жанында құлады. Экипаждың тағдыры белгісіз.

1996 жылдың 26 ақпанында С-130H ӘДС Судан Джабал Авилияның жанында құлап кетті. Куәгерлер хабарлаған «Геркулес» төмендегені объятый жалынмен. Барлық экипаж 91 адам қаза тапты&lt;ref&gt;[http://www.aviation-safety.net/wikibase/dblist.php?AcType=C130 Lockheed C-130 Hercules — Aviation Safety Network Wikibase. Page 3]&lt;/ref&gt;.

=== Парсы шығанақтағы соғыс ===
[[Сурет:C-130_-_Explosive_wing_separation_-_080707-F-2171A-1315.jpg|нобай|309x309 нүкте|Иракта С-130 авариялық жерге қонатын жердегі тоб ұшақты фрагментациялау және кейіннен бөліктер бойынша ауыстыру мақсатында басқарылатын жарылыстар сериясын орындайды.]]
1990 жылы Ирак армиясынан [[Кувейтке басып кіруі|Кувейттің сәтсіз қорғанысы]] кезінде, бір L-100-ды Ирак трофей ретінде басып алды.

Антирак коалициясының әскері [[«Шөл даладағы боран» операциясы|«Шөл даладағы боран»]] және [[«Шөл қалқаны» операциясы|«Шөл қалқаны»]] операциялары кезінде «Геркулестерді» пайдаланды. Бір америкалық AC-130 Ирак зениттік ракеталарының сынған және бір зақымданған болды, тағы бір Сауд С-130 соғыс аяқталғаннан кейін сынған, ұшақ Ирак армиясының Кувейт мұнай ұңғымаларын өртеп алған қалың түтіннен құлап кетті. Британдық [[Blackburn Buccaneer|«Бакэнирлердің»]] соққысынан кейін, ирактылар жер бетінде бір L-100 жоғалтты. «Геркулесте» жүзден астам америкалық, сенегал және сауд жауынгерлері қаза тапты&lt;ref&gt;[http://www.acig.org/artman/publish/article_213.shtml Iraqi Invasion of Kuwait; 1990]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.dstorm.eu/pages/en/other/losses.html Damaged and lost allied planes and helos]&lt;/ref&gt;.

=== Есірткі бизнесімен күрес, Перудағы инцидент ===
[[Перу]]андық Су-22 1992 жылдың 24 сәуірінде АҚШ ӘӘК-нің С-130 ұстап, мұхиттан ұшқан есірткі лабораторияны барлауды жүргізіп, әуе кеңістігін бұзды. Іс жүзінде ұшақ Перу аумағына 12 мильге жақын келмеді, алайда Перу [[Халықаралық теңіз құқығы|халықаралық құқыққа]] қарамастан өзінің аумақтық суларымен 12 емес, 200 мильге аймақты жариялады&lt;ref&gt;[http://www.newsweek.com/spy-mission-gone-wrong-193254 A Spy Mission Gone Wrong] // newsweek&lt;/ref&gt;. Перуан пилоты зеңбіректен кезек берді, соның салдарынан ауыр зақымдалған ұшақ қонуға мәжбүр болды. C-130-да ұстап алу кезінде экипаждың екі мүшесі жарақат алып, тағы біреуі ашық люкктен түсіп кетті&lt;ref&gt;[http://www.acig.org/artman/publish/article_166.shtml Central &amp; South American Air-to-Air Victories]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://skywar.ru/altacenepa.html Эквадоро-Перуанский конфликт]&lt;/ref&gt;.

=== БҰҰ-ның Сомалиде бітімгершілік операциясы ===
Сомали аумағында [[БҰҰ-ның Сомалиде бітімгершілік операциясы|«үмітті жаңғырту»]] операциясына қатысты. Кем дегенде бір америкалық AC-130H белгісіз себеппен жоғалтты (зеңбіректе 105-мм снаряд жарылды), экипаждың 14 адамнан 8 қаза болды&lt;ref&gt;[http://aviation-safety.net/database/record.php?id=19940314-0 Monday 14 March 1994]&lt;/ref&gt;.

=== Югославиядағы соғыс (1999) ===
[[Югославияның бомбалауы (1999)|Югославияның НАТО бомбалауы]] барысында пайдаланылды. 1999 жылдың 11 маусымында албандық әуеайлақтан ұшуда британдық C. 1 «Геркулес» құлады&lt;ref&gt;[http://aviation-safety.net/database/record.php?id=19990611-0 Friday 11 June 1999]&lt;/ref&gt;.

=== Ирактағы және Ауғандағы соғыс ===
{{Жасырын|Рамкасы=1px dashed #666666|Сілтеме=left|Тақырыпша_орны=left|Тақырыпша=белгісіз шығындар тізімі|Мәтін_еңістігі=normal|Тақырыпша_фоны=white|Мазмұны=2002 жылдың 3 ақпанында Ауғанстанда америкалық MC-130P нашар көріну салдарынан қыратқа соғылды&lt;ref&gt;[http://aviation-safety.net/database/record.php?id=20020213-0 Wednesday 13 February 2002] // aviation-safety.net&lt;/ref&gt;.

2002 жылдың 12 маусымында Гардез ауғандық қаласынан 56 шақырым жерде импровизацияланған аэродромнан ұшып көтерілгенде америкалық MC-130H құлады. Ұшақ жүк көтергіштігінен асып кеткендігінен құлады деп айтылады. 2 ұшқыш пен 1 жолаушы қаза тапты&lt;ref&gt;Executive summary accident investigation board MC-130H, 84-0475 Band E Sardeh Dam, Afghanistan 12 June 2002&lt;/ref&gt;.

11 қыркүйек [[2004]] жылы Ирактағы аэродромнан ұшуда америкалық C-130H, бірінші қозғалтқыш жерден отты зақымдады. Ұшақ қайта оралып, жөнделді&lt;ref&gt;[http://aviation-safety.net/database/record.php?id=20040911-0 Saturday 11 September 2004] // aviation-safety.net&lt;/ref&gt;.

29 желтоқсан 2004 жылы, [[Мосул]] маңындағы әуеайлаққа қонуға кіру кезінде арнайы мақсаттағы америкалық әскерлердің MC-130H құлады&lt;ref&gt;[http://www.cargolaw.com/2005nightmare_c130.html 2004 Nightmare C-130 Iraq]&lt;/ref&gt;.

30 қаңтар [[2005]] Британдық C-130K-ні Ирак партизандары [[ЗУ-23|ЗУ-23-2]] атуымен қағып, 10 британдықтарды өлтірді&lt;ref&gt;[http://www.abc.net.au/news/2005-05-17/anti-aircraft-fire-blamed-for-iraq-plane-downing/1572416 Anti-aircraft fire blamed for Iraq plane downing: report]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/4221521.stm  Ten feared dead in Hercules crash]&lt;/ref&gt;.

24 мамыр [[2006]] ауғандық Лашкар-Гар Британдық C. 1 &quot;Геркулес&quot; әуе кемесінің ұшуы кезінде ұшып көтерілу желісінде жерленген [[Танкіге қарсы миналар|танкіге қарсы минада]] жарылған.&lt;ref&gt;[http://aviation-safety.net/database/record.php?id=20060524-0 Wednesday 24 May 2006] // aviation-safety.net&lt;/ref&gt;.

11 ақпан [[2007 жылы]] британдық C-130J Майсан Ирак провинциясына қонуға бет алған, ұшу желісінде салынған [[қолдан жасалған бомба|қолдан жасалған екі бомбадан]] жарылды&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.mfaw.net/letters-a-articles-mainmenu-28/1-latest-news/396-mod-covered-up-truth-about-hercules|title=MoD covered up truth about Hercules|date=19 May 2008|accessdate=16 July 2010|quote=The Ministry of Defence covered up the full truth about the destruction of an RAF Hercules aircraft by Iraqi insurgents to stop the enemy claiming a high-profile propaganda victory, a new report discloses. The C-130J transport aircraft was struck by two bombs planted by militants as it landed on a temporary runway in Maysan Province in south-eastern Iraq on February 12 last year. All 64 people on board escaped to safety but the Hercules was so badly damaged it had to be destroyed by coalition explosives experts.|deadurl=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110723205500/http://www.mfaw.net/letters-a-articles-mainmenu-28/1-latest-news/396-mod-covered-up-truth-about-hercules|archivedate=2011-07-23}}&lt;/ref&gt;.

2007 жылы 29 тамызда Хелманд провинциясында (Ауғанстан) британдық C-130K-ның ауыр қонысын жасады. Жасырын жабдықтың талибтерге жетуіне жол бермеу үшін ұшақ жарылды.&lt;ref&gt;[http://aviation-safety.net/database/record.php?id=20070829-0 Wednesday 29 August 2007] // aviation-safety.net&lt;/ref&gt;.

27 маусым [[2008 жыл]]ы америкалық C-130 [[Бағдат(әуежайы)|Бағдад халықаралық әуежайына]] қонуға бет алу кезінде құлады&lt;ref&gt;[http://aviation-safety.net/database/record.php?id=20080627-3 Friday 27 June 2008] // aviation-safety.net&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://archive.is/20120718203420/http://www.af.mil/news/story.asp?id=123104556 C-130 makes emergency landing in Baghdad field]&lt;/ref&gt;.

5 тамыз 2008 жылы Кабул әуежайында гуманитарлық көмек тасымалдайтын Біріккен Араб Әмірліктерінің С-130H қирады&lt;ref&gt;[http://aviation-safety.net/database/record.php?id=20080805-0 Tuesday 5 August 2008] // aviation-safety.net&lt;/ref&gt;.

[[2010 жыл]]ы 4 маусымда Шаран әуеайлағына қону кезінде трансафрикалық L-100-30 құлады, экипаж зардап шеккен жоқ&lt;ref&gt;[https://aviation-safety.net/database/record.php?id=20100604-0 Friday 4 June 2010]&lt;/ref&gt;.

2010 жылдың 12 қазанында Кабул әуежайынан 30 шақырым жерде НАТО әскерлеріне арналған керек-жарақтарды Пәкістаннан тасымалдайтын трансафрикандық L-100-20 құлады. Барлық экипаж 8 адам қаза тапты&lt;ref&gt;[http://www.aljazeera.com/news/asia/2010/10/2010101216612944551.html Cargo plane crashes near Kabul (AlJazeera, 12-10-2010)]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.pajhwok.com/en/2010/10/12/9-believed-dead-kabul-plane-crash 9 believed dead in Kabul plane crash (PAN, 12-10-2010)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141219232152/http://www.pajhwok.com/en/2010/10/12/9-believed-dead-kabul-plane-crash |date=2014-12-19 }}&lt;/ref&gt;.

[[2011 жыл]]ы 19 тамызда америкалық C-130 Ауғанстан үстінен RQ-7 америкалық БПЛҒА соғылды. ҰҰА соқтығысуының нәтижесінде «Геркулес» қайта оралып, жөнделді&lt;ref&gt;AUVSI: RQ-7 likely not to blame for C-130 collision. Stephen Trimble&lt;/ref&gt;.

Белибтер тобының [[2012 жыл]]дың 14 қыркүйегі Кэмп Бастионда бір C-130 «Геркулесті» қоса америкалық ұшақтардың үлкен санын жойды»&lt;ref&gt;[https://www.independent.co.uk/news/uk/home-news/taliban-inflicted-biggest-loss-of-us-aircraft-since-vietnam-at-camp-bastion-8859903.html Taliban inflicted biggest loss of US aircraft since Vietnam at Camp Bastion]&lt;/ref&gt;.

[[2013 жыл]]ы 19 мамырда америкалық C-130J-30 Логар провинциясында (Ауғанстан) қонуға кіру кезінде құлады&lt;ref&gt;[http://www.stripes.com/news/middle-east/no-injuries-as-c-130-makes-hard-landing-in-afghanistan-1.221629 No injuries as C-130 makes hard landing in Afghanistan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191014081349/https://www.stripes.com/news/middle-east/no-injuries-as-c-130-makes-hard-landing-in-afghanistan-1.221629 |date=2019-10-14 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://medium.com/@daxe/damn-this-afghan-airstrip-practically-eats-american-planes-b5811e2523e8 Damn, this Afghan Airstrip Practically Eats American Planes]&lt;/ref&gt;.

[[2014 жыл]]ы 22 шілдеде Кратада әуеайлаққа қону кезінде итальяндық C-130J құлады, экипаж зардап шеккен жоқ&lt;ref&gt;[https://aviation-safety.net/database/record.php?id=20140722-0 Tuesday 22 Jule 2014]&lt;/ref&gt;.

[[2015 жыл]]ы 15 Шілдеде Багдад халықаралық әуежайында америкалық C-130H қонуы кезінде өрт шықты, экипаж ұшақты тастап кетті&lt;ref&gt;[https://aviation-safety.net/database/record.php?id=20150707-1 Tuesday 15 Jule 2015]&lt;/ref&gt;.

2015 жылы 2 қазанда америкалық С-130J-30 Джалалалабад аэродромынан ұшқан кезде барлық америкалық экипаж 11 адам қаза тапты, сондай-ақ күзет мұнарасында 3 ауғандық қаза тапты&lt;ref&gt;[https://aviation-safety.net/database/record.php?id=20151002-2 Friday 2 October 2015]&lt;/ref&gt;.

Осы соғыстар барысында 4 «Геркулес» күтпеген себептер бойынша қақтығыстарда зақымдалып, жөнделді.}}
Иракта және Ауғанстанда барлығы кем дегенде 8 америкалық, 4 Британдық, 2 Transafric Airlines авиакомпаниясы, 1 итальян және 1 БАЭ «Геркулес» жоғалтты, 3 Британдық және 1 америкалық жаудың отпен жойылды. Бір жаудың атуымен тағы бес адам жарақат алды.&lt;ref&gt;[http://www.altair.com.pl/news/view?news_id=4055 Załoga Herculesa o krok od śmierci]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://aviation-safety.net/database/record.php?id=20060717-0 Monday 17 July 2006] // aviation-safety.net&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://aviation-safety.net/database/record.php?id=20100604-0 Friday 4 June 2010] // aviation-safety.net&lt;/ref&gt;.

Ирак үкіметінің құлауынан кейін АҚШ жаңа [[Ирак ӘӘК]] үшін С-130 жеткізіле бастады&lt;ref&gt;[http://www.airwar.ru/history/af/iraq/iraq.html История ВВС Ирака]&lt;/ref&gt;.

=== Ливиядағы Азаматтық соғыс ===
2017 жылдың 3 қаңтарында «Ливия таңбасының» [[МиГ-21|МиГ-21МФ]] жойқын шабуылшысы Джафрдағы ұшу жолағында тұрған Ливия ұлттық армиясының C-130H «Геркулес» (н/н 118) ұшағына зақым келтірген, 1 адам қаза тауып, 2 жараланды&lt;ref&gt;{{Cite news|title=A New Civil War Could Break Out in Libya|url=https://www.warisboring.com/a-new-civil-war-could-break-out-in-libya|accessdate=2018-10-17|language=en-US}}&lt;/ref&gt;.

Ливияның Шарар мұнай кен орнынан кеткеннен кейін 2018 жылы 29 сәуірде Ливияның ӘӘК C-130H-30  құлады, 4 экипаж мүшесінің 3-і қайтыс болды&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cite news|title=Three killed in Libya cargo plane crash|url=https://www.news24.com/Africa/News/three-killed-in-libya-cargo-plane-crash-20180429|work=News24|accessdate=2018-10-17|language=en}}&lt;/ref&gt;.

=== Сириядағы Азаматтық соғыс ===
2017 жылдың тамыз айында Сирия аумағындағы операциядан кейін Иракта Британдық C-130J-30 (ZH873 с/н) қону кезінде апатқа ұшырады, экипаж аман қалды, ұшақ қирап, қалпына келтірілуі тиіс емес&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[https://www.janes.com/article/81404/raf-lost-c-130j-in-iraq RAF lost C-130J in Iraq. Tim Ripley. IHS Jane’s Defence Weekly. June 29, 2018]&lt;/ref&gt;.

== Әуекөтергіштен қону және ұшу ==
С-130 «Геркулес» әуе кемесі қонған және ұшқан ең үлкен және ауыр ұшақ болып табылады. 1963 жылдың қазан-қараша айларында АҚШ теңіз жаяу әскерлері корпусының KC-130F (отын құюшы) 29 жанасулар, аэрофинишердің көмегінсіз толық тоқтаумен 21 қону және Форрестол әуе кемесінің бортындағы катапульттің көмегінсіз 21 ұшу жүргізді. Ұшақ 38,5 тонна жүктеме кезінде барлығы 82 метр толық тоқтағанға дейін өтті. «Геркулес» барынша жүктеумен ұшу үшін 227 метр қажет болды. Тест көрсеткендей, С-130 4000 км қашықтыққа 11,34 тонна жүк тасымалдай алады және авианосецке қауіпсіз отыра алады.

Ұшақта «Форрестолға» отырғызу үшін шассиді күшейтті және пысықталған курсо-глиссадник қойды, авианосцада палубадан барлық Тростар мен шлангтарды алып тастады, қону жолақтары ортасының ақ сызықтарын салды. Осы сынақтар кезінде ұшақ 38555 — 54885 кг масса диапазонында, яғни қалыпты ұшу массасының жартысынан бастап 2/3-ге дейін отырды және ұшып кетті. Бірінші қону іс жүзінде бос ұшақпен (38 тонна) жүргізілді. [[«Форрестол»]] желге қарсы 28 торапты жылдамдыққа дейін қыздырды — нәтижесінде артқы жақтық кесіндіде қарсы жел 40 торапқа дейін (яғни шамамен 72 км/сағат) белгіленді. Ұшақ конвейермен бірнеше өткелдерді орындады, содан кейін ауылдарды (гаксыз және тростарсыз), 81-82 метр жүгірді және тоқтады(бұранда және дөңгелекті тежегіштердің реверсі ғана есебінен). Бұл ретте Қанаттың ұшынан бастап қондырма-Аралға дейінгі қашықтық 3,5 м-ден аспауы тиіс.

Барлығы 21 ұшу-қону орындалды. Жалпы салмағы 25 мың фунт (шамамен ~ 10 тонна) аспайтын жүкті жеткізу мүмкіндігі қорытынды жасалды. Бірақ идеядан «зергерлік ұшудың» талаптарына байланысты бас тартты-ұшақтың сынаушы ұшқыштарын отырғызған бір ісі, екіншісі — саптық ұшқыштар. Сонымен қатар, ұшақ (шектеулер), әуе кемесі бойынша көптеген талаптар болды (мысалы, оны әр уақытта толық жүріске дейін және ауа райы бойынша қозғалу керек болды).

Палубаға тесттік отырғызуларды басқарған [[Джеймс Флэтли]] ұшқышы [[ұшқыштар еңбегінің Кресті]]мен марапатталды және кейіннен адмиралға дейін қызмет етті&lt;ref&gt;[http://newsparky.livejournal.com/1699939.html Уникальный рекорд транспортника C-130 — посадка и взлёт с авианосца]&lt;/ref&gt;.

== Өртке қарсы пайдалану ==
1980-жылдардың соңында орман өрттерімен күресу үшін, АҚШ-тың Орман қызметіне бірнеше сақтаулы С-130-лар берілді. Бірақ олардың біреуі құлаған кезде, 2004 жылы ұшулар тоқтатылды&lt;ref&gt;[http://www.motoart.com/aviation-history/aircraft-history-c-130 Aircraft History of the C-130 | Motoart] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120218011234/http://www.motoart.com/aviation-history/aircraft-history-c-130 |date=2012-02-18 }}&lt;/ref&gt;.

== Айдап әкетулер ==
1969 жылдың 23 мамыры мас америкалық сержант Пауль Авамс Мейер британдық Минделхолл аэродромынан  С-130E әскери-көліктік ұшағын айдап кетті. Екі британдық  жойғыш ұшақтар [[North American F-100 Super Sabre|«Супер Сейбр»]] және екі [[English Electric Lightning|«Лайтнинг»]] жоғалған ұшақты ұстап алуға ұшып кетті. Ағылшын арығынан «Геркулесті» қуып жетіп, атып түсірді. Америкалық, ұщақты айдап кеткен, қайтыс болды&lt;ref&gt;USAF Accident Incident Report 695-23-1, June 22, 1969, стр.1-3.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Davies, Hugh, and Bramwell, Christopher, «''U.S. Airman Vanishes in Giant Plane — 'I’ve got trouble' -then silence''», The Times, London, UK, Saturday May 24, 1969.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Hoyer, Bob, U.K. Bureau Chief, «''Sergeant Steals C130''», The Stars and Stripes, Saturday May 24, 1969, Volume 28, Number 37, стр.1,2&lt;/ref&gt;.

Ливияның L-100-30 ӘӘК 1987 жылдың 3 наурызында Чадтағы Ливиялық әскерлердің контингенті үшін жүгі бар рутинді ұшуды орындаған Ливия ӘӘК Абу-Симбель авиабазасына [[Мысыр]]ға әйдап әкету болды. Экипаж төрт адамнан тұрды: командир п/п-к Бешір Рахман Эль-Шішни, бортинженер л-т Мұстафа Эль-Шарек аль-Джабу, Мұхаммед Эль-Хинди, Ахмед Имбарак және Фати Эль-Зэйбак. Командирі мен бортинженер Мысырда саяси баспана сұрады, «Геркулес» Ливияға қайтарылған жоқ&lt;ref name=&quot;Египетско-Ливийский конфликт&quot;/&gt;&lt;ref&gt;[https://news.google.com/newspapers?id=m2ELAAAAIBAJ&amp;sjid=l1IDAAAAIBAJ&amp;pg=3336,1651887&amp;dq=libyan+pilot+defection&amp;hl=en Three Libyans seek asylum third defection in 5 months]&lt;/ref&gt;.

== Жоғалтулар ==
[[Сурет:Eagle_Claw_wrecks_at_Desert_One_April_1980.jpg|нобай|Америкалық [[Sikorsky CH-53 Sea Stallion|CH-53]] тікұшақпен соқтығысқан америкалық C-130 сынықтары]]
2012 жылдың 1 шілдесіне C-130 әскери модификациясының 295 ұшақтары жоғалтты (3103 адам қаза болды)&lt;ref&gt;[http://aviation-safety.net/database/type/type.php?type=335-C ASN Aviation Safety Database. Lockheed C-130 Hercules] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110804015151/http://aviation-safety.net/database/type/type.php?type=335-C |date=2011-08-04 }}&lt;/ref&gt; және 46 азаматтық модификациялы машиналар L-100 (254 адам қайтыс болды)&lt;ref&gt;[http://aviation-safety.net/database/type/type.php?type=335 ASN Aviation Safety Database. Lockheed C-130 &amp; L-100 Hercules]&lt;/ref&gt;.

* [[2012 жыл]]ы [[1 шілде]]де С-130H2 (с/н 5363; р/н 93-1458) АҚШ ӘӘК 156-ші әуе эскадриліне тіркелген [[Оңтүстік Дакота]] оңтүстік-батысында [[«Modular Airborne FireFighting System»]] бағдарламасы бойынша орман өрттерін сөндіру жөніндегі миссияны орындау кезінде апатқа ұшырады. Экипаж 6 адамнан тұрды, екі адам аман қалды&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Firefighting C-130 Crashes In SD; 2 Dead|url=https://www.thedenverchannel.com/news/firefighting-c-130-crashes-in-sd-2-dead|work=7NEWS|date=2012-07-02|accessdate=2018-10-17|language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Four dead in fire-fighting plane crash|url=https://www.independent.co.uk/news/world/americas/four-dead-in-fire-fighting-plane-crash-7904492.html|work=The Independent|accessdate=2018-10-17|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Report: NC Air Guard crew misjudged flight conditions before crash|first=Alicia Banks /|last=abanks@shelbystar.com|url=http://www.shelbystar.com/20121114/report-nc-air-guard-crew-misjudged-flight-conditions-before-crash/311149775|work=Shelby Star|accessdate=2018-10-17|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.c-130.net/aircraft-database/C-130/airframe-profile/7780/|title=Airframe Details for C-130 #5363|publisher=www.c-130.net|lang=en|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=20120701-0|title=ASN Aircraft accident Lockheed C-130H Hercules 93-1458 Edgemont, SD|author=Harro Ranter|publisher=aviation-safety.net|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;.
* 2012 жылдың [[22 шілде]]сінде C-130J-30 (с/н 5530; р/н MM62190) [[Италия ӘӘК|Италияның ӘӘК]] Авганистанның батысындағы Герат провинциясында [[Шинданд|«Шинданд»]] авиабазасына қатты қонды. Ұшақ есептен шығарылды&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.c-130.net/aircraft-database/C-130/airframe-profile/7975/|title=Airframe Details for C-130 #5530|publisher=www.c-130.net|lang=en|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;.
* [[2013 жыл]]ы [[19 мамыр]]да С-130J-30 (с/н 5560; р/н 04-3144), [[АҚШ ӘӘК]] 41-ші әуе эскадриліне тіркелген, Ауғанстандағы «[[Шанк]]&lt;nowiki/&gt;» ұшу-қону жолағынан тыс кетті. Экипаж және 3 жолаушы аман қалды. Ұшақ есептен шығарылды&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20150516121136/http://usaf.aib.law.af.mil/ExecSum2013/C-130J-30,%20FOB%20Shank,%2019%20May%2013.pdf|title=Wayback Machine|date=2015-05-16|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.c-130.net/aircraft-database/C-130/airframe-profile/8575/|title=Airframe Details for C-130 #5560|publisher=www.c-130.net|lang=en|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;.
* [[6 тамыз]] 2013 жылы [[Эфиопия ӘӘК|Эфиопияның ӘӘК]] C-130B  қатты қонды. Экипаждың екі мүшесі аман қалды және ауруханаға жатқызылды. Ұшақ есептен шығарылды&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20130830144449/http://www.sodere.com/profiles/blogs/ethiopia-military-plane-crashed-in-dire-dawa-three-days-before-an|title=Ethiopia: Military plane crashed in Dire Dawa three days before another plane crashed in Mogadisho - Sodere: Ethiopian Social Media Network Video News Drama Music|date=2013-08-30|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://aviation-safety.net/wikibase/wiki.php?id=159338|title=Accident Lockheed C-130B Hercules 1563, 06 Aug 2013|author=Harro Ranter|publisher=aviation-safety.net|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;.
* [[2014 жыл]]ы [[11 ақпан]]да C-130H-30 (с/н 4919; р/н 7T-WHM) [[Алжир ӘӘК]] Константинның әуежайынан оңтүстікке қарай шамамен 30 шақырым жерде Ум-эль-Буаги вилайетіндегі Аин-Керш қаласынан алыс емес таулы жерде апатқа ұшырады. Бортта 4 экипаж мүшесі және 72 жолаушы болған, бір адам аман қалды&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Algeria plane crash 'kills dozens'|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-26138101|work=BBC News|date=2014-02-11|accessdate=2018-10-17|language=en-GB}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.c-130.net/aircraft-database/C-130/airframe-profile/8428/|title=Airframe Details for C-130 #4919|publisher=www.c-130.net|lang=en|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=20140211-0|title=ASN Aircraft accident Lockheed C-130H-30 Hercules 7T-WHM Aïn Kercha|author=Harro Ranter|publisher=aviation-safety.net|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;.
* 2014 жылы [[28 наурыз]]да C-130J-30 (с/н 5640; р/н KC-3803) [[Үндістан ӘӘК|Үндістанның ӘӘК]] жаттығу ұшуы кезінде [[Мадхья-Прадеш]] штатындағы [[Гвалиор]] қаласының маңында апатқа ұшырады. Экипаж 5 адамнан тұрды, барлығы қаза болды&lt;ref&gt;{{Cite news|title=‘Wake turbulence’ led to C-130 J aircraft crash|url=https://indianexpress.com/article/india/india-others/wake-turbulence-led-to-c-130-j-aircraft-crash/|work=The Indian Express|date=2014-04-23|accessdate=2018-10-17|language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Военно-транспортный самолет разбился в Индии, пять человек погибли|url=http://www.ria.ru/world/20140328/1001418738.html|work=РИА Новости|date=20140328T1156+0400Z|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.c-130.net/aircraft-database/C-130/airframe-profile/8664/|title=Airframe Details for C-130 #5640|publisher=www.c-130.net|lang=en|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;.
* 2014 жылы [[21 қыркүйек]]те [[Египет ӘӘК|Египеттің ӘӘК]] C-130H (с/н 4809; р/н SU-BAT/1287) жаттығу ұшуы кезінде апатқа ұшырады. Экипаждың 7 мүшесінен 6 қаза болды&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.shorouknews.com/news/view.aspx?cdate=21092014&amp;id=2e9b74be-c828-4f20-8f19-9e159613aed8|title=وزير الدفاع يتقدم جنازة ضحايا الطائرة العسكرية التي سقطت بالفيوم - بوابة الشروق|lang=ar-eg|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://english.ahram.org.eg/NewsContent/1/64/111309/Egypt/Politics-/Six-killed-in-military-aircraft-crash-in-southern-.aspx|title=Six killed in military aircraft crash in southern Egypt|publisher=Ahram Online|lang=en|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=20140921-0|title=ASN Aircraft accident Lockheed C-130H Hercules SU-BAT/1287 Kom Ashwin, Fayoum|author=Harro Ranter|publisher=aviation-safety.net|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;.
* 2014 жылы [[27 қараша]]да С-130H (с/н 4441; р/н 2470) [[Бразилия ӘӘК]] Кениент Марш атындағы әуежайға [[Кинг-Джордж]] аралында қатты қонды. Ұшақ қону кезінде оң борттың шассиін жұлып алған шығыңқы тас ілініп, ұшу-қону жолағына түсіп, оң бортқа жабылып, одан әрі есептен шығарылды&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.9news.com.au/world/2017/01/20/17/08/brazil-to-remove-aircraft-from-antarctica-more-than-two-years-after-crash|title=Brazil to remove aircraft from Antarctica more than two years after crash|publisher=www.9news.com.au|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.c-130.net/aircraft-database/C-130/airframe-profile/8207/|title=Airframe Details for C-130 #4441|publisher=www.c-130.net|lang=en|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=20141127-0|title=ASN Aircraft accident Lockheed C-130M Hercules 2470 Teniente Rodolfo Marsh Martin Air Base, King George Island|author=Harro Ranter|publisher=aviation-safety.net|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;.
* [[2015 жыл]]ы 13 сәуірде KC-130F (с/н 3627; р/н 148897), [[АҚШ ӘТК]] [[30-шы сынау-бағалау эскадрилі]]не тіркелген, кенеттен бұрылып, [[Мугу Поинтына]] жердегі күштік агрегатқа соққы жасады. Ұшақ есептен шығарылды&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.c-130.net/aircraft-database/C-130/airframe-profile/7874/|title=Airframe Details for C-130 #3627|publisher=www.c-130.net|lang=en|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=20150413-2|title=ASN Aircraft accident Lockheed NC-130F Hercules 148897 Port Hueneme-Point Mugu NAS, CA (NTD)|author=Harro Ranter|publisher=aviation-safety.net|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;.
* 2015 жылғы [[21 сәуір]]де AC-130J (с/н 5710; р/н 09-5710), [[АҚШ ӘӘК]] [[413-ші сынау эскадрилі]]не тіркелген, «[[Эглин]]&lt;nowiki/&gt;» авиябазасынан оңтүстікке қарай бақыланбайтын ұшуға кірді. Бақылау қалпына келтірілді және қауіпсіз қону жасалды. Экипаж аздаған жарақат алды. Апаттан кейінгі техникалық талдау ұшақ конструкцияға шекті жүктемені көтергенін көрсетті, бұл оны одан әрі пайдалану үшін қауіпсіз етеді. Бағалау бойынша шығындар 115,6 млн долларды құрайды. Ұшақ есептен шығарылды&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Ghostrider gunship scrapped after inverted flight scare|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/ghostrider-gunship-scrapped-after-inverted-flight-sc-419208/|work=Flightglobal.com|date=2015-11-17|accessdate=2018-10-17|language=en-GB}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Airframe Details for C-130 #5710&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.c-130.net/aircraft-database/C-130/airframe-profile/8713/|title=Airframe Details for C-130 #5710|publisher=www.c-130.net|lang=en|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Airframe Details for C-130 #5710&quot;/&gt;.
* 2015 жылы [[30 маусым]]да KC-130B (с/н 3616; р/н A-1310) [[Индонезия ӘӘК]] 32-ші эскадриліне тіркелген, көп ұзамай «[[Суондо]]&lt;nowiki/&gt;» әуе базасынан ұшқан соң, [[Медан]] қаласының тұрғын ауданына құлап кетті. Бортта 12 адам экипаж және 110 жолаушы болған, олардың барлығы 17 адамнан кем емес, қаза тапты&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Scores dead in Indonesia plane crash|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-33323419|work=BBC News|date=2015-06-30|accessdate=2018-10-17|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Dozens dead after Indonesian military plane crashes in residential area|url=https://www.abc.net.au/news/2015-06-30/indonesian-military-plane-crashes-residential-area-dozens-dead/6584602|work=ABC News|date=2015-06-30|accessdate=2018-10-17|language=en-AU}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://news.liga.net/news/incident/6101930-krushenie_samoleta_v_indonezii_chislo_zhertv_dostiglo_140_chelovek.htm Крушение самолёта в Индонезии: число жертв достигло 140 человек]
&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.c-130.net/aircraft-database/C-130/airframe-profile/8131/|title=Airframe Details for C-130 #3616|publisher=www.c-130.net|lang=en|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=20150630-0|title=ASN Aircraft accident Lockheed C-130B Hercules A-1310 Medan-Soewondo Air Force Base (MES)|author=Harro Ranter|publisher=aviation-safety.net|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;.
* [[2 қазан]] 2015 жылы С-130J-30 (с/н 5648; р/н 08-3174), [[АҚШ ӘӘК]] [[744-ші экспедициялық әуе эскадрилі]]не тіркелген [[Ауғанстан]] шығысында [[Джелалабад]] қаласының әуежайында ұшқаннан кейін бірден апатқа ұшырады. Тергеу көрсеткендей, апатқа ұшыраудың себебі штурвал мен аспапты тақтаның арасында түсірілген түнгі көру көзілдіріктерінен кеме командирі ұмытып кеткен футляр болды. Бортта 11 адам болған, олардың барлығы, сондай-ақ апат орнында 3 адам қаза тапты&lt;ref&gt;{{Cite news|title=C-130 crash in Afghanistan was not enemy action, Air Force says|first=Jeff|last=Schogol|url=https://www.airforcetimes.com/news/your-air-force/2015/10/01/c-130-crash-in-afghanistan-was-not-enemy-action-air-force-says/|work=Air Force Times|date=2017-08-07|accessdate=2018-10-17|language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.gazeta.ru/army/2016/04/21/8187953.shtml?pasas «Геркулес» упал из-за футляра для очков] // Газета. Ру, 21.04.2016&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.c-130.net/aircraft-database/C-130/airframe-profile/8678/|title=Airframe Details for C-130 #5648|publisher=www.c-130.net|lang=en|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;.
* [[11 шілде]] [[2016 жыл]]&lt;nowiki/&gt;ы C-130H (с/н 4777; р/н 16804) [[Португалияның ӘӘК]] үздік авиабазадан ұшу кезінде апатқа ұшырады: 5 ауыстырылмады. Құлағаннан кейін ұшақ жанып кетті. Бортта жеті адам болған, үш адам қаза тауып, тағы біреуі ауыр жарақат алды&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://jornaleconomico.sapo.pt/|title=Jornal Económico|publisher=O Jornal Económico|lang=pt-PT|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://observador.pt/2016/07/11/c130-caiu-na-base-do-montijo-e-fez-tres-mortos/|title=Acidente com C-130 fez três mortos na base do Montijo|author=Rita Tavares, Ana Cristina Marques, Vítor Matos|publisher=Observador|lang=pt-PT|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Porque terá este C-130 saído da pista à descolagem?|url=https://expresso.sapo.pt/sociedade/2016-07-18-Porque-tera-este-C-130-saido-da-pista-a-descolagem-#gs.E_zS1SM|work=Jornal Expresso|accessdate=2018-10-17|language=pt-PT}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.fontanka.ru/2016/07/11/111/ Военно-транспортный самолёт разбился в Португалии] // [[Фонтанка.ру]], 11.07.2017&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.c-130.net/aircraft-database/C-130/airframe-profile/7432/|title=Airframe Details for C-130 #4777|publisher=www.c-130.net|lang=en|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=20160711-0|title=ASN Aircraft accident Lockheed C-130H Hercules 16804 Montijo Air Base|author=Harro Ranter|publisher=aviation-safety.net|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;.
* 2016 жылдың [[18 желтоқсан]]ы C-130HS (с/н 4785; р/н A-1334) [[Индонезия ӘӘК]] [[32-эскадрилі]]не тіркелген [[Вамен]]а қаласы маңындағы тауларда апатқа ұшырады:[[Папуа провинциясы]]нда 5 ауыстырылмады. Бортта экипаждың 12 мүшесі және 1 жолаушы болды, барлығы қаза болды&lt;ref&gt;{{Cite news|title=13 Korban Pesawat Hercules Jatuh di Wamena Akan Diterbangkan ke Malang|first=Muhammad|last=Aminuddin|url=https://news.detik.com/berita/d-3374375/13-korban-pesawat-hercules-jatuh-di-wamena-akan-diterbangkan-ke-malang|work=detiknews|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Hercules Plane Crashes in Jayawijaya Regency, Papua|url=https://en.tempo.co/read/news/2016/12/18/055828686/Hercules-Plane-Crashes-in-Jayawijaya-Regency-Papua|accessdate=2018-10-17|language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Semua jenazah korban Hercules diterbangkan ke Malang - ANTARA News|last=antaranews.com|url=https://www.antaranews.com/berita/602184/semua-jenazah-korban-hercules-diterbangkan-ke-malang|work=Antara News|accessdate=2018-10-17|language=id-ID}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.c-130.net/aircraft-database/C-130/airframe-profile/8359/|title=Airframe Details for C-130 #4785|publisher=www.c-130.net|lang=en|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=20161218-0|title=ASN Aircraft accident Lockheed C-130H Hercules A-1334 Wamena Airport (WMX)|author=Harro Ranter|publisher=aviation-safety.net|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;.
* [[2017 жыл]]ы [[10 шілде]]де KC-130T (5303 с/н, 165000 р/н) [[Солтүстік Каролина]]дағы  [[«Черри Поинт»]] авиациялық станциясынан ұшып шыққан [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] теңіз жаяу әскерлері корпусының [[452-көлік эскадрилі]]не тіркелген [[Миссисипи (штат)|Миссисипи]] штатының [[Лифлор|Лифлор округіндегі]] соя алаңында апатқа ұшырады. Құлағаннан кейін ұшақ жарылды. Бортта 16 адам болды, барлығы қаза болды&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20170711140032/http://www.marines.mil/News/Press-Releases/Press-Release-Display/Article/1242769/marine-corps-aircraft-crashes-killing-16|title=Marine Corps aircraft crashes, killing 16 &gt; The Official United States Marine Corps Public Website &gt; Press Release Display|date=2017-07-11|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=16 dead after Marine Corps KC-130 plane from Cherry Point crashes in Mississippi|first=Jeff|last=Schogol|url=https://www.militarytimes.com/2017/07/11/16-dead-after-marine-corps-kc-130-plane-from-cherry-point-crashes-in-mississippi/|work=Military Times|date=2017-08-08|accessdate=2018-10-17|language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Marine Plane Had Emergency at High Altitude, General Says|url=https://www.nytimes.com/2017/07/12/us/mississippi-marine-transport-plane-crash.html|accessdate=2018-10-17|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=UPDATE: 16 people on board military C-130 killed in LeFlore County plane crash|first=Waverly|last=McCarthy|url=http://www.msnewsnow.com/story/35851293/update-army-c-130-out-of-memphis-crashes-on-lefloresunflower-county-line-four-bodies-recovered|accessdate=2017-07-11|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://rg.ru/2017/07/11/reg-ufo/video-v-aviakatastrofe-v-ssha-pogibli-16-morpehov.html В авиакатастрофе в США погибли 16 морпехов] // РГ, 11.07.2017 (+видео)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.c-130.net/aircraft-database/C-130/airframe-profile/8538/|title=Airframe Details for C-130 #5303|publisher=www.c-130.net|lang=en|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=20170710-0|title=ASN Aircraft accident Lockheed KC-130T Hercules 165000 Itta Bena, MS|author=Harro Ranter|publisher=aviation-safety.net|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;.
* 2017 жылдың [[27 тамыз]]ында [[Ұлыбритания ӘӘК]] Ирактағы «Эрбиль» авиябазасында қатаң қону жасады. Ұшақ есептен шығарылды&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.c-130.net/aircraft-database/C-130/airframe-profile/7929/|title=Airframe Details for C-130 #5457|publisher=www.c-130.net|lang=en|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;.
* [[2018 жыл]]дың [[29 сәуір]]інде [[Ливия ӘӘК|Ливияның ӘӘК]] С-130H-30  «[[Эль-Шарара]]&lt;nowiki/&gt;» мұнай кен орнындағы жолақтан ұшып шыққаннан кейін апатқа ұшырады. Экипаж 4 адамнан тұрды, бір аман қалды&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://noc.ly/index.php/en/new-4/3557-a-statement000|title=المؤسسة الوطنية للنفط - A statement|author=mohamed maghrbi|publisher=noc.ly|lang=en-gb|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20180430114041/https://af.reuters.com/article/libyaNews/idAFL8N1S60EE|title=UPDATE 3-Three dead after transport plane crashes at Libya oilfield {{!}} News by Country {{!}} Reuters|date=2018-04-30|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.c-130.net/aircraft-database/C-130/airframe-profile/8108/|title=Airframe Details for C-130 #4992|publisher=www.c-130.net|lang=en|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=20180429-1|title=ASN Aircraft accident Lockheed C-130H-30 Hercules registration unknown Sharara Airstrip|author=Harro Ranter|publisher=aviation-safety.net|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;.
* 2018 жылдың [[2 мамыр]]ында WC-130H (с/н 4110; р/н 65-0968), [[Пуэрто-Рико Ұлттық гвардиясы]]ның 156 әуе эскадриліне тіркелген, көп ұзамай «Саванна / Хилтон-Хед» халықаралық әуежайынан ұшқаннан кейін апатқа ұшырады. Бортта 9 адам болды, барлығы қаза болды&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Puerto Rico WC-130 crashes in Georgia with 9 on board|first=Tara|last=Copp|url=https://www.airforcetimes.com/news/your-military/2018/05/02/puerto-rico-c-130-crashes-in-georgia-with-5-onboard-guard-says/|work=Air Force Times|date=2018-05-02|accessdate=2018-10-17|language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=9 dead after Puerto Rican National Guard plane crashes in Georgia|url=https://www.nbcnews.com/news/us-news/military-c-130-plane-crashes-near-airport-savannah-georgia-n870786/|work=NBC News|accessdate=2018-10-17|language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://tass.ru/proisshestviya/5173142 СМИ: все находившиеся на борту разбившегося в США С-130 Hercules погибли] // ТАСС, 03.05.2018&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.c-130.net/aircraft-database/C-130/airframe-profile/7038/|title=Airframe Details for C-130 #4110|publisher=www.c-130.net|lang=en|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=20180502-0|title=ASN Aircraft accident Lockheed WC-130H Hercules 65-0968 Savannah/Hilton Head International Airport, GA (SAV)|author=Harro Ranter|publisher=aviation-safety.net|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;.
* [[3 маусым]] 2018 жылы C-130H (с/н 4911; р/н 7T-WHT) [[Алжир ӘӘК]] парашютшілер десанторларынан кейін [[Бискра]] қаласының әуежайына қатты қонды. Ұшақ үш бөлікке бөлініп, экипаж мүшелерінің бірі ауруханаға жатқызылғаннан кейін қайтыс болды&lt;ref&gt;{{Cite news|title=A LA UNE - Urgent / Un avion militaire fait une sortie de piste à Biskra    sur Algerie Focus|url=https://www.algerie-focus.com/2018/06/urgent-un-avion-militaire-fait-une-sortie-de-piste-a-biskra/|work=Algerie Focus|date=2018-06-03|accessdate=2018-10-17|language=fr}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Exclusif- L'Hercules C-130 s'est brisé en deux à Biskra (Photo) - ALG24|url=https://www.alg24.net/exclusif-hercules-brise-biskra-photo/|work=ALG24|date=2018-06-03|accessdate=2018-10-17|language=fr}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.c-130.net/aircraft-database/C-130/airframe-profile/8423/|title=Airframe Details for C-130 #4911|publisher=www.c-130.net|lang=en|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=20180603-0|title=ASN Aircraft accident Lockheed C-130H Hercules 7T-WHT Biskra Airport (BSK)|author=Harro Ranter|publisher=aviation-safety.net|accessdate=2018-10-17}}&lt;/ref&gt;.
* [[АҚШ ӘӘК]] [[744-ші экспедициялық әуе эскадрилі]]не тіркелген C-130J 2018 жылдың [[30 қыркүйек|30 қыркүйегі]] Ауғанстанның шығыс бөлігіндегі Джелалабад аэродромында апатқа ұшырады. Ауғанстандағы [[Солтүстік Атлантикалық Келісім Ұйымы|НАТО]]-ның 6 экипаж мүшесі мен 5 қызметкері қаза тапты.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=​6 U.S. service members among 11 dead in Afghan plane crash|url=https://www.cbsnews.com/news/6-us-service-members-among-11-dead-in-afghan-plane-crash/|accessdate=2018-10-20|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=В Афганистане погиб транспортный самолет ВВС США C-130J «Геркулес»|url=https://regnum.ru/news/accidents/2494009.html|work=ИА REGNUM|accessdate=2018-10-20|language=ru-RU}}&lt;/ref&gt;
* 2018 жылы [[9 қараша]]да [[Пәкістанның ӘӘК]] [[Пәкістанның 6-шы эскадрилі|6-шы эскадриліне]] тіркелген C-130E (с/н 4180; р/н 65-12904) «[[Нұр Хан]]&lt;nowiki/&gt;» авиабазасына апатты қонуға мәжбүр болды. Қону кезінде шина жарылып, ұшақ қону жолағынан шығып, қабырғаға соғылып, жанған, қатты бүлінген және жөндеуге жатпайды.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.c-130.net/g3/c-130-photos/Asian-C-130-Photos/Pakistan-C-130-Photos/PAF-ISB2|title=PAF ISB2                     photos {{!}} C-130.net|publisher=www.c-130.net|lang=en|accessdate=2018-11-15}}&lt;/ref&gt;.
* 2018 жылдың [[6 желтоқсан]]ында [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]]-тың KC-130J КМП [[F/A-18 Hornet]] жойғыш-бомбалаушы қақтығысы салдарынан [[Жапония]] жағалауларында апатқа ұшырады. Ұшақтар [[Ямагути]] префектурасында  [[Ивакуни (АҚШ КМП әуеация станциясы)|«Ивакуни»]] авиациялық станциясынан ұшып шығып, ауада жанармай құю бойынша жаттығуды орындады. Әуе кемелерінің бортында 7 әскери қызметкер болған, біреуі құтқара алды.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://twitter.com/USMC/status/1070440210293506049|title=Search and rescue operations continue for a KC-130 and an F/A-18 that were involved in a mishap off of the coast of Japan around 2:00 a.m. Dec. 6.

The circumstances of the mishap are currently under investigation.

Media can contact @IIIMEF at IIIMEFMEDIA@usmc.mil.|author=U. S. Marines|date=2018-12-05|publisher=@USMC|lang=en|accessdate=2018-12-06}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.marinecorpstimes.com/news/your-marine-corps/2018/12/05/search-and-rescue-off-japanese-coast-underway-after-marine-corps-c-130-and-fa-18-fighter-jet-crash/|title=Search off Japanese coast underway for missing Marines after Corps C-130 and F/A-18 fighter jet crash|author=Geoff Ziezulewicz, Shawn Snow|date=2018-12-06|publisher=Marine Corps Times|lang=en-US|accessdate=2018-12-06}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.thedrive.com/the-war-zone/25327/marine-f-a-18-and-kc-130-collide-during-refueling-sending-both-into-waters-off-japan|title=U.S. F/A-18 And KC-130 Collide During Refueling Sending Both Into Waters Off Japan (Updated)|author=Tyler Rogoway|publisher=The Drive|accessdate=2018-12-08}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://abcnews.go.com/Politics/search-rescue-underway-marine-corps-aircraft-missing-off/story?id=59635876|title=Marines identify killed F/A-18 pilot as search continues for 5 missing|author=A. B. C. News|date=2018-12-07|publisher=ABC News|lang=en|accessdate=2018-12-08}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.businessinsider.com/2-marine-corps-aircraft-crash-during-refueling-in-japan-2018-12|title=2 Marine Corps aircraft were involved in a 'mishap' over Japan, and a search-and-rescue operation is underway|author=Christopher Woody, David Choi|publisher=Business Insider|accessdate=2018-12-06}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.bloomberg.com/tosv2.html?vid=&amp;uuid=6653a710-f923-11e8-ae0d-05599adee804&amp;url=L25ld3MvYXJ0aWNsZXMvMjAxOC0xMi0wNS91LXMtbWFyaW5lLWYtYS0xOC1rYy0xMzAtY3Jhc2gtaW4tc2VhLW9mZi1qYXBhbg==|title=Bloomberg - Are you a robot?|publisher=www.bloomberg.com|accessdate=2018-12-06}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://sputniknews.com/military/201812061070424758-us-marines-search-rescue-japan/|title=US Marines Launch Search and Rescue Effort After Two Planes Crash Near Japan|author=Sputnik|publisher=sputniknews.com|lang=en|accessdate=2018-12-06}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://tass.ru/proisshestviya/5876910|title=Два самолета ВМС США потерпели крушение у берегов Японии|publisher=ТАСС|accessdate=2018-12-06}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://ria.ru/20181206/amerikanskijj-istrebitel-stolknulsja-s-samoletom-130-u-poberezhja-japonii-1543701063.html|title=Американский истребитель столкнулся с самолетом KC-130 у побережья Японии - РИА Новости, 06.12.2018|publisher=РИА Новости|lang=ru|accessdate=2018-12-06}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://aviation-safety.net/database/record.php?id=20181206-0|title=ASN Aircraft accident Lockheed Martin KC-130J registration unknown Muroto Cape, Japan|author=Harro Ranter|publisher=aviation-safety.net|accessdate=2018-12-08}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://lostarmour.info/aflosses/item.php?id=19770|title=Lostarmour ID - 19770, KC-130J, Pacific Ocean|publisher=lostarmour.info|accessdate=2018-12-08}}&lt;/ref&gt;

== Тактикалық-техникалық сипаттамалары ==
[[Сурет:Lockheed C-130H Hercules Line Drawing.svg|нобай|300x300 нүкте|C-130-нің проекциясы]]
[[Сурет:C-130J_Hercules_cleaning.jpg|нобай|300x300 нүкте|«Геркулестің» жууы]]
Келтірілген сипаттамалар '''C-130J''' модификациясына сәйкес келеді.
{{кітап|авторы=|бөлімі=Ұшақ|бөлім сілтемесі=|тақырыбы=Jane's All The World's Aircraft 2004-2005|шынайы атауы=|сілтеме=|уикитека=|жауапты=Paul Jackson|басылым=|орны=|баспасы=Jane's Infromation Group|жыл=2004|томы=|беттері=700-702|барлық беті=860|сериясы=|isbn=0-7106-2614-2|тиражы=}}

'''Техникалық сипаттамалары'''

* Экипаж: 2 пилот
* Жолаушылар сыйымдылығы: 72 жауынгер немесе 64 парюшютші или 74 екі еріп жүруші бар зембілде жараланғандар
* Жүк көтергіштігі: 18 955 кг (+2.5g кезінде)
* Ұзындығы: 29,79 м
* Қанат құлауы: 40,41 м
* Биіктігі: 11,84 м
* Қанат алаңы: 162,12 м²
* '''Қанаттың ұзару коэффиценті''': 10,1
* Шасси шоғыры: 4,34 м
* Қанаттың түбірі: NACA 64A318 қанаттың түбірі, NACA 64A412 аяқтамасы
* Бос массасы: 34 274 кг
* Жарақталған массасы: 53 230 кг (+2.5g кезінде)
* Қалыпты ұшу салмағы: 70 305 кг (типтік жүктеме кезінде)
* Максималды ұшу салмағы: 79 380 кг
* Ішкі бактардағы отынның массасы: 20 819 кг (+ 8506 кг в ПТБ)
* '''Отын бақтарының көлемі''': 25 552 л (+ 2×5220 л ПТБ)
* Күштік қондырғы: 4 × ТВҚ Rolls-Royce AE 2100D3
* Қозғалтқыштардың қуаты: 4 × 4591 а. к. (4 × 3424 кВт)
* Әуе винті: алты қабатты Dowty Aerospace R391
* Винттің диаметрі: 4.11 м

'''Жүк кабинасының габариттері'''

* '''Ұзындығы''': 12,19 м
* '''Ені''': 3,12 м
* '''Биіктігі''': 2,74 м
* '''Пайдалы көлем''': 128,9 м³

'''Ұшу сипаттамалары'''

* Ең жоғары рұқсат етілетін жылдамдық: 700 км/сағат 3050 м-ге
* Ең жоғарғы жылдамдық: 645 км/сағат
* Крейсерлік жылдамдық: 628 км/сағат
* Құлау жылдамдығы: 185 км/сағат
* Практикалық қашықтық: 5250 км (18 144 кг салмақты жүкпен)
* Практикалық төбесі: 9315 м (ұшу салмағы 66 680 кг кезінде)
* Жылдам көтеру: 10,7 м/с
* '''Биіктік алу уақыты''': 6100 м 14 мин-та.
* Қанатқа жүктеме: 433,7 кг/м² (қалыпты ұшу салмағы кезінде)
* Тарту қарусыздануы: 194,6 Вт/кг (қалыпты ұшу салмағы кезінде)
* Екпін ұзындығы: 1433 м (15 м биіктікке дейін)
* Жүріс ұзындығы: 777 м (қону салмағы 58 967 кг кезінде 15 м биіктіктен)

== Аналогтарымен салыстыру ==
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;width:100%; text-align:center&quot;
!
!{{Мемлекет туы|Украина}} [[Ан-70]]&lt;ref&gt;[http://www.antonov.com/products/air/transport/AN-70/its.xml Основные летно-технические характеристики Ан-70] [https://web.archive.org/web/20100130072759/http://www.antonov.com/products/air/transport/AN-70/its.xml%7Cdate=2010-01-30].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.airwar.ru/enc/craft/an70.html Ан-70 на сайте airwar.ru].&lt;/ref&gt;
![[Сурет:Flag_of_Europe.svg|25x25 нүкте]][[Еуропалық Одақ]] [[Airbus A400M]]&lt;ref&gt;[http://www.airwar.ru/enc/craft/fla.html A400M Grizzly].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.airbusmilitary.com/Aircraft/A400M/A400MAbout.aspx A400M на сайте производителя] [https://web.archive.org/web/20140701075336/http://www.airbusmilitary.com/Aircraft/A400M/A400MAbout.aspx date=2014-07-01].&lt;/ref&gt;
!{{Мемлекет туы|АҚШ}} C-130J-30&lt;ref&gt;[https://archive.is/20120801025956/http://www.af.mil/information/factsheets/factsheet.asp?id=92 C-130 HERCULES].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.airwar.ru/enc/craft/c130j.html C-130J Super Hercules].&lt;/ref&gt;
!{{Мемлекет туы|Қытай}} [[Shaanxi Y-9]]&lt;ref&gt;[http://www.globalsecurity.org/military/world/china/y-9.htm Shaanxi Y-9 (Yun-9)].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://lenta.ru/news/2011/07/28/y9/ Китай начал летные испытания нового транспортника].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.sinodefence.com/airforce/airlift/y9.asp Yun-9 Multipurpose Transport Aircraft] [https://web.archive.org/web/20131103072354/http://www.sinodefence.com/airforce/airlift/y9.asp date=2013-11-03].&lt;/ref&gt;
|-
!Сыртқы келбеті
|[[Сурет:An-70_takeoff.jpg|170x170 нүкте]]
|[[Сурет:Airbus_A400M_EC-404_MSN_004_at_Seville.jpg|150x150 нүкте]]
|[[Сурет:Hercules-au-Gabon.jpg|150x150 нүкте]]
|[[Сурет:Shaanxi_Y-9_at_2014_Zhuhai_Air_Show.jpg|170x170 нүкте]]
|-
!Бірінші ұшуы, жыл
|1994
|2009
|1996
|2011
|-
!Қару-жараққа қабылданды, жыл
|2015
|—
|1999
|2012
|-
!Әзірлеушісі
|{{Мемлекет туы|Украина}} [[АҒТК Антонов|АҒТК «Антонов»]]
|[[Сурет:Flag_of_Europe.svg|25x25 нүкте]][[Еуропалық Одақ]] [[Airbus Military]]
|{{Мемлекет туы|АҚШ}} [[Lockheed Martin]]
|{{Мемлекет туы|Қытай}} [[Shaanxi Aircraft Corporation|Shaanxi Aircraft Corp.]]&lt;br /&gt; {{Мемлекет туы|Украина}} [[АҒТК Антонов]]
|-
!Өндірушісі
|{{Мемлекет туы|Украина}} [[«Антонов» сериялық зауыт]]
|[[Сурет:Flag_of_Europe.svg|25x25 нүкте]][[Еуропалық Одақ]] [[Airbus Military]]
|{{Мемлекет туы|АҚШ}} [[Lockheed Martin]]
|{{Мемлекет туы|Қытай}} [[Shaanxi Aircraft Corporation|Shaanxi Aircraft Corp.]]
|-
!Қанат құлауы, м
|44,06
|42,40
|39,7
|38,015
|-
!Ұзындығы, м
|40,73
|45,10
|34,69
|33,109
|-
!Қанат алаңы, м²
|204,0
|221,50
|162,1
|121.7
|-
!Бос салмақ, т
|73,0
|76,5
|34,3
|39,0
|-
!Жүк көтергіштігі, т
|47,0
|37,0
|21,8
|25,0
|-
!Жүк кабинасының габариттері (ұ × е × б), м
|22,4 × 4,8 × 4,1
|17,7 × 4,0 × 3,8
|12,2 × 3,1 × 2,7
|13,5 × 3,5 × 2,6
|-
!Ішкі отын, т
|38,0
|50,5
|20,5
|а/ж
|-
!Макс. ұшу салмағы, т
|135,0
|141,0
|74,4
|77,0
|-
!Макс. жылдамдығы, км/сағат
|780
|780
|670
|650
|-
!Крейсерлік жылдамдығы, км/сағат
|700—750
|780
|640
|550—600
|-
!Макс. төбесі, м
|12 000
|11 300
|12 300
|10 500
|-
!Практикалық қашықтығы, км
|6600 (20 т жүкпен)
|6400 (20 т жүкпен)
|3150 (16 т жүкпен)
|5700
|-
!Ажырататын қашықтығы, км
|8000
|8700
|5250
|7800
|-
!Қозғалтқыштары
|4 × [[ТВВҚ]] «[[ЗМКБ «Прогресс» ат. А. Г. Ивченко академикке|Ивченко-Прогресс»]] [[Д-27]]
|4 × [[ТВҚ]] [[Europrop TP400]]
|4 × [[ТВҚ]] [[Rolls-Royce AE 2100|Rolls-Royce AE2100D3]]
|4 × [[ТВҚ]] Wojiang WJ-6C
|-
!Қуаты, а. к.
|4 × 13 880
|4 × 11 000
|4 × 4700
|4 × 4250
|-
!Құны
|67,0 млн [[АҚШ доллары|USD]] (2012 жыл)
|145,0 млн [[Еуро|EUR]] (2012 жыл)
|65 млн [[АҚШ доллары|USD]] (2008 жыл)
|—
|}
[[C-130|C-130 Hercules]] және Shaanxi Y-9 (жүк көтергіштігі және жүк кабинасының габариті бойынша [[Ан-12]]-нің терең жаңғыртуы, сондай-ақ негізгі [[ТТХ]], [[Ан-12]], [[Ан-178]], [[Ил-214]], [[Transall C-160]] и [[Embraer KC-390]] сынып ұшақтарына ұқсас.

== Тағыда қараңыз ==
; Ұқсас өнімдер
:

* [[Lockheed AC-130]]

; Аналогтар
:

* [[Ан-12]]
* [[Ан-178]]
* [[Ил-214]]
* [[Blackburn Beverley]]
* [[Embraer KC-390]]
* [[Shaanxi Y-8]]
* [[Shaanxi Y-9]]
* [[Short Belfast]]
* [[Transport Allianz C.160 Transall]]
* [[Kawasaki C-2]]

; Тізімдер
:

* [[Ұшақтардың тізімі]]

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер|3}}

== Әдебиет ==
* {{мақала|авторы=С. Кедров|тақырыбы=Сол «Геркулес». Lockheed C-130-ны құру тарихы мен модификациялары|өндіруші=«[[Крылья Родины]]»|түрі=журнал|жыл=2000|нөмірі=3|беттері=13—16|issn=0130-2701}}
* {{мақала|авторы=О. Пиунов|тақырыбы=АҚШ ӘӘК арнайы операциялар күштерінің «Геркулес» С-130 типті ұшақтары|өндіруші=«[[Зарубежное военное обозрение]]»|түрі=журнал|жыл=2011|нөмірі=11|беттері=59—71|issn=}}
* {{мақала|авторы=О. Пиунов|тақырыбы=АҚШ ӘӘК арнайы операциялар күштерінің &quot;Геркулес&quot; С-130 типті ұшақтары (Жалғасы)|өндіруші=«[[Зарубежное военное обозрение]]»|түрі=журнал|жыл=2011|нөмірі=12|беттері=52—54|issn=}}

== Сілтемелер ==
* [http://www.lockheedmartin.com/us/100years/stories/hercules.html C-130 Hercules] (Lockheed Martin компанияның ресми сайты)
* [http://lockheedmartin.com/us/products/c130/History.html Variants] (Lockheed Martin компанияның ресми сайты)
* [http://www.lockheedmartin.com/us/products/c130/c-130j-variants.html C-130 Hercules] (Lockheed Martin компанияның ресми сайты)
* [http://www.armstrade.org/includes/periodics/news/2012/0208/163011519/detail.shtml Жаңа Зеландияның ӘӘК алғашқы екі C-130H «Геркулес» әскери-техникалық жабдықтарына ие болды.] // armstrade.org, шілде 2012
* [http://www.inforupor.ru/news/oshibka-pilotov-privela-k-aviakatastrofe-v-severnoj-shvecii.html Пилоттардың қате арқасында, Швецияның солтүстігіндегі ұшақ апатқа ұшырады]{{Deadlink|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} // inforupor.ru
* [http://inforupor.ru/news/zona-avarii-norvezhskogo-samoljota-javljaetsja-zapovednoj.html Норвегия ұшағының апат аймағы сақталған]{{Deadlink|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

{{Lockheed Martin ҰА}}

[[Санат:АҚШ ұшақтары]]
[[Санат:Lockheed ұшақтары]]
[[Санат:Әскери-көліктік ұшақтар]]
[[Санат:Вьетнам соғысының ұшақтары]]
[[Санат:Жоғарықанаттар]]</text>
      <sha1>296cs69ssp9zped2i219g2lxax3th6j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ақбастау (Ұлытау облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>612005</id>
    <revision>
      <id>3400648</id>
      <parentid>3326148</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T16:13:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400648</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3697" sha1="9n3yb5cqytumwx3fufja9w8r3p2rfwo" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Ақбастау
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = 
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  =  
   |lat_deg =48|lat_min = 29|lat_sec =47
   |lon_deg =70|lon_min = 24|lon_sec =39
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Ералиев ауылдық округі{{!}}Ералиев 
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}134
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Ақбастау}}
'''Ақбастау''' — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]], [[Ералиев ауылдық округі]] құрамындағы ауыл.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы – [[Жаңаарқа]] кентінен оңтүстік-батысқа қарай 89 км-дей жерде.

== Халқы ==
Жергілікті тұрғындар саны [[1999 жыл]]ы 171 адам (97 ер адам және 74 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 168 адамды (98 ер адам және 70 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 134 адамды (78 ер адам және 56 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>9n3yb5cqytumwx3fufja9w8r3p2rfwo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жомарт (ауыл)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>612006</id>
    <revision>
      <id>3400649</id>
      <parentid>3330248</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T16:15:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400649</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3769" sha1="19volqdlib92veaowi9auhrcqv9yklx" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 = Темір жол бекеті
|атауы                 = Жомарт
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = 
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =48|lat_min = 27|lat_sec =47
   |lon_deg =70|lon_min = 13|lon_sec =38
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Ералиев ауылдық округі{{!}}Ералиев
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}142
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
'''Жомарт''' — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]], [[Ералиев ауылдық округі]] құрамындағы темір жол бекеті.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы – [[Жаңаарқа]] кентінен оңтүстік-батысқа қарай 103 км-дей жерде.

== Халқы == 
Жергілікті тұрғындар саны [[1999 жыл]]ы 70 адам (38 ер адам және 32 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 199 адамды (114 ер адам және 85 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 142 адамды (71 ер адам және 71 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]
[[Санат:Қазақстан темір жол бекеттері]]</text>
      <sha1>19volqdlib92veaowi9auhrcqv9yklx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кезең (ауыл)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>612007</id>
    <revision>
      <id>3400653</id>
      <parentid>3330861</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T16:18:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400653</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3631" sha1="a70ei9id9r7045sxp7wzbwgq499c9df" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Кезең
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = 
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =48|lat_min = 34|lat_sec =40
   |lon_deg =70|lon_min = 13|lon_sec =15
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Ералиев ауылдық округі{{!}}Ералиев
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}13
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}

'''Кезең''' — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]], [[Ералиев ауылдық округі]] құрамындағы ауыл.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы – [[Жаңаарқа]] кентінен батысқа қарай 101 км-дей жерде.

== Халқы ==
Жергілікті тұрғындар саны [[1999 жыл]]ы 221 адам (127 ер адам және 94 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 122 адамды (56 ер адам және 66 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 13 адамды (8 ер адам және 5 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>a70ei9id9r7045sxp7wzbwgq499c9df</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>№189-темір жол айрығы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>612009</id>
    <revision>
      <id>3400654</id>
      <parentid>3324625</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T16:19:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400654</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3821" sha1="gvrs8fq8gpm2rxovf6iwlr0n97lehlg" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 = Темір жол айрығы
|атауы                 = №189-темір жол айрығы
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = 
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =48|lat_min = 32|lat_sec =33
   |lon_deg =70|lon_min = 26|lon_sec =15
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Ералиев ауылдық округі{{!}}Ералиев
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}180
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
'''№189-темір жол айрығы''' — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]], [[Ералиев ауылдық округі]] құрамындағы темір жол айрығы.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы – [[Жаңаарқа]] кентінен оңтүстік-батысқа қарай 86 км-дей жерде.

== Халқы ==
Жергілікті тұрғындар саны [[1999 жыл]]ы 257 адам (133 ер адам және 124 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 243 адамды (114 ер адам және 129 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 180 адамды (87 ер адам және 93 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]
[[Санат:Қазақстан темір жол айрықтары]]</text>
      <sha1>gvrs8fq8gpm2rxovf6iwlr0n97lehlg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ақтайлақ (ауыл)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>612045</id>
    <revision>
      <id>3400631</id>
      <parentid>3326327</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T15:58:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400631</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3798" sha1="467xdm1f14cb43zs8m90c0eww2ly32w" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =Ауыл
|атауы                 = Ақтайлақ
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = 
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =48|lat_min = 43|lat_sec =12
   |lon_deg =71|lon_min = 45|lon_sec =30
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Бидайық ауылдық округі (Ұлытау облысы){{!}}Бидайық 
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}330
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Ақтайлақ}}
'''Ақтайлақ''' — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]], [[Бидайық ауылдық округі (Ұлытау облысы)|Бидайық ауылдық округі]] құрамындағы ауыл.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы – [[Жаңаарқа]] кентінен солтүстік-шығысқа қарай 10 км-дей жерде.

== Халқы ==
Жергілікті тұрғындар саны [[1999 жыл]]ы 97 адам (50 ер адам және 47 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 389 адамды (188 ер адам және 201 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 330 адамды (181 ер адам және 149 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>467xdm1f14cb43zs8m90c0eww2ly32w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қарамола (ауыл)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>612051</id>
    <revision>
      <id>3400632</id>
      <parentid>3323311</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T16:00:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400632</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3792" sha1="1jzfb3ss0lau2ap902ulwyfy3trvvz4" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =Ауыл
|атауы                 = Қарамола
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = 
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =48|lat_min = 45|lat_sec =13
   |lon_deg =71|lon_min = 52|lon_sec =47
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Бидайық ауылдық округі (Ұлытау облысы){{!}}Бидайық 
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}39
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Қарамола}}
'''Қарамола''' — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]], [[Бидайық ауылдық округі (Ұлытау облысы)|Бидайық ауылдық округі]] құрамындағы ауыл.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы – [[Жаңаарқа]] кентінен солтүстік-шығысқа қарай 16 км-дей жерде.

== Халқы == 
Жергілікті тұрғындар саны [[1999 жыл]]ы 69 адам (33 ер адам және 36 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 49 адамды (26 ер адам және 23 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 39 адамды (21 ер адам және 18 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>1jzfb3ss0lau2ap902ulwyfy3trvvz4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бидайық (Бидайық ауылдық округі)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>612053</id>
    <revision>
      <id>3400630</id>
      <parentid>3327244</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T15:58:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400630</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3850" sha1="1mquanyo52u1rd7kosv7sr1auocgmvs" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =Ауыл
|атауы                 = Бидайық
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = Ауылдық округ орталығы
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =48|lat_min = 43|lat_sec =32
   |lon_deg =71|lon_min = 56|lon_sec =38
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Бидайық ауылдық округі (Ұлытау облысы){{!}}Бидайық
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  ''Оросительное''
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}912
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Бидайық}}
'''Бидайық''' — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]]ндағы ауыл, [[Бидайық ауылдық округі (Ұлытау облысы)|Бидайық ауылдық округі]] орталығы.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы – [[Жаңаарқа]] кентінен шығысқа қарай 15 км-дей жерде.

== Халқы ==
Жергілікті тұрғындар саны [[1999 жыл]]ы 1094 адам (547 ер адам және 547 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 988 адамды (485 ер адам және 503 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 912 адамды (458 ер адам және 454 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>1mquanyo52u1rd7kosv7sr1auocgmvs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Атасу (Ақтүбек ауылдық округі)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>612060</id>
    <revision>
      <id>3400622</id>
      <parentid>3326009</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T15:41:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400622</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3783" sha1="5mxfduq5hkoy6jqvfl172zhwgv8slvb" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 = Ауыл
|атауы                 = Атасу
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = 
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  =  
   |lat_deg =48|lat_min = 30|lat_sec =00
   |lon_deg =71|lon_min = 04|lon_sec =44
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Ақтүбек ауылдық округі (Ұлытау облысы){{!}}Ақтүбек
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}246
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Атасу}}
'''Атасу''' — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]], [[Ақтүбек ауылдық округі (Ұлытау облысы)|Ақтүбек ауылдық округі]] құрамындағы ауыл.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы – [[Жаңаарқа]] кентінен оңтүстік-батысқа қарай 42 км-дей жерде.

== Халқы == 
Жергілікті тұрғындар саны [[1999 жыл]]ы 395 адам (191 ер адам және 204 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 450 адамды (229 ер адам және 221 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 246 адамды (125 ер адам және 121 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>5mxfduq5hkoy6jqvfl172zhwgv8slvb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өркендеу (Ұлытау облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>612133</id>
    <revision>
      <id>3400624</id>
      <parentid>3324557</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T15:45:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400624</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3774" sha1="4upg4laqq7a16lcxbi7hkg8aa51fwpu" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 = Ауыл
|атауы                 = Өркендеу
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = 
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =48|lat_min = 40|lat_sec =59
   |lon_deg =70|lon_min = 56|lon_sec =37
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Ақтүбек ауылдық округі (Ұлытау облысы){{!}}Ақтүбек
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}40
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Өркендеу}}
'''Өркендеу''' — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]], [[Ақтүбек ауылдық округі (Ұлытау облысы)|Ақтүбек ауылдық округі]] құрамындағы ауыл.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы – [[Жаңаарқа]] кентінен батысқа қарай 47 км-дей жерде.

== Халқы == 
Жергілікті тұрғындар саны [[1999 жыл]]ы 189 адам (99 ер адам және 90 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 64 адамды (39 ер адам және 25 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 40 адамды (22 ер адам және 18 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>4upg4laqq7a16lcxbi7hkg8aa51fwpu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мыңадыр (станция)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>612135</id>
    <revision>
      <id>3400625</id>
      <parentid>3333470</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T15:50:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400625</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3839" sha1="jsiq299d45ke6w6vb948ecndif01aao" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 = Станция
|атауы                 = Мыңадыр
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = 
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =48|lat_min = 33|lat_sec =14
   |lon_deg =70|lon_min = 37|lon_sec =22
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Ақтүбек ауылдық округі (Ұлытау облысы){{!}}Ақтүбек
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}386
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}

'''Мыңадыр''' — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]], [[Ақтүбек ауылдық округі (Ұлытау облысы)|Ақтүбек ауылдық округі]] құрамындағы станция.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы – [[Жаңаарқа]] кентінен батысқа қарай 76 км-дей жерде.

== Халқы == 
Жергілікті тұрғындар саны [[1999 жыл]]ы 389 адам (194 ер адам және 195 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 695 адамды (335 ер адам және 360 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 386 адамды (205 ер адам және 181 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]
[[Санат:Қазақстанның темір жол станциялары]]</text>
      <sha1>jsiq299d45ke6w6vb948ecndif01aao</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400637</id>
      <parentid>3400625</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T16:04:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Casserium [[Мыңадыр (ауыл)]] бетін [[Мыңадыр (станция)]] бетіне жылжытты: Қайта атау </comment>
      <origin>3400625</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3839" sha1="jsiq299d45ke6w6vb948ecndif01aao" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 = Станция
|атауы                 = Мыңадыр
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = 
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =48|lat_min = 33|lat_sec =14
   |lon_deg =70|lon_min = 37|lon_sec =22
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Ақтүбек ауылдық округі (Ұлытау облысы){{!}}Ақтүбек
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}386
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}

'''Мыңадыр''' — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]], [[Ақтүбек ауылдық округі (Ұлытау облысы)|Ақтүбек ауылдық округі]] құрамындағы станция.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы – [[Жаңаарқа]] кентінен батысқа қарай 76 км-дей жерде.

== Халқы == 
Жергілікті тұрғындар саны [[1999 жыл]]ы 389 адам (194 ер адам және 195 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 695 адамды (335 ер адам және 360 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 386 адамды (205 ер адам және 181 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]
[[Санат:Қазақстанның темір жол станциялары]]</text>
      <sha1>jsiq299d45ke6w6vb948ecndif01aao</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400650</id>
      <parentid>3400637</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T16:16:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400650</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3872" sha1="tfemgzw1muajaw62unxqsiphrto6l9q" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 = Темір жол бекеті 
|атауы                 = Мыңадыр
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = 
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =48|lat_min = 33|lat_sec =14
   |lon_deg =70|lon_min = 37|lon_sec =22
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Ақтүбек ауылдық округі (Ұлытау облысы){{!}}Ақтүбек
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}386
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}

'''Мыңадыр''' — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]], [[Ақтүбек ауылдық округі (Ұлытау облысы)|Ақтүбек ауылдық округі]] құрамындағы темір жол бекеті.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы – [[Жаңаарқа]] кентінен батысқа қарай 76 км-дей жерде.

== Халқы == 
Жергілікті тұрғындар саны [[1999 жыл]]ы 389 адам (194 ер адам және 195 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 695 адамды (335 ер адам және 360 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 386 адамды (205 ер адам және 181 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]
[[Санат:Қазақстанның темір жол станциялары]]</text>
      <sha1>tfemgzw1muajaw62unxqsiphrto6l9q</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400651</id>
      <parentid>3400650</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T16:16:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:Қазақстанның темір жол станциялары|Қазақстанның темір жол станциялары]]» деген санатты аластады; «[[Санат:Қазақстан темір жол станциялары|Қазақстан темір жол станциялары]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <origin>3400651</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3866" sha1="jyb89pv1k7pagegwg6ab8nr8wgohoii" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 = Темір жол бекеті 
|атауы                 = Мыңадыр
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = 
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =48|lat_min = 33|lat_sec =14
   |lon_deg =70|lon_min = 37|lon_sec =22
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Ақтүбек ауылдық округі (Ұлытау облысы){{!}}Ақтүбек
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}386
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}

'''Мыңадыр''' — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]], [[Ақтүбек ауылдық округі (Ұлытау облысы)|Ақтүбек ауылдық округі]] құрамындағы темір жол бекеті.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы – [[Жаңаарқа]] кентінен батысқа қарай 76 км-дей жерде.

== Халқы == 
Жергілікті тұрғындар саны [[1999 жыл]]ы 389 адам (194 ер адам және 195 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 695 адамды (335 ер адам және 360 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 386 адамды (205 ер адам және 181 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]
[[Санат:Қазақстан темір жол станциялары]]</text>
      <sha1>jyb89pv1k7pagegwg6ab8nr8wgohoii</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400652</id>
      <parentid>3400651</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T16:17:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:Қазақстан темір жол станциялары|Қазақстан темір жол станциялары]]» деген санатты аластады; «[[Санат:Қазақстан темір жол бекеттері|Қазақстан темір жол бекеттері]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <origin>3400652</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3862" sha1="a4wtkunit3deheo895kbg53uo8106sy" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 = Темір жол бекеті 
|атауы                 = Мыңадыр
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = 
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =48|lat_min = 33|lat_sec =14
   |lon_deg =70|lon_min = 37|lon_sec =22
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Ақтүбек ауылдық округі (Ұлытау облысы){{!}}Ақтүбек
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}386
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}

'''Мыңадыр''' — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]], [[Ақтүбек ауылдық округі (Ұлытау облысы)|Ақтүбек ауылдық округі]] құрамындағы темір жол бекеті.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы – [[Жаңаарқа]] кентінен батысқа қарай 76 км-дей жерде.

== Халқы == 
Жергілікті тұрғындар саны [[1999 жыл]]ы 389 адам (194 ер адам және 195 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 695 адамды (335 ер адам және 360 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 386 адамды (205 ер адам және 181 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]
[[Санат:Қазақстан темір жол бекеттері]]</text>
      <sha1>a4wtkunit3deheo895kbg53uo8106sy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алғабас (Ұлытау облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>612139</id>
    <revision>
      <id>3400670</id>
      <parentid>3325669</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T16:40:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400670</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3813" sha1="insh8gyvz8tb86b7gnjlrl4tjh7gk75" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 = Ауыл
|атауы                 = Алғабас
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = 
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =48|lat_min = 44|lat_sec =38
   |lon_deg =71|lon_min = 34|lon_sec =30
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Талдыбұлақ ауылдық округі (Ұлытау облысы){{!}}Талдыбұлақ
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}86
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Алғабас}}
'''Алғабас''' — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]], [[Талдыбұлақ ауылдық округі (Ұлытау облысы)|Талдыбұлақ ауылдық округі]] құрамындағы ауыл.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы – [[Жаңаарқа]] кентінен солтүстік-батысқа қарай 5 км-дей жерде.

== Халқы == 
Жергілікті тұрғындар саны [[1999 жыл]]ы 212 адам (106 ер адам және 106 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 97 адамды (47 ер адам және 50 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt; 

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 86 адамды (46 ер адам және 40 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>insh8gyvz8tb86b7gnjlrl4tjh7gk75</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кирово (Ұлытау облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>612140</id>
    <revision>
      <id>3400663</id>
      <parentid>3331013</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T16:31:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400663</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3798" sha1="hqhvew9u41jrw6nigd71n8ytf2asp6t" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 = Ауыл
|атауы                 = Кирово
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = 
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =48|lat_min = 51|lat_sec =38
   |lon_deg =71|lon_min = 59|lon_sec =01
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Сейфуллин ауылдық округі (Ұлытау облысы){{!}}Сейфуллин
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}31
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Кирово}}
'''Кирово''' — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]], [[Сейфуллин ауылдық округі (Ұлытау облысы)|Сейфуллин ауылдық округі]] құрамындағы ауыл.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы – [[Жаңаарқа]] кентінен солтүстік-шығысқа қарай 28 км-дей жерде.

== Халқы ==
Жергілікті тұрғындар саны [[1999 жыл]]ы 178 адам (91 ер адам және 87 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 135 адамды (65 ер адам және 70 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt; 

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 31 адамды (21 ер адам және 10 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>hqhvew9u41jrw6nigd71n8ytf2asp6t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>№69-темір жол айрығы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>612141</id>
    <revision>
      <id>3400633</id>
      <parentid>3324650</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T16:01:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400633</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3921" sha1="d8tk8a0eop0ir2hqo5kp285a605gvy9" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =Темір жол айрығы
|атауы                 = №69-темір жол айрығы
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = 
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =48|lat_min = 42|lat_sec =39
   |lon_deg =71|lon_min = 56|lon_sec =55
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Бидайық ауылдық округі (Ұлытау облысы){{!}}Бидайық
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}148
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
'''№69-темір жол айрығы''' — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]], [[Бидайық ауылдық округі (Ұлытау облысы)|Бидайық ауылдық округі]] құрамындағы темір жол айрығы.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы – [[Жаңаарқа]] кентінен солтүстік-шығысқа қарай 20 км-дей жерде.

== Халқы ==
Жергілікті тұрғындар саны [[1999 жыл]]ы 171 адам (91 ер адам және 80 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 180 адамды (98 ер адам және 82 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 148 адамды (76 ер адам және 72 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]
[[Санат:Қазақстанның темір жол айрықтары]]</text>
      <sha1>d8tk8a0eop0ir2hqo5kp285a605gvy9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400635</id>
      <parentid>3400633</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T16:02:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:Қазақстанның темір жол айрықтары|Қазақстанның темір жол айрықтары]]» деген санатты аластады; «[[Санат:Қазақстан темір жол айрықтары|Қазақстан темір жол айрықтары]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <origin>3400635</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3915" sha1="jr1jp96vlm4h2j47ewwc35zcqe7kw52" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =Темір жол айрығы
|атауы                 = №69-темір жол айрығы
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = 
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =48|lat_min = 42|lat_sec =39
   |lon_deg =71|lon_min = 56|lon_sec =55
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Бидайық ауылдық округі (Ұлытау облысы){{!}}Бидайық
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}148
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
'''№69-темір жол айрығы''' — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]], [[Бидайық ауылдық округі (Ұлытау облысы)|Бидайық ауылдық округі]] құрамындағы темір жол айрығы.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы – [[Жаңаарқа]] кентінен солтүстік-шығысқа қарай 20 км-дей жерде.

== Халқы ==
Жергілікті тұрғындар саны [[1999 жыл]]ы 171 адам (91 ер адам және 80 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 180 адамды (98 ер адам және 82 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 148 адамды (76 ер адам және 72 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]
[[Санат:Қазақстан темір жол айрықтары]]</text>
      <sha1>jr1jp96vlm4h2j47ewwc35zcqe7kw52</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Атасу (Байдалы би ауылдық округі)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>612188</id>
    <revision>
      <id>3400645</id>
      <parentid>3326010</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T16:09:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400645</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3744" sha1="ss1v838rr3azc1h9a5dt7zabl3pyz9e" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 = Ауыл
|атауы                 = Атасу
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = Ауылдық округ орталығы
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =48|lat_min = 38|lat_sec =14
   |lon_deg =71|lon_min = 22|lon_sec =55
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Байдалы би ауылдық округі{{!}}Байдалы би
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}846
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Атасу}}
'''Атасу''' — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]]ндағы ауыл, [[Байдалы би ауылдық округі]] орталығы.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы – [[Жаңаарқа]] кентінен оңтүстік-батысқа қарай 17 км-дей жерде.

== Халқы ==
Жергілікті тұрғындар саны [[1999 жыл]]ы 1037 адам (605 ер адам және 432 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 887 адамды (461 ер адам және 426 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 846 адамды (427 ер адам және 419 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>ss1v838rr3azc1h9a5dt7zabl3pyz9e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Талдыбұлақ (Ұлытау облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>612190</id>
    <revision>
      <id>3400667</id>
      <parentid>3390531</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T16:37:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400667</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4203" sha1="phng4ocnbjar92nuenm6oiuvmo07th1" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 = Ауыл
|атауы                 = Талдыбұлақ
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = 
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =48|lat_min = 51|lat_sec =02
   |lon_deg =71|lon_min = 22|lon_sec =33
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Талдыбұлақ ауылдық округі (Ұлытау облысы){{!}}Талдыбұлақ
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = Қамиев Ғанибет Рахатұлы
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  ''Ленино''
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = Қоңыржай
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}640
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = қазақтар
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Талдыбұлақ}}
'''Талдыбұлақ''', ''Ескене'' ([[2016 жыл]]ға дейін — ''Ленино'')&lt;ref&gt;[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V16K0003997 Жаңаарқа ауданы Байдалы би ауылдық округінің Ленино ауылын қайта атау туралы]&lt;/ref&gt; — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]]ндағы ауыл, [[Талдыбұлақ ауылдық округі (Ұлытау облысы)|Талдыбұлақ ауылдық округі]] орталығы.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы – [[Жаңаарқа]] кентінен солтүстік-батысқа қарай 24 км-дей жерде.

== Халқы ==
Жергілікті тұрғындар саны [[1999 жыл]]ы 702 адам (386 ер адам және 316 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 714 адамды (384 ер адам және 330 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 640 адамды (340 ер адам және 300 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>phng4ocnbjar92nuenm6oiuvmo07th1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400668</id>
      <parentid>3400667</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T16:38:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400668</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4159" sha1="grw90xsx0cc8sdlcwvy1vw9u12rdkda" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 = Ауыл
|атауы                 = Талдыбұлақ
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = 
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =48|lat_min = 51|lat_sec =02
   |lon_deg =71|lon_min = 22|lon_sec =33
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Талдыбұлақ ауылдық округі (Ұлытау облысы){{!}}Талдыбұлақ
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  ''Ленино''
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = Қоңыржай
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}640
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = қазақтар
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Талдыбұлақ}}
'''Талдыбұлақ''', ''Ескене'' ([[2016 жыл]]ға дейін — ''Ленино'')&lt;ref&gt;[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V16K0003997 Жаңаарқа ауданы Байдалы би ауылдық округінің Ленино ауылын қайта атау туралы]&lt;/ref&gt; — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]]ндағы ауыл, [[Талдыбұлақ ауылдық округі (Ұлытау облысы)|Талдыбұлақ ауылдық округі]] орталығы.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы – [[Жаңаарқа]] кентінен солтүстік-батысқа қарай 24 км-дей жерде.

== Халқы ==
Жергілікті тұрғындар саны [[1999 жыл]]ы 702 адам (386 ер адам және 316 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 714 адамды (384 ер адам және 330 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 640 адамды (340 ер адам және 300 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>grw90xsx0cc8sdlcwvy1vw9u12rdkda</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>№117-темір жол айрығы (Ұлытау облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>612192</id>
    <revision>
      <id>3400646</id>
      <parentid>3324615</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T16:10:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400646</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3881" sha1="eoowrfwsvy8jm0cwi7sy64hafygkg67" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 = Темір жол айрығы
|атауы                 = №117-темір жол айрығы
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = 
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =48|lat_min = 34|lat_sec =44
   |lon_deg =71|lon_min = 21|lon_sec =28
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Байдалы би ауылдық округі{{!}}Байдалы би
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        = 
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}22
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|№117-темір жол айрығы}}
'''№117-темір жол айрығы''' — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]], [[Байдалы би ауылдық округі]] құрамындағы темір жол айрығы.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы – [[Жаңаарқа]] кентінен оңтүстік-батысқа қарай 22 км-дей жерде.

== Халқы ==
Жергілікті тұрғындар саны [[1999 жыл]]ы 82 адам (38 ер адам және 44 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 78 адамды (36 ер адам және 42 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 22 адамды (14 ер адам және 8 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]
[[Санат:Қазақстан темір жол айрықтары]]</text>
      <sha1>eoowrfwsvy8jm0cwi7sy64hafygkg67</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Байғұл (ауыл)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>612213</id>
    <revision>
      <id>3400628</id>
      <parentid>3326635</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T15:54:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400628</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4255" sha1="3tzludwxk47ocyo273moqj9i261ej1i" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 = Ауыл
|атауы                 = Байғұл
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = 
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =48|lat_min = 17|lat_sec =01
   |lon_deg =70|lon_min = 55|lon_sec =25
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Жұмажанов ауылдық округі{{!}}Жұмажанов
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =   
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}85
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}

'''Байғұл''' — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]], [[Жұмажанов ауылдық округі]] құрамындағы ауыл.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы – [[Жаңаарқа]] кентінен оңтүстік-батысқа қарай 66 км-дей жерде.

== Халқы ==
Жергілікті тұрғындар саны [[1999 жыл]]ы 243 адам (128 ер адам және 115 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 256 адамды (114 ер адам және 142 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 85 адамды (47 ер адам және 38 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Мекемелері мен ұйымдары ==
Елді мекенде «Байғұл бастауыш мектебі» жұмыс істейді. Ғимарат типтік негізде 1970 жылы салынған. Білім ұйымының жобалық қуаты (саны): 40, 2019/2020 оқу жылындағы оқушы саны – 6&lt;ref&gt;[https://zhanaarka.gov.kz/content/view/66/348 Байғұл бастауыш мектебі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200321105109/https://zhanaarka.gov.kz/content/view/66/348 |date=2020-03-21 }}&lt;/ref&gt;.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>3tzludwxk47ocyo273moqj9i261ej1i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бидайық (Орынбай ауылдық округі)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>612251</id>
    <revision>
      <id>3400672</id>
      <parentid>3327245</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T16:42:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400672</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3687" sha1="c62v8srvjlc40oa63x1tvkts37ec0on" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =Ауыл
|атауы                 = Бидайық
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = 
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =48|lat_min = 38|lat_sec =53
   |lon_deg =71|lon_min = 48|lon_sec =30
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Орынбай ауылдық округі{{!}}Орынбай
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}87
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Бидайық}}
'''Бидайық''' — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]], [[Орынбай ауылдық округі]] құрамындағы ауыл.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы – [[Жаңаарқа]] кентінен оңтүстік-шығысқа қарай 13 км-дей жерде.

== Халқы ==
Жергілікті тұрғындар саны [[1999 жыл]]ы 245 адам (123 ер адам және 122 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 185 адамды (88 ер адам және 97 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 87 адамды (48 ер адам және 39 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>c62v8srvjlc40oa63x1tvkts37ec0on</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Орынбай (ауыл)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>612252</id>
    <revision>
      <id>3400671</id>
      <parentid>3334320</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T16:41:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400671</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3709" sha1="73nf1it73kt1iiw917v4tay7lhgd1re" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =Ауыл
|атауы                 = Орынбай
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = Ауылдық округ орталығы
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =48|lat_min = 33|lat_sec =46
   |lon_deg =71|lon_min = 47|lon_sec =12
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}} Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Орынбай ауылдық округі{{!}}Орынбай
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}393
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}

'''Орынбай''' — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]]ндағы ауыл, [[Орынбай ауылдық округі]] орталығы.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы – [[Жаңаарқа]] кентінен оңтүстік-шығысқа қарай 18 км-дей жерде.

== Халқы ==
Жергілікті тұрғындар саны [[1999 жыл]]ы 581 адам (294 ер адам және 287 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 520 адамды (258 ер адам және 262 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 393 адамды (200 ер адам және 193 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>73nf1it73kt1iiw917v4tay7lhgd1re</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кенжебайсамай</title>
    <ns>0</ns>
    <id>612253</id>
    <revision>
      <id>3400665</id>
      <parentid>3330892</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T16:34:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400665</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3688" sha1="he826ms6yyjiegkhub5micbcrxmpqx5" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Кенжебайсамай
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = 
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =47|lat_min = 55|lat_sec =04
   |lon_deg =69|lon_min = 52|lon_sec =35
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Түгіскен ауылдық округі{{!}}Түгіскен
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{өсім}}511
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}

'''Кенжебайсамай''' — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]], [[Түгіскен ауылдық округі]] құрамындағы ауыл.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы – [[Жаңаарқа]] кентінен оңтүстік-батысқа қарай 154 км-дей жерде.

== Халқы ==
Жергілікті тұрғындар саны [[1999 жыл]]ы 400 адам (205 ер адам және 195 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 316 адамды (177 ер адам және 139 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt; 

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 511 адамды (380 ер адам және 131 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>he826ms6yyjiegkhub5micbcrxmpqx5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ынталы (Ұлытау облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>612260</id>
    <revision>
      <id>3400659</id>
      <parentid>3322615</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T16:25:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400659</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3845" sha1="7fe0nn4rbt5r1myygosvbxog6r9zljm" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Ынталы
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = Ауылдық округ орталығы 
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =48 |lat_min =53|lat_sec = 29
   |lon_deg =70|lon_min = 54|lon_sec = 56
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Қараағаш ауылдық округі (Ұлытау облысы){{!}}Қараағаш
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}808
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Ынталы}}
'''Ынталы''' — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]]ндағы ауыл, [[Қараағаш ауылдық округі (Ұлытау облысы)|Қараағаш ауылдық округінің]] орталығы.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы - [[Жаңаарқа]] кентінің солтүстік-батысында 55 км-дей жерде.

== Халқы ==
Жергілікті тұрғындар саны [[1999 жыл]]ы 1334 адам (676 ер адам және 658 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 1106 адамды (582 ер адам және 524 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 808 адамды (410 ер адам және 398 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>7fe0nn4rbt5r1myygosvbxog6r9zljm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қызылжар (Ұлытау облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>612261</id>
    <revision>
      <id>3400655</id>
      <parentid>3398013</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T16:21:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400655</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3812" sha1="pqneetzbsekxw700vcwqlfto6uu61yk" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 = Кент
|атауы                 = Қызылжар
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = 
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =48|lat_min = 17|lat_sec =42
   |lon_deg =69|lon_min = 38|lon_sec =59
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Қызылжар кенттік әкімдігі{{!}}Қызылжар
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}1439
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 100507
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Қызылжар}}
'''Қызылжар''' — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]]ндағы кент, [[Қызылжар кенттік әкімдігі]] орталығы, темір жол бекеті.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы – [[Жаңаарқа]] кентінен оңтүстік-батысқа қарай 153 км-дей жерде.

== Халқы ==
Жергілікті тұрғындар саны [[1999 жыл]]ы 1530 адам (775 ер адам және 755 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 1620 адамды (805 ер адам және 815 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 1439 адамды (740 ер адам және 699 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]
[[Санат:Қазақстан кенттері]]</text>
      <sha1>pqneetzbsekxw700vcwqlfto6uu61yk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400656</id>
      <parentid>3400655</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T16:21:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Санат:Қазақстан темір жол бекеттері|Қазақстан темір жол бекеттері]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен)</comment>
      <origin>3400656</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3883" sha1="2e0yril2p25sbbom9kd3hyzhor3bc4h" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 = Кент
|атауы                 = Қызылжар
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = 
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =48|lat_min = 17|lat_sec =42
   |lon_deg =69|lon_min = 38|lon_sec =59
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Жаңаарқа ауданы
|кестедегі аудан         = Жаңаарқа ауданы{{!}}Жаңаарқа
|мекен түрі              = Ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Қызылжар кенттік әкімдігі{{!}}Қызылжар
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}1439
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 100507
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Қызылжар}}
'''Қызылжар''' — [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]]ндағы кент, [[Қызылжар кенттік әкімдігі]] орталығы, темір жол бекеті.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы – [[Жаңаарқа]] кентінен оңтүстік-батысқа қарай 153 км-дей жерде.

== Халқы ==
Жергілікті тұрғындар саны [[1999 жыл]]ы 1530 адам (775 ер адам және 755 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 1620 адамды (805 ер адам және 815 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source1&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 1439 адамды (740 ер адам және 699 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Жаңаарқа ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Жаңаарқа ауданы елді мекендері]]
[[Санат:Қазақстан кенттері]]
[[Санат:Қазақстан темір жол бекеттері]]</text>
      <sha1>2e0yril2p25sbbom9kd3hyzhor3bc4h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Айыртау (Ұлытау облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>614256</id>
    <revision>
      <id>3400795</id>
      <parentid>3325383</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T00:49:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400795</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3678" sha1="j7omkxs8cjd8dpfp90bdye064d2rjxv" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Айыртау
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          = 
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             =  
|ту ені                  =  
   |lat_deg =48|lat_min =32|lat_sec =21
   |lon_deg =67|lon_min =11|lon_sec =24
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы 
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Ұлытау ауданы 
|кестедегі аудан         = Ұлытау ауданы{{!}}Ұлытау 
|мекен түрі              = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Ұлытау ауылдық округі{{!}}Ұлытау
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}34
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Айыртау}}
'''Айыртау''' — [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]], [[Ұлытау ауылдық округі]] құрамындағы ауыл.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы - [[Ұлытау (ауыл)|Ұлытау]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 17 км-дей жерде. 

== Халқы ==
[[1999 жыл]]ы жергілікті тұрғындар саны 84 адам (38 ер адам және 46 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 81 адамды (52 ер адам және 29 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 34 адамды (20 ер адам және 14 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Ұлытау ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Ұлытау ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>j7omkxs8cjd8dpfp90bdye064d2rjxv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қызылүй (Ұлытау ауылдық округі)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>614257</id>
    <revision>
      <id>3400796</id>
      <parentid>3323936</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T00:50:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400796</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3679" sha1="ionfhygeeubesmu66ot5ukpf41o2ocq" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Қызылүй
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          =   
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             =  
|ту ені                  = 
   |lat_deg =48|lat_min =38|lat_sec =31
   |lon_deg =67|lon_min =01|lon_sec =46
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы 
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Ұлытау ауданы 
|кестедегі аудан         = Ұлытау ауданы{{!}}Ұлытау 
|мекен түрі              = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Ұлытау ауылдық округі{{!}}Ұлытау
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}43
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Қызылүй}}
'''Қызылүй''' — [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]], [[Ұлытау ауылдық округі]] құрамындағы ауыл.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы - [[Ұлытау (ауыл)|Ұлытау]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 1 км-дей жерде. 

== Халқы ==
[[1999 жыл]]ы жергілікті тұрғындар саны 127 адам (74 ер адам және 53 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 77 адамды (52 ер адам және 25 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 43 адамды (29 ер адам және 14 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Ұлытау ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Ұлытау ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>ionfhygeeubesmu66ot5ukpf41o2ocq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Талдысай (Ұлытау облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>614258</id>
    <revision>
      <id>3400797</id>
      <parentid>3337064</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T00:51:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400797</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3675" sha1="9xmmwi1qgsriz6c4pw6xambp24o12h6" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Талдысай
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          =   
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             =  
|ту ені                  = 
   |lat_deg =48|lat_min =12|lat_sec =52
   |lon_deg =67|lon_min =01|lon_sec =18
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы 
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Ұлытау ауданы 
|кестедегі аудан         = Ұлытау ауданы{{!}}Ұлытау 
|мекен түрі              = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Ұлытау ауылдық округі{{!}}Ұлытау
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}21
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Талдысай}}
'''Талдысай''' — [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]], [[Ұлытау ауылдық округі]] құрамындағы ауыл.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы - [[Ұлытау (ауыл)|Ұлытау]] ауылынан оңтүстікке қарай 47 км-дей жерде. 

== Халқы ==
[[1999 жыл]]ы жергілікті тұрғындар саны 116 адам (66 ер адам және 50 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 75 адамды (38 ер адам және 37 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 21 адамды (11 ер адам және 10 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Ұлытау ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Ұлытау ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>9xmmwi1qgsriz6c4pw6xambp24o12h6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қызылүй (Жангелдин ауылдық округі)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>614311</id>
    <revision>
      <id>3400805</id>
      <parentid>3323935</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T01:04:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400805</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3806" sha1="4u0sea2ubr02ojigwtsvnmdpbzkqiqg" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Қызылүй
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          =   
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             =  
|ту ені                  =  
   |lat_deg =48|lat_min =07|lat_sec =18
   |lon_deg =65|lon_min =20|lon_sec =03
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы 
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Ұлытау ауданы 
|кестедегі аудан         = Ұлытау ауданы{{!}}Ұлытау 
|мекен түрі              = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Жангелдин ауылдық округі (Ұлытау облысы){{!}}Жангелдин
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}86
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Қызылүй}}
'''Қызылүй''' — [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]], [[Жангелдин ауылдық округі (Ұлытау облысы)|Жангелдин ауылдық округі]] құрамындағы ауыл.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы - [[Ұлытау (ауыл)|Ұлытау]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 137 км-дей жерде. 

== Халқы ==
[[1999 жыл]]ы жергілікті тұрғындар саны 238 адам (139 ер адам және 99 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 199 адамды (109 ер адам және 90 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 86 адамды (51 ер адам және 35 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Ұлытау ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Ұлытау ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>4u0sea2ubr02ojigwtsvnmdpbzkqiqg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Талдықұдық (Ұлытау облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>614313</id>
    <revision>
      <id>3400806</id>
      <parentid>3337075</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T01:05:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400806</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3820" sha1="nar0xc7jks8bkvatu9jbnpfi7ofpsd0" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Талдықұдық
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          =   
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             =  
|ту ені                  = 
   |lat_deg =48|lat_min =26|lat_sec =29
   |lon_deg =65|lon_min =40|lon_sec =19
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы 
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Ұлытау ауданы 
|кестедегі аудан         = Ұлытау ауданы{{!}}Ұлытау 
|мекен түрі              = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Жангелдин ауылдық округі (Ұлытау облысы){{!}}Жангелдин
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}40
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Талдықұдық}}
'''Талдықұдық''' — [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]], [[Жангелдин ауылдық округі (Ұлытау облысы)|Жангелдин ауылдық округі]] құрамындағы ауыл.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы - [[Ұлытау (ауыл)|Ұлытау]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 101 км-дей жерде. 

== Халқы ==
[[1999 жыл]]ы жергілікті тұрғындар саны 120 адам (57 ер адам және 63 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 74 адамды (35 ер адам және 39 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 40 адамды (22 ер адам және 18 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Ұлытау ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Ұлытау ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>nar0xc7jks8bkvatu9jbnpfi7ofpsd0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бетбұлақ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>614315</id>
    <revision>
      <id>3400801</id>
      <parentid>3327237</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T01:00:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400801</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3818" sha1="pgsa824igc6aw1ibpntccbsddlwpmqm" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Бетбұлақ
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          =  Ауылдық округ орталығы 
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             =  
|ту ені                  = 
   |lat_deg =48|lat_min =52|lat_sec =14
   |lon_deg =68|lon_min =03|lon_sec =54
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы 
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Ұлытау ауданы 
|кестедегі аудан         = Ұлытау ауданы{{!}}Ұлытау 
|мекен түрі              = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Алғабас ауылдық округі (Ұлытау облысы){{!}}Алғабас  
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}400
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
 
'''Бетбұлақ''' — [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]]ндағы ауыл, [[Алғабас ауылдық округі (Ұлытау облысы)|Алғабас ауылдық округі]] орталығы.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы - [[Ұлытау (ауыл)|Ұлытау]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 81 км-дей жерде. 

== Халқы ==
[[1999 жыл]]ы жергілікті тұрғындар саны 778 адам (408 ер адам және 370 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 565 адамды (303 ер адам және 262 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 400 адамды (214 ер адам және 186 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Ұлытау ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Ұлытау ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>pgsa824igc6aw1ibpntccbsddlwpmqm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Боздақ (Ұлытау облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>614343</id>
    <revision>
      <id>3400810</id>
      <parentid>3327301</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T01:11:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400810</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3808" sha1="gca92m8zgv7d2l8nkt0kjrelbyifl7y" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Боздақ
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          =   
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             =  
|ту ені                  =  
   |lat_deg =48|lat_min =15|lat_sec =54
   |lon_deg =66|lon_min =33|lon_sec =49
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы 
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Ұлытау ауданы 
|кестедегі аудан         = Ұлытау ауданы{{!}}Ұлытау 
|мекен түрі              = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Амангелді ауылдық округі (Ұлытау облысы){{!}}Амангелді 
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}24
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Боздақ (айрық)}}
'''Боздақ''' — [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]], [[Амангелді ауылдық округі (Ұлытау облысы)|Амангелді ауылдық округі]] құрамындағы ауыл.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы - [[Ұлытау (ауыл)|Ұлытау]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 53 км-дей жерде. 

== Халқы ==
[[1999 жыл]]ы жергілікті тұрғындар саны 66 адам (34 ер адам және 32 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 64 адамды (38 ер адам және 20 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 24 адамды (17 ер адам және 7 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Ұлытау ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Ұлытау ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>gca92m8zgv7d2l8nkt0kjrelbyifl7y</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400811</id>
      <parentid>3400810</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T01:11:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>/* Халқы */</comment>
      <origin>3400811</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3808" sha1="ch9gkjjz9mjy2wrm2dstgnzaqb61npc" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Боздақ
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          =   
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             =  
|ту ені                  =  
   |lat_deg =48|lat_min =15|lat_sec =54
   |lon_deg =66|lon_min =33|lon_sec =49
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы 
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Ұлытау ауданы 
|кестедегі аудан         = Ұлытау ауданы{{!}}Ұлытау 
|мекен түрі              = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Амангелді ауылдық округі (Ұлытау облысы){{!}}Амангелді 
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}24
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Боздақ (айрық)}}
'''Боздақ''' — [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]], [[Амангелді ауылдық округі (Ұлытау облысы)|Амангелді ауылдық округі]] құрамындағы ауыл.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы - [[Ұлытау (ауыл)|Ұлытау]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 53 км-дей жерде. 

== Халқы ==
[[1999 жыл]]ы жергілікті тұрғындар саны 66 адам (34 ер адам және 32 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 64 адамды (44 ер адам және 20 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 24 адамды (17 ер адам және 7 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Ұлытау ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Ұлытау ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>ch9gkjjz9mjy2wrm2dstgnzaqb61npc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Борсеңгір</title>
    <ns>0</ns>
    <id>614416</id>
    <revision>
      <id>3400802</id>
      <parentid>3327415</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T01:01:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400802</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3734" sha1="qmryxfcr2ghftb0agtyzbp2ylfpl85c" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Борсеңгір
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          =  Ауылдық округ орталығы 
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             =  
|ту ені                  =  
   |lat_deg =47|lat_min =54|lat_sec =15
   |lon_deg =68|lon_min =34|lon_sec =29
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы 
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Ұлытау ауданы 
|кестедегі аудан         = Ұлытау ауданы{{!}}Ұлытау 
|мекен түрі              = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Борсеңгір ауылдық округі{{!}}Борсеңгір 
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}493
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
 
'''Борсеңгір''' — [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]]ндағы ауыл, [[Борсеңгір ауылдық округі]] орталығы.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы - [[Ұлытау (ауыл)|Ұлытау]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 143 км-дей жерде. 

== Халқы ==
[[1999 жыл]]ы жергілікті тұрғындар саны 746 адам (375 ер адам және 371 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 648 адамды (362 ер адам және 286 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 493 адамды (267 ер адам және 226 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Ұлытау ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Ұлытау ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>qmryxfcr2ghftb0agtyzbp2ylfpl85c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Егінді (Ұлытау облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>614493</id>
    <revision>
      <id>3400803</id>
      <parentid>3329271</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T01:02:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400803</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3829" sha1="6g4vszdb3csxdv5y2ixrvaxtxpzdts3" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Егінді
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          =  Ауылдық округ орталығы 
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             =  
|ту ені                  = 
   |lat_deg =49|lat_min =03|lat_sec =15
   |lon_deg =67|lon_min =44|lon_sec =55
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы 
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Ұлытау ауданы 
|кестедегі аудан         = Ұлытау ауданы{{!}}Ұлытау 
|мекен түрі              = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Егінді ауылдық округі (Ұлытау облысы){{!}}Егінді 
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =  
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}271
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Егінді}}
'''Егінді''' — [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]]ндағы ауыл, [[Егінді ауылдық округі (Ұлытау облысы)|Егінді ауылдық округі]] орталығы.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы - [[Ұлытау (ауыл)|Ұлытау]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 69 км-дей жерде. 

== Халқы ==
[[1999 жыл]]ы жергілікті тұрғындар саны 627 адам (319 ер адам және 308 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 309 адамды (177 ер адам және 132 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 271 адамды (148 ер адам және 123 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Ұлытау ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Ұлытау ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>6g4vszdb3csxdv5y2ixrvaxtxpzdts3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үңгірлі (ауыл)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>614546</id>
    <revision>
      <id>3400814</id>
      <parentid>3324235</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T01:16:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400814</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3598" sha1="9e6p6dgypv7q657bxgvlc3u80gzwuvs" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Үңгірлі 
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          =  
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  =  
   |lat_deg =49|lat_min = 21|lat_sec =13
   |lon_deg =67|lon_min = 01|lon_sec =44
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы 
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Ұлытау ауданы 
|кестедегі аудан         = Ұлытау ауданы{{!}}Ұлытау 
|мекен түрі              = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі
|мекені                  = Шеңбер ауылдық округі{{!}}Шеңбер 
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =    
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{өсім}}33
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
'''Үңгірлі''' — [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]], [[Шеңбер ауылдық округі]] құрамындағы ауыл.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы – [[Ұлытау (ауыл)|Ұлытау]] ауылынан солтүстікке қарай 77 км-дей жерде.

== Халқы ==
[[1999 жыл]]ы жергілікті тұрғындар саны 108 адам (54 ер адам және 54 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 24 адамды (14 ер адам және 10 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 33 адамды (17 ер адам және 16 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Ұлытау ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Ұлытау ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>9e6p6dgypv7q657bxgvlc3u80gzwuvs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өрнек (Ұлытау облысы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>614599</id>
    <revision>
      <id>3400808</id>
      <parentid>3324572</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T01:07:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400808</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3645" sha1="msnnhvtcn2f0bb8wmwe4o44ipmmsomt" xml:space="preserve">{{Елді мекен-Қазақстан 
|статусы                 =  Ауыл
|атауы                 = Өрнек
|сурет               =   
|әкімшілік күйі          =  
|елтаңба                 = 
|ту                      =  
|елтаңба сипаттамасы     = 
|ту сипаттамасы          = 
|елтаңба ені             = 
|ту ені                  = 
   |lat_deg =47|lat_min = 58|lat_sec =53
   |lon_deg =66|lon_min = 51|lon_sec =58
   |CoordAddon             = type:city(1226000)_region:KZ
   |CoordScale             =
|ел картасы              = 
|облыс картасы           = 
|аудан картасы           = 
|ел картасының өлшемi    = 
|облыс картасының өлшемi = 
|аудан картасының өлшемi = 
|облысы                  = Ұлытау облысы 
|кестедегі облыс         = Ұлытау облысы{{!}}Ұлытау
|ауданы                  = Ұлытау ауданы 
|кестедегі аудан         = Ұлытау ауданы{{!}}Ұлытау 
|мекен түрі              = ауылдық округ{{!}}Кенттік әкімдігі
|мекені                  = Жезді кенттік әкімдігі{{!}}Жезді 
|ішкі бөлінісі           = 
|әкімі                   = 
|құрылған уақыты         =   
|алғашқы дерек           = 
|бұрынғы атаулары        =
|статус алуы               = 
|жер аумағы                  = 
|климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{құлдырау}}19
  |санақ жылы             = 2021
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
|телефон коды            = 
|пошта индексі           = 
|пошта индекстері        = 
|ортаққордағы санаты     = 
|сайты                   =
|сайт тілі               =
}}
{{мағына|Өрнек}}
'''Өрнек''' — [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]], [[Жезді]] кентіне қарасты ауыл.

== Географиялық орны ==
Аудан орталығы – [[Ұлытау (ауыл)|Ұлытау]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 75 км-дей жерде.

== Халқы ==
[[1999 жыл]]ы жергілікті тұрғындар саны 49 адам (22 ер адам және 27 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 21 адамды (13 ер адам және 8 әйел адам) құрады.&lt;ref name=&quot;source122&quot;&gt;[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191208111102/https://stat.gov.kz/census/national/2009/region |date=2019-12-08 }}&lt;/ref&gt;

[[2021 жыл]]ғы санақ қорытындысы бойынша 19 адамды (9 ер адам және 10 әйел адам) құрады.&lt;ref&gt;[https://stat.gov.kz/national/2021/ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Ұлытау ауданы елді мекендері}}

[[Санат:Ұлытау ауданы елді мекендері]]</text>
      <sha1>msnnhvtcn2f0bb8wmwe4o44ipmmsomt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Адриан Сосновский</title>
    <ns>0</ns>
    <id>621489</id>
    <revision>
      <id>3400754</id>
      <parentid>3258643</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T20:13:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <origin>3400754</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5168" sha1="q96igx1l6mtpn3a65sg2n6c6new5vbe" xml:space="preserve">{{Футболшы
 |есімі                         = Андриан Сосновский
 |туған күні                     = 13.06.1977
 |азаматтығы        = [[Молдова]] 
 |туған жері              = {{туғанжері|Кишинев|Кишиневте}}, КСРО
 |бойы                        = 191
 |позиция                     = қорғаушы
 |қазіргі клуб               = карьерасын аяқтады
 |клубтары                       = {{футбол карьерасы
|1993—1995|{{ту|Молдова}} [[УЛИМ|Кодру (Калараш)]]|42 (0)
|1996—1997|{{ту|Молдова}} [[Зимбру (футбол клубы)|Зимбру]]|15 (2)
|1997—1998|{{ту|Украина}} [[Динамо (футбол клубы, Киев)|Динамо (Киев)]]|0 (0)
|1997—1998|{{ту|Украина}} [[Динамо-2 (футбол клубы, Киев)|Динамо-2]]|29 (2)
|1997—1998|{{ту|Украина}} [[Динамо-3]]|22 (0)
|1999|{{ту|Ресей}} [[Спартак (футбол клубы, Мәскеу)|Спартак М]]|0 (0)
|1999|{{ту|Ресей}} [[Спартак-2 (футбол клубы, Мәскеу)|Спартак-2]]|9 (0)
|1999—2003|{{ту|Ресей}} [[Сатурн (футбол клубы, Раменское)|Сатурн-REN TV]]|91 (2)
|2003—2004|{{ту|Ресей}} [[Черноморец (футбол клубы, Новороссийск)|Черноморец (Новороссийск)]]|27 (3)
|2005|{{ту|Қазақстан}} [[Қайрат (футбол клубы)|Қайрат]]|12 (2)
|2006|{{ту|Молдова}} [[Дачия (футбол клубы, Кишинёв)|Дачия (Кишинёв)]]|13 (1)
|2007|{{ту|Ресей}} [[Торпедо (футболь клубы, Мәскеу)|Торпедо М]]|12 (0)
|2007|{{ту|Ресей}} [[СКА-Энергия]]|9 (1)
|2009|{{ту|Молдова}} [[Заря (футбол клубы, Бельцы)|Олимпия (Бельцы)]]|11 (1)
|2010|{{ту|Молдова}} [[Зимбру (футбол клубы)|Зимбру]]|13 (4)
|2010—2013|{{ту|Молдова}} [[Милсами]]|56 (6)}}
|ұлттық құрамы        = {{футбол карьерасы
|2000—2001|{{Футбол|Молдова}} |3 (0)}}
| бапкер клубтары ={{футбол карьерасы
|2016—2018|{{ту|Молдова}} [[Милсами]]|
|2018|{{ту|Қазақстан}} [[Атырау (футбол клубы)|Атырау]]|}}
}}
'''Андриан Сосновский''' (молд. ''Adrian Sosnovschi''; [[13 маусым]] [[1977 жыл|1977]]&lt;ref&gt;https://www.transfermarkt.com/transfermarkt/profil/spieler/47087&lt;/ref&gt;, [[Кишинев]]) — молдовалық және ресейлік футболшы, қорғаушы. Кейін бапкерлікпен айналысты.

== Карьерасы ==
[[Молдова Ұлттық футбол құрамасы|Молдова Ұлттық футбол құрамасында]] ойнаған. Қазақстандық футбол жанкүйерлеріне 2005 жылы &quot;[[Қайрат (футбол клубы)|Қайратта]]&quot; ойнап таныс болды және 2018 жылы аз уақыт &quot;[[Атырау (футбол клубы)|Атырау]]&quot; клубының жаттықтырушысы боп қызмет атқарды.

Карьерасында және де Молдова, Ресей, Украина клубтарында доп тепті. 

Карьерасын 2013 жылы &quot;Милсами&quot; клубында ойнап жүріп аяқтады. 2016 жылы бапкерлік карьерасында осы клубты жаттықтырудан бастады.

== Жеке өмірі ==
Үйленген, Адриана (1998 жылғы) және Кристина (2003 жылғы) қыздары бар.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
== Сілтемелер ==
* [http://www.playerhistory.com/player/17534/ Профил (''Playerhistory.com'')]{{ref-en}}
* [http://www.footballdatabase.eu/football.joueurs.adrian.sosnovschi.34100.en.html Профилі (''Footballdatabase.eu'')]
{{Бастама}}
{{Сыртқы сілтемелер}}

[[Санат:Молдова футболшылары]]
[[Санат:Молдова Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]]
[[Санат:Ресей футболшылары]]
[[Санат:Зимбру ФК ойыншылары]]
[[Санат:Спартак Мәскеу ФК ойыншылары]]
[[Санат:Торпедо Мәскеу ФК ойыншылары]]
[[Санат:Қайрат ФК ойыншылары]]
[[Санат:Черноморец Новороссийск ФК ойыншылары]]
[[Санат:Дачия Кишинев ФК ойыншылары]]
[[Санат:Милсами ФК ойыншылары]]
[[Санат:Молдова футбол жаттықтырушылары]]
[[Санат:Милсами ФК жаттықтырушылары]]
[[Санат:Атырау ФК жаттықтырушылары]]</text>
      <sha1>q96igx1l6mtpn3a65sg2n6c6new5vbe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kain Rivers</title>
    <ns>0</ns>
    <id>625802</id>
    <revision>
      <id>3400722</id>
      <parentid>3346216</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:54:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>GeniusBM</username>
        <id>158455</id>
      </contributor>
      <comment>/* growthexperiments-addlink-summary-summary:2|1|0 */</comment>
      <origin>3400722</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15635" sha1="t5b9nu5lza25iqq69mvlsdto7n4h5zo" xml:space="preserve">{{Музыкант
 |Есімі                = Kain Rivers
 |Атауы                = 
 |Сурет                = Kain Rivers - живое выступление в программе &quot;Вечерний Ургант&quot;, 2019-й год.jpg
 |Сурет ені            = 
 |Сурет тақырыбы       = Kain Rivers, performance in the Evening Urgant Show, 2019
 |Фон                  = solo_singer
 |Туған кездегі есімі  = Кирилл Дмитриевич Роговец-Закон
 |Толық аты            = 
 |Туған күні           = 25.06.2004
 |Туған жері           = {{туғанжері|Киев|Киевте}}, [[Украина]]
 |Қайтыс болған күні   = 
 |Қайтыс болған жері   = 
 |Белсенділік жылдары  = 
 |Мемлекет             = 
 |Мамандықтары         = {{әнші|Украина}}
 |Дауыс түрі           = 
 |Аспаптары            = 
 |Жанрлары             = [[Поп-музыка|поп]]
 |Лақап аттары         = 
 |Ұжымдары             = 
 |Қызметтес болған     = 
 |Лейблдері            = Warner Music Russia, [[Black Star Inc.|Make It Music]], [[Sony|The Orchard]]
 |Марапаттары          = 
 |Сайты                = https://kainrivers.com/
}}

'''Кирилл Дмитриевич Роговец-Закон''' (Kain Rivers лақап атымен де танымал) (2004 жылдың 25 маусымында Украинаның Киев қаласында туған) – украин және [[ресей]] әншісі.

== Өмірбаян ==
Кирилл 2004 жылдың 25 маусымында [[Киев]] қаласында туған. Әкесі – бизнесмен және инвестор Дмитрий Закон, сондай-ақ өз баласының продюсері.

Кирилл үш жасынан ән сала бастады.  Әндерін украин, орыс, ағылшын, испан және қытай тілдерінде орындайды.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/Kain-Rivers-muzyike-Jah-Khalib-dimashe-The-efir-lyayloy-368029/ |title=Kain Rivers о музыке, Jah Khalib и Димаше. &quot;The Эфир&quot; с Ляйлой Султанкызы |author= |date=24.04.2019 |publisher=Tengrinews.kz |lang=ru}}&lt;/ref&gt;

2017 жылы «Детской новой волны» байқауының жартылай финалисі, Муз-ТВ арнасының «Битва талантов» реалити-шоуының бірінші маусымының қатысушысы, сонымен қатар Муз-ТВ арнасында «Жыл әншісі» санатындағы «Kinder МУЗ Awards» премиясына үміткер атанды.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://muz-tv.ru/news/n8389/ |title=Пятая церемония награждения детской музыкальной премии «Kinder МУЗ Awards 2017» |author= |date=24.11.2017 |publisher=Муз-ТВ |lang=ru}}&lt;/ref&gt;

«[[:uk:Atlas Weekend 2017|Atlas Weekend 2017]]»&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://www.stb.ua/ru/2017/06/24/zag-atlas-weekend-programma-festivalya/ |title=Atlas Weekend: программа фестиваля |author= |date=24.06.2017 |publisher=СТБ |lang=ru}}&lt;/ref&gt;, Музыка 1 арнасынан «Маёвка Live 2018», KIDSFM радиосынан «Поколение NEXT», Open Kids-тан «VK Fest», «Video-Жара», «Bashka Kids Awards 2018», Санкт-Петербургта «FIFA FanFest 2018»&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://kidsmusic.info/news/show/kain-rivers-vystupil-pered-peterburzhtsami-na-fifa-fan-fest |title=Kain Rivers выступил перед петербуржцами на FIFA Fan Fest |author=Олег Красавин |date=15.07.2018 |publisher=kidsmusic.info |lang=ru}}&lt;/ref&gt; және басқа музыкалық фестивальдерге қатысты.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://www.intermedia.ru/news/318419 |title=Кейн Риверс приглашает всех на новогоднюю съёмку |author= |date=23.12.2017 |publisher=InterMedia |lang=ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://vm.ru/news/493435.html |title=Весенний Fashion бал состоялся в Москве |author=Надежда Синюшкина |date=17.05.2018 |publisher=Вечерняя Москва |lang=ru}}&lt;/ref&gt;

2018 жылы Скадовскіде өткен «Черноморские игры» фестивалінің жартылай финалисі атанды.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.tavriagames.com/%C2%ABchornomorski-igri-2018%C2%BB-viznacheno-pivfinalistiv.html |title=«ЧОРНОМОРСЬКІ ІГРИ - 2018» - ВИЗНАЧЕНО ПІВФІНАЛІСТІВ |author= |date= |publisher=tavriagames.com |lang=uk}}&lt;/ref&gt;

Украинаның атынан «Without Saying Goodbye» әнімен қатысқан «Junior [[Eurovision ән байқауы]] 2018» ұлттық іріктеу кезеңінің финалында халықтық дауыс берудің жеңімпазы атанды.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://1tv.com.ua/news/channel/103922 |title=Визначено фіналістів нацвідбору на Дитяче Євробачення-2018 |author= |date=28.08.2018 |publisher=UA: Первый|lang=uk}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://junioreurovision.tv/story/darina-krasnovetska-ukraine-2018 |title=Darina Krasnovetska from Ukraine goes to Junior Eurovision 2018 |author= |date= |publisher=junioreurovision.tv |lang=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://escxtra.com/2018/09/10/junior-eurovision-darina-krasnovetsky-to-minsk-for-ukraine/ |title=Junior Eurovision: Darina Krasnovetska to Minsk for Ukraine! |author= |date=10.09.2018 |publisher= escxtra.com |lang=en}}&lt;/ref&gt;

1+1 арнасында өткен  «Голос. Дети» украин тележобасының бесінші маусымында Потаптың командасында болып жартылай финалисі атанды.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.wday.ru/deti/zvezdnye-roditeli/mal-da-udal-samyie-yarkie-uchastniki-novogo-sezona-golos-deti/ |title=Мал, да удал: самые яркие участники нового сезона «Голос. Дети» |author=Кристина Десятова |date=20.04.2018 |publisher=wday.ru |lang=ru}}&lt;/ref&gt;

Біріншіарнада өткен «Голос. Дети» тележобасының бесінші маусымында [[Баста]]ның командасында қатысты.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://www.1tv.ru/shows/golos-deti-5/talents/kirill-rogovec-zakon |title=Кирилл Роговец-Закон |author= |date= |publisher=Первый канал (Россия) |lang=ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://www.kp.ru/daily/26809/3845183/ |title=«Голос. Дети»: Мощный Питер против дважды Израиля |author= |date=23.03.2018 |publisher=Комсомольская правда |lang=ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://eva.ru/kids/childrens-garden/read--nuzhen-talant-a-ne-den-gi--uchastnik-proekta-golos-deti-razvenchivaet-mify-o-populyarnom-shou-52320.htm |title=&quot;Нужен талант, а не деньги!&quot;: участник проекта &quot;Голос.Дети&quot; развенчивает мифы о популярном шоу |author= |date=10.04.2018|publisher=eva.ru |lang=ru}}&lt;/ref&gt;

Муз-ТВ арнасындағы Муз-Раскрутка бағдарламасының жеңімпазы.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://muz-tv.ru/poll/30-01-19-luchshij-klip-muzraskrutki-novyj-vypusk/ |title=Лучший клип «МузРаскрутки». Новый выпуск! |author= |date=30.01.2019|publisher=Муз-ТВ |lang=ru}}&lt;/ref&gt;

2018 жылдың тамызында 12 әннен тұратын «Звезда» («Жұлдыз») дебюттік альбомын шығарды.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://zen.yandex.ru/media/silver_slider/samyi-nedoocenennyi-uchastnik-shou-golosdeti-kirill-rogoveczakon-vypustil-pervyi-albom-5b8da35e6d19d800ae969ac0 |title=Самый недооцененный участник шоу &quot;Голос-дети&quot; - Кирилл Роговец-Закон - выпустил первый альбом |author= |date=04.09.2018 |publisher=Яндекс.Дзен |lang=ru}}&lt;/ref&gt;

2018 жылдың күзінде «Музыка и ты» («Музыка және сен») атты екінші альбомы жарық көрді.

[[File:Съемки фильма &quot;Помним&quot;, лагерь смерти &quot;Аушвиц&quot;, Польша, декабрь, 2018 г.jpg|thumb|250px|«Пам’ятаємо» («Помним»/WeRemember) («Есімізде») фильмінің түсірілімі, «Аушвиц» өлім лагері, Польша, желтоқсан 2018]]

2018 жылы Холокостаны еске алуға арналған қысқаметражды «Помним»(We Remember) («Есімізде») музыкалық фильмінің басты рөлін сомдады. &lt;ref&gt;{{cite web |url=http://9tv.co.il/news/2018/04/12/256334.html |title=&quot;Мы в небо летим и все, как они, превращаемся в дым&quot; |author= |date=12.04.2018|publisher=9 канал (Израиль) |lang=ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://mignews.com/news/lifestyle/120418_130524_28704.html |title=Remember – музыкальный фильм, посвященный памяти Катастрофы |author= |date=12.04.2018 |publisher=Mignews |lang=ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://www.inn.co.il/News/News.aspx/370717 |title=הכוכב הצעיר ריגש את הרשת |author=14.04.2018 |date= |publisher=Седьмой канал (Израиль) |lang=he}}&lt;/ref&gt;  Аталған түсірілім израильдік «Яд Вашем» Апат (Холокоста) және қаһармандық ұлттық мемориалының тұрақты экранизациялау тізіміне енді.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://db.yadvashem.org/films/item.html?language=en&amp;itemId=13347738 |title=We Remember |author= |date= |publisher=Яд ва-Шем |lang=ru}}&lt;/ref&gt;

2019 жылдың ақпанында «Раненый зверь» («Жараланған аң») атты үшінші альбомы жарық көрді. 

2019 жылдың сәуірінде «Вечерний Ургант»  бағдарламасына қатысты.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://www.1tv.ru/shows/vecherniy-urgant/muzyka/kain-rivers-ranenyy-zver-vecherniy-urgant-fragment-vypuska-ot-10-04-2019 |title=Kain Rivers — «Раненый зверь». Вечерний Ургант. Фрагмент выпуска от 10.04.2019 |author= |date=10.04.2019 |publisher=Первый канал (Россия) |lang=ru}}&lt;/ref&gt;

2019 жылдың сәуірінде Авторадиода «Мурзилки LIVE» кешкі шоуында концертпен шықты.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.avtoradio.ru/video/kw1/402379/uid/681323 |title=Kain Rivers |author= |date= |publisher=Авторадио |lang=ru}}&lt;/ref&gt;

2019 жылы [[:en:Polina (singer)|Polina]] атты әнші мен [[:en:Digital Farm Animals|Digital Farm Animals]] диджейлермен бірге Кирилл «Believe» альбомына «Faded» және Filatov&amp;Karas-пен бірге «Be My Nirvana» әнін жазады.

Кирилл орындаған әндер бірқатар чарттарда  жүлделі орындар алды.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://tophit.ru/ru/tracks/94504/ |title=Раненый зверь |author= |date= |publisher=Tophit |lang=ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://europaplustv.by/new/detskiy-hit-parad-kidschart-v-novom-formate |title=Детский хит-парад «KidsChart» в новом формате |author= |date= |publisher=Europa Plus TV Belarus |lang=ru}}&lt;/ref&gt;

50-ден астам видеоклип түсірді.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.starhit.ru/video/zvezda-golos-deti-vzyal-na-rabotu-bliznetsov-iz-priklyucheniy-elektronika-134271/ |title=Звезда «Голос. Дети» взял на работу близнецов из «Приключений Электроника» |author= |date=20.11.2017 |publisher=starhit.ru |lang=ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://tntmusic.ru/5695-kain-rivers-dropnul-neonovyi-klip-vse-pod-parom |title=Kain Rivers дропнул неоновый клип «Все под паром» |author= |date=01.08.2018 |publisher=TNT Music |lang=ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.starhit.ru/video/zvezda-golos-deti-vzyal-na-rabotu-bliznetsov-iz-priklyucheniy-elektronika-134271/ |title=Звезда «Голос. Дети» взял на работу близнецов из «Приключений Электроника» |author= |date=20.11.2017 |publisher=StarHit |lang=ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://radiopotok.ru/news/7043/ |title=Kain Rivers — Раненый зверь, новый клип |author= |date= |publisher=Radiopotok |lang=ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://radiopotok.ru/news/6581/ |title=Kain Rivers — Воздух, новый клип |author= |date= |publisher=Radiopotok |lang=ru}}&lt;/ref&gt;

=== Альбомдары ===
*2018 — «Звезда» (Make It Music, The Orchard) («Жұлдыз»)
*2018 — «Музыка и ты» (Make It Music, The Orchard) («Музыка және сен»)
*2019 — «Раненый зверь» (Make It Music, The Orchard, Warner Music Group) («Жараланған аң»)
*2019 — «Believe» (Warner Music Group)

=== Жинақтары ===
*2018 — «Прекрасное далеко» (Kain Rivers production) («Алыстағы әдемілік»)

=== Синглдары ===
*2017 — Море (Теңіз)
*2017 — Посвящение (Арнау)
*2017 — В небо (Аспанға)
*2017 — Снежная (Қарлы)
*2018 — We Remember
*2018 — Помним (Есімізде)
*2018 — 8 чудо (ft. NEBO5) (8-керемет)
*2018 — Тыпахнешь летом (Жазбен аңқисың)
*2018 — Сила (Күш)
*2018 — Ей сомной круто (Оған менімен жақсы)
*2018 — 冷心 | Frozen heart (Chinese version)
*2018 — 酒窝 I Dimples (Chinese version)
*2018 — Chupa Chups
*2018 — Были или нет (Болдық па, болмадық па)
*2018 — Без прощання (Без прощания) (Қоштасусыз)
*2018 — Жадно (Құшырлана)
*2018 — Океан (Мұхит)
*2018 — Сказочный сюжет (ft. Dan &amp; Мухаммед) (Ертегідегідей сюжет)
*2018 — Раненый зверь (Жараланған аң)
*2019 — To the sky
*2019 — Dying without you
*2019 — Come back
*2019 — Dreams
*2019 — Far far away
*2019 — I am a rebel
*2019 — Faded
*2019 — Without Saying Goodbye
*2019 — Believe
*2019 — Middle of the Night
*2019 — Moving slowly
*2019 — Kind Of Love
*2019 — Te Amo

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [https://kainrivers.com/ Ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190713181827/https://kainrivers.com/ |date=2019-07-13 }}
* [http://warnermusic.ru/artists/kain_rivers/ Warner Music парағында]
* [https://www.allmusic.com/artist/kain-rivers-mn0003772516 All Music парағында]</text>
      <sha1>t5b9nu5lza25iqq69mvlsdto7n4h5zo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400732</id>
      <parentid>3400722</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:59:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1nter pares</username>
        <id>146705</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/GeniusBM|GeniusBM]] ([[User talk:GeniusBM|т]]) өңдемелерінен [[User:Nurtenge|Nurtenge]] соңғы нұсқасына қайтарды</comment>
      <origin>3346216</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15627" sha1="3c8r8h352kxbpmkqtj202o6ul6z4w8n" xml:space="preserve">{{Музыкант
 |Есімі                = Kain Rivers
 |Атауы                = 
 |Сурет                = Kain Rivers - живое выступление в программе &quot;Вечерний Ургант&quot;, 2019-й год.jpg
 |Сурет ені            = 
 |Сурет тақырыбы       = Kain Rivers, performance in the Evening Urgant Show, 2019
 |Фон                  = solo_singer
 |Туған кездегі есімі  = Кирилл Дмитриевич Роговец-Закон
 |Толық аты            = 
 |Туған күні           = 25.06.2004
 |Туған жері           = {{туғанжері|Киев|Киевте}}, [[Украина]]
 |Қайтыс болған күні   = 
 |Қайтыс болған жері   = 
 |Белсенділік жылдары  = 
 |Мемлекет             = 
 |Мамандықтары         = {{әнші|Украина}}
 |Дауыс түрі           = 
 |Аспаптары            = 
 |Жанрлары             = [[Поп-музыка|поп]]
 |Лақап аттары         = 
 |Ұжымдары             = 
 |Қызметтес болған     = 
 |Лейблдері            = Warner Music Russia, [[Black Star Inc.|Make It Music]], [[Sony|The Orchard]]
 |Марапаттары          = 
 |Сайты                = https://kainrivers.com/
}}

'''Кирилл Дмитриевич Роговец-Закон''' (Kain Rivers лақап атымен де танымал) (2004 жылдың 25 маусымында Украинаның Киев қаласында туған) – украин және ресей әншісі.

== Өмірбаян ==
Кирилл 2004 жылдың 25 маусымында [[Киев]] қаласында туған. Әкесі – бизнесмен және инвестор Дмитрий Закон, сондай-ақ өз баласының продюсері.

Кирилл үш жасынан ән сала бастады.  Әндерін украин, орыс, ағылшын, испан және қытай тілдерінде орындайды.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/Kain-Rivers-muzyike-Jah-Khalib-dimashe-The-efir-lyayloy-368029/ |title=Kain Rivers о музыке, Jah Khalib и Димаше. &quot;The Эфир&quot; с Ляйлой Султанкызы |author= |date=24.04.2019 |publisher=Tengrinews.kz |lang=ru}}&lt;/ref&gt;

2017 жылы «Детской новой волны» байқауының жартылай финалисі, Муз-ТВ арнасының «Битва талантов» реалити-шоуының бірінші маусымының қатысушысы, сонымен қатар Муз-ТВ арнасында «Жыл әншісі» санатындағы «Kinder МУЗ Awards» премиясына үміткер атанды.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://muz-tv.ru/news/n8389/ |title=Пятая церемония награждения детской музыкальной премии «Kinder МУЗ Awards 2017» |author= |date=24.11.2017 |publisher=Муз-ТВ |lang=ru}}&lt;/ref&gt;

«[[:uk:Atlas Weekend 2017|Atlas Weekend 2017]]»&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://www.stb.ua/ru/2017/06/24/zag-atlas-weekend-programma-festivalya/ |title=Atlas Weekend: программа фестиваля |author= |date=24.06.2017 |publisher=СТБ |lang=ru}}&lt;/ref&gt;, Музыка 1 арнасынан «Маёвка Live 2018», KIDSFM радиосынан «Поколение NEXT», Open Kids-тан «VK Fest», «Video-Жара», «Bashka Kids Awards 2018», Санкт-Петербургта «FIFA FanFest 2018»&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://kidsmusic.info/news/show/kain-rivers-vystupil-pered-peterburzhtsami-na-fifa-fan-fest |title=Kain Rivers выступил перед петербуржцами на FIFA Fan Fest |author=Олег Красавин |date=15.07.2018 |publisher=kidsmusic.info |lang=ru}}&lt;/ref&gt; және басқа музыкалық фестивальдерге қатысты.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://www.intermedia.ru/news/318419 |title=Кейн Риверс приглашает всех на новогоднюю съёмку |author= |date=23.12.2017 |publisher=InterMedia |lang=ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://vm.ru/news/493435.html |title=Весенний Fashion бал состоялся в Москве |author=Надежда Синюшкина |date=17.05.2018 |publisher=Вечерняя Москва |lang=ru}}&lt;/ref&gt;

2018 жылы Скадовскіде өткен «Черноморские игры» фестивалінің жартылай финалисі атанды.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.tavriagames.com/%C2%ABchornomorski-igri-2018%C2%BB-viznacheno-pivfinalistiv.html |title=«ЧОРНОМОРСЬКІ ІГРИ - 2018» - ВИЗНАЧЕНО ПІВФІНАЛІСТІВ |author= |date= |publisher=tavriagames.com |lang=uk}}&lt;/ref&gt;

Украинаның атынан «Without Saying Goodbye» әнімен қатысқан «Junior Eurovision ән байқауы 2018» ұлттық іріктеу кезеңінің финалында халықтық дауыс берудің жеңімпазы атанды.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://1tv.com.ua/news/channel/103922 |title=Визначено фіналістів нацвідбору на Дитяче Євробачення-2018 |author= |date=28.08.2018 |publisher=UA: Первый|lang=uk}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://junioreurovision.tv/story/darina-krasnovetska-ukraine-2018 |title=Darina Krasnovetska from Ukraine goes to Junior Eurovision 2018 |author= |date= |publisher=junioreurovision.tv |lang=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://escxtra.com/2018/09/10/junior-eurovision-darina-krasnovetsky-to-minsk-for-ukraine/ |title=Junior Eurovision: Darina Krasnovetska to Minsk for Ukraine! |author= |date=10.09.2018 |publisher= escxtra.com |lang=en}}&lt;/ref&gt;

1+1 арнасында өткен  «Голос. Дети» украин тележобасының бесінші маусымында Потаптың командасында болып жартылай финалисі атанды.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.wday.ru/deti/zvezdnye-roditeli/mal-da-udal-samyie-yarkie-uchastniki-novogo-sezona-golos-deti/ |title=Мал, да удал: самые яркие участники нового сезона «Голос. Дети» |author=Кристина Десятова |date=20.04.2018 |publisher=wday.ru |lang=ru}}&lt;/ref&gt;

Біріншіарнада өткен «Голос. Дети» тележобасының бесінші маусымында [[Баста]]ның командасында қатысты.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://www.1tv.ru/shows/golos-deti-5/talents/kirill-rogovec-zakon |title=Кирилл Роговец-Закон |author= |date= |publisher=Первый канал (Россия) |lang=ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://www.kp.ru/daily/26809/3845183/ |title=«Голос. Дети»: Мощный Питер против дважды Израиля |author= |date=23.03.2018 |publisher=Комсомольская правда |lang=ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://eva.ru/kids/childrens-garden/read--nuzhen-talant-a-ne-den-gi--uchastnik-proekta-golos-deti-razvenchivaet-mify-o-populyarnom-shou-52320.htm |title=&quot;Нужен талант, а не деньги!&quot;: участник проекта &quot;Голос.Дети&quot; развенчивает мифы о популярном шоу |author= |date=10.04.2018|publisher=eva.ru |lang=ru}}&lt;/ref&gt;

Муз-ТВ арнасындағы Муз-Раскрутка бағдарламасының жеңімпазы.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://muz-tv.ru/poll/30-01-19-luchshij-klip-muzraskrutki-novyj-vypusk/ |title=Лучший клип «МузРаскрутки». Новый выпуск! |author= |date=30.01.2019|publisher=Муз-ТВ |lang=ru}}&lt;/ref&gt;

2018 жылдың тамызында 12 әннен тұратын «Звезда» («Жұлдыз») дебюттік альбомын шығарды.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://zen.yandex.ru/media/silver_slider/samyi-nedoocenennyi-uchastnik-shou-golosdeti-kirill-rogoveczakon-vypustil-pervyi-albom-5b8da35e6d19d800ae969ac0 |title=Самый недооцененный участник шоу &quot;Голос-дети&quot; - Кирилл Роговец-Закон - выпустил первый альбом |author= |date=04.09.2018 |publisher=Яндекс.Дзен |lang=ru}}&lt;/ref&gt;

2018 жылдың күзінде «Музыка и ты» («Музыка және сен») атты екінші альбомы жарық көрді.

[[File:Съемки фильма &quot;Помним&quot;, лагерь смерти &quot;Аушвиц&quot;, Польша, декабрь, 2018 г.jpg|thumb|250px|«Пам’ятаємо» («Помним»/WeRemember) («Есімізде») фильмінің түсірілімі, «Аушвиц» өлім лагері, Польша, желтоқсан 2018]]

2018 жылы Холокостаны еске алуға арналған қысқаметражды «Помним»(We Remember) («Есімізде») музыкалық фильмінің басты рөлін сомдады. &lt;ref&gt;{{cite web |url=http://9tv.co.il/news/2018/04/12/256334.html |title=&quot;Мы в небо летим и все, как они, превращаемся в дым&quot; |author= |date=12.04.2018|publisher=9 канал (Израиль) |lang=ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://mignews.com/news/lifestyle/120418_130524_28704.html |title=Remember – музыкальный фильм, посвященный памяти Катастрофы |author= |date=12.04.2018 |publisher=Mignews |lang=ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://www.inn.co.il/News/News.aspx/370717 |title=הכוכב הצעיר ריגש את הרשת |author=14.04.2018 |date= |publisher=Седьмой канал (Израиль) |lang=he}}&lt;/ref&gt;  Аталған түсірілім израильдік «Яд Вашем» Апат (Холокоста) және қаһармандық ұлттық мемориалының тұрақты экранизациялау тізіміне енді.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://db.yadvashem.org/films/item.html?language=en&amp;itemId=13347738 |title=We Remember |author= |date= |publisher=Яд ва-Шем |lang=ru}}&lt;/ref&gt;

2019 жылдың ақпанында «Раненый зверь» («Жараланған аң») атты үшінші альбомы жарық көрді. 

2019 жылдың сәуірінде «Вечерний Ургант»  бағдарламасына қатысты.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://www.1tv.ru/shows/vecherniy-urgant/muzyka/kain-rivers-ranenyy-zver-vecherniy-urgant-fragment-vypuska-ot-10-04-2019 |title=Kain Rivers — «Раненый зверь». Вечерний Ургант. Фрагмент выпуска от 10.04.2019 |author= |date=10.04.2019 |publisher=Первый канал (Россия) |lang=ru}}&lt;/ref&gt;

2019 жылдың сәуірінде Авторадиода «Мурзилки LIVE» кешкі шоуында концертпен шықты.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.avtoradio.ru/video/kw1/402379/uid/681323 |title=Kain Rivers |author= |date= |publisher=Авторадио |lang=ru}}&lt;/ref&gt;

2019 жылы [[:en:Polina (singer)|Polina]] атты әнші мен [[:en:Digital Farm Animals|Digital Farm Animals]] диджейлермен бірге Кирилл «Believe» альбомына «Faded» және Filatov&amp;Karas-пен бірге «Be My Nirvana» әнін жазады.

Кирилл орындаған әндер бірқатар чарттарда  жүлделі орындар алды.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://tophit.ru/ru/tracks/94504/ |title=Раненый зверь |author= |date= |publisher=Tophit |lang=ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://europaplustv.by/new/detskiy-hit-parad-kidschart-v-novom-formate |title=Детский хит-парад «KidsChart» в новом формате |author= |date= |publisher=Europa Plus TV Belarus |lang=ru}}&lt;/ref&gt;

50-ден астам видеоклип түсірді.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.starhit.ru/video/zvezda-golos-deti-vzyal-na-rabotu-bliznetsov-iz-priklyucheniy-elektronika-134271/ |title=Звезда «Голос. Дети» взял на работу близнецов из «Приключений Электроника» |author= |date=20.11.2017 |publisher=starhit.ru |lang=ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://tntmusic.ru/5695-kain-rivers-dropnul-neonovyi-klip-vse-pod-parom |title=Kain Rivers дропнул неоновый клип «Все под паром» |author= |date=01.08.2018 |publisher=TNT Music |lang=ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.starhit.ru/video/zvezda-golos-deti-vzyal-na-rabotu-bliznetsov-iz-priklyucheniy-elektronika-134271/ |title=Звезда «Голос. Дети» взял на работу близнецов из «Приключений Электроника» |author= |date=20.11.2017 |publisher=StarHit |lang=ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://radiopotok.ru/news/7043/ |title=Kain Rivers — Раненый зверь, новый клип |author= |date= |publisher=Radiopotok |lang=ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://radiopotok.ru/news/6581/ |title=Kain Rivers — Воздух, новый клип |author= |date= |publisher=Radiopotok |lang=ru}}&lt;/ref&gt;

=== Альбомдары ===
*2018 — «Звезда» (Make It Music, The Orchard) («Жұлдыз»)
*2018 — «Музыка и ты» (Make It Music, The Orchard) («Музыка және сен»)
*2019 — «Раненый зверь» (Make It Music, The Orchard, Warner Music Group) («Жараланған аң»)
*2019 — «Believe» (Warner Music Group)

=== Жинақтары ===
*2018 — «Прекрасное далеко» (Kain Rivers production) («Алыстағы әдемілік»)

=== Синглдары ===
*2017 — Море (Теңіз)
*2017 — Посвящение (Арнау)
*2017 — В небо (Аспанға)
*2017 — Снежная (Қарлы)
*2018 — We Remember
*2018 — Помним (Есімізде)
*2018 — 8 чудо (ft. NEBO5) (8-керемет)
*2018 — Тыпахнешь летом (Жазбен аңқисың)
*2018 — Сила (Күш)
*2018 — Ей сомной круто (Оған менімен жақсы)
*2018 — 冷心 | Frozen heart (Chinese version)
*2018 — 酒窝 I Dimples (Chinese version)
*2018 — Chupa Chups
*2018 — Были или нет (Болдық па, болмадық па)
*2018 — Без прощання (Без прощания) (Қоштасусыз)
*2018 — Жадно (Құшырлана)
*2018 — Океан (Мұхит)
*2018 — Сказочный сюжет (ft. Dan &amp; Мухаммед) (Ертегідегідей сюжет)
*2018 — Раненый зверь (Жараланған аң)
*2019 — To the sky
*2019 — Dying without you
*2019 — Come back
*2019 — Dreams
*2019 — Far far away
*2019 — I am a rebel
*2019 — Faded
*2019 — Without Saying Goodbye
*2019 — Believe
*2019 — Middle of the Night
*2019 — Moving slowly
*2019 — Kind Of Love
*2019 — Te Amo

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сыртқы сілтемелер ==
* [https://kainrivers.com/ Ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190713181827/https://kainrivers.com/ |date=2019-07-13 }}
* [http://warnermusic.ru/artists/kain_rivers/ Warner Music парағында]
* [https://www.allmusic.com/artist/kain-rivers-mn0003772516 All Music парағында]</text>
      <sha1>3c8r8h352kxbpmkqtj202o6ul6z4w8n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хальмстад (футбол клубы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>631625</id>
    <revision>
      <id>3400626</id>
      <parentid>3231739</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T15:52:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Makenzis</username>
        <id>71333</id>
      </contributor>
      <origin>3400626</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2560" sha1="kgj1s2ogmy0jffwl40px7okl20xi1z7" xml:space="preserve">{{Футбол клубы
 |атауы           = {{flagicon|Швеция}} Хальмстад
 |ағымдағы маусым   = 
 |логотипі        = 
 |толық атауы     = 
 |лақап аты       = 
 |құрылған        = 1914
 |таратылды       = 
 |стадионы        =  «[[Эрьянс Валль]]»
 |сыйымдылығы     = 15500
 |иесі            = 
 |президенті      = 
 |директоры       = 
 |бас директоры   = 
 |жаттықтырушы    = {{flagicon|Хорватия}} [[Игор Круль]]
 |капитаны        =
 |рейтингі        = 
 |бюджеті         = 
 |жарыс           = [[Футболдан Швеция чемпионаты|Футболдан Швеция чемпионаты]]
 |маусым          = 2024
 |орын            = 12
 |сайты           = 
|pattern_la1= 
|pattern_b1=_shoulder_stripes_black_stripes
|pattern_ra1= 
|leftarm1=1e70dc
|body1=1e70dc
|rightarm1=1e70dc
|shorts1=000000
|socks1=1e70dc
|pattern_la2= 
|pattern_b2=_shoulder_stripes_black_stripes
|pattern_ra2= 
|leftarm2=ffffff
|body2=ffffff
|rightarm2=ffffff
|shorts2=ffffff
|socks2=ffffff
 }}

'''«Хальмстад» БК''' ({{lang-sv|Halmstads Bollklubb}}) — [[Швеция]]ның [[Хальмстад]] қаласындағы футбол клубы, қазіргі таңда Швеция екінші дивизионында ойнайды. Швецияның төрт дүркін чемпионы.

== Тарихы ==
1914 жылы құрылған. Өз алаңындағы ойындарын &quot;Эрьянс Валль&quot; стадионында өткізеді.
{{Толықтыру}}

== Жетістіктері ==
* Швеция чемпионы: (1976, 1979, 1997, 2000)
* Швеция кубогы: 1995
== Атақты ойыншылары ==
* [[Никлас Александерссон]]
* [[Фредрик Юнгберг]]
* [[Петтер Ханссон]] (экс-капитаны)
* [[Микаэль Нильссон]]
* [[Маркус Русенберг]]
* [[Давид Лория]]
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
== Сілтемелер ==
* [http://www.hbk.se/ Ресми сайты]{{ref-sv}}
* [http://www.svenskfotboll.se/allsvenskan/lag/?flid=25502 Швед футбол одағында] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171005085356/http://svenskfotboll.se/allsvenskan/lag/?flid=25502 |date=2017-10-05 }}{{ref-sv}}

[[Санат:Швеция футбол клубтары]]</text>
      <sha1>kgj1s2ogmy0jffwl40px7okl20xi1z7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>АИК (футбол клубы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>632563</id>
    <revision>
      <id>3400899</id>
      <parentid>3231751</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T08:56:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Makenzis</username>
        <id>71333</id>
      </contributor>
      <origin>3400899</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3069" sha1="hin0qbz8eebxl9au280pm34jutqh6jf" xml:space="preserve">{{Футбол клубы
 |атауы           = {{flagicon|Швеция}} АИК
 |ағымдағы маусым   = 
 |логотипі        = 
 |толық атауы     = 
 |лақап аты       = 
 |құрылған        = 1891
 |таратылды       = 
 |стадионы        = «[[Френдс Арена]]»&lt;br&gt;[[Стокгольм]], [[Сольна]]
 |сыйымдылығы     = 50620
 |иесі            = 
 |президенті      = 
 |директоры       = 
 |бас директоры   = 
 |жаттықтырушы    = {{flagicon|Швеция}} [[Рикард Нурлинг]]
 |капитаны        = 
 |рейтингі        = 
 |бюджеті         = 
 |жарыс           = Футболдан Швеция чемпионаты
 |маусым          = 2024
 |орын            = 3.
 |сайты           = 
|pattern_la1   = _aik1415h
 |pattern_b1    = _aik1415h
 |pattern_ra1   = _aik1415h
 |pattern_sh1   = _aik1415h
 |pattern_so1   = _color_3_stripes_yellow
 |leftarm1      = ffff00
 |body1         = ffff00
 |rightarm1     = ffff00
 |shorts1       = ffffff
 |socks1        = 000000
 |pattern_la2   = _aik1415a
 |pattern_b2    = _aik1415a
 |pattern_ra2   = _aik1415a
 |pattern_sh2   = _aik1415h
 |pattern_so2   = _color_3_stripes_yellow
 |leftarm2      = ffffff
 |body2         = ffffff
 |rightarm2     = ffffff
 |shorts2       = ffffff
 |socks2        = 000000
}}

'''АИК''' ({{lang-sv|Allmänna Idrottsklubben Fotboll}}) — [[Швеция|Швецияның]] [[Стокгольм]] қаласындағы футбол клубы, Аллсвенскан лигасында (жоғары дивизион) ойнайды. 1891 жылы 15 ақпанда құрылған. 

== Жетістіктері ==

* '''Аллсвенскан'''
** Чемпион (13): 1900, 1901, 1911, 1914, 1916, 1923, 1931/32, 1936/37, 1983, 1992, 1998, 2009, 2018
** Вице-чемпион (14): 1930/31, 1934/35, 1935/36, 1938/39, 1946/47, 1972, 1974, 1984, 1999, 2006, 2011, 2013, 2016, 2017
* '''Суперэттан (2 див)'''
** Чемпион (1): 2005
* '''Швеция кубогы'''
** Жеңімпаз (8): 1949, 1950, 1975/76, 1984/85, 1995/96, 1996/97, 1998/99, 2009
** Финалист (8): 1943, 1947, 1968/69, 1991, 1994/95, 1999/00, 2000/01, 2002
* '''Суперкубок''' 
** Жеңімпаз (1): 2010
** Финалист: 2012

== Сілтемелер ==
* [http://www.aikfotboll.se/ Ресми сайт]{{ref-sv}}
* [http://www.svenskfotboll.se/t3allla.aspx?p=152184&amp;flid=66036 Швеция футбол қауымдастығы сайтында] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090421063339/http://www.svenskfotboll.se/t3allla.aspx?p=152184&amp;flid=66036 |date=2009-04-21 }}{{ref-sv}}
* [http://www.blackarmy.se/ «Black Army»]{{ref-sv}}
* [http://www.supporterklubben.com/ «Smokinglirarna»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100201100224/http://www.supporterklubben.com/ |date=2010-02-01 }}{{ref-sv}}

[[Санат:Швеция футбол клубтары]]</text>
      <sha1>hin0qbz8eebxl9au280pm34jutqh6jf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ләңгі</title>
    <ns>0</ns>
    <id>636116</id>
    <revision>
      <id>3400716</id>
      <parentid>3289350</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:52:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>GeniusBM</username>
        <id>158455</id>
      </contributor>
      <comment>/* growthexperiments-addlink-summary-summary:3|0|0 */</comment>
      <origin>3400716</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6893" sha1="tjt3umvtnntestfezmsbw8g76hyibci" xml:space="preserve">{{Тексерілмеген мақала|date=наурыз 2020}} &lt;!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ!  --&gt;

'''Ләңгі''':   [[Қорғасын|қорғасынды]] теріге тігіп немесе жапсырып, аяқпен теуіп ойнайтын балалар ойыны.&lt;ref&gt;Құралұлы А. Қазақ дәстүрлі мәдениетінің энциклопедиялық сөздігі. Алматы , 2007.&lt;/ref&gt; Үш немесе бес тиындық қара бақырды ортасынан дөңгелек етіп тесіп, оған бір тұтам ат қылынан, не қылшық жүннен жасалған шашақты өткізіп істелген «ләңгі» деп аталатын затты аяқпен теуіп ойнайтын балалардың (кейде үлкендердің де) ойыны.&lt;ref&gt;Қайдар Ә. Қазақтар Ана тілі Әлемінде II том, Алматы, ғылыми басылым, 2009.&lt;/ref&gt; Орта Азияда ертеден келе жатқан ойынның түрі. Қой, ешкінің қырқылатын шағы – ойынның қызатын кезі. 
Сөйте жүріп көктемде колышка, ләңгі, жаз болса футбол мен волейбол, лапта мен ақсүйек, қыстың күні шанамен коньки теуіп, [[допты хоккей]] ойындарынан да тыс қалған емеспіз (Жақыпжан Нұрғожаев, «Парасат Жолы»).

== Ойынға қажет: ==
Ойынға тиын алынады. Немесе тиынның орнына кез келген қорғасын, [[Металдар|металл]], пластинкалар алуға болады, содан кейін ұзындығы 6-7см бір уыс жүн алынады. Негізінен ешкінің жүнінен алады, бірақ кез-келген жануардың жүнін де алуға болады. Содан кейін алынған жүн ойыққа кигізіліп, арғы жағынан желімделіп, немесе басқа жолдармен бекітіледі. Сондай-ақ қой,сиыр т.б. хайуанаттардың жүні қырқылмаған терісін 6-7см диаметрде дөңгелектеп кесіп алып, тиынға, қорғасынға немесе металл пластинкаға бекітуге болады. Жоғары жағы таралған «ләңгі» ойнауға дайын деген сөз.
Жергілікті аймақтарда, Қытайдағы [[қазақтар]] тілінде ләңгіні жармақ деп те атайды. Жармақ зат е. жерг. ләңгі.  Күндіз әр түрлі ойын: қашпа доп, асық, жармақ тебу, бәлди ойнап, сілеміз қатып ұйықтап қалатын едік (Қ.Ахметұлы, «Жетісу»)

=== Ойын ережесі: ===
1.Егер ойыншы саны 2ден көп болса, бірінші жүріске жеребе тасталып, ойыншылардың кезегі анықталады.

2. Ойынның жай түрлерінен бастайды және бірінші ойыншы «ойын иесі» деп аталады. Жай жаттығуларды орындап болған соң, басқа ойыншылардан осынша түрлерін ойнауды талап етеді.

3. Егер кімде-кім бұл талаптарды орындай алмаса, оны «малай» деп атайды және ол ойын иесіне қызмет етуі тиіс. Басқа ойыншылар ойын барысында малайдан ләңгіні алып кетуі керек.

4. Малай ләңгіні тапсырыс берушінің аяғына тастайды. Ал ол аяғымен алысырақ тебеді. Ал малай ләңгінің артынан жүгіріп, қағып алып, ойын иесінің аяғына тастайды.

5. Қағыс саны тапсырыспен орындалған қағыстардың айырмасына тең болады.

6. Егер айыпталған ойыншы тапсырушының аяғынан ләңгіні қағып алса немесе айыпталған санға тең қағыс орындаса немесе ойын иесі тасталған ләңгіден мүлт кетсе малайшылық тоқтатылады.

7. Егер малай ойыншы ләңгіні аяғымен (қолын тигізбей) қағып алса, онда ләңгіге аяғы ең соңғы болып тиген ойыншы малайға айналады және алдыңғы малай оның ләңгісін қанша рет қағып алған болса, сонша рет қызмет етуі керек.

8. Егер малай басқа ойыншының аяғынан ләңгіні қағып алса, онда  ол ойыншы оның орнын басады, яғни малай болады, ал бұрынғы малай ойын иесі болады және оның аяғына жаңа малай ләңгі тастайды.

9. Бірінші айыпталушы малайшылығын аяқтаған кезде келесінің кезегі келіп тұрады және т.с.с.

10. Жүріс келесі ойыншыға беріледі.

11. Бірінші айналымда ойыншылар тапсырушының міндетін атқарып болған кезде, ойынның келесі сатысына көшеміз.
==== Ойын түрлерінің ойналу тәртібі: ====
1. оң аяқпен «жай қағыс» қағу;
2. сол аяқпен «жай қағыс» қағу;
3. оң аяқпен «жанама» қағу;
4. сол аяқпен «жанама» қағу;
5. оң аяқтың «ұшымен» қағу;
6. сол аяқтың «ұшымен» қағу;
7. «жас + жанама» қағу (оң және сол аяқпен);
8. «жас + ұшымен» қағу (оң және сол аяқпен);
9. «жас + иіліп» қағу (оң және сол аяқпен);
10. «секіріп + иіліп» қағу (оң және сол аяқпен);
11. «тізенің астынан + жай» қағу (оң және сол аяқпен).&lt;ref&gt;Әлемдік және ұлттық спорт ойындары, Алматы,Мереке, Танымдық басылым,2014.&lt;/ref&gt;
===== Дереккөздер: =====

[[Санат:Ұлттық ойындар]]</text>
      <sha1>tjt3umvtnntestfezmsbw8g76hyibci</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400719</id>
      <parentid>3400716</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:53:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1nter pares</username>
        <id>146705</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/GeniusBM|GeniusBM]] ([[User talk:GeniusBM|т]]) өңдемелерінен [[User:Smaxxl Orynbai|Smaxxl Orynbai]] соңғы нұсқасына қайтарды</comment>
      <origin>3289350</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6864" sha1="2rycs2xlzdxwdvrdrg1jydhu93h6lqe" xml:space="preserve">{{Тексерілмеген мақала|date=наурыз 2020}} &lt;!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ!  --&gt;

'''Ләңгі''':   [[Қорғасын|қорғасынды]] теріге тігіп немесе жапсырып, аяқпен теуіп ойнайтын балалар ойыны.&lt;ref&gt;Құралұлы А. Қазақ дәстүрлі мәдениетінің энциклопедиялық сөздігі. Алматы , 2007.&lt;/ref&gt; Үш немесе бес тиындық қара бақырды ортасынан дөңгелек етіп тесіп, оған бір тұтам ат қылынан, не қылшық жүннен жасалған шашақты өткізіп істелген «ләңгі» деп аталатын затты аяқпен теуіп ойнайтын балалардың (кейде үлкендердің де) ойыны.&lt;ref&gt;Қайдар Ә. Қазақтар Ана тілі Әлемінде II том, Алматы, ғылыми басылым, 2009.&lt;/ref&gt; Орта Азияда ертеден келе жатқан ойынның түрі. Қой, ешкінің қырқылатын шағы – ойынның қызатын кезі. 
Сөйте жүріп көктемде колышка, ләңгі, жаз болса футбол мен волейбол, лапта мен ақсүйек, қыстың күні шанамен коньки теуіп, допты хоккей ойындарынан да тыс қалған емеспіз (Жақыпжан Нұрғожаев, «Парасат Жолы»).

== Ойынға қажет: ==
Ойынға тиын алынады. Немесе тиынның орнына кез келген қорғасын, металл, пластинкалар алуға болады, содан кейін ұзындығы 6-7см бір уыс жүн алынады. Негізінен ешкінің жүнінен алады, бірақ кез-келген жануардың жүнін де алуға болады. Содан кейін алынған жүн ойыққа кигізіліп, арғы жағынан желімделіп, немесе басқа жолдармен бекітіледі. Сондай-ақ қой,сиыр т.б. хайуанаттардың жүні қырқылмаған терісін 6-7см диаметрде дөңгелектеп кесіп алып, тиынға, қорғасынға немесе металл пластинкаға бекітуге болады. Жоғары жағы таралған «ләңгі» ойнауға дайын деген сөз.
Жергілікті аймақтарда, Қытайдағы қазақтар тілінде ләңгіні жармақ деп те атайды. Жармақ зат е. жерг. ләңгі.  Күндіз әр түрлі ойын: қашпа доп, асық, жармақ тебу, бәлди ойнап, сілеміз қатып ұйықтап қалатын едік (Қ.Ахметұлы, «Жетісу»)

=== Ойын ережесі: ===
1.Егер ойыншы саны 2ден көп болса, бірінші жүріске жеребе тасталып, ойыншылардың кезегі анықталады.

2. Ойынның жай түрлерінен бастайды және бірінші ойыншы «ойын иесі» деп аталады. Жай жаттығуларды орындап болған соң, басқа ойыншылардан осынша түрлерін ойнауды талап етеді.

3. Егер кімде-кім бұл талаптарды орындай алмаса, оны «малай» деп атайды және ол ойын иесіне қызмет етуі тиіс. Басқа ойыншылар ойын барысында малайдан ләңгіні алып кетуі керек.

4. Малай ләңгіні тапсырыс берушінің аяғына тастайды. Ал ол аяғымен алысырақ тебеді. Ал малай ләңгінің артынан жүгіріп, қағып алып, ойын иесінің аяғына тастайды.

5. Қағыс саны тапсырыспен орындалған қағыстардың айырмасына тең болады.

6. Егер айыпталған ойыншы тапсырушының аяғынан ләңгіні қағып алса немесе айыпталған санға тең қағыс орындаса немесе ойын иесі тасталған ләңгіден мүлт кетсе малайшылық тоқтатылады.

7. Егер малай ойыншы ләңгіні аяғымен (қолын тигізбей) қағып алса, онда ләңгіге аяғы ең соңғы болып тиген ойыншы малайға айналады және алдыңғы малай оның ләңгісін қанша рет қағып алған болса, сонша рет қызмет етуі керек.

8. Егер малай басқа ойыншының аяғынан ләңгіні қағып алса, онда  ол ойыншы оның орнын басады, яғни малай болады, ал бұрынғы малай ойын иесі болады және оның аяғына жаңа малай ләңгі тастайды.

9. Бірінші айыпталушы малайшылығын аяқтаған кезде келесінің кезегі келіп тұрады және т.с.с.

10. Жүріс келесі ойыншыға беріледі.

11. Бірінші айналымда ойыншылар тапсырушының міндетін атқарып болған кезде, ойынның келесі сатысына көшеміз.
==== Ойын түрлерінің ойналу тәртібі: ====
1. оң аяқпен «жай қағыс» қағу;
2. сол аяқпен «жай қағыс» қағу;
3. оң аяқпен «жанама» қағу;
4. сол аяқпен «жанама» қағу;
5. оң аяқтың «ұшымен» қағу;
6. сол аяқтың «ұшымен» қағу;
7. «жас + жанама» қағу (оң және сол аяқпен);
8. «жас + ұшымен» қағу (оң және сол аяқпен);
9. «жас + иіліп» қағу (оң және сол аяқпен);
10. «секіріп + иіліп» қағу (оң және сол аяқпен);
11. «тізенің астынан + жай» қағу (оң және сол аяқпен).&lt;ref&gt;Әлемдік және ұлттық спорт ойындары, Алматы,Мереке, Танымдық басылым,2014.&lt;/ref&gt;
===== Дереккөздер: =====

[[Санат:Ұлттық ойындар]]</text>
      <sha1>2rycs2xlzdxwdvrdrg1jydhu93h6lqe</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400721</id>
      <parentid>3400719</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:53:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1nter pares</username>
        <id>146705</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/1nter pares|1nter pares]] ([[User talk:1nter pares|т]]) өңдемелерінен [[User:GeniusBM|GeniusBM]] соңғы нұсқасына қайтарды</comment>
      <origin>3400716</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6893" sha1="tjt3umvtnntestfezmsbw8g76hyibci" xml:space="preserve">{{Тексерілмеген мақала|date=наурыз 2020}} &lt;!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ!  --&gt;

'''Ләңгі''':   [[Қорғасын|қорғасынды]] теріге тігіп немесе жапсырып, аяқпен теуіп ойнайтын балалар ойыны.&lt;ref&gt;Құралұлы А. Қазақ дәстүрлі мәдениетінің энциклопедиялық сөздігі. Алматы , 2007.&lt;/ref&gt; Үш немесе бес тиындық қара бақырды ортасынан дөңгелек етіп тесіп, оған бір тұтам ат қылынан, не қылшық жүннен жасалған шашақты өткізіп істелген «ләңгі» деп аталатын затты аяқпен теуіп ойнайтын балалардың (кейде үлкендердің де) ойыны.&lt;ref&gt;Қайдар Ә. Қазақтар Ана тілі Әлемінде II том, Алматы, ғылыми басылым, 2009.&lt;/ref&gt; Орта Азияда ертеден келе жатқан ойынның түрі. Қой, ешкінің қырқылатын шағы – ойынның қызатын кезі. 
Сөйте жүріп көктемде колышка, ләңгі, жаз болса футбол мен волейбол, лапта мен ақсүйек, қыстың күні шанамен коньки теуіп, [[допты хоккей]] ойындарынан да тыс қалған емеспіз (Жақыпжан Нұрғожаев, «Парасат Жолы»).

== Ойынға қажет: ==
Ойынға тиын алынады. Немесе тиынның орнына кез келген қорғасын, [[Металдар|металл]], пластинкалар алуға болады, содан кейін ұзындығы 6-7см бір уыс жүн алынады. Негізінен ешкінің жүнінен алады, бірақ кез-келген жануардың жүнін де алуға болады. Содан кейін алынған жүн ойыққа кигізіліп, арғы жағынан желімделіп, немесе басқа жолдармен бекітіледі. Сондай-ақ қой,сиыр т.б. хайуанаттардың жүні қырқылмаған терісін 6-7см диаметрде дөңгелектеп кесіп алып, тиынға, қорғасынға немесе металл пластинкаға бекітуге болады. Жоғары жағы таралған «ләңгі» ойнауға дайын деген сөз.
Жергілікті аймақтарда, Қытайдағы [[қазақтар]] тілінде ләңгіні жармақ деп те атайды. Жармақ зат е. жерг. ләңгі.  Күндіз әр түрлі ойын: қашпа доп, асық, жармақ тебу, бәлди ойнап, сілеміз қатып ұйықтап қалатын едік (Қ.Ахметұлы, «Жетісу»)

=== Ойын ережесі: ===
1.Егер ойыншы саны 2ден көп болса, бірінші жүріске жеребе тасталып, ойыншылардың кезегі анықталады.

2. Ойынның жай түрлерінен бастайды және бірінші ойыншы «ойын иесі» деп аталады. Жай жаттығуларды орындап болған соң, басқа ойыншылардан осынша түрлерін ойнауды талап етеді.

3. Егер кімде-кім бұл талаптарды орындай алмаса, оны «малай» деп атайды және ол ойын иесіне қызмет етуі тиіс. Басқа ойыншылар ойын барысында малайдан ләңгіні алып кетуі керек.

4. Малай ләңгіні тапсырыс берушінің аяғына тастайды. Ал ол аяғымен алысырақ тебеді. Ал малай ләңгінің артынан жүгіріп, қағып алып, ойын иесінің аяғына тастайды.

5. Қағыс саны тапсырыспен орындалған қағыстардың айырмасына тең болады.

6. Егер айыпталған ойыншы тапсырушының аяғынан ләңгіні қағып алса немесе айыпталған санға тең қағыс орындаса немесе ойын иесі тасталған ләңгіден мүлт кетсе малайшылық тоқтатылады.

7. Егер малай ойыншы ләңгіні аяғымен (қолын тигізбей) қағып алса, онда ләңгіге аяғы ең соңғы болып тиген ойыншы малайға айналады және алдыңғы малай оның ләңгісін қанша рет қағып алған болса, сонша рет қызмет етуі керек.

8. Егер малай басқа ойыншының аяғынан ләңгіні қағып алса, онда  ол ойыншы оның орнын басады, яғни малай болады, ал бұрынғы малай ойын иесі болады және оның аяғына жаңа малай ләңгі тастайды.

9. Бірінші айыпталушы малайшылығын аяқтаған кезде келесінің кезегі келіп тұрады және т.с.с.

10. Жүріс келесі ойыншыға беріледі.

11. Бірінші айналымда ойыншылар тапсырушының міндетін атқарып болған кезде, ойынның келесі сатысына көшеміз.
==== Ойын түрлерінің ойналу тәртібі: ====
1. оң аяқпен «жай қағыс» қағу;
2. сол аяқпен «жай қағыс» қағу;
3. оң аяқпен «жанама» қағу;
4. сол аяқпен «жанама» қағу;
5. оң аяқтың «ұшымен» қағу;
6. сол аяқтың «ұшымен» қағу;
7. «жас + жанама» қағу (оң және сол аяқпен);
8. «жас + ұшымен» қағу (оң және сол аяқпен);
9. «жас + иіліп» қағу (оң және сол аяқпен);
10. «секіріп + иіліп» қағу (оң және сол аяқпен);
11. «тізенің астынан + жай» қағу (оң және сол аяқпен).&lt;ref&gt;Әлемдік және ұлттық спорт ойындары, Алматы,Мереке, Танымдық басылым,2014.&lt;/ref&gt;
===== Дереккөздер: =====

[[Санат:Ұлттық ойындар]]</text>
      <sha1>tjt3umvtnntestfezmsbw8g76hyibci</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400723</id>
      <parentid>3400721</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:54:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1nter pares</username>
        <id>146705</id>
      </contributor>
      <origin>3400723</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6864" sha1="2rycs2xlzdxwdvrdrg1jydhu93h6lqe" xml:space="preserve">{{Тексерілмеген мақала|date=наурыз 2020}} &lt;!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ!  --&gt;

'''Ләңгі''':   [[Қорғасын|қорғасынды]] теріге тігіп немесе жапсырып, аяқпен теуіп ойнайтын балалар ойыны.&lt;ref&gt;Құралұлы А. Қазақ дәстүрлі мәдениетінің энциклопедиялық сөздігі. Алматы , 2007.&lt;/ref&gt; Үш немесе бес тиындық қара бақырды ортасынан дөңгелек етіп тесіп, оған бір тұтам ат қылынан, не қылшық жүннен жасалған шашақты өткізіп істелген «ләңгі» деп аталатын затты аяқпен теуіп ойнайтын балалардың (кейде үлкендердің де) ойыны.&lt;ref&gt;Қайдар Ә. Қазақтар Ана тілі Әлемінде II том, Алматы, ғылыми басылым, 2009.&lt;/ref&gt; Орта Азияда ертеден келе жатқан ойынның түрі. Қой, ешкінің қырқылатын шағы – ойынның қызатын кезі. 
Сөйте жүріп көктемде колышка, ләңгі, жаз болса футбол мен волейбол, лапта мен ақсүйек, қыстың күні шанамен коньки теуіп, допты хоккей ойындарынан да тыс қалған емеспіз (Жақыпжан Нұрғожаев, «Парасат Жолы»).

== Ойынға қажет: ==
Ойынға тиын алынады. Немесе тиынның орнына кез келген қорғасын, металл, пластинкалар алуға болады, содан кейін ұзындығы 6-7см бір уыс жүн алынады. Негізінен ешкінің жүнінен алады, бірақ кез-келген жануардың жүнін де алуға болады. Содан кейін алынған жүн ойыққа кигізіліп, арғы жағынан желімделіп, немесе басқа жолдармен бекітіледі. Сондай-ақ қой,сиыр т.б. хайуанаттардың жүні қырқылмаған терісін 6-7см диаметрде дөңгелектеп кесіп алып, тиынға, қорғасынға немесе металл пластинкаға бекітуге болады. Жоғары жағы таралған «ләңгі» ойнауға дайын деген сөз.
Жергілікті аймақтарда, Қытайдағы қазақтар тілінде ләңгіні жармақ деп те атайды. Жармақ зат е. жерг. ләңгі.  Күндіз әр түрлі ойын: қашпа доп, асық, жармақ тебу, бәлди ойнап, сілеміз қатып ұйықтап қалатын едік (Қ.Ахметұлы, «Жетісу»)

=== Ойын ережесі: ===
1.Егер ойыншы саны 2ден көп болса, бірінші жүріске жеребе тасталып, ойыншылардың кезегі анықталады.

2. Ойынның жай түрлерінен бастайды және бірінші ойыншы «ойын иесі» деп аталады. Жай жаттығуларды орындап болған соң, басқа ойыншылардан осынша түрлерін ойнауды талап етеді.

3. Егер кімде-кім бұл талаптарды орындай алмаса, оны «малай» деп атайды және ол ойын иесіне қызмет етуі тиіс. Басқа ойыншылар ойын барысында малайдан ләңгіні алып кетуі керек.

4. Малай ләңгіні тапсырыс берушінің аяғына тастайды. Ал ол аяғымен алысырақ тебеді. Ал малай ләңгінің артынан жүгіріп, қағып алып, ойын иесінің аяғына тастайды.

5. Қағыс саны тапсырыспен орындалған қағыстардың айырмасына тең болады.

6. Егер айыпталған ойыншы тапсырушының аяғынан ләңгіні қағып алса немесе айыпталған санға тең қағыс орындаса немесе ойын иесі тасталған ләңгіден мүлт кетсе малайшылық тоқтатылады.

7. Егер малай ойыншы ләңгіні аяғымен (қолын тигізбей) қағып алса, онда ләңгіге аяғы ең соңғы болып тиген ойыншы малайға айналады және алдыңғы малай оның ләңгісін қанша рет қағып алған болса, сонша рет қызмет етуі керек.

8. Егер малай басқа ойыншының аяғынан ләңгіні қағып алса, онда  ол ойыншы оның орнын басады, яғни малай болады, ал бұрынғы малай ойын иесі болады және оның аяғына жаңа малай ләңгі тастайды.

9. Бірінші айыпталушы малайшылығын аяқтаған кезде келесінің кезегі келіп тұрады және т.с.с.

10. Жүріс келесі ойыншыға беріледі.

11. Бірінші айналымда ойыншылар тапсырушының міндетін атқарып болған кезде, ойынның келесі сатысына көшеміз.
==== Ойын түрлерінің ойналу тәртібі: ====
1. оң аяқпен «жай қағыс» қағу;
2. сол аяқпен «жай қағыс» қағу;
3. оң аяқпен «жанама» қағу;
4. сол аяқпен «жанама» қағу;
5. оң аяқтың «ұшымен» қағу;
6. сол аяқтың «ұшымен» қағу;
7. «жас + жанама» қағу (оң және сол аяқпен);
8. «жас + ұшымен» қағу (оң және сол аяқпен);
9. «жас + иіліп» қағу (оң және сол аяқпен);
10. «секіріп + иіліп» қағу (оң және сол аяқпен);
11. «тізенің астынан + жай» қағу (оң және сол аяқпен).&lt;ref&gt;Әлемдік және ұлттық спорт ойындары, Алматы,Мереке, Танымдық басылым,2014.&lt;/ref&gt;
===== Дереккөздер: =====

[[Санат:Ұлттық ойындар]]</text>
      <sha1>2rycs2xlzdxwdvrdrg1jydhu93h6lqe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Норрчёпинг (футбол клубы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>647359</id>
    <revision>
      <id>3400636</id>
      <parentid>3231772</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T16:04:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Makenzis</username>
        <id>71333</id>
      </contributor>
      <origin>3400636</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2515" sha1="bh8whojonunvpewrst43p2l61afs0os" xml:space="preserve">{{Футбол клубы
 |атауы           = {{ту|Швеция}} Норрчепинг
 |ағымдағы маусым   = 
 |логотипі        = 
 |толық атауы     = 
 |лақап аты       = 
 |құрылған        = 1897
 |таратылды       = 
 |стадионы        = «[[Идроттспаркен]]»&lt;br/&gt;[[Норрчёпинг]]
 |сыйымдылығы     = 15730
 |иесі            = 
 |президенті      = 
 |директоры       = 
 |бас директоры   = 
 |жаттықтырушы    = {{ту|Швеция}} Янс Густафссон
 |капитаны        = 
 |рейтингі        = 
 |бюджеті         = 
 |жарыс           = [[Футболдан Швеция чемпионаты]]
 |маусым          = 2024
 |орын            = 11
 |сайты           = 
| pattern_la1 = _norrkoping16h
| pattern_b1 = _norrkoping16h
| pattern_ra1 = _norrkoping16h
| pattern_sh1 = 
| leftarm1 = ffffff
| body1 = ffffff
| rightarm1 = ffffff
| shorts1 = 2c5cc0
| socks1 = ffffff
| pattern_la2 = 
| pattern_b2 = 
| pattern_ra2 = 
| pattern_sh2 = 
| leftarm2 = ee0a0a
| body2 = ee0a0a
| rightarm2 = ee0a0a
| shorts2 = ee0a0a
| socks2 = ee0a0a
}}
'''ИФК «Норрчёпинг»''' ({{lang-sv|IFK Norrköping}}, IFK) — [[Швеция|Швецияның]] Норрчепинг қаласындағы футбол клубы, 1897 жылы құрылған. Швецияның 13 дүркін чемпионы.  
 
== Жетістіктері ==

=== [[Футболдан Швеция чемпионаты|Аллсвенскан]] ===

* Чемпион (13): 1942/43, 1944/45, 1945/46, 1946/47, 1947/48, 1951/52, 1955/56, 1956/57, 1960, 1962, 1963, 1989, 2015
* Вице-чемпион (10): 1952/53, 1957/58, 1959, 1961, 1966, 1987, 1989, 1990, 1992, 1993, 2018

=== Суперэттан ===

* Чемпион (1): 2007

=== Швеция кубогы ===

* Жеңімпаз (6): 1943, 1945, 1969, 1987/88, 1990/91, 1993/94
* Финалист (5): 1944, 1953, 1967, 1971/72, 2017

=== Швеция суперкубогы ===

* Жеңімпаз (1): 2015

== Сілтемелер ==
* [http://www.ifknorrkoping.se/ Ресми сайт] {{ref-sv}}
* [http://www.svenskfotboll.se/superettan/lag/?flid=26935 Парақшасы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100813073723/http://svenskfotboll.se/superettan/lag/?flid=26935 |date=2010-08-13 }} {{ref-sv}}
[[Санат:Швеция футбол клубтары]]</text>
      <sha1>bh8whojonunvpewrst43p2l61afs0os</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Юргорден (футбол клубы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>651314</id>
    <revision>
      <id>3400898</id>
      <parentid>3231793</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T08:43:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Makenzis</username>
        <id>71333</id>
      </contributor>
      <origin>3400898</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2419" sha1="c0tsyt45pr7v9fmiuw2tjt52ksngyb1" xml:space="preserve">{{футбол клубы
 |атауы        = {{ту|Швеция}} «Юргорден»
 |құрылған        = 1891
 |стадионы         = [[Теле 2 Арена]] 
 |сыйымдылығы     = 30 000
 |жаттықтырушы          = {{ту|Швеция}}  [[Ким Бергстранд]] &lt;br&gt; {{{ту|Швеция}}  [[Томас Лагерлёф]]
 |капитаны         = 
 |жарыс    = [[Футболдан Швеция чемпионаты|Аллсвенскан]]
 |маусым           = 2024
 |орын           =  '''4.'''
|pattern_la1=_navyborder
|pattern_b1=_navystripes
|pattern_ra1=_navyborder
|pattern_sh1=_skybluesides
|leftarm1=87CEFA
|body1=87CEFA
|rightarm1=87CEFA
|shorts1=000080
|socks1=87CEFA
|pattern_la2=_dif1617A
|pattern_b2=_dif1617A
|pattern_ra2=_dif1617A
|pattern_sh2=_dif1617A
|leftarm2=FFFFFF
|body2=FFFFFF
|rightarm2=FFFFFF
|shorts2=FFFFFF
|socks2=FFFFFF
|pattern_la3=_dif1617T
|pattern_b3=_dif1617T
|pattern_ra3=_dif1617T
|pattern_sh3=_dif1617T
|leftarm3=7b1e28
|body3=7b1e28
|rightarm3=7b1e28
|shorts3=7b1e28
|socks3=7b1e28
}}

'''«Юргорден»''' (''Djurgårdens IF'') — [[Швеция|Швецияның]] [[Стокгольм]] қаласындағы футбол клубы, 1891 жылы құрылған. Қазір [[Футболдан Швеция чемпионаты|Швеция Аллсвенскан лигасында]] ойнайды. 

== Тарихы ==
1891 жылы Юргорден атты кафеде жұмыс істейтін жастардан құралған. 1904 жылы клуб тұңғыш рет Швеция чемпионатының ифналында ойнады. Бірақ &quot;Эргрютеден&quot; 1:2 есебімен ұтылып қалды. 

1912 жылы тұңғыш рет Ұлттық чемпионатта жеңіске жетті.  

== Жетістіктері ==

=== Ұлттық ===

* Швеция чемпионы (12): 1912, 1915, 1917, 1920, 1955, 1959, 1964, 1966, 2002, 2003, 2005, 2019.
* Швеция кубогы (5): 1990, 2002, 2004, 2005, 2018.
** Швеция кубогының финалисі (4): 1951, 1975, 1989, 2013.

== Тағы қараңыз ==

* [[Юргорден (хоккей клубы)]]
* [[Юргорден (допты хоккей клубы)]]

== Сілтемелер ==

* http://www.dif.se/

[[Санат:Швеция футбол клубтары]]</text>
      <sha1>c0tsyt45pr7v9fmiuw2tjt52ksngyb1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гётеборг (футбол клубы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>651375</id>
    <revision>
      <id>3400616</id>
      <parentid>3231735</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T15:35:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Makenzis</username>
        <id>71333</id>
      </contributor>
      <origin>3400616</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3986" sha1="pexf19nufagiz21pjcwv112b4g1rmhk" xml:space="preserve">{{футбол клубы
| атауы = {{ту|Швеция}} «Гётеборг»
| құрылған = [[1904 жыл|1904]]
| стадионы = [[Гамла Уллеви]]
| сыйымдылығы = 18 800
| жаттықтырушы = {{ту|Швеция}} [[Роланд Нильссон]]
| капитаны = {{ту|Швеция}} [[Робин Сёдер]]
| жарыс = [[Футболдан Швеция чемпионаты|Аллсвенскан]]
| маусым = 2024
| орын = '''13-орын'''
| pattern_la1 = _ifk1415h
| pattern_b1 = _ifk1415h
| pattern_ra1 = _ifk1415h
| pattern_sh1 = _adidaswhite
| pattern_so1 = _color_3_stripes_white
| leftarm1 = 000000
| body1 = 000000
| rightarm1 = 000000
| shorts1 = 0000FF
| socks1 = 0000FF
| pattern_la2 = _stadefr12
| pattern_b2 = _ifk13a
| pattern_ra2 = _stadefr12
| pattern_sh2 = _thinpinkstripes
| pattern_so2 = _3 pink stripes
| leftarm2 = 000000
| body2 = 000000
| rightarm2 = 000000
| shorts2 = 000000
| socks2 = 000000
}}


'''«Гётеборг»''' ({{lang-sv|Idrottsföreningen Kamraterna Göteborg}}) — [[Швеция|Швецияның]] [[Гётеборг|Гетеборг]] қаласындағы футбол клубы. 1904 жылы құрылған. Өз алаңындағы ойындарын &quot;Гамла Уллеви&quot; стадионында өткізеді, сыйымдылығы 18 800 адам. Стадионның іргесі 2008 жылы қаланған. 

Швециядағы ғана емес, бүкіл Скандинавиядағы жалғыз [[УЕФА Еуропа Лигасы|УЕФА кубогының]] екі дүркін жеңімпазы (1982, 1987) 

== Жетістіктері ==

=== Ұлттық ===

* Швеция чемпионы (18) : 1908, 1910, 1918, 1934/35, 1941/42, 1957/58, 1969, 1982, 1983, 1984, 1987, 1990, 1991, 1993, 1994, 1995, 1996, 2007
** 2 орын (9) : 1939/40, 1979, 1981, 1985, 1997, 2005, 2009, 2014, 2015
* Швеция кубогы (8) : 1978/79, 1981/82, 1982/83, 1991, 2008, 2012/13, 2014/15, 2019/20
** Финалист (5) : 1985/86, 1998/99, 2004, 2007, 2009
* Швеция суперкубогы : 2008
** Финалист (4) : 2009, 2010, 2013, 2015

=== Халықаралық ===

* УЕФА кубогы (2): 1982, 1987

== Танымал тұлғалары ==

=== Атақты бапкерлері ===

* {{ту|Швеция}} [[Свен-Ёран Эрикссон]]
* {{ту|Швеция}} Гундер Бенгтссон

=== Атақты футболшылары ===

* {{ту|Швеция}} Кеннет Андерссон
* {{ту|Швеция}} Никлас Александерссон
* {{ту|Швеция}} Йоахим Бьёрклунд
* {{ту|Швеция}} [[Гуннар Грен]]
* {{ту|Швеция}} Клас Ингессон
* {{ту|Швеция}} Тедди Лучич
* {{ту|Швеция}} Хокан Мильд
* {{ту|Швеция}} Роланд Нильссон
* {{ту|Швеция}} Турбьёрн Нильссон
* {{ту|Швеция}} Бьёрн Нурдквист
* {{ту|Швеция}} [[Томас Равелли]]
* {{ту|Швеция}} Гленн Стрёмберг

* {{ту|Швеция}} Стиг Фредрикссон
* {{ту|Швеция}} Гленн Хюсен
* {{ту|Швеция}} Уве Чиндвалль
* {{ту|Швеция}} [[Ральф Эдстрём]]
* {{ту|Швеция}} Магнус Эрлингмарк
* {{ту|Швеция}} Понтус Фарнеруд
* {{ту|Швеция}} Тобиас Хюсен
* {{ту|Швеция}} [[Понтус Вернблум]]
* {{ту|Швеция}} [[Маркус Берг]]
* {{ту|Швеция}} Оскар Вендт
* {{ту|Швеция}} Микаэль Антонссон

== Сілтемелер ==

* http://www.ifkgoteborg.se/

[[Санат:1904 жылы құрылған футбол клубтары]]
[[Санат:Швеция футбол клубтары]]
[[Санат:Гетеборг ФК]]</text>
      <sha1>pexf19nufagiz21pjcwv112b4g1rmhk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хельсингборг (футбол клубы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>651633</id>
    <revision>
      <id>3400604</id>
      <parentid>2827377</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T14:45:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Makenzis</username>
        <id>71333</id>
      </contributor>
      <origin>3400604</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2058" sha1="if3x1kjvgxexu9inrlgshwv2a32v3d7" xml:space="preserve">{{Футбол клубы
| атауы        = {{ту|Швеция}} Хельсингборг
| құрылған         = 1907
| стадионы         = «[[Олимпия (стадион, Хельсингборг)|Олимпия]]»
| сыйымдылығы     = 16 000
| жаттықтырушы          = {{ту|Швеция}} [[Улоф Мельберг]]
| капитаны         = 
| сайты           = 
| жарыс    = [[Футболдан Швеция чемпионаты|свенскан]]
| маусым           = 2024
| орын          = '''4-орын''' 
&lt;!-- ФОРМА --&gt;
| pattern_la1 = _hif17h
| pattern_b1  = _hif17h
| pattern_ra1 = _hif17h
| pattern_sh1 = _hif17h
| pattern_so1 = 
| leftarm1    = FF0000
| body1       = FFFFFF
| rightarm1   = FF0000
| shorts1     = 0000FF
| socks1      = FF0000
| pattern_la2 = _hif17a
| pattern_b2  = _hif17a
| pattern_ra2 = _hif17a
| pattern_sh2 = _hif17a
| pattern_so2 = 
| leftarm2    = 000040
| body2       = 000040
| rightarm2   = 000040
| shorts2     = 000040
| socks2      = 000040
}}
'''«Хельсингборг»''' ({{lang-sv|Helsingborgs IF}}) — [[Швеция|Швецияның]] Хельсинборг қаласындағы футбол клубы, [[1907 жыл|1907 жылы]] құрылған.

2020 жылғы маусым қорытындысында екінші дивизионға түсіп кетті.

== Жетістіктері ==

* Швеция чемпионы (5): 1928/29, 1929/30, 1932/33, 1933/34, 1940/41, 1999, 2011
* Швеция чемпионатының күміс жүлдегері (7): 1914, 1918, 1927/28, 1948/49, 1953/54, 1995, 1998, 2000, 2010
* Швеция кубогы (5): 1941, 1997/98, 2006, 2010, 2011
* Швеция кубогының финалисі (3): 1950, 1994, 2014
* Швеция суперкубогы (2): 2011, 2012
* Швеция суперкубогының финалисі: 2007

== Сілтемелер ==

* http://www.hif.se/
{{Бастама}}

[[Санат:Швеция футбол клубтары]]</text>
      <sha1>if3x1kjvgxexu9inrlgshwv2a32v3d7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400605</id>
      <parentid>3400604</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T14:46:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Makenzis</username>
        <id>71333</id>
      </contributor>
      <origin>3400605</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2022" sha1="qqr1ssipd29uncugymhn38o1z17ai3h" xml:space="preserve">{{Футбол клубы
| атауы        = {{ту|Швеция}} Хельсингборг
| құрылған         = 1907
| стадионы         = «[[Олимпия (стадион, Хельсингборг)|Олимпия]]»
| сыйымдылығы     = 16 000
| жаттықтырушы    = {{ту|Швеция}} 
| капитаны        = 
| сайты           = 
| жарыс    = [[Футболдан Швеция чемпионаты|свенскан]]
| маусым           = 2024
| орын          = '''4-орын''' 
&lt;!-- ФОРМА --&gt;
| pattern_la1 = _hif17h
| pattern_b1  = _hif17h
| pattern_ra1 = _hif17h
| pattern_sh1 = _hif17h
| pattern_so1 = 
| leftarm1    = FF0000
| body1       = FFFFFF
| rightarm1   = FF0000
| shorts1     = 0000FF
| socks1      = FF0000
| pattern_la2 = _hif17a
| pattern_b2  = _hif17a
| pattern_ra2 = _hif17a
| pattern_sh2 = _hif17a
| pattern_so2 = 
| leftarm2    = 000040
| body2       = 000040
| rightarm2   = 000040
| shorts2     = 000040
| socks2      = 000040
}}
'''«Хельсингборг»''' ({{lang-sv|Helsingborgs IF}}) — [[Швеция|Швецияның]] Хельсинборг қаласындағы футбол клубы, [[1907 жыл|1907 жылы]] құрылған.

2020 жылғы маусым қорытындысында екінші дивизионға түсіп кетті.

== Жетістіктері ==

* Швеция чемпионы (5): 1928/29, 1929/30, 1932/33, 1933/34, 1940/41, 1999, 2011
* Швеция чемпионатының күміс жүлдегері (7): 1914, 1918, 1927/28, 1948/49, 1953/54, 1995, 1998, 2000, 2010
* Швеция кубогы (5): 1941, 1997/98, 2006, 2010, 2011
* Швеция кубогының финалисі (3): 1950, 1994, 2014
* Швеция суперкубогы (2): 2011, 2012
* Швеция суперкубогының финалисі: 2007

== Сілтемелер ==

* http://www.hif.se/
{{Бастама}}

[[Санат:Швеция футбол клубтары]]</text>
      <sha1>qqr1ssipd29uncugymhn38o1z17ai3h</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400606</id>
      <parentid>3400605</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T14:46:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Makenzis</username>
        <id>71333</id>
      </contributor>
      <origin>3400606</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2031" sha1="996y7pa7mxqhx96momkqyj9jeov9njj" xml:space="preserve">{{Футбол клубы
| атауы        = {{ту|Швеция}} Хельсингборг
| құрылған         = 1907
| стадионы         = «[[Олимпия (стадион, Хельсингборг)|Олимпия]]»
| сыйымдылығы     = 16 000
| жаттықтырушы    = {{ту|Швеция}} 
| капитаны        = 
| сайты           = 
| жарыс    = [[Футболдан Швеция чемпионаты|Суперэттан (II)]]
| маусым           = 2024
| орын          = '''4-орын''' 
&lt;!-- ФОРМА --&gt;
| pattern_la1 = _hif17h
| pattern_b1  = _hif17h
| pattern_ra1 = _hif17h
| pattern_sh1 = _hif17h
| pattern_so1 = 
| leftarm1    = FF0000
| body1       = FFFFFF
| rightarm1   = FF0000
| shorts1     = 0000FF
| socks1      = FF0000
| pattern_la2 = _hif17a
| pattern_b2  = _hif17a
| pattern_ra2 = _hif17a
| pattern_sh2 = _hif17a
| pattern_so2 = 
| leftarm2    = 000040
| body2       = 000040
| rightarm2   = 000040
| shorts2     = 000040
| socks2      = 000040
}}
'''«Хельсингборг»''' ({{lang-sv|Helsingborgs IF}}) — [[Швеция|Швецияның]] Хельсинборг қаласындағы футбол клубы, [[1907 жыл|1907 жылы]] құрылған.

2020 жылғы маусым қорытындысында екінші дивизионға түсіп кетті.

== Жетістіктері ==

* Швеция чемпионы (5): 1928/29, 1929/30, 1932/33, 1933/34, 1940/41, 1999, 2011
* Швеция чемпионатының күміс жүлдегері (7): 1914, 1918, 1927/28, 1948/49, 1953/54, 1995, 1998, 2000, 2010
* Швеция кубогы (5): 1941, 1997/98, 2006, 2010, 2011
* Швеция кубогының финалисі (3): 1950, 1994, 2014
* Швеция суперкубогы (2): 2011, 2012
* Швеция суперкубогының финалисі: 2007

== Сілтемелер ==

* http://www.hif.se/
{{Бастама}}

[[Санат:Швеция футбол клубтары]]</text>
      <sha1>996y7pa7mxqhx96momkqyj9jeov9njj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Виллемстад</title>
    <ns>0</ns>
    <id>651887</id>
    <revision>
      <id>3400684</id>
      <parentid>3213420</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:09:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <origin>3400684</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4924" sha1="butj8k11w12dhlkoyvqr2th58b1uz6k" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = Қала
 |қазақша атауы           = Виллемстад
 |шынайы атауы            = Willemstad
 |сурет                   = The colorful buildings of the Handelskade in Willemstad, Curaçao.jpg
 |сурет атауы             = 
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = {{байрақ|Кюрасао}}
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir = N|lat_deg = 12|lat_min = 7|lat_sec = 00
  |lon_dir = W|lon_deg = 68|lon_min = 56|lon_sec = 00
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 50000
 |шекара түрі             = 
 |кестедегі шекара        = 
 |ел картасының өлшемi    = 250
 |аймақ картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |аймақ түрі              = 
 |аймағы                  = 
 |кестедегі аймақ         =Нидерланд
 |аудан түрі              = 
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |қауым округі түрі       = 
 |қауым округі            = 
 |кестедегі қауым округі  = 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |басшының түрi           = 
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 1634
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 37 м
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                = 58000
  |санақ жылы             = 2003
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = -5
 |DST                     = 
 |телефон коды            = 
 |пошта индексі           = 
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = 
 |идентификатор түрі      = 
 |сандық идентификаторы   = 
 |ортаққордағы санаты     = 
 |сайты                   = 
 |сайт тілі               = 
}}
'''Виллемстад''' ({{IPAc-en|ˈ|w|ɪ|l|ə|m|s|t|ɑː|t|,_|ˈ|v|ɪ|l|-}}) — [[Кюрасао|Кюрасаоның]] әкімшілік орталығы әрі ең үлкен қаласы. Халқының саны 58 мың адам, ал қала маңындағы агломерацияларымен қосқанда 142 180 адам (2010)&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20100918221325/http://www.central-bureau-of-statistics.an/population/population_b2.asp&lt;/ref&gt;.

== Сипаттамасы ==
Кариб теңізіндегі Кюрасао аралының түстігіне жақын орналасқан.  

Қаланың іргесі 1634 жылы қаланған. Бұл жерге нидерландтықтар ең әуелі сауда қонысын құрды, кейін халықтың жағдайы тез жақсарды да, бұл жерде көпестер пайда болып, бекініс жылдам ұлғайды. Көп ұзамай Еуропамен тығыз байланыс орнатып кейінгі ғасырларда Виллемстад тез өркендеді.  

1997 жылы қаланың ішкі бөлігі [[ЮНЕСКО Әлемдік мұра нысандарының тізімдері|ЮНЕСКО]] Әлемдік мұра нысандарының тізімдеріне ілінді.  

== Демографиясы ==
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
!Жыл
!Халық саны
!Тығыздығы
|-
|2005
|132 847
|299,20
|-
|2006
|136 100
|306,53
|-
|2007
|138 894
|312,82
|-
|2008
|140 794
|317,10
|-
|2009
|141 765
|319,29
|-
|2010
|142 180
|320,22
|}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
==Сілтемелер==
* [http://www.boldts.net/album/CaribCur2.shtml Кюрасао] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121223143025/http://www.boldts.net/album/CaribCur2.shtml |date=2012-12-23 }}
{{Commons category|Willemstad, Curaçao|Willemstad}}{{Солтүстік Америка елордалары}}
[[Санат:Кюрасао қалалары]]
[[Санат:Солтүстік Америка елордалары]]</text>
      <sha1>butj8k11w12dhlkoyvqr2th58b1uz6k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>STEM</title>
    <ns>0</ns>
    <id>658015</id>
    <revision>
      <id>3400698</id>
      <parentid>3317325</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:40:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>GeniusBM</username>
        <id>158455</id>
      </contributor>
      <comment>/* growthexperiments-addlink-summary-summary:3|0|0 */</comment>
      <origin>3400698</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7694" sha1="t2tgbj63300j7gygw7029vamrvwb3zy" xml:space="preserve">{{Тексерілмеген мақала|date=наурыз 2020}} &lt;!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ!  --&gt;

'''STEM''' (science, technology, engineering and mathematics) - жаратылыстану, технология, инженерия және математика. STEM оқу пәндерін біріктіру үшін қолданылатын кең термин. Сондай-ақ, бұл термин білім беру үдерісіне  көзқарасты білдіреді, оған сәйкес білім алудың негізі ғылыми құбылыстарын қарапайым және қол жетімді білім алуды жеңілдетеді және процестерді терең түсінуге көмектеседі. STEM аббревиатурасы 2001 жылы [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]]-тың Ұлттық ғылым қорының (АҚШ үкіметі жанындағы тәуелсіз агенттік, медицинадан басқа ғылымның барлық салаларында фундаменталды зерттеулер мен білім беруді ұсынатын) ғалымдары білім беру және кәсіптік салалардағы тенденцияны белгілеу үшін ұсынылған.

[[Сурет:The Scientific Universe.png|thumb|right|200px|Ғылым салаларымен салыстырғанда Ғалам объектілерінің масштабы]]

== STEM бағыттары ==
STEM ғылымы негізінен үш негізгі бағыттың екеуіне жатады: жаратылыстану ғылымдары ([[биология]], [[физика]] және химия) және математика, логика және статистика сияқты формальды ғылымдар. Гуманитарлық және әлеуметтік ғылымдар HASS аббревиатурасымен өнермен бірге жіктеледі және топтастырылады. Алайда, психология STEM бөлігі болып саналады. Зерттеулерге сәйкес, халықтың 1% -ын STEM мамандықтарына тарту мемлекет экономикасына жалпы ішкі өнімнің 50 миллиард АҚШ долларына өсуіне әкеледі.
== STEM түрлері ==
* STREAMi (ғылым, технология, зерттеу, инженеринг, өнер, математика, инновация)
* STM (ғылыми, техникалық және математика; немесе ғылым, технология және медицина; немесе ғылыми, техникалық және медициналық)
* eSTEM (экологиялық STEM) 
* STEMIE (ғылым, технология, инженерия, математика, өнертапқыштық және кәсіпкерлік); STEM-ді нақты әлемдік мәселелерді шешу мен нарыққа қолдану құралы ретінде өнертапқыштық пен кәсіпкерлікті қосады. 
* iSTEM (жандандыратын ғылым, технология, инженерия және математика); STEM-ге байланысты өрістерді оқытудың жаңа әдістерін анықтайды.
* STEMLE (ғылым, технология, инженерия, математика, құқық және экономика); қолданбалы әлеуметтік ғылымдар және антропология, реттеу, кибернетика, машиналық оқыту, әлеуметтік жүйелер, есептеу экономикасы және есептеу әлеуметтік ғылымдары сияқты салаларға бағытталған пәндерді анықтайды.
* MEd оқу бағдарламаларын зерттеу: STEMS² (ғылым, технология, инженерия, математика, әлеуметтік ғылымдар және орын сезімі); STEM-ті әлеуметтік ғылымдармен және орын сезімін біріктіреді.
* STREM (ғылым, технология, робототехника, инженерия және математика); өріс ретінде робототехниканы қосады.
* STREM (ғылым, технология, робототехника, инженерия және мультимедиа); робототехниканы өріс ретінде қосып, математиканы медиамен алмастырады.
* STREAM (ғылым, технология, робототехника, инженерия, өнер және математика); өрістер ретінде робототехника мен өнерді қосады.
* STEEM (ғылым, технологиялар, инженерия, экономика және математика); экономиканы өріс ретінде қосады.
* STEAM (ғылым, технология, инженерия, өнер және математика) 
* A-STEM (өнер, ғылым, технология, инженерия және математика);  көп көңіл бөледі және гуманизм мен өнерге негізделген.
* STEAM (ғылым, технология, инженерия, ауыл шаруашылығы және математика); 
* STEAM (ғылым, технология, инженерия және қолданбалы математика); қолданбалы математикаға көбірек көңіл бөлу 
* GEMS (қыздар инженерия, математика және ғылым); әйелдерді осы салаларға кіруге ынталандыратын бағдарламалар үшін қолданылады. 
* STEMM (ғылым, технология, инженерия, математика және медицина)
* SHTEAM (ғылым, гуманитарлық ғылымдар, технологиялар, инженерия, өнер және математика) 
* AMSEE (қолданбалы математика, жаратылыстану, инженерия және кәсіпкерлік)
* THAMES (Технология, практика, өнер, математика, инженерия, жаратылыстану)
* THAMES (Технология, гуманитарлық ғылымдар, өнер, математика, инженерия және ғылым; ғылымның үш саласын да қамтиды: жаратылыстану, әлеуметтік ғылымдар және формальды ғылымдар)
* MINT (Математика, информатика, жаратылыстану ғылымдары және технологиялар)
== STEM пайдасы ==
STEM арқылы студенттер негізгі дағдыларды дамытады, оның ішінде:
# Мәселені шешу
# шығармашылық
# сыни талдау
# топтық жұмыс
# тәуелсіз ойлау
# бастама
# байланыс
# цифрлық сауаттылық.&lt;ref&gt;https://www.education.wa.edu.au/what-is-stem&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

== Сілтемелер ==
# [https://www.education.wa.edu.au/what-is-stem]
 
[[Санат:Биология]]
[[Санат:Технология]]
[[Санат:Білім]]</text>
      <sha1>t2tgbj63300j7gygw7029vamrvwb3zy</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400699</id>
      <parentid>3400698</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:41:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>GeniusBM</username>
        <id>158455</id>
      </contributor>
      <comment>Химия пәніне сілтемені орнаттым</comment>
      <origin>3400699</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7698" sha1="oiibstvzkpgutr91cd8fxbjnsc0pyus" xml:space="preserve">{{Тексерілмеген мақала|date=наурыз 2020}} &lt;!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ!  --&gt;

'''STEM''' (science, technology, engineering and mathematics) - жаратылыстану, технология, инженерия және математика. STEM оқу пәндерін біріктіру үшін қолданылатын кең термин. Сондай-ақ, бұл термин білім беру үдерісіне  көзқарасты білдіреді, оған сәйкес білім алудың негізі ғылыми құбылыстарын қарапайым және қол жетімді білім алуды жеңілдетеді және процестерді терең түсінуге көмектеседі. STEM аббревиатурасы 2001 жылы [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]]-тың Ұлттық ғылым қорының (АҚШ үкіметі жанындағы тәуелсіз агенттік, медицинадан басқа ғылымның барлық салаларында фундаменталды зерттеулер мен білім беруді ұсынатын) ғалымдары білім беру және кәсіптік салалардағы тенденцияны белгілеу үшін ұсынылған.

[[Сурет:The Scientific Universe.png|thumb|right|200px|Ғылым салаларымен салыстырғанда Ғалам объектілерінің масштабы]]

== STEM бағыттары ==
STEM ғылымы негізінен үш негізгі бағыттың екеуіне жатады: жаратылыстану ғылымдары ([[биология]], [[физика]] және [[химия]]) және математика, логика және статистика сияқты формальды ғылымдар. Гуманитарлық және әлеуметтік ғылымдар HASS аббревиатурасымен өнермен бірге жіктеледі және топтастырылады. Алайда, психология STEM бөлігі болып саналады. Зерттеулерге сәйкес, халықтың 1% -ын STEM мамандықтарына тарту мемлекет экономикасына жалпы ішкі өнімнің 50 миллиард АҚШ долларына өсуіне әкеледі.
== STEM түрлері ==
* STREAMi (ғылым, технология, зерттеу, инженеринг, өнер, математика, инновация)
* STM (ғылыми, техникалық және математика; немесе ғылым, технология және медицина; немесе ғылыми, техникалық және медициналық)
* eSTEM (экологиялық STEM) 
* STEMIE (ғылым, технология, инженерия, математика, өнертапқыштық және кәсіпкерлік); STEM-ді нақты әлемдік мәселелерді шешу мен нарыққа қолдану құралы ретінде өнертапқыштық пен кәсіпкерлікті қосады. 
* iSTEM (жандандыратын ғылым, технология, инженерия және математика); STEM-ге байланысты өрістерді оқытудың жаңа әдістерін анықтайды.
* STEMLE (ғылым, технология, инженерия, математика, құқық және экономика); қолданбалы әлеуметтік ғылымдар және антропология, реттеу, кибернетика, машиналық оқыту, әлеуметтік жүйелер, есептеу экономикасы және есептеу әлеуметтік ғылымдары сияқты салаларға бағытталған пәндерді анықтайды.
* MEd оқу бағдарламаларын зерттеу: STEMS² (ғылым, технология, инженерия, математика, әлеуметтік ғылымдар және орын сезімі); STEM-ті әлеуметтік ғылымдармен және орын сезімін біріктіреді.
* STREM (ғылым, технология, робототехника, инженерия және математика); өріс ретінде робототехниканы қосады.
* STREM (ғылым, технология, робототехника, инженерия және мультимедиа); робототехниканы өріс ретінде қосып, математиканы медиамен алмастырады.
* STREAM (ғылым, технология, робототехника, инженерия, өнер және математика); өрістер ретінде робототехника мен өнерді қосады.
* STEEM (ғылым, технологиялар, инженерия, экономика және математика); экономиканы өріс ретінде қосады.
* STEAM (ғылым, технология, инженерия, өнер және математика) 
* A-STEM (өнер, ғылым, технология, инженерия және математика);  көп көңіл бөледі және гуманизм мен өнерге негізделген.
* STEAM (ғылым, технология, инженерия, ауыл шаруашылығы және математика); 
* STEAM (ғылым, технология, инженерия және қолданбалы математика); қолданбалы математикаға көбірек көңіл бөлу 
* GEMS (қыздар инженерия, математика және ғылым); әйелдерді осы салаларға кіруге ынталандыратын бағдарламалар үшін қолданылады. 
* STEMM (ғылым, технология, инженерия, математика және медицина)
* SHTEAM (ғылым, гуманитарлық ғылымдар, технологиялар, инженерия, өнер және математика) 
* AMSEE (қолданбалы математика, жаратылыстану, инженерия және кәсіпкерлік)
* THAMES (Технология, практика, өнер, математика, инженерия, жаратылыстану)
* THAMES (Технология, гуманитарлық ғылымдар, өнер, математика, инженерия және ғылым; ғылымның үш саласын да қамтиды: жаратылыстану, әлеуметтік ғылымдар және формальды ғылымдар)
* MINT (Математика, информатика, жаратылыстану ғылымдары және технологиялар)
== STEM пайдасы ==
STEM арқылы студенттер негізгі дағдыларды дамытады, оның ішінде:
# Мәселені шешу
# шығармашылық
# сыни талдау
# топтық жұмыс
# тәуелсіз ойлау
# бастама
# байланыс
# цифрлық сауаттылық.&lt;ref&gt;https://www.education.wa.edu.au/what-is-stem&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

== Сілтемелер ==
# [https://www.education.wa.edu.au/what-is-stem]
 
[[Санат:Биология]]
[[Санат:Технология]]
[[Санат:Білім]]</text>
      <sha1>oiibstvzkpgutr91cd8fxbjnsc0pyus</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400717</id>
      <parentid>3400699</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:52:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1nter pares</username>
        <id>146705</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/GeniusBM|GeniusBM]] ([[User talk:GeniusBM|т]]) өңдемелерінен [[User:Kasymov|Kasymov]] соңғы нұсқасына қайтарды</comment>
      <origin>3271617</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7637" sha1="8pwaa1ctwxsjpsuoy4nchi122u32vv7" xml:space="preserve">{{Тексерілмеген мақала|date=наурыз 2020}} &lt;!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ!  --&gt;

'''STEM''' (science, technology, engineering and mathematics) - жаратылыстану, технология, инженерия және математика. STEM оқу пәндерін біріктіру үшін қолданылатын кең термин. Сондай-ақ, бұл термин білім беру үдерісіне  көзқарасты білдіреді, оған сәйкес білім алудың негізі ғылыми құбылыстарын қарапайым және қол жетімді білім алуды жеңілдетеді және процестерді терең түсінуге көмектеседі. STEM аббревиатурасы 2001 жылы АҚШ-тың Ұлттық ғылым қорының (АҚШ үкіметі жанындағы тәуелсіз агенттік, медицинадан басқа ғылымның барлық салаларында фундаменталды зерттеулер мен білім беруді ұсынатын) ғалымдары білім беру және кәсіптік салалардағы тенденцияны белгілеу үшін ұсынылған.

[[Сурет:The Scientific Universe.png|thumb|right|200px|Ғылым салаларымен салыстырғанда Ғалам объектілерінің масштабы]]

== STEM бағыттары ==
STEM ғылымы негізінен үш негізгі бағыттың екеуіне жатады: жаратылыстану ғылымдары (биология, физика және химия) және математика, логика және статистика сияқты формальды ғылымдар. Гуманитарлық және әлеуметтік ғылымдар HASS аббревиатурасымен өнермен бірге жіктеледі және топтастырылады. Алайда, психология STEM бөлігі болып саналады. Зерттеулерге сәйкес, халықтың 1% -ын STEM мамандықтарына тарту мемлекет экономикасына жалпы ішкі өнімнің 50 миллиард АҚШ долларына өсуіне әкеледі.
== STEM түрлері ==
* STREAMi (ғылым, технология, зерттеу, инженеринг, өнер, математика, инновация)
* STM (ғылыми, техникалық және математика; немесе ғылым, технология және медицина; немесе ғылыми, техникалық және медициналық)
* eSTEM (экологиялық STEM) 
* STEMIE (ғылым, технология, инженерия, математика, өнертапқыштық және кәсіпкерлік); STEM-ді нақты әлемдік мәселелерді шешу мен нарыққа қолдану құралы ретінде өнертапқыштық пен кәсіпкерлікті қосады. 
* iSTEM (жандандыратын ғылым, технология, инженерия және математика); STEM-ге байланысты өрістерді оқытудың жаңа әдістерін анықтайды.
* STEMLE (ғылым, технология, инженерия, математика, құқық және экономика); қолданбалы әлеуметтік ғылымдар және антропология, реттеу, кибернетика, машиналық оқыту, әлеуметтік жүйелер, есептеу экономикасы және есептеу әлеуметтік ғылымдары сияқты салаларға бағытталған пәндерді анықтайды.
* MEd оқу бағдарламаларын зерттеу: STEMS² (ғылым, технология, инженерия, математика, әлеуметтік ғылымдар және орын сезімі); STEM-ті әлеуметтік ғылымдармен және орын сезімін біріктіреді.
* STREM (ғылым, технология, робототехника, инженерия және математика); өріс ретінде робототехниканы қосады.
* STREM (ғылым, технология, робототехника, инженерия және мультимедиа); робототехниканы өріс ретінде қосып, математиканы медиамен алмастырады.
* STREAM (ғылым, технология, робототехника, инженерия, өнер және математика); өрістер ретінде робототехника мен өнерді қосады.
* STEEM (ғылым, технологиялар, инженерия, экономика және математика); экономиканы өріс ретінде қосады.
* STEAM (ғылым, технология, инженерия, өнер және математика) 
* A-STEM (өнер, ғылым, технология, инженерия және математика);  көп көңіл бөледі және гуманизм мен өнерге негізделген.
* STEAM (ғылым, технология, инженерия, ауыл шаруашылығы және математика); 
* STEAM (ғылым, технология, инженерия және қолданбалы математика); қолданбалы математикаға көбірек көңіл бөлу 
* GEMS (қыздар инженерия, математика және ғылым); әйелдерді осы салаларға кіруге ынталандыратын бағдарламалар үшін қолданылады. 
* STEMM (ғылым, технология, инженерия, математика және медицина)
* SHTEAM (ғылым, гуманитарлық ғылымдар, технологиялар, инженерия, өнер және математика) 
* AMSEE (қолданбалы математика, жаратылыстану, инженерия және кәсіпкерлік)
* THAMES (Технология, практика, өнер, математика, инженерия, жаратылыстану)
* THAMES (Технология, гуманитарлық ғылымдар, өнер, математика, инженерия және ғылым; ғылымның үш саласын да қамтиды: жаратылыстану, әлеуметтік ғылымдар және формальды ғылымдар)
* MINT (Математика, информатика, жаратылыстану ғылымдары және технологиялар)
== STEM пайдасы ==
STEM арқылы студенттер негізгі дағдыларды дамытады, оның ішінде:
# Мәселені шешу
# шығармашылық
# сыни талдау
# топтық жұмыс
# тәуелсіз ойлау
# бастама
# байланыс
# цифрлық сауаттылық.&lt;ref&gt;https://www.education.wa.edu.au/what-is-stem&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

== Сілтемелер ==
# [https://www.education.wa.edu.au/what-is-stem]
 
[[Санат:Биология]]
[[Санат:Технология]]
[[Санат:Білім]]</text>
      <sha1>8pwaa1ctwxsjpsuoy4nchi122u32vv7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Албания фаунасы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>662305</id>
    <revision>
      <id>3400918</id>
      <parentid>3273788</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T10:56:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>3400918</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8081" sha1="ant1opu2bshz2c7e23xu5487p5rrnjh" xml:space="preserve">'''Албания фаунасында'''  [[Омыртқалылар|омыртқалы]] және [[Омыртқасыздар|омыртқасыз]] жануарлардың 15 600-ден астам түрі бар. [[Жапырақты ормандар|Жапырақты орманның]] кең массивтері кейбір [[жыртқыштар]] мен [[кеміргіштер]]ге баспана болады.  [[Қарағайлы орман]]дарда - [[қоңыр аю]]лар, [[суырлар]], [[сілеусін]]дер мен [[аққалақ]]тар мекендейді. 
[[File:Valbona nga Kukaj.jpg|thumb|оңға|500px|Албан Альпі тауында жыртқыштармен жұптұяқтылар мекендейді]]
== Жануарлар әлемі ==
[[Албания]] жануарлар әлеміне онша бай емес. Ел аумағының шамамен төрттен бір бөлігін [[орман]]дар алып жатыр, дегенмен олардың аумағы 20 ғасырдың соңынан бастап тез қысқарып келеді. Құрамы жағынан елдің жануарлар әлемі — Орталық Еуропа мен Жерорта теңізі фаунасының қоспасы.

[[Сурет:Dalmatian pelican (Pelecanus crispus) in Divjakë-Karavasta, Albania.jpg|thumb|right|200px|Бұйра бірқазан. Албания]]
Мемлекеттің халқы аз қоныстанған аудандарында [[сүтқоректілер]]дің кей түрлері кездеседі. Жағалаудағы аудандарда суда жүзетін [[құстар]] бар. [[Бауырымен жорғалаушылар]]дың арасында — [[жыландар]], [[сұр жыландар]], [[кесіртке]]лер, геккондар ([[жармасқылар]]) мен [[тасбақалар]] кездеседі&lt;ref&gt;http://www.cooper-tour.ru/informacija-o-stranah/47.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210518134101/http://www.cooper-tour.ru/informacija-o-stranah/47.html |date=2021-05-18 }}&lt;/ref&gt;.

Албания аумағындағы фаунаның түрлерінің саны шамамен төмендегідей.
* [[Құстар]] — 350 түр;
* Тұщы су және теңіз балықтары — 330 түр;
* [[Сүтқоректілер]] — 80 түр;

Сонымен қатар фаунаның кейбір өкілдеріне жойылу қаупі төніп тұр. Бұған жануарлардың 91 түрі жатады, соның ішінде: 
* Далматиндік бірқазан;
* Европа теңіз бекірелері.

Елдің оңтүстігіндегі Роккидің жағалау аймақтарын мекендейтін Жерорта теңізі [[Ескекаяқтылар|итбалығына]] да қауіп төніп тұр&lt;ref&gt;http://www.letokurgan.ru/flora_i_fauna_albanii/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210518134418/http://www.letokurgan.ru/flora_i_fauna_albanii/ |date=2021-05-18 }}&lt;/ref&gt;.  

Албанияда 76 мың гектарды (1997) құрайтын 6 [[Ұлттық парк|ұлттық саябақ]], 24 [[қорық]] және табиғи ескерткіштер бар, бұл ел аумағының шамамен 1%-ы&lt;ref name=&quot;Reference2&quot;&gt;http://www.turlocman.ru/albania/animals {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210518134406/http://www.turlocman.ru/albania/animals |date=2021-05-18 }}.&lt;/ref&gt;.

== Сүтқоректілер ==
Ел аумағында сүтқоректілердің 80 түрі тіркелген. [[Жыртқыштар]]дан [[қасқыр]], [[түлкі]], [[шиебөрі]], [[қоңыр аю]] және қарапайым [[сілеусін]] кездеседі. Сондай-ақ, кейбір аймақтарда  [[бұғы]], [[кермарал]], [[қабан]] жиі кездеседі.
[[Жарқанат]]тардың 20 түрі, жағалау суларында [[дельфин]]дердің 4 түрі, соның ішінде [[косатка]]лар да бар&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt; https://yandex.kz/turbo/google-info.org/s/8440245/1/fauna-albanii.html&lt;/ref&gt;.

== Құстар ==
Албания фаунасында қарғаларды, [[торғайлар]]ды, [[жалпақтұмсық үйрек]]терді, [[шілдер]]дің екі түрін, [[қырғауыл]] мен [[құтандар]]ды кездестіруге болады. Шілдердің сирек кездесетін екі түрі биік таулардағы қарағайлы ормандарды мекендейді.
Жыртқыш құстар, соның ішінде [[бүркіт]]тер, [[сұңқарлар]], [[қаршыға]], [[қырғи]]лар және [[үкі]]лердің бірнеше түрлері мекен етеді. 

Албанияда жыл құстарының арасында [[бұлбұлдар]], [[дегелектер]], [[қарлығаштар]], [[көкек]]тер, [[бозторғайлар]], [[Нағыз сайрақтар туысы|сайрақтар]], [[қаздар]], [[кептерлер]] және [[жылқышылар туысы]] ормандарда кеңінен кездеседі.

== Бауырмен жорғалаушылар мен қосмекенділер ==
[[Сурет:BennyTrapp Pelophylax shquipericus Montenegro.jpg|thumb|right|180px|Албан бақасы]] 
Албанияда [[бауырымен жорғалаушылар]]дың 46 түрі тіркелген. [[Адрия теңізі]]нің жағасында өсетін теңіз тасбақаларының 4 түрі: бисса, жасыл тасбақа, үлкен тасбақа және [[терілі тасбақа]] кездеседі.

Бауырымен жорғалаушылар арасында тасбақаның 5, [[жылан]]ның 17, [[кесіртке]]лердің 18 түрі белгілі. Сондай-ақ, Албанияда [[қосмекенділер]]дің 16 түрі мекендейді&lt;ref name=&quot;Reference2&quot;/&gt;.

== Балықтар ==
Албания суларында балықтың 260-қа жуық түрі мекендейді, Жерорта теңізінің ең көп таралған балық түрлері жағалау бойында және тау өзендерінде басым болатын [[бақтақ]] (форель) балығы.
Көлдерде [[тұқы]], [[жылан балықтар]] және басқа да тұщы су балықтары мекендейді, сонымен қатар жағалауларда [[кәмшат]]тарды кездестіруге болады&lt;ref&gt;https://natworld.info/raznoe-o-prirode/priroda-albanii {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210518134721/https://natworld.info/raznoe-o-prirode/priroda-albanii |date=2021-05-18 }}&lt;/ref&gt;.

== Омыртқасыздар ==
Албанияда [[жәндіктер]]дің 4000 түрі бар. Оның ішінде күндізгі [[Қабыршақ қанаттылар|көбелек]]тің 187 түрі, [[инелік]]тердің 55 түрі, [[құмырсқа арыстандары]]ның 14 түрі, [[жылғалықтар]]дың 50 түрі және [[барылдауық қоңыздар]]дың 500-ге жуық түрі бар.

Елде [[өрмекшітәрізділер]]дің 335 түрі тіркелген.

Албания аумағында жер үсті және тұщы [[Жұмсақденелілер|су моллюскаларының]] 400-ге жуық түрі белгілі, олардың көпшілігі [[эндемик]]алық болып табылады&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;/&gt;.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Елдер бойынша фауна]]
[[Санат:Албания географиясы]]</text>
      <sha1>ant1opu2bshz2c7e23xu5487p5rrnjh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ұлы Отан соғысында қаза тапқандарға ескерткіш (Балқаш)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>663035</id>
    <revision>
      <id>3400745</id>
      <parentid>3144566</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T18:54:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>3400745</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3946" sha1="ed9p6qj5eyxzi7inamnl42967hq9870" xml:space="preserve">{{Өнер туындысы
 |түрі         = мемориал
 |сурет        =War memorial in Balkhash.jpg
 |өлшемі       = 
 |атауы        = 1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысында қаза тапқандарға ескерткіш
 |түпнұсқасы   = 
 |авторы       = [[Мусат Борис Ильич|Б. Мусат]], А. Ысмайылов
 |жылы         = (1970)
 |материалы    = темірбетон
 |техникасы    = 
 |биіктігі  = 
 |ені       = 
 |орналасуы = [[Балқаш (қала)|Балқаш]], көл жағалауы
|size=200px}}
[[Сурет:T-34 and War memorial.jpg|нобай|260px|Мемориал және Т-34 ескерткіші]]
'''1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысында қаза тапқандарға ескерткіш''' — [[Балқаш (қала)|Балқаш]] қаласындағы [[Ұлы Отан соғысы|ҰОС]] мемориалы.

Ескерткіш 1970 жылы 21 мамырда ашылған. Ол Желтоқсан көшесі бойында, [[Балқаш|Балқаш көлінің]] жағасындағы төбешікте орналасқан.&lt;ref&gt;[http://www.karlib.kz/viktory70/pamaytnik1.html Қарағанды облысындағы ҰОС ескерткіштері туралы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210525160035/http://www.karlib.kz/viktory70/pamaytnik1.html |date=2021-05-25 }}&lt;/ref&gt;

Төбешіктің дәл ортасында бесбұрышты жұлдыз пішініндегі «мәңгілік алау» орны бар. Оны төрт жағынан қоршап және жерден сәл көтеріңкі етіп тұрғызылған темірбетон қабырғалар орнатылған, олардың ішкі жағында соғыс тақырыбындағы [[барельеф]]тер бейнеленген. Бұған дейін, сәл төменірек екі ұзын қабырға тұрғызылған, онда жауынгерлердің есімдері жазылған. Мемориал аллеяға ұласады.

Мемориалдық тақталарда [[Балқаш (қала)|Балқаш қаласынан]] және [[Ақтоғай ауданы (Қарағанды облысы)|Ақтоғай ауданынан]] майданға шақырылып, соғыс алаңында із-түзсіз жоғалған немесе қайтыс болған 1737 адамның есімдері жазылған.&lt;ref&gt;[https://wwii.space/%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8-%D0%B8-%D0%BC%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D1%8B-%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0/ Памятники и мемориалы, Карагандинская область]&lt;/ref&gt;

Мемориалға жақын жерде [[Т-34]] танкінің ескерткіші бар. Ол Ұлы Отан соғысындағы балқаштықтардың ерен еңбегінің құрметіне 1978 жылы орнатылды. Ескерткіштің тақташасында жазылғандай, әрбір шығарылған 100 тонна [[молибден]]нің 60 тоннасын балқаштықтар беріп отырған.

Екі ескірткіш те жергілікті маңызы бар ескерткіштер тізіміне кіреді.

&lt;gallery&gt;
War memorial, Balkhash.jpg|Мемориалдың ішіндегі барельефтер
Balkhash warriors list.jpg|Балқаштық жауынгерлердің тізімі
T-34 monument Balkhash.jpg|Т-34 ескерткіші
&lt;/gallery&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Балқаш ескерткіштері]]
[[Санат:Ұлы Отан соғысы ескерткіштері]]</text>
      <sha1>ed9p6qj5eyxzi7inamnl42967hq9870</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Валерий Филиппович Борзов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>681750</id>
    <revision>
      <id>3400707</id>
      <parentid>3361865</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:47:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>GeniusBM</username>
        <id>158455</id>
      </contributor>
      <comment>/* growthexperiments-addlink-summary-summary:2|0|0 */</comment>
      <origin>3400707</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14675" sha1="ehf4ve6womtknndbuq43jzqc8u2tjvx" xml:space="preserve">[[Сурет:Valeriy Borzov c1974.jpg|thumb|200px|Валерий Филиппович Борзов]]
'''Валерий Филиппович Борзов''' — [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|кеңестік]] [[Жеңіл атлетика|спринтер]], екі дүркін Олимпиада чемпионы және үш дүркін Олимпиада жүлдегері, спорт қайраткері [[Украина|, Украинаның]] мемлекет және қоғам қайраткері.

Украина ҰОК президенті (1990-1998), Украина жеңіл атлетика Федерациясының  президенті  (1996-2012), [[Халықаралық Олимпиада комитеті|ХОК]] мүшесі (1994 жылдан). КСРО еңбек сіңірген спорт шебері (1970), [[Ғылым кандидаты|педагогика ғылымының кандидаты]] (1977).

100 және 200 метрге жүгіруде Олимпиадада алтын алған алғашқы және жалғыз кеңестік спринтер.

== Өмірбаяны ==
=== Шығу тегі ===
Спортшы Нова Каховка жастар мектебіне 12 жасында келді, жаттықтырушылар (соның ішінде Борис Войтас ) бірден жаңа бастаған спортшының болашақ жұлдызын санады және Валерийдің [[Киев|Киевке]] көшуіне үлес қосты, алғашқы жетістіктер спортшыға салыстырмалы түрде келді. жас жас.

1972 жылы [[Мюнхен|Мюнхенде]] [[1972 жылғы Жазғы Олимпиада ойындары|өткен жазғы Олимпиада ойындарының]] жабылуында КСРО құрамасының стандартты тасымалдаушысы&lt;ref&gt;[http://www.all.kharkov.ua/description?id=4142&amp;tp=0&amp;SID=3baf0bd7c5bca90200d7b7af6f391e79 В этот день: Родились] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070928120915/http://www.all.kharkov.ua/description?id=4142&amp;tp=0&amp;SID=3baf0bd7c5bca90200d7b7af6f391e79 |date=2007-09-28 }}&lt;/ref&gt;.

1972 жылдан [[Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы|КОКП]] мүшесі. 1977 жылдан бастап ол көркем гимнастикадан төрт дүркін Олимпиада чемпионы Людмила Турищеваға үйленді. 1978 жылы туған Татьяна атты қызы бар.

Ол өзінің жаттықтырушысы, белгілі педагог-ғалым В.В.Петровскийдің жетекшілігімен үлкен ғылыми-зерттеу жұмысын жүргізіп, оның нәтижелерін сәтті қорғалған кандидаттық диссертациясында тұжырымдады (1977).

Спорттық мансабын аяқтағаннан кейін Украина комсомолының Орталық комитетінде жұмыс істей бастады: 1979 жылдан - Комсомол Орталық Комитетінің қорғаныс-бұқаралық және спорттық жұмыс бөлімі меңгерушісінің орынбасары, 1980 жылғы 16 ақпаннан - Украина [[Бүкілодақтық лениндік коммунистік жастар одағы|комсомолы]] Орталық Комитетінің хатшысы.

Саяси жұмыстан кейін спортқа оралып, Украина Мемлекеттік спорт комитеті төрағасының орынбасары болды. 1987 жылдың аяғында Еуропалық жеңіл атлетика қауымдастығының конгресінде Валерий Борзов осы ұйымның басқарма мүшесі болып сайланды.

1990 жылдан бастап ол Украинаның спорт министрі және Ұлттық Олимпиада комитетінің президенті болды. 1997 жылы ол спорт министрі, 1998 жылы Ұлттық Олимпиада комитетінің басшысы қызметінен кетті.

1994 жылдан [[Халықаралық Олимпиада комитеті|Халықаралық Олимпиада комитетінің]] мүшесі.

1996-2012 жылдары -  Украина жеңіл атлетика федерациялары президенті . 

1998 жылдан 2002 жылға дейін - Украина халық депутаты, 3-ші шақырылымдағы Украина Жоғарғы Радасының жастар саясаты, дене шынықтыру, спорт және туризм жөніндегі комитетінің төрағасы. 2002 жылы 4- ші шақырылымдағы Раданың депутаты болып қайта сайланды.

2003 жылдан бастап Украина социал-демократиялық партиясының (Біріккен) мүшесі.

=== Спорттық мансап ===
[[Сурет:Valeriy_Borzov_1972.jpg|солға|нобай|437x437 нүкте| Борзов [[1972 жылғы Жазғы Олимпиада ойындары|Мюнхендегі Олимпиадада, 1972 ж.]]]]
1968 жылы 19 жасында Валерий Борзов жасөспірімдер арасында үш дүркін Еуропа чемпионы атанды . Келесі жылы ол 100 метрді тура 10 секундта жүгіріп өтіп, КСРО чемпионатында жеңіске жетті. Сол 1969 жылы 100 метрге жүгіруде Еуропа чемпионатында жеңіске жетіп, 4×100 метрлік эстафетада күміс жүлдегер атанды. 1970 жылдың жазында Валерий Борзов жеңіл атлетикадан КСРО-АҚШ матчына қатысып, сол кездегі АҚШ-тың ең мықты спортшыларын алғаш рет жеңді. [[1972 жылғы Жазғы Олимпиада ойындары|Мюнхен Олимпиадасында]] 100 метрге жүгіруде жеңіске жету күтпеген жағдай болды. Ал 200 метрлік қашықтықта спортшы мәре сызығында үш америкалықты басып озып, алтын дубль жасай алды. Бұл 1960 жылы Римде Армин Хари жеңіске жеткеннен кейін ақ атлеттің Олимпиада ойындарындағы екінші спринт жеңісі болды. Дәл солар [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] пен [[Ямайка|Ямайкада]] қара нәсілді спортшылардың толық үстемдігін үзді.

Мюнхен Олимпиадасында 100 метрге алдын ала жүгіруде Валерий Борзов 10,07 с нәтиже көрсетті. IAAF 1975 жылдан бастап жүзден бір бөлігіне дейінгі дәлдікпен автоматты хронометраж жүйесі арқылы жазбаларды ресми тіркеуге көшуімен бұл нәтиже еуропалық рекордқа айналды (1979 жылы 14 қыркүйекте итальяндық Пьетро Меннеа бұзған), КСРО рекорды (бұзылған жоқ) және КСРО ыдырағаннан кейін Украина рекорды (1979 жылы 14 тамызда жаңармаған). 

1975-1977 жылдар аралығындағы Олимпиадада жеңіске жеткеннен кейін Валерий жабық ғимаратта 60 метрге қысқа қашықтықта үш рет қатарынан Еуропа чемпионы атағын жеңіп алды. [[1976 жылғы Жазғы Олимпиада ойындары|1976 жылы Монреальда өткен Олимпиада ойындарында]] ол қайтадан медаль жеңіп алды, бірақ бұл жолы қола: спортшы 100 метрлік жүгіру және 4 × 100 метрлік эстафета нәтижелері бойынша жеңіс тұғырына екі рет көтерілді.

Валерий Борзов үшін соңғы жарыс КСРО халықтарының VII Спартакиадасы (1979) болды, содан кейін ол мансабын аяқтады.

Олимпиадалық жарыстың көшбасшысы Валерий Борзовпен КСРО құрамасының формасымен түскен суреті ғарышта алыс сапарға шыққан Вояжердің алтын рекордына жазылған&lt;ref&gt;[https://voyager.jpl.nasa.gov/galleries/images-on-the-golden-record/ Images on the Golden Record] на сайте [[НАСА]]&lt;/ref&gt;.

Олимпиадалық жарыстың көшбасшысы Валерий Борзовпен КСРО құрамасының формасымен түскен суреті ғарышта алыс сапарға шыққан Вояжердің алтын рекордына жазылған&lt;ref&gt;[https://voyager.jpl.nasa.gov/galleries/images-on-the-golden-record/ Images on the Golden Record] на сайте [[НАСА]]&lt;/ref&gt;.

== Марапаттары ==
* IV дәрежелі Князь Ярослав Дана ордені (2020)&lt;ref&gt;[https://www.president.gov.ua/documents/2542020-34277 Указ Президента України № 254/2020 від 27 червня 2020 року «Про відзначення державними нагородами України з нагоди Дня Конституції України»]{{ref-uk}}&lt;/ref&gt;
* Князь Ярослав Дана ордені, 5-дәрежелі (2004)&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.zavtra.com.ua/print_v/1/11577/|title=Президент наградил Борзова орденом|accessdate=2007-07-30|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070927205305/http://www.zavtra.com.ua/print_v/1/11577/|archivedate=2007-09-27|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;
* 1-дәрежелі Құрмет белгісі (2002)&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://zakon1.rada.gov.ua/cgi-bin/laws/main.cgi?nreg=1078/2002|title=Указ Президента України № 1078/2002 від 29 листопада 2002 року «Про відзначення державними нагородами України чемпіонів та призерів Олімпійських ігор, тренерів та організаторів спортивного руху»}}{{Ref-uk}}&lt;/ref&gt;
* II дәрежелі [[Құрмет ордені]] (1999)&lt;ref&gt;[http://zakon4.rada.gov.ua/laws/show/1355/99 Указ Президента України № 1355/99 від 20 листопада 1999 року «Про нагородження відзнакою Президента України — орденом „За заслуги“»]{{ref-uk}}&lt;/ref&gt;
* Украина Президентінің ерекше белгісі (1996)&lt;ref&gt;[http://zakon4.rada.gov.ua/laws/show/664/96 Указ Президент України № 664/96 від 7 серпня 1996 гроку «Про нагородження Почесною відзнакою Президента України»]&lt;/ref&gt;
* Данила Галицкий ордені (2008)&lt;ref&gt;[http://zakon2.rada.gov.ua/laws/show/804/2008 Указ Президент України № 804/2008 від 4 вересня 2008 гроку «Про відзначення державними нагородами України спортсменів, тренерів та фахівців національної збірної команди України на XXIX літніх Олімпійських іграх»]&lt;/ref&gt;
* [[Ленин ордені]] (1972)
* Халықтар достығы ордені (1976)
* [[Құрмет Белгісі ордені|«Құрмет белгісі» ордені]]
* КСРО еңбек сіңірген спорт шебері ([[1970 жыл|1970]])&lt;ref&gt;[http://mega.km.ru/bes_98/encyclop.asp?Topic=topic_bon86 Борзов Валерий Филиппович. KM.RU] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20051113045213/http://mega.km.ru/bes_98/encyclop.asp?Topic=topic_bon86 |date=2005-11-13 }}&lt;/ref&gt;
* Беларусь Ұлттық Олимпиада комитетінің медалі (2005)&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070927005530/http://www.newsvm.com/print/2005/03/01/borzov.html Украинец Валерий Борзов награждён медалью НОК Беларуси]&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
[[Санат:КОКП мүшелері]]
[[Санат:1976 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарының қола жүлдегерлері]]
[[Санат:1972 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарының күміс жүлдегерлері]]
[[Санат:1972 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарының чемпиондары]]
[[Санат:Жеңіл атлетикадан Олимпиада чемпиондары]]
[[Санат:КСРО-ның Олимпиада чемпиондары]]
[[Санат:Педагогика ғылымдарының кандидаттары]]
[[Санат:Тірі тұлғалар]]
[[Санат:Уикипедия:Ортаққорға сілтенген мақалалар]]
[[Санат:1949 жылы туғандар]]
[[Санат:20 қазанда туғандар]]
[[Санат:КСРО-ның еңбек сіңірген спорт шеберлері]]
[[Санат:Құрмет Белгісі орденінің иегерлері]]
[[Санат:Халықтар Достығы орденінің иегерлері]]
[[Санат:Ленин орденінің иегерлері]]
[[Санат:Pages with unreviewed translations]]
[[Санат:Алфавит бойынша жеңіл атлеттер]]
[[Санат:КСРО жеңіл атлеттері]]
[[Санат:Жеңіл атлетикадан Еуропа чемпиондары]]
[[Санат:Алфавит бойынша Олимпиада чемпиондары]]</text>
      <sha1>ehf4ve6womtknndbuq43jzqc8u2tjvx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аршын мал алан (оперетта)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>684643</id>
    <revision>
      <id>3400700</id>
      <parentid>3049435</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:42:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>GeniusBM</username>
        <id>158455</id>
      </contributor>
      <comment>/* growthexperiments-addlink-summary-summary:3|0|0 */</comment>
      <origin>3400700</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18052" sha1="2f5j8w8bjotsgbewfh3rd69e6i73tyu" xml:space="preserve">
'''«Аршын мал алан»''' (әзерб. Аршын мал алан / آرشین مال آلان) — Узеир Гаджибековтің соңғы және ең танымал [[оперетта]]сы. Ол 1913 жылы Петербургте жазылған.&lt;ref&gt;Словари и энциклопедии на Академике https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1734372&lt;/ref&gt; Гаджибековтың опереттасында ұлттық әуендер, лирика, жанрлық бояулар жанды және типтік кейіпкерлерді жаңғыртуда органикалық түрде үйлеседі. Музыка халықтық бастаулардан шығып, оның әуендері халықтық сипатқа ие болды. Композитор-драматург ескі Бакудің ерекше өмірін шынайы суреттеген. Шығарма жанрына сәйкес бәрі бақытты аяқталса да, автор басқа жағдайда кейіпкерлердің тағдыры мұншалықты қолайлы болмайтынын көрсетеді.

== «Аршын мал алан» опереттасы қалай жасалды ==
[[Сурет: Program of Arshin Mal Alan (Baku State Theatre, 1919).jpg|нобай|оңға|200px|1919 жылы Бакудегі Үкімет театрында опереттаны қою бағдарламасы]]
[[Узеир Абдул-Гусейн оглы Гаджибеков]] – еуропалық мотивтер мен кавказдық дәстүрлерді үйлестіре отырып, көптеген музыкалық туындылар жасаған белгілі әзірбайжан композиторы. Гаджибеков Әзербайжанның алғашқы әнұраны мен әлемдегі алғашқы ислам [[опера]]сының авторы болды.

Өз халқының дәстүрін зерттей отырып, [[Сазгер|композитор]] болашақ опереттаның сюжетін ойластырды. Ол достарының біріне жазған хатында оқумен қатар жаңа оперетта жазып жатқанын айтты. Ол емтихан сессиясында да шығармашылық жұмысын жасауды тоқтатқан жоқ.

«Аршын мал алан» ның орысша мағынасы «аршыннан [[тауар]] ал» дегендей естіледі. Гаджибеков өз жұмысына осы атауды беруді ұйғарды. Оның екінші орыс әдеби атауы - «Қол бұйымдарын сатушы». Опереттаға балалық шақтағы естеліктері арқау болғанын кейін композитордың өзі де мойындады. Ол кезде Шушада және басқа да ірі Кавказ ауылдарында қаңғыбас көпестер – саудагерлерді кездестіруге болатын еді.

Олар қоржын-қораптарымен аулаларды аралап, ашық жібек пен басқа да маталарды сатып алуды ұсынды. Сондай саудагерлердің бірі комедияның басты кейіпкері болып шықты. Кейіннен бұл ақпаратты әнші және актер [[Рашид Маджидоглы Бейбутов|Рашид Бейбудовтың]] (1945 жылғы фильмде басты рөлді сомдады) қызы растады.
Гаджибеков басқа шығармаларындағы сияқты бұл опереттада да Шығыс пен Батыстың музыкалық дәстүрлерін біріктірді. Олай болса, болашақта зерттеушілер шығарманың кейбір ариялары еуропалық оперетта жанрында жазылғанымен, олардан ұлттық әзірбайжандық мотивтерді де байқауға болатынын алға тартты. Композитор бұл комедияның танымал болатынына сенімді болды және оның сәттілігін болжады. Болашақта бұл шындыққа айналды - өйткені, оперетта көптеген қойылымдарға төтеп берді, түсірілді, бүгінде де танымалдылығын жоғалтпайды.&lt;ref&gt;Энциклопедия Кавказа https://tanci-kavkaza.ru/film-arshin-mal-alan/&lt;/ref&gt;

== Қойылымдар ==
[[Сурет:Scene from Arshin mal alan (Decade of Azerbaijani art in Moscow, 1938).jpg |нобай|оңға|200px|Қыздар хоры. 1938 жылы Мәскеуде өткен Әзірбайжан өнерінің онкүндігінде қойылған]]
«Аршын мал аланның» тұсаукесері 1913 жылы 25 қазанда әзербайжан театр сахнасында өтіп, бірден үлкен табысқа жетті. Бірақ мағынасы мен сатира жағынан осындай ауқымды және қуатты туынды үшін жергілікті театр шағын болғаны анық. Комедиялық шығарманың танымалдылығына тез ие болған жергілікті театр көп ұзамай бірқатар басқа тілдерге, соның ішінде ағылшын және орыс тілдеріне аударылды. Жалпы, комедияның театрландырылған қойылымдарының географиясының кеңеюін ескере отырып, ол 80 тілде көрсетілді.&lt;ref&gt;Аршин мал алан (Гаджибеков) https://orfey.club/opyeri/arshin-mal-alan-gadzhibyekov/&lt;/ref&gt;

Комедия 76 елдің 187 театрында, [[Нью-Йорк]], [[Париж]], [[Лондон]], [[София]], [[Берлин]], [[Стамбул]], [[Тегеран]], [[Каир]], [[Варшава]], [[Бейжің]] сияқты қалаларда қойылды. [[Грузия]]ның 16 қаласында, [[Болгария]]ның 17 қаласында, АҚШ-тың 13 штатында, [[Польша]]ның 17 қаласында (1500 рет), [[Ресей]]дің 28 қаласында, [[Қытай]]дың 8 қаласында, т.б. қойылымдар болды.

Одан кейінгі онжылдықтарда «Аршын мал алан» мұхиттың екі жағындағы көптеген сахналарда тамаша табыспен көрсетілді, [[АҚШ]] пен [[Қытай]]дағы көрермендердің пікірлері ерекше ықыласпен болды. Гаджибековтың тамаша музыкалық өнері туралы әлем білгеніне жүз жылдан астам уақыт өтсе де, ол әлі күнге дейін дүние жүзіндегі көрермендердің назарын аударған жоқ.

1915 жылы қызықты рекордқа қол жеткізілді: Тифлисте оперетта бір театрландырылған кеште бірден 6 сахнада және 6 тілде: грузин, әзірбайжан, орыс, айсор, иврит және армян тілдерінде көрсетілді.&lt;ref&gt;Аршин мал алан: история первой оперетты на мусульманском востоке https://news.day.az/culture/1270081.html&lt;/ref&gt;

== Кейіпкерлер ==
*[[Әскер]], жас бай көпес ([[тенор]]); 
*Жаһан, оның тәтесі ([[меццо-сопрано]]); 
*Вели, Әскердің қызметшісі ([[тенор]]); 
*Сулейман, заңгер ([[баритон]]); 
*Сұлтанбек, кедей жесір ([[Бас дауысы|бас]]); 
*Гүлчохра, оның қызы ([[сопрано]]); 
*Ася, оның жиені (сопрано); 
*Телли, оның қызметшісі (меццо-сопрано).

Оқиға XIX ғасырдың аяғында Шушада (Қарабақта) өтеді.

== Оқиға желісі (сюжет) ==
=== Бірінші әрекет ===
[[Сурет:Bulbul as Asgar and Sona Mustafayeva as Gulchohra.jpg|нобай|оңға|200px|Әскер мен Гүлчоһраның дуэті. Әскер рөлінде Бюлбюл, Гүлчоһрада Сона Мұстафаева]] [[Сурет:Final stage from Arshin Mal Alan.jpg|нобай|оңға|200px|Спектакльден көрініс. Әскер рөлінде Хусейнкули Сарабский, Сұлтанбек рөлінде Мырза Аға Әлиев, Вели Ахмед Анатолли]] [[Сурет: Duet of Sultan bey and Aunt Telli from Arshin Mal Alan (1915).png|нобай|оңға|200px|1915 жылы оперетта қойылымынан Сұлтанбек пен Жаһан апайдың дуэті]]
Жас көпес Әскердің еуропалық үлгідегі әдемі жиһаздалған үйі. Жас жігіт қамығуда, өзіне орын таба алмайды. Өмір мәнсіз өтіп жатыр, күндер бір-біріне ұқсайды, бірдеңе жетіспейді... Оның «Алқызыл раушан үстіндегі бұлбұл» ариясы поэтикалық, мұңды. Жаһан апай жиеніне жаны ашиды, бірақ оған не керек екенін түсіне алмайды. Жауабы қарапайым: Әскердің жүрегі махаббатты аңсайды. 

Жаһанның қуанышында шек жоқ – бұл қайғыға көмектесу оңай. Ол ата-баба салты бұйырғандай, бүгін оған қалыңдық таңдайды, олар той ойнайды, ал Әскер жас әйелін жақсы көреді. Бірақ Әскер ескі әдетті ұстанғысы келмейді. Ол бірінші қызды көріп, сосын сүйгісі келеді. Жаһан оған таң қалады: себебі туған жері Шушада мұндай жағдай бұрын соңды болмаған.

Досына қонаққа келген заңгер Сүлеймен оның ойы әлденемен айналысып жатқанын бірден көреді. Әскер өз армандары мен күдіктерін айтады. «Оңай ештеңе жоқ», - деп жауап береді айлакер заңгер. Саяхатшы саудагер болып өзгеріп, әдемі маталар салынған буманы алып, аулаларды аралап, тауарларыңды ұсыну керек. Мұндай көпес – аршын-малшаға барлық есік ашық. Ол барлық жерді аралап, қыздармен сөйлеседі және өзіне ұнайтынын таңдай алады. Әскер алғашында аң-таң болады: бай саудагер, кенет көшедегі кедейлердің кейпіне енгені қалай, бірақ кейін қуана келіседі.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Оперетта Гаджибекова «Аршин мал алан» https://www.belcanto.ru/opera_arshin.html&lt;/ref&gt;

=== Екінші әрекет ===
==== Бірінші сурет ====
Кедей бектің үйі. Қыздар - оның қызы мен жиені - қызметшісі Теллимен бірге тігін тігіп отыр. Сұлтанбектің қызы Гүлчоһра оның себебін түсінбей, мұңайып, еңсесі түсіп отыр. Болашағын ойлауда: қыздардың күйеу жігітті көрсетпей күйеуге берілуі қандай сұмдық, кімге екенін ешкім білмейді. Ол алдымен өзінің сүйіктісін көріп, сүйгісі келеді. Ася мен Телли оған күледі: күйеу жігітті білмей үйленуге тура келеді. 

Үйге Сұлтанбек кіреді, ыңырсып, ауруына шағымданады. Оған ең жақсы ем – үйлену дейді. Көп жыл жесір қалған адамға жаман, әрине ол үйленсе бақытты болар еді, бірақ лайықты қалыңдықты қайдан табуға болады?. Жас қыз оған жараспайды, үйлену тойы қол жетімді болмайды, қарапайым жесір әйел жақсырақ болар еді. Көңілдегісін  қызметшіге айтып алған Сұлтанбек қалаға қыдыруға кетіп, үйді қатаң қадағалауды тапсырады.

Қария кете салысымен: «Аршын мал алан, мен аулаларды аралаймын...» деп шақырылған дауыс естілді. Қыздар саудагерге кіруді сұрайды, ал көңілді саудагер оның тауарларын алдына шашады. Олардың жарқыраған парча, атлас, жібек төсек жапқыштар, түрлі-түсті сатен маталарды көргенде Асяның көзі жайнап кетті. Бірақ Гүлчоһра маталарға қарамайды – әдемі аршын-малшадан көзін ала алмайды. Әскер де Гүлчохраға қуанышпен, нәзіктікпен қарайды. Ол өз бақытын тапқанын түсінді. Демек, Сұлтанбектің қызы Гүлчоһраға сәуегейлерді жібереді. Әскер кетіп қалады. Гүлшоһра бұлбұл мен раушан гүлінің махаббаты туралы «Таң атса мен бақшаға шығамын» деген нәзік романсты жырлайды.

Сұлтанбектің қызы мұңайып кетті. Ася мен Телли оны жұбатып, ақыл айтады. Олардың «Неге сонша көңілсізсің» дуэті нәзіктік пен қамқорлыққа толы. Әйтсе де, олар Гүлчоһраның күңгірт ойларын тарата алмайды. Қыз ғашық, бірақ ол бақыт күтпейді: Сұлтанбек оны ешқашан көше сатушысы ретінде бермейді.

==== Екінші сурет ====
Сұлтанбектің үйінің алдында. Бақытты Әскер «Махаббатымды таптым» әнін шырқайды, билейді. Ол Жаһан апаймен бірге келді, ол Гүлчохраға Аршын-Малшадан сыйлық беруі керек. Сұлтанбек Жаһанға қатты ұнады. Аршын-Малчи нағашысының жесір қалғанын білген қария оған бірден ұсыныс жасайды. «Маған келші, о, менің жарым бол». Нәзік көріністі Әскер үзеді. Бектің нағашы апасын күйеуге беруін өтінгеніне жігіт қызын әйелдікке алған жағдайда ғана келісемін деп жауап береді. Сұлтанбек ашулы: қаңғып жүрген көпес оның Гүлчохрасына тең келмейді.

Қыздар бәрін естіді. Гүлчохраның «Сұмдық жел бұтақтарды майыстырады» ариясы мұңды естіледі. Аршын-Малчиден үміт күтер ештеңе жоқ екенін түсінген Әскер өзінің шын атына сәйкес келуші жіберуді ұйғарды. Сүлейменді осы бұйрықпен Сұлтанбекке жібереді, Сұлтанбек келіседі. Гүлчоһра үмітсіз. Ол әкесінен келісімін бермей, жүрегі таңдаған адамға күйеуге беруін өтінеді.

=== Үшінші әрекет ===
Тағы да Әскердің үйі. Керемет безендірілген, талғампаз бөлме. Міне, туған үйінде ұйықтап қалған Гүлчоһра оянып кетті. Шамасы, оны ұйықтататын дәрілермен дәрілеп, алып келген ... Оның ариясы «Қатыгез тағдыр бізді айырды терең ащы - мәңгі қош бол, аршын-малшы!»
Гүлчохра сүйіктісімен, өмірмен ойша қоштасады. Ол өлгісі келеді. Кенет есік ашылады, босағада - оның сүйіктісі. Барлық түсініспеушіліктер түсіндіріледі. Ғашықтар бақытты. Оқиғалардың барлық қатысушылары: Сұлтанбек пен Жаһан, Сүлеймен мен Ася, олар да өз бақыттарын тапты, соңында Вели мен Телли шығады. Қойылым бақытты жұптардың қуанышты биімен аяқталады.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;/&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Әзірбайжан өнері]]</text>
      <sha1>2f5j8w8bjotsgbewfh3rd69e6i73tyu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400739</id>
      <parentid>3400700</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T18:03:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1nter pares</username>
        <id>146705</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/GeniusBM|GeniusBM]] ([[User talk:GeniusBM|т]]) өңдемелерінен [[User:Мағыпар|Мағыпар]] соңғы нұсқасына қайтарды</comment>
      <origin>3049435</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18027" sha1="3y2zs2b2d3az93iijjvqk5ykplu5ine" xml:space="preserve">
'''«Аршын мал алан»''' (әзерб. Аршын мал алан / آرشین مال آلان) — Узеир Гаджибековтің соңғы және ең танымал [[оперетта]]сы. Ол 1913 жылы Петербургте жазылған.&lt;ref&gt;Словари и энциклопедии на Академике https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1734372&lt;/ref&gt; Гаджибековтың опереттасында ұлттық әуендер, лирика, жанрлық бояулар жанды және типтік кейіпкерлерді жаңғыртуда органикалық түрде үйлеседі. Музыка халықтық бастаулардан шығып, оның әуендері халықтық сипатқа ие болды. Композитор-драматург ескі Бакудің ерекше өмірін шынайы суреттеген. Шығарма жанрына сәйкес бәрі бақытты аяқталса да, автор басқа жағдайда кейіпкерлердің тағдыры мұншалықты қолайлы болмайтынын көрсетеді.

== «Аршын мал алан» опереттасы қалай жасалды ==
[[Сурет: Program of Arshin Mal Alan (Baku State Theatre, 1919).jpg|нобай|оңға|200px|1919 жылы Бакудегі Үкімет театрында опереттаны қою бағдарламасы]]
[[Узеир Абдул-Гусейн оглы Гаджибеков]] – еуропалық мотивтер мен кавказдық дәстүрлерді үйлестіре отырып, көптеген музыкалық туындылар жасаған белгілі әзірбайжан композиторы. Гаджибеков Әзербайжанның алғашқы әнұраны мен әлемдегі алғашқы ислам [[опера]]сының авторы болды.

Өз халқының дәстүрін зерттей отырып, композитор болашақ опереттаның сюжетін ойластырды. Ол достарының біріне жазған хатында оқумен қатар жаңа оперетта жазып жатқанын айтты. Ол емтихан сессиясында да шығармашылық жұмысын жасауды тоқтатқан жоқ.

«Аршын мал алан» ның орысша мағынасы «аршыннан тауар ал» дегендей естіледі. Гаджибеков өз жұмысына осы атауды беруді ұйғарды. Оның екінші орыс әдеби атауы - «Қол бұйымдарын сатушы». Опереттаға балалық шақтағы естеліктері арқау болғанын кейін композитордың өзі де мойындады. Ол кезде Шушада және басқа да ірі Кавказ ауылдарында қаңғыбас көпестер – саудагерлерді кездестіруге болатын еді.

Олар қоржын-қораптарымен аулаларды аралап, ашық жібек пен басқа да маталарды сатып алуды ұсынды. Сондай саудагерлердің бірі комедияның басты кейіпкері болып шықты. Кейіннен бұл ақпаратты әнші және актер [[Рашид Маджидоглы Бейбутов|Рашид Бейбудовтың]] (1945 жылғы фильмде басты рөлді сомдады) қызы растады.
Гаджибеков басқа шығармаларындағы сияқты бұл опереттада да Шығыс пен Батыстың музыкалық дәстүрлерін біріктірді. Олай болса, болашақта зерттеушілер шығарманың кейбір ариялары еуропалық оперетта жанрында жазылғанымен, олардан ұлттық әзірбайжандық мотивтерді де байқауға болатынын алға тартты. Композитор бұл комедияның танымал болатынына сенімді болды және оның сәттілігін болжады. Болашақта бұл шындыққа айналды - өйткені, оперетта көптеген қойылымдарға төтеп берді, түсірілді, бүгінде де танымалдылығын жоғалтпайды.&lt;ref&gt;Энциклопедия Кавказа https://tanci-kavkaza.ru/film-arshin-mal-alan/&lt;/ref&gt;

== Қойылымдар ==
[[Сурет:Scene from Arshin mal alan (Decade of Azerbaijani art in Moscow, 1938).jpg |нобай|оңға|200px|Қыздар хоры. 1938 жылы Мәскеуде өткен Әзірбайжан өнерінің онкүндігінде қойылған]]
«Аршын мал аланның» тұсаукесері 1913 жылы 25 қазанда әзербайжан театр сахнасында өтіп, бірден үлкен табысқа жетті. Бірақ мағынасы мен сатира жағынан осындай ауқымды және қуатты туынды үшін жергілікті театр шағын болғаны анық. Комедиялық шығарманың танымалдылығына тез ие болған жергілікті театр көп ұзамай бірқатар басқа тілдерге, соның ішінде ағылшын және орыс тілдеріне аударылды. Жалпы, комедияның театрландырылған қойылымдарының географиясының кеңеюін ескере отырып, ол 80 тілде көрсетілді.&lt;ref&gt;Аршин мал алан (Гаджибеков) https://orfey.club/opyeri/arshin-mal-alan-gadzhibyekov/&lt;/ref&gt;

Комедия 76 елдің 187 театрында, [[Нью-Йорк]], [[Париж]], [[Лондон]], [[София]], [[Берлин]], [[Стамбул]], [[Тегеран]], [[Каир]], [[Варшава]], [[Бейжің]] сияқты қалаларда қойылды. [[Грузия]]ның 16 қаласында, [[Болгария]]ның 17 қаласында, АҚШ-тың 13 штатында, [[Польша]]ның 17 қаласында (1500 рет), [[Ресей]]дің 28 қаласында, [[Қытай]]дың 8 қаласында, т.б. қойылымдар болды.

Одан кейінгі онжылдықтарда «Аршын мал алан» мұхиттың екі жағындағы көптеген сахналарда тамаша табыспен көрсетілді, [[АҚШ]] пен [[Қытай]]дағы көрермендердің пікірлері ерекше ықыласпен болды. Гаджибековтың тамаша музыкалық өнері туралы әлем білгеніне жүз жылдан астам уақыт өтсе де, ол әлі күнге дейін дүние жүзіндегі көрермендердің назарын аударған жоқ.

1915 жылы қызықты рекордқа қол жеткізілді: Тифлисте оперетта бір театрландырылған кеште бірден 6 сахнада және 6 тілде: грузин, әзірбайжан, орыс, айсор, иврит және армян тілдерінде көрсетілді.&lt;ref&gt;Аршин мал алан: история первой оперетты на мусульманском востоке https://news.day.az/culture/1270081.html&lt;/ref&gt;

== Кейіпкерлер ==
*Әскер, жас бай көпес ([[тенор]]); 
*Жаһан, оның тәтесі ([[меццо-сопрано]]); 
*Вели, Әскердің қызметшісі ([[тенор]]); 
*Сулейман, заңгер ([[баритон]]); 
*Сұлтанбек, кедей жесір ([[Бас дауысы|бас]]); 
*Гүлчохра, оның қызы ([[сопрано]]); 
*Ася, оның жиені (сопрано); 
*Телли, оның қызметшісі (меццо-сопрано).

Оқиға XIX ғасырдың аяғында Шушада (Қарабақта) өтеді.

== Оқиға желісі (сюжет) ==
=== Бірінші әрекет ===
[[Сурет:Bulbul as Asgar and Sona Mustafayeva as Gulchohra.jpg|нобай|оңға|200px|Әскер мен Гүлчоһраның дуэті. Әскер рөлінде Бюлбюл, Гүлчоһрада Сона Мұстафаева]] [[Сурет:Final stage from Arshin Mal Alan.jpg|нобай|оңға|200px|Спектакльден көрініс. Әскер рөлінде Хусейнкули Сарабский, Сұлтанбек рөлінде Мырза Аға Әлиев, Вели Ахмед Анатолли]] [[Сурет: Duet of Sultan bey and Aunt Telli from Arshin Mal Alan (1915).png|нобай|оңға|200px|1915 жылы оперетта қойылымынан Сұлтанбек пен Жаһан апайдың дуэті]]
Жас көпес Әскердің еуропалық үлгідегі әдемі жиһаздалған үйі. Жас жігіт қамығуда, өзіне орын таба алмайды. Өмір мәнсіз өтіп жатыр, күндер бір-біріне ұқсайды, бірдеңе жетіспейді... Оның «Алқызыл раушан үстіндегі бұлбұл» ариясы поэтикалық, мұңды. Жаһан апай жиеніне жаны ашиды, бірақ оған не керек екенін түсіне алмайды. Жауабы қарапайым: Әскердің жүрегі махаббатты аңсайды. 

Жаһанның қуанышында шек жоқ – бұл қайғыға көмектесу оңай. Ол ата-баба салты бұйырғандай, бүгін оған қалыңдық таңдайды, олар той ойнайды, ал Әскер жас әйелін жақсы көреді. Бірақ Әскер ескі әдетті ұстанғысы келмейді. Ол бірінші қызды көріп, сосын сүйгісі келеді. Жаһан оған таң қалады: себебі туған жері Шушада мұндай жағдай бұрын соңды болмаған.

Досына қонаққа келген заңгер Сүлеймен оның ойы әлденемен айналысып жатқанын бірден көреді. Әскер өз армандары мен күдіктерін айтады. «Оңай ештеңе жоқ», - деп жауап береді айлакер заңгер. Саяхатшы саудагер болып өзгеріп, әдемі маталар салынған буманы алып, аулаларды аралап, тауарларыңды ұсыну керек. Мұндай көпес – аршын-малшаға барлық есік ашық. Ол барлық жерді аралап, қыздармен сөйлеседі және өзіне ұнайтынын таңдай алады. Әскер алғашында аң-таң болады: бай саудагер, кенет көшедегі кедейлердің кейпіне енгені қалай, бірақ кейін қуана келіседі.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;&gt;Оперетта Гаджибекова «Аршин мал алан» https://www.belcanto.ru/opera_arshin.html&lt;/ref&gt;

=== Екінші әрекет ===
==== Бірінші сурет ====
Кедей бектің үйі. Қыздар - оның қызы мен жиені - қызметшісі Теллимен бірге тігін тігіп отыр. Сұлтанбектің қызы Гүлчоһра оның себебін түсінбей, мұңайып, еңсесі түсіп отыр. Болашағын ойлауда: қыздардың күйеу жігітті көрсетпей күйеуге берілуі қандай сұмдық, кімге екенін ешкім білмейді. Ол алдымен өзінің сүйіктісін көріп, сүйгісі келеді. Ася мен Телли оған күледі: күйеу жігітті білмей үйленуге тура келеді. 

Үйге Сұлтанбек кіреді, ыңырсып, ауруына шағымданады. Оған ең жақсы ем – үйлену дейді. Көп жыл жесір қалған адамға жаман, әрине ол үйленсе бақытты болар еді, бірақ лайықты қалыңдықты қайдан табуға болады?. Жас қыз оған жараспайды, үйлену тойы қол жетімді болмайды, қарапайым жесір әйел жақсырақ болар еді. Көңілдегісін  қызметшіге айтып алған Сұлтанбек қалаға қыдыруға кетіп, үйді қатаң қадағалауды тапсырады.

Қария кете салысымен: «Аршын мал алан, мен аулаларды аралаймын...» деп шақырылған дауыс естілді. Қыздар саудагерге кіруді сұрайды, ал көңілді саудагер оның тауарларын алдына шашады. Олардың жарқыраған парча, атлас, жібек төсек жапқыштар, түрлі-түсті сатен маталарды көргенде Асяның көзі жайнап кетті. Бірақ Гүлчоһра маталарға қарамайды – әдемі аршын-малшадан көзін ала алмайды. Әскер де Гүлчохраға қуанышпен, нәзіктікпен қарайды. Ол өз бақытын тапқанын түсінді. Демек, Сұлтанбектің қызы Гүлчоһраға сәуегейлерді жібереді. Әскер кетіп қалады. Гүлшоһра бұлбұл мен раушан гүлінің махаббаты туралы «Таң атса мен бақшаға шығамын» деген нәзік романсты жырлайды.

Сұлтанбектің қызы мұңайып кетті. Ася мен Телли оны жұбатып, ақыл айтады. Олардың «Неге сонша көңілсізсің» дуэті нәзіктік пен қамқорлыққа толы. Әйтсе де, олар Гүлчоһраның күңгірт ойларын тарата алмайды. Қыз ғашық, бірақ ол бақыт күтпейді: Сұлтанбек оны ешқашан көше сатушысы ретінде бермейді.

==== Екінші сурет ====
Сұлтанбектің үйінің алдында. Бақытты Әскер «Махаббатымды таптым» әнін шырқайды, билейді. Ол Жаһан апаймен бірге келді, ол Гүлчохраға Аршын-Малшадан сыйлық беруі керек. Сұлтанбек Жаһанға қатты ұнады. Аршын-Малчи нағашысының жесір қалғанын білген қария оған бірден ұсыныс жасайды. «Маған келші, о, менің жарым бол». Нәзік көріністі Әскер үзеді. Бектің нағашы апасын күйеуге беруін өтінгеніне жігіт қызын әйелдікке алған жағдайда ғана келісемін деп жауап береді. Сұлтанбек ашулы: қаңғып жүрген көпес оның Гүлчохрасына тең келмейді.

Қыздар бәрін естіді. Гүлчохраның «Сұмдық жел бұтақтарды майыстырады» ариясы мұңды естіледі. Аршын-Малчиден үміт күтер ештеңе жоқ екенін түсінген Әскер өзінің шын атына сәйкес келуші жіберуді ұйғарды. Сүлейменді осы бұйрықпен Сұлтанбекке жібереді, Сұлтанбек келіседі. Гүлчоһра үмітсіз. Ол әкесінен келісімін бермей, жүрегі таңдаған адамға күйеуге беруін өтінеді.

=== Үшінші әрекет ===
Тағы да Әскердің үйі. Керемет безендірілген, талғампаз бөлме. Міне, туған үйінде ұйықтап қалған Гүлчоһра оянып кетті. Шамасы, оны ұйықтататын дәрілермен дәрілеп, алып келген ... Оның ариясы «Қатыгез тағдыр бізді айырды терең ащы - мәңгі қош бол, аршын-малшы!»
Гүлчохра сүйіктісімен, өмірмен ойша қоштасады. Ол өлгісі келеді. Кенет есік ашылады, босағада - оның сүйіктісі. Барлық түсініспеушіліктер түсіндіріледі. Ғашықтар бақытты. Оқиғалардың барлық қатысушылары: Сұлтанбек пен Жаһан, Сүлеймен мен Ася, олар да өз бақыттарын тапты, соңында Вели мен Телли шығады. Қойылым бақытты жұптардың қуанышты биімен аяқталады.&lt;ref name=&quot;Reference1&quot;/&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Әзірбайжан өнері]]</text>
      <sha1>3y2zs2b2d3az93iijjvqk5ykplu5ine</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:A oliveira ju</title>
    <ns>3</ns>
    <id>688251</id>
    <revision>
      <id>3400816</id>
      <parentid>3354404</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T02:21:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>기나ㅏㄴ</username>
        <id>123237</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>기나ㅏㄴ [[Қатысушы талқылауы:Ana Ju Oli]] бетін [[Қатысушы талқылауы:A oliveira ju]] бетіне жылжытты: Automatically moved page while renaming the user &quot;[[Special:CentralAuth/Ana Ju Oli|Ana Ju Oli]]&quot; to &quot;[[Special:CentralAuth/A oliveira ju|A oliveira ju]]&quot;</comment>
      <origin>3078656</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="353" sha1="09yoiie9lz6w27xtbibp3bikaid1uza" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Anajuok99}}

-- ''&lt;span style=&quot;text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;&quot;&gt;[[Қатысушы:Arystanbek |А&lt;font color=&quot;#DA500B&quot;&gt;rys&lt;/font&gt;тan&lt;font color=&quot;#10AD00&quot;&gt;bek&lt;/font&gt;]]&lt;/span&gt;'' ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 12:01, 2022 ж. қыркүйектің 21 (+06)</text>
      <sha1>09yoiie9lz6w27xtbibp3bikaid1uza</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тагалдар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>692466</id>
    <revision>
      <id>3400839</id>
      <parentid>3151418</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T05:51:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>нақтылау</comment>
      <origin>3400839</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9608" sha1="l8s5k3kfhjx2cx6dil434bbbaw46vkj" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Тагалдар
|төл атауы  = тагалог
|сурет      = Tagalog dress, early 1800s.jpg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 15,4 млн.
|аймақ      = {{Байрақ|Филиппин}} 
|аймақ1     = 
|саны1      = 
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = 
|саны2      = 
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[тағал тілі]]
|діні       = [[католицизм]]
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Тағалдар''' (өз атауы — ''тагалог'')&lt;ref&gt;Большая Советская энциклопедия (ТА) БСЭ https://info.wikireading.ru/hMPzs0Gfmo&lt;/ref&gt; — Филиппиндегі халық, [[Лусон]] аралының орталық және оңтүстік бөліктерінің негізгі халқы.&lt;ref&gt;Тагалы https://megabook.ru/article/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Советская историческая энциклопедия Тагалы https://my-dict.ru/dic/sovetskaya-istoricheskaya-enciklopediya/2123090-tagaly/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Большая советская энциклопедия https://gufo.me/dict/bse/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Значение слова тагалы https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D1%82%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B&lt;/ref&gt;
Саны – 15,4 млн адам.(1992).&lt;ref&gt;Толковый словарь русского языка. https://sanstv.ru/dict/%D1%82%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B&lt;/ref&gt;

== Тілі ==
Тілі аустронезия тілдерінің Филиппин аймағының орталық филиппиндік тармағы - [[тағал тілі]]. Жазуы [[латын әліпбиі]]не негізделген. Оның 10-нан астам нұсқалары мен [[диалект]]ілері бар. Ең танымалдары - филиппино, манил.&lt;ref&gt;Тагалы https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/399842&lt;/ref&gt; 

== Діні ==
Діні бойынша [[Католицизм|католиктер]].&lt;ref&gt;Советская историческая энциклопедия - тагалы http://www.terminy.info/history/soviet-historical-encyclopedia/tagaly&lt;/ref&gt;
Тұрмыстық және ғұрыптық формалардағы дәстүрлі анимистік нанымдардың қалдықтары католицизмге белгілі бір ерекшелік береді. Протестанттар, [[Англия шіркеуі|Аглипай]], Христостың тәуелсіз синкретикалық шіркеулерінің жақтастары бар.

== Тарихы ==
Тағалдар Висайя аралында пайда болды. Ерте испандық деректеріне сәйкес, олар Тага-Илог (өзен тұрғындары) және Тага-Бундок (тау тұрғындары) болып бөлінді.
Олар Майнила (Манила) және Тондо мемлекеттерін құрды, олардың билеушілері (дату, ладья, раджа) Малаккада сауда флоттары мен [[плантация]]ларына ие болды, Бруней билеушілерімен әулеттік байланыста болды.
1525 жылы Лусон тұрғындары, Малакка сұлтанының жағында Малакка бұғазына иелік ету құқығы үшін португалдықтармен шайқастарға қатысты. Тағалдар Филиппиннің отаршылдыққа қарсы қозғалысының қалыптасуында жетекші рөл атқарды.&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/5097238 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20221202140102/https://bigenc.ru/ethnology/text/5097238 |date=2022-12-02 }}&lt;/ref&gt;

== Кәсібі ==
Кәсіптері – суармалы [[егіншілік]] ([[күріш]], [[жүгері]], [[банан]], кокос пальмасы, [[манго]], [[кофе]], [[абака]], резина өсімдіктері, қант қамысы, [[темекі]]), [[мал шаруашылығы]] ([[буйвол]], [[сиыр]], [[шошқа]], [[ешкі]], [[тауық]]). Жағалауларда [[балық аулау]] маңызды рөл атқарады.
Қолөнерден – ротан, бамбуктан себет тоқу, абакадан, ананас жапырағының талшықтарынан мата жасау, ағаштан ою, кесте тігу дамыған.&lt;ref&gt;Этнография и мифология народов Филиппин https://combatarnis.wordpress.com/2011/03/02/%D1%8D%D1%82%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F-%D0%B8-%D0%BC%D0%B8%D1%84%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F-%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%B2-%D1%84%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%BF/&lt;/ref&gt;

== Өмір салты ==
Неке [[Некеден кейінгі қоныс|неолокальды немесе билокальды]]. Отбасы [[Моногамия|моногамды]], ерлі-зайыптылардың туыстарының мүшелері болып табылатын туыстарымен белсенді экономикалық және салттық байланыстарды сақтайды.
[[Сурет: Annual report of the Director to the Board of Trustees for the year .. (1926) (18246110369).jpg|нобай|оңға|300px|Кендір тоқушылар]]
Тағалдардың шағын қалалары (пуэбло) мен ауылдық елді мекендері (баррио) өздерінің дәстүрлі орналасуын сақтайды: орталықта шіркеуі бар алаң, әкімшілік ғимараттар, дүкендер бар. Тұрғын үйлері төртбұрышты, бір немесе екі бөлмелі (екінші қосалқы бөлме) қадалы, биіктігі 1,5–2 м, биік тік төбесі пальма жапырақтары немесе когон шөптерімен жабылған, қабырғалары бамбук пен ағаштан салынған. Жарылған бамбуктар еденді төсеу үшін қолданылады, терезелерде жақтаулар мен шынылар жоқ, олар тоқылған жапқыштармен жабылады. Ошақ саздан жасалған алаңқайға қойылған. Қадалар арасындағы кеңістіктің бір бөлігін қосалқы бөлме ретінде пайдалануға болады.

Қазіргі заманғы тұрғын үй құрылысында дәстүрлі материалдармен қатар өнеркәсіптік өндіріс материалдары қолданылады. Қалалық ғимараттар әртүрлі еуропалық архитектуралық стильдермен жергілікті архитектуралық формалардың (жоспар, шатыр пішіні) үйлесімімен сипатталады. Тұрғын үй негізінен түнгі демалыс үшін қызмет етеді. Олар еденде төсеніштерді жайып, москит торының астында ұйықтайды. Жиһаз аз. Қалаларда және ауқатты ауыл тұрғындарының арасында заманауи жиһаз интерьерде басым.

Дәстүрлі ерлер киімі – тар шалбар, шағын жағасы кестеленген (баронг-тагалог) ұзын тік тігілген жейде, жапырақтардан тоқылған конус тәрізді немесе жалпақ қалпақ, әйелдер - тігілмеген белдемше, блузка, қысқа күрте, жеңінің басы көтерілген көйлек, орамалдар. Қазіргі заманғы еуропалық киімдер кең таралуда.

Дәстүрлі тағамдары — өсімдік, балық өнімдері, мереке күндері ет тағамдары.&lt;ref&gt;народы мира / Тагалы http://www.etnolog.ru/people.php?id=TAGA&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Азия халықтары}}
[[Санат:Филиппин этникалық топтары]]</text>
      <sha1>l8s5k3kfhjx2cx6dil434bbbaw46vkj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400840</id>
      <parentid>3400839</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T05:52:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Кіріспе бөлімін өңдеді */ нақтылау</comment>
      <origin>3400840</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9670" sha1="r7lqkv6uj89xfke8aajxsz9cowepugc" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Тагалдар
|төл атауы  = тагалог
|сурет      = Tagalog dress, early 1800s.jpg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 15,4 млн.
|аймақ      = {{Байрақ|Филиппин}} 
|аймақ1     = 
|саны1      = 
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = 
|саны2      = 
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[тағал тілі]]
|діні       = [[католицизм]]
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Тағалдар''' (өз атауы — ''тагалог'')&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://info.wikireading.ru/hMPzs0Gfmo|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt; — Филиппиндегі халық, [[Лусон]] аралының орталық және оңтүстік бөліктерінің негізгі халқы.&lt;ref&gt;Тагалы https://megabook.ru/article/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Советская историческая энциклопедия Тагалы https://my-dict.ru/dic/sovetskaya-istoricheskaya-enciklopediya/2123090-tagaly/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Большая советская энциклопедия https://gufo.me/dict/bse/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Значение слова тагалы https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D1%82%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B&lt;/ref&gt;
Саны – 15,4 млн адам.(1992).&lt;ref&gt;Толковый словарь русского языка. https://sanstv.ru/dict/%D1%82%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B&lt;/ref&gt;

== Тілі ==
Тілі аустронезия тілдерінің Филиппин аймағының орталық филиппиндік тармағы - [[тағал тілі]]. Жазуы [[латын әліпбиі]]не негізделген. Оның 10-нан астам нұсқалары мен [[диалект]]ілері бар. Ең танымалдары - филиппино, манил.&lt;ref&gt;Тагалы https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/399842&lt;/ref&gt; 

== Діні ==
Діні бойынша [[Католицизм|католиктер]].&lt;ref&gt;Советская историческая энциклопедия - тагалы http://www.terminy.info/history/soviet-historical-encyclopedia/tagaly&lt;/ref&gt;
Тұрмыстық және ғұрыптық формалардағы дәстүрлі анимистік нанымдардың қалдықтары католицизмге белгілі бір ерекшелік береді. Протестанттар, [[Англия шіркеуі|Аглипай]], Христостың тәуелсіз синкретикалық шіркеулерінің жақтастары бар.

== Тарихы ==
Тағалдар Висайя аралында пайда болды. Ерте испандық деректеріне сәйкес, олар Тага-Илог (өзен тұрғындары) және Тага-Бундок (тау тұрғындары) болып бөлінді.
Олар Майнила (Манила) және Тондо мемлекеттерін құрды, олардың билеушілері (дату, ладья, раджа) Малаккада сауда флоттары мен [[плантация]]ларына ие болды, Бруней билеушілерімен әулеттік байланыста болды.
1525 жылы Лусон тұрғындары, Малакка сұлтанының жағында Малакка бұғазына иелік ету құқығы үшін португалдықтармен шайқастарға қатысты. Тағалдар Филиппиннің отаршылдыққа қарсы қозғалысының қалыптасуында жетекші рөл атқарды.&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/5097238 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20221202140102/https://bigenc.ru/ethnology/text/5097238 |date=2022-12-02 }}&lt;/ref&gt;

== Кәсібі ==
Кәсіптері – суармалы [[егіншілік]] ([[күріш]], [[жүгері]], [[банан]], кокос пальмасы, [[манго]], [[кофе]], [[абака]], резина өсімдіктері, қант қамысы, [[темекі]]), [[мал шаруашылығы]] ([[буйвол]], [[сиыр]], [[шошқа]], [[ешкі]], [[тауық]]). Жағалауларда [[балық аулау]] маңызды рөл атқарады.
Қолөнерден – ротан, бамбуктан себет тоқу, абакадан, ананас жапырағының талшықтарынан мата жасау, ағаштан ою, кесте тігу дамыған.&lt;ref&gt;Этнография и мифология народов Филиппин https://combatarnis.wordpress.com/2011/03/02/%D1%8D%D1%82%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F-%D0%B8-%D0%BC%D0%B8%D1%84%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F-%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%B2-%D1%84%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%BF/&lt;/ref&gt;

== Өмір салты ==
Неке [[Некеден кейінгі қоныс|неолокальды немесе билокальды]]. Отбасы [[Моногамия|моногамды]], ерлі-зайыптылардың туыстарының мүшелері болып табылатын туыстарымен белсенді экономикалық және салттық байланыстарды сақтайды.
[[Сурет: Annual report of the Director to the Board of Trustees for the year .. (1926) (18246110369).jpg|нобай|оңға|300px|Кендір тоқушылар]]
Тағалдардың шағын қалалары (пуэбло) мен ауылдық елді мекендері (баррио) өздерінің дәстүрлі орналасуын сақтайды: орталықта шіркеуі бар алаң, әкімшілік ғимараттар, дүкендер бар. Тұрғын үйлері төртбұрышты, бір немесе екі бөлмелі (екінші қосалқы бөлме) қадалы, биіктігі 1,5–2 м, биік тік төбесі пальма жапырақтары немесе когон шөптерімен жабылған, қабырғалары бамбук пен ағаштан салынған. Жарылған бамбуктар еденді төсеу үшін қолданылады, терезелерде жақтаулар мен шынылар жоқ, олар тоқылған жапқыштармен жабылады. Ошақ саздан жасалған алаңқайға қойылған. Қадалар арасындағы кеңістіктің бір бөлігін қосалқы бөлме ретінде пайдалануға болады.

Қазіргі заманғы тұрғын үй құрылысында дәстүрлі материалдармен қатар өнеркәсіптік өндіріс материалдары қолданылады. Қалалық ғимараттар әртүрлі еуропалық архитектуралық стильдермен жергілікті архитектуралық формалардың (жоспар, шатыр пішіні) үйлесімімен сипатталады. Тұрғын үй негізінен түнгі демалыс үшін қызмет етеді. Олар еденде төсеніштерді жайып, москит торының астында ұйықтайды. Жиһаз аз. Қалаларда және ауқатты ауыл тұрғындарының арасында заманауи жиһаз интерьерде басым.

Дәстүрлі ерлер киімі – тар шалбар, шағын жағасы кестеленген (баронг-тагалог) ұзын тік тігілген жейде, жапырақтардан тоқылған конус тәрізді немесе жалпақ қалпақ, әйелдер - тігілмеген белдемше, блузка, қысқа күрте, жеңінің басы көтерілген көйлек, орамалдар. Қазіргі заманғы еуропалық киімдер кең таралуда.

Дәстүрлі тағамдары — өсімдік, балық өнімдері, мереке күндері ет тағамдары.&lt;ref&gt;народы мира / Тагалы http://www.etnolog.ru/people.php?id=TAGA&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Азия халықтары}}
[[Санат:Филиппин этникалық топтары]]</text>
      <sha1>r7lqkv6uj89xfke8aajxsz9cowepugc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400842</id>
      <parentid>3400840</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T05:57:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Кіріспе бөлімін өңдеді */ нақтылау</comment>
      <origin>3400842</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9761" sha1="mcelrosjhswhja3oh0axfpfvyr72cdk" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Тагалдар
|төл атауы  = тагалог
|сурет      = Tagalog dress, early 1800s.jpg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 15,4 млн.
|аймақ      = {{Байрақ|Филиппин}} 
|аймақ1     = 
|саны1      = 
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = 
|саны2      = 
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[тағал тілі]]
|діні       = [[католицизм]]
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Тағалдар''' (өз атауы — ''тагалог'')&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://info.wikireading.ru/hMPzs0Gfmo|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt; — Филиппиндегі халық, [[Лусон]] аралының орталық және оңтүстік бөліктерінің негізгі халқы.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://megabook.ru/article/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref&gt;Советская историческая энциклопедия Тагалы https://my-dict.ru/dic/sovetskaya-istoricheskaya-enciklopediya/2123090-tagaly/&lt;/ref&gt;
&lt;ref&gt;Большая советская энциклопедия https://gufo.me/dict/bse/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B&lt;/ref&gt;
&lt;ref&gt;Значение слова тагалы https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D1%82%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B&lt;/ref&gt;

Саны – 15,4 млн адам.(1992).&lt;ref&gt;Толковый словарь русского языка. https://sanstv.ru/dict/%D1%82%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B&lt;/ref&gt;

== Тілі ==
Тілі аустронезия тілдерінің Филиппин аймағының орталық филиппиндік тармағы - [[тағал тілі]]. Жазуы [[латын әліпбиі]]не негізделген. Оның 10-нан астам нұсқалары мен [[диалект]]ілері бар. Ең танымалдары - филиппино, манил.&lt;ref&gt;Тагалы https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/399842&lt;/ref&gt; 

== Діні ==
Діні бойынша [[Католицизм|католиктер]].&lt;ref&gt;Советская историческая энциклопедия - тагалы http://www.terminy.info/history/soviet-historical-encyclopedia/tagaly&lt;/ref&gt;
Тұрмыстық және ғұрыптық формалардағы дәстүрлі анимистік нанымдардың қалдықтары католицизмге белгілі бір ерекшелік береді. Протестанттар, [[Англия шіркеуі|Аглипай]], Христостың тәуелсіз синкретикалық шіркеулерінің жақтастары бар.

== Тарихы ==
Тағалдар Висайя аралында пайда болды. Ерте испандық деректеріне сәйкес, олар Тага-Илог (өзен тұрғындары) және Тага-Бундок (тау тұрғындары) болып бөлінді.
Олар Майнила (Манила) және Тондо мемлекеттерін құрды, олардың билеушілері (дату, ладья, раджа) Малаккада сауда флоттары мен [[плантация]]ларына ие болды, Бруней билеушілерімен әулеттік байланыста болды.
1525 жылы Лусон тұрғындары, Малакка сұлтанының жағында Малакка бұғазына иелік ету құқығы үшін португалдықтармен шайқастарға қатысты. Тағалдар Филиппиннің отаршылдыққа қарсы қозғалысының қалыптасуында жетекші рөл атқарды.&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/5097238 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20221202140102/https://bigenc.ru/ethnology/text/5097238 |date=2022-12-02 }}&lt;/ref&gt;

== Кәсібі ==
Кәсіптері – суармалы [[егіншілік]] ([[күріш]], [[жүгері]], [[банан]], кокос пальмасы, [[манго]], [[кофе]], [[абака]], резина өсімдіктері, қант қамысы, [[темекі]]), [[мал шаруашылығы]] ([[буйвол]], [[сиыр]], [[шошқа]], [[ешкі]], [[тауық]]). Жағалауларда [[балық аулау]] маңызды рөл атқарады.
Қолөнерден – ротан, бамбуктан себет тоқу, абакадан, ананас жапырағының талшықтарынан мата жасау, ағаштан ою, кесте тігу дамыған.&lt;ref&gt;Этнография и мифология народов Филиппин https://combatarnis.wordpress.com/2011/03/02/%D1%8D%D1%82%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F-%D0%B8-%D0%BC%D0%B8%D1%84%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F-%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%B2-%D1%84%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%BF/&lt;/ref&gt;

== Өмір салты ==
Неке [[Некеден кейінгі қоныс|неолокальды немесе билокальды]]. Отбасы [[Моногамия|моногамды]], ерлі-зайыптылардың туыстарының мүшелері болып табылатын туыстарымен белсенді экономикалық және салттық байланыстарды сақтайды.
[[Сурет: Annual report of the Director to the Board of Trustees for the year .. (1926) (18246110369).jpg|нобай|оңға|300px|Кендір тоқушылар]]
Тағалдардың шағын қалалары (пуэбло) мен ауылдық елді мекендері (баррио) өздерінің дәстүрлі орналасуын сақтайды: орталықта шіркеуі бар алаң, әкімшілік ғимараттар, дүкендер бар. Тұрғын үйлері төртбұрышты, бір немесе екі бөлмелі (екінші қосалқы бөлме) қадалы, биіктігі 1,5–2 м, биік тік төбесі пальма жапырақтары немесе когон шөптерімен жабылған, қабырғалары бамбук пен ағаштан салынған. Жарылған бамбуктар еденді төсеу үшін қолданылады, терезелерде жақтаулар мен шынылар жоқ, олар тоқылған жапқыштармен жабылады. Ошақ саздан жасалған алаңқайға қойылған. Қадалар арасындағы кеңістіктің бір бөлігін қосалқы бөлме ретінде пайдалануға болады.

Қазіргі заманғы тұрғын үй құрылысында дәстүрлі материалдармен қатар өнеркәсіптік өндіріс материалдары қолданылады. Қалалық ғимараттар әртүрлі еуропалық архитектуралық стильдермен жергілікті архитектуралық формалардың (жоспар, шатыр пішіні) үйлесімімен сипатталады. Тұрғын үй негізінен түнгі демалыс үшін қызмет етеді. Олар еденде төсеніштерді жайып, москит торының астында ұйықтайды. Жиһаз аз. Қалаларда және ауқатты ауыл тұрғындарының арасында заманауи жиһаз интерьерде басым.

Дәстүрлі ерлер киімі – тар шалбар, шағын жағасы кестеленген (баронг-тагалог) ұзын тік тігілген жейде, жапырақтардан тоқылған конус тәрізді немесе жалпақ қалпақ, әйелдер - тігілмеген белдемше, блузка, қысқа күрте, жеңінің басы көтерілген көйлек, орамалдар. Қазіргі заманғы еуропалық киімдер кең таралуда.

Дәстүрлі тағамдары — өсімдік, балық өнімдері, мереке күндері ет тағамдары.&lt;ref&gt;народы мира / Тагалы http://www.etnolog.ru/people.php?id=TAGA&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Азия халықтары}}
[[Санат:Филиппин этникалық топтары]]</text>
      <sha1>mcelrosjhswhja3oh0axfpfvyr72cdk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400843</id>
      <parentid>3400842</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T05:58:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Кіріспе бөлімін өңдеді */ дереккөз</comment>
      <origin>3400843</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9815" sha1="gazsykdeq4no6dsgj4w2tv6dui620r0" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Тагалдар
|төл атауы  = тагалог
|сурет      = Tagalog dress, early 1800s.jpg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 15,4 млн.
|аймақ      = {{Байрақ|Филиппин}} 
|аймақ1     = 
|саны1      = 
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = 
|саны2      = 
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[тағал тілі]]
|діні       = [[католицизм]]
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Тағалдар''' (өз атауы — ''тагалог'')&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://info.wikireading.ru/hMPzs0Gfmo|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt; — Филиппиндегі халық, [[Лусон]] аралының орталық және оңтүстік бөліктерінің негізгі халқы.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://megabook.ru/article/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://my-dict.ru/dic/sovetskaya-istoricheskaya-enciklopediya/2123090-tagaly/|title=Кеңестік тарихи энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref&gt;Большая советская энциклопедия https://gufo.me/dict/bse/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B&lt;/ref&gt;
&lt;ref&gt;Значение слова тагалы https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D1%82%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B&lt;/ref&gt;

Саны – 15,4 млн адам.(1992).&lt;ref&gt;Толковый словарь русского языка. https://sanstv.ru/dict/%D1%82%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B&lt;/ref&gt;

== Тілі ==
Тілі аустронезия тілдерінің Филиппин аймағының орталық филиппиндік тармағы - [[тағал тілі]]. Жазуы [[латын әліпбиі]]не негізделген. Оның 10-нан астам нұсқалары мен [[диалект]]ілері бар. Ең танымалдары - филиппино, манил.&lt;ref&gt;Тагалы https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/399842&lt;/ref&gt; 

== Діні ==
Діні бойынша [[Католицизм|католиктер]].&lt;ref&gt;Советская историческая энциклопедия - тагалы http://www.terminy.info/history/soviet-historical-encyclopedia/tagaly&lt;/ref&gt;
Тұрмыстық және ғұрыптық формалардағы дәстүрлі анимистік нанымдардың қалдықтары католицизмге белгілі бір ерекшелік береді. Протестанттар, [[Англия шіркеуі|Аглипай]], Христостың тәуелсіз синкретикалық шіркеулерінің жақтастары бар.

== Тарихы ==
Тағалдар Висайя аралында пайда болды. Ерте испандық деректеріне сәйкес, олар Тага-Илог (өзен тұрғындары) және Тага-Бундок (тау тұрғындары) болып бөлінді.
Олар Майнила (Манила) және Тондо мемлекеттерін құрды, олардың билеушілері (дату, ладья, раджа) Малаккада сауда флоттары мен [[плантация]]ларына ие болды, Бруней билеушілерімен әулеттік байланыста болды.
1525 жылы Лусон тұрғындары, Малакка сұлтанының жағында Малакка бұғазына иелік ету құқығы үшін португалдықтармен шайқастарға қатысты. Тағалдар Филиппиннің отаршылдыққа қарсы қозғалысының қалыптасуында жетекші рөл атқарды.&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/5097238 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20221202140102/https://bigenc.ru/ethnology/text/5097238 |date=2022-12-02 }}&lt;/ref&gt;

== Кәсібі ==
Кәсіптері – суармалы [[егіншілік]] ([[күріш]], [[жүгері]], [[банан]], кокос пальмасы, [[манго]], [[кофе]], [[абака]], резина өсімдіктері, қант қамысы, [[темекі]]), [[мал шаруашылығы]] ([[буйвол]], [[сиыр]], [[шошқа]], [[ешкі]], [[тауық]]). Жағалауларда [[балық аулау]] маңызды рөл атқарады.
Қолөнерден – ротан, бамбуктан себет тоқу, абакадан, ананас жапырағының талшықтарынан мата жасау, ағаштан ою, кесте тігу дамыған.&lt;ref&gt;Этнография и мифология народов Филиппин https://combatarnis.wordpress.com/2011/03/02/%D1%8D%D1%82%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F-%D0%B8-%D0%BC%D0%B8%D1%84%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F-%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%B2-%D1%84%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%BF/&lt;/ref&gt;

== Өмір салты ==
Неке [[Некеден кейінгі қоныс|неолокальды немесе билокальды]]. Отбасы [[Моногамия|моногамды]], ерлі-зайыптылардың туыстарының мүшелері болып табылатын туыстарымен белсенді экономикалық және салттық байланыстарды сақтайды.
[[Сурет: Annual report of the Director to the Board of Trustees for the year .. (1926) (18246110369).jpg|нобай|оңға|300px|Кендір тоқушылар]]
Тағалдардың шағын қалалары (пуэбло) мен ауылдық елді мекендері (баррио) өздерінің дәстүрлі орналасуын сақтайды: орталықта шіркеуі бар алаң, әкімшілік ғимараттар, дүкендер бар. Тұрғын үйлері төртбұрышты, бір немесе екі бөлмелі (екінші қосалқы бөлме) қадалы, биіктігі 1,5–2 м, биік тік төбесі пальма жапырақтары немесе когон шөптерімен жабылған, қабырғалары бамбук пен ағаштан салынған. Жарылған бамбуктар еденді төсеу үшін қолданылады, терезелерде жақтаулар мен шынылар жоқ, олар тоқылған жапқыштармен жабылады. Ошақ саздан жасалған алаңқайға қойылған. Қадалар арасындағы кеңістіктің бір бөлігін қосалқы бөлме ретінде пайдалануға болады.

Қазіргі заманғы тұрғын үй құрылысында дәстүрлі материалдармен қатар өнеркәсіптік өндіріс материалдары қолданылады. Қалалық ғимараттар әртүрлі еуропалық архитектуралық стильдермен жергілікті архитектуралық формалардың (жоспар, шатыр пішіні) үйлесімімен сипатталады. Тұрғын үй негізінен түнгі демалыс үшін қызмет етеді. Олар еденде төсеніштерді жайып, москит торының астында ұйықтайды. Жиһаз аз. Қалаларда және ауқатты ауыл тұрғындарының арасында заманауи жиһаз интерьерде басым.

Дәстүрлі ерлер киімі – тар шалбар, шағын жағасы кестеленген (баронг-тагалог) ұзын тік тігілген жейде, жапырақтардан тоқылған конус тәрізді немесе жалпақ қалпақ, әйелдер - тігілмеген белдемше, блузка, қысқа күрте, жеңінің басы көтерілген көйлек, орамалдар. Қазіргі заманғы еуропалық киімдер кең таралуда.

Дәстүрлі тағамдары — өсімдік, балық өнімдері, мереке күндері ет тағамдары.&lt;ref&gt;народы мира / Тагалы http://www.etnolog.ru/people.php?id=TAGA&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Азия халықтары}}
[[Санат:Филиппин этникалық топтары]]</text>
      <sha1>gazsykdeq4no6dsgj4w2tv6dui620r0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400844</id>
      <parentid>3400843</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T05:59:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Кіріспе бөлімін өңдеді */ дереккөз</comment>
      <origin>3400844</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9854" sha1="hbak125mcf79wxnjod4l4s49vfc5155" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Тагалдар
|төл атауы  = тагалог
|сурет      = Tagalog dress, early 1800s.jpg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 15,4 млн.
|аймақ      = {{Байрақ|Филиппин}} 
|аймақ1     = 
|саны1      = 
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = 
|саны2      = 
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[тағал тілі]]
|діні       = [[католицизм]]
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Тағалдар''' (өз атауы — ''тагалог'')&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://info.wikireading.ru/hMPzs0Gfmo|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt; — Филиппиндегі халық, [[Лусон]] аралының орталық және оңтүстік бөліктерінің негізгі халқы.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://megabook.ru/article/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://my-dict.ru/dic/sovetskaya-istoricheskaya-enciklopediya/2123090-tagaly/|title=Кеңестік тарихи энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://gufo.me/dict/bse/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref&gt;Значение слова тагалы https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D1%82%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B&lt;/ref&gt;

Саны – 15,4 млн адам.(1992).&lt;ref&gt;Толковый словарь русского языка. https://sanstv.ru/dict/%D1%82%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B&lt;/ref&gt;

== Тілі ==
Тілі аустронезия тілдерінің Филиппин аймағының орталық филиппиндік тармағы - [[тағал тілі]]. Жазуы [[латын әліпбиі]]не негізделген. Оның 10-нан астам нұсқалары мен [[диалект]]ілері бар. Ең танымалдары - филиппино, манил.&lt;ref&gt;Тагалы https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/399842&lt;/ref&gt; 

== Діні ==
Діні бойынша [[Католицизм|католиктер]].&lt;ref&gt;Советская историческая энциклопедия - тагалы http://www.terminy.info/history/soviet-historical-encyclopedia/tagaly&lt;/ref&gt;
Тұрмыстық және ғұрыптық формалардағы дәстүрлі анимистік нанымдардың қалдықтары католицизмге белгілі бір ерекшелік береді. Протестанттар, [[Англия шіркеуі|Аглипай]], Христостың тәуелсіз синкретикалық шіркеулерінің жақтастары бар.

== Тарихы ==
Тағалдар Висайя аралында пайда болды. Ерте испандық деректеріне сәйкес, олар Тага-Илог (өзен тұрғындары) және Тага-Бундок (тау тұрғындары) болып бөлінді.
Олар Майнила (Манила) және Тондо мемлекеттерін құрды, олардың билеушілері (дату, ладья, раджа) Малаккада сауда флоттары мен [[плантация]]ларына ие болды, Бруней билеушілерімен әулеттік байланыста болды.
1525 жылы Лусон тұрғындары, Малакка сұлтанының жағында Малакка бұғазына иелік ету құқығы үшін португалдықтармен шайқастарға қатысты. Тағалдар Филиппиннің отаршылдыққа қарсы қозғалысының қалыптасуында жетекші рөл атқарды.&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/5097238 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20221202140102/https://bigenc.ru/ethnology/text/5097238 |date=2022-12-02 }}&lt;/ref&gt;

== Кәсібі ==
Кәсіптері – суармалы [[егіншілік]] ([[күріш]], [[жүгері]], [[банан]], кокос пальмасы, [[манго]], [[кофе]], [[абака]], резина өсімдіктері, қант қамысы, [[темекі]]), [[мал шаруашылығы]] ([[буйвол]], [[сиыр]], [[шошқа]], [[ешкі]], [[тауық]]). Жағалауларда [[балық аулау]] маңызды рөл атқарады.
Қолөнерден – ротан, бамбуктан себет тоқу, абакадан, ананас жапырағының талшықтарынан мата жасау, ағаштан ою, кесте тігу дамыған.&lt;ref&gt;Этнография и мифология народов Филиппин https://combatarnis.wordpress.com/2011/03/02/%D1%8D%D1%82%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F-%D0%B8-%D0%BC%D0%B8%D1%84%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F-%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%B2-%D1%84%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%BF/&lt;/ref&gt;

== Өмір салты ==
Неке [[Некеден кейінгі қоныс|неолокальды немесе билокальды]]. Отбасы [[Моногамия|моногамды]], ерлі-зайыптылардың туыстарының мүшелері болып табылатын туыстарымен белсенді экономикалық және салттық байланыстарды сақтайды.
[[Сурет: Annual report of the Director to the Board of Trustees for the year .. (1926) (18246110369).jpg|нобай|оңға|300px|Кендір тоқушылар]]
Тағалдардың шағын қалалары (пуэбло) мен ауылдық елді мекендері (баррио) өздерінің дәстүрлі орналасуын сақтайды: орталықта шіркеуі бар алаң, әкімшілік ғимараттар, дүкендер бар. Тұрғын үйлері төртбұрышты, бір немесе екі бөлмелі (екінші қосалқы бөлме) қадалы, биіктігі 1,5–2 м, биік тік төбесі пальма жапырақтары немесе когон шөптерімен жабылған, қабырғалары бамбук пен ағаштан салынған. Жарылған бамбуктар еденді төсеу үшін қолданылады, терезелерде жақтаулар мен шынылар жоқ, олар тоқылған жапқыштармен жабылады. Ошақ саздан жасалған алаңқайға қойылған. Қадалар арасындағы кеңістіктің бір бөлігін қосалқы бөлме ретінде пайдалануға болады.

Қазіргі заманғы тұрғын үй құрылысында дәстүрлі материалдармен қатар өнеркәсіптік өндіріс материалдары қолданылады. Қалалық ғимараттар әртүрлі еуропалық архитектуралық стильдермен жергілікті архитектуралық формалардың (жоспар, шатыр пішіні) үйлесімімен сипатталады. Тұрғын үй негізінен түнгі демалыс үшін қызмет етеді. Олар еденде төсеніштерді жайып, москит торының астында ұйықтайды. Жиһаз аз. Қалаларда және ауқатты ауыл тұрғындарының арасында заманауи жиһаз интерьерде басым.

Дәстүрлі ерлер киімі – тар шалбар, шағын жағасы кестеленген (баронг-тагалог) ұзын тік тігілген жейде, жапырақтардан тоқылған конус тәрізді немесе жалпақ қалпақ, әйелдер - тігілмеген белдемше, блузка, қысқа күрте, жеңінің басы көтерілген көйлек, орамалдар. Қазіргі заманғы еуропалық киімдер кең таралуда.

Дәстүрлі тағамдары — өсімдік, балық өнімдері, мереке күндері ет тағамдары.&lt;ref&gt;народы мира / Тагалы http://www.etnolog.ru/people.php?id=TAGA&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Азия халықтары}}
[[Санат:Филиппин этникалық топтары]]</text>
      <sha1>hbak125mcf79wxnjod4l4s49vfc5155</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400846</id>
      <parentid>3400844</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T06:01:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Кіріспе бөлімін өңдеді */ нақтылау, дереккөз</comment>
      <origin>3400846</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9941" sha1="rz6vfd9ev95viggsy6q7iogn9hzq2ep" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Тагалдар
|төл атауы  = тагалог
|сурет      = Tagalog dress, early 1800s.jpg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 15,4 млн.
|аймақ      = {{Байрақ|Филиппин}} 
|аймақ1     = 
|саны1      = 
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = 
|саны2      = 
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[тағал тілі]]
|діні       = [[католицизм]]
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Тағалдар''' (өз атауы — ''тагалог'')&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://info.wikireading.ru/hMPzs0Gfmo|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt; — Филиппиндегі халық, [[Лусон]] аралының орталық және оңтүстік бөліктерінің негізгі халқы.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://megabook.ru/article/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://my-dict.ru/dic/sovetskaya-istoricheskaya-enciklopediya/2123090-tagaly/|title=Кеңестік тарихи энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://gufo.me/dict/bse/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D1%82%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
Саны – 15,4 млн адам.(1992).&lt;ref&gt;Толковый словарь русского языка. https://sanstv.ru/dict/%D1%82%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B&lt;/ref&gt;

== Тілі ==
Тілі аустронезия тілдерінің Филиппин аймағының орталық филиппиндік тармағы - [[тағал тілі]]. Жазуы [[латын әліпбиі]]не негізделген. Оның 10-нан астам нұсқалары мен [[диалект]]ілері бар. Ең танымалдары - филиппино, манил.&lt;ref&gt;Тагалы https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/399842&lt;/ref&gt; 

== Діні ==
Діні бойынша [[Католицизм|католиктер]].&lt;ref&gt;Советская историческая энциклопедия - тагалы http://www.terminy.info/history/soviet-historical-encyclopedia/tagaly&lt;/ref&gt;
Тұрмыстық және ғұрыптық формалардағы дәстүрлі анимистік нанымдардың қалдықтары католицизмге белгілі бір ерекшелік береді. Протестанттар, [[Англия шіркеуі|Аглипай]], Христостың тәуелсіз синкретикалық шіркеулерінің жақтастары бар.

== Тарихы ==
Тағалдар Висайя аралында пайда болды. Ерте испандық деректеріне сәйкес, олар Тага-Илог (өзен тұрғындары) және Тага-Бундок (тау тұрғындары) болып бөлінді.
Олар Майнила (Манила) және Тондо мемлекеттерін құрды, олардың билеушілері (дату, ладья, раджа) Малаккада сауда флоттары мен [[плантация]]ларына ие болды, Бруней билеушілерімен әулеттік байланыста болды.
1525 жылы Лусон тұрғындары, Малакка сұлтанының жағында Малакка бұғазына иелік ету құқығы үшін португалдықтармен шайқастарға қатысты. Тағалдар Филиппиннің отаршылдыққа қарсы қозғалысының қалыптасуында жетекші рөл атқарды.&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/5097238 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20221202140102/https://bigenc.ru/ethnology/text/5097238 |date=2022-12-02 }}&lt;/ref&gt;

== Кәсібі ==
Кәсіптері – суармалы [[егіншілік]] ([[күріш]], [[жүгері]], [[банан]], кокос пальмасы, [[манго]], [[кофе]], [[абака]], резина өсімдіктері, қант қамысы, [[темекі]]), [[мал шаруашылығы]] ([[буйвол]], [[сиыр]], [[шошқа]], [[ешкі]], [[тауық]]). Жағалауларда [[балық аулау]] маңызды рөл атқарады.
Қолөнерден – ротан, бамбуктан себет тоқу, абакадан, ананас жапырағының талшықтарынан мата жасау, ағаштан ою, кесте тігу дамыған.&lt;ref&gt;Этнография и мифология народов Филиппин https://combatarnis.wordpress.com/2011/03/02/%D1%8D%D1%82%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F-%D0%B8-%D0%BC%D0%B8%D1%84%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F-%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%B2-%D1%84%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%BF/&lt;/ref&gt;

== Өмір салты ==
Неке [[Некеден кейінгі қоныс|неолокальды немесе билокальды]]. Отбасы [[Моногамия|моногамды]], ерлі-зайыптылардың туыстарының мүшелері болып табылатын туыстарымен белсенді экономикалық және салттық байланыстарды сақтайды.
[[Сурет: Annual report of the Director to the Board of Trustees for the year .. (1926) (18246110369).jpg|нобай|оңға|300px|Кендір тоқушылар]]
Тағалдардың шағын қалалары (пуэбло) мен ауылдық елді мекендері (баррио) өздерінің дәстүрлі орналасуын сақтайды: орталықта шіркеуі бар алаң, әкімшілік ғимараттар, дүкендер бар. Тұрғын үйлері төртбұрышты, бір немесе екі бөлмелі (екінші қосалқы бөлме) қадалы, биіктігі 1,5–2 м, биік тік төбесі пальма жапырақтары немесе когон шөптерімен жабылған, қабырғалары бамбук пен ағаштан салынған. Жарылған бамбуктар еденді төсеу үшін қолданылады, терезелерде жақтаулар мен шынылар жоқ, олар тоқылған жапқыштармен жабылады. Ошақ саздан жасалған алаңқайға қойылған. Қадалар арасындағы кеңістіктің бір бөлігін қосалқы бөлме ретінде пайдалануға болады.

Қазіргі заманғы тұрғын үй құрылысында дәстүрлі материалдармен қатар өнеркәсіптік өндіріс материалдары қолданылады. Қалалық ғимараттар әртүрлі еуропалық архитектуралық стильдермен жергілікті архитектуралық формалардың (жоспар, шатыр пішіні) үйлесімімен сипатталады. Тұрғын үй негізінен түнгі демалыс үшін қызмет етеді. Олар еденде төсеніштерді жайып, москит торының астында ұйықтайды. Жиһаз аз. Қалаларда және ауқатты ауыл тұрғындарының арасында заманауи жиһаз интерьерде басым.

Дәстүрлі ерлер киімі – тар шалбар, шағын жағасы кестеленген (баронг-тагалог) ұзын тік тігілген жейде, жапырақтардан тоқылған конус тәрізді немесе жалпақ қалпақ, әйелдер - тігілмеген белдемше, блузка, қысқа күрте, жеңінің басы көтерілген көйлек, орамалдар. Қазіргі заманғы еуропалық киімдер кең таралуда.

Дәстүрлі тағамдары — өсімдік, балық өнімдері, мереке күндері ет тағамдары.&lt;ref&gt;народы мира / Тагалы http://www.etnolog.ru/people.php?id=TAGA&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Азия халықтары}}
[[Санат:Филиппин этникалық топтары]]</text>
      <sha1>rz6vfd9ev95viggsy6q7iogn9hzq2ep</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400847</id>
      <parentid>3400846</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T06:02:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Кіріспе бөлімін өңдеді */ дереккөз</comment>
      <origin>3400847</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10022" sha1="pmmwk9qpv7hpmx8uytqier111b15enw" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Тагалдар
|төл атауы  = тагалог
|сурет      = Tagalog dress, early 1800s.jpg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 15,4 млн.
|аймақ      = {{Байрақ|Филиппин}} 
|аймақ1     = 
|саны1      = 
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = 
|саны2      = 
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[тағал тілі]]
|діні       = [[католицизм]]
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Тағалдар''' (өз атауы — ''тагалог'')&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://info.wikireading.ru/hMPzs0Gfmo|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt; — Филиппиндегі халық, [[Лусон]] аралының орталық және оңтүстік бөліктерінің негізгі халқы.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://megabook.ru/article/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://my-dict.ru/dic/sovetskaya-istoricheskaya-enciklopediya/2123090-tagaly/|title=Кеңестік тарихи энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://gufo.me/dict/bse/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D1%82%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
Саны – 15,4 млн адам.(1992).&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://sanstv.ru/dict/%D1%82%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Орыс тілінің түсіндірме сөздігі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Тілі ==
Тілі аустронезия тілдерінің Филиппин аймағының орталық филиппиндік тармағы - [[тағал тілі]]. Жазуы [[латын әліпбиі]]не негізделген. Оның 10-нан астам нұсқалары мен [[диалект]]ілері бар. Ең танымалдары - филиппино, манил.&lt;ref&gt;Тагалы https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/399842&lt;/ref&gt; 

== Діні ==
Діні бойынша [[Католицизм|католиктер]].&lt;ref&gt;Советская историческая энциклопедия - тагалы http://www.terminy.info/history/soviet-historical-encyclopedia/tagaly&lt;/ref&gt;
Тұрмыстық және ғұрыптық формалардағы дәстүрлі анимистік нанымдардың қалдықтары католицизмге белгілі бір ерекшелік береді. Протестанттар, [[Англия шіркеуі|Аглипай]], Христостың тәуелсіз синкретикалық шіркеулерінің жақтастары бар.

== Тарихы ==
Тағалдар Висайя аралында пайда болды. Ерте испандық деректеріне сәйкес, олар Тага-Илог (өзен тұрғындары) және Тага-Бундок (тау тұрғындары) болып бөлінді.
Олар Майнила (Манила) және Тондо мемлекеттерін құрды, олардың билеушілері (дату, ладья, раджа) Малаккада сауда флоттары мен [[плантация]]ларына ие болды, Бруней билеушілерімен әулеттік байланыста болды.
1525 жылы Лусон тұрғындары, Малакка сұлтанының жағында Малакка бұғазына иелік ету құқығы үшін португалдықтармен шайқастарға қатысты. Тағалдар Филиппиннің отаршылдыққа қарсы қозғалысының қалыптасуында жетекші рөл атқарды.&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/5097238 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20221202140102/https://bigenc.ru/ethnology/text/5097238 |date=2022-12-02 }}&lt;/ref&gt;

== Кәсібі ==
Кәсіптері – суармалы [[егіншілік]] ([[күріш]], [[жүгері]], [[банан]], кокос пальмасы, [[манго]], [[кофе]], [[абака]], резина өсімдіктері, қант қамысы, [[темекі]]), [[мал шаруашылығы]] ([[буйвол]], [[сиыр]], [[шошқа]], [[ешкі]], [[тауық]]). Жағалауларда [[балық аулау]] маңызды рөл атқарады.
Қолөнерден – ротан, бамбуктан себет тоқу, абакадан, ананас жапырағының талшықтарынан мата жасау, ағаштан ою, кесте тігу дамыған.&lt;ref&gt;Этнография и мифология народов Филиппин https://combatarnis.wordpress.com/2011/03/02/%D1%8D%D1%82%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F-%D0%B8-%D0%BC%D0%B8%D1%84%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F-%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%B2-%D1%84%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%BF/&lt;/ref&gt;

== Өмір салты ==
Неке [[Некеден кейінгі қоныс|неолокальды немесе билокальды]]. Отбасы [[Моногамия|моногамды]], ерлі-зайыптылардың туыстарының мүшелері болып табылатын туыстарымен белсенді экономикалық және салттық байланыстарды сақтайды.
[[Сурет: Annual report of the Director to the Board of Trustees for the year .. (1926) (18246110369).jpg|нобай|оңға|300px|Кендір тоқушылар]]
Тағалдардың шағын қалалары (пуэбло) мен ауылдық елді мекендері (баррио) өздерінің дәстүрлі орналасуын сақтайды: орталықта шіркеуі бар алаң, әкімшілік ғимараттар, дүкендер бар. Тұрғын үйлері төртбұрышты, бір немесе екі бөлмелі (екінші қосалқы бөлме) қадалы, биіктігі 1,5–2 м, биік тік төбесі пальма жапырақтары немесе когон шөптерімен жабылған, қабырғалары бамбук пен ағаштан салынған. Жарылған бамбуктар еденді төсеу үшін қолданылады, терезелерде жақтаулар мен шынылар жоқ, олар тоқылған жапқыштармен жабылады. Ошақ саздан жасалған алаңқайға қойылған. Қадалар арасындағы кеңістіктің бір бөлігін қосалқы бөлме ретінде пайдалануға болады.

Қазіргі заманғы тұрғын үй құрылысында дәстүрлі материалдармен қатар өнеркәсіптік өндіріс материалдары қолданылады. Қалалық ғимараттар әртүрлі еуропалық архитектуралық стильдермен жергілікті архитектуралық формалардың (жоспар, шатыр пішіні) үйлесімімен сипатталады. Тұрғын үй негізінен түнгі демалыс үшін қызмет етеді. Олар еденде төсеніштерді жайып, москит торының астында ұйықтайды. Жиһаз аз. Қалаларда және ауқатты ауыл тұрғындарының арасында заманауи жиһаз интерьерде басым.

Дәстүрлі ерлер киімі – тар шалбар, шағын жағасы кестеленген (баронг-тагалог) ұзын тік тігілген жейде, жапырақтардан тоқылған конус тәрізді немесе жалпақ қалпақ, әйелдер - тігілмеген белдемше, блузка, қысқа күрте, жеңінің басы көтерілген көйлек, орамалдар. Қазіргі заманғы еуропалық киімдер кең таралуда.

Дәстүрлі тағамдары — өсімдік, балық өнімдері, мереке күндері ет тағамдары.&lt;ref&gt;народы мира / Тагалы http://www.etnolog.ru/people.php?id=TAGA&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Азия халықтары}}
[[Санат:Филиппин этникалық топтары]]</text>
      <sha1>pmmwk9qpv7hpmx8uytqier111b15enw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400848</id>
      <parentid>3400847</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T06:03:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тілі */ дереккөз</comment>
      <origin>3400848</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10107" sha1="8hws93ub3m28co7nc8xrqfhs0tjgwyo" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Тагалдар
|төл атауы  = тагалог
|сурет      = Tagalog dress, early 1800s.jpg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 15,4 млн.
|аймақ      = {{Байрақ|Филиппин}} 
|аймақ1     = 
|саны1      = 
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = 
|саны2      = 
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[тағал тілі]]
|діні       = [[католицизм]]
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Тағалдар''' (өз атауы — ''тагалог'')&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://info.wikireading.ru/hMPzs0Gfmo|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt; — Филиппиндегі халық, [[Лусон]] аралының орталық және оңтүстік бөліктерінің негізгі халқы.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://megabook.ru/article/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://my-dict.ru/dic/sovetskaya-istoricheskaya-enciklopediya/2123090-tagaly/|title=Кеңестік тарихи энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://gufo.me/dict/bse/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D1%82%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
Саны – 15,4 млн адам.(1992).&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://sanstv.ru/dict/%D1%82%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Орыс тілінің түсіндірме сөздігі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Тілі ==
Тілі аустронезия тілдерінің Филиппин аймағының орталық филиппиндік тармағы - [[тағал тілі]]. Жазуы [[латын әліпбиі]]не негізделген. Оның 10-нан астам нұсқалары мен [[диалект]]ілері бар. Ең танымалдары - филиппино, манил.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/399842|title=Тагалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Діні ==
Діні бойынша [[Католицизм|католиктер]].&lt;ref&gt;Советская историческая энциклопедия - тагалы http://www.terminy.info/history/soviet-historical-encyclopedia/tagaly&lt;/ref&gt;
Тұрмыстық және ғұрыптық формалардағы дәстүрлі анимистік нанымдардың қалдықтары католицизмге белгілі бір ерекшелік береді. Протестанттар, [[Англия шіркеуі|Аглипай]], Христостың тәуелсіз синкретикалық шіркеулерінің жақтастары бар.

== Тарихы ==
Тағалдар Висайя аралында пайда болды. Ерте испандық деректеріне сәйкес, олар Тага-Илог (өзен тұрғындары) және Тага-Бундок (тау тұрғындары) болып бөлінді.
Олар Майнила (Манила) және Тондо мемлекеттерін құрды, олардың билеушілері (дату, ладья, раджа) Малаккада сауда флоттары мен [[плантация]]ларына ие болды, Бруней билеушілерімен әулеттік байланыста болды.
1525 жылы Лусон тұрғындары, Малакка сұлтанының жағында Малакка бұғазына иелік ету құқығы үшін португалдықтармен шайқастарға қатысты. Тағалдар Филиппиннің отаршылдыққа қарсы қозғалысының қалыптасуында жетекші рөл атқарды.&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/5097238 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20221202140102/https://bigenc.ru/ethnology/text/5097238 |date=2022-12-02 }}&lt;/ref&gt;

== Кәсібі ==
Кәсіптері – суармалы [[егіншілік]] ([[күріш]], [[жүгері]], [[банан]], кокос пальмасы, [[манго]], [[кофе]], [[абака]], резина өсімдіктері, қант қамысы, [[темекі]]), [[мал шаруашылығы]] ([[буйвол]], [[сиыр]], [[шошқа]], [[ешкі]], [[тауық]]). Жағалауларда [[балық аулау]] маңызды рөл атқарады.
Қолөнерден – ротан, бамбуктан себет тоқу, абакадан, ананас жапырағының талшықтарынан мата жасау, ағаштан ою, кесте тігу дамыған.&lt;ref&gt;Этнография и мифология народов Филиппин https://combatarnis.wordpress.com/2011/03/02/%D1%8D%D1%82%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F-%D0%B8-%D0%BC%D0%B8%D1%84%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F-%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%B2-%D1%84%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%BF/&lt;/ref&gt;

== Өмір салты ==
Неке [[Некеден кейінгі қоныс|неолокальды немесе билокальды]]. Отбасы [[Моногамия|моногамды]], ерлі-зайыптылардың туыстарының мүшелері болып табылатын туыстарымен белсенді экономикалық және салттық байланыстарды сақтайды.
[[Сурет: Annual report of the Director to the Board of Trustees for the year .. (1926) (18246110369).jpg|нобай|оңға|300px|Кендір тоқушылар]]
Тағалдардың шағын қалалары (пуэбло) мен ауылдық елді мекендері (баррио) өздерінің дәстүрлі орналасуын сақтайды: орталықта шіркеуі бар алаң, әкімшілік ғимараттар, дүкендер бар. Тұрғын үйлері төртбұрышты, бір немесе екі бөлмелі (екінші қосалқы бөлме) қадалы, биіктігі 1,5–2 м, биік тік төбесі пальма жапырақтары немесе когон шөптерімен жабылған, қабырғалары бамбук пен ағаштан салынған. Жарылған бамбуктар еденді төсеу үшін қолданылады, терезелерде жақтаулар мен шынылар жоқ, олар тоқылған жапқыштармен жабылады. Ошақ саздан жасалған алаңқайға қойылған. Қадалар арасындағы кеңістіктің бір бөлігін қосалқы бөлме ретінде пайдалануға болады.

Қазіргі заманғы тұрғын үй құрылысында дәстүрлі материалдармен қатар өнеркәсіптік өндіріс материалдары қолданылады. Қалалық ғимараттар әртүрлі еуропалық архитектуралық стильдермен жергілікті архитектуралық формалардың (жоспар, шатыр пішіні) үйлесімімен сипатталады. Тұрғын үй негізінен түнгі демалыс үшін қызмет етеді. Олар еденде төсеніштерді жайып, москит торының астында ұйықтайды. Жиһаз аз. Қалаларда және ауқатты ауыл тұрғындарының арасында заманауи жиһаз интерьерде басым.

Дәстүрлі ерлер киімі – тар шалбар, шағын жағасы кестеленген (баронг-тагалог) ұзын тік тігілген жейде, жапырақтардан тоқылған конус тәрізді немесе жалпақ қалпақ, әйелдер - тігілмеген белдемше, блузка, қысқа күрте, жеңінің басы көтерілген көйлек, орамалдар. Қазіргі заманғы еуропалық киімдер кең таралуда.

Дәстүрлі тағамдары — өсімдік, балық өнімдері, мереке күндері ет тағамдары.&lt;ref&gt;народы мира / Тагалы http://www.etnolog.ru/people.php?id=TAGA&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Азия халықтары}}
[[Санат:Филиппин этникалық топтары]]</text>
      <sha1>8hws93ub3m28co7nc8xrqfhs0tjgwyo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400850</id>
      <parentid>3400848</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T06:05:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Діні */ дереккөз</comment>
      <origin>3400850</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10122" sha1="k2oqstsgm5wcru5hoov2ejgjet8gdi3" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Тагалдар
|төл атауы  = тагалог
|сурет      = Tagalog dress, early 1800s.jpg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 15,4 млн.
|аймақ      = {{Байрақ|Филиппин}} 
|аймақ1     = 
|саны1      = 
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = 
|саны2      = 
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[тағал тілі]]
|діні       = [[католицизм]]
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Тағалдар''' (өз атауы — ''тагалог'')&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://info.wikireading.ru/hMPzs0Gfmo|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt; — Филиппиндегі халық, [[Лусон]] аралының орталық және оңтүстік бөліктерінің негізгі халқы.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://megabook.ru/article/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://my-dict.ru/dic/sovetskaya-istoricheskaya-enciklopediya/2123090-tagaly/|title=Кеңестік тарихи энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://gufo.me/dict/bse/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D1%82%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
Саны – 15,4 млн адам.(1992).&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://sanstv.ru/dict/%D1%82%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Орыс тілінің түсіндірме сөздігі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Тілі ==
Тілі аустронезия тілдерінің Филиппин аймағының орталық филиппиндік тармағы - [[тағал тілі]]. Жазуы [[латын әліпбиі]]не негізделген. Оның 10-нан астам нұсқалары мен [[диалект]]ілері бар. Ең танымалдары - филиппино, манил.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/399842|title=Тагалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Діні ==
Діні бойынша [[Католицизм|католиктер]].
Тұрмыстық және ғұрыптық формалардағы дәстүрлі анимистік нанымдардың қалдықтары католицизмге белгілі бір ерекшелік береді. Протестанттар, [[Англия шіркеуі|Аглипай]], Христостың тәуелсіз синкретикалық шіркеулерінің жақтастары бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.terminy.info/history/soviet-historical-encyclopedia/tagaly|title=Тагалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Тағалдар Висайя аралында пайда болды. Ерте испандық деректеріне сәйкес, олар Тага-Илог (өзен тұрғындары) және Тага-Бундок (тау тұрғындары) болып бөлінді.
Олар Майнила (Манила) және Тондо мемлекеттерін құрды, олардың билеушілері (дату, ладья, раджа) Малаккада сауда флоттары мен [[плантация]]ларына ие болды, Бруней билеушілерімен әулеттік байланыста болды.
1525 жылы Лусон тұрғындары, Малакка сұлтанының жағында Малакка бұғазына иелік ету құқығы үшін португалдықтармен шайқастарға қатысты. Тағалдар Филиппиннің отаршылдыққа қарсы қозғалысының қалыптасуында жетекші рөл атқарды.&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/5097238 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20221202140102/https://bigenc.ru/ethnology/text/5097238 |date=2022-12-02 }}&lt;/ref&gt;

== Кәсібі ==
Кәсіптері – суармалы [[егіншілік]] ([[күріш]], [[жүгері]], [[банан]], кокос пальмасы, [[манго]], [[кофе]], [[абака]], резина өсімдіктері, қант қамысы, [[темекі]]), [[мал шаруашылығы]] ([[буйвол]], [[сиыр]], [[шошқа]], [[ешкі]], [[тауық]]). Жағалауларда [[балық аулау]] маңызды рөл атқарады.
Қолөнерден – ротан, бамбуктан себет тоқу, абакадан, ананас жапырағының талшықтарынан мата жасау, ағаштан ою, кесте тігу дамыған.&lt;ref&gt;Этнография и мифология народов Филиппин https://combatarnis.wordpress.com/2011/03/02/%D1%8D%D1%82%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F-%D0%B8-%D0%BC%D0%B8%D1%84%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F-%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%B2-%D1%84%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%BF/&lt;/ref&gt;

== Өмір салты ==
Неке [[Некеден кейінгі қоныс|неолокальды немесе билокальды]]. Отбасы [[Моногамия|моногамды]], ерлі-зайыптылардың туыстарының мүшелері болып табылатын туыстарымен белсенді экономикалық және салттық байланыстарды сақтайды.
[[Сурет: Annual report of the Director to the Board of Trustees for the year .. (1926) (18246110369).jpg|нобай|оңға|300px|Кендір тоқушылар]]
Тағалдардың шағын қалалары (пуэбло) мен ауылдық елді мекендері (баррио) өздерінің дәстүрлі орналасуын сақтайды: орталықта шіркеуі бар алаң, әкімшілік ғимараттар, дүкендер бар. Тұрғын үйлері төртбұрышты, бір немесе екі бөлмелі (екінші қосалқы бөлме) қадалы, биіктігі 1,5–2 м, биік тік төбесі пальма жапырақтары немесе когон шөптерімен жабылған, қабырғалары бамбук пен ағаштан салынған. Жарылған бамбуктар еденді төсеу үшін қолданылады, терезелерде жақтаулар мен шынылар жоқ, олар тоқылған жапқыштармен жабылады. Ошақ саздан жасалған алаңқайға қойылған. Қадалар арасындағы кеңістіктің бір бөлігін қосалқы бөлме ретінде пайдалануға болады.

Қазіргі заманғы тұрғын үй құрылысында дәстүрлі материалдармен қатар өнеркәсіптік өндіріс материалдары қолданылады. Қалалық ғимараттар әртүрлі еуропалық архитектуралық стильдермен жергілікті архитектуралық формалардың (жоспар, шатыр пішіні) үйлесімімен сипатталады. Тұрғын үй негізінен түнгі демалыс үшін қызмет етеді. Олар еденде төсеніштерді жайып, москит торының астында ұйықтайды. Жиһаз аз. Қалаларда және ауқатты ауыл тұрғындарының арасында заманауи жиһаз интерьерде басым.

Дәстүрлі ерлер киімі – тар шалбар, шағын жағасы кестеленген (баронг-тагалог) ұзын тік тігілген жейде, жапырақтардан тоқылған конус тәрізді немесе жалпақ қалпақ, әйелдер - тігілмеген белдемше, блузка, қысқа күрте, жеңінің басы көтерілген көйлек, орамалдар. Қазіргі заманғы еуропалық киімдер кең таралуда.

Дәстүрлі тағамдары — өсімдік, балық өнімдері, мереке күндері ет тағамдары.&lt;ref&gt;народы мира / Тагалы http://www.etnolog.ru/people.php?id=TAGA&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Азия халықтары}}
[[Санат:Филиппин этникалық топтары]]</text>
      <sha1>k2oqstsgm5wcru5hoov2ejgjet8gdi3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400854</id>
      <parentid>3400850</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T06:07:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */ нақтылау, дереккөз</comment>
      <origin>3400854</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10089" sha1="pv0ouswv05cspvnne50tfeds8laht8m" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Тагалдар
|төл атауы  = тагалог
|сурет      = Tagalog dress, early 1800s.jpg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 15,4 млн.
|аймақ      = {{Байрақ|Филиппин}} 
|аймақ1     = 
|саны1      = 
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = 
|саны2      = 
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[тағал тілі]]
|діні       = [[католицизм]]
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Тағалдар''' (өз атауы — ''тагалог'')&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://info.wikireading.ru/hMPzs0Gfmo|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt; — Филиппиндегі халық, [[Лусон]] аралының орталық және оңтүстік бөліктерінің негізгі халқы.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://megabook.ru/article/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://my-dict.ru/dic/sovetskaya-istoricheskaya-enciklopediya/2123090-tagaly/|title=Кеңестік тарихи энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://gufo.me/dict/bse/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D1%82%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
Саны – 15,4 млн адам.(1992).&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://sanstv.ru/dict/%D1%82%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Орыс тілінің түсіндірме сөздігі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Тілі ==
Тілі аустронезия тілдерінің Филиппин аймағының орталық филиппиндік тармағы - [[тағал тілі]]. Жазуы [[латын әліпбиі]]не негізделген. Оның 10-нан астам нұсқалары мен [[диалект]]ілері бар. Ең танымалдары - филиппино, манил.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/399842|title=Тагалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Діні ==
Діні бойынша [[Католицизм|католиктер]].
Тұрмыстық және ғұрыптық формалардағы дәстүрлі анимистік нанымдардың қалдықтары католицизмге белгілі бір ерекшелік береді. Протестанттар, [[Англия шіркеуі|Аглипай]], Христостың тәуелсіз синкретикалық шіркеулерінің жақтастары бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.terminy.info/history/soviet-historical-encyclopedia/tagaly|title=Тагалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Тағалдар Висайя аралында пайда болды. Ерте испандық деректеріне сәйкес, олар Тага-Илог (өзен тұрғындары) және Тага-Бундок (тау тұрғындары) болып бөлінді.
Олар Майнила (Манила) және Тондо мемлекеттерін құрды, олардың билеушілері (дату, ладья, раджа) Малаккада сауда флоттары мен [[плантация]]ларына ие болды, Бруней билеушілерімен әулеттік байланыста болды.
1525 жылы Лусон тұрғындары, Малакка сұлтанының жағында Малакка бұғазына иелік ету құқығы үшін португалдықтармен шайқастарға қатысты. Тағалдар Филиппиннің отаршылдыққа қарсы қозғалысының қалыптасуында жетекші рөл атқарды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5097238|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Кәсібі ==
Кәсіптері – суармалы [[егіншілік]] ([[күріш]], [[жүгері]], [[банан]], кокос пальмасы, [[манго]], [[кофе]], [[абака]], резина өсімдіктері, қант қамысы, [[темекі]]), [[мал шаруашылығы]] ([[буйвол]], [[сиыр]], [[шошқа]], [[ешкі]], [[тауық]]). Жағалауларда [[балық аулау]] маңызды рөл атқарады.
Қолөнерден – ротан, бамбуктан себет тоқу, абакадан, ананас жапырағының талшықтарынан мата жасау, ағаштан ою, кесте тігу дамыған.&lt;ref&gt;Этнография и мифология народов Филиппин https://combatarnis.wordpress.com/2011/03/02/%D1%8D%D1%82%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F-%D0%B8-%D0%BC%D0%B8%D1%84%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F-%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%B2-%D1%84%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%BF/&lt;/ref&gt;

== Өмір салты ==
Неке [[Некеден кейінгі қоныс|неолокальды немесе билокальды]]. Отбасы [[Моногамия|моногамды]], ерлі-зайыптылардың туыстарының мүшелері болып табылатын туыстарымен белсенді экономикалық және салттық байланыстарды сақтайды.
[[Сурет: Annual report of the Director to the Board of Trustees for the year .. (1926) (18246110369).jpg|нобай|оңға|300px|Кендір тоқушылар]]
Тағалдардың шағын қалалары (пуэбло) мен ауылдық елді мекендері (баррио) өздерінің дәстүрлі орналасуын сақтайды: орталықта шіркеуі бар алаң, әкімшілік ғимараттар, дүкендер бар. Тұрғын үйлері төртбұрышты, бір немесе екі бөлмелі (екінші қосалқы бөлме) қадалы, биіктігі 1,5–2 м, биік тік төбесі пальма жапырақтары немесе когон шөптерімен жабылған, қабырғалары бамбук пен ағаштан салынған. Жарылған бамбуктар еденді төсеу үшін қолданылады, терезелерде жақтаулар мен шынылар жоқ, олар тоқылған жапқыштармен жабылады. Ошақ саздан жасалған алаңқайға қойылған. Қадалар арасындағы кеңістіктің бір бөлігін қосалқы бөлме ретінде пайдалануға болады.

Қазіргі заманғы тұрғын үй құрылысында дәстүрлі материалдармен қатар өнеркәсіптік өндіріс материалдары қолданылады. Қалалық ғимараттар әртүрлі еуропалық архитектуралық стильдермен жергілікті архитектуралық формалардың (жоспар, шатыр пішіні) үйлесімімен сипатталады. Тұрғын үй негізінен түнгі демалыс үшін қызмет етеді. Олар еденде төсеніштерді жайып, москит торының астында ұйықтайды. Жиһаз аз. Қалаларда және ауқатты ауыл тұрғындарының арасында заманауи жиһаз интерьерде басым.

Дәстүрлі ерлер киімі – тар шалбар, шағын жағасы кестеленген (баронг-тагалог) ұзын тік тігілген жейде, жапырақтардан тоқылған конус тәрізді немесе жалпақ қалпақ, әйелдер - тігілмеген белдемше, блузка, қысқа күрте, жеңінің басы көтерілген көйлек, орамалдар. Қазіргі заманғы еуропалық киімдер кең таралуда.

Дәстүрлі тағамдары — өсімдік, балық өнімдері, мереке күндері ет тағамдары.&lt;ref&gt;народы мира / Тагалы http://www.etnolog.ru/people.php?id=TAGA&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Азия халықтары}}
[[Санат:Филиппин этникалық топтары]]</text>
      <sha1>pv0ouswv05cspvnne50tfeds8laht8m</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400855</id>
      <parentid>3400854</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T06:09:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Кәсібі */ дереккөз</comment>
      <origin>3400855</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10193" sha1="bui6va8uji2scr49lhp6mekamipbdl3" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Тагалдар
|төл атауы  = тагалог
|сурет      = Tagalog dress, early 1800s.jpg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 15,4 млн.
|аймақ      = {{Байрақ|Филиппин}} 
|аймақ1     = 
|саны1      = 
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = 
|саны2      = 
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[тағал тілі]]
|діні       = [[католицизм]]
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Тағалдар''' (өз атауы — ''тагалог'')&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://info.wikireading.ru/hMPzs0Gfmo|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt; — Филиппиндегі халық, [[Лусон]] аралының орталық және оңтүстік бөліктерінің негізгі халқы.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://megabook.ru/article/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://my-dict.ru/dic/sovetskaya-istoricheskaya-enciklopediya/2123090-tagaly/|title=Кеңестік тарихи энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://gufo.me/dict/bse/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D1%82%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
Саны – 15,4 млн адам.(1992).&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://sanstv.ru/dict/%D1%82%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Орыс тілінің түсіндірме сөздігі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Тілі ==
Тілі аустронезия тілдерінің Филиппин аймағының орталық филиппиндік тармағы - [[тағал тілі]]. Жазуы [[латын әліпбиі]]не негізделген. Оның 10-нан астам нұсқалары мен [[диалект]]ілері бар. Ең танымалдары - филиппино, манил.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/399842|title=Тагалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Діні ==
Діні бойынша [[Католицизм|католиктер]].
Тұрмыстық және ғұрыптық формалардағы дәстүрлі анимистік нанымдардың қалдықтары католицизмге белгілі бір ерекшелік береді. Протестанттар, [[Англия шіркеуі|Аглипай]], Христостың тәуелсіз синкретикалық шіркеулерінің жақтастары бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.terminy.info/history/soviet-historical-encyclopedia/tagaly|title=Тагалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Тағалдар Висайя аралында пайда болды. Ерте испандық деректеріне сәйкес, олар Тага-Илог (өзен тұрғындары) және Тага-Бундок (тау тұрғындары) болып бөлінді.
Олар Майнила (Манила) және Тондо мемлекеттерін құрды, олардың билеушілері (дату, ладья, раджа) Малаккада сауда флоттары мен [[плантация]]ларына ие болды, Бруней билеушілерімен әулеттік байланыста болды.
1525 жылы Лусон тұрғындары, Малакка сұлтанының жағында Малакка бұғазына иелік ету құқығы үшін португалдықтармен шайқастарға қатысты. Тағалдар Филиппиннің отаршылдыққа қарсы қозғалысының қалыптасуында жетекші рөл атқарды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5097238|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Кәсібі ==
Кәсіптері – суармалы [[егіншілік]] ([[күріш]], [[жүгері]], [[банан]], кокос пальмасы, [[манго]], [[кофе]], [[абака]], резина өсімдіктері, қант қамысы, [[темекі]]), [[мал шаруашылығы]] ([[буйвол]], [[сиыр]], [[шошқа]], [[ешкі]], [[тауық]]). Жағалауларда [[балық аулау]] маңызды рөл атқарады.
Қолөнерден – ротан, бамбуктан себет тоқу, абакадан, ананас жапырағының талшықтарынан мата жасау, ағаштан ою, кесте тігу дамыған.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://combatarnis.wordpress.com/2011/03/02/%D1%8D%D1%82%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F-%D0%B8-%D0%BC%D0%B8%D1%84%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F-%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%B2-%D1%84%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%BF/|title=Филиппин халықтарының этнографиясы мен мифологиясы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Өмір салты ==
Неке [[Некеден кейінгі қоныс|неолокальды немесе билокальды]]. Отбасы [[Моногамия|моногамды]], ерлі-зайыптылардың туыстарының мүшелері болып табылатын туыстарымен белсенді экономикалық және салттық байланыстарды сақтайды.
[[Сурет: Annual report of the Director to the Board of Trustees for the year .. (1926) (18246110369).jpg|нобай|оңға|300px|Кендір тоқушылар]]
Тағалдардың шағын қалалары (пуэбло) мен ауылдық елді мекендері (баррио) өздерінің дәстүрлі орналасуын сақтайды: орталықта шіркеуі бар алаң, әкімшілік ғимараттар, дүкендер бар. Тұрғын үйлері төртбұрышты, бір немесе екі бөлмелі (екінші қосалқы бөлме) қадалы, биіктігі 1,5–2 м, биік тік төбесі пальма жапырақтары немесе когон шөптерімен жабылған, қабырғалары бамбук пен ағаштан салынған. Жарылған бамбуктар еденді төсеу үшін қолданылады, терезелерде жақтаулар мен шынылар жоқ, олар тоқылған жапқыштармен жабылады. Ошақ саздан жасалған алаңқайға қойылған. Қадалар арасындағы кеңістіктің бір бөлігін қосалқы бөлме ретінде пайдалануға болады.

Қазіргі заманғы тұрғын үй құрылысында дәстүрлі материалдармен қатар өнеркәсіптік өндіріс материалдары қолданылады. Қалалық ғимараттар әртүрлі еуропалық архитектуралық стильдермен жергілікті архитектуралық формалардың (жоспар, шатыр пішіні) үйлесімімен сипатталады. Тұрғын үй негізінен түнгі демалыс үшін қызмет етеді. Олар еденде төсеніштерді жайып, москит торының астында ұйықтайды. Жиһаз аз. Қалаларда және ауқатты ауыл тұрғындарының арасында заманауи жиһаз интерьерде басым.

Дәстүрлі ерлер киімі – тар шалбар, шағын жағасы кестеленген (баронг-тагалог) ұзын тік тігілген жейде, жапырақтардан тоқылған конус тәрізді немесе жалпақ қалпақ, әйелдер - тігілмеген белдемше, блузка, қысқа күрте, жеңінің басы көтерілген көйлек, орамалдар. Қазіргі заманғы еуропалық киімдер кең таралуда.

Дәстүрлі тағамдары — өсімдік, балық өнімдері, мереке күндері ет тағамдары.&lt;ref&gt;народы мира / Тагалы http://www.etnolog.ru/people.php?id=TAGA&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Азия халықтары}}
[[Санат:Филиппин этникалық топтары]]</text>
      <sha1>bui6va8uji2scr49lhp6mekamipbdl3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400856</id>
      <parentid>3400855</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T06:10:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Өмір салты */ дереккөз</comment>
      <origin>3400856</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10283" sha1="0pucypr1lp3xs4nwix6umxu0hu8qnx9" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Тагалдар
|төл атауы  = тагалог
|сурет      = Tagalog dress, early 1800s.jpg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 15,4 млн.
|аймақ      = {{Байрақ|Филиппин}} 
|аймақ1     = 
|саны1      = 
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = 
|саны2      = 
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[тағал тілі]]
|діні       = [[католицизм]]
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Тағалдар''' (өз атауы — ''тагалог'')&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://info.wikireading.ru/hMPzs0Gfmo|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt; — Филиппиндегі халық, [[Лусон]] аралының орталық және оңтүстік бөліктерінің негізгі халқы.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://megabook.ru/article/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://my-dict.ru/dic/sovetskaya-istoricheskaya-enciklopediya/2123090-tagaly/|title=Кеңестік тарихи энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://gufo.me/dict/bse/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D1%82%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
Саны – 15,4 млн адам.(1992).&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://sanstv.ru/dict/%D1%82%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Орыс тілінің түсіндірме сөздігі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Тілі ==
Тілі аустронезия тілдерінің Филиппин аймағының орталық филиппиндік тармағы - [[тағал тілі]]. Жазуы [[латын әліпбиі]]не негізделген. Оның 10-нан астам нұсқалары мен [[диалект]]ілері бар. Ең танымалдары - филиппино, манил.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/399842|title=Тагалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Діні ==
Діні бойынша [[Католицизм|католиктер]].
Тұрмыстық және ғұрыптық формалардағы дәстүрлі анимистік нанымдардың қалдықтары католицизмге белгілі бір ерекшелік береді. Протестанттар, [[Англия шіркеуі|Аглипай]], Христостың тәуелсіз синкретикалық шіркеулерінің жақтастары бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.terminy.info/history/soviet-historical-encyclopedia/tagaly|title=Тагалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Тағалдар Висайя аралында пайда болды. Ерте испандық деректеріне сәйкес, олар Тага-Илог (өзен тұрғындары) және Тага-Бундок (тау тұрғындары) болып бөлінді.
Олар Майнила (Манила) және Тондо мемлекеттерін құрды, олардың билеушілері (дату, ладья, раджа) Малаккада сауда флоттары мен [[плантация]]ларына ие болды, Бруней билеушілерімен әулеттік байланыста болды.
1525 жылы Лусон тұрғындары, Малакка сұлтанының жағында Малакка бұғазына иелік ету құқығы үшін португалдықтармен шайқастарға қатысты. Тағалдар Филиппиннің отаршылдыққа қарсы қозғалысының қалыптасуында жетекші рөл атқарды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5097238|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Кәсібі ==
Кәсіптері – суармалы [[егіншілік]] ([[күріш]], [[жүгері]], [[банан]], кокос пальмасы, [[манго]], [[кофе]], [[абака]], резина өсімдіктері, қант қамысы, [[темекі]]), [[мал шаруашылығы]] ([[буйвол]], [[сиыр]], [[шошқа]], [[ешкі]], [[тауық]]). Жағалауларда [[балық аулау]] маңызды рөл атқарады.
Қолөнерден – ротан, бамбуктан себет тоқу, абакадан, ананас жапырағының талшықтарынан мата жасау, ағаштан ою, кесте тігу дамыған.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://combatarnis.wordpress.com/2011/03/02/%D1%8D%D1%82%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F-%D0%B8-%D0%BC%D0%B8%D1%84%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F-%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%B2-%D1%84%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%BF/|title=Филиппин халықтарының этнографиясы мен мифологиясы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Өмір салты ==
Неке [[Некеден кейінгі қоныс|неолокальды немесе билокальды]]. Отбасы [[Моногамия|моногамды]], ерлі-зайыптылардың туыстарының мүшелері болып табылатын туыстарымен белсенді экономикалық және салттық байланыстарды сақтайды.
[[Сурет: Annual report of the Director to the Board of Trustees for the year .. (1926) (18246110369).jpg|нобай|оңға|300px|Кендір тоқушылар]]
Тағалдардың шағын қалалары (пуэбло) мен ауылдық елді мекендері (баррио) өздерінің дәстүрлі орналасуын сақтайды: орталықта шіркеуі бар алаң, әкімшілік ғимараттар, дүкендер бар. Тұрғын үйлері төртбұрышты, бір немесе екі бөлмелі (екінші қосалқы бөлме) қадалы, биіктігі 1,5–2 м, биік тік төбесі пальма жапырақтары немесе когон шөптерімен жабылған, қабырғалары бамбук пен ағаштан салынған. Жарылған бамбуктар еденді төсеу үшін қолданылады, терезелерде жақтаулар мен шынылар жоқ, олар тоқылған жапқыштармен жабылады. Ошақ саздан жасалған алаңқайға қойылған. Қадалар арасындағы кеңістіктің бір бөлігін қосалқы бөлме ретінде пайдалануға болады.

Қазіргі заманғы тұрғын үй құрылысында дәстүрлі материалдармен қатар өнеркәсіптік өндіріс материалдары қолданылады. Қалалық ғимараттар әртүрлі еуропалық архитектуралық стильдермен жергілікті архитектуралық формалардың (жоспар, шатыр пішіні) үйлесімімен сипатталады. Тұрғын үй негізінен түнгі демалыс үшін қызмет етеді. Олар еденде төсеніштерді жайып, москит торының астында ұйықтайды. Жиһаз аз. Қалаларда және ауқатты ауыл тұрғындарының арасында заманауи жиһаз интерьерде басым.

Дәстүрлі ерлер киімі – тар шалбар, шағын жағасы кестеленген (баронг-тагалог) ұзын тік тігілген жейде, жапырақтардан тоқылған конус тәрізді немесе жалпақ қалпақ, әйелдер - тігілмеген белдемше, блузка, қысқа күрте, жеңінің басы көтерілген көйлек, орамалдар. Қазіргі заманғы еуропалық киімдер кең таралуда.

Дәстүрлі тағамдары — өсімдік, балық өнімдері, мереке күндері ет тағамдары.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.etnolog.ru/people.php?id=TAGA|title=Әлем халықтары/Тагалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Азия халықтары}}
[[Санат:Филиппин этникалық топтары]]</text>
      <sha1>0pucypr1lp3xs4nwix6umxu0hu8qnx9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400859</id>
      <parentid>3400856</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T06:23:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Өмір салты */ нақтылау</comment>
      <origin>3400859</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10457" sha1="nlsgyx3u59pno2rem5eq3udsiopc88y" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Тагалдар
|төл атауы  = тагалог
|сурет      = Tagalog dress, early 1800s.jpg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 15,4 млн.
|аймақ      = {{Байрақ|Филиппин}} 
|аймақ1     = 
|саны1      = 
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = 
|саны2      = 
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[тағал тілі]]
|діні       = [[католицизм]]
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Тағалдар''' (өз атауы — ''тагалог'')&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://info.wikireading.ru/hMPzs0Gfmo|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt; — Филиппиндегі халық, [[Лусон]] аралының орталық және оңтүстік бөліктерінің негізгі халқы.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://megabook.ru/article/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://my-dict.ru/dic/sovetskaya-istoricheskaya-enciklopediya/2123090-tagaly/|title=Кеңестік тарихи энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://gufo.me/dict/bse/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D1%82%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
Саны – 15,4 млн адам.(1992).&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://sanstv.ru/dict/%D1%82%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Орыс тілінің түсіндірме сөздігі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Тілі ==
Тілі аустронезия тілдерінің Филиппин аймағының орталық филиппиндік тармағы - [[тағал тілі]]. Жазуы [[латын әліпбиі]]не негізделген. Оның 10-нан астам нұсқалары мен [[диалект]]ілері бар. Ең танымалдары - филиппино, манил.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/399842|title=Тагалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Діні ==
Діні бойынша [[Католицизм|католиктер]].
Тұрмыстық және ғұрыптық формалардағы дәстүрлі анимистік нанымдардың қалдықтары католицизмге белгілі бір ерекшелік береді. Протестанттар, [[Англия шіркеуі|Аглипай]], Христостың тәуелсіз синкретикалық шіркеулерінің жақтастары бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.terminy.info/history/soviet-historical-encyclopedia/tagaly|title=Тагалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Тағалдар Висайя аралында пайда болды. Ерте испандық деректеріне сәйкес, олар Тага-Илог (өзен тұрғындары) және Тага-Бундок (тау тұрғындары) болып бөлінді.
Олар Майнила (Манила) және Тондо мемлекеттерін құрды, олардың билеушілері (дату, ладья, раджа) Малаккада сауда флоттары мен [[плантация]]ларына ие болды, Бруней билеушілерімен әулеттік байланыста болды.
1525 жылы Лусон тұрғындары, Малакка сұлтанының жағында Малакка бұғазына иелік ету құқығы үшін португалдықтармен шайқастарға қатысты. Тағалдар Филиппиннің отаршылдыққа қарсы қозғалысының қалыптасуында жетекші рөл атқарды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5097238|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Кәсібі ==
Кәсіптері – суармалы [[егіншілік]] ([[күріш]], [[жүгері]], [[банан]], кокос пальмасы, [[манго]], [[кофе]], [[абака]], резина өсімдіктері, қант қамысы, [[темекі]]), [[мал шаруашылығы]] ([[буйвол]], [[сиыр]], [[шошқа]], [[ешкі]], [[тауық]]). Жағалауларда [[балық аулау]] маңызды рөл атқарады.
Қолөнерден – ротан, бамбуктан себет тоқу, абакадан, ананас жапырағының талшықтарынан мата жасау, ағаштан ою, кесте тігу дамыған.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://combatarnis.wordpress.com/2011/03/02/%D1%8D%D1%82%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F-%D0%B8-%D0%BC%D0%B8%D1%84%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F-%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%B2-%D1%84%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%BF/|title=Филиппин халықтарының этнографиясы мен мифологиясы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Тұрмыс салты ==
Неке [[Некеден кейінгі қоныс|неолокальды немесе билокальды]]. Отбасы [[Моногамия|моногамды]], ерлі-зайыптылардың туыстарының мүшелері болып табылатын туыстарымен белсенді экономикалық және салттық байланыстарды сақтайды.
[[Сурет: Annual report of the Director to the Board of Trustees for the year .. (1926) (18246110369).jpg|нобай|оңға|300px|Кендір тоқушылар]]

=== Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары ===
Тағалдардың шағын қалалары (пуэбло) мен ауылдық елді мекендері (баррио) өздерінің дәстүрлі орналасуын сақтайды: орталықта шіркеуі бар алаң, әкімшілік ғимараттар, дүкендер бар. Тұрғын үйлері төртбұрышты, бір немесе екі бөлмелі (екінші қосалқы бөлме) қадалы, биіктігі 1,5–2 м, биік тік төбесі пальма жапырақтары немесе когон шөптерімен жабылған, қабырғалары бамбук пен ағаштан салынған. Жарылған бамбуктар еденді төсеу үшін қолданылады, терезелерде жақтаулар мен шынылар жоқ, олар тоқылған жапқыштармен жабылады. Ошақ саздан жасалған алаңқайға қойылған. Қадалар арасындағы кеңістіктің бір бөлігін қосалқы бөлме ретінде пайдалануға болады.

Қазіргі заманғы тұрғын үй құрылысында дәстүрлі материалдармен қатар өнеркәсіптік өндіріс материалдары қолданылады. Қалалық ғимараттар әртүрлі еуропалық архитектуралық стильдермен жергілікті архитектуралық формалардың (жоспар, шатыр пішіні) үйлесімімен сипатталады. Тұрғын үй негізінен түнгі демалыс үшін қызмет етеді. Олар еденде төсеніштерді жайып, москит торының астында ұйықтайды. Жиһаз аз. Қалаларда және ауқатты ауыл тұрғындарының арасында заманауи жиһаз интерьерде басым.

=== Дәстүрлі киімдері ===
Дәстүрлі ерлер киімі – тар шалбар, шағын жағасы кестеленген (баронг-тагалог) ұзын тік тігілген жейде, жапырақтардан тоқылған конус тәрізді немесе жалпақ қалпақ, әйелдер - тігілмеген белдемше, блузка, қысқа күрте, жеңінің басы көтерілген көйлек, орамалдар. Қазіргі заманғы еуропалық киімдер кең таралуда.

=== Дәстүрлі тағамдары ===
Дәстүрлі тағамдары — өсімдік, балық өнімдері, мереке күндері ет тағамдары.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.etnolog.ru/people.php?id=TAGA|title=Әлем халықтары/Тагалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Азия халықтары}}
[[Санат:Филиппин этникалық топтары]]</text>
      <sha1>nlsgyx3u59pno2rem5eq3udsiopc88y</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400862</id>
      <parentid>3400859</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T06:39:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары */ дереккөз</comment>
      <origin>3400862</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10989" sha1="9xlms4unkstp6i3vzo0t9u9oxj4yj1y" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Тагалдар
|төл атауы  = тагалог
|сурет      = Tagalog dress, early 1800s.jpg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 15,4 млн.
|аймақ      = {{Байрақ|Филиппин}} 
|аймақ1     = 
|саны1      = 
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = 
|саны2      = 
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[тағал тілі]]
|діні       = [[католицизм]]
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Тағалдар''' (өз атауы — ''тагалог'')&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://info.wikireading.ru/hMPzs0Gfmo|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt; — Филиппиндегі халық, [[Лусон]] аралының орталық және оңтүстік бөліктерінің негізгі халқы.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://megabook.ru/article/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://my-dict.ru/dic/sovetskaya-istoricheskaya-enciklopediya/2123090-tagaly/|title=Кеңестік тарихи энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://gufo.me/dict/bse/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D1%82%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
Саны – 15,4 млн адам.(1992).&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://sanstv.ru/dict/%D1%82%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Орыс тілінің түсіндірме сөздігі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Тілі ==
Тілі аустронезия тілдерінің Филиппин аймағының орталық филиппиндік тармағы - [[тағал тілі]]. Жазуы [[латын әліпбиі]]не негізделген. Оның 10-нан астам нұсқалары мен [[диалект]]ілері бар. Ең танымалдары - филиппино, манил.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/399842|title=Тагалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Діні ==
Діні бойынша [[Католицизм|католиктер]].
Тұрмыстық және ғұрыптық формалардағы дәстүрлі анимистік нанымдардың қалдықтары католицизмге белгілі бір ерекшелік береді. Протестанттар, [[Англия шіркеуі|Аглипай]], Христостың тәуелсіз синкретикалық шіркеулерінің жақтастары бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.terminy.info/history/soviet-historical-encyclopedia/tagaly|title=Тагалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Тағалдар Висайя аралында пайда болды. Ерте испандық деректеріне сәйкес, олар Тага-Илог (өзен тұрғындары) және Тага-Бундок (тау тұрғындары) болып бөлінді.
Олар Майнила (Манила) және Тондо мемлекеттерін құрды, олардың билеушілері (дату, ладья, раджа) Малаккада сауда флоттары мен [[плантация]]ларына ие болды, Бруней билеушілерімен әулеттік байланыста болды.
1525 жылы Лусон тұрғындары, Малакка сұлтанының жағында Малакка бұғазына иелік ету құқығы үшін португалдықтармен шайқастарға қатысты. Тағалдар Филиппиннің отаршылдыққа қарсы қозғалысының қалыптасуында жетекші рөл атқарды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5097238|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Кәсібі ==
Кәсіптері – суармалы [[егіншілік]] ([[күріш]], [[жүгері]], [[банан]], кокос пальмасы, [[манго]], [[кофе]], [[абака]], резина өсімдіктері, қант қамысы, [[темекі]]), [[мал шаруашылығы]] ([[буйвол]], [[сиыр]], [[шошқа]], [[ешкі]], [[тауық]]). Жағалауларда [[балық аулау]] маңызды рөл атқарады.
Қолөнерден – ротан, бамбуктан себет тоқу, абакадан, ананас жапырағының талшықтарынан мата жасау, ағаштан ою, кесте тігу дамыған.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://combatarnis.wordpress.com/2011/03/02/%D1%8D%D1%82%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F-%D0%B8-%D0%BC%D0%B8%D1%84%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F-%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%B2-%D1%84%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%BF/|title=Филиппин халықтарының этнографиясы мен мифологиясы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Тұрмыс салты ==
Неке [[Некеден кейінгі қоныс|неолокальды немесе билокальды]]. Отбасы [[Моногамия|моногамды]], ерлі-зайыптылардың туыстарының мүшелері болып табылатын туыстарымен белсенді экономикалық және салттық байланыстарды сақтайды.
[[Сурет: Annual report of the Director to the Board of Trustees for the year .. (1926) (18246110369).jpg|нобай|оңға|300px|Кендір тоқушылар]]

=== Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары ===
Тағалдардың шағын қалалары (пуэбло) мен ауылдық елді мекендері (баррио) өздерінің дәстүрлі орналасуын сақтайды: орталықта шіркеуі бар алаң, әкімшілік ғимараттар, дүкендер бар. Тұрғын үйлері төртбұрышты, бір немесе екі бөлмелі (екінші қосалқы бөлме) қадалы, биіктігі 1,5–2 м, биік тік төбесі пальма жапырақтары немесе когон шөптерімен жабылған, қабырғалары бамбук пен ағаштан салынған. Жарылған бамбуктар еденді төсеу үшін қолданылады, терезелерде жақтаулар мен шынылар жоқ, олар тоқылған жапқыштармен жабылады. Ошақ саздан жасалған алаңқайға қойылған. Қадалар арасындағы кеңістіктің бір бөлігін қосалқы бөлме ретінде пайдалануға болады.

Қазіргі заманғы тұрғын үй құрылысында дәстүрлі материалдармен қатар өнеркәсіптік өндіріс материалдары қолданылады. Қалалық ғимараттар әртүрлі еуропалық архитектуралық стильдермен жергілікті архитектуралық формалардың (жоспар, шатыр пішіні) үйлесімімен сипатталады. Тұрғын үй негізінен түнгі демалыс үшін қызмет етеді. Олар еденде төсеніштерді жайып, москит торының астында ұйықтайды. Жиһаз аз. Қалаларда және ауқатты ауыл тұрғындарының арасында заманауи жиһаз интерьерде басым.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=В.А.Тишков |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Москва |баспасы=Үлкен Ресей энциклопедиясы |жыл=1999 |томы= |беттері=507|барлық беті=930 |сериясы= |isbn=5-85270-155-6 |тиражы=100 000 }}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі киімдері ===
Дәстүрлі ерлер киімі – тар шалбар, шағын жағасы кестеленген (баронг-тагалог) ұзын тік тігілген жейде, жапырақтардан тоқылған конус тәрізді немесе жалпақ қалпақ, әйелдер - тігілмеген белдемше, блузка, қысқа күрте, жеңінің басы көтерілген көйлек, орамалдар. Қазіргі заманғы еуропалық киімдер кең таралуда.

=== Дәстүрлі тағамдары ===
Дәстүрлі тағамдары — өсімдік, балық өнімдері, мереке күндері ет тағамдары.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.etnolog.ru/people.php?id=TAGA|title=Әлем халықтары/Тагалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Азия халықтары}}
[[Санат:Филиппин этникалық топтары]]</text>
      <sha1>9xlms4unkstp6i3vzo0t9u9oxj4yj1y</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400864</id>
      <parentid>3400862</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T06:48:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>сурет қою</comment>
      <origin>3400864</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11104" sha1="o6cs949b9dskin1esbsjevkqibcdn43" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Тагалдар
|төл атауы  = тагалог
|сурет      = Tagalog dress, early 1800s.jpg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 15,4 млн.
|аймақ      = {{Байрақ|Филиппин}} 
|аймақ1     = 
|саны1      = 
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = 
|саны2      = 
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[тағал тілі]]
|діні       = [[католицизм]]
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Тағалдар''' (өз атауы — ''тагалог'')&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://info.wikireading.ru/hMPzs0Gfmo|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt; — Филиппиндегі халық, [[Лусон]] аралының орталық және оңтүстік бөліктерінің негізгі халқы.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://megabook.ru/article/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://my-dict.ru/dic/sovetskaya-istoricheskaya-enciklopediya/2123090-tagaly/|title=Кеңестік тарихи энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://gufo.me/dict/bse/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D1%82%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
Саны – 15,4 млн адам.(1992).&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://sanstv.ru/dict/%D1%82%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Орыс тілінің түсіндірме сөздігі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Тілі ==
Тілі аустронезия тілдерінің Филиппин аймағының орталық филиппиндік тармағы - [[тағал тілі]]. Жазуы [[латын әліпбиі]]не негізделген. Оның 10-нан астам нұсқалары мен [[диалект]]ілері бар. Ең танымалдары - филиппино, манил.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/399842|title=Тагалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Діні ==
Діні бойынша [[Католицизм|католиктер]].
Тұрмыстық және ғұрыптық формалардағы дәстүрлі анимистік нанымдардың қалдықтары католицизмге белгілі бір ерекшелік береді. Протестанттар, [[Англия шіркеуі|Аглипай]], Христостың тәуелсіз синкретикалық шіркеулерінің жақтастары бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.terminy.info/history/soviet-historical-encyclopedia/tagaly|title=Тагалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Тағалдар Висайя аралында пайда болды. Ерте испандық деректеріне сәйкес, олар Тага-Илог (өзен тұрғындары) және Тага-Бундок (тау тұрғындары) болып бөлінді.
Олар Майнила (Манила) және Тондо мемлекеттерін құрды, олардың билеушілері (дату, ладья, раджа) Малаккада сауда флоттары мен [[плантация]]ларына ие болды, Бруней билеушілерімен әулеттік байланыста болды.
1525 жылы Лусон тұрғындары, Малакка сұлтанының жағында Малакка бұғазына иелік ету құқығы үшін португалдықтармен шайқастарға қатысты. Тағалдар Филиппиннің отаршылдыққа қарсы қозғалысының қалыптасуында жетекші рөл атқарды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5097238|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
[[Сурет: Annual report of the Director to the Board of Trustees for the year .. (1926) (18246110369).jpg|нобай|оңға|200px|Кендір тоқушылар]]
== Кәсібі ==
Кәсіптері – суармалы [[егіншілік]] ([[күріш]], [[жүгері]], [[банан]], кокос пальмасы, [[манго]], [[кофе]], [[абака]], резина өсімдіктері, қант қамысы, [[темекі]]), [[мал шаруашылығы]] ([[буйвол]], [[сиыр]], [[шошқа]], [[ешкі]], [[тауық]]). Жағалауларда [[балық аулау]] маңызды рөл атқарады.
Қолөнерден – ротан, бамбуктан себет тоқу, абакадан, ананас жапырағының талшықтарынан мата жасау, ағаштан ою, кесте тігу дамыған.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://combatarnis.wordpress.com/2011/03/02/%D1%8D%D1%82%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F-%D0%B8-%D0%BC%D0%B8%D1%84%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F-%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%B2-%D1%84%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%BF/|title=Филиппин халықтарының этнографиясы мен мифологиясы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Тұрмыс салты ==
Неке [[Некеден кейінгі қоныс|неолокальды немесе билокальды]]. Отбасы [[Моногамия|моногамды]], ерлі-зайыптылардың туыстарының мүшелері болып табылатын туыстарымен белсенді экономикалық және салттық байланыстарды сақтайды.

=== Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары ===
[[Сурет:Bahay Kubo sa Batangas sa Pilipinas.jpg|нобай|оңға|200px|Дәстүрлі үйлері]]   
Тағалдардың шағын қалалары (пуэбло) мен ауылдық елді мекендері (баррио) өздерінің дәстүрлі орналасуын сақтайды: орталықта шіркеуі бар алаң, әкімшілік ғимараттар, дүкендер бар. Тұрғын үйлері төртбұрышты, бір немесе екі бөлмелі (екінші қосалқы бөлме) қадалы, биіктігі 1,5–2 м, биік тік төбесі пальма жапырақтары немесе когон шөптерімен жабылған, қабырғалары бамбук пен ағаштан салынған. Жарылған бамбуктар еденді төсеу үшін қолданылады, терезелерде жақтаулар мен шынылар жоқ, олар тоқылған жапқыштармен жабылады. Ошақ саздан жасалған алаңқайға қойылған. Қадалар арасындағы кеңістіктің бір бөлігін қосалқы бөлме ретінде пайдалануға болады.
  
Қазіргі заманғы тұрғын үй құрылысында дәстүрлі материалдармен қатар өнеркәсіптік өндіріс материалдары қолданылады. Қалалық ғимараттар әртүрлі еуропалық архитектуралық стильдермен жергілікті архитектуралық формалардың (жоспар, шатыр пішіні) үйлесімімен сипатталады. Тұрғын үй негізінен түнгі демалыс үшін қызмет етеді. Олар еденде төсеніштерді жайып, москит торының астында ұйықтайды. Жиһаз аз. Қалаларда және ауқатты ауыл тұрғындарының арасында заманауи жиһаз интерьерде басым.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=В.А.Тишков |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Москва |баспасы=Үлкен Ресей энциклопедиясы |жыл=1999 |томы= |беттері=507|барлық беті=930 |сериясы= |isbn=5-85270-155-6 |тиражы=100 000 }}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі киімдері ===
Дәстүрлі ерлер киімі – тар шалбар, шағын жағасы кестеленген (баронг-тагалог) ұзын тік тігілген жейде, жапырақтардан тоқылған конус тәрізді немесе жалпақ қалпақ, әйелдер - тігілмеген белдемше, блузка, қысқа күрте, жеңінің басы көтерілген көйлек, орамалдар. Қазіргі заманғы еуропалық киімдер кең таралуда.

=== Дәстүрлі тағамдары ===
Дәстүрлі тағамдары — өсімдік, балық өнімдері, мереке күндері ет тағамдары.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.etnolog.ru/people.php?id=TAGA|title=Әлем халықтары/Тагалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Азия халықтары}}
[[Санат:Филиппин этникалық топтары]]</text>
      <sha1>o6cs949b9dskin1esbsjevkqibcdn43</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400866</id>
      <parentid>3400864</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T06:50:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Дәстүрлі киімдері */ дереккөз</comment>
      <origin>3400866</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11276" sha1="ofslrp8op3jednsm3n2kw2x0lmu6qwy" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Тагалдар
|төл атауы  = тагалог
|сурет      = Tagalog dress, early 1800s.jpg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 15,4 млн.
|аймақ      = {{Байрақ|Филиппин}} 
|аймақ1     = 
|саны1      = 
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = 
|саны2      = 
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[тағал тілі]]
|діні       = [[католицизм]]
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Тағалдар''' (өз атауы — ''тагалог'')&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://info.wikireading.ru/hMPzs0Gfmo|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt; — Филиппиндегі халық, [[Лусон]] аралының орталық және оңтүстік бөліктерінің негізгі халқы.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://megabook.ru/article/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://my-dict.ru/dic/sovetskaya-istoricheskaya-enciklopediya/2123090-tagaly/|title=Кеңестік тарихи энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://gufo.me/dict/bse/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D1%82%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
Саны – 15,4 млн адам.(1992).&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://sanstv.ru/dict/%D1%82%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Орыс тілінің түсіндірме сөздігі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Тілі ==
Тілі аустронезия тілдерінің Филиппин аймағының орталық филиппиндік тармағы - [[тағал тілі]]. Жазуы [[латын әліпбиі]]не негізделген. Оның 10-нан астам нұсқалары мен [[диалект]]ілері бар. Ең танымалдары - филиппино, манил.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/399842|title=Тагалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Діні ==
Діні бойынша [[Католицизм|католиктер]].
Тұрмыстық және ғұрыптық формалардағы дәстүрлі анимистік нанымдардың қалдықтары католицизмге белгілі бір ерекшелік береді. Протестанттар, [[Англия шіркеуі|Аглипай]], Христостың тәуелсіз синкретикалық шіркеулерінің жақтастары бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.terminy.info/history/soviet-historical-encyclopedia/tagaly|title=Тагалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Тағалдар Висайя аралында пайда болды. Ерте испандық деректеріне сәйкес, олар Тага-Илог (өзен тұрғындары) және Тага-Бундок (тау тұрғындары) болып бөлінді.
Олар Майнила (Манила) және Тондо мемлекеттерін құрды, олардың билеушілері (дату, ладья, раджа) Малаккада сауда флоттары мен [[плантация]]ларына ие болды, Бруней билеушілерімен әулеттік байланыста болды.
1525 жылы Лусон тұрғындары, Малакка сұлтанының жағында Малакка бұғазына иелік ету құқығы үшін португалдықтармен шайқастарға қатысты. Тағалдар Филиппиннің отаршылдыққа қарсы қозғалысының қалыптасуында жетекші рөл атқарды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5097238|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
[[Сурет: Annual report of the Director to the Board of Trustees for the year .. (1926) (18246110369).jpg|нобай|оңға|200px|Кендір тоқушылар]]
== Кәсібі ==
Кәсіптері – суармалы [[егіншілік]] ([[күріш]], [[жүгері]], [[банан]], кокос пальмасы, [[манго]], [[кофе]], [[абака]], резина өсімдіктері, қант қамысы, [[темекі]]), [[мал шаруашылығы]] ([[буйвол]], [[сиыр]], [[шошқа]], [[ешкі]], [[тауық]]). Жағалауларда [[балық аулау]] маңызды рөл атқарады.
Қолөнерден – ротан, бамбуктан себет тоқу, абакадан, ананас жапырағының талшықтарынан мата жасау, ағаштан ою, кесте тігу дамыған.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://combatarnis.wordpress.com/2011/03/02/%D1%8D%D1%82%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F-%D0%B8-%D0%BC%D0%B8%D1%84%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F-%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%B2-%D1%84%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%BF/|title=Филиппин халықтарының этнографиясы мен мифологиясы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Тұрмыс салты ==
Неке [[Некеден кейінгі қоныс|неолокальды немесе билокальды]]. Отбасы [[Моногамия|моногамды]], ерлі-зайыптылардың туыстарының мүшелері болып табылатын туыстарымен белсенді экономикалық және салттық байланыстарды сақтайды.

=== Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары ===
[[Сурет:Bahay Kubo sa Batangas sa Pilipinas.jpg|нобай|оңға|200px|Дәстүрлі үйлері]]   
Тағалдардың шағын қалалары (пуэбло) мен ауылдық елді мекендері (баррио) өздерінің дәстүрлі орналасуын сақтайды: орталықта шіркеуі бар алаң, әкімшілік ғимараттар, дүкендер бар. Тұрғын үйлері төртбұрышты, бір немесе екі бөлмелі (екінші қосалқы бөлме) қадалы, биіктігі 1,5–2 м, биік тік төбесі пальма жапырақтары немесе когон шөптерімен жабылған, қабырғалары бамбук пен ағаштан салынған. Жарылған бамбуктар еденді төсеу үшін қолданылады, терезелерде жақтаулар мен шынылар жоқ, олар тоқылған жапқыштармен жабылады. Ошақ саздан жасалған алаңқайға қойылған. Қадалар арасындағы кеңістіктің бір бөлігін қосалқы бөлме ретінде пайдалануға болады.
  
Қазіргі заманғы тұрғын үй құрылысында дәстүрлі материалдармен қатар өнеркәсіптік өндіріс материалдары қолданылады. Қалалық ғимараттар әртүрлі еуропалық архитектуралық стильдермен жергілікті архитектуралық формалардың (жоспар, шатыр пішіні) үйлесімімен сипатталады. Тұрғын үй негізінен түнгі демалыс үшін қызмет етеді. Олар еденде төсеніштерді жайып, москит торының астында ұйықтайды. Жиһаз аз. Қалаларда және ауқатты ауыл тұрғындарының арасында заманауи жиһаз интерьерде басым.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=В.А.Тишков |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Москва |баспасы=Үлкен Ресей энциклопедиясы |жыл=1999 |томы= |беттері=507|барлық беті=930 |сериясы= |isbn=5-85270-155-6 |тиражы=100 000 }}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі киімдері ===
Дәстүрлі ерлер киімі – тар шалбар, шағын жағасы кестеленген (баронг-тагалог) ұзын тік тігілген жейде, жапырақтардан тоқылған конус тәрізді немесе жалпақ қалпақ, әйелдер - тігілмеген белдемше, блузка, қысқа күрте, жеңінің басы көтерілген көйлек, орамалдар. Қазіргі заманғы еуропалық киімдер кең таралуда.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тагалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі тағамдары ===
Дәстүрлі тағамдары — өсімдік, балық өнімдері, мереке күндері ет тағамдары.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.etnolog.ru/people.php?id=TAGA|title=Әлем халықтары/Тагалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Азия халықтары}}
[[Санат:Филиппин этникалық топтары]]</text>
      <sha1>ofslrp8op3jednsm3n2kw2x0lmu6qwy</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400869</id>
      <parentid>3400866</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T06:57:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тұрмыс салты */ толықтыру</comment>
      <origin>3400869</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11799" sha1="iq2szd4ncdklyqagzulk27u3bsf9ffx" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Тагалдар
|төл атауы  = тагалог
|сурет      = Tagalog dress, early 1800s.jpg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 15,4 млн.
|аймақ      = {{Байрақ|Филиппин}} 
|аймақ1     = 
|саны1      = 
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = 
|саны2      = 
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[тағал тілі]]
|діні       = [[католицизм]]
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Тағалдар''' (өз атауы — ''тагалог'')&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://info.wikireading.ru/hMPzs0Gfmo|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt; — Филиппиндегі халық, [[Лусон]] аралының орталық және оңтүстік бөліктерінің негізгі халқы.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://megabook.ru/article/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://my-dict.ru/dic/sovetskaya-istoricheskaya-enciklopediya/2123090-tagaly/|title=Кеңестік тарихи энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://gufo.me/dict/bse/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D1%82%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
Саны – 15,4 млн адам.(1992).&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://sanstv.ru/dict/%D1%82%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Орыс тілінің түсіндірме сөздігі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Тілі ==
Тілі аустронезия тілдерінің Филиппин аймағының орталық филиппиндік тармағы - [[тағал тілі]]. Жазуы [[латын әліпбиі]]не негізделген. Оның 10-нан астам нұсқалары мен [[диалект]]ілері бар. Ең танымалдары - филиппино, манил.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/399842|title=Тагалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Діні ==
Діні бойынша [[Католицизм|католиктер]].
Тұрмыстық және ғұрыптық формалардағы дәстүрлі анимистік нанымдардың қалдықтары католицизмге белгілі бір ерекшелік береді. Протестанттар, [[Англия шіркеуі|Аглипай]], Христостың тәуелсіз синкретикалық шіркеулерінің жақтастары бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.terminy.info/history/soviet-historical-encyclopedia/tagaly|title=Тагалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Тағалдар Висайя аралында пайда болды. Ерте испандық деректеріне сәйкес, олар Тага-Илог (өзен тұрғындары) және Тага-Бундок (тау тұрғындары) болып бөлінді.
Олар Майнила (Манила) және Тондо мемлекеттерін құрды, олардың билеушілері (дату, ладья, раджа) Малаккада сауда флоттары мен [[плантация]]ларына ие болды, Бруней билеушілерімен әулеттік байланыста болды.
1525 жылы Лусон тұрғындары, Малакка сұлтанының жағында Малакка бұғазына иелік ету құқығы үшін португалдықтармен шайқастарға қатысты. Тағалдар Филиппиннің отаршылдыққа қарсы қозғалысының қалыптасуында жетекші рөл атқарды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5097238|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
[[Сурет: Annual report of the Director to the Board of Trustees for the year .. (1926) (18246110369).jpg|нобай|оңға|200px|Кендір тоқушылар]]
== Кәсібі ==
Кәсіптері – суармалы [[егіншілік]] ([[күріш]], [[жүгері]], [[банан]], кокос пальмасы, [[манго]], [[кофе]], [[абака]], резина өсімдіктері, қант қамысы, [[темекі]]), [[мал шаруашылығы]] ([[буйвол]], [[сиыр]], [[шошқа]], [[ешкі]], [[тауық]]). Жағалауларда [[балық аулау]] маңызды рөл атқарады.
Қолөнерден – ротан, бамбуктан себет тоқу, абакадан, ананас жапырағының талшықтарынан мата жасау, ағаштан ою, кесте тігу дамыған.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://combatarnis.wordpress.com/2011/03/02/%D1%8D%D1%82%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F-%D0%B8-%D0%BC%D0%B8%D1%84%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F-%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%B2-%D1%84%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%BF/|title=Филиппин халықтарының этнографиясы мен мифологиясы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Тұрмыс салты ==
Неке [[Некеден кейінгі қоныс|неолокальды немесе билокальды]]. Отбасы [[Моногамия|моногамды]], ерлі-зайыптылардың туыстарының мүшелері болып табылатын туыстарымен белсенді экономикалық және салттық байланыстарды сақтайды.

=== Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары ===
[[Сурет:Bahay Kubo sa Batangas sa Pilipinas.jpg|нобай|оңға|200px|Дәстүрлі үйлері]]   
Тағалдардың шағын қалалары (пуэбло) мен ауылдық елді мекендері (баррио) өздерінің дәстүрлі орналасуын сақтайды: орталықта шіркеуі бар алаң, әкімшілік ғимараттар, дүкендер бар. Тұрғын үйлері төртбұрышты, бір немесе екі бөлмелі (екінші қосалқы бөлме) қадалы, биіктігі 1,5–2 м, биік тік төбесі пальма жапырақтары немесе когон шөптерімен жабылған, қабырғалары бамбук пен ағаштан салынған. Жарылған бамбуктар еденді төсеу үшін қолданылады, терезелерде жақтаулар мен шынылар жоқ, олар тоқылған жапқыштармен жабылады. Ошақ саздан жасалған алаңқайға қойылған. Қадалар арасындағы кеңістіктің бір бөлігін қосалқы бөлме ретінде пайдалануға болады.
  
Қазіргі заманғы тұрғын үй құрылысында дәстүрлі материалдармен қатар өнеркәсіптік өндіріс материалдары қолданылады. Қалалық ғимараттар әртүрлі еуропалық архитектуралық стильдермен жергілікті архитектуралық формалардың (жоспар, шатыр пішіні) үйлесімімен сипатталады. Тұрғын үй негізінен түнгі демалыс үшін қызмет етеді. Олар еденде төсеніштерді жайып, москит торының астында ұйықтайды. Жиһаз аз. Қалаларда және ауқатты ауыл тұрғындарының арасында заманауи жиһаз интерьерде басым.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=В.А.Тишков |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Москва |баспасы=Үлкен Ресей энциклопедиясы |жыл=1999 |томы= |беттері=507|барлық беті=930 |сериясы= |isbn=5-85270-155-6 |тиражы=100 000 }}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі киімдері ===
Дәстүрлі ерлер киімі – тар шалбар, шағын жағасы кестеленген (баронг-тагалог) ұзын тік тігілген жейде, жапырақтардан тоқылған конус тәрізді немесе жалпақ қалпақ, әйелдер - тігілмеген белдемше, блузка, қысқа күрте, жеңінің басы көтерілген көйлек, орамалдар. Қазіргі заманғы еуропалық киімдер кең таралуда.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тагалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі тағамдары ===
Дәстүрлі тағамдары — өсімдік, балық өнімдері, мереке күндері ет тағамдары.

=== Фольклоры ===
Тагалдар бай мифология, фольклорға ие. Көптеген түрлі — түсті мерекелер әсіресе танымал-карнавалдық шерулер мен католиктік әулиелердің құрметіне, Жаңа жылға (багонг таон) театрландырылған қойылымдар бар. Дәстүрлі рухани мәдениет айтарлықтай испандық әсерге ие болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.etnolog.ru/people.php?id=TAGA|title=Әлем халықтары/Тагалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Азия халықтары}}
[[Санат:Филиппин этникалық топтары]]</text>
      <sha1>iq2szd4ncdklyqagzulk27u3bsf9ffx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400873</id>
      <parentid>3400869</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T07:03:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мағыпар</username>
        <id>100137</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тұрмыс салты */ сурет қою</comment>
      <origin>3400873</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11936" sha1="3vpp9o1ckw4ubld3g7p91i751lwezrg" xml:space="preserve">{{Этникалық топ
|атауы      = Тагалдар
|төл атауы  = тагалог
|сурет      = Tagalog dress, early 1800s.jpg
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 15,4 млн.
|аймақ      = {{Байрақ|Филиппин}} 
|аймақ1     = 
|саны1      = 
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = 
|саны2      = 
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = 
|саны3      = 
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = 
|саны4      = 
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = 
|саны5      = 
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = 
|саны6      = 
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = 
|саны7      = 
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = 
|саны8      = 
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = 
|саны9      = 
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = 
|саны10     = 
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[тағал тілі]]
|діні       = [[католицизм]]
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}

'''Тағалдар''' (өз атауы — ''тагалог'')&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://info.wikireading.ru/hMPzs0Gfmo|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt; — Филиппиндегі халық, [[Лусон]] аралының орталық және оңтүстік бөліктерінің негізгі халқы.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://megabook.ru/article/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://my-dict.ru/dic/sovetskaya-istoricheskaya-enciklopediya/2123090-tagaly/|title=Кеңестік тарихи энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://gufo.me/dict/bse/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D1%82%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тағалдар сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
Саны – 15,4 млн адам.(1992).&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://sanstv.ru/dict/%D1%82%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Орыс тілінің түсіндірме сөздігі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Тілі ==
Тілі аустронезия тілдерінің Филиппин аймағының орталық филиппиндік тармағы - [[тағал тілі]]. Жазуы [[латын әліпбиі]]не негізделген. Оның 10-нан астам нұсқалары мен [[диалект]]ілері бар. Ең танымалдары - филиппино, манил.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/399842|title=Тагалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Діні ==
Діні бойынша [[Католицизм|католиктер]].
Тұрмыстық және ғұрыптық формалардағы дәстүрлі анимистік нанымдардың қалдықтары католицизмге белгілі бір ерекшелік береді. Протестанттар, [[Англия шіркеуі|Аглипай]], Христостың тәуелсіз синкретикалық шіркеулерінің жақтастары бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.terminy.info/history/soviet-historical-encyclopedia/tagaly|title=Тагалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Тағалдар Висайя аралында пайда болды. Ерте испандық деректеріне сәйкес, олар Тага-Илог (өзен тұрғындары) және Тага-Бундок (тау тұрғындары) болып бөлінді.
Олар Майнила (Манила) және Тондо мемлекеттерін құрды, олардың билеушілері (дату, ладья, раджа) Малаккада сауда флоттары мен [[плантация]]ларына ие болды, Бруней билеушілерімен әулеттік байланыста болды.
1525 жылы Лусон тұрғындары, Малакка сұлтанының жағында Малакка бұғазына иелік ету құқығы үшін португалдықтармен шайқастарға қатысты. Тағалдар Филиппиннің отаршылдыққа қарсы қозғалысының қалыптасуында жетекші рөл атқарды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5097238|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;
[[Сурет: Annual report of the Director to the Board of Trustees for the year .. (1926) (18246110369).jpg|нобай|оңға|200px|Кендір тоқушылар]]
== Кәсібі ==
Кәсіптері – суармалы [[егіншілік]] ([[күріш]], [[жүгері]], [[банан]], кокос пальмасы, [[манго]], [[кофе]], [[абака]], резина өсімдіктері, қант қамысы, [[темекі]]), [[мал шаруашылығы]] ([[буйвол]], [[сиыр]], [[шошқа]], [[ешкі]], [[тауық]]). Жағалауларда [[балық аулау]] маңызды рөл атқарады.
Қолөнерден – ротан, бамбуктан себет тоқу, абакадан, ананас жапырағының талшықтарынан мата жасау, ағаштан ою, кесте тігу дамыған.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://combatarnis.wordpress.com/2011/03/02/%D1%8D%D1%82%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F-%D0%B8-%D0%BC%D0%B8%D1%84%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F-%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%B2-%D1%84%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%BF/|title=Филиппин халықтарының этнографиясы мен мифологиясы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Тұрмыс салты ==
Неке [[Некеден кейінгі қоныс|неолокальды немесе билокальды]]. Отбасы [[Моногамия|моногамды]], ерлі-зайыптылардың туыстарының мүшелері болып табылатын туыстарымен белсенді экономикалық және салттық байланыстарды сақтайды.

=== Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары ===
[[Сурет:Bahay Kubo sa Batangas sa Pilipinas.jpg|нобай|оңға|200px|Дәстүрлі үйлері]]   
Тағалдардың шағын қалалары (пуэбло) мен ауылдық елді мекендері (баррио) өздерінің дәстүрлі орналасуын сақтайды: орталықта шіркеуі бар алаң, әкімшілік ғимараттар, дүкендер бар. Тұрғын үйлері төртбұрышты, бір немесе екі бөлмелі (екінші қосалқы бөлме) қадалы, биіктігі 1,5–2 м, биік тік төбесі пальма жапырақтары немесе когон шөптерімен жабылған, қабырғалары бамбук пен ағаштан салынған. Жарылған бамбуктар еденді төсеу үшін қолданылады, терезелерде жақтаулар мен шынылар жоқ, олар тоқылған жапқыштармен жабылады. Ошақ саздан жасалған алаңқайға қойылған. Қадалар арасындағы кеңістіктің бір бөлігін қосалқы бөлме ретінде пайдалануға болады.
  
Қазіргі заманғы тұрғын үй құрылысында дәстүрлі материалдармен қатар өнеркәсіптік өндіріс материалдары қолданылады. Қалалық ғимараттар әртүрлі еуропалық архитектуралық стильдермен жергілікті архитектуралық формалардың (жоспар, шатыр пішіні) үйлесімімен сипатталады. Тұрғын үй негізінен түнгі демалыс үшін қызмет етеді. Олар еденде төсеніштерді жайып, москит торының астында ұйықтайды. Жиһаз аз. Қалаларда және ауқатты ауыл тұрғындарының арасында заманауи жиһаз интерьерде басым.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=В.А.Тишков |бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны=Москва |баспасы=Үлкен Ресей энциклопедиясы |жыл=1999 |томы= |беттері=507|барлық беті=930 |сериясы= |isbn=5-85270-155-6 |тиражы=100 000 }}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі киімдері ===
[[Сурет:Pork sinigang.JPG|нобай|оңға|200px|''Синиганг''- дәстүрлі бұқтырылған тағам]]     
Дәстүрлі ерлер киімі – тар шалбар, шағын жағасы кестеленген (баронг-тагалог) ұзын тік тігілген жейде, жапырақтардан тоқылған конус тәрізді немесе жалпақ қалпақ, әйелдер - тігілмеген белдемше, блузка, қысқа күрте, жеңінің басы көтерілген көйлек, орамалдар. Қазіргі заманғы еуропалық киімдер кең таралуда.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%A2%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B|title=Тагалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

=== Дәстүрлі тағамдары ===
Дәстүрлі тағамдары — өсімдік, балық өнімдері, мереке күндері ет тағамдары.

=== Фольклоры ===
Тагалдар бай мифология, фольклорға ие. Көптеген түрлі — түсті мерекелер әсіресе танымал-карнавалдық шерулер мен католиктік әулиелердің құрметіне, Жаңа жылға (багонг таон) театрландырылған қойылымдар бар. Дәстүрлі рухани мәдениет айтарлықтай испандық әсерге ие болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.etnolog.ru/people.php?id=TAGA|title=Әлем халықтары/Тагалдар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-11-14|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Азия халықтары}}
[[Санат:Филиппин этникалық топтары]]</text>
      <sha1>3vpp9o1ckw4ubld3g7p91i751lwezrg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қазақстанның темір жол бекеттері</title>
    <ns>0</ns>
    <id>700333</id>
    <revision>
      <id>3400642</id>
      <parentid>3388979</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T16:07:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400642</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="58649" sha1="28vch2ikrgcpryq2un4wwyvhesvr8w0" xml:space="preserve">Қазақстан аумағындағы жолаушылар тасымалданатын темір жол бекеттерінің облыстары мен бағыты бойынша тізімі.&lt;ref&gt;[https://railwayz.info/photolines/rw/68 Қазақстан темір жолы (ҚТЖ) бекеттері]&lt;/ref&gt;

== Абай облысы ==
; Семей жүк тасымалы бөлімшесі
# [[Ауыл (станция)|Ауыл]] т/ж бекеті
# '''[[Белағаш (Абай облысы)|Белағаш]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Бородулиха ауылына (23 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# [[Дүйсекен]] т/ж бекеті
# '''[[Семей]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Бесқарағай ауылына (83 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# '''Жаңасемей т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Қарауыл ауылына (185 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# [[Шөптіқақ]] т/ж бекеті
# [[Делбегетей]] т/ж бекеті
# [[Суықбұлақ (кент)|Суықбұлақ]] т/ж бекеті
# [[Шар (қала)|Шар]] т/ж бекеті
# [[Суырлы]] т/ж бекеті
# '''[[Жаңғызтөбе]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Қалбатау (32 км), Көкпекті (127 км), Ақсуат (279 км), Ақжар ауылдарына (310 км) және Зайсан қаласына (380 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# [[Балықтыкөл (Қапанбұлақ ауылдық округі)|Балықтыкөл]] т/ж бекеті
# [[Қапанбұлақ (станция)|Қапанбұлақ]] т/ж бекеті
# [[Жарма (Абай облысы)|Жарма]] т/ж бекеті
# [[Қарақойтас (ауыл)|Қарақойтас]] т/ж бекеті
# [[Үшбиік]] т/ж бекеті
# [[Айғыржал (Абай облысы)|Айғыржал]] т/ж бекеті
# [[Егізқызыл]] т/ж бекеті
# '''[[Аягөз]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Үржар (174 км) және Мақаншы (220 км) ауылдарына ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# [[Көшкентал (Абай облысы)|Көшкентал]] т/ж бекеті
# [[Жыланды (Аягөз ауданы)|Жыланды]] т/ж бекеті
# Темекілі т/ж бекеті
# [[Ақбұлақ (Аягөз ауданы)|Ақболат]] т/ж бекеті
# [[Таңсық (станция)|Таңсық]] т/ж бекеті
# [[Жүзағаш]] т/ж бекеті
# Сарыжал т/ж бекеті
# [[Шалабай (ауыл)|Шалабай]] т/ж бекеті
# Жалпақ т/ж бекеті
# Талдынская т/ж бекеті
# Көл т/ж бекеті
# [[Шаған (кент)|Шаған]] т/ж бекеті
# '''[[Курчатов|Дегелең]] т/ж бекеті''' (2020 ж. дейін Конечная бекеті)

; Алматы жүк тасымалы бөлімшесі
# [[Ақтоғай (Абай облысы)|Ақтоғай]] т/ж бекеті
# [[Қарақұм (Абай облысы)|Қарақұм]] т/ж бекеті
# Предузловая т/ж бекеті

== Ақмола облысы ==
; Ақмола жүк тасымалы бөлімшесі
# [[Азат (Зеренді ауданы)|Азат]] т/ж бекеті
# Чаглинка т/ж бекеті
# '''[[Көкшетау|Көкшетау І]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Зеренді ауылына (54 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# [[№17-темір жол айрығы (Ақмола облысы)|№17]] т/ж айрығы
# [[Кенесары|Жамантұз]] т/ж бекеті
# '''[[Щучинск|Бурабай курорты]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Степняк қаласына (51 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# [[Жасыл (ауыл)|Жасыл]] т/ж бекеті
# '''[[Макинск|Макинка]] т/ж бекеті'''
# [[Никольское (Ақмола облысы)|Елтай]] т/ж бекеті
# '''[[Ақкөл (қала)|Ақкөл]] т/ж бекеті'''
# '''[[Шортанды (Шортанды ауданы)|Шортанды]] т/ж бекеті'''
# [[Төңкеріс (Шортанды ауданы)|Төңкеріс]] т/ж бекеті
# '''[[Астана (станция)|Астана]] т/ж бекеті&lt;ref&gt;Қосшы қаласына (27 км) және Ақмол (41 км), Қорғалжын (134 км) ауылдарына ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;''' (1994 ж. дейін Целиноград; 2001 ж. дейін Ақмола; 2019 ж. дейін Астана; 2022 ж. дейін Нұр-Сұлтан бекеті)
# [[Астана Нұрлы жол]] т/ж бекеті (2020 ж. дейін Астана Нұрлы жол; 2022 ж. дейін Нұр-Сұлтан Нұрлы жол бекеті)
# Сороковая т/ж бекеті
# [[Қарағай (Зеренді ауданы)|Қарағай]] т/ж бекеті
# [[Станционный (Ақмола облысы)|Көкшетау ІІ]] т/ж бекеті
# [[Красивая (станция)|Красивый-Казахский]] т/ж бекеті
# '''[[Жақсы (ауыл)|Жақсы]] т/ж бекеті'''
# [[Қазақ (Ақмола облысы)|Казахская]] т/ж бекеті
# [[Перекатное|Перекатная]] т/ж бекеті
# '''[[Атбасар]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Балкашино ауылына (95 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# [[Адыр (Ақмола облысы)|Адыр]] т/ж бекеті
# 628 т/ж бекеті
# [[Мариновка (Ақмола облысы)|Ирченко]] т/ж бекеті
# [[Қалқұтан (станция)|Колутон]] т/ж бекеті
# 671 т/ж бекеті
# '''[[Жалтыр (Ақмола облысы)|Жалтыр]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Астраханка (17 км), Егіндікөл ауылдарына (81 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# [[Қараадыр (станция)|Қараадыр]] т/ж бекеті
# [[Тастақ (Ақмола облысы)|Тастақ]] т/ж бекеті
# [[Қосшоқы (станция)|Қосшоқы]] т/ж бекеті
# [[Сарыоба (станция)|Сарыоба]] т/ж бекеті
# [[Еркіншілік]] т/ж бекеті

; Павлодар жүк тасымалы бөлімшесі
# [[Заозёрный (Ақмола облысы)|Айсары]] т/ж бекеті
# [[Ақтас (Ақмола облысы)|Еңбекшілдер]] т/ж бекеті
# '''[[Ақсу (Степногорск қалалық әкімдігі)|Алтынтау]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Степногорск қаласына (14 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt; (2002 ж. дейін Ақсу бекеті)
# Сілеті т/ж бекеті
# [[Торғай (станция)|Торғай]] т/ж бекеті
# '''[[Ерейментау]]''' т/ж бекеті
# [[Қоржынкөл (Ерейментау ауданы)|Қоржынкөл]] т/ж бекеті
# [[Өлеңті (станция)|Өлеңті]] т/ж бекеті

; Қарағанды жүк тасымалы бөлімшесі
# [[Бабатай (Ақмола облысы)|Бабатай]] т/ж бекеті
# '''[[Аршалы (Ақмола облысы)|Аршалы]] т/ж бекеті''' (2017 ж. дейін Вишнёвка бекеті)
# [[Анар (станция)|Анар]] т/ж бекеті

; Қостанай жүк тасымалы бөлімшесі
# [[Ковыльное (Ақмола облысы)|Ковыльная]] т/ж бекеті
# [[Сұрған]] т/ж бекеті
# '''[[Есіл (қала)|Есіл]] т/ж бекеті'''
# [[Приишимка (Есіл ауданы)|Приишимская]] т/ж бекеті
# [[Кенское|Кенская]] т/ж бекеті
# '''[[Державинск]]ая т/ж бекеті'''
# [[Тасты-Талды]] т/ж бекеті

== Ақтөбе облысы ==
;Ақтөбе жүк тасымалы бөлімшесі
# [[Жайсаң (Ақтөбе облысы)|Жайсаң]] т/ж бекеті
# '''[[Мәртөк|Мартук]] т/ж бекеті'''
# [[Қаратоғай (Мәртөк ауданы)|Қаратоғай]] т/ж бекеті
# Жіңішке т/ж бекеті
# '''[[Ақтөбе]] І т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Қобда ауылына (115 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# Әлжан т/ж бекеті
# [[Бестамақ (Алға ауданы)|Бестамақ]] т/ж бекеті
# '''[[Алға]] т/ж бекеті'''
# [[Тамды (Алға ауданы)|Тамды]] т/ж бекеті
# [[Ақкемер (Мұғалжар ауданы)|Ақкемер]] т/ж бекеті
# '''[[Қандыағаш]] т/ж бекеті'''
# [[Жұрын]] т/ж бекеті
# Ізімбет т/ж бекеті
# Құдық т/ж бекеті
# [[Ембі|Жем]] т/ж бекеті (2001 ж. дейін Ембі бекеті)
# Қырғыз т/ж бекеті
# [[Мұғалжар (ауыл)|Мұғалжар]] т/ж бекеті
# [[Біршоғыр (ауыл)|Бершүгір]] т/ж бекеті
# [[Қотыртас (ауыл)|Қотыртас]] т/ж бекеті
# [[Ақтан батыр ауылы (Ақтөбе облысы)|Қауылжыр]] т/ж бекеті
# [[Солёный (Ақтөбе облысы)|Қайдауыл]] т/ж бекеті
# [[Ұлпан (ауыл)|Ұлпан]] т/ж бекеті
# '''[[Шалқар (қала)|Шалқар]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Ырғыз ауылына (159 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# [[Көпмола]] т/ж бекеті
# [[Жылан (ауыл)|Жылан]] т/ж бекеті
# [[Тоғыз (ауыл)|Тоғыз]] т/ж бекеті
# [[Қарашоқат (ауыл)|Қарашоқат]] т/ж бекеті
# [[Шоқысу]] т/ж бекеті
# [[Теміркөпір|Темір]] т/ж бекеті
# [[Қалмаққырған]] т/ж бекеті
# [[Жақсымай]] т/ж бекеті
# '''[[Шұбарқұдық]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Ойыл ауылына (140 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# [[Кенжәлі (ауыл)|Кенжалы]] т/ж бекеті
# '''[[Қарауылкелді (ауыл)|Қарауылкелді]] т/ж бекеті'''
# [[Жарлы (Ақтөбе облысы)|Жарлы]] т/ж бекеті
# [[Ноғайты (Ақтөбе облысы)|Ноғайты]] т/ж бекеті
# '''[[Темірбек Жүргенов ауылы (Ақтөбе облысы)|Әйтеке би]] т/ж бекеті'''
# Аққұдық т/ж бекеті
# '''Хромтау т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Хромтау қаласына (9 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# [[Некілтау|Никельтау]] т/ж бекеті
# [[Жазық (Ақтөбе облысы)|Жазық]] т/ж бекеті (2001 ж. дейін Просторная бекеті)
# Бақай т/ж бекеті
# [[Тоқмансай (станция)|Тоқмансай]] т/ж бекеті
# Тассай т/ж бекеті
# Шұқыр т/ж бекеті
# Байқадам т/ж бекеті
# [[Әлімбет (ауыл)|Әлімбет]] т/ж бекеті (2017 ж. дейін Киргильда бекеті)
# [[Ақкөл (Қарғалы ауданы)|Ащылысай]] т/ж бекеті
# '''[[Бадамша (ауыл)|Кемпірсай]] т/ж бекеті'''

;Қостанай жүк тасымалы бөлімшесі
# Әйке т/ж бекеті

;Маңғыстау жүк тасымалы бөлімшесі
# Құрсай т/ж бекеті

;Оңтүстік Орал темір жолы (Ресей)
# [[Үшқатты|Союзная]] т/ж бекеті

== Алматы облысы ==
; Алматы жүк тасымалы бөлімшесі
# [[Шилібастау (Алматы облысы)|Шилібастау]] т/ж бекеті
# [[Қопа (Алматы облысы)|Қопа]] т/ж бекеті
# [[Жиренайғыр]] т/ж бекеті
# [[Қазыбек бек ауылы|Қазыбек бек]] т/ж бекеті (2000 ж. дейін Ұзынағаш бекеті)
# [[Жыңғылды (Алматы облысы)|Жыңғылды]] т/ж бекеті
# '''[[Жібек жолы (Қарасай ауданы)|Шамалған]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Ұзынағаш ауылы (38 км) мен Қаскелең қаласына (24 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# Көкөзек т/ж бекеті
# [[Боралдай (Алматы облысы)|Боралдай]] т/ж бекеті
# '''[[Алматы-1|Алматы-І]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Есік (51 км), Талғар (28 км) қалаларына ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# [[Алматы-2|Алматы-ІІ]] т/ж бекеті
# Медеу т/ж бекеті
# '''[[Өтеген батыр|Жетісу]] т/ж бекеті'''
# [[Байсерке]] т/ж бекеті
# '''[[Алатау (қала)|Жетіген]] т/ж бекеті'''
# Илийская т/ж бекеті
# '''[[Қонаев (қала)|Қапшағай]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Бақанас ауылына (138 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# [[Құлантөбе]] т/ж бекеті
# [[Қосқұдық (Алматы облысы)|Қосқұдық]] т/ж бекеті
# '''Шелек т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Кеген (129 км) және Нарынқол ауылдарына (220 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# '''Тасқарасу т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Шонжы ауылына (25 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;

== Атырау облысы ==
;Атырау жүк тасымалы бөлімшесі
# '''[[Сағыз (ауыл)|Сағыз]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Миялы ауылына (114 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# [[Мұқыр (Атырау облысы)|Мұқыр]] т/ж бекеті
# [[Жантерек]] т/ж бекеті
# [[Кенбай (Мұқыр ауылдық округі)|Кенбай]] т/ж бекеті
# [[Жамансор]] т/ж бекеті
# '''[[Мақат]] т/ж бекеті'''
# [[Доссор]] т/ж бекеті
# [[Ескене (темір жол стансасы)|Ескене]] т/ж бекеті 
# Қарабатан т/ж бекеті
# Теңдік т/ж бекеті
# '''[[Атырау]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Махамбет ауылы (72 км) мен Индербор кентіне (173 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt; (1994 ж. дейін Гурьев-2 бекеті)
# Махамбет т/ж бекеті (1994 ж. дейін Гурьев-3 бекеті)
# Бақсай т/ж бекеті
# '''[[Аққыстау]] т/ж бекеті'''
# Сазанқұрақ т/ж бекеті
# [[Исатай (Атырау облысы)|Исатай]] т/ж бекеті
# '''[[Ақкөл (Атырау облысы)|Ганюшкино]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Құрманғазы ауылына (22 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# '''[[Құлсары]] т/ж бекеті'''

== Батыс Қазақстан облысы ==
;Ақтөбе жүк тасымалы бөлімшесі 
# [[Достық (Тасқала ауданы)|Семиглавый Мар]] т/ж бекеті
# Вавилино т/ж бекеті
# '''[[Тасқала (Батыс Қазақстан облысы)|Тасқала]] т/ж бекеті''' (2017 ж. дейін Шипово бекеті)
# [[Зелёное (Зелёнов ауылдық округі)|Дерқұл]] т/ж бекеті
# '''[[Перемётное|Перемётная]] т/ж бекеті'''
# Кардон т/ж бекеті
# [[Деркөл (кент)|Орал-Товарная]] т/ж бекеті
# '''[[Орал]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Жаңақала (263 км), Жымпиты (147 км), Қаратөбе (243 км), Чапаев (133 км) ауылдарына ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# [[Желаево|Жилаево]] т/ж бекеті
# [[Пойма (Батыс Қазақстан облысы)|Пойма]] т/ж бекеті
# '''[[Жайық (Теректі ауданы)|Жайық]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Теректі ауылына (8 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# [[Алғабас (Теректі ауданы)|Алғабас]] т/ж бекеті
# '''[[Ақсай (Бөрлі ауданы)|Қазақстан]] т/ж бекеті'''
# [[Амангелді (Шыңғырлау ауданы)|Амангелді]] т/ж бекеті
# Тузово т/ж бекеті
# '''[[Шыңғырлау (ауыл)|Шыңғырлау]] т/ж бекеті'''

;Приволжье темір жолы (Ресей)
# '''[[Жәнібек (Батыс Қазақстан облысы)|Жәнібек]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Казталовка ауылына (163 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# '''[[Сайқын|Сайхын]] т/ж бекеті'''
# [[Шонай (Батыс Қазақстан облысы)|Шұңғай]] т/ж бекеті

== Жамбыл облысы ==
;Жамбыл жүк тасымалы бөлімшесі
# [[Шақпақ (Жамбыл облысы)|Шақпақ]] т/ж бекеті
# '''[[Бауыржан Момышұлы ауылы|Боранды]] т/ж бекеті''' (2017 ж. дейін Бурное бекеті)
# [[Сұрым|Сүрім]] т/ж бекеті
# [[Күркіреусу]] т/ж бекеті
# [[Шөлдала]] т/ж бекеті
# '''[[Тараз]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Сарыкемер ауылына (21 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt; (2017 ж. дейін Жамбыл бекеті)
# [[Талас (станция)|Талас]] т/ж бекеті
# [[Үшбұлақ (Жамбыл облысы)|Үшбұлақ]] т/ж бекеті
# [[Ақшолақ (ауыл)|Ақшолақ]] т/ж бекеті
# [[Ақыртөбе]] т/ж бекеті
# [[Малдыбай]] т/ж бекеті
# '''[[Луговой (станция)|Түрксіб]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Құлан ауылына (9 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt; (2020 ж. дейін Луговая бекеті)
# [[Қорағаты (станция)|Қорағаты]] т/ж бекеті
# '''[[Шу]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Төле би ауылына (13 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# [[Бірлік (Шу ауданы)|Бірлік]] І т/ж бекеті
# Кемер т/ж бекеті
# [[Еспе (станция)|Еспе]] т/ж бекеті
# [[Шоқпар (станция)|Шоқпар]] т/ж бекеті
# [[Алаайғыр]] т/ж бекеті
# [[Құлақшын (ауыл)|Құлақшын]] т/ж бекеті
# [[Бел (Жамбыл облысы)|Бел]] т/ж бекеті
# [[Аңырақай (ауыл)|Аңырақай]] т/ж бекеті
# Қордай т/ж бекеті
# Құлжабасы т/ж бекеті
# [[Қашқантеңіз]] т/ж бекеті 
# [[Мыңарал (станция)|Мыңарал]] т/ж бекеті
# Қайраткөл т/ж бекеті
# [[Шығанақ (Мойынқұм ауданы)|Шығанақ]] т/ж бекеті
# [[Бурылбайтал (станция)|Бурылбайтал]] т/ж бекеті
# Қарасай т/ж бекеті
# [[Қияқты (Жамбыл облысы)|Қияқты]] т/ж бекеті
# '''[[Хантау]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Мойынқұм ауылына (89 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# Жиделі т/ж бекеті
# [[Бірлік (Шу ауданы)|Бірлік]] І т/ж бекеті
# Бурыл т/ж бекеті
# [[Шайқорық (станция)|Шайқорық]] т/ж бекеті
# '''[[Аса (ауыл)|Аса]] т/ж бекеті'''
# [[Жұма (ауыл)|Жұма]] т/ж бекеті
# '''[[Қаратау (қала)|Қаратау]] т/ж бекеті'''
# [[Көктал (Талас ауданы)|Ақтаутас]] т/ж бекеті
# Табақбұлақ т/ж бекеті
# Шабақты т/ж бекеті
# '''[[Жаңатас]] т/ж бекеті'''

;Алматы жүк тасымалы бөлімшесі
# '''[[Отар (Жамбыл облысы)|Отар]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Қордай ауылына (75 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;

; Қырғыз темір жолы (Қырғызстан)
# Мөңке т/ж бекеті
# '''[[Меркі (станция)|Мерке]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Меркі ауылына (5 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# [[Шалдуар|Чальдовар]] т/ж бекеті

== Жетісу облысы ==
; Алматы жүк тасымалы бөлімшесі
# [[Дала (ауыл)|Дала]] т/ж бекеті
# [[Жоламан (станция)|Жоламан]] т/ж бекеті
# [[Малайсары (станция)|Малайсары]] т/ж бекеті
# [[Балғалы (ауыл)|Балғалы]] т/ж бекеті
# '''[[Сарыөзек (Жетісу облысы)|Сарыөзек]] т/ж бекеті'''
# [[Майтөбе (станция)|Майтөбе]] т/ж бекеті
# [[Айнабұлақ (Жетісу облысы)|Айнабұлақ]] т/ж бекеті
# [[Мойынқұм (Жетісу облысы)|Мойынқұм]] т/ж бекеті
# [[Быжы]] т/ж бекеті
# [[Көксу (Көксу ауданы)|Көксу]] т/ж бекеті
# [[Кәлпе]] т/ж бекеті
# '''[[Үштөбе (қала)|Үштөбе]] т/ж бекеті'''
# [[Қайрақты (Жетісу облысы)|Қайрақты]] т/ж бекеті
# [[Молалы]] т/ж бекеті
# '''[[Алажиде]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Жансүгіров ауылы (90 км) мен Сарқан қаласына (123 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# [[Егінсу (Жетісу облысы)|Егінсу]] т/ж бекеті
# [[Ақөзек (Жетісу облысы)|Ақөзек]] т/ж бекеті
# [[Матай]] т/ж бекеті
# [[Жасқазақ]] т/ж бекеті
# [[Лепсі (Сарқан ауданы)|Лепсі]] т/ж бекеті
# [[Арғанаты (станция)|Арғанаты]] т/ж бекеті
# [[Ақбалық (Жетісу облысы)|Ақбалық]] т/ж бекеті
# [[Қаратас (Жетісу облысы)|Қаратас]] т/ж бекеті
# '''[[Балпық би (ауыл)|Тентек]] т/ж бекеті'''
# '''[[Қарабұлақ (Ескелді ауданы)|Қарабұлақ]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Текелі қаласына (25 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# '''[[Талдықорған]] т/ж бекеті'''
# Шөлқызыл т/ж бекеті
# Жақсыбұлақ т/ж бекеті
# '''Құндызды т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Жаркент қаласына (21 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt; (2017 ж. дейін Жаркент бекеті)
# Алтынкөл т/ж бекеті (2017 ж. дейін Қорғас бекеті)
# '''[[Бескөл (Жетісу облысы)|Бескөл]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Үшарал қаласына (14 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# [[Көктұма (станция)|Көктұма]] т/ж бекеті
# [[Жалаңашкөл (станция)|Жалаңашкөл]] т/ж бекеті
# [[Достық (Алакөл ауданы)|Достық]] т/ж бекеті

== Қарағанды облысы ==
; Қарағанды жүк тасымалы бөлімшесі
# '''[[Осакаровка|Сарыбел]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Нұра кентіне (86 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt; (2017 ж. дейін Осакаровка бекеті)
# [[Батпақты (Қарағанды облысы)|Ақтасты]] т/ж бекеті
# [[Шоқай (станция, Қарағанды облысы)|Шоқай]] т/ж бекеті
# Мырза т/ж бекеті
# [[Ғабиден Мұстафин кенті|Нұра]] т/ж бекеті
# Балықты т/ж бекеті
# Көкпекті т/ж бекеті (2002 ж. дейін Солонички бекеті)
# Қарағанды-Сұрыптау т/ж бекеті
# Жаңа Қарағанды т/ж бекеті
# Майқұдық т/ж бекеті
# '''[[Қарағанды]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Саран қаласына (23 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# Қарағанөзек т/ж бекеті (2002 ж. дейін Большая Михайловка бекеті)
# '''[[Қарабас (Қарағанды облысы)|Қарабас]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Абай (8 км), Шахтинск қалаларына (32 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# [[Южный (Қарағанды облысы)|Құлайғыр]] т/ж бекеті
# [[Қарамұрын]] т/ж бекеті
# [[Дария (кент)|Дария]] т/ж бекеті
# '''[[Сәкен Сейфуллин (кент)|Жарық]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Ақсу-Аюлы ауылына (77 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# Сарысу т/ж бекеті
# [[Өспен|Нілді]] т/ж бекеті
# [[Айса (станция)|Айса]] т/ж бекеті
# [[Ақадыр (Қарағанды облысы)|Ақадыр]] т/ж бекеті
# Доңғал т/ж бекеті (2002 ж. дейін Айрин бекеті)
# [[Босаға (Босаға ауылдық округi)|Босаға]] т/ж бекеті
# Ақшағыл т/ж бекеті
# [[Киікті|Киік]] т/ж бекеті
# [[Мойынты (кент)|Мойынты]] т/ж бекеті
# Сарықұм т/ж бекеті
# Көкдомбақ т/ж бекеті
# '''[[Балқаш (қала)|Балқаш І]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Ақтоғай ауылына (207 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# Балқаш ІІ т/ж бекеті
# [[Орта Дересін (станция)|Орта-Дересін]] т/ж бекеті
# Тоқырау т/ж бекеті
# [[Ақжайдақ (ауыл)|Ақжайдақ]] т/ж бекеті
# Ащыөзек т/ж бекеті
# Тағынқара т/ж бекеті
# [[Саяқ (кент)|Саяқ]] т/ж бекеті
# '''[[Ботақара (станция)|Ботақара]] аялдау пункті'''&lt;ref&gt;Ботақара кентіне (6 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# [[Ащысу (Қарағанды облысы)|Ащысу]] т/ж бекеті
# Саумалкөл т/ж бекеті (2002 ж. дейін Новый Путь бекеті)
# [[Бүркітті (станция)|Бүркітті]] т/ж бекеті (2002 ж. дейін Талдинка бекеті)
# '''[[Қарағайлы (Қарқаралы ауданы)|Қарағайлы]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Қарқаралы қаласына (33 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# Жаңаауыл т/ж бекеті
# Аққұдық т/ж бекеті
# '''[[Теміртау]] т/ж бекеті'''
# [[Сәкен Сейфуллин (кент)|Жарық]] т/ж бекеті
# [[Көктіңкөлі (станция)|Көктіңкөлі]] т/ж бекеті
# Нұрдала т/ж бекеті
# Дорожный т/ж айрығы
# [[Шұбаркөл (кент)|Шұбаркөл]] т/ж бекеті

;Жамбыл жүк тасымалы бөлімшесі
# Шешенқара т/ж бекеті
# Қаражыңғыл т/ж бекеті
# Ақжолтай т/ж бекеті (2020 ж. дейін Весна бекеті)
# Науалы т/ж бекеті
# [[Сарышаған (кент)|Сарышаған]] т/ж бекеті
# '''Көктас т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Приозёрск қаласына (12 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;

== Қостанай облысы ==
;Қостанай жүк тасымалы бөлімшесі
# '''[[Қостанай]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Боровской (87 км), Обаған ауылдарына (53 км) және Тобыл қаласына (9 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# Темірбұлақ т/ж бекеті
# '''[[Рудный|Железорудная]] т/ж бекеті'''
# Воронинская т/ж бекеті
# '''[[Тобыл (кент)|Тобыл]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Әйет ауылына (25 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# Майлин т/ж бекеті
# '''[[Лисаковск]] т/ж бекеті'''
# Арыстансор т/ж бекеті
# Арқа т/ж бекеті
# Алтынсарин т/ж бекеті
# [[Притобольское|Притобольская]] т/ж бекеті
# [[Апановка]] т/ж бекеті
# [[Қазанбасы]] т/ж бекеті
# '''[[Аманқарағай]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Әулиекөл (12 км), Қарамеңді ауылдарына (101 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# Обаған т/ж бекеті
# [[Құсмұрын (кент)|Құсмұрын]] т/ж бекеті
# '''[[Қойбағар (ауыл)|Қойбағар]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Қарасу ауылына (57 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# [[Шалғышы]] т/ж бекеті
# [[Жаныспай (Ақмола облысы)|Жанысбай]] т/ж бекеті
# Қайрақ т/ж бекеті
# [[Приуральское|Медет]] т/ж бекеті
# Селекционная т/ж бекеті&lt;ref&gt;Қарабалық кентіне (12 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# [[Тоғызақ (Қостанай облысы)|Тоғызақ]] т/ж бекеті
# [[Пешковка|Пешковский Тупик]] т/ж бекеті
# '''[[Фёдоровка (Фёдоров ауданы)|Жаркөл]] т/ж бекеті'''
# Успеновка т/ж бекеті
# [[Мәскеу (Қостанай облысы)|Озёрная]] т/ж бекеті
# Қарағайлы т/ж бекеті
# '''[[Сарыкөл (Сарыкөл ауданы)|Сарыкөл]] т/ж бекеті''' (2001 ж. дейін Ново-Урицк бекеті)
# Дудаковка т/ж бекеті
# [[Қоскөл (Ұзынкөл ауданы)|Қоскөл]] т/ж бекеті
# [[Перелески (Қостанай облысы)|Перелески]] т/ж бекеті
# '''[[Денисовка (Қостанай облысы)|Денисовка]] т/ж бекеті'''
# Киік (Шәкубай) т/ж бекеті
# '''[[Пригородное (Қостанай облысы)|Жітіқара]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Жітіқара қаласы (8 км) мен Қамысты ауылына (55 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# Қараоба т/ж бекеті
# [[Зааят]]ская т/ж бекеті
# [[Баталы]] т/ж бекеті
# Тарановская т/ж бекеті
# [[Фурманово (Қостанай облысы)|Фурмановский]] т/ж бекеті
# '''[[Арқалық (қала)|Арқалық]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Амангелді (144 км), Торғай ауылдарына (291 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# Жалғызтал т/ж бекеті

; Ақмола жүк тасымалы бөлімшесі
# Зерновая т/ж бекеті
# '''[[Троебратский|Пресногорьковская]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Ұзынкөл (75 км) және Пресновка ауылдарына (84 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;

== Қызылорда облысы ==
;Қызылорда жүк тасымалы бөлімшесі
# [[Сексеуіл (кент)|Сексеуіл]] т/ж бекеті
# [[Көнту|Күнту]] т/ж бекеті
# '''[[Арал (қала)|Арал теңізі]] т/ж бекеті'''
# [[Сапақ (Қызылорда облысы)|Сапақ]] т/ж бекеті
# [[Аралқұм (Қызылорда облысы)|Аралқұм]] т/ж бекеті
# [[Шөміш (ауыл)|Шөміш]] т/ж бекеті
# [[Қамыстыбас (ауыл)|Қамыстыбас]] т/ж бекеті
# [[Бекбауыл]] т/ж бекеті
# '''[[Әйтеке би кенті|Қазалы]] т/ж бекеті'''
# [[Көбек (Қызылорда облысы)|Көбек]] т/ж бекеті
# [[Майлыбас]] т/ж бекеті
# [[Байқожа]] т/ж бекеті
# '''[[Төретам]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Байқоңыр қаласына (7 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# [[Диірментөбе]] т/ж бекеті
# [[Қорқыт (станция)|Қорқыт]] т/ж бекеті
# '''[[Жосалы (Қызылорда облысы)|Жосалы]] т/ж бекеті'''
# [[Қызылтам]] т/ж бекеті
# [[Қаракеткен]] т/ж бекеті
# '''[[Жалағаш (Қызылорда облысы)|Жалағаш]] т/ж бекеті'''
# '''[[Тереңөзек (Қызылорда облысы)|Тереңөзек]] т/ж бекеті'''
# [[Қараөзек (станция, Қызылорда облысы)|Қараөзек]] т/ж бекеті
# '''[[Қызылорда]] т/ж бекеті'''
# [[Белкөл]] т/ж бекеті
# Бөрібай т/ж бекеті
# Бірқазан т/ж бекеті
# [[Сұлутөбе]] т/ж бекеті
# [[Тартоғай (Қызылорда облысы)|Тартоғай]] т/ж бекеті
# [[Бәйгеқұм]] т/ж бекеті
# '''[[Шиелі (Қызылорда облысы)|Шиелі]] т/ж бекеті'''
# [[Төменарық]] т/ж бекеті
# '''[[Жаңақорған]] т/ж бекеті'''
# [[Аққұм (Жаңақорған ауданы)|Аққұм]] т/ж бекеті
# [[Талап (Қызылорда облысы)|Талап]] т/ж бекеті
# [[Бесарық (Талап ауылдық округі)|Бесарық]] т/ж бекеті
# Абай т/ж бекеті
# Қарашеген т/ж бекеті

== Маңғыстау облысы ==
; Маңғыстау жүк тасымалы бөлімшесі
# [[Боранқұл|Опорная]] т/ж бекеті
# '''[[Бейнеу]] т/ж бекеті'''
# [[Төлеп (Бейнеу ауданы)|Үстірт]] т/ж бекеті
# [[Сайөтес]] т/ж бекеті
# '''[[Шетпе]] т/ж бекеті'''
# Тамақ т/ж бекеті
# '''[[Маңғыстау (ауыл)|Маңғыстау]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Ақтау (19 км), Форт-Шевченко (149 км) қалаларына және Құрық ауылына (75 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# '''[[Жаңаөзен|Өзен]] т/ж бекеті'''
# [[Бопай (Маңғыстау облысы)|Бопай]] т/ж бекеті
# [[Болашақ (Маңғыстау облысы)|Болашақ]] т/ж бекеті
# [[Ақжігіт (ауыл)|Ақжігіт]] т/ж бекеті
# [[Тұрыш]] т/ж бекеті

== Павлодар облысы ==
;Павлодар жүк тасымалы бөлімшесі
# [[Бозшакөл (ауыл)|Бозшакөл]] т/ж бекеті
# [[Шідерті (Павлодар облысы)|Шідерті]] т/ж бекеті
# '''[[Екібастұз]] І т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Баянауыл ауылына (134 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# Атығай т/ж бекеті
# [[Құлакөл|Майқайың]] т/ж бекеті
# [[Қарасор (Павлодар облысы)|Қарасор]] т/ж бекеті
# [[Қалқаман (ауыл)|Қалқаман]] т/ж бекеті
# [[Тасқұдық (Павлодар облысы)|Тасқұдық]] т/ж бекеті (2001 ж. дейін Пограничник бекеті)
# [[Спутник (Павлодар облысы)|Спутник]] т/ж бекеті
# '''[[Атамекен (Павлодар облысы)|Жолқұдық]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Ертіс (161 км), Ақтоғай (105 км) ауылдарына ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# '''[[Павлодар]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Аққулы (115 км), Тереңкөл (112 км), Успенка (90 км), Шарбақты (87 км) ауылдарына ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# Ақсу І т/ж бекеті (2001 ж. дейін Ермак-Грузовой бекеті)
# '''[[Ақсу]] ІІ т/ж бекеті''' (2001 ж. дейін Ермак-Пассажирский бекеті)
# '''[[Көктөбе (Май ауданы)|Көктөбе]] т/ж бекеті'''

;Батыс Сібір темір жолы (Ресей)
# '''[[Уәлиханов (Павлодар облысы)|Уәлиханов]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Железинка ауылына (67 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# [[Мыңкөл]] т/ж бекеті

== Солтүстік Қазақстан облысы ==
; Оңтүстік Орал темір жолы (Ресей)
# '''[[Мамлют]]ка т/ж бекеті'''
# [[Кондратовка (Солтүстік Қазақстан облысы)|Кондратовка-Сибирская]] т/ж бекеті
# '''[[Петропавл]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Бескөл (12 км), Явленка ауылдарына (79 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# [[Тоқшын|Токуши]] т/ж бекеті
# [[Ганькино (станция)|
Ганькино]] т/ж бекеті
# '''[[Булаев]]о І т/ж бекеті'''
# [[Чистовское|Зарослое]] т/ж бекеті
# [[Қарақоға (Солтүстік Қазақстан облысы)|Қарақоға]] т/ж бекеті

;Ақмола жүк тасымалы бөлімшесі
# '''[[Смирново (Солтүстік Қазақстан облысы)|Смирново]] т/ж бекеті'''
# [[Қиялы (Солтүстік Қазақстан облысы)|Қиялы]] т/ж бекеті
# '''[[Тайынша]] т/ж бекеті'''
# [[Большой Изюм|Приречная]] т/ж бекеті
# '''[[Новоишим|Жаңаесіл]] т/ж бекеті''' (2020 ж. дейін Новоишимская бекеті)
# [[Новосёловка (Солтүстік Қазақстан облысы)|Первая Целинная]] т/ж бекеті
# [[Никольское (Солтүстік Қазақстан облысы)|Янко]] т/ж бекеті
# '''[[Саумалкөл (Солтүстік Қазақстан облысы)|Саумалкөл]] т/ж бекеті''' (2020 ж. дейін Володарское бекеті)
# [[Уголки (Солтүстік Қазақстан облысы)|Уголки]] т/ж бекеті
# [[Бауман (Солтүстік Қазақстан облысы)|Бауманская]] т/ж бекеті
# [[Қайраңкөл]] т/ж бекеті
# '''[[Тимирязево (Солтүстік Қазақстан облысы)|Сулы]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Сергеев қаласына (69 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# [[Ақсуат (Солтүстік Қазақстан облысы)|Ақсуат]] т/ж бекеті
# [[Белоградовка (Тимирязев ауданы)|Белоградская]] т/ж бекеті
# [[Аймақ (ауыл)|Октябрь]] т/ж бекеті
# [[Ильичёвка (Солтүстік Қазақстан облысы)|Чкалово]] т/ж бекеті
# [[Целинное (Тайынша ауданы)|Золоторунная]] т/ж бекеті
# [[Ащыкөл (Солтүстік Қазақстан облысы)|Ащыкөл]] т/ж бекеті
# [[Дәуіт (ауыл)|Дәуіт]] т/ж бекеті
# '''[[Талшық]] т/ж бекеті'''
# '''[[Кішкенекөл|Қызылту]] т/ж бекеті'''

; Қостанай жүк тасымалы бөлімшесі
# [[Куприяновка (Ғабит Мүсірепов ауданы)|Садыркөл]] т/ж бекеті

== Түркістан облысы ==
; Қызылорда жүк тасымалы бөлімшесі
# [[Сауран (ауыл)|Сауран]] т/ж бекеті
# [[Шорнақ]] т/ж бекеті

; Шымкент жүк тасымалы бөлімшесі
# '''[[Түркістан (қала)|Түркістан]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Кентау қаласы (39 км) мен Шолаққорған ауылына (115 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# [[Отрабат|Отрабад]] т/ж бекеті
# '''[[Темір (Түркістан облысы)|Темір]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Шәуілдір ауылына (9 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# [[Қарақоңыр]] т/ж бекеті
# '''[[Арыс|Арыс 1]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Темірлан ауылына (49 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# [[Шағыр (Түркістан облысы)|Шағыр]] т/ж бекеті
# [[Монтайтас]] т/ж бекеті
# [[Шанақ (бекет)|Шанақ]] т/ж бекеті
# [[Шеңгелді (Сарыағаш ауданы)|Шеңгелді]] т/ж бекеті
# [[Жылға]] т/ж бекеті
# [[Дарбаза (Сарыағаш ауданы)|Дарбаза]] т/ж бекеті
# '''[[Сарыағаш]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Жетісай (118 км), Шардара қалаларына (122 км), Мырзакент кентіне (126 км), Абай (23 км), Қазығұрт ауылына (49 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# [[Қалаш]] т/ж бекеті
# [[Бадам (Ордабасы ауданы)|Бадам]] т/ж бекеті
# Қорғасын т/ж бекеті
# '''[[Шымкент]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Шаян ауылына (101 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# Қызылсай т/ж бекеті
# '''[[Ақсукент|Манкент]]''' т/ж бекеті
# [[Ынтымақ (Сайрам ауданы)|Ынтымақ]] т/ж бекеті (2017 ж. дейін Сергиевка бекеті)
# [[Састөбе]] т/ж бекеті
# Меңлібай т/ж бекеті
# Көктерек т/ж бекеті
# '''[[Түлкібас]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Рысқұлов ауылына (9 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;

; Жамбыл жүк тасымалы бөлімшесі
# [[Абайыл]] т/ж бекеті

== Ұлытау облысы ==
;Қарағанды жүк тасымалы бөлімшесі
# '''[[Жаңаарқа]] т/ж бекеті'''
# [[Атасу (Байдалы би ауылдық округі)|Атасу]] т/ж бекеті
# [[Мыңадыр (станция)|Мыңадыр]] т/ж бекеті
# [[Жомарт (ауыл)|Жомарт]] т/ж бекеті
# [[Түгіскен (Ұлытау облысы)|Жеңіс]] т/ж бекеті
# [[Қызылжар (Ұлытау облысы)|Қызылжар]] т/ж бекеті
# [[Түйемойнақ (Жезқазған қалалық әкімдігі)|Түйемойнақ]] т/ж бекеті
# [[Теректі (Ұлытау облысы)|Теректі]] т/ж бекеті
# '''[[Жезқазған]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Сәтбаев қаласы (21 км) мен Ұлытау ауылына (134 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# [[Қарсақпай]] т/ж бекеті
# [[Байқоңыр (ауыл)|Байқоңыр]] т/ж бекеті
# Көктал т/ж бекеті
# [[Қоскөл (Қоскөл ауылдық округі, Ұлытау ауданы)|Қоскөл]] т/ж бекеті
# Мыңбала т/ж бекеті (2020 ж. дейін Промежуточная бекеті)
# Ақтай т/ж бекеті
# '''[[Қаражал (қала)|Қаражал]] т/ж бекеті'''
# [[Терісаққан (Ұлытау облысы)|Терісаққан]] т/ж бекеті
# Майбұлақ т/ж бекеті

== Шығыс Қазақстан облысы ==
; Семей жүк тасымалы бөлімшесі
# '''[[Шемонаиха]] т/ж бекеті'''
# [[Усть-Таловка]] т/ж бекеті
# [[Рулиха (станция)|Рулиха]] т/ж бекеті
# Фестивальная т/ж бекеті
# [[Предгорное (Шығыс Қазақстан облысы)|Предгорная]] т/ж бекеті
# '''[[Глубокое (Шығыс Қазақстан облысы)|Ертіс зауыты]] т/ж бекеті'''
# [[Прогресс (Шығыс Қазақстан облысы)|Глубочанка]] т/ж бекеті
# [[№226-темір жол айрығы|Казиевка]] т/ж бекеті
# '''[[Өскемен|Өскемен-1]] т/ж бекеті''' (2017 ж. дейін Защита бекеті)
# [[Коршуновка|Коршуново]] т/ж бекеті
# [[Черемшанка (Шығыс Қазақстан облысы)|Черемшанка]] т/ж бекеті
# [[Үлбі|Тишинская]] т/ж бекеті
# '''[[Риддер]] т/ж бекеті''' (2017 ж. дейін Лениногорск бекеті)
# Бұрсақ т/ж бекеті
# Екіаша т/ж бекеті
# Айыртау т/ж бекеті
# '''[[Қасым Қайсенов кенті|Ұлан]] т/ж бекеті'''
# '''Жаңа Өскемен т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Самар (149 км), Күршім (206 км), Марқакөл (395 км) ауылдарына ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# [[Ново-Троицкое (Шығыс Қазақстан облысы)|Ермаковка]] т/ж бекеті
# [[Огнёвка (Шығыс Қазақстан облысы)|Таусамалы]] т/ж бекеті (2020 ж. дейін Огнёвка бекеті)
# [[Серебрянск|Күмістау]] т/ж бекеті (2020 ж. дейін Серебрянка бекеті)
# [[Селезнёвка (Шығыс Қазақстан облысы)|Көкжиек]] т/ж бекеті (2020 ж. дейін Селезнёвка бекеті)
# '''[[Бұқтырма (станция)|Бұқтырма]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Үлкен Нарын (156 км) және Катонқарағай ауылдарына (261 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt;
# [[Заводинка]] т/ж бекеті
# [[Тұрғысын]] т/ж бекеті
# '''[[Зубовка (Шығыс Қазақстан облысы)|Алтай]] т/ж бекеті'''&lt;ref&gt;Алтай қаласына (8 км) ең жақын т/ж бекеті&lt;/ref&gt; (2020 ж. дейін Зырян бекеті)

== Бекет суреттері ==
=== Абай облысы ===
&lt;gallery&gt;
Железно-дорожный вокзал города.jpg|Семей темір жол вокзалы
Railway station of Shar.jpg|Шар темір жол бекеті
&lt;/gallery&gt;

=== Ақмола облысы ===
&lt;gallery&gt;
Astana Railway Station 2014.jpg|Астана-1 темір жол вокзалы
Панорама Атбасара.jpg|Атбасар темір жол вокзалы
Kokshetau-1 Railway Station-1992.jpg|Көкшетау-1 темір жол вокзалы
&lt;/gallery&gt;

=== Ақтөбе облысы ===
&lt;gallery&gt; 
Ақкемер. Ж.д.станция IMG 20220904 180853.jpg|Ақкемер темір жол бекеті
Ақтөбе. Темір жол вокзалы.jpg |Ақтөбе темір жол вокзалы
Алға. Ж.д.вокзал IMG 20220904 173645.jpg|Алға темір жол вокзалы
Бестамақ. Темір жол бекеті IMG 20220904 172035.jpg|Бестамақ темір жол бекеті
Жаксымай IMG 20220626 084610.jpg|Жақсымай темір жол бекеті
Жем.Мұғалжар ауданы 13.07.2008.jpg|Жем темір жол бекеті
Жұрын (Ақтөбе облысы).png|Жұрын темір жол бекеті
Кенжалы (Ақтөбе обл. Байғанин ауд.) 19.08.2024.png|Кенжалы темір жол бекеті
Көпмола. Ақтөбе облысы.jpg|Көпмола темір жол бекеті
Қайдауыл 20210805 193607.jpg|Қайдауыл темір жол бекеті
Кандыгаш ж.д.вокзал.jpg|Қандағаш темір жол вокзалы
Mugalzhar.JPG|Мұғалжар темір жол бекеті
Ногайты IMG 20220626 114423.jpg|Ноғайты темір жол бекеті
Ст. Темір 20210806 110128.jpg|Теміркөпір темір жол бекеті
Шалқар темір жол бекеті.jpg |Шалқар темір жол бекеті
&lt;/gallery&gt;

=== Алматы облысы ===
&lt;gallery&gt;
ALAvokzal-1.JPG|Алматы-1 темір жол вокзалы
Almaty-2 station.jpg|Алматы-2 темір жол вокзалы
&lt;/gallery&gt;

=== Атырау облысы ===
&lt;gallery&gt;
Ақкөл кенті Ганюшкино ст.jpg|Ганюшкино темір жол бекеті
Бекбике.jpg|Бекбике темір жол бекеті
Ескене (Атырау облысы).jpg|Ескене темір жол бекеті
Кенбай. темір жол бекеті (1).jpg|Кенбай темір жол бекеті
Карабатан (Атырау).jpg|Қарабатан темір жол бекеті
Мақат темір жол станциясы.jpg|Мақат темір жол вокзалы
Мұқыр (Атырау облысы).png|Мұқыр темір жол бекеті
Сағыз темір жол стансасы.jpg|Сағыз темір жол бекеті
Теңдік (Атырау).jpg|Теңдік темір жол бекеті
№ 377 разъезд. (Атырау обл. Мақат ауд.) 19.08.2024.png |№ 377 темір айрығы
№ 414 темір жол бекеті. т.ж.станциясы.jpg|№ 414 темір жол бекеті
№441 рзд. (Атырау обл. Мақат ауд.) 08.11.2021.jpg|№441 темір жол бекеті
Рзд. 472 .jpg|№ 472 темір жол бекеті
&lt;/gallery&gt;

=== Батыс Қазақстан облысы ===
&lt;gallery&gt;
Kazakhstan Uralsk railway station.jpg|Орал темір жол вокзалы
&lt;/gallery&gt;

=== Жамбыл облысы ===
&lt;gallery&gt;
Ақшолақ.png|Ақшолақ темір жол бекеті
Луговой. Жамбыл облысы.jpg|Түрксіб (Луговой) темір жол вокзалы
Kazakhstan Taraz railway station.jpg|Тараз темір жол вокзалы
Railway station of the city of Shu, Kazakhstan.jpg|Шу темір жол вокзалы
&lt;/gallery&gt;

=== Жетісу облысы ===
=== Қарағанды облысы ===
=== Қостанай облысы ===
=== Қызылорда облысы ===
&lt;gallery&gt;
Аққұм. (Қызылорда обл. Жаңақорған ауд.) 18.08.2024.png|Аққұм темір жол бекеті
Арал темір жол бекеті.jpg |Арал темір жол бекеті
Аралқұм темір жол бекеті.jpg |Аралқұм темір жол бекеті.jpg 
Байқожа темір жол бекеті.jpg|Байқожа темір жол бекеті
Бекбауыл темір жол бекеті.jpg|Бекбауыл темір жол бекеті
Бесарық темір жол бекеті.jpg|Бесарық темір жол бекеті
Екпінді (Қызылорда облысы).png|Екпінді темір жол бекеті
Жаңақорған темір жол бекеті.jpg|Жаңақорған темір жол бекеті
Жосалы станциясы. Қызылорда обл.25.07.2008.jpg|Жосалы темір жол бекеті
Қазалы (Қызылорда облысы).jpg|Қазалы темір жол бекеті
Қамыстыбас темір жол бекеті.jpg|Қамыстыбас темір жол бекеті
Қорқыт темір жол бекеті.jpg|Қорқыт темір жол бекеті
Qyzylorda station.jpg|Қызылорда темір жол вокзалы
Сексеуіл Қызылорда облысы.jpg|Сексеуіл темір жол бекеті
Сұлутөбе.jpg‎|Сұлутөбе темір жол бекеті
Талап (Қызылорда облысы).png|Талап темір жол бекеті
Тартогай темір жол бекеті.jpg|Тартогай темір жол бекеті
Тереңозек темір жол бекеті.jpg|Тереңозек темір жол бекеті
Төменарық темір жол бекеті.jpg |Төменарық темір жол бекеті
Төретам (Қызылорда облысы).jpg|Төретам темір жол бекеті
Шиелі. Ж.д.вокзал.jpg|Шиелі темір жол бекеті
№20-разъезд. (Қызылорда обл. Шиелі ауд.) 18.08.2024.png|№20-темір жол бекеті
&lt;/gallery&gt;

=== Маңғыстау облысы ===
&lt;gallery&gt; 
Мангистау. ж.д.вокзал.jpg|Маңғыстау темір жол вокзалы
Рзд. 14 (Маңғыстау обл. Маңғыстау ауданы).jpg |№14 темір жол бекеті
Рзд 15 (Маңғыстау обл. Маңғыстау ауданы).jpg |№15 темір жол бекеті
Рзд 16 Маңғыстау.jpg|№16 темір жол бекеті
&lt;/gallery&gt;

=== Павлодар облысы ===
&lt;gallery&gt;
Pavlodar train station. Main hall building.JPG|Павлодар темір жол вокзалы
&lt;/gallery&gt;

=== Солтүстік Қазақстан облысы ===
&lt;gallery&gt;
Станция Булаево.jpg|Булаево темір жол бекеті
Petropavlovsk railway station.jpg|Петропавл темір жол вокзалы
&lt;/gallery&gt;

=== Түркістан облысы ===
&lt;gallery&gt;
Станц. Арыс-2.jpg|Арыс-2 темір жол вокзалы
Қалаш (Түркістан облысы).png|Қалаш темір жол бекеті
Темір (Түркістан облысы).png|Темір темір жол бекеті
Түркістан. Темір жол вокзалы.jpg|Түркістан. Темір жол вокзалы
Түлкібас темір жол бекеті.jpg|Түлкібас темір жол бекеті
Шымкент темір жол вокзалы.jpg |Шымкент темір жол вокзалы
&lt;/gallery&gt;

=== Ұлытау облысы ===

=== Шығыс Қазақстан облысы ===

== Бейнетаспалар ==
=== Темір жол бекеттерінің темір жол бойындағы көрінісі ===
*{{YouTube|kQ6Lq_agu4A|Аққұм Қызылорда обл. Жаңақорған ауд.|logo=1}}
*{{YouTube|EK8is_xO8OA|Ақшолақ Жамбыл обл. Байзақ ауд.|logo=1}}
*{{YouTube|AmH5x0buzBU&amp;t|Арыс Түркістан обл.|logo=1}}
*{{YouTube|8CHLtvdr0pQ&amp;t|Атырау|logo=1}}
*{{YouTube|57YUNJLGCgs|Бадам Түркістан обл. Ордабасы ауд. |logo=1}}
*{{YouTube|SI4GiiJBZJs&amp;t|Белкөл Қызылорда обл.|logo=1}}
*{{YouTube|-WzhtQBANic|Бесарық Қызылорда обл.Сырдария ауд.|logo=1}}
*{{YouTube|aF6kxrl3cUQ&amp;t|Доссор Атырау обл. Мақат ауд.|logo=1}}
*{{YouTube|MQ_RuijIBr4|Екпінді Қызылорда обл. Жаңақорған ауд.|logo=1}}
*{{YouTube|gdx-mdDp5fs|Жақсымай Ақтөбе обл. Темір ауд.|logo=1}}
*{{YouTube|W-U8ExCU890&amp;t|Жалағаш Қызылорда обл. Жалағаш ауданы.|logo=1}}
*{{YouTube|vqjOnfhUwA0&amp;t|Жамансор Атырау обл. Қызылқоға ауд. |logo=1}}
*{{YouTube|3tiwqHKJ_Ak&amp;t|Жаңақорған Қызылорда обл.|logo=1}}
*{{YouTube|CS_kbPuAP78|Жем Ақтөбе обл. Мұғалжар ауданы|logo=1}}
*{{YouTube|D15EBmqRgY0|Жосалы Қызылорда обл. Қармақшы ауданы |logo=1}}
*{{YouTube|2S0DcoMcpgI|Жұрын Ақтөбе обл. Мұғалжар ауданы |logo=1}}
*{{YouTube|Q3FOKl97hJQ|Қарабатан Атырау обл. Мақат ауд |logo=1}}
*{{YouTube|84NDj7JVMVI|Кенжалы Ақтөбе обл. Байғанин ауд.|logo=1}}
*{{YouTube|stSHDyYGW9M|Қалаш Түркістан обл. Ордабасы ауданы|logo=1}}
*{{YouTube|C9F9Nn7dlnI&amp;t|Қандағаш Ақтөбе обл. Мұғалжар ауданы|logo=1}}
*{{YouTube|4CLuLnaUP30|Қараөзек Қызылорда обл.|logo=1}}
*{{YouTube|X9NAozKVmzg|Қызылорда|logo=1}}
*{{YouTube|x8tM_EJFP-E&amp;t|Луговой (Турксиб) Жамбыл обл. Тұрар Рысқұлов ауд.|logo=1}}
*{{YouTube|D4KPDQWraQw&amp;t|Мақат Атырау обл. Мақат ауд.|logo=1}}
*{{YouTube|7nfDBpSiQJA|Мұқыр Атырау обл. Қызылқоға ауд.|logo=1}}
*{{YouTube|XmRBCgz9kWI|Ноғайты Ақтөбе обл. Байғанин ауд.|logo=1}}
*{{YouTube|VVp8POdC-ps|Сағыз Атырау обл. Қызылқоға ауд.|logo=1}}
*{{YouTube|3j37ogM2kWI|Талап Қызылорда обл. Жаңақорған ауд.|logo=1}}
*{{YouTube|R0po4VV3AVI&amp;t|Тараз|logo=1}}
*{{YouTube|X_dee68xdas&amp;t|Темір Түркістан обл. Отырар ауд.|logo=1}}
*{{YouTube|ZNQZzYXqSaQ|Теміркөпір Ақтөбе обл. Мұғалжар ауданы|logo=1}}
*{{YouTube|X2A6ddt0qIY&amp;t|Түлкібас Түркістан обл. Түлкібас ауданы|logo=1}}
*{{YouTube|H-0BQDuftWk&amp;t|Түркістан|logo=1}}
*{{YouTube|6I-2KxmjY8g&amp;t|Шиелі Қызылорда обл. Шиелі ауд.|logo=1}}
*{{YouTube|pPcMBVIPFcI&amp;t|Шымкент|logo=1}}

*{{YouTube|_ust-MdIYjM|№20 разъезд Қызылорда обл. Шиелі ауд.|logo=1}}
*{{YouTube|Z9D83mKKqVk|№377 разъезд Атырау обл. Қызылқоға ауд.|logo=1}}
*{{YouTube|IXBC0iZTM7Q|№402 разъезд Атырау обл. Мақат ауд.|logo=1}}
*{{YouTube|LzbsiICkaVI|№411 разъезд Атырау обл. Мақат ауд.|logo=1}}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қазақстан темір жол бекеттері|#]]
[[Санат:Қазақстан бойынша тізімдер]]</text>
      <sha1>28vch2ikrgcpryq2un4wwyvhesvr8w0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үлгі:Қылмыстық Кодекс</title>
    <ns>10</ns>
    <id>701458</id>
    <revision>
      <id>3400725</id>
      <parentid>3164415</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:55:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ерден Карсыбеков</username>
        <id>3744</id>
      </contributor>
      <origin>3400725</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3056" sha1="s6gnbbc7p6282e6h2l1n53jeyjouzzg" xml:space="preserve">{{Навигациялық кесте
|аты = Қылмыстық Кодекс
|state = collapsed
|тақырып = [[Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі|Қылмыстық Кодекс]]: Жалпы бөлік
|бөлім1 = [[Қылмыстық құқық]]
|тізім1 = [[Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасы|Қылмыстық заңнама]] • [[Қылмыстық заң]] • [[Қылмыстық заңның уақыт бойынша қолданылуы]] • [[Қылмыстық жауапкершілік]] • [[Экстрадиция]]
|бөлім2 = [[Қылмыс]]
|тізім2 = [[Қылмыс санаттары]] • [[Қылмыс құрамы]] • [[Қылмыс жасау сатылары]] • [[Қылмыстардың жиынтығы]] • [[Рецидив|Қылмыстардың қайталануы]] • [[Әрекеттің қылмыстылығын жоққа шығаратын мән-жайлар]]
|бөлім3 = Қылмыстың объективті&lt;br /&gt;мән-жайлары
|тізім3 = [[Қылмыс объектісі]] • [[Жәбірленуші]] • [[Құқық бұзушылық|Қылмыстық әрекет]] • [[Қылмыстық әрекетсіздік]] • [[Зиян|Келтірілген зиян]] • [[Қылмыс жасау тәсілі]] • [[Қылмыс құралы]] • [[Қылмыс жасау жағдайы]]
|бөлім4 = Қылмыстың субъективті&lt;br /&gt;мән-жайлары
|тізім4 = [[Қылмыскер|Қылмыс субъектісі]] • [[Кінә]] • [[Қасақаналық (қаскөйлік ниет)|Қаскөйлік]] • [[Абайсыздық]] • [[Қылмыс уәжі]] • [[Аффект]] • [[Есі дұрыстық]] • [[Есі дұрыс еместік]] • [[Қылмыстық жауаптылыққа тартылу жасы]] • [[Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы]]
|бөлім5 = Қылмысқа қатысушылар
|тізім5 = [[Қылмысты орындаушы]] • [[Қылмысты ұйымдастырушы]] • [[Айдап салушы]] • Көмектесуші • [[Ұйымдасқан топ]] • [[Ұйымдасқан қылмыс]]
|бөлім6 = [[Жаза]]
|тізім6 = [[Жаза түрлері]] • [[Айыппұл]] • [[Түзеу жұмыстары]] • [[Бас бостандығын шектеу]] • [[Бас бостандығынан айыру]] • [[Мүлікті тәркілеу]] • [[Жаза тағайындау тәртібі]] • [[Амнистия]] • [[Қылмыстық жауаптылықтан және жазалаудан босату]] • [[Мәжбүрлеу шаралары]] ([[Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары]])
}}&lt;noinclude&gt;
[[Санат:Навигациялық үлгілер:Құқық]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>s6gnbbc7p6282e6h2l1n53jeyjouzzg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жетісай (футбол клубы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>704194</id>
    <revision>
      <id>3400921</id>
      <parentid>3370303</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T11:08:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Makenzis</username>
        <id>71333</id>
      </contributor>
      <origin>3400921</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2020" sha1="lfzm8msu3jccrjcu83n7l72xz475hld" xml:space="preserve">{{футбол клубы
 |атауы           = {{ту|Қазақстан}} Жетысай
 |құрылған        = 2023
 |стадионы        = Қ. Мұңайтпасов стадионы 
 |жаттықтырушы    = {{ту|Қазақстан}} Ерлан Шойтымов
 |жарыс           = [[Футболдан Қазақстан бірінші лигасы|Бірінші лига]]
 |маусым          = [[Футболдан Қазақстан бірінші Лигасы 2024|2024]]
 |орын            = 8.
}}
'''Жетісай футбол клубы''' — 2023 жылы [[Жетісай]]да құрылған қазақстандық футбол клубы. Қазір Қазақстан екінші лигасында өнер көрсетеді&lt;ref&gt;https://pflk.kz/rus/clubs/218#league=12 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230327205757/https://pflk.kz/rus/clubs/218#league=12 |date=2023-03-27 }}&lt;/ref&gt;.
== Тарихы ==
2023 жылы екінші лигада ойнады. Сол жылы Қазақстан кубогына қатысып, &quot;[[Тұран (футбол клубы, Түркістан)|Тұран]]&quot;, &quot;[[Түркістан (футбол клубы)|Түркістан]]&quot;, &quot;[[Хан Тәңірі (футбол клубы)|Хан Тәңірі]]&quot; клубтарымен бір топқа түсті. Үш қарсыласынан жалпы 0:10 есебімен ұтылды да, соңғы орында қалып, топтық кезеңнен аса алмады. 

Жыл соңында оңтүстік-шығыс аймақта бірінші орын алды. 

2024 жылы бірінші лигада ойнай бастады. 
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
== Сілтемелер ==
*https://pflk.kz/rus/news/6554/#league=20 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230321190357/https://pflk.kz/rus/news/6554/#league=20 |date=2023-03-21 }}
[[Санат:Қазақстан футбол клубтары]]</text>
      <sha1>lfzm8msu3jccrjcu83n7l72xz475hld</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хан Тәңірі (футбол клубы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>704196</id>
    <revision>
      <id>3400933</id>
      <parentid>3338208</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T11:51:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Makenzis</username>
        <id>71333</id>
      </contributor>
      <origin>3400933</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1298" sha1="mtjo2vpwlcshwhexm5hwsltla9a9ymk" xml:space="preserve">{{футбол клубы
 |атауы        = {{ту|Қазақстан}} Хан-Тәңірі 
 |құрылған         = 2022
 |стадионы         = 
 |директоры        = {{ту|Қазақстан}} Тимур Молдағалиев
 |жаттықтырушы     = {{ту|Қазақстан}} [[Дмитрий Алексеевич Огай|Дмитрий Огай]]
 |жарыс    = [[Футболдан Қазақстан екінші лигасы|2 лига]]
 |маусым         = 2024
 |орын           = 5-орын
}}
'''Хан Тәңірі ФК''' — [[қазақстан]]дық футбол клубы, [[Алматы]] қаласынан. 2022 жылы  құрылды.
== Тарихы ==
2022 жылы екінші лигада ойнап, бірінші орын алды. 

2023 жылы өз тарихында  тұңғыш рет бірінші лигада ойнады&lt;ref&gt;https://pflk.kz/rus/clubs/211#league=2 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230205205458/https://www.pflk.kz/rus/clubs/211#league=2 |date=2023-02-05 }}&lt;/ref&gt;.

== Жетістіктері ==
=== Ұлттық ===
* 2-лига жеңімпазы: 2022
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
[[Санат:Қазақстан футбол клубтары]]</text>
      <sha1>mtjo2vpwlcshwhexm5hwsltla9a9ymk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400934</id>
      <parentid>3400933</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T11:51:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Makenzis</username>
        <id>71333</id>
      </contributor>
      <origin>3400934</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1404" sha1="nob1oo44rvyxoii4gtqdhgu26ilc6yo" xml:space="preserve">{{футбол клубы
 |атауы            = {{ту|Қазақстан}} Хан-Тәңірі 
 |құрылған         = 2022
 |стадионы         = 
 |директоры        = {{ту|Қазақстан}} Тимур Молдағалиев
 |жаттықтырушы     = {{ту|Қазақстан}} [[Дмитрий Алексеевич Огай|Дмитрий Огай]]
 |жарыс            = [[Футболдан Қазақстан бірінші лигасы|Бірінші лига]]
 |маусым           = [[Футболдан Қазақстан бірінші Лигасы 2024|2024]]
 |орын             = 5-орын
}}
'''Хан Тәңірі ФК''' — [[қазақстан]]дық футбол клубы, [[Алматы]] қаласынан. 2022 жылы  құрылды.
== Тарихы ==
2022 жылы екінші лигада ойнап, бірінші орын алды. 

2023 жылы өз тарихында  тұңғыш рет бірінші лигада ойнады&lt;ref&gt;https://pflk.kz/rus/clubs/211#league=2 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230205205458/https://www.pflk.kz/rus/clubs/211#league=2 |date=2023-02-05 }}&lt;/ref&gt;.

== Жетістіктері ==
=== Ұлттық ===
* 2-лига жеңімпазы: 2022
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
[[Санат:Қазақстан футбол клубтары]]</text>
      <sha1>nob1oo44rvyxoii4gtqdhgu26ilc6yo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хеккен (футбол клубы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>704277</id>
    <revision>
      <id>3400666</id>
      <parentid>3231799</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T16:36:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Makenzis</username>
        <id>71333</id>
      </contributor>
      <origin>3400666</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1848" sha1="37j3hal95gu1z73fltkg77z1eqcbk5a" xml:space="preserve">{{Футбол клубы
| атауы = {{ту|Швеция}} Хеккен
| логотип = BK Hacken.png
| құрылған = 1940
| президент = {{ту|Швеция}} [[Андерс Билльстрём]]
| жаттықтырушы = {{ту|Норвегия}} [[Хёгмо, Пер-Матиас|Пер-Матиас Хёгмо]]
| стадионы = [[Бравида Арена]], [[Гётеборг]]
| сыйымдылығы = 6 500
| сайты = https://bkhacken.se/
| жарыс = [[Футболдан Швеция чемпионаты|Аллсвенскан]]
| маусым = 2024
| орын = '''8.'''
|pattern_b1 =_bkh21h
|pattern_ra1=_bkh21h
|pattern_sh1=
|leftarm1   =ffdf00
|body1      =
|rightarm1  =ffdf00
|shorts1    =000000
|socks1     =000000
|pattern_la2=_pumafinalg21w
|pattern_b2 =_pumafinalg21w
|pattern_ra2=_pumafinalg21w
|pattern_sh2= 
|leftarm2   =ffffff
|body2      =
|rightarm2  =ffffff
|shorts2    =ffffff
|socks2     =ffffff
}}

'''«Хеккен»''' ({{lang-sv|Bollklubben Häcken}}) — Швецияның [[Гётеборг]] қаласындағы футбол клубы, 1940 жылы  құрылған.

== Жетістіктері ==

=== Ұлттық ===
'''[[Футболдан Швеция чемпионаты|Аллсвенскан]]'''

* '''Чемпион (1):''' 2022
* '''2 орын (1):''' 2012
* '''3 орын (1):''' 2020

'''Суперэттан (1 лига)'''

* '''Жеңімпаз (1):''' 2004
* '''2 орын (1):''' 2008

'''Швеция кубогы'''

* '''Жеңімпаз (3):''' 2015/16, 2018/19, 2022/23
* '''Финалист (2):''' 1989/90, 2020/21

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
== Сілтемелер ==

* https://bkhacken.se/
{{Сыртқы сілтемелер}}{{бастама}}

[[Санат:Швеция футбол клубтары]]</text>
      <sha1>37j3hal95gu1z73fltkg77z1eqcbk5a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ұзындығы бойынша өзендер тізімі</title>
    <ns>0</ns>
    <id>710272</id>
    <revision>
      <id>3400744</id>
      <parentid>3398137</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T18:42:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 53 sources and tagging 34 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>3400744</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="330500" sha1="pbu41zhcioo6r76ynlzovobq0p2xuos" xml:space="preserve">{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|+ Әлем өзендері
|-
! Реті !! Өзен !! Суреті !! Ұзындығы км.!! Ауданы км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;!! Елдер!!Қайда құяды, саласы !! Мұхит
|-
| 1.  || [[Амазон өзені|Амазон]]  || [[Сурет: Campo12Foto 2.JPG |орта|100px|]] || 6 992&lt;ref&gt;Река Амазонка — самая длинная река в мире https://divoworld.ru/reka-amazonka-samaya-dlinnaya-reka-v-mire/&lt;/ref&gt;|| 7 180 000 || [[Перу]], [[Колумбия]], [[Бразилия]] || мұхит || [[Атлант мұхиты]] 
|-
| 2.  || [[Ніл]]  || [[Сурет: Agilkia.jpg |орта|100px|]] || 6 670&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия 2004–2017
 https://old.bigenc.ru/geography/text/2663609&lt;/ref&gt;|| 3 400 000 || [[Уганда]], [[Судан]], [[Мысыр]] || [[Жерорта теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
| 3.  || [[Янцзы]]  || [[Сурет:Kuimen gate.jpg |орта|100px|]] || 6 300&lt;ref&gt;От Енисея до Амазонки: 10 самых длинных рек в мире https://news.rambler.ru/tech/50792737-ot-eniseya-do-amazonki-10-samyh-dlinnyh-rek-v-mire/?utm_content=news_media&amp;utm_medium=read_more&amp;utm_source=copylink&lt;/ref&gt;|| 1 808 500 || [[Қытай]] || [[Шығыс Қытай теңізі]] || [[Тынық мұхит]]
|-
| 4.  || [[Хуанхэ]] || [[Сурет:Lanzhou-rio-amarillo-d01.jpg |орта|100px|]] || 5 464&lt;ref&gt;Самые длинные реки в мире https://protop10.ru/samye-dlinnye-reki-v-mire.html&lt;/ref&gt;|| 752 000 || [[Қытай]] || [[Сары теңіз]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
| 5.  || [[Меконг]] || [[Сурет: Luang Prabang 169 Mekong.jpg|орта|100px|]] || 4 500&lt;ref&gt;БСЭ1/Меконг https://ru.wikisource.org/wiki/%D0%91%D0%A1%D0%AD1/%D0%9C%D0%B5%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D0%B3&lt;/ref&gt;|| 810 000 || [[Қытай]], [[Мьянма]], [[Лаос]], [[Тайланд]], [[Камбоджа]], [[Вьетнам]] || [[Оңтүстік Қытай теңізі]]||[[Тынық мұхит]]
|-
|6.  || [[Өлөне]] || [[Сурет:Lone-maiden-formation.jpg |орта|100px|]]|| 4 400&lt;ref&gt;Великая река Сибири Лена: особенности, описание, притоки, легенды и факты. https://snegir.org/post/lena-krypnejshaya-v-mire-reka-v-zone-vechnoj-merzloty/&lt;/ref&gt;|| 2 490 000|| [[Ресей]] || [[Лаптев теңізі]] ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|7.  || [[Парана]] || [[Сурет:Confluence of the Iguazu and Parana rivers, Puerto Iguazu, Misiones, Argentina, 6th. Jan. 2011 - Flickr - PhillipC.jpg|орта|100px|]]|| 4 380&lt;ref&gt;Топ 18 самых многоводных рек в мире https://vseprovodu.ru/reki/drugie-reki/samye-polnovodnye-reki&lt;/ref&gt;|| 2 582 672 || [[Бразилия]], [[Парагвай]], [[Аргентина]] || [[Ла-плата шығанағы]] || [[Атлант мұхиты]]
|-
|8.  || [[Конго (өзен)|Конго]] || [[Сурет:Aerial view of Matadi.jpg |орта|100px|]]|| 4 374&lt;ref&gt;куда впадает река конго в какое море https://mozaiyka.ru/kuda-vpadaet-reka-kongo-v-kakoe-more/&lt;/ref&gt;|| 4 014 500	 || [[Конго Демократиялық Республикасы]], [[Конго Республикасы]], [[Замбия]], [[Ангола]] || мұхит ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|9.  || [[Ертіс]]|| [[Сурет:Pavlodar-Fiume Irtysh.JPG |орта|100px|]]|| 4 248&lt;ref&gt;ЕРТІС ӨЗЕНІ https://www.uniface.kz/interfacts/index.php?post=article&amp;id=210&lt;/ref&gt;||1 643 000 || [[Қытай]], [[Қазақстан]], [[Ресей]] || Обь өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|10.  || [[Нигер (өзен)|Нигер]] || [[Сурет:Niger River Center Island.jpg |орта|100px|]]|| 4 180&lt;ref&gt;По каким странам протекает река Нигер? http://www.bolshoyvopros.ru/questions/2903466-po-kakim-stranam-protekaet-reka-niger.html &lt;/ref&gt; || 2 117 700 || [[Гвинея]], [[Мали]], [[Нигер]], [[Бенин]], [[Нигерия]] || мұхит ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|11.  || [[Миссури (өзен)|Миссури]] || [[Сурет: Missouri River near Yankton 1.jpg|орта|100px|]]|| 3 767&lt;ref&gt;Топ 10 самые длинные реки в США https://top10a.ru/samye-dlinnye-reki-v-ssha-rejting-i-foto.html&lt;/ref&gt;|| 1 371 010|| [[Америка Құрама Штаттары]] || [[Миссисипи]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|12.  || [[Миссисипи (өзен)|Миссисипи]] || [[Сурет:Miss R dam 27.jpg |орта|100px|]]|| 3 734&lt;ref&gt;Топ 10 самые длинные реки в США https://podg-kursy.ru/obuchenie/glavnye-reki-ameriki-dragunskij-slushat.html?utm_referrer=https%3A%2F%2Fyandex.kz%2F&lt;/ref&gt;|| 2 981 000 || [[Америка Құрама Штаттары]] || Мексика шығанағы||[[Атлант мұхиты]]
|-
|13.  || [[Обь]] || [[Сурет:Ob river -a.jpg |орта|100px|]]|| 3 650&lt;ref&gt;
Какая длина реки Обь? http://www.bolshoyvopros.ru/questions/2752989-kakaja-dlina-reki-ob.html&lt;/ref&gt;|| 2 990 000 || [[Ресей]] || [[Кар теңізі]] ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|14.  || [[Еділ]]|| [[Сурет:Volga Ulyanovsk-oliv.jpg |орта|100px|]]|| 3 530&lt;ref&gt;Еділ өзені туралы 25 қызықты деректер https://100-facts.com/kk/edil-zeni-turaly-25-yzy-ty-derekter/&lt;/ref&gt;|| 1 361 000 || [[Ресей]] || [[Каспий теңізі]] ||
|-
|15.  || [[Енисей]] || [[Сурет:Beldir.jpg |орта|100px|]]|| 3 487&lt;ref&gt;Енисей и его каскад https://author.today/post/95714&lt;/ref&gt; || 2 580 000 || [[Ресей]] || [[Кар теңізі]] ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|16.  || [[Журуа өзені|Журуа]] || [[Сурет:Rio Jurua, Cruzeiro do Sul, Acre.jpg |орта|100px|]]|| 3 280&lt;ref&gt;Словарь географических названий Журуа https://gufo.me/dict/geographical_names/%D0%96%D1%83%D1%80%D1%83%D0%B0&lt;/ref&gt; || 224 000 || [[Перу]], [[Бразилия]] || [[Амазон өзені]]нің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|17.  || [[Мадейра (өзен)|Мадейра]] || [[Сурет:Rio Madeira 09072007.jpg |орта|100px|]]|| 3 230&lt;ref&gt;Река Мадейра: географическое положение и водный режим. Исток и устье реки https://yandex.kz/turbo/fb.ru/s/article/468612/reka-madeyra-geograficheskoe-polojenie-i-vodnyiy-rejim-istok-i-uste-reki&lt;/ref&gt;|| 1 158 000 || [[Боливия]], [[Бразилия]] || [[Амазон өзені]]нің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|18.  || [[Пурус]] || [[Сурет:Santa Rosa do Purus.jpg |орта|100px|]]||3 200&lt;ref&gt;Значение слова ПУРУС в Большой советской энциклопедии, БСЭ https://slovar.cc/enc/bse/2033959.html&lt;/ref&gt;|| 365 000 || [[Перу]], [[Бразилия]] || [[Амазон өзені]]нің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|19.  || [[Үнді өзені|Инд]] || [[Сурет:Indus river from karakouram highway.jpg |орта|100px|]]|| 3 180&lt;ref&gt;12 самых длинных и важных рек в Индии https://earthnworld.com/ru/%D1%81%D0%B0%D0%BC%D1%8B%D0%B5-%D0%B4%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%B5-%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B8-%D0%B8%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D0%B8/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231003180812/https://earthnworld.com/ru/%D1%81%D0%B0%D0%BC%D1%8B%D0%B5-%D0%B4%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%B5-%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B8-%D0%B8%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D0%B8/ |date=2023-10-03 }}&lt;/ref&gt;|| 960 800 ||[[Пәкістан]], [[Қытай]]||[[Арабия теңізі]] ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|20.  || [[Юкон]] || [[Сурет:Dawson City Yukon Ferry.jpg |орта|100px|]]|| 3 100&lt;ref&gt;Река Юкон https://www.keeptravel.com/ru/canada/attraction/reka-yukon&lt;/ref&gt;|| 832 000 || [[Канада]], [[Америка Құрама Штаттары]] || [[Беринг теңізі]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|21.  || [[Рио-Гранде (өзен, Мексика шығанағы)|Рио-Гранде]] || [[Сурет:Rio Grande-2.jpg |орта|100px|]]|| 3 034&lt;ref&gt;Рио-Гранде https://geographyofrussia.com/rio-grande/&lt;/ref&gt;|| 607 965 || [[Америка Құрама Штаттары]], [[Мексика]] || [[Мексика шығанағы]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|22.  || [[Төменгі Тунгуска]] || [[Сурет: Severnaya River (tributary of Nizhnyaya Tunguska).jpg|орта|100px|]]|| 2 989&lt;ref&gt;Река Нижняя Тунгуска
Красноярский край https://gotonature.ru/1830-reka-nizhnjaja-tunguska.html&lt;/ref&gt;|| 473 000|| [[Ресей]] || [[Енисей]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|23.  || [[Брахмапутра өзені|Брахмапутра]] || [[Сурет:Brahmaputra8.JPG |орта|100px|]]|| 2 896&lt;ref&gt;Брахмапутра https://infoteach.ru/%D0%91%D1%80%D0%B0%D1%85%D0%BC%D0%B0%D0%BF%D1%83%D1%82%D1%80%D0%B0{{Deadlink|date=November 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;|| 651 334|| [[Қытай]], [[Үндістан]], [[Бангладеш]] || [[Ганг]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|24.  || [[Дунай]] || [[Сурет:DonauknieVisegrad.jpg |орта|100px|]]|| 2 860&lt;ref&gt;Дунай https://geographyofrussia.com/dunaj/&lt;/ref&gt;|| 817 000 ||  [[Германия]], [[Аустрия]], [[Словакия]], [[Мажарстан]], [[Хорватия]],[[Сербия]], [[Болгария]], [[Румыния]], [[Молдова]], [[Украина]] || [[Қара теңіз]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|25.  || [[Токантис (өзен)|Токантинс]] || [[Сурет:Palmas, Tocantins.jpg |орта|100px|]]|| 2 850&lt;ref&gt;ТОКАНТИ́НС Большая российская энциклопедия 2004–2017 https://old.bigenc.ru/geography/text/4195205&lt;/ref&gt;|| 770 000||  [[Бразилия]]|| [[Рио Пара]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|26.  || [[Сан-Франсиску]] || [[Сурет:Canindé de São Francisco-002.jpg |орта|100px|]]|| 2 830&lt;ref&gt;Длина реки сан франсиску https://fat-control.ru/dlina-reki-san-fransisku/&lt;/ref&gt;|| 641 000 || [[Бразилия]] || мұхит || [[Атлант мұхиты]]
|-
|27.  || [[Амур]] || [[Сурет:Amur River in Habarovsk.jpg |орта|100px|]]|| 2 824&lt;ref&gt;Река Амур
Амурская область https://gotonature.ru/1806-reka-amur.html&lt;/ref&gt;|| 1 855 000 || [[Ресей]], [[Қытай]] || [[Охота теңізі]] || [[Тынық мұхит]]
|-
|28.  || [[Евфрат]] || [[Сурет: Abukamal Euphrates.JPG|орта|100px|]]|| 2 780&lt;ref&gt;Евфрат https://geographyofrussia.com/evfrat/&lt;/ref&gt;|| 765 800 ||  [[Түркия]], [[Сирия]], [[Ирак]] || [[Шатт әл-Араб]] өзенінің саласы || [[Үнді мұхиты]]
|-
|29.  || [[Дарлинг (өзен)|Дарлинг]] || [[Сурет:Darling-near-Bourke.jpg |орта|100px|]]|| 2 740&lt;ref&gt;ДАРЛИНГ http://geoman.ru/geography/item/f00/s03/e0003005/index.shtml&lt;/ref&gt;|| 710 000 ||  [[Аустралия]] || [[Муррей]] өзенінің саласы || [[Үнді мұхиты]]
|-
|30.  || [[Ориноко]] || [[Сурет: Deltaorinoco.jpg|орта|100px|]]|| 2 736&lt;ref&gt;Река Ориноко http://travellers.ru/reka-orinoko {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231006181822/http://travellers.ru/reka-orinoko |date=2023-10-06 }}&lt;/ref&gt;|| 880 000||  [[Колумбия]], [[Венесуэла]] || мұхит || [[Атлант мұхиты]]
|-
|31.  || [[Ганг]] || [[Сурет:Ganga at Kaudiayala.jpg |орта|100px|]]|| 2 700&lt;ref&gt;Река Ганг в Индии https://buroputevok.ru/dostoprimechatelnosti-indii/reka-gang-v-indii-14-foto-opisanie-infor&lt;/ref&gt;|| 1 060 000 || [[Үндістан]], [[Бангладеш]] || [[Бенгал шығанағы]]|| [[Үнді мұхиты]]
|-
|32.  || [[Бүлу|Вилюй]] || [[Сурет:Вилюйские пороги.jpg |орта|100px|]]|| 2 650&lt;ref&gt;Река Вилюй
Республика Саха (Якутия) https://gotonature.ru/1851-reka-viljuj.html&lt;/ref&gt;|| 454 000||  [[Ресей]] ||[[Лена]] өзенінің саласы || [[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|33.  || [[Арагуая]] || [[Сурет:Araguaia River.jpg |орта|100px|]]|| 2 630&lt;ref&gt;Куди впадає річка Арагуая​ https://znanija.com/task/47154748&lt;/ref&gt;|| 370 000  || [[Бразилия]] || [[Токантинс]] өзенінің саласы || [[Атлант мұхиты]]
|-
|34.  || [[Бразос]] || [[Сурет:Brazos River railroad bridge Waco TX.jpg |орта|100px|]]||2 600&lt;ref&gt;Бразос https://megabook.ru/article/%D0%91%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D1%81&lt;/ref&gt; || 116 000 ||[[Америка Құрама Штаттары]] || [[Мексика шығанағы]]|| [[Атлант мұхиты]]
|-
|35.  || [[Замбези]] || [[Сурет:Zambezi River near Zambezi Town.jpg |орта|100px|]]|| 2 574&lt;ref&gt;Река Африки https://geosfera.org/afrika/1003-zambezi-reka-afriki.html&lt;/ref&gt;|| 1 570 000 || [[Ангола]], [[Намибия]], [[Ботсвана]], [[Замбия]], [[Зимбабве]], [[Мозамбик]] || мұхит || [[Үнді мұхиты]]
|-
|36.  || [[Парагвай (өзен)|Парагвай]] || [[Сурет: Rio Paraguay.jpg|орта|100px|]]|| 2 549&lt;ref&gt;Реки Бразилии http://riversbrazil.ru/indexfbd5.php&lt;/ref&gt;|| 1 200 000 ||  [[Бразилия]], [[Боливия]], [[Парагвай]], [[Аргентина]] || [[Парана]] өзенінің саласы|| [[Атлант мұхиты]]
|-
|37.  || [[Есіл]] || [[Сурет:Ishim.jpg |орта|100px|]]|| 2 450&lt;ref&gt;Есіл өзені https://www.referat911.ru/Byudjet/esl-zen/241770-2494848-place1.html/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191016173311/http://referat911.ru/Byudjet/esl-zen/241770-2494848-place1.html |date=2019-10-16 }}&lt;/ref&gt;|| 177 000 || [[Қазақстан]], [[Ресей]] || [[Ертіс]] өзенінің саласы || [[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|38.  || [[Жайық]] || [[Сурет:Ural river.jpg |орта|100px|]]|| 2 428&lt;ref&gt;Қазақстан өзендері https://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD_%D3%A9%D0%B7%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D1%80%D1%96&lt;/ref&gt;|| 237 000 || [[Ресей]], [[Қазақстан]] || [[Каспий теңізі]] || 
|-
|39.  || [[Салуин]] || [[Сурет:Salawin river at Mae Sam Laep.jpg |орта|100px|]]|| 2 400&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия 2004–2017
https://old.bigenc.ru/geography/text/3529460&lt;/ref&gt;|| 325 000 ||  [[Қытай]], [[Мьянма]], [[Тайланд]]|| [[Андаман теңізі]] || [[Үнді мұхиты]]
|-
|40.  || [[Муррей]] || [[Сурет:MurrayBridgeMurrayRiver.JPG |орта|100px|]]|| 2 375&lt;ref&gt;Река Муррей в Австралии. https://webmandry.com/reka-murrej-v-avstralii-harakteristika-opisanie-karta-foto-video-reki-murrej/&lt;/ref&gt; || 1 061 469 ||  [[Аустралия]] ||[[Алегзандрина]] көлі || [[Үнді мұхиты]]
|-
|41.  || [[Арканзас (өзен)|Арканзас]] || [[Сурет: Yancopin Bridge.jpg|орта|100px|]]|| 2 364&lt;ref&gt;Река Арканзас – водный путь «Дикого Запада» https://ogeo.info/reki/arkanzas&lt;/ref&gt;|| 505 000 || [[Америка Құрама Штаттары]] || [[Миссисипи]] өзенінің саласы || [[Атлант мұхиты]]
|-
|42.  || [[Колорадо (өзен)|Колорадо]] || [[Сурет:Colorado River edit.jpg |орта|100px|]]|| 2 334&lt;ref&gt;Река Колорадо – краткая характеристика и значение для Северной Америки https://americausa.ru/tyristam/interesnie-mesta/reka-kolorado-kratkaya-xarakteristika-i-znachenie-dlya-severnoj-ameriki.html&lt;/ref&gt;|| 637 137 || [[Америка Құрама Штаттары]], [[Мексика]] || [[Калифорния шығанағы]] || [[Тынық мұхит]]
|-
|43.  || [[Риу-Негру]] || [[Сурет: Manaus Encontro das aguas 10 2006 103 8x6.jpg|орта|100px|]]|| 2 300&lt;ref&gt;Риу-Негру (река) https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/157164&lt;/ref&gt;|| 720 114|| [[Колумбия]], [[Венесуэла]], [[Бразилия]] ||[[Амазон өзені]]нің саласы  || [[Атлант мұхиты]]
|-
|44.  || [[Оленёк]] || [[Сурет:Olenyok.png |орта|100px|]]|| 2 292&lt;ref&gt;Географическое положение реки Оленек https://kurnyavkabox.ru/geograficeskoe-polozenie-reki-olenek/{{Deadlink|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;|| 219 000 ||  [[Ресей]] || [[Лаптев теңізі]] || [[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|45.  || [[Днепр]] || [[Сурет:Днепр, теперь пограничный.JPG |орта|100px|]]|| 2 287&lt;ref&gt;Рыбалка на реке Днепр https://rybalke.net/ryibalka-na-reke-dnepr/&lt;/ref&gt;|| 504 000 ||  [[Ресей]], [[Беларусь]], [[Украина]] || [[Қара теңіз]] || [[Атлант мұхиты]]
|-
|46.  || [[Алдан]] || [[Сурет:Река Алдан в Томмоте.JPG |орта|100px|]]|| 2 273&lt;ref&gt;Река Алдан – великий приток великой реки https://ogeo.info/reki/aldan &lt;/ref&gt;|| 729 000|| [[Ресей]] || [[Өлөне|Лена]] өзенінің саласы || [[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|47.  || [[Убанги]] || [[Сурет: Ubangi river near Bangui.jpg|орта|100px|]]|| 2 272&lt;ref&gt;Граница каких стран проходит по реке убанги https://torise.ru/granitsa-kakih-stran-prohodit-po-reke-ubangi/&lt;/ref&gt;|| 772 800 || [[Орталық Африка Республикасы]], [[Конго Демократиялық Республикасы]], [[Конго Республикасы]] || [[Конго (өзен)|Конго]] өзенінің саласы || [[Атлант мұхиты]]
|-
|48.  || [[Сырдария]] || [[Сурет:Панорама Сырдарьи с набережной города Байконур.jpg |орта|100px|]]|| 2 212&lt;ref&gt;Река Сырдарья описание, фото. https://webmandry.com/reka-syrdarya-opisanie-foto/&lt;/ref&gt;|| 219 000 || [[Қазақстан]], [[Өзбекстан]], [[Тәжікстан]], [[Қырғызстан]] || [[Арал теңізі]] || 
|-
|49.  || [[Тапажос]] || [[Сурет:Santarem, Tapajos.JPG |орта|100px|]]|| 2 200&lt;ref&gt;Река Тапажос http://travellers.ru/reka-tapazhos {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231015182246/http://travellers.ru/reka-tapazhos |date=2023-10-15 }}&lt;/ref&gt;|| 487 000 || [[Бразилия]] || [[Амазон өзені]]нің саласы|| [[Атлант мұхиты]]
|-
|50.  || [[Чжуцзян]] || [[Сурет:Dongguan010.jpg |орта|100px|]]|| 2 200&lt;ref&gt;Чжуцзян https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/701107&lt;/ref&gt;|| 437 000 || [[Қытай]] || [[Оңтүстік Қытай теңізі]] || [[Тынық мұхит]]
|-
|51.  || [[Оранжевая]] || [[Сурет: Gariep &amp; Prieska, South Africa.jpg|орта|100px|]]|| 2 200&lt;ref&gt;Река Оранжевая http://travellers.ru/reka-oranzhevaya{{Deadlink|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;|| 973 000 || [[Лесото]], [[Оңтүстік Африка Республикасы]], [[Намибия]] || мұхит|| [[Атлант мұхиты]]
|-
|52.  || [[Сицзян]] || [[Сурет:Deqing Sanyuan Ta 2013.11.17 10-53-02.jpg |орта|100px|]]|| 2 197&lt;ref&gt;Xijiang River (Река Сицзян) http://fishbiosystem.ru/find/Geo/China,%20Xijiang%20River.html&lt;/ref&gt; || 437 000 || [[Қытай]] || [[Чжуцзян]] өзенінің саласы || [[Тынық мұхит]]
|-
|53.  || [[Ред-Ривер]] || [[Сурет:Red River at Alexandria, LA IMG 1134.JPG |орта|100px|]]|| 2 190&lt;ref&gt;Ред-Ривер (приток Миссисипи) https://infor24.ru/%D0%A0%D0%B5%D0%B4-%D0%A0%D0%B8%D0%B2%D0%B5%D1%80_(%D0%BF%D1%80%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%BA_%D0%9C%D0%B8%D1%81%D1%81%D0%B8%D1%81%D0%B8%D0%BF%D0%B8){{Deadlink|date=November 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;|| 233 000 || [[Америка Құрама Штаттары]] || [[Миссисипи]] өзенінің саласы|| [[Атлант мұхиты]]
|-
|54.  || [[Иравади]] || [[Сурет: Bhamo-ayeyarwady-d02.jpg|орта|100px|]]|| 2 170&lt;ref&gt;Меконг и Иравади — реки Азиатского материка https://excel-plus.ru/instruktsii/mekong-i-iravadi-reki-aziatskogo-materika{{Deadlink|date=May 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;|| 411 000 || [[Мьянма]] || [[Андаман теңізі]]|| [[Үнді мұхиты]]
|-
|55.  || [[Касаи]] || [[Сурет:Sunset view from Kalonda.jpg |орта|100px|]]|| 2 153&lt;ref&gt;Најдуже ријеке у Африци https://sr.history-hub.com/najduzhe-rijeke-u-africi&lt;/ref&gt;|| 880 200 || [[Ангола]], [[Конго Демократиялық Республикасы]] ||[[Конго (өзен)|Конго]] өзенінің саласы || [[Атлант мұхиты]]
|-
|56.  || [[Колыма]] || [[Сурет: Мост через Колыму.jpg|орта|100px|]]|| 2 129&lt;ref&gt;Колыма https://baikal-terra.ru/bassejn-reki-kolyma.html&lt;/ref&gt;||643 000|| [[Ресей]] ||[[Шығыс Сібір теңізі]] || [[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|57.  || [[Огайо]] || [[Сурет: Rising-sun-indiana-ohio-river--from-above.jpg|орта|100px|]]|| 2 102&lt;ref&gt;Самые большие реки Америки на карте https://oreke.ru/severnaya-amerika/samaya-dlinnaya-reka-v-ssha&lt;/ref&gt;|| 528 100 || [[Америка Құрама Штаттары]] || [[Миссисипи (өзен)|Миссисипи]] өзенінің саласы || [[Атлант мұхиты]]
|-
|58.  || [[Тарим]] || [[Сурет:Tarim Desert Highway - Crossing the Tarim River, Xinjiang, China.jpg |орта|100px|]]|| 2 030&lt;ref&gt;Как и где протекает река Тарим?https://yandex.kz/turbo/fb.ru/s/article/230859/kak-i-gde-protekaet-reka-tarim-opisanie-osobennosti-i-foto-vodnogo-potoka-kitaya&lt;/ref&gt;|| 1 000 000 || [[Қытай]] ||[[Лобнор]] көлі|| 
|-
|59.  || [[Мараньон]] || [[Сурет:Río Marañón 01982.jpg |орта|100px|]]|| 2 000&lt;ref&gt;Река Мараньон: «Рождающая Амазонку» https://www.tripbest.ru/latam/lapost-maranon.php&lt;/ref&gt;|| 350 000 || [[Перу]] || [[Амазон өзені|Амазон]] өзенінің саласы|| [[Атлант мұхиты]]
|-
|60.  || [[Колумбия өзені|Колумбия]] || [[Сурет: Corps-engineers-archives bonneville dam looking east.jpg|орта|100px|]]|| 2 000&lt;ref&gt;Колумбия (река) https://waterresources.ru/reki/kolumbiya-reka/&lt;/ref&gt;|| 668 217 || [[Канада]], [[Америка Құрама Штаттары]] || мұхит || [[Тынық мұхит]]
|-
|61.  || [[Шингу]] || [[Сурет:Xingu River.jpg |орта|100px|]]|| 1 980&lt;ref&gt;Шингу https://www.vdvanr.ru/5c6b653b/%D0%A8%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D1%83{{Deadlink|date=September 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;|| 513 000 || [[Бразилия]] || [[Амазон өзені|Амазон]] өзенінің саласы|| [[Атлант мұхиты]]
|-
|62.  || [[Витим]] || [[Сурет: Witim1.jpg|орта|100px|]]|| 1 978&lt;ref&gt;Куда впадает река Витим https://antikvariat-murom.ru/kuda-vpadaet-reka-vitim/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231021054303/https://antikvariat-murom.ru/kuda-vpadaet-reka-vitim/ |date=2023-10-21 }}&lt;/ref&gt;|| 225 000 || [[Ресей]] ||[[Өлөне|Лена]] өзенінің саласы || [[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|63.  || [[Сенегал өзені|Сенегал]] || [[Сурет:Pont Faidherbe Saint Louis.jpg |орта|100px|]]|| 1970&lt;ref&gt;Сенегал  https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/138127&lt;/ref&gt;|| 337 000 || [[Мали]], [[Мавритания]], [[Сенегал]] || мұхит ||[[Атлант мұхиты]] 
|-
|64.  || [[Жапура]] || [[Сурет:Ecologia de reserva intacta 91407-2019-05-11 at 10.47.50 PM - copia.jpg |орта|100px|]]|| 1 930&lt;ref&gt;Жапура https://waterresources.ru/reki/zhapura/?ysclid=lofuw4scfp732390075&lt;/ref&gt;|| 282 000 || [[Колумбия]], [[Бразилия]] ||[[Амазон өзені|Амазон]] өзенінің саласы|| [[Атлант мұхиты]]
|-
|65.  || [[Сунхуацзян]] || [[Сурет:ハルビン松花江.jpg |орта|100px|]]|| 1 927&lt;ref&gt;Река Сунхуацзян заложила основу для развития строительства https://russian.cgtn.com/news/2022-10-04/1577170122666295297/index.html&lt;/ref&gt;|| 524 000 || [[Қытай]] || [[Амур]] өзенінің саласы || [[Тынық мұхит]]
|-
|66.  || [[Тигр]] || [[Сурет:Tigris 2015.jpg |орта|100px|]]|| 1 900&lt;ref&gt;Тигр (река) https://bigenc.ru/c/tigr-reka-888fd7?ysclid=lofv47yryr644628172&lt;/ref&gt;|| 375 000 || [[Ирак]], [[Сирия]], [[Түркия]] || [[Шатт әл-Араб]] өзенінің саласы || [[Үнді мұхиты]]
|-
|67.  || [[Маморе]] || [[Сурет:Río Mamoré - Bolivia.jpg |орта|100px|]]|| 1 900&lt;ref&gt;Маморе (река) Маморе (река) https://ru.wikiital.com/wiki/Mamor%C3%A9_(fiume) &lt;/ref&gt;|| 241 660 || [[Боливия]], [[Бразилия]] || [[Мадейра (өзен)|Мадейра]] өзенінің саласы || [[Атлант мұхиты]]
|-
|68.  || [[Дон (өзен)|Дон]] || [[Сурет:Донская панорама.jpg |орта|100px|]]|| 1 870&lt;ref&gt;https://pwfunplay.ru/reka-don-geograficeskoe-polozenie-bassein-i-ploshhad/?ysclid=lppv33cfb8822045076&lt;/ref&gt;|| 422 000 || [[Ресей]] || [[Азов теңізі]] || [[Атлант мұхиты]]
|-
|69.  || [[Подкаменная Тунгуска]] || [[Сурет:Osharovo settlement on the Podkamennaya Tunguska River.jpg|орта|100px|]]|| 1 865&lt;ref&gt;https://old.bigenc.ru/geography/text/3149760?ysclid=lppv5wl7o283043427&lt;/ref&gt;|| 240 000 || [[Ресей]] || [[Енисей]] өзенінің саласы || [[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|70.  || [[Печора]] || [[Сурет:Petsjora rivier near Narjan-Mar.jpg |орта|100px|]]|| 1 809&lt;ref&gt;https://xn--90aafebcae8c0asf9d6d.xn--p1ai/news/velikie-reki-rossii-pechora/?ysclid=lppv94p757708563006&lt;/ref&gt;|| 322 000 || [[Ресей]] || [[Баренц теңізі]] || [[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|71.  || [[Шолман|Кама]] || [[Сурет:Perm asv2019-05 img23 Kama River.jpg |орта|100px|]]|| 1 805&lt;ref&gt;https://uraloved.ru/reka-kama?ysclid=lppvcvjv2368346334&lt;/ref&gt;|| 507 000 || [[Ресей]] || [[Еділ]] өзенінің саласы || 
|-
|72.  || [[Путумайо]] || [[Сурет:RIO PUTUMAYO - PUERTO ASÍS - HONG KONG.jpg |орта|100px|]]|| 1 800&lt;ref&gt;https://hasta-pronto.info/putumayo/&lt;/ref&gt;|| 123 000 || [[Эквадор]], [[Колумбия]], [[Перу]], [[Бразилия]]|| [[Амазон өзені|Амазон]] өзенінің саласы || [[Атлант мұхиты]]
|-
|73.  || [[Шұлым]] || [[Сурет:Pervomaysky District, Tomsk Oblast, Russia - panoramio (64).jpg |орта|100px|]]|| 1 799&lt;ref&gt;https://old.bigenc.ru/geography/text/4688866?ysclid=lpqlqwwz9x678702718&lt;/ref&gt;	|| 134 000 || [[Ресей]] || [[Обь]] өзенінің саласы || [[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|74.  || [[Ангара]] || [[Сурет:Angara River2.jpg |орта|100px|]]|| 1 779&lt;ref&gt;https://www.vpoxod.ru/page/toponym/reka_angara_info?ysclid=lpqlsdxr2f443374933&lt;/ref&gt;|| 1 039 000 || [[Ресей]] || [[Енисей]] өзенінің саласы || [[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|75.  || [[Укаяли]] || [[Сурет:Atalaya (Peru) Rios Tambo+Ucayali.jpg |орта|100px|]]|| 1 771&lt;ref&gt;https://ru.wikibrief.org/wiki/List_of_rivers_of_Peru&lt;/ref&gt;|| 375 000 || [[Перу]] || [[Амазон өзені|Амазон]] өзенінің саласы|| [[Атлант мұхиты]]
|-
|76.  || [[Лимпопо]] || [[Сурет:Limpopo.jpg |орта|100px|]]|| 1 750&lt;ref&gt;https://oreke.ru/afrika/reka-limpopo?ysclid=lpusuqhyhf859522376&lt;/ref&gt;|| 440 000 || [[Оңтүстік Африка Республикасы]], [[Ботсвана]], [[Зимбабве]], [[Мозамбик]] || мұхит || [[Үнді мұхиты]]
|-
|77.  || [[Гуапоре]] || [[Сурет:Rio Guaporé em Pontes e Lacerda1.JPG |орта|100px|]]|| 1 749&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=2&amp;ysclid=lpusygzn6x566397920&lt;/ref&gt;|| 266 460 || [[Бразилия]], [[Боливия]] || [[Маморе]] өзенінің саласы || [[Атлант мұхиты]]
|-
|78.  || [[Макензи өзені|Маккензи]] || [[Сурет:USACE Cougar Dam South Fork McKenzie River.jpg |орта|100px|]]|| 1 738&lt;ref&gt;https://decocode.ru/5-krupneisix-rek-severnoi-ameriki/?ysclid=lput2a54qp288874199&lt;/ref&gt;|| 1 805 200 || [[Канада]] || [[Бофорт теңізі]] || [[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|79.  || [[Снейк өзені|Снейк]] || [[Сурет:Snake River and Columbia Plateau Trail.jpg |орта|100px|]]|| 1 735&lt;ref&gt;https://top10a.ru/samye-dlinnye-reki-v-ssha-rejting-i-foto.html?ysclid=lput4ke23280361862&lt;/ref&gt;|| 278 450 || [[Америка Құрама Штаттары]] || [[Колумбия өзені]]нің саласы || [[Тынық мұхит]]
|-
|80.  || [[Индигирка]] || [[Сурет:Усть-Нера. Вид с горы..jpg |орта|100px|]]||1 726&lt;ref&gt;https://gotonature.ru/1879-reka-indigirka.html&lt;/ref&gt;|| 360 000 || [[Ресей]] || [[Шығыс Сібір теңізі]]|| [[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|81.  || [[Хатанга]] || [[Сурет:Khatanga 3.jpg |орта|100px|]]|| 1 636&lt;ref&gt;https://multiurok.ru/blog/khatanga-reka-v-krasnoiarskom-krae.html?ysclid=lpv9yb74lu175168515&lt;/ref&gt;|| 364 000	 || [[Ресей]] || [[Лаптев теңізі]] || [[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|82.  || [[Кеть]] || [[Сурет:Parabelskiy r-n, Tomskaya oblast', Russia - panoramio.jpg |орта|100px|]]|| 1 621&lt;ref&gt;https://school11bor.ru/20e12/%D0%9A%D0%B5%D1%82%D1%8C{{Deadlink|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;|| 94 200|| [[Ресей]] || [[Обь ]] өзенінің саласы || [[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|83.  || [[Арғұн|Аргунь]] || [[Сурет:Argun River near Inner Mogolia.jpg |орта|100px|]]|| 1 620&lt;ref&gt;https://vseoplanete.ru/vodojemi/reki/reka-argun/?ysclid=lpva3f67lj516306642&lt;/ref&gt;|| 164 000 || [[Ресей]], [[Қытай]] || [[Амур]] өзенінің саласы || [[Тынық мұхит]]
|-
|84.  || [[Бени (өзен)|Бени]] || [[Сурет: Beni River, Rurrenabaque, Bolivia.jpg|орта|100px|]]|| 1 619&lt;ref&gt;https://posts24.ru/%D0%91%D0%B5%D0%BD%D0%B8_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0){{Deadlink|date=January 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;|| 850 000 || [[Боливия]] || [[Маморе]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]] 
|-
|85.  || [[Черчилл]] || [[Сурет: Otter rapids.jpg|орта|100px|]]|| 1 609&lt;ref&gt;https://ru.termwiki.com/RU/Churchill_River&lt;/ref&gt;|| 282 000 || [[Канада]] || Гудзон шығанағы || [[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|86.  || [[Көк Ніл]] || [[Сурет:Blue Nile near Bahar Dar.jpg |орта|100px|]]||1 600&lt;ref&gt;https://old.bigenc.ru/geography/text/2368085?ysclid=lpw7s1tymm147726334&lt;/ref&gt;|| 330 000 || [[Эфиопия]], [[Судан]] ||[[Ніл]] өзенінің саласы || [[Атлант мұхиты]] 
|-
|87.  || [[Уругвай (өзен)|Уругвай]] || [[Сурет:Atardeceruruguayrio.JPG |орта|100px|]]|| 1 600&lt;ref&gt;https://oreke.ru/yuzhnaya-amerika/reka-urugvaj?ysclid=lpw7wgmf2i205558316&lt;/ref&gt;|| 365 000 || [[Аргентина]], [[Бразилия]], [[Уругвай]] || [[Ла-плата шығанағы]]|| [[Атлант мұхиты]] 
|-
|88.  || [[Окаванго]] || [[Сурет:Okavango River.jpg |орта|100px|]]|| 1 600&lt;ref&gt;https://fb.ru/article/372267/reka-okavango-harakteristika?ysclid=lpw7yrxub632676825&lt;/ref&gt;|| 800 000 || [[Ангола]], [[Намибия]], [[Ботсвана]]||Калахари шөлі 
|-
|89.  || [[Вольта (өзен)|Вольта]] || [[Сурет:Volta River.jpg |орта|100px|]]|| 1 600&lt;ref&gt;https://webmandry.com/volta-reka-v-severo-zapadnoj-chasti-afriki-ozero-volta/?ysclid=lpzlewxq37830908338&lt;/ref&gt;|| 388 000 || [[Гана]] || мұхит ||[[Атлант мұхиты]] 
|-
|90.  || [[Йеллоустон (өзен)|Йеллоустон]] || [[Сурет:Yellowstone River in Hayden Valley.jpg |орта|100px|]]|| 1 600&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=13&lt;/ref&gt;||182 300 || [[Америка Құрама Штаттары]] || [[Миссури (өзен)|Миссури]] өзенінің саласы || [[Атлант мұхиты]] 
|-
|91.  || [[Рио-Бермехо]] || [[Сурет:Rio bermejo(pcia. roca -chaco)-.jpg |орта|100px|]]|| 1 600&lt;ref&gt;http://www.fishsearch.ru/ribovodstvo/266306.htm&lt;/ref&gt;|| 133 000|| [[Боливия]], [[Аргентина]] || Парагвай өзенінің саласы || [[Атлант мұхиты]] 
|-
|92.  || [[Уэби-Шабелле]] || [[Сурет:Shebelle River.jpg |орта|100px|]]|| 1 600&lt;ref&gt;http://travellers.ru/reka-uehbi-shabelle?ysclid=lq1b2pc8m422416228 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231211192853/http://travellers.ru/reka-uehbi-shabelle?ysclid=lq1b2pc8m422416228 |date=2023-12-11 }}&lt;/ref&gt;|| 194 000 || [[Эфиопия]], [[Сомали]]|| [[Джубба]] өзенінің саласы ||  [[Үнді мұхиты]]
|-
|93.  || [[Тобыл]] || [[Сурет:Prokudin-Gorskii-31.jpg |орта|100px|]]|| 1 591&lt;ref&gt;https://urochishe.ru/vodnyie-obektyi/tobol-reka/?ysclid=lq1b6yvsn9662931894&lt;/ref&gt;|| 426 000 || [[Қазақстан]], [[Ресей]] || [[Ертіс]] өзенінің саласы || [[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|94.  || [[Пилькомайо]] || [[Сурет:Pilcomayo rio.jpg |орта|100px|]]|| 1 590&lt;ref&gt;https://visitacaribe.com/blog/samye-vazhnye-reki-argentiny-priroda-argentiny&lt;/ref&gt;|| 270 000 || [[Боливия]], [[Парагвай]], [[Аргентина]]|| Парагвай өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]] 
|-
|95.  || [[Алазея]] || [[Сурет:Siberia Alaz.png |орта|100px|]]|| 1 590&lt;ref&gt;https://dic.academic.ru/dic.nsf/russian_history/152/%D0%90%D0%9B%D0%90%D0%97%D0%95%D0%AF?ysclid=lq2ngoxmkq861015481&lt;/ref&gt;|| 64 700 || [[Ресей]] || [[Шығыс Сібір теңізі]] ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|96.  || [[Апуре]] || [[Сурет:Vista aérea de San Fernando de Apure (Apure) y Puerto Miranda (Guárico) y el Río Apure. Venezuela..jpg |орта|100px|]]||1 580&lt;ref&gt;https://hasta-pronto.info/apure/&lt;/ref&gt;||147 000	 || [[Венесуэла]] || [[Ориноко]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]] 
|-
|97.  || [[Кафуэ]] || [[Сурет:Kafue river02.jpg |орта|100px|]]|| 1 577&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?cont=in&amp;ysclid=lq3fgrusmv244006737&lt;/ref&gt;|| 154 829 || [[Замбия]] || [[Замбези]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|98.  || [[Магдалена]] || [[Сурет:Puente-Rio Magdalena.jpg |орта|100px|]]|| 1 550&lt;ref&gt;https://waterresources.ru/reki/magdalena-reka/?ysclid=lq3fik5tsx664511353&lt;/ref&gt;|| 260 000	 || [[Колумбия]] || [[Кариб теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|99.  || [[Сатладж|Сатледж]] || [[Сурет:A view of Sutlej river Himachal Pradesh India 2014.jpg |орта|100px|]]|| 1 536&lt;ref&gt;https://nauka.club/geografiya/opisanie-reki-ind-geopolozhenie-klimat-istok-i-pritoki.html?ysclid=lq3fkady57871972745&lt;/ref&gt;|| 395 000 || [[Қытай]], [[Үндістан]], [[Пәкістан]]|| [[Үнді өзені]]нің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|100.  || [[Ханьшуй]] || [[Сурет:0278-Wuhan-Hanjiang-wharfs-and-swimmers.jpg |орта|100px|]]|| 1 532&lt;ref&gt;https://www.vdvanr.ru/5c6b653b/%D0%A5%D0%B0%D0%BD%D1%8C%D1%88%D1%83%D0%B9{{Deadlink|date=September 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;|| 175 000 || [[Қытай]] || [[Янцзы]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|101.  || [[Пис]] || [[Сурет: Peace River aerial.jpg|орта|100px|]]|| 1 521&lt;ref&gt;https://deartravel.ru/5648-reki-kanady.html?ysclid=lqtq0u9kk0229302346&lt;/ref&gt;|| 302 500 || [[Канада]] || [[Невольничья]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|102.  || [[Ока]] || [[Сурет: NN 07-08-2020 24.jpg|орта|100px|]]|| 1 498&lt;ref&gt;https://vsereki.ru/reki-vnutrennego-stoka/bassejn-kaspijskogo-morya/volga/oka?ysclid=lqcmzavqb1768174228&lt;/ref&gt;|| 245 000 || [[Ресей]] || [[Еділ]] өзенінің саласы ||
|-
|103.  || [[Гуавьяре]] || [[Сурет: San Jose del Guaviare - panoramio.jpg|орта|100px|]]|| 1 497&lt;ref&gt;https://tepler.ru/strani/colombia/neyva/reka-guavyare.html&lt;/ref&gt;|| 140 000 || [[Колумбия]], [[Венесуэла]] || [[Ориноко]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|104.  || [[Маррамбиджи]] || [[Сурет: MurrumbidgeeAtGundagai.jpg|орта|100px|]]|| 1 485&lt;ref&gt;https://top10a.ru/samye-dlinnye-reki-v-avstralii.html?ysclid=lqtqbtbpro848667940&lt;/ref&gt;|| 81 630 || [[Аустралия]] ||[[Муррей]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|105.  || [[Теннесси]] || [[Сурет:Knoxville bridges.jpg |орта|100px|]]||1 470&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=15&lt;/ref&gt;|| 104 000 || [[Америка Құрама Штаттары]] ||Огайо өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|106.  || [[Годавари]] || [[Сурет:Godavari river.jpg |орта|100px|]]|| 1 465&lt;ref&gt;https://earthnworld.com/ru/%D1%81%D0%B0%D0%BC%D1%8B%D0%B5-%D0%B4%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%B5-%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B8-%D0%B8%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D0%B8/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231003180812/https://earthnworld.com/ru/%D1%81%D0%B0%D0%BC%D1%8B%D0%B5-%D0%B4%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%B5-%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B8-%D0%B8%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D0%B8/ |date=2023-10-03 }}&lt;/ref&gt;|| 313 000 || [[ Үндістан]] || [[Бенгал шығанағы]] ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|107.  || [[Амга]] || [[Сурет:Amga River near Verkhnyaya Amga.jpg |орта|100px|]]|| 1 462&lt;ref&gt;https://gotonature.ru/1992-reka-amga.html&lt;/ref&gt;|| 69 300|| [[Ресей]] || [[Алдан]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|108.  || [[Іле]] || [[Сурет:River-ili-2.jpg |орта|100px|]]|| 1 439&lt;ref&gt;https://www.nur.kz/family/school/1735554-krupnye-reki-i-ozera-kazahstana/?ysclid=lqy0rlli4r83726946&lt;/ref&gt;|| 140 000 || [[Қытай]], [[Қазақстан]] || [[Балқаш]] көлі ||
|-
|109.  || [[Рио-Гранде]] || [[Сурет:Río Grande o Guapay desde el Puente Pailas (Puerto Pailas -Bolivia).jpg |орта|100px|]]|| 1 438&lt;ref&gt;https://mononews.ru/%D0%A0%D0%B8%D0%BE-%D0%93%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B5_(%D0%BF%D1%80%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%BA_%D0%9C%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B5){{Deadlink|date=February 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;|| 102 600 || [[Боливия]] || [[Маморе]] өзенінің саласы||[[Атлант мұхиты]]
|-
|110.  || [[Олёкма]] || [[Сурет:Olyokma river.jpg |орта|100px|]]|| 1 436&lt;ref&gt;https://gotonature.ru/1847-reka-olekma.html&lt;/ref&gt;|| 210 000|| [[Ресей]] || [[Өлөне|Лена]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|111.  || [[Ақеділ|Белая]] || [[Сурет: Мост через реку Белую (Ишимбай).jpg|орта|100px|]]|| 1 430&lt;ref&gt;https://dzen.ru/a/YewIezO09AaIkYFL&lt;/ref&gt;|| 142 000 || [[Ресей]] || [[Шолман|Кама]] өзенінің саласы ||
|-
|112.  || [[Купер-Крик]] || [[Сурет:XingCooperCreek.jpg |орта|100px|]]|| 1 420&lt;ref&gt;https://baikal24-nauka.ru/reka-kuper-krik-avstralii/?ysclid=lqy4tprty4404997156&lt;/ref&gt;|| 297 547 || [[Аустралия]] || [[Эйр]] көлі ||
|-
|113.  || [[Әмудария]] || [[Сурет:Afghanistan - Tajikistan Bridge Completion.jpg |орта|100px|]]|| 1 415&lt;ref&gt;https://multiurok.ru/index.php/blog/amudar-ia-rieka.html?ysclid=lqy4vqfpln680139869&lt;/ref&gt;|| 309 000 || [[Ауғанстан]], [[Тәжікстан]], [[Түрікменстан]], [[Өзбекстан]] ||[[Арал теңізі]]||
|-
|114.  || [[Таз (өзен)|Таз]] || [[Сурет: Taz River.jpg|орта|100px|]]||1 401&lt;ref&gt;https://gotonature.ru/1858-reka-taz.html&lt;/ref&gt;|| 150 000 || [[Ресей]] ||[[Кар теңізі]]||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|115.  || [[Бенуэ]] || [[Сурет: Benue SE Yola.jpg|орта|100px|]]|| 1 400&lt;ref&gt;https://more3dperm.ru/b0400c/%D0%91%D0%B5%D0%BD%D1%83%D1%8D_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0){{Deadlink|date=September 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;|| 441 000|| [[Камерун]], [[Нигерия]] || [[Нигер (өзен)|Нигер]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|116.  || [[Шари]] || [[Сурет:View of Chari.jpg |орта|100px|]]|| 1 400&lt;ref&gt;https://www.syl.ru/article/365463/reka-shari-afrika-opisanie-hozyaystvennoe-znachenie-i-interesnyie-faktyi?ysclid=lqy581xtpg464424462&lt;/ref&gt;|| 650 000 || [[Орталық Африка Республикасы]], [[Чад]], [[Камерун]] || [[Чад көлі]]||
|-
|117.  || [[Уоррего]] || [[Сурет:Warrego River.JPG |орта|100px|]]|| 1 380&lt;ref&gt;https://fat-control.ru/nazvaniya-vsekh-rek-avstralii/&lt;/ref&gt;|| 69 290 || [[Аустралия]] || [[Дарлинг (өзен)|Дарлинг]] өзенінің саласы||[[Үнді мұхиты]]
|-
|118.  || [[Джамна]] || [[Сурет:On the banks of New Yamuna bridge, Allahabad.jpg |орта|100px|]]|| 1 376&lt;ref&gt;http://www.saintcow.ru/jamna.php&lt;/ref&gt;|| 351 000 || [[Үндістан]] || [[Ганг]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|119.  || [[Фрейзер]] || [[Сурет:FraserRiver.jpg |орта|100px|]]|| 1 370&lt;ref&gt;https://ru.wikiital.com/wiki/Fraser_(fiume)&lt;/ref&gt;|| 233 100 || [[Канада]] || мұхит ||[[Тынық мұхит]]
|-
|120.  || [[Кура]] || [[Сурет:Kura Likany.jpg |орта|100px|]]|| 1 364&lt;ref&gt;https://v-georgia.com/showplaces/reka-kura-glavnaya-reka-gruzii/?ysclid=lr3u1vqr4440788030&lt;/ref&gt;|| 188 000 || [[Түркия]], [[Грузия]], [[Әзірбайжан]] || [[Каспий теңізі]] ||
|-
|121.  || [[Днестр]] || [[Сурет:Dniester01.jpg |орта|100px|]]|| 1 352&lt;ref&gt;https://llab.ru/geograficeskoe-polozenie-reki-dnestr-na-karte/?ysclid=lr3ubuddag575176543 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20240107184240/https://llab.ru/geograficeskoe-polozenie-reki-dnestr-na-karte/?ysclid=lr3ubuddag575176543 |date=2024-01-07 }}&lt;/ref&gt;|| 72 100 || [[Украина]], [[Молдова]] || [[Қара теңіз]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|122.  || [[Каука]] || [[Сурет:Barbacoas, municipio de Peque 02.jpg |орта|100px|]]|| 1 350&lt;ref&gt;https://tepler.ru/strani/colombia/kali/reka-kauka.html?ysclid=lraz122hi4249271815&lt;/ref&gt;|| 80 000 || [[Колумбия]] || [[Магдалена]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|123.  || [[Ляохэ]] || [[Сурет:盘锦芦苇荡.JPG |орта|100px|]]||1 345|| 232 000 || [[Қытай]] || [[Сары теңіз]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|124.  || [[Локлан]] || [[Сурет: OxleyLachlanRiver.JPG|орта|100px|]]|| 1 339|| 90 892 || [[Аустралия]] || [[Муррумбиджи]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|125.  || [[Ялунцзян]] || [[Сурет:Ganzi-afueras-d05.jpg |орта|100px|]]|| 1 324|| 150 000 || [[Қытай]] || [[Янцзы]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|126.  || [[Игуасу]] || [[Сурет:1 iguazu river.jpg |орта|100px|]]|| 1 320|| 62 000 || [[Бразилия]], [[Аргентина]] || [[Парана]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|127. || [[Вятка]] || [[Сурет:Vyatka-Kirov asv2019-05 img34 Vyatka River.jpg |орта|100px|]]|| 1 314||129 000 || [[Ресей]] || [[Шолман|Кама]] өзенінің саласы ||
|-
|128.  || [[Нармада]] || [[Сурет:Omkareshwar1.JPG |орта|100px|]]|| 1 310|| 102 000 || [[Үндістан]] || [[Арабия теңізі]] ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|129.  || [[Саладо]] || [[Сурет:Río Salado desde el puente en Suncho Corral hacia el Sur.JPG |орта|100px|]]|| 1 300|| 160 000 || [[Аргентина]] || Ла-Плата сағасы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|130.  || [[Арувими]] || [[Сурет:In Darkest Africa ascending Aruwimi River.jpg |орта|100px|]]|| 1 300|| 116 100 || [[Конго Демократиялық Республикасы]] || [[Конго (өзен)|Конго]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|131.  || [[Кришна (өзен)|Кришна]] || [[Сурет:Krishna River Vijayawada.jpg |орта|100px|]]|| 1 300|| 258 948 || [[Үндістан]] || Бенгал шығанағы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|132.  || [[Норт-Саскачеван]] || [[Сурет:NSR at dusk.jpg |орта|100px|]]|| 1 287|| 122 800 || [[Канада]] || [[Саскачеван (өзен)|Саскачеван]] өзенінің саласы||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|133.  || [[Ломами]] || [[Сурет:Swallowtails on bank of Lomami River at Katopa Camp, Democratic Republic of the Congo (cropped).JPG |орта|100px|]]|| 1 280|| 110 000 || [[Конго Демократиялық Республикасы]] || [[Конго (өзен)|Конго]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|134.  || [[Оттава (өзен)|Оттава]] || [[Сурет: Ottawarivermattawa.jpg|орта|100px|]]|| 1 271|| 146 000 || [[Канада]] || [[Әулие Лаврентий өзені]]нің саласы||[[Атлант мұхиты]]
|-
|135.  || [[Керулен]] || [[Сурет:Kherlen River.jpg |орта|100px|]]|| 1 254|| 116 400 || [[Моңғолия]], [[Қытай]] || [[Далайнор]] көлі ||[[Тынық мұхит]]
|-
|136.  || [[Апуримак]] || [[Сурет: Rio apurimac.jpg|орта|100px|]]|| 1 250|| 125 000 || [[Перу]] || [[Укаяли]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|137.  || [[Вааль]] || [[Сурет: VaalFromN3.jpg|орта|100px|]]|| 1 250|| 196 438 || [[Оңтүстік Африка Республикасы]] || [[Оранжевая]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|138.  || [[Зея]] || [[Сурет:Zeya River and Island.jpg |орта|100px|]]|| 1 242|| 233 000 || [[Ресей]] ||[[Амур]] өзенінің саласы||[[Тынық мұхит]]
|-
|139.  || [[Рейн]] || [[Сурет: Loreley von Spitznack.jpg|орта|100px|]]|| 1 233|| 185 000 || [[Швейцария]], [[Аустрия]], [[Лихтенштейн]], [[Германия]], [[Франция]], [[Нидерланд]] || [[Солтүстік теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|140.  || [[Атабаска (өзен)|Атабаска]] || [[Сурет:Athabasca River JNP.JPG |орта|100px|]]|| 1 231|| 95 300 || [[Канада]] || [[Атабаска (көл)|Атабаска көлі]] ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|141.  || [[Риу-Гранди(өзен)|Риу-Гранди]] || [[Сурет:Rio Grande Brasil na Anhanguera.JPG |орта|100px|]]||1 230|| 170 000 || [[Бразилия]] || [[Парана]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|142.  || [[Канейдиан-Ривер]] || [[Сурет:Canadian River Calvin Oklahoma.jpg |орта|100px|]]|| 1 223||124 000 || [[Америка Құрама Штаттары]] ||[[Арканзас (өзен)|Арканзас]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|143.  || [[Пару]] || [[Сурет:Paroo River Wanaaring-2001-07-01.jpg |орта|100px|]]||1 210||60 095|| [[Аустралия]] || [[Дарлинг (өзен)|Дарлинг]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|144.  || [[Кунене]] || [[Сурет:Cunene river, angola 01.jpg |орта|100px|]]|| 1 207|| 109 832 || [[Ангола]], [[Намибия]]|| мұхит ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|145.  || [[Санкуру]] || [[Сурет:Sankuru River entering Kasai River NASA.jpg |орта|100px|]]|| 1 200|| 156 000|| [[Конго Демократиялық Республикасы]] || [[Касаи]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|146.  || [[Рио-Колорадо]]|| [[Сурет: Tour24.jpg|орта|100px|]]|| 1 200|| 350 000 || [[Аргентина]] || мұхит ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|147. || [[Саламат]] || [[Сурет:Charirivermap.png |орта|100px|]]|| 1 200||90 000 || [[Судан]], [[Чад]] || [[Шари]] өзенінің саласы ||
|-
|148. || [[Десагуадеро]] || [[Сурет:Río Desaguadero Argentina.jpg |орта|100px|]]|| 1 200|| 248 000 || [[Аргентина]] || [[Рио-Колорадо]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|149. || [[Әулие Лаврентий өзені|Әулие Лаврентий]] || [[Сурет:Fleuve Saint-Laurent - Quebec.jpg |орта|100px|]]||1 197|| 1 030 000 || [[Канада]], [[Америка Құрама Штаттары]] || мұхит ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|150. || [[Шу (өзен)|Шу]] || [[Сурет:Река Шу возле посёлка Кайнар.JPG |орта|100px|]]||1 186|| 67 500 || [[Қырғызстан]], [[Қазақстан]]
 ||Ащысу ойысы ||
|-
|151. || [[Хонгха]] || [[Сурет:Long Bien Bridge Sunset.jpg |орта|100px|]]|| 1 183|| 158 000 || [[Қытай]], [[Вьетнам]] || [[Бакбо]] шығанағы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|152. || [[Камадугу-Йобе]] || [[Сурет:Beautiful boat in River Yobe, Bade town, Gashua.jpg |орта|100px|]]||1 175|| 148 000 || [[Нигерия]], [[Нигер]] || [[Чад көлі]] ||
|-
|153. || [[Милк]] || [[Сурет: MilkriverAB.JPG|орта|100px|]]|| 1 173|| 61 642 ||[[Америка Құрама Штаттары]], [[Канада]] || [[Миссури (өзен)|Миссури]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|154. || [[Грин-Ривер]] || [[Сурет:Mineral-Bottom.jpg |орта|100px|]]|| 1 170|| 125 000 || [[Америка Құрама Штаттары]] || [[Колорадо (өзен)|Колорадо]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|155. || [[Эльба]] || [[Сурет:Koenigstein Saxony pic01 2007 04 22.jpg |орта|100px|]] || 1 165 || 148 268 || [[Чехия]], [[Германия]] || [[Солтүстік теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|156. || [[Уайт-Ривер]] || [[Сурет:White River Arkansas.jpg |орта|100px|]] || 1 162 || 71 911 || [[Америка Құрама Штаттары]] || [[Миссисипи (өзен)|Миссисипи]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|157. || [[Демьянка (өзен)|Демьянка]] || [[Сурет: Demyanka river Russia, 30 июня 2015, N 59,463098 E 71,055572.jpg|орта|100px|]] || 1 160 || 34 800 || [[Ресей]] || [[Ертіс]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|158. || [[Анадыр]] || [[Сурет:Пробуждение после длительной зимы двух рек Анадырь и Белая.jpg |орта|100px|]] || 1 152 || 191 000 || [[Ресей]] || [[Беринг теңізі]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|159. || [[Қызыл-Ирмак]] || [[Сурет:Kızılırmak River.jpg |орта|100px|]] || 1 151 || 77 100 || [[Түркия]] || [[Қара теңіз]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|160. || [[Тиете]] || [[Сурет:Rio Tietê Barra Bonita 150606 REFON.jpg |орта|100px|]] || 1 150 || 150 000 || [[Бразилия]] || [[Парана]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|161. || [[Омолон]] || [[Сурет:Kolymarivermap.png |орта|100px|]] || 1 150 || 118 600 || [[Ресей]] || [[Колыма]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|162. || [[Гильменд]] || [[Сурет: Aerial photograph of Helmand River at Gereshk in 2011.jpg|орта|100px|]] || 1 150 || 500 000 || [[Ауғанстан]], [[Иран]] || [[Хамун]] көлі ||
|-
|163. || [[Теджен]] || [[Сурет:Jam Qasr Zarafshan.jpg |орта|100px|]] || 1 150 || 70 600 || [[Ауғанстан]], [[Иран]], [[Түрікменстан]] || [[Қарақұм]] шөлі||
|-
|164. || [[Джеймс]] || [[Сурет:JamesRiverWG.JPG |орта|100px|]] || 1 143 || 53 491 || [[Америка Құрама Штаттары]] || [[Миссури (өзен)|Миссури]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|165. || [[Капуас]] || [[Сурет:Kapuas River.jpg |орта|100px|]] || 1 143 || 98 749 || [[Индонезия]] || [[Оңтүстік Қытай теңізі]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|166. || [[Уальяга]] || [[Сурет: Huallaga River.jpg|орта|100px|]] || 1 138 || 95 000 || [[Перу]] || [[Мараньон]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|167. || [[Десна]] || [[Сурет:Desna River in Chernihiv.jpg |орта|100px|]] || 1 130 || 88 900 || [[Ресей]], [[Украина]] || [[Днепр]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|168. || [[Джорджина]] || [[Сурет:Georgina River.jpg |орта|100px|]] || 1 130 || 232 000 || [[Аустралия]] || [[Уорбертон]] өзенінің саласы ||
|-
|169. || [[Вычегда]] || [[Сурет:VytchegdaRiver.jpg |орта|100px|]] || 1 130 || 121 000 || [[Ресей]] || [[Солтүстік Двина]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|170. || [[Гамбия (өзен)|Гамбия]] || [[Сурет:River gambia Niokolokoba National Park.gif |орта|100px|]] || 1 130 || 69 931 || [[Гвинея]], [[Сенегал]], [[Гамбия]] || мұхит ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|171. || [[Кускоквим]] || [[Сурет:Kuskokwim River (9567268810) (cropped).jpg |орта|100px|]] || 1 130 || 124 319 || [[Америка Құрама Штаттары]] || [[Беринг теңізі]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|172. || [[Уэле]] || [[Сурет:Uele river.jpg |орта|100px|]] || 1 130 || 135 400 || [[Конго Демократиялық Республикасы]] || [[Убанги]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|173. || [[Сепик]] || [[Сурет:Sepik 0266.jpg |орта|100px|]] || 1 126 || 80 321 || [[Папуа — Жаңа Гвинея]], [[Индонезия]] || [[Жаңа Гвинея теңізі]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|174. || [[Орхон]] || [[Сурет:Orchon-mongolei.JPG |орта|100px|]] || 1 124&lt;ref&gt;Река Орхон,Оркон https://forum-eurasica.ru/topic/5269-%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0-%D0%BE%D1%80%D1%85%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D1%80%D0%BA%D0%BE%D0%BD/&lt;/ref&gt; || 132 800 || [[Моңғолия]] || [[Селенга (өзен)|Селенга]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|175. || [[Симаррон]] || [[Сурет:Cimarron river near forgan ok.jpg |орта|100px|]] || 1 123&lt;ref&gt;Страны мира. Словарь https://world_countries.academic.ru/1099/%D0%A1%D0%B8%D0%BC%D0%B0%D1%80%D1%80%D0%BE%D0%BD&lt;/ref&gt; || 49 000 || [[Америка Құрама Штаттары]] || [[Арканзас (өзен)|Арканзас]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|176. || [[Атбара]] || [[Сурет:View on the Atbarah, or Black Nile - Ainsworth William Francis - 1870.jpg |орта|100px|]] || 1 120&lt;ref&gt;Энциклопедия / Буква &quot;А&quot; / http://granat.wiki/enc/a/atbara/&lt;/ref&gt; || 112 000 || [[Эфиопия]], [[Судан]] || [[Ніл]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|177. || [[Флай]] || [[Сурет:Fly River, Western Province PNG (48726421538).jpg |орта|100px|]] || 1 120 || 76 000 || [[Папуа — Жаңа Гвинея]] || Папуа шығанағы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|178. || [[Цзялинцзян]] || [[Сурет:Jialing river.jpg |орта|100px|]] || 1 119&lt;ref&gt;География - Реки http://erudit.lecto.space/geo.html&lt;/ref&gt; || 160 000 || [[Қытай]] || [[Янцзы]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|179. || [[Лиард]] || [[Сурет:Liard River.jpg |орта|100px|]] || 1 115&lt;ref&gt;Река Лиард https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/liard-river&lt;/ref&gt; || 277 100 || [[Канада]] || [[Макензи өзені|Маккензи]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|180. || [[Чиндуин]] || [[Сурет:R Chindwin.JPG |орта|100px|]] || 1 110&lt;ref&gt;Река Чиндуин http://travellers.ru/reka-chinduin-reka {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231002051052/http://travellers.ru/reka-chinduin-reka |date=2023-10-02 }}&lt;/ref&gt; || 114 000 || [[Мьянма]] || [[Иравади]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|181. || [[Кванго]] || [[Сурет:Tazua.jpg |орта|100px|]] || 1 100&lt;ref&gt;Водные объекты Анголы https://waterresources.ru/place/angola/&lt;/ref&gt; || 263 402 || [[Ангола]], [[Конго Демократиялық Республикасы]] || [[Касай]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|182. || [[Чинаб]] || [[Сурет:Chenab River in Akhanoor, India.jpg |орта|100px|]] || 1 100&lt;ref&gt;Чинаб https://megabook.ru/article/%D0%A7%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%B1&lt;/ref&gt; || 138 000 || [[Үндістан]], [[Пәкістан]] || [[Сатладж]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|183. || [[Конда]] || [[Сурет:На Конде.JPG |орта|100px|]] || 1 097&lt;ref&gt;Экспедиция по реке Конда в начале ХХ века https://humus.livejournal.com/3565344.html&lt;/ref&gt; || 72 800 || [[Ресей]] || [[Ертіс]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|184. || [[Омь]] || [[Сурет:RiverOm2009.JPG |орта|100px|]] || 1 091&lt;ref&gt;10 фактов про Омь https://geoglob.ru/10-fakts/rivers/reka-om/&lt;/ref&gt; || 52 600 || [[Ресей]] || [[Ертіс]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|185. || [[Нэньцзян]] || [[Сурет: 红岸公园眺望嫩江1-2017夏.jpg|орта|100px|]] || 1 089&lt;ref&gt;Нонни https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1067451&lt;/ref&gt; || 244 000 || [[Қытай]] || [[Сунхуацзян]] өзенінің саласы||[[Тынық мұхит]]
|-
|186. || [[Васюган]] || [[Сурет:Vasyugan.jpg |орта|100px|]] || 1 082&lt;ref&gt;Река Васюган (Томская область): длина, водный режим, флора и фауна https://yandex.kz/turbo/fb.ru/s/article/392837/reka-vasyugan-tomskaya-oblast-dlina-vodnyiy-rejim-flora-i-fauna&lt;/ref&gt; || 61 800 || [[Ресей]] || [[Обь]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|187. || [[Арас]] || [[Сурет:Araz çayı.jpg |орта|100px|]] || 1 072&lt;ref&gt;Аракс река – всё о ней: история, география https://alminur.ru/araks-reka-vsyo-o-nej-istoriya-geografiya-dostoprimechatelnosti/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231003052606/https://alminur.ru/araks-reka-vsyo-o-nej-istoriya-geografiya-dostoprimechatelnosti/ |date=2023-10-03 }}&lt;/ref&gt; || 102 000 || [[Түркия]], [[Армения]], [[Әзірбайжан]], [[Иран]] || [[Кура]] өзенінің саласы ||
|-
|188. || [[Ассинибойн]] || [[Сурет:Assiniboine River. P6080358.JPG |орта|100px|]] || 1 070 &lt;ref&gt;Река Ассинибойн https://stranatur.ru/assiniboine-river.html&lt;/ref&gt; || 182 000 || [[Канада]] || [[Ред-Ривер]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|189. || [[Үлкен Юган]] || [[Сурет:Река Большой Юган.JPG |орта|100px|]] || 1 063&lt;ref&gt;Большой Юган https://waterresources.ru/reki/bolshoy-yugan/&lt;/ref&gt; || 34 700 || [[Ресей]] || [[Обь]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|190. || [[Мая]] || [[Сурет:Mayaokt.jpg |орта|100px|]] || 1 053&lt;ref&gt;Река Мая https://inpath.ru/nature/river/444&lt;/ref&gt; || 171 000 || [[Ресей]] || [[Алдан]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|191. || [[Шамәлі Тынық]] || [[Сурет:IMG 5783 sh.jpg |орта|100px|]] || 1 053&lt;ref&gt;Река Северский Донец — интересные факты https://100vagonov.ru/reka-severskij-donec-interesnye-fakty.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231003052606/https://100vagonov.ru/reka-severskij-donec-interesnye-fakty.html |date=2023-10-03 }}&lt;/ref&gt; || 98 900 || [[Украина]], [[Ресей]] || [[Дон]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|192. || [[Ирири]] || [[Сурет:Iriririvermap.png |орта|100px|]] || 1 050&lt;ref&gt;Ирири https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1305036&lt;/ref&gt; || 130 000 || [[Бразилия]] || [[Шингу]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|193. || [[Бандама]] || [[Сурет:Bandama1.JPG |орта|100px|]] || 1 050&lt;ref&gt;Бандама https://waterresources.ru/reki/bandama/&lt;/ref&gt; || 98 500 || [[Кот-д’Ивуар]] || [[Гвинея шығанағы]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|194. || [[Араука]] || [[Сурет:EL HERMOSO RIO ARAUCA (cropped).jpg |орта|100px|]] || 1 050&lt;ref&gt; Реки Латинской Америки: Араука https://latinskayaamerika.blogspot.com/2023/02/blog-post_14.html&lt;/ref&gt;|| 18 000 || [[Колумбия]], [[Венесуэла]] || [[Ориноко]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|195. || [[Висла]] || [[Сурет:Kraków Wisła 11.jpg |орта|100px|]] || 1 047&lt;ref&gt;Висла - река самая длинная в бассейне Балтийского моря https://yandex.kz/turbo/fb.ru/s/article/147824/visla---reka-samaya-dlinnaya-v-basseyne-baltiyskogo-morya&lt;/ref&gt; || 198 500 || [[Польша]] || [[Балтық теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|196. || [[Хила]] || [[Сурет:Gila River Middle Fork.2.jpg |орта|100px|]] || 1 044&lt;ref&gt;Хила (приток Колорадо) https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1776447&lt;/ref&gt; || 151 000 || [[Америка Құрама Штаттары]] || [[Колорадо (өзен)|Колорадо]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|197. || [[Тахо]] || [[Сурет: Estuário do Tejo.jpg|орта|100px|]] || 1 038&lt;ref&gt;Река Тахо – спокойная испанка https://ogeo.info/reki/taho&lt;/ref&gt; || 80 600 || [[Испания]], [[Португалия]] || мұхит ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|198. || [[Онон]] || [[Сурет:Onon.jpg |орта|100px|]] || 1 032&lt;ref&gt;Река Онон (бассейн реки Шилка) https://megaribolov.ru/index.php/entsiklopediya-rybolova/opisanie-vodoemov/opisanie-rek/1706-reka-onon-bassejn-reki-shilka {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231003180814/https://megaribolov.ru/index.php/entsiklopediya-rybolova/opisanie-vodoemov/opisanie-rek/1706-reka-onon-bassejn-reki-shilka |date=2023-10-03 }}&lt;/ref&gt; || 96 200 || [[Моңғолия]], [[Ресей]] || [[Шилка]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|199. || [[Тура]] || [[Сурет: Излучина Туры в Каменке.jpg|орта|100px|]] || 1 030&lt;ref&gt;Река Тура http://rekiurala.ru/reka-tura&lt;/ref&gt; || 80 400 || [[Ресей]] || [[Тобыл]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|200. || [[Селенга (өзен)|Селенга]] || [[Сурет:Selenga2.jpg |орта|100px|]] || 1 024&lt;ref&gt;Селенга. Интересные факты о главной водной артерии Байкала https://lenorlux.livejournal.com/809045.html&lt;/ref&gt; || 447 000 || [[Моңғолия]], [[Ресей]] || [[Байкөл]] көлі ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|201. || [[Батыс Двина|Батыс Двина (Даугава)]] || [[Сурет:Daugava (Düna) in Riga - bridges.JPG |орта|100px|]] || 1 020&lt;ref&gt;Западная Двина (Даугава) https://vsereki.ru/atlanticheskij-okean/bassejn-baltijskogo-morya/zapadnaya-dvina-daugava&lt;/ref&gt; || 87 900 || [[Беларусь]], [[Ресей]], [[Латвия]] || Балтық теңізі ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|202. || [[Луара]] || [[Сурет:Loire River Blois.jpg |орта|100px|]] || 1 012&lt;ref&gt;Сад Франции https://nature.1001chudo.ru/france_353.html&lt;/ref&gt; || 117 000 || [[Франция]] || [[Бискай шығанағы]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|203. || [[Флиндерс]] || [[Сурет:Looking downstream along the Flinders River while crossing on the Burke Developmental Road, Normanton, June 2019 02.jpg |орта|100px|]] || 1 004&lt;ref&gt;Флиндерс (река) https://waterresources.ru/reki/flinders-reka/&lt;/ref&gt; || 109 000 || [[Аустралия]] || [[Карпентария шығанағы]] ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|204. || [[Логоне]] || [[Сурет:Le fleuve logone.jpg |орта|100px|]] || 1 000&lt;ref&gt;Река Логон http://travellers.ru/reka-logon {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231003180812/http://travellers.ru/reka-logon |date=2023-10-03 }}&lt;/ref&gt; || 78 000 || [[Чад]], [[Камерун]] || [[Шари]] өзенінің саласы ||
|-
|205. || [[Қара Вольта]] || [[Сурет:Mouhoun near Dedougou MS 2234.jpg |орта|100px|]] || 1 000&lt;ref&gt;Черная Вольта https://ru.frwiki.wiki/wiki/Volta_Noire&lt;/ref&gt; || 140 000 || [[Буркина-Фасо]], [[Кот-д’Ивуар]], [[Гана]] || [[Вольта (өзен)|Вольта]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|206. || [[Олбани]] || [[Сурет:Albany River.JPG |орта|100px|]] || 982&lt;ref&gt;Олбани (река в Канаде) http://www.fishsearch.ru/ribovodstvo/265826.htm&lt;/ref&gt; || 135 200 || [[Канада]] || Джеймс шығанағы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|207. || [[Северн]] || [[Сурет:Fort Severn by air.jpg |орта|100px|]] || 981&lt;ref&gt;Северн (река в Канаде) https://my-dict.ru/dic/bolshaya-sovetskaya-enciklopediya/83341-severn-reka-v-kanade/&lt;/ref&gt; || 101 000 || [[Канада]] || [[Гудзон]] шығанағы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|208. || [[Хопёр]] || [[Сурет:Алмазовский заказник. Обрыв на реке Хопёр у деревни Никольевка. На юг.jpg |орта|100px|]] || 979&lt;ref&gt;Река Хопёр: любовь с первого взгляда https://xn----etbdybuabco.xn--p1ai/reka-hoper/&lt;/ref&gt; || 61 100 || [[Ресей]] || [[Дон]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|209. || [[Мургаб]] || [[Сурет:Murghab river in Mary (2) (46050577842).jpg |орта|100px|]] || 978&lt;ref&gt;Мургаб https://slovar.cc/enc/bse/2020367.html&lt;/ref&gt; || 46 900 || [[Ауғанстан]], [[Түрікменстан]] || Қарақұм каналы ||
|-
|210. || [[Нұра]] || [[Сурет:Нура.jpg  |орта|100px|]] || 978&lt;ref&gt;Нура - река Нура-Сарысуского бассейна https://yandex.kz/turbo/fb.ru/s/article/198432/nura---reka-nura-saryisuskogo-basseyna&lt;/ref&gt; || 58 100 || [[Қазақстан]] || [[Теңіз (көл, Қорғалжын ауданы)|Теңіз көлі]] ||
|-
|211. || [[Гаскойн]] || [[Сурет:Gascoyne River in Flood - panoramio.jpg |орта|100px|]] || 978&lt;ref&gt;30 крупнейших рек Австралии https://m.fishki.net/3759319-30-krupnejshih-rek-avstralii.html&lt;/ref&gt; || 76 254 || [[Аустралия]] || [[Шарк]] шығанағы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|212. || [[Бак (өзен)|Бак]] || [[Сурет:Back River (July 2006).jpg |орта|100px|]] || 974&lt;ref&gt;Реки Канады https://womanadvice.ru/reki-kanady&lt;/ref&gt; || 106 500 || [[Канада]] || [[Чантри]] шығанағы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|213. || [[Эссекибо]] || [[Сурет:Pontoon Crossing at Mango Landing Essequibo River.jpg |орта|100px|]] || 970&lt;ref&gt;Большая советская энциклопедия https://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/154610/%D0%AD%D1%81%D1%81%D0%B5%D0%BA%D0%B8%D0%B1%D0%BE&lt;/ref&gt; || 155 000 || [[Гайана]] || мұхит ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|214. || [[Мезень]] || [[Сурет:Leshukonskoye, Arkhangelsk Oblast, Russia, 164670 - panoramio - Andris Malygin (1).jpg |орта|100px|]] || 966&lt;ref&gt;Мезень https://vsereki.ru/severnyj-ledovityj-okean/bassejn-belogo-morya/mezen&lt;/ref&gt; || 78 000 || [[Ресей]] || [[Ақ теңізі]] ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|215. || [[Тиса]] || [[Сурет:Szeged-tisza3.jpg |орта|100px|]] || 965&lt;ref&gt;Река Тиса на карте https://mapsoid.ru/publ/geografija_mira/reki/reka_tisa_na_karte/30-1-0-1992&lt;/ref&gt; || 157 186	 || [[Румыния]], [[Мажарстан]], [[Словакия]], [[Сербия]], [[Украина]]|| [[Дунай]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|216. || [[Вах]] || [[Сурет:Понтонный мост через реку Вах.jpg |орта|100px|]] || 964&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия 2004–2017
https://old.bigenc.ru/geography/text/1902496&lt;/ref&gt; || 76 700 || [[Ресей]] || [[Обь]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|217. || [[Журуэна]] || [[Сурет:Juruena River 2009.jpg |орта|100px|]] || 960&lt;ref&gt;30 крупнейших рек Бразилии
Источник: https://must-see.top/reki-brazilii/ https://must-see.top/reki-brazilii/&lt;/ref&gt; || 160 000 || [[Бразилия]] || [[Тапажос]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|218. || [[Прут]] || [[Сурет:Pruth Giurgiulesti.JPG |орта|100px|]] || 953&lt;ref&gt;Река Прут https://mold.su/dostoprimechatelnosti-moldovy/riul-prut&lt;/ref&gt; || 27 500 || [[Румыния]], [[Молдова]], [[Украина]] || [[Дунай]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|219. || [[Карони]] || [[Сурет:Cachamay Puerto Ordaz.jpg |орта|100px|]] || 952&lt;ref&gt;Река Карони https://hmn.wiki/ru/Caron%C3%AD_River_(Venezuela) {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231006181821/https://hmn.wiki/ru/Caron%C3%AD_River_%28Venezuela%29 |date=2023-10-06 }}&lt;/ref&gt; || 95 000 || [[Венесуэла]] || [[Ориноко]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|220. || [[Тым]] || [[Сурет: Tym River.jpg|орта|100px|]] || 950&lt;ref&gt;Тым https://megabook.ru/article/%D0%A2%D1%8B%D0%BC&lt;/ref&gt; || 32 300 || [[Ресей]] || [[Обь]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|221. || [[Гхагхра]] || [[Сурет:Ghaghara river faizbad.JPG  |орта|100px|]] || 950&lt;ref&gt;Значение слова ГХАГХРА в Большой советской энциклопедии, БСЭ https://slovar.cc/enc/bse/1991062.html&lt;/ref&gt; || 127 950 || [[Үндістан]], [[Қытай]], [[Непал]] || [[Ганг]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|222. || [[Карун]] || [[Сурет:Ahvaz Karoon Bridge.jpg |орта|100px|]] || 950&lt;ref&gt;Реки в Иране http://iransegodnya.ru/post/view/3646&lt;/ref&gt; || 65 230 || [[Иран]] || [[Шатт эл-Араб]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|223. || [[Сава (өзен)|Сава]] || [[Сурет:Belgrad Save Donau.jpg |орта|100px|]] || 945&lt;ref&gt;Где находится река сава Сава река https://hariuz.ru/raznoe/gde-nakhoditsya-reka-sava.html&lt;/ref&gt; || 95 719 || [[Словения]], [[Хорватия]], [[Босния және Герцеговина]], [[Сербия]] || [[Дунай]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|224. || [[Дайамантина]] || [[Сурет:Diamantina.JPG |орта|100px|]] || 941&lt;ref&gt;Water Resources https://waterresources.ru/reki/dayamantina/&lt;/ref&gt; || 157 455 || [[Аустралия]] || [[Уорбертон]] өзенінің саласы ||
|-
|225. || [[Танана]] || [[Сурет: Braided Stream FairbanksTananaRiver.jpg|орта|100px|]] || 940&lt;ref&gt;Река Танана - Tanana River https://ru.wikibrief.org/wiki/Tanana_River&lt;/ref&gt; || 113 959 || [[Америка Құрама Штаттары]] || [[Юкон]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|226. || [[Анабар]] || [[Сурет:Река Анабар (cropped).jpg |орта|100px|]] || 939&lt;ref&gt;Якутия: население, климат, география и история https://ulus.media/2023/06/23/yakutiya-naselenie-klimat-geografiya-i-istoriya/&lt;/ref&gt; || 100 000 || [[Ресей]] || [[Лаптев теңізі]] ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|227. || [[Неман]] || [[Сурет:Liskiava Neman.jpg |орта|100px|]] || 937&lt;ref&gt;Все реки Информационный сайт о реках России https://vsereki.ru/atlanticheskij-okean/bassejn-baltijskogo-morya/neman&lt;/ref&gt; || 98 200 || [[Беларусь]], [[Литва]], [[Ресей]] || [[Балтық теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|228. || [[Паранапанема]] || [[Сурет:Barragem Jurumirim 1.jpg |орта|100px|]] || 929&lt;ref&gt;Паранапанема (река) https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1324737&lt;/ref&gt; || 99 600 || [[Бразилия]] || [[Парана]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]][[Атлант мұхиты]]
|-
|229. || [[Маас]] || [[Сурет:Maas.jpg |орта|100px|]] || 925&lt;ref&gt;Река Маас – путешественник во времени
https://ogeo.info/reki/maas&lt;/ref&gt; || 36 000 || [[Франция]], [[Бельгия]], [[Нидерланд]] || [[Рейн]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|230. || [[Уфа (өзен)|Уфа]] || [[Сурет:Bridge over the river Ufa.jpg |орта|100px|]] || 918&lt;ref&gt; Река Уфа https://uraloved.ru/reka-ufa&lt;/ref&gt; || 53 100 || [[Ресей]] || [[Ақеділ]] өзенінің саласы ||
|-
|231. || [[Поркьюпайн]] || [[Сурет:Porcupine River YFNWR.jpg |орта|100px|]] || 916&lt;ref&gt;Река Поркьюпайн http://travellers.ru/reka-porkyupajjn{{Deadlink|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 61 400 || [[Канада]], [[Америка Құрама Штаттары]] || [[Юкон]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|232. || [[Эбро]] || [[Сурет:Rio Ebro Miranda.JPG |орта|100px|]] || 910&lt;ref&gt;РЕКИ ИСПАНИИ https://www.promotour.info/spain/river/index.php&lt;/ref&gt; || 80 093 || [[Испания]] || [[Жерорта теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|233. || [[Рио-Кончос]] || [[Сурет:Río Conchos en Valle de Zaragoza, Chihuahua.jpg |орта|100px|]] || 910&lt;ref&gt;Реки Мексики https://deartravel.ru/5771-reki-meksiki.html&lt;/ref&gt; || 62 881 || [[Мексика]] || [[Рио-Гранде]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|234. || [[Да]] || [[Сурет:Sông Đà.jpg |орта|100px|]] || 910&lt;ref&gt;Реки Вьетнама https://www.votpusk.ru/article/vetnam/reki-vetnama&lt;/ref&gt; || 52 900 || [[Қытай]], [[Вьетнам]] || [[Хонгха]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|235. || [[Телон]] || [[Сурет:Thelon river oasis.jpg |орта|100px|]] || 904&lt;ref&gt;30 главных рек в Канаде https://must-see.top/reki-kanady/&lt;/ref&gt; || 142 400 || [[Канада]] || Гудзон шығанағы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|236. || [[Одра]] || [[Сурет:Oder bei Kienitz.JPG |орта|100px|]] || 903&lt;ref&gt;Экологические проблемы Балтийского моря: https://rcycle.net/ekologiya/gidrosfera/ekologicheskie-problemy-baltijskogo-morya-sostoyanie-vod-i-prichiny-zagryazneniya&lt;/ref&gt; || 125 000 || [[Польша]], [[Чехия]], [[Германия]] || [[Балтық теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|237. || [[Паранаиба]] || [[Сурет:MedioParanaiba-AraporaXItumbia-MGxGO.jpg |орта|100px|]] || 900&lt;ref&gt;Большая советская энциклопедия Паранаиба https://scanwordbase.ru/vocabulary.php?slug=paranaiba&amp;type=bol-saa-sovetskaa-enciklopedia {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231010183439/https://scanwordbase.ru/vocabulary.php?slug=paranaiba&amp;type=bol-saa-sovetskaa-enciklopedia |date=2023-10-10 }}&lt;/ref&gt; || 34 400 || [[Бразилия]] || [[Парана]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|238. || [[Комоэ (өзен)|Комоэ]] || [[Сурет:Comoe near Folonzo MS 1262.jpg |орта|100px|]] || 900&lt;ref&gt;Большая советская энциклопедия https://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/97477/%D0%9A%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D1%8D&lt;/ref&gt; || 74 000 || [[Буркина-Фасо]], [[Кот-д’Ивуар]] || [[Гвинея шығанағы]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|239. || [[Оти (Пенджари)]] || [[Сурет:Pendjari Fluss.JPG |орта|100px|]] || 900&lt;ref&gt;Оти (река) http://vv-travel.ru/warticle/oti-reka&lt;/ref&gt; || 72 900 || [[Бенин]], [[Буркина-Фасо]], [[Того]], [[Гана]] || Вольта көлі ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|240. || [[Уссури]] || [[Сурет:Река Уссури у посёлка Горные Ключи.JPG |орта|100px|]] || 897&lt;ref&gt;СООБЩЕНИЕ О РЕКЕ УССУРИ https://obrazovanie-gid.ru/soobscheniya/soobschenie-o-reke-ussuri.html&lt;/ref&gt; || 193 000	 || [[Ресей]], [[Қытай]] || [[Амур]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|241. || [[Дуеро]] || [[Сурет: Riodouro 27-9-2004.jpg|орта|100px|]] || 897&lt;ref&gt;РЕКИ ИСПАНИИ https://www.promotour.info/spain/river/index.php&lt;/ref&gt; || 97 290 || [[Испания]], [[Португалия]] || мұхит ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|242. || [[Ла-Гранд]] || [[Сурет:Pano La Grande Riviere.JPG |орта|100px|]] || 893&lt;ref&gt;Река Ла-Гранд https://tepler.ru/strani/canada/kvebek/reka-la-grand.html&lt;/ref&gt; || 97 600 || [[Канада]] || [[Джеймс]] шығанағы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|243. || [[Ветлуга]] || [[Сурет:Ветлуга близ Шарьи.jpg |орта|100px|]] || 889&lt;ref&gt;Описание реки Ветлуга http://www.turizmvnn.ru/cont/show/3661/&lt;/ref&gt; || 39 400 || [[Ресей]] || [[Еділ]] өзенінің саласы ||
|-
|244. || [[Курейка]] || [[Сурет:Река Курейка.JPG |орта|100px|]] || 888&lt;ref&gt;Какие реки впадают в Енисей? https://dzen.ru/a/Xf8rtuMGLACvns1V?utm_referer=yandex.kz&lt;/ref&gt; || 44 700 || [[Ресей]] || [[Енисей]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|245. || [[Ред-Ривер]] || [[Сурет: Red River of the North in Manitoba.jpg|орта|100px|]] || 877&lt;ref&gt;Ред-Ривер https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/676541 &lt;/ref&gt; || 111 004 ||[[Канада]], [[Америка Құрама Штаттары]] || Виннипег (көл)|[[Виннипег]] көлі ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|246. || [[Зерафшан өзені|Зеравшан]] || [[Сурет:Ayni zarafshon river.jpg |орта|100px|]] || 877&lt;ref&gt;Река Заравшан https://www.tourstouzbekistan.com/ru/sights/navoi/reka-zaravshan.html&lt;/ref&gt; || 41 860 || [[Өзбекстан]], [[Тәжікстан]] || Қаракөл оазисі ||
|-
|247. || [[Яна]] || [[Сурет:Радуга, РТТ-472 - panoramio.jpg |орта|100px|]] || 872&lt;ref&gt;РЕКА ЯНА https://xn-----6kcbac1azfofe4cmqhvgl0bzre.xn--p1ai/stati/jakutija/reka-jana.html&lt;/ref&gt; || 238 000 || [[Ресей]] || [[Лаптев теңізі]] ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|248. || [[Керхе]] || [[Сурет: کرخه.jpg|орта|100px|]] || 870&lt;ref&gt;Большой энциклопедический словарь https://gufo.me/dict/bes/%D0%9A%D0%95%D0%A0%D0%A5%D0%95&lt;/ref&gt; || 50 000 || [[Иран]] || [[Тигр]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|249. || [[Қобан]] || [[Сурет:Abin river.JPG |орта|100px|]] || 870&lt;ref&gt;Куда впадает река Кубань, притоки реки и где берет своё начало https://oreke.ru/evraziya/rossiya/reka-kuban&lt;/ref&gt; || 57 900 || [[Ресей]] || [[Азов теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|250. || [[Алей]] || [[Сурет: Алей в Алейском районе.jpg|орта|100px|]] || 858&lt;ref&gt;Река Алей на карте Алтайского края от истока до устья https://oreke.ru/evraziya/rossiya/reka-alej&lt;/ref&gt; || 21 100 || [[Ресей]] || [[Обь]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|251. || [[Ганале Дориа]] || [[Сурет:Jubbarivermap.png |орта|100px|]] || 858&lt;ref&gt;Река Ганале Дориа https://hmn.wiki/ru/Ganale_Dorya_River {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231012081641/https://hmn.wiki/ru/Ganale_Dorya_River |date=2023-10-12 }}&lt;/ref&gt; || 171 050 || [[Эфиопия]] || [[Джубба]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|252. || [[Гуалегуай]] || [[Сурет:RioGualeguay.JPG |орта|100px|]] || 857&lt;ref&gt;Реки Аргентины на карте https://oreke.ru/yuzhnaya-amerika/reki-argentiny&lt;/ref&gt; || 21 536 || [[Аргентина]] || [[Парана]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|253. || [[Черчилл]] || [[Сурет:Goose Bay Labrador (2513512285).jpg |орта|100px|]] || 856&lt;ref&gt;Черчилл (река, впадает в Атлантический океан) https://oglasi.ru/stati/41421-cherchill-reka-vpadaet-v-atlanticheskiy-okean.html&lt;/ref&gt; || 79 800 || [[Канада]] || [[Мелвилл]] көлі ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|254. || [[Казан]] || [[Сурет:Kazan Falls Nunavut.jpg |орта|100px|]] || 850&lt;ref&gt;Казан (река) https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1511495&lt;/ref&gt; || 71 500 || [[Канада]] || [[Бейкер]] көлі ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|255. || [[Де-Мойн]] || [[Сурет:Des Moines River.jpg |орта|100px|]] || 845&lt;ref&gt;Самые длинные реки в Миннесоте https://ru.history-hub.com/samye-dlinnye-reki-v-minnesote&lt;/ref&gt; || 38 340 || [[Америка Құрама Штаттары]] || [[Миссисипи (өзен)|Миссисипи]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|256. || [[Дубонт]] || [[Сурет:Relief map of Canada.png |орта|100px|]] || 842&lt;ref&gt;Реки Канады https://deartravel.ru/5648-reki-kanady.html&lt;/ref&gt; || 57 500 || [[Канада]] || [[Телон]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|257. || [[Сура]] || [[Сурет:Sura near Alatyr.jpg |орта|100px|]] || 841&lt;ref&gt;Река Сура https://gotonature.ru/1864-reka-sura.html&lt;/ref&gt; || 67 500|| [[Ресей]] || [[Еділ]] өзенінің саласы ||
|-
|258. || [[Хилок]] || [[Сурет:River Khilok near Khilok station 1.jpg |орта|100px|]] || 840&lt;ref&gt;СООБЩЕНИЕ ПРО РЕКУ ХИЛОК https://obrazovanie-gid.ru/soobscheniya/soobschenie-pro-reku-hilok.html&lt;/ref&gt; || 38 500 || [[Ресей]] || [[Селенга|Селенга]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|259. || [[Коппермайн]] || [[Сурет:Rocky Defile, Coppermine River.jpg |орта|100px|]] || 840&lt;ref&gt;Большая советская энциклопедия https://gufo.me/dict/bse/%D0%9A%D0%BE%D0%BF%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%BC%D0%B0%D0%B9%D0%BD&lt;/ref&gt; || 50 700  || [[Канада]] || [[Коронейшен]] шығанағы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|260. || [[Томь]] || [[Сурет:Река Томь около Нового моста.jpg |орта|100px|]] || 827&lt;ref&gt;По-Сибири https://posibiri.ru/reka-tom/&lt;/ref&gt; || 62 030 || [[Ресей]] || [[Обь]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|261. || [[Торғай (өзен, Шалқартеңіз алабы)|Торғай]] || [[Сурет:Тургай.png |орта|100px|]] || 825&lt;ref&gt;Отдых на реке Тургай https://ogeo.info/reki/turgay&lt;/ref&gt; || 157 000 || [[Қазақстан]] || [[Шалқартеңіз]] алабы ||
|-
|262. || [[Ашбертон]] || [[Сурет:Ashburton River, Western Australia.jpg |орта|100px|]] || 825&lt;ref&gt;Топ-10 самых больших и длинных рек в Австралии https://top10a.ru/samye-dlinnye-reki-v-avstralii.html&lt;/ref&gt;|| 66 850	 || [[Аустралия]] || мұхит ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|263. || [[Сакарья]] || [[Сурет:TR Sakarya asv2021-10 img28 Sakarya River.jpg |орта|100px|]] || 824&lt;ref&gt;Реки Турции https://www.votpusk.ru/article/turciya/reki-turcii&lt;/ref&gt; || 65 000	 || [[Түркия]] || [[Қара теңіз]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|264. || [[Вэйхэ]] || [[Сурет:Full View of Wei River in Xianyang 2012-09.jpg |орта|100px|]] || 818&lt;ref&gt;Вэйхэ https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1457878&lt;/ref&gt; || 135 000 || [[Қытай]] || [[Хуанхэ]] өзеннің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|265. || [[Пясина]] || [[Сурет:Ice block in the Pyasina river delta.jpg |орта|100px|]] || 818&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия 2004–2017 https://old.bigenc.ru/geography/text/3486706&lt;/ref&gt; || 182 000 || [[Ресей]] || [[Кар теңізі]] ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|266. || [[Учур]] || [[Сурет: Aldan.png|орта|100px|]] || 812&lt;ref&gt;Учур https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1158929&lt;/ref&gt; || 113 000 || [[Ресей]] || [[Алдан]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|267. || [[Рона]] || [[Сурет:Bisse de Clavau-2.jpg |орта|100px|]] || 812&lt;ref&gt; река Рона https://www.meteorologiaenred.com/ru/%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0-%D0%A0%D0%BE%D0%B4%D0%B0%D0%BD.html&lt;/ref&gt; || 98 000 || [[Швейцария]], [[Франция]] || [[Лион шығанағы]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|268. || [[Чубут]] || [[Сурет:Rawson desde el rio chubut.JPG |орта|100px|]] || 810&lt;ref&gt;Географическая энциклопедия https://slovariki.org/geograficeskaa-enciklopedia/7715&lt;/ref&gt; || 53 801 || [[Аргентина]] || мұхит ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|269. || [[Завхан]] || [[Сурет:Zavhan river.jpg |орта|100px|]] || 808&lt;ref&gt;Водные ресурсы Монголии https://www.best-country.com/ru/asia/mongolia/water_source&lt;/ref&gt; || 150 000 || [[Моңғолия]] || [[Айраг-Нұр]] көлі ||
|-
|270. || [[Варта]] || [[Сурет:Wartakw.jpg |орта|100px|]] || 808&lt;ref&gt;Река Варта http://travellers.ru/reka-varta {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231015182248/http://travellers.ru/reka-varta |date=2023-10-15 }}&lt;/ref&gt; || 53 700 || [[Польша]] || [[Одра]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|271. || [[Нарын (өзен, Қырғызстан)|Нарын]] || [[Сурет:Naryn river.jpg |орта|100px|]] || 807&lt;ref&gt;Река Нарын https://www.tourister.ru/world/asia/kyrgyzstan/city/naryn/placeofinterest/27433&lt;/ref&gt; || 59 900 || [[Қырғызстан]], [[Өзбекстан]] || [[Сырдария]] өзенінің саласы ||
|-
|272. || [[Тара]] || [[Сурет: Река Тара, Новосибирская область (2005).jpg|орта|100px|]] || 806&lt;ref&gt;Река ТАРА https://dzen.ru/a/ZBiWi7y-TEnWPYYb&lt;/ref&gt; || 18 300 || [[Ресей]] || [[Ертіс]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|273. || [[Оңтүстік Буг]] || [[Сурет:Южный Буг возле с. Долгая пристань ( Николаевская область ).jpg |орта|100px|]] || 806&lt;ref&gt;Южный Буг https://studbooks.net/1829514/geografiya/yuzhnyy&lt;/ref&gt; || 63 700 || [[Украина]] || [[Қара теңіз]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|274. || [[Инноко]] || [[Сурет:Aerial view of the Innoko river in summer.jpg |орта|100px|]] || 805&lt;ref&gt;Инноко https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1506414&lt;/ref&gt; || 36 517 || [[Америка Құрама Штаттары]] || [[Юкон]] өзенінің саласы || [[Тынық мұхит]]
|-
|275. || [[Коюкук]] || [[Сурет:Bettles and the Koyukuk River.jpg |орта|100px|]] || 805&lt;ref&gt;Река Коюкук http://travellers.ru/reka-koyukuk {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231016190754/http://travellers.ru/reka-koyukuk |date=2023-10-16 }}&lt;/ref&gt; || 82 880 || [[Америка Құрама Штаттары]] || [[Юкон]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|276. || [[Саут-Саскачеван]] || [[Сурет:South Saskatchewan River.jpg |орта|100px|]] || 805&lt;ref&gt;ОБЩАЯ ИНФОРМАЦИЯ https://rutraveller.ru/place/64280&lt;/ref&gt; || 146 100 || [[Канада]] || [[Саскачеван (өзен)|Саскачеван]] [[Солтүстік Мұзды мұхит]]өзенінің саласы ||
|-
|277. || [[Мета]] || [[Сурет:STS61C-36-0029 Orinoco, Meta Rivers, Colombia and Venezuela January 1986.jpg |орта|100px|]] || 804&lt;ref&gt;Река Мета - Meta River https://ru.wikibrief.org/wiki/Meta_River&lt;/ref&gt; || 93 800 || [[Колумбия]], [[Венесуэла]] || [[Ориноко]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|278. || [[Гомати]] || [[Сурет:Gomti at Lucknow.jpg |орта|100px|]] || 800&lt;ref&gt;Большая советская энциклопедия https://gufo.me/dict/bse/%D0%93%D0%BE%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B8&lt;/ref&gt; || 28 000 || [[Үндістан]] || [[Ганг]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|279. || [[Ойыл (өзен)|Ойыл]] || [[Сурет:Ойыл өзені.jpg |орта|100px|]] || 800&lt;ref&gt;Қазақстанның өзен-көлдері. Талас, Шу, Елек, Сарысу, Ойыл өзені https://martebe.kz/aza-stanny-zen-k-lderi-talas-shu-elek-sarysu-ojyl-zeni/&lt;/ref&gt; || 31 500 || [[Қазақстан]] || [[Ақтөбе (көл)|Ақтөбе көлі]] ||
|-
|280. || [[Сарысу (өзен)|Сарысу]] || [[Сурет:Сарысу өзені.jpeg |орта|100px|]] || 800&lt;ref&gt;Қазақстанның өзен-көлдері. https://martebe.kz/aza-stanny-zen-k-lderi-talas-shu-elek-sarysu-ojyl-zeni/&lt;/ref&gt; || 81 600 || [[Қазақстан]] || [[Телікөл]] ||
|-
|281. || [[Мбому]] || [[Сурет:Pescadores Mbomou.JPG |орта|100px|]] || 800&lt;ref&gt;Реки Демократической Республики Конго https://deartravel.ru/5707-reki-demokraticheskoy-respubliki-kongo.html&lt;/ref&gt; || 120 000 || [[Орталық Африка Республикасы]], [[Конго Демократиялық Республикасы]] || 	[[Убанги]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|282. || [[Селеннях]] || [[Сурет:Relief Yakutia.png |орта|100px|]] || 796&lt;ref&gt;Река Селеннях http://travellers.ru/reka-selennyakh {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231018165556/http://travellers.ru/reka-selennyakh |date=2023-10-18 }}&lt;/ref&gt; || 30 800 || [[Ресей]] || [[Индигирка]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|283. || [[Россоха]] || [[Сурет:Map of basin of Alazeya.png |орта|100px|]] || 790&lt;ref&gt;Россоха (приток Алазеи) https://waterresources.ru/reki/rossoha-pritok-alazei/&lt;/ref&gt; || 27 300 || [[Ресей]] || [[Алазея]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|284. || [[Сон]] || [[Сурет:Son River, Umaria district, MP, India.jpg |орта|100px|]] || 780&lt;ref&gt;Большая Советская энциклопедия Сон (река в Индии) https://my-dict.ru/dic/bolshaya-sovetskaya-enciklopediya/87520-son-reka-v-indii/&lt;/ref&gt; || 71 900 || [[Үндістан]] || [[Ганг]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|285. || [[Кутеней]] || [[Сурет: Kootenay National Park Kootenay River.JPG|орта|100px|]] || 780&lt;ref&gt;Река Кутеней (река) http://travellers.ru/reka-kutenejj-reka {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231018165554/http://travellers.ru/reka-kutenejj-reka |date=2023-10-18 }}&lt;/ref&gt; || 50 298 || [[Канада]], [[Америка Құрама Штаттары]] || [[Колумбия өзені|Колумбия]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|286. || [[Виктория (өзен)|Виктория]] || [[Сурет:Victoria River.JPG |орта|100px|]] || 780&lt;ref&gt;ВИКТОРИЯ https://eponym.ru/Object/13&lt;/ref&gt; || 87 900	 || [[Аустралия]] || [[Тимор теңізі]] ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|287. || [[Мерчисон]] || [[Сурет:Murchison River.jpg |орта|100px|]] || 780&lt;ref&gt;Мерчисон	http://australia-tour.info/reki-avstralii/reka-merchison.html &lt;/ref&gt; || 91 252 || [[Аустралия]] || мұхит ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|288. || [[Пинега]] || [[Сурет: Pinega Krasnaya gorka.JPG|орта|100px|]] || 779&lt;ref&gt;Пинега https://vsereki.ru/severnyj-ledovityj-okean/bassejn-belogo-morya/severnaya-dvina/pinega&lt;/ref&gt; || 42 600 || [[Ресей]] || [[Солтүстік Двина]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|289. || [[Гвадиана]] || [[Сурет:Rio Guadiana no Pomarão.JPG |орта|100px|]] || 778&lt;ref&gt;География. Современная энциклопедия https://gufo.me/dict/geography_modernenc/%D0%93%D0%B2%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D0%B0%D0%BD%D0%B0&lt;/ref&gt; || 67 700 || [[Испания]], [[Португалия]]|| мұхит ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|290. || [[Сена]] || [[Сурет:Sena 2010.JPG |орта|100px|]] || 776&lt;ref&gt;Сена https://megalingva.ru/trv/sena.html&lt;/ref&gt; || 78 650 || [[Франция]] || мұхит ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|291. || [[Припять]] || [[Сурет:Pripyat near Mozyr.jpg |орта|100px|]] || 775&lt;ref&gt;Самый большой приток Днепра и 4 факта об этой реке https://dzen.ru/a/YV1zygyLtT1pb0CL&lt;/ref&gt; || 114 300 || [[Беларусь]], [[Украина]] || [[Днепр]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|292. || [[Батыс Буг]] || [[Сурет: Bug wlodawa01b-04.jpg|орта|100px|]] || 772&lt;ref&gt;Западный Буг https://waterresources.ru/reki/zapadnyy-bug/&lt;/ref&gt; || 73 470 || [[Польша]], [[Беларусь]], [[Украина]] || [[Нарев]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|293. || [[Луангва]] || [[Сурет:Luangwa river02.jpg |орта|100px|]] || 770&lt;ref&gt;Река Луангва  https://tepler.ru/strani/zambia/lusaka/reka-luangva.html&lt;/ref&gt; || 145 700 || [[Замбия]], [[Мозамбик]] || [[Замбези]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|294. || [[Чикой]] || [[Сурет:Река Чикой у села Поворот.jpg |орта|100px|]] || 769&lt;ref&gt;река Чикой, Россия. https://turdays.ru/technology/reka-chikoi-rossiya-issledovatelskaya-rabota-reka-chikoi.html{{Deadlink|date=September 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 46 200 || [[Ресей]], [[Моңғолия]] || [[Селенга (өзен)|Селенга]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|295. || [[Қашқар (өзен)|Қашқар]] || [[Сурет:China Xinjiang rel location map.svg |орта|100px|]] || 765&lt;ref&gt;Кашгар (река) https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1518314&lt;/ref&gt; || 90 800 || [[Қырғызстан]], [[Қытай]] || Такла-Макан шөлі  ||
|-
|296. || [[Руперт]] || [[Сурет:Rupert North Road 2.JPG |орта|100px|]] || 763&lt;ref&gt;Река Руперт (река) http://travellers.ru/reka-rupert-reka {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231021054259/http://travellers.ru/reka-rupert-reka |date=2023-10-21 }}&lt;/ref&gt; || 43 400 || [[Канада]] || Джеймс шығанағы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|297. || [[Фортескью]] || [[Сурет: Ophthalmia Dam, Fortescue River.jpg|орта|100px|]] || 760&lt;ref&gt;Фортескью (река) https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1409073&lt;/ref&gt; || 49 759 || [[Аустралия]] || мұхит ||[Үнді мұхиты]]
|-
|298. || [[Тес-Хем]] || [[Сурет:Tes-Hem2.JPG |орта|100px|]] || 757&lt;ref&gt;Водоохранная зона реки Тес-хем https://vodoohrannayazona.ru/vodoemy/17010320012116100157342-tes-hem.php&lt;/ref&gt; || 30 900 || [[Моңғолия]] || [[Убсу-Нұр]] көлі ||
|-
|299. || [[Истмейн]] || [[Сурет: Eastmain River Dec 2005.jpg|орта|100px|]] || 756&lt;ref&gt;Реки Канады https://deartravel.ru/5648-reki-kanady.html&lt;/ref&gt; || 46 400 || [[Канада]] || Джеймс шығанағы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|300. || [[Солтүстік Сосьва]] || [[Сурет:Северная Сосьва у Берёзово.jpg |орта|100px|]] || 754&lt;ref&gt;Карта реки северная сосьва https://fat-control.ru/karta-reki-severnaya-sos-va/&lt;/ref&gt; || 98 300 || [[Ресей]] || [[Обь]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|301. || [[Бёрёлёх]] || [[Сурет:Relief Yakutia.png |орта|100px|]] || 754&lt;ref&gt;Бёрёлёх https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/623550&lt;/ref&gt; || 17 000 || [[Ресей]] || [[Индигирка]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|302. || [[Рио-Негро]] || [[Сурет:Río Negro Paso del Puerto.jpg |орта|100px|]] || 750&lt;ref&gt;Реки Уругвая https://deartravel.ru/5901-reki-urugvaya.html&lt;/ref&gt; || 70 600 || [[Бразилия]], [[Уругвай]] || [[(Уругвай өзен)|Уругвай]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|303. || [[Финке]] || [[Сурет:Finke River.jpg |орта|100px|]] || 750&lt;ref&gt;Река Финке - Finke River https://ru.wikibrief.org/wiki/Finke_River&lt;/ref&gt; || 115 000 || [[Аустралия]] || [[Эйр]] көлі ||
|-
|304. || [[Аттавапискат]] || [[Сурет:Attawapiskat Town between Attawapiskat River.jpg |орта|100px|]] || 748&lt;ref&gt;Река Аттавапискат (река) http://travellers.ru/reka-attavapiskat-reka {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231021054257/http://travellers.ru/reka-attavapiskat-reka |date=2023-10-21 }}&lt;/ref&gt; || 50 200 || [[Канада]] || Джеймс шығанағы  ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|305. || [[Киренга]] || [[Сурет:Магистральный 2004 2 - panoramio.jpg |орта|100px|]] || 746&lt;ref&gt;Водоохранная зона реки Киренга https://vodoohrannayazona.ru/vodoemy/18030000312117100007438-kirenga.php&lt;/ref&gt; || 46 600 || [[Ресей]] || [[Өлөне|Лена]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|306. || [[Медведица]] || [[Сурет:Medveditsa river.jpg |орта|100px|]] || 745&lt;ref&gt;Река Медведица https://gotonature.ru/1730-reka-medvedica.html&lt;/ref&gt; || 34 700 || [[Ресей]] || [[Дон]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|307. || [[Солтүстік Двина]] || [[Сурет:Dvina.jpg |орта|100px|]] || 744&lt;ref&gt;Северная Двина https://gotonature.ru/1819-reka-severnaja-dvina.html&lt;/ref&gt; || 357 000 || [[Ресей]] || [[Ақ теңізі]] ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|308. || [[Сирет]] || [[Сурет:Siretul la Mircesti3.jpg |орта|100px|]] || 740&lt;ref&gt;Сирет (река) https://school11bor.ru/20e12/%D0%A1%D0%B8%D1%80%D0%B5%D1%82_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0){{Deadlink|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 43 960 || [[Украина]], [[Румыния]] || [[Дунай]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|309. || [[Каниаписко]] || [[Сурет:1445 Eaton Canyon.jpg |орта|100px|]] || 737&lt;ref&gt;Река Каниапискау https://hmn.wiki/ru/Caniapiscau_River {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231021054258/https://hmn.wiki/ru/Caniapiscau_River |date=2023-10-21 }}&lt;/ref&gt; || 36 800 || [[Канада]] || [[Коксоак]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|310. || [[Миньцзян]] || [[Сурет:Yibin Yangtze Begins Here.jpg |орта|100px|]] || 735&lt;ref&gt;Миньцзян (приток Янцзы) https://waterresources.ru/reki/mintszyan-pritok-yantszy/&lt;/ref&gt; || 140 000 || [[Қытай]] || [[Янцзы]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|311. || [[Квандо]] || [[Сурет:Zambezi River at junction of Namibia, Zambia, Zimbabwe &amp; Botswana.jpg |орта|100px|]] || 735&lt;ref&gt;РЕКА КВАНДО (KWANDO RIVER) https://rutraveller.ru/place/73372&lt;/ref&gt; || 96 780 || [[Ангола]], [[Замбия]], [[Намибия]], [[Ботсвана]] || [[Замбези]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|312. || [[Фицрой]] || [[Сурет:Fitzroy River at Fitzroy Crossing.JPG |орта|100px|]] || 733&lt;ref&gt;Река Фицрой http://australia-tour.info/reki-avstralii/reka-ficroj.html&lt;/ref&gt; || 93 829 || [[Аустралия]] || мұхит ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|313. || [[Бердекин]] || [[Сурет:BurdekinRiver1.jpg |орта|100px|]] || 732&lt;ref&gt;Реки впадающие в Тихий океан https://ozeraireki.ru/ocean/tihiy/reki-vpadayushchie-v-tikhij-okean&lt;/ref&gt; || 129 700 || [[Аустралия]] || [[Маржанды теңіз]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|314. || [[Собат]] || [[Сурет:Sobat.jpg |орта|100px|]] || 730&lt;ref&gt;Значение слова СОБАТ в Большом энциклопедическом словаре https://slovar.cc/enc/bolshoy/2120140.html&lt;/ref&gt; || 350 000	 || [[Судан]] || [[Ніл]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|315. || [[Урубамба]] || [[Сурет:Urubamba river (view from the train to Machu-Picchu).jpg |орта|100px|]] || 725&lt;ref&gt;Большая советская энциклопедия https://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/143232/%D0%A3%D1%80%D1%83%D0%B1%D0%B0%D0%BC%D0%B1%D0%B0&lt;/ref&gt; || 60 300 || [[Перу]] || [[Укаяли]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|316. || [[Бұлғын өзені|Бұлғын]] || [[Сурет:Bulgan gol.jpg |орта|100px|]] || 725&lt;ref&gt;УРУНГУ  https://sinonim.org/t/%D1%83%D1%80%D1%83%D0%BD%D0%B3%D1%83&lt;/ref&gt; || 35 440 || [[Моңғолия]], [[Қытай]] || [[Баға-Нұр]] көлі ||
|-
|317. || [[Корантейн]] || [[Сурет: 52-WONOTOBO.JPG|орта|100px|]] || 724&lt;ref&gt;Корантейн https://waterresources.ru/reki/koranteyn/&lt;/ref&gt; || 56 000 || [[Суринам]], [[Гайана]] || мұхит ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|318. || [[Бальсас]] || [[Сурет:Río Balsas desde Coyuca de Catalán.JPG |орта|100px|]] || 724&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия 2004–2017 https://old.bigenc.ru/geography/text/1848339&lt;/ref&gt; || 113 100 || [[Мексика]] || мұхит ||[[Тынық мұхит]]
|-
|319. || [[Гранд-Бален]] || [[Сурет:Establishing at Great Whale River Preliminary Camp 1922.jpg |орта|100px|]] || 724&lt;ref&gt;Река Гранд-Бален https://tepler.ru/strani/canada/kvebek/reka-grand-balen.html&lt;/ref&gt; || 42 700 || [[Канада]] ||Гудзон шығанағы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|320. || [[Ред-Дир]] || [[Сурет: Red deer river.jpg|орта|100px|]] || 724&lt;ref&gt;Ред-Дир (река) https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1357269&lt;/ref&gt; || 45 100 || [[Канада]] ||[[Саут-Саскачеван]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|321. || [[Каура]] || [[Сурет:Río Caura.jpg |орта|100px|]] || 723&lt;ref&gt;Что предлагает река Каура http://www.olavenesuela.ru/flora-i-fauna/chto-predlagaet-reka-kaura/&lt;/ref&gt; || 52 000 || [[Венесуэла]] || [[Ориноко]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|322. || [[Мурат]] || [[Сурет:Murat 07.jpg |орта|100px|]] || 722&lt;ref&gt;Мурат (река) https://dictionary.sensagent.com/%D0%9C%D1%83%D1%80%D0%B0%D1%82%20(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0)/ru-ru/&lt;/ref&gt; || 40 000 || [[Түркия]] || [[Евфрат]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|323. || [[Драва]] || [[Сурет:Villach Drau.JPG |орта|100px|]] || 720&lt;ref&gt;Река Драва https://tepler.ru/strani/slovenia/maribor/reka-drava.html&lt;/ref&gt; || 40 400 || [[Италия]], [[Аустрия]], [[Словения]], [[Хорватия]], [[Мажарстан]] || [[Дунай]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|324. || [[Сурис]] || [[Сурет:Souris, Manitoba.JPG |орта|100px|]] || 720&lt;ref&gt;РЕКА СУРИС (SOURIS RIVER) https://rutraveller.ru/place/74368&lt;/ref&gt; || 46 000 || [[Канада]], [[Америка Құрама Штаттары]] || [[Ассинибойн]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|325. || [[Псёл]] || [[Сурет:Река Псёл у села Самарино 03.JPG |орта|100px|]] || 717&lt;ref&gt;В какую реку впадает река Псел? https://tsaristrussia.ru/faq/v-kakuyu-reku-vpadaet-reka-psel&lt;/ref&gt; || 22 800 || [[Ресей]], [[Украина]] || [[Днепр]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|326. || [[Бахр-эль-Газаль]] || [[Сурет:Under an African Sky - panoramio.jpg |орта|100px|]] || 716&lt;ref&gt;Река Бахр-эль-Газаль http://travellers.ru/reka-bakhr-ehl-gazal {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231024060216/http://travellers.ru/reka-bakhr-ehl-gazal |date=2023-10-24 }}&lt;/ref&gt; || 520 000 || [[Судан]] || [[Ніл]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|327. || [[Адыча]] || [[Сурет: Yana river.png|орта|100px|]] || 715&lt;ref&gt;Адыча https://waterresources.ru/reki/adycha/&lt;/ref&gt; || 89 800 || [[Ресей]] || [[Яна]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|328. || [[Жем (өзен)|Жем]] || [[Сурет:Эмба, Казахстан - panoramio (3) (cropped).jpg |орта|100px|]] || 712&lt;ref&gt;Аягөз, Нұра, Жем , Сағыз өзені https://martebe.kz/ajag-z-n-ra-zhem-sa-yz-zeni/&lt;/ref&gt; || 40 400 || [[Қазақстан]] || [[Каспий теңізі]] ||
|-
|329. || [[Ингода]] || [[Сурет:Скалы Сухотино (2).JPG |орта|100px|]] || 708&lt;ref&gt;Река Ингода https://gotonature.ru/2007-reka-ingoda.html&lt;/ref&gt; || 37 200 || [[Ресей]] || [[Шилка]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|330. || [[Туул]] || [[Сурет:Tuul River Mongolia.JPG |орта|100px|]] || 704&lt;ref&gt;Реки Монголии https://deartravel.ru/5774-reki-mongolii.html&lt;/ref&gt; || 49 840 || [[Моңғолия]] || [[Орхон]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|331. || [[Хей]] || [[Сурет:Hay River, NWT.jpg |орта|100px|]] || 702&lt;ref&gt;Река Хей https://tepler.ru/strani/canada/britanskaya-kolumbiya/reka-hey.html &lt;/ref&gt; || 48 200 || [[Канада]] || [[Үлкен Еріксіздер көлі]] ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|332. || [[Барвон]] || [[Сурет:Collarenebri (2).JPG |орта|100px|]] || 700&lt;ref&gt;30 крупнейших рек Австралии https://m.fishki.net/3759319-30-krupnejshih-rek-avstralii.html&lt;/ref&gt; || ? || [[Аустралия]] || [[Дарлинг (өзен)|Дарлинг]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|333. || [[Сым (өзен)|Сым]] || [[Сурет:Сым.jpg |орта|100px|]] || 694&lt;ref&gt;Река Сым в Красноярском крае https://posibiri.ru/reka-sym-v-krasnoyarskom-krae/&lt;/ref&gt; || 31 600 || [[Ресей]] || [[Енисей]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|334. || [[Андерсон (өзен)|Андерсон]] || [[Сурет:Relief map of Canada.png |орта|100px|]] || 692&lt;ref&gt;Андерсон https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1728299&lt;/ref&gt; || 102 500 || [[Канада]] || [[Бофорт теңізі]] ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|335. || [[Пил]] || [[Сурет: Peel River ferry (48680947101).jpg|орта|100px|]] || 684&lt;ref&gt;Пил (река) https://infoteach.ru/%D0%9F%D0%B8%D0%BB_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0){{Deadlink|date=November 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 73 600 || [[Канада]] || [[Макензи өзені|Маккензи]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|336. || [[Яки]] || [[Сурет:Yaqui River.jpg |орта|100px|]] || 680&lt;ref&gt;Яки (река) https://wp.wiki-wiki.ru/wp/index.php/%D0%AF%D0%BA%D0%B8_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0){{Deadlink|date=May 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 72 540 || [[Мексика]] || [[Калифорния шығанағы]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|337. || [[Мун]] || [[Сурет:Mun River Mouth.jpg |орта|100px|]] || 673&lt;ref&gt;Мун https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/661948&lt;/ref&gt; || 119 180 || [[Тайланд]] || [[Меконг]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|338. || [[Сент-Джон]] || [[Сурет: FrederictonNB SaintJohnRiver.jpg|орта|100px|]] || 673&lt;ref&gt;Сент-Джон https://infoteach.ru/%D0%A1%D0%B5%D0%BD%D1%82-%D0%94%D0%B6%D0%BE%D0%BD_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0){{Deadlink|date=November 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 54 986 || [[Канада]], [[Америка Құрама Штаттары]] || [[Фанди шығанағы]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|339. || [[Иня]] || [[Сурет: Inya river 2010.jpg|орта|100px|]] || 663&lt;ref&gt;Река Иня на карте от истока в Кемеровской до устья в Новосибирской областях https://oreke.ru/evraziya/rossiya/reka-inya&lt;/ref&gt; || 17 600 || [[Ресей]] || [[Обь]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|340. || [[Талас (өзен)|Талас]] || [[Сурет:201007151135436406250 0.jpg |орта|100px|]] || 661&lt;ref&gt;Қазақстанның өзен-көлдері. https://martebe.kz/aza-stanny-zen-k-lderi-talas-shu-elek-sarysu-ojyl-zeni/&lt;/ref&gt; || 52 700 || [[Қырғызстан]], [[Қазақстан]] || [[Мойынқұм шөлі]] ||
|-
|341. || [[Казым]] || [[Сурет:Beloyarsky. Residential quarter (WR).tif |орта|100px|]] || 659&lt;ref&gt;Водоохранная зона реки Казым https://vodoohrannayazona.ru/vodoemy/15020100112115300020203-kazym.php&lt;/ref&gt; || 35 600	 || [[Ресей]] || [[Обь]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|342. || [[Гвадалквивир]] || [[Сурет:Río Guadalquivir Cordoba.jpg |орта|100px|]] || 657&lt;ref&gt;Река Гвадалквивир http://travellers.ru/reka-gvadalkvivir {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231024060215/http://travellers.ru/reka-gvadalkvivir |date=2023-10-24 }}&lt;/ref&gt; || 56 978 || [[Испания]] || мұхит ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|343. || [[Кондамин]] || [[Сурет:Condamine R.JPG |орта|100px|]] || 657&lt;ref&gt;30 крупнейших рек Австралии https://must-see.top/reki-avstralii/&lt;/ref&gt; || 13 292	 || [[Аустралия]] || [[Балонн]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|344. || [[Гоулборн]] || [[Сурет:Golburn-at-Seymour.jpg |орта|100px|]] || 654&lt;ref&gt;30 крупнейших рек Австралии https://m.fishki.net/3759319-30-krupnejshih-rek-avstralii.html&lt;/ref&gt; || 23 916 || [[Аустралия]] || [[Муррей]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|345. || [[По]] || [[Сурет:View of the Po from Turin.jpg |орта|100px|]] || 652&lt;ref&gt;Река По на карте Италии от истока до устья https://oreke.ru/evraziya/evropa/reka-po?ysclid=lo4jh0nrm6543628706&lt;/ref&gt; || 71 000 || [[Италия]] || [[Адрия теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|346. || [[Фиш-Ривер]] || [[Сурет:Fish River Namibia.jpg |орта|100px|]] || 650&lt;ref&gt;Река Фиш-Ривер http://travellers.ru/reka-fish-river?ysclid=lo4k31s8t9353474453 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231029142827/http://travellers.ru/reka-fish-river?ysclid=lo4k31s8t9353474453 |date=2023-10-29 }}&lt;/ref&gt; || ? || [[Намибия]] || [[Оранжевая]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|347. || [[Қараөзен (өзен)|Үлкен Өзен]] || [[Сурет: Александров Гай Мельница купца Позднякова 1 августа 2017 03.jpg|орта|100px|]] || 650&lt;ref&gt;Большой Узень https://waterresources.ru/reki/bolshoy-uzen/?ysclid=lo4na7owci156507376&lt;/ref&gt; || 14 300 || [[Ресей]], [[Қазақстан]] || [[Қамыс-Самар көлдері]] ||
|-
|348. || [[Сож]] || [[Сурет:Soz river.JPG |орта|100px|]] || 648&lt;ref&gt;Сож https://vsereki.ru/atlanticheskij-okean/bassejn-chyornogo-morya/dnepr/sozh?ysclid=lo4nr7fxvv139295561&lt;/ref&gt; || 42 100 || [[Беларусь]], [[Ресей]], [[Украина]] || [[Днепр]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|349. || [[Чадобец]] || [[Сурет: Устье реки Чадобец.JPG|орта|100px|]] || 647&lt;ref&gt;Чадобец https://infoteach.ru/%D0%A7%D0%B0%D0%B4%D0%BE%D0%B1%D0%B5%D1%86{{Deadlink|date=November 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 19 700 || [[Ресей]] || [[Ангара]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|350. || [[Үлкен Хета]] || [[Сурет:Река Хета в июле - panoramio.jpg |орта|100px|]] || 646&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия 2004–2017 https://old.bigenc.ru/geography/text/1876755?ysclid=lo5d0h1t30938740579&lt;/ref&gt; || 20 700 || [[Ресей]] || [[Енисей]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|351. || [[Гаронна]] || [[Сурет: Le Pont-Neuf de Toulouse.jpg|орта|100px|]] || 645&lt;ref&gt;20 крупнейших рек Франции https://must-see.top/reki-frantsii/?ysclid=lo5m18u6ur255062427&lt;/ref&gt; || 5 600 || [[Испания]], [[Франция]] || [[Бискай шығанағы]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|352. || [[Чумыш]] || [[Сурет: Chumysh Yazovo winter 2005.jpg|орта|100px|]] || 644&lt;ref&gt;Река Чумыш: описание и достопримечательности https://fb.ru/article/332062/reka-chumyish-opisanie-i-dostoprimechatelnosti?ysclid=lo5s3bzhde658342231&lt;/ref&gt; || 23 900 || [[Ресей]] || [[Обь]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|353. || [[Тимптон]] || [[Сурет:Поездка в Нерюнгринский район, 2017 (369).jpg |орта|100px|]] || 644&lt;ref&gt;Оценка современного состояния р. Тимптон и его притоков https://pandia.ru/text/78/413/67900.php?ysclid=lo601iennv70380067&lt;/ref&gt; || 44 400 || [[Ресей]] || [[Алдан]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|354. || [[Нельсон]] || [[Сурет:Nelson River near Norway House, from the air.jpg |орта|100px|]] || 644&lt;ref&gt;Нельсон (река) https://waterresources.ru/reki/nelson-reka/?ysclid=lo62ji17dz730307469&lt;/ref&gt; || 1 093 442 || [[Канада]] || [[Гудзон шығанағы]] ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|355. || [[Мадре-де-Дьос]] || [[Сурет:Madre de Dios Boca Manu.jpg |орта|100px|]] || 640&lt;ref&gt;Реки Перу https://deartravel.ru/5827-reki-peru.html&lt;/ref&gt; || 110 000 || [[Перу]], [[Боливия]] || [[Бени (өзен)|Бени]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|356. || [[Барака]] || [[Сурет: Tokar Delta.jpg|орта|100px|]] || 640&lt;ref&gt;Река Барка https://en.m.wikipedia.org/wiki/Barka_River&lt;/ref&gt; || 66 200 || [[Эритрея]], [[Судан]] || [[Қызыл теңіз]] ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|357. || [[Турухан]] || [[Сурет:Janov Stan (1024x768) für Wikipedia.jpg |орта|100px|]] || 639&lt;ref&gt;Значение слова ТУРУХАН в Большой советской энциклопедии, БСЭ https://slovar.cc/enc/bse/2050740.html?ysclid=lo6rt6359y460582216&lt;/ref&gt; || 35 800 || [[Ресей]] || [[Енисей]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|358. || [[Сарыөзен (өзен, Еділ-Жайық алабы)|Сарыөзен]] || [[Сурет:Малый Узень (Новотулка, Саратовская).jpg |орта|100px|]] || 638&lt;ref&gt;Кіші Өзен https://www.wikidata.kk-kz.nina.az/%D0%9A%D1%96%D1%88%D1%96_%D3%A8%D0%B7%D0%B5%D0%BD.html&lt;/ref&gt; || 13 200 || [[Қазақстан]], [[Ресей]] || [[Қамыс-Самар көлдері]] ||
|-
|359. || [[Полуй]] || [[Сурет:Море разливанное - panoramio.jpg |орта|100px|]] || 635&lt;ref&gt;Большая советская энциклопедия https://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/122313/%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%83%D0%B9?ysclid=lo7d8k3aq5529786608&lt;/ref&gt; || 21 000 || [[Ресей]] || [[Обь]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|360. || [[Рио-Негро]] || [[Сурет:Atardecer Patagones.jpg |орта|100px|]] || 635&lt;ref&gt;Рио-Негро (река) https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1398558?ysclid=lo7i2kncxo96437023&lt;/ref&gt; || 132 275 || [[Аргентина]] || мұхит ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|361. || [[Саян Окасы]] || [[Сурет:Oka River (Siberia).jpg |орта|100px|]] || 630&lt;ref&gt;Ока (Приток Ангары) протекающая в Бурятии и Иркутской области https://oreke.ru/evraziya/rossiya/reka-oka-sayanskaya?ysclid=lo7ik2hyr829575183&lt;/ref&gt; || 34 000 || [[Ресей]] || [[Ангара]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|362. || [[Нараяни]] || [[Сурет:Narayani.jpg |орта|100px|]] || 630&lt;ref&gt;Реки Непала https://waterresources.ru/country/reki-nepal/?ysclid=lo855i6jfp649534331&lt;/ref&gt; || 46 300	 || [[Непал]], [[Үндістан]] || [[Ганг]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|363. || [[Кан]] || [[Сурет:Саяны, исток реки Кан.jpg |орта|100px|]] || 629&lt;ref&gt;Река Кан на карте Красноярского края от истока до устья https://oreke.ru/evraziya/rossiya/reka-kan?ysclid=lo85motsm900692475#google_vignette&lt;/ref&gt; || 36 900 || [[Ресей]] || [[Енисей]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|364. || [[Маккуори]] || [[Сурет:Ross Bridge 20201113-015.jpg |орта|100px|]] || 626&lt;ref&gt;Австралия: реки и озера, их особенности, водные обитатели
https://tarologiay.ru/nauka/avstraliya-reki-i-ozera-ih-osobennosti-vodnye-obitateli.html?ysclid=lo8fmca6ha931248344&lt;/ref&gt; || 74 000 || [[Аустралия]] || [[Барвон]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|365. || [[Бурея]] || [[Сурет:BureyaHPP3.jpg |орта|100px|]] || 623&lt;ref&gt;Река Бурея Амурская область https://gotonature.ru/1989-reka-bureja.html&lt;/ref&gt; || 70 700 || [[Ресей]] || [[Амур]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|366. || [[Елек]] || [[Сурет:IlekRiver.jpg |орта|100px|]] || 623&lt;ref&gt;Қазақстанның өзен-көлдері. https://martebe.kz/aza-stanny-zen-k-lderi-talas-shu-elek-sarysu-ojyl-zeni/?ysclid=lo8n38gyon662272299&lt;/ref&gt; || 41 300 || [[Ресей]], [[Қазақстан]] || [[Жайық]] өзенінің саласы ||
|-
|367. || [[Куюни]] || [[Сурет:Rio Cuyuni by Sara Lopez.jpg |орта|100px|]] || 618&lt;ref&gt;Реки Гайаны https://www.votpusk.ru/article/gaiana/reki-gaiany?ysclid=lo8w09equn300775186&lt;/ref&gt; || 80 000 || [[Венесуэла]], [[Гайана]] || [[Эссекибо]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|368. || [[Хортон]] || [[Сурет:Horton River Canada.jpg |орта|100px|]] || 618&lt;ref&gt;Хортон (река) https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1670825?ysclid=lo8we3u7md268958054&lt;/ref&gt; || ? || [[Канада]] || [[Франклин шығанағы]] ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|369. || [[Боган]] || [[Сурет:Bogan River-Nyngan.JPG |орта|100px|]] || 617&lt;ref&gt;Боган (река) https://waterresources.ru/reki/bogan-reka/?ysclid=lo8xry98ol717717488&lt;/ref&gt; || 18 000 || [[Аустралия]] || [[Дарлинг (өзен)|Дарлинг]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|370. || [[Сан-Хуан]] || [[Сурет: Lower San Juan River.jpg|орта|100px|]] || 616&lt;ref&gt;Река Сан - Хуан https://stranatur.ru/san-juan-river.html&lt;/ref&gt; || 64 000 || [[Америка Құрама Штаттары]] || [[Колорадо (өзен)|Колорадо]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|371. || [[Инглиш-Ривер]] || [[Сурет:Minnitaki Lake.JPG |орта|100px|]] || 615&lt;ref&gt;Река Инглиш-Ривер http://travellers.ru/reka-inglish-river?ysclid=lo8yeo9jnh432505456{{Deadlink|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 52 300 || [[Канада]] || [[Виннипег көлі]] ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|372. || [[Рио-Десеадо]] || [[Сурет:Meandros en la ría Deseado.jpg |орта|100px|]] || 615&lt;ref&gt;Реки аргентины. Аргентина https://ulodshi.ru/reki-argentiny-argentina-geografiya-opisanie-i-harakteristiki-strany.html&lt;/ref&gt; || 14 450 || [[Аргентина]] || мұхит ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|373. || [[Березина]] || [[Сурет: Dokshytsy 4a.jpg|орта|100px|]] || 613&lt;ref&gt;Река Березина на карте Белоруссии от истока до устья https://oreke.ru/evraziya/evropa/reka-berezina?ysclid=lo9ltnmd38802867526#google_vignette&lt;/ref&gt; || 24 500 || [[Беларусь]] || [[Днепр]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|374. || [[Пелли]] || [[Сурет:Pelly River at Pelly Crossing.JPG |орта|100px|]] || 608&lt;ref&gt;Пелли (река) https://www.wikidata.ru-ru.nina.az/%D0%9F%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0).html&lt;/ref&gt; || 49 000 || [[Канада]] || [[Юкон]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|375. || [[Тэкэзе]] || [[Сурет:Tekeze.jpg |орта|100px|]] || 608&lt;ref&gt;Река Текезе https://hmn.wiki/ru/Tekez%C3%A9_River {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231028151656/https://hmn.wiki/ru/Tekez%C3%A9_River |date=2023-10-28 }}&lt;/ref&gt; || 66 800 || [[Эфиопия]], [[Судан]], [[Эритрея]] || [[Атбара]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|376. || [[Гломма]] || [[Сурет:Lakelandscape800.jpg |орта|100px|]] || 604&lt;ref&gt;Гломма – самая протяжённая река Скандинавии https://in-w.ru/glomma/?ysclid=loadaphtau719062391&lt;/ref&gt; || 42 441 || [[Норвегия]] || [[Осло-фьорд шығанағы]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|377. || [[Сокото]] || [[Сурет:Bakolori Reservoir.jpg |орта|100px|]] || 600&lt;ref&gt;Сокото (река) https://dir.md/ru.m.wikipedia.org/wiki/%d0%a1%d0%be%d0%ba%d0%be%d1%82%d0%be_(%d1%80%d0%b5%d0%ba%d0%b0)&lt;/ref&gt; || ? || [[Нигер]] || [[Нигер (өзен)|Нигер]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|378. || [[Йом]] || [[Сурет:Yom River in Phrae Province.jpg |орта|100px|]] || 600&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия 2004–2017 https://old.bigenc.ru/geography/text/2029543?ysclid=lob1k1o3sv789554791&lt;/ref&gt; || 55 000	 || [[Тайланд]] || [[Нан (өзен)|Нан]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|379. || [[Самара (өзен)|Самара]] || [[Сурет:South bridge Samara.JPG |орта|100px|]] || 594&lt;ref&gt;Река Самара https://gotonature.ru/2003-reka-samara.html&lt;/ref&gt; || 46 500 || [[Ресей]] || [[Еділ]] өзенінің саласы ||
|-
|380. || [[Ватинский-Еган]] || [[Сурет:Ob river basin.png |орта|100px|]] || 593&lt;ref&gt;Поиск по данным государственного водного реестра https://textual.ru/gvr/index.php?card=192760&lt;/ref&gt; || 3 190 || [[Ресей]] || [[Обь]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|381. || [[Ырғыз]] || [[Сурет:KZ Aktobe Region Relief.png |орта|100px|]] || 593&lt;ref&gt;Реки Казахстана https://deartravel.ru/5626-reki-kazahstana.html?ysclid=lobjmrpiqi834307962&lt;/ref&gt; || 31 600 || [[Қазақстан]] || [[Торғай (өзен, Шалқартеңіз алабы)|Торғай]] өзенінің саласы ||
|-
|382. || [[Газимур]] || [[Сурет:Relief Map of Zabaykalsky Krai.png |орта|100px|]] || 592&lt;ref&gt;Водоохранная зона реки Газимур https://vodoohrannayazona.ru/vodoemy/20030200112118100002255-gazimur.php?ysclid=lobp2uv1bg946397548&lt;/ref&gt; || 12 100 || [[Ресей]] || [[Арғұн]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|383. || [[Дамодар (өзен)|Дамодар]] || [[Сурет:Damodar River 1.jpg |орта|100px|]] || 592&lt;ref&gt;Река Дамодар - Damodar River https://ru.wikibrief.org/wiki/Damodar_River&lt;/ref&gt; || 23 371 || [[Үндістан]] || [[Ганг]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|384. || [[Чусовая]] || [[Сурет:Maksimovsky rock Chusovaya river.jpg |орта|100px|]] || 592&lt;ref&gt;Река Чусовая: описание, история, местоположение, притоки и достопримечательности https://bolshayastrana.com/dostoprimechatelnosti/permskij-kraj/reka-chusovaya-157?ysclid=lobsg2e2m0943788905&lt;/ref&gt; || 23 000 || [[Ресей]] || [[Шолман|Кама]] өзенінің саласы ||
|-
|385. || [[Илим]] || [[Сурет:Ust-Ilimsk.jpg |орта|100px|]] || 589&lt;ref&gt;Река Илим Иркутской области: история, фото, описание - Читайте подробнее на FB.ru: https://fb.ru/article/467183/reka-ilim-irkutskoy-oblasti-istoriya-foto-opisanie?ysclid=lobsr9mgmf83112906 https://fb.ru/article/467183/reka-ilim-irkutskoy-oblasti-istoriya-foto-opisanie?ysclid=lobsr9mgmf83112906&lt;/ref&gt; || 30 300 || [[Ресей]] || [[Ангара]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|386. || [[Боу]] || [[Сурет:Bow-river-banff-np.jpg |орта|100px|]] || 587&lt;ref&gt;Боу (река) https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%91%D0%BE%D1%83_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0)&lt;/ref&gt; || 26 200 || [[Канада]] || [[Саут-Саскачеван]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|387. || [[Аллах-Юнь]] || [[Сурет:Aldani jõgi.png |орта|100px|]] || 586&lt;ref&gt;Река Аллах-Юнь https://eldikan.ru/read.asp?link=allax&lt;/ref&gt;	 || 24 200 || [[Ресей]] || [[Алдан]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|388. || [[Уяндина]] || [[Сурет:Indigirkarivermap.png |орта|100px|]] || 586&lt;ref&gt;УЯНДИНА https://slovar.cc/enc/bse/2052587.html?ysclid=lod2iqds5e3919248&lt;/ref&gt; || 177 000 || [[Ресей]] || [[Индигирка]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|389. || [[Бытантай]] || [[Сурет:Relief Yakutia.png |орта|100px|]] || 586&lt;ref&gt;Большая советская энциклопедия https://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/72169/%D0%91%D1%8B%D1%82%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%B0%D0%B9?ysclid=lod2z68lrg324481862&lt;/ref&gt; || 40 200 || [[Ресей]] || [[Яна]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|390. || [[Тром-Юган]] || [[Сурет:Trom'egan.JPG |орта|100px|]] || 581&lt;ref&gt;Река Тромъёган на карнте от истока до устья https://oreke.ru/evraziya/rossiya/reka-tromyogan?ysclid=lod485qjwo561126082&lt;/ref&gt; || 55 600 || [[Ресей]] || [[Обь]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|391. || [[Скина]] || [[Сурет:Bulkley River flowing into Skeena River near Hazelton, British Columbia.jpg |орта|100px|]] || 579&lt;ref&gt;Скина (река) https://posts24.ru/%D0%A1%D0%BA%D0%B8%D0%BD%D0%B0_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0){{Deadlink|date=December 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 54 400 || [[Канада]] || [[Чатхэм шығанағы]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|392. || [[Вага]] || [[Сурет:Vaga River.jpg |орта|100px|]] || 575&lt;ref&gt;Река Вага на карте от истока в Вологодской до устья в Архангельской областях https://oreke.ru/evraziya/rossiya/reka-vaga?ysclid=lod8h0hxqn706822906&lt;/ref&gt; || 44 800 || [[Ресей]] || [[Солтүстік Двина]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|393. || [[Литл-Колорадо]] || [[Сурет:GrandFallsOfTheLittleColoradoRiverByPhilKonstantin.jpg |орта|100px|]] || 573 || 69 000&lt;ref&gt;Литл-Колорадо https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BB-%D0%9A%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D1%80%D0%B0%D0%B4%D0%BE&lt;/ref&gt; || [[Америка Құрама Штаттары]] || [[Колорадо (өзен)|Колорадо]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|394. || [[Ик]] || [[Сурет:Урочище Чекан. Река Ик..JPG |орта|100px|]] || 571&lt;ref&gt;Река Ик на карте https://mapsoid.ru/publ/geografija_mira/reki/reka_ik_na_karte/30-1-0-1387?ysclid=lodvwuc0df292753928&lt;/ref&gt; || 18 000 || [[Ресей]] || [[Шолман]] өзенінің саласы ||
|-
|395. || [[Эль-Аси (Оронт)]] || [[Сурет:Norias of Hama, Orontes River, Hama, Syria.jpg |орта|100px|]] || 571&lt;ref&gt;Большая советская энциклопедия https://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/153835/%D0%AD%D0%BB%D1%8C?ysclid=loedz8a5pl341597524&lt;/ref&gt; || 23 000 || [[Ливан]], [[Сирия]], [[Түркия]] || [[Жерорта теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|396. || [[Үлкен Патом]] || [[Сурет: Relief Map of Irkutsk Oblast.png|орта|100px|]] || 570&lt;ref&gt;Река Большой Патом (река) http://travellers.ru/reka-bolshojj-patom-reka{{Deadlink|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 28 400 || [[Ресей]] || [[Өлөне]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|397. || [[Томпо]] || [[Сурет:Tompo 2019-07-21-23 59 Sentinel-2 L2A.jpg |орта|100px|]] || 570&lt;ref&gt;Река Томпо https://yak.guidebook.ru/zhigansk/places/reka-tompo.html&lt;/ref&gt; || 42 700	 || [[Ресей]] || [[Алдан]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|398. || [[Барку]] || [[Сурет:Barcoo River Isisford.jpg |орта|100px|]] || 570&lt;ref&gt;Баркоо Баркоо - https://ru.wiki34.com/wiki/Barcoo https://ru.wiki34.com/wiki/Barcoo&lt;/ref&gt; || ? || [[Аустралия]] || [[Купер Крик]] саласы ||
|-
|399. || [[Седедема]] || [[Сурет: Relief Yakutia.png|орта|100px|]] || 567&lt;ref&gt;Большая советская энциклопедия https://gufo.me/dict/bse/%D0%A1%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D0%BC%D0%B0?ysclid=loen731dno642915115&lt;/ref&gt; || 18 500 || [[Ресей]] || [[Колыма]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|400. || [[Джида]] || [[Сурет:Dzhida River. Zakamensky district.jpg |орта|100px|]] || 567&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия 2004–2017
https://old.bigenc.ru/geography/text/1952439?ysclid=loenkheq39696483956&lt;/ref&gt; || 23 500 || [[Ресей]] || [[Селенга (өзен)|Селенга]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|401. || [[Щучья]] || [[Сурет:Ob river basin.png |орта|100px|]] || 565&lt;ref&gt;Большая советская энциклопедия https://gufo.me/dict/bse/%D0%A9%D1%83%D1%87%D1%8C%D1%8F?ysclid=lofbznwfp2951101751&lt;/ref&gt; || 12 300 || [[Ресей]] || [[Обь]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|402. || [[Турнеэльвен]] || [[Сурет:Fritidsfikse i Tornealv Lappland Sverige.jpg |орта|100px|]] || 565&lt;ref&gt;Большая советская энциклопедия https://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/141844/%D0%A2%D1%83%D1%80%D0%BD%D0%B5?ysclid=lofciyibj3311195452&lt;/ref&gt; || 40 200 || [[Финляндия]], [[Швеция]] || [[Ботния шығанағы]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|403. || [[Джордж]] || [[Сурет:1362 LK George River (pano).jpg |орта|100px|]] || 565&lt;ref&gt;ДЖОРДЖ РИВЕР https://www.saumonquebec.com/en/northern-quebec/george-river&lt;/ref&gt; || 41 700 || [[Канада]] || [[Унгава шығанағы]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|404. || [[Аллаиха]] || [[Сурет:Relief Yakutia.png |орта|100px|]] || 563&lt;ref&gt;Река Аллаиха https://yak.guidebook.ru/chokurdah/places/reka-allaiha.html&lt;/ref&gt; || 12 400 || [[Ресей]] || [[Индигирка]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|405. || [[Рио-Гранде-де-Сантьяго]] || [[Сурет:Rio Santiago.jpg |орта|100px|]] || 562&lt;ref&gt;Река Рио-Гранде-де-Сантьяго http://travellers.ru/reka-rio-grande-de-santyago?ysclid=log2wto7pc545311987 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231101183224/http://travellers.ru/reka-rio-grande-de-santyago?ysclid=log2wto7pc545311987 |date=2023-11-01 }}&lt;/ref&gt; || 76 400	 || [[Мексика]] || мұхит ||[[Тынық мұхит]]
|-
|406. || [[Шилка]] || [[Сурет:Паром в сторону Сретенска на Шилке.jpg |орта|100px|]] || 560&lt;ref&gt;Река Шилка Забайкальский край https://gotonature.ru/1997-reka-shilka.html&lt;/ref&gt; || 206 000 || [[Ресей]] || [[Амур]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|407. || [[Сасандра]] || [[Сурет:FleuveSassandraPromenade0108.JPG |орта|100px|]] || 560&lt;ref&gt;Определение &quot;Сасандра&quot; в Большой Советской Энциклопедии http://bse.sci-lib.com/article099827.html&lt;/ref&gt; || 75 087 || [[Кот-д’Ивуар]] || [[Гвинея шығанағы]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|408. || [[Сейхан]] || [[Сурет:CatalanBaraji.JPG |орта|100px|]] || 560&lt;ref&gt;Реки Турции https://deartravel.ru/5898-reki-turcii.html&lt;/ref&gt; || 20 600 || [[Түркия]] || [[Жерорта теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|409. || [[Луапула]] || [[Сурет:River crossing, Pweto, Katanga.jpg |орта|100px|]] || 560&lt;ref&gt;Луапула (река) https://waterresources.ru/reki/luapula-reka/?ysclid=loh9zvutf8568052546&lt;/ref&gt; || 265,3 || [[Замбия]], [[Конго Демократиялық Республикасы]] || [[Мверу көлі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|410. || [[Сухона]] || [[Сурет:Velikiy Ustyug and Sukhona River.jpg |орта|100px|]] || 558&lt;ref&gt;Река Сухона https://gotonature.ru/1801-reka-suhona.html&lt;/ref&gt; || 50 300 || [[Ресей]] || [[Солтүстік Двина]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|411. || [[Овайхи]] || [[Сурет: Owyhee River BLM.jpg|орта|100px|]] || 557&lt;ref&gt;Река Овайхи (река) http://travellers.ru/reka-ovajjkhi-reka?ysclid=lohhk9hfi781896343{{Deadlink|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 28 617 || [[Америка Құрама Штаттары]] || [[Снейк өзені|Снейк]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|412. || [[Молодо]] || [[Сурет:Lena.svg |орта|100px|]] || 556&lt;ref&gt;Большая советская энциклопедия https://gufo.me/dict/bse/%D0%9C%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B4%D0%BE?ysclid=lohidl82iz625639506&lt;/ref&gt; || 26 900 || [[Ресей]] || [[Өлөне]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|413. || [[Вагай]] || [[Сурет:DiversitivePool.jpg |орта|100px|]] || 555&lt;ref&gt;Река Вагай https://tmn.guidebook.ru/vagay/places/reka-vagay.html&lt;/ref&gt; || 23 000 || [[Ресей]] || [[Ертіс]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|414. || [[Кадуна]] || [[Сурет:River Kaduna 10.jpg |орта|100px|]] || 550&lt;ref&gt;Кадуна (река) https://posts24.ru/%D0%9A%D0%B0%D0%B4%D1%83%D0%BD%D0%B0_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0){{Deadlink|date=December 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 65 878  || [[Нигерия]] || [[Нигер (өзен)|Нигер]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|415. || [[Шайок]] || [[Сурет:Shyok-River.jpg |орта|100px|]] || 550&lt;ref&gt;Шайок притоки, шайок на карте https://pereselenie-info.ru/8727c/%D0%A8%D0%B0%D0%B9%D0%BE%D0%BA{{Deadlink|date=September 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || ? || [[Үндістан]], [[Пәкістан]] || [[Үнді өзені|Үнді]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|416. || [[[[Саскачеван (өзен)|Саскачеван]]]] || [[Сурет: Saskatchewan River Bridge.jpg|орта|100px|]] || 550&lt;ref&gt;Река Саскачеван https://stranatur.ru/saskatchewan-river.html&lt;/ref&gt; || 335 900 || [[Канада]] || [[Виннипег көлі]] ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|417. || [[Кемийоки]] || [[Сурет:Kemijoki river by Muurola.jpg |орта|100px|]] || 550&lt;ref&gt;Кемийоки - самая длинная река Финляндии https://www.fishinginfinland.fi/ru_kemijoki&lt;/ref&gt; || 51 000 || [[Финляндия]] || [[Ботния шығанағы]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|418. || [[Ингулец]] || [[Сурет:Ріка Інгулець в селі Цибулевому.jpg |орта|100px|]] || 549&lt;ref&gt;Река Ингулец https://klyet.ru/blog/reservoirs/6.html?ysclid=loixo6c85n245519560&lt;/ref&gt; || 13 700 || [[Украина]] || [[Днепр]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|419. || [[Пинг]] || [[Сурет:Ping River.jpg |орта|100px|]] || 549 || 44 688&lt;ref&gt;Река Пинг https://dir.md/hmong.ru/wiki/Ping_River&lt;/ref&gt; || [[Тайланд]] || [[Манам-Чао-Прая|Чаупхрая]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|420. || [[Үлкен Мендерес]] || [[Сурет: Maiandros.jpg|орта|100px|]] || 548&lt;ref&gt;5 самых извилистых рек в мире https://dzen.ru/a/YOWV9xdiiFhbHmWA&lt;/ref&gt; || 25 000 || [[Түркия]] || [[Эгей теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|421. || [[Чарыш]] || [[Сурет:Charishriver1.jpg |орта|100px|]] || 547&lt;ref&gt;Река Чарыш https://turistka.ru/altai/info.php?ob=1425&amp;ysclid=lojm2cshtw340482870&lt;/ref&gt; || 22 200 || [[Ресей]] || [[Обь]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|422. || [[Пембина]] || [[Сурет:Pembina River, Alberta.jpg |орта|100px|]] || 547&lt;ref&gt;Пембина (река) https://dictionary.sensagent.com/%D0%9F%D0%95%D0%9C%D0%91%D0%98%D0%9D%D0%90%20%D0%A0%D0%95%D0%9A%D0%90/ru-ru/&lt;/ref&gt; || 12 900 || [[Канада]] || [[Атабаска (өзен)|Атабаска]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|423. || [[Бадяриха]] || [[Сурет:Relief Yakutia.png |орта|100px|]] || 545&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия 2004–2017 https://old.bigenc.ru/geography/text/1845302?ysclid=lojs8bw2k1859416460&lt;/ref&gt; || 12 200 || [[Ресей]] || [[Индигирка]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|424. || [[Мозель]] || [[Сурет:080110 wolf mosel.JPG |орта|100px|]] || 544&lt;ref&gt;Река Мозель: описание https://fb.ru/article/335982/reka-mozel-opisanie?ysclid=lojwnnaqzp517370616&lt;/ref&gt; || 28 286 || [[Франция]], [[Алмания]], [[Люксембург]] || [[Рейн]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|425. || [[Каслри]] || [[Сурет:Castlereagh R.JPG |орта|100px|]] || 541&lt;ref&gt;Каслри-Ривер https://en.wikipedia.org/wiki/Castlereagh_River&lt;/ref&gt; || ? || [[Аустралия]] || [[Маккуари]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|426. || [[Саут-Наханни]] || [[Сурет:Nahanni - VirginiaFalls.jpg |орта|100px|]] || 540&lt;ref&gt;Саут-Наханни https://sizcrimea.ru/0c289ab22/%D0%A1%D0%B0%D1%83%D1%82-%D0%9D%D0%B0%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D0%B8?ysclid=lojzmgqwdb522952439{{Deadlink|date=September 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 31 100 || [[Канада]] || [[Лиард]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|427. || [[Стикин]] || [[Сурет:StikineRiverCanyon.JPG |орта|100px|]] || 539&lt;ref&gt;Stikine River https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/stikine-river&lt;/ref&gt; || 52 000 || [[Канада]], [[Америка Құрама Штаттары]] || мұхит ||[[Тынық мұхит]]
|-
|428. || [[Ахтуба]] || [[Сурет:Achtuba.JPG |орта|100px|]] || 537&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия 2004–2017
 https://old.bigenc.ru/geography/text/1842749?ysclid=lokf78e8yp758355612&lt;/ref&gt; ||  ?|| [[Ресей]] || Еділ өзенінің саласы ||
|-
|429. || [[Стьюарт]] || [[Сурет:Stewart River.jpg |орта|100px|]] || 533&lt;ref&gt;Стьюарт_(река) https://dictionary.sensagent.com/%D0%A1%D1%82%D1%8C%D1%8E%D0%B0%D1%80%D1%82_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0)/ru-ru/&lt;/ref&gt; || 51 000 || [[Канада]] || [[Юкон]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|430. || [[Харрикана]] || [[Сурет:Amos QC skyline.JPG |орта|100px|]] || 533&lt;ref&gt;Река Харрикана (Harricana River) https://www.tourmesto.ru/reka_xarrikana_harricana_river.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231105054704/https://www.tourmesto.ru/reka_xarrikana_harricana_river.html |date=2023-11-05 }}&lt;/ref&gt; || 29 300 || [[Канада]] ||  [[Джеймс шығанағы]]  ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|431. || [[Оша]] || [[Сурет:Irtysh basin.png |орта|100px|]] || 530&lt;ref&gt;Река Оша на карте Омской области от истока до устья https://oreke.ru/evraziya/rossiya/reka-osha?ysclid=loldkvo3bk907994523&lt;/ref&gt; || 21 300 || [[Ресей]] || [[Ертіс]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|432. || [[Майн]] || [[Сурет:Würzburg Löwenbrücke.jpg |орта|100px|]] || 524&lt;ref&gt;Река Майн на карте Европы https://oreke.ru/evraziya/evropa/reka-majn?ysclid=lolel5jvpq514025936&lt;/ref&gt; || 27 292 || [[Германия]] || [[Рейн]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|433. || [[Ожогина]] || [[Сурет:Kolyma.png |орта|100px|]] || 523&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия 2004–2017 https://old.bigenc.ru/geography/text/2289696?ysclid=lolktacc5f879727212&lt;/ref&gt; || 24 300 || [[Ресей]] || [[Колыма]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|434. || [[Дунцзян]] || [[Сурет:Dongjiang River01.JPG |орта|100px|]] || 523&lt;ref&gt;Дунцзян https://school11bor.ru/20e12/%D0%94%D1%83%D0%BD%D1%86%D0%B7%D1%8F%D0%BD{{Deadlink|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 32 000 || [[Қытай]] || [[Чжуцзян]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|435. || [[Танама]] || [[Сурет:Relief Map of Taymyrsky District.png |орта|100px|]] || 521&lt;ref&gt;Большой энциклопедический словарь https://gufo.me/dict/bes/%D0%A2%D0%90%D0%9D%D0%90%D0%9C%D0%90?ysclid=lolrs9xn5v527726959&lt;/ref&gt; || 23 100 || [[Ресей]] || [[Енисей]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|436. || [[Марони]] || [[Сурет:Maroni Fluss Sonnenaufgang.jpg |орта|100px|]] || 520&lt;ref&gt;Река Марони Река Марони - https://ru.wiki34.com/wiki/R%C3%ADo_Maroni https://ru.wiki34.com/wiki/R%C3%ADo_Maroni&lt;/ref&gt; || 65 830 || [[Француз Гвианасы]], [[Суринам]] || мұхит ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|437. || [[Берёзовка]] || [[Сурет:Kolyma.png |орта|100px|]] || 517&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия 2004–2017 https://old.bigenc.ru/geography/text/1859930?ysclid=loltiomy6g908085478&lt;/ref&gt; || 24 800 || [[Ресей]] || [[Колыма]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|438. || [[Инн]] || [[Сурет:Inn bei Kufstein.jpg |орта|100px|]] || 517&lt;ref&gt;Река Инн на карте от истока до устья https://oreke.ru/evraziya/evropa/reka-inn?ysclid=lomfy6npr9971151883&lt;/ref&gt; || 25 700 || [[Швейцария]], [[Аустрия]], [[Германия]] || [[Дунай]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|439. || [[Ховд]] || [[Сурет:Khovdgol.jpg |орта|100px|]] || 516&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия 2004–2017 https://old.bigenc.ru/geography/text/4695018?ysclid=lomgaj3l1976990130&lt;/ref&gt; || 58 000 || [[Моңғолия]] || [[Хар-Ус-Нуур]] көлі ||
|-
|440. || [[Пасак]] || [[Сурет:Pa Sak River bridge in Ayuttaya.JPG |орта|100px|]] || 513&lt;ref&gt;Реки Таиланда https://deartravel.ru/5892-reki-tailanda.html?ysclid=lomsu3cjqz141959465&lt;/ref&gt; || 16 291	 || [[Тайланд]] || [[Манам-Чао-Прая]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|441. || [[Ка]] || [[Сурет:Sông Lam, đoạn qua Nghi Xuân, Hà Tĩnh.JPG |орта|100px|]] || 513&lt;ref&gt;Реки и озёра Вьетнама https://xn----8sbiecm6bhdx8i.xn--p1ai/%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D1%8B%20%D0%92%D1%8C%D0%B5%D1%82%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D0%B0.html?ysclid=lomt2f5uoy168790903&lt;/ref&gt; || 27 200 || [[Лаос]], [[Вьетнам]] || [[Оңтүстік Қытай теңізі]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|442. || [[Чуя]] || [[Сурет:Lena.svg |орта|100px|]] || 512&lt;ref&gt;Значение слова ЧУЯ в Современном толковом словаре, БСЭ https://slovar.cc/rus/bse/533253.html&lt;/ref&gt; || 18 400 || [[Ресей]] || [[Лена]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|443. || [[Ма]] || [[Сурет:SongMa.JPG |орта|100px|]] || 512&lt;ref&gt;Реки Вьетнама https://www.votpusk.ru/article/vetnam/reki-vetnama?ysclid=lon15sri8y808386830&lt;/ref&gt; || 28 400 || [[Вьетнам]], [[Лаос]] || [[Оңтүстік Қытай теңізі]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|444. || [[Сағыз (өзен)|Сағыз]] || [[Сурет:Сағыз өзені.jpg |орта|100px|]] || 511&lt;ref&gt;Жем - Cағыз өңірі: Тарихи-табиғи ескерткіштер https://tarizhiblog.blogspot.com/p/blog-page_59.html&lt;/ref&gt; || 19 400 || [[Қазақстан]] || [[Teнтексор]] сортаңы ||
|-
|445. || [[Платт]] || [[Сурет:Great Blue Heron and immature Bald Eagle on the Platte River.jpg |орта|100px|]] || 510&lt;ref&gt;Большая советская энциклопедия https://gufo.me/dict/bse/%D0%9F%D0%BB%D0%B0%D1%82%D1%82?ysclid=lon78ariv3456242234&lt;/ref&gt; || 241 000 || [[Америка Құрама Штаттары]] || [[Миссури (өзен)|Миссури]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|446. || [[Вилия]] || [[Сурет:Neris in Vilnius 2019-08-17.jpg |орта|100px|]] || 510&lt;ref&gt;Великолепная Вилия (река): географическое положение, описание - https://fb.ru/article/253583/velikolepnaya-viliya-reka-geograficheskoe-polojenie-opisanie?ysclid=lon7yuszuj944252872&lt;/ref&gt; || 24 942 || [[Беларусь]], [[Литва]] || [[Неман]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|447. || [[Пануко]] || [[Сурет:Rio panuco.JPG |орта|100px|]] || 510&lt;ref&gt;Энциклопедический справочник «Латинская Америка» https://latin_america.academic.ru/2719/%D0%9F%D0%B0%D0%BD%D1%83%D0%BA%D0%BE?ysclid=lon8busvnx822763157&lt;/ref&gt; || 84 956 || [[Мексика]] || [[Мексика шығанағы]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|448. || [[Хукар]] || [[Сурет:Spanien Jucar Ventano del Diablo2.jpg |орта|100px|]] || 509&lt;ref&gt;Хукар https://bigenc.ru/c/khukar-ecea35?ysclid=lonaq5jlh4403800754&lt;/ref&gt; || 22 436 || [[Испания]] || [[Валенсия шығанағы]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|449. || [[Лунгха]] || [[Сурет:Relief Yakutia.png |орта|100px|]] || 508&lt;ref&gt;Большая советская энциклопедия https://gufo.me/dict/bse/%D0%9B%D1%83%D0%BD%D0%B3%D1%85%D0%B0?ysclid=lonvbztqwg227080582&lt;/ref&gt; || 10 300 || [[Ресей]] || [[Лена]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|450. || [[Арга-Сала]] || [[Сурет:Olenyok.png |орта|100px|]] || 503&lt;ref&gt;Река Арга-Сала https://yak.guidebook.ru/vilyuysk/places/reka-arga-sala.html&lt;/ref&gt; || 47 700 || [[Ресей]] || [[Оленёк]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|451. || [[Москва (өзен)|Москва]] || [[Сурет: ChristSaviourCathedral Views May 2012 20.jpg|орта|100px|]] || 502&lt;ref&gt;Москва. Энциклопедический справочник https://gufo.me/dict/moscow/%D0%9C%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%B2%D0%B0-%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0?ysclid=looa95aotp9794094&lt;/ref&gt; || 17 600 || [[Ресей]] || [[Ока]] өзенінің саласы ||
|-
|452. || [[Шідерті өзені|Шідерті]] || [[Сурет:Шідерті өзені.jpg |орта|100px|]] || 502&lt;ref&gt;Қазақстан өзендері https://kk.encyclopedia.kz/index.php/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD_%D3%A9%D0%B7%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D1%80%D1%96&lt;/ref&gt; || 15 900 || [[Қазақстан]] || [[Шығанақ (көл)|Шығанақ көлі]] ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|453. || [[Бур]] || [[Сурет:Olenyok.png |орта|100px|]] || 501&lt;ref&gt;Бур (река) https://hmn.wiki/ru/Bur_(river) {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231107171412/https://hmn.wiki/ru/Bur_(river) |date=2023-11-07 }}&lt;/ref&gt; || 13 900 || [[Ресей]] || [[Оленёк]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|454. || [[Алима]] || [[Сурет:Alima - Congo.JPG |орта|100px|]] || 500&lt;ref&gt;Алима (река) https://dir.md/ru.wikipedia.org/wiki/%d0%90%d0%bb%d0%b8%d0%bc%d0%b0_(%d1%80%d0%b5%d0%ba%d0%b0)&lt;/ref&gt; || ? || [[Конго Республикасы]] || [[Конго (өзен)|Конго]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|455. || [[Экуан (өзен)|Экуан]] || [[Сурет:Canada Ontario relief location map.jpg |орта|100px|]] || 500&lt;ref&gt;Река Экуан (Ekwan River) https://openarium.ru/poi/99898972/?ysclid=looonp841w290286689&lt;/ref&gt; || ? || [[Канада]] || [[Джеймс шығанағы]] ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|456. || [[Сан-Хуан]] || [[Сурет:Río San Juan en la Quebrada de Ullum.jpg |орта|100px|]] || 500&lt;ref&gt;Река Сан-Хуан (Аргентина) - San Juan River (Argentina) https://ru.zahn-info-portal.de/wiki/San_Juan_River_(Argentina)&lt;/ref&gt; || 39 906 || [[Аргентина]] || [[Десагуадеро]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|457. || [[Лимай]] || [[Сурет:ISS012-E-13151 Limay River, El Chocón.jpg |орта|100px|]] || 500&lt;ref&gt;Лимай https://posts24.ru/%D0%9B%D0%B8%D0%BC%D0%B0%D0%B9{{Deadlink|date=December 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 61 723 || [[Аргентина]] || [[Рио-Негро]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|458. || [[Эмчу]] || [[Сурет:China Tibet Autonomous Region rel location map.svg |орта|100px|]] || 500&lt;ref&gt;Эмчу https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%AD%D0%BC%D1%87%D1%83&lt;/ref&gt; || 16 774 || [[Қытай]] || [[Меконг]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|459. || [[Бахта]] || [[Сурет:Rekabahta.JPG |орта|100px|]] || 498&lt;ref&gt;Русская https://dic.academic.ru/dic.nsf/russian_history/686/%D0%91%D0%90%D0%A5%D0%A2%D0%90?ysclid=lops42w4cl662762660&lt;/ref&gt; || 35 500 || [[Ресей]] || [[Енисей]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|460. || [[Джубба]] || [[Сурет:Bardere.bridge.jpg |орта|100px|]] || 497&lt;ref&gt;Джубба https://dir.md/ru.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%B6%D1%83%D0%B1%D0%B1%D0%B0 &lt;/ref&gt; || 497 504 || [[Сомали]] || мұхит ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|461. || [[Гудзон]] || [[Сурет:Hudson river - 1977 (1).tif |орта|100px|]] || 492&lt;ref&gt;Гудзон « Как сообщает www.usa.one https://usa.one/knowledge-base/%D0%B3%D1%83%D0%B4%D0%B7%D0%BE%D0%BD/?ysclid=loq0jg5kn0233448680&lt;/ref&gt; || 34 600 || [[Америка Құрама Штаттары]] || мұхит ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|462. || [[Смоки]] || [[Сурет:Smoky and Peace rivers.jpg |орта|100px|]] || 492&lt;ref&gt;Смоки-Ривер https://wikious.com/en/Smoky_River&lt;/ref&gt; || 50 300 || [[Канада]] ||[[Пис]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|463. || [[Бивер]] || [[Сурет:Beaver River AB.JPG |орта|100px|]] || 491&lt;ref&gt;Бивер (река) https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1365282?ysclid=loq4gvyh4318758181&lt;/ref&gt; || 14 500 || [[Канада]] || [[Иле-а-ла-Кросс]] көлі ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|464. || [[Марица өзені|Марица]] || [[Сурет:Maritsa.jpg |орта|100px|]] || 490&lt;ref&gt;Марица (река) https://waterresources.ru/reki/maritsa-reka/?ysclid=loqpx2xyci505169073&lt;/ref&gt; || 53 846 || [[Болгария]], [[Грекия]], [[Түркия]] || [[Эгей теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|465. || [[Томпсон]] || [[Сурет:Thompson River (5999072883).jpg |орта|100px|]] || 489&lt;ref&gt;Томпсон (река) https://posts24.ru/%D0%A2%D0%BE%D0%BC%D0%BF%D1%81%D0%BE%D0%BD_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0){{Deadlink|date=December 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; ||56 000  || [[Канада]] || [[Фрейзер]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|466. || [[Калгоа]] || [[Сурет:Australia New South Wales relief location map.png |орта|100px|]] || 489&lt;ref&gt;Река Калгоа https://hmong.ru/wiki/Culgoa_River&lt;/ref&gt; || ? || [[Аустралия]] || [[Дарлинг (өзен)|Дарлинг]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|467. || [[Иркут]] || [[Сурет:Река Иркут в районе Шаманского утёса. Вид с левого берега.jpg |орта|100px|]] || 488&lt;ref&gt;Иркут - река в Бурятии https://fb.ru/article/254324/irkut---reka-v-buryatii?ysclid=lor47gg3mp484804435&lt;/ref&gt; || 15 000 || [[Ресей]] || [[Ангара]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|468. || [[Белая]] || [[Сурет:Пробуждение после длительной зимы двух рек Анадырь и Белая.jpg |орта|100px|]] || 487&lt;ref&gt;Белая (приток Анадыря) https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/619177?ysclid=lorazjd91y860539941&lt;/ref&gt; || 44 700 || [[Ресей]] || [[Анадыр]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|469. || [[Ия]] || [[Сурет:Iya river tulun brige.jpg |орта|100px|]] || 486&lt;ref&gt;Большая советская энциклопедия https://gufo.me/dict/bse/%D0%98%D1%8F?ysclid=lorfndoyt4703589724&lt;/ref&gt; || 18 100 || [[Ресей]] || [[Ангара]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|470. || [[Хабур]] || [[Сурет: Khabur,SheikhHamad.jpg|орта|100px|]] || 486&lt;ref&gt;Реки Сирии https://deartravel.ru/5884-reki-sirii.html?ysclid=lorg0oapfg878663862&lt;/ref&gt; || 37 081 || [[Түркия]], [[Сирия]] || [[Евфрат]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|471. || [[Нарев]] || [[Сурет:WiKi PL Pultusk20160805a.jpg |орта|100px|]] || 484&lt;ref&gt;НАРЕВ https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/201293?ysclid=lori4woeaq777513348&lt;/ref&gt; || 75 175 || [[Беларусь]], [[Польша]] || [[Висла]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|472. || [[Дордонь (өзен)|Дордонь]] || [[Сурет:Dordogne 2.jpg |орта|100px|]] || 483&lt;ref&gt;Топ-10 самых длинных рек Франции https://top10a.ru/samye-dlinnye-reki-francii.html?ysclid=lorif37mpx470987079&lt;/ref&gt; || 24 000 || [[Франция]] || [[Гаронна]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|473. || [[Мура]] || [[Сурет:Plavajoci mlin na Muri.jpg |орта|100px|]] || 483 || 13 824&lt;ref&gt;Река Мура https://ru.wiki34.com/wiki/R%C3%ADo_Mura &lt;/ref&gt; || [[Аустрия]], [[Словения]], [[Хорватия]], [[Мажарстан]] || [[Драва]] өзенінің бір саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|474. || [[Хейс]] || [[Сурет:YorkFactoryaerial.jpg |орта|100px|]] || 483&lt;ref&gt;Hayes River https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/hayes-river&lt;/ref&gt; || 108 000 || [[Канада]] || [[Гудзон шығанағы]] ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|475. || [[Танюрер]] || [[Сурет:Anadyr.png |орта|100px|]] || 482&lt;ref&gt;Танюрер https://sizcrimea.ru/0c289ab22/%D0%A2%D0%B0%D0%BD%D1%8E%D1%80%D0%B5%D1%80{{Deadlink|date=September 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 18 500 || [[Ресей]] || [[Анадыр]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|476. || [[Чамбеши]] || [[Сурет:Chambeshi River.jpg |орта|100px|]] || 480&lt;ref&gt;Река Чамбеши http://travellers.ru/reka-chambeshi?ysclid=los5k8dpv1932856084 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231110050405/http://travellers.ru/reka-chambeshi?ysclid=los5k8dpv1932856084 |date=2023-11-10 }}&lt;/ref&gt; || ? || [[Замбия]] || [[Луапула]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|477. || [[Комати]] || [[Сурет:Rio Komati gorge cmichaelhoganlowres.jpg |орта|100px|]] || 480&lt;ref&gt;Река Комати https://hmn.wiki/ru/Komati_River{{Deadlink|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 50 000 || [[Оңтүстік Африка Республикасы]], [[Свазиленд]], [[Мозамбик]] || мұхит ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|478. || [[Суринам (өзен)|Суринам]] || [[Сурет:Surinamerivier bij leonsberg.jpg |орта|100px|]] || 480&lt;ref&gt;Река Суринам http://www.turspeak.ru/reka-surinam&lt;/ref&gt; ||  || [[Суринам]] || мұхит ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|479. || [[Сона]] || [[Сурет:Gray pont.jpg |орта|100px|]] || 480&lt;ref&gt;Большая советская энциклопедия https://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/134414/%D0%A1%D0%BE%D0%BD%D0%B0?ysclid=losifk3vpg766892507&lt;/ref&gt; || 29 950 || [[Франция]] || [[Рона]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|480. || [[Грихальва]] || [[Сурет:Sumidero 5.jpg |орта|100px|]] || 480&lt;ref&gt;Река Грихальва https://en-academic.com/dic.nsf/enwiki/2060467&lt;/ref&gt; || 134 400 || [[Мексика]] || [[Мексика шығанағы]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|481. || [[Фёй]] || [[Сурет:Leaf River cropped.jpg |орта|100px|]] || 480&lt;ref&gt;Река Фёй (река) http://travellers.ru/reka-fjojj-reka?ysclid=lot5bt7j5k177770987 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231110214700/http://travellers.ru/reka-fjojj-reka?ysclid=lot5bt7j5k177770987 |date=2023-11-10 }}&lt;/ref&gt; || 42 500 || [[Канада]] || Гудзон бұғазы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|482. || [[Фицрой]] || [[Сурет:Fitzroy River Rockhamp.jpg |орта|100px|]] || 480&lt;ref&gt;Река Фицрой http://australia-tour.info/en/reki-avstralii/reka-ficroj-kvinslend.html?ysclid=lot6fo0hd2393966849&lt;/ref&gt; || 142 664 || [[Аустралия]] || [[Маржанды теңіз]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|483. || [[Балонн]] || [[Сурет: StGeorgeBalonneRiver.JPG|орта|100px|]] || 479&lt;ref&gt;Река Балонн https://wiki2.org/en/Balonne_River&lt;/ref&gt; || 136 014 || [[Аустралия]] || [[Калгоа]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|484. || [[Коркодон]] || [[Сурет:Kolyma.png |орта|100px|]] || 476&lt;ref&gt;Географическая энциклопедия - коркодон http://www.terminy.info/geography/geographical-encyclopedia/korkodon&lt;/ref&gt; || 42 800 || [[Ресей]] || [[Колыма]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|485. || [[Мана]] || [[Сурет:Mana river 1.jpg |орта|100px|]] || 475&lt;ref&gt;Энциклопедический словарь https://dic.academic.ru/dic.nsf/es/81706/%D0%9C%D0%90%D0%9D%D0%90?ysclid=loughxipf315458150&lt;/ref&gt; || 9 300 || [[Ресей]] || [[Енисей]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|486. || [[Майн]] || [[Сурет:Würzburg Löwenbrücke.jpg |орта|100px|]] || 475&lt;ref&gt;Водоохранная зона реки Майн https://vodoohrannayazona.ru/vodoemy/19050000212119000110807-majn.php?ysclid=louh4ce09w566728109&lt;/ref&gt; || 32 800 || [[Ресей]] || [[Анадыр]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|487. || [[Эгийн-Гол]] || [[Сурет:EgiinGol.jpg |орта|100px|]] || 475&lt;ref&gt;Река Эгийн-Гол http://travellers.ru/reka-ehgijjn-gol?ysclid=lov39qsn2t777707612 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231112062344/http://travellers.ru/reka-ehgijjn-gol?ysclid=lov39qsn2t777707612 |date=2023-11-12 }}&lt;/ref&gt; || 49 100 || [[Моңғолия]] || [[Селенга (өзен)|Селенга]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|488. || [[Уиниск]] || [[Сурет:Winisk River.jpg |орта|100px|]] || 475&lt;ref&gt;Значение слова уиниск https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D1%83%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%81%D0%BA&lt;/ref&gt; || 67 300 || [[Канада]] || [[Гудзон шығанағы]] ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|489. || [[Джейхан (өзен)|Джейхан]] || [[Сурет:Ceyhan River.jpg |орта|100px|]] || 474&lt;ref&gt;Джейхан https://slovariki.org/geograficeskaa-enciklopedia/2007&lt;/ref&gt; || 21 200  || [[Түркия]] || [[Жерорта теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|490. || [[Қарасу (Түркия)|Қарасу]] || [[Сурет:Kemah 09 1984 Karasutal.jpg |орта|100px|]] || 470&lt;ref&gt;Энциклопедический словарь https://dic.academic.ru/dic.nsf/es/78023/%D0%9A%D0%90%D0%A0%D0%90%D0%A1%D0%A3?ysclid=lovpjmbazv875080981&lt;/ref&gt; || 22 000 || [[Түркия]] || [[Евфрат]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|491. || [[Ло]] || [[Сурет:Song Lo.JPG |орта|100px|]] || 470&lt;ref&gt;Река Ло https://hmn.wiki/ru/L%C3%B4_River {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231112182102/https://hmn.wiki/ru/L%C3%B4_River |date=2023-11-12 }}&lt;/ref&gt; || 39 000 || [[Қытай]], [[ Вьетнам]] || [[Хонгха]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|492. || [[Бэйцзян]] || [[Сурет:201609 Wenjiang and Yingde–Foshan Road.jpg |орта|100px|]] || 468&lt;ref&gt;Большая советская энциклопедия https://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/72192/%D0%91%D1%8D%D0%B9%D1%86%D0%B7%D1%8F%D0%BD?ysclid=lovtetz54g202757048&lt;/ref&gt; || 45 900  || [[Қытай]] || [[Чжуцзян]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|493. || [[Уда]] || [[Сурет:Уда.jpg |орта|100px|]] || 467&lt;ref&gt;Река Уда: описание, фото https://fb.ru/article/248355/reka-uda-opisanie-foto?ysclid=lowi8kl6vf443590331&lt;/ref&gt; || 34 800 || [[Ресей]] || [[Селенга (өзен)|Селенга]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|494. || [[Моно]] || [[Сурет:Mono river in Grand-Popo, Benin.jpg |орта|100px|]] || 467&lt;ref&gt;Моно (река) https://posts24.ru/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%BE_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0){{Deadlink|date=December 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 20 000 || [[Того]] || [[Гвинея шығанағы]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|495. || [[Кас]] || [[Сурет:Р.Кас.jpg |орта|100px|]] ||464&lt;ref&gt;Водоохранная зона реки Кас https://vodoohrannayazona.ru/vodoemy/17010400112116100028831-kas-(bol.-kas).php?ysclid=lowy6zqx90392506551&lt;/ref&gt; || 11 200 || [[Ресей]] || [[Енисей]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|496. || [[Елогуй]] || [[Сурет:Russia edcp relief location map.jpg |орта|100px|]] || 464&lt;ref&gt;Река Елогуй http://travellers.ru/reka-elogujj?ysclid=lowyg7a9zr496094246 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231113134500/http://travellers.ru/reka-elogujj?ysclid=lowyg7a9zr496094246 |date=2023-11-13 }}&lt;/ref&gt; || 25 100 || [[Ресей]] || [[Енисей]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|497. || [[Ворскла]] || [[Сурет:Vorskla River near New Sanzary.JPG |орта|100px|]] || 464&lt;ref&gt;Река Ворскла на карте от истока в Белгородской области до устья в Украине https://oreke.ru/evraziya/rossiya/reka-vorskla?ysclid=lox3bsoh5r5431485&lt;/ref&gt; || 14 700 || [[Ресей]], [[Украина]] || [[Днепр]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|498. || [[Нечако]] || [[Сурет:Nechako River.jpg |орта|100px|]] || 462&lt;ref&gt;Река Нечако http://travellers.ru/reka-nechako?ysclid=lox3oaf45w294729118 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231113161105/http://travellers.ru/reka-nechako?ysclid=lox3oaf45w294729118 |date=2023-11-13 }}&lt;/ref&gt; || 47 100 || [[Канада]] || [[Фрейзер]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|499. || [[Кабул (өзен)|Кабул]] || [[Сурет:Confluence two rivers in KPK, Pakistan.jpg |орта|100px|]] || 460&lt;ref&gt;Большая советская энциклопедия https://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/91929/%D0%9A%D0%B0%D0%B1%D1%83%D0%BB?ysclid=lox81xiu30472240524&lt;/ref&gt; || 75 000 || [[Ауғанстан]], [[Пәкістан]] || [[Үнді өзені]]нің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|500. || [[Каликсэльвен]] || [[Сурет:OvermorjarvFromKalixRiver200607.JPG |орта|100px|]] || 460&lt;ref&gt;Каликс-Эльв https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/560366&lt;/ref&gt; || 18 130 || [[Швеция]] || [[Ботния шығанағы]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|501. || [[Кларэльвен]] || [[Сурет:Trysilelva-2007.JPG |орта|100px|]] || 460&lt;ref&gt;Кларэлвен - Klarälven https://ru.wikibrief.org/wiki/Klar%C3%A4lven&lt;/ref&gt; || 11 820 || [[Швеция]] || [[Венерн]] көлі||[[Атлант мұхиты]]
|-
|502. || [[Онгерманэльвен]] || [[Сурет:Sandö Bridge Sweden.jpg |орта|100px|]] || 460&lt;ref&gt;Онгерманэльвен https://www.vdvanr.ru/5c6b653b/%D0%9E%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%8D%D0%BB%D1%8C%D0%B2%D0%B5%D0%BD{{Deadlink|date=September 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 32 000 || [[Швеция]] || [[Балтық теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|503. || [[Умеэльвен]] || [[Сурет:Ume alv in Umea.jpg |орта|100px|]] || 460&lt;ref&gt;Реки Швеции https://www.votpusk.ru/article/shveciya/reki-shvecii&lt;/ref&gt; || 26 700 || [[Швеция]] || [[Ботния шығанағы]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|504. || [[Молога]] || [[Сурет:Вид вверх по течению Мологи-1.JPG |орта|100px|]] || 456&lt;ref&gt;Река Молога: на карте, исток и устье, география, рыбалка, особенности и фото https://proreki.ru/reki/rossiya/reka-mologa-na-karte-istok-i-uste-geografiya-rybalka-osobennosti-i-foto/?ysclid=loyfkqv6zv183178229&lt;/ref&gt; || 29 700 || [[Ресей]] || [[Еділ]] өзенінің саласы ||
|-
|505. || [[Кіші Заб]] || [[Сурет:Lake Dukan 02.JPG |орта|100px|]] || 456&lt;ref&gt;Малый Заб https://school11bor.ru/20e12/%D0%9C%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%B9_%D0%97%D0%B0%D0%B1{{Deadlink|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 19 400 || [[Иран]], [[Ирак]] || [[Тигр]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|506. || [[Ду]] || [[Сурет:Lac des Brenets 2008.jpg |орта|100px|]] || 453&lt;ref&gt;СЕВЕРНАЯ ШВЕЙЦАРИЯ https://dahuhunter.heliohost.org/trans2/trans2.shtml&lt;/ref&gt; || 7 710 || [[Швейцария]], [[Франция]] || [[Сона (өзен)|Сона]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|507. || [[Кова]] || [[Сурет:Kova.jpg |орта|100px|]] || 452&lt;ref&gt;Водоохранная зона реки Кова https://vodoohrannayazona.ru/vodoemy/16010300212116200018430-kova.php?ysclid=loyncfrb7p192343392&lt;/ref&gt; || 11 700 || [[Ресей]] || [[Ангара]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|508. || [[Идэр]] || [[Сурет:IderiinGol.JPG |орта|100px|]] || 452&lt;ref&gt;Российские универсальные энциклопедии http://gatchina3000.ru/great-soviet-encyclopedia/bse/050/759.htm&lt;/ref&gt; || 24 555 || [[Моңғолия]] || [[Селенга (өзен)|Селенга]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|509. || [[Гауя]] || [[Сурет:Ergeljuklintis424aug037qg.jpg |орта|100px|]] || 452&lt;ref&gt;Гауя https://bigenc.ru/c/gauia-4b1e2e?ysclid=lozbsjijj1688964871&lt;/ref&gt; || 8 900 || [[Латвия]], [[Эстония]] || [[Балтық теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|510. || [[Перибонка]] || [[Сурет:Riviere-peribonka.JPG |орта|100px|]] || 451&lt;ref&gt;Река Перибонка https://tepler.ru/strani/canada/kvebek/reka-peribonka.html?ysclid=lozc2hhf2d575249589&lt;/ref&gt; || 28 200 || [[Канада]] || [[Сен-Жан]] көлі ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|511. || [[Арктик-Ред-Ривер]] || [[Сурет:Arctic red river tsigatchic.jpg |орта|100px|]] || 450&lt;ref&gt;Арктик-Ред-Ривер https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1732551?ysclid=loznwtb93f725117718&lt;/ref&gt; || 18 800 || [[Канада]] || [[Макензи өзені|Маккензи]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|512. || [[Лхаса (өзен)|Лхаса]] || [[Сурет: 中国西藏拉萨市 China Lhasa Tibet China Xinjiang Urumqi Welcome - panoramio (18).jpg|орта|100px|]] || 450&lt;ref&gt;Река Лхаса (река) http://travellers.ru/reka-lkhasa-reka?ysclid=lozo94247n663697026 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231115112300/http://travellers.ru/reka-lkhasa-reka?ysclid=lozo94247n663697026 |date=2023-11-15 }}&lt;/ref&gt; || 26 000 || [[Қытай]] || [[Брахмапутра өзені|Брахмапутра]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|513. || [[Сент-Пол]] || [[Сурет:River and waterways @ Liberia, Africa - panoramio.jpg |орта|100px|]] || 450&lt;ref&gt;Сент-Пол (река) https://dir.md/ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B5%D0%BD%D1%82-%D0%9F%D0%BE%D0%BB_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0)&lt;/ref&gt; || 21 900 || [[Гвинея]], [[Либерия]] || мұхит ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|514. || [[Лулеэльвен]] || [[Сурет:Harspranget.jpg |орта|100px|]] || 450&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия 2004–2017 https://old.bigenc.ru/geography/text/2150656?ysclid=lozwax49r9314814501&lt;/ref&gt; || 25 240 || [[Швеция]] || [[Ботния шығанағы]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|515. || [[Порсук]] || [[Сурет:Eskişehir Porsuk River.JPG |орта|100px|]] || 448&lt;ref&gt;Порсук https://waterresources.ru/reki/porsuk/?ysclid=lp02zh02zg359028002&lt;/ref&gt; || 11 325 || [[Түркия]] || [[Сакария]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|516. || [[У (өзен)|У]] || [[Сурет:Nam ou 1.jpg |орта|100px|]] || 448&lt;ref&gt;Река У (река) http://travellers.ru/reka-u-reka?ysclid=lp03a909mo807596495{{Deadlink|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 24 500 || [[Лаос]] || [[Меконг]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|517. || [[Влтава]] || [[Сурет:Stechovice reservoir Vltava 7328.JPG |орта|100px|]] || 446&lt;ref&gt;На какой реке стоит Прага https://dzen.ru/a/XpQBoZZBLjOqw9_b&lt;/ref&gt; || 28 000 || [[Чехия]] || [[Эльба]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|518. || [[Дэлгэр-Мурен]] || [[Сурет:Delgermoron.jpg |орта|100px|]] || 445&lt;ref&gt;Река дэлгэр мурен https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D2%B0%D0%B7%D1%8B%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D2%93%D1%8B_%D0%B1%D0%BE%D0%B9%D1%8B%D0%BD%D1%88%D0%B0_%D3%A9%D0%B7%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D1%80_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&amp;action=edit&lt;/ref&gt; || 26 640 || [[Моңғолия]], [[Ресей]] || [[Селенга]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|519. || [[Сан (өзен)|Сан]] || [[Сурет:San Sobien Sanok.jpg |орта|100px|]] || 444&lt;ref&gt;Сан, Сянъ, река на Украине и в Польше https://proza.ru/2017/12/14/1318?ysclid=lp0yq5la97659204707&lt;/ref&gt; || 16 700 || [[Польша]], [[Украина]] || [[Висла]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|520. || [[Ясачная]] || [[Сурет:Устье реки Ясачная.jpg |орта|100px|]] || 441&lt;ref&gt;ЯСАЧНАЯ https://catcher.fish/enciklopedia/vodoemy/dfo/yasachnaya/&lt;/ref&gt; || 35 900 || [[Ресей]] || [[Колыма]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|521. || [[Юснан]] || [[Сурет:Ljusnan Solnedgång Älvros2.jpg |орта|100px|]] || 440&lt;ref&gt;Большой энциклопедический словарь - юснан (ljusnan) http://www.terminy.info/literature/great-encyclopedic-dictionary/yusnan-ljusnan&lt;/ref&gt; || 19 800 || [[Швеция]] || [[Ботния шығанағы]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|522. || [[Мэрэб (Гаш)]] || [[Сурет:Kassala,Gash river.jpg |орта|100px|]] || 440&lt;ref&gt;Мэрэб, река (Восточная Африка) http://unicat.nlb.by/auth/pls/dict.prn_ref?tu=e&amp;tq=v0&amp;name_view=va_all&amp;a001=BY-NLB-ar14353219&amp;strq=l_siz=20&lt;/ref&gt; || 15 000 || [[Эритрея]], [[Эфиопия]], [[Судан]] ||Шығыс Судан жазықтарындағы құмдар ||
|-
|523. || [[Лоа]] || [[Сурет:Río Loa en Calama.jpg |орта|100px|]] || 440&lt;ref&gt;Лоа (река) https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/653894?ysclid=lp1j4b85cq161319142&lt;/ref&gt; || 33 600 || [[Чили]] || мұхит ||[[Тынық мұхит]]
|-
|524. || [[Чорох]] || [[Сурет:Choruh 01.jpg |орта|100px|]] || 438&lt;ref&gt;Большая советская энциклопедия https://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/150538/%D0%A7%D0%BE%D1%80%D0%BE%D1%85?ysclid=lp2aoh7gvj846997702&lt;/ref&gt; || 22 000 || [[Түркия]], [[Грузия]] || [[Қара теңіз]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|525. || [[К`Аппель]] || [[Сурет:QuAppelleRiverHwy2.jpg |орта|100px|]] || 435&lt;ref&gt;Река К’Аппель http://travellers.ru/reka-k-appel?ysclid=lp2b2t74we598600684 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231117073640/http://travellers.ru/reka-k-appel?ysclid=lp2b2t74we598600684 |date=2023-11-17 }}&lt;/ref&gt; || 51 000 || [[Канада]] ||[[Ассинибойн]] өзенінің саласы  ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|526. || [[Буюнда]] || [[Сурет:Долина Буюнды - panoramio.jpg |орта|100px|]] || 434&lt;ref&gt;Буюнда (река) https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/826233?ysclid=lp2n004md8615198827&lt;/ref&gt; || 24 800 || [[Ресей]] || [[Колыма]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|527. || [[Невольничья]] || [[Сурет:Fort Smith Nashornpelikane 1 98-07-01.jpg |орта|100px|]] || 434&lt;ref&gt;Невольничья https://waterresources.ru/reki/nevolnichya/?ysclid=lp2nb3gk7a156063682&lt;/ref&gt; || 616 400 || [[Канада]] || [[Үлкен Еріксіздер көлі]] ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|528. || [[Дубчес]] || [[Сурет: Russia edcp location map.svg|орта|100px|]] || 433&lt;ref&gt;Дубчес https://www.vdvanr.ru/5c6b653b/%D0%94%D1%83%D0%B1%D1%87%D0%B5%D1%81{{Deadlink|date=September 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 15 300 || [[Ресей]] || [[Енисей]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|529. || [[Ваг]] || [[Сурет:Rieka Vah - Piestany.jpg |орта|100px|]] || 433&lt;ref&gt;Ваг https://megabook.ru/article/%D0%92%D0%B0%D0%B3&lt;/ref&gt; || 19 600	 || [[Словакия]] || [[Дунай]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|530. || [[Иллинойс (өзен)|Иллинойс]] || [[Сурет:Illinois River, seen from Starved Rock.jpg |орта|100px|]] || 432&lt;ref&gt;Иллинойс (река) https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B9%D1%81_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0)&lt;/ref&gt; || 104 000	 || [[Америка Құрама Штаттары]] || [[Миссисипи (өзен)|Миссисипи]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|531. || [[Бани]] || [[Сурет:Bani river.jpg |орта|100px|]] || 430&lt;ref&gt;Поездка на каноэ по реке Бани в Мали. https://uraltourist.ru/poezdka-na-kanoje-po-reke-bani-v-mali/?ysclid=lp3kziw6px945581854&lt;/ref&gt; || 101 000 || [[Мали]] || [[Нигер (өзен)|Нигер]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|532. || [[Индальсэльвен]] || [[Сурет:Stadsberget Hammarstrand2.jpg |орта|100px|]] || 430&lt;ref&gt;Большая российская энциклопедия 2004–2017 https://old.bigenc.ru/geography/text/2007975&lt;/ref&gt; || 26 700 || [[Швеция]] || [[Ботния шығанағы]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|533. || [[Эско (Шельда)]] || [[Сурет:Schelde Antwerpen.jpg |орта|100px|]] || 430&lt;ref&gt;Энциклопедический словарь https://dic.academic.ru/dic.nsf/es/64475/%D0%A8%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%B4%D0%B0?ysclid=lp43luj5sf970223884&lt;/ref&gt;|| 35 500	 || [[Франция]] || [[Солтүстік теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|534. || [[Великая]] || [[Сурет:Pskov asv07-2018 Kremlin aerial6.jpg |орта|100px|]] || 430&lt;ref&gt;Река Великая https://bibliopskov.ru/velikaya.htm?ysclid=lp4ddb5hl3378349033&lt;/ref&gt; || 25 200	 || [[Ресей]] || [[Псков көлі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|535. || [[Шельда]] || [[Сурет:Tussen Bruille Saint Amand en Hergnies, de Schelde foto1 2013-05-09 13.13.jpg |орта|100px|]] || 430&lt;ref&gt;Энциклопедический словарь https://dic.academic.ru/dic.nsf/es/64475/%D0%A8%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%B4%D0%B0?ysclid=lp43luj5sf970223884&lt;/ref&gt;|| 35 500	 || [[Франция]], [[Бельгия]], [[Нидерланд]] || [[Солтүстік теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|536. || [[Унжа]] || [[Сурет:Unzha near Kologriv.jpg |орта|100px|]] || 426&lt;ref&gt;Унжа (приток Волги) https://ptpit.ru/learn/WEB_TASKS42/42/2008_09/tur1/18/15.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231118183032/https://ptpit.ru/learn/WEB_TASKS42/42/2008_09/tur1/18/15.htm |date=2023-11-18 }}&lt;/ref&gt; || 28 900 || [[Ресей]] || [[Еділ]] өзенінің саласы ||
|-
|537. || [[Үлкен Заб]] || [[Сурет:Zap Nehri.jpg |орта|100px|]] || 426&lt;ref&gt;Великая река Заб Великая река Заб - https://ru.wiki34.com/wiki/R%C3%ADo_Gran_Zab https://ru.wiki34.com/wiki/R%C3%ADo_Gran_Zab&lt;/ref&gt; || 40 300 || [[Түркия]], [[Ирак]] || [[Тигр]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|538. || [[Миссинайби]] || [[Сурет:Missinaibi.jpg |орта|100px|]] || 426&lt;ref&gt;Река Миссинаиби - Missinaibi River https://ru.wikibrief.org/wiki/Missinaibi_River&lt;/ref&gt; || 23 500	 || [[Канада]] || [[Мус]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|539. || [[Уаикато]] || [[Сурет:Waikato River mouth.jpg |орта|100px|]] || 425&lt;ref&gt;Уаикато (река) https://waterresources.ru/reki/uaikato-reka/?ysclid=lp5k42o3ia342051355&lt;/ref&gt; || 13 701 || [[Жаңа Зеландия]] || [[Тасман теңізі]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|540. || [[Лемпа]] || [[Сурет:Lempa River.jpg |орта|100px|]] || 422&lt;ref&gt;Реки Гватемалы https://deartravel.ru/5404-reki-gvatemaly.html?ysclid=lp5kf5kz1z991495284&lt;/ref&gt; || 18 246 || [[Гватемала]], [[Гондурас]], [[Сальвадор]] || мұхит ||[[Тынық мұхит]]
|-
|541. || [[Финлей]] || [[Сурет:Kwadacha Aerial 2016.jpg |орта|100px|]] || 420&lt;ref&gt;Река Финлей (река) http://travellers.ru/reka-finlejj-reka?ysclid=lp5sjr5lwu52451181 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231119180911/http://travellers.ru/reka-finlejj-reka?ysclid=lp5sjr5lwu52451181 |date=2023-11-19 }}&lt;/ref&gt; || 43 000 || [[Канада]] || [[Пис]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|542. || [[Лохэ]] || [[Сурет:洛浦公园.jpg |орта|100px|]] || 420&lt;ref&gt;Лохэ (приток Хуанхэ) https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%BE%D1%85%D1%8D_(%D0%BF%D1%80%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%BA_%D0%A5%D1%83%D0%B0%D0%BD%D1%85%D1%8D) &lt;/ref&gt; || 30 000 || [[Қытай]] || [[Хуанхэ]] өзеннің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|543. || [[Лямин (өзен)|Лямин]] || [[Сурет:Ob river basin.png |орта|100px|]] || 420&lt;ref&gt;Река Лямин (река) http://travellers.ru/reka-lyamin-reka?ysclid=lp6g1330b9554709628 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231120050618/http://travellers.ru/reka-lyamin-reka?ysclid=lp6g1330b9554709628 |date=2023-11-20 }}&lt;/ref&gt; || 14 000 || [[Ресей]] || [[Обь]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|544. || [[Ешилырмақ (өзен)|Ешилырмак]] || [[Сурет:AmasyaYesilIrmakManzarasi.jpg |орта|100px|]] || 418&lt;ref&gt;Ешильырмак https://www.wikiznanie.ru/wp/index.php?title=%D0%95%D1%88%D0%B8%D0%BB%D1%8C%D1%8B%D1%80%D0%BC%D0%B0%D0%BA&amp;ysclid=lp6gci15nx240200341&lt;/ref&gt; || 35 865 || [[Түркия]] || [[Қара теңіз]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|545. || [[Үлкен Пит]] || [[Сурет:Enisey.png |орта|100px|]] || 415&lt;ref&gt;Река Большой Пит https://naenisee.ru/region/severo-eniseyskiy/area/655?ysclid=lp6tqarkst412195334&lt;/ref&gt; || 21 700	 || [[Ресей]] || [[Енисей]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|546. || [[Вишера]] || [[Сурет:Vishera River, Perm Krai.jpg |орта|100px|]] || 415&lt;ref&gt;Река Вишера https://gotonature.ru/1802-reka-vishera.html&lt;/ref&gt; || 31 200 || [[Ресей]] || [[Шолман|Кама]] өзенінің саласы ||
|-
|547. || [[Чулуутын-Гол]] || [[Сурет:ChuluutGorge.jpg |орта|100px|]] || 415&lt;ref&gt;Каньон реки Чулуутын-Гол. Монголия https://www.drive2.ru/c/636145268189825713/?ysclid=lp776x0yq1772241622&lt;/ref&gt; || 20 000 || [[Моңғолия]] || [[Идэр]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|548. || [[Струма]] || [[Сурет:Struma2.JPG |орта|100px|]] || 415&lt;ref&gt;Струма https://bigenc.ru/c/struma-72946b?ysclid=lp783veyej113651124&lt;/ref&gt; || 17 000 || [[Грекия]], [[Болгария]] || [[Эгей теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|549. || [[Татта]] || [[Сурет:Ытык-Кюель1.jpg |орта|100px|]] || 414&lt;ref&gt;Большая советская энциклопедия https://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/138423/%D0%A2%D0%B0%D1%82%D1%82%D0%B0?ysclid=lp78m1y8p8607363911&lt;/ref&gt; || 10 200 || [[Ресей]] || [[Алдан]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|550. || [[Уорбертон]] || [[Сурет:Warburton River.jpg |орта|100px|]] || 412&lt;ref&gt;30 крупнейших рек Австралии https://fishki.net/3759319-30-krupnejshih-rek-avstralii.html&lt;/ref&gt; ||  || [[Аустралия]] || [[Эйр]] көлі ||
|-
|551. || [[Шеллефтеэльвен]] || [[Сурет:Skelleftealv.jpg |орта|100px|]] || 410&lt;ref&gt;Значение слова ШЕЛЛЕФТЕО в Современном толковом словаре, БСЭ https://slovar.cc/rus/bse/533734.html&lt;/ref&gt; || 11 600 || [[Швеция]] || [[Ботния шығанағы]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|552. || [[Адидже]] || [[Сурет: Ponte Pietra.jpg|орта|100px|]] || 410&lt;ref&gt;Река Адидже http://travellers.ru/reka-adidzhe?ysclid=lp7xcsmc6i399577079 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231121061400/http://travellers.ru/reka-adidzhe?ysclid=lp7xcsmc6i399577079 |date=2023-11-21 }}&lt;/ref&gt; || 14 700 || [[Италия]] || [[Адрия теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|553. || [[Кута]] || [[Сурет:Lena.svg |орта|100px|]] || 408&lt;ref&gt;Большая советская энциклопедия https://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/101364/%D0%9A%D1%83%D1%82%D0%B0?ysclid=lp7z4n3j53604429404&lt;/ref&gt;	 || 12 500	 || [[Ресей]] || [[Өлөне|Лена]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|554. || [[Био-Био]] || [[Сурет:Bio Bio.jpg |орта|100px|]] || 407&lt;ref&gt;Географическое распределение и режим рек и озер Чили https://litsalonz.online/proza/geograficheskoe-raspredelenie-i-rezhim-rek-i-ozer-chili-10008.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231121181042/https://litsalonz.online/proza/geograficheskoe-raspredelenie-i-rezhim-rek-i-ozer-chili-10008.html |date=2023-11-21 }}&lt;/ref&gt; || 24 782 || [[Чили]] || мұхит ||[[Тынық мұхит]]
|-
|555. || [[Мома]] || [[Сурет: Relief Yakutia.png|орта|100px|]] || 406&lt;ref&gt;Река Мома https://gotonature.ru/1881-reka-moma.html&lt;/ref&gt; || 30 200 || [[Ресей]] || [[Индигирка]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|556. || [[Тибр]] || [[Сурет:Roma-isola tiberina01.jpg |орта|100px|]] || 405&lt;ref&gt;Река Тибр http://travellers.ru/reka-tibr?ysclid=lp9d5vphkv704721458{{Deadlink|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 17 375	 || [[Италия]] || [[Тиррен теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|557. || [[Шире]] || [[Сурет:Shire fluss nsanje.jpg |орта|100px|]] || 402&lt;ref&gt;Шире (река) http://vv-travel.ru/warticle/shire-reka&lt;/ref&gt; || 149 500 || [[Малави]], [[Мозамбик]] || [[Замбези]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|558. || [[Гедиз]] || [[Сурет:GedizRiver IzmirProvince Turkey.jpg |орта|100px|]] || 401&lt;ref&gt;Гедиз https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1461406?ysclid=lpa31vlfbb820015460&lt;/ref&gt; || 17 500 || [[Түркия]] || [[Эгей теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|559. || [[Чоканчарава (Рио-Куарто)]] || [[Сурет:Río Chocancharava1.jpg |орта|100px|]] || 400&lt;ref&gt;Чоканчарава https://sizcrimea.ru/0c289ab22/%D0%A7%D0%BE%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D1%87%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B2%D0%B0?ysclid=lpa3bncwzn764375672{{Deadlink|date=September 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; ||  || [[Аргентина]] || [[Парана]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|560. || [[Питеэльвен]] || [[Сурет:Trollforsen.jpg |орта|100px|]] || 400&lt;ref&gt;Река Питеэльвен https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%8D%D0%BB%D1%8C%D0%B2%D0%B5%D0%BD&lt;/ref&gt; || 11 285	 || [[Швеция]] || [[Ботния шығанағы]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|561. || [[Канделария]] || [[Сурет:RIO CANDELARIA - panoramio.jpg |орта|100px|]] || 400&lt;ref&gt;Река Канделария https://hmong.ru/wiki/Candelaria_River&lt;/ref&gt; || 9 228 || [[Мексика]] || [[Мексика шығанағы]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|562. || [[Неукен]] || [[Сурет:ISS008-E-6023 Pellegrini Lake, Neuquén River.jpg |орта|100px|]] || 400&lt;ref&gt;Неукен (река) https://dir.md/ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%B5%D1%83%D0%BA%D0%B5%D0%BD_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0)&lt;/ref&gt; || 50 770 || [[Аргентина]] || [[Рио-Негро]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|563. || [[Эльги]] || [[Сурет:Elgi 2019-07-14-23 59 Sentinel-2 L2A.jpg |орта|100px|]] || 394&lt;ref&gt;Река Эльги http://travellers.ru/reka-ehlgi?ysclid=lpbisqy9kj409615486{{Deadlink|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 68 200 || [[Ресей]] || [[Индигирка]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|564. || [[Кларенс]] || [[Сурет:On the road to Lake Tennyson (25905080492).jpg |орта|100px|]] || 394&lt;ref&gt;Кларенс (река, впадает в Тихий океан) https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%BB%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%81_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0,_%D0%B2%D0%BF%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D0%B5%D1%82_%D0%B2_%D0%A2%D0%B8%D1%85%D0%B8%D0%B9_%D0%BE%D0%BA%D0%B5%D0%B0%D0%BD)&lt;/ref&gt; || 22 850 || [[Жаңа Зеландия]] || [[Маржанды теңіз]] || [[Тынық мұхит]]
|-
|565. || [[Анюй]] || [[Сурет:Anyui river.jpg |орта|100px|]] || 393&lt;ref&gt;Река Анюй - верховья https://flyfishingrussia.com/posts/e46d45b3-reka-anyuy-verhovya&lt;/ref&gt; || 12 700 || [[Ресей]] || [[Амур]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|566. || [[Теслин]] || [[Сурет:TeslinRiverYukon.jpg |орта|100px|]] || 393&lt;ref&gt;Теслин  https://yandex.kz/search/?text=%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0+%D0%A2%D0%B5%D1%81%D0%BB%D0%B8%D0%BD+393&amp;lr=10291&lt;/ref&gt; || 35 500 || [[Канада]] || [[Юкон]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|567. || [[Лоддон]] || [[Сурет:NewsteadLoddonRiver.JPG |орта|100px|]] || 392&lt;ref&gt;Книга: Frederic P. Miller «Loddon River» https://dic.academic.ru/book.nsf/59081552/Loddon+River?ysclid=lpczf6i919553017138&lt;/ref&gt; || 15 320 || [[Аустралия]] || [[Муррей]] өзенінің саласы || [[Үнді мұхиты]]
|-
|568. || [[Пим]] || [[Сурет:Relief Map of Khanty-Mansi AO.jpg |орта|100px|]] || 390&lt;ref&gt;Пим (река) https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1326065?ysclid=lpdnpm44py751312938&lt;/ref&gt; || 12 700 || [[Ресей]] || [[Обь]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|569. || [[Нан (өзен)|Нан]] || [[Сурет:Maenamnan0005.jpg |орта|100px|]] || 390&lt;ref&gt;Нан (река) https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%9D%D0%B0%D0%BD_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0)&lt;/ref&gt;	 || 57 947 || [[Тайланд]] || [[Манам-Чао-Прая|Чаупхрая]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|570. || [[Морава]] || [[Сурет:DOE Devin.jpg |орта|100px|]] || 388&lt;ref&gt;Большая советская энциклопедия https://gufo.me/dict/bse/%D0%9C%D0%BE%D1%80%D0%B0%D0%B2%D0%B0?ysclid=lpedjr4plj272040350&lt;/ref&gt; || 26 600 || [[Чехия]], [[Словакия]], [[Австрия]]|| [[Дунай]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|571. || [[Нотець]] || [[Сурет:Santok village2.jpg |орта|100px|]] || 388&lt;ref&gt;Река Нотець http://travellers.ru/reka-notec?ysclid=lpee2ckbsq501537973{{Deadlink|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 17 330 || [[Польша]] || [[Варта]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|572. || [[Вардар]] || [[Сурет:Vardar Stone Bridge Skopje.jpg |орта|100px|]] || 388&lt;ref&gt;Самые длинные реки в Македонии https://ru.history-hub.com/samye-dlinnye-reki-v-makedonii&lt;/ref&gt; || 24 438 || [[Солтүстік Македония]], [[Грекия]] || [[Эгей теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|573. || [Уй (өзен)[|Уй]] || [[Сурет:Река Уй.jpg |орта|100px|]] || 387&lt;ref&gt;Российские универсальные энциклопедии http://gatchina3000.ru/big/113/811_bolshaya-sovetskaya.htm&lt;/ref&gt; || 6 920 || [[Ресей]] || [[Ертіс]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|574. || [[Гатино]] || [[Сурет:Gat river.jpg|орта|100px|]] || 386&lt;ref&gt;Реки Канады https://deartravel.ru/5648-reki-kanady.html&lt;/ref&gt;|| 23 724 || [[Канада]] || [[Оттава (өзен)|Оттава]] өзеннің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|575. || [[Рио-Санта-Крус]] || [[Сурет:River santa cruz argentina.JPG |орта|100px|]] || 385&lt;ref&gt;Санта-Крус (река, впадает в Атлантический океан) https://waterresources.ru/reki/santa-krus-reka-vpadaet-v-atlanticheskiy-okean/&lt;/ref&gt; || 29 685 || [[Аргентина]] || мұхит ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|576. || [[Кулу]] || [[Сурет:Kolyma.png |орта|100px|]] || 384&lt;ref&gt;Кулу (река) https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1384162?ysclid=lpfu4aewev858357138&lt;/ref&gt; || 15 600 || [[Ресей]] || [[Колыма]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|577. || [[Шегарка]] || [[Сурет:Река Шегарка.jpg |орта|100px|]] || 382&lt;ref&gt;Водоохранная зона реки Шегарка https://vodoohrannayazona.ru/vodoemy/13010200712115200013268-shegarka.php?ysclid=lpgj5b6hrs536998627&lt;/ref&gt; ||12 000 || [[Ресей]] || [[Обь]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|578. || [[Блэквуд]] || [[Сурет:Colour patch near Blackwood mouth.jpg |орта|100px|]] || 382&lt;ref&gt;Австралия: реки и озера, их особенности, водные обитатели
https://tarologiay.ru/nauka/avstraliya-reki-i-ozera-ih-osobennosti-vodnye-obitateli.html?ysclid=lpgjmo8ljn449539999&lt;/ref&gt; || 28 100 || [[Аустралия]] || [[Үлкен Австралия шығанағы]] ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|579. || [[Шаранта (өзен)|Шаранта]] || [[Сурет:Charente à Tonnay.jpg |орта|100px|]] || 381&lt;ref&gt;Шаранта (река) https://ru.alegsaonline.com/art/18643&lt;/ref&gt; || 10 549 || [[Франция]] || мұхит ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|580. || [[Кхвэяй]] || [[Сурет:Река Квай.jpg |орта|100px|]] || 380&lt;ref&gt;Река Квай на карте Тайланда от истока до устья https://oreke.ru/evraziya/aziya/reka-kvaj?ysclid=lph91o14s7319829973&lt;/ref&gt; ||  || [[Тайланд]] || [[Мэкхлонг]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|581. || [[Шиш]] || [[Сурет:Irtysh basin.png |орта|100px|]] || 378&lt;ref&gt;Большая советская энциклопедия https://gufo.me/dict/bse/%D0%A8%D0%B8%D1%88?ysclid=lphw7hkiet216423059&lt;/ref&gt; || 5 270	 || [[Ресей]] || [[Ертіс]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|582. || [[Арно]] || [[Сурет:Payne River, Nunavuk.jpg |орта|100px|]] || 377&lt;ref&gt;Арно (река, впадает в Гудзонов пролив) https://waterresources.ru/reki/arno-reka-vpadaet-v-gudzonov-proliv/?ysclid=lphx000nyo956002374#google_vignette&lt;/ref&gt; || 49 500 || [[Канада]] || [[Гудзон бұғазы]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|583. || [[Свияга]] || [[Сурет:Svijaga.jpg |орта|100px|]] || 375&lt;ref&gt;Свияга https://bigenc.ru/c/sviiaga-601e6c?ysclid=lpio0h3q1h866854085&lt;/ref&gt; || 16 700 || [[Ресей]] || [[Еділ]] өзенінің саласы ||
|-
|584. || [[Манас (өзен)|Манас]] || [[Сурет:Transparent flow.jpg |орта|100px|]] || 375&lt;ref&gt;Реки Индии https://deartravel.ru/5544-reki-indii.html?ysclid=lpioaf58gf415342212&lt;/ref&gt; || 41 350 || [[Қытай]], [[Бутан]], [[Үндістан]] || [[Брахмапутра өзені]]нің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|585. || [[Кёрёш]] || [[Сурет:Near Kunszentmárton, 2006 Körös1.jpg |орта|100px|]] || 372 || 27 500&lt;ref&gt;Кёрёш https://bigenc.ru/c/kioriosh-336fb4?ysclid=lpjccl0s7b964628385&lt;/ref&gt; || [[Мажарстан]] || [[Тиса]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|586. || [[Чаупхрая]] || [[Сурет:Chaophrayansawan03.jpg |орта|100px|]] || 372&lt;ref&gt;ТАЙЛАНД. РЕКА ЧАУПХРАЯ. https://priroda36.ru/priroda-zemli/494-tajland-reka-chauphraja.html?ysclid=lpjcouhqsj243251022&lt;/ref&gt; || 160 400 || [[Тайланд]] || [[Тайланд шығанағы]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|587. || [[Иййоки]] || [[Сурет:Iijoki Finland.jpg |орта|100px|]] || 370&lt;ref&gt;Значение слова иййоки https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%B8%D0%B9%D0%B9%D0%BE%D0%BA%D0%B8&lt;/ref&gt;	 || 14 191 || [[Финляндия]] || [[Ботния шығанағы]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|588. || [[Ванг-Чу]] || [[Сурет:Thimphu-Footbridge.JPG |орта|100px|]] || 370&lt;ref&gt;Вонг-Чу https://dir.md/ru.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%B0%D0%BD%D0%B3-%D0%A7%D1%83&lt;/ref&gt; || 5502 || [[Бутан]], [[Үндістан]], [[Бангладеш]] || [[Брахмапутра өзені|Брахмапутра]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|589. || [[Долорес]] || [[Сурет:Dolores River (2008).jpg |орта|100px|]] || 369&lt;ref&gt;Реки https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=12&lt;/ref&gt;	 || 11 850 || [[Америка Құрама Штаттары]] || [[Колорадо (өзен)|Колорадо]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|590. || [[Шаннон]] || [[Сурет:Limerick.jpg |орта|100px|]] || 368&lt;ref&gt;Реки и озёра Ирландии https://xn----8sbiecm6bhdx8i.xn--p1ai/%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D1%8B%20%D0%98%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D0%B8.html?ysclid=lplimhllmk322125213&lt;/ref&gt; || 16 800 || [[Ирландия]] || мұхит ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|591. || [[Неккар]] || [[Сурет:Neckar near Heidelberg.jpg |орта|100px|]] || 367&lt;ref&gt;Неккар (река) https://sizcrimea.ru/0c289ab22/%D0%9D%D0%B5%D0%BA%D0%BA%D0%B0%D1%80_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0)?ysclid=lpmycgw8zg860538506{{Deadlink|date=September 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 14 000 || [[Германия]] || [[Рейн]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|592. || [[Синано]] || [[Сурет:Niigata from Bandaijima Building 20200906.jpg |орта|100px|]] || 367&lt;ref&gt;Природные ресурсы Японии https://obrazovaka.ru/geografiya/prirodnye-resursy-yaponii.html?ysclid=lpmyn5sign724384930&lt;/ref&gt; || 11 900 || [[Жапония]] || [[Жапон теңізі]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|593. || [[Тетерев]] || [[Сурет:Panorama-2008-05-20-teteriv.jpg |орта|100px|]] || 365&lt;ref&gt;Словарь географических названий https://gufo.me/dict/geographical_names/%D0%A2%D0%B5%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%B2?ysclid=lpnppvuwmk358955343&lt;/ref&gt; || 15 100 || [[Украина]] || [[Днепр]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|594. || [[Бердь]] || [[Сурет:Mouth river Koen.jpg |орта|100px|]] || 363&lt;ref&gt;Река Бердь на карте от истока до устья https://oreke.ru/evraziya/rossiya/reka-berd?ysclid=lpnq2viri7310994321&lt;/ref&gt; || 8 650 || [[Ресей]] || [[Обь]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|595. || [[Иркинеева]] || [[Сурет:Russia edcp location map.svg |орта|100px|]] || 363&lt;ref&gt;Река Иркинеева http://travellers.ru/reka-irkineeva?ysclid=lpo4ln8vm0270041563 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231202140642/http://travellers.ru/reka-irkineeva?ysclid=lpo4ln8vm0270041563 |date=2023-12-02 }}&lt;/ref&gt; || 13 600	 || [[Ресей]] || [[Ангара]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|596. || [[Сула]] || [[Сурет:Печище 2008.JPG |орта|100px|]] || 363&lt;ref&gt;Сула (приток Днепра) https://dir.md/ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%83%D0%BB%D0%B0_(%D0%BF%D1%80%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%BA_%D0%94%D0%BD%D0%B5%D0%BF%D1%80%D0%B0)&lt;/ref&gt; || 18 500 || [[Украина]] || [[Днепр]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|597. || [[Олдмен]] || [[Сурет:Old-man-river-sunrise.jpg |орта|100px|]] || 363&lt;ref&gt;Олдмен https://school11bor.ru/20e12/%D0%9E%D0%BB%D0%B4%D0%BC%D0%B0%D0%BD_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0){{Deadlink|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 26 700 || [[Канада]] || [[Саскачеван (өзен)|Саскачеван]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|598. || [[Суон]] || [[Сурет:Swan River,Perth,Western Australia.jpg |орта|100px|]] || 360&lt;ref&gt;360 http://australia-tour.info/reki-avstralii/reka-suon.html?ysclid=lpp6ezkfg9358226560&lt;/ref&gt;|| 141 000 || [[Аустралия]] || мұхит ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|599. || [[Логен]] || [[Сурет:Mykstufoss Numedalslaagen.jpg |орта|100px|]] || 359&lt;ref&gt;Река Логен http://travellers.ru/reka-logen?ysclid=lpp6mxk58h602924405{{Deadlink|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 5 554 || [[Норвегия]] || [[Солтүстік теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|600. || [[Тамиш]] || [[Сурет:Pancevo Tamis.JPG |орта|100px|]] || 359&lt;ref&gt;https://wiki.kidzsearch.com/wiki/Timi%C8%99_(river)&lt;/ref&gt; || 13 085 || [[Румыния]], [[Сербия]] || [[Дунай]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|601. || [[Торса]] || [[Сурет:Torsa in coochbehar.JPG |орта|100px|]] || 358&lt;ref&gt;https://xn--80ajomlfk.xn--p1ai/694c8c/%D0%A2%D0%BE%D1%80%D1%81%D0%B0_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0){{Deadlink|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 6 440  || [[Қытай]], [[Бутан]], [[Үндістан]], [[Бангладеш]] || [[Брахмапутра өзені]]нің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|602. || [[Поповка (өзен)|Поповка]] || [[Сурет:Kolyma.png |орта|100px|]] || 356&lt;ref&gt;https://gufo.me/dict/bse/%D0%9F%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D0%B2%D0%BA%D0%B0?ysclid=lpqjyxiq36959250714&lt;/ref&gt; || 8 350 || [[Ресей]] || [[Колыма]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|603. || [[Кемь]] || [[Сурет:River Kem.JPG |орта|100px|]] || 356&lt;ref&gt;https://oreke.ru/evraziya/rossiya/reka-kem-pritok-eniseya?ysclid=lpqku58tpj358299702&lt;/ref&gt; || 8 940 || [[Ресей]] || [[Енисей]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|604. || [[Северн]] || [[Сурет:SevernFromCastleCB.JPG |орта|100px|]] || 354&lt;ref&gt;https://oreke.ru/evraziya/evropa/reka-severn?ysclid=lpqyvb1h6u49064539&lt;/ref&gt; || 11 420 || [[Ұлыбритаеия]] || [[Бристол шығанағы]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|605. || [[Чая]] || [[Сурет:Chaya.jpg |орта|100px|]] || 353&lt;ref&gt;https://my-dict.ru/dic/bolshaya-sovetskaya-enciklopediya/105318-chaya-reka-pritok-r-leny/&lt;/ref&gt; || 11 400 || [[Ресей]] || [[Өлөне]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|606. || [[Луга]] || [[Сурет:Zelezo 4.jpg |орта|100px|]] || 353&lt;ref&gt;https://fb.ru/article/230650/luga-reka-v-leningradskoy-i-novgorodskoy-oblastyah?ysclid=lpr1xt3ksd627888405&lt;/ref&gt; || 13 200 || [[Ресей]] || [[Фин шығанағы]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|607. || [[Сноуи-Ривер]] || [[Сурет:Snowy River 01.jpg |орта|100px|]] || 352&lt;ref&gt;https://school11bor.ru/20e12/%D0%A1%D0%BD%D0%BE%D1%83%D0%B8-%D0%A0%D0%B8%D0%B2%D0%B5%D1%80_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0){{Deadlink|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 15 779 || [[Аустралия]] || [[Басс бұғазы]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|608. || [[Балыгычан]] || [[Сурет:Kolyma.png |орта|100px|]] || 352&lt;ref&gt;https://dir.md/ru.wikipedia.org/wiki/%d0%91%d0%b0%d0%bb%d1%8b%d0%b3%d1%8b%d1%87%d0%b0%d0%bd&lt;/ref&gt; || 17 600 || [[Ресей]] || [[Колыма]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|609. || [[Куарейм]] || [[Сурет:Media 04.jpg |орта|100px|]] || 351&lt;ref&gt;https://braxru.ru/375f8c0e/%D0%9A%D1%83%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B8_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0){{Deadlink|date=September 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 14 875 || [[Бразилия]], [[Уругвай]] || [[Уругвай (өзен)|Уругвай]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|610. || [[Алазани]] || [[Сурет:Alazani River 2.jpg |орта|100px|]] || 351&lt;ref&gt;https://poxod.ru/guidebook/eastcauc/p_eastcauc_poalazanijzk_a.html&lt;/ref&gt; || 10 800 || [[Әзірбайжан]], [[Грузия]] || [[Кура]] өзенінің саласы ||
|-
|611. || [[Лувуа]] || [[Сурет:River crossing, Pweto, Katanga.jpg |орта|100px|]] || 350&lt;ref&gt;https://school11bor.ru/20e12/%D0%9B%D1%83%D0%B2%D1%83%D0%B0_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0){{Deadlink|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 265 300	 || [[Замбия]], [[Конго Демократиялық Республикасы]] || [[Конго (өзен)|Конго]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|612. || [[Юнган]] || [[Сурет:Ljungan.JPG |орта|100px|]] || 350&lt;ref&gt;https://my-dict.ru/dic/bolshaya-sovetskaya-enciklopediya/111919-ungan/&lt;/ref&gt; || 12 851 || [[Швеция]] || [[Ботния шығанағы]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|613. || [[Тунджа]] || [[Сурет: Tunca.jpg|орта|100px|]] || 350&lt;ref&gt;https://pochivka.com/n-21626-%D0%A0%D0%B5%D0%BA%D0%B0_%D0%A2%D1%83%D0%BD%D0%B4%D0%B6%D0%B0&lt;/ref&gt; || 8 429 || [[Болгария]], [[Түркия]] || [[Марица өзені]]нің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|614. || [[Боннет-Плум]] || [[Сурет:Mackenzierivermap.jpg |орта|100px|]] || 350&lt;ref&gt;https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/bonnet-plume-river&lt;/ref&gt; || 12 000 || [[Канада]] || [[Пил]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|615. || [[Танаэльв (Тенойоки)]] || [[Сурет:Tenojokiriver3.jpg |орта|100px|]] || 348&lt;ref&gt;https://proreki.ru/reki/evropa/glavnye-reki-finlyandii-spisok-s-nazvaniyami-i-foto/&lt;/ref&gt; || 16 374 || [[Норвегия]], [[Финляндия]] || [[Баренц теңізі]] ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|616. || [[Сугой]] || [[Сурет:Kolyma.png |орта|100px|]] || 347&lt;ref&gt;https://school11bor.ru/20e12/%D0%A1%D1%83%D0%B3%D0%BE%D0%B9_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0){{Deadlink|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 26 100 || [[Ресей]] || [[Колыма]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|617. || [[Укукит]] || [[Сурет:Relief Yakutia.png |орта|100px|]] || 347&lt;ref&gt;https://yak.guidebook.ru/borogontsi/places/reka-ukukit.html&lt;/ref&gt; || 5 000 || [[Ресей]] || [[Оленёк]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|618. || [[Орель]] || [[Сурет:Река Орель новое русло.jpg |орта|100px|]] || 346&lt;ref&gt;https://gufo.me/dict/bse/%D0%9E%D1%80%D0%B5%D0%BB%D1%8C?ysclid=lpurhswv5q558505814&lt;/ref&gt; || 9 800 || [[Украина]] || [[Днепр]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|619. || [[Рось]] || [[Сурет:Ros river Sukholesi.jpg |орта|100px|]] || 346&lt;ref&gt;https://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/128285/%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%8C?ysclid=lpursq66r7208717537&lt;/ref&gt; || 12 575 || [[Украина]] || [[Днепр]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|620. || [[Ансэба]] || [[Сурет:Anseba.jpg |орта|100px|]] || 346&lt;ref&gt;https://sizcrimea.ru/0c289ab22/%D0%90%D0%BD%D1%81%D1%8D%D0%B1%D0%B0_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0){{Deadlink|date=September 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 12 100 || [[Эритрея]] || [[Барака]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|621. || [[Дрина]] || [[Сурет:Drina River.jpg |орта|100px|]] || 346&lt;ref&gt;https://ru.wikibrief.org/wiki/Drina&lt;/ref&gt; || 19 570 || [[Сербия]], [[Босния және Герцеговина]] || [[Сава]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|622. || [[Вента]] || [[Сурет:Venta ties Palnosais, 2006-08-15.jpg |орта|100px|]] || 346&lt;ref&gt;https://filaretuos.livejournal.com/408602.html?ysclid=lpw7718pff646932487&lt;/ref&gt; || 11 800 || [[Латвия]], [[Литва]] || [[Балтық теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|623. || [[Брисбен]] || [[Сурет:Brisbane River1.jpg |орта|100px|]] || 344&lt;ref&gt;https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%91%D1%80%D0%B8%D1%81%D0%B1%D0%B5%D0%BD_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0)&lt;/ref&gt; || 13 600 || [[Аустралия]] || [[Маржанды теңіз]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|624. || [[Кауто]] || [[Сурет:Rio-cauto-cuba.JPG |орта|100px|]] || 343&lt;ref&gt;https://sizcrimea.ru/0c289ab22/%D0%9A%D0%B0%D1%83%D1%82%D0%BE?ysclid=lpwzhlp72p870840752{{Deadlink|date=September 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 8 928 || [[Куба]] || [[Гуаканаябо шығанағы]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|625. || [[Френчман]] || [[Сурет:Frenchman River Valley.jpeg |орта|100px|]] || 341&lt;ref&gt;http://travellers.ru/reka-frenchman-reka?ysclid=lpwzs3mwuw292961650 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231208193106/http://travellers.ru/reka-frenchman-reka?ysclid=lpwzs3mwuw292961650 |date=2023-12-08 }}&lt;/ref&gt; || ? || [[Канада]], [[АҚШ]] || [[Милк]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|626. || [[Искыр]] || [[Сурет:IskaratGerman.JPG |орта|100px|]] || 340&lt;ref&gt;http://travellers.ru/reka-iskyr?ysclid=lpxmyyffr1137188728 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231209054953/http://travellers.ru/reka-iskyr?ysclid=lpxmyyffr1137188728 |date=2023-12-09 }}&lt;/ref&gt; || 8 650 || [[Болгария]] || [[Дунай]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|627. || [[Миньо]] || [[Сурет: Desembocadura del rio Miño.jpg|орта|100px|]] || 340&lt;ref&gt;https://bigenc.ru/c/min-o-f709ae?ysclid=lpxn6z2h2w724830037&lt;/ref&gt; || 22 500 || [[Испания]], [[Португалия]] || мұхит ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|628. || [[Киевский Еган]] || [[Сурет:Relief Map of Tomsk Oblast.png |орта|100px|]] || 339&lt;ref&gt;https://vodoohrannayazona.ru/vodoemy/13010900112115200035111-kievskij-egan.php?ysclid=lpyeqemnr8103485185&lt;/ref&gt; || 4 140 || [[Ресей]] || [[Обь]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|629. || [[Менза]] || [[Сурет:Менза.jpg |орта|100px|]] || 337&lt;ref&gt;http://encycl.chita.ru/encycl/person/?id=2488&lt;/ref&gt; || 13 800 || [[Ресей]], [[Моңғолия]] || [[Чикой]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|630. || [[Хениль]] || [[Сурет:Genil en ecija.jpg |орта|100px|]] || 337&lt;ref&gt;https://yandex.kz/search/?text=%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0+%D0%A5%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%BB%D1%8C+337&amp;lr=10291&lt;/ref&gt; || 8 700 || [[Испания]] || [[Гвадалквивир]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|631. || [[Бұқтырма (өзен)|Бұқтырма]] || [[Сурет:Bukhtarma.jpg |орта|100px|]] || 336&lt;ref&gt;https://megabook.ru/article/%D0%91%D1%83%D1%85%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BC%D0%B0?ysclid=lpz2xadchj625711446&lt;/ref&gt; || 12 660 || [[Қазақстан]] || [[Ертіс]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|632. || [[Махавели]] || [[Сурет:Mahaweli Ganga by Gampola.jpg |орта|100px|]] || 335&lt;ref&gt;https://www.greenholidaytravels.com/mahaweli-river-and-malvathu-river/&lt;/ref&gt; || 10 237 || [[Шри-Ланка]] || [[Бенгал шығанағы]] ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|633. || [[Адур]] || [[Сурет:Adour.jpg |орта|100px|]] || 335&lt;ref&gt;https://dic.academic.ru/dic.nsf/es/3617/%D0%90%D0%B4%D1%83%D1%80?ysclid=lpzxibnpmj989723652&lt;/ref&gt; || 16 927 || [[Франция]] || [[Бискай шығанағы]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|634. || [[Ванг]] || [[Сурет:Wang River in Amphoe Mueang Lampang.jpg |орта|100px|]] || 335&lt;ref&gt;https://www.projectexpedition.com/attraction/wang-river/&lt;/ref&gt; || 10 792 || [[Тайланд]] || [[Пинг]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|635. || [[Темза]] || [[Сурет:River.thames.viewfromtowerbridge.london.arp.jpg |орта|100px|]] || 334&lt;ref&gt;https://rukivnogi.com/great-britain/articles/krupnye-reki-i-ozera-velikobritanii&lt;/ref&gt; || 15 300 || [[Ұлыбритания]] ||[[Солтүстік теңізі]]  ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|636. || [[Муониоэльвен]] || [[Сурет:Muoniojoki Kolari Pajala.jpg |орта|100px|]] || 333&lt;ref&gt;https://www.vdvanr.ru/5c6b653b/%D0%9C%D1%83%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%BE%D1%8D%D0%BB%D1%8C%D0%B2%D0%B5%D0%BD{{Deadlink|date=September 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 14 430 || [[Финляндия]], [[Швеция]] || [[Турнеэльвен]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|637. || [[Уурэ-Гол]] || [[Сурет:Üür River.jpg |орта|100px|]] || 331&lt;ref&gt;https://9948014.ru/dfd7a/%D0%A3%D1%83%D1%80%D1%8D-%D0%93%D0%BE%D0%BB{{Deadlink|date=September 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 12 300 || [[Моңғолия]] || [[Эгийн-Гол]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|638. || [[Ольдё]] || [[Сурет:Relief Yakutia.png |орта|100px|]] || 330&lt;ref&gt;https://waterresources.ru/reki/oldyo/?ysclid=lq1wc6gjga795806487&lt;/ref&gt; || 16 100 || [[Ресей]] || [[Яна]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|639. || [[Мило]] || [[Сурет:Lit du fleuve Milo.jpg |орта|100px|]] || 330&lt;ref&gt;https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/659490?ysclid=lq1wtdbrcb424930180&lt;/ref&gt; || 13 500 || [[Гвинея]] || [[Нигер (өзен)|Нигер]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|640. || [[Мура]] || [[Сурет:Ласковая река Мура.jpg |орта|100px|]] || 330&lt;ref&gt;https://vodoohrannayazona.ru/vodoemy/16010300312116200021897-mura.php?ysclid=lq2nqexttx520145540&lt;/ref&gt; || 10 800 || [[Ресей]] || [[Ангара]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|641. || [[Кэтрин]] || [[Сурет:Katherine Low Level View in June 1962.jpg |орта|100px|]] || 328&lt;ref&gt;https://www.roadlesstraveledstore.com/where-does-katherine-river-start-and-end/&lt;/ref&gt; || ? || [[Аустралия]] || [[Дэйли]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|642. || [[Ануй]] || [[Сурет:Р. Ануй.jpg |орта|100px|]] || 327&lt;ref&gt;https://www.sibalt.ru/info-gornyj-altai/1055-reka-anuj?ysclid=lq3es87u78261232616&lt;/ref&gt; || 6 930 || [[Ресей]] || [[Обь]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|643. || [[Тыры]] || [[Сурет:Relief Yakutia.png |орта|100px|]] || 327&lt;ref&gt;https://baikal24-nauka.ru/reka-tyry-gde-nakhoditsya/?ysclid=lq3f0uz4qg404857306&lt;/ref&gt; || 14 000 || [[Ресей]] || [[Алдан]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|644. || [[Абакан]] || [[Сурет:Абакан-.jpg |орта|100px|]] || 327&lt;ref&gt;http://hakasiya19.ru/publ/25-1-0-3?ysclid=lq431a3irz136816999&lt;/ref&gt; || 32 000 || [[Ресей]] || [[Енисей]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|645. || [[Касикьяре]] || [[Сурет:Rio Orinoco e Canal do Cassiquiare, Venezuela.jpg |орта|100px|]] || 326&lt;ref&gt;https://fb.ru/article/230026/reka-kasikyare---opisanie-harakteristika-legendyi?ysclid=lq43c2s1zb872006807&lt;/ref&gt; || 42 300 || [[ Венесуэла]] || [[Риу-Негру]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|646. || [[Коацакоалькос]] || [[Сурет:Coatzacoalco.JPG |орта|100px|]] || 325&lt;ref&gt;https://kids.kiddle.co/Coatzacoalcos_River&lt;/ref&gt; || 17 369 || [[Мексика]] || [[Мексика шығанағы]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|647. || [[Сегура]] || [[Сурет:SeguraWK.jpg |орта|100px|]] || 325&lt;ref&gt;https://www.promotour.info/spain/river/index.php?ysclid=lq4555g09m344734444&lt;/ref&gt; || 19 525 || [[Испания]] || [[Жерорта теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|648. || [[Тхачин]] || [[Сурет:Boatsthachinriver0906.jpg |орта|100px|]] || 325&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=13&amp;ysclid=lq4qv3y1vz572584082&lt;/ref&gt; || 13 681 || [[Тайланд]] || [[Сиам шығанағы]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|649. || [[Тю]] || [[Сурет:Ma River.png |орта|100px|]] || 325&lt;ref&gt;http://travellers.ru/reka-tyu?ysclid=lq5iqchbzn912685846 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231214181320/http://travellers.ru/reka-tyu?ysclid=lq5iqchbzn912685846 |date=2023-12-14 }}&lt;/ref&gt; || 7 580 || [[Вьетнам]], [[Лаос]] || [[Ма]] өзенінің саласы ||21 960
|-
|650. || [[Ерее-Гол]] || [[Сурет:Relief map of Mongolia.png |орта|100px|]] || 323&lt;ref&gt;https://infoteach.ru/%D0%95%D1%80%D0%B5%D0%B5-%D0%93%D0%BE%D0%BB{{Deadlink|date=February 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 11 860 || [[Моңғолия]] || [[Орхон]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|651. || [[Дюранс]] || [[Сурет:Durance near Manosque.jpg |орта|100px|]] || 323&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=14&lt;/ref&gt; || 14 225 || [[Франция]] || [[Рона]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|652. || [[Клута]] || [[Сурет:Beaumont, New Zealand aerial photo 2006.jpg |орта|100px|]] || 322&lt;ref&gt;https://xn----8sbiecm6bhdx8i.xn--p1ai/%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D1%8B%20%D0%9D%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%B9%20%D0%97%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D0%B8.html?ysclid=lq5kuoasvy633712659&lt;/ref&gt; || 21 960 || [[Жаңа Зеландия]] || мұхит ||[[Тынық мұхит]]
|-
|653. || [[Тоне]] || [[Сурет: Tone River.JPG|орта|100px|]] || 322&lt;ref&gt;https://baikal24-nauka.ru/reki-na-yaponskikh-ostrovakh/?ysclid=lq6ar3de14947857994&lt;/ref&gt; || 16 840 || [[Жапония]] || мұхит ||[[Тынық мұхит]]
|-
|654. || [[Альякмон]] || [[Сурет:Aliakmonas bridge.jpg |орта|100px|]] || 322&lt;ref&gt;https://deartravel.ru/5408-reki-grecii.html?ysclid=lq722n4pdp149735659&lt;/ref&gt; || 8 813 || [[Грекия]] || [[Эгей теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|655. || [[Симав]] || [[Сурет:Makestosbrücke bei Balikesir.JPG |орта|100px|]] || 321&lt;ref&gt;https://hmn.wiki/ru/Susurluk_River {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231215201617/https://hmn.wiki/ru/Susurluk_River |date=2023-12-15 }}&lt;/ref&gt; || 22 400 || [[Түркия]] || [[Мәрмәр теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|656. || [[Лукуга]] || [[Сурет:River Lukuga, Kalemia.jpg |орта|100px|]] || 320&lt;ref&gt;https://masterdomovoy.ru/1996d0b/%D0%9B%D1%83%D0%BA%D1%83%D0%B3%D0%B0&lt;/ref&gt; || 244 500 || [[Конго Демократиялық Республикасы]] || [[Конго (өзен)|Конго]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|657. || [[Хемчик]] || [[Сурет:Hemchik.JPG |орта|100px|]] || 320&lt;ref&gt;https://tva.guidebook.ru/gorodskoy-okrug-ak-dovurak/places/reka-hemchik.html&lt;/ref&gt; || 27 000 || [[Ресей]] || [[Енисей]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|658. || [[Самара (өзен)|Самара]] || [[Сурет:Samara.jpg |орта|100px|]] || 320&lt;ref&gt;https://fb.ru/article/236946/levyiy-pritok-dnepra-pravyie-pritoki-reki-dnepr?ysclid=lq8ea7vayb930319232&lt;/ref&gt; || 22 600 || [[Украина]] || [[Днепр]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|659. || [[Келькит]] || [[Сурет:Kılıçkaya Dam Lake - Kılıçkaya Barajı 03.jpg |орта|100px|]] || 320&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=14&lt;/ref&gt; || 10 600 || [[Түркия]] || [[Ешилырмақ (өзен)|Ешилырмақ]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|660. || [[Санкош]] || [[Сурет:Punakha - Holzbrücke über den Fluss Sankosh.JPG |орта|100px|]] || 320&lt;ref&gt;https://www.wikidata.ru-ru.nina.az/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D0%BE%D1%88.html&lt;/ref&gt; || 9 900	 || [[Бутан]], [[Үндістан]] || [[Брахмапутра]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|661. || [[Виннипег]] || [[Сурет:Lac du Bonnet MB 2.jpg |орта|100px|]] || 320&lt;ref&gt;https://present5.com/reka-vinnipeg-xarakteristika-dlina-320-km/?ysclid=lq90tww0g1894554159&lt;/ref&gt; || 135 800 || [[Канада]] || [[Виннипег көлі]] ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|662. || [[Орд]] || [[Сурет:Ord River.jpg |орта|100px|]] || 320&lt;ref&gt;https://dir.md/ru.wikipedia.org/wiki/%d0%9e%d1%80%d0%b4_(%d1%80%d0%b5%d0%ba%d0%b0)&lt;/ref&gt; || 46 100 || [[Аустралия]] || [[Тимор теңізі]] ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|663. || [[Иори]] || [[Сурет:Iori River (in Tianeti) 1.jpg |орта|100px|]] || 320&lt;ref&gt;https://rogalevblog.wordpress.com/category/%D0%B1%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%B5%D0%B9%D0%BD-%D1%87%D1%91%D1%80%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE-%D0%BC%D0%BE%D1%80%D1%8F/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231217191430/https://rogalevblog.wordpress.com/category/%D0%B1%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%B5%D0%B9%D0%BD-%D1%87%D1%91%D1%80%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE-%D0%BC%D0%BE%D1%80%D1%8F/ |date=2023-12-17 }}&lt;/ref&gt; || 4 650 || [[Грузия]], [[Әзірбайжан]] || Мингечевир су қоймасы ||
|-
|664. || [[Пилица]] || [[Сурет:Pilica1.jpg |орта|100px|]] || 319&lt;ref&gt;https://deartravel.ru/5828-reki-polshi.html?ysclid=lqajeacbhn190103246&lt;/ref&gt; || 9 245 || [[Польша]] || [[Висла]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|665. || [[Тяй]] || [[Сурет:Thác Bà Lake.jpg |орта|100px|]] || 319[[https://mononews.ru/%D0%A2%D1%8F%D0%B9_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0)]] || 4 580 || [[Вьетнам]], [[Қытай]] || [[Ло]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|666. || [[Китой]] || [[Сурет:Осенний цвет Китоя - panoramio.jpg |орта|100px|]] || 316&lt;ref&gt;https://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/95774/%D0%9A%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B9?ysclid=lqb8uak7c751378672&lt;/ref&gt; || 9 190 || [[Ресей]] || [[Ангара]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|667. || [[Биректе]] || [[Сурет:Olenyok.png |орта|100px|]] || 315&lt;ref&gt;https://pandia.ru/154425/&lt;/ref&gt; || 8 600 || [[Ресей]] || [[Оленёк]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|668. || [[Темник]] || [[Сурет:The Temnik River and the bridge over it in the Selenga district of Buryatia, Russia.png |орта|100px|]] || 314&lt;ref&gt;https://vodoohrannayazona.ru/vodoemy/16030000512116300008492-temnik.php?ysclid=lqbxz04f86601860541&lt;/ref&gt; || 5 480 || [[Ресей]] || [[Селенга (өзен)|Селенга]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|669. || [[Сагеней]] || [[Сурет:Saguenay mouth-350px.jpg |орта|100px|]] || 314&lt;ref&gt;https://xn--80aaarjzgc1bg7m.xn--p1ai/456840d7/%D0%A1%D0%B0%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D0%B5%D0%B9_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0){{Deadlink|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 90 000	 || [[Канада]] || [[Әулие Лаврентий]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|670. || [[Осым]] || [[Сурет:River Osam at Devetaki.jpg |орта|100px|]] || 314&lt;ref&gt;http://travellers.ru/reka-osym?ysclid=lqc0ogv1hp207106192 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231219072248/http://travellers.ru/reka-osym?ysclid=lqc0ogv1hp207106192 |date=2023-12-19 }}&lt;/ref&gt; || 2 820	 || [[Болгария]] || [[Дунай]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|671. || [[Каменка (өзен)|Каменка]] || [[Сурет:Relief Map of Krasnoyarsk Krai.jpg |орта|100px|]] || 313&lt;ref&gt;https://gufo.me/dict/bse/%D0%9A%D0%B0%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%BA%D0%B0?ysclid=lqc0wrur30100850308&lt;/ref&gt; || 11 400 || [[Ресей]] || [[Ангара]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|672. || [[Адда]] || [[Сурет:Adda at Canonica d’Adda (Ian Spackman 2007-007-19).jpg |орта|100px|]] || 313&lt;ref&gt;https://megabook.ru/article/%D0%90%D0%B4%D0%B4%D0%B0?ysclid=lqco3bvqgp186477457&lt;/ref&gt; || 7 979 || [[Италия]] || [[По]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|673. || [[Беенчиме]] || [[Сурет:Beyenchime ONC C-5.jpg |орта|100px|]] || 311&lt;ref&gt;http://gatchina3000.ru/big/103/480_bolshaya-sovetskaya.htm&lt;/ref&gt; || 4 080 || [[Ресей]] || [[Оленёк]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|674. || [[Сонойта]] || [[Сурет:Mexico relief location map.jpg |орта|100px|]] || 311&lt;ref&gt;https://alphapedia.ru/w/Sonoyta_River&lt;/ref&gt; || 7 653 || [[Мексика]] || мұхит ||[[Тынық мұхит]]
|-
|675. || [[Парабель]] || [[Сурет:Ледовая переправа реке Парабель.jpg |орта|100px|]] || 308&lt;ref&gt;https://posibiri.ru/reka-parabel-v-tomskoj-oblasti/?ysclid=lqdd2tt4vl208680213&lt;/ref&gt; || 25 500 || [[Ресей]] || [[Обь]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|676. || [[Нотора]] || [[Сурет:Notora 2020-07-24-23 59 Sentinel-2 L2A.jpg |орта|100px|]] || 308&lt;ref&gt;http://travellers.ru/reka-notora-reka?ysclid=lqe3bu4a6a891484620 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231220181220/http://travellers.ru/reka-notora-reka?ysclid=lqe3bu4a6a891484620 |date=2023-12-20 }}&lt;/ref&gt; || 7 440 || [[Ресей]] || [[Алдан]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|677. || [[Заманты]] || [[Сурет:Hutchens-rafting.jpg |орта|100px|]] || 308&lt;ref&gt;https://waterresources.ru/reki/zamanty/?ysclid=lqe3smpf7395743881&lt;/ref&gt; || 8 700 || [[Түркия]] || [[Сейхан]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|678. || [[Батыс Морава]] || [[Сурет:PhotoBane4.jpg |орта|100px|]] || 308&lt;ref&gt;https://www.best-country.com/ru/europe/serbia/water_source&lt;/ref&gt; || 15 849 || [[Сербия]] || [[Морава]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|679. || [[Босна]] || [[Сурет:VreloBosne2.PNG |орта|100px|]] || 308&lt;ref&gt;https://waterresources.ru/reki/bosna-reka/?ysclid=lqerz1igsy743799930&lt;/ref&gt; || 10 500	 || [[Босния және Герцеговина]] || [[Сава]] өзенінің саласы |||[[Атлант мұхиты]]
|-
|680. || [[Бладвейн]] || [[Сурет:Bloodvein River Manitoba.jpg |орта|100px|]] || 306&lt;ref&gt;https://openarium.ru/poi/81805325/?ysclid=lqfim0d398385432219&lt;/ref&gt; || 9 090 || [[Канада]] || [[Виннипег көлі]] ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|681. || [[Вепш]] || [[Сурет:PL Wieprz 2.jpg |орта|100px|]] || 303&lt;ref&gt;https://deartravel.ru/5828-reki-polshi.html?ysclid=lqfk89bz60269010867&lt;/ref&gt; || 10 400 || [[Польша]] || [[Висла]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|682. || [[Уаза]] || [[Сурет:Auvers-sur-Oise - Pont d Auvers 01.jpg |орта|100px|]] || 302&lt;ref&gt;https://ru.sourcknowledge.com/oise-river-river-europe&lt;/ref&gt; || 16 667 || [[Бельгия]], [[Франция]] || [[Сена]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|683. || [[Гэньхэ]] || [[Сурет:China Inner Mongolia relief location map.png |орта|100px|]] || 300&lt;ref&gt;https://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/82208/%D0%93%D1%8D%D0%BD%D1%8C%D1%85%D1%8D?ysclid=lqg89xvjcc349787470&lt;/ref&gt; || 13 800 || [[Қытай]] || [[Аргунь]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|684. || [[Тонала]] || [[Сурет:Puente rio Tonala.jpg |орта|100px|]] || 300&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=14&amp;ysclid=lqgyalbpv7397387633&lt;/ref&gt; || 5 679 || [[Мексика]] || [[Мексика шығанағы]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|685. || [[Хантер]] || [[Сурет:Newcastle CBD from Stockton 001.jpg |орта|100px|]] || 300&lt;ref&gt;http://australia-tour.info/reki-avstralii/reka-xanter.html?ysclid=lqgyklmavg78344555&lt;/ref&gt; || 22 000 || [[Аустралия]] || [[Тасман теңізі]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|686. || [[Гальегос]] || [[Сурет:RioGallegos2.JPG |орта|100px|]] || 300&lt;ref&gt;https://school11bor.ru/20e12/%D0%93%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D1%81_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0){{Deadlink|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 9 553 || [[Аргентина]] || мұхит ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|687. || [[Зырянка]] || [[Сурет:Река Зырянка.jpg |орта|100px|]] || 299&lt;ref&gt;https://hunhuz71.livejournal.com/119492.html?ysclid=lqho6gy4g640029966&lt;/ref&gt; || 7 310 || [[Ресей]] || [[Колыма]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|688. || [[Оунасйоки]] || [[Сурет:Ounajoki Sikkolan terassilta.jpg |орта|100px|]] || 299&lt;ref&gt;https://www.vdvanr.ru/5c6b653b/%D0%9E%D1%83%D0%BD%D0%B0%D1%81-%D0%99%D0%BE%D0%BA%D0%B8{{Deadlink|date=September 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 13 968 || [[Финляндия]] || [[Кемийоки]] өзенінің саласы||[[Атлант мұхиты]]
|-
|689. || [[Кіші Хета]] || [[Сурет:Russia edcp location map.svg |орта|100px|]] || 298&lt;ref&gt;https://vodoohrannayazona.ru/vodoemy/17010800412116100107456-mal.-heta.php?ysclid=lqie1v8o8a745464928&lt;/ref&gt; || 6 430 || [[Ресей]] || [[Енисей]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|690. || [[Грон]] || [[Сурет:Hron w Bańskiej Bystrzycy.jpg |орта|100px|]] || 298&lt;ref&gt;https://www.vdvanr.ru/5c6b653b/%D0%93%D1%80%D0%BE%D0%BD_(%D0%BF%D1%80%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%BA_%D0%94%D1%83%D0%BD%D0%B0%D1%8F){{Deadlink|date=September 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 5 454 || [[Словакия]] || [[Дунай]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|691. || [[Трент]] || [[Сурет:RiverTrentNottingham.jpg |орта|100px|]] || 298&lt;ref&gt;https://stranatur.ru/river-trent.html&lt;/ref&gt; || 15 300 || [[Ұлыбритания]] || Солтүстік теңізі ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|692. || [[Шешупе]] || [[Сурет:Sheshupe.jpg |орта|100px|]] || 298&lt;ref&gt;https://vsereki.ru/atlanticheskij-okean/bassejn-baltijskogo-morya/neman/sheshupe?ysclid=lqjthsxu56628046026&lt;/ref&gt; || 6 104 || [[Польша]], [[Литва]], [[Ресей]] || [[Неман]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|693. || [[Купа]] || [[Сурет:Kolpa-Prelesje.JPG |орта|100px|]] || 296&lt;ref&gt;http://travellers.ru/reka-kupa-pritok-savy?ysclid=lqjtws3r3w362447508{{Deadlink|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 10 032 || [[Словения]], [[Хорватия]] || [[Сава (өзен)|Сава]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|695. || [[Мадисон]] || [[Сурет:LowerMadisonRiverNearBlacksFord.jpg |орта|100px|]] || 295&lt;ref&gt;https://xn--80ajomlfk.xn--p1ai/694c8c/%D0%9C%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%81%D0%BE%D0%BD_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0){{Deadlink|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || ? || [[Америка Құрама Штаттары]] || [[Миссури (өзен)|Миссури]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|696. || [[Шаған (өзен, Абай облысы)|Шаған]] || [[Сурет:Irtysh basin.png |орта|100px|]] || 295&lt;ref&gt;https://gufo.me/dict/bse/%D0%A8%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BD?ysclid=lqkh8nssod134847055&lt;/ref&gt; || 25 400 || [[Қазақстан]] || [[Ертіс]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|697. || [[Друть]] || [[Сурет:Друть.JPG |орта|100px|]] || 295&lt;ref&gt;https://dzen.ru/a/XvcFHWF0VwLL0E_7?experiment=931376&lt;/ref&gt; || 5 020 || [[Беларусь]] || [[Днепр]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|698. || [[Изар]] || [[Сурет:Isar osen muenchen.jpg |орта|100px|]] || 295&lt;ref&gt;https://xn--80aaarjzgc1bg7m.xn--p1ai/456840d7/%D0%98%D0%B7%D0%B0%D1%80_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0){{Deadlink|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 9 000 || [[Аустрия]], [[Германия]] || [[Дунай]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|699. || [[Аре]] || [[Сурет:Aare river in Bern.jpg |орта|100px|]] || 295&lt;ref&gt;https://gufo.me/dict/geographical_names/%D0%90%D0%B0%D1%80%D0%B5?ysclid=lqlwwmdhjp702009156&lt;/ref&gt; || 17 800 || [[Швейцария]] || [[Рейн]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|700. || [[Оңтүстік Морава]] || [[Сурет:Juzna Morava Moravac.jpg |орта|100px|]] || 295&lt;ref&gt;https://www.best-country.com/ru/europe/serbia/water_source&lt;/ref&gt; || 15 469 || [[Солтүстік Македония]], [[Сербия]] || [[Морава (өзен)|Морава]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|701. || [[Куойка]] || [[Сурет:Kuoika-ONC C-5.jpg |орта|100px|]] || 294&lt;ref&gt;https://vodoohrannayazona.ru/vodoemy/18020000212117600058903-kuojka.php?ysclid=lqmnrihspl746139398&lt;/ref&gt; || 4 700 || [[Ресей]] || [[Оленёк]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|702. || [[Копьяпо]] || [[Сурет:Río Copiapó 2015.jpg |орта|100px|]] || 292&lt;ref&gt;http://www.bolshoyvopros.ru/questions/2926755-kakie-reki-juzhnoj-ameriki-vpadajut-v-tihij-okean-kakie-v-atlanticheskij.html?ysclid=lqmo2d2fgm912558473&lt;/ref&gt; || 18 800 || [[Чили]] || мұхит ||[[Тынық мұхит]]
|-
|703. || [[Бахапча]] || [[Сурет:Kolyma-IT.png |орта|100px|]] || 291&lt;ref&gt;http://travellers.ru/reka-bakhapcha?ysclid=lqmp0jx5ak654216340 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231226184158/http://travellers.ru/reka-bakhapcha?ysclid=lqmp0jx5ak654216340 |date=2023-12-26 }}&lt;/ref&gt; || 13 800 || [[Ресей]] || [[Колыма]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|704. || [[Хараа-Гол]] || [[Сурет:Kharaa gol.JPG |орта|100px|]] || 291&lt;ref&gt;https://more3dperm.ru/b0400c/%D0%A5%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B0-%D0%93%D0%BE%D0%BB{{Deadlink|date=September 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 15 000 || [[Моңғолия]] || [[Орхон]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|705. || [[Огрже (Эгер)]] || [[Сурет:Eger-Karlsbad-1.jpg |орта|100px|]] || 291&lt;ref&gt;https://rogalevblog.wordpress.com/2022/03/19/%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D1%8B-%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B6%D0%B5-%D1%8D%D0%B3%D0%B5%D1%80/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231227181117/https://rogalevblog.wordpress.com/2022/03/19/%D0%B3%D0%B8%D0%B4%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D1%8B-%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B6%D0%B5-%D1%8D%D0%B3%D0%B5%D1%80/ |date=2023-12-27 }}&lt;/ref&gt;	 || 5 614 || [[Германия]], [[Чехия]] || [[Эльба]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|706. || [[Мэри]] || [[Сурет:Mary River from Dickabram Bridge.JPG |орта|100px|]] || 291&lt;ref&gt;https://hmong.ru/ru/%D0%9C%D1%8D%D1%80%D0%B8_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0)&lt;/ref&gt; || 9 595 || [[Аустралия]] || [[Грейт-Сэнди]] бұғазы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|707. || [[Уров]] || [[Сурет:Russia edcp location map.svg|орта|100px|]] || 290&lt;ref&gt;http://travellers.ru/reka-urov?ysclid=lqo52gmgz7995642056 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231227185853/http://travellers.ru/reka-urov?ysclid=lqo52gmgz7995642056 |date=2023-12-27 }}&lt;/ref&gt; || 4 210 || [[Ресей]] || [[Арғұн]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|708. || [[Уонгануи]] || [[Сурет:Whanganui River.jpg |орта|100px|]] || 290&lt;ref&gt;https://ru.history-hub.com/samye-dlinnye-reki-v-novoi-zelandii&lt;/ref&gt; || 7 380 || [[Жаңа Зеландия]] || [[Тасман теңізі]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|709. || [[Изер (өзен)|Изер]] || [[Сурет:Grenoble Isere.jpg |орта|100px|]] || 290&lt;ref&gt;https://bigenc.ru/c/izer-14cbb1?ysclid=lqpiqvi856682024237&lt;/ref&gt; || 11 800 || [[Франция]] || [[Рона]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|710. || [[Туриа]] || [[Сурет:RTuria1 Benaguasil.jpg |орта|100px|]] || 290&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=15&lt;/ref&gt; || 6 393 || [[Испания]] || [[Валенсия шығанағы]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|711. || [[Арда]] || [[Сурет:Arda Meanders.jpg |орта|100px|]] || 290&lt;ref&gt;https://ru.wiki34.com/wiki/R%C3%ADo_Arda&lt;/ref&gt; || 5 795 || [[Болгария]], [[Грекия]] || [[Марица]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|712. || [[Кау]] || [[Сурет:CauVat Nguoc.JPG |орта|100px|]] || 290&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=15&lt;/ref&gt; || 6 030 || [[Вьетнам]] || [[Бакбо шығанағы]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|713. || [[Таиери]] || [[Сурет:Taieri River - Otago.jpg |орта|100px|]] || 288&lt;ref&gt;https://rfro.ru/diaries/reki-i-ozera-novoi-zelandii-reki-novoi-zelandii-geologicheskoe/&lt;/ref&gt; || 1 865 || [[Жаңа Зеландия]] || мұхит ||[[Тынық мұхит]]
|-
|714. || [[Эллис]] || [[Сурет:Canada location map.svg |орта|100px|]] || 287&lt;ref&gt;https://tepler.ru/strani/canada/manitoba/reka-ellis.html?ysclid=lqqygydmle251993109&lt;/ref&gt; || 16 900 || [[Канада]] || [[Куин-Мод шығанағы]] ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|715. || [[Горнад]] || [[Сурет:Hornad Ruzin Margecany.jpg |орта|100px|]] || 286&lt;ref&gt;https://gufo.me/dict/bse/%D0%93%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B4?ysclid=lqqyx0f5y9153160512&lt;/ref&gt; || 5 500 || [[Словакия]], [[Мажарстан]] || [[Шайо]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|716. || [[Дзечу]] || [[Сурет:Autour du Monastère zurmang gaden 2.jpg |орта|100px|]] || 286&lt;ref&gt;https://www.vdvanr.ru/5c6b653b/%D0%94%D0%B7%D0%B5%D1%87%D1%83{{Deadlink|date=September 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 12 645 || [[Қытай]] || [[Меконг]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|717. || [[Янтра]] || [[Сурет:Yantra River, Gabrovo, Bulgaria.jpg |орта|100px|]] || 285&lt;ref&gt;https://megabook.ru/article/%D0%AF%D0%BD%D1%82%D1%80%D0%B0?ysclid=lqsh16l8f8862814466&lt;/ref&gt; || 7 862 || [[Болгария]] || [[Дунай]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|718. || [[Кетл]] || [[Сурет:Kettle River from Railway Trestle.jpg |орта|100px|]] || 282&lt;ref&gt;http://travellers.ru/reka-ketl-reka?ysclid=lqshbe42ty879375244 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231230195315/http://travellers.ru/reka-ketl-reka?ysclid=lqshbe42ty879375244 |date=2023-12-30 }}&lt;/ref&gt; || 10 878 || [[Америка Құрама Штаттары]], [[Канада]] || [[Колумбия өзені|Колумбия]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|719. || [[Күршім]] || [[Сурет:KZ East Kazakhstan Region Outline 2022.svg |орта|100px|]] || 280&lt;ref&gt;https://baikal24-nauka.ru/reka-kurchum-vostochnyy-kazakhstan/?ysclid=lqt2ncwpg22453033&lt;/ref&gt; || 4 500 || [[Қазақстан]] || [[Ертіс]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|720. || [[Тамирын-Гол]] || [[Сурет:Tamir river near Tsesterleg.jpg |орта|100px|]] || 280&lt;ref&gt;https://torise.ru/krupnye-reki-strany-mongolii/&lt;/ref&gt; || 13 000 || [[Моңғолия]] || [[Орхон]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|721. || [[Кегуай-Гранде]] || [[Сурет:Río Queguay 02.JPG |орта|100px|]] || 280&lt;ref&gt;https://www.wikiznanie.ru/wp/index.php/%D0%A0%D0%B5%D0%BA%D0%B8_%D0%A3%D1%80%D1%83%D0%B3%D0%B2%D0%B0%D1%8F&lt;/ref&gt; || 7 866 || [[Уругвай]] || [[Уругвай (өзен)|Уругвай]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|722. || [[Насс]] || [[Сурет:Nassriver-1.jpg |орта|100px|]] || 280&lt;ref&gt;https://dr-webs.ru/reka-v-kanada-nas/&lt;/ref&gt; || 21 100 || [[Канада]] || мұхит ||[[Тынық мұхит]]
|-
|723. || [[Эйвон]] || [[Сурет:Avon vally gnangarra-36.jpg |орта|100px|]] || 280&lt;ref&gt;https://ru.wikiital.com/wiki/Avon_(fiume_Australia)&lt;/ref&gt; || 125 000 || [[Аустралия]] || [[Суо]]н өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|724. || [[Вьоса]] || [[Сурет:River in Albania.jpg |орта|100px|]] || 280&lt;ref&gt;https://xn--h1ajim.xn--p1ai/%D0%92%D1%8C%D0%BE%D1%81%D0%B0&lt;/ref&gt; || 6 600 || [[Грекия]], [[Албания]] || [[Адрия теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|725. || [[Каменка]] || [[Сурет:Relief Yakutia.png |орта|100px|]] || 279&lt;ref&gt;https://vodoohrannayazona.ru/vodoemy/19010100412119000041450-kamenka.php?ysclid=lquileo7uh297646862&lt;/ref&gt; || 6 140 || [[Ресей]] || [[Колыма]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|726. || [[Үбі (өзен)|Үбі]] || [[Сурет:Uba River. Kazakhstan..JPG |орта|100px|]] || 278&lt;ref&gt;http://travellers.ru/reka-uba-pritok-irtysha?ysclid=lqujx4pi1h223963257 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20240101064120/http://travellers.ru/reka-uba-pritok-irtysha?ysclid=lqujx4pi1h223963257 |date=2024-01-01 }}&lt;/ref&gt; || 9 850 || [[Қазақстан]] || [[Ертіс]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|727. || [[Писуэрга]] || [[Сурет:Valladolid rio pisuerga puente mayor playa.jpg |орта|100px|]] || 277&lt;ref&gt;https://school11bor.ru/20e12/%D0%A0%D0%B5%D0%BA%D0%B8_%D0%98%D1%81%D0%BF%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B8{{Deadlink|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;	|| 15 828 || [[Испания]] || [[Дуеро]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|728. || [[Фон-дю-Лак]] || [[Сурет:Canada Saskatchewan relief location map.jpg |орта|100px|]] || 277&lt;ref&gt;https://waterresources.ru/reki/fon-dyu-lak/&lt;/ref&gt; || 66 800 || [[Канада]] || [[Атабаска (көл)|Атабаска көлі]] ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|729. || [[Песчаная]] || [[Сурет:Р. Песчанная.jpg |орта|100px|]] || 276&lt;ref&gt;https://baikal24-nauka.ru/reka-peschanaya-s-pritokami/?ysclid=lqvy5e4na1974367355&lt;/ref&gt; || 5 660	 || [[Ресей]] || [[Обь]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|730. || [[Эсла]] || [[Сурет:Esla55.JPG |орта|100px|]] || 275&lt;ref&gt;https://school11bor.ru/20e12/%D0%A0%D0%B5%D0%BA%D0%B8_%D0%98%D1%81%D0%BF%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B8{{Deadlink|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 16 163 || [[Испания]] || [[Дуеро]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|731. || [[Дунаец]] || [[Сурет:Dunajec from Trzy Korony.jpg |орта|100px|]] || 274&lt;ref&gt;https://braxru.ru/375f8c0e/%D0%94%D1%83%D0%BD%D0%B0%D0%B5%D1%86{{Deadlink|date=September 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 6 804 || [[Польша]], [[Словакия]] || [[Висла]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|732. || [[Темс]] || [[Сурет:Thames River Springbank Park.jpg |орта|100px|]] || 273&lt;ref&gt;https://en.wikipedia.org/wiki/Thames_River_(Ontario)&lt;/ref&gt; || 5 825 || [[Канада]] || Сент-Клэр көлі ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|733. || [[Ибар]] || [[Сурет:L'Ibar à Mataruška Banja.jpg |орта|100px|]] || 272&lt;ref&gt;https://hmn.wiki/ru/Ibar_river{{Deadlink|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 8 059 || [[Черногория]], [[Сербия]] || [[Батыс Морава]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|734. || [[Бубр]] || [[Сурет:Janowice Wielkie, Bobr 1.jpg |орта|100px|]] || 272&lt;ref&gt;https://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%91%D1%83%D0%B1%D1%80&lt;/ref&gt; || 5 876 || [[ Польша]], [[Чехия]] || [[Одра]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|735. || [[Сисим]] || [[Сурет:Сисим.jpg |орта|100px|]] || 270&lt;ref&gt;https://vodoohrannayazona.ru/vodoemy/17010300312116100019137-sisim.php?ysclid=lqy3h7sg9e220665435&lt;/ref&gt; || 3 260 || [[Ресей]] || [[Енисей]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|736. || [[Исикари]] || [[Сурет:Ishikari-gawa-at-shintosukawa.jpg |орта|100px|]] || 268&lt;ref&gt;https://ukrosmi.com/turizm/reki-yaponii.html&lt;/ref&gt; || 14 200 || [[Жапония]] || [[Жапон теңізі]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|737. || [[Бирюк]] || [[Сурет:Lena.svg |орта|100px|]] || 267&lt;ref&gt;https://vodoohrannayazona.ru/vodoemy/18030300312117200008435-biryuk.php?ysclid=lqy43hkrl8218974101&lt;/ref&gt; || 9 710 || [[Ресей]] || [[Өлөне]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|738. || [[Коса]] || [[Сурет:Kama basin.png |орта|100px|]] || 267&lt;ref&gt;https://waterresources.ru/reki/kosa-pritok-kamy/?ysclid=lqy4du3m4h666331832&lt;/ref&gt; || 10 300|| [[Ресей]] || [[Шолман]] өзенінің саласы ||
|-
|739. || [[Гранд-Ривер]] || [[Сурет:Paris Ontario Grand River riverfront 2.JPG |орта|100px|]] || 266&lt;ref&gt;https://de.zxc.wiki/wiki/Grand_River_(Eriesee,_Ontario)&lt;/ref&gt; || 6 200 || [[Канада]] || Эри (көл)|Эри көлі ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|740. || [[Қызыл Вольта]] || [[Сурет:Volta river black white red descriptions.PNG |орта|100px|]] || 266&lt;ref&gt;https://waterresources.ru/reki/krasnaya-volta/?ysclid=lqzj6pkf5j189736607&lt;/ref&gt; || 12 111 || [[Буркина-Фасо]], [[Гана]] || [[Вольта (өзен)|Вольта]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|741. || [[Уайт-Ривер]] || [[Сурет:Río Blanco, Beaver Creek, Yukón, Canadá, 2017-08-25, DD 31.jpg |орта|100px|]] || 265&lt;ref&gt;https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1655053?ysclid=lqzm7jhjjk360970551&lt;/ref&gt; || 50 500 || [[Америка Құрама Штаттары]], [[Канада]] || [[Юкон]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|742. || [[Ганнисон]] || [[Сурет:GunnisonRvr.JPG |орта|100px|]] || 264&lt;ref&gt;https://7flamme.com/ru/themes/17191-17-most-beautiful-and-scenic-rivers-in-colorado-that-will-am?ysclid=lr05ixhkvw464262791&lt;/ref&gt;	 || 20 500 || [[Америка Құрама Штаттары]] ||[[Колорадо (өзен)|Колорадо]] өзенінің саласы||[[Тынық мұхит]]
|-
|743. || [[Лава]] || [[Сурет:Łyna (Brzeziny).jpg |орта|100px|]] || 264&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=15&lt;/ref&gt; || 7 130	 || [[Ресей]], [[Польша]] || [[Преголя]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|744. || [[Сомма]] || [[Сурет:Somme.JPG |орта|100px|]] || 263&lt;ref&gt;https://otvet.mail.ru/question/58356015?ysclid=lr0yz5syyb152426692&lt;/ref&gt;|| 5 500 || [[Франция]] || [[Ла-Манш]] бұғазы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|745. || [[Суолема]] || [[Сурет:Suolema ONC B-3.jpg |орта|100px|]] || 262&lt;ref&gt;https://vodoohrannayazona.ru/vodoemy/18010000112117600044061-suolema.php?ysclid=lr0zcbmpy874863391&lt;/ref&gt; || 7 440 || [[Ресей]] || [[Анабар]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|746. || [[Вирджин]] || [[Сурет:Virgin River 6.jpg |орта|100px|]] || 261&lt;ref&gt;https://waterresources.ru/reki/virdzhin/?ysclid=lr10rg4qd2362745010&lt;/ref&gt; || 33 700 || [[Америка Құрама Штаттары]] || [[Колорадо (өзен)|Колорадо]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|747. || [[Сегре]] || [[Сурет:Lleida-Riu de Lleida.jpg |орта|100px|]] || 261&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=15&lt;/ref&gt; || 22 400 || [[Франция]], [[Испания]] || [[Эбро]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|748. || [[Мэннинг]] || [[Сурет:Upper Manning.JPG |орта|100px|]] || 261&lt;ref&gt;https://alphapedia.ru/w/Manning_River&lt;/ref&gt; || 8 125 || [[Аустралия]] || [[Тасман теңізі]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|749. || [[Ушуй]] || [[Сурет:Wushui River in Zhijiang County，China.jpg |орта|100px|]] || 260&lt;ref&gt;https://waterresources.ru/reki/ushuy/?ysclid=lr2euqkeux969525635&lt;/ref&gt; || ? || [[Қытай]] || [[Бейцзян]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|750. || [[Такуарембо]] || [[Сурет:Río Tacuarembó.JPG |орта|100px|]] || 260&lt;ref&gt;https://www.vdvanr.ru/5c6b653b/%D0%A2%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BC%D0%B1%D0%BE_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0){{Deadlink|date=September 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 14 000 || [[Уругвай]] || [[Рио-Негро]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|751. || [[Сил]] || [[Сурет:Canada location map.svg |орта|100px|]] || 260&lt;ref&gt;https://mononews.ru/%D0%A1%D0%B8%D0%BB_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0){{Deadlink|date=February 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 46 485 || [[Канада]] || [[Гудзон шығанағы]] ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|752. || [[Шешма]] || [[Сурет:Luga003.jpg |орта|100px|]] || 259&lt;ref&gt;https://vodoohrannayazona.ru/vodoemy/11010000212112100003525-sheshma.php?ysclid=lr3tvs4e2r825134264&lt;/ref&gt;	 || 6 200 || [[Ресей]] || [[Шолман]] өзенінің саласы ||
|-
|753. || [[Иж]] || [[Сурет:Izh River.JPG |орта|100px|]] || 259&lt;ref&gt;https://oreke.ru/evraziya/rossiya/reka-izh?ysclid=lr3u76frtv697667186&lt;/ref&gt; || 8 510 || [[Ресей]] || [[Шолман]] өзенінің саласы ||
|-
|754. || [[Балкли]] || [[Сурет:Bulkley River flowing into Skeena River near Hazelton, British Columbia.jpg |орта|100px|]] || 257&lt;ref&gt;https://waterresources.ru/reki/balkli/?ysclid=lr3ugnvoa6543920548&lt;/ref&gt; || 12 400 || [[Канада]] || [[Скина]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|755. || [[Тесио]] || [[Сурет:Teshio River2.jpg |орта|100px|]] || 256&lt;ref&gt;https://mapcarta.com/16601314&lt;/ref&gt; || 5 590 || [[Жапония]] || [[Жапон теңізі]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|756. || [[Сайгон]] || [[Сурет:Vista de Ciudad Ho Chi Minh desde Bitexco Financial Tower, Vietnam, 2013-08-14, DD 04.JPG |орта|100px|]] || 256&lt;ref&gt;https://waterresources.ru/reki/saygon-reka/?ysclid=lr58uwrkaq577237463&lt;/ref&gt; || 5 000 || [[Вьетнам]] || [[Нябе]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|757. || [[Энс]] || [[Сурет:Dietach Mai 2009 031.jpg |орта|100px|]] || 254&lt;ref&gt;https://xn--h1ajim.xn--p1ai/%D0%AD%D0%BD%D1%81_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0)&lt;/ref&gt; || 6 000 || [[Аустрия]] || [[Дунай]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|758. || [[Рассоха]] || [[Сурет:Kolyma.png |орта|100px|]] || 254&lt;ref&gt;https://vodoohrannayazona.ru/vodoemy/19010100412119000035572-rassoha.php?ysclid=lr59g5jjuc51821281&lt;/ref&gt; || 8 820 || [[Ресей]] || [[Ясачная]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|759. || [[Саут-Эск]] || [[Сурет:Launceston-Tasmania-Australia05.JPG |орта|100px|]] || 252&lt;ref&gt;https://dir.md/ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D1%83%D1%82-%D0%AD%D1%81%D0%BA_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0,_%D0%A2%D0%B0%D1%81%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F)&lt;/ref&gt;	 || 3 000 || [[Аустралия]] || [[Теймар]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|760. || [[Ныса-Лужицка]] || [[Сурет:Lausitzer Neisse in Görlitz.jpg |орта|100px|]] || 252&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=16&lt;/ref&gt; || 4 297 || [[Польша]], [[Чехия]], [[Германия]] || [[Одра]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|761. || [[Иордан]] || [[Сурет:BnotYaakovBridge.JPG |орта|100px|]] || 252&lt;ref&gt;https://prichod.ru/parishioners-on-the-feasts/28557/&lt;/ref&gt; || 18 000 || [[Израиль]], [[Иордания]], [[Палестина]] || [[Өлі теңіз]] ||
|-
|762. || [[Барайы]] || [[Сурет:Sordogin Range-ONC D-7.jpg |орта|100px|]] || 251&lt;ref&gt;https://yak.guidebook.ru/vilyuysk/places/reka-barayi.html&lt;/ref&gt; || 4 880 || [[Ресей]] || [[Алдан]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|763. || [[Соан]] || [[Сурет:Swaan River.JPG |орта|100px|]] || 250&lt;ref&gt;https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1630612?ysclid=lr6p3b7uil474515578&lt;/ref&gt; || ? || [[Пәкістан]] || [[Үнді өзені]]нің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|764. || [[Раба]] || [[Сурет:Rum hídv.jpg |орта|100px|]] || 250&lt;ref&gt;https://waterresources.ru/reki/raba-reka/?ysclid=lr83kvy8k9377801052&lt;/ref&gt; || 1 020 || [[Аустрия]], [[Мажарстан]] || [[Дунай]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|765. || [[Майпо]] || [[Сурет:Río Maipo.jpg |орта|100px|]] || 250&lt;ref&gt;https://ru.alegsaonline.com/art/60815#google_vignette&lt;/ref&gt; || 15 157 || [[Чили]] || мұхит ||[[Тынық мұхит]]
|-
|766. || [[Эбола]] || [[Сурет:Rio ebola.png |орта|100px|]] || 250&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=16&lt;/ref&gt; || ? || [[Конго Демократиялық Республикасы]] || [[Монгала]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|767. || [[Алсек]] || [[Сурет:Confluence of Alsek and Tatshenshini rivers2.JPG |орта|100px|]] || 250&lt;ref&gt;https://tepler.ru/strani/canada/yukon/reka-alsek.html?ysclid=lr8pl7qgdo163179708&lt;/ref&gt; || 28 023 || [[Канада]], [[Америка Құрама Штаттары]] || [[Аляска шығанағы]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|768. || [[Мирамиши]] || [[Сурет:DGJ 8532 - Miramichi Bridge.jpg |орта|100px|]] || 250&lt;ref&gt;https://mreac.org/watershed/&lt;/ref&gt; || 13 000 || [[Канада]] || [[Мирамиши шығанағы]] || [[Атлант мұхиты]]
|-
|769. || [[Сан-Хавьер]] || [[Сурет:Rio San Javier frentea Helvecia.jpg |орта|100px|]] || 250&lt;ref&gt;https://waterresources.ru/reki/san-haver-reka/?ysclid=lr9ity9mrg957668202&lt;/ref&gt; || 5 500 || [[Аргентина]] || [[Парана]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|770. || [[Китаками]] || [[Сурет:IwateRiver.JPG |орта|100px|]] || 249&lt;ref&gt;https://masterdomovoy.ru/1996d0b/%D0%9A%D0%B8%D1%82%D0%B0%D0%BA%D0%B0%D0%BC%D0%B8_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0)&lt;/ref&gt; || 10 150 || [[Жапония]] || мұхит ||[[Тынық мұхит]]
|-
|771. || [[Вкра]] || [[Сурет:Rzeka Wkra.JPG |орта|100px|]] || 249&lt;ref&gt;https://hmong.ru/ru/%D0%92%D0%BA%D1%80%D0%B0&lt;/ref&gt; || 5 322 || [[Польша]] || [[Нарев]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|772. || [[Лех]] || [[Сурет:Lech Augsburg.jpg |орта|100px|]] || 248&lt;ref&gt;https://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/103281/%D0%9B%D0%B5%D1%85?ysclid=lr9jxn4hdq761849125&lt;/ref&gt;	 || 4 100 || [[Аустрия]], [[Германия]] || [[Дунай]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|773. || [[Обва]] || [[Сурет:Kama basin.png |орта|100px|]] || 247&lt;ref&gt;https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/233286?ysclid=lrayamv5ai379515862&lt;/ref&gt; || 6 720 || [[Ресей]] || [[Шолман]] өзенінің саласы ||
|-
|774. || [[Тормес]] || [[Сурет:Reflejos de la Catedrales de Salamanca.jpg |орта|100px|]] || 247&lt;ref&gt;http://travellers.ru/reka-tormes?ysclid=lrayub9iv7531141195 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20240112182321/http://travellers.ru/reka-tormes?ysclid=lrayub9iv7531141195 |date=2024-01-12 }}&lt;/ref&gt; || 7 096 || [[Испания]] || [[Дуэро]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|775. || [[Швянтойи]] || [[Сурет:SventojiRiver001.JPG |орта|100px|]] || 246&lt;ref&gt;https://ru.wikibrief.org/wiki/List_of_rivers_of_Lithuania&lt;/ref&gt; || 6 889 || [[Литва]] || [[Вилия]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|776. || [[Норт-Форк-Флатхед]] || [[Сурет:NorthForkFlathead.jpg |орта|100px|]] || 246&lt;ref&gt;https://alchetron.com/North-Fork-Flathead-River&lt;/ref&gt; || 4 040 || [[Канада]] || [[Флатхед]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|777. || [[Эксплойтс]] || [[Сурет:Exploits River, Newfoundland. Canada.jpg |орта|100px|]] || 246&lt;ref&gt;https://dir.md/ru.wikipedia.org/wiki/%D0%AD%D0%BA%D1%81%D0%BF%D0%BB%D0%BE%D0%B9%D1%82%D1%81&lt;/ref&gt; || 11 000 || [[Канада]] || мұхит ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|778. || [[Отра]] || [[Сурет:Otra-Kristiansand.jpg |орта|100px|]] || 245&lt;ref&gt;https://posts24.ru/%D0%9E%D1%82%D1%80%D0%B0{{Deadlink|date=February 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 3 740 || [[Норвегия]] || [[Солтүстік теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|779. || [[Камчия]] || [[Сурет:Mouth of Kamchia, (Cliff View) (cropped).JPG |орта|100px|]] || 245&lt;ref&gt;https://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/92885/%D0%9A%D0%B0%D0%BC%D1%87%D0%B8%D1%8F?ysclid=lrck9q5sfh771825106&lt;/ref&gt; || 5 358 || [[Болгария]] || [[Қара теңіз]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|780. || [[Бега]] || [[Сурет:ZrenjaninBegej.JPG |орта|100px|]] || 244&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=16&lt;/ref&gt; || 2 870 || [[Румыния]], [[Сербия]] || [[Тиса]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|781. || [[Этран]] || [[Сурет:Karta Aetran position.gif |орта|100px|]] || 243&lt;ref&gt;https://deartravel.ru/5963-reki-shvecii.html&lt;/ref&gt; || 3 350 || [[Швеция]] || [[Каттегат]] бұғазы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|782. || [[Танаро]] || [[Сурет:I-CN-Alba11.JPG |орта|100px|]] || 242&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20210813222412/https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B5%D0%BA%D0%B8_%D0%98%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B8&lt;/ref&gt; || 8 234 || [[Италия]] || [[По]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|783. || [[Ярра]] || [[Сурет:Melbourne yarra afternoon.jpg |орта|100px|]] || 242&lt;ref&gt;https://ru.alegsaonline.com/art/109657&lt;/ref&gt; || 4 078 || [[Аустралия]] || [[Басс бұғазы]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|784. || [[Тыках]] || [[Сурет:Relief Yakutia.png |орта|100px|]] || 241&lt;ref&gt;https://sinonim.org/t/%D1%82%D1%8B%D0%BA%D0%B0%D1%85&lt;/ref&gt; || 5 010	 || [[Ресей]] || [[Яна]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|785. || [[Рангитикеи]] || [[Сурет:Rangitikei.jpg |орта|100px|]] || 241&lt;ref&gt;https://ozeraireki.ru/ocean/tihiy/reki-vpadayushchie-v-tikhij-okean?ysclid=lrf9td0cod394795775&lt;/ref&gt; || 3 186 || [[Жаңа Зеландия]] || [[Тасман теңізі]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|786. || [[Арно]] || [[Сурет:Arno Mouth Italy aerial view.jpg |орта|100px|]] || 241&lt;ref&gt;http://www.biancoloto.com/italia-fiumi.html?ysclid=lrgnztwpxm249426563&lt;/ref&gt; || 8 228 || [[Италия]] || [[Лигурий теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|787. || [[Гилгит]] || [[Сурет:Gilgit River, Gilgit.jpg |орта|100px|]] || 240&lt;ref&gt;https://travellers.ru/reka-gilgit-reka?ysclid=lrgobkjel1487231122 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20240116181522/https://travellers.ru/reka-gilgit-reka?ysclid=lrgobkjel1487231122 |date=2024-01-16 }}&lt;/ref&gt; || 26 000 || [[Пакістан]] || [[Үнді өзені]]нің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|788. || [[Грейт-Уз]] || [[Сурет:Huntingdon Bridge - geograph.org.uk - 2059624.jpg |орта|100px|]] || 240&lt;ref&gt;https://school11bor.ru/20e12/%D0%93%D1%80%D0%B5%D0%B9%D1%82_%D0%A3%D0%B7_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0){{Deadlink|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 3 400 || [[Ұлыбритания]] || [[Солтүстік теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|789. || [[Матаура]] || [[Сурет:Mataura Paper Mill, New Zealand.jpg |орта|100px|]] || 240&lt;ref&gt;https://ru.mgwiki.top/wiki/Mataura_River&lt;/ref&gt; || 728 || [[Жаңа Зеландия]] || [[Фово бұғазы]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|790. || [[Мауле]] || [[Сурет:Maule1.jpg |орта|100px|]] || 240&lt;ref&gt;https://school11bor.ru/20e12/%D0%9C%D0%B0%D1%83%D0%BB%D0%B5_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0){{Deadlink|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 20 600 || [[Чили]] || мұхит ||[[Тынық мұхит]]
|-
|791. || [[Палена]] || [[Сурет:Carrenleufú.jpg |орта|100px|]] || 240&lt;ref&gt;https://deartravel.ru/5961-reki-chili.html&lt;/ref&gt; ||12 887|| [[Аргентина]], [[Чили]] || [[Корковадо шығанағы]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|792. || [[Арапей-Гранде]] || [[Сурет:Arapey - panoramio.jpg |орта|100px|]] || 240&lt;ref&gt;https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1731667?ysclid=lri4bxxplm175975783&lt;/ref&gt; || 11 410 || [[Уругвай]] || [[Уругвай (өзен)|Уругвай]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|793. || [[Армерия]] || [[Сурет:Río Armería.JPG |орта|100px|]] || 240&lt;ref&gt;https://ru.wiki34.com/wiki/R%C3%ADo_Armer%C3%ADa&lt;/ref&gt; || 9 795 || [[Мексика]] || мұхит ||[[Тынық мұхит]]
|-
|794. || [[Теуантепек]] || [[Сурет:Oaxaca salina cruz.jpg |орта|100px|]] || 240&lt;ref&gt;https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1710894?ysclid=lrjj0vjnbt873669874&lt;/ref&gt; || 10 090 || [[Мексика]] || мұхит ||[[Тынық мұхит]]
|-
|795. || [[Врбас]] || [[Сурет:Vrbas Banjaluka.jpg |орта|100px|]] || 240&lt;ref&gt;https://bih-ru.com/vrbas/&lt;/ref&gt; || 5 023 || [[Босния және Герцеговина]] || [[Сава]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|796. || [[Каркаранья]] || [[Сурет:Río Carcarañá (Andino).JPG |орта|100px|]] || 240&lt;ref&gt;https://deartravel.ru/5247-reki-argentiny.html?ysclid=lrjjte408i359775551&lt;/ref&gt; || 4 800 || [[Аргентина]] || [[Парана]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|797. || [[Абукума]] || [[Сурет:Abukuma River, Fukushima City, Japan.JPG |орта|100px|]] || 239&lt;ref&gt;https://fb.ru/article/325770/samyie-bolshie-byistryie-i-udivitelnyie-reki-yaponii?ysclid=lrk71q9rkp352013744&lt;/ref&gt; || 5 390 || [[Жапония]] || мұхит ||[[Тынық мұхит]]
|-
|798. || [[Аделейд]] || [[Сурет:Adelaide River.JPG |орта|100px|]] || 238&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=16&lt;/ref&gt; || 7 640 || [[Аустралия]] || [[Тимор теңізі]] ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|799. || [[Аян-Юрях]] || [[Сурет:Kolyma.png |орта|100px|]] || 237&lt;ref&gt;https://vodoohrannayazona.ru/vodoemy/19010100112119000000023-ayan-yuryah.php?ysclid=lrkymq0jvr865516936&lt;/ref&gt; || 24 100 || [[Ресей]] || [[Колыма]] өзенінің саласы||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|800. || [[Тумара]] || [[Сурет:Sordogin Range-ONC D-7.jpg |орта|100px|]] || 236&lt;ref&gt;https://travellers.ru/reka-tumara?ysclid=lrkyzsf2fl786771799 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20240119182505/https://travellers.ru/reka-tumara?ysclid=lrkyzsf2fl786771799 |date=2024-01-19 }}&lt;/ref&gt; || 10 300 || [[Ресей]] || [[Алдан]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|801. || [[Ус]] || [[Сурет:Арадан.jpg |орта|100px|]] || 236&lt;ref&gt;https://vodoohrannayazona.ru/vodoemy/17010300112116100010655-us.php?ysclid=lrkz9ojp6q655273619&lt;/ref&gt; || 6 880 || [[Ресей]] || [[Енисей]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|802. || [[Лотта]] || [[Сурет:Река Лотта.jpg |орта|100px|]] || 235&lt;ref&gt;https://vodoohrannayazona.ru/vodoemy/02010000312101000002049-lotta.php?ysclid=lrme4sk160311738432&lt;/ref&gt; || 7 980 || [[Финляндия]], [[Ресей]] || Верхнетуломское су қоймасы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|803. || [[Себольяти]] || [[Сурет:RioCebollati1.jpg |орта|100px|]] || 235&lt;ref&gt;https://waterresources.ru/reki/sebolyati-reka/?ysclid=lrmehsv01m372544596&lt;/ref&gt; || 14 085 || [[Уругвай]] || Лагоа-Мирин көлі ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|804. || [[Дие]] || [[Сурет:Národní park Podyjí Dyje Nationalpark Thayatal 2013 10 a.jpg |орта|100px|]] || 235&lt;ref&gt;https://vseprovodu.ru/reki/drugie-reki/reki-chehii?ysclid=lrmeyouw51814187746&lt;/ref&gt; || 13 419 || [[Аустрия]], [[Чехия]] || [[Морава]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|805. || [[Чилкотин]] || [[Сурет:On Solid Rock I Stand.jpg |орта|100px|]] || 235&lt;ref&gt;https://travellers.ru/reka-chilkotin-pritok-frejjzera?ysclid=lrmfoigfu5300192356{{Deadlink|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 20 000 || [[Канада]] || [[Фрейзер]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|806. || [[Ката]] || [[Сурет:Russia edcp location map.svg |орта|100px|]] || 233&lt;ref&gt;https://travellers.ru/reka-kata-reka?ysclid=lrntbgsdry131665949{{Deadlink|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 7 970 || [[Ресей]] || [[Ангара]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|807. || [[Ипель]] || [[Сурет:Szalka19.JPG |орта|100px|]] || 233&lt;ref&gt;https://stikss.ru/55de79b/%D0%98%D0%BF%D0%B5%D0%BB%D1%8C&lt;/ref&gt; || 5 151 || [[Мажарстан]], [[Словакия]] || [[Дунай]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|808. || [[Халхин-Гол]] || [[Сурет:Soviet tanks cross Khalkhin Gol river 1939.jpg |орта|100px|]] || 233&lt;ref&gt;https://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/146566/%D0%A5%D0%B0%D0%BB%D1%85%D0%B8%D0%BD?ysclid=lrntw7ltce742473400&lt;/ref&gt;|| 17 000 || [[Моңғолия]], [[Қытай]] || [[Бұйр-Нұр көлі]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|809. || [[Макумба]] || [[Сурет:Lake eyre basin map.png |орта|100px|]] || 233&lt;ref&gt;https://alphapedia.ru/w/Macumba_River&lt;/ref&gt; || 39 000	 || [[Аустралия]] || [[Эйр]] көлі ||
|-
|810. || [[Таскан]] || [[Сурет:Kolyma-IT.png|орта|100px|]] || 232&lt;ref&gt;https://vodoohrannayazona.ru/vodoemy/19010100212119000012469-taskan.php?ysclid=lrp8sxrx9u304516141&lt;/ref&gt; || 11 200 || [[Ресей]] || [[Колыма]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|811. || [[Алакит]] || [[Сурет:Relief Yakutia.png |орта|100px|]] || 232&lt;ref&gt;https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1722349?ysclid=lrp93rnyl063338097&lt;/ref&gt; || 11 800	 || [[Ресей]] || [[Оленёк]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|812. || [[Кампаспе]] || [[Сурет:ElmoreCampaspeRiverBridge.JPG |орта|100px|]] || 232&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=17&lt;/ref&gt; || 4 179 || [[Аустралия]] || [[Муррей]] өзенінің саласы || [[Үнді мұхиты]]
|-
|813. || [[Дияла]] || [[Сурет:Dyala river.JPG |орта|100px|]] || 231&lt;ref&gt;https://megabook.ru/article/%D0%94%D0%B8%D1%8F%D0%BB%D0%B0?ysclid=lrpa9rwewz351135533&lt;/ref&gt; || 30 000 || [[Ирак]] || [[Тигр]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|814. || [[Чукунаке]] || [[Сурет:CuencaRioChucunaque.JPG |орта|100px|]] || 231&lt;ref&gt;https://xn--h1ajim.xn--p1ai/%D0%A0%D0%B5%D0%BA%D0%B8_%D0%9F%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D1%8B&lt;/ref&gt; || 10 664 || [[Панама]] || [[Туйра]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|815. || [[Шар (өзен)|Шар]] || [[Сурет:KZ Abai Region Relief.svg |орта|100px|]] || 230&lt;ref&gt;https://herbariumle.ru/?t=toponyms&amp;id=2249&lt;/ref&gt; || 10 420 || [[Қазақстан]] || [[Ертіс]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|816. || [[Санта-Лусия]] || [[Сурет:Панорамный вид на Санта-Лусия (Уругвай).jpg |орта|100px|]] || 230&lt;ref&gt;http://travelpost.in.ua/helpful-information/?att=68984&lt;/ref&gt; || 13 500	 || [[Уругвай]] || мұхит ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|817. || [[Такуари]] || [[Сурет:Río Tacuarí.jpg |орта|100px|]] || 230&lt;ref&gt;https://travellers.ru/reka-takuari-reka?ysclid=lrqpab45o9699144068 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20240123184004/https://travellers.ru/reka-takuari-reka?ysclid=lrqpab45o9699144068 |date=2024-01-23 }}&lt;/ref&gt; || 3 600	 || [[Уругвай]] || [[Лагоа-Мирин көлі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|818. || [[Туйра]] || [[Сурет:Río Tuira.jpg |орта|100px|]] || 230&lt;ref&gt;https://ru.wiki34.com/wiki/R%C3%ADo_Tuira&lt;/ref&gt; || 10 664 || [[Панама]] || [[Панама шығанағы]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|819. || [[Мадаваска]] || [[Сурет:Madawaska River Whitney.JPG|орта|100px|]] || 230&lt;ref&gt;https://www.greatermadawaska.com/en/play-and-discover/the-madawaska-river.aspx&lt;/ref&gt; || 8 470 || [[Канада]] || [[Оттава (өзен)|Оттава]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|820. || [[Места]] || [[Сурет:Rodopi065-400.jpg |орта|100px|]] || 230&lt;ref&gt;https://waterresources.ru/reki/mesta/?ysclid=lrs4h0i47g693354883&lt;/ref&gt; || 2 767 || [[Болгария]], [[Грекия]] || [[Эгей теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|821. || [[Алтаэльв]] || [[Сурет:Altaelva canyon.JPG |орта|100px|]] || 229&lt;ref&gt;https://stavkvantorium.ru/3ee7ad5129/%D0%90%D0%BB%D1%82%D0%B0%D1%8D%D0%BB%D1%8C%D0%B2&lt;/ref&gt; || 8 963 || [[Норвегия]] || [[Альтафьорд шығанағы]] ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|822. || [[Намсен]] || [[Сурет:Namsen sett fra Kvatningenfjell, Namsos i bakgrunnen.jpg |орта|100px|]] || 229&lt;ref&gt;https://stavkvantorium.ru/3ee7ad5129/%D0%9D%D0%B0%D0%BC%D1%81%D0%B5%D0%BD&lt;/ref&gt; || 6 273 || [[Норвегия]] || [[Солтүстік теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|823. || [[Кисо]] || [[Сурет:Kiso River from Sarubami Castle 2010-11-23.jpg |орта|100px|]] || 227&lt;ref&gt;https://travellers.ru/reka-kiso-reka?ysclid=lrtja8pury123068581 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20240125181526/https://travellers.ru/reka-kiso-reka?ysclid=lrtja8pury123068581 |date=2024-01-25 }}&lt;/ref&gt; || 9 100 || [[Жапония]] || [[Исе шығанағы]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|824. || [[Урюмкан]] || [[Сурет:Relief Map of Zabaykalsky Krai.png |орта|100px|]] || 226&lt;ref&gt;https://dic.academic.ru/dic.nsf/brokgauz_efron/105025/%D0%A3%D1%80%D1%8E%D0%BC%D0%BA%D0%B0%D0%BD?ysclid=lrtjnpzfk5356372759&lt;/ref&gt; || 4 400 || [[Ресей]] || [[Арғұн]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|825. || [[Лонкомилья]] || [[Сурет:Loncomilla River.JPG |орта|100px|]] || 226&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=17&lt;/ref&gt; || 7 573 || [[Чили]] || [[Мауле]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|826. || [[Мохок]] || [[Сурет:CohoesFallsPanorama.jpg|орта|100px|]] || 225&lt;ref&gt;https://braxru.ru/375f8c0e/%D0%9C%D0%BE%D1%85%D0%BE%D0%BA_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0){{Deadlink|date=September 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 8 837 || [[Америка Құрама Штаттары]] || [[Гудзон]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|827. || [[Йиде-Эльв]] || [[Сурет:Schweden-Gideälven-P1270672.jpg |орта|100px|]] || 225&lt;ref&gt;https://travellers.ru/reka-jjide-ehlv?ysclid=lruz69cnfe369754726 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20240126182802/https://travellers.ru/reka-jjide-ehlv?ysclid=lruz69cnfe369754726 |date=2024-01-26 }}&lt;/ref&gt; || 3 441 || [[Швеция]] || [[Ботния шығанағы]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|828. || [[Лаука]] || [[Сурет:Valle del río Lauca, Región de Arica y Parinacota.JPG |орта|100px|]] || 225&lt;ref&gt;https://braxru.ru/375f8c0e/%D0%9B%D0%B0%D1%83%D0%BA%D0%B0{{Deadlink|date=September 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 2 350 || [[Чили]], [[Боливия]] || [[Қойпаса]] көлі ||[[Тынық мұхит]]
|-
|829. || [[Вилен]] || [[Сурет:Rennes QuaiZola.jpg |орта|100px|]] || 225&lt;ref&gt;https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/171817?ysclid=lrv0mmcjqo75810936&lt;/ref&gt; || 9 600 || [[Франция]] || мұхит ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|830. || [[Сазава]] || [[Сурет:Sázava River (CZE) at Kliment's View.jpg |орта|100px|]] || 225&lt;ref&gt;https://masterdomovoy.ru/1996d0b/%D0%A1%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D0%B2%D0%B0&lt;/ref&gt; || 4 350 || [[Чехия]] || [[Влтава]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|831. || [[Силь]] || [[Сурет:Galicia.Canon Sil.jpg |орта|100px|]] || 225&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=17&lt;/ref&gt; || 7 982 || [[Испания]] || [[Миньо]] өзенінің бір саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|832. || [[Арустук]] || [[Сурет:Aroostook - Pont de l'autoroute 2 au-dessus de la rivière Aroostook.JPG |орта|100px|]] || 225&lt;ref&gt;https://verum.wiki/wiki/%D0%90%D1%80%D1%83%D1%81%D1%82%D1%83%D0%BA&lt;/ref&gt; || 5 957 || [[Америка Құрама Штаттары]] || [[Сент-Джон]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|833. || [[Татшеншини]] || [[Сурет:O'Connor Delta in Tatshenshini River.JPG |орта|100px|]] || 225&lt;ref&gt;https://magnitschool.ru/ed3c6d/%D0%A2%D0%B0%D1%82%D1%88%D0%B5%D0%BD%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%B8{{Deadlink|date=September 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 14 000 || [[Канада]] || [[Алсек]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|834. || [[Од]] || [[Сурет:Axat.JPG |орта|100px|]] || 224&lt;ref&gt;https://france.promotour.info/riviere/aude.php?ysclid=lrxr7i52js203103960&lt;/ref&gt; || 6 074 || [[Франция]] || [[Жерорта теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|835. || [[Халон]] || [[Сурет:Río Jalón en Terrer.jpg |орта|100px|]] || 224&lt;ref&gt;https://school11bor.ru/20e12/%D0%A5%D0%B0%D0%BB%D0%BE%D0%BD_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0){{Deadlink|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 9 338 || [[Испания]] || [[Эбро]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|836. || [[Рур]] || [[Сурет:Bergerdenkmal Witten Aussicht.jpg |орта|100px|]] || 221&lt;ref&gt;https://waterresources.ru/reki/rur-pritok-reyna/?ysclid=lrxtp6r6d112251730&lt;/ref&gt; || 4 485 || [[Германия]] || [[Рейн]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|837. || [[Матакито]] || [[Сурет:Chile.cuencas.hidrograficas.ohigginsymaule.svg |орта|100px|]] || 221&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=17&lt;/ref&gt; || 6 312 || [[Чили]] || мұхит ||[[Тынық мұхит]]
|-
|838. || [[Силигир]] || [[Сурет:Olenyok.png |орта|100px|]] || 220&lt;ref&gt;https://vodoohrannayazona.ru/vodoemy/18020000112117600053749-siligir.php?ysclid=lrxudgtf53146396004&lt;/ref&gt; || 13 400	 || [[Ресей]] || [[Оленёк]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|839. || [[Тьоурсау]] || [[Сурет:Tindfjallajökull Sept. 2004.jpg |орта|100px|]] || 220&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=17&lt;/ref&gt; || 7 530 || [[Исландия]] || мұхит ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|840. || [[Далэльвен]] || [[Сурет:2006maj09 dalalven sedd fran riksvag 70 mellan avesta och hedemora.jpg |орта|100px|]] || 220&lt;ref&gt;https://sinonim.org/t/%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D1%8D%D0%BB%D1%8C%D0%B2%D0%B5%D0%BD&lt;/ref&gt; || 28 953 || [[Швеция]] || [[Ботния шығанағы]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|841. || [[Мондегу]] || [[Сурет: Viaduto do IP3 sobre o Mondego em Penacova.JPG|орта|100px|]] || 220&lt;ref&gt;https://bfjaawards.com/ru/pages/54665-mondego-river--britannica-online-encyclopedia&lt;/ref&gt; || 6 644 || [[Португалия]] || мұхит ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|842. || [[Пьяве]] || [[Сурет:Fiume Piave 018.jpg |орта|100px|]] || 220&lt;ref&gt;https://stavkvantorium.ru/3ee7ad5129/%D0%9F%D1%8C%D1%8F%D0%B2%D0%B5_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0)&lt;/ref&gt; || 4 127 || [[Италия]] || [[Адрия теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|843. || [[Элк]] || [[Сурет:Elkriverbc.jpg |орта|100px|]] || 220&lt;ref&gt;https://travellers.ru/reka-ehlk-reka?ysclid=lrzunwdc3a454003963 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20240130042030/https://travellers.ru/reka-ehlk-reka?ysclid=lrzunwdc3a454003963 |date=2024-01-30 }}&lt;/ref&gt; || 2 450 || [[Канада]] || [[Кутеней]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|844. || [[Лим]] || [[Сурет:Lim Drina.JPG |орта|100px|]] || 220&lt;ref&gt;https://deartravel.ru/5322-reki-bosnii-i-gercegoviny.html&lt;/ref&gt; || 5 963 || [[Черногория]], [[Албания]], [[Сербия]], [[Босния және Герцеговина]]|| [[Дрина]] өзенінің саласы||[[Атлант мұхиты]]
|-
|845. || [[Нишава]] || [[Сурет:Nishava.jpg |орта|100px|]] || 218&lt;ref&gt;https://sinonim.org/t/%D0%BD%D0%B8%D1%88%D0%B0%D0%B2%D0%B0&lt;/ref&gt; || 3 950 || [[Болгария]], [[Сербия]] || [[Оңтүстік Морава]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|846. || [[Сыня]] || [[Сурет:Село Овгорт.JPG |орта|100px|]] || 217&lt;ref&gt;https://vodoohrannayazona.ru/vodoemy/15020300112115300029842-synya.php?ysclid=ls0pa4v2p7659632511&lt;/ref&gt;	|| 13 500	 || [[Ресей]] || [[Обь]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|847. || [[Морава]] || [[Сурет:DOE Devin.jpg |орта|100px|]] || 217&lt;ref&gt;https://old.bigenc.ru/geography/text/2643100?ysclid=ls1af23of9961679192&lt;/ref&gt; || 37 500 || [[Сербия]] || [[Дунай]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|848. || [[Уаиау]] || [[Сурет:Waiau River.jpg |орта|100px|]] || 217&lt;ref&gt;https://travellers.ru/reka-uaiau?ysclid=ls23mq65h3149551030 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20240131180912/https://travellers.ru/reka-uaiau?ysclid=ls23mq65h3149551030 |date=2024-01-31 }}&lt;/ref&gt; || 3 310 || [[Жаңа Зеландия]] || [[Фово бұғазы]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|849. || [[Брда]] || [[Сурет:Bydgoszcz BRE spichrze.jpg |орта|100px|]] || 217&lt;ref&gt;https://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/71022/%D0%91%D1%80%D0%B4%D0%B0?ysclid=ls243v2e6d579769607&lt;/ref&gt; || 4 700 || [[Польша]] || [[Висла]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|850. || [[Просна]] || [[Сурет:Kalisz-Most sw Wojciecha.jpg |орта|100px|]] || 217&lt;ref&gt;https://latitude.to/articles-by-country/pl/poland/195295/prosna&lt;/ref&gt; || 4 924 || [[Польша]] || [[Варта]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|851. || [[Ахелоос]] || [[Сурет:Acheloos river narrows 03.jpg |орта|100px|]] || 217&lt;ref&gt;https://dir.md/ru.m.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%85%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D0%BE%D1%81&lt;/ref&gt; || 6 329 || [[Грекия]] || [[Ион теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|852. || [[Могами]] || [[Сурет:Mogamigawa-kawakudari.jpg |орта|100px|]] || 216&lt;ref&gt;https://dic.academic.ru/dic.nsf/es/82812/%D0%9C%D0%9E%D0%93%D0%90%D0%9C%D0%98?ysclid=ls3j2kzuu8145579317&lt;/ref&gt; || 7 400 || [[Жапония]] || [[Жапон теңізі]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|853. || [[Уай]] || [[Сурет:River Wye at Hay-on-Wye.jpg |орта|100px|]] || 215&lt;ref&gt;https://waterresources.ru/reki/uay/?ysclid=ls3jgqz2nm962457496&lt;/ref&gt;	 || 4 136 || [[Ұлыбритания]] || [[Северн]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|854. || [[Зезере]] || [[Сурет:Lago Azul no Rio Zêzere.JPG |орта|100px|]] || 215&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=18&lt;/ref&gt; || 5 043|| [[Португалия]] || [[Тахо]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|855. || [[Деруэнт]] || [[Сурет:Hobart-Tasmania-Australia16.JPG |орта|100px|]] || 215&lt;ref&gt;https://waterresources.ru/reki/deruent-reka-tasmaniya/?ysclid=ls48nurb2h132279576&lt;/ref&gt; || 9 249 || [[Аустралия]] || [[Сторм шығанағы]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|856. || [[Ингури]] || [[Сурет:Enguri bridge.jpg |орта|100px|]] || 213&lt;ref&gt;https://alphapedia.ru/w/Enguri_River&lt;/ref&gt; || 4 060 || [[Грузия]] || [[Қара теңіз]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|857. || [[Тэнрю]] || [[Сурет:Tenryū River December 28, 2005.JPG |орта|100px|]] || 213&lt;ref&gt;https://more3dperm.ru/b0400c/%D0%A2%D1%8D%D0%BD%D1%80%D1%8E_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0){{Deadlink|date=September 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 5 090 || [[Жапония]] || мұхит ||[[Тынық мұхит]]
|-
|858. || [[Уна]] || [[Сурет:Una River Bosanska Krupa 2.jpg |орта|100px|]] || 213&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=18&lt;/ref&gt; || 9 368 || [[Хорватия]], [[Босния және Герцеговина]] || [[Сава]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|859. || [[Неретва]] || [[Сурет:Neretva at Mostar2.JPG |орта|100px|]] || 213&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=18&lt;/ref&gt; || 5 581 || [[Хорватия]], [[Босния және Герцеговина]] || [[Адрия теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|860. || [[Самур]] || [[Сурет:Река Самур.jpg |орта|100px|]] || 213&lt;ref&gt;https://www.liveinternet.ru/community/2411424/post72910368/&lt;/ref&gt; || 7 330 || [[Ресей]] || [[Каспий теңізі]] ||
|-
|861. || [[Рено]] || [[Сурет:Reno a Casalecchio di Reno (BO).jpg |орта|100px|]] || 211&lt;ref&gt;http://www.biancoloto.com/italia-fiumi.html?ysclid=ls6eghabx6540525140&lt;/ref&gt; || 5 040 || [[Италия]] || [[Адрия теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|862. || [[Чита]] || [[Сурет:Chita river.jpg |орта|100px|]] || 210&lt;ref&gt;https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1411663?ysclid=ls6eqykr6m637867010&lt;/ref&gt; || 4 200 || [[Ресей]] || [[Ингода]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|863. || [[Кантегир]] || [[Сурет:Kantegir Nauka chester.jpg |орта|100px|]] || 210&lt;ref&gt;https://altai-ses.ru/4198d54081/%D0%9A%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D1%80&lt;/ref&gt; || 3 500 || [[Ресей]] || [[Енисей]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|864. || [[Нидэльва]] || [[Сурет:Nidelva ved Blakstad.JPG |орта|100px|]] || 210&lt;ref&gt;https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BD%D0%B8%D0%B4%D1%8D%D0%BB%D1%8C%D0%B2%D0%B0?ysclid=ls7tif2p40178305239&lt;/ref&gt; || 3 124 || [[Норвегия]] || [[Солтүстік теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|865. || [[Агано]] || [[Сурет:Agano River.jpg |орта|100px|]] || 210&lt;ref&gt;https://xn--h1ajim.xn--p1ai/%D0%90%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D0%BE_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0)&lt;/ref&gt; || 7 710 || [[Жапония]] || [[Жапон теңізі]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|866. || [[Дайман]] || [[Сурет:Puente Río Dayman.jpg |орта|100px|]] || 210&lt;ref&gt;https://waterresources.ru/reki/dayman/?ysclid=ls7uvf6xno432953721&lt;/ref&gt;	 || 3 183 || [[Уругвай]] || Уругвай өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|867. || [[Сухар (өзен)|Сухар]] || [[Сурет:Río Zújar.jpg |орта|100px|]] || 210&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=18&lt;/ref&gt; || 8 508 || [[Испания]] || [[Гвадиана]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|868. || [[Бразо]] || [[Сурет:BrazeauRiver1.JPG |орта|100px|]] || 210&lt;ref&gt;https://travellers.ru/reka-brazo?ysclid=ls993aibfc449669310 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20240205181410/https://travellers.ru/reka-brazo?ysclid=ls993aibfc449669310 |date=2024-02-05 }}&lt;/ref&gt;	 || 10 000 || [[Канада]] || [[Солтүстік Саскачеван]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|869. || [[Семуа]] || [[Сурет:Semois.JPG |орта|100px|]] || 210&lt;ref&gt;https://altai-ses.ru/4198d54081/%D0%A1%D0%B5%D0%BC%D1%83%D0%B0_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0)&lt;/ref&gt;	 || 1 329 || [[Бельгия]] || [[Маас]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|870. || [[Уаитаки]] || [[Сурет:Waitaki Dam 001.JPG |орта|100px|]] || 209&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=18&lt;/ref&gt; || 11 820 || [[Жаңа Зеландия]] || мұхит ||[[Тынық мұхит]]
|-
|871. || [[Кларенс]] || [[Сурет:On the road to Lake Tennyson (25905080492).jpg |орта|100px|]] || 209&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=18&lt;/ref&gt; || 3 289 || [[Жаңа Зеландия]] || мұхит ||[[Тынық мұхит]]
|-
|872. || [[Нявежис]] || [[Сурет:NevezisRiver006.JPG |орта|100px|]] || 209&lt;ref&gt;https://www.birstononemunas.lt/ru/paslaugos-ir-kainos/baidariu-kanoju-marsrutai-ir-kainos/nevezis/&lt;/ref&gt; || 6 140 || [[Литва]] || [[Неман]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|873. || [[Тер]] || [[Сурет:Catalonia StQuirzeBesora Ter river.jpg |орта|100px|]] || 209&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=18&lt;/ref&gt; || 3 010 || [[Испания]] || [[Жерорта теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|874. || [[Панд-Орей]] || [[Сурет:USACE Albeni Dam Idaho.jpg |орта|100px|]] || 209&lt;ref&gt;https://tepler.ru/strani/canada/edmonton/reka-pand-orey.html?ysclid=lsaozbu6si10449411&lt;/ref&gt; || 66 800 || [[Канада]], [[Америка Құрама Штаттары]] || [[Колумбия]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|875. || [[Жагуаран]] || [[Сурет:Río Branco.JPG |орта|100px|]] || 208&lt;ref&gt;https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1301409?ysclid=lsapawimr7779104023&lt;/ref&gt; || 8188 || [[Бразилия]], [[Уругвай]] || Лагоа-Мирин көлі ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|876. || [[Лужнице]] || [[Сурет:Halamsky most.jpg |орта|100px|]] || 208&lt;ref&gt;https://travellers.ru/reka-luzhnice?ysclid=lsc3ompop0776630972 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20240207180623/https://travellers.ru/reka-luzhnice?ysclid=lsc3ompop0776630972 |date=2024-02-07 }}&lt;/ref&gt; || 4 226 || [[Аустрия]], [[Чехия]] || [[Влтава]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|877. || [[Барнаулка]] || [[Сурет:Barnaulkariveravgust.jpg |орта|100px|]] || 207&lt;ref&gt;https://www.vtourisme.com/altaj/geografiya-i-klimat/reki/3-reka-barnaulka?ysclid=lsc400ualx346717206&lt;/ref&gt; || 5 720 || [[Ресей]] || [[Обь]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|878. || [[Сыда]] || [[Сурет:Вид со второго Тигея - panoramio.jpg |орта|100px|]] || 207&lt;ref&gt;https://vodoohrannayazona.ru/vodoemy/17010300312116100018239-syda.php?ysclid=lsc4am6a5i802243251&lt;/ref&gt; || 445 || [[Ресей]] || [[Енисей]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|879. || [[Дрвенца]] || [[Сурет:Złotoria, ujście Drwęcy do Wisły.jpg |орта|100px|]] || 207&lt;ref&gt;https://waterresources.ru/reki/drventsa/?ysclid=lsc4nipeuc40665780&lt;/ref&gt; || 5 536 || [[Польша]] || [[Висла]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|880. || [[Йёкюльсау-ау-Фьёдлюм]] || [[Сурет:Iceland near Dettifoss 1972.jpg |орта|100px|]] || 206&lt;ref&gt;https://www.votpusk.ru/article/islandiya/reki-islandii&lt;/ref&gt; || 7380  || [[Исландия]] || мұхит ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|881. || [[Байяно (Чипо)]] || || 206&lt;ref&gt;https://ru.wiki34.com/wiki/R%C3%ADo_Bayano&lt;/ref&gt; || 5 291	 || [[Панама]] || [[Панама шығанағы]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|882. || [[Дункан]] || [[Сурет:Canada British Columbia relief location map.jpg |орта|100px|]] || 206&lt;ref&gt;https://waterresources.ru/reki/dunkan-reka/?ysclid=lsdk9u898l994627168&lt;/ref&gt; || 2 443|| [[Канада]] || [[Кутеней]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|883. || [[Бхагиратхи]] || [[Сурет:Bhagirathi River at Gangotri.JPG |орта|100px|]] || 205&lt;ref&gt;https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1367242&lt;/ref&gt;|| 6 921 || [[Үндістан]] || [[Ганг]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|884. || [[Амека]] || [[Сурет:Rio Ameca.jpg |орта|100px|]] || 205&lt;ref&gt;https://ru.wiki34.com/wiki/R%C3%ADo_Ameca&lt;/ref&gt;|| 12 214 || [[Мексика]] || мұхит ||[[Тынық мұхит]]
|-
|885. || [[Вислок]] || [[Сурет:Wisłok (Besko).jpg |орта|100px|]] || 205&lt;ref&gt;https://stavkvantorium.ru/3ee7ad5129/%D0%92%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%BA_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0)&lt;/ref&gt;|| 3 528 || [[Польша]] || [[Сан]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|886. || [[Пиньос]] || [[Сурет:Tempi1.jpg |орта|100px|]] || 205&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=18&lt;/ref&gt; || 10 700 || [[Грекия]] || [[Эгей теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|887. || [[Мёша]] || [[Сурет:Река Мёша - panoramio.jpg |орта|100px|]] || 204&lt;ref&gt;https://waterresources.ru/reki/myosha/?ysclid=lsf0jnc2xc437844128&lt;/ref&gt; || 4 180 || [[Ресей]] || [[Шолман]] өзенінің саласы ||
|-
|888. || [[Кюмийоки]] || [[Сурет:Kymijoki 1.jpg |орта|100px|]] || 204&lt;ref&gt;https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1311891&lt;/ref&gt; || 37 200 || [[Финляндия]] || [[Фин шығанағы]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|889. || [[Митта-Митта]] || [[Сурет:Mitta Mitta in full flow through drought - 6543.jpg |орта|100px|]] || 204&lt;ref&gt;https://www.vdvanr.ru/5c6b653b/%D0%9C%D0%B8%D1%82%D1%82%D0%B0-%D0%9C%D0%B8%D1%82%D1%82%D0%B0_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0){{Deadlink|date=September 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 10 062 || [[Аустралия]] || [[Муррей]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|890. || [[Орети]] || [[Сурет: Oreti River near Lumsden.jpg|орта|100px|]] || 203&lt;ref&gt;https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B5%D0%BA%D0%B8_%D0%9D%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%B9_%D0%97%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D0%B8&lt;/ref&gt; || 1 160	 || [[Жаңа Зеландия]] || [[Фово бұғазы]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|891. || [[Мяркис]] || [[Сурет:Merkine Merkys.JPG |орта|100px|]] || 203&lt;ref&gt;https://ru.wiki34.com/wiki/R%C3%ADo_Merkys&lt;/ref&gt; || 4 440 || [[Литва]], [[Белорусь]] || [[Неман]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|892. || [[Желтура]] || [[Сурет:Zheltura-1.JPG |орта|100px|]] || 202&lt;ref&gt;https://vodoohrannayazona.ru/vodoemy/16030000112116300008328-zheltura-(aczargain-gol,-czehltehry.php?ysclid=lshtlhlvre884840459&lt;/ref&gt; || 5 320 || [[Ресей]], [[Моңғолия]] || [[Джида]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|893. || [[Тимок]] || [[Сурет:April2003 (22) Timok.JPG |орта|100px|]] || 202&lt;ref&gt;https://toplist.info/top/timok-29031.htm&lt;/ref&gt; || 4 666 || [[Сербия]], [[Болгария]] || [[Дунай]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|894. || [[Миния]] || [[Сурет:Minija (Mingē) - panoramio.jpg |орта|100px|]] || 202&lt;ref&gt;https://www.itinari.com/ru/lithuania-for-thrill-seekers-kayaking-in-minija-river-vwis&lt;/ref&gt; || 2 980 || [[Литва]] || [[Неман]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|895. || [[Алагон]] || [[Сурет:Rio Alagon Sotoserrano 015.jpg |орта|100px|]] || 201&lt;ref&gt;https://waterresources.ru/reki/alagon-reka/?ysclid=lsihg2z2c3984776068&lt;/ref&gt; || 7 000 || [[Испания]] || [[Тахо]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|896. || [[Люда Камчия]] || [[Сурет:Gradets-Galata-1.jpg |орта|100px|]] || 201&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=18&lt;/ref&gt; || 1 612 || [[Болгария]] || [[Камчия]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|897. || [[Храми]] || [[Сурет:Bridge over the Khrami in Imiri, Georgia..jpg |орта|100px|]] || 201&lt;ref&gt;https://rybalka.tv/water/reki/reka-hrami/&lt;/ref&gt; || 8 340 || [[Грузия]], [[Әзірбайжан]] || Кура өзенінің саласы ||
|-
|898. || [[Дудинка]] || [[Сурет:Relief Map of Taymyrsky District.png |орта|100px|]] || 200&lt;ref&gt;https://vodoohrannayazona.ru/vodoemy/17010800412116100106466-dudinka.php?ysclid=lsj9p6mzj6657004035&lt;/ref&gt;|| 5 970 || [[Ресей]] || [[Енисей]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|899. || [[Ниссан]] || [[Сурет:Nissan.JPG |орта|100px|]] || 200&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=18&lt;/ref&gt; || 2 648 || [[Швеция]] || [[Каттегат]] бұғазы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|900. || [[Лулонга]] || [[Сурет:Port of Basankusu and River Lulonga.jpg |орта|100px|]] || 200&lt;ref&gt;https://stavkvantorium.ru/3ee7ad5129/%D0%9B%D1%83%D0%BB%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%B0&lt;/ref&gt;|| 77 000 || [[Конго Демократиялық Республикасы]] || [[Конго (өзен)|Конго]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|901. || [[Монгала]] || [[Сурет:CH-NB - Belgisch-Kongo, Fluss Mongala- Alltagsszene - Annemarie Schwarzenbach - SLA-Schwarzenbach-A-5-25-076.jpg |орта|100px|]] || 200&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=19&lt;/ref&gt; || 52 200  || [[Конго Демократиялық Республикасы]] || [[Конго (өзен)|Конго]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|902. || [[Маникуаган]] || [[Сурет:Manic-5 and Manic-5-PA overview.jpg |орта|100px|]] || 200&lt;ref&gt;https://mapcarta.com/24594540&lt;/ref&gt; || 11 000 || [[Канада]] || [[Әулие Лаврентий өзені]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|903. || [[Миссисипи]] || [[Сурет:Galetta ON.JPG |орта|100px|]] || 200&lt;ref&gt;https://likefrend.ru/stati/11655-missisipi-pritok-ottavy.html&lt;/ref&gt; || 4 450	 || [[Канада]] || Оттава өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|904. || [[Рестигуш]] || [[Сурет:View Of Campbellton.jpeg |орта|100px|]] || 200&lt;ref&gt;https://www.tourmesto.ru/reka_restigush_restigouche_river.html{{Deadlink|date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 12 820 || [[Канада]] || [[Әулие Лаврентий шығанағы]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|905. || [[Пирсагат]] || [[Сурет:Pirsaat valley.jpg |орта|100px|]] || 199&lt;ref&gt;https://travellers.ru/reka-pirsagat?ysclid=lsm40xj2ww204975342 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20240214181328/https://travellers.ru/reka-pirsagat?ysclid=lsm40xj2ww204975342 |date=2024-02-14 }}&lt;/ref&gt; || 2 280 || [[Әзірбайжан]] || [[Каспий теңізі]] ||
|-
|906. || [[Уаско]] || [[Сурет:CabeceraRioHuasco.jpg |орта|100px|]] || 198&lt;ref&gt;https://stikss.ru/55de79b/%D0%A3%D0%B0%D1%81%D0%BA%D0%BE_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0)&lt;/ref&gt; || 9 857 || [[Чили]] || мұхит ||[[Тынық мұхит]]
|-
|907. || [[Вда]] || [[Сурет:Most kolejowy Chojnice - Tczew nad Wdą.jpg |орта|100px|]] || 198&lt;ref&gt;https://stavkvantorium.ru/3ee7ad5129/%D0%92%D0%B4%D0%B0_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0)&lt;/ref&gt;|| 2 325 || [[Польша]] || [[Висла]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|908. || [[Сумгаит]] || [[Сурет:Sumqayıtçay 5.jpg |орта|100px|]] || 198&lt;ref&gt;https://stavkvantorium.ru/3ee7ad5129/%D0%A1%D1%83%D0%BC%D0%B3%D0%B0%D0%B8%D1%82_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0)&lt;/ref&gt; || 1800  || [[Әзірбайжан]] || [[Каспий теңізі]] ||
|-
|909. || [[Арагон]] || [[Сурет:El rio Aragon visto desde lo alto del barranco de Penalen.jpg |орта|100px|]] || 197&lt;ref&gt;http://larivera.info/encyclopaedia/rio/aragon/&lt;/ref&gt;|| 8 524 || [[Испания]] || [[Эбро]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|910. || [[Симилкамин]] || [[Сурет:Similkameen River near Nighthawk WA.jpg |орта|100px|]] || 197&lt;ref&gt;https://stavkvantorium.ru/3ee7ad5129/%D0%A1%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D0%BB%D0%BA%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D0%BD&lt;/ref&gt; || 7 600 || [[Канада]], [[Америка Құрама Штаттары]] || [[Оканоган]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|911. || [[Русенски Лом]] || [[Сурет:Basarbovo2.jpg |орта|100px|]] || 197&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=19&lt;/ref&gt; || 1 547 || [[Болгария]] ||[[Дунай]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|912. || [[Нера]] || [[Сурет:Nera river, Republic Sakha, Russia.jpg |орта|100px|]] || 196&lt;ref&gt;https://vodoohrannayazona.ru/vodoemy/18050000212117700044722-nera.php?ysclid=lsoyquf9yd458383157&lt;/ref&gt; || 24 500	 || [[Ресей]] || [[Индигирка]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|913. || [[Симанто]] || [[Сурет:Shimanto River And Iwama Bridge 1.jpg |орта|100px|]] || 196&lt;ref&gt;https://visitjapan.ru/spot/799?ysclid=lsoz120vea667143728&lt;/ref&gt; || 2 270|| [[Жапония]] || мұхит ||[[Тынық мұхит]]
|-
|914. || [[Шатт-эль-Араб]] || [[Сурет:Basra-Shatt-Al-Arab.jpg |орта|100px|]] || 195&lt;ref&gt;https://stavkvantorium.ru/3ee7ad5129/%D0%A8%D0%B0%D1%82%D1%82-%D1%8D%D0%BB%D1%8C-%D0%90%D1%80%D0%B0%D0%B1_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0)&lt;/ref&gt; || 1 000 000 || [[Ирак]], [[Иран]] || [[Парсы шығанағы]] ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|915. || [[Зилупе (Синяя)]] || [[Сурет:Река Синяя Красногородск 04.jpg |орта|100px|]] || 195&lt;ref&gt;https://stavkvantorium.ru/3ee7ad5129/%D0%97%D0%B8%D0%BB%D1%83%D0%BF%D0%B5_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0)&lt;/ref&gt; || 2 040 || [[Ресей]], [[Латвия]], [[Беларусь]] || [[Великая]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|916. || [[Тихуана]] || [[Сурет:Tijuana River National Estuarine Research Reserve coastline.jpg |орта|100px|]] || 195&lt;ref&gt;https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1650067&lt;/ref&gt; || 4 532 || [[Америка Құрама Штаттары]], [[Мексика]] || мұхит ||[[Тынық мұхит]]
|-
|917. || [[Чая]] || [[Сурет:Relief Map of Tomsk Oblast.png|орта|100px|]] || 194&lt;ref&gt;https://posibiri.ru/reka-chaya-v-tomskoj-oblasti/?ysclid=lsqfpa8koo233907809&lt;/ref&gt; || 27 200	 || [[Ресей]] || [[Обь]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|918. || [[Го]] || [[Сурет:Tomoe bridge Miyoshi.jpg |орта|100px|]] || 194&lt;ref&gt;https://waterresources.ru/reki/go-reka/?ysclid=lsqgaj61ux204079886&lt;/ref&gt; || 3 900	 || [[Жапония]] || [[Жапон теңізі]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|919. || [[Йосино]] || [[Сурет:Ohashi-2303-r1.jpg |орта|100px|]] || 194&lt;ref&gt;https://stavkvantorium.ru/3ee7ad5129/%D0%99%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BD%D0%BE_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0)&lt;/ref&gt; || 3 750 || [[Жапония]] || Наруто бұғазы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|920. || [[Харама]] || [[Сурет:Jarama Titulcia.jpg |орта|100px|]] || 194&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=19&lt;/ref&gt; || 11 596 || [[Испания]] || 	[[Тахо]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|921. || [[Сигуэла]] || [[Сурет:Rio Ciguela. Villarta de San Juan.JPG |орта|100px|]] || 194&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=19&lt;/ref&gt; || 11 970 || [[Испания]] || [[Гвадиана]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|922. || [[Галлатин]] || [[Сурет:LowerGallatinRiverNearManhattan.jpg |орта|100px|]] || 193&lt;ref&gt;https://infoteach.ru/%D0%93%D0%B0%D0%BB%D0%BB%D0%B0%D1%82%D0%B8%D0%BD{{Deadlink|date=April 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || ? || [[Америка Құрама Штаттары]] || [[Миссури]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|923. || [[Рангитаики]] || [[Сурет:Rangitaiki River.jpg |орта|100px|]] || 193 || 2 849 || [[Жаңа Зеландия]] ||мұхит ||[[Тынық мұхит]]
|-
|924. || [[Кемь]] || [[Сурет:Кемь река.jpg |орта|100px|]] || 191&lt;ref&gt;https://wiki-karelia.ru/articles/priroda-i-puteshestviya/reka-kem/?ysclid=lst8zmoof5314551109&lt;/ref&gt; || 27 700 || [[Ресей]] || [[Ақ теңіз]] ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|925. || [[Мемеле]] || [[Сурет:4201NemunelisBauskeje.jpg |орта|100px|]] || 191&lt;ref&gt;https://braxru.ru/375f8c0e/%D0%9C%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D0%BB%D0%B5{{Deadlink|date=September 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 4 050 || [[Литва]], [[Латвия]] || [[Лиелупа]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|926. || [[Ольо]] || [[Сурет:Soncino Orzinuovi ponte Oglio.JPG |орта|100px|]] || 191&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=19&lt;/ref&gt; || 6 649 || [[Италия]] || [[По]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|927. || [[Овенс]] || [[Сурет:WangarattaOvensRiver.JPG |орта|100px|]] || 191&lt;ref&gt;https://ru.wiki34.com/wiki/R%C3%ADo_Ovens&lt;/ref&gt; || 7 778 || [[Аустралия]] || [[Муррей]] өзенінің саласы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|928. || [[Эн]] || [[Сурет:Pont-du-Navoy02.jpg |орта|100px|]] || 190&lt;ref&gt;https://stavkvantorium.ru/3ee7ad5129/%D0%AD%D0%BD_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0)&lt;/ref&gt; || 3 630 || [[Франция]] || [[Рона]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|929. || [[Барроу]] || [[Сурет:Leighlinbridge3836.jpg |орта|100px|]] || 190&lt;ref&gt;https://womanadvice.ru/reki-irladnii?ysclid=lsuormi8h6699030822&lt;/ref&gt; || 3 067 || [[Ирландия]] || [[Кельт теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|930. || [[Саррая]] || [[Сурет:Rio Sorraia - Benavente - Portugal (384988905).jpg |орта|100px|]] || 190&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=19&lt;/ref&gt; || 7 556 || [[Португалия]] || [[Тахо]] өзенінің саласы||[[Атлант мұхиты]]
|-
|931. || [[Самбра]] || [[Сурет:Namur JPG02.jpg |орта|100px|]] || 190&lt;ref&gt;https://gufo.me/dict/bse/%D0%A1%D0%B0%D0%BC%D0%B1%D1%80?ysclid=lsupduo94209911589&lt;/ref&gt; || 2 740 || [[Франция]], [[Бельгия]] || [[Маас]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|932. || [[Бассак]] || [[Сурет:Bassac.jpg |орта|100px|]] || 190&lt;ref&gt;https://alphapedia.ru/w/Bassac_River&lt;/ref&gt;	 || 8 100  || [[Камбоджа]], [[Вьетнам]] || [[Оңтүстік Қытай теңізі]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|933. || [[Артур]] || [[Сурет:Arthur River mouth.jpg |орта|100px|]] || 189&lt;ref&gt;https://deartravel.ru/4595-reki-avstralii.html&lt;/ref&gt; || 2 492 || [[Аустралия]] || мұхит ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|934. || [[Вит]] || [[Сурет:VitRiveratToros.JPG |орта|100px|]] || 189&lt;ref&gt;https://www.wikidata.ru-ru.nina.az/%D0%92%D0%B8%D1%82.html&lt;/ref&gt; || 3 220 || [[Болгария]] || [[Дунай]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|935. || [[Тверца]] || [[Сурет:Река Тверца.jpg |орта|100px|]] || 188&lt;ref&gt;https://bigenc.ru/c/tvertsa-696e7e?ysclid=lsw4r6olgz129871218&lt;/ref&gt; || 6 510 || [[Ресей]] || [[Еділ]] өзенінің саласы ||
|-
|936. || [[Огре]] || [[Сурет:Ogre river (2009).jpg |орта|100px|]] || 188&lt;ref&gt;https://stavkvantorium.ru/3ee7ad5129/%D0%9E%D0%B3%D1%80%D0%B5_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0)&lt;/ref&gt; || 1 730 || [[Латвия]] || [[Батыс Двина]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|937. || [[Тей]] || [[Сурет:St. Matthew's Church and Smeaton's Bridge.jpg |орта|100px|]] || 188&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=19&lt;/ref&gt; || 6 216 || [[Ұлыбритания]] || [[Солтүстік теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|938. || [[Требишница]] || [[Сурет:Trebinje River.jpg |орта|100px|]] || 187&lt;ref&gt;https://dergachev-va.livejournal.com/167031.html&lt;/ref&gt; || 4 926 || [[Босния және Герцеговина]], [[Хорватия]], [[Черногория]] || [[Адрия теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|939. || [[Босут]] || [[Сурет:Bosut - Rokovci-Andrijasevci 4.jpg |орта|100px|]] || 186&lt;ref&gt;https://stavkvantorium.ru/3ee7ad5129/%D0%91%D0%BE%D1%81%D1%83%D1%82&lt;/ref&gt; || 3 097	 || [[Хорватия]], [[Сербия]] || [[Сава]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|940. || [[Гордон]] || [[Сурет:Gordon river-hbm.jpg |орта|100px|]] || 186&lt;ref&gt;https://dir.md/ru.m.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%BE%D1%80%D0%B4%D0%BE%D0%BD_(%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B0,_%D0%A2%D0%B0%D1%81%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F)&lt;/ref&gt; || 4974  || [[Аустралия]] || Маккуари шығанағы ||[[Үнді мұхиты]]
|-
|941. || [[Ахурян]] || [[Сурет:Akhurian Arpaçay River (4217722053).jpg |орта|100px|]] || 186&lt;ref&gt;https://www.kavkaz-uzel.media/articles/152051/?ysclid=lsyzrlir6s542101880&lt;/ref&gt; || 9 670 || [[Армения]] || [[Аракс]] өзенінің саласы ||
|-
|942. || [[Йиглава]] || [[Сурет:Pribyslavice jihlava river.jpg |орта|100px|]] || 185&lt;ref&gt;https://stavkvantorium.ru/3ee7ad5129/%D0%A0%D0%B5%D0%BA%D0%B8_%D0%A7%D0%B5%D1%85%D0%B8%D0%B8&lt;/ref&gt; || 3 117 || [[Чехия]] || [[Дие]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|943. || [[Литл-Саскачеван]] || [[Сурет:Little Saskatchewan River Minnedosa.jpg |орта|100px|]] || 185&lt;ref&gt;https://stavkvantorium.ru/3ee7ad5129/%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BB-%D0%A1%D0%B0%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B5%D0%B2%D0%B0%D0%BD&lt;/ref&gt; || 4 100 || [[Канада]] || [[Ассинибойн]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|944. || [[Оканоган]] || [[Сурет:Omak, WA - bridge across the Okanagan River.jpg |орта|100px|]] || 185&lt;ref&gt;https://openarium.ru/poi/85976394/?ysclid=lt0e9m2mnu468068301&lt;/ref&gt; || 21 238 || [[Канада]] || [[Колумбия өзені|Колумбия]] өзенінің саласы||[[Тынық мұхит]]
|-
|945. || [[Тертер]] || [[Сурет:Charektar004.JPG |орта|100px|]] || 184&lt;ref&gt;https://gufo.me/dict/bse/%D0%A2%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B5%D1%80?ysclid=lt0ekxgorl677110333&lt;/ref&gt; || 2 650	|| [[Әзірбайжан]] || [[Кура]] өзенінің саласы ||
|-
|946. || [[Шур]] || [[Сурет:IMG SuirHolycross4788.jpg |орта|100px|]] || 183&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=19&lt;/ref&gt; || 3 610	 || [[Ирландия]] || [[Кельт теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|947. || [[Манавату]] || [[Сурет:Manawatu Gorge New Zealand.jpg |орта|100px|]] || 182&lt;ref&gt;https://zamons.com/ru/article/2069804-reka-manavatu-reka-novaia-zelandiia&lt;/ref&gt; || 5 947 || [[Жаңа Зеландия]] || [[Тасман теңізі]] || [[Тынық мұхит]]
|-
|948. || [[Гуадалопе]] || [[Сурет:Alcaniz, Vista.jpg |орта|100px|]] || 182&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=19&lt;/ref&gt; || 3 890 || [[Испания]] || [[Эбро]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|949. || [[Фехте]] || [[Сурет:Vechte.jpg |орта|100px|]] || 182&lt;ref&gt;https://posts24.ru/%D0%A4%D0%B5%D1%85%D1%82%D0%B5{{Deadlink|date=May 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; || 3 780 || [[Германия]], [[Нидерланд]] || [[Зварте-Ватер]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|950. || [[Юмиж]] || [[Сурет:Юмиж 25.jpg |орта|100px|]] || 180&lt;ref&gt;https://textual.ru/gvr/index.php?card=160305&lt;/ref&gt; || 1 825 || [[Ресей]] || [[Солтүстік Двина]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|951. || [[Ивалойоки]] || [[Сурет:Ivalon kirkko ja Ivalojoki.JPG |орта|100px|]] || 180&lt;ref&gt;https://openarium.ru/poi/29101480/?ysclid=lt1uidud2r53799992&lt;/ref&gt; || 18 516 || [[Финляндия]] || Инариярви көлі ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|952. || [[Итата]] || [[Сурет:Nipas y rio Itata.jpg |орта|100px|]] || 180&lt;ref&gt;https://geo.koltyrin.ru/reki.php?page=20&lt;/ref&gt; || 11 385	 || [[Чили]] || мұхит ||[[Тынық мұхит]]
|-
|953. || [[Тамега]] || [[Сурет:Madalena.jpg |орта|100px|]] || 180 || 3 200 || [[Испания]], [[Португалия]] || Дуэро өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|954. || [[Рей]] || [[Сурет:Relief map of Canada.png |орта|100px|]] || 180 || 11 000 || [[Канада]] || Коронейшен шығанағы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|955. || [[Турианчай]] || [[Сурет:Türyançay - panoramio (1).jpg |орта|100px|]] || 180 || 1 840 || [[Әзербайжан]] || [[Кура]] өзенінің саласы ||
|-
|956. || [[Оркла]] || [[Сурет:Orkanger 03.jpg |орта|100px|]] || 179 || 3 053 || [[Норвегия]] || Оркдалсфьорд шығанағы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|957. || [[Скьяульвандафльоут]] || [[Сурет:Islande cascade Aldeyjarfoss.jpg |орта|100px|]] || 178 || ? || [[Исландия]] || мұхит ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|958. || [[Воротан]] || [[Сурет:Sisian Bridge.JPG |орта|100px|]] || 178 || 5 650 || [[Армения]], [[Әзербайжан]] || [[Акера]] өзенінің саласы ||
|-
|959. || [[Буллер]] || [[Сурет:Buller River near Berlins.jpg |орта|100px|]] || 177 || 6 501 || [[Жаңа Зеландия]] || [[Тасман теңізі]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|960. || [[Ла-Вилла]] || [[Сурет:Caudaloso Río La Villa.jpg |орта|100px|]] || 177 || 1 284 || [[Панама]] || Панама шығанағы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|961. || [[Альберче]] || [[Сурет:Alberche Aldea del Fresno 2.jpg |орта|100px|]] || 177 || 4 108 || [[Испания]] || [[Тахо]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|962. || [[Вольтурно]] || [[Сурет:Volturno 017.jpg |орта|100px|]] || 177 || 5 550 || [[ Италия]] || [[Тиррен теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|963. || [[Вердон]] || [[Сурет:Gorges du Verdon River from Bottom 0364.jpg |орта|100px|]] || 176 || 2 218 || [[Франция]] || [[Дюранс]] өзенінің саласы ||Португалия
|-
|964. || [[Ритупе (Утроя)]] || [[Сурет:Rītupe pie Kārsavas.jpg |орта|100px|]] || 176 || 3 000 || [[Латвия]], [[Ресей]] || [[Великая]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|965. || [[Гудено]] || [[Сурет:Gudenåen-Svostrup.jpg |орта|100px|]] || 176 || 2 643 || [[Дания]] || [[Балтық теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|966. || [[Темс (Уаихоу)]] || [[Сурет:Waihouriver.jpg |орта|100px|]] || 175 || 2 000 || [[Жаңа Зеландия]] || мұхит ||[[Тынық мұхит]]
|-
|967. || [[Саладо]] || [[Сурет:Río Salado, región de Antofagasta, Chile.JPG |орта|100px|]] || 175 || 7 575 || [[Чили]] || мұхит ||[[Тынық мұхит]]
|-
|968. || [[Саду]] || [[Сурет:2007.03.23.pt.AlcacerdoSal.PonteFerro.Nova.jpg |орта|100px|]] || 175 || 7 640 || [[Португалия]] || мұхит ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|969. || [[Гандер]] || [[Сурет:Gander River, Newfoundland, Canada.jpg |орта|100px|]] || 175	 || 5 000 || [[Канада]] || мұхит ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|970. || [[Хантайка]] || [[Сурет:Большой Хантайский порог в наши дни.jpg |орта|100px|]] || 174 || 30 700 || [[Ресей]] || [[Енисей]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|971. || [[Каутин]] || [[Сурет:Rio Cautín.jpg |орта|100px|]] || 174	 || 3 100 || [[Чили]] || [[Империаль]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|972. || [[Свратка]] || [[Сурет:Soutok Svratky a Svitavy za obvyklých podmínek.jpg |орта|100px|]] || 174 || 7 118 || [[Чехия]] || [[Дие (өзен)|Дие]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|973. || [[Хьюон]] || [[Сурет:HuonRiver Tasmania.jpg |орта|100px|]] || 174 || 3041 || [[Аустралия]] || Д'Антркасто бұғазы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|974. || [[Аракава]] || [[Сурет:AraKawa2004-12.jpg |орта|100px|]] || 173 || 2 940 || [[Жапония]] || [[Токио шығанағы]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|975. || [[Зауэр]] || [[Сурет:Michelau - Sûre.jpg |орта|100px|]] || 173 || 4 259 || [[Германия]], [[Бельгия]], [[Люксембург]] || [[Мозель]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|976. || [[Дисна]] || [[Сурет:Германавічы. 11.jpg |орта|100px|]] || 173 || 8 180 || [[Литва]], [[Беларусь]] || [[Батыс Двина]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|977. || [[Бакы]] || [[Сурет:Relief Yakutia.png |орта|100px|]] || 172 || 3 020 || [[Ресей]] || [[Яна]] өзенінің саласы ||[[Солтүстік Мұзды мұхит]]
|-
|978. || [[Оңтүстік Кельтма]] || [[Сурет:Мельница. Южная Кельтма.1890.Юлий Шокальский.jpg |орта|100px|]] || 172 || 5 270 || [[Ресей]] || [[Шолман]] өзенінің саласы ||
|-
|979. || [[Мохака]] || [[Сурет:Scenery on the Grade 2 Mohaka River.jpg |орта|100px|]] || 172 || 2 357 || [[Жаңа Зеландия]] || мұхит ||[[Тынық мұхит]]
|-
|980. || [[Юра]] || [[Сурет:JūraTiesPajūriu.JPG |орта|100px|]] || 172 || 3 990 || [[Литва]] || [[Неман]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|981. || [[Спей]] || [[Сурет:River Spey 2005 Apr.jpg |орта|100px|]] || 172 || 3 008 || [[Ұлыбритания]] || [[Солтүстік теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|982. || [[Клайд]] || [[Сурет:Wfm kingston bridge.jpg |орта|100px|]] || 172 || 4 100 || [[Ұлыбритания]] || [[Солтүстік теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|983. || [[Тальяменто]] || [[Сурет:Veduta aerea pzoo.jpg |орта|100px|]] || 172 || 2 916 || [[Италия]] || [[Адрия теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|984. || [[Кодори]] || [[Сурет:Кодор 2018-11-01.jpg |орта|100px|]] || 170 || 2 051 || [[Абхазия]] || [[Қара теңіз]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|985. || [[Эльки]] || [[Сурет:Elqui valley view from Puclaro dam - panoramio.jpg |орта|100px|]] || 170 || 9 826 || [[Чили]] || мұхит ||[[Тынық мұхит]]
|-
|986. || [[Качапоаль]] || [[Сурет:Reserva Rio Cipreses Hualo.jpg |орта|100px|]] || 170 || 6 370 || [[Чили]] || [[Рапель]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|987. || [[Лаха]] || [[Сурет:Salto Las Chilcas.jpg  |орта|100px|]] || 170 || 4 040 || [[Чили]] || [[Био-Био]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|988. || [[Бейкер]] || [[Сурет:Río Baker 03.jpg |орта|100px|]] || 170 || 26 726	 || [[Чили]] || [[Бейкер шығанағы]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|989. || [[Орн]] || [[Сурет:FranceNormandieMutrecyMaizetOrne.jpg |орта|100px|]] || 170	 || 2 932 || [[Франция]] || [[Ла-Манш]] бұғазы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|990. || [[Задьва]] || [[Сурет:Szolnok, Nyáry Lőrinc híd, Zagyva1.jpg |орта|100px|]] || 170 || 5 677 || [[Мажарстан]] || [[Тиса]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|991. || [[Акера]] || [[Сурет:Berdzor075.JPG |орта|100px|]] || 170	 || 2970  || [[Әзербайжан]], [[Армения]] || [[Аракс]] өзенінің саласы ||
|-
|992. || [[Арьеж]] || [[Сурет:N20-ariège2.jpg |орта|100px|]] || 170 || 3 860 || [[Андорра]], [[Франция]] || [[Гаронна]] өзенінің саласы ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|993. || [[Уаирау]] || [[Сурет:Wairau Valley.jpg |орта|100px|]] ||169 || 4 222 || [[Жаңа Зеландия]] || Кука бұғазы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|994. || [[Пасленка]] || [[Сурет:Powalone drzewa - rzeka Pasłęka.jpg |орта|100px|]] || 169	 || 2 295 || [[Польша]] || Балтық теңізі ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|995. || [[Наньсихэ]] || [[Сурет:Hekou-Lao Cai Railway Bridge - P1380515.JPG |орта|100px|]] || 169 || 3 354 || [[Вьетнам]], [[Қытай]] || [[Хонгха]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|996. || [[Клондайк]] || [[Сурет:Klondike River crossing Dempster Highway 1.JPG |орта|100px|]] || 168 || 8 000 || [[Канада]] || [[Юкон]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|997. || [[Ои]] || [[Сурет:Kawanehon Oi 14.jpg |орта|100px|]] || 168 || 1 985 || [[Жапония]] || [[Исе шығанағы]] ||[[Тынық мұхит]]
|-
|998. || [[Рега]] || [[Сурет:Zakole Regi.jpg |орта|100px|]] || 168 || 2 725 || [[Польша]] || [[Балтық теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|-
|999. || [[Тингиририка]] || [[Сурет:Puente de Tinguiririca.JPG |орта|100px|]] || 167 || 4 730 || [[Чили]] || [[Рапель]] өзенінің саласы ||[[Тынық мұхит]]
|-
|1000. || [[Блэкуотер]] || [[Сурет:IMG BlackwaterBridge3720rz.jpg |орта|100px|]] || 167 || 3 324 || [[Ирландия]] || [[Кельт теңізі]] ||[[Атлант мұхиты]]
|}

== Тағыда қараңыз ==
* [[Қазақстанның ең ұзын өзендерінің тізімі]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}
[[Санат:Өзендер]]</text>
      <sha1>pbu41zhcioo6r76ynlzovobq0p2xuos</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>IQOS</title>
    <ns>0</ns>
    <id>713602</id>
    <revision>
      <id>3400827</id>
      <parentid>3317181</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T05:04:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>3400827</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="42128" sha1="kezrd5oi3vm3rkds90pwsvdvjjwxtgd" xml:space="preserve">{{Тексерілмеген мақала|date=қазан 2023}} &lt;!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ!  --&gt;
﻿{{infobox brand
| name = IQOS
| logo = [[File:IQOS_Logo.svg|200px]]
| image = [[File:IQOS_heated_tobacco_devices.jpg|200px]]
| caption = Accord-тан бастап Iluma-ға дейінгі IQOS құрылғылары
| currentowner = Philip Morris International
| introduced = 2014
| tagline = 
| website = [https://www.iqos.com www.iqos.com]
}}
'''IQOS''' ([[Халықаралық фонетикалық әліпби|/ˈaɪkoʊs/]], көбіне IQOS деп жазылады) – Philip Morris International (PMI) компаниясы өндіретін [[Темекіні қыздыру жүйесі|қызатын темекі]] өнімдерінің тізбегі.&lt;ref&gt;{{Cite news|date=2018-01-24|title=Philip Morris sees six million U.S. smokers switching to iQOS device if cleared|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-health-tobacco-pmi-idUSKBN1FD2Z1}}&lt;/ref&gt; Ол ең алғаш 2014 жылы [[Жапония]]да және [[Италия]]да жарыққа шықты, содан кейін басқа елдерде де біртіндеп сатыла бастады. 


2016 жылдан бастап IQOS өнімі Philip Morris International компаниясының флагмандық түтінсіз өніміне айналды, оның байланысы қазір толығымен «түтінсіз болашақ» бастамасына бағытталған. 2021 жылдан бастап IQOS және басқа да түтінсіз өнімдерді сату темекі саласындағы алпауыт компанияның [[Капиталдың айналымдылығы|жаһандық кірісінің]] 30%-на жетер жетпес болды, бұл 2019 жылғы көрсеткіштен 20% жоғары.&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2021-04-20|title=Smoke-free now 28% of PMI revenue, boosted by European take-up of Iqos|url=https://tobaccointelligence.com/smoke-free-now-28-of-pmi-revenue-boosted-by-european-take-up-of-iqos/|website=TobaccoIntelligence|language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|last=LaVito|first=Angelica|date=2019-07-18|title=IQOS boosts Philip Morris International's quarterly profit, revenue. Stock jumps|url=https://www.cnbc.com/2019/07/18/iqos-boosts-philip-morris-internationals-quarterly-profit-revenue.html|website=CNBC|language=en}}&lt;/ref&gt;


Қызатын темекінің жанатын темекі өнімдеріне қарағанда ұзақ мерзімді пайдасы әлі көрсетілмеген, бұл өнім кез келген уақытта темекіге қарағанда зиянды болуы мүмкін деген идея әлі күнге дейін [[Ғылыми қауымдастық|ғылыми қоғамдастық]] арасында талқыланып жатыр.


2020 жылы АҚШ-тың Азық-түлік және дәрі-дәрмек басқармасы PMI компаниясына IQOS-ты [[Америка Құрама Штаттары]]нда әсер ету қаупі аз темекі өнімі (MRTP) ретінде сатуға рұқсат берді, бұл – Swedish Match компаниясының snus өнімінен кейінгі осындай атақ алған екінші өнім. Қаупі аз дегенге қатысты шағымдар қабылданбағанымен, зиянды әсерін азайтуға қатысты шағымдарға рұқсат ету туралы шешім [[Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы]] тарапынан тұтынушыларға жаңылыстырады деп сынға ұшырады.&lt;ref name=&quot;:8&quot;&gt;{{Cite web|title=WHO statement on heated tobacco products and the US FDA decision regarding IQOS|url=https://www.who.int/news/item/27-07-2020-who-statement-on-heated-tobacco-products-and-the-us-fda-decision-regarding-iqos|website=www.who.int|language=en}}&lt;/ref&gt;


== Тарих ==
=== Алғашқы қадамдар ===
[[File:PMI_cube.jpg|thumb|The Cube, Philip Morris International компаниясының негізгі ғылыми-зерттеу және әзірлеу мекемесі, Нойшатель, Швейцария.]]
Темекіге балама өнімдер ондаған жыл бойы зерттелсе де, Philip Morris қыздырылған темекі саласындағы алғашқы коммерциялық қадамдарын 1990 жылы жасады. Ол кезде топ темекіні жандырмай қыздыруға арналған ''құрылғының'' алғашқы прототипін ұсынған (Бета жобасы) болатын.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Elias|first1=Jesse|last2=Dutra|first2=Lauren M.|last3=Helen|first3=Gideon St|last4=Ling|first4=Pamela M.|date=2018-11-01|title=Revolution or redux? Assessing IQOS through a precursor product|url=https://tobaccocontrol.bmj.com/content/27/Suppl_1/s102|journal=Tobacco Control|language=en|volume=27|issue=Suppl 1|pages=s102–s110}}&lt;/ref&gt; Компания темекінің жануын шектей отырып, темекіні қыздыруға арналған екі құрылғыны нарыққа шығарды: 1998 жылдан 2006 жылға дейін АҚШ-та сатылған «Accord» құрылғысы (құрылғы Жапонияда да «Oasis» деген атпен шығарылды), содан кейін компанияның халықаралық еншілес кәсіпорны сатқан «Heatbar» құрылғысы 2006 жылы [[Аустралия|Австралияда]] және [[Швейцария]]да іске қосылды, содан кейін нарықтан шығарылған.&lt;ref name=&quot;:0&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Heated Tobacco Products - TobaccoTactics|url=https://tobaccotactics.org/wiki/heated-tobacco-products/|website=tobaccotactics.org|language=en}}&lt;/ref&gt;


2008 жылы Altria Group компаниясынан бөлініп шыққаннан кейін бір жылдан соң Philip Morris International компаниясы The Cube деп аталатын Швейцарияның [[Нёвшатель (кантон)|Нойшатель]] қаласында құны 200 миллион доллардан асатын ғылыми-зерттеу орталығын ашты. Онда &quot;қаупі аз&quot; өнімдер мен темекінің баламаларына қатысты зерттеулер жүргізілді.&lt;ref&gt;{{Cite news|date=2014-02-13|title=La piste d'une «cigarette propre»|language=fr|work=Le Temps|url=https://www.letemps.ch/economie/piste-dune-cigarette-propre|issn=1423-3967}}&lt;/ref&gt;


=== IQOS-тың нарыққа шығуы ===
2014 жылдың қаңтарында Philip Morris International компаниясы [[Болонья]] (Италия) маңында қызатын темекі өнімдерін өндіруге арналған зауыт салуға 500 миллион еуро инвестиция салғанын жариялады.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Da Philip Morris 500 milioni di euro per filiera italiana tabacco|url=https://gazzettadelsud.it/speciali/terra-e-gusto/2019/03/28/da-philip-morris-500-milioni-di-euro-per-filiera-italiana-tabacco-3b379464-eb3b-41ea-bce1-2ab6de126fc0/|website=Gazzetta del Sud|language=it}}&lt;/ref&gt; 2014 жылдың қарашасында IQOS-тың бірінші нұсқасы шығарылды, ол бірінші рет Жапонияның [[Нагоя]] қаласында және Италияның [[Милан]] қаласында сатылды, содан кейін біртіндеп басқа елдерге таратылды.&lt;ref&gt;{{Cite news|date=2014-11-19|title=Philip Morris to launch Marlboro HeatSticks system in Milan|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/philipmorris-iqos-idUSL6N0T946P20141119}}&lt;/ref&gt;


2016 жылдан бастап Philip Morris «темекісіз болашақты» кеңінен насихаттай бастады, коммерциялық күш темекіге балама болатын өнімдерге көбірек бөліне бастады.&lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;{{Cite news|last=Lester|first=Toby|date=2020-07-14|title=How Philip Morris Is Planning for a Smoke-Free Future|work=Harvard Business Review|url=https://hbr.org/2020/07/how-philip-morris-is-planning-for-a-smoke-free-future|issn=0017-8012}}&lt;/ref&gt; Содан бері IQOS Philip Morris компаниясының флагмандық өніміне айналды және бұл бренд түрлі құрылғыларды қамтыды. 2020 жылдың қаңтарында PMI және [[Корея Республикасы|Оңтүстік Кореяның]] KT&amp;G IQOS портфолиосының бөлігі ретінде гибридті электронды темекі/қыздыратын темекі өнімі Lil халықаралық дистрибуциясы бойынша серіктестік туралы жариялады.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=KT&amp;G expands global foothold with 4,700 e-cigarette IP rights|url=https://www.kedglobal.com/newsView/ked202106250015|website=The Korea Economic Daily Global Edition|language=en}}&lt;/ref&gt; Индукциялық жылыту технологиясын пайдаланатын жаңа жүйе Iluma 2021 жылдың тамызында Жапонияда іске қосылды.&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2021-08-17|title=Philip Morris International Launches New IQOS Iluma in Japan|url=https://tobaccobusiness.com/philip-morris-international-launches-new-iqos-iluma-in-japan/|website=Tobacco Business Magazine|language=en-US}}&lt;/ref&gt;


2017 жылы түтінсіз сегмент бойынша PMI компаниясының сауда айналымы 3,6 миллиард доллар болды (жалпы сауда айналымының 13%). Ал 2015 жылы 64 миллион доллар болған.&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2018-06-26|title=Philip Morris International talks smoke-free future|url=https://vir.com.vn/philip-morris-international-talks-smoke-free-future-60274.html|website=Vietnam Investment Review|language=en}}&lt;/ref&gt; 2018 жылдың басында IQOS брендті өнімдер Жапониядағы темекі өнеркәсібі нарығының 15% үлесін алып тұрды.&lt;ref name=&quot;:0&quot;/&gt; 2020 жылы IQOS әлемнің 52 елінде қолжетімді болып, әлемдік темекі нарығының 5,5%-ын құрады. Бір жылдан кейін аталмыш елдердің саны 70-ке жуықтады.&lt;ref&gt;{{Cite web|last=Duprey|first=Rich|date=2020-02-10|title=Philip Morris' IQOS Still Hot Despite a Cigarette Sales Drop|url=https://www.fool.com/investing/2020/02/10/philip-morris-iqos-still-hot-despite-a-cigarette-s.aspx|website=The Motley Fool|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2021-09-06|title=PMI's IQOS Iluma Prime smoke-free device goes live with Japan Duty Free - Travel Retail Business|url=https://www.trbusiness.com/regional-news/asia-pacific/pmis-iqos-iluma-prime-device-goes-live-with-japan-duty-free/211923|website=TR Business|language=en-US}}&lt;/ref&gt; PMI компаниясының қаржылық есептеріне сүйенсек, 2021 жылдың бірінші тоқсаны бойынша түтінсіз өнімдердің сатылымы компания табысының 30%-на жуықтаған.&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2021-04-20|title=Smoke-free now 28% of PMI revenue, boosted by European take-up of Iqos|url=https://tobaccointelligence.com/smoke-free-now-28-of-pmi-revenue-boosted-by-european-take-up-of-iqos/|website=TobaccoIntelligence|language=en-US}}&lt;/ref&gt; Philip Morris компаниясы өз бюджетінің 99%-ын R&amp;D түтінсіз өнімдерді қолдауға жұмсап жатқанын айтты.&lt;ref&gt;{{Cite web|last=Singer|first=Stephen|title=Philip Morris International is bringing its vision for a 'smoke-free' tobacco future to Connecticut, but why is the company moving here?|url=https://www.courant.com/business/hc-biz-philip-morris-connecticut-move-20210627-bqo4cssgube4thwanvtopm64sy-story.html|website=The Hartford Courant}}&lt;/ref&gt;


PMI компаниясының түтінсіз бизнеске көшу жолындағы ұмтылысы компанияға 2021 жылдың тамызында өзін қаржыландыру үшін тұрақты облигацияларды шығару процесін бастауға мүмкіндік берді. Мұндай қадамдар гринвошинг қаупін тудырды.&lt;ref&gt;{{Cite web|last1=Mutua|first1=David Caleb|last2=Gretler|first2=Corinne|date=2021-08-27|title=Philip Morris to Court ESG Investors Whose Mantra Is Shunning It|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2021-08-27/philip-morris-eyes-sustainable-debt-in-move-away-from-smoking|website=Bloomberg}}&lt;/ref&gt;


== Дизайн ==
=== Технология ===
[[File:Heets-blade.jpg|thumb|Heets/Heatstick жүйесі темекіні жүзінен қыздырады.]]
[[File:Terea.jpg|thumb|Тереа таяқшаларындағы темекі таяқшасының өзінде металл кірістірме бар және индукциялық қыздыру арқылы жұмыс істейді.]]


Жандырмай күйдіретін құрылғының зарядтағышы және қалам сияқты ұстағышы болады.&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2017-05-17|title=Philip Morris unveils smoke-free cigarette in Korea|url=https://www.koreatimes.co.kr/www/tech/2021/12/419_229533.html|website=The Korea Times|language=en}}&lt;/ref&gt; Ұстағышқа пропиленгликольге малынған өңделген темекісі бар бір рет қолданылатын таяқша (нарыққа байланысты &quot;HeatStick&quot; немесе &quot;Heets&quot; деп аталады)&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=St.Helen|first1=Gideon|last2=Iii|first2=Peyton Jacob|last3=Nardone|first3=Natalie|last4=Benowitz|first4=Neal L.|date=2018-11-01|title=IQOS: examination of Philip Morris International's claim of reduced exposure|url=https://tobaccocontrol.bmj.com/content/27/Suppl_1/s30|journal=Tobacco Control|language=en|volume=27|issue=Suppl 1|pages=s30–s36}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2017-06-19|title='Heets' facility in Germany|url=https://tobaccoreporter.com/2017/06/19/heets-facility-in-germany/|website=Tobacco Reporter|language=en-US}}&lt;/ref&gt; салынады, содан кейін ол оны 350 °C градусқа дейін қыздырады.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Auer|first1=Reto|last2=Concha-Lozano|first2=Nicolas|last3=Jacot-Sadowski|first3=Isabelle|last4=Cornuz|first4=Jacques|last5=Berthet|first5=Aurélie|date=2017-05-22|title=Heat-Not-Burn Tobacco Cigarettes|journal=JAMA Internal Medicine|volume=177|issue=7|pages=1050–1052}}&lt;/ref&gt; Пайдаланушы қыздырғышты қосу үшін түймені басып, темекі таяқшасынан дем алады.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Ruprecht|first1=A. A.|last2=De Marco|first2=C.|last3=Saffari|first3=A.|last4=Pozzi|first4=P.|last5=Mazza|first5=R.|last6=Veronese|first6=C.|last7=Angellotti|first7=G.|last8=Munarini|first8=E.|last9=Ogliari|first9=A. C.|last10=Westerdahl|first10=D.|last11=Hasheminassab|first11=S.|date=2017-06-03|title=Environmental pollution and emission factors of electronic cigarettes, heat-not-burn tobacco products, and cigarettes|url=https://doi.org/10.1080/02786826.2017.1300231|journal=Aerosol Science and Technology|volume=51|issue=6|pages=674–684}}&lt;/ref&gt; Ең соңғы итерация болып есептелетін Iluma темекі таяқшаларын қыздыру үшін индукцияға сүйенеді (өздері «Terea» деп аталады).&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2021-05-18|title=ITC Recommendation Against PMI Should Have Limited Impact|url=https://laverneinvesting.com.au/|website=LaVerne Investing|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2021-11-07|title=Virtual Expo Exhibitor of the Day: Phillip Morris International &quot;revolutionises&quot; heated tobacco sector with IQOS ILUMA|url=https://www.moodiedavittreport.com/virtual-expo-exhibitor-of-the-day-phillip-morris-international-revolutionises-heated-tobacco-sector-with-iqos-iluma/|website=The Moodie Davitt Report|language=en-GB}}&lt;/ref&gt;


2009 және 2017 жылдар аралығында Philip Morris International компаниясы IQOS-қа қатысты 1900-ден астам [[патент]] берді.&lt;ref name=&quot;:9&quot;&gt;{{Cite news|last=Olivier|first=Wurlod|date=2017-07-15|title=Une enquête de Reuters fait tousser Philip Morris|language=fr|work=Tribune de Genève|url=https://www.tdg.ch/economie/entreprises/enquete-reuters-tousser-philip-morris/story/20777852|issn=1010-2248}}&lt;/ref&gt; ''Fortune'' мәліметтері бойынша компания «электрондық темекі құрылғыларын» 2020 жылы жаңа технологиялардың екінші жылдам дамып келе жатқан санатына айналдыруға көмектесті.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=IBM received the most patents in 2020. Here's the rest of the top 20|url=https://fortune.com/2021/01/12/ibm-most-patents-2020-full-rankings/|website=Fortune|language=en}}&lt;/ref&gt;


=== Өндіріс ===
IQOS таяқшалары бірнеше елде, негізінен Еуропада шығарылады. Зауыт Швейцарияның Нойшатель қаласында PMI R&amp;D орталығының жанында орналасқан.&lt;ref&gt;{{Cite web|last=Stein|first=Findlay|title=An insider's view of Reduced Risk Products|url=https://www.slrmag.co.uk/philip-morris-study-tour/|website=Scottish Local Retailer Magazine|date=20 March 2019|language=en-GB}}&lt;/ref&gt; IQOS темекі таяқшаларын шығаратын ірі зауыт Италияның [[Креспеллано]] қаласында орналасқан. Philip Morris компаниясы бұл зауыттың жасалуына 1 миллиард еуро инвестиция жасады, 2014 жылы 500 миллион еуролық бірінші инвестициясын жариялаған болатын, екіншісі 2017 жылы жасалды.&lt;ref&gt;{{Cite web|last=Vesentini|first=Ilaria|date=2017-06-27|title=Philip Morris raddoppia l'investimento su Bologna|url=https://www.ilsole24ore.com/art/philip-morris-raddoppia-l-investimento-bologna-AEGAGGmB|website=Il Sole 24 Ore}}&lt;/ref&gt; 2017 жылы PMI компаниясы Аспропиргос қаласында ([[Грекия]]) орналасқан темекі зауытын IQOS темекі таяқшаларын өндіретін зауытқа түрлендіру үшін 300 миллион еуро бөлді.&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2017-03-24|title=€300 million investment in smoke-free product manufacturing facility in Greece|url=https://neoskosmos.com/en/2017/03/24/news/greece/300-million-investment-in-smoke-free-product-manufacturing-facility-in-greece/|website=Neos Kosmos|language=en}}&lt;/ref&gt; Дәл сондай операция Румынияның Отопени қаласындағы зауытта жасалып, темекі зауытынан түтінсіз өнім құрылғысын шығаратын зауытқа түрлендіру үшін 490 миллион еуро инвестицияланды.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Huge Philip Morris investment in Romania: EUR 490 M to convert the Otopeni factory into smoke-free product unit|url=https://www.romaniajournal.ro/business/huge-philip-morris-investment-in-romania-eur-490-m-to-convert-the-otopeni-factory-into-smoke-free-product-unit/|website=The Romania Journal|language=en-GB}}&lt;/ref&gt; Тағы бір 320 миллион еуролық HEETS өндіру зауыты [[Дрезден]] қаласында ([[Германия]]) 2017 жылы жарияланды, бірақ кейін инвестиция уақытша тоқтатылды.&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2017-06-19|title='Heets' facility in Germany|url=https://tobaccoreporter.com/2017/06/19/heets-facility-in-germany/|website=Tobacco Reporter|language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|last=Hofer|first=Joachim|date=2019-10-09|title=Tabakindustrie: Iqos in der Kritik – Philip Morris bangt um seine wichtigste Innovation|url=https://www.handelsblatt.com/unternehmen/handel-konsumgueter/tabakindustrie-iqos-in-der-kritik-philip-morris-bangt-um-seine-wichtigste-innovation/25095582.html|website=www.handelsblatt.com}}&lt;/ref&gt; [[Азия]] құрлығында да Philip Morris компаниясының зауыты бар, ол Янгсан қаласында (Оңтүстік Корея) 2017 мен 2019 жылдар аралығында 420 миллион долларға салынды.&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2017-12-17|title=Korea to be 1st Asian country producing HEETS|url=https://www.koreatimes.co.kr/www/tech/2021/12/419_241042.html|website=koreatimes|language=en}}&lt;/ref&gt;


=== Үлгілер ===
==== Темекіні қыздыру құрылғылары ====
IQOS 2.2 – осы брендпен коммерциялық түрде шығарылған алғашқы құрылғы.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.pmiscience.com/content/dam/pmiscience/en/media-library/document/platform-1-ths-technology-innovation-evolution-timeline-document.pdf|title=Platform 1 THS technology evolution|website=pmiscience.com}}&lt;/ref&gt;


{| class=&quot;wikitable&quot;
!Үлгі
!Аты
!Шығарылды
!Темекі тығыны
!Қыздыру
!Жұмыс температурасы
!Тарту саны
!Батарея қуаты
|-
|[[File:1998-Accord.jpg|200px]]
|Accord (АҚШ)&lt;br /&gt;{{nobr|Oasis (Жапония)}}
|1998
|Арнайы әзірленген темекі
|Сыртқы (8 жүзді массив)
|500°C
|8
|1 сессия
|-
|[[File:2002-Accord.jpg|200px]]
|Accord (АҚШ)&lt;br /&gt;Oasis (Жапония)
|2002
|Арнайы әзірленген темекі
|Сыртқы (8 жүзді массив)
|500°C
|8
|1 сессия
|-
|[[File:Heatbar black.jpg|200px]]
|Қыздыру панелі
|2006
|Арнайы әзірленген темекі
|Сыртқы (8 жүзді массив)
|500°C
|8
|1 сессия
|-
|[[File:IQOS-2.2.jpg|200px]]
|IQOS 2.2
|2014
|Ұсақталған құйма жапырақты темекі
|Ішкі (5 мм жүз)
|&lt; 400°C
|14
|15 сеанс / ұстаушының заряды 1 сеанс
|-
|[[File:IQOS 03.jpg|200px]]
|IQOS 2.4
|2016
|Қырылған темекі
|Ішкі (5 мм жүз)
|&lt; 400°C
|14
|20 сеанс / ұстаушының заряды 1 сеанс
|-
|[[File:IQOS 2.4 Plus.jpg|200px]]
|IQOS 2.4 Plus
|2018
|Қырылған темекі
|Ішкі (5 мм жүз)
|&lt; 400°C
|14
|15 сеанс / ұстаушының заряды 1 сеанс
|-
|[[File:IQOS 3 black.jpg|200px]]
|IQOS 3
|2018
|Қырылған темекі
|Ішкі (5 мм жүз)
|&lt; 400°C
|14
|15 сеанс / ұстаушының заряды 2 сеан
|-
|[[File:IQOS 3 Multi.jpg|200px]]
|IQOS 3 Multi
|2018
|Қырылған темекі
|Ішкі (5 мм жүз)
|&lt; 400°C
|14
|10 сеанс (бір бөлікті біріктірілген құрылғы)
|-
|[[File:IQOS 3 Duo.jpg|200px]]
|IQOS 3 Duo
|2019
|Қырылған темекі
|Ішкі (5 мм жүз)
|&lt; 400°C
|14
|2 сессия
|-
|[[File:IQOS Iluma.jpg|200px]]
|Iluma
|2021
|Қырылған темекі
|Ішкі (индукция)
|&lt; 400°C
|14
|20 сеанс / ұстаушының заряды 2 сеан
|-
|[[File:IQOS Iluma One.jpg|200px]]
|Iluma One
|2021
|Қырылған темекі
|Ішкі (индукция)
|&lt; 400°C
|14
|20 сеанс (бір бөлікті біріктірілген құрылғы)
|-
|[[File:IQOS Iluma Prime.jpg|200px]]
|Iluma Prime
|2021
|Қырылған темекі
|Ішкі (индукция)
|&lt; 400°C
|14
|20 сеанс / ұстаушының заряды 2 сеан
|}


==== Лицензия бойынша сатылатын өнімдер ====
Корей өндірушісі KT&amp;G мен PMI компаниясы 2020 жылдың қаңтарында IQOS аясында KT&amp;G компаниясының Lil брендін Кореядан тыс коммерцияландыру бойынша жаһандық ынтымақтастық туралы келісімге қол қойды.


{| class=&quot;wikitable&quot;
!Үлгі
!Аты
!Шығарылды
!Темекі тығыны
!Қыздыру
!Жұмыс температурасы
!Тарту саны
!Батарея қуаты
|-
|[[File:Lil Solid 1.0.jpg|200px]]
|Lil Solid 1.0
|2020
|Құйма жапырақты темекі
|Ішкі істік
|250-300°C
|10
|20 сеанс
|-
|[[File:Lil Solid 2.0.jpg|200px]]
|Lil Solid 2.0
|2021
|Құйма жапырақты темекі
|Ішкі істік
|250-300°C
|10
|25 сеанс
|-
|[[File:Lil Hybrid 2.0 White.jpg|200px]]
|Lil Hybrid
|2021
|Темекі таяқшасы және электрондық сұйықтық құтысы
|Сыртқы қыздыру және сұйық картриджге арналған фитиль және катушкалар
|250°C
|12
|20 сеанс
|}


== Маркетинг ==
2021 жылы IQOS құрылғылары шамамен 70 елде қолжетімді болды.&lt;ref&gt;{{Cite web|last=Schott|first=Paul|date=2021-11-14|title=Will Philip Morris fulfill pledge to be 'majority smoke-free' in Connecticut?|url=https://www.ctinsider.com/business/article/Will-Philip-Morris-fulfill-pledge-to-be-16619677.php|website=CT Insider|language=en-US}}&lt;/ref&gt; Олардың ішінде [[Америка Құрама Штаттары]], [[Канада]], [[Беларусь]], [[Молдова]], [[Грузия]], [[Израиль]], [[Швеция]], [[Корея Республикасы|Оңтүстік Корея]] және [[Португалия]] қызатын темекі/IQOS сатылымын қадағалаудың арнайы тәсілін таңдады.&lt;ref name=&quot;:5&quot;&gt;{{Cite web|title=Heated Tobacco Products - Global regulation|url=https://www.tobaccofreekids.org/assets/global/pdfs/en/HTP_regulation_en.pdf|website=tobaccofreekids.org}}&lt;/ref&gt; Канада мен Израильде IQOS құрылғыларының қаптамасы толығымен ескерту хабарымен жабылған.&lt;ref name=&quot;:5&quot;/&gt; Америка Құрама Штаттарында FDA ұйымы Philip Morris компаниясына темекіден IQOS-қа толығымен ауысу зиянды химиялық заттардың әсерін азайтатынын ескере отырып, «төмендетілген әсер ету» маркетингтік шағымын жасауға рұқсат берді, бірақ Philip Morris компаниясына ауысу туралы кез келген талап қою мүмкіндігінен бас тартты. Темекіден IQOS-қа дейін қолданушының ауру қаупін азайтады.&lt;ref name=&quot;:2&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;:5&quot;/&gt;


=== Тікелей маркетинг ===
Құрылғыны бастапқыда шығарушылардың түсіндіргені бойынша бұл [[Шартты белгі|қысқарған сөз]] «''I Quit Ordinary Smoking''» (Мен кәдімді темекіні тастаймын) болғанымен, Philip Morris компаниясы IQOS-ты түсіндіру немесе жарнамалау үшін бұл түсіндірмені ешқашан қолданған емес.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Seidenberg|first1=Andrew|last2=Freeman|first2=Becky|date=2021-05-01|title=IQOS is not an acronym: a call to researchers and journals|journal=Tobacco Control|volume=30|issue=3|pages=356–358}}&lt;/ref&gt;


Philip Morris компаниясы IQOS-ты темекі өнімі емес, технологиялық құрылғы екенін үнемі ескертіп, темекіні насихаттауға тыйым салатын заңдарды айналып өтті деп айыпталады. Канада өзінің темекі туралы заңдарын қызатын темекі құрылғыларын реттелетін темекі өнімдерінің тізіміне енгізу үшін жаңартты, соның салдарынан PMI компаниясы IQOS-тың қаптамаларын өзгертуге мәжбүр болды.&lt;ref name=&quot;:5&quot;/&gt; [[Франция]]да Philip Morris өз құрылғыларын жеке кештерде жарнамалап жатқаны, сатушылар кейде қызығушылық танытқан тұтынушыларға алкогольдік сусындарды ұсынатыны хабарланды.&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2021-09-23|title=Le cigarettier Philip Morris jugé pour publicité déguisée à cause de son produit Iqos|url=https://www.leparisien.fr/economie/le-cigarettier-philip-morris-juge-pour-publicite-deguisee-a-cause-de-son-produit-iqos-23-09-2021-G4X4QKJUPFCGRAZD3UPVZASDVY.php|website=Le Parisien|language=fr-FR}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2018-03-13|title=Tabac : les soirées de promotion illégales de Philip Morris à Paris|url=https://www.leparisien.fr/societe/les-droles-de-methodes-des-cigarettiers-12-03-2018-7605024.php|website=Le Parisien|language=fr-FR}}&lt;/ref&gt;


Philip Morris компаниясы реттелмейтін немесе заңсыз [[Маркетинг|маркетингілік]] стратегияларды пайдаланды деп айыпталды: 2018 жылғы есепте ''«IQOS бутик дүкендері агрессивті жарнаманың басты бағыты, соның ішінде темекі қорабын немесе оттықты IQOS құрылғысына айырбастау, тұсаукесер кештері, «кездесіп, сәлемдесу» түскі астары және жоспардан тыс іс-шаралар сияқты насихат деп айыпмалды'' ».&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Mathers|first1=Annalise|last2=Schwartz|first2=Robert|last3=O'Connor|first3=Shawn|last4=Fung|first4=Michael|last5=Diemert|first5=Lori|date=2019-03-01|title=Marketing IQOS in a dark market|url=https://tobaccocontrol.bmj.com/lookup/doi/10.1136/tobaccocontrol-2017-054216|journal=Tobacco Control|language=en|volume=28|issue=2|pages=237–238}}&lt;/ref&gt; [[Reuters]] мәліметі бойынша «''Маркетингтік стратегия 20 ғасырдың ортасында темекі компанияларын Голливудпен және жоғары қоғаммен байланыстыра бастаған кездегі темекі компанияларына ұқсайды.''»&lt;ref name=&quot;:6&quot;&gt;{{Cite news|date=2020-02-21|title=Inside the Philip Morris campaign to &quot;normalize&quot; a tobacco device|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-philipmorris-international-iqos-insig-idUSKBN20F1Q7}}&lt;/ref&gt;


Philip Morris компаниясы сонымен қатар IQOS туралы тікелей бірнеше маркетингілік науқан жүргізіп, аталмыш өнімді «түтінсіз» және «қауіпті төмендетілген» балама ретінде ұсынып, тұтынушыларды темекіні тастауға немесе IQOS-қа ауысуға шақырды.&lt;ref name=&quot;:6&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Controversy Regarding U.S. Marketing of New Heated Tobacco Product IQOS|url=https://www.iaslc.org/iaslc-news/ilcn/controversy-regarding-us-marketing-new-heated-tobacco-product-iqos|website=International Association for the Study of Lung Cancer|language=en}}&lt;/ref&gt; Бұл маркетингілік әдіс сынға ұшырады. PMI компаниясының FDA-ға өтінішін қолдау үшін берген есептеріне сыни шолу «''Тұтынушылар «толығымен ауысу» дегенді дұрыс түсінбеуі мүмкін [және] төмендетілген қауіп туралы қолдау көрсетілмейтін талаптарды дұрыс түсінбеуі мүмкін''» деп мәлімдеді. Әсер ету туралы бұйрықты беру кезінде FDA ересек тұтынушылар рұқсат етілген хабарламаларды дұрыс түсінетінін мойындады.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cite web|last=Office of the Commissioner|date=2020-07-07|title=FDA Authorizes Marketing of IQOS Tobacco Heating System with 'Reduced Exposure' Information|url=https://www.fda.gov/news-events/press-announcements/fda-authorizes-marketing-iqos-tobacco-heating-system-reduced-exposure-information|website=Food and Drug Administration|language=en}}&lt;/ref&gt;


=== Жастарға бағытталған маркетинг ===
2019 жылы Reuters агенттігі Philip Morris компаниясы бірнеше елде әлеуметтік желідегі танымал адамдарды брендтің «амбассадорлары» етіп, IQOS-ты жас аудиторияға насихаттап жатқанын хабарлады.&lt;ref name=&quot;:7&quot;&gt;{{Cite news|date=2019-05-11|title=Exclusive: Philip Morris suspends social media campaign after Reuters exposes young 'influencers'|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-philipmorris-ecigs-instagram-exclusiv-idUSKCN1SH02K}}&lt;/ref&gt; PMI танымал адамдарды пайдалануды тоқтататынын айтты.&lt;ref name=&quot;:7&quot;/&gt; Темекісіз балаларға арналған науқанның президенті Мэтью Майерстің айтуынша, компания &quot;тек қылмыс үстінде ұсталған кезде ғана мінез-құлқын өзгертеді&quot;.&lt;ref name=&quot;:7&quot;/&gt;


Сондай-ақ 2020 жылы Philip Morris компаниясының Австралияда IQOS-ты қолданысқа енгізу стратегиясы туралы есепте «''Егер ұсынылған заңнамалық өзгерістер енгізілсе, Philip Morris компаниясы Австралия үкіметін қызатын темекі өнімдерін заңдастыруға қатты құлшыныс танытты, сонымен бірге IQOS-ты барлар, клубтар мен пабтар сияқты жасөспірімдерге қолайлы үй-жайларда сатуды жоспарлады.'' »&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Watts|first1=Christina|last2=Burton|first2=Suzan|last3=Freeman|first3=Becky|date=2020-11-08|title=Creating a market for IQOS: analysis of Philip Morris' strategy to introduce heated tobacco products to the Australian consumer market|url=https://tobaccocontrol.bmj.com/content/early/2020/11/07/tobaccocontrol-2020-056057|journal=Tobacco Control|language=en}}&lt;/ref&gt;


== Сын мен қайшылықтар ==
2017 жылдың желтоқсанында Reuters агенттігі АҚШ-тың FDA ұйымы IQOS өнімін мақұлдау үшін PMI жүргізген клиникалық сынақтардағы заңсыздықтар туралы бұрынғы қызметкерлердің құжаттары мен айғақтарын жариялады.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Scientists describe problems in Philip Morris e-cigarette experiments|language=en|work=Reuters|url=http://www.reuters.com/investigates/special-report/tobacco-iqos-science/|access-date=2021-12-05}}&lt;/ref&gt; Бұл тергеу жұмысында Philip Morris компаниясының ДДҰ темекіге қарсы күрес жөніндегі негіздемелік конвенциясының (ТҚКК) ережелерін бұғаттау немесе әлсірету үшін лобби жасап, компания темекісіз болашақты қолдайды деген идеяға қайшы келетінін хабарлады.&lt;ref name=&quot;:9&quot;/&gt;


Үшінші тарап жүргізген уыттылық зерттеулерінің бірқатарындағы нәтижелер Philip Morris International ұсынған нәтижелерге қайшы келді.&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2018-08-30|title=Two more peer reviewed papers find that PMI's own data shows IQOS is more dangerous than PMI claims, likely as bad as cigarettes|url=https://tobacco.ucsf.edu/two-more-peer-reviewed-papers-find-pmi%E2%80%99s-own-data-shows-iqos-more-dangerous-pmi-claims-likely-bad-cigarettes |access-date=2021-12-05|website=Center for Tobacco Control Research and Education|language=en}}&lt;/ref&gt; 2020 жылы қолжетімді ғылыми әдебиеттерге жүйелі шолу IQOS шылым шегетін адамның денсаулығына әсері туралы қолжетімді деректердің өте шектеулі екенін анықтады және одан әрі зерттеулерді ұсынды.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Kopa|first1=Paulina Natalia|last2=Pawliczak|first2=Rafał|date=2019-09-18|title=IQOS - a heat-not-burn (HnB) tobacco product - chemical composition and possible impact on oxidative stress and inflammatory response. A systematic review|url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31532297/|journal=Toxicology Mechanisms and Methods|volume=30|issue=2|pages=81–87}}&lt;/ref&gt;


2018 жылдың қазан айында Бельгияның қатерлі ісікке қарсы қоры осы тақырып бойынша жарияланған алдыңғы тәуелсіз зерттеулер негізінде IQOS туралы кеңес берді. Бұл қордың мәлімдеуінше «''IQOS темекі тастаудың шешімі емес''».&lt;ref name=&quot;:10&quot;&gt;{{Cite web|title=IQOS : aussi nocif que la cigarette |url=https://www.cancer.be/nouvelles/iqos-aussi-nocif-que-la-cigarette|access-date=2021-12-05|website=www.cancer.be|language=fr}}&lt;/ref&gt; Сонымен қатар онда былай делінген: «''Темекі нарығындағы алпауыт компания өзін осы инновациялық нарықта көретін болса, ол темекі сатылымының төмендеп кетуіне байланысты қаржылық шығындарды қайтарып алуды мақсат етеді (...). Сондықтан темекі өнеркәсібі табыс табуды жалғастыру және тәуелді тұтынушыларды сақтау үшін шешімдерді зерттейді''.»&lt;ref name=&quot;:10&quot;/&gt;


2020 жылдың шілдесінде [[Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы]] (ДДҰ) «қызатын темекі өнімдері туралы мәлімдеме және IQOS-қа қатысты АҚШ FDA шешімін» жариялады, онда: «''ДДҰ қызатын темекі өнімдеріндегі (HTPs) зиянды химиялық заттардың әсерін азайту оларды зиянсыз етпейтінін және адам денсаулығына қауіп төндірмейтіндей жасамайтынын қайталайды. Шынында да, кейбір токсиндер HTP аэрозольдарында әдеттегі темекі түтініне қарағанда жоғары деңгейде болады және HTP аэрозольдарында әдеттегі темекі түтінінде жоқ кейбір қосымша токсиндер бар. Олардың денсаулыққа тигізетін әсері белгісіз. (...) HTP пайдалану кезінде денсаулыққа қосымша токсиндердің әсері әсер етуі мүмкін екенін ескере отырып, HTP әдеттегі темекіге қатысты зиянды химиялық заттардың әсерін азайтады деген мәлімдемелер жаңылыстыруы мүмкін''.»&lt;ref name=&quot;:8&quot;/&gt;


Бат университетінің TobaccoTactics веб-сайтындағы ақпаратқа сәйкес «''IQOS жеке деңгейде немесе популяция деңгейінде [темекі] тастау құралы ретінде тиімді екендігі туралы өте аз дәлелдер бар''» делінген.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=PMI's IQOS: Use, &quot;Switching&quot; and &quot;Quitting&quot; - TobaccoTactics|url=https://tobaccotactics.org/wiki/iqos-use/|access-date=2021-12-05|website=tobaccotactics.org|language=en}}&lt;/ref&gt; Қоғамдық денсаулық және қоршаған орта жөніндегі Нидерланд ұлттық институтының мәліметі бойынша IQOS «''денсаулыққа зиян, бірақ темекі шегуден гөрі зияны азырақ''» делінген.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Addictive nicotine and harmful substances also present in heated tobacco |url=https://www.rivm.nl/en/news/addictive-nicotine-and-harmful-substances-also-present-in-heated-tobacco|access-date=2021-12-05|website=www.rivm.nl}}&lt;/ref&gt;


== Сыртқы сілтемелер ==
{{commonscat|IQOS}}
* [https://www.iqos.com Ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230921212800/https://www.iqos.com/ |date=2023-09-21 }}


== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}


[[Санат:Технология]]</text>
      <sha1>kezrd5oi3vm3rkds90pwsvdvjjwxtgd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өрмекші-адам (фильм, 2002)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>717682</id>
    <revision>
      <id>3400789</id>
      <parentid>3261442</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T00:08:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Malik Nursultan B</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <comment>/* Рөлдерді сомдағандар */ Суреттердің енін дұрыстау</comment>
      <origin>3400789</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="57368" sha1="0v36omieza1hn33uf8k1wrtfw55xytc" xml:space="preserve">{{Кино
 |Қазақша атауы    = Өрмекші-адам
 |Шынайы атауы     = {{lang-en|Spider-man}} 
 |Суреті           = Өрмекші-адам (2002, ағылшынша постер).jpeg
 |Сурет ені        = 
 |Сурет атауы      = 
 |Жанры            = [[Суперқаһармандар фильмі|суперқаһармандар]]&lt;br&gt;[[Атыс-шабыс фильм|атыс-шабыс]]&lt;br&gt;[[Ғылыми фантастика фильмі|ғылыми фантастика]]&lt;br&gt;[[драмалық фильм|драма]]
 |Режиссёрі        = [[Сэм Рэйми]]
 |Продюсері        = [[Лора Зискин]]&lt;br&gt;[[Йен Брайс]]
 |Сценарист        = [[Дэвид Кепп]]
 |Актерлер         = [[Тоби Магуайр]]&lt;br&gt;[[Уиллем Дефо]]&lt;br&gt;[[Кирстен Данст]]&lt;br&gt;[[Джеймс Франко]]
 |Операторы        = 
 |Композиторы      = [[Дэнни Эльфман]]
 |Хореографы       = 
 |Компания         = [[Columbia Pictures]]&lt;ref name=&quot;aficatalog&quot;&gt;{{Cite web|url=https://catalog.afi.com/Film/62575-SPIDER-MAN?sid=4ba946f7-5f16-4940-b312-6735e0fd15d6&amp;sr=4.2380295&amp;cp=1&amp;pos=2|title=SPIDER-MAN|lang=en|publisher=AFI CATALOG|accessdate=2023-11-01}}&lt;/ref&gt;&lt;br&gt;[[Marvel Entertainment|Marvel Enterprises]]&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.screendaily.com/spider-man-spider-man/409039.article|title=Spider-Man (Spider-Man)|lang=en|publisher=SCREEN DAILY|author=GOODRIDGE, Mike|date=2002-04-29|accessdate=2023-11-01}}&lt;/ref&gt;
 |Дистрибьютор     = [[Sony Pictures Releasing]]&lt;ref name=&quot;aficatalog&quot; /&gt;
 |Ұзақтығы         = 121 минут 20 секунд&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20190324112713/https://bbfc.co.uk/releases/spider-man-2002-3|title=SPIDER-MAN|lang=en|accessdate=2023-11-01}}&lt;/ref&gt;
 |Бюджеті          = $139 миллион&lt;ref name=&quot;budget&quot;&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20090201103641/http://boxofficemojo.com/movies/?id=spiderman.htm|title=SPIDER-MAN|lang=en|publisher=Box Office Mojo|accessdate=2023-11-01}}&lt;/ref&gt;
 |Түсім            = $825 миллион&lt;ref name=&quot;tusimi&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.boxofficemojo.com/title/tt0145487/|title=SPIDER-MAN|lang=en|publisher=Box Office Mojo|accessdate=2023-11-01}}&lt;/ref&gt;
 |Мемлекет         = {{байрақ|АҚШ}}
 |Тілі             = [[Ағылшын тілі|ағылшын]]
 |Жыл              = 2002
 |Алдыңғы фильм    = 
 |Келесі фильм     = [[Өрмекші-адам 2]]
 |imdb_id          = 0145487
 |Сайты            = 
}}
'''Өрмекші-адам''' ({{lang-en|Spider-man}}) — 2002 жылы жарыққа шыққан, режиссёрі [[Сэм Рэйми]] және продюсерлері [[Лора Зискин]] мен [[Йен Брайс]] болған америкалық [[суперқаһармандар фильмі]]. [[Стив Дитко]] және [[Стэн Ли]] ойлап тапқан [[Marvel Comics]]тың [[Өрмекші-адам|аттас кейіпкер]]іне негізделген бұл фильм — [[Кинодағы Өрмекші-адам#Сэм Рэйми трилогиясы|Өрмекші-адам жайлы бірінші фильм трилогиясы]]ның бірінші бөлімі. Фильмдегі басты рөлді сомдаған актёрлер қатарында [[Тоби Магуайр]], [[Уиллем Дефо]], [[Кирстен Данст]] және [[Джеймс Франко]] бар. Фильм Өрмекші-адамның шығу тегі мен оның ерте суперқаһармандық мансабы жайлы баяндайды. Генетикалық тұрғыдан өзгерген [[өрмекші]] шағып алғаннан кейін, жасөспірім [[Өрмекші-адам|Питер Паркер]] өрмекшіге ұқсас суперқабілеттер алады және олардың көмегімен [[Нью-Йорк]] қаласындағы қылмыс пен әділетсіздікке қарсы күреседі.

Өрмекші-адам жайлы фильм әзірлеу 1975 жылы басталды. Фильмді әзірлеумен [[Тоуб Хупер]], [[Джеймс Кэмерон]] және [[Джозеф Зито]] сияқты түрлі режиссёрлер айналысты. Дегенмен, жобаның әзірленуі лицензиялау мен қаржы мәселелеріне байланысты көптеген қиындық көрді. 25 жыл уақытқа жуық кідіріп қалған бұл процесс 1999 жылы [[Columbia Pictures]]тің лицензия алғанынан кейін «қайта тірілді». Түсірілім [[2001 жыл]]дың қаңтар–маусым айлары аралығында [[Лос-Анджелес]] пен [[Нью-Йорк]]те өтті. Фильмнің музыкасын [[Дэнни Эльфман]] жасаған. Сценарийшісі [[Дэвид Кепп]] және 2000 жылдан бастап режиссёрі [[Сэм Рэйми]] болған бұл фильм бүкіл [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] жерінде 2002 жылдың 3 мамырында жарыққа шықты.

Өрмекші-адам — түсімі бір демалыста 100 миллион долларға жеткен алғашқы фильм, сол кездегі санақ бойынша [[комикс]]ке негізделген ең табысты фильм. Дүние жүзі бойынша 825 миллион доллардан асатын касса табысы бар бұл [[блокбастер]] 2002 жылдың ең көп табыс әкелген үшінші фильмі, ең көп табыс әкелген [[Суперқаһармандар фильмі|суперқаһарман фильмі]] және шыққан кездегі жалпы табысы бойынша алтыншы фильм болды. Фильм [[Оскар сыйлығы]]нда «Үздік дыбыс» және «Үздік визуалды эффектілер» номинацияларына ие болды, сонымен қатар көптеген басқа марапаттарымен де наградталған. Өрмекші-адам заманауи суперқаһарман жанрын анықтаған фильмдердің қатарына жатқызылады.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://collider.com/sam-raimi-spider-man-changed-superhero-movies/#poster|title=15 Years Later, Sam Raimi’s ‘Spider-Man’ Is Both a Trendsetter and a Throwback|lang=en|publisher=Collider|author=GOLDBERG, Matt|date=2017-05-03|accessdate=2023-11-03}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.washingtonpost.com/news/comic-riffs/wp/2014/05/03/spider-man-week-the-spidey-trailer-that-changed-the-game/|title=SPIDER-MAN WEEK: The Spidey trailer that changed the game|lang=en|publisher=[[The Washington Post]]|author=BETANCOURT, David|date=2014-05-03|accessdate=2023-11-03}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20170710164741/https://www.washingtonpost.com/news/comic-riffs/wp/2014/05/03/spider-man-week-the-spidey-trailer-that-changed-the-game/}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.firstshowing.net/2017/looking-back-sam-raimis-spider-man-is-still-definitive-15-years-later/|title=Looking Back: Sam Raimi's 'Spider-Man' is Still Definitive 15 Years Later|lang=en|publisher=firstshowing.com|author=MARCUS, Dan|date=2017-06-16|accessdate=2023-11-03}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20170720173416/http://www.firstshowing.net/2017/looking-back-sam-raimis-spider-man-is-still-definitive-15-years-later/}}&lt;/ref&gt; Сәтті болған бұл фильмнің кейін екі жалғасы жарық көрді: [[Өрмекші-адам 2]] (2004) және [[Өрмекші-адам 3]] (2007). [[Тоби Магуайр|Магуайр]] мен [[Уиллем Дефо|Дефо]] кейінірек [[мультиғалам]] идеясын бастаған «[[Өрмекші-адам: Үйге жол жоқ]]» (2021) фильмінде рөлдеріне «оралды».

== Сюжеті ==
Мектеп ұйымдастырған саяхатта [[Өрмекші-адам|Питер Паркер]] есімді жоғарғы сынып оқушысы досы [[Хәрри Озборн]] және махаббаты бар сыныптасы [[Мэри Джейн Уотсон]]мен [[Колумбия университеті]]нің генетикалық зертханасына барады. Онда [[гендік инженерия]]мен жасалған «супер-өрмекші» Паркерді шағып алды да, ол үйіне оралғанда ауырып қалды. Осы уақытта Хәрридің әкесі, ғалым және Oscorp компаниясының негізін қалаушысы және иесі [[Норман Озборн]] маңызды әскери келісімшартты қамтамасыз етуге тырысады. Ол өнімділікті арттыратын химиялық затпен өзіне тәжірибе жасайды, бірақ есінен танып, көмекшісін өлтіреді.

Келесі күні Питер енді көзінің жақсы көретінін және өрмекші сияқты қабілеттерінің бар болғанын білді: енді Паркердің қолынан өрмек атып шығару қабілеті, жылдам рефлекстері, супержылдамдығы, суперкүші және қауіпті алдын-ала сезіну қабілеті пайда болды. [[Бен аға|Ағасы Бен]]нің «үлкен күшпен үлкен жауапкершілік келеді» деген кеңесін меңсінбей кеткен Питер Мэри Джейнді таң қалдырамын деп көлік сатып алуды қарастырды.

Ақшаны ұтып алу мақсатымен ол күрестен сайысқа қатысады және бірінші ойынында жеңіске жетеді, бірақ алданып қалады да, табысын жоғалтады. Белгісіз біреу Беннің көлігін айдап әкетеді де, оны өлтіреді, Питер көлік тонаушыны қуады, оның ұры екенін біліп, байқаусыздан жіберіп алады. Қашып кеткісі келген ұры терезеден құлап, өледі. Осы уақытта есінен танып қалған Норман Oscorpтың қарсыласы Quest Aerospace компаниясы ұйымдастырған сынақты үзіп, бірнеше адамды өлтіреді.

Оқуды бітіргеннен кейін Питер өзінің қабілеттерін әділетсіздікпен күресу үшін пайдалана бастайды, спандекс костюм-маскасын киген ол [[Өрмекші-адам]] тұлғасын ойлап табады. Daily Bugle газетінің баспагері [[Джей Джона Джеймсон]] Өрмекші-адамның анық суреттерін бере алатын жалғыз адам болған Питерді штаттан тыс фотограф ретінде жалдайды. Оскорптың кеңесі компанияны Quest-ке сату үшін Озборнды қууды жоспарлап отырғанын білген Норман оларды өлтіреді. Джеймесон жұмбақ өлтірушіні «[[Жасыл гоблин]]» деп атап кетеді.

Гоблин Өрмекші-адамға оның жағына көшуін ұсынады, бірақ Питер бас тартады. Олар шайқасады да, нәтижесінде Питер жараланды. Питердің [[Мэй тәте|тәтесі Мэй]] Мэри Джейнді, Хәрриді және Норманды кешкі асқа шақырады. Түскі ас кезінде Норман жараны көріп, Питердің Өрмекші-адам екенін түсінеді. Питерге қарсы жеңудің жалғыз жолы — жақындарына шабуыл жасау екенін түсінген Норман кейінірек Мэйге аяқ астынан шабуыл жасады, тәтесі ауруханаға жатқызылды. Мэй тәтесін ауруханада көргісі келген Питерге Мэри Джейн өзін екі рет құтқарған Өрмекші-адамға деген ғашықтығын мойындайды. Мэри Джейннің жігіті болған Хәрри оның Питердің қолынан ұстап тұрғанын көріп, оған деген сезімі бар деп болжайды. Қатты күйзеліске түскен Хәрри әкесіне Питер Мэри Джейнді жақсы көретінін айтып, байқаусыздан Жасыл гоблинге Өрмекші-адамның ең үлкен әлсіздігін ашады.

Норман Мэри Джейнді және балаларға толы [[трамвай]] көлігін кепілде ұстайды. Ол Питерді екеуі арасында таңдау жасауға мәжбүрлеп, екеуін де тастайды. Питер Мэри Джейнді де, трамвай көлігін де құтқарып қалады. Содан кейін Норман оны жақын маңдағы қараусыз қалған ғимаратқа лақтырып, аяусыз ұрып тастайды. Питер шайқас барысында үстемдікке ие болады, Жасыл гоблин өзінің Норман екенін айтып қояды, аяғанын сұрайды, бірақ Өрмекші-адамның білімінсіз Питерді алдын-ала дайындалған планерімен қабырғаға қадап, өлтіруге дайындалады. Өрмекші сезімімен алдын-ала бұл қауіпті сезіп қойған Питер шабуылдан жалтарады, ал планер оның орнына Норманды соғады. Норман Питерге өлмес бұрын Хәрриге өзінің Гоблин екенін айтпағанын сұрайды. Питер Норманның денесін Озборнның үйіне апарады, бірақ Хәрриге тап болады, әкесінің денесін алып келе жатқан Өрмекші-адамды көрген ол оған мылтық татады, бірақ Питер қашып кетеді.

Норманның жерлеу рәсімінде әкесін өлтірген Өрмекші-адам екен деп қателескен Хәрри әкесінің өліміне кек алуға ант етеді. Мэри Джейн Питерге оны жақсы көретінін мойындайды. Алайда Питер жаулары төндіруі мүмкін қауіптен оны қорғау керек деп санайды, сондықтан ол өзінің шынайы сезімдерін жасырып, Мэри Джейнге олар тек дос бола алатынын айтады. Питер кетіп бара жатып, ағасы Беннің сөздерін есіне түсіріп, Өрмекші-адамның жаңа жауапкершілігін қабылдайды.

== Рөлдерді сомдағандар ==
{{multiple image
 | align = center
 | header = Өрмекші-адам (2002) фильміндегі басты рөлдерді сомдаған актёрлер

 | image1 = Tobey Maguire by David Shankbone crop.jpg
 | alt1 = Тоби Магуайр
 | width1 = 176
 | caption1 = [[Өрмекші-адам|Питер Паркер]] кейіпкерін сомдаған [[Тоби Магуайр]]

 | image2 = Willem Dafoe Cannes.jpg
 | alt2 = Уиллем Дефо
 | width2 = 168
 | caption2 = [[Норман Озборн]]/[[Жасыл гоблин]] кейіпкерін сомдаған [[Уиллем Дефо]]

 | image3 = Kirsten Dunst Cannes.jpg
 | alt3 = Кирстен Данст
 | width3 = 166
 | caption3 = [[Мэри Джейн Уотсон]] кейіпкерін сомдаған [[Кирстен Данст]]

 | image4 = CROP James Franco by David Shankbone.jpg
 | alt4 = Джеймс Франко
 | width4 = 150
 | caption4 = [[Хәрри Озборн]] кейіпкерін сомдаған [[Джеймс Франко]] 
}}
* [[Өрмекші-адам|Питер Паркер / Өрмекші-адам]] рөлін [[Тоби Магуайр]] сомдады. Магуайр ойнаған кейіпкер — әлеуметтік жағынан қабілеті нашар, академиялық дарынды жоғарғы сынып оқушысы. Гендік инженерия арқылы өзгертілген өрмекші оны шағып алады, нәтижесінде Паркер өрмекші тәрізді күштерге ие болады, оның ішінде суперкүш, жылдам рефлекс, келе жатқан қауіп жайлы алдын-ала ескертетін «өрмекші сезімі», қабырғаларға өрмелеу және өрмекшілер торын шығару қабілеті бар. Жеке өміріндегі трагедиядан кейін ол өзінің жаңа күштерін игілікке пайдаланамын деген шешім қабылдайды және Өрмекші-адам ретінде қылмыс пен әділетсіздікке қарсы күреседі.
* [[Норман Озборн]]/[[Жасыл гоблин]] рөлін [[Уиллем Дефо]] сомдады. Дефоның кейіпкері — ғалым және Oscorp компаниясының бас директоры. Озборн өзі шығарған күшейткіш затты өзіне сынап көреді де, тұлғаның қосарлануымен ауырып қалады. Ол кейінірек қаруланған планер және асқабақ суреті бар жарылғыш заттар сияқты озық Oscorp қару-жарақтары мен жабдықтарын қолданатын киім киген зұлымға айналады, БАҚ оның альтер-эгосын «Жасыл гоблин» деп атап кетеді. Гоблиннің онымен жұмыс істеуден бас тартқан Өрмекші-адамға өшпенділігі пайда болады.
* [[Мэри Джейн Уотсон|Мэри Джейн &quot;Эмджэй&quot; Уотсон]] рөлін [[Кирстен Данст]] сомдады. Мэри Джейн Уотсон — алты жасынан бері Питердің махаббаты. Мэри Джейннің қатыгез әкесі бар және ол актриса болуды армандағанымен асханада даяшы болып жұмыс істейді, бұл жұмысын ол жігіті [[Хәрри Озборн|Хәрри]]ден жасырады. Кейінірек оның Питерге деген сезімі оянады, өйткені олар бірге көбірек уақыт өткізеді және оны бірнеше рет құтқарғаннан кейін оның альтер-эгосына да деген сезімі пайда болады.
* [[Хәрри Озборн]] рөлін [[Джеймс Франко]] сомдады. Хәрри — Питердің ең жақын досы және пәтерлесі, Мэри Джейннің жігіті және Норманның ұлы, әкесінің Питермен айқын жақындығына қызғанышпен қарайды.
* [[Бен аға]] рөлін [[Клифф Робертсон]] сомдады. Бен Паркер — [[Мэй тәте|Мэй Паркер]]дің күйеуі және Питердің ағасы, жұмыстан босатылған электрик, жаңа жұмыс іздестіруде. Питер бұрын тоқтатудан бас тартқан ұры оны өлтіреді. Бен ағасы Питерге «Үлкен күшпен үлкен жауапкершілік келеді» деген нақыл сөз қалдырады.
* [[Мэй тәте]] рөлін [[Розмари Харрис]] сомдады. Мэй Паркер — Беннің әйелі және Питердің тәтесі.
* [[Джей Джона Джеймсон]] рөлін [[Джей Кей Симмонс]] сомдады. Джеймсон — Өрмекші-адамды қылмыскер қылып санайтын қатал босс, Daily Bugle газетінің баспагері.

Режиссёр [[Сэм Рэйми]]дің әріптесі және жақын досы [[Брюс Кэмпбелл]] Паркер қатысатын күрес алаңында диктор ретінде [[камео]] жасаған. Рэймидің өзі де камео жасаған, ол күресу үшін аренаға кірген кезде Паркерге попкорн лақтырды. Өрмекші-адам мен Жасыл гоблин арасындағы шайқас кезінде «Өрмекші-адамның» бірігіп жасаушысы [[Стэн Ли]]дің кейіпкері фильмде жас қызды құлаған қоқыстан ұстап алады, осы арқылы камео жасады.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.mirror.co.uk/film/every-stan-lee-cameos-marvel-13580404|title=Every Stan Lee cameo in the Marvel movies from Hulk to Deadpool|lang=en|publisher=Mirror|author=Rowney, Jo-Anne|date=2018-11-13|accessdate=2023-11-03}}&lt;/ref&gt;

== Өндірісі ==
=== Алғышарттары ===
{{Толық мақала|Кинодағы Өрмекші-адам#Тарихы}}
1980 жылдардың басында [[Marvel Comics]] кинопродюсерлермен өздерінің басты кейіпкері [[Өрмекші-адам]]ды үлкен экранға шығару үшін келіссөздер жүргізді. Өрмекші-адам меншігіне фильмді жасау жобасын бастаған бірінші адам продюсер [[Роджер Корман]] бірінші болды. Өрмекші-адамның бірлескен авторы [[Стэн Ли]]дің жоспарынша фильм [[Қырғи қабақ соғысы]] тақырыптарымен байланысты болды және негізгі антагонист ретінде [[Доктор Сегізаяқ]] болған бұл сценарий жазуға жіберілді. Жоба Корман мен Ли арасындағы бюджеттік даулардан кейін нәтиже бермеді.&lt;ref name=&quot;Oral History&quot;&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20210206140658/https://www.syfy.com/syfywire/we-made-good-little-film-roger-cormans-oral-history-his-fantastic-four|title='WE MADE A GOOD LITTLE FILM': ROGER CORMAN'S ORAL HISTORY OF HIS FANTASTIC FOUR|lang=en|publisher=SYFY WIRE|author=SAGERS, Aaron|date=2015-08-07|accessdate=2023-11-03}}&lt;/ref&gt;

1980–1990 жылдары жоба бір продюсерден басқа продюсерге, лицензиясы бір компаниядан басқа компанияға беріле берді, бірақ Өрмекші-адам бар сценарийдің ешқайсысы да түрлі себептерден фильмге айнала алмады.

1997 жылы «[[Бэтмен мен Робин (фильм)|Бэтмен мен Робин]]» фильмінің сәтсіздігінің себебінен бірде-бір киностудия Өрмекші-адам фильміне қызығушылық танытпады, содан кейін «комикстер балаларға арналған» деген түсінік пайда болып, киностудиялар суперқаһарман жанрына мән бермейтін болды. Дегенмен, 1998 жылы [[New Line Cinema]] шығарған [[Блэйд (фильм, 1998)|Блэйд]] фильмінің шығуы және [[20th Century Fox]] компаниясының [[Икс адамдар (фильм)|Икс адамдар жайлы фильм]] бастауы кейбір студияларды Marvel кейіпкерінің фильмді «жүргізе алатынына» сендірді.&lt;ref name=&quot;variety&quot;&gt;{{Cite web|url=https://variety.com/2022/film/features/spider-man-2002-oral-history-sam-raimi-sony-pictures-1235240553/|title=‘Spider-Man’ at 20: How Sam Raimi and Sony Pictures Rescued the Superhero Genre and Changed Hollywood Forever|lang=en|publisher=Variety|author=VARY, Adam B.|accessdate=2023-11-03}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20220428040616/https://variety.com/2022/film/features/spider-man-2002-oral-history-sam-raimi-sony-pictures-1235240553/}}&lt;/ref&gt; Марвел 1998 жылы банкроттықтан шығып, Менахем Голанның таңдау мерзімі аяқталғанын және құқықтар оларға қайта оралғанын жариялайды. Содан кейін Marvel фильм құқығын [[Columbia Pictures]] компаниясының бас компаниясы [[Sony Pictures Entertainment]]ке 7 миллион долларға сатады.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.wipo.int/wipo_magazine/en/2012/03/article_0005.html|title=Marvel’s Superhero Licensing|lang=en|publisher=Wipo|author=SUDHINDRA, Nicole J. S.|date=2012|accessdate=2023-11-03}}&lt;/ref&gt; Мәміле 1999 жылдың наурыз айында күшіне енді.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1999-mar-02-fi-13115-story.html|title=Studio Rights to Spider-Man Are Untangled|lang=en|publisher=[[Los Angeles Times]]|author=HILTZIK, Michael A.|date=1999-03-02|accessdate=2023-11-03}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20210907005618/https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1999-mar-02-fi-13115-story.html}}&lt;/ref&gt;

[[Эми Паскаль]]дың режиссер ретінде таңдауы [[Сэм Рэйми]] болды.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.slashfilm.com/539094/chris-columbus-spider-man/|title=Trivia: Chris Columbus Almost Directed 'Spider-Man' Instead Of Sam Raimi|lang=en|publisher=/film|author=ANDERTON, Ethan|date=2015-06-30|accessdate=2023-11-03}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20220310000433/https://www.slashfilm.com/539094/chris-columbus-spider-man/}}&lt;/ref&gt; Рэйми режиссёрлігін 2000 жылдың қаңтарында бастады.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.slashfilm.com/539094/chris-columbus-spider-man/|title=Trivia: Chris Columbus Almost Directed 'Spider-Man' Instead Of Sam Raimi|lang=en|author=ANDERTON, Ethan|date=2015-06-30|accessdate=2023-11-03}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20220310000433/https://www.slashfilm.com/539094/chris-columbus-spider-man/}}&lt;/ref&gt; Ол жас кезінде комикстің жанкүйері болды және оның Өрмекші адамға деген құмарлығы оны жұмысқа алды.&lt;ref name=&quot;hbomaking&quot;&gt;HBO Making-Of Spider-Man (DVD). Sony. 2002.&lt;/ref&gt;

=== Актёр таңдауы ===
Титулдық рөл үшін режиссёрлер «[[Кристофер Рив]] сияқты ерекше бойы ұзын, не сымбатты» емес, аудиториямен байланысы бар болатындай «жүрегі мен жаны» бар актёрді қалайтынын айтқан.&lt;ref name=&quot;variety&quot; /&gt; Студия [[Леонардо Ди Каприо]], [[Кіші Фредди Принц]], [[Крис О'Доннелл]], [[Джуд Лоу]], [[Крис Клейн (актёр)|Крис Клейн]], [[Юэн Макгрегор]], [[Уэс Бентли]] және [[Хит Леджер]]ге қызығушылық танытты.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.theguardian.com/film/2000/aug/01/news1|title=Columbia name their Spiderman|lang=en|publisher=[[The Guardian]]|date=2000-08-01|accessdate=2023-11-03}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{кітап|тақырыбы=Comic Book Movies|авторы=Hughes, David|жыл=2003|беттері=235–241|баспасы=London: Virgin Books|isbn=0-7535-0767-6}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.businessweek.com/bwdaily/dnflash/apr2002/nf20020415_7441.htm|title=Unraveling Spider-Man's Tangled Web&quot;|lang=en|publisher=[[Business Week]]|author=Grover, Ronald}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20090510064647/http://www.businessweek.com/bwdaily/dnflash/apr2002/nf20020415_7441.htm}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://ew.com/article/2000/02/11/web-casting/|title=Web Casting|lang=en|publisher=Entertainment Weekly|author=FLYNN, Gillian|date=2000-02-11|accessdate=2023-11-03}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20210807005018/https://ew.com/article/2000/02/11/web-casting/}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.nytimes.com/2002/04/28/movies/the-comic-book-fans-said-no-no-not-him.html|title=The Comic-Book Fans Said, No, No, Not Him|lang=en|publisher=[[The New York Times]]|author=HOCHMAN, David|date=2002-04-28|accessdate=2023-11-03}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20211223003714/https://www.nytimes.com/2002/04/28/movies/the-comic-book-fans-said-no-no-not-him.html}}&lt;/ref&gt; Сонымен қатар, актёрлер [[Скотт Спидмен]], Джей Родан және [[Джеймс Франко]] да басты рөлге арналған экран сынақтарына қатысты (Франко соңында Хәрри Озборн рөлін алды).&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://movies.ign.com/articles/034/034454p1.html|title=&quot;More From the Spider-Man Casting Front&quot;|lang=en|publisher=[[IGN]]|date=2000-06-19}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20071017225105/http://movies.ign.com/articles/034/034454p1.html}}&lt;/ref&gt; 2000 жылдың шілдесінде Питер Паркер/Өрмекші-адам рөліне [[Тоби Магуайр]] таңдалды,&lt;ref name=&quot;maguirespins&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.variety.com/article/VR1117784384.html?categoryid=13&amp;cs=1&amp;query=spider-man|title=&quot;Maguire spins 'Spider-Man'&quot;|lang=en|publisher=Variety|author=Michael Fleming; Claude Brodesser|date=2000-07-31}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20071012002038/https://variety.com/article/VR1117784384.html?categoryid=13&amp;cs=1&amp;query=spider-man}}&lt;/ref&gt; Рэйми Тоби Магуайрдың [[Шарапшылар ережесі (фильм)|Шарапшылар ережесі]]ндегі сомдаған рөлін көріп, оны мүмкін актёрлер қатарында басты нұсқа ретінде көрді. Студия бастапқыда Магуайрды таңдауға тартынбады, бірақ ол өз тыңдаулары арқылы студия басшыларын таң қалдыра алды. Актер екі сиквел үшін жоғары жалақы опцияларымен $3–4 миллион аралығындағы келісімге қол қойды.&lt;ref name=&quot;maguirespins&quot; /&gt; Дайындалу үшін Магуайр дене шынықтырушы, йога нұсқаушысы, жекпе-жек сарапшысы және альпинизм бойынша сарапшысымен бірге дайындалды, дене бітімін жақсарту үшін бірнеше ай қажет болды.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.bbc.co.uk/films/2002/05/09/sam_raimi_spiderman_interview.shtml|title=&quot;BBC - Films - interview - Sam Raimi&quot;|lang=en|publisher=[[BBC]]}}&lt;/ref&gt; Магуайр өрмекшілерді зерттеп, өрмекші тәрізді қозғалысты имитациялау үшін сым адаммен жұмыс істеді және арнайы диета ұстады.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20071018023152/http://movies.ign.com/articles/034/034461p1.html|title=&quot;Raimi Talks Up Spider-Man, But Still No Goblin&quot;|lang=en|publisher=[[IGN]]|date=2000-10-05|accessdate=2023-11-06}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;variety&quot; /&gt;

[[Норман Озборн]]/[[Жасыл гоблин]] рөліне [[Николас Кейдж]], [[Джейсон Айзекс]], [[Джон Малкович]] және [[Билли Боб Торнтон]] қарастырылды.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.cinecon.com/news.php?id=0411181|title=Interview: Nicolas Cage on National Treasure|lang=en|publisher=Cinema Confidential|author=Ethan Aames|date=2004-09-18|accessdate=2007-10-10}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20110516140506/http://www.cinecon.com/news.php?id=0411181|date=2011-05-16}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.scifi.com/scifiwire/art-main.html?2000-11/06/10.00.film|title=Malkovich Says No To Spidey|publisher=Syfy|date=2000-11-06|accessdate=2007-01-23}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20071012144659/http://scifi.com/scifiwire/art-main.html?2000-11%2F06%2F10.00.film|date=2007-10-12}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.denofgeek.com/movies/jason-isaacs-auditioned-for-green-goblin-in-sam-raimis-spider-man/|title=Jason Isaacs Auditioned for Green Goblin in Sam Raimi's Spider-Man|date=2017-06-13}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20220416080610/https://www.denofgeek.com/movies/jason-isaacs-auditioned-for-green-goblin-in-sam-raimis-spider-man/}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.mtv.com/news/lqbrfn/billy-bob-thornton-says-he-turned-down-spidey-wont-wear-funny-hats|title=Billy Bob Thornton Says He Turned Down Spidey; Won't Wear Funny Hats|lang=en|publisher=MTV|date=2007-02-21|accessdate=2023-11-06}}&lt;/ref&gt; [[Уиллем Дефо]] 2000 жылдың қарашасында Норман Озборн/Жасыл Гоблин рөлін сомдады.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://movies.ign.com/articles/034/034471p1.html|title=More ''Spider-Man'' Casting News: Dafoe Is Green Goblin|lang=en|publisher=[[IGN]]|date=2000-11-17}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20071018202909/http://movies.ign.com/articles/034/034471p1.html|date=2007-10-18|accessdate=2007-01-23}}&lt;/ref&gt; Рэйми Дефомен Испанияда фильм түсіріп жатқанда кездесті.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.bbc.co.uk/films/2002/05/09/willem_dafoe_spiderman_interview.shtml|title=BBC - Films - interview - Willem Dafoe|publisher=[[BBC]]}}&lt;/ref&gt; Оны Рэймимен жұмыс істеу перспективасы және комикске негізделген фильм түсіру идеясы қызықтырды.&lt;ref name=&quot;Oral History&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.theguardian.com/film/interview/interviewpages/0,6737,729240,00.html|title=Webbed feat &amp;#124; Interviews &amp;#124; guardian.co.uk Film|publisher=[[The Guardian]]}}&lt;/ref&gt; Дефо ыңғайсыз костюмді киюді өзі талап етті, өйткені оның ойынша [[каскадёр]] кейіпкердің қажетті «дене тілін» жеткізе алмайды. 580 бөліктен тұратын костюмді киюге жарты сағат уақыт кетті.&lt;ref name=&quot;hughesvirgin&quot;&gt;{{кітап|авторы=Hughes, David|жыл=2003|баспасы=London: Virgin Books|тақырыбы=Comic Book Movies|беттері=235–241|isbn=0-7535-0767-6.}}&lt;/ref&gt;

[[Кейт Босуорт]] [[Мэри Джейн Уотсон]]ның рөлі үшін сынаудан өте алмады.&lt;ref&gt;{{Cite web|author=QUINN, David|title=Kate Bosworth Reveals She 'Tanked' Her Audition for 2002's Spider-Man: 'I Was Really Nervous'|url=https://people.com/movies/kate-bosworth-auditioned-for-spider-man/|publisher=People|date=2019-09-13|accessdate=2021-01-01}} {{Wayback|date=2021-01-16|url=https://web.archive.org/web/20210116040937/https://people.com/movies/kate-bosworth-auditioned-for-spider-man/}}&lt;/ref&gt; [[Элизабет Бэнкс]] те рөлге қызығушылық танытты, бірақ продюсер [[Лора Зискин]] оның рөл үшін жасы тым үлкен екенін және оның орнына [[Бетти Брант]] кейіпкерінің рөлін таңдағанын айтты.&lt;ref&gt;{{Cite web|author=MILLER, Julie|date=2016-06-22|title=Elizabeth Banks Reveals Which Superhero-Movie Role She Was &quot;Too Old&quot; For|url=https://www.vanityfair.com/hollywood/2016/06/elizabeth-banks-superhero-too-old/|publisher=Fair|accessdate=2021-09-16}} {{Wayback|date=2021-06-23|url=https://web.archive.org/web/20210623155851/https://www.vanityfair.com/hollywood/2016/06/elizabeth-banks-superhero-too-old}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://chud.com/16712/elizabeth-banks-ponders-betty-brants-future/|title=Elizabeth Banks Ponders Betty Brant's Future|publisher=CHUD.com|date=2008-10-19|accessdate=2022-05-07}} {{Wayback|date=2021-09-18 |url=https://web.archive.org/web/20210918212627/https://chud.com/16712/elizabeth-banks-ponders-betty-brants-future/}}&lt;/ref&gt; [[Кейт Хадсон]] рөлден бас тартты.&lt;ref&gt;{{Cite web|author=PATTERSON, John|date=2003-07-12|title=Daughter act|publisher=[[The Guardian]]|url=https://www.theguardian.com/film/2003/jul/12/features.johnpatterson |url-status=live|accessdate=2021-05-17}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20140911145600/http://www.theguardian.com/film/2003/jul/12/features.johnpatterson|date=2014-09-11}}&lt;/ref&gt; [[Элиза Душку]],&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Eliza Dushku|url=https://www.notstarring.com/actors/dushku-eliza|publisher=notstarring.com}} {{Wayback|date=2021-06-24|url=https://web.archive.org/web/20210624195940/https://www.notstarring.com/actors/dushku-eliza}}&lt;/ref&gt; [[Мина Сувари]] және [[Джейми Кинг]] те рөлге «тыңдалды».&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2000-12-04|title=Your Spider-Man Casting Update|url=https://www.ign.com/articles/2000/12/04/your-spider-man-casting-update|accessdate=2021-05-17|publisher=[[IGN]]}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20210517021423/https://www.ign.com/articles/2000/12/04/your-spider-man-casting-update|date=2021-05-17}}&lt;/ref&gt; Рэйми [[Кирстен Данст]]ты таңдамас бұрын, ол [[Алисия Уитт]]ке қатысуға қызығушылық танытқан болатын. Данст Магуайрдың басты кейіпкер рөліне таңдалғанын білгесін Эмджэй рөліне сынақтан өтуге шешім қабылдады.&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2007-03-29|title=Actress Paltrow hopes to play Debbie Harry|publisher=[[Reuters]]|url=http://www.reuters.com/article/peopleNews/idUSHO96836120070329|accessdate=2007-04-27}} {{Wayback|date=2007-10-27|url=https://web.archive.org/web/20071012152953/http://www.reuters.com/article/peopleNews/idUSHO96836120070329}}&lt;/ref&gt;

=== Түсірілімі ===
Өрмекші-адам түсірілімі 2000 жылдың қарашасында [[Нью-Йорк]]те және Sony дыбыс сахналарында басталуы керек еді. Фильм 2001 жылдың қарашасында шығарылымға қойылады деп жоспарланған еді,&lt;ref name=&quot;maguirespins&quot; /&gt; бірақ продакшнның ұзартылған кестесіне байланысты 2002 жылдың 3 мамырында шығарылым кейінге қалдырылды.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://movies.ign.com/articles/034/034459p1.html|title=Spider-Man Crawls Into 2002|lang=en|publisher=[[IGN]]|date=2000-09-14}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20120820015235/http://movies.ign.com/articles/034/034459p1.html|date=2007-01-22}}&lt;/ref&gt; Негізгі түсірілім ресми түрде 2001 жылдың 8 қаңтарында [[Калвер-Сити]], [[Калифорния]]да басталды.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://movies.yahoo.com/shop?d=hp&amp;cf=prev&amp;id=1808406011&amp;gpt=ch|title=&quot;Greg's Preview – Spider-Man&quot;|lang=en|publisher=[[Yahoo!]]|author=Greg Dean Schmitz}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20070429050554/http://movies.yahoo.com/shop?d=hp&amp;cf=prev&amp;id=1808406011&amp;gpt=ch}}&lt;/ref&gt; [[2001 жылдың 11 қыркүйегіндегі лаңкестік актілері|Сол жылдың 11 қыркүйегінде орын алған лаңкестік актілерден]] кейін [[Дүниежүзілік сауда орталығы]] болған белгілі бір көріністі фильмнен алып тастады, ол қайта түсірілді. Көріністің түпнұсқасы Sony Stock Footage веб-сайтында қолжемтімді.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.cinema.com/news/item/5226/spider-man-twin-tower-trailers-scrapped.phtml|title=Spider Man Twin Tower Trailers Scrapped|lang=en|publisher=cinema.com|date=2001-09-13|accessdate=2023-11-08}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20130224111634/http://culture.com/news/item/5226/spider-man-twin-tower-trailers-scrapped.phtml|date=2014-10-06}}&lt;/ref&gt; Түсірілім кезінде 45 жастағы құрылысшы Тим Холкомб кранмен соғылған кезде қаза тапты. Сот нәтижесінде Калифорнияның еңбек қауіпсіздігі және денсаулық бөлімі Sony компаниясына $58,805 айыппұл салды.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.imdb.com/news/sb/2001-08-27#film2|title=&quot;Columbia Fined For Safety Violation That Led To Death&quot;|lang=en|publisher=[[IMDb]]|date=2001-08-27}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20040815190551/http://www.imdb.com/news/sb/2001-08-27#film2|date=2007-04-29}}&lt;/ref&gt; [[Кирстен Данст]] жаңбыр астында басымен төмен тұрған Магуайрмен сүйісу көрінісін түсіру мүлдем романтикалық боламағанын, түсірілім кезінде Магуайрдың мұрнына су құйып жатқандықтан дем ала алмай қалғанын айтты.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.wmagazine.com/culture/kirsten-dunst-power-of-the-dog-interview-2022/|title=&quot;Kirsten Dunst is in control&quot;|lang=en|publisher=Wmagazine|author=Hirschberg, Lynn|date=2022-01-12|accessdate=2023-11-08}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20231108083011/https://www.wmagazine.com/culture/kirsten-dunst-power-of-the-dog-interview-2022|date=2023-11-08}}&lt;/ref&gt; Питер Мэри Джейнді және тамақ науасын ұстап алған көрініс еш компьютерлік графикасыз түсірілген, түсірілім үшін Магуайрдың қолы науаға жабыстырылды, көрініс 16 сағат бойы, 156 дубль көмегімен түсірілген.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/films/news/that-spiderman-tray-scene-wasn-t-cgi-took-tobey-maguire-156-takes-a7358816.html|title=That Spider-Man tray scene wasn’t CGI, took Tobey Maguire 156 takes|lang=en|publisher=Independent|author=Hooton, Christopher|date=2016-10-13|accessdate=2023-11-08}}&lt;/ref&gt; Сәуірде Өрмекші-адам костюмдерінің төртеуі ұрланды, Sony оларды қайтарғаны үшін $25,000 сыйақы қойды.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.imdb.com/news/sb/2001-04-05#film3|title=&quot;They Took Spidey's Clothes!&quot;|lang=en|publisher=[[IMDb]]|date=2001-04-05}} {{Waybacjk|url=https://web.archive.org/web/20050221061907/http://imdb.com/news/sb/2001-04-05#film3|date=2005-02-21}}&lt;/ref&gt; Олар 18 айдан кейін табылды, киностудияның бұрынғы күзетшісі мен сыбайласы қамауға алынды.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/2256048.stm|title=Missing superhero suits recovered|lang=en|publisher=[[BBC]]|date=2002-09-13|accessdate=2023-11-08}}&lt;/ref&gt;

=== Визуалды эффектілері ===
2000 жылдың мамыр айында [[Джон Дайкстра]] фильмнің визуалды эффектілеріне жауапты болды.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://movies.ign.com/articles/034/034448p1.html|title=&quot;Dykstra to animate Spider-Man&quot;|lang=en|publisher=[[IGN]]|date=2000-05-10}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20120119175529/http://movies.ign.com/articles/034/034448p1.html|date=2012-01-19}}&lt;/ref&gt; Дайкстра Рэймимен «[[Сыйлық (фильм, 2000)|Сыйлық]]» (2000) фильмін түсіріп жатқанда тұңғыш таныс болды.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.rollingstone.com/tv-movies/tv-movie-features/sam-raimi-multiverse-of-madness-doctor-strange-interview-spider-man-1344342/|title=From ‘Spider-Man’ to ‘Doctor Strange’: How Sam Raimi Conquered the Superhero Multiverse (Again)|lang=en|publisher=[[Rolling Stone]]|author=Hiatt, Brian|date=2022-04-30|accessdate=2023-11-08}}&lt;/ref&gt; Ол Рэймиді трюктарды компьютер көмегімен жасауға көндірді, себебі ретінде физикалық тұрғыдан мүмкін еместігін айтты. Рэйми өзінің бұрынғы фильмдерінде дәстүрлі визуалды эффектілеріне жақын болды және өндіріс барысында компьютерлерді пайдалану туралы біраз нәрсені үйренді.&lt;ref name=&quot;hbomaking&quot; /&gt; «Аспандағы балет» деп сипаттаған Өрмекші-адамның ғимараттан ғимаратқа секіруін жоспарлауға Рэйми көп уақыт жұмсады. Рэймидің жоспарында болған бұл трюктерді түсірудің өзі бюджетті өсіргені сонша, бастапқыда жоспарланған 70 миллион доллар 100 миллион долларға айналды.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=Chris Hewitt, Simon Braund|тақырыбы=&quot;Spider-Man&quot;|беттері=58–62|баспасы=Empire журналы|жыл=2002}}&lt;/ref&gt; Оған қоса кейіпкерлердің түрлі түсті болғаны оларды жасыл экран алдында түсіруге жол бермеді, сол себептен Өрмекші-адам [[жасыл экран]]ның алдында болса, жасыл гоблин көк экран алдында болды және екеуінің көріністері жеке түсірілді.&lt;ref name=&quot;hughesvirgin&quot; /&gt;

Дайкстраның айтуынша, Өрмекші-адамды жасаудағы болған ең үлкен қиындығы — кейіпкердің бетперде киген кезде бет-әлпет өзгерісінің жоғалуы. Көздің, не ауыздың контекстінсіз, кейіпкердің эмоциясын бетінен емес, денесінің қозғалысы арқылы жеткізу керек болды.&lt;ref&gt;{{кітап|авторы=Zonkel, Phillip|тақырыбы=&quot;Spinning 'Spider-Man's' Visual Effects Web – Former CSULB Student John Dykstra Is Credited with a Great Deal of Computer-Generated Movie Magic&quot;|жыл=2003|баспасы=Press Telegram газеті}}&lt;/ref&gt; Студияның екі басшысына компьютерде жасалған кейіпкердің кадрлары көрсетілгенде, олар бұл шын мәнінде Магуайрдың трюктар жасап жатқанына сеніп қалды.&lt;ref name=&quot;hughesvirgin&quot; /&gt; Оған қоса Дайкстра тобының Нью-Йорк қаласының бірнеше аудандарын компьютер арқылы қайта құрып, қаладағы әр көлікті цифрлық модельдерге ауыстыруға тура келді. Рэйми фильмнің анимацияға ұқсап кеткенін қаламады, сондықтан кадрдың ешқайсысы да 100% компьютерде жасалмаған.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.comicbookresources.com/columns/index.cgi?column=comics2film&amp;article=1259|title=&quot;Comics to Film&quot;|lang=en|publisher=[[Comic Book Resources]]|author=Worley, Rob|date=2002-03-06}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20071012135923/http://comicbookresources.com/columns/index.cgi?column=comics2film&amp;article=1259|date=2007-04-29}}&lt;/ref&gt;

Фильмнің жалпы бюджеті $139 миллионға тең болды.&lt;ref name=&quot;budget&quot; /&gt;

== Музыкасы ==
Фильмнің музыкасына жауапты [[Дэнни Эльфман]] болды, ол фильмдегі музыканың барлығын да жазған. Өрмекші-адамның саундтрегі дәстүрлі оркестрді, африкалық музыкалық аспаптарды және электронды элементтерді біріктіреді. Фильм саундтрегінде африкалық соқпалы музыкалық аспаптар қолданылу себебі Эльфманның Африкада бір жыл бойы сол жердің музыкасын зерттегені болып келеді.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.amazon.com/Spider-Man-Original-Motion-Picture-Score/dp/B000066SK6/|title=Spider-Man Original Motion Picture Score|lang=en}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20210416071921/http://www.amazon.com/Spider-Man-Original-Motion-Picture-Score/dp/B000066SK6|date=2021-04-16}}&lt;/ref&gt;

== Релизі ==
Өрмекші-адам DVD және VHS форматында 2002 жылдың 1 қарашасында [[Солтүстік Америка]] мен [[Аустралия]]да және 2002 жылдың 25 қарашасында [[Ұлыбритания]]да шығарылды.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.dvdsreleasedates.com/movies/2129/Spider-Man-(2002).html|title=&quot;Spider-Man DVD Release Date&quot;|lang=en|publisher=DVDs Release Dates}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20180520124603/https://www.dvdsreleasedates.com/movies/2129/Spider-Man-(2002).html|date=2018-05-20}}&lt;/ref&gt; 7 миллионнан астам DVD көшірмелері шығарылған бірінші күні сатылды.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-2002-nov-19-fi-disc19-story.html|title=&quot;DVD Sales Trend More Than Hollywood Hype&quot;|lang=en|publisher=[[Los Angeles Times]]|date=2022-11-19}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20211125200854/https://www.latimes.com/archives/la-xpm-2002-nov-19-fi-disc19-story.html|date=2021-11-25}}&lt;/ref&gt; 2022 жылғы жағдай бойынша ол кез келген тікелей эфирдегі фильм үшін бір күндік рекордқа ие.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.today.com/popculture/passion-dvd-sells-4-1-million-one-day-wbna5888815|title=&quot;'Passion' DVD sells 4.1 million in one day&quot;|lang=en|publisher=today.com|date=2004-09}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20220220193856/https://www.today.com/popculture/passion-dvd-sells-4-1-million-one-day-wbna5888815|date=2022-02-20}}&lt;/ref&gt;

2006 жылғы жағдай бойынша фильм кассадан және үй бейнелерінен (сату және жалға беру) жалпы $1,5 млрд табыс тапты, сонымен қатар теледидардан (ақылы көрсетілім, эфирлік теледидар және кабельдік теледидар) 880 млн долларды құрады.&lt;ref&gt;{{кітап|сілтеме=https://books.google.com/books?id=9mhNBAAAQBAJ&amp;pg=PA581|тақырыбы=Envy of the World: A History of the U.S. Economy &amp; Big Business|баспасы=Algora Publishing|авторы=Botti, Timothy J.|жыл=2006|беттері=581|isbn=9780875864310}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20210420105121/https://books.google.com/books?id=9mhNBAAAQBAJ&amp;pg=PA581|date=2021-04-20}}&lt;/ref&gt;

== Көрермен қабылдауы ==
=== Кассалық түсімі ===
Фильм үш күнде 100 миллион долларлық түсімге қол жеткізіп, рекорд орнатты.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.newspapers.com/clip/102160352/spider-man-spins-magical-web-on/|title=&quot;'Spider-Man' spins magical web on weekend moviegoers&quot;|lang=en|publisher=Hattiesburg American|date=2002-05-06}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20220523194913/https://www.newspapers.com/clip/102160352/spider-man-spins-magical-web-on/|date=2022-05-23}}&lt;/ref&gt; Фильмнің жалпы кассалық түсімі $825 миллионға тең болды.&lt;ref name=&quot;tusimi&quot; /&gt;

=== Сыншы пікірлері ===
[[Rotten Tomatoes]] уэб-сайтында фильмге 249 сыншының 90% оң пікір қалдырды, орташа рейтингі — 7,6/10.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.rottentomatoes.com/m/spiderman|title=Spider-Man|publisher=[[Rotten Tomatoes]]|accessdate=2023-10-28}}&lt;/ref&gt; Metacritic фильмге 38 сыншының негізінде 100-ден 73 балл берді.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.metacritic.com/movie/spider-man|title=Spider-Man|publisher=Metacritic|accessdate=2019-06-24}}&lt;/ref&gt; CinemaScore арқылы сауалнамаға қатысқан көрермендер фильмге A+-тен F-ке дейінгі жүйе бойынша орташа «A−» бағасын берді.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.cinemascore.com/|title=Cinemascore|lang=en}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/19991127210934/http://www.cinemascore.com/}}&lt;/ref&gt;

== Болашағы ==
=== Сиквелдері ===
{{Толық мақала|Өрмекші-адам 2|Өрмекші-адам 3}}
Продюсері және режиссері [[Сэм Рэйми]] болған Өрмекші-адамның екі жалғасы бар: 2004 жылдың 30 маусымында жарыққа шыққан [[Өрмекші-адам 2]] және 2007 жылдың 4 мамырында жарыққа шыққан [[Өрмекші-адам 3]].

=== Видео ойыны ===
{{Толық мақала|Spider-Man: The Movie Game}}
Фильм негізінде [[Spider-Man: The Movie Game|аттас видео ойын]] бар. Ойынды [[Treyarch]] әзірледі (тек үй консольдері үшін нұсқасы) және [[Activision]] жариялады және 2002 жылы [[Game Boy Advance]], [[GameCube]], [[Microsoft Windows]], [[PlayStation 2]] және [[Xbox]] консольдерінде жарыққа шықты. Ойында фильмде болмаған көптеген көріністер мен зұлымдар бар. Екі жылдан кейін [[Өрмекші-адам 2|екінші фильм]]нің шығуына жарнама болған [[Spider-Man 2 (ойын, 2004)|Өрмекші-адам 2]] шықты. 2007 жылы [[Өрмекші-адам 3|үшінші фильм]]ді жарнамалау үшін [[Spider-Man 3 (ойын)|Өрмекші-адам 3]] шығарылды. Фильмдегі рөлдерін ойын үшін қайта сомдаған актерлер қатарында тек [[Тоби Магуайр]] мен [[Уиллем Дефо]] болды. 2007 жылы [[Spider-Man: Friend or Foe]] ойыны жарыққа шықты, ойын үш фильм кейіпкерлерін алып, трилогияның канондық емес сюжетімен жүреді.

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер|2}}

[[Санат:Ағылшын тіліндегі фильмдер]]
[[Санат:Алфавит бойынша фильмдер]]
[[Санат:2002 жылғы фильмдер]]
[[Санат:АҚШ ғылыми фантастика атыс-шабыс фильмдері]]
[[Санат:Нью-Йорк туралы фильмдер]]
[[Санат:Өрмекші-адам туралы фильмдер]]
[[Санат:Columbia Pictures фильмдері]]
[[Санат:Сэм Рэйми фильмдері]]
[[Санат:Интернет-мемдер]]
[[Санат:Өрмекші-адам туралы 2002 жылғы трилогия]]</text>
      <sha1>0v36omieza1hn33uf8k1wrtfw55xytc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Уиллем Дефо</title>
    <ns>0</ns>
    <id>718476</id>
    <revision>
      <id>3400790</id>
      <parentid>3394237</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T00:39:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Malik Nursultan B</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <comment>Фильмографиясын жаңарттым</comment>
      <origin>3400790</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="42096" sha1="5xfsh0r0xbtn1k0hqs6aj2iczzc8elp" xml:space="preserve">{{Кинематограф
  |есімі               = Уиллем Дефо
  |шынайы есімі        = {{lang-en|Willem Dafoe}}
  |сурет               = Willem Dafoe-63668 (cropped).jpg
  |сурет ені           = 225px
  |сурет атауы         = Дефо, 2024 жыл
  |туған кездегі есімі = 
  |туған күні          = 22.7.1955
  |туған жері          = {{туғанжері|Аплтон|Аплтонда}}, [[Висконсин]], [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]]
  |қайтыс болған күні  = 
  |қайтыс болған жері  = 
  |мамандығы           = {{актер|АҚШ}}
  |азаматтығы          = 
  |белсенді жылдары    = 1975 жылдан бері
  |бағыты              = 
  |киностудия          = 
  |марапаттары         = [[Сатурн марапаты|Сатурн]] (2001), [[Тәуелсіз рух]] (2001), [[Үздік ер адам рөлі үшін Вольпи кубогы|Вольпи кубогы]] (2018), [[Алтын аю]] (2018)
  |imdb_id             = 0000353
  |сайты               = 
  |ортаққор            =  Willem Dafoe
}}
'''Уи́льям Джеймс Дефо́''' ({{lang-en|William James Dafoe}}, лақап аты '''Уи́ллем Дефо́''', {{lang-en|Willem Dafoe}}, {{IPA|[ˈwəɫːəm dəˈfoʊ]}}, [[22 шілде]] [[1955 жыл]], [[Аплтон]], [[Висконсин]]) — америкалық актёр, түрлі марапаттардың, соның ішінде «[[Үздік ер адам рөлі үшін Вольпи кубогы|Үздік ер адам рөлі]]» номинациясындағы Вольпи кубогының, сондай-ақ төрт [[Оскар сыйлығы]]ның, [[BAFTA]] сыйлығының, үш «[[Алтын глобус]]» сыйлығының және төрт [[АҚШ киноактёрлер гильдиясының сыйлығы|киноактёр гильдиясы сыйлығы]] номинацияларының иегері. Ол жоғары бюджеттік [[блокбастер]]лерде де, [[артхаус]] жобаларында да ойнайтыны үшін белгілі.

Дефо «[[Өрмекші-адам (фильм, 2002)|Өрмекші-адам]]» (2002) суперқаһарман фильміндегі супер зұлым [[Норман Озборн]]/[[Жасыл гоблин]] рөлі үшін көбірек назар алды, ол «[[Өрмекші-адам 2]]» (2004) және «[[Өрмекші-адам 3]]» (2007) сиквелдерінде және [[Marvel кинематографиялық әлемі]]нің [[Өрмекші-адам: Үйге жол жоқ]] (2021) фильмінде рөліне «оралды». Ол сонымен қатар [[Кеңейтілген DC Ғаламы]] фильмінде «[[Аквамен (фильм)|Аквамен]]» (2018) және [[Зак Снайдердің Әділет Лигасы]] (2021) фильмдерінде Нуидис Вулко кейіпкерінің рөлін сомдаған.

== Жастық шағы ==
Уильям Джеймс Дефо [[1955 жыл]]дың [[22 шілде]]сінде [[Висконсин]] штатындағы [[Апплтон]] қаласында&lt;ref name=&quot;idk&quot;&gt;{{Cite web|url=https://movies.nytimes.com/person/16547/Willem-Dafoe/biography|title=Willem Dafoe|lang=en|publisher=[[The New York Times]]|author=MARX, Rebecca Flint}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20071023072942/http://movies.nytimes.com/person/16547/Willem-Dafoe/biography|date=2007-10-23}}&lt;/ref&gt; Мюриэль Изабельдің (туған тегі Сприслер; 1922–2012) және доктор Уильям Альфред Дефоның (1917–2014) отбасында дүниеге келді.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.legacy.com/obituaries/postcrescent/obituary.aspx?n=william-dafoe&amp;pid=173291067|title=William Dafoe's Obituary on Appleton Post-Crescent|lang=en|publisher=legacy.com|date=2014-11-28|accessdate=2023-11-15}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://articles.orlandosentinel.com/1988-08-12/news/0060150074_1_william-dafoe-temptation-of-christ-jesus|title=Actor Dafoe's Orlando Parents Support 'Last Temptation' Role|lang=en|publisher=[[Orlando Sentinel]]|author=ISAAC, Sara|date=1988-08-12|accessdate=2023-11-15}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20120207195122/http://articles.orlandosentinel.com/1988-08-12/news/0060150074_1_william-dafoe-temptation-of-christ-jesus}}&lt;/ref&gt; Отбасы жайлы 2009 жылы ол «Мені бес әпкем өсірді, себебі әкем хирург, анам медбике болды және олар бірге жұмыс істеді, сондықтан мен екеуін де көп көре бермедім» деген еді.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.theguardian.com/lifeandstyle/2009/nov/22/relationships-women-willem-dafoe|title=What I know about women|lang=en|publisher=[[The Guardian]]|author=ROSAMUND, Witcher|date=2009-11-22|accessdate=2023-11-15}}&lt;/ref&gt; Оның ағасы Дональд Дефо — хирург және зерттеуші ғалым.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.newswise.com/articles/pancreas-transplant-director-donald-dafoe-joins-cedars-sinai|title=Pancreas Transplant Director Donald Dafoe Joins Cedars-Sinai|lang=en|publisher=Newswise|date=2005-05-13|accessdate=2023-11-15}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20120207191414/http://www.newswire.com/articles/pancreas-transplant-director-donald-dafoe-joins-cedars-sinai}}&lt;/ref&gt; Оның тегі Дефо — швейцариялық Thevou (Тэву) фамилиясының ағылшынша нұсқасы. Сұхбат кезінде ол отбасының жартысы фамилиясын айтқанда екпінді бірінші буынына берсе (Де́фо), екінші жартысы екінші буынға екпін беретінін айтты. Жоғарғы сынып оқушысы болғанда Уиллем лақап атын алды. Кейінірек ол сол лақап атын өзінің сахналық есімінің бөлігі ретінде қабылдады, себебі ретінде туған есімінен гөрі оған көбірек үйреніп қалғанын өзі айтып кетті.&lt;ref&gt;{{YouTube|zfw_-d8qzkA|Finally, The Truth Behind Willem Dafoe's First Name}}. 2:26 үзінді. {{Дәйексөз|[Мен] үлкен отбасы[данмын]. [Менің] әкемнің есімі Уильям еді. Жақсы көремін, бірақ Билли болғым келген жоқ. Кіші Уильям болғым келген жоқ. Өзімнің жеке сәйкестігім керек болды. Кішкентай болғанда лақап ат қаладым. Сосын досым мені 'Уиллем' деп атағанда сол лақап атты таптым. Сонда Уильям деп айтудың еріншек нұсқасы сияқты ғой. Менің оны қалай жазып алатынын да білмедім. Иерониялығы осы: Актёр болғанда өзімнің туған есімім лақап ат сияқты естілді. Мен өзіме жақын есіммен жүре бердім, шындығы осы. {{Түпнұсқа|en|&quot;[I'm from a] big family. [My] father's called William. Love the guy, but I don't want to be Billy. I don't want to be William Junior. You know, you want your own identity. And when I was a kid, I was always seeking the nickname. And then I finally found one, where a friend of mine just started calling me 'Willem'. Like a lazy way of saying William. I didn't even know how to spell it. And the irony was by the time I became an actor, to go back to my birth name felt like a stage name. So the truth is I just stuck with the name that I felt like.&quot;}}}}&lt;/ref&gt;

Мектептен кейін Уиллем [[Милуокидағы Висконсин университеті]]нде драма оқуын бастады,&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.postcrescent.com/story/entertainment/2019/01/17/willem-dafoe-8-times-actor-appleton-newspaper-before-getting-famous/2569510002/|title=8 times Appleton native Willem Dafoe appeared in The Post-Crescent before he was famous|lang=en|publisher=|author=NYMAN, Shane|date=2019-01-17|accessdate=2023-11-15}}&lt;/ref&gt; бірақ он сегіз айдан кейін ол жерден кетіп, [[Милуоки]]дағы Theatre X театр компаниясына жұмысын бастады. 1976 жылы ол [[Нью-Йорк]] қаласына көшті.&lt;ref name=&quot;bromberg&quot;&gt;{{Cite web|url=https://books.google.com/books?id=tegCAAAAMBAJ&amp;pg=PA39|title=Wild at Heart|lang=en|author=Bromberg, Craig|date=1997-05-05}}&lt;/ref&gt; Содан кейін ол «The Performance Group» авангардтық театр труппасының директоры Ричард Шехнердің қол астында шәкірт болды, сол жерде режиссер [[#Жеке өмірі|Элизабет ЛеКомпте]]мен танысып, онымен романтикалық қарым-қатынаста болды. Шехнер мен топтан тыс жерде өз туындыларын қоя бастағаннан кейін басқа мүшелер арасындағы шиеленістерден кейін Шехнер топ құрамынан кетіп қалды, ал қалған мүшелер (соның ішінде ЛеКомпте мен оның бұрынғы жігіті Спалдинг Грей) өздерін Wooster Group деп атады. Көп ұзамай Дефо жаңа компанияға қосылды және оның құрылтайшыларының бірі ретінде есептелді.&lt;ref name=&quot;bromberg&quot; /&gt; Ол өзін Голливуд киножұлдызы ретінде танытқаннан кейін 2000 жылдарға дейін топпен жұмысын жалғастырды.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.indielondon.co.uk/Film-Review/mr-beans-holiday-willem-dafoe-interview|title=Mr Bean's Holiday – Willem Dafoe interview|lang=en|publisher=indielondon.co.uk}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20100123161634/http://www.indielondon.co.uk/Film-Review/mr-beans-holiday-willem-dafoe-interview|date=2005-05-13}}&lt;/ref&gt;

== Мансабы ==
=== Кинематографиялық мансабы ===
Дефо тұңғыш рөлін 1980 жылы, [[Жұмақ қақпасы]] фильмінде аталмай қалған кейіпкерді сомдаған. Дефо бар сценаларды кейін фильмнен алып тастаған. Дефоның сақталған тұңғыш рөлі [[Кэтрин Бигелоу]]дың «Махаббатсыз» фильмінде бар, ол жерде ол байкерлер тобының басшысы рөлін сомдаған еді. Дефоны дүние жүзінде танымал қылған фильм — «[[Взвод (фильм)|Взвод]]» (1986). Фильм сол жылдың үздік фильмі атанды және Дефо [[Оскар сыйлығы|Оскар]] марапатына тұңғыш номинациясын алды. 1988 жылы Дефо мансабындағы басты рөлдерінің бірін сомдады – актёр [[Мартин Скорсезе]]нің «[[Мәсихтің соңғы азғыруы]]» даулы драмасында [[Иса Мәсих]] рөлін сомдады. Сондай-ақ 1989 жылы Дефо [[Тим Бёртон]]ның [[Бэтмен (фильм, 1989)|Бэтмен]]індегі [[Джокер]] рөлі үшін қарастырылды. «Бэтмен» сценаристі Сэм Хэмм: «Дефо — Джокер рөлін ойнау үшін туған кісі» деп атап өтті. Бірақ рөл әлі де [[Джек Николсон]]ға берілді.

1980 жылдардың аяғында және 1990 жылдардың бірінші жартысында Дефоны басты рөлдерде де, қосалқы рөлдерде де көруге болады. Ол [[Алан Паркер]], [[Дэвид Линч]], [[Вим Вендерс]] сияқты режиссерлермен жұмыс істеген. 1996 жылы ол [[Энтони Мингелла]]мен бірге «[[Ағылшын емделушісі (фильм)|Ағылшын емделушісі]]» фильмінде ойнады. [[Майкл Ондатже]] романының бейімделуі дүниежүзілік кассада 200 миллион доллардан астам табыс тауып, тоғыз «Оскар» жүлдесін жеңіп алды.

2001 жылы актёр екінші рет «Оскар» номинациясын алды, бұл жолы [[Эдмунд Элиас Меридж|Э.Элиас Меридж]]дің «[[Вампирдің көлеңкесі]]» фильміндегі [[Макс Шрек]] рөлі үшін. Дафо сонымен қатар «[[Алтын глобус]]қа» ұсынылып, [[Сатурн марапаты|Сатурн]], [[Фантаспорту]] және [[Тәуелсіз рух]] марапаттарын алды. Осы фильмде Дефоны көрген продюсерлер оны [[Өрмекші-адам (фильм, 2002)|Өрмекші-адам]] (2002) фильміндегі басты зұлым кейіпкердің орнына шақырды. [[Жасыл гоблин]] рөлі актёрдің «визиттік карталарының» біріне айналды. Өрмекші-адамнан кейін актёр ірі студиялық жобалар мен тәуелсіз фильмдер, сондай-ақ экранда анда-санда көрінетін басты рөлдер арасында ауысуды жалғастырды.

«[[Флорида жобасы]]» (2017) фильміндегі рөлі үшін Дефо «Басты рөлден басқа рөлдегі үздік актёр» номинациясында Оскар сыйлығына ұсынылды. Сондай-ақ, 2017 жылы [[Шығыс экспресстегі өлтірушілік|Агата Кристидің аттас романы]] бойынша түсірілген «[[Шығыс экспресстегі өлтірушілік (фильм, 2017)|Шығыс экспресстегі өлтірушілік]]» фильмінде Дефо пойыздағы жолаушылардың бірі, профессор Герхард Хардманның рөлін сомдаған.

=== Театрлық мансабы ===
* «[[Марина Абрамович]]тың өмірі және өлімі» — перформанс шебері Марина Абрамовичтың өмірбаянына негізделген қойылым. Түсаукесері 2011 жылдың ақпанында, [[Манчестер]]де орын алды.
* «Кемпір» — [[Даниил Иванович Хармс|Даниил Хармс]]тың аттас шығармасына негізделген [[физикалық театр]] жанрындағы қойылым. [[Роберт Уилсон (режиссёр)|Роберт Уилсон]], [[Михаил Николаевич Барышников|Михаил Барышников]] пен Дефоның бірлесіп ұйымдастырған қойылымы. Тұсаукесері 2013 жылдың 4 шілдесінде Манчестердегі халықаралық фестивальда орын алды.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.mif.co.uk/event/the-old-woman |title=Manchester International Festival |accessdate=2013-07-25}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20130608022055/http://www.mif.co.uk/event/the-old-woman |date=2013-06-08}}&lt;/ref&gt;

== Жеке өмірі ==
[[Сурет:Willem Dafoe and Giada Colagrande Berlinale 2018.jpg|нобай|оңға|Дефо әйелі Джиада Колаграндемен, 2018]]
Уиллем Дефоның театр директоры Элизабет ЛеКомптеден туған Джек (1982 жылы туған) ұлы бар. ЛеКомптемен Дефо некесіз 27 жыл бірге өмір сүрді. Онымен бірге Дефо әйгілі «The Wooster Group» труппасының негізін қалады.

2005 жылдан бері Дефо италиялық актриса және режиссёр Джиада Колаграндеге (1975 жылы туған) үйленген. Америкалықтан басқа Дефоның [[италия]]лық азаматтығы да бар. Италияда тұрғандығынан «кішкене [[Италиян тілі|италиян]]ша сөйлейді».

Дефо — [[Пескетарианшылық|пескетарианшы]], жануар ұстайтын фермаларды «ғаламшардың жойылуына әкеліп жатқан нәрселердің бірі» ретінде көреді де, сол себептен ет жемейді.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.foodiamo.com/italian-food-news/food-talks-willem-dafoe/|author=CROCI, Roberto|title=Food Talks: Willem Dafoe, His Italian Family, Broccoli, Carciofi &amp; Panzanella|date=2018-01|website=Foodiamo.com|accessdate=2018-06-27}} {{Wayback|date=2018-06-27|url=https://web.archive.org/web/20180627174832/http://www.foodiamo.com/italian-food-news/food-talks-willem-dafoe/}}&lt;/ref&gt; Дефо күнделікті [[аштанга-виньяса-йога]]мен айналысады.&lt;ref&gt;{{cite web |author=MAHER, Kevin |title=Willem Dafoe on how to become a hardman at 60: juice, yoga and the school run |url=https://www.thetimes.co.uk/article/willem-dafoe-on-how-to-become-a-hardman-at-60-juice-yoga-and-the-school-run-np8wgrz7j3j |publisher=[[The Sunday Times]] |accessdate=2018-07-27 |date=2015-04-08}} {{Wayback|date=2022-12-27 |url=https://web.archive.org/web/20221227224822/https://www.thetimes.co.uk/article/willem-dafoe-on-how-to-become-a-hardman-at-60-juice-yoga-and-the-school-run-np8wgrz7j3j}}&lt;/ref&gt;

== Фильмографиясы ==
=== Кинематография ===
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|-
! Жылы
! Атауы
! Рөлі
! class=&quot;unsortable&quot; | Қосымша
|- 
| rowspan=&quot;1&quot;|1980
| [[Жұмақ қақпасы]]&lt;br&gt;''Heaven's Gate''
| Уилли
| Фильм жазуында жазылмаған
|- 
| rowspan=&quot;2&quot;| 1981
| data-sort-value=&quot;Loveless, The&quot; | Махаббатсыз&lt;br&gt;''The Loveless''
| Вэнс
| 
|-
| Ақ жалған&lt;br&gt;''White Lies''
| 
| Қысқа фильм
|- 
| rowspan=&quot;1&quot;|1983
| data-sort-value=&quot;Hunger, The&quot; | [[Аштық (фильм, 1983)|Аштық]]&lt;br&gt;''The Hunger''
| Телефон күркесіндегі екінші жас жігіт
| 
|-
| rowspan=2 | 1984
| Шайқап жіберу&lt;br&gt;''Shackin' Up''
| Жігіт&lt;ref&gt;{{cite web|title=Willem Dafoe Fandango filmography |url=http://www.fandango.com/willemdafoe/filmography/p16547 |publisher=Fandango |accessdate=2012-05-22}}&lt;/ref&gt;
| 
|-
| [[Жалынды көшелер]]&lt;br&gt;''Streets of Fire''
| Рэйвен
| 
|-
| rowspan=3 | 1985
| 66-шосседегі асхана&lt;br&gt;''Roadhouse 66''
| Джонни Харт
| 
|- 
| О, Панама&lt;br&gt;''O Panama''
|
| Қысқа фильм
|-
| [[Лос-Анджелесте өмір сүріп, өлу]]&lt;br&gt;''To Live and Die in L.A.''
| Эрик Мастерс
| 
|-
| rowspan=&quot;1&quot;|1986
| [[Взвод (фильм)|Взвод]]&lt;br&gt;''Platoon''
| Сержант Элиас Гродин
|
|-
|rowspan=&quot;1&quot;| 1987
| Құрметті Америка: Вьетнамнан үйге хаттар&lt;br&gt;''Dear America: Letters Home from Vietnam''
| Элефант Грасс
| Дыбыстама&lt;br&gt;Деректі фильм
|-
| rowspan=3 | 1988
| Шексіз&lt;br&gt;''Off Limits''
| Бак Макгрифф
| 
|-
| data-sort-value=&quot;Last Temptation of Christ, The&quot; | [[Мәсихтің соңғы азғыруы]]&lt;br&gt;''The Last Temptation of Christ''
| [[Иса Мәсих]]
| 
|-
| [[Жалындағы Миссисипи]]&lt;br&gt;''Mississippi Burning''
| [[Федералдық тергеу бюросы|ФТБ]] агенті Әлан Уорд
| 
|-
| rowspan=2 | 1989
| [[Рух салтанаты]]&lt;br&gt;''Triumph of the Spirit''
| [[Саламо Арух]]
| 
|-
| [[Төртінші шілдеде туған]]&lt;br&gt;''Born on the Fourth of July''
| Чарли
| 
|-
| rowspan=2 | 1990
| [[Жылауық (фильм)|Жылауық]]&lt;br&gt;''Cry-Baby''
| Жексұрын күзетші
| [[Камео]]
|-
| [[Жүрегі жабайы]]&lt;br&gt;''Wild at Heart''
| Бобби Перу
| 
|-
| rowspan=&quot;1&quot;|1991
| Интрудер ұшуы&lt;br&gt;''Flight of the Intruder''
| Лейтенант коммандир Вирджил Коул
| 
|-
| rowspan=3 | 1992
| Сергек ұйқы&lt;br&gt;''Light Sleeper''
| Джон ЛеТур
| 
|-
| Ақ құмдар&lt;br&gt;''White Sands''
| Рэй Долезал
| 
|-
| Айғақ болған дене&lt;br&gt;''Body of Evidence''
| Фрэну Дулани
| 
|-
| rowspan=&quot;1&quot;|1993
| Қандай алыс, қандай жақын!&lt;br&gt;''Faraway, So Close!''
| Эмит Флести
| 
|-
| rowspan=3 | 1994
| Том мен Вив&lt;br&gt;''Tom &amp; Viv''
| [[Томас Стернз Элиот|Т.С. Элиот]]
| 
|-
| Тікелей, анық қауіп&lt;br&gt;''Clear and Present Danger''
| Джон Кларк
| 
|-
| data-sort-value=&quot;Night and the Moment, The&quot; | Түн және сәт&lt;br&gt;''The Night and the Moment''
| Жазушы
|
|-
| rowspan=3 | 1996
| Жеңіс&lt;br&gt;''Victory''
| Аксель Хэйст
|
|-
| Баския&lt;br&gt;''Basquiat''
| Электрші
| Камео
|-
| data-sort-value=&quot;English Patient, The&quot; | [[Ағылшын емделушісі (фильм)|Ағылшын емделушісі]]&lt;br&gt;''The English Patient''
| Дэвид Караваджио
|
|-
| rowspan=2 | 1997
| Жылдамдық 2: Круизге жауапты&lt;br&gt;''Speed 2: Cruise Control''
| Джон Гайгер
|
|-
| Қайғы&lt;br&gt;''Affliction''
| Ролфи Уайтхаус
|
|-
| rowspan=2 | 1998
| Көпірдегі Лулу&lt;br&gt;''Lulu on the Bridge''
| Доктор Фан Хорн
|
|-
| «Жаңа қызғалдақ» қонақүйі&lt;br&gt;''New Rose Hotel''
| X
| Продюсерлердің бірі болды
|-
| rowspan=2 | 1999
| Экзистенция&lt;br&gt;''Existenz''
| Gas
|
|-
| data-sort-value=&quot;Boondock Saints, The&quot; | Бундок әулиелері&lt;br&gt;''The Boondock Saints''
| Пол Смэкер
| 
|-
| rowspan=4 | 2000
| [[Америкалық есалаң (фильм)|Америкалық есалаң]]&lt;br&gt;''American Psycho''
| Дональд Кимболл
|
|-
| Хайуан зауыты&lt;br&gt;''Animal Factory''
| Өрл Коупен
| 
|-
| [[Вампирдің көлеңкесі]]&lt;br&gt;''Shadow of the Vampire''
| [[Макс Шрек]] / Граф Орлок
|
|-
| Буллфайтер&lt;br&gt;''Bullfighter''
| Рамирез атай
|
|-
| rowspan=2 | 2001
| Әйелдер павильоны&lt;br&gt;''Pavilion of Women''
| Андрэ атай
|
|-
| Өлім жүздері&lt;br&gt;''Edges of the Lord''
| Дін қызметшісі
|
|-
| rowspan=&quot;3&quot; | 2002
| [[Өрмекші-адам (фильм, 2002)|Өрмекші-адам]]&lt;br&gt;''Spider-Man''
| [[Норман Озборн]]/[[Жасыл гоблин]]
|
|-
| Глобус аңшылары&lt;br&gt;''Globehunters''
| Аңшы (дыбыстама)
| Телевизия фильмі
|-
| Автофокус&lt;br&gt;''Auto Focus''
| Джон Хенри Карпентер
|
|-
| rowspan=3 | 2003
| [[Немоны іздеу]]&lt;br&gt;''Finding Nemo''
| Гилл
| Дыбыстама
|-
| [[Бір күні Мексикада]]&lt;br&gt;''Once Upon a Time in Mexico''
| Армандо Бариё
|
|-
| data-sort-value=&quot;Reckoning, The&quot; | Өш алу күні&lt;br&gt;''The Reckoning''
| Мартин
|
|-
| rowspan=6 | 2004
| data-sort-value=&quot;Clearing, The&quot; | Есе алу&lt;br&gt;''The Clearing''
| Арнольд Мәк
|
|-
| [[Өрмекші-адам 2]]&lt;br&gt;''Spider-Man 2''
| [[Норман Озборн]]/[[Жасыл гоблин]]
| Камео
|-
| data-sort-value=&quot;Life Aquatic with Steve Zissou, The&quot; | Стив Зиссумен бірге су асты өмірі&lt;br&gt;''The Life Aquatic with Steve Zissou''
| Klaus Daimler
|
|-
| Бақылау&lt;br&gt;''Control''
| Доктор Майкл Коуплэнд
|
|-
| Дайын нұсқа: Жұмақ қақпасының жасалуы және жойылуы&lt;br&gt;''Final Cut: The Making and Unmaking of Heaven's Gate''
| Баяндаушы
| Дыбыстама&lt;br&gt;Деректі фильм
|-
| data-sort-value=&quot;Aviator, The&quot; | [[Авиатор (фильм, 2004)|Авиатор]]&lt;br&gt;''The Aviator''
| Рональд Суит
| Камео
|-
| rowspan=4 | 2005
| XXX 2: Жаңа деңгей&lt;br&gt;''XXX: State of the Union''
| Генерал Джордж Декерт
| 
|-
| Мандерлей&lt;br&gt;''Manderlay''
| Грэйстің әкесі
| 
|-
| Оның атау алғанынан бұрын&lt;br&gt;''Before It Had a Name''
| Лесли
| Режиссёрлердің бірі болды
|-
| Мистер Риплидің оралуы&lt;br&gt;''Ripley Under Ground''
| Нил Мүрчисон
| 
|-
| rowspan=3 | 2006
| Америкалық арман&lt;br&gt;''American Dreamz''
| Штаб басшысы
|
|-
| [[Ұсталмаған — ұры емес (фильм, 2006)|Ұсталмаған — ұры емес]]&lt;br&gt;''Inside Man''
| Капитан Джон Дэриус
|
|-
| Париж, мен сені жақсы көремін&lt;br&gt;{{lang-fr|Paris, je t'aime}}
| Ле Ковбой
| 
|-
| rowspan=7 | 2007
| data-sort-value=&quot;Walker, The&quot; | Ханымдардың қарауылы&lt;br&gt;''The Walker''
| Ларри Локнер
| 
|-
| [[Мистер Бин демалыста]]&lt;br&gt;''Mr. Bean's Holiday''
| Карсон Клэй
|
|-
| [[Өрмекші-адам 3]]&lt;br&gt;''Spider-Man 3''
| [[Норман Озборн]]/[[Жасыл гоблин]]
| Камео
|-
| [[Жертеңіз аңыздары]]&lt;br&gt;{{lang-ja|ゲド戦記}}&lt;br&gt;''Tales from Earthsea''
| Коб
| [[Аниме]]ның ағылшынтілді [[дубляж]]ы
|-
| Стриптиз-клуб ертегілері&lt;br&gt;''Go Go Tales''
| Рэй Руби
|
|-
| data-sort-value=&quot;Procedure, The&quot; | Процедура&lt;br&gt;''The Procedure''
| Кристофер
| Қысқа фильм
|-
| Анаморф&lt;br&gt;''Anamorph''
| Стэн Обри
|
|-
| rowspan=3 | 2008
| Саябақтағы жарық қоңыздар&lt;br&gt;''Fireflies in the Garden''
| Чарльз Тэйлор
|
|-
| Тірілген Адэм&lt;br&gt;''Adam Resurrected''
| Коммандир Кляйн
|
|-
| data-sort-value=&quot;Dust of Time, The&quot; | Уақыт шаңы&lt;br&gt;{{lang-el|Η Σκόνη του Χρόνου}}&lt;br&gt;''The Dust of Time''
| Эй
| 
|-
| rowspan=&quot;6&quot; | 2009
| [[Антихрист (фильм, 2009)|Антихрист]]&lt;br&gt;''Antichrist''
| Ол&lt;ref name=hatewomen&gt;{{cite web |last = Goodsell |first = Luke |date = 2009-11-23 |url = http://www.rottentomatoes.com/m/1210830-antichrist/news/1856901/i_dont_hate_women_lars_von_trier_on_antichrist |title = 'I Don't Hate Women': Lars von Trier on ''Antichrist'' |work = [[Rotten Tomatoes]] |accessdate = 2009-12-14 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20091129094940/http://www.rottentomatoes.com/m/1210830-antichrist/news/1856901/i_dont_hate_women_lars_von_trier_on_antichrist |archivedate = 2009-11-29 |url-status = live }}&lt;/ref&gt;
|
|-
| Фаруэлл ісі&lt;br&gt;{{lang-fr|L'affaire Farewell}}&lt;br&gt;''Farewell''
| Фийни
|
|-
| Ұлым, ұлым, не істегенсің?&lt;br&gt;''My Son, My Son, What Have Ye Done?''
| Детектив Хэйвенхурст
|
|-
| Жарық жауынгерлері&lt;br&gt;''Daybreakers''
| Лаянель 'Элвис' Кормәк
|
|-
| [[Теңдессіз Фокс мырза]]&lt;br&gt;''Fantastic Mr. Fox''
| Егеуқұйрық
| Дыбыстама
|-
| Бір вампир әңгімесі&lt;br&gt;''Cirque du Freak: The Vampire's Assistant''
| Гәвнер Пүрэл
| 
|-
| rowspan=&quot;2&quot;| 2010
| Мираль&lt;br&gt;''Miral''
| Эдди
|
|-
| Әйел&lt;br&gt;''A Woman''
| Макс Оливер
|
|-
| rowspan=2 | 2011
| 4:44. Жердегі соңғы күн&lt;br&gt;''4:44 Last Day on Earth''
| Сиско
| 
|-
| data-sort-value=&quot;Hunter, The&quot; | Аңшы&lt;br&gt;''The Hunter''
| Мартин Дэйвид
| 
|-
| rowspan=2 | 2012
| [[Джон Картер (фильм)|Джон Картер]]&lt;br&gt;''John Carter''
| Тарс Таркас
| [[Қозғалыс тартып алу]] технологиясы
|-
| Ертең сен жоқ болдың&lt;br&gt;''Tomorrow You're Gone''
| Будда
| 
|-
| rowspan=7 | 2013
| [[Оғаш Томас]]&lt;br&gt;''Odd Thomas''
| Уайатт Портер
|
|-
| Норманды құтқару&lt;br&gt;''Saving Norman''
| Лаянэль Римбрук
|rowspan=3| Қысқа фильм
|-
| data-sort-value=&quot;Smile Man, The&quot; | Күлміс адам&lt;br&gt;''The Smile Man''
| Уиллем
|-
| Махаббат тәртібі&lt;br&gt;''Love's Routine''
| Барри
|-
| Аптаптан&lt;br&gt;''Out of the Furnace''
| Джон Петти
|
|-
| [[Ерсек (фильм)|Ерсек]]&lt;br&gt;''Nymphomaniac''
| Эл
|
|-
| data-sort-value=&quot;Benaki Museum, The&quot; | Бенаки музейі&lt;br&gt;''The Benaki Museum''
| Антонис Бенакис
| Дыбыстама&lt;br&gt;Қысқа фильм
|-
| rowspan=6 | 2014
| data-sort-value=&quot;Most Wanted Man, A&quot; | Ең қауіпті адам&lt;br&gt;''A Most Wanted Man''
| Томми Бру
| 
|-
| data-sort-value=&quot;Grand Budapest Hotel, The&quot; | [[Гранд Будапешт қонақ үйі]]&lt;br&gt;''The Grand Budapest Hotel''
| Джоплинг, жалдамалы кісі өлтірушісі
|
|-
| Айқаспалы атыс&lt;br&gt;''Bad Country''
| Бад Картер
|
|-
| [[Жұлдыздар кінәлі (фильм)|Жұлдыздар кінәлі]]&lt;br&gt;''The Fault in Our Stars''
| Питер ван Хутен
|
|-
| Пазолини&lt;br&gt;''Pasolini''
| [[Пьер Паоло Пазолини]]
|
|-
| [[Джон Уик (фильм)|Джон Уик]]&lt;br&gt;''John Wick''
| Маркус
|
|-
| rowspan=&quot;1&quot;|2015
| Менің хинди досым&lt;br&gt;{{lang-pt|Meu amigo hindu}}&lt;br&gt;''My Hindu Friend''
| Диего Фэрман&lt;ref&gt;{{cite web|title=''My Hindu Friend''|url=http://39.mostra.org/en/filme/8579-My-Hindu-Friend|website=mostra.org|publisher=[[São Paulo International Film Festival]]|accessdate=February 26, 2016}}&lt;/ref&gt;
|
|-
| rowspan=7 | 2016
| Әке&lt;br&gt;{{lang-it|Padre}}&lt;br&gt;''Padre''
| Джэймс Вердун
| 
|-
| Үзілімді байқаңыз&lt;br&gt;''Mind the Gap''
| Өзі
| Қысқа фильм
|-
| Ит итті де жейді&lt;br&gt;''Dog Eat Dog''
| 'Жынды төбет'
|
|-
| [[Дорині іздеу]]&lt;br&gt;''Finding Dory''
| Гилл
| Дыбыстама камеосы
|-
| [[Отағасы (фильм, 2016)|Отағасы]]&lt;br&gt;''A Family Man''
| Эд Быләкбіридж
| 
|-
| Скульпт&lt;br&gt;''Sculpt''
| Адам
| 
|-
| [[Ұлы қорған (фильм)|Ұлы қорған]]&lt;br&gt;''The Great Wall''
| Баллард
|
|-
| rowspan=7 | 2017
| Есектер актёр бола ма?&lt;br&gt;''Do Donkeys Act?''
| Баяндаушы
| Дыбыстама&lt;br&gt;Деректі фильм
|-
| [[Флорида жобасы]]&lt;br&gt;''The Florida Project''
| Бобби
|
|-
| [[Жеті әпке сыры]]&lt;br&gt;''What Happened to Monday''
| Теренс Сэтмен
|
|-
| Тау&lt;br&gt;''Mountain''
| Баяндаушы
| Дыбыстама&lt;br&gt;Деректі фильм
|-
| [[Өлім дәптері (фильм, 2017)|Өлім дәптері]]&lt;br&gt;''Death Note''
| Рюк
| Дыбыстама
|-
| [[Шығыс экспресстегі өлтірушілік (фильм, 2017)|Шығыс экспресстегі өлтірушілік]]&lt;br&gt;''Murder on the Orient Express''
| Герхард Хардман
|
|-
| Опус Зиро&lt;br&gt;''Opus Zero''
| Пол
| 
|-
| rowspan=3 | 2018
| [[Ван Гог. Мәңгіліктің қақпасында]]&lt;br&gt;''At Eternity's Gate''
| [[Винсент ван Гог]]
| 
|-
| [[Люкс даусы]]&lt;br&gt;''Vox Lux''
| Баяндаушы
| Дыбыстама
|-
| [[Аквамен (фильм)|Аквамен]]&lt;br&gt;''Aquaman''
| Нуидис Вулко
| 
|-
| rowspan=6 | 2019
| Қауырсын құстары&lt;br&gt;''Birds of a Feather''
| Ивс
| Дыбыстама
|-
| data-sort-value=&quot;Lighthouse, The&quot; | [[Шамшырақ (фильм, 2019)|Шамшырақ]]&lt;br&gt;''The Lighthouse''
| Томас Уэйк
|
|-
| Томмасо&lt;br&gt;''Tommaso''
| Томмасо
|
|-
| Бабенко: Өлгенімде айтшы&lt;br&gt;{{lang-pt|Babenco: Alguém Tem que Ouvir o Coração e Dizer Parou}}&lt;br&gt;''Babenco: Tell Me When I Die''
| Өзі
| Деректі фильм, продюсерлердің бірі болды
|-
| [[Жетімдер Бруклині]]&lt;br&gt;''Motherless Brooklyn''
| Пол Рэндольф
| 
|-
| [[Того (фильм)|Того]]&lt;br&gt;''Togo''
| [[Леонард Сеппала]]
| 
|-
| rowspan=3 | 2020
| Ол қаламаған зат&lt;br&gt;''The Last Thing He Wanted''
| Дик Макмэн
| 
|-
| Сібір&lt;br&gt;''Siberia''
| Клинт
| 
|-
| Спортшы өмірі&lt;br&gt;''Sportin' Life''
| Өзі
| Деректі фильм 
|-
| rowspan=&quot;6&quot; | 2021
| [[Зак Снайдердің Әділет Лигасы]]&lt;br&gt;''Zack Snyder's Justice League''
| Нуидис Вулко
| [[Әділет Лигасы (фильм)|Әділет Лигасы]] (2017) фильмінің толық, жоспарланған нұсқасы
|-
| Француз хабаршысы&lt;br&gt;''The French Dispatch''
| Абакус Альберт
|
|-
| Суық болған есе алу&lt;br&gt;''The Card Counter''
| Майор Джон Гордо
| 
|-
| [[Жаман түстер саяжолы]]&lt;br&gt;''Nightmare Alley''
| Клем Хоутли
| 
|-
| [[Өрмекші-адам: Үйге жол жоқ]]&lt;br&gt;''Spider-Man: No Way Home''
| [[Норман Озборн]]/[[Жасыл гоблин]]
| 
|-
| Өзен&lt;br&gt;''River''
| Баяндаушы
| Дыбыстама&lt;br&gt;Деректі фильм
|-
| rowspan=&quot;2&quot;|2022
| [[Варяг (фильм)|Варяг]]&lt;br&gt;''The Northman''
| ақымақ Хаймир
|
|-
| Доллар үшін өлу&lt;br&gt;''Dead for a Dollar'' 
| Джо Криббенс
|
|-
| rowspan=&quot;7&quot; |2023
| [[Ішінде (фильм, 2023)|Ішінде]]&lt;br&gt;''Inside'' 
| Немо
| 
|-
| [[Астероид қаласы]]&lt;br&gt;''Asteroid City'' 
| Зальцбург Кайтэль
| 
|-
| [[Байғұс жандар]]&lt;br&gt;''Poor Things'' 
| Доктор Годуин Бакстер
| 
|-
| Асыға күткен таңсәрі&lt;br&gt;{{lang-it|Finalmente l'alba}}&lt;br&gt;''Finally Dawn''
| Руфус Приори
| 
|-
| Үй жануарлары дүкенінің күндері&lt;br&gt;''Pet Shop Days''
| Фрэнсис
| &lt;ref&gt;{{Cite web |title=New cast members for 'Pet Shop Boys' include Willem Dafoe and Peter Sarsgaard |url=https://uk.style.yahoo.com/cast-members-pet-shop-boys-111200811.html |accessdate=2023-01-28 |publisher=uk.style.yahoo.com |date=2023-01-25 |lang=en}}&lt;/ref&gt;
|-
| Гонзо-қыз&lt;br&gt;''Gonzo Girl''
| Уокер Рид
|
|-
| [[Ұл мен құс]]&lt;br&gt;''The Boy and the Heron''
| Мейірбан бірқазан&lt;ref&gt;{{cite web|title=Hayao Miyazaki’s ‘The Boy and the Heron’ Announces English Voice Cast: Christian Bale, Florence Pugh and Robert Pattinson to Star |url=https://variety.com/2023/film/news/hayao-miyazaki-the-boy-and-the-heron-robert-pattinson-florence-pugh-1235758367/ |accessdate=2023-10-17 |publisher=[[Variety]] |date=2023-10-17}}&lt;/ref&gt;
| Ағылшынтілді дубляж 
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |2024
| [[Мейірім түрлері]]&lt;br&gt;''Kinds of Kindness''
| Рэймонд/Джордж/Оми
| 
| &lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://deadline.com/2022/09/yorgos-lanthimos-and-searchlight-pictures-emma-stone-willem-dafoe-jesse-plemons-margaret-qualley-to-star-1235130201/ |title= Yorgos Lanthimos Sets And As New Film At Searchlight Pictures; Emma Stone, Jesse Plemons, Willem Dafoe And Margaret Qualley To Star |lang= en |publisher= Deadline Hollywood |last= Kroll |first= Justin |date= 2022-09-29 |accessdate= 2024-11-14}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220930165608/https://deadline.com/2022/09/yorgos-lanthimos-and-searchlight-pictures-emma-stone-willem-dafoe-jesse-plemons-margaret-qualley-to-star-1235130201/ |date= 2022-09-30}}&lt;/ref&gt;
|-
| [[Битлджус Битлджус]]&lt;br&gt;''Beetlejuice Beetlejuice''
| Уолф Джәксын
| 
| &lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/beetlejuice-2-willem-dafoe-jenna-ortega-michael-keaton-1235485808/ |title= 'Beetlejuice 2': Willem Dafoe Joins Jenna Ortega, Michael Keaton |lang= en |publisher= Deadline Hollywood |last= Kit |first= Borys |date= 2023-05-12 |accessdate= 2024-11-14}}&lt;/ref&gt;
|-
| [[Сенбі кеші (фильм, 2024)|Сенбі кеші]]&lt;br&gt;''Saturday Night''
| {{iw|Дэвид Тебет|Дэвид Тебет|en|David Tebet}}
|
| &lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://deadline.com/2024/03/snl-1975-willem-dafoe-david-tebet-1235871593 |title= 'SNL 1975': Willem Dafoe To Play David Tebet In Origin Movie |lang= en |publisher= Deadline |last= Kroll |first= Justin |date= 2024-03-29 |accessdate= 2024-05-02}}&lt;/ref&gt;
|-
| bgcolor=&quot;FFFFDD&quot;| [[Носферату (фильм, 2024)|Носферату]] {{comment|†|Фильм әлі жарыққа шыққан жоқ}}&lt;br&gt;''Nosferatu''
| Профессор Альбин Эберхарт Фон Франц
| Постпродакшн
| &lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://deadline.com/2024/03/snl-1975-willem-dafoe-david-tebet-1235871593 |title= 'SNL 1975': Willem Dafoe To Play David Tebet In Origin Movie |lang= en |publisher= Deadline |last= Kroll |first= Justin |date= 2024-03-29 |accessdate= 2024-05-02}}&lt;/ref&gt;
|-
| 2025
| bgcolor=&quot;FFFFDD&quot;| [[Очи туралы аңыз]] {{comment|†|Фильм әлі жарыққа шыққан жоқ}}&lt;br&gt;''The Legend of Ochi''
| Максим
| Постпродакшн
| &lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://www.thewrap.com/legend-of-ochi-willem-dafoe-emily-watson-a24/ |title= Willem Dafoe, Emily Watson, Finn Wolfhard to Star in Fantasy Epic 'The Legend of Ochi' for A24 |lang= en |publisher= The Wrap |last= Welk |first= Brian |date= 2021-11-10 |accessdate= 2023-03-15}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;2&quot;|{{Small|Әлі&lt;br&gt;белгісіз}}
| bgcolor=&quot;FFFFDD&quot;| [[Жертөлемдегі адам]] {{comment|†|Фильм әлі жарыққа шыққан жоқ}}&lt;br&gt;''The Man in My Basement''
| Әннистон Беннет
| Постпродакшн
| &lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://deadline.com/2022/08/willem-dafoe-nadia-latifs-the-man-in-my-basement-1235085147/ |title= Willem Dafoe Joins Nadia Latif's 'The Man In My Basement' for A24 |lang= en |publisher= Deadline Hollywood |last= Kroll |first= Justin |date= 2022-08-04 |accessdate= 2024-01-31}}&lt;/ref&gt;
|-
| bgcolor=&quot;FFFFDD&quot;| [[Финикия жоспары]] {{comment|†|Фильм әлі жарыққа шыққан жоқ}}&lt;br&gt;''The Phoenician Scheme''
| bgcolor=&quot;DDDDFF&quot;| {{comment|TBA|Әлі белгісіз}}
| Постпродакшн
| &lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://thefilmstage.com/wes-andersons-the-phoenician-scheme-adds-scarlett-johansson-tom-hanks-willem-dafoe-benedict-cumberbatch-charlotte-gainsbourg-more/ |title= Wes Anderson's The Phoenician Scheme Adds Scarlett Johansson, Tom Hanks, Willem Dafoe, Benedict Cumberbatch, Charlotte Gainsbourg &amp; More |lang= en |work= thefilmstage.com |last= Pearce |first= Leonard |date= 2024-06-06 |accessdate= 2024-11-14}}&lt;/ref&gt;
|-
|}

=== Телевизия ===
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|-
! Жыл
! Атауы
! Рөлі
! class=&quot;unsortable&quot; | Қосымша ақпарат
|-
| 1986
| Жаяу жолаушы&lt;br&gt;''The Hitchhiker''
| Джэффри Хант
| &quot;Елес-Жазушы&quot; эпизоды
|-
| 1991
| Джонмен бірге балық аулау&lt;br&gt;''Fishing with John''
| Өзі
| &quot;Солтүстік Мэйнде мұз арқылы балық аулау&quot;
|-
| 1997, 2014
| [[Симпсондар]]&lt;br&gt;''The Simpsons''
| Коммандир / Мистер Лассен (дыбыстама)
| 2 түрлі эпизод
|-
| 2010
| Америкалық тәжірибе&lt;br&gt;''American Experience''
| rowspan=2 | Баяндаушы (дыбыстама)
| &quot;Тереңге: Америка, кит аулау мен дүние жүзі&quot; эпизоды
|-
| 2017
| Шоошқалар&lt;br&gt;''Piigs''
| Деректі фильм
|-
|rowspan=3|2022
| Сатошиды іздеу&lt;br&gt;''Finding Satoshi''&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.imdb.com/title/tt15787004/|title=Finding Satoshi|lang=en|publisher=[[IMDb]]|accessdate=2023-11-15}}&lt;/ref&gt;
| Баяндаушы (дыбыстама)
| Деректі фильм
|-
| [[Saturday Night Live]]
| Өзі (камео)
| &quot;[[Уилл Форте]]/[[Måneskin]]&quot;, &quot;Уиллем Дефо/[[Кэти Перри]]&quot; эпизодтары
|-
| data-sort-value=&quot;Kingdom, The&quot; | [[Патшалық (телесериал, 1994)|Патшалық]]&lt;br&gt;''The Kingdom''
| Гранд Дак
| 3 түрлі эпизод
|-
|}

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

[[Санат:АҚШ кинематографы актерлері]]
[[Санат:АҚШ телевидение актерлері]]
[[Санат:АҚШ дыбыстама актерлері]]
[[Санат:Интернет-мемдер]]
[[Санат:Милуокидағы Висконсин университеті түлектері]]
[[Санат:Спутник сыйлығының иегерлері]]
[[Санат:Вольпи кубогы сыйлығының иегерлері]]
[[Санат:Бодиль сыйлығының иегерлері]]</text>
      <sha1>5xfsh0r0xbtn1k0hqs6aj2iczzc8elp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400793</id>
      <parentid>3400790</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T00:46:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Malik Nursultan B</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Кинематография */</comment>
      <origin>3400793</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="42587" sha1="3j87ves50q5nhh1sp6mi52mdd4xbjk6" xml:space="preserve">{{Кинематограф
  |есімі               = Уиллем Дефо
  |шынайы есімі        = {{lang-en|Willem Dafoe}}
  |сурет               = Willem Dafoe-63668 (cropped).jpg
  |сурет ені           = 225px
  |сурет атауы         = Дефо, 2024 жыл
  |туған кездегі есімі = 
  |туған күні          = 22.7.1955
  |туған жері          = {{туғанжері|Аплтон|Аплтонда}}, [[Висконсин]], [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]]
  |қайтыс болған күні  = 
  |қайтыс болған жері  = 
  |мамандығы           = {{актер|АҚШ}}
  |азаматтығы          = 
  |белсенді жылдары    = 1975 жылдан бері
  |бағыты              = 
  |киностудия          = 
  |марапаттары         = [[Сатурн марапаты|Сатурн]] (2001), [[Тәуелсіз рух]] (2001), [[Үздік ер адам рөлі үшін Вольпи кубогы|Вольпи кубогы]] (2018), [[Алтын аю]] (2018)
  |imdb_id             = 0000353
  |сайты               = 
  |ортаққор            =  Willem Dafoe
}}
'''Уи́льям Джеймс Дефо́''' ({{lang-en|William James Dafoe}}, лақап аты '''Уи́ллем Дефо́''', {{lang-en|Willem Dafoe}}, {{IPA|[ˈwəɫːəm dəˈfoʊ]}}, [[22 шілде]] [[1955 жыл]], [[Аплтон]], [[Висконсин]]) — америкалық актёр, түрлі марапаттардың, соның ішінде «[[Үздік ер адам рөлі үшін Вольпи кубогы|Үздік ер адам рөлі]]» номинациясындағы Вольпи кубогының, сондай-ақ төрт [[Оскар сыйлығы]]ның, [[BAFTA]] сыйлығының, үш «[[Алтын глобус]]» сыйлығының және төрт [[АҚШ киноактёрлер гильдиясының сыйлығы|киноактёр гильдиясы сыйлығы]] номинацияларының иегері. Ол жоғары бюджеттік [[блокбастер]]лерде де, [[артхаус]] жобаларында да ойнайтыны үшін белгілі.

Дефо «[[Өрмекші-адам (фильм, 2002)|Өрмекші-адам]]» (2002) суперқаһарман фильміндегі супер зұлым [[Норман Озборн]]/[[Жасыл гоблин]] рөлі үшін көбірек назар алды, ол «[[Өрмекші-адам 2]]» (2004) және «[[Өрмекші-адам 3]]» (2007) сиквелдерінде және [[Marvel кинематографиялық әлемі]]нің [[Өрмекші-адам: Үйге жол жоқ]] (2021) фильмінде рөліне «оралды». Ол сонымен қатар [[Кеңейтілген DC Ғаламы]] фильмінде «[[Аквамен (фильм)|Аквамен]]» (2018) және [[Зак Снайдердің Әділет Лигасы]] (2021) фильмдерінде Нуидис Вулко кейіпкерінің рөлін сомдаған.

== Жастық шағы ==
Уильям Джеймс Дефо [[1955 жыл]]дың [[22 шілде]]сінде [[Висконсин]] штатындағы [[Апплтон]] қаласында&lt;ref name=&quot;idk&quot;&gt;{{Cite web|url=https://movies.nytimes.com/person/16547/Willem-Dafoe/biography|title=Willem Dafoe|lang=en|publisher=[[The New York Times]]|author=MARX, Rebecca Flint}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20071023072942/http://movies.nytimes.com/person/16547/Willem-Dafoe/biography|date=2007-10-23}}&lt;/ref&gt; Мюриэль Изабельдің (туған тегі Сприслер; 1922–2012) және доктор Уильям Альфред Дефоның (1917–2014) отбасында дүниеге келді.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.legacy.com/obituaries/postcrescent/obituary.aspx?n=william-dafoe&amp;pid=173291067|title=William Dafoe's Obituary on Appleton Post-Crescent|lang=en|publisher=legacy.com|date=2014-11-28|accessdate=2023-11-15}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://articles.orlandosentinel.com/1988-08-12/news/0060150074_1_william-dafoe-temptation-of-christ-jesus|title=Actor Dafoe's Orlando Parents Support 'Last Temptation' Role|lang=en|publisher=[[Orlando Sentinel]]|author=ISAAC, Sara|date=1988-08-12|accessdate=2023-11-15}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20120207195122/http://articles.orlandosentinel.com/1988-08-12/news/0060150074_1_william-dafoe-temptation-of-christ-jesus}}&lt;/ref&gt; Отбасы жайлы 2009 жылы ол «Мені бес әпкем өсірді, себебі әкем хирург, анам медбике болды және олар бірге жұмыс істеді, сондықтан мен екеуін де көп көре бермедім» деген еді.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.theguardian.com/lifeandstyle/2009/nov/22/relationships-women-willem-dafoe|title=What I know about women|lang=en|publisher=[[The Guardian]]|author=ROSAMUND, Witcher|date=2009-11-22|accessdate=2023-11-15}}&lt;/ref&gt; Оның ағасы Дональд Дефо — хирург және зерттеуші ғалым.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.newswise.com/articles/pancreas-transplant-director-donald-dafoe-joins-cedars-sinai|title=Pancreas Transplant Director Donald Dafoe Joins Cedars-Sinai|lang=en|publisher=Newswise|date=2005-05-13|accessdate=2023-11-15}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20120207191414/http://www.newswire.com/articles/pancreas-transplant-director-donald-dafoe-joins-cedars-sinai}}&lt;/ref&gt; Оның тегі Дефо — швейцариялық Thevou (Тэву) фамилиясының ағылшынша нұсқасы. Сұхбат кезінде ол отбасының жартысы фамилиясын айтқанда екпінді бірінші буынына берсе (Де́фо), екінші жартысы екінші буынға екпін беретінін айтты. Жоғарғы сынып оқушысы болғанда Уиллем лақап атын алды. Кейінірек ол сол лақап атын өзінің сахналық есімінің бөлігі ретінде қабылдады, себебі ретінде туған есімінен гөрі оған көбірек үйреніп қалғанын өзі айтып кетті.&lt;ref&gt;{{YouTube|zfw_-d8qzkA|Finally, The Truth Behind Willem Dafoe's First Name}}. 2:26 үзінді. {{Дәйексөз|[Мен] үлкен отбасы[данмын]. [Менің] әкемнің есімі Уильям еді. Жақсы көремін, бірақ Билли болғым келген жоқ. Кіші Уильям болғым келген жоқ. Өзімнің жеке сәйкестігім керек болды. Кішкентай болғанда лақап ат қаладым. Сосын досым мені 'Уиллем' деп атағанда сол лақап атты таптым. Сонда Уильям деп айтудың еріншек нұсқасы сияқты ғой. Менің оны қалай жазып алатынын да білмедім. Иерониялығы осы: Актёр болғанда өзімнің туған есімім лақап ат сияқты естілді. Мен өзіме жақын есіммен жүре бердім, шындығы осы. {{Түпнұсқа|en|&quot;[I'm from a] big family. [My] father's called William. Love the guy, but I don't want to be Billy. I don't want to be William Junior. You know, you want your own identity. And when I was a kid, I was always seeking the nickname. And then I finally found one, where a friend of mine just started calling me 'Willem'. Like a lazy way of saying William. I didn't even know how to spell it. And the irony was by the time I became an actor, to go back to my birth name felt like a stage name. So the truth is I just stuck with the name that I felt like.&quot;}}}}&lt;/ref&gt;

Мектептен кейін Уиллем [[Милуокидағы Висконсин университеті]]нде драма оқуын бастады,&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.postcrescent.com/story/entertainment/2019/01/17/willem-dafoe-8-times-actor-appleton-newspaper-before-getting-famous/2569510002/|title=8 times Appleton native Willem Dafoe appeared in The Post-Crescent before he was famous|lang=en|publisher=|author=NYMAN, Shane|date=2019-01-17|accessdate=2023-11-15}}&lt;/ref&gt; бірақ он сегіз айдан кейін ол жерден кетіп, [[Милуоки]]дағы Theatre X театр компаниясына жұмысын бастады. 1976 жылы ол [[Нью-Йорк]] қаласына көшті.&lt;ref name=&quot;bromberg&quot;&gt;{{Cite web|url=https://books.google.com/books?id=tegCAAAAMBAJ&amp;pg=PA39|title=Wild at Heart|lang=en|author=Bromberg, Craig|date=1997-05-05}}&lt;/ref&gt; Содан кейін ол «The Performance Group» авангардтық театр труппасының директоры Ричард Шехнердің қол астында шәкірт болды, сол жерде режиссер [[#Жеке өмірі|Элизабет ЛеКомпте]]мен танысып, онымен романтикалық қарым-қатынаста болды. Шехнер мен топтан тыс жерде өз туындыларын қоя бастағаннан кейін басқа мүшелер арасындағы шиеленістерден кейін Шехнер топ құрамынан кетіп қалды, ал қалған мүшелер (соның ішінде ЛеКомпте мен оның бұрынғы жігіті Спалдинг Грей) өздерін Wooster Group деп атады. Көп ұзамай Дефо жаңа компанияға қосылды және оның құрылтайшыларының бірі ретінде есептелді.&lt;ref name=&quot;bromberg&quot; /&gt; Ол өзін Голливуд киножұлдызы ретінде танытқаннан кейін 2000 жылдарға дейін топпен жұмысын жалғастырды.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.indielondon.co.uk/Film-Review/mr-beans-holiday-willem-dafoe-interview|title=Mr Bean's Holiday – Willem Dafoe interview|lang=en|publisher=indielondon.co.uk}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20100123161634/http://www.indielondon.co.uk/Film-Review/mr-beans-holiday-willem-dafoe-interview|date=2005-05-13}}&lt;/ref&gt;

== Мансабы ==
=== Кинематографиялық мансабы ===
Дефо тұңғыш рөлін 1980 жылы, [[Жұмақ қақпасы]] фильмінде аталмай қалған кейіпкерді сомдаған. Дефо бар сценаларды кейін фильмнен алып тастаған. Дефоның сақталған тұңғыш рөлі [[Кэтрин Бигелоу]]дың «Махаббатсыз» фильмінде бар, ол жерде ол байкерлер тобының басшысы рөлін сомдаған еді. Дефоны дүние жүзінде танымал қылған фильм — «[[Взвод (фильм)|Взвод]]» (1986). Фильм сол жылдың үздік фильмі атанды және Дефо [[Оскар сыйлығы|Оскар]] марапатына тұңғыш номинациясын алды. 1988 жылы Дефо мансабындағы басты рөлдерінің бірін сомдады – актёр [[Мартин Скорсезе]]нің «[[Мәсихтің соңғы азғыруы]]» даулы драмасында [[Иса Мәсих]] рөлін сомдады. Сондай-ақ 1989 жылы Дефо [[Тим Бёртон]]ның [[Бэтмен (фильм, 1989)|Бэтмен]]індегі [[Джокер]] рөлі үшін қарастырылды. «Бэтмен» сценаристі Сэм Хэмм: «Дефо — Джокер рөлін ойнау үшін туған кісі» деп атап өтті. Бірақ рөл әлі де [[Джек Николсон]]ға берілді.

1980 жылдардың аяғында және 1990 жылдардың бірінші жартысында Дефоны басты рөлдерде де, қосалқы рөлдерде де көруге болады. Ол [[Алан Паркер]], [[Дэвид Линч]], [[Вим Вендерс]] сияқты режиссерлермен жұмыс істеген. 1996 жылы ол [[Энтони Мингелла]]мен бірге «[[Ағылшын емделушісі (фильм)|Ағылшын емделушісі]]» фильмінде ойнады. [[Майкл Ондатже]] романының бейімделуі дүниежүзілік кассада 200 миллион доллардан астам табыс тауып, тоғыз «Оскар» жүлдесін жеңіп алды.

2001 жылы актёр екінші рет «Оскар» номинациясын алды, бұл жолы [[Эдмунд Элиас Меридж|Э.Элиас Меридж]]дің «[[Вампирдің көлеңкесі]]» фильміндегі [[Макс Шрек]] рөлі үшін. Дафо сонымен қатар «[[Алтын глобус]]қа» ұсынылып, [[Сатурн марапаты|Сатурн]], [[Фантаспорту]] және [[Тәуелсіз рух]] марапаттарын алды. Осы фильмде Дефоны көрген продюсерлер оны [[Өрмекші-адам (фильм, 2002)|Өрмекші-адам]] (2002) фильміндегі басты зұлым кейіпкердің орнына шақырды. [[Жасыл гоблин]] рөлі актёрдің «визиттік карталарының» біріне айналды. Өрмекші-адамнан кейін актёр ірі студиялық жобалар мен тәуелсіз фильмдер, сондай-ақ экранда анда-санда көрінетін басты рөлдер арасында ауысуды жалғастырды.

«[[Флорида жобасы]]» (2017) фильміндегі рөлі үшін Дефо «Басты рөлден басқа рөлдегі үздік актёр» номинациясында Оскар сыйлығына ұсынылды. Сондай-ақ, 2017 жылы [[Шығыс экспресстегі өлтірушілік|Агата Кристидің аттас романы]] бойынша түсірілген «[[Шығыс экспресстегі өлтірушілік (фильм, 2017)|Шығыс экспресстегі өлтірушілік]]» фильмінде Дефо пойыздағы жолаушылардың бірі, профессор Герхард Хардманның рөлін сомдаған.

=== Театрлық мансабы ===
* «[[Марина Абрамович]]тың өмірі және өлімі» — перформанс шебері Марина Абрамовичтың өмірбаянына негізделген қойылым. Түсаукесері 2011 жылдың ақпанында, [[Манчестер]]де орын алды.
* «Кемпір» — [[Даниил Иванович Хармс|Даниил Хармс]]тың аттас шығармасына негізделген [[физикалық театр]] жанрындағы қойылым. [[Роберт Уилсон (режиссёр)|Роберт Уилсон]], [[Михаил Николаевич Барышников|Михаил Барышников]] пен Дефоның бірлесіп ұйымдастырған қойылымы. Тұсаукесері 2013 жылдың 4 шілдесінде Манчестердегі халықаралық фестивальда орын алды.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.mif.co.uk/event/the-old-woman |title=Manchester International Festival |accessdate=2013-07-25}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20130608022055/http://www.mif.co.uk/event/the-old-woman |date=2013-06-08}}&lt;/ref&gt;

== Жеке өмірі ==
[[Сурет:Willem Dafoe and Giada Colagrande Berlinale 2018.jpg|нобай|оңға|Дефо әйелі Джиада Колаграндемен, 2018]]
Уиллем Дефоның театр директоры Элизабет ЛеКомптеден туған Джек (1982 жылы туған) ұлы бар. ЛеКомптемен Дефо некесіз 27 жыл бірге өмір сүрді. Онымен бірге Дефо әйгілі «The Wooster Group» труппасының негізін қалады.

2005 жылдан бері Дефо италиялық актриса және режиссёр Джиада Колаграндеге (1975 жылы туған) үйленген. Америкалықтан басқа Дефоның [[италия]]лық азаматтығы да бар. Италияда тұрғандығынан «кішкене [[Италиян тілі|италиян]]ша сөйлейді».

Дефо — [[Пескетарианшылық|пескетарианшы]], жануар ұстайтын фермаларды «ғаламшардың жойылуына әкеліп жатқан нәрселердің бірі» ретінде көреді де, сол себептен ет жемейді.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.foodiamo.com/italian-food-news/food-talks-willem-dafoe/|author=CROCI, Roberto|title=Food Talks: Willem Dafoe, His Italian Family, Broccoli, Carciofi &amp; Panzanella|date=2018-01|website=Foodiamo.com|accessdate=2018-06-27}} {{Wayback|date=2018-06-27|url=https://web.archive.org/web/20180627174832/http://www.foodiamo.com/italian-food-news/food-talks-willem-dafoe/}}&lt;/ref&gt; Дефо күнделікті [[аштанга-виньяса-йога]]мен айналысады.&lt;ref&gt;{{cite web |author=MAHER, Kevin |title=Willem Dafoe on how to become a hardman at 60: juice, yoga and the school run |url=https://www.thetimes.co.uk/article/willem-dafoe-on-how-to-become-a-hardman-at-60-juice-yoga-and-the-school-run-np8wgrz7j3j |publisher=[[The Sunday Times]] |accessdate=2018-07-27 |date=2015-04-08}} {{Wayback|date=2022-12-27 |url=https://web.archive.org/web/20221227224822/https://www.thetimes.co.uk/article/willem-dafoe-on-how-to-become-a-hardman-at-60-juice-yoga-and-the-school-run-np8wgrz7j3j}}&lt;/ref&gt;

== Фильмографиясы ==
=== Кинематография ===
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|-
! Жылы
! Атауы
! Рөлі
! class=&quot;unsortable&quot; | Қосымша
! Дереккөзі
|- 
| rowspan=&quot;1&quot;|1980
| [[Жұмақ қақпасы]]&lt;br&gt;''Heaven's Gate''
| Уилли
| Фильм жазуында жазылмаған
| 
|- 
| rowspan=&quot;2&quot;| 1981
| data-sort-value=&quot;Loveless, The&quot; | Махаббатсыз&lt;br&gt;''The Loveless''
| Вэнс
| 
| 
|-
| Ақ жалған&lt;br&gt;''White Lies''
| 
| Қысқа фильм
| 
|- 
| rowspan=&quot;1&quot;|1983
| data-sort-value=&quot;Hunger, The&quot; | [[Аштық (фильм, 1983)|Аштық]]&lt;br&gt;''The Hunger''
| Телефон күркесіндегі екінші жас жігіт
| 
| 
|-
| rowspan=2 | 1984
| Шайқап жіберу&lt;br&gt;''Shackin' Up''
| Жігіт
| 
| &lt;ref&gt;{{cite web|title=Willem Dafoe Fandango filmography |url=http://www.fandango.com/willemdafoe/filmography/p16547 |publisher=Fandango |accessdate=2012-05-22}}&lt;/ref&gt;
|-
| [[Жалынды көшелер]]&lt;br&gt;''Streets of Fire''
| Рэйвен
| 
| 
|-
| rowspan=3 | 1985
| 66-шосседегі асхана&lt;br&gt;''Roadhouse 66''
| Джонни Харт
| 
| 
|- 
| О, Панама&lt;br&gt;''O Panama''
|
| Қысқа фильм
| 
|-
| [[Лос-Анджелесте өмір сүріп, өлу]]&lt;br&gt;''To Live and Die in L.A.''
| Эрик Мастерс
| 
| 
|-
| rowspan=&quot;1&quot;|1986
| [[Взвод (фильм)|Взвод]]&lt;br&gt;''Platoon''
| Сержант Элиас Гродин
|
| 
|-
|rowspan=&quot;1&quot;| 1987
| Құрметті Америка: Вьетнамнан үйге хаттар&lt;br&gt;''Dear America: Letters Home from Vietnam''
| Элефант Грасс
| Дыбыстама&lt;br&gt;Деректі фильм
| 
|-
| rowspan=3 | 1988
| Шексіз&lt;br&gt;''Off Limits''
| Бак Макгрифф
| 
| 
|-
| data-sort-value=&quot;Last Temptation of Christ, The&quot; | [[Мәсихтің соңғы азғыруы]]&lt;br&gt;''The Last Temptation of Christ''
| [[Иса Мәсих]]
| 
| 
|-
| [[Жалындағы Миссисипи]]&lt;br&gt;''Mississippi Burning''
| [[Федералдық тергеу бюросы|ФТБ]] агенті Әлан Уорд
| 
| 
|-
| rowspan=2 | 1989
| [[Рух салтанаты]]&lt;br&gt;''Triumph of the Spirit''
| [[Саламо Арух]]
| 
| 
|-
| [[Төртінші шілдеде туған]]&lt;br&gt;''Born on the Fourth of July''
| Чарли
| 
| 
|-
| rowspan=2 | 1990
| [[Жылауық (фильм)|Жылауық]]&lt;br&gt;''Cry-Baby''
| Жексұрын күзетші
| [[Камео]]
| 
|-
| [[Жүрегі жабайы]]&lt;br&gt;''Wild at Heart''
| Бобби Перу
| 
| 
|-
| rowspan=&quot;1&quot;|1991
| Интрудер ұшуы&lt;br&gt;''Flight of the Intruder''
| Лейтенант коммандир Вирджил Коул
| 
| 
|-
| rowspan=3 | 1992
| Сергек ұйқы&lt;br&gt;''Light Sleeper''
| Джон ЛеТур
| 
| 
|-
| Ақ құмдар&lt;br&gt;''White Sands''
| Рэй Долезал
| 
| 
|-
| Айғақ болған дене&lt;br&gt;''Body of Evidence''
| Фрэну Дулани
| 
| 
|-
| rowspan=&quot;1&quot;|1993
| Қандай алыс, қандай жақын!&lt;br&gt;''Faraway, So Close!''
| Эмит Флести
| 
| 
|-
| rowspan=3 | 1994
| Том мен Вив&lt;br&gt;''Tom &amp; Viv''
| [[Томас Стернз Элиот|Т.С. Элиот]]
| 
| 
|-
| Тікелей, анық қауіп&lt;br&gt;''Clear and Present Danger''
| Джон Кларк
| 
| 
|-
| data-sort-value=&quot;Night and the Moment, The&quot; | Түн және сәт&lt;br&gt;''The Night and the Moment''
| Жазушы
|
| 
|-
| rowspan=3 | 1996
| Жеңіс&lt;br&gt;''Victory''
| Аксель Хэйст
|
| 
|-
| Баския&lt;br&gt;''Basquiat''
| Электрші
| Камео
| 
|-
| data-sort-value=&quot;English Patient, The&quot; | [[Ағылшын емделушісі (фильм)|Ағылшын емделушісі]]&lt;br&gt;''The English Patient''
| Дэвид Караваджио
| 
| 
|-
| rowspan=2 | 1997
| Жылдамдық 2: Круизге жауапты&lt;br&gt;''Speed 2: Cruise Control''
| Джон Гайгер
| 
| 
|-
| Қайғы&lt;br&gt;''Affliction''
| Ролфи Уайтхаус
| 
| 
|-
| rowspan=2 | 1998
| Көпірдегі Лулу&lt;br&gt;''Lulu on the Bridge''
| Доктор Фан Хорн
| 
| 
|-
| «Жаңа қызғалдақ» қонақүйі&lt;br&gt;''New Rose Hotel''
| X
| Продюсерлердің бірі болды
| 
|-
| rowspan=2 | 1999
| Экзистенция&lt;br&gt;''Existenz''
| Gas
| 
| 
|-
| data-sort-value=&quot;Boondock Saints, The&quot; | Бундок әулиелері&lt;br&gt;''The Boondock Saints''
| Пол Смэкер
| 
| 
|-
| rowspan=4 | 2000
| [[Америкалық есалаң (фильм)|Америкалық есалаң]]&lt;br&gt;''American Psycho''
| Дональд Кимболл
| 
| 
|-
| Хайуан зауыты&lt;br&gt;''Animal Factory''
| Өрл Коупен
| 
| 
|-
| [[Вампирдің көлеңкесі]]&lt;br&gt;''Shadow of the Vampire''
| [[Макс Шрек]] / Граф Орлок
| 
| 
|-
| Буллфайтер&lt;br&gt;''Bullfighter''
| Рамирез атай
| 
| 
|-
| rowspan=2 | 2001
| Әйелдер павильоны&lt;br&gt;''Pavilion of Women''
| Андрэ атай
| 
| 
|-
| Өлім жүздері&lt;br&gt;''Edges of the Lord''
| Дін қызметшісі
| 
| 
|-
| rowspan=&quot;3&quot; | 2002
| [[Өрмекші-адам (фильм, 2002)|Өрмекші-адам]]&lt;br&gt;''Spider-Man''
| [[Норман Озборн]]/[[Жасыл гоблин]]
| 
| 
|-
| Глобус аңшылары&lt;br&gt;''Globehunters''
| Аңшы (дыбыстама)
| Телевизия фильмі
| 
|-
| Автофокус&lt;br&gt;''Auto Focus''
| Джон Хенри Карпентер
| 
| 
|-
| rowspan=3 | 2003
| [[Немоны іздеу]]&lt;br&gt;''Finding Nemo''
| Гилл
| Дыбыстама
| 
|-
| [[Бір күні Мексикада]]&lt;br&gt;''Once Upon a Time in Mexico''
| Армандо Бариё
| 
| 
|-
| data-sort-value=&quot;Reckoning, The&quot; | Өш алу күні&lt;br&gt;''The Reckoning''
| Мартин
| 
| 
|-
| rowspan=6 | 2004
| data-sort-value=&quot;Clearing, The&quot; | Есе алу&lt;br&gt;''The Clearing''
| Арнольд Мәк
| 
| 
|-
| [[Өрмекші-адам 2]]&lt;br&gt;''Spider-Man 2''
| [[Норман Озборн]]/[[Жасыл гоблин]]
| Камео
| 
|-
| data-sort-value=&quot;Life Aquatic with Steve Zissou, The&quot; | Стив Зиссумен бірге су асты өмірі&lt;br&gt;''The Life Aquatic with Steve Zissou''
| Клаус Даймлер
| 
| 
|-
| Бақылау&lt;br&gt;''Control''
| Доктор Майкл Коуплэнд
| 
| 
|-
| Дайын нұсқа: Жұмақ қақпасының жасалуы және жойылуы&lt;br&gt;''Final Cut: The Making and Unmaking of Heaven's Gate''
| Баяндаушы
| Дыбыстама&lt;br&gt;Деректі фильм
| 
|-
| data-sort-value=&quot;Aviator, The&quot; | [[Авиатор (фильм, 2004)|Авиатор]]&lt;br&gt;''The Aviator''
| Рональд Суит
| Камео
| 
|-
| rowspan=4 | 2005
| XXX 2: Жаңа деңгей&lt;br&gt;''XXX: State of the Union''
| Генерал Джордж Декерт
| 
| 
|-
| Мандерлей&lt;br&gt;''Manderlay''
| Грэйстің әкесі
| 
| 
|-
| Оның атау алғанынан бұрын&lt;br&gt;''Before It Had a Name''
| Лесли
| Режиссёрлердің бірі болды
| 
|-
| Мистер Риплидің оралуы&lt;br&gt;''Ripley Under Ground''
| Нил Мүрчисон
| 
| 
|-
| rowspan=3 | 2006
| Америкалық арман&lt;br&gt;''American Dreamz''
| Штаб басшысы
| 
| 
|-
| [[Ұсталмаған — ұры емес (фильм, 2006)|Ұсталмаған — ұры емес]]&lt;br&gt;''Inside Man''
| Капитан Джон Дэриус
| 
| 
|-
| Париж, мен сені жақсы көремін&lt;br&gt;{{lang-fr|Paris, je t'aime}}
| Ле Ковбой
| 
| 
|-
| rowspan=7 | 2007
| data-sort-value=&quot;Walker, The&quot; | Ханымдардың қарауылы&lt;br&gt;''The Walker''
| Ларри Локнер
| 
| 
|-
| [[Мистер Бин демалыста]]&lt;br&gt;''Mr. Bean's Holiday''
| Карсон Клэй
| 
| 
|-
| [[Өрмекші-адам 3]]&lt;br&gt;''Spider-Man 3''
| [[Норман Озборн]]/[[Жасыл гоблин]]
| Камео
| 
|-
| [[Жертеңіз аңыздары]]&lt;br&gt;{{lang-ja|ゲド戦記}}&lt;br&gt;''Tales from Earthsea''
| Коб
| [[Аниме]]ның ағылшынтілді [[дубляж]]ы
| 
|-
| Стриптиз-клуб ертегілері&lt;br&gt;''Go Go Tales''
| Рэй Руби
| 
| 
|-
| data-sort-value=&quot;Procedure, The&quot; | Процедура&lt;br&gt;''The Procedure''
| Кристофер
| Қысқа фильм
| 
|-
| Анаморф&lt;br&gt;''Anamorph''
| Стэн Обри
| 
| 
|-
| rowspan=3 | 2008
| Саябақтағы жарық қоңыздар&lt;br&gt;''Fireflies in the Garden''
| Чарльз Тэйлор
| 
| 
|-
| Тірілген Адэм&lt;br&gt;''Adam Resurrected''
| Коммандир Кляйн
| 
| 
|-
| data-sort-value=&quot;Dust of Time, The&quot; | Уақыт шаңы&lt;br&gt;{{lang-el|Η Σκόνη του Χρόνου}}&lt;br&gt;''The Dust of Time''
| Эй
| 
| 
|-
| rowspan=&quot;6&quot; | 2009
| [[Антихрист (фильм, 2009)|Антихрист]]&lt;br&gt;''Antichrist''
| Ол
| 
| &lt;ref name=hatewomen&gt;{{cite web |last = Goodsell |first = Luke |date = 2009-11-23 |url = http://www.rottentomatoes.com/m/1210830-antichrist/news/1856901/i_dont_hate_women_lars_von_trier_on_antichrist |title = 'I Don't Hate Women': Lars von Trier on ''Antichrist'' |work = [[Rotten Tomatoes]] |accessdate = 2009-12-14 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20091129094940/http://www.rottentomatoes.com/m/1210830-antichrist/news/1856901/i_dont_hate_women_lars_von_trier_on_antichrist |archivedate = 2009-11-29 |url-status = live }}&lt;/ref&gt;
|-
| Фаруэлл ісі&lt;br&gt;{{lang-fr|L'affaire Farewell}}&lt;br&gt;''Farewell''
| Фийни
| 
| 
|-
| Ұлым, ұлым, не істегенсің?&lt;br&gt;''My Son, My Son, What Have Ye Done?''
| Детектив Хэйвенхурст
| 
| 
|-
| Жарық жауынгерлері&lt;br&gt;''Daybreakers''
| Лаянель 'Элвис' Кормәк
| 
| 
|-
| [[Теңдессіз Фокс мырза]]&lt;br&gt;''Fantastic Mr. Fox''
| Егеуқұйрық
| Дыбыстама
| 
|-
| Бір вампир әңгімесі&lt;br&gt;''Cirque du Freak: The Vampire's Assistant''
| Гәвнер Пүрэл
| 
| 
|-
| rowspan=&quot;2&quot;| 2010
| Мираль&lt;br&gt;''Miral''
| Эдди
| 
| 
|-
| Әйел&lt;br&gt;''A Woman''
| Макс Оливер
| 
| 
|-
| rowspan=2 | 2011
| 4:44. Жердегі соңғы күн&lt;br&gt;''4:44 Last Day on Earth''
| Сиско
| 
| 
|-
| data-sort-value=&quot;Hunter, The&quot; | Аңшы&lt;br&gt;''The Hunter''
| Мартин Дэйвид
| 
| 
|-
| rowspan=2 | 2012
| [[Джон Картер (фильм)|Джон Картер]]&lt;br&gt;''John Carter''
| Тарс Таркас
| [[Қозғалыс тартып алу]] технологиясы
| 
|-
| Ертең сен жоқ болдың&lt;br&gt;''Tomorrow You're Gone''
| Будда
| 
| 
|-
| rowspan=7 | 2013
| [[Оғаш Томас]]&lt;br&gt;''Odd Thomas''
| Уайатт Портер
| 
| 
|-
| Норманды құтқару&lt;br&gt;''Saving Norman''
| Лаянэль Римбрук
|rowspan=3| Қысқа фильм
| 
|-
| data-sort-value=&quot;Smile Man, The&quot; | Күлміс адам&lt;br&gt;''The Smile Man''
| Уиллем
| 
|-
| Махаббат тәртібі&lt;br&gt;''Love's Routine''
| Барри
| 
|-
| Аптаптан&lt;br&gt;''Out of the Furnace''
| Джон Петти
| 
|
|-
| [[Ерсек (фильм)|Ерсек]]&lt;br&gt;''Nymphomaniac''
| Эл
| 
| 
|-
| data-sort-value=&quot;Benaki Museum, The&quot; | Бенаки музейі&lt;br&gt;''The Benaki Museum''
| Антонис Бенакис
| Дыбыстама&lt;br&gt;Қысқа фильм
| 
|-
| rowspan=6 | 2014
| data-sort-value=&quot;Most Wanted Man, A&quot; | Ең қауіпті адам&lt;br&gt;''A Most Wanted Man''
| Томми Бру
| 
| 
|-
| data-sort-value=&quot;Grand Budapest Hotel, The&quot; | [[Гранд Будапешт қонақ үйі]]&lt;br&gt;''The Grand Budapest Hotel''
| Джоплинг, жалдамалы кісі өлтірушісі
| 
| 
|-
| Айқаспалы атыс&lt;br&gt;''Bad Country''
| Бад Картер
| 
| 
|-
| [[Жұлдыздар кінәлі (фильм)|Жұлдыздар кінәлі]]&lt;br&gt;''The Fault in Our Stars''
| Питер ван Хутен
| 
| 
|-
| Пазолини&lt;br&gt;''Pasolini''
| [[Пьер Паоло Пазолини]]
| 
| 
|-
| [[Джон Уик (фильм)|Джон Уик]]&lt;br&gt;''John Wick''
| Маркус
| 
| 
|-
| rowspan=&quot;1&quot;|2015
| Менің хинди досым&lt;br&gt;{{lang-pt|Meu amigo hindu}}&lt;br&gt;''My Hindu Friend''
| Диего Фэрман
| 
| &lt;ref&gt;{{cite web|title=''My Hindu Friend''|url=http://39.mostra.org/en/filme/8579-My-Hindu-Friend|website=mostra.org|publisher=[[São Paulo International Film Festival]]|accessdate=February 26, 2016}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=7 | 2016
| Әке&lt;br&gt;{{lang-it|Padre}}&lt;br&gt;''Padre''
| Джэймс Вердун
| 
| 
|-
| Үзілімді байқаңыз&lt;br&gt;''Mind the Gap''
| Өзі
| Қысқа фильм
| 
|-
| Ит итті де жейді&lt;br&gt;''Dog Eat Dog''
| 'Жынды төбет'
| 
| 
|-
| [[Дорині іздеу]]&lt;br&gt;''Finding Dory''
| Гилл
| Дыбыстама камеосы
| 
|-
| [[Отағасы (фильм, 2016)|Отағасы]]&lt;br&gt;''A Family Man''
| Эд Быләкбіридж
| 
| 
|-
| Скульпт&lt;br&gt;''Sculpt''
| Адам
| 
| 
|-
| [[Ұлы қорған (фильм)|Ұлы қорған]]&lt;br&gt;''The Great Wall''
| Баллард
| 
| 
|-
| rowspan=7 | 2017
| Есектер актёр бола ма?&lt;br&gt;''Do Donkeys Act?''
| Баяндаушы
| Дыбыстама&lt;br&gt;Деректі фильм
| 
|-
| [[Флорида жобасы]]&lt;br&gt;''The Florida Project''
| Бобби
| 
| 
|-
| [[Жеті әпке сыры]]&lt;br&gt;''What Happened to Monday''
| Теренс Сэтмен
| 
| 
|-
| Тау&lt;br&gt;''Mountain''
| Баяндаушы
| Дыбыстама&lt;br&gt;Деректі фильм
| 
|-
| [[Өлім дәптері (фильм, 2017)|Өлім дәптері]]&lt;br&gt;''Death Note''
| Рюк
| Дыбыстама
| 
|-
| [[Шығыс экспресстегі өлтірушілік (фильм, 2017)|Шығыс экспресстегі өлтірушілік]]&lt;br&gt;''Murder on the Orient Express''
| Герхард Хардман
| 
| 
|-
| Опус Зиро&lt;br&gt;''Opus Zero''
| Пол
| 
| 
|-
| rowspan=3 | 2018
| [[Ван Гог. Мәңгіліктің қақпасында]]&lt;br&gt;''At Eternity's Gate''
| [[Винсент ван Гог]]
| 
| 
|-
| [[Люкс даусы]]&lt;br&gt;''Vox Lux''
| Баяндаушы
| Дыбыстама
| 
|-
| [[Аквамен (фильм)|Аквамен]]&lt;br&gt;''Aquaman''
| Нуидис Вулко
| 
| 
|-
| rowspan=6 | 2019
| Қауырсын құстары&lt;br&gt;''Birds of a Feather''
| Ивс
| Дыбыстама
| 
|-
| data-sort-value=&quot;Lighthouse, The&quot; | [[Шамшырақ (фильм, 2019)|Шамшырақ]]&lt;br&gt;''The Lighthouse''
| Томас Уэйк
| 
| 
|-
| Томмасо&lt;br&gt;''Tommaso''
| Томмасо
| 
| 
|-
| Бабенко: Өлгенімде айтшы&lt;br&gt;{{lang-pt|Babenco: Alguém Tem que Ouvir o Coração e Dizer Parou}}&lt;br&gt;''Babenco: Tell Me When I Die''
| Өзі
| Деректі фильм, продюсерлердің бірі болды
| 
|-
| [[Жетімдер Бруклині]]&lt;br&gt;''Motherless Brooklyn''
| Пол Рэндольф
| 
| 
|-
| [[Того (фильм)|Того]]&lt;br&gt;''Togo''
| [[Леонард Сеппала]]
| 
| 
|-
| rowspan=3 | 2020
| Ол қаламаған зат&lt;br&gt;''The Last Thing He Wanted''
| Дик Макмэн
| 
| 
|-
| Сібір&lt;br&gt;''Siberia''
| Клинт
| 
| 
|-
| Спортшы өмірі&lt;br&gt;''Sportin' Life''
| Өзі
| Деректі фильм
| 
|-
| rowspan=&quot;6&quot; | 2021
| [[Зак Снайдердің Әділет Лигасы]]&lt;br&gt;''Zack Snyder's Justice League''
| Нуидис Вулко
| [[Әділет Лигасы (фильм)|Әділет Лигасы]] (2017) фильмінің толық, жоспарланған нұсқасы
| 
|-
| Француз хабаршысы&lt;br&gt;''The French Dispatch''
| Абакус Альберт
| 
| 
|-
| Суық болған есе алу&lt;br&gt;''The Card Counter''
| Майор Джон Гордо
| 
| 
|-
| [[Жаман түстер саяжолы]]&lt;br&gt;''Nightmare Alley''
| Клем Хоутли
| 
| 
|-
| [[Өрмекші-адам: Үйге жол жоқ]]&lt;br&gt;''Spider-Man: No Way Home''
| [[Норман Озборн]]/[[Жасыл гоблин]]
| 
| 
|-
| Өзен&lt;br&gt;''River''
| Баяндаушы
| Дыбыстама&lt;br&gt;Деректі фильм
| 
|-
| rowspan=&quot;2&quot;|2022
| [[Варяг (фильм)|Варяг]]&lt;br&gt;''The Northman''
| ақымақ Хаймир
| 
| 
|-
| Доллар үшін өлу&lt;br&gt;''Dead for a Dollar'' 
| Джо Криббенс
| 
| 
|-
| rowspan=&quot;7&quot; |2023
| [[Ішінде (фильм, 2023)|Ішінде]]&lt;br&gt;''Inside'' 
| Немо
| 
| 
|-
| [[Астероид қаласы]]&lt;br&gt;''Asteroid City'' 
| Зальцбург Кайтэль
| 
| 
|-
| [[Байғұс жандар]]&lt;br&gt;''Poor Things'' 
| Доктор Годуин Бакстер
| 
| 
|-
| Асыға күткен таңсәрі&lt;br&gt;{{lang-it|Finalmente l'alba}}&lt;br&gt;''Finally Dawn''
| Руфус Приори
| 
| 
|-
| Үй жануарлары дүкенінің күндері&lt;br&gt;''Pet Shop Days''
| Фрэнсис
| 
| &lt;ref&gt;{{Cite web |title=New cast members for 'Pet Shop Boys' include Willem Dafoe and Peter Sarsgaard |url=https://uk.style.yahoo.com/cast-members-pet-shop-boys-111200811.html |accessdate=2023-01-28 |publisher=uk.style.yahoo.com |date=2023-01-25 |lang=en}}&lt;/ref&gt;
|-
| Гонзо-қыз&lt;br&gt;''Gonzo Girl''
| Уокер Рид
| 
| 
|-
| [[Ұл мен құс]]&lt;br&gt;''The Boy and the Heron''
| Мейірбан бірқазан
| Ағылшынтілді дубляж
| &lt;ref&gt;{{cite web|title=Hayao Miyazaki’s ‘The Boy and the Heron’ Announces English Voice Cast: Christian Bale, Florence Pugh and Robert Pattinson to Star |url=https://variety.com/2023/film/news/hayao-miyazaki-the-boy-and-the-heron-robert-pattinson-florence-pugh-1235758367/ |accessdate=2023-10-17 |publisher=[[Variety]] |date=2023-10-17}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |2024
| [[Мейірім түрлері]]&lt;br&gt;''Kinds of Kindness''
| Рэймонд/Джордж/Оми
| 
| &lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://deadline.com/2022/09/yorgos-lanthimos-and-searchlight-pictures-emma-stone-willem-dafoe-jesse-plemons-margaret-qualley-to-star-1235130201/ |title= Yorgos Lanthimos Sets And As New Film At Searchlight Pictures; Emma Stone, Jesse Plemons, Willem Dafoe And Margaret Qualley To Star |lang= en |publisher= Deadline Hollywood |last= Kroll |first= Justin |date= 2022-09-29 |accessdate= 2024-11-14}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220930165608/https://deadline.com/2022/09/yorgos-lanthimos-and-searchlight-pictures-emma-stone-willem-dafoe-jesse-plemons-margaret-qualley-to-star-1235130201/ |date= 2022-09-30}}&lt;/ref&gt;
|-
| [[Битлджус Битлджус]]&lt;br&gt;''Beetlejuice Beetlejuice''
| Уолф Джәксын
| 
| &lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/beetlejuice-2-willem-dafoe-jenna-ortega-michael-keaton-1235485808/ |title= 'Beetlejuice 2': Willem Dafoe Joins Jenna Ortega, Michael Keaton |lang= en |publisher= Deadline Hollywood |last= Kit |first= Borys |date= 2023-05-12 |accessdate= 2024-11-14}}&lt;/ref&gt;
|-
| [[Сенбі кеші (фильм, 2024)|Сенбі кеші]]&lt;br&gt;''Saturday Night''
| {{iw|Дэвид Тебет|Дэвид Тебет|en|David Tebet}}
|
| &lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://deadline.com/2024/03/snl-1975-willem-dafoe-david-tebet-1235871593 |title= 'SNL 1975': Willem Dafoe To Play David Tebet In Origin Movie |lang= en |publisher= Deadline |last= Kroll |first= Justin |date= 2024-03-29 |accessdate= 2024-05-02}}&lt;/ref&gt;
|-
| bgcolor=&quot;FFFFDD&quot;| [[Носферату (фильм, 2024)|Носферату]] {{comment|†|Фильм әлі жарыққа шыққан жоқ}}&lt;br&gt;''Nosferatu''
| Профессор Альбин Эберхарт Фон Франц
| Постпродакшн
| &lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://deadline.com/2024/03/snl-1975-willem-dafoe-david-tebet-1235871593 |title= 'SNL 1975': Willem Dafoe To Play David Tebet In Origin Movie |lang= en |publisher= Deadline |last= Kroll |first= Justin |date= 2024-03-29 |accessdate= 2024-05-02}}&lt;/ref&gt;
|-
| 2025
| bgcolor=&quot;FFFFDD&quot;| [[Очи туралы аңыз]] {{comment|†|Фильм әлі жарыққа шыққан жоқ}}&lt;br&gt;''The Legend of Ochi''
| Максим
| Постпродакшн
| &lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://www.thewrap.com/legend-of-ochi-willem-dafoe-emily-watson-a24/ |title= Willem Dafoe, Emily Watson, Finn Wolfhard to Star in Fantasy Epic 'The Legend of Ochi' for A24 |lang= en |publisher= The Wrap |last= Welk |first= Brian |date= 2021-11-10 |accessdate= 2023-03-15}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;2&quot;|{{Small|Әлі&lt;br&gt;белгісіз}}
| bgcolor=&quot;FFFFDD&quot;| [[Жертөлемдегі адам]] {{comment|†|Фильм әлі жарыққа шыққан жоқ}}&lt;br&gt;''The Man in My Basement''
| Әннистон Беннет
| Постпродакшн
| &lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://deadline.com/2022/08/willem-dafoe-nadia-latifs-the-man-in-my-basement-1235085147/ |title= Willem Dafoe Joins Nadia Latif's 'The Man In My Basement' for A24 |lang= en |publisher= Deadline Hollywood |last= Kroll |first= Justin |date= 2022-08-04 |accessdate= 2024-01-31}}&lt;/ref&gt;
|-
| bgcolor=&quot;FFFFDD&quot;| [[Финикия жоспары]] {{comment|†|Фильм әлі жарыққа шыққан жоқ}}&lt;br&gt;''The Phoenician Scheme''
| bgcolor=&quot;DDDDFF&quot;| {{comment|TBA|Әлі белгісіз}}
| Постпродакшн
| &lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://thefilmstage.com/wes-andersons-the-phoenician-scheme-adds-scarlett-johansson-tom-hanks-willem-dafoe-benedict-cumberbatch-charlotte-gainsbourg-more/ |title= Wes Anderson's The Phoenician Scheme Adds Scarlett Johansson, Tom Hanks, Willem Dafoe, Benedict Cumberbatch, Charlotte Gainsbourg &amp; More |lang= en |work= thefilmstage.com |last= Pearce |first= Leonard |date= 2024-06-06 |accessdate= 2024-11-14}}&lt;/ref&gt;
|-
|}

=== Телевизия ===
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|-
! Жыл
! Атауы
! Рөлі
! class=&quot;unsortable&quot; | Қосымша ақпарат
|-
| 1986
| Жаяу жолаушы&lt;br&gt;''The Hitchhiker''
| Джэффри Хант
| &quot;Елес-Жазушы&quot; эпизоды
|-
| 1991
| Джонмен бірге балық аулау&lt;br&gt;''Fishing with John''
| Өзі
| &quot;Солтүстік Мэйнде мұз арқылы балық аулау&quot;
|-
| 1997, 2014
| [[Симпсондар]]&lt;br&gt;''The Simpsons''
| Коммандир / Мистер Лассен (дыбыстама)
| 2 түрлі эпизод
|-
| 2010
| Америкалық тәжірибе&lt;br&gt;''American Experience''
| rowspan=2 | Баяндаушы (дыбыстама)
| &quot;Тереңге: Америка, кит аулау мен дүние жүзі&quot; эпизоды
|-
| 2017
| Шоошқалар&lt;br&gt;''Piigs''
| Деректі фильм
|-
|rowspan=3|2022
| Сатошиды іздеу&lt;br&gt;''Finding Satoshi''&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.imdb.com/title/tt15787004/|title=Finding Satoshi|lang=en|publisher=[[IMDb]]|accessdate=2023-11-15}}&lt;/ref&gt;
| Баяндаушы (дыбыстама)
| Деректі фильм
|-
| [[Saturday Night Live]]
| Өзі (камео)
| &quot;[[Уилл Форте]]/[[Måneskin]]&quot;, &quot;Уиллем Дефо/[[Кэти Перри]]&quot; эпизодтары
|-
| data-sort-value=&quot;Kingdom, The&quot; | [[Патшалық (телесериал, 1994)|Патшалық]]&lt;br&gt;''The Kingdom''
| Гранд Дак
| 3 түрлі эпизод
|-
|}

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

[[Санат:АҚШ кинематографы актерлері]]
[[Санат:АҚШ телевидение актерлері]]
[[Санат:АҚШ дыбыстама актерлері]]
[[Санат:Интернет-мемдер]]
[[Санат:Милуокидағы Висконсин университеті түлектері]]
[[Санат:Спутник сыйлығының иегерлері]]
[[Санат:Вольпи кубогы сыйлығының иегерлері]]
[[Санат:Бодиль сыйлығының иегерлері]]</text>
      <sha1>3j87ves50q5nhh1sp6mi52mdd4xbjk6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:MAKSX320</title>
    <ns>3</ns>
    <id>721009</id>
    <redirect title="Қатысушы талқылауы:VadimKulev" />
    <revision>
      <id>3400574</id>
      <parentid>3243177</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T12:19:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>5055</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Бот: Шынжырлы айдатуды түзетті → [[Қатысушы талқылауы:VadimKulev]]</comment>
      <origin>3400574</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="62" sha1="oiwsbw09fnh7ezfbxcnocjmedvxiujt" xml:space="preserve">#АЙДАУ [[Қатысушы талқылауы:VadimKulev]]</text>
      <sha1>oiwsbw09fnh7ezfbxcnocjmedvxiujt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Null4ik 2j6k</title>
    <ns>3</ns>
    <id>721142</id>
    <redirect title="Қатысушы талқылауы:Null the Great" />
    <revision>
      <id>3400575</id>
      <parentid>3320718</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T12:20:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>5055</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Бот: Шынжырлы айдатуды түзетті → [[Қатысушы талқылауы:Null the Great]]</comment>
      <origin>3400575</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="66" sha1="0akaqxw5ikiunshibacomvlq0k170gj" xml:space="preserve">#АЙДАУ [[Қатысушы талқылауы:Null the Great]]</text>
      <sha1>0akaqxw5ikiunshibacomvlq0k170gj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Байғұс жандар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>726486</id>
    <revision>
      <id>3400791</id>
      <parentid>3268414</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T00:40:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Malik Nursultan B</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <origin>3400791</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6263" sha1="sezwdqktmkd7fxlhu5puzhv4qmb238g" xml:space="preserve">{{Кино
 |Қазақша атауы    = Байғұс жандар
 |Шынайы атауы     = {{lang-en|Poor Things}}
 |Суреті           = Байғұс жандар.webp
 |Сурет ені        = 230px
 |Сурет атауы      = 
 |Жанры            = [[фэнтези]]&lt;br&gt;[[қара комедия]]
 |Режиссёрі        = [[Йоргос Лантимос]]
 |Продюсері        = Йоргос Лантимос&lt;br&gt;Эд Гини&lt;br&gt;Andrew Lowe&lt;br&gt;Эмма Стоун
 |Сценарист        = Тони МакНамара
 |Актерлер         = [[Эмма Стоун]]&lt;br&gt;[[Уиллем Дефо]]&lt;br&gt;Рами Юссеф&lt;br&gt;[[Марк Руффало]]
 |Операторы        = Робби Райан
 |Композиторы      = Джерскин Фендрикс
 |Хореографы       = 
 |Компания         = Element Pictures&lt;br&gt; Film4&lt;br&gt;Fruit Tree
 |Дистрибьютор     = Searchlight Pictures
 |Ұзақтығы         = 142 мин
 |Бюджеті          = 35 млн $&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.latimes.com/entertainment-arts/movies/story/2023-11-30/director-yorgos-lanthimos-poor-things-emma-stone-mark-ruffalo-interview|title=After 'The Favourite,' Yorgos Lanthimos could do anything. He went wilder than ever|website=[[Los Angeles Times]]|date=November 30, 2023|access-date=December 1, 2023|archive-date=December 13, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20231213223254/https://www.latimes.com/entertainment-arts/movies/story/2023-11-30/director-yorgos-lanthimos-poor-things-emma-stone-mark-ruffalo-interview|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
 |Түсім            = 33,9 млн $&lt;ref name=&quot;BOM&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.boxofficemojo.com/release/rl3566306049/?ref_=bo_da_table_11 |title=Poor Things |access-date=January 22, 2024}}&lt;/ref&gt;
 |Мемлекет         = {{байрақ|АҚШ}}&lt;br&gt;{{байрақ|Ұлыбритания}}
 |Тілі             = [[Ағылшын тілі|ағылшын]]
 |Жыл              = 2023
 |Алдыңғы фильм    = 
 |Келесі фильм     = 
 |imdb_id          = 14230458
 |Сайты            = 
}}
{{External media
| align = right
| video1 = {{YouTube|ZFu7ZH4y6J4|Ресми тизер {{ref-en}}|logo=1}}
| video2= {{YouTube|RlbR5N6veqw|Ресми трейлер {{ref-en}}|logo=1}}
}}
'''Байғұс жандар''' ({{lang-en|Poor Things}}) — 2023 жылғы режиссер [[Йоргос Лантимос]]тың фильмі, [[стимпанк]] жанрындағы қара комедия.&lt;ref&gt;{{cite web |date=Sep 3, 2023 |title=Poor Things review: Emma Stone and Mark Ruffalo lead a demented comedy of self-creation and degradation |url=https://ew.com/movies/movie-reviews/poor-things-review-yorgos-lanthimos-emma-stone-mark-ruffalo/ |access-date=Sep 10, 2023 |website=W}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |last1=Barber |first1=Nicholas |title=Poor Things review: Emma Stone is 'perfectly cast' in this truly bizarre female Frankenstein story |url=https://www.bbc.com/culture/article/20230901-poor-things-review-emma-stone-is-perfectly-cast-in-this-truly-bizarre-female-frankenstein-story |website=BBC.com |access-date=September 3, 2023}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Variety&quot;&gt;{{Cite news |last=Lodge|first=Guy|title='Poor Things' Review: Emma Stone and Yorgos Lanthimos Fly Their Freak Flags in a Delicious Coming-of-Age Story Like No Other |url=https://variety.com/2023/film/festivals/poor-things-review-emma-stone-1235710477/ |date=September 1, 2023|access-date=September 1, 2023 |work=Variety}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.mirf.ru/kino/bednye-neschastnye/ «Бедные-несчастные»: изумительный артхаусный стимпанк о сексуальности | Кино | Мир фантастики и фэнтези]&lt;/ref&gt; Басты рөлдерде [[Эмма Стоун]] мен [[Уиллем Дефо]] ойнаған [[Аласдер Грей]]дің  аттас романының бейімделуі. Фильм Американдық кино институты мен ұлттық шолу кеңесінің 2023 жылғы ең жақсы 10 фильмінің бірі деп аталды.{{Дереккөзі келтірілмеген}}

== Сюжеті ==
Жас әйел Белла Бакстер ғалым доктор Годвин Бакстердің арқасында өмірге оралады. Бастапқыда аңғал, Белла Бакстердің қорғауында болса да, қоршаған әлемді білуге тырысады. Көбірек көргісі келіп, ол епті және азғын адвокат Дункан Веддербернмен бірге қашып, континенттерге саяхат жасайды. Өз заманының соқыр нанымнан арылған Белла, теңдік пен азаттықты талап етеді.

== Рөлдерде ==
{{РөлдердеҮсті}}
{{Рөлдерде|[[Эмма Стоун]]||Белла Бакстер}}
{{Рөлдерде|[[Уиллем Дефо]]|доктор|Годвин Бакстер}}
{{Рөлдерде|[[Рами Юссеф]]||Макс Маккэндлесс}}
{{Рөлдерде|[[Марк Руффало]]||Дункан Веддерберн}}
{{Рөлдерде|[[Кристофер Эбботт]]|сэр|Обри де ла Поль Блессингтон}}
{{Рөлдерде|[[Маргарет Куолли]]||Фелисити}}
{{Рөлдерде|Кэтрин Хантер|мадам|Суини}}
{{Рөлдерде|Ханна Шигулла||Марта фон Курцрок}}
{{Рөлдерде|Джеррод Кармайкл||Гарри Астли}}
{{РөлдердеАсты}}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Сыртқы сілтемелер}}

[[Санат:Йоргос Лантимос фильмдері]]
[[Санат:Ағылшын тіліндегі фильмдер]]
[[Санат:2023 жылғы АҚШ фильмдері]]
[[Санат:2023 жылғы Ұлыбритания фильмдері]]
[[Санат:АҚШ қара комедиялары]]
[[Санат:Ұлыбритания қара комедиялары]]
[[Санат:Film4 Productions фильмдері]]</text>
      <sha1>sezwdqktmkd7fxlhu5puzhv4qmb238g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қазақстан аудандары әкімдерінің тізімі</title>
    <ns>0</ns>
    <id>733827</id>
    <revision>
      <id>3400677</id>
      <parentid>3399881</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:01:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400677</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34369" sha1="afnca2o4xpjf6f2togfpuk8y1ihqjgz" xml:space="preserve">Бұл мақалада қазіргі уақытта қызмет атқаратын Қазақстанның облыстық маңызы бар [[Қазақстан қалалары|қала]] және [[Қазақстан аудандары|аудан]] әкімдерінің тізімі көрсетілген.

Әкімдердің көбі (100-ге жуық әкім) қызметке 2023 жылы тағайындалған.

== Өңір әкімдері ==
# [[Ұлытау облысы]] әкімі — [[Дастан Адайұлы Рыспеков|Дастан Рыспеков]] (2024 жылғы 9 қазаннан). Тағайындалғанға дейін Ұлытау облысы әкімінің орынбасары болды.
# [[Маңғыстау облысы]] әкімі — [[Нұрдәулет Игілікұлы Қилыбай|Нұрдәулет Қилыбай]] (2024 жылғы 17 мамырдан). Тағайындалғанға дейін [[Өзенмұнайгаз|«ӨзенМұнайГаз»]] компаниясының бас директоры болды.
# [[Солтүстік Қазақстан облысы]] әкімі — [[Ғауез Торсанұлы Нұрмұхамбетов|Ғауез Нұрмұхамбетов]] (2023 жылғы 23 қыркүйектен). Тағайындалғанға дейін Сенат депутаты болды.
# [[Жамбыл облысы]] әкімі — [[Ербол Шырақбайұлы Қарашөкеев|Ербол Қарашөкеев]] (2023 жылғы 5 қыркүйектен). Тағайындалғанға дейін Ауыл шаруашылығы министрі болды.
# [[Ақмола облысы]] әкімі — [[Марат Мұратұлы Ахметжанов|Марат Ахметжанов]] (2023 жылғы 5 қыркүйектен). Тағайындалғанға дейін Ішкі істер министрі болды.
# [[Ақтөбе облысы]] әкімі — [[Асхат Берлешұлы Шахаров|Асхат Шахаров]] (2023 жылғы 5 қыркүйектен). Тағайындалғанға дейін Президент Әкімшілігінің мемлекеттік инспекторы болды.
# [[Шымкент]] әкімі — [[Ғабит Әбдімажитұлы Сыздықбеков|Ғабит Сыздықбеков]] (2023 жылғы 5 қыркүйектен). Тағайындалғанға дейін Үкімет Аппараты басшысының бірінші орынбасары болды.
# [[Шығыс Қазақстан облысы]] әкімі — [[Ермек Беделбайұлы Көшербаев|Ермек Көшербаев]] (2023 жылғы 16 маусымнан). Тағайындалғанға дейін Қазақстанның Ресейдегі елшісі болды.
# [[Астана]] әкімі — [[Жеңіс Махмұдұлы Қасымбек|Жеңіс Қасымбек]] (2022 жылғы 8 желтоқсаннан). Тағайындалғанға дейін Қарағанды облысының әкімі болды.
# [[Қарағанды облысы]] әкімі — [[Ермағанбет Қабдулаұлы Бөлекпаев|Ермағанбет Бөлекпаев]] (2022 жылғы 8 желтоқсаннан). Тағайындалғанға дейін Қарағанды қаласының әкімі болды.
# [[Павлодар облысы]] әкімі — [[Асайын Қуандықұлы Байханов|Асайын Байханов]] (2022 жылғы 7 желтоқсаннан). Тағайындалғанға дейін Павлодар қаласының әкімі болды.
# [[Батыс Қазақстан облысы]] әкімі — [[Нариман Төреғалиұлы Төреғалиев|Нариман Төреғалиев]] (2022 жылғы 2 желтоқсаннан). Тағайындалғанға дейін Сенат депутаты болды.
# [[Қостанай облысы]] әкімі — [[Құмар Іргебайұлы Ақсақалов|Құмар Ақсақалов]] (2022 жылғы 1 желтоқсаннан). Тағайындалғанға дейін Солтүстік Қазақстан облысының әкімі болды.
# [[Түркістан облысы]] әкімі — [[Дархан Амангелдіұлы Сатыбалды|Дархан Сатыбалды]] (2022 жылғы 31 тамыздан). Тағайындалғанға дейін Қазақстанның Өзбекстандағы елшісі болды.
# [[Абай облысы]] әкімі — [[Нұрлан Телманұлы Ұранхаев|Нұрлан Ұранхаев]] (2022 жылғы 11 маусымнан). Тағайындалғанға дейін Астана қаласының Сәулет, қала құрылысы және жер қатынастары басқармасының басшысы болды.
# [[Алматы облысы]] әкімі — [[Марат Елеусізұлы Сұлтанғазиев|Марат Сұлтанғазиев]] (2022 жылғы 11 маусымнан). Тағайындалғанға дейін Мемлекеттік кірістер комитетінің төрағасы болды.
# [[Жетісу облысы]] әкімі — [[Бейбіт Өксікбайұлы Исабаев|Бейбіт Исабаев]] (2022 жылғы 11 маусымнан). Тағайындалғанға дейін Сенат депутаты болды.
# [[Атырау облысы]] әкімі — [[Серік Жамбылұлы Шәпкенов|Серік Шәпкенов]] (2022 жылғы 7 сәуірден). Тағайындалғанға дейін Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі болды.
# [[Қызылорда облысы]] әкімі — [[Нұрлыбек Машбекұлы Нәлібаев|Нұрлыбек Нәлібаев]] (2022 жылғы 7 сәуірден). Тағайындалғанға дейін Премьер-министр кеңсесінің Өңірлік даму бөлімінің меңгерушісі болды.
# [[Алматы]] әкімі — [[Ерболат Асқарбекұлы Досаев|Ерболат Досаев]] (2022 жылғы 31 қаңтардан). Тағайындалғанға дейін Ұлттық банк төрағасы болды.

== Астана қаласы ==
; [[Астана|Қала]] әкімі — [[Жеңіс Махмұдұлы Қасымбек]] (2022 жылғы 8 желтоқсаннан)
# [[Алматы ауданы (Астана)|Алматы ауданы]] — Мақсат Саматұлы (2022-)
# [[Байқоңыр ауданы]] — Талғат Абайұлы Рахманберді (2023-)
# [[Есіл ауданы (Астана)|Есіл ауданы]] — Дәрменияр Алғатбекұлы Қыдырбек-ұлы (2024-)
# [[Нұра ауданы (Астана)|Нұра ауданы]] — Ришат Уәлиханұлы Тұрдыбеков (2024-)
# [[Сарыарқа ауданы]] — Бауыржан Бейбітұлы Ералы (2023-)

== Алматы қаласы ==
; [[Алматы|Қала]] әкімі — [[Ерболат Асқарбекұлы Досаев]] (2022 жылғы 31 қаңтардан)
# [[Алатау ауданы]] — Талғат Жанболатұлы Малыбаев (2024-)
# [[Алмалы ауданы]] — Арман Нұржанұлы Шамшин (2024-)
# [[Әуезов ауданы]] — Абзал Қуандықұлы Егембердиев (2023-)
# [[Бостандық ауданы (Алматы)|Бостандық ауданы]] — Санжар Мендібайұлы Алин (2023-)
# [[Жетісу ауданы]] — Ляззат Әуесханқызы Жылқыбаева (2024-)
# [[Медеу ауданы]] — Еркебұлан Нұрланұлы Оразалин (2022-)
# [[Наурызбай ауданы]] — Назира Асылбекқызы Тоғызбаева (2023-)
# [[Түрксіб ауданы]] — Бақытжан Қожанбердіұлы Ақжаров (2020-)

== Шымкент қаласы ==
; [[Шымкент|Қала]] әкімі — [[Ғабит Әбдімажитұлы Сыздықбеков]] (2023 жылғы 5 қыркүйектен)
# [[Абай ауданы (Шымкент)|Абай ауданы]] — Шәкір Асылханұлы Сұлтанхан (2024-)
# [[Әл-Фараби ауданы]] — Рашид Мамытұлы Мыңбаев (2021-)
# [[Еңбекші ауданы]] — Досбол Күздікбайұлы Есілбек (2021-)
# [[Қаратау ауданы]] — Рахымберді Жанысбекұлы Мүлкеманов (2022-)
# [[Тұран ауданы]] — Берік Айдарұлы Әшірбеков (2023-)

== Байқоңыр қаласы ==
; [[Байқоңыр (қала)|Қала]] әкімшілігінің басшысы — [[Константин Дмитриевич Бусыгин]] (2017 жылғы 30 мамырдан)

== Абай облысы ==
; [[Абай облысы|Облыс]] әкімі — [[Нұрлан Телманұлы Ұранхаев]] (2022 жылғы 11 маусымнан)
# [[Абай ауданы (Абай облысы)|Абай ауданы]] — Мейіржан Серікбосынұлы Смағұлов (2023-)
# [[Ақсуат ауданы]] — Асхат Сайдахметұлы Смаилов (2022-)
# [[Аягөз ауданы]] — Қанат Серікқанұлы Әділбай (2023-)
# [[Бесқарағай ауданы]] — Талғат Батырұлы Мұратов (2022-) 
# [[Бородулиха ауданы]] — Айдар Маратұлы Ибраев (2023-)
# [[Жаңасемей ауданы]] — Руслан Ерланұлы Базарбаев (2024-)
# [[Жарма ауданы]] — Нұрлан Мұхаметрақымұлы Борсукбаев (2024-)
# [[Көкпекті ауданы]] — Әділет Нұрсағатұлы Қожанбаев (2024-)
# [[Мақаншы ауданы]] — Дәурен Бақытжанұлы Қойгелдин (2024-)
# [[Үржар ауданы]] — Ақылбек Жұмабекұлы Башимбаев (2024-)
# [[Курчатов]] қаласы — Болат Таңсықбайұлы Әбдіралиев (2023-)
# [[Семей]] қаласы — Нұрбол Төлегенұлы Нұрсағатов (2022-)

== Ақмола облысы ==
; [[Ақмола облысы|Облыс]] әкімі — [[Марат Мұратұлы Ахметжанов]] (2023 жылғы 5 қыркүйектен)
# [[Ақкөл ауданы]] – Біржан Тасболатұлы Әбдірахманов (2023-)
# [[Аршалы ауданы]] – Мұрат Сағатұлы Балпан (2022-)
# [[Астрахан ауданы]] – Талғат Аманбайұлы Ерсейітов (2023-) 
# [[Атбасар ауданы]] – Аманбек Әмірхамзаұлы Қалжанов (2017-)
# [[Бурабай ауданы]] – Арай Серікбайұлы Садықов (2023-)
# [[Бұланды ауданы]] – Ардақ Дулатұлы Смайылов (2023-)
# [[Біржан сал ауданы]] – Достанбек Берікұлы Есжанов (2020-)
# [[Егіндікөл ауданы]] – Юрий Викторович Курушин (2023-)
# [[Ерейментау ауданы]] – Нұрлан Зияйденұлы Мұқатов (2023-)
# [[Есіл ауданы (Ақмола облысы)|Есіл ауданы]] – Серік Мырзасейітұлы Балжанов (2023-)
# [[Жақсы ауданы]] – Алмагүл Аманжолқызы Қадыралина (2021-)
# [[Жарқайың ауданы]] – Жанболат Камериданұлы Хамитов (2021-) 
# [[Зеренді ауданы]] – Әсен Дулатұлы Жақсылықов (2021-)
# [[Қорғалжын ауданы]] – Берік Амантайұлы Жанбаев (2019-)
# [[Сандықтау ауданы]] – Ербол Кәрімұлы Жүсіпбеков (2021-) 
# [[Целиноград ауданы]] – Дарын Сабырғалиұлы Сабырғали (2024-)
# [[Шортанды ауданы]] – Сағындық Серікбайұлы Шабаров (2022-)
# [[Көкшетау]] қаласы – Әнуар Қайыргелдіұлы Күмпекеев (2024-)
# [[Қосшы]] қаласы – Азамат Есімұлы Қапышев (2024-)
# [[Степногорск]] қаласы – Гайдар Қабдоллаұлы Қасенов (2024-)

== Ақтөбе облысы ==
; [[Ақтөбе облысы|Облыс]] әкімі — [[Асхат Берлешұлы Шахаров]] (2023 жылғы 5 қыркүйектен)
# [[Алға ауданы]] – Нұрбол Бақытжанұлы Ержанов (2021-)
# [[Әйтеке би ауданы]] – Дәулетияр Қанатұлы Тоғызбаев (2023-) 
# [[Байғанин ауданы]] – Айбек Мұратқалиұлы Көпенов (2023-)
# [[Қарғалы ауданы]] – Нұрлыбек Амандоллаұлы Өнербаев (2024-)
# [[Қобда ауданы]] – Ізгілік Досмұратұлы Тынымгереев (2023-)
# [[Мәртөк ауданы]] – Медет Жұмабайұлы Ысқақов (2023-)
# [[Мұғалжар ауданы]] – Дархан Жанысханұлы Ермағанбетов (2023-)
# [[Ойыл ауданы]] – Асқар Қайырғалиұлы Қазыбаев (2019-)
# [[Темір ауданы]] – Саламат Ермұханұлы Аманбаев (2021-)
# [[Хромтау ауданы]] – Нұрхан Жасұланұлы Тілеумұратов (2023-)
# [[Шалқар ауданы]] – Жанболат Өтеғұлұлы Жидеханов (2020-)
# [[Ырғыз ауданы]] – Нұрлан Қасымханұлы Қызбергенов (2022-)
# [[Ақтөбе]] қаласы – Азамат Бауыржанұлы Бекет (2023-)

; Ақтөбе аудандары 
# [[Алматы ауданы (Ақтөбе)|Алматы ауданы]] – Аслан Серікұлы Шүйіншалиев (2023-)
# [[Астана ауданы]] – Алмас Жақсылықұлы Жақсылықов (2023-)

== Алматы облысы ==
; [[Алматы облысы|Облыс]] әкімі — [[Марат Елеусізұлы Сұлтанғазиев]] (2022 жылғы 11 маусымнан)
# [[Балқаш ауданы]] – Азат Үкітайұлы Құтпанбетов (2023-)
# [[Еңбекшіқазақ ауданы]] – Талғат Ескендірұлы Байеділов (2024-)
# [[Жамбыл ауданы (Алматы облысы)|Жамбыл ауданы]] – Нұрлан Ертасұлы Ертас (2021-)
# [[Кеген ауданы]] – [[Нұрбақыт Молдахметұлы Теңізбаев]] (2023-)
# [[Қарасай ауданы]] – Жасұлан Тоққожаұлы Естенов (2022-)
# [[Райымбек ауданы]] – Берік Фатықұлы Дүйсенбаев (2022-)
# [[Талғар ауданы]] – Таңат Есенкелдіұлы Айдарбеков (2023-)
# [[Ұйғыр ауданы]] – Бота Серікқызы Елеусізова (2023-)
# [[Іле ауданы]] – Бағдат Әбілмәжінұлы Қарасаев (2018-)
# [[Алатау (қала)|Алатау]] қаласы – Әркен Хамитұлы Өтенов (2024-)
# [[Қонаев (қала)|Қонаев]] қаласы – Асхат Ермекұлы Бердіханов (2024-)

== Атырау облысы ==
; [[Атырау облысы|Облыс]] әкімі — [[Серік Жамбылұлы Шәпкенов]] (2022 жылғы 7 сәуірден)
# [[Жылыой ауданы]] – Жұмабек Байрақбайұлы Қаражанов (2022-)
# [[Индер ауданы]] – (бос орын)
# [[Исатай ауданы]] – Нұрым Бекежанұлы Мусин (2023-)
# [[Құрманғазы ауданы]] – Абат Сайфоллаұлы Жанғалиев (2023-)
# [[Қызылқоға ауданы]] – Қанат Қадыржанұлы Әзмұханов (2022-) 
# [[Мақат ауданы]] – Азамат Саматұлы Мәмбетов (2024-)
# [[Махамбет ауданы]] – Қайрат Есқабылұлы Нұрлыбаев (2022-)
# [[Атырау]] қаласы – Шәкір Кейкінұлы Кейкин (2023-)

== Батыс Қазақстан облысы ==
; [[Батыс Қазақстан облысы|Облыс]] әкімі — [[Нариман Төреғалиұлы Төреғалиев]] (2022 жылғы 2 желтоқсаннан)
# [[Ақжайық ауданы]] – Мұрат Амангелдіұлы Сердалин (2023-)
# [[Бәйтерек ауданы]] – [[Марат Лұқпанұлы Тоқжанов]] (2020-)
# [[Бөкей ордасы ауданы]] – Нұрлыбек Жасқайратұлы Даумов (2021-)
# [[Бөрлі ауданы]] – Еркебұлан Нұретдинұлы Ихсанов (2022-)
# [[Жаңақала ауданы]] – Алпамыс Жаңабайұлы Көшкінбаев (2023-)
# [[Жәнібек ауданы]] – Тимур Серікұлы Шиниязов (2023-)
# [[Казталов ауданы]] – Асланбек Ахметоллаұлы Сарқұлов (2023-)
# [[Қаратөбе ауданы]] – Қадыржан Орынбасарұлы Сүйеуғалиев (2021-)
# [[Сырым ауданы]] – Жұмагелді Жолдыбайұлы Батырниязов (2023-)
# [[Тасқала ауданы]] – Талғат Асқарұлы Шәкіров (2023-)
# [[Теректі ауданы]] – Әлия Биғазықызы Мұханбетжанова (2023-)
# [[Шыңғырлау ауданы]] – Мұрат Амангелдіұлы Өмірәлиев (2023-)
# [[Орал]] қаласы — Мұрат Болатұлы Бәйменов (2024-)

== Жамбыл облысы ==
; [[Жамбыл облысы|Облыс]] әкімі — [[Ербол Шырақбайұлы Қарашөкеев]] (2023 жылғы 5 қыркүйектен)
# [[Байзақ ауданы]] – Бақыт Алпысбайұлы Қазанбасов (2021-)
# [[Жамбыл ауданы (Жамбыл облысы)|Жамбыл ауданы]] – Ерлан Қыдыралыұлы (2022-)
# [[Жуалы ауданы]] – Жалғас Әлижанұлы Мұртаза (2022-)
# [[Қордай ауданы]] – Бегзат Сейсенқұлұлы Болатбеков (2022-)
# [[Меркі ауданы]] – Жорабек Нұрмергенұлы Баубеков (2022-)
# [[Мойынқұм ауданы]] – Ермек Амангелдіұлы Кәрентаев (2024-)
# [[Сарысу ауданы]] – Сәкен Үмбетұлы Мамытов (2023-)
# [[Талас ауданы]] – Нұрбол Әбдімәжитұлы Жүнісбеков (2022-)
# [[Тұрар Рысқұлов ауданы]] – Ернар Серікәліұлы Есіркепов (2022-)
# [[Шу ауданы]] – Бақытжан Оразалыұлы Жәнібеков (2023-)
# [[Тараз]] қаласы – Бақытжан Әмірбекұлы Орынбеков (2022-)

== Жетісу облысы ==
; [[Жетісу облысы|Облыс]] әкімі — [[Бейбіт Өксікбайұлы Исабаев]] (2022 жылғы 11 маусымнан)
# [[Ақсу ауданы]] – Берік Тынышбайұлы Тынышбаев (2023-)
# [[Алакөл ауданы]] – Алмас Сапарғалиұлы Абдинов (2021-)
# [[Ескелді ауданы]] – Елдос Тұрсынбайұлы Ахметов (2022-)
# [[Кербұлақ ауданы]] – Қанат Болатұлы Есболатов (2022-)
# [[Көксу ауданы]] – Дәулет Кенжеханұлы Халелов (2023-)
# [[Қаратал ауданы]] – Ұлан Әлдибекұлы Досымбеков (2023-)
# [[Панфилов ауданы]] – Марат Рахымбердіұлы Сағымбек (2022-)
# [[Сарқан ауданы]] – Ғалымжан Қанатұлы Маманбаев (2022-)
# [[Талдықорған]] қаласы – Ернат Дүйсенбекұлы Бәзіл (2023-)
# [[Текелі]] қаласы – Алмас Қабдулұлы Әділ (2022-)

== Қарағанды облысы ==
; [[Қарағанды облысы|Облыс]] әкімі — [[Ермағанбет Қабдулаұлы Бөлекпаев]] (2022 жылғы 8 желтоқсаннан)
# [[Абай ауданы (Қарағанды облысы)|Абай ауданы]] – Сәбит Темешұлы Оспанов (2023-)
# [[Ақтоғай ауданы (Қарағанды облысы)|Ақтоғай ауданы]] – Руслан Айтыкенұлы Кенжебеков (2023-)
# [[Бұқар жырау ауданы]] – Ерлан Бейсембайұлы Құсайын (2024-)
# [[Қарқаралы ауданы]] – Әділжан Арғынов (2023-)
# [[Нұра ауданы (Қарағанды облысы)|Нұра ауданы]] – Бақытжан Мылтықбайұлы Мұқанов (2022-)
# [[Осакаров ауданы]] – Руслан Есенбекұлы Нұрмұханбетов (2022-)
# [[Шет ауданы]] – Мұхит Сайлауұлы Мұхтаров (2020-)
# [[Балқаш (қала)|Балқаш]] қаласы – Сапар Қайыркенұлы Сатаев (2023-)
# [[Қарағанды]] қаласы – Мейрам Мұратұлы Қожықов (2023-)
# [[Приозёрск]] қаласы – Мансур Талғатұлы Ахметов (2023-)
# [[Саран (қала)|Саран]] қаласы – (бос орын)
# [[Теміртау]] қаласы – [[Ғалым Әбіханұлы Әшімов]] (2024-)
# [[Шахтинск]] қаласы – Мұрат Есетұлы Қыдырғанбеков (2022-)

; Қарағанды аудандары 
# [[Әлихан Бөкейхан ауданы]] – Досбол Батырбекұлы Күлекеев (2023-)
# [[Қазыбек би ауданы (Қарағанды)|Қазыбек би ауданы]] – Ералы Серікұлы Оспанов (2023-)

== Қостанай облысы ==
; [[Қостанай облысы|Облыс]] әкімі — [[Құмар Іргебайұлы Ақсақалов]] (2022 жылғы 1 желтоқсаннан)
# [[Алтынсарин ауданы]] — Арнұр Маратұлы Сартов (2022-) 
# [[Амангелді ауданы]] — Қанат Уәшұлы Кеделбаев (2024-)
# [[Әулиекөл ауданы]] — Жансұлтан Қоңыртайұлы Тәукенов (2023-)
# [[Бейімбет Майлин ауданы]] — Қайсар Батырханұлы Мыржақыпов (2020-)
# [[Денисов ауданы]] — Руслан Жоламанұлы Қатпаев (2023-)
# [[Жангелді ауданы]] — Шота Сәбитбекұлы Оспанов (2017-) 
# [[Жітіқара ауданы]] — Аслан Амантайұлы Жаныспаев (2024-)
# [[Қамысты ауданы]] — Ерлан Әлімбайұлы Жаулыбаев (2023-) 
# [[Қарабалық ауданы]] — Руслан Болатұлы Халықов (2021-)
# [[Қарасу ауданы]] — Қайрат Темірханұлы Оспанов (2024-)
# [[Қостанай ауданы]] — Берік Қуанышұлы Таңжарықов (2023-)
# [[Меңдіқара ауданы]] — Ғабит Мәжитұлы Бекбаев (2021-)
# [[Науырзым ауданы]] — Мәди Өмірзақұлы Ихтиляпов (2023-)
# [[Сарыкөл ауданы]] — Амантай Кәкімбекұлы Балғарин (2018-) 
# [[Ұзынкөл ауданы]] — Марат Кенжебекұлы Жұрқабаев (2024-)
# [[Фёдоров ауданы]] — Тәуба Қайыржанұлы Исабаев (2016-)
# [[Арқалық (қала)|Арқалық]] қаласы – Әмірхан Біркенұлы Асанов (2021-)
# [[Қостанай]] қаласы – Марат Қонысбайұлы Жүндібаев (2022-)
# [[Лисаковск]] қаласы – Абай Сәрсембайұлы Ибраев (2021-)
# [[Рудный]] қаласы – Виктор Николаевич Ионенко (2023-)

== Қызылорда облысы ==
; [[Қызылорда облысы|Облыс]] әкімі — [[Нұрлыбек Машбекұлы Нәлібаев]] (2022 жылғы 7 сәуірден)
# [[Арал ауданы]] – Аманжол Сақыпұлы Оңғарбаев (2024-)
# [[Жалағаш ауданы]] – Ардақ Әбдіғаппарұлы Ибраимов (2023-)
# [[Жаңақорған ауданы]] – Мажит Самитұлы Самитов (2024-)
# [[Қазалы ауданы]] – [[Мейрамбек Зинабдинұлы Шермағанбет]] (2024-)
# [[Қармақшы ауданы]] – Жандос Еркінбек (2023-)
# [[Сырдария ауданы (Қызылорда облысы)|Сырдария ауданы]] – Берік Әбдіғаппарұлы Сәрменбаев (2023-)
# [[Шиелі ауданы]] – Айтбай Насриддинұлы Жандарбеков (2024-)
# [[Қызылорда]] қаласы – Нұржан Сәбитұлы Ахатов (2024-)

== Маңғыстау облысы ==
; [[Маңғыстау облысы|Облыс]] әкімі — [[Нұрдәулет Игілікұлы Қилыбай]] (2024 жылғы 17 мамырдан)
# [[Бейнеу ауданы]] — Рахымжан Ысқақұлы Шалбаев (2023-)
# [[Қарақия ауданы]] — Сымбат Қуанышұлы Төретаев (2023-)
# [[Маңғыстау ауданы]] — Ғалымжан Мұқырұлы Ниязов (2022-)
# [[Мұнайлы ауданы]] — Ержан Күмісқалиев (2022-)
# [[Түпқараған ауданы]] — Рахат Тезекбайұлы Елтизаров (2022-)
# [[Ақтау]] қаласы — Әбілқайыр Жаңайұлы Байпақов (2024-)
# [[Жаңаөзен]] қаласы — Жансейіт Исаханұлы Қайнарбаев (2024-)

== Павлодар облысы ==
; [[Павлодар облысы|Облыс]] әкімі — [[Асайын Қуандықұлы Байханов]] (2022 жылғы 7 желтоқсаннан)
# [[Аққулы ауданы]] — Руслан Берекеленұлы Мұқанов (2023-)
# [[Ақтоғай ауданы (Павлодар облысы)|Ақтоғай ауданы]] — Қаршыға Зәлмұханұлы Арынов (2018-)
# [[Баянауыл ауданы]] — Ардақ Әнуарбекұлы Ксентаев (2023-)
# [[Ертіс ауданы]] — Болатбек Кәрімұлы Шәріпов (2022-)
# [[Железин ауданы]] — Айтуған Абылайұлы Шайхимов (2021-)
# [[Май ауданы]] — Ағыбай Қойшыбайұлы Әмірин (2021-)
# [[Павлодар ауданы]] — Николай Васильевич Дычко (2023-)
# [[Тереңкөл ауданы]] — Азамат Тоқтамысұлы Маңғұтов (2022-)
# [[Успен ауданы]] — Нұрболат Абылайханұлы Мақашев (2023-)
# [[Шарбақты ауданы]] — Сержан Ерғалымұлы Иманқұлов (2023-)
# [[Ақсу]] қаласы – [[Нұрлан Шайхслямұлы Дүйсенбинов]] (2022-)
# [[Екібастұз]] қаласы – Аян Уахитұлы Бейсекин (2022-)
# [[Павлодар]] қаласы – Хасар Айтпекұлы Хабылбеков (2023-)

== Солтүстік Қазақстан облысы ==
; [[Солтүстік Қазақстан облысы|Облыс]] әкімі — [[Ғауез Торсанұлы Нұрмұхамбетов]] (2023 жылғы 23 қыркүйектен)
# [[Айыртау ауданы]] — Ерболат Мұратұлы Бекшенов (2021-)
# [[Ақжар ауданы]] — [[Рүстем Мұқашұлы Елубаев]] (2024-)
# [[Аққайың ауданы]] — Жанар Поселкеқызы Құсайын (2024-)
# [[Ғабит Мүсірепов ауданы]] — Руслан Әкімжанұлы Аңбаев (2023-)
# [[Есіл ауданы (Солтүстік Қазақстан облысы)|Есіл ауданы]] — Мереке Тілеужанұлы Мұхамедияров (2023-)
# [[Жамбыл ауданы (Солтүстік Қазақстан облысы)|Жамбыл ауданы]] — Азамат Бауыржанұлы Бектасов (2023-)
# [[Қызылжар ауданы]] — Сақтаған Кәкімбекұлы Сәдуақасов (2024-)
# [[Мағжан Жұмабаев ауданы]] — Рахат Назымбекұлы Смағұлов (2024-)
# [[Мамлют ауданы]] — Елена Фёдоровна Степаненко (2023-)
# [[Тайынша ауданы]] — Берік Ақылжанұлы Әлжанов (2022-)
# [[Тимирязев ауданы]] — Ерлан Қайырұлы Жаров (2022-)
# [[Уәлиханов ауданы]] — Мұрат Тоқмағанбетұлы Абдулов (2024-)
# [[Шал ақын ауданы]] — (бос орын)
# [[Петропавл]] қаласы — Серiк Мақсұтұлы Мұхамедиев (2023-)

== Түркістан облысы ==
; [[Түркістан облысы|Облыс]] әкімі — [[Дархан Амангелдіұлы Сатыбалды]] (2022 жылғы 31 тамыздан)
# [[Бәйдібек ауданы]] — Ерлан Зайыпұлы Нұрмаханов (2023-) 
# [[Жетісай ауданы]] — Серік Үсенұлы Мамытов (2023-)
# [[Келес ауданы]] — Жәнібек Есенұлы Ағыбаев (2022-)
# [[Қазығұрт ауданы]] — Азизхан Әзімханұлы Исмаилов (2023-)
# [[Мақтаарал ауданы]] — Бақыт Насырханұлы Асанов (2018-)
# [[Ордабасы ауданы]] — Азат Әбдіғалиұлы Оралбаев (2023-)
# [[Отырар ауданы]] — Қайрат Жолдыбайұлы Жолдыбай (2024-)
# [[Сайрам ауданы]] — Арман Сәбитұлы Сәбитов (2023-)
# [[Сарыағаш ауданы]] — Арман Айдарұлы Абдуллаев (2023-)
# [[Сауран ауданы]] — Мақсат Асылбекұлы Таңғатаров (2023-)
# [[Созақ ауданы]] — Мұхит Сексенбайұлы Тұрысбеков (2022-)
# [[Төле би ауданы]] — (бос орын)
# [[Түлкібас ауданы]] — Нұржан Жақсылықұлы Ізтілеуов (2023-)
# [[Шардара ауданы]] — Арман Романұлы Қарсыбаев (2023-)
# [[Арыс]] қаласы — Гүлжан Мамытқызы Құрманбекова (2021-)
# [[Кентау]] қаласы — Жандос Қалмырзаұлы Тасов (2022-)
# [[Түркістан (қала)|Түркістан]] қаласы — Әзімбек Пазылбекұлы (2024-)

== Ұлытау облысы ==
; [[Ұлытау облысы|Облыс]] әкімі — [[Дастан Адайұлы Рыспеков]] (2024 жылғы 9 қазаннан)
# [[Жаңаарқа ауданы]] – Қанат Шубайұлы Қожықаев (2023-)
# [[Ұлытау ауданы]] – Аманжол Батырбекұлы Мырзабеков (2022-)
# [[Жезқазған]] қаласы – Қайрат Абдоллаұлы Шайжанов (2022-)
# [[Қаражал (қала)|Қаражал]] қаласы – Айқын Қылышұлы Елеусізов (2023-)
# [[Сәтбаев (қала)|Сәтбаев]] қаласы – Мұрат Ерболатұлы Бөрібаев (2024-)

== Шығыс Қазақстан облысы ==
; [[Шығыс Қазақстан облысы|Облыс]] әкімі — [[Ермек Беделбайұлы Көшербаев]] (2023 жылғы 16 маусымнан)
# [[Алтай ауданы]] — Ренат Тілеуханұлы Құрманбаев (2023-)
# [[Глубокое ауданы]] — Эльдар Лұқбекұлы Тумашинов (2022-)
# [[Зайсан ауданы]] — Аэлита Ахметсәлімқызы (2023-)
# [[Катонқарағай ауданы]] — Данияр Бекқазыұлы Дүйсенбаев (2024-)
# [[Күршім ауданы]] — Алмат Талғатұлы Ақышов (2022-)
# [[Марқакөл ауданы]] — Рүстембек Набиолдаұлы Кемешев (2024-)
# [[Самар ауданы]] — (бос орын)
# [[Тарбағатай ауданы]] — Дархан Шомпайұлы Жөргекбаев (2022-)
# [[Ұлан ауданы]] — Арман Ілиясұлы Бекбосынов (2024-)
# [[Үлкен Нарын ауданы]] — Елдос Жанболатұлы Байрахметов (2024-)
# [[Шемонаиха ауданы]] — Григорий Иосифович Акулов (2019-)
# [[Өскемен]] қаласы – [[Жақсылық Мұқашұлы Омар]] (2018-)
# [[Риддер]] қаласы – Думан Есдәулетұлы Рахметқалиев (2024-)

== Тағы қараңыз ==
* [[Қазақстан облыстары әкімдерінің тізімі]]
* [[Қазақстан ірі қалалары әкімдерінің тізімі]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қазақстан бойынша тізімдер]]</text>
      <sha1>afnca2o4xpjf6f2togfpuk8y1ihqjgz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>2024 АҚШ президент сайлауы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>734340</id>
    <revision>
      <id>3400863</id>
      <parentid>3399325</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T06:42:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nurtenge</username>
        <id>93712</id>
      </contributor>
      <origin>3400863</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="226547" sha1="inbujmdgt06iwajmqlyt9sbnfm4j60m" xml:space="preserve">{{Сайлау
 | алдыңғы сайлау = 2020 АҚШ президент сайлауы
 | алдыңғы сайлау жылы = 2020
 | байрақ = 
 | ел = АҚШ
 | вариант = 
 | келесі сайлау = 2028 АҚШ президент сайлауы
 | келесі сайлау жылы = 2028
 | сайлау атауы = 
 | тақырып = 
 | қосымша = [[АҚШ Сайлаушылар алқасы|Сайлаушылар алқасы]]ның 538 мүшесі&lt;br&gt;&lt;small&gt;(абсолютті көпшілік: 270 мүше)&lt;/small&gt;
 | сайлау күні = 5 қараша 2024
 | түрі = [[АҚШ президент сайлауы#Жалпыхалықтық сайлау|Президенттік сайлау]]{{efn|Жалпыға бірдей жанама сайлау құқығы арқылы сайлау. Жалпыхалықтық дауыс беру әр түрлі партиялар ұсынған сайлаушылардың кең ауқымына әр штатта бірінші орын алған кандидатқа дауыс беруге мүмкіндік береді.}}
 | қосымша2 = 
 | жалпы кандидат = 
 | кезең = 20 қаңтар 2025 – 20 қаңтар 2029 
 | тіркелгендер = 
 | сайлаушылар = 
 | жарамды = 
 | жарамсыз = 
 | бос = 
 | халық = 
 | тіркелген = 
 | сайлаушылар2 = 
 | қатысқандар = 
 | қатысқандар қатынасы = 
 | алдыңғы қатысқандар = 
 | босжәнежарамсыз = 
 | қатысқандар2 = 
 | қатысқандар2 қатынасы = 
 | алдыңғы қатысқандар2 = 
 | жарамды2 = 
 | босжәнежарамсыз2 = 
 | бос2 = 
 | жарамсыз2 = 
 | науқан = 
 | дебат = 27 маусым 2024{{efn|Джо Байден мен Дональд Трамп арасындағы пікірталас.}}&lt;br&gt;10 қыркүйек 2024{{efn|Камала Харрис пен Дональд Трамп арасындағы пікірталас.}}&lt;br&gt;1 қазан 2024{{efn|Джей Ди Вэнс пен Тим Уолз арасындағы пікірталас.}}

 | сурет1       = Donald Trump official portrait (3x4a).jpg
 | түс1         = #FF3333
 | кандидат1    = [[Дональд Трамп]]
 | серіктес1    = [[Джей Ди Вэнс]]
 | жыныс1       = 
 | партия1      = [[Республикалық партия (АҚШ)|Республикашыл]]
 | сайлаушылар даусы1 = 312
 | дауыс1           = 75 854 210&lt;ref name=aper&gt;{{cite web|url=https://apnews.com/projects/election-results-2024/|title=2024 Presidential Election Results|website=[[Ассошиэйтед Пресс]]|date=November 5, 2024|access-date=November 5, 2024}}&lt;/ref&gt;
 | алдыңғы дауыс1   = 
 | пайыз1           = 50.2
 | алдыңғы пайыз1   = 
 | дауыс2v1         = 
 | пайыз2v1         = 
 | ref пайыз1       = 
 | орын1            = 
 | алдыңғы орын1    = 

 | сурет2        = Kamala Harris Vice Presidential Portrait (cropped).jpg
 | түс2          = #3333FF
 | кандидат2     = [[Камала Харрис]]
 | серіктес2     = [[Тим Уолз]]
 | жыныс2        = 
 | партия2       = [[Демократиялық партия (АҚШ)|Демократ]]
| сайлаушылар даусы2 = 226&lt;ref name=&quot;aper&quot;/&gt;
 | дауыс2           = 72 836 572&lt;ref name=aper/&gt;
 | алдыңғы дауыс2   = 
 | пайыз2           = 48.2
 | дауыс2v2         = 
 | пайыз2v2         = 
 | алдыңғы пайыз2   = 
 | орын2            = 
 | алдыңғы орын2    = 

 | қарта атауы           = [[АҚШ Сайлаушылар алқасы|Сайлаушылар алқасы]]
 | қарта                 = ElectoralCollege2024.svg
 | қарта өлшемі          = 200px
 | қарта шарты1          = 
 | қарта шарты2          = 
 | fond                  = 
 | қарта тақарыбы        = 
 | диаграмма атауы       = 
 | диаграмма             = 
 | диаграмма өлшемі      = 
 | шарт1                 = 
 | шарт2                 = 
 | диаграмма2 атауы      = 
 | диаграмма2            = 
 | диаграмма өлшемі2     = 
 | шарт1 2               = 
 | шарт2 2               = 
 | жолақ атауы           = 
 | жолақ1                = 
 | түс жолақ1            = 
 | пайыз жолақ1          = 
 | төменгі-жолақ атауы   = 

 | ізашар          = [[Джо Байден]]
 | ізашар партия   = [[Демократиялық партия (АҚШ)|Демократ]]
 | ізбасар         = [[Дональд Трамп]]
 | ізбасар партия  = [[Республикалық партия (АҚШ)|Республикашыл]]
 | соңы            = [[АҚШ президенті]]
 | ізашар атауы    = 
 | ізашар жынысы   = 
 | ізбасар атауы   = 
 | ізбасар жынысы  = 
 | төменгі тақырып = 
 | мазмұн          = 
 | сайт            = 
}}
2024 жылғы 5 қарашада өткен '''2024 жылғы АҚШ президент сайлауы''' ел тарихындағы 60-сайлау болды.&lt;ref&gt;{{Cite web|url= http://www.essex-virginia.org/UserFiles/Servers/Server_62876/File/Voter%20Registration/Election%20Planning%20Calendar%20Through%202024%20%28ESSEX%29.pdf |title= Election Planning Calendar |lang= en |publisher= [[Эссекс (округ, Вирджиния)|Эссекс округі]], [[Вирджиния]]}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20160207003141/http://www.essex-virginia.org/UserFiles/Servers/Server_62876/File/Voter%20Registration/Election%20Planning%20Calendar%20Through%202024%20%28ESSEX%29.pdf |date= 2016-02-07}}&lt;/ref&gt; [[АҚШ Сайлаушылар алқасы|Сайлаушылар алқасы]] АҚШ халқының даусына сүйене отырып, 2024 жылғы желтоқсанда 4 жылдық өкілеттігі 41 күннен кейін басталатын келесі [[АҚШ президенті]] мен [[АҚШ вице-президенті|вице-президенті]]н таңдады. Сайлау күні, оған қоса, [[АҚШ Конгрессі|Конгресс]]тің екі палатасы да сайланды: [[АҚШ Өкілдер палатасы|Өкілдер палатасы]] мен [[АҚШ Сенаты|Сенат]]тың үштен бірі.

Үміткер болатын қазіргі президент және [[Демократиялық партия (АҚШ)|демократ]] [[Джо Байден]] бастапқыда қайта сайланамын деп жүріп, [[АҚШ Демократиялық партиясының праймеризі (2024)|Демократиялық партияның праймеризі]]нде қарсылыққа тап болмай, жеңіп шықты. Оның бұл жердегі сайлануына болған ең ірі кедергісі — [[Израиль−Хамас соғысы|Газа соғысы]]на деген көзқарасына наразылық білдіре отыра «[[бәріне қарсымын]]&lt;nowiki/&gt;» деп дауыс бергендер. [[#Байден–Трамп пікірталасы|2024 жылғы маусымдағы президенттік пікірталас]]та сәтсіз болған ол 21 шілдеде жасына, денсаулығына және басқа да себептерге байланысты көрген сыннан кейін ол өзінің кандидатурасынан бас тартып, қайта сайланбаймын деп, сол күні сайлауалды науқанын бастаған вице-президент [[Камала Харрис]]ке қолдау көрсетті.&lt;ref name=&quot;bidenketti&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.azattyq.org/a/33044996.html|title=Байден президент сайлауына түсуден бас тартты|lang=kk|publisher=[[Азаттық радиосы]]|date=2024-07-21|accessdate=2024-07-21}}&lt;/ref&gt; Байденнің кетуі оны 1968 жылғы [[Линдон Бэйнс Джонсон|Линдон Джонсон]]нан бергі қайта сайлануға түспеген қазіргі президенттің алғашқысы етті де, тарихта бірінші болып номинацияны жеңіп алу үшін жеткілікті делегаттар жинап, өз кандидатурасын алып тастаған үміткер болды. 6 тамызда Демократиялық партияның атынан шығатын ресми үміткер Харрис болды.&lt;ref name=&quot;harrisoff&quot; /&gt; Келесі күні ол өзінің сайлауалды серіктесі ретінде Миннесота губернаторы [[Тим Уолз]]ды таңдады.

Байденнің [[Республикалық партия (АҚШ)|республикашыл]] ізашары [[Дональд Трамп]], керісінше, осы сайлауға қатысатынын және қайта сайлануға деген үмітінің бар екендігін мәлімдеді де,&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.foxnews.com/politics/donald-trump-announces-2024-re-election-run-president|title=Donald Trump announces 2024 re-election run for president|lang=en|publisher=[[Fox News]]|author=Singman, Brooke|date=2022-11-07|accessdate=2024-02-05}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20221116022451/https://www.foxnews.com/politics/donald-trump-announces-2024-re-election-run-president|date=2022-11-16}}&lt;/ref&gt; кейін партияның ресми үміткері болды.&lt;ref name=&quot;trumpoff&quot; /&gt; Трамп, сонымен қатар, [[АҚШ Республикалық партиясының праймеризі (2024)|Республикалық партияның праймеризі]]нде аз қарсылыққа тап болып, [[Никки Хейли]]ге қарсы оңай жеңді. Трамп өзінің сайланған серіктесі, Огайо штатының сенаторы [[Джей Ди Вэнс]]пен бірге 2024 жылғы 15 шілдеде [[Республикалық партияның ұлттық съезі (2024)|2024 жылғы Республикалық ұлттық съезі]]нде номинацияға ие болды. Сайлау қарсаңында, 2024 жылғы 30 мамырда Трампқа жалған қаржылық құжаттама жасады деген сияқты 34 айып тағылды да, оны сот кінәлі деп көрді де, ол қылмыскер болған алғашқы бұрынғы президент болды.

Сайланғанның инаугурациясы 2025 жылғы 20 қаңтарда орын алады. Сол күні президенттік сайлаумен қатар АҚШ халқы [[АҚШ Сенатына сайлау (2024)|Сенат]] пен [[АҚШ Өкілдер палатасына сайлау (2024)|Өкілдер палатасы]]ның депутаттарын, сондай-ақ жергілікті әкімшіліктерді сайлайтын болады.

[[Аборт]],&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.nytimes.com/2023/04/11/us/politics/abortion-republicans-elections.html|title=Pressured by Their Base on Abortion, Republicans Strain to Find a Way Forward|lang=en|publisher=[[The New York Times]]|author=Weisman, Jonathan|date=2023-03-11|accessdate=2024-02-05}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20230411092928/https://www.nytimes.com/2023/04/11/us/politics/abortion-republicans-elections.html|date=2023-04-11}}&lt;/ref&gt; [[иммиграция]], денсаулық сақтау,&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://apnews.com/article/trump-obamacare-health-care-biden-c2b1f5776310870deed2fb997b07fc2c|title=Trump says he will renew efforts to replace ‘Obamacare’ if he wins a second term|lang=en|publisher=[[Associated Press]]|author=Colvin, Jill; Miller, Zeke|date=2023-11-27|accessdate=2024-02-05}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20231204043350/https://apnews.com/article/trump-obamacare-health-care-biden-c2b1f5776310870deed2fb997b07fc2c|date=2023-12-04}}&lt;/ref&gt; білім беру,&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://thehill.com/homenews/campaign/3833724-republicans-see-education-as-winning-issue-in-2024/|title=Republicans see education as winning issue in 2024|lang=en|publisher=The Hill|author=Manchester, Julia|date=2023-01-29|accessdate=2024-02-05}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20230129170545/https://thehill.com/homenews/campaign/3833724-republicans-see-education-as-winning-issue-in-2024/|date=2023-12-04}}&lt;/ref&gt; [[АҚШ экономикасы|экономика]],&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.cookpolitical.com/analysis/national/national-politics/will-2024-be-about-economy-or-candidates|title=Will 2024 Be About the Economy, or the Candidates?|lang=en|publisher=Cook Political Report|author=Cook, Charlie|date=2023-03-02|accessdate=2024-02-05}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20230325201533/https://www.cookpolitical.com/analysis/national/national-politics/will-2024-be-about-economy-or-candidates|date=2023-03-25}}&lt;/ref&gt; [[АҚШ сыртқы саясаты|сыртқы саясат]],&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.politico.com/newsletters/national-security-daily/2023/10/20/2024-the-foreign-policy-election-00122691|title=Will 2024 Be About the Economy, or the Candidates?|lang=en|publisher=Politico|author=Ward, Alexander; Berg, Matt|date=2023-10-20|accessdate=2024-02-05}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20231120235105/https://www.politico.com/newsletters/national-security-daily/2023/10/20/2024-the-foreign-policy-election-00122691|date=2023-11-20}}&lt;/ref&gt; шекара қауіпсіздігі,&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.washingtonpost.com/politics/2024/01/27/trump-border-biden/|title=Donald Trump brags about efforts to stymie border talks: 'Please blame it on me'|lang=en|publisher=[[The New York Times]]|author=Arnsdolf, Isaac|accessdate=2024-02-05}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20240128152344/https://www.washingtonpost.com/politics/2024/01/27/trump-border-biden/|date=2024-01-28}}&lt;/ref&gt; [[ЛГБТ қоғамдастығы|ЛГБТ]] құқықтары,&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://abcnews.go.com/Politics/2024-presidential-candidates-stand-lgbtq-issues/story?id=103313107|title=Here's where the 2024 presidential candidates stand on LGBTQ+ issues|lang=en|publisher=ABC News|date=2023-10-04|accessdate=2024-02-05}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20231206183159/https://abcnews.go.com/Politics/2024-presidential-candidates-stand-lgbtq-issues/story?id=103313107|date=2023-12-06}}&lt;/ref&gt; [[жаһандық жылыну]]&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.pressherald.com/2024/01/30/opinion-the-2024-election-just-might-turn-on-climate-change/|title=Opinion: The 2024 election just might turn on … climate change?|lang=en|publisher=Portland Press Herald|author=Gongloff, Mark|date=2024-01-30|accessdate=2024-02-05}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20240213032748/https://www.pressherald.com/2024/01/30/opinion-the-2024-election-just-might-turn-on-climate-change/|date=2024-02-13}}&lt;/ref&gt; мен [[демократия]]&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://apnews.com/article/democracy-2024-election-trump-biden-poll-39309519c8473175c25ab5a305e629ba|title=Americans agree that the 2024 election will be pivotal for democracy, but for different reasons|lang=en|publisher=[[Associated Press]]|author=Field, Gary; Sanders, Linley|date=2023-12-15|accessdate=2024-02-05}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20231216014504/https://apnews.com/article/democracy-2024-election-trump-biden-poll-39309519c8473175c25ab5a305e629ba|date=2023-12-16}}&lt;/ref&gt; сайлауалды науқанның жетекші мәселелері болды.

2024 жылғы 6 қарашада 277 сайлаушының даусын алған Трамп АҚШ-тың келесі президенті болып сайланды. Ол қызметін 2025 жылғы 20 қаңтарда бастамақ.&lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://politico.kz/tramp-aqsh-tyn-47-shi-prezidenti-bolyp-sajlandy/ |title= Трамп АҚШ-тың 47-президенті болып сайланды |lang= kk |date= 2024-11-06 |accessdate= 2024-11-06}}&lt;/ref&gt;

== Сайлау жүйесі ==
[[Сурет:President Joe Biden at the NAACP Convention on 16 July 2024 (cropped).jpg|227x227px|нобай|оңға|Қазіргі президент [[Джо Байден]], оның мерзімі 2025 жылғы қаңтарда аяқталады]]
=== Барысы ===
[[АҚШ Конституциясы]]ның екінші бабына сәйкес, ел аумағында туған және онда кемінде 14 жыл тұратын, сондай-ақ дауыс беру кезінде 35 жасқа толған [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] азаматы ғана президенттікке ұсынылуы мүмкін. АҚШ вице-президенттігіне үміткерге де дәл осындай талаптар қойылады. Президенттікке үміткерлер өздерінің саяси партияларынан, әдетте, [[АҚШ-тағы президенттік праймериз|праймериз]] бен [[кокус]]тардың нәтижелері бойынша ұсынылады, олардың барысында ұлттық партия съезінде белгілі бір үміткерге дауыс беруге уәкілеттік берілген делегаттардың саны айқындалады. Ұлттық партия съезі сондай-ақ тиісті тізімдерді қалыптастыру үшін вице-президенттікке үміткерді анықтайды.&lt;ref name=&quot;ussc&quot;&gt;{{cite web |author=Ava Kalinauskas, Samuel Garrett |url=https://www.ussc.edu.au/a-guide-to-the-2024-presidential-election-from-primaries-to-president |title=A guide to the 2024 presidential election: from primaries to president |lang=en |website= |publisher={{iw|АҚШ зерттеу орталығы||en|United States Studies Centre}} |date=2024-01-15 |accessdate=2024-08-21}}&lt;/ref&gt;

Жалпы сайлау жанама болып табылады және екі кезеңде өткізіледі. Бірінші кезеңде сайлаушылардың дауыс беруі өткізіледі. Дауыс беру сайлау учаскесінде, не пошта арқылы жасалады. Егер дауыс беру күндізгі форматта өтсе, сайлау комиссиялары дауыстарды есептеуді жәшіктерді ашқаннан кейін жүзеге асырады. Пошта арқылы дауыс берген жағдайда бюллетеньдерді санау арнайы сканерлеу құрылғыларының көмегімен немесе қолмен жүргізіледі (сайлаушының мәртебесі алдын ала тексеріледі, сондай-ақ дауыс беруге қатысушының жеке қолы салыстырылады). Екінші кезең — [[АҚШ Сайлаушылар алқасы|Сайлаушылар алқасы]]ның дауысы. Алқада барлығы 50 штат пен [[Вашингтон|Колумбия округі]]нің әрқайсысын ұсынатын 538 сайлаушы бар. Әдетте партия белсенділері, бұрынғы саясаткерлер және үміткерлердің бірінің жақтастары комиссия мүшелері болып табылады. Бұл ретте [[конгрессмен]]дер мен мемлекеттік лауазымдарды атқаратын адамдар сайлаушылар бола алмайды. Штаттан сайлаушылардың тізімі жалпыға бірдей дауыс беру өткізілгенге дейін бекітіледі. 50 штаттың 48-інде және [[Вашингтон|Колумбия округі]]нде «жеңімпаз бәрін алады» ережесі бар: мұндай штатта көбірек дауыс жинаған үміткер барлық сайлаушы дауысын ала салады. Ережеден тыс жайт [[Небраска]] мен [[Мэн (штат)|Мэн]] штаттарында орын алады, онда әр сайлау округінен бір сайлаушы, сонымен қатар жалпы штаттан қосымша екі сайлаушы сайланады.&lt;ref name=&quot;ussc&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://www.bbc.com/news/world-us-canada-67285325 |title=US election 2024: A really simple guide to the presidential vote |lang=en |website= |publisher=[[Би-би-си|BBC]] |date=2024-07-23 |accessdate=2024-08-21}}&lt;/ref&gt;

2024 жылғы 17 желтоқсанда сайлаушылар өз штаттарында дауыс береді де, дауыстары [[АҚШ Конгрессі]]не беріледі. 2025 жылғы 6 қаңтарда АҚШ Конгрессінің мүшелері оларды санаймыз деп жиналады. Сайлау алқасының дауыс беру нәтижелерін АҚШ-тың қазіргі вице-президенті бекітеді. Кем дегенде 270 сайлаушы дауысын алған үміткер сайланған АҚШ президенті болады.

=== Сайлауға араласу ===
АҚШ-тың 45-президенті [[Дональд Трамп]] [[2020 АҚШ президент сайлауы|2020 жылғы президенттік сайлау]]дың нәтижелеріне күмән келтіреді.&lt;ref&gt;{{cite web|author=Brett Samuels|lang=en|url=https://thehill.com/homenews/administration/3522080-trump-releases-12-page-response-to-jan-6-hearing/|title=Trump releases 12-page response to Jan. 6 hearing|website=thehill.com|date=2022-06-13|accessdate=2024-02-11|archivedate=2022-06-19|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220619163035/https://thehill.com/homenews/administration/3522080-trump-releases-12-page-response-to-jan-6-hearing/|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|author=Andrew Feinberg|lang=en|url=https://www.independent.co.uk/news/world/americas/us-politics/trump-new-election-truth-social-b2155158.html|title=Trump demands ‘new election immediately’ in bizarre post on Truth Social|website=independent.co.uk|date=2022-08-29|access-date=2024-02-11|archive-date=2022-11-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20221118175952/https://www.independent.co.uk/news/world/americas/us-politics/trump-new-election-truth-social-b2155158.html|url-status=live}}&lt;/ref&gt; Сайлау алдындағы сауалнамалар қарапайым америкалықтар арасындағы демократияның жағдайына қатты наразылық білдірді.&lt;ref&gt;{{cite web|author=Dan Balz, Clara Ence Morse|lang=en|url=https://www.washingtonpost.com/politics/2023/08/18/american-democracy-political-system-failures/|title=American democracy is cracking. These forces help explain why|website=washingtonpost.com|date=2023-08-18|accessdate=2024-02-11|archivedate=2023-11-15|archiveurl=https://web.archive.org/web/20231115151758/https://www.washingtonpost.com/politics/2023/08/18/american-democracy-political-system-failures/|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|author=David Leonhardt|lang=en|url=https://www.nytimes.com/2022/09/17/us/american-democracy-threats.html|title=‘A Crisis Coming’: The Twin Threats to American Democracy|website=nytimes.com|date=2023-06-21|accessdate=2024-02-11|archivedate=2023-11-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20231101094836/https://www.nytimes.com/2022/09/17/us/american-democracy-threats.html|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|author=Lauren Gambino|lang=en|url=https://www.theguardian.com/us-news/2023/nov/05/us-presidential-election-biden-trump-polls|title=With the US election a year away, most Americans don’t want Biden or Trump|website=theguardian.com|date=2023-11-05|accessdate=2024-02-11|archivedate=2023-11-16|archiveurl=https://web.archive.org/web/20231116135016/https://www.theguardian.com/us-news/2023/nov/05/us-presidential-election-biden-trump-polls|url-status=live}}&lt;/ref&gt; Либералдар консерваторлар елге автократиялық тенденциялармен қарайды және 2020 жылғы сайлауды жоққа шығару әрекеттері арқылы демократиямызға қауіп төндіреді деп санайды.&lt;ref&gt;{{cite web|author=Allan Smith, Henry J. Gomez|lang=en|url=https://www.nbcnews.com/politics/2022-election/democrats-press-threat-democracy-campaigns-final-days-gop-candidates-s-rcna55806|title=As Democrats press 'threat to democracy' in campaign's final days, few GOP candidates still want to talk about 2020|website=nbcnews.com|date=2022-11-08|access-date=2024-02-11|archive-date=2022-11-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20221107232800/https://www.nbcnews.com/politics/2022-election/democrats-press-threat-democracy-campaigns-final-days-gop-candidates-s-rcna55806|url-status=live}}&lt;/ref&gt; Көптеген республикашылардың да Трамптың мемлекеттік қызметке орналасуына жол бермеу ниеті бар.&lt;ref&gt;{{cite web|author=Megan Schumann|lang=en|url=https://www.rutgers.edu/news/our-democracy-under-threat|title=Is Our Democracy Under Threat?|website=rutgers.edu|date=2022-10-26|accessdate=2024-02-11|archivedate=2022-10-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20221025225321/https://www.rutgers.edu/news/our-democracy-under-threat|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

=== Сайлау картасы ===
==== 2020 жылғы санақ салдары ====
{{Толық мақала|АҚШ халқы санағы (2020)}}
[[АҚШ халқы санағы (2020)|2020 жылғы АҚШ санағы]]ның нәтижелері шыққанда оған негізделіп АҚШ-тың дауыс беру аудандарының жаңа картасы салынған еді. Бұл сайлау — осы картаны қолданатын тұңғыш сайлау. Мәселен, егер [[2020 АҚШ президент сайлауы|2020 жылғы сайлау]] нәтижелері жаңа жүйеде өзгеріссіз қалса және сол сайлау үшін жаңа 2020 жылғы карта қолданылса, Байден Трамптан 303-тен 235-ке дейін дауыс жинаған болар еді, яғни қазіргі президент жалпы үш сайлаушы дауысын жоғалтқан болар еді. Мұндай дауыстарды бөлу тек [[2028 АҚШ президент сайлауы|2028 жылғы сайлау]]да сақталады. Қайта карта салу 2030 жылғы АҚШ халқы санағынан кейін қайта жүргізіледі.&lt;ref&gt;{{cite web |author = Thomas H. Neale |lang = en |url = https://sgp.fas.org/crs/misc/RL32611.pdf |title = The Electoral College: How It Works in Contemporary Presidential Elections |website = sgp.fas.org |date = 2017-05-15 |accessdate = 2024-02-11 |archivedate = 2024-01-13 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20240113050509/https://sgp.fas.org/crs/misc/RL32611.pdf |url-status = live }}&lt;/ref&gt;

==== Тарихи анықтама ====
[[Сурет:Red states and blue states 2016-2020.svg|350px|нобай|оңға|АҚШ-тың 50 штаты және Колумбия округі. Штаттардың түс қанықтылығы [[2016 АҚШ президент сайлауы|2016]] және [[2020 АҚШ президент сайлауы|2020 жылдардағы президенттік сайлау]]да бір партия кандидатының екінші партия кандидатынан орташа артықшылығының шамасын білдіреді. 2020 жылы саяси векторды өзгерткен штаттар сұр түске боялған.]]
Алдыңғы президенттік сайлауда штаттардың көпшілігі елдің жетекші екі партияның бірінің тірегі болды. Осыған байланысты сайлау цикліндегі маңызды рөл [[құбылмалы штат]]тарға беріледі. Бұл сайлау циклінде оларға [[Висконсин]], [[Мичиган]] пен [[Пенсильвания]] сияқты «[[тот белдеуі]]&lt;nowiki&gt;&lt;/nowiki&gt;» штаттары, сондай-ақ [[Невада]], [[Аризона]] мен [[Джорджия]] сияқты «[[күн белдеуі]]&lt;nowiki&gt;&lt;/nowiki&gt;» штаттары кіреді.&lt;ref&gt;{{cite web |author=James FitzGerald |url=https://www.bbc.com/news/articles/c511pyn3xw3o |title=Six swing states set to decide the 2024 US election |lang=en |website= |publisher=[[Би-би-си|BBC]] |date=2024-07-29 |accessdate=2024-08-22}}&lt;/ref&gt; [[Солтүстік Каролина]] сонымен қатар Трамптың алдыңғы сайлаудағы минималды жеңісін ескере отырып, 1,34 % артықшылықпен «құбылмалы» штаттар ретінде жіктеледі.&lt;ref&gt;{{cite web |author =  |lang = en |url = https://www.economist.com/united-states/2023/06/15/north-carolina-may-be-the-hottest-political-battleground-of-2024 |title = North Carolina may be the hottest political battleground of 2024 |publisher = [[The Economist]] |date = 2023-06-15 |accessdate = 2024-02-11 |archivedate = 2023-06-15 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20230615153748/https://www.economist.com/united-states/2023/06/15/north-carolina-may-be-the-hottest-political-battleground-of-2024 |urlstatus = live }}&lt;/ref&gt; [[Айова]], [[Огайо]], [[Техас]] пен [[Флорида]] штаттары сайлаушыларының қалауы [[2020 АҚШ президент сайлауы|2020 жылғы президенттік сайлау]]да ауытқып отырғандардың арасында республикашылардың пайдасына айтарлықтай өзгерді, ал [[Миннесота]] мен [[Нью-Гэмпшир]] штаттары Демократиялық партияны қолдады.&lt;ref&gt;{{cite web |author= |url=https://ballotpedia.org/Presidential_battleground_states,_2020 |title=Presidential battleground states, 2020 |lang=en |website= |publisher={{iw|Ballotpedia||en|Ballotpedia}} |date= |accessdate=2024-08-22}}&lt;/ref&gt;

==== Демократиялық партияның электораты ====
Аналитикалық материалдар демократиялық сайлаушылардың жартысынан азы (44 %) [[Азиялықамерикалықтар|азиялықтар]], [[Латиноамерикалықтар|латиноамерикалықтар]], [[Афроамерикалықтар|афроамерикалықтар]], басқа нәсіл немесе аралас нәсіл, сондай-ақ кем дегенде [[Бакалавр дәрежесі|бакалавр дәрежесі]] (45 %) бар екенін көрсетеді. Діншіл емес демократиялық сайлаушылардың үлесі 2008 жылдан бастап екі есеге өсті — 18 %-дан 38 %-ға дейін. Бірнеше онжылдықтар бұрын [[Христиандық|христиандар]] демократиялық сайлаушылардың басым көпшілігін құрады. Қазіргі уақытта демократтардың жартысынан көбі ғана (54 %) [[Христиандық|христиандар]]. 2024 жылғы тамыздағы жағдай бойынша он демократиялық сайлаушының тоғызы, егер сайлау бүгін өткізілсе, [[Камала Харрис]]ке дауыс береміз дейді. Демократиялық сайлаушылардың тағы 5 %-ы тәуелсіз кандидат [[Роберт Ф. Кеннеди (кіші)|кіші Роберт Кеннеди]]ді және 4 %-ы АҚШ-тың 45-президенті [[Дональд Трамп]]ты қолдайды. Демократиялық сайлаушылардың көпшілігі атыс қаруы, денсаулық сақтау шығындары және партиялық даулар сайлау циклінің негізгі мәселелері деп санайды. Соңғы бірнеше онжылдықта демократтар Республикалық партияға нашар қарап жүрді, олар бұрынғы президент Трамп туралы жиі жағымсыз пікір де білдірді.&lt;ref&gt;{{cite web |author=Carroll Doherty |url=https://www.pewresearch.org/short-reads/2024/08/16/10-facts-about-democrats-in-the-us/ |title=10 facts about Democrats in the U.S. |lang=en |website= |publisher=[[Пью Зерттеу орталығы]] |date=2024-08-16 |accessdate=2024-08-22}}&lt;/ref&gt;

==== Республикалық партияның электораты ====
Он республикалық сайлаушылардың сегізіне жуығы (79 %) [[Ақ америкалықтар|испанша сөйлемейтін ақтар]] (ағылшынтілді еуропалықтар). [[Латиноамерикалықтар]], [[афроамерикалықтар]] мен [[азиялық америкалықтар]] бірге демократиялық сайлаушыларға қарағанда республикалық сайлаушылардың әлдеқайда аз үлесін құрайды (15 % қарсы 39 %). Республикалық сайлаушылардың шамамен үштен екісі (64 %) кем дегенде бакалавр дәрежесіне ие емес. Республикалық сайлаушылардың шамамен үштен екісі (65 %) 50 жастан асқан, республикалық сайлаушылардың тек 8%-ы 30 жастан жас. Он республикалық сайлаушылардың сегізіне жуығы (81 %) өзін [[АҚШ-тағы христиандық|христиан конфессиясы]]на қосады. Республикашылар арасындағы ең үлкен діни топ — [[Евангелист христиандар|ақ протестанттық-евангелистер]], олар республикалық партияның тіркелген сайлаушыларының 30% құрайды. Республикалық сайлаушылардың тек 15 % өзін діншіл емес дейді. 2024 жылғы шілдедегі жағдай бойынша он республикалық сайлаушылардың сегізден астамы (84 %) егер сайлау бүгін болса, Дональд Трампқа дауыс береміз дейді, ал 13 % кіші Роберт Кеннедиді қолдайды. Тек 3 % [[Джо Байден]]ді қолдайтын еді. Республикалық векторды ұстанатын республикашылар мен тәуелсіз сайлаушылар арасында 78 % заңсыз иммиграция мен жоғары инфляция сайлау циклінің негізгі мәселе деп санайды. Республикашылдардың оннан алтысына жуығы заңсыз мигранттар депортациялансын деп санайды.&lt;ref&gt;{{cite web |author=J. Baxter Oliphant |url=https://www.pewresearch.org/short-reads/2024/08/16/10-facts-about-democrats-in-the-us/ |title=10 facts about Republicans in the U.S. |lang=en |website= |publisher=[[Пью Зерттеу орталығы]] |date=2024-07-12 |accessdate=2024-08-22}}&lt;/ref&gt;

== Алғышарттары ==
{{Тағы қараңыз|2020 АҚШ президент сайлауы}}
2020 жылғы 3 қарашада өткен [[2020 АҚШ президент сайлауы]] нәтижесінде [[Джо Байден]] елдің [[АҚШ президенттерінің тізімі|46-президенті]] болып сайланды да, ізашары [[Дональд Трамп]] президенттігін тоқтатуға мәжбүр болды. Алайда Трамп қолдаушылары сайлау нәтижелерімен келіспеді де, 6 қаңтарда [[Капитолий (Вашингтон)|Капитолий]]ге [[АҚШ Капитолийінің басып алынуы (2020)|басып кірді]].&lt;ref name=&quot;kazinform&quot;&gt;{{Cite web|url= https://kaz.inform.kz/news/aksh-tagy-2024-zhylgy-prezident-saylauy-negizgi-umitkerler-kimder_a4030963/ |title= АҚШ-тағы 2024 жылғы президент сайлауы: негізгі үміткерлер кімдер |lang= kk |publisher= kazinform |date= 2023-02-03 |accessdate= 2024-03-29}}&lt;/ref&gt;

[[Колорадо]] Жоғарғы Соты,&lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://www.bbc.com/news/world-us-canada-67768873 |title= Colorado Supreme Court kicks Trump off ballot, citing 'insurrection' |lang= en |publisher= [[BBC News]] |author= Halpert, Madeline; Drenon, Brandon |date= 2023-12-20 |accessdate= 2024-03-29}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20231220202057/https://www.bbc.com/news/world-us-canada-67768873 |date= 2023-12-20}}&lt;/ref&gt; [[Иллинойс]] штатының аудандық соты&lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://www.nytimes.com/2024/02/28/us/trump-removal-illinois-primary-ballot.html |title= Judge Orders Trump Removed From Illinois Primary Ballot |lang= en |publisher= [[The New York Times]] |author= Smith, Mitch |date= 2024-02-28 |accessdate= 2024-03-29}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240229005213/https://www.nytimes.com/2024/02/28/us/trump-removal-illinois-primary-ballot.html |date= 2024-02-29}}&lt;/ref&gt; және [[Мэн (штат)|Мэн]] штатының Мемлекеттік хатшысы&lt;ref name=&quot;cbsnews&quot;&gt;{{Cite web|url= https://www.cbsnews.com/news/trump-maine-primary-ballot-disqualified-secretary-of-state-shenna-bellows/ |title= Maine secretary of state disqualifies Trump from primary ballot |lang= en |publisher= CBS News |author= Freiman, Jordan; Kaufman, Katrine; Kazarian, Grace |date= 2023-12-28 |accessdate= 2024-03-29}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20231229014916/https://www.cbsnews.com/news/trump-maine-primary-ballot-disqualified-secretary-of-state-shenna-bellows/ |date= 2023-12-29}}&lt;/ref&gt; Трампты АҚШ Конституциясындағы он төртінші түзетудің 3-бөліміне сүйене отырып, оның лауазымды атқаруға құқығы жоқ деп шешті. [[АҚШ Капитолийінің басып алынуы (2020)|6 қаңтардағы Капитолийге шабуыл]]дағы рөлі үшін Трамп сайлау бюллетеніне жазылмай да жаздады.&lt;ref name=&quot;cbsnews&quot; /&gt; Алайда, 4 наурызда [[АҚШ Жоғарғы Соты]] штаттар ұлттық сайлауға ешбірдің қатысу құқығын анықтай алмайды деп бірауыздан шешім қабылдады да, Трамптың елдегі әр бюллетеньде бола алатыны шешілді.&lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://www.cnn.com/2024/03/04/politics/trump-supreme-court-colorado-14th-amendment/index.html |title= Supreme Court keeps Trump on Colorado ballot, rejecting 14th Amendment push |lang= en |publisher= [[CNN]] |author= Frtize, John; Cole, Devan; Cohen, Marshall |date= 2024-03-04 |accessdate= 2024-03-29}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240304151515/https://www.cnn.com/2024/03/04/politics/trump-supreme-court-colorado-14th-amendment/index.html |date= 2023-12-29}}&lt;/ref&gt;

[[Демократиялық партия (АҚШ)|Демократиялық партия]] мүшелерінің арасында Джо Байденнің орнына басқа үміткер ұсыну идеясы талқыланды,&lt;ref name=&quot;qazaqstantv&quot; /&gt; алайда сарапшылар кандидаттың ауысуын да, Байденнің өз сайлауалды науқанын тоқтатуын да екіталай көрді.&lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://apnews.com/article/biden-replacement-democratic-ballot-dnc-rules-7aa836b0ae642a68eec86cc0bebd3772 |title= Here’s why it would be tough for Democrats to replace Joe Biden on the presidential ticket |lang= en |publisher= [[Associated Press]] |author= Weissert, Will |date= 2024-06-28 |accessdate= 2024-06-29}}&lt;/ref&gt; 21 шілдеде Байден сайлануға бармайтынын ресми түрде жариялады.&lt;ref name=&quot;bidenketti&quot; /&gt;

== Үміткерлері ==
=== Демократиялық партия ===
{{Толық мақала|АҚШ Демократиялық партиясының праймеризі (2024)|Демократиялық партияның ұлттық съезі (2024)}}
[[Сурет:Democratic Party presidential primaries results by popular vote, 2024.svg|нобай|295x295 нүкте|Демократиялық партияның президенттік праймеризіндегі ағымдағы дауыс беру нәтижелері&lt;br&gt;{{Colorbox|navy}} — [[Джо Байден]]&lt;br&gt;{{Colorbox|purple}} — {{iw|Джейсон Палмер (саясаткер)|Джейсон Палмер|en|Jason Palmer (politician)}}]]
Қызметтегі президент [[Джо Байден]] 2023 жылдың басында өзінің қайта сайлануға үміті бар болғанын ресми түрде жариялады.&lt;ref name=&quot;kazinform&quot; /&gt; 13 наурызда оның кандидатурасы ресмиленді.&lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://apnews.com/article/biden-presumptive-nominee-election-president-democrat-63b66006d4bc45354343228e323e3baa |title= President Joe Biden has won enough delegates to clinch the 2024 Democratic nomination |lang= en |publisher= [[Associated Press]] |author= Miller, Zeke |date= 2024-03-13 |accessdate= 2024-03-29}}&lt;/ref&gt; Алайда тұсында пайда болған [[инфляция]]сы, құпия құжаттардың жария болуы жайлы дауы, даулы болған [[Ауғанстандағы соғыс (2001—2021)|АҚШ әскерін Ауғанстаннан алып тастау]] шешімі&lt;ref name=&quot;kazinform&quot; /&gt; және үлкен жасы (инаугурациясы кезінде Байден АҚШ тарихындағы жасы ең үлкен президенті болды)&lt;ref name=&quot;bidenold&quot;&gt;{{Cite web|url= https://www.theguardian.com/us-news/2024/mar/03/poll-biden-too-old |title= Majority of voters think Biden is too old to be effective president, new poll says |lang= en |publisher= [[The Guardian]] |author= Yang, Maya |date= 2024-03-03 |accessdate= 2024-03-29}}&lt;/ref&gt; Байденнің қолдауына үлкен нұқсан келтірді. 2024 жылғы наурызда жасалған сауалнама бойынша АҚШ халқының көпшілігі Джо Байденді президенттікке «тым кәрі» көргенін айтты.&lt;ref name=&quot;bidenold&quot; /&gt; [[Израиль−Хамас соғысы]]ндағы Байденнің Израильді қолдағаны оның палестинашыл америкалықтар арасында «Геноцидтік Джо» деп аталып кеткеніне және АҚШ халқы арасындағы Байденді қолдаудың әлсіреуіне әкелді.&lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://www.hindustantimes.com/world-news/us-news/biden-heckled-by-pro-palestine-supporter-during-georgia-campaign-you-re-a-dictator-too-genocide-joe-101710072617696.html |title= Biden heckled by pro-Palestine supporter during Georgia campaign, ‘You’re a dictator too genocide Joe’ |lang= en |publisher= Hindustan Times |author= Kukreti, Shweta |date= 2024-03-10 |accessdate= 2024-03-29}}&lt;/ref&gt; Алайда осындай және басқа да мәселелерге қарамастан демократтар арасындағы үміткерлердің ең көп қолдау көретіні Байденнің өзі еді.

2024 жылғы 21 шілдеде [[Джо Байден]] өзінің қайта сайланудан бас тартқанын жариялады.&lt;ref name=&quot;bidenketti&quot; /&gt; Бастапқыда Байденнің орнына Демократиялық партия атынан шығатын үміткердің кім болатыны [[Демократиялық партияның ұлттық съезі (2024)|тамызда өтетін ұлттық съез]]де шешіледі делінген,&lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://www.bbc.com/news/articles/c80ekdwk9zro |title= Who could replace Biden as Democratic nominee? |lang= en |publisher= [[BBC News]] |date= 2024-07-19 |accessdate= 2024-07-21}}&lt;/ref&gt; алайда [[Огайо]]дағы дауыс беру күніне байланысты болған белгісіздіктен ресми үміткер виртуалды түрде таңдалатын болды.&lt;ref&gt;{{Cite web |date= 2024-08-02 |title= Harris has secured enough Democratic delegate votes to be the party's nominee, committee chair says |url= https://apnews.com/article/kamala-harris-nomination-dnc-463d0b8095f2ca3526b3af3a2f44c3ca |accessdate= 2024-08-02 |publisher= Associated Press |lang= en}}&lt;/ref&gt; 6 тамызда Демократиялық партияның ресми үміткері [[АҚШ вице-президенті]] [[Камала Харрис]] болды. Харрис өзінің сайлаудағы серіктесі ретінде [[Миннесота]]ның губернаторы [[Тим Уолз]]ды таңдады.&lt;ref name=&quot;harrisoff&quot;&gt;{{Cite web|url= https://apnews.com/article/harris-democratic-presidential-nomination-eb43b6b346cc644b2d195315cb2bfb20 |title= Kamala Harris is now Democratic presidential nominee, will face off against Donald Trump this fall |lang= en |publisher= [[Associated Press]] |date= 2024-08-06 |accessdate= 2024-08-06}}&lt;/ref&gt;

==== Болжамды үміткерлері ====
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;font-size:90%; text-align:center;&quot;
|-
| style=&quot;background:#f1f1f1;&quot; colspan=&quot;30&quot;|[[Сурет:Democratic Disc.svg|65px|center|link=]]&lt;div style=&quot;font-size:larger&quot;&gt;'''Демократиялық партия үміткерлері'''&lt;/div&gt;
|-
! style=&quot;width:3em; font-size:135%; background:#3333FF; width:200px;&quot;|[[Камала Харрис|{{color|white|Камала Харрис}}]]
! style=&quot;width:3em; font-size:135%; background:#3333FF; width:200px;&quot;|[[Тим Уолз|{{color|white|Тим Уолз}}]]
|- style=&quot;color:#000; font-size:100%; background:#c8ebff;&quot;
| style=&quot;width:3em; width:200px;&quot;|'''''(президенттікке үміткер)'''''
| style=&quot;width:3em; width:200px;&quot;|'''''(вице-президенттікке үміткер)'''''
|-
| [[Сурет:Kamala Harris by Gage Skidmore 3.jpg|center|200x200px]]
| [[Сурет:Tim Walz - 53915298076 (cropped).jpg|center|200x200px]]
|-
| 49-&lt;br&gt;[[АҚШ вице-президенті]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(2021 жылдан бастап)&lt;/small&gt;
| [[Миннесота]]ның&lt;br&gt;[[Миннесота губернаторларының тізімі|41-губернаторы]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(2019 жылдан бастап)&lt;/small&gt;
|-
| colspan=2 |'''{{iw|Камала Харрис 2024 президенттік науқаны|Науқаны|en|Kamala Harris 2024 presidential campaign}}'''
|-
| colspan=2 |[[Сурет:Harris Walz 2024 presidential campaign logo (light blue).svg|center|275px]]
|-
|}

=== Республикалық партия ===
{{Толық мақала|АҚШ Республикалық партиясының праймеризі (2024)|Республикалық партияның ұлттық съезі (2024)}}
[[Сурет:Republican Party presidential primaries results, 2024.svg|нобай|295x295 нүкте|Республикалық партияның президенттік праймеризінде дауыс берудің ағымдағы нәтижелері&lt;br&gt;{{Colorbox|navy}} — [[Дональд Трамп]]&lt;br&gt;{{Colorbox|orange}} — {{iw|Никки Хейли|Никки Хейли|en|Nikki Haley}}]]
2024 жылғы қаңтарға қарай республикалық үміткерлер арасындағы бұрынғы президент [[Дональд Трамп]]тың танымалдығы бойынша үстемдігі анық болды, оны Джо Байденнің өзі де мойындады.&lt;ref name=&quot;kursiv&quot;&gt;{{Cite web|url= https://kz.kursiv.media/kk/2024-01-16/gbvg-tramp-2/ |title= Дональд Трамп республикашылар арасында көш бастап тұр |lang= kk |publisher= КУРСИВ |author= Бигалиева, Гүлвира |date= 2024-01-16 |accessdate= 2024-03-29}}&lt;/ref&gt; Трамп Байден әкімшілігі АҚШ-ты «әлсіз және тиімсіз мемлекетке» айналдырдырды деді де, [[Ресейдің Украинаға басып кіруі|Украина]] мен [[Израиль−Хамас соғысы|Газадағы соғыс]]ты шешуге уәде берді. Трамптың сайлауалды науқанына келген ең үлкен нұқсаны оның заңи мәселелері болған; [[Манхэттен]] прокуратурасы жалған іскерлік құжаттар жасады және басқа да заңсыз іс жасады деп айып тағылған Трампқа қарсы 34 баптан тұратын айыптау қорытындысын жариялады да, 4 қылмыстық іс бойынша айып көрген Трампқа Колорадо Жоғарғы Соты [[Колорадо]]дағы президенттік сайлауға қатысуға тыйым салды. Шешім күшіне енсе, Трамп бұл штатта сайлана алмайтын болады.&lt;ref name=&quot;kursiv&quot; /&gt; Әлемдік экономика және саясат институтының сарапшысы Жұмабек Сарабеков сөзінше сол және басқа да себептерден республикашылдардың арасындағы Трампты қолдау екіталай.&lt;ref name=&quot;kazinform&quot; /&gt;

Трамп үшін республикашылар арасындағы «ең үлкен саяси қаупі», әрі қарсыласы [[Флорида]] губернаторы [[Рон Десантис]] болған. Идеологиясы Трамп идеологиясына ұқсағанынан Десантисті «Трамптың жастау түрі», не «ақылы бар Трамп» деп те атаған.&lt;ref name=&quot;kazinform&quot; /&gt; Алайда 2024 жылғы 22 қаңтарда Десантис сайлаудағы республикашыл үміткерлікке жарыстан кетті де, Трамптың республикашыл номинацияға жалғыз қарсыласы [[Оңтүстік Каролина]]ның бұрынғы губернаторы [[Никки Хейли]] болды.&lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://apnews.com/article/ron-desantis-250c8ed4b49843350e258f0c2754c8ba |title= DeSantis drops out of presidential race, leaving Trump and Haley to face off in New Hampshire |lang= en |publisher= [[Associated Press]] |author= Peoples, Steve; Beaumount, Thomas; Ramer, Holly |date= 2024-01-22 |accessdate= 2024-03-29}}&lt;/ref&gt; Алайда 12 наурызда жеткілікті делегат жинай алған тек Трамп болды да, ол сайлаудағы республикалық партияның атынан қатысатын алғашқы үміткер болды.&lt;ref name=&quot;presumptiveR&quot;&gt;{{Cite web|url= https://www.politico.com/news/2024/03/12/donald-trump-clinches-republican-presidential-nomination-00146675 |title= It’s official: Donald Trump is the GOP’s presumptive presidential nominee |lang= en |publisher= Politico |author= Allison, Natalie |date= 2024-03-12 |accessdate= 2024-03-29}}&lt;/ref&gt; 15 шілдеде өткен [[Республикалық партияның ұлттық съезі (2024)|партияның ұлттық съезі]] барысында Трамп партияның ресми үміткері болды да, өз серіктесі және вице-президенттікке үміткері ретінде 39 жастағы [[Огайо]]лық сенатор [[Джей Ди Вэнс]]ты таңдады.&lt;ref name=&quot;trumpoff&quot;&gt;{{Cite web|url= https://news.sky.com/story/us-election-donald-trump-formally-named-as-republican-presidential-nominee-13178346 |title= US election: Donald Trump becomes the official Republican presidential nominee |lang= en |work= news.sky.com |last= Williams |first= Kieren |date= 2024-07-15 |accessdate= 2024-08-06}}&lt;/ref&gt;

;Таңдалған үміткерлері
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;font-size:90%; text-align:center;&quot;
|-
| style=&quot;background:#f1f1f1;&quot; colspan=&quot;2&quot;|[[Сурет:Republican Disc.svg|65px|center|link=]]&lt;div style=&quot;font-size:larger&quot;&gt;'''Республикалық партия үміткерлері'''&lt;/div&gt;
|-
! style=&quot;width:3em; font-size:135%; background:#f33; width:200px;&quot;|[[Дональд Трамп|{{color|white|Дональд Трамп}}]]
! style=&quot;width:3em; font-size:135%; background:#f33; width:200px;&quot;|[[Джей Ди Вэнс|{{color|white|Джей Ди Вэнс}}]]
|- style=&quot;color:#000; font-size:100%; background:#ffd0d7;&quot;
| style=&quot;width:3em; width:200px;&quot;|'''''(президенттікке үміткер)'''''
| style=&quot;width:3em; width:200px;&quot;|'''''(вице-президенттікке үміткер)'''''
|-
| [[Сурет:Donald Trump (53951824422) (cropped).jpg|center|200x200px]]
| [[Сурет:J. D. Vance (53809430888) (cropped2).jpg|center|200x200px]]
|-
| [[АҚШ президенттерінің тізімі|45-]]&lt;br&gt;[[АҚШ президенті]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(2017—2021)&lt;/small&gt;
| [[Огайо|Огайодан]] [[АҚШ Сенаты|сенатор]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;(2023 жылдан)&lt;/small&gt;
|-
| colspan=2 |'''{{iw|Дональд Трамп 2024 президенттік науқаны|Науқаны|en|Donald Trump 2024 presidential campaign}}'''
|-
| colspan=2 |[[Сурет:TrumpVance2024.svg|center|275px]]
|-
|}

=== «Үшінші күш» үміткерлері ===
==== Либертариандық партия ====
[[Либертариандық партия]] 2024 жылғы 26 мамырдағы [[Либертариандық ұлттық съезд|Ұлттық съез]]інде президенттікке үміткер ретінде [[Чейз Оливер]]ді таңдады.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://thehill.com/homenews/campaign/4687416-libertarian-party-chooses-chase-oliver-as-presidential-nominee/|title=Libertarian Party chooses Chase Oliver as presidential nominee|accessdate=2024-08-14|author=Nick Robertson|lang=en|publisher=The Hill|date=2024-05-26|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240527032219/https://thehill.com/homenews/campaign/4687416-libertarian-party-chooses-chase-oliver-as-presidential-nominee/|archivedate=2024-05-27}}&lt;/ref&gt; Оливер 2022 жылы Джорджиядағы АҚШ сенаторлығына сайланбақ болған партияның үміткері еді. 2024 жылғы мамырдағы жағдай бойынша партия кем дегенде 37 штатта сайлау бюллетеньдеріне қол жеткізе алады, бұл жалпы 380 сайлаушы дауысын құрайды.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://abcnews.go.com/Politics/rfk-jr-libertarian-party-team-ballot-access-reverses/story?id=110537083|title=Could RFK Jr., Libertarian Party team up? How it could be a game-changer for him The candidate previously ruled out joining forces with the Libertarian Party|accessdate=2024-08-14|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240527000536/https://abcnews.go.com/Politics/rfk-jr-libertarian-party-team-ballot-access-reverses/story?id=110537083|archivedate=2024-05-27|author=Oren Oppenheim|lang=en|publisher=[[ABC News]]|date=2024-05-26}}&lt;/ref&gt;

===== Ұсынылғандар =====
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;font-size:90%; text-align:center;&quot;
|-
| style=&quot;background:#f1f1f1;&quot; colspan=&quot;30&quot;|[[Сурет:Libertarian Disc.svg|65px|center|link=]]&lt;div style=&quot;font-size:larger&quot;&gt;'''Либертариандық партия атынан кандитаттар'''&lt;/div&gt;
|-
! style=&quot;width:3em; font-size:135%; background:#FFBF00; width:200px;&quot;|[[Чейз Оливер|{{color|white|Чейз Оливер}}]]
! style=&quot;width:3em; font-size:135%; background:#FFBF00; width:200px;&quot;|[[Майк тер Маат|{{color|white|Майк тер Маат}}]]
|- style=&quot;color:#000; font-size:100%; background:#ffffbf;&quot;
| style=&quot;width:3em; width:200px;&quot;|'''''Президенттікке'''''
| style=&quot;width:3em; width:200px;&quot;|'''''Вице-президенттікке'''''
|-
| [[Сурет:Chase Oliver by Gage Skidmore 2.jpg|center|200x200px]]
| [[Сурет:Mike Ter Maat on the &quot;LibertyDad&quot; Podcast.jpg|center|200x200px]]
|-
| Сату шотының менеджері
| Экономист
|-
| colspan=2 |'''{{iw|Чейз Оливер президенттік науқаны (2024)|Науқаны|en|Chase Oliver 2024 presidential campaign}}'''
|-
| colspan=2 |[[Сурет:Chase Oliver 2024 Campaign Logo.svg|center|200px]]
|-
|}

===== Басқа үміткерлер =====
{| class=&quot;wikitable sortable mw-collapsible mw-collapsed&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
! colspan=&quot;9&quot; style=&quot;background:#FFBF00;&quot; |{{color|white|Съезд дауыс беруінде алынып тасталды}}
|-
! style=&quot;background:#ffffbf; |Аты-жөні
! style=&quot;background:#ffffbf;&quot; |Туған күні
! style=&quot;background:#ffffbf;&quot; |Алдыңғы лауазымдары
! style=&quot;background:#ffffbf;&quot; |Штаты
! style=&quot;background:#ffffbf;&quot; |Науқаны&lt;br&gt;{{small|Ұсыну күні}}
! style=&quot;background:#ffffbf;&quot; |Себеп&lt;br&gt;{{small|Тоқтату күні}}
! style=&quot;background:#ffffbf;&quot; |Жеңіп алған байқаулары
! style=&quot;background:#ffffbf;&quot; |Жеңіп алған дауыстары
! style=&quot;background:#ffffbf;&quot; |Қосымша
|-
|[[Сурет:Black flag waving.svg|ортаға|106x106 нүкте]]{{center|[[Бәріне қарсымын]]}}
| colspan=&quot;4&quot; |''Д/Ж''
|{{center|26 мамыр 2024 &lt;small&gt;(дауыс берудің жетінші турында алынып тасталды)&lt;/small&gt;}}
|'''2'''
|6 384 (15,7 %)
|
|-
|[[Сурет:MichaelRectenwaldMay2024.png|ортаға|112x112 нүкте]]{{center|[[Майкл Ректенвальд]]}}
|{{Dts|1959|01|29}}&lt;br&gt;(65 жаста)&lt;br&gt;[[Питтсбург]], [[Пенсильвания]]
|'''Автор және ғалым'''&lt;br&gt;[[Нью-Йорк университеті]]нің бұрынғы профессоры&lt;br&gt;&lt;small&gt;(2008–2019)&lt;/small&gt;
|[[Сурет:Flag of Pennsylvania.svg|ортаға|71x71 нүкте]][[Пенсильвания]]
|[[Сурет:Michael Rectenwald 2024 Campaign Logo.png|ортаға|160x160 нүкте]]&lt;small&gt;28 тамыз 2023&lt;/small&gt;&lt;br&gt;[[Федералдық сайлау комиссиясы|ФСК-ға]] құжаттарды тапсыру
|{{center|26 мамыр 2024 &lt;small&gt;(дауыс берудің алтыншы турында алынып тасталды)&lt;/small&gt;}}
|'''2'''
|943 (2,3 %)
|
|-
|[[Сурет:Mike Ter Maat on the &quot;LibertyDad&quot; Podcast.jpg|ортаға|112x112 нүкте]]{{center|[[Майк Тер Маат]]}}
|{{Dts|1961|06|20}}&lt;br&gt;(63 жаста)&lt;br&gt;[[Портленд (Орегон)|Портленд]], [[Орегон]]
|'''Экономист'''&lt;br&gt;Бұрынғы [[Халландейл Бич]] полициясы қызметкері&lt;br&gt;[[АҚШ Өкілдер палатасындағы Флориданың 20-округіне қосымша сайлау (2022)|2022 жылғы сайлауда]] Флориданың 20-округінен [[АҚШ Өкілдер палатасы]]на үміткер
|[[Сурет:Flag_of_Virginia.svg|ортаға|71x71 нүкте]][[Вирджиния]]
|[[Сурет:Mike ter Maat for President Logo.jpg|ортаға|160x160 нүкте]]&lt;small&gt;18 сәуір 2022&lt;/small&gt;&lt;br&gt;[[Федералдық сайлау комиссиясы|ФСК-ға]] құжаттарды тапсыру
|{{center|26 мамыр 2024 &lt;small&gt;(дауыс берудің бесінші турында алынып тасталды; дауыс беру кезінде Оливерді қолдады)&lt;/small&gt;&lt;br&gt;&lt;small&gt;(вице-президент лауазымына дауысқа түсті)&lt;/small&gt;}}
|'''1'''
|589 (1,5 %)
|
|-
|[[Сурет:Lars Mapstead at South Carolina Libertarian Convention (cropped).jpg|ортаға|112x112 нүкте]]{{center|[[Ларс Мэпстед]]}}
|{{Dts|1969|08|14}}&lt;br&gt;(54 жаста)&lt;br&gt;[[Монтерей (Калифорния)|Монтерей]], [[Калифорния]]
|'''[[Friend Finder Networks]]-тің тең құрылтайшы'''&lt;br&gt;Fupa Games and Legendary Speed-тің негізін қалаушы
|[[Сурет:Flag_of_California.svg|ортаға|71x71 нүкте]][[Калифорния]]
|[[Сурет:Lars Mapstead 2024 Campaign Logo.png|ортаға|160x160 нүкте]]&lt;small&gt;23 наурыз 2021&lt;/small&gt;&lt;br&gt;[[Федералдық сайлау комиссиясы|ФСК-ға]] құжаттарды тапсыру&lt;br&gt;Серіктес: [[Ларри Шарп]]
|{{center|26 мамыр 2024 &lt;small&gt;(дауыс берудің төртінші турында алынып тасталды; кейін Оливердің номинациясын қолдады)&lt;/small&gt;}}
|'''2'''
|1 226 (3,0 %) 
|
|-
|[[Сурет:Joshua Smith in March 2020.png|ортаға|112x112 нүкте]]{{center|[[Джошуа Смит]]}}
|{{Dts|1983|03|13}}&lt;br&gt;(41 жаста)&lt;br&gt;[[Антиок (Калифорния)|Антиок]], [[Калифорния]]
|'''[[Либертариандық партия комитеті]]нің вице-төрағасы'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;'''(2022–2023)'''&lt;/small&gt;
|[[Сурет:Flag_of_California.svg|ортаға|71x71 нүкте]][[Калифорния]]
|[[Сурет:Joshua Smith 2024.png|ортаға|160x160 нүкте]]&lt;small&gt;24 шілде 2023&lt;/small&gt;&lt;br&gt;[[Федералдық сайлау комиссиясы|ФСК-ға]] құжаттарды тапсыру
|{{center|26 мамыр 2024 &lt;small&gt;(дауыс берудің төртінші турында алынып тасталды; кейін Оливердің номинациясын қолдады)&lt;/small&gt;}}
|'''1'''
|416 (1,0 %) 
|
|-
|[[Сурет:Jacob Hornberger speaking at the University of Arizona (cropped).png|ортаға|112x112 нүкте]]{{center|[[Джейкоб Хорнбергер]]}}
|{{Dts|1950|01|28}}&lt;br&gt;(74 жаста)&lt;br&gt;[[Ларэдо (Техас)|Ларэдо]], [[Техас]]
|'''Future of Freedom Foundation-нің негізін қалаушы және президенті'''&lt;br&gt;2002 жылы [[Вирджиния]]дан [[АҚШ Сенаты]]на тәуелсіз үміткер&lt;br&gt;[[2000 АҚШ президент сайлауы|2000]] және [[2020 АҚШ президент сайлауы|2020 жылғы сайлау]]да АҚШ президентіне үміткер
|[[Сурет:Flag_of_Texas.svg|ортаға|71x71 нүкте]][[Техас]]
|[[Сурет:Jacob Hornberger 2024 Campaign Logo.png|ортаға|160x160 нүкте]]&lt;small&gt;20 ақпан 2023&lt;/small&gt;&lt;br&gt;[[Федералдық сайлау комиссиясы|ФСК-ға]] құжаттарды тапсыру
|{{center|26 мамыр 2024 &lt;small&gt;(дауыс берудің екінші турында алынып тасталды)&lt;/small&gt;}}
|0
|2 043 (5,0 %)
|
|-
|[[Сурет:Charles Ballay for President 2024 (cropped).png|ортаға|112x112 нүкте]]{{center|[[Чарльз Баллей]]}}
|{{Dts|1970|01|01}}&lt;br&gt;(51 жаста)&lt;br&gt;[[Жаңа Орлеан]], [[Луизиана]]
|'''Отоларинголог'''
|[[Сурет:Flag_of_Louisiana.svg|ортаға|71x71 нүкте]][[Луизиана]]
|[[Сурет:Charles Ballay 2024 Campaign Logo.jpg|ортаға|160x160 нүкте]]&lt;small&gt;24 тамыз 2023&lt;/small&gt;&lt;br&gt;[[Федералдық сайлау комиссиясы|ФСК-ға]] құжаттарды тапсыру
|{{center|26 мамыр 2024 &lt;small&gt;(дауыс берудің алғашқы турында алынып тасталды; кейін Оливердің номинациясын қолдады)&lt;/small&gt;}}
|0
|2 043 (5,0 %)
|
|-
|{{center|'''[[Арт Оливьер]]'''}}
|{{Dts|1970|01|01}}&lt;br&gt;(51 жаста)&lt;br&gt;[[Линвуд (Калифорния)|Линвуд]], [[Калифорния]]
|'''[[2024 АҚШ президент сайлауы|2000 жылғы сайлау]]да [[АҚШ вице-президенті]] лауазымына үміткер'''&lt;br&gt;[[Калифорния губернаторының сайлауы (2006)|2006 жылғы сайлау]]да [[Калифорния]] [[губернатор]]ы лауазымына үміткер&lt;br&gt;[[Беллфлауэр (Калифорния)|Беллфлауэр]] [[мэр]]і&lt;br&gt;&lt;small&gt;(1998–1999)&lt;/small&gt;
|[[Сурет:Flag_of_California.svg|ортаға|71x71 нүкте]][[Калифорния]]
|[[Сурет:Art Olivier 2024 Campaign Logo.jpg|ортаға|160x160 нүкте]]&lt;small&gt;11 желтоқсан 2023&lt;/small&gt;&lt;br&gt;[[Федералдық сайлау комиссиясы|ФСК-ға]] құжаттарды тапсыру
|{{center|26 мамыр 2024 &lt;small&gt;(дауыс берудің алғашқы турында алынып тасталды)&lt;/small&gt;}}
|0
|5 (0 %)
|
|}

===== Бұрынғы үміткерлер =====
{| class=&quot;wikitable sortable mw-collapsible mw-collapsed&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
! colspan=&quot;9&quot; style=&quot;background:#FFBF00;&quot; |{{color|white|Праймеризге дейін өз кандидатураларын алып тастады}}
|-
! style=&quot;background:#ffffbf; |Аты-жөні
! style=&quot;background:#ffffbf;&quot; |Туған күні
! style=&quot;background:#ffffbf;&quot; |Алдыңғы лауазымдары
! style=&quot;background:#ffffbf;&quot; |Штаты
! style=&quot;background:#ffffbf;&quot; |Науқаны&lt;br&gt;{{small|Ұсыну күні}}
! style=&quot;background:#ffffbf;&quot; |Себеп&lt;br&gt;{{small|Тоқтату күні}}
! style=&quot;background:#ffffbf;&quot; |Қосымша
|-
|[[Сурет:Joe Exotic (Santa Rose County Jail).png|ортаға|112x112 нүкте]]{{center|[[Джо Экзотик]]}}
|{{Dts|1963|03|05}}&lt;br&gt;(60 жаста)&lt;br&gt;[[Гарден-Сити (Канзас)|Гарден-Сити]], [[Канзас]]
|Кәсіпкер және медиа тұлға&lt;br&gt;«Greater Wynnewood» экзотикалық жануарлар саябағының иесі&lt;br&gt;&lt;small&gt;(1998–2018)&lt;/small&gt;&lt;br&gt;[[2016 АҚШ президент сайлауы|2016 жылғы сайлау]]да АҚШ президенті лауазымына тәуелсіз үміткер&lt;br&gt;2018 жылғы сайлауда Оклахома губернаторы лауазымына үміткер
|[[Сурет:Flag of Texas.svg|ортаға|71x71 нүкте]][[Техас]]
|[[Сурет:Joe Exotic 2024.png|ортаға|160x160 нүкте]]&lt;small&gt;10 наурыз 2023&lt;/small&gt;&lt;br&gt;[[Федералдық сайлау комиссиясы|ФСК-ға]] құжаттарды тапсыру
|{{center|11 сәуір 2023 &lt;small&gt;(Демократиялық партияның номинациясына дауысқа түскен)&lt;/small&gt;}}
|
|}

==== Жасылдар партиясы ====
2024 жылғы 26 мамырда [[Джилл Стайн]] өзінің сайлау науқаны [[Жасылдар партиясы]]ның кандидатурасын қамтамасыз ету үшін жеткілікті делегаттар жинағанын және осылайша болжамды үміткер болғанын жариялады.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.nytimes.com/2023/11/09/us/politics/jill-stein-presidential-bid.html|title=Jill Stein Announces Third-Party Bid For President|accessdate=2024-08-14|archiveurl=https://web.archive.org/web/20231109203116/https://www.nytimes.com/2023/11/09/us/politics/jill-stein-presidential-bid.html|archivedate=2023-11-09|author=Maggie Astor|lang=en|publisher=[[The New York Times]]|date=2023-11-09}}&lt;/ref&gt; Стайн сонымен қатар [[2012 АҚШ президент сайлауы|2012]] және [[2016 АҚШ президент сайлауы|2016 жылғы сайлау]]ға партияның үміткері болды. Стайн — дәрігер және [[Лексингтон (Массачусетс)|Лексингтон]] қалалық жиналысының бұрынғы мүшесі. 2024 жылғы 15–18 тамызда өткен Жасылдар партиясының ұлттық съезі өтті де, Стайнның үміткерлігі ресмиленді де, ол сайлаудағы өзінің серіктесі ретінде тарихшы [[Буч Уэр]]ді таңдады. 2024 жылғы маусымдағы жағдай бойынша Стайн кем дегенде 22 штаттағы Жасылдар партиясынан да, тәуелсіз сайлау комиссияларынан да бюллетеньдерге қол жеткізе алады, барлығы 273 сайлаушы дауысын жинайды.

1 қарашада Еуропаның Жасылдар партиялары Стайнның президенттікке бармағанын сұрады. Олар АҚШ Жасылдар партиясының Жасыл партиялар жаһандық ұйымына кірмейтінін айтып кетті де, Стайнның үміткерлігі Камала Харристің президент болуына нұқсан келтірмек деген уайымын дауыстады.&lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://www.politico.eu/article/europes-greens-tell-jill-stein-to-pull-out-of-us-election-to-defeat-trump/ |title= Europe’s Greens ask Jill Stein to pull out of US election to prevent Trump victory |lang= en |publisher= Politico |date= 2024-11-01 |accessdate= 2024-11-02}}&lt;/ref&gt; Бұл уақытқа қарай жасалған сауалнама бойынша араб америкалықтардың 42,3%-ы Стайнға дауыс береміз дейді.&lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://www.aa.com.tr/en/americas/days-before-us-elections-new-survey-shows-strong-support-for-green-party-candidate-among-muslim-voters/3381800 |title= Days before US elections, new survey shows strong support for Green Party candidate among Muslim voters |lang= en |publisher= Anadolu Ajansı |last= Turan |first= Rabia Iclal |date= 2024-11-01 |accessdate= 2024-11-02}}&lt;/ref&gt;

===== Ұсынылғандар =====
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;font-size:90%; text-align:center;&quot;
|-
| style=&quot;background:#f1f1f1;&quot; colspan=&quot;30&quot;|[[Сурет:Green Party of the United States social media logo.svg|40px|center|link=]]&lt;div style=&quot;font-size:larger&quot;&gt;'''Жасылдар партиясы атынан кандитаттар'''&lt;/div&gt;
|-
! style=&quot;width:3em; font-size:135%; background:#00A86B; width:200px;&quot;|[[Джилл Стайн|{{color|white|Джилл Стайн}}]]
! style=&quot;width:3em; font-size:135%; background:#00A86B; width:200px;&quot;|[[Буч Уэр|{{color|white|Буч Уэр}}]]
|- style=&quot;color:#000; font-size:100%; background:#0BDA51;&quot;
| style=&quot;width:3em; width:200px;&quot;|'''''Президенттікке'''''
| style=&quot;width:3em; width:200px;&quot;|'''''Вице-президенттікке'''''
|-
| [[Сурет:Jill Stein by Gage Skidmore 3.jpg|center|200x200px]]
| [[Сурет:Butch Ware in 2024.jpg|center|200x200px]]
|-
| [[Массачусетс]]тік дәрігер,&lt;br&gt;саяси белсенді
| [[Калифорния]]лық&lt;br&gt;академик және тарихшы
|-
| colspan=2 |'''{{iw|Джилл Стайн президенттік науқаны (2024)|Науқаны|en|Jill Stein 2024 presidential campaign}}'''
|-
| colspan=2 |[[Сурет:Jill Stein 2024.svg|center|200px]]
|-
|}

===== Басқа үміткерлер =====
{| class=&quot;wikitable sortable mw-collapsible mw-collapsed&quot; style=&quot;text-align:center&quot; 
! colspan=&quot;9&quot; style=&quot;background:#00A86B;&quot; | {{color|white|Жасылдардың 2024 жылғы праймеризіндегі басқа үміткерлер}}
|-
! style=&quot;background:#0BDA51;&quot; |Аты-жөні
! style=&quot;background:#0BDA51;&quot; |Туған күні
! style=&quot;background:#0BDA51;&quot; |Алдыңғы лауазымдары
! style=&quot;background:#0BDA51;&quot; |Штаты
! style=&quot;background:#0BDA51;&quot; |Науқаны&lt;br&gt;{{small|Ұсыну күні}}
! style=&quot;background:#0BDA51;&quot; |Жеңіп алған байқаулары
! style=&quot;background:#0BDA51;&quot; |Жеңіп алған делегаттары
! style=&quot;background:#0BDA51;&quot; |Жеңіп алған дауыстары
! style=&quot;background:#0BDA51;&quot; |Қосымша
|-
|{{center|'''[[Жасмин Шерман]]'''}}
|{{Dts|1985|08|17}}&lt;br&gt;(39 жаста)&lt;br&gt;[[Куинс]], [[Нью-Йорк]]
|'''Greater Charlotte Rise-дің атқарушы директоры'''
|[[Сурет:Flag of North Carolina.svg|ортаға|71x71 нүкте]][[Солтүстік Каролина]]
|[[Сурет:Jasmine Sherman-Tanda Blubear 2024.png|ортаға|160x160 нүкте]]&lt;small&gt;18 ақпан 2022&lt;/small&gt;&lt;br&gt;[[Федералдық сайлау комиссиясы|ФСК-ға]] құжаттарды тапсыру {{center|Серіктес: [[Танда Блубир]]}}
|''Жоқ''
|10 (4,1 %)
|72 (0,4 %)
|
|-
|{{center|'''[[Хорхе Завала]]'''}}
|белгісіз
|'''Кәсіпкер'''
|[[Сурет:Flag_of_California.svg|ортаға|71x71 нүкте]][[Калифорния]]
|[[Сурет:Jorge Zavala 2024.png|ортаға|160x160 нүкте]]&lt;small&gt;13 қазан 2023&lt;/small&gt;&lt;br&gt;[[Федералдық сайлау комиссиясы|ФСК-ға]] құжаттарды тапсыру&lt;br&gt;
|''Жоқ''
|''Жоқ''
|18 (0,1 %)
|
|-
|[[Сурет:Black flag waving.svg|ортаға|112x112 нүкте]]{{center|[[Бәріне қарсымын]]}}
| colspan=&quot;4&quot; |''Д/Ж''
|''Жоқ''
|6 (2,5 %)
|505 (2,9 %)
|
|}

===== Бұрынғы үміткерлер =====
{| class=&quot;wikitable sortable mw-collapsible mw-collapsed&quot; style=&quot;text-align:center&quot; 
! colspan=&quot;9&quot; style=&quot;background:#00A86B;&quot; | {{color|white|Праймеризге дейін өз кандидатураларын алып тастады}}
|-
! style=&quot;background:#0BDA51;&quot; |Аты-жөні
! style=&quot;background:#0BDA51;&quot; |Туған күні
! style=&quot;background:#0BDA51;&quot; |Алдыңғы лауазымдары
! style=&quot;background:#0BDA51;&quot; |Штаты
! style=&quot;background:#0BDA51;&quot; |Науқаны&lt;br&gt;{{small|Ұсыну күні}}
! style=&quot;background:#0BDA51;&quot; |Жеңіп алған байқаулары
! style=&quot;background:#0BDA51;&quot; |Жеңіп алған дауыстары
! style=&quot;background:#0BDA51;&quot; |Қосымша
|-
|[[Сурет:Emanuel Pastreich.jpg|ортаға|112x112 нүкте]]{{center|[[Эмануэль Пастрайк]]}}
|{{Dts|1964|10|16}}&lt;br&gt;(59 жаста)&lt;br&gt;[[Нэшвилл]], [[Теннесси]]
|'''[[СолБридж халықаралық бизнес мектебі|Asia Institute]]-тың президенті'''&lt;br&gt;Академик және автор
|[[Сурет:Flag of Massachusetts.svg|ортаға|71x71 нүкте]][[Массачусетс]]
|[[Сурет:Emanuel Pastreich 2024.png|ортаға|160x160 нүкте]]&lt;small&gt;11 қыркүйек 2023&lt;/small&gt;&lt;br&gt;[[Федералдық сайлау комиссиясы|ФСК-ға]] құжаттарды тапсыру
|28 қыркүйек 2023&lt;br&gt;&lt;small&gt;(тәуелсіз үміткер ретінде сайлауға түседі)&lt;/small&gt;
|
|
|-
|[[Сурет:Cornel West by Gage Skidmore.jpg|ортаға|112x112 нүкте]]{{center|[[Корнел Уест]]}}
|{{Dts|1953|06|02}}&lt;br&gt;(59 жаста)&lt;br&gt;[[Талса (Оклахома)|Талса]], [[Оклахома]]
|Академик ғалым және қайраткер
|[[Сурет:Flag_of_California.svg|ортаға|71x71 нүкте]][[Калифорния]]
|[[Сурет:West POTUS 24.png|ортаға|160x160 нүкте]]&lt;small&gt;14 маусым 2023&lt;/small&gt;&lt;br&gt;[[Федералдық сайлау комиссиясы|ФСК-ға]] құжаттарды тапсыру&lt;br&gt;
|5 қазан 2023&lt;br&gt;&lt;small&gt;(тәуелсіз үміткер ретінде сайлауға түседі)&lt;/small&gt;
|1 (0 %)
|
|}

=== Басқа үміткерлер ===
* {{iw|Америкалық пікірлестік партиясы|Америкалық пікірлестік партиясы|en|American Solidarity Party}} — {{iw|Питер Сонски|Питер Сонски|en|Peter Sonski}}, [[Коннектикут]]тан шыққан мемлекеттік қызметкер, Колумб рыцарьлары музейінің директоры.&lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://independentpoliticalreport.com/2023/06/peter-sonski-chosen-as-american-solidarity-presidential-nominee-on-first-ballot/ |title= Peter Sonski Chosen as American Solidarity Presidential Nominee on First Ballot |lang= en |publisher= Independent Political Report |date= 2023-06-05 |accessdate= 2023-11-14}} {{Wayback|date= 2023-10-28 |url= https://web.archive.org/web/20231028170228/https://independentpoliticalreport.com/2023/06/peter-sonski-chosen-as-american-solidarity-presidential-nominee-on-first-ballot/}}&lt;/ref&gt;

* {{iw|Тыйым партиясы|Тыйым партиясы|en|Prohibition Party}} — [[Майкл Вуд (саясаткер)|Майкл Вуд]], бизнесмен.&lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://ballot-access.org/2023/05/10/prohibition-party-chooses-national-2024-ticket/ |title= Prohibition Party Chooses National 2024 Ticket {{!}} Ballot Access News |lang= en |date= 2023-05-10 |accessdate= 2023-11-14}} {{Wayback|date= 2023-11-29 |url= https://web.archive.org/web/20231129193022/https://ballot-access.org/2023/05/10/prohibition-party-chooses-national-2024-ticket/}}&lt;/ref&gt;

* {{iw|Социализм және азат ету партиясы|Социализм және азат ету партиясы|en|Party for Socialism and Liberation}} — [[Клаудия де ла Круз]], саяси белсенді.&lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://independentpoliticalreport.com/2023/09/party-for-socialism-and-liberation-announces-2024-presidential-ticket/ |title= Party for Socialism and Liberation Announces 2024 Presidential Ticket |lang= en |publisher= Independent Political Report |date= 2023-09-11 |accessdate= 2023-11-14}} {{Wayback|date= 2023-09-13 |url= https://web.archive.org/web/20230913021711/https://independentpoliticalreport.com/2023/09/party-for-socialism-and-liberation-announces-2024-presidential-ticket}}&lt;/ref&gt;

* [[АҚШ социалистік партиясы]] — [[Билл Стодден]], бейкоммерциялық ұйымның басшысы.&lt;ref&gt;{{cite web |author= Redpath, Bill |url= https://ballot-access.org/2023/10/23/socialist-party-usa-nominates-presidential-ticket/ |title= Socialist Party USA Nominates Presidential Ticket |lang= en |publisher= ballot-access.org |date= 2023-10-23 |accessdate= 2024-01-03}} {{Wayback|date= 2023-11-20 |url= https://web.archive.org/web/20231120013849/https://ballot-access.org/2023/10/23/socialist-party-usa-nominates-presidential-ticket/}}&lt;/ref&gt;

* [[АҚШ трансгуманистік партиясы]] — [[Том Росс]], саяси белсенді.&lt;ref&gt;{{cite web |url= https://scientificinquirer.com/2023/10/10/conversations-with-tom-ross-the-transhumanist-partys-2024-presidential-candidate/ |title= Conversations with Tom Ross: The Transhumanist Party's 2024 Presidential Candidate |lang= en |publisher= scientificinquirer.com |date= 2023-10-10 |accessdate= 2024-01-03}} {{Wayback|date= 2023-11-20 |url= https://web.archive.org/web/20231120110507/https://scientificinquirer.com/2023/10/10/conversations-with-tom-ross-the-transhumanist-partys-2024-presidential-candidate/}}&lt;/ref&gt;

=== Партиясыз үміткерлер ===
* [[Корнел Уэст]] — [[Социализм|социалистік]] белсенді және зиялы, ол алдымен [[Халық партиясы (АҚШ)|Халық партиясы]]нан, содан кейін [[Жасылдар партиясы (АҚШ)|Жасылдар партиясы]]нан кандидатура жариялағаннан кейін тәуелсіз үміткер ретінде сайлау науқанының басталғанын жариялады.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.deseret.com/2023/11/20/23966194/cornel-west-2024-salt-lake-city/|title=Cornel West thinks the U.S. is in &quot;spiritual decay.&quot; That's why he's running for president|accessdate=2024-08-14|archiveurl=https://web.archive.org/web/20231204135255/https://www.deseret.com/2023/11/20/23966194/cornel-west-2024-salt-lake-city|archivedate=2024-12-04|author=Benson Samuel|lang=en|publisher=Deseret News|date=2023-11-21}}&lt;/ref&gt; Оның сайлауалды серіктесі — Калифорниядан келген ғалым және қоғам қайраткері [[Мелина Абдулла]].

=== Кейін бас тартқан үміткерлер ===
* [[Роберт Ф. Кеннеди (кіші)|Роберт Ф. Кеннеди]] ([[Партиясыз]]): Бастапқыда Демократиялық партияның үміткері болған ол кейін 2023 жылғы қазанда тәуелсіз үміткер болды.&lt;ref&gt;{{cite web|title=Anti-vaccine activist RFK Jr. launches presidential campaign|url=https://apnews.com/article/kennedy-biden-president-2024-democrat-dd9d6ecf17b54f4b32e7b17778540431|publisher=[[Associated Press]]|accessdate=2023-05-01|date=2023-04-19}} {{Wayback|date=2023-04-30|url=https://web.archive.org/web/20230430175102/https://apnews.com/article/kennedy-biden-president-2024-democrat-dd9d6ecf17b54f4b32e7b17778540431}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|author=Gibson, Brittany; Zhang, Andrew|date=2023-10-09|title=RFK Jr. announces he will run as an independent candidate|lang=en|publisher=[[Politico]]|url=https://www.politico.com/news/2023/10/09/rfk-jr-announces-he-will-run-as-an-independent-candidate-00120604|accessdate=2023-10-09}} {{Wayback|date=2023-10-19|url=https://web.archive.org/web/20231019162350/https://www.politico.com/news/2023/10/09/rfk-jr-announces-he-will-run-as-an-independent-candidate-00120604|url-status=live}}&lt;/ref&gt; [[Кеннеди отбасы]]нан шыққан ол — [[Қастандық теориясы|қастандық теориялары]]н насихаттайтын экологияшыл заңгер.&lt;ref&gt;{{Cite web|author=Oshin, Olafimihan|date=2022-01-23|title=Auschwitz Memorial says RFK Jr. speech at anti-vaccine rally exploits Holocaust tragedy|url=https://thehill.com/homenews/state-watch/590995-auschwitz-memorial-says-rfk-jr-speech-at-anti-vaccine-rally-exploits|accessdate=2022-01-27|publisher=The Hill|lang=en}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20220124023519/https://thehill.com/homenews/state-watch/590995-auschwitz-memorial-says-rfk-jr-speech-at-anti-vaccine-rally-exploits|date=2022-01-24}}

* {{Cite web|date=2022-01-25|title=Cheryl Hines Blasts Husband RFK Jr. for Holocaust Remark|publisher=The Wrap|url=https://www.thewrap.com/cheryl-hines-rfk-jr-husband-holocaust-comparison/|accessdate=2022-01-27|lang=en}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20220125193828/https://www.thewrap.com/cheryl-hines-rfk-jr-husband-holocaust-comparison/|date=2022-01-25}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2021-12-18|title=Guests urged to be vaccinated at anti-vaxxer Robert F Kennedy Jr's party|url=https://www.theguardian.com/us-news/2021/dec/18/robert-f-kennedy-jr-cheryl-hines-party-vaccinated-guests|accessdate=2022-01-27|publisher=[[The Guardian]]|lang=en}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20211218183905/https://www.theguardian.com/us-news/2021/dec/18/robert-f-kennedy-jr-cheryl-hines-party-vaccinated-guests|date=2021-12-18}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|author=Dorn, Sara|title=RFK Jr. Makes Unfounded Claims About Mass Shootings, Covid-19: Here Are All The Conspiracies He Promotes|url=https://www.forbes.com/sites/saradorn/2023/06/06/rfk-jr-makes-unfounded-claims-about-mass-shootings-covid-19-here-are-all-the-conspiracies-he-promotes/|accessdate=2023-06-22|publisher=[[Forbes]]|lang=en}} {{Wayback|url=https://archive.today/20230622172724/https://www.forbes.com/sites/saradorn/2023/06/06/rfk-jr-makes-unfounded-claims-about-mass-shootings-covid-19-here-are-all-the-conspiracies-he-promotes/?sh=6ed5ac303acc|date=2023-06-22}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|title=Robert F. Kennedy Jr.'s Conspiracy Theories Go Beyond Vaccines|website=[[The New York Times]]|date=2023-10-11|url=https://web.archive.org/web/20231011233651/https://www.nytimes.com/2023/07/06/us/politics/rfk-conspiracy-theories-fact-check.html|accessdate=2023-10-12}}&lt;/ref&gt; Кеннеди әсіресе [[партиясыз]] және [[Жүйеге қарсылық|жүйеге қарсы]] сайлаушылар арасында танымалдыққа ие басты үміткердің бірі болды.&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2023-11-01|title=2024 Presidential Race Stays Static In The Face Of Major Events, Quinnipiac University National Poll Finds; RFK Jr. Receives 22% As Independent Candidate In 3-Way Race|url=https://poll.qu.edu/poll-release?releaseid=3881|accessdate=2023-11-02|publisher=Quinnipiac University Polling Institute|lang=en}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20231102000857/https://poll.qu.edu/poll-release?releaseid=3881|date=2023-11-02}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:5&quot;&gt;{{Cite web|date=2023-11-07|title=In 3-Way Race, Independent Robert Kennedy Jr. Garners 24% Across 6 Battleground States; Trump 35%, Biden 33%, Kennedy 24%; RFK Noses Ahead Among Voters Under 45|url=https://scri.siena.edu/2023/11/07/in-3-way-race-independent-robert-kennedy-jr-garners-24-across-6-battleground-states-trump-35-biden-33-kennedy-24-rfk-noses-ahead-among-voters-under-45/|publisher=Siena College Research Institute}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20231113232057/https://scri.siena.edu/2023/11/07/in-3-way-race-independent-robert-kennedy-jr-garners-24-across-6-battleground-states-trump-35-biden-33-kennedy-24-rfk-noses-ahead-among-voters-under-45/|date=2023-11-13|accessdate=2023-11-12}}&lt;/ref&gt; 2023 жылғы қарашадағы сауалнама ол 1992 жылдан бері екі ірі партиядан тыс кандидаттар арасындағы ең жоғары көрсеткішті болды.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://edition.cnn.com/2023/11/11/politics/robert-kennedy-rfk-2024-election-outcome/index.html|title=How RFK Jr. could change the outcome of the 2024 election|lang=en|publisher=[[CNN]]|author=Enten, Harry|date=2023-11-11|accessdate=2024-04-11}}&lt;/ref&gt; 2024 жылғы 26 наурызда Кеннеди [[Калифорния]]дағы заңгер Николь Шанаханды өзінің серіктесі ретінде жариялады. Сол жылғы тамызда ол сайлауалды кампаниясын тоқтата тұратынын жариялады да, есімінің бюллетеньдерде қала беретінін айтып кетті. Ол [[Дональд Трамп]]ты қолдап кетті.&lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://edition.cnn.com/2024/08/23/politics/rfk-jr-suspends-campaign/index.html |title= RFK Jr. suspends presidential campaign and endorses Trump |lang= en |publisher= [[CNN]] |author= Pellish, Aaron; Dovere, Edward-Isaac |date= 2024-08-23 |accessdate= 2024-08-25}}&lt;/ref&gt;

== Сайлауалды науқан ==
=== Науқан тақырыптары ===
==== Харрис науқаны ====
Харрис сайлауды «еркіндік, не хаос арасындағы таңдау» деп атады және науқанын «еркіндік» пен «болашақ» идеалдарына негіздеді.&lt;ref&gt;{{Cite news |last=Thompson |first=Alex |date=2024-08-01 |title=Harris ditches Biden's strategy with &quot;freedom&quot; focus |publisher=Axios |url=https://www.axios.com/2024/08/01/kamala-harris-joe-biden-president-strategy-election |accessdate=2024-08-01}} {{Wayback|date=2024-08-01 |url= https://web.archive.org/web/20240801175846/https://www.axios.com/2024/08/01/kamala-harris-joe-biden-president-strategy-election }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news |author=Miller, Zeke; Megerian, Chris; Boak, Josh |date=2024-07-24 |title=Harris tells roaring Wisconsin crowd November election is 'a choice between freedom and chaos' |publisher=[[The Associated Press]] |url=https://apnews.com/article/harris-election-president-wisconsin-democrats-012c6474b8b23960d2cf616e92989a4b |accessdate=2024-08-01}} {{Wayback|date=2024-08-01 |url= https://web.archive.org/web/20240801053652/https://apnews.com/article/harris-election-president-wisconsin-democrats-012c6474b8b23960d2cf616e92989a4b}}&lt;/ref&gt; Демократтар науқаны Трамптың 34 ауыр қылмыс бойынша сотталғанын көрсете отырып, Харристің бас прокурор ретінде тәжірибесін айта отыра Трампқа қарсы «істі қудалайды» деген сөздерді алға тартады.&lt;ref&gt;{{Cite news |last=Hutzler |first=Alexandra |date=2024-07-23 |title=The prosecutor vs. the felon. Democrats see winning contrast between Harris and Trump.|work=ABC News |url=https://abcnews.go.com/Politics/prosecutor-felon-democrats-winning-contrast-harris-trump/story?id=112198602 |accessdate=2024-08-01}} {{Wayback|date=2024-07-31 |url= https://web.archive.org/web/20240731235706/https://abcnews.go.com/Politics/prosecutor-felon-democrats-winning-contrast-harris-trump/story?id=112198602}}&lt;/ref&gt; Харрис саяси көзқарасы бойынша демократтардың ішіндегі ұстамдысы ретінде сипатталады. 2019 жылғы сайлаудан бері өзінің бірнеше саяси ұстанымдарын өзгерткен оның ішкі саясаттағы көптеген ұстанымдары қазіргі [[Джо Байден|Байден]]дікіне ұқсайды.&lt;ref name=&quot;The New York Times-2024-7&quot;&gt;{{Cite news |last=Epstein |first=Reid J. |date=2024-07-29 |title=Why the Kamala Harris of Four Years Ago Could Haunt Her in 2024 |url=https://www.nytimes.com/2024/07/29/us/politics/kamala-harris-2020-positions.html |accessdate=2024-08-05 |publisher=[[The New York Times]] |language=en |issn=0362-4331}} {{Wayback|date=2024-08-04 |url= https://web.archive.org/web/20240804235849/https://www.nytimes.com/2024/07/29/us/politics/kamala-harris-2020-positions.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;CNN-2024&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;USA TODAY-2024&quot; /&gt; Харристің науқанда белгілейтін басты ұстанымдары [[Сексуалдық және ұрпақ жаңғырту денсаулығы|ұрпақ жаңғырту бағытындағы денсаулық сақтау]], қылмыстық сот төрелігі және азаматтық құқық мәселелеріне де ерекше назар аударады.&lt;ref name=&quot;USA TODAY-2024&quot;&gt;{{Cite web |author=Wire, Sarah D.; Beggin, Riley |title='A daughter of California': How a Kamala Harris presidency could shake things up |date=2024-07-28 |url=https://www.usatoday.com/story/news/politics/elections/2024/07/28/harris-biden-comparisons-differences-as-president/74492587007/ |accessdate=2024-07-30 |publisher=USA TODAY |lang=en}} {{Wayback|date=2024-07-30 |url= https://web.archive.org/web/20240730205434/https://www.usatoday.com/story/news/politics/elections/2024/07/28/harris-biden-comparisons-differences-as-president/74492587007/}}&lt;/ref&gt; Харристің науқаны оптимистік және қуанышты реңкке ие болғаны үшін белгілі.&lt;ref&gt;{{cite news |last=Rogers |first=Katie |title=Harris Used to Worry About Laughing. Now Joy Is Fueling Her Campaign.|url=https://www.nytimes.com/2024/08/09/us/politics/kamala-harris-walz-joy.html |publisher=[[The New York Times]] |date=2024-08-09 |issn=0362-433}} {{Wayback|date=2024-08-23 |url=https://web.archive.org/web/20240823021901/https://www.nytimes.com/2024/08/09/us/politics/kamala-harris-walz-joy.html1}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |author=Zhang, Christine; Lemonides, Alex; Igielnik, Ruth |title= Democrats Say the Joy Is Back. Here's What the Data Says. |url=https://www.nytimes.com/interactive/2024/08/23/us/elections/2024-election-feelings-harris-trump.html |publisher=[[The New York Times]] |date=2024-08-23}} {{Wayback|date=2024-08-24 |url= https://web.archive.org/web/20240824140217/https://www.nytimes.com/interactive/2024/08/23/us/elections/2024-election-feelings-harris-trump.html}}&lt;/ref&gt;

==== Трамп науқаны ====
Дональд Трамп сайлауалды науқанының басты тақырыбы — [[Кек|кек алу]].&lt;ref&gt;{{cite news|title=Trump's 'retribution' campaign theme has apparent roots in old Confederate code, new book says|url=https://abcnews.go.com/Politics/trumps-retribution-campaign-theme-apparent-roots-confederate-code/story?id=104553311|publisher=[[ABC News]]|date=2023-11-02|author=Alexandra Hutzler|accessdate=2023-12-06}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|title=Trump zeroes in on a key target of his 'retribution' agenda: Government workers|url=https://www.nbcnews.com/politics/donald-trump/trump-retribution-agenda-government-workers-schedule-f-rcna78785|publisher=[[NBC News]]|date=2023-04-26|author=Allan Smith|accessdate=2023-12-06}}&lt;/ref&gt; Трамп бұл тақырыпты 2023 жылғы наурызда Консервативтік саяси әрекет конференциясында (CPAC) сөйлеген сөзінде жариялап, «[[2016 АҚШ президент сайлауы|2016 жылы]] мен «Мен сіздердің дауыстарыңмын» дедім. Мен енді былай дейін: Мен әділдіктеріңмін, ал зұлымдыққа ұшырағандар үшін мен кек алушыларыңмын» деді. Трамп 2024 жылғы сайлауды «соңғы шайқас» деп атады және президенттік билікті саяси қуғын-сүргін үшін пайдалануға ашық уәде берді,&lt;ref&gt;{{cite news|title=Trump, Vowing 'Retribution,' Foretells a Second Term of Spite|url=https://www.nytimes.com/2023/03/07/us/politics/trump-2024-president.html|publisher=[[The New York Times]]|date=2023-03-07|author=Maggie Haberman; Shane Goldmacher|accessdate=2023-12-06}}&lt;/ref&gt; өзінің кек алуы «сәтті болады» деп мәлімдеді.&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2024-02-21 |title=Trump: 'My Revenge Will Be Success' |url=https://www.nysun.com/article/my-revenge-will-be-success |accessdate=2024-07-21 |publisher=The New York Sun |language=en}}&lt;/ref&gt; Трамп сайлауалды науқаны басты тақырыптарының бірі иммиграция болды. [[The Washington Post]] Трамптың сайлауалды науқанын елдің жағдайы және егер ол жеңбесе, болашағы туралы «қараңғы және ақырзаман» риторикаға бағытталған деп сипаттады.&lt;ref name=&quot;The Washington Post-2024-3&quot;&gt;{{Cite news|author= Parker, Ashley; LeVine, Marianne; Godwin, Ross|date=2024-03-11|title=Trump's freewheeling speeches offer a dark vision of a second term|url=https://www.washingtonpost.com/politics/2024/03/11/trump-campaign-speech-anatomy/|accessdate=2024-03-17|newspaper=The Washington Post|language=en}} {{Wayback|date=2024-03-11|url= https://web.archive.org/web/20240311161549/https://www.washingtonpost.com/politics/2024/03/11/trump-campaign-speech-anatomy/}}&lt;/ref&gt; [[Associated Press]] «Трамп митингілерінің [[христиандық ұлтшылдық]] нышандары және риторикасы» жайлы да хабарлайды.&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Peter|first=Smith|date= 2024-05-18|title=Jesus is their savior, Trump is their candidate. Ex-president's backers say he shares faith, values |url= https://apnews.com/article/trump-christian-evangelicals-conservatives-2024-election-43f25118c133170c77786daf316821c3|accessdate=2024-07-02|newspaper=[[The Associated Press]]|language=en}} {{Wayback|date=2024-05-24|url= https://web.archive.org/web/20240524232811/https://apnews.com/article/trump-christian-evangelicals-conservatives-2024-election-43f25118c133170c77786daf316821c3}}&lt;/ref&gt;

2024 жылғы президенттік науқанында Трамп көптеген жалған және жаңылыстыратын мәлімдемелер жасап жүрді.&lt;ref name=&quot;Los Angeles Times-2024&quot;&gt;{{Cite news |last=Rector |first=Kevin |date=2024-08-16 |title=News Analysis: Trump seeks to reclaim spotlight with old playbook of lying, talking smack to media |publisher= [[Los Angeles Times]] |url= https://www.latimes.com/politics/story/2024-08-16/2024-election-trump-news-conference-analysis |access-date= 2024-08-24}} {{Wayback|date=2024-08-23 |url= https://web.archive.org/web/20240823194457/https://www.latimes.com/politics/story/2024-08-16/2024-election-trump-news-conference-analysis}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;The Washington Post-2024-2&quot;&gt;{{Cite news |last=Kessler |first=Glenn |date=2024-03-14 |title=Trump has a bunch of new false claims. Here's a guide. |newspaper=[[The Washington Post]] |url=https://www.washingtonpost.com/politics/2024/03/14/trump-crazy-new-claims-fact-checked/ |accessdate=2024-08-24}} {{Wayback|date=2024-03-15 |url= https://web.archive.org/web/20240315001325/https://www.washingtonpost.com/politics/2024/03/14/trump-crazy-new-claims-fact-checked/}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;The Washington Post-2024&quot;&gt;{{Cite news |author=Itkowitz, Colby; Allam, Hannah |date=2024-08-19 |title=With false 'coup' claims, Trump primes supporters to challenge a Harris win |publisher=The Washington Post |url=https://www.washingtonpost.com/politics/2024/08/19/trump-stolen-election-coup-overthrow/ |accessdate=2024-08-24}} {{Wayback|date=2024-08-24 |url= https://web.archive.org/web/20240824204443/https://www.washingtonpost.com/politics/2024/08/19/trump-stolen-election-coup-overthrow/}}&lt;/ref&gt; Өтірік пен жалған мәлімдемелердің үлкен көлемі Трамптың [[үлкен өтірік]] пен жалғандықты насихаттау әдісін пайдалану ретінде сипатталған риторикалық стиліне байланысты болды.&lt;ref&gt;Бірнеше дереккөз:

* {{Cite news |last=Snyder |first=Timothy |date=2021-01-09 |title=The American Abyss |newspaper=[[The New York Times]] |url=https://www.nytimes.com/2021/01/09/magazine/trump-coup.html}}
* {{Cite web |last=Ben-Ghiat |first=Ruth |date=2021-01-25 |title=Opinion: Trump's big lie wouldn't have worked without his thousands of little lies |url=https://www.cnn.com/2021/01/25/opinions/big-lie-ben-ghiat/index.html |website=[[CNN]]}}
* {{Cite news |last=Heavey |first=Jan Wolfe, Susan |date=2021-01-25 |title=Trump lawyer Giuliani faces $1.3 billion lawsuit over 'big lie' election fraud claims |newspaper=[[Reuters]] |url=https://www.reuters.com/article/uk-usa-election-dominion-idUKKBN29U206}}
* {{Cite web |last=Block |first=Melissa |date=2021-01-16 |title=Can The Forces Unleashed By Trump's Big Election Lie Be Undone? |url=https://www.npr.org/2021/01/16/957291939/can-the-forces-unleashed-by-trumps-big-election-lie-be-undone |accessdate=2022-10-04 |website=[[NPR]]}}
* {{Cite web |last=Pilkington |first=Ed |date=2021-01-24 |title=Donald Trump is gone but his big lie is a rallying call for rightwing extremists |url=https://www.theguardian.com/us-news/2021/jan/24/donald-trump-big-lie-american-democracy |accessdate=2022-10-04 |website=[[The Guardian]]}}
* {{Cite magazine |date=2021-05-19 |title=Evan McMullin and Miles Taylor on the need for &quot;rational Republicans&quot; |url=https://www.economist.com/by-invitation/2021/05/19/evan-mcmullin-and-miles-taylor-on-the-need-for-rational-republicans |magazine=[[The Economist]] |quote=Its leaders shamelessly propagated former President Donald Trump's &quot;Big Lie&quot;}}
* {{Cite news |last=Stanley-Becker |first=Isaac |date=2021-09-25 |title=Election fraud, QAnon, Jan. 6: Far-right extremists in Germany read from a pro-Trump script |language=en-US |newspaper=[[The Washington Post]] |url=https://www.washingtonpost.com/politics/2021/09/25/german-election-far-right-trump/ |accessdate=2022-11-23 |issn=0190-8286}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Бірнеше дереккөз:
* {{Cite web|url=https://www.cnn.com/2020/11/30/media/trump-election-confusion-reliable-sources/index.html|title='Firehose of falsehood:' How Trump is trying to confuse the public about the election outcome|author=Brian Stelter|website=CNN|date=2020-11-30}}
* {{Cite web|url=https://www.vox.com/2018/8/31/17804104/strikethrough-lies-propaganda-trump-putin|title=Why obvious lies make great propaganda|first=Carlos|last=Maza|work=Vox|date=2018-08-31}}
* {{Cite web|url=https://www.smh.com.au/world/north-america/donald-trump-campaigns-firehose-of-falsehoods-has-parallels-with-russian-propaganda-20160809-gqo044.html|title=Donald Trump campaign's 'firehose of falsehoods' has parallels with Russian propaganda|first=Chris|last=Zappone|date=2016-10-12|work=The Sydney Morning Herald}}
* {{Cite web|url=https://www.ft.com/content/5cea69f0-7d44-424e-a121-78a21564ca35 |title=What magic teaches us about misinformation|first=Tim|last=Harford|date=2021-05-06|work=Financial Times}} {{Wayback|url=https://ghostarchive.org/archive/20221210/https://www.ft.com/content/5cea69f0-7d44-424e-a121-78a21564ca35 |date=2022-12-10}}
* {{Cite web|url=https://www.motherjones.com/politics/2017/08/trump-nonstop-lies/|title=Trump's nonstop lies may be a far darker problem than many realize|first=Denise|last=Clifton|work=Mother Jones|date=2017-08-03}}
* {{Cite web|url=https://www.thewrap.com/morning-joe-propaganda-covid/|title='Morning Joe' Rips Trump for 'Firehose of Falsehoods' and 'Nazi-Like Propaganda' on COVID|work=TheWrap|date=2020-12-17}}&lt;/ref&gt; 2024 жылғы 8 тамыздағы 64 минуттық баспасөз мәслихатында NPR Трамптың 162 «бұрмалау, асыра сілтеу және ашық өтірік» жасағанын санады; бұл Трамптың минутына орта есеппен екіден астам жалған нәрсе айтқанына тең. Олар Трамп өтіріктерінің көлемін «таңқаларлық» және «көптеген саясаткерлер жасайтыннан көп» деп сипаттады.&lt;ref&gt;{{Cite news |last=Montanaro |first=Domenico |date=2024-08-11 |title=162 lies and distortions in a news conference. NPR fact-checks former President Trump |publisher=[[NPR]] |url=https://www.npr.org/2024/08/11/nx-s1-5070566/trump-news-conference |accessdate=2024-08-24}} {{Wayback|date=2024-08-24 |url= https://web.archive.org/web/20240824144530/https://www.npr.org/2024/08/11/nx-s1-5070566/trump-news-conference}}&lt;/ref&gt; Трамп сонымен қатар Харриске қарсы көптеген тиісіп, сөз айтты,&lt;ref&gt;{{cite news|author= Wren, Adam; Ward, Myah; Mitovich, Jared |title= Trump goes low as Harris gains ground |url= https://www.politico.com/news/2024/08/03/trump-harris-georgia-00172560 |publisher= [[Politico]] |date= 2024-08-03 |accessdate=2024-08-06}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20240806093738/https://www.politico.com/news/2024/08/03/trump-harris-georgia-00172560|date=2024-08-06}}&lt;/ref&gt; олардың кейбіреулері сексуалдық,&lt;ref name=&quot;Gold 08282024&quot;&gt;{{cite news|last= Gold |first= Michael |title= Trump Reposts Crude Sexual Remark About Harris on Truth Social |url= https://www.nytimes.com/2024/08/28/us/politics/trump-truth-social-posts.html |newspaper= The New York Times |date=2024-08-28 |accessdate=2024-08-28}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240828230508/https://www.nytimes.com/2024/08/28/us/politics/trump-truth-social-posts.html|date=2024-08-28}}&lt;/ref&gt; нәсілшіл және мизогиндік&lt;ref&gt;{{cite news|last=Tesler|first=Michael|title=3 reasons why racist attacks on Harris could backfire|url=https://abcnews.go.com/538/3-reasons-racist-attacks-harris-backfire/story?id=113178995|newspaper= FiveThirtyEight|date=2024-08-27|accessdate=2024-08-28}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240828025250/https://abcnews.go.com/538/3-reasons-racist-attacks-harris-backfire/story?id=113178995|date=2024-08-28}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|author= VandeHei, Jim; Allen, Mike |title= Behind the Curtain: Trump's &quot;caught on tape&quot; women problem |url= https://www.axios.com/2024/08/16/trump-vance-women-problem-voters |newspaper=Axios|date=2024-08-16|accessdate=2024-08-28}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240828202432/https://www.axios.com/2024/08/16/trump-vance-women-problem-voters|date=2024-08-28}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|last=Arnsdorf|first=Isaac|title=Trump suggests Harris would struggle with world leaders based on her appearance |url= https://www.washingtonpost.com/politics/2024/07/30/trump-harris-play-toy-comment/|newspaper=[[The Washington Post]]|date=2024-07-30|accessdate=2024-07-31}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240801010418/https://www.washingtonpost.com/politics/2024/07/30/trump-harris-play-toy-comment/|date=2024-08-01}}&lt;/ref&gt; сипаттағы зәбір айтып жүрді.&lt;ref name=&quot;Gold 08282024&quot;/&gt;

=== Аборт ===
[[Сурет:Pro-ChoiceMarch 3792 (52075189799).jpg|нобай|оңға|«[[Роу Уэйдке қарсы]]&lt;nowiki/&gt;» сот ісінің тоқтауына қарсы наразылар, [[Вашингтон]], 2022 жылғы 14 мамыр]]
[[Аборт]]қа қол жеткізу және аборт жасауды адам құқығы қылу — науқан барысындағы басты тақырыптардың бірі.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Here's why abortion will be such a big issue for the ballot come November|url=https://www.nbcboston.com/news/local/heres-why-abortion-will-be-such-a-big-issue-for-the-ballot-come-november/3305057/|accessdate=2024-08-09|publisher=NBC|date=2024-03-11}} {{Wayback|date=2024-03-11|url= https://web.archive.org/web/20240311222821/https://www.nbcboston.com/news/local/heres-why-abortion-will-be-such-a-big-issue-for-the-ballot-come-november/3305057/}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;NBC-2024&quot;&gt;{{Cite web|title=7 big issues at stake in the 2024 election|url=https://www.nbcnews.com/politics/2024-election/issues-trump-biden-2024-election-health-care-abortion-tax-immigration-rcna147637|accessdate=2024-04-17|work=NBC|author=Sahil, Kapur|date=2024-04-17}} {{Wayback|date=2024-07-03|url= https://web.archive.org/web/20240703012241/https://www.nbcnews.com/politics/2024-election/issues-trump-biden-2024-election-health-care-abortion-tax-immigration-rcna147637}}&lt;/ref&gt; Бұл мәселе АҚШ Жоғарғы Сотының «[[Роу Уэйдке қарсы]]&lt;nowiki/&gt;» сот ісін тоқтатқанынан және осылайша аборт туралы заңнаманы, соның ішінде аборт жасатуға тыйым салуды, толығымен штаттардың өзіне қалдырғанынан қайта өзекті болды.&lt;ref name=&quot;The New York Times-2023&quot;&gt;Бірнеше дереккөз:
* {{Cite news |last=Edsall |first=Thomas B. |date=2023-04-12 |title=How The Right Came To Embrace Intrusive Government |publisher=[[The New York Times]] |url=https://www.nytimes.com/2023/04/12/opinion/republican-party-intrusive-government.html |accessdate=2023-04-12 |issn=0362-4331}} {{Wayback|date=2023-04-12 |url= https://web.archive.org/web/20230412100935/https://www.nytimes.com/2023/04/12/opinion/republican-party-intrusive-government.html}} «Republicans in states across the country are defiantly pushing for the criminalization of abortion — of the procedure, of abortifacient drugs and of those who travel out of state to terminate pregnancy... According to research provided to The Times by the Kaiser Family Foundation, states that have abortion bans at various early stages of pregnancy with no exception for rape or incest include Alabama, Arizona, Arkansas, Florida, Kentucky, Louisiana, Mississippi, Missouri, Ohio, Oklahoma, South Dakota, Tennessee, Texas, West Virginia and Wisconsin.»
* {{cite web |last=Allison |first=Natalie |date=2022-06-24 |title=Roe reversal divides 2024 GOP field |url=https://www.politico.com/news/2022/06/24/roe-reversal-divides-2024-gop-field-00042346 |accessdate=2022-06-25 |publisher= [[Politico]]}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20220628202834/https://www.politico.com/news/2022/06/24/roe-reversal-divides-2024-gop-field-00042346 |date= 2022-06-28}}
* {{Cite news |last=Weisman |first=Jonathan |date=2023-04-11 |title=Pressured by Their Base on Abortion, Republicans Strain to Find a Way Forward |work=The New York Times |url=https://www.nytimes.com/2023/04/11/us/politics/abortion-republicans-elections.html |accessdate=2023-04-12 |issn=0362-4331}} {{Wayback|date=2023-04-11|url= https://web.archive.org/web/20230411092928/https://www.nytimes.com/2023/04/11/us/politics/abortion-republicans-elections.html}}
* {{Cite web |last=Godfrey |first=Elaine |date=2022-05-04 |title=The GOP's Strange Turn Against Rape Exceptions |url=https://www.theatlantic.com/politics/archive/2022/05/supreme-court-overturn-roe-v-wade-no-rape-incest-exceptions/629747/ |accessdate=2023-04-07 |publisher=The Atlantic}} {{Wayback|date=2022-05-04 |url= https://web.archive.org/web/20220504102020/https://www.theatlantic.com/politics/archive/2022/05/supreme-court-overturn-roe-v-wade-no-rape-incest-exceptions/629747/}}&lt;/ref&gt; Дональд Трамп тағайындаған судьялардың бәрі де абортқа қарсы дауыс берген.&lt;ref&gt;{{cite news|title=Trump credits himself for abortion ruling|url=https://www.axios.com/2022/06/24/trump-credits-himself-for-abortion-ruling|work=Axios|date=2022-06-24|accessdate=2024-04-27|last=Shapero|first=Julia}} {{Wayback|date=2023-12-16|url= https://web.archive.org/web/20231216041325/https://www.axios.com/2022/06/24/trump-credits-himself-for-abortion-ruling}}&lt;/ref&gt;

[[Демократиялық партия (АҚШ)|Демократтар]] абортқа қол жеткізуді құқық ретінде қарастыруды негізінен қолдаса,&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Feiner |first=Lauren |date=2022-05-20 |title=Democratic senators concerned about phone location data being used to track people seeking abortions |url=https://www.cnbc.com/2022/05/20/democrats-urge-ftc-protect-data-privacy-for-people-seeking-abortions.html |accessdate=2023-04-12|publisher=CNBC}} }{{Wayback|date=2022-05-20 |url= https://web.archive.org/web/20220520165916/https://www.cnbc.com/2022/05/20/democrats-urge-ftc-protect-data-privacy-for-people-seeking-abortions.html}}&lt;/ref&gt; [[Республикалық партия (АҚШ)|республикашылдар]] аборттың заңдылығын айтарлықтай шектеуді қолдайды.&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Kilgore |first=Ed |date=2023-06-21 |title=House GOP Forges Ahead on Wildly Unpopular National Abortion Ban |url=https://nymag.com/intelligencer/2023/06/house-gop-forges-ahead-on-unpopular-national-abortion-ban.html |accessdate=2023-11-15 |publisher= Intelligencer}} {{Wayback|date=2023-11-15 |url= https://web.archive.org/web/20231115065948/https://nymag.com/intelligencer/2023/06/house-gop-forges-ahead-on-unpopular-national-abortion-ban.html}}&lt;/ref&gt; 2023 жылғы сәуірге дейін республикашылдар басқаратын штаттардың көпшілігі аборт жасатуға толықтай дерлік тыйым салды, бұл оны Америка Құрама Штаттарының оңтүстігінде заңсыз қылды. Kaiser Family Foundation мәліметі бойынша, аборт жасатуға ерте кезеңде де-юре тыйым салған 15 штат бар; зорлау мен инцестке қойылған ерекшеліксіз.&lt;ref name=&quot;The New York Times-2023&quot; /&gt;  Роу Уэйдке қарсы шешімінің жоққа шығарылуы және сол себептен болған оңтүстіктегі абортқа қойылған шектеулер кесірінен елдің түрлі штаттарында ана болмақ әйелдердің қайтыс болғаны жайлы хабарланды. Бұған себеп — шектеуші заңнама жүкті әйелдің құрсағындағы баласына тиісуін заңсыз қылды.&lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://www.theguardian.com/us-news/2024/oct/30/texas-woman-death-abortion-ban-miscarriage |title= Texas woman died after being denied miscarriage care due to abortion ban, report finds |lang= en |publisher= The Guardian |last= Sherman |first= Carter |date=2024-10-30 |accessdate= 2024-11-02}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://www.theguardian.com/commentisfree/2024/sep/19/georgia-abortion-ban |title= Amber Thurman was killed by Georgia’s abortion ban. There will be others |lang= en |publisher= The Guardian |last= Donegan |first= Moira |date= 2024-09-19 |accessdate= 2024-11-02}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://www.theguardian.com/commentisfree/2024/sep/19/georgia-abortion-ban |title= Amber Thurman was killed by Georgia’s abortion ban. There will be others |lang= en |publisher= The Guardian |last= Donegan |first= Moira |date= 2024-09-19 |accessdate= 2024-11-02}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://www.propublica.org/article/candi-miller-abortion-ban-death-georgia |title= Afraid to Seek Care Amid Georgia’s Abortion Ban, She Stayed at Home and Died |lang= en |publisher= ProPublica |last= Surana |first= Kavitha |date= 2024-09-18 |accessdate= 2024-11-02}}&lt;/ref&gt;

Трамп Роуды жоққа шығарғаны үшін несие алды, бірақ абортқа толық тыйым салуды талап ететін республикашылдарды сынға алды.&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2023-05-17 |title=Trump: 'I was able to kill Roe v. Wade' |url=https://www.nbcnews.com/politics/donald-trump/trump-was-able-kill-roe-v-wade-rcna84897 |accessdate=2024-02-05 |publisher=NBC News}} {{Wayback|date=2024-02-05 |url= https://web.archive.org/web/20240205132002/https://www.nbcnews.com/politics/donald-trump/trump-was-able-kill-roe-v-wade-rcna84897}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2023-09-16 |title=Trump criticizes Republicans pushing abortion bans with no exceptions: 'You're not going to win' |url=https://www.nbcnews.com/politics/donald-trump/trump-bring-country-together-abortion-meet-the-press-rcna105311 |accessdate=2024-02-05 |publisher=NBC News}} {{Wayback|date=2024-02-05 |url= https://web.archive.org/web/20240205173558/https://www.nbcnews.com/politics/donald-trump/trump-bring-country-together-abortion-meet-the-press-rcna105311}}&lt;/ref&gt; Трамп аборт мәселесін штаттардың шешуіне қалдыратынын, бірақ қызыл штаттарға әйелдердің жүктілігін бақылауға және түсік жасатқан жағдайда оларды қылмыстық жауапкершілікке тартуға рұқсат беретінін айтты.&lt;ref name=&quot;Time-2024&quot;&gt;{{cite magazine |last=Cortellessa |first=Eric |date=2024-04-30 |title= How Far Trump Would Go |url=https://time.com/6972021/donald-trump-2024-election-interview/ |magazine= [[Time]] |accessdate=2024-05-11}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240511000706/https://time.com/6972021/donald-trump-2024-election-interview/ |date= 2024-05-11}}&lt;/ref&gt; Болжалды үміткер болғаннан бері Камала Харрис бұрын Роу кепілдік берген федералды аборт құқығын қорғауды қалпына келтіретін заңнаманы қабылдауды қолдайтынын көрсетті.&lt;ref&gt;{{cite web |last=Astor |first=Maggie |title=Where Kamala Harris Stands on the Issues: Abortion, Immigration and More |url=https://www.nytimes.com/2024/07/21/us/politics/kamala-harris-abortion-immigration-economy-israel.html |publisher=New York Times |date=2024-07-21}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |author=Messerly, Megan; Ollstein, Alice Miranda |title=Kamala Harris' call for 'reproductive freedom' means restoring Roe |url=https://www.politico.com/news/2024/07/29/kamala-harris-abortion-restoring-roe-00171657 |work=Politico |date=2024-07-29}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;The New York Times-2024-3&quot;&gt;{{cite news |last=Astor |first=Maggie |date=2024-07-21 |title=Where Kamala Harris Stands on the Issues: Abortion, Immigration and More |url=https://www.nytimes.com/2024/07/21/us/politics/kamala-harris-abortion-immigration-economy-israel.html |accessdate=2024-07-22 |work=The New York Times}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240721215822/https://www.nytimes.com/2024/07/21/us/politics/kamala-harris-abortion-immigration-economy-israel.html |date= 2024-07-21}}&lt;/ref&gt;

=== Шекара қауіпсіздігі және иммиграция ===
Шекара қауіпсіздігі және иммиграция 2024 жылғы президенттік сайлауда әлеуетті сайлаушыларға қатысты басты мәселелердің бірі болып табылады.&lt;ref&gt;{{cite news |url= https://www.nytimes.com/2024/01/17/briefing/immigration-policy-democrats.html |title= A 2024 Vulnerability |work= The New York Times |date= 2024-01-17 |last=Leonhardt |first=David |accessdate=2024-01-26}} {{Wayback|date= 2024-01-26 |url= https://web.archive.org/web/20240126192037/https://www.nytimes.com/2024/01/17/briefing/immigration-policy-democrats.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://apnews.com/article/democracy-2024-election-trump-biden-poll-39309519c8473175c25ab5a305e629ba |title=Americans agree that the 2024 election will be pivotal for democracy, but for different reasons|date=2023-12-15 |work=Associated Press |accessdate=2023-12-16}} {{Wayback|date= 2023-12-16 |url=https://web.archive.org/web/20231216014504/https://apnews.com/article/democracy-2024-election-trump-biden-poll-39309519c8473175c25ab5a305e629ba}}&lt;/ref&gt; Сауалнама көрсеткендей, америкалықтардың көпшілігі елге келетін иммиграцияны азайтқысы келеді&lt;ref&gt;{{Cite web |last=M. Jones |first=Jeffrey |date=2024-07-12 |title=Sharply More Americans Want to Curb Immigration to U.S. |url=https://news.gallup.com/poll/647123/sharply-americans-curb-immigration.aspx |accessdate=2024-07-21 |work=Gallup}} {{Wayback|date= 2024-06-20 |url= https://web.archive.org/web/20240720215320/https://news.gallup.com/poll/647123/sharply-americans-curb-immigration.aspx}}&lt;/ref&gt; және ақ нәсілді республикашылдардың айтарлықтай аз бөлігі ақтардың демографиялық құлдырауына алаңдайды.&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Frankovic |first=Kathy |date=2021-08-19 |title=White Republicans see the white population decline in America as a bad thing |url=https://today.yougov.com/politics/articles/37643-white-republicans-see-white-population-decline |accessdate=2024-07-21 |publisher=YouGov}} {{Wayback|date=2023-11-29 |url= https://web.archive.org/web/20231129194903/https://today.yougov.com/politics/articles/37643-white-republicans-see-white-population-decline}}&lt;/ref&gt; 2023 жылы және 2024 жылдың басында Америка Құрама Штаттарының [[Мексика]]мен шекарасы арқылы елге кірген мигранттардың көбеюі орын алды.&lt;ref&gt;{{Cite news|url= https://www.economist.com/united-states/2024/01/25/how-americas-failed-immigration-policies-might-cost-joe-biden-the-election|title=America's immigration policies are failing|newspaper=The Economist|accessdate= 2024-01-26}} {{Wayback|date=2024-01-26|url= https://web.archive.org/web/20240126191707/https://www.economist.com/united-states/2024/01/25/how-americas-failed-immigration-policies-might-cost-joe-biden-the-election}}&lt;/ref&gt; 2024 жылғы маусымға қарай заңсыз өтулер төрт ай сайынғы төмендеуден кейін үш жылдағы ең төменгі деңгейге жетті, мұны АҚШ-тың жоғары лауазымды шенеуніктері Америка Құрама Штаттары мен Мексика арасындағы тәртіптің күшеюімен, ауа-райы және Байденнің панаға шектеулерді күшейту туралы бұйрығымен байланыстырды.&lt;ref&gt;{{Cite news|first=Camilo|last=Montoya-Galvez|url=https://www.cbsnews.com/news/border-crossings-us-mexico-border-june-2024/|title=Illegal crossings at U.S.-Mexico border fall to 3-year low, the lowest level under Biden|newspaper=CBS News|date=2024-07-01|accessdate= 2024-07-12}} {{Wayback|date=2024-07-10|url= https://web.archive.org/web/20240710231729/https://www.cbsnews.com/news/border-crossings-us-mexico-border-june-2024/}}&lt;/ref&gt; 2024 жылғы шілдеге қарай шекарада қамауға алулар Байденнің атқару әрекетінің нәтижесінде 33%-ға төмендеп, 46 айдағы ең төменгі деңгейге дейін төмендеді, содан кейін ол маусым айында 55 % төмендеп, оны 2020 жылғы қыркүйектен бергі ең төменгі деңгейге жеткізді.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://apnews.com/article/border-patrol-arrests-asylum-4898733a7ad9868e54220c23b7d96185|title=Border arrests drop 33% to a 46-month low in July after asylum restrictions take hold|work=The Associated Press|date=2024-08-16|accessdate=2024-08-16}}&lt;/ref&gt;

Харрис азаматтыққа жету жолымен бірге «мықты шекара қауіпсіздігі» үшін күресуге уәде берді. Харрис бас прокурор кезінде трансұлттық бандалармен, есірткі картельдерімен және адам саудагерлерімен күресудегі жұмысын ерекше атап өтті.&lt;ref name=&quot;Politico-2024&quot;&gt;{{cite news|author= Daniels, Eugene; Schneider, Elena |title= Harris promises to go tough on border security |url= https://www.politico.com/news/2024/08/09/harris-promises-to-go-tough-on-border-security-00173485 |work= Politico |date= 2024-08-09 |accessdate= 2024-08-10}} {{Wayback|date= 2024-08-11 |url= https://web.archive.org/web/20240811003141/https://www.politico.com/news/2024/08/09/harris-promises-to-go-tough-on-border-security-00173485}}&lt;/ref&gt; 2023 жылы вице-президент ретінде Харрис кедейлік сияқты жаппай көші-қонның себептерін жою үшін жеке компаниялардан [[Орталық Америка]] қауымдастығына 950 ми ллион АҚШ долларын бөлетінін жариялады.&lt;ref name=&quot;The New York Times-2024-3&quot;/&gt; Харрис иммиграциялық жүйе «бұзылған» және оны түзету керек деп санайтынын және америкалықтардың бұған сенетінін айтады.&lt;ref name=&quot;The New York Times-2024-3&quot;/&gt; Харрис Шекара патруль агенттерінің санын көбейтуді қолдайды және Трампты шекара қауіпсіздігіне байсалды қарамайды деп айыптайды.&lt;ref&gt;{{Cite web |author= Alvarez, Priscilla; Blackburn, Piper Hudspeth |date= 2024-07-31 |title= Harris goes on offensive on immigration, comparing her record with Trump's |url= https://www.cnn.com/2024/07/30/politics/harris-immigration-trump/index.html |accessdate= 2024-07-31 |work= [[CNN]] |language=en}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240731030729/https://www.cnn.com/2024/07/30/politics/harris-immigration-trump/index.html |date= 2024-07-31}}&lt;/ref&gt; Вице-президент кезінде Харрис қосымша шекара агенттерін қаржыландыратын және Трамп қабылдамаған жағдайда шекараны жауып тастайтын екі партия да қолдаған заң жобасын қолдады. Трамп Өкілдер палатасы мен Сенат республикашылдарын заң жобасын жоюға шақырды, бұл оның және республикашылдардың қайта сайлану науқанына зиянын тигізеді және иммиграцияның науқан мәселесі болуына кедергі жасайды деді.&lt;ref&gt;{{cite news|title=Trump brags about efforts to stymie border talks: 'Please blame it on me'|url=https://www.washingtonpost.com/politics/2024/01/27/trump-border-biden/|newspaper=The Washington Post|date=2024-01-28|last=Arnsdorf|first=Isaac|issn=0190-8286|accessdate=2024-01-29}} {{Wayback|date=2024-01-28|url= https://web.archive.org/web/20240128000000/https://web.archive.org/web/20240128152344/https://www.washingtonpost.com/politics/2024/01/27/trump-border-biden/}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=Senate GOP blocks bipartisan border deal and foreign aid package in key vote |url=https://edition.cnn.com/politics/live-news/senate-vote-border-bill-aid-02-07-24/index.html |work=CNN |date=2024-02-07 |accessdate=2024-04-03}} {{Wayback|date=2024-03-24 |url= https://web.archive.org/web/20240324052232/https://edition.cnn.com/politics/live-news/senate-vote-border-bill-aid-02-07-24/index.html |author=Elise Hammond; Michelle Shen; Jack Forrest; Shania Shelton }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |last=Kane |first=Paul |title=Senate Republicans retreating into the same ungovernable chaos as House GOP |url=https://www.washingtonpost.com/politics/2024/02/07/senate-republicans-retreating-into-same-ungovernable-chaos-house-gop/ |newspaper=The Washington Post |date=2024-02-07 |accessdate=2024-04-03}} {{Wayback|date=2024-02-07 |url=https://web.archive.org/web/20240207191403/https://www.washingtonpost.com/politics/2024/02/07/senate-republicans-retreating-into-same-ungovernable-chaos-house-gop/}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|title=GOP leaders face unrest amid chaotic, bungled votes|url=https://www.washingtonpost.com/politics/2024/02/07/republicans-disarray-house-senate-border/|newspaper=The Washington Post|date=2024-01-07|author=Jacqueline Alemany; Marianna Sotomayor; Leigh Ann Caldwell; Liz Goodwin |accessdate=2024-04-03}} {{Wayback|date=2024-06-19 |url= https://web.archive.org/web/20240619170449/https://www.washingtonpost.com/politics/2024/02/07/republicans-disarray-house-senate-border/}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|title=Senate GOP blocks border deal; future of Ukraine, Israel aid unclear|url=https://www.washingtonpost.com/politics/2024/02/07/senate-border-security-vote/|newspaper=The Washington Post|date=2024-02-07|author=Liz Goodwin; Leigh Ann Caldwell; Abigail Hauslohner |accessdate= 2024-04-03}} {{Wayback|date= 2024-02-08 |url= https://web.archive.org/web/20240208172040/https://www.washingtonpost.com/politics/2024/02/07/senate-border-security-vote/}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |author= Richard Cowan; Picas Costas |title=US Senate unveils $118 billion bill on border security, aid for Ukraine, Israel |url=https://www.reuters.com/world/us/us-senate-unveils-118-billion-bipartisan-bill-tighten-border-security-aid-2024-02-04/ |accessdate=2024-02-05 |date= 2024-02-05 |work= [[Reuters]]}}&lt;/ref&gt; Харрис Трампты сайлау науқанындағы заң жобасына қарсы болғаны үшін сынады&lt;ref name=&quot;Politico-2024&quot;/&gt; және заң жобасына президент ретінде қол қоюға уәде береді.&lt;ref&gt;{{Cite web |author=Restuccia, Andrew; Hackman, Michelle |title=Kamala Harris Pledges to Sign Bipartisan Border Bill |url=https://www.wsj.com/livecoverage/dnc-harris-speech-election-2024/card/harris-pledges-to-sign-bipartisan-border-bill-csVc4bVyNHlyx9yqnyyE |accessdate=2024-08-24 |date= 2024-08-23 |work=The Wall Street Journal}} {{Wayback|date=2024-08-24 |url= https://web.archive.org/web/20240824052300/https://www.wsj.com/livecoverage/dnc-harris-speech-election-2024/card/harris-pledges-to-sign-bipartisan-border-bill-csVc4bVyNHlyx9yqnyyE}}&lt;/ref&gt;

[[Сурет:President Trump Travels to Arizona (50040937841).jpg|нобай|оңға|Дональд Трамп сайланғанда оңтүстік шекарадағы [[Трамп қабырғасы|қабырға]]ны аяқтаймын деді]]

Дональд Трамп сайланса, [[депортация]]ны көбейтетінін, АҚШ әскерін шекараға жіберетінін, жұмыс орнындағы рейдтер арқылы ICE қамауын кеңейтетінін,&lt;ref name=&quot;The New York Times-2023-3&quot; /&gt; шекара қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін жергілікті құқық қорғау органдарын тағайындайтынын, кеден мен шекара патрульдік қызметін қаржыландыруды көбейтетінін, сондай-ақ аяқтайтынын мәлімдеді. оңтүстік шекарада қабырға тұрғызу.&lt;ref&gt;{{cite web |last=Garsd |first=Jasmine |date=2023-12-13 |title=Where the Republican presidential candidates stand on immigration |url=https://www.npr.org/2023/12/13/1218935981/republican-candidates-immigration |accessdate= 2024-02-10 |publisher=NPR}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240210211541/https://www.npr.org/2023/12/13/1218935981/republican-candidates-immigration |date= 2024-02-10}}&lt;/ref&gt; [[The New York Times]] Трамп «АҚШ-тағы құжатсыз адамдарды кең ауқымда жинап, оларды шығарылғанын күтіп тұрғанша кең лагерьлерде ұстауға дайындалу» сияқты «иммиграцияға қарсы бірінші мерзімді репрессиясының кеңеюін» қарастырып жатқанын хабарлады.&lt;ref name=&quot;The New York Times-2023-3&quot;&gt;{{cite news|title=Sweeping Raids, Giant Camps and Mass Deportations: Inside Trump's 2025 Immigration Plans|url=https://www.nytimes.com/2023/11/11/us/politics/trump-2025-immigration-agenda.html|work=The New York Times|date=2023-11-11|author=Charlie Savage; Maggie Haberman; Jonathan Swan |accessdate= 2024-04-26}} {{Wayback|date= 2024-04-25 |url= https://web.archive.org/web/20240425100016/https://www.nytimes.com/2023/11/11/us/politics/trump-2025-immigration-agenda.html}}&lt;/ref&gt; Трамп қамау лагерлерін салу және әскери күштерді қолдану арқылы 11 миллион адамды депортациялау ниетін мәлімдеді.&lt;ref name=&quot;Time-2024&quot; /&gt; Трамп ұлттық деректермен расталмайтын «мигранттар қылмысының толқыны» туралы жалған мәлімдемелер жасап жүреді.&lt;ref&gt;{{Cite news |author=Olympia, Sonnier; Haake, Garrett |date= 2024-02-29 |title=Trump's claims of a migrant crime wave are not supported by national data|publisher=NBC News |url=https://www.nbcnews.com/politics/2024-election/trumps-claims-migrant-crime-wave-are-not-supported-national-data-rcna140896 |accessdate=2024-06-23}} {{Wayback|date= 2024-06-22 |url= https://web.archive.org/web/20240622153032/https://www.nbcnews.com/politics/2024-election/trumps-claims-migrant-crime-wave-are-not-supported-national-data-rcna140896}}&lt;/ref&gt;

Трамптың иммиграцияға қарсы үні оның бұрынғы президент болған кезінен қаттырақ болғаны атап өтілді&lt;ref name=&quot;The New York Times-2023-3&quot;/&gt; және кейбір заңсыз иммигранттар жайлы сөйлегенде адамгершілікке жатпайтын риториканы қолданғаны үшін сынға ұшырады. Трамп кейбір иммигранттарды «адам емес» және «жануарлар» деп те атап жатты.&lt;ref name=&quot;Reuters-2024-2&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/politics/2024/03/16/trump-immigrants-not-people/|title=Trump says some undocumented immigrants are 'not people'|first=Marisa|last=Iati|date=2024-03-16|accessdate=2024-03-17|newspaper=The Washington Post|issn=0190-8286}} {{Wayback|date=2024-03-16|url=https://web.archive.org/web/20240316225300/https://www.washingtonpost.com/politics/2024/03/16/trump-immigrants-not-people/|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |author=Huynh, Anjali; Gold, Michael |title=Trump Says Some Migrants Are 'Not People' and Predicts a 'Blood Bath' if He Loses |url=https://www.nytimes.com/2024/03/16/us/politics/trump-speech-ohio.html |work=The New York Times |date=2024-03-17 |issn=0362-4331 |accessdate=2024-04-26}} {{Wayback|date=2024-04-23 |url= https://web.archive.org/web/20240423095503/https://www.nytimes.com/2024/03/16/us/politics/trump-speech-ohio.html}}&lt;/ref&gt; 2023 жылғы күзден бастап&lt;ref name=&quot;The New York Times-2024-5&quot; /&gt; Трамп иммигранттар «еліміздің қанын улап жатыр» деп мәлімдеді, бұл [[Ақтардың артықшылығы|ақтар үстемшілдері]] мен [[Адольф Гитлер]] қолданған риторикамен салыстыруға әкелді.&lt;ref&gt;{{cite news |last=Sullivan |first=Kate |title=Trump's anti-immigrant comments draw rebuke |url=https://edition.cnn.com/2023/10/06/politics/trump-anti-immigrant-comments/index.html |publisher=[[CNN]] |date=2023-10-06 |accessdate=2023-11-17}} {{Wayback|date=2023-11-15 |url= https://web.archive.org/web/20231115194416/https://edition.cnn.com/2023/10/06/politics/trump-anti-immigrant-comments/index.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |author=LeVine, Marianne; Kornfield, Maryl |url= https://www.washingtonpost.com/elections/2023/10/12/trump-immigrants-comments-criticism/ |title=Trump's anti-immigrant onslaught sparks fresh alarm heading into 2024 |newspaper=[[The Washington Post]] |date= 2023-10-12 |accessdate= 2023-11-16}} {{Wayback|date=2024-06-19 |url= https://web.archive.org/web/20240619170447/https://www.washingtonpost.com/elections/2023/10/12/trump-immigrants-comments-criticism/}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;The New York Times-2024-5&quot;&gt;{{cite news |last=Astor |first=Maggie |title=Trump Doubles Down on Migrants 'Poisoning' the Country |url=https://www.nytimes.com/2024/03/17/us/politics/trump-fox-interview-migrants.html |work=The New York Times |date= 2024-03-17 |issn=0362-4331 |accessdate= 2024-04-26}} {{Wayback|date=2024-04-25 |url= https://web.archive.org/web/20240425195313/https://www.nytimes.com/2024/03/17/us/politics/trump-fox-interview-migrants.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;The New York Times-2023-5&quot;&gt;{{cite news |last=Gabriel |first=Trip |title=Trump Escalates Anti-Immigrant Rhetoric With 'Poisoning the Blood' Comment |url=https://www.nytimes.com/2023/10/05/us/politics/trump-immigration-rhetoric.html |work=The New York Times |date=2023-10-05 |accessdate=2024-04-26}} {{Wayback|date=2024-01-17 |url= https://web.archive.org/web/20240117102659/https://www.nytimes.com/2023/10/05/us/politics/trump-immigration-rhetoric.html}}&lt;/ref&gt; Трамптың түсініктемелері Трамптың сайлауалды науқаны кезінде жиі қолданатын зорлық-зомбылыққа толы риториканың бөлігі болып табылады.&lt;ref name=&quot;Perspectives on Terrorism-2020&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Reuters-2024-2&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;The New York Times-2023-7&quot;&gt;{{cite news |author=Haberman, Maggie; Nehamas, Nicholas; McFadden, Alyce |date=2023-10-03 |title=Trump Said Shoplifters Should Be Shot, Part of a String of Violent Remarks |url=https://www.nytimes.com/2023/10/03/us/politics/trump-indictments-shoplifters-violence.html |accessdate=2023-10-09 |work=[[The New York Times]]}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20231008234203/https://www.nytimes.com/2023/10/03/us/politics/trump-indictments-shoplifters-violence.html |date=2023-10-08}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;The New York Times-2023-5&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;The Washington Post-2023&quot;&gt;{{Cite news |last=LeVine |first=Marianne |date=2023-11-12 |title=Trump calls political enemies 'vermin,' echoing dictators Hitler, Mussolini |url=https://www.washingtonpost.com/politics/2023/11/12/trump-rally-vermin-political-opponents |accessdate=2023-11-12 |newspaper=[[The Washington Post]]}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20231113051831/https://www.washingtonpost.com/politics/2023/11/12/trump-rally-vermin-political-opponents/ |date=2023-11-13}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;The New York Times-2024-2&quot;&gt;{{Cite news |author=Gold, Michael; Huynh, Anjali |date=2024-04-02 |title=Trump Again Invokes 'Blood Bath' and Dehumanizes Migrants in Border Remarks |url=https://www.nytimes.com/2024/04/02/us/politics/trump-border-blood-bath.html |access-date=2024-04-03 |work=The New York Times |issn=0362-4331}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240402234017/https://www.nytimes.com/2024/04/02/us/politics/trump-border-blood-bath.html |date=2024-04-02}}&lt;/ref&gt;

=== Жаһандық жылыну ===
Жаһандық жылыну 2024 жылғы президенттік сайлаудағы басты мәселелердің бірі болады деп күтілуде.&lt;ref name=&quot;Portland Press Herald-2024&quot;&gt;{{Cite web |last=Gongloff |first=Mark |date=2024-01-30 |title=The 2024 election just might turn on ... climate change? |url=https://www.pressherald.com/2024/01/30/opinion-the-2024-election-just-might-turn-on-climate-change/ |access-date= 2024-02-12 |work=Portland Press Herald}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240213032748/https://www.pressherald.com/2024/01/30/opinion-the-2024-election-just-might-turn-on-climate-change/ |date= 2024-02-13}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;The New York Times-2024&quot;&gt;{{Cite web |title=Climate is on the Ballot Around the World |url=https://www.nytimes.com/2024/01/16/climate/climate-is-on-the-ballot-around-the-world.html |access-date=2024-01-16 |work=The New York Times |last=Andreoni |first=Manuela |date=2024-01-16}} {{Wayback|date=2024-01-16 |url=https://web.archive.org/web/20240116191827/https://www.nytimes.com/2024/01/16/climate/climate-is-on-the-ballot-around-the-world.html}}&lt;/ref&gt; 2023 жылы Америка Құрама Штаттары тәулігіне 13,2 миллион баррельден астам шикі мұнай өндіруде рекордтық көрсеткішке қол жеткізді, бұл Трамп президенттігінің шыңында өндірілген тәулігіне 13 миллион баррельден асып түсті.&lt;ref&gt;{{cite news|title=U.S. oil production hit a record under Biden. He seldom mentions it.|url=https://www.washingtonpost.com/politics/2023/12/31/us-oil-production-has-hit-record-under-biden-he-hardly-mentions-it/|author= Halper, Evan; Olorunnipa, Toluse |newspaper=The Washington Post|date=2023-12-31|accessdate=2024-01-20|issn=0190-8286}} {{Wayback|date=2024-01-18|url= https://web.archive.org/web/20240118150742/https://www.washingtonpost.com/politics/2023/12/31/us-oil-production-has-hit-record-under-biden-he-hardly-mentions-it/}}&lt;/ref&gt; Америка сонымен қатар [[COVID-19 пандемиясы]]на және [[Ресейдің Украинаға басып кіруі]]не байланысты 2021–2024 жаһандық энергетикалық дағдарыстан туындаған жеткізу күйзелістерімен айналысты.&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2022 |title=IEA Global Energy Crisis |url=https://www.iea.org/topics/global-energy-crisis |publisher=International Energy Agency |accessdate=2022-12-06}} {{Wayback|date= 2022-12-06 |url= https://web.archive.org/web/20221206212447/https://www.iea.org/topics/global-energy-crisis}}&lt;/ref&gt;

Харрис — табысы төмен аймақтар мен түрлі-түсті адамдарға климаттың өзгеруінің әсерін шешу үшін экологиялық әділеттілікті қорғаушы. Байден тұсында ол оның климаттық заңнамасын қолдады.&lt;ref name=&quot;The New York Times-2024-3&quot;/&gt; Харрис АҚШ тарихындағы климаттың өзгеруіне және таза энергияға&lt;ref name=&quot;The Hill-2024&quot;&gt;{{Cite news |last=Bolton |first=Alexander |date=2024-07-29 |title=Behind hoopla, Democrats anxious about Harris |work=The Hill |url=https://thehill.com/homenews/senate/4795432-kamala-harris-democratic-anxiety/ |accessdate=2024-08-01}} {{Wayback|date=2024-07-30 |url= https://web.archive.org/web/20240730045711/https://thehill.com/homenews/senate/4795432-kamala-harris-democratic-anxiety/}}&lt;/ref&gt; ең үлкен инвестиция болып табылатын инфляцияны азайту туралы заңның&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Bordoff |first=Jason |date=2022 |title=AMERICA'S LANDMARK CLIMATE LAW |url=https://www.imf.org/en/Publications/fandd/issues/2022/12/america-landmark-climate-law-bordoff |accessdate= 2024-01-16 |work=International Monetary Fund}} {{Wayback|date=2024-01-18 |url= https://web.archive.org/web/20240118035504/https://www.imf.org/en/Publications/fandd/issues/2022/12/america-landmark-climate-law-bordoff}}&lt;/ref&gt; қабылдануына көмектесті, бұл АҚШ-ты 2030 жылға қарай шығарындыларды 2005 жылғы деңгейден 50–52 %-ға төмендету мақсаттарына жету жолына қойды.&lt;ref&gt;{{Cite magazine |last=McCarthy |first=Gina |date=2023-08-16 |title=The Inflation Reduction Act Took U.S. Climate Action Global. Here's What Needs To Happen Next |url=https://time.com/6305001/inflation-reduction-act-what-happens-next/ |access-date=January 20, 2024 |magazine=TIME |language=en}} {{Wayback|date=2024-01-19 |url= https://web.archive.org/web/20240119015654/https://time.com/6305001/inflation-reduction-act-what-happens-next/}}&lt;/ref&gt; Харрис науқаны оның [[қабаттың гидравликалық үзілімі]]не тыйым қоюды қолдамайтынын айтты.&lt;ref&gt;{{cite news |last=Ward |first=Myah |title=Trump tries to sharpen Harris attacks as she blunts his momentum |work=Politico |url=https://www.politico.com/news/2024/07/27/trump-harris-minnesota-rally-shooting-00171526 |date=2024-07-27 |accessdate=2024-07-28}} {{Wayback|date=2024-07-28 |url= https://web.archive.org/web/20240728035307/https://www.politico.com/news/2024/07/27/trump-harris-minnesota-rally-shooting-00171526}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;CNN-2024&quot;&gt;{{Cite news |author=John, Arit; Tausche, Kayla |date=2024-07-30 |title=Harris recalibrates policy stances as she adjusts to role atop Democratic ticket |work=CNN |url=https://www.cnn.com/2024/07/30/politics/harris-shifts-policy-stances/index.html |accessdate=2024-08-01}} {{Wayback|date=2024-08-01 |url=https://web.archive.org/web/20240801002949/https://www.cnn.com/2024/07/30/politics/harris-shifts-policy-stances/index.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;The New York Times-2024-7&quot; /&gt; Трамп техногендік жаһандық жылыну идеясын келемеждеді.&lt;ref&gt;{{cite news|title=No more going wobbly in climate fight, Trump supporters vow|url=https://www.politico.com/news/2024/01/12/trump-second-term-climate-science-2024-00132289|work=Politico|date=2024-01-16|accessdate=2024-01-18|last=Waldman|first=Scott}} {{Wayback|date=2024-01-17|url=https://web.archive.org/web/20240117142253/https://www.politico.com/news/2024/01/12/trump-second-term-climate-science-2024-00132289}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|title=On Fox, Donald Trump Calls Climate Change A 'Hoax': 'In The 1920's They Were Talking About Global Freezing'|url=https://www.forbes.com/sites/markjoyella/2022/03/21/on-fox-donald-trump-calls-climate-change-a-hoax-in-the-1920s-they-were-talking-about-global-freezing/?sh=4361ef3f3787|work=Forbes|date=March 21, 2022|access-date=2023-12-11|last=Joyella|first=Mark}} {{Wayback|date=2023-12-12|url= https://web.archive.org/web/20231212042756/https://www.forbes.com/sites/markjoyella/2022/03/21/on-fox-donald-trump-calls-climate-change-a-hoax-in-the-1920s-they-were-talking-about-global-freezing/?sh=4361ef3f3787}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://www.cfr.org/blog/campaign-roundup-republican-presidential-candidates-climate-change |title=Campaign Roundup: The Republican Presidential Candidates on Climate Change |last=Lindsay |first=James M. |date=2023-12-01 |publisher=Council on Foreign Relations |accessdate=2023-12-11}} {{Wayback|date= 2023-12-12 |url= https://web.archive.org/web/20231212042757/https://www.cfr.org/blog/campaign-roundup-republican-presidential-candidates-climate-change}}&lt;/ref&gt; Трамп электр көлік бастамаларын кері қайтаруға уәде берді, Париж климаттық келісімінен тағы бір рет шығуды және бірнеше экологиялық ережелерді жоюды ұсынды.&lt;ref name=&quot;Associated Press-2023&quot;&gt;{{cite news |author=Riccardi, Nicholas; Price, Michelle L. |date=2023-12-16 |title=Trump calls Biden the 'destroyer' of democracy despite his own efforts to overturn 2020 election |url=https://apnews.com/article/trump-biden-democracy-election-2024-f2f824f056ae9f81f4e688fe590f41b4 |accessdate=2023-12-16 |work=Associated Press}} {{Wayback|date=2023-12-15 |url= https://web.archive.org/web/20231215220821/https://apnews.com/article/trump-biden-democracy-election-2024-f2f824f056ae9f81f4e688fe590f41b4}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|title=Trump's Violent Language Toward EVs|url=https://www.nytimes.com/2024/03/18/climate/trump-electric-vehicles-blood-bath.html|work=The New York Times|date=2024-03-18|last=Friedman|first=Lisa|accessdate=2024-03-21|issn=0362-4331}} {{Wayback|date=2024-03-21|url= https://web.archive.org/web/20240321023506/https://www.nytimes.com/2024/03/18/climate/trump-electric-vehicles-blood-bath.html}}&lt;/ref&gt;

=== Демократия ===
[[Сурет:2021 storming of the United States Capitol DSC09156 collage.png|нобай|оңға|2024 жылғы сайлау Трамптың [[2020 АҚШ президент сайлауы|2020 жылғы сайлау]]ды жоққа шығаруға жасаған бұрынғы әрекеттерінен және [[АҚШ Капитолийінің басып алынуы (2020)|6 қаңтарда АҚШ Капитолийіне шабуыл]]дан кейінгі алғашқы президенттік сайлау ретінде өтеді. Бұл сайлау, сонымен қатар, Трамптың 2020 жылғы сайлауды және [[Джорджия]] штатындағы Джо Байденнің жеңісін жоққа шығаруға әрекеттенгеніне қатысты федералды сот ісі тұсында келеді.]]
[[Демократия]] 2024 жылғы сайлауда үлкен мәселе болады деп күтілуде. AP-NORC 2023 жылғы 30 қараша мен 4 желтоқсан аралығында 1074 ересек адам арасында жүргізілген сауалнама ересектердің 62 % келесі сайлауда кім жеңетініне байланысты демократияға қауіп төнуі мүмкін деп ойлатынын көрсетті.&lt;ref&gt;{{cite news|title=Americans agree that the 2024 election will be pivotal for democracy, but for different reasons|url=https://apnews.com/article/democracy-2024-election-trump-biden-poll-39309519c8473175c25ab5a305e629ba|work=Associated Press|date=2023-12-15|last1=Fields|first1=Gary|last2=Sanders|first2=Linley|access-date=2023-12-16|archive-date=2023-12-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20231216014504/https://apnews.com/article/democracy-2024-election-trump-biden-poll-39309519c8473175c25ab5a305e629ba}}&lt;/ref&gt;

Сайлау алдындағы сауалнама америкалық демократияның жағдайына терең қанағаттанбаушылықты көрсетті.&lt;ref&gt;{{Cite news |author=Balz, Dan; Ence Morse, Clara |date=2023-08-18 |title=American democracy is cracking. These forces help explain why. |url=https://www.washingtonpost.com/politics/2023/08/18/american-democracy-political-system-failures/ |accessdate=2023-11-15 |newspaper=[[The Washington Post]] |archive-date=2023-11-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231115151758/https://www.washingtonpost.com/politics/2023/08/18/american-democracy-political-system-failures/}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|last=Leonhardt|first=David |date=2022-09-17|title=A Crisis Coming: The Twin Threats to American Democracy |url=https://www.nytimes.com/2022/09/17/us/american-democracy-threats.html |access-date=2023-11-15|work=[[The New York Times]]}} {{Wayback|date=2023-11-01 |url=https://web.archive.org/web/20231101094836/https://www.nytimes.com/2022/09/17/us/american-democracy-threats.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Gambino |first=Lauren |date=2023-11-05 |title=With the US election a year away, most Americans don't want Biden or Trump |work=The Guardian |url=https://www.theguardian.com/us-news/2023/nov/05/us-presidential-election-biden-trump-polls |access-date=2023-11-15 |issn=0261-3077 |archive-date=2023-11-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20231116135016/https://www.theguardian.com/us-news/2023/nov/05/us-presidential-election-biden-trump-polls |url-status=live }}&lt;/ref&gt; Либералдар консерваторлар елді христиандық ұлтшыл [[автократия]]лық тенденциялармен және 2020 жылғы сайлауды бұзу әрекеттерімен қорқытады деп сенеді.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Republicans switched gears to focus on issues such as inflation and crime that poll highest among voter concerns|url=https://www.nbcnews.com/politics/2022-election/democrats-press-threat-democracy-campaigns-final-days-gop-candidates-s-rcna55806|access-date=2023-05-03|publisher=NBC News|date=2022-11-07|author=Smith, Allan; Gomez, Henry J.}} {{Wayback|date=2022-11-07|url=https://web.archive.org/web/20221107232800/https://www.nbcnews.com/politics/2022-election/democrats-press-threat-democracy-campaigns-final-days-gop-candidates-s-rcna55806}}&lt;/ref&gt; Кейбір республикашылар Трамптың бұрынғы импичменті және төрт қылмыстық айыптауы сайлауға әсер ету және оны қызметінен қалдыру әрекеті деп алаңдайды.&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Is Our Democracy Under Threat? |url=https://www.rutgers.edu/news/our-democracy-under-threat |access-date=May 3, 2023 |website=rutgers.edu |archive-date=October 25, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221025225321/https://www.rutgers.edu/news/our-democracy-under-threat |url-status=live }}&lt;/ref&gt; Дегенмен, Трамптың қылмыстық істері Джо Байден мен Демократиялық партия ұйымдастырған «сайлауға араласуы» туралы ешқандай дәлел жоқ.&lt;ref name=&quot;The New York Times-2024-4&quot;&gt;{{Cite news |last=Qiu |first=Linda |date=2024-05-31 |title=Trump and Allies Assail Conviction With Faulty Claims|work=The New York Times |url=https://www.nytimes.com/2024/05/31/us/politics/trump-speech-fact-check.html |accessdate=2024-06-09}} {{Wayback|date=2024-06-01 |url= https://web.archive.org/web/20240601040801/https://www.nytimes.com/2024/05/31/us/politics/trump-speech-fact-check.html |issn=0362-4331}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;The New York Times-2024-6&quot;&gt;{{Cite news |author=Yourish, Karen; Smart, Charlie |date=2024-05-24 |title=Trump's Pattern of Sowing Election Doubt Intensifies in 2024 |url=https://www.nytimes.com/interactive/2024/05/24/us/politics/trump-election-results-doubt.html |accessdate=2024-05-25|work=The New York Times |issn=0362-4331}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240525011332/https://www.nytimes.com/interactive/2024/05/24/us/politics/trump-election-results-doubt.html?pgtype=Article&amp;action=click&amp;module=RelatedLinks |date=2024-05-25}}&lt;/ref&gt; Трамп 2020 жылғы сайлау бұрмаланды және одан ұрланды деген жалған мәлімдемелерді қайталай береді.&lt;ref name=&quot;Associated Press-2023-2&quot;&gt;{{cite news |author= Riccardi, Nicholas; Price, Michelle L. |date=2023-12-16 |title=Trump calls Biden the 'destroyer' of democracy despite his own efforts to overturn 2020 election |url=https://apnews.com/article/trump-biden-democracy-election-2024-f2f824f056ae9f81f4e688fe590f41b4}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20231215220821/https://apnews.com/article/trump-biden-democracy-election-2024-f2f824f056ae9f81f4e688fe590f41b4 |date= 2023-12-15 |accessdate=December 2023-12-16 |work=Associated Press}}&lt;/ref&gt;

Дональд Трамптың 2024 жылғы науқаны заң мамандары, тарихшылар және саясаттанушылар тарапынан көбейген зорлық-зомбылық және авторитарлық мәлімдемелері үшін сынға ұшырады,&lt;ref name=&quot;Associated Press-2023-4&quot;&gt;{{cite news|title=Trump's vow to only be a dictator on 'day one' follows growing worry over his authoritarian rhetoric|url=https://apnews.com/article/trump-hannity-dictator-authoritarian-presidential-election-f27e7e9d7c13fabbe3ae7dd7f1235c72|work=Associated Press|date=2023-12-07|author=Jill Colvin; Bill Barrow|access-date=2023-12-08|archive-date=2023-12-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20231208055611/https://apnews.com/article/trump-hannity-dictator-authoritarian-presidential-election-f27e7e9d7c13fabbe3ae7dd7f1235c72}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;The New York Times-2023-2&quot;&gt;{{cite news|title=Trump's Dire Words Raise New Fears About His Authoritarian Bent|url=https://www.nytimes.com/2023/11/20/us/politics/trump-rhetoric-fascism.html|work=The New York Times|date=2023-11-20|author=Michael C. Bender; Michael Gold|access-date=2023-12-08|archive-date=2023-12-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20231208010902/https://www.nytimes.com/2023/11/20/us/politics/trump-rhetoric-fascism.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;The Guardian-2023&quot;&gt;{{cite news |last=Stone |first=Peter |title='Openly authoritarian campaign': Trump's threats of revenge fuel alarm |url=https://www.theguardian.com/us-news/2023/nov/22/trump-revenge-game-plan-alarm |work=The Guardian |date=2023-11-22 |access-date=2023-12-09 |archive-date=2023-11-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231127003512/https://www.theguardian.com/us-news/2023/nov/22/trump-revenge-game-plan-alarm}}&lt;/ref&gt; кейбіреулер Трамп науқаны әдейі соған бейім деп те санайды.&lt;ref&gt;{{cite news|title=Talk of a Trump Dictatorship Charges the American Political Debate|url=https://www.nytimes.com/2023/12/09/us/politics/trump-dictatorship.html|work=The New York Times|date=2023-12-09|last1=Baker|first1=Peter|access-date=2023-12-09|archive-date=2023-12-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20231209203046/https://www.nytimes.com/2023/12/09/us/politics/trump-dictatorship.html|url-status=live|url-access=subscription}}&lt;/ref&gt; Трамптың платформасы федералды үкіметтің барлық бөлігінде президенттік өкілеттіктерді және атқарушы билікті кеңейтуді талап етеді.&lt;ref&gt;{{Cite news |last=Savage |first=Charlie |date=2024-04-24 |title=Trump's Immunity Claim Joins His Plans to Increase Executive Power |work=The New York Times |url=https://www.nytimes.com/2024/04/24/us/trump-immunity-president-supreme-court.html |access-date=2024-04-24 |issn=0362-4331 |archive-date=2024-04-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20240424183452/https://www.nytimes.com/2024/04/24/us/trump-immunity-president-supreme-court.html}}&lt;/ref&gt; [[2025 жобасы]] — сот билігінің, заң шығарушы тармағының немесе жергілікті үкіметтің қатысуынсыз қабылданатын [[Консерватизм|консервативті]] саясат үшін билікті атқарушы билікке орталықтандыру бойынша Heritage Foundation ұсынған жоспар. Жоспар Республикалық партияның біраз қолдауына ие болды. Құжатты ішінара Трамп әкімшілігінің бұрынғы мүшелері жазған,&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://abcnews.go.com/Health/inside-project-2025-former-trump-official-outlines-hard/story?id=112521523|title=Inside Project 2025: Former Trump official outlines hard right turn against abortion|first=Stephanie|last=Armour|work=ABC News|access-date=2024-08-05|archive-date=2024-08-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20240805214714/https://abcnews.go.com/Health/inside-project-2025-former-trump-official-outlines-hard/story?id=112521523|url-status=live}}&lt;/ref&gt; ал Дональд Трамп жоспардың бөліктерімен таныс емес екенін айтты.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.yahoo.com/news/russell-vought-project-2025-architect-040546649.html|title=Russell Vought, a Project 2025 architect, is ready to shock Washington if Trump wins second term|date=2024-08-05|work=Yahoo News|access-date=2024-08-05}} {{Wayback|date=2024-08-05|url= https://web.archive.org/web/20240805214714/https://www.yahoo.com/news/russell-vought-project-2025-architect-040546649.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite magazine|url=https://www.newyorker.com/magazine/2024/07/22/inside-the-trump-plan-for-2025|title=Inside the Trump Plan for 2025|first=Jonathan|last=Blitzer|magazine=The New Yorker |date=2024-07-15|via=www.newyorker.com|access-date=2024-08-05|archive-date=2024-08-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20240805140633/https://www.newyorker.com/magazine/2024/07/22/inside-the-trump-plan-for-2025}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://apnews.com/article/project-2025-heritage-foundation-trump-e2674ea34da786d85e97c0908b0b98a8|title=Project 2025 shakes up leadership after criticism from Democrats and Trump, but says work goes on|date=2024-08-30|website=Associated Press|accessdate=2024-08-05}} {{Wayback|date=2024-08-05|url=https://web.archive.org/web/20240805205825/https://apnews.com/article/project-2025-heritage-foundation-trump-e2674ea34da786d85e97c0908b0b98a8}}&lt;/ref&gt;

Трамптың сайлау науқаны өзінің саяси дұшпандарына қарсы қолданған кемсітулері және зорлық-зомбылық риторикасы үшін белгілі болды.&lt;ref name=&quot;Perspectives on Terrorism-2020&quot;&gt;{{Cite journal |author=Nacos, Brigitte L.; Shapiro, Robert Y.; Bloch-Elkon, Yaeli |year=2020 |title=Donald Trump: Aggressive Rhetoric and Political Violence |journal=Perspectives on Terrorism |publisher=International Centre for Counter-Terrorism|volume=14 |issue=5 |pages=2–25|issn=2334-3745 |jstor=26940036 |jstor-access=free}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Reuters-2024-2&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.reuters.com/world/us/trump-expected-highlight-murder-michigan-woman-immigration-speech-2024-04-02/|title=Trump calls migrants 'animals,' intensifying focus on illegal immigration|author=Layne, Nathan; Slattery, Gram; Reid, Tim |date=2024-04-03|access-date=2024-04-03|work=Reuters|archive-date=2024-06-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20240617123326/https://www.reuters.com/world/us/trump-expected-highlight-murder-michigan-woman-immigration-speech-2024-04-02/}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |author=Haberman, Maggie; Nehamas, Nicholas; McFadden, Alyce |url=https://www.nytimes.com/2023/10/03/us/politics/trump-indictments-shoplifters-violence.html |title=Trump Said Shoplifters Should Be Shot, Part of a String of Violent Remarks |work=[[The New York Times]] |date=2023-10-03 |access-date=2023-10-09 |archive-date=2023-10-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231008234203/https://www.nytimes.com/2023/10/03/us/politics/trump-indictments-shoplifters-violence.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;The New York Times-2023-5&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news |last=LeVine |first=Marianne |url=https://www.washingtonpost.com/politics/2023/11/12/trump-rally-vermin-political-opponents |title=Trump calls political enemies 'vermin,' echoing dictators Hitler, Mussolini |newspaper=[[The Washington Post]] |date=2023-11-12 |access-date=2023-11-12 |archive-date=2023-11-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231113051831/https://www.washingtonpost.com/politics/2023/11/12/trump-rally-vermin-political-opponents/}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news |author=Gold, Michael; Huynh, Anjali |date= 2024-04-02 |title=Trump Again Invokes 'Blood Bath' and Dehumanizes Migrants in Border Remarks|work=The New York Times |url=https://www.nytimes.com/2024/04/02/us/politics/trump-border-blood-bath.html |access-date=2024-04-03 |issn=0362-4331 |archive-date=2024-04-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240402234017/https://www.nytimes.com/2024/04/02/us/politics/trump-border-blood-bath.html |url-status=live}}&lt;/ref&gt; Трамп [[АҚШ Капитолийінің басып алынуы (2020)|2021 жылғы 6 қаңтардағы Капитолийдегі шабуыл]]ға қатысты айыпталғандарды босатуға уәде берді және айыпталғандарды «босқындар» және «мықты, мықты патриоттар» деп атады.&lt;ref&gt;{{cite news|title=One attack, two interpretations: Biden and Trump both make the Jan. 6 riot a political rallying cry|url=https://apnews.com/article/biden-trump-january-6-anniversary-speech-campaign-0777d1f89342fac32bcc230d0d854043|work=Associated Press|date=2024-01-04|last=Weissert|first=Will|access-date=2024-01-06|archive-date=2024-01-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20240105225517/https://apnews.com/article/biden-trump-january-6-anniversary-speech-campaign-0777d1f89342fac32bcc230d0d854043}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|title=On Jan. 6 many Republicans blamed Trump for the Capitol riot. Now they endorse his presidential bid|url=https://apnews.com/article/jan-6-trump-biden-insurrection-congress-690af49cbf1f7a5696545b1ebbe45c47|work=Associated Press|date=2024-01-06|last=Mascaro|first=Lisa|access-date=January 6, 2024|archive-date=2024-01-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20240106051107/https://apnews.com/article/jan-6-trump-biden-insurrection-congress-690af49cbf1f7a5696545b1ebbe45c47|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|title=Trump downplays Jan. 6 on the anniversary of the Capitol siege and calls jailed rioters 'hostages'|url=https://apnews.com/article/trump-iowa-caucuses-young-conservatives-campaign-2ca7441852577795123845811b06bc06|work=Associated Press|date=2024-01-06|author=Price, Michelle L.; Colvin, Jill; Beaumont, Thomas|access-date=2024-01-06|archive-date=2024-01-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20240106192139/https://apnews.com/article/trump-iowa-caucuses-young-conservatives-campaign-2ca7441852577795123845811b06bc06}}&lt;/ref&gt; Трамп 2024 жылғы сайлаудан кейін жеңіске жетпесе зорлық-зомбылықтың орын алатынын, не алмайтынын айта алмай, «жағдайға байланысты [көріп жатармыз]» деді.&lt;ref&gt;{{cite news|title=Trump says 'it depends' if there will be violence if he loses 2024 election to Biden|url=https://abcnews.go.com/Politics/trump-asked-violence-loses-november-election-biden-depends/story?id=109787140|work=ABC News|date=2024-04-30|author=Ibssa, Lalee; Kim, Soo Rin |accessdate=2024-04-30|archive-date=2024-04-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20240430182158/https://abcnews.go.com/Politics/trump-asked-violence-loses-november-election-biden-depends/story?id=109787140}}&lt;/ref&gt;

=== Экономика ===
[[Сурет:Inflation 2018-2024 US vs. EuroZone.png|нобай|АҚШ-тағы (көк) және [[Еуропа одағы|ЕО]]-дағы (сұр нүкте) инфляцияның ковидтен кейінгі өсуі. Тік сұр сызық — АҚШ-тағы [[COVID-19 пандемиясы]]ның басталуы.]]
Байден—Харрис әкімшілігінің экономикалық саясаты үш негізгі аспектке негізделген: мемлекеттік инвестициялар, жұмысшылардың мүмкіндіктерін кеңейту және бәсекелестікті дамыту.&lt;ref&gt;{{cite web |author=Nick Hanauer |url=https://time.com/6343967/bidenomics-is-real-economics/ |title=Bidenomics Is Real Economics |lang=en |website= |publisher=[[Time]] |date=2023-12-08 |accessdate=2024-08-27}}&lt;/ref&gt; Чиптер және ғылым туралы заң қабылданғаннан кейін бір жыл өткен соң, жартылай [[өткізгіш]]тер өндірісіне шамамен 231 миллиард АҚШ доллары көлемінде жеке инвестиция тартылды.&lt;ref&gt;{{cite web |author= |url=https://www.whitehouse.gov/briefing-room/statements-releases/2023/08/09/fact-sheet-one-year-after-the-chips-and-science-act-biden-harris-administration-marks-historic-progress-in-bringing-semiconductor-supply-chains-home-supporting-innovation-and-protecting-national-s/ |title=One Year after the CHIPS and Science Act, Biden-⁠Harris Administration Marks Historic Progress in Bringing Semiconductor Supply Chains Home, Supporting Innovation, and Protecting National Security |lang=en |website= |publisher=[[Ақ Үй]] |date=2023-08-09 |accessdate=2024-08-27}}&lt;/ref&gt; 2024 жылдың екінші тоқсанында АҚШ-тағы өндіріске нақты инвестициялар рекордтық деңгейге жетті.&lt;ref&gt;{{cite web |author= |url=https://fred.stlouisfed.org/graph/?g=1b1UQ |title=Real private fixed investment: Nonresidential: Structures: Manufacturing |lang=en |website= |publisher=[[Сент-Луис федералдық резервтік банкі]] |date=2024-07-25 |accessdate=2024-08-27}}&lt;/ref&gt; Монополияны шектеудің ең қатал тәсілі «федералды үкіметті монополияға қарсы заңнаманы қатаң және толық орындауға міндеттейтін» жарлық қабылдау болды.&lt;ref&gt;{{cite web |author= |url=https://www.whitehouse.gov/briefing-room/speeches-remarks/2021/07/09/remarks-by-president-biden-at-signing-of-an-executive-order-promoting-competition-in-the-american-economy/ |title=Remarks by President Biden At Signing of An Executive Order Promoting Competition in the American Economy |lang=en |website= |publisher=[[Ақ Үй]] |date=2021-07-09 |accessdate=2024-08-27}}&lt;/ref&gt; 2024 жылдың бірінші тоқсанындағы мемлекеттік қарыз сомасы тарихи ең жоғары деңгейге жетті — 34,6 трлн АҚШ доллары, бұл Байден президенттігінің басындағыдан 6,5 трлн АҚШ долларына артық.а&lt;ref&gt;{{cite web |author= |url=https://fred.stlouisfed.org/series/GFDEBTN |title=Federal Debt: Total Public Debt |lang=en |website= |publisher=[[Сент-Луис федералдық резервтік банкі]] |date=2024-06-06 |accessdate=2024-08-27}}&lt;/ref&gt; 2023 жылы елдің жетекші партиялары бюджеттік келісімге қол қойды, бұл федералды шығындарды төмендетудің орнына мемлекеттік қарыз лимитінің шегін көтеруге мүмкіндік берді. Бұл келісім 2023 жылмен салыстырғанда 2033 жылға қарай мемлекеттік қарыз сомасын 1,5 трлн АҚШ долларына қысқартуға мүмкіндік береді деп жоспарлануда.&lt;ref&gt;{{cite web |author=Eric Revell  |url=https://www.foxbusiness.com/politics/how-bipartisan-budget-debt-limit-deal-impact-spending-deficit |title=How does bipartisan budget, debt limit deal impact spending, deficit? |lang=en |website= |publisher={{iw|Fox Business||en|Fox Business}} |date=2023-05-31 |accessdate=2024-08-27}}&lt;/ref&gt; 2022 жылдың маусымында 9,1 %-ға дейін көтерілгеннен кейінгі инфляцияның жалпы деңгейі соңғы жылдары айтарлықтай төмендегенін көрсетті. Дегенмен, қазіргі уақытта инфляция әлі де [[Федералды резервтік жүйе|ФРЖ]]-ның 2 % — дық көрсеткішінен айтарлықтай асып түседі.&lt;ref&gt;{{cite web |author=Stephen S. Roach |url=https://www.project-syndicate.org/commentary/elevated-price-levels-defining-economic-problem-us-presidential-election-by-stephen-s-roach-2024-06 |title=The Defining Economic Issue of the US Election |lang=en |website= |publisher={{iw|Project Syndicate||en|Project Syndicate}} |date=2024-06-24 |accessdate=2024-08-27}}&lt;/ref&gt; Сайлау алдындағы жарыстың маңызды факторы, атап айтқанда, еркін жылжымайтын мүлік тапшылығына байланысты жалға берілетін тұрғын үй бағасының жоғары деңгейі болады.&lt;ref&gt;{{cite web |author=Josh Boak |url=https://apnews.com/article/biden-inflation-housing-trump-home-price-rent-248ef02e197c3a7ffb801e370c529d33 |title=Why are so many voters frustrated by the US economy? It’s home prices |lang=en |website= |publisher=[[Ассошиэйтед Пресс|AP]] |date=2024-03-15 |accessdate=2024-08-27}}&lt;/ref&gt;

Харрис кедейлерге салық жеңілдіктерін кеңейтуге, алғашқы тұрғын үйді сатып алуға ықпал етуге және қол жетімді тұрғын үй салуға ынталандыруға уәде берді. Ол сондай-ақ азық-түлік пен азық-түлік өнімдерінің жоғары бағасы мәселесін «бағаны көтеруге» және шамадан тыс корпоративтік алыпсатарлыққа тыйым салу арқылы шешуге үміттенетінін айтты.&lt;ref&gt;{{cite web |author=Sarah Smith |url=https://www.bbc.com/news/articles/cgl2xjxlz3xo |title=Trump and Harris battle over election’s biggest issue |lang=en |website= |publisher=[[Би-би-си|BBC]] |date=2024-08-17 |accessdate=2024-08-27}}&lt;/ref&gt; Харристің экономикалық стратегиясы корпорациялар мен табысы жоғары адамдар үшін салықтардың едәуір өсуін болжайды. Сонымен қатар, ол жаһандық жылынумен күресу немесе қол жетімді тұрғын үй салу үшін қажетті технологияларды өндірумен айналысатын компанияларға айтарлықтай салық жеңілдіктерін ұсынуға ниетті. Дональд Трамп өзінің әкімшілігі кезінде {{iw|Салықты қысқарту және жұмыс орындарын құру туралы заң||en|Tax Cuts and Jobs Act}} қабылданған кезде 2017 жылы басталған саясатты жалғастыра отырып, энергия бағасын едәуір төмендетуге, импортталатын тауарларға салық аударымдарын ұлғайтуға және ірі бизнеске корпоративтік салық мөлшерлемесін төмендетуге ниетті екенін айтады.&lt;ref&gt;{{cite web |author=Jim Tankersley |url=https://www.nytimes.com/2024/08/16/business/economy/harris-trump-economy-inflation.html |title=Harris and Trump Offer a Clear Contrast on the Economy |lang=en |website= |publisher=[[The New York Times]] |date=2024-08-16 |accessdate=2024-08-27}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |author=Megha Bahree |url=https://www.aljazeera.com/economy/2024/7/16/the-trump-economy-slower-growth-higher-prices-and-a-bigger-national-debt |title=The Trump economy: Slower growth, higher prices and a bigger national debt |lang=en |website= |publisher=[[Аль-Джазира]] |date=2024-07-16 |accessdate=2024-08-27}}&lt;/ref&gt;

=== Білім беру ===
Трамп Білім министрлігінің жұмысын тоқтатуға уәде берді,&lt;ref&gt;{{cite web |author=Kate Sullivan, Katie Lobosco |date=2023-09-13 |title=Trump wants to close the Department of Education, joining calls by GOP rivals |lang=en |url=https://edition.cnn.com/2023/09/13/politics/trump-department-of-education-states-2024/index.html |accessdate=2023-09-21 |publisher=[[CNN]] |archivedate=2023-09-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230914084933/https://edition.cnn.com/2023/09/13/politics/trump-department-of-education-states-2024/index.html |url-status=live }}&lt;/ref&gt; оған «радикалды фанаттар мен марксистер» еніп кетті деп мәлімдеді.&lt;ref&gt;{{cite web |author=Meredith McGraw |date=2023-01-26 |title=Trump unveils new education policy loaded with culture war proposals |lang=en |url=https://www.politico.com/news/2023/01/26/trump-unveils-education-policy-culture-war-00079784 |urlstatus=live |archiveurl=https://web.archive.org/web/20231216050140/https://www.politico.com/news/2023/01/26/trump-unveils-education-policy-culture-war-00079784 |archivedate=2023-12-16 |accessdate=2023-12-16 |publisher=Politico}}&lt;/ref&gt; Американдық Мұғалімдер Федерациясының ұлттық конвенциясында Харрис кітаптарға тыйым салу жөніндегі соңғы әрекеттерді сынға алды.&lt;ref&gt;{{cite web|author=Libby Stanford |date=2024-07-25 |title=Kamala Harris Rallies Teachers: 'God Knows We Don't Pay You Enough' |lang=en |url=https://www.edweek.org/policy-politics/kamala-harris-rallies-teachers-god-knows-we-dont-pay-you-enough/2024/07 |access-date=2024-08-20 |publisher=Education Week |language=en |issn=0277-4232 |archivedate=2024-08-20 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20240820041348/https://www.edweek.org/policy-politics/kamala-harris-rallies-teachers-god-knows-we-dont-pay-you-enough/2024/07 |urlstatus=live }}&lt;/ref&gt; Ол бұған дейін мұғалімдердің жалақысын көтеруге шақырған болатын.&lt;ref&gt;{{cite web |author=Dana Goldstein |date=2024-07-25 |title=With Speech to Teachers, Harris Waded into a Fiery Education Debate |url=https://www.nytimes.com/2024/07/25/us/kamala-harris-teachers-union-speech.html |access-date=2024-08-20 |publisher=[[The New York Times]] |lang=en |issn=0362-4331 |archivedate=2024-08-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240820041348/https://www.nytimes.com/2024/07/25/us/kamala-harris-teachers-union-speech.html |urlstatus=live }}&lt;/ref&gt;

===Сыртқы саясат===
[[Сурет:P20220221ES-0298-1 (51974425940).jpg|нобай|Джо Байден [[Ресейдің Украинаға басып кіруі]]не жауап ретінде жарлыққа қол қояды.]]
[[Ресейдің Украинаға басып кіруі]] және [[Израиль−Хамас соғысы]] сайлауда күтілетін мәселелер болып табылады.&lt;ref&gt;{{cite web |author=Jonathan Allen, Matt Dixon |date=2023-10-20 |title=Israel-Hamas war ignites fight between Ron DeSantis and Nikki Haley |lang=en |url=https://www.nbcnews.com/politics/2024-election/israel-hamas-war-ignites-fight-ron-desantis-nikki-haley-rcna121203 |accessdate=2023-11-03 |publisher=NBC News |archivedate=2023-11-03 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20231103130755/https://www.nbcnews.com/politics/2024-election/israel-hamas-war-ignites-fight-ron-desantis-nikki-haley-rcna121203|urlstatus=live}}&lt;/ref&gt; Харрис Байденнің [[НАТО]] мен Украинаға қатысты сыртқы саясатын ұстанатынын, оларды Ресей шапқыншылығынан кейін қолдайтынын түсіндірді.&lt;ref name=&quot;Reuters-2024-3&quot;&gt;{{cite web |author=Matt Spetalnick, Simon Lewis |date=2024-07-21 |title=Tougher tone on Israel, steady on NATO: how a Harris foreign policy could look |lang=en |url=https://www.reuters.com/world/us/tougher-tone-israel-steady-nato-how-harris-foreign-policy-could-look-2024-07-21/ |publisher=Reuters |accessdate=2024-07-22}}&lt;/ref&gt; екі мемлекет құру туралы шешімді жақтаушы, Харрис өзін сионист деп атайтын және Израиль басшыларымен бұрыннан байланысы бар Байденге қарағанда палестиналықтарға көбірек түсіністікпен қарайды деп саналады. Израиль мен [[Хамас]] арасындағы соғысқа қатысты сарапшылар күтеді, Харрис Байденнің саясатын жалғастырады.&lt;ref name=&quot;Al Jazeera-2024&quot;&gt;{{Cite web |date=2024-07-23 |title=How Kamala Harris views the world: From Gaza and Russia to China and India |lang=en |url=https://www.aljazeera.com/news/2024/7/22/how-kamala-harris-views-the-world-from-gaza-and-russia-to-china-and-india |urlstatus=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240722152950/https://www.aljazeera.com/news/2024/7/22/how-kamala-harris-views-the-world-from-gaza-and-russia-to-china-and-india |archivedate=2024-07-22 |accessdate=2024-07-22 |publisher=Al Jazeera}}&lt;/ref&gt; 2023 жылы Хамастың Израильге жасаған шабуылынан кейін Харрис Израильдің алға жылжуын қатты қолдады,&lt;ref name=&quot;ABC News-2024&quot;&gt;{{Cite web |author=Shannon K. Kingston, Anne Flaherty, Nathan Luna |date=2024-07-22 |title=Harris on foreign policy: Her experience and where she stands |lang=en |url=https://abcnews.go.com/Politics/harris-foreign-policy-experience-stands/story?id=112151509 |urlstatus=live |archiveurl=https://web.archive.org/web/20240722233146/https://abcnews.go.com/Politics/harris-foreign-policy-experience-stands/story?id=112151509 |archivedate=2024-07-22 |accessdate=2024-07-23 |publisher=ABC News}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Al Jazeera-2024&quot; /&gt; «Хамастың Израиль халқына төнетін қаупін жою керек» деп мәлімдеді. Алайда, содан бері ол Израильдің көзқарасы мен Газадағы гуманитарлық дағдарысты сынға алды.&lt;ref name=&quot;Reuters-2024-3&quot; /&gt; 2024 жылдың наурызында Харрис Израильдің Рафаға басып кіруіне қарсы болды, Газадағы атысты дереу тоқтатуға шақырды,&lt;ref name=&quot;Al Jazeera-2024&quot; /&gt; және Газадағы жағдай «гуманитарлық апат» деп мәлімдеді. Харрис Бейжің тарапынан «тәуекелді азайтуды» жақтады, Батыстың Қытайға экономикалық тәуелділігін төмендетуге ықпал ететін саясат.&lt;ref&gt;{{cite web |author=Kelly Garrity |date=2023-09-10 |title=Harris on China: We need to lead |lang=en |url=https://www.politico.com/news/2023/09/10/kamala-harris-china-relationship-00114893 |urlstatus=live |archiveurl=https://web.archive.org/web/20240716050644/https://www.politico.com/news/2023/09/10/kamala-harris-china-relationship-00114893 |archivedate=2024-07-16 |accessdate=2024-07-22 |publisher=Politico}}&lt;/ref&gt; Харрис Қытайдың экономикалық және әскери жағынан өсіп келе жатқан Күшін тежеу мақсатында Азия-Тынық мұхиты аймағындағы американдық альянстарды тереңдетуді жалғастырады деп күтілуде.&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2024-07-22 |title=A look at Harris' views on US policy toward China |lang=en |url=https://www.voanews.com/a/a-look-at-harris-views-on-u-s-policy-toward-china/7709060.html |accessdate=2024-07-24 |publisher=[[Voice of America]]|archivedate=2024-07-23 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20240723174055/https://www.voanews.com/a/a-look-at-harris-views-on-u-s-policy-toward-china/7709060.html |url-status=live}}&lt;/ref&gt;

Трамптың 2024 жылғы сайлау науқаны оның «Америка бірінші»&lt;ref name=&quot;The New York Times-2023-4&quot;&gt;{{cite web |title=Fears of a NATO Withdrawal Rise as Trump Seeks a Return to Power |lang=en |urlaccess=subscription |url=https://www.nytimes.com/2023/12/09/us/politics/trump-2025-nato.html |work=The New York Times |date=2023-12-09|accessdate=2023-04-03 |author=Jonathan Swan, Charlie Savage, Maggie Haberman |archivedate=2023-12-10|archiveurl=https://web.archive.org/web/20231210004722/https://www.nytimes.com/2023/12/09/us/politics/trump-2025-nato.html|urlstatus=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |author=Ronald Brownstein |date=2023-03-28 |title=In 2024, Republicans may complete a historic foreign policy reversal |lang=en |url=https://www.cnn.com/2023/03/28/politics/gop-foreign-policy-debate-2024/index.html |accessdate=2023-06-29 |publisher=[[CNN]] |archivedate=2023-03-28 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20230328053900/https://www.cnn.com/2023/03/28/politics/gop-foreign-policy-debate-2024/index.html |urlstatus=live}}&lt;/ref&gt; оқшауланған сыртқы саяси бағдарламасын растады және НАТО-ның мақсаты мен миссиясын, Ұлттық қорғаныс ауыртпалығын Еуропадан Азияға ауыстыруды «түбегейлі қайта қарауға» уәде берді.&lt;ref name=&quot;Associated Press-2023&quot;&gt;{{cite web |title=Trump's plans if he returns to the White House include deportation raids, tariffs and mass firings |lang=en |url=https://apnews.com/article/trump-policies-agenda-election-2024-second-term-d656d8f08629a8da14a65c4075545e0f |pbulisher=Associated Press |date=2023-11-12 |author=Jill Colvin |accessdate=2023-12-10|archivedate=2023-12-10|archiveurl=https://web.archive.org/web/20231210193036/https://apnews.com/article/trump-policies-agenda-election-2024-second-term-d656d8f08629a8da14a65c4075545e0f|urlstatus=live}}&lt;/ref&gt; Трамп Ресейді НАТО-ға жеткілікті үлес қоспайтын елдермен «қалағанын істеуге» шақыратынын айтты.&lt;ref&gt;{{cite web |author=Peter Baker |title=Favoring Foes Over Friends, Trump Threatens to Upend International Order |lang=en |url=https://www.nytimes.com/2024/02/11/us/politics/trump-nato.html |publisher=The New York Times |date=2024-02-11|accessdate=2024-02-11 |issn=1553-8095|url-access=subscription|archivedate=2024-02-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240220135129/https://www.nytimes.com/2024/02/11/us/politics/trump-nato.html|urlstatus=live}}&lt;/ref&gt; Трамп егер ол қайта сайланса, Украинаға көмек көрсетуді тез тоқтататынын мәлімдеді.&lt;ref&gt;{{cite web |title=Trump threatens to cut US aid to Ukraine quickly if reelected |lang=en |url=https://www.politico.eu/article/donald-trump-ukraine-russia-war-threatens-cut-aid-election-2024/ |publisher=[[Politico Europe]] |date=2024-06-16|access-date=2024-06-23 |author=Jones Hayden|archivedate=2024-06-22|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240622225321/https://www.politico.eu/article/donald-trump-ukraine-russia-war-threatens-cut-aid-election-2024/|url-status=live}}&lt;/ref&gt; Бұған дейін [[Қырым аннексиясы|Трамп Ресейдің Қырымды заңсыз аннексия]]лағанын мойындайтынын айтқан болатын&lt;ref&gt;{{cite web |title=Trump Discussed Pulling U.S. From NATO, Aides Say Amid New Concerns Over Russia |lang=en |url=https://www.nytimes.com/2019/01/14/us/politics/nato-president-trump.html |publisher=The New York Times |date=2019-01-14|accessdate=2023-12-10 |author=Julian E. Barnes, Cooper Helene |archivedate=2021-01-13|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210113003803/https://www.nytimes.com/2019/01/14/us/politics/nato-president-trump.html|urlstatus=live}}&lt;/ref&gt; және болжам жасады, ол Шығыс Украинаның бір бөлігін Ресейге беру арқылы соғыстың алдын алады.&lt;ref name=&quot;The New York Times-2023-4&quot; /&gt; Трамп Израиль мен Хамас арасындағы соғыста Израильді қатты қолдайтынын мәлімдеді және олар «мәселені шешуі керек» деп мәлімдеді.&lt;ref&gt;{{cite web |title=Trump's Gaza comments highlight tough choice for peace-supporting US voters |lang=en |url=https://www.aljazeera.com/news/2024/3/6/trumps-talk-on-gaza-highlights-stark-choice-for-voters-in-us-election |date=2024-03-06 |publisher=Al Jazeera English|accessdate=2024-03-09}}&lt;/ref&gt; Трамп Байденге қарағанда Қытайға қатысты қатаң ұстанымды ұстануға уәде берді,&lt;ref&gt;{{cite web |author=Jeff Stein |title=Donald Trump is preparing for a massive new trade war with China |lang=en |url=https://www.washingtonpost.com/business/2024/01/27/trump-china-trade-war/ |publisher=The Washington Post |date=2024-01-27|accessdate=2024-08-17|archivedate=2024-06-13|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240613153559/https://www.washingtonpost.com/business/2024/01/27/trump-china-trade-war/|urlstatus=live}}&lt;/ref&gt; сонымен қатар Американың Тайваньды қорғауы керек деген күмәнін білдірді.&lt;ref&gt;{{cite web |title=Taiwan braces for America's election |lang=en |url=https://www.economist.com/asia/2024/08/15/taiwan-braces-for-americas-election |publisher=The Economist |date=2024-08-15 |accessdate=2024-08-17|archivedate=2024-08-17|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240817014917/https://www.economist.com/asia/2024/08/15/taiwan-braces-for-americas-election|url-status=live}}&lt;/ref&gt; Трамп егер ол АҚШ-тың қолдауы үшін көп ақша төлемесе, Оңтүстік Кореядан әскерлерді шығаруды ұсынды. онда әскерлер бар. Бұған дейін Трамп Газа тұрғындарына АҚШ-на кіруге тыйым салып, кеңейтілген саяхатқа тыйым саламыз деп уәде берген болатын.&lt;ref&gt;{{cite web |author=Vaughn Hillyard, Allan Smith |lang=en |title=Trump breaks silence on Israel's military campaign in Gaza: 'Finish the problem' |url=https://www.nbcnews.com/politics/donald-trump/trump-israel-gaza-finish-problem-rcna141905 |date=2024-03-05 |publisher=NBC News|accessdate=2024-03-09}}&lt;/ref&gt; Трамп Палестинаны қолдайтын наразылықтарды тоқтататынын, демонстранттарды депортациялайтынын және «қозғалысты 25 немесе 30 жылға кері қайтаратынын» мәлімдеді.&lt;ref&gt;{{cite web |author=Josh Dawsey, Karen DeYoung, Marianne LeVine |title=Trump told donors he will crush pro-Palestinian protests, deport demonstrators |lang=en |url=https://www.washingtonpost.com/politics/2024/05/27/trump-israel-gaza-policy-donors/ |date=2024-05-27 |publisher=The Washington Post|accessdate=2024-06-01|archivedate=2024-06-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240601213721/https://www.washingtonpost.com/politics/2024/05/27/trump-israel-gaza-policy-donors/|url-status=live |issn=0190-8286}}&lt;/ref&gt; Жылы алайда, кейде ол Израильдің Газадағы соғысын да сынға алды. 2024 жылдың сәуірінде Трамп Израиль «мұны аяқтап бейбітшілікке оралып, адамдарды өлтіруді тоқтатуы керек...».&lt;ref&gt;{{cite web |title=Trump says Israel has to get war in Gaza over 'fast' and warns it is 'losing the PR war' |lang=en |url=https://apnews.com/article/trump-biden-israel-pr-hugh-hewitt-21faee332d95fec99652c112fbdcd35d |publisher=Associated Press |date=2024-04-04}}&lt;/ref&gt; 2024 жылдың шілдесінде Трамп Израиль Газадағы соғысты мүмкіндігінше тезірек тоқтатуы керек деп мәлімдеді.&lt;ref&gt;{{cite web |title=Netanyahu's office denies call with Trump about the Gaza hostage-ceasefire deal |lang=en |url=https://www.axios.com/2024/08/15/trump-netanyahu-gaza-hostage-ceasefire-deal-call |publisher=Axios |date=2024-08-15}}&lt;/ref&gt;

==== Израиль−Хамас соғысы туралы пікірлер ====
Сауалнамалар көрсеткендей, сайлаушылардың көпшілігі атысты тоқтатуды және Израиль мен Хамас арасындағы соғыстағы американдық медиацияны қолдайды.&lt;ref&gt;{{cite web |author=Jason Lange, Matt Spetalnick |date=2023-11-15|title=US public support for Israel drops; majority backs a ceasefire, Reuters/Ipsos shows|lang=en |publisher=[[Reuters]]|url=https://www.reuters.com/world/us-public-support-israel-drops-majority-backs-ceasefire-reutersipsos-2023-11-15/|accessdate=2023-11-17}}&lt;/ref&gt; Республикашылдар Израильге қару-жарақ жеткізуді қолдайды, ал демократтардың бұл мәселе бойынша пікірлері екіге бөлінді.&lt;ref&gt;{{cite web |title=Majority of Americans favor US military aid to Israel until hostages are returned, new polling says |url=https://www.cnn.com/2024/08/29/politics/israel-gaza-americans-poll-chicago/index.html |lang=en |date=2028-08-29 |publisher=[[CNN]] |accessdate=2024-08-08}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=Poll: Majority of Americans Say Biden Should Halt Weapons Shipments to Israel |lang=en |url=https://www.cepr.net/press-release/poll-majority-of-americans-say-biden-should-halt-weapons-shipments-to-israel/ |publisher=ceps.net |accessdate=2024-08-08}}&lt;/ref&gt; Демократиялық праймеризде Берілмеген ұлттық қозғалысы наразылық науқанын басқарды Байден соғыс туралы айтып, атысты тоқтатуға және Израильге қару-жарақ эмбаргосын енгізуге шақырды. «[[Бәріне қарсымын]]» 700 000-нан астам дауыс пен 36 делегат алды.&lt;ref&gt;{{cite web |title=The pro-Palestinian 'uncommitted' movement is at a standstill with top Democrats as the DNC begins |lang=en |url=https://apnews.com/article/dnc-uncommitted-arab-american-palestinian-gaza-93f9edb25a602c95ee226bd2645e4298 |date=2024-08-17 |publisher=Associated Press |accessdate=2024-09-04}}&lt;/ref&gt;

Харрис соғыс кезінде палестиналықтарға жанашыр болып көрінді және ол және оның сайлау науқаны Араб-американдық және Берілмеген қозғалысы көшбасшылармен бірнеше рет өзара әрекеттескен.&lt;ref&gt;{{cite web |title=Leaders of the movement that protested Biden on Israel express some hope on Harris |url=https://www.npr.org/2024/08/12/nx-s1-5060109/israel-gaza-uncommitted-michigan-harris |lang=en |publisher=NPR |accessdate=2024-08-22}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=The pro-Palestinian 'uncommitted' movement is at a standstill with top Democrats as the DNC begins |lang=en |date=2024-08-17 |url=https://apnews.com/article/dnc-uncommitted-arab-american-palestinian-gaza-93f9edb25a602c95ee226bd2645e4298 |publisher=Associated Press |accessdate=2024-08-22}}&lt;/ref&gt; Алайда Харрис Израильге қару-жарақ жеткізуді тоқтатудан немесе Байденнің саясатын өзгертуден бас тартты, Израиль өзін-өзі қорғауға құқылы деп мәлімдеді.&lt;ref&gt;{{cite web |title=Let's dispel the myth that Harris will be any different from Biden on Gaza and Israel |lang=en |date=2024-08-30 |url=https://www.msnbc.com/top-stories/latest/kamala-harris-israel-gaza-cnn-biden-rcna168949 |publisher=MSNBC |accessdate=2024-09-08}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=Harris Says Would Not Change Biden Policy On Arms For Israel |lang=en |url=https://www.barrons.com/amp/news/harris-says-would-not-change-biden-policy-on-arms-for-israel-6526ef92 |publisher=Barrons |accessdate=2024-08-30}}&lt;/ref&gt; Трамп сонымен бірге Израиль науқанын қолдайды және ол «жеңіске жету керек» деп мәлімдеді, бірақ ол «оған жету керек» деді. Трамп азаматтық емес наразылық білдірушілерді депортациялауға және «бұл қозғалысты 25 немесе 30 жылға артқа тастауға» уәде беріп, кампустардағы Палестинаны қолдайтын наразылықтарға қатысты қатаң ұстанымға ие болды.&lt;ref&gt;{{cite web |title=What Trump really thinks about the war in Gaza |url=https://www.vox.com/politics/353037/trump-gaza-israel-protests-biden-election-2024 |lang=en |date=2024-08 |publisher=Vox |accessdate=2024-09-08}}&lt;/ref&gt;

=== Денсаулық сақтау ===
Харрис Қолжетімді күтім туралы заңға сәйкес қамтуды кеңейту бойынша күш — жігерді қолдады,&lt;ref name=&quot;CNN-2024&quot;&gt;{{Cite web |author=Arit John, Kayla Tausche |date=2024-07-30 |title=Harris recalibrates policy stances as she adjusts to role atop Democratic ticket |lang=en |url=https://www.cnn.com/2024/07/30/politics/harris-shifts-policy-stances/index.html |urlstatus=live |archiveurl=https://web.archive.org/web/20240801002949/https://www.cnn.com/2024/07/30/politics/harris-shifts-policy-stances/index.html |archivedate=2024-08-01 |accessdate=2024-08-01 |publisher=CNN}}&lt;/ref&gt; соның ішінде егде жастағы адамдарға арналған рецепт бойынша дәрі-дәрмектердің шекті бағасын 2000 долларға белгілеу және Medicare бойынша медициналық көмек алатындар үшін инсулин құнын Инфляцияны төмендету туралы заң аясында 35 долларға дейін қолданысқа енгізілді.&lt;ref name=&quot;The Hill-2024&quot;&gt;{{Cite web |author=Alexander Bolton |date=2024-07-29 |title=Behind hoopla, Democrats anxious about Harris |lang=en |publisher=The Hill |url=https://thehill.com/homenews/senate/4795432-kamala-harris-democratic-anxiety/ |accessdate=2024-08-01 |archivedate=2024-07-30 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20240730045711/https://thehill.com/homenews/senate/4795432-kamala-harris-democratic-anxiety/ |urlstatus=live}}&lt;/ref&gt; Харрис Ақ үйдің несиелік есептерде медициналық қарыздарды көрсетуге тыйым салу жөніндегі күш-жігерінің жақтаушысы болды.&lt;ref name=&quot;CNN-2024-2&quot;&gt;{{Cite news |author=Tami Luhby |date=2024-07-28 |title=Harris and Trump want to strengthen the middle class. It could use the help |url=https://www.cnn.com/2024/07/28/politics/kamala-harris-trump-middle-class/index.html |urlstatus=live |archiveurl=https://web.archive.org/web/20240730172716/https://www.cnn.com/2024/07/28/politics/kamala-harris-trump-middle-class/index.html |archivedate=2024-07-30 |accessdate=2024-08-01 |publisher=[[CNN]]}}&lt;/ref&gt; Харрис енді бір төлеуші денсаулық сақтау жүйесін қолдамайтынын айтты.&lt;ref name=&quot;CNN-2024&quot; /&gt; Оның орнына ол 2021 жылғы американдық құтқару жоспары туралы заңға сәйкес балалар үшін кеңейтілген салық жеңілдіктерін қолдады, бұл балалар кедейлігін 20%-ға қысқартты.&lt;ref name=&quot;The Hill-2024&quot; /&gt; Харрис балалар мен қарттарға қол жетімді күтімді, сондай-ақ ақы төленетін декреттік демалысты қамтамасыз ететін заң жобасына қолдау білдірді.&lt;ref name=&quot;CNN-2024-2&quot; /&gt; 2024 жылдың 16 тамызында Камала Харрис популистік экономикалық бағдарламасын кеңейту үшін балаларға 6000 доллар салық жеңілдіктерін жариялады. Басқа саясат шаралары, соның ішінде рецепт бойынша дәрі-дәрмектердің бағасына шектеулерді кеңейту және балаларға кеңейтілген салық жеңілдіктерін үнемі қалпына келтіру.&lt;ref&gt;{{cite web |author=Jeff Stein, Yasmeen Abutaleb, Dan Diamond |title=Kamala Harris unveils populist policy agenda, with $6,000 credit for newborns |lang=en |publisher=The Washington Post |date=2024-08-16 |url=https://www.washingtonpost.com/business/2024/08/16/kamala-harris-2024-policy-child-tax-credit/|accessdate=2024-08-16 |issn=0190-8286}}&lt;/ref&gt;

Трамп Қолжетімді күтім туралы заңның күшін жоюды 2024 жылғы сайлаудың негізгі мәселесі етті.[30] 2024 жылдың 11 наурызында берген сұхбатында Трамп әлеуметтік қамсыздандыру және Medicare сияқты жәрдемақы бағдарламаларын қысқартуға ашық деп болжады, бұл кейінірек Трамптың науқаны «қалдықтарды азайтуға» сілтеме болды және ол бағдарламаларды қорғайды деп мәлімдеді. Бұған дейін, 2020 жылы президент болған кезде, Трамп «бір сәтте» жәрдемақы бағдарламаларын қысқартуды қарастыратынын мәлімдеді, ал Трамптың бұрынғы бюджеттік ұсыныстары бағдарламаларды қысқартуды көздеді. Республикалық праймеризде Трамп қарсыластарына жеңілдіктерді азайтамыз деп шабуыл жасады.&lt;ref&gt;{{cite web |title=Trump Mentions Cutting Entitlements, and Biden Pounces |lang=en |url=https://www.nytimes.com/2024/03/11/us/politics/trump-mentions-cutting-entitlements-and-biden-pounces.html |publisher=The New York Times |date=2024-03-11|accessdate=2024-03-11 |author=Kellen Browning |archivedate=2024-03-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240311202251/https://www.nytimes.com/2024/03/11/us/politics/trump-mentions-cutting-entitlements-and-biden-pounces.html|urlstatus=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=Trump tees up a Biden broadside on Social Security |url=https://www.politico.com/news/2024/03/11/trump-biden-social-security-2024-elections-00146307 |lang=en |publisher=Politico |date=2024-03-11|accessdate=2024-03-21 |author=Adam Cancryn|archivedate=2024-03-22|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240322002140/https://www.politico.com/news/2024/03/11/trump-biden-social-security-2024-elections-00146307|url-status=live}}&lt;/ref&gt; Субсидияланған медициналық көмек мәселесіне қатысты Харрис Қолжетімді күтім туралы заңды «қолдайтынын және кеңейтетінін» айтты.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.ajmc.com/view/harris-defends-aca-while-trump-calls-for-much-better-healthc-plan-during-debate|title=Harris Defends ACA While Trump Calls for &quot;Much Better&quot; Health Plan During Debate|lang=en|date=2024-09-11|publisher=AJMC}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.mddionline.com/medical-device-regulations/healthcare-showdown-trump-and-harris-spar-over-legacy-of-obamacare-|title=Trump and Harris Clash Over Healthcare Policy}}&lt;/ref&gt;

=== ЛГБТ құқықтары ===
[[Сурет:Students Protest Anti-Trans Law (51934611549).jpg|нобай|[[Де Мойн (Айова)|Де Мойн]]дағы студенттер 2022 жылы республикалық губернатор [[Ким Рейнольдс]] қол қойған трансгендерлерге қарсы заңға наразылық білдіруде.]]
Соңғы жылдары штаттың заң шығарушы органдарындағы консервативті депутаттар демократтар ЛГБТ қоғамдастығын, әсіресе трансгендерлерді шектейтін заң жобаларының үлкен және өсіп келе жатқан санын енгізді.&lt;ref&gt;{{Cite web |author=Kaleigh Rogers, Mary Radcliffe |date=2023-05-25 |title=Over 100 Anti-LGBTQ+ Laws Passed In The Last Five Years — Half Of Them This Year |lang=en |url=https://fivethirtyeight.com/features/anti-lgbtq-laws-red-states/ |urlstatus=live |archiveurl=https://web.archive.org/web/20230525195300/https://fivethirtyeight.com/features/anti-lgbtq-laws-red-states/ |archivedate=2023-05-25 |accessdate=2023-05-30 |Publisher=[[FiveThirtyEight]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news |date=2023-06-05 |title=BREAKING: Louisiana Legislature Passes Bills Targeting LGBTQ+ Youth |lang=en |url=https://www.hrc.org/press-releases/breaking-louisiana-legislature-passes-bills-targeting-lgbtq-youth |urlstatus=live |archiveurl=https://web.archive.org/web/20230606140805/https://www.hrc.org/press-releases/breaking-louisiana-legislature-passes-bills-targeting-lgbtq-youth |archivedate=2023-06-06 |accessdate=2023-06-06 |publisher=[[Human Rights Campaign]]}}&lt;/ref&gt; Харрис — ЛГБТ қауымдастығының құқықтарының сенімді жақтаушысы.&lt;ref&gt;{{cite web |title=Where does Kamala Harris stand on queer and trans issues? |lang=en |website=Xtra Magazine |date=2024-07-22 |url=https://xtramagazine.com/video/kamala-harris-gay-trans-rights-266957 |accessdate=2024-07-23 |archivedate=2024-07-23 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20240723015314/https://xtramagazine.com/video/kamala-harris-gay-trans-rights-266957 |urlstatus=live}}&lt;/ref&gt; Ол бүкіл елдегі штаттардағы трансгендерлердің құқықтарына заңдық қол сұғушылықты айыптады.&lt;ref&gt;{{cite web |author=Matt Tracy |title=A look at Vice President Kamala Harris' LGBTQ record |publisher=Gay City News |date=2024-07-22 |url=https://gaycitynews.com/vice-president-kamala-harris-lgbtq-record/ |accessdate=2024-07-23 |archivedate=2024-07-23 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20240723030223/https://gaycitynews.com/vice-president-kamala-harris-lgbtq-record/ |url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |author=Dave Boyer |title=Kamala Harris predicts November victory at LGBTQ fundraiser in Cape Cod |publisher=The Washington Times |date=2024-07-20 |url=https://www.washingtontimes.com/news/2024/jul/20/kamala-harris-predicts-november-victory-lgbtq-fund/ |accessdate=2024-07-23 |archivedate=2024-07-23 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20240723013115/https://www.washingtontimes.com/news/2024/jul/20/kamala-harris-predicts-november-victory-lgbtq-fund/ |urlstatus=live}}&lt;/ref&gt;

Трамп демократтар қолдайтын трансгендерлік саясаттан бас тартуға уәде берді.&lt;ref name= &quot;Axios-2023&quot;/&gt; Трамп ванна бөлмелерін, киім ауыстыратын бөлмелерді және олардың гендерлік сәйкестігіне сәйкес келетін есімдіктерді пайдаланатын трансгендер студенттерге арналған IX бөлім «бірінші күні» қорғаныс шараларын алып тастайтынын айтты.&lt;ref&gt;{{cite web |title=Trump Promises Rollback On Trans Rights: Here's What He's Said |url=https://www.forbes.com/sites/saradorn/2024/05/10/trump-promises-rollback-on-trans-rights-heres-what-hes-said/?sh=51549ef4dae0 |publisher=Forbes |date=2024-05-10 |accessdate=2024-05-11 |author=Sara Dorn |archivedate=2024-05-12 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20240512031225/https://www.forbes.com/sites/saradorn/2024/05/10/trump-promises-rollback-on-trans-rights-heres-what-hes-said/?sh=51549ef4dae0|urlstatus=live}}&lt;/ref&gt; Трамп тек екі жынысты мойындайтын федералды заң қабылдайтынын мәлімдеді және трансгендерлік «радикалды солшылдар» ойлап тапқан тұжырымдама екенін айтты.&lt;ref&gt;{{Cite web |author=Brooke Migdon |date=2023-02-01 |title=Trump vows to punish doctors, hospitals that provide gender-affirming care to transgender minors |url=https://thehill.com/homenews/3839471-trump-vows-to-punish-doctors-hospitals-that-provide-gender-affirming-care-to-transgender-minors/ |accessdate=2024-02-10 |publisher=The Hill |archivedate=2024-02-05 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20240205033541/https://thehill.com/homenews/3839471-trump-vows-to-punish-doctors-hospitals-that-provide-gender-affirming-care-to-transgender-minors/ |urlstatus=live}}&lt;/ref&gt; Трамп мұғалімдерге «ауыр зардаптарға» уәде берді «балаға олардың дұрыс емес денеде болуы мүмкін екенін меңзеу». Бұған дейін Трамп трансгендер жастарға өздері таңдаған дәретханаларға қол жеткізуге мүмкіндік беретін IX бөлімнің ережелерін жойды және ол Қолжетімді күтім туралы заңда трансгендерлерге қатысты бірнеше саясатты жоюға тырысты.&lt;ref name=&quot;Axios-2023&quot;&gt;{{cite web |title=Trump unveils sweeping attack on trans rights |lang=en |url=https://www.axios.com/2023/01/31/trump-transgender-rights-lgbtq |publisher=Axios |date=2023-01-31 |accessdate=2023-12-16 |author=Shawna Chen |archivedate=2023-12-16|archiveurl=https://web.archive.org/web/20231216044358/https://www.axios.com/2023/01/31/trump-transgender-rights-lgbtq|urlstatus=live}}&lt;/ref&gt;

== Пікірталастары ==
=== Байден–Трамп пікірталасы ===
2024 жылғы 15 мамырда [[Джо Байден]] видео арқылы [[Дональд Трамп]]ты екі раундтық пікірталасқа шақырды. Соңғысының келісімінен кейін 2024 жылғы сайлау пікірталасының күндері белгіленді:&lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://www.washingtonpost.com/politics/2024/05/15/biden-trump-presidential-debates/ |title= Biden and Trump agree to CNN debate in June, ABC faceoff in September |lang= en |publisher= [[The Washington Post]] |author= Scherer, Michael; Dawsey, Josh |date= 2024-05-16 |accessdate= 2024-07-02}}&lt;/ref&gt;
* 27 маусым, [[Атланта]] қаласы, [[Джорджия]] штаты, [[CNN]] телеарнасы;
* 10 қыркүйек, [[ABC News]] телеарнасы.

2024 жылғы 28 маусымда [[CNN]] телеарнасында басты екі кандидат, Трамп пен Байден арасында бір жарым сағаттық пікірталас орын алды. Байден сөзінен де, санынан да сүрініп, партияластардың үмітін ақтай алмаған болды да, Трамп жалған мен шындықты араластырып, Байден мен оның әкімшілігіне қарсы көп сөз айтты. Пікірталасты миллиондаған көрермен тамашалады.&lt;ref name=&quot;qazaqstantv&quot;&gt;{{Cite web|url= https://qazaqstan.tv/news/195868/ |title= Байден мен Трамп алғаш рет теледебат өткізді |lang= kk |publisher= [[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan]] |author= Рысбек, Арыстан |date= 2024-06-28 |accessdate= 2024-06-29}}&lt;/ref&gt; Көрермендер пікірталаста жеңген деп Дональд Трампты таныды, ол дауыстың 67 % жинаған болса, Байден 33 % жинай алды.&lt;ref&gt;{{cite web |url= https://www.cnn.com/politics/live-news/cnn-debate-trump-biden-06-27-24#h_7a5662198e1f110aadef9433cc3208ee |title= CNN Flash Poll: Majority of debate watchers say Trump won debate over Biden |lang= en |author= Edwards-Levy, Ariel |publisher= [[CNN]] |date= 2024-06-28 |accessdate= 2024-06-28}} {{Wayback|date= 2024-06-28 |url= https://web.archive.org/web/20240628031005/https://www.cnn.com/politics/live-news/cnn-debate-trump-biden-06-27-24#h_7a5662198e1f110aadef9433cc3208ee}}&lt;/ref&gt;

=== Харрис–Трамп пікірталасы ===
Бірінші пікірталаста ірі сәтсіздік көрген Джо Байден кейін қайта сайланудан бас тартты. Оның орнына сайлануға таңдалғалы болған болжамды кандидат вице-президент Камала Харрис болды. Көп ұзамай, халық ой сауалнамаларында Харрис Трамптан озып жатты да,&lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://www.azattyq.org/a/33048499.html |title= Алғашқы сауалнама: Харрис Трамптан алда келеді |lang= kk |publisher= [[Азаттық радиосы]] |date= 2024-08-24 |accessdate= 2024-08-04}}&lt;/ref&gt; Трамп қыркүйекте «ұйқышыл Джоға» қарсы өткелі болған пікірталастан бас тартып, пікірталастың [[ABC News]] арнасында емес, орнына оңшыл [[Fox News]] арнасында өткенін талап етті.&lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://edition.cnn.com/2024/08/03/politics/kamala-harris-donald-trump-debate/index.html |title= Trump says he’ll debate Harris on Fox News or not at all after weeks of back-and-forth over ABC News event |lang= en |publisher= [[BBC News]] |author= John, Arit; Sullivan, Kate; Lee, MJ; Klein, Betsy |date= 2024-08-03 |accessdate= 2024-08-04}}&lt;/ref&gt; Харрис командасы бұл ұсыныспен келіспей, бұрын болған «ABC News жоспарын» орындайтынын айтты.&lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://www.cbsnews.com/news/donald-trump-kamala-harris-debate-fox-news-abc-news/ |title= Trump says he's agreed to Fox debate while Harris sticks with ABC plan |lang= en |publisher= CBS News |date= 2024-08-03 |accessdate= 2024-08-04}}&lt;/ref&gt;

8 тамызда Трамп, сонымен, Харристің 10 қыркүйек күні, ABC News арнасында пікірталасқа түсу ұсынысын қабылдады.&lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://time.com/7009247/donald-trump-agrees-kamala-harris-debates/ |title= Trump and Harris Agree to Debate on Sept. 10 |lang= en |publisher= [[Time]] |date= 2024-08-08 |accessdate= 2024-08-12}}&lt;/ref&gt; Теледебат келісім бойынша 10 қыркүйекте басталды да, Харрис пен Трамп тұңғыш рет бетпе-бет кездесті.

=== Уолз–Вэнс пікірталасы ===
2024 жылғы 15 тамызда вице-президентікке үміткерлер [[Тим Уолз]] бен [[Джей Ди Вэнс]] 1 қазанда [[CBS News]] арнасында пікірталасқа түсеміз деп келісті,&lt;ref&gt;{{Cite web |date= 2024-08-15 |title= Vance and Walz agree to a vice presidential debate on Oct. 1 hosted by CBS News |url= https://apnews.com/article/vice-presidential-debate-walz-vance-60650c0480e132342880c35a1d29f539 |accessdate= 2024-08-15 |publisher= [[Associated Press]] |lang=en}}&lt;/ref&gt; алайда Вэнс бірнеше шарт қабылданса ғана қатысамын деді.&lt;ref&gt;{{cite web |last= Scully |first= Rachel |title= Vance says he'd like to debate Walz 'more than once' |url= https://thehill.com/homenews/campaign/4828701-jd-vance-tim-walz-vice-presidential-debate/ |publisher=[[The Hill]] |accessdate= 2024-08-16}}&lt;/ref&gt; Вэнс пен Уолз арасындағы дебат жоспардағыдай 1 қазанда, [[CBS]] телеарнасында орын алды.&lt;ref&gt;{{Cite web|url= https://www.bbc.com/news/articles/c5y0863ry88o |title= Vance and Walz stick to policy in polite VP debate - but who won? |lang= en |publisher= BBC News |last= Zurcher |first= Anthony |date= 2024-10-02 |accessdate= 2024-10-02}}&lt;/ref&gt;

== Қоғам пікірі ==
[[Сурет:2024 United States presidential election (Trump-Harris) polling (2024 polls only).svg|нобай|center|930px|2024 жылдағы қоғамның Трамп пен Харрис жайлы пікір статистикасы]]
;Харрис пен Трамп
{| class=&quot;wikitable sortable mw-datatable&quot; style=&quot;text-align:center;font-size:90%;line-height:17px&quot;
!Дереккөзі
!Жасалған күні
!Жаңартылған күні
! class=&quot;unsortable&quot; |[[Камала Харрис|Камала&lt;br/&gt;Харрис]]&lt;br/&gt;&lt;small&gt;{{nobold|[[Демократиялық партия (АҚШ)|Демократ]]}}&lt;/small&gt;
! class=&quot;unsortable&quot; |[[Дональд Трамп|Дональд&lt;br/&gt;Трамп]]&lt;br/&gt;&lt;small&gt;{{nobold|[[Республикалық партия (АҚШ)|Республикашыл]]}}&lt;/small&gt;
! class=&quot;unsortable&quot; |Басқа таңдағандар/&lt;br&gt;Шешпегендер
!Үстемдік
|-
|[https://www.racetothewh.com/president/polls Race to the WH]
|28 қазан 2024 қарай
|1 қараша 2024
| bgcolor=&quot;B0CEFF&quot;|'''49,1 %'''
|47,5 %
|3,4 %
| bgcolor=&quot;B0CEFF&quot;|'''Харрис +1,6 %'''
|-
|[https://www.cookpolitical.com/survey-research/cpr-national-polling-average/2024/harris-trump-overall Cook Political Report]
|1 қараша 2024 қарай
|1 қараша 2024
| bgcolor=&quot;B0CEFF&quot;|'''45,6 %'''
|47,7%
|3,7 %
| bgcolor=&quot;B0CEFF&quot;|'''Харрис +0,9 %'''
|-
|[https://elections2024.thehill.com/national/harris-trump-general/ Decision Desk HQ/The Hill]
|1 қараша 2024 қарай
|1 қараша 2024
| bgcolor=&quot;B0CEFF&quot;|'''48,3 %'''
|48,0 %
|3,7 %
| bgcolor=&quot;B0CEFF&quot;|'''Харрис +0,3 %'''
|-
|[https://www.270towin.com/2024-presidential-election-polls/national 270toWin]
|1 қараша 2024 қарай
|1 қараша 2024
| bgcolor=&quot;B0CEFF&quot;|'''48,4 %'''
|47,2 %
|4,4 %
| bgcolor=&quot;B0CEFF&quot;|'''Харрис +1,2 %'''
|-
|[https://projects.fivethirtyeight.com/polls/president-general/2024/national/ 538]
|31 қазан 2024 қарай
|1 қараша 2024
| bgcolor=&quot;B0CEFF&quot;|'''48,0 %'''
|46,8 %
|5,3 %
| bgcolor=&quot;B0CEFF&quot;|'''Харрис +1,2 %'''
|-
|[https://www.natesilver.net/p/nate-silver-2024-president-election-polls-model Silver Bulletin]
|31 қазан 2024 қарай
|1 қараша 2024
| bgcolor=&quot;B0CEFF&quot;|'''48,5 %'''
|47,4 %
|4,1 %
| bgcolor=&quot;B0CEFF&quot;|'''Харрис +1,1 %'''
|-
| colspan=&quot;3&quot; |'''Орташа көрсеткіші'''
| bgcolor=&quot;B0CEFF&quot;|'''48,5 %'''
|47,4 %
|4,1 %
| bgcolor=&quot;B0CEFF&quot;|'''Харрис +1,1 %'''
|}


;Харрис, Трамп, кіші Кеннеди, Стайн, Оливер мен Уэст
{| class=&quot;wikitable sortable mw-datatable&quot; style=&quot;text-align:center;font-size:90%;line-height:17px&quot;
!Дереккөзі
!Жасалған күні
!Жаңартылған күні
! class=&quot;unsortable&quot; |[[Камала Харрис|Камала&lt;br/&gt;Харрис]]&lt;br/&gt;&lt;small&gt;{{nobold|[[Демократиялық партия (АҚШ)|Демократ]]}}&lt;/small&gt;
! class=&quot;unsortable&quot; |[[Дональд Трамп|Дональд&lt;br/&gt;Трамп]]&lt;br/&gt;&lt;small&gt;{{nobold|[[Республикалық партия (АҚШ)|Республикашыл]]}}&lt;/small&gt;
! class=&quot;unsortable&quot; |[[Роберт Ф. Кеннеди (кіші)|кіші Роберт&lt;br/&gt;Кеннеди]]&lt;br/&gt;&lt;small&gt;{{nobold|[[Партиясыз]]}}&lt;/small&gt;
! class=&quot;unsortable&quot; |[[Джилл Стайн|Джилл&lt;br/&gt;Стайн]]&lt;br/&gt;&lt;small&gt;{{nobold|[[Жасылдар партиясы (АҚШ)|Жасылдар]]}}&lt;/small&gt;
! class=&quot;unsortable&quot; |[[Чейз Оливер|Чейз&lt;br/&gt;Оливер]]&lt;br/&gt;&lt;small&gt;{{nobold|[[Либертариандық партия (АҚШ)|Либертариан]]}}&lt;/small&gt;
! class=&quot;unsortable&quot; |[[Корнел Уэст|Корнел&lt;br/&gt;Уэст]]&lt;br/&gt;&lt;small&gt;{{nobold|[[Партиясыз]]}}&lt;/small&gt;
! class=&quot;unsortable&quot; |Басқа таңдағандар/&lt;br&gt;Шешпегендер
!Үстемдік
|-
|[https://www.racetothewh.com/president/polls Race to the WH]
|1 қараша 2024 қарай
|1 қараша 2024
| bgcolor=&quot;B0CEFF&quot;|'''47,9 %'''
|47,1 %
|2,1 %
|1,0 %
|0,7 %
|0,9 %
|0,3 %
| bgcolor=&quot;B0CEFF&quot;|'''Харрис +0,8 %'''
|-
|[https://www.270towin.com/2024-presidential-election-polls/national 270toWin]
|1 қараша 2024 қарай
|1 қараша 2024
| bgcolor=&quot;B0CEFF&quot;|'''47,8 %'''
|46,8 %
|1,3 %
|1,1 %
|0,8 %
|0,3 %
|1,9 %
| bgcolor=&quot;B0CEFF&quot;|'''Харрис +1,0 %'''
|-
| colspan=&quot;3&quot; |'''Орташа көрсеткіші'''
| bgcolor=&quot;B0CEFF&quot;|'''47,9 %'''
|47,0 %
|1,7 %
|1,1 %
|0,8 %
|0,6 %
|0,9 %
| bgcolor=&quot;B0CEFF&quot;|'''Харрис +0,9 %'''
|-
|}

== Салдары ==
=== Сайлау түні ===
[[NewsNation]] Трамптың сайлау жарысы туралы айтқан алғашқы телеарна болды; телеарна Decision Desk штаб-пәтерінен алынған мәліметтерге сүйенді және болжам 6 қарашада et 01:22-де жасалды.[592] [[Fox News]] Трампты 01:47-де жеңімпаз деп жариялады [[CNN]], үш негізгі хабар тарату желісі және [[Ассошиэйтед Пресс]] оның жеңісі туралы 02:25-те жариялай бастады.&lt;ref&gt;{{Cite web |author=Davic Bauder |url=https://apnews.com/article/election-media-coverage-trump-harris-87900329cb4a3400c021bde149011ef5 |lang=en |title=Unexpectedly, news outlets wind up having a relatively traditional election night experience |date=2024-11-06 |accessdate=2024-11-06 |publisher=[[Ассошиэйтед Пресс]] }}&lt;/ref&gt; [[Флорида]], [[Уэст-Палм-Бич]]тегі Конференц-орталығында жанкүйерлер оны қуанышты айқаймен қарсы алды: «АҚШ! АҚШ! АҚШ!» Fox News оны жеңімпаз деп жариялаған кезде. Трамп өзінің жақтастарының алдында сөйлеген сөзінде жеңіске жеткенін жариялады, онда оның отбасы мен сайлауалды серіктесі [[Джей Ди Вэнс]] сахнаға қосылып: «Америка бізге бұрын-соңды болмаған және күшті мандат берді» - деді. Харрис [[Ховард университеті]]нде, оның алма-матерінде жиналған жақтастарының алдында сөйлей алмады. Оның сайлау науқанының тең төрағасы Седрик Ричмонд Харрис сәрсенбіде көпшілік алдында сөйлейтінін айтып, жиналғандарға қысқаша жүгінді.&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Trump claims victory after Fox News projects he has won US presidency |url=https://www.reuters.com/world/us/trump-vs-harris-us-voters-head-polls-turbulent-campaign-concludes-2024-11-05/ |date=2024-11-05 |lang=en |publisher=[[Reuters]]}}&lt;/ref&gt; бірнеше сағаттан кейін басқа бұқаралық ақпарат құралдары Трампты АҚШ-ның 47-президенті ретінде таныстырды, ал Ассошиэйтед Пресс оны «бұрынғы президенттің ерекше оралуы» деп атады.&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2024-11-05 |title=Trump wins the White House in political comeback rooted in appeals to frustrated voters |url=https://apnews.com/article/election-day-trump-harris-white-house-83c8e246ab97f5b97be45cdc156af4e2 |accessdate=2024-11-06 |lang=en |publisher=[[Ассошиэйтед Пресс]]}}&lt;/ref&gt; 2024 жылдың 6 қарашасында, сайлаудан кейінгі күні Харрис Ховард университетіне кіріспе сөз сөйледі.&lt;ref&gt;https://www.washingtonpost.com/elections/2024/11/06/trump-harris-presidential-election-live-updates/&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://www.nytimes.com/live/2024/11/06/us/trump-election-harris-news&lt;/ref&gt;

=== Реакциялар ===
[[Уолл-стрит]]тің негізгі индекстері сайлаудан кейінгі күні рекордтық деңгейге жетті, [[S&amp;P 500]] 1,62 %-ға, ал [[NASDAQ|Nasdaq]] 1,69 %-ға өсті.&lt;ref name=&quot;rdowandstuff&quot;&gt;{{cite web |author=Lisa Pauline Mattackal, Ankika Biswas |title=Wall Street hits record high as Trump returns as US president |url=https://www.reuters.com/markets/us/sp-500-futures-soar-record-high-after-trump-claims-victory-2024-11-06/ |publisher=[[Reuters]] |accessdate=2024-11-06 |date=2024-11-06 }}&lt;/ref&gt; [[Reuters]] [[Dow Jones Industrial Average]] индексі 2,82 %-ға өскенін хабарлады, бірақ [[NPR]] 1300-ден астам тармаққа өскенін хабарлады, бұл пайыздық көрсеткіш 3 %-дан асады.

Екі кандидатты да қолдаудан бас тартқан бұрынғы президент [[Джордж Уокер Буш|кіші Джордж Буш]] Трампты құттықтап, оның жеңісі «біздің республикамыздың денсаулығы мен демократиялық институттарымыздың күшінің белгісі» екенін айтты.&lt;ref&gt;{{cite web |author=Xavier Martinez |title=George W. Bush Congratulates Trump |url=https://www.wsj.com/livecoverage/trump-harris-election-day-results-2024/card/george-w-bush-congratulates-trump-dsNdvaWbdbDC5mo7RjhT |lang=en |publisher=[[Wall Street Journal]] |accessdate=6 November 2024}}&lt;/ref&gt;

== Қосымша ақпарат ==
{{Notelist}}

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер|2}}

{{АҚШ президент сайлаулары}}

[[Санат:2024 жылғы сайлаулар]]
[[Санат:АҚШ президент сайлауы (2024)| ]]
[[Санат:Жылдар бойынша АҚШ-тағы президент сайлаулары]]
[[Санат:2024 жылдағы АҚШ]]</text>
      <sha1>inbujmdgt06iwajmqlyt9sbnfm4j60m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Юлия Александровна Санина</title>
    <ns>0</ns>
    <id>735862</id>
    <revision>
      <id>3400711</id>
      <parentid>3310510</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:50:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>GeniusBM</username>
        <id>158455</id>
      </contributor>
      <comment>/* growthexperiments-addlink-summary-summary:3|0|0 */</comment>
      <origin>3400711</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14849" sha1="l88y0eqrrg7bdp0kvx09nof7ycqg1pv" xml:space="preserve">{{Музыкант
 |Есімі                = Юлия Санина
 |Шынайы есімі         = {{lang-uk|Ю́лія Олекса́ндрівна Са́ніна}}
 |Сурет                = M1 Music Awards 2019 166 Юлія Саніна.jpg
 |Сурет ені            = 
 |Сурет тақырыбы       = Юлия Санина 2019 жылы M1 Music Awards салтанатында
 |Фон                  =  
 |Туған кездегі есімі  = 
 |Толық аты            = 
 |Туған күні           = 11.10.1990
 |Туған жері           = {{туғанжері|Киев|Киевте}}, [[Украин Кеңестік Социалистік Республикасы|Украина КСР]]
 |Қайтыс болған күні   = 
 |Қайтыс болған жері   = 
 |Белсенділік жылдары  = 2011
 |Мемлекет             = {{Байрақ|Украина}}
 |Мамандықтары         = {{әнші|Украина}}, [[сазгер]], [[актриса]]
 |Дауыс түрі           = контральто
 |Аспаптары            = [[фортепиано]]
 |Жанрлары             = альтернативті рок
 |Лақап аттары         = 
 |Ұжымдары             = The Hardkiss
 |Қызметтес болған     = 
 |Лейблдері            = 
 |Марапаттары          = 
 |Сайты                = 
}}
'''Юлия Александровна Санина''' ({{lang-uk|Ю́лія Олекса́ндрівна Са́ніна}} [[11 қазан]] [[1990 жыл]], [[Киев]], [[Украин Кеңестік Социалистік Республикасы|Украина КСР]]) — украиндық әнші, украиндық The Hardkiss тобының жетекшісі.

== Білімі ==
2005 жылы Юлия джаз және эстрада өнері балалар [[музыка]] мектебін бітірді. Музыкалық мектепте ол джаз және эстрада өнерінің негіздерін оқыды. Мектептен кейін ол Тарас Шевченко атындағы Киев ұлттық университетінің филология институтына түсіп, оны 2013 жылы фольклортанушы мамандығы бойынша бітірді.
Университетте оқып жүргенде журналистикамен айналысып, корреспондент болып жұмыс істеді, музыкалық тақырыптармен айналысты.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://stuki-druki.com/authors/sanina-yulia.php?ysclid=luwfzwe79z341779186|title=Юлия Санина - өмірбаяны, жаңалықтары, жеке өмірі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-04-12|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Отбасы ==
Үйленген. Жұбайы: Валерий Бебко, The Hardkiss тобының шығармашылық продюсері және гитаристі. Олар 2009 жылдан бері бірге. 2011 жылы үйлену тойын өткізген.
2015 жылдың 21 қарашасында ерлі-зайыптылардың Даниел есімді ұлдары болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://biojizn.ru/biography/julija-sanina/|title=Юлия Санина|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-04-12|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Жастық шағы ==
Юлия Санина (Голован) 1990 жылы 11 қазанда Киевте, Украинада дүниеге келген. Оның ата-анасы музыкант болғандықтан, ол кішкентай кезінен бастап музыкалық шығармашылықпен айналысқан. 3 жасында ол алғаш рет әкесі басқаратын ансамбль құрамында сахнаға шықты.
Оның вокалдық қабілетіне байланысты балабақшада Юлия барлық ертеңгіліктердегі басты рөлдерге алынған.

Балалық шағының барлығына дерлік Юлия әртүрлі балалар топтарында ән шырқады, жеке немесе джаз оркестрінің құрамында өнер көрсетті, әртүрлі теле және радио бағдарламаларына қатысты. Балалық және жасөспірімдік жылдарында Юлия Санина 10-нан астам түрлі дипломдар мен байқаулар мен фестивальдерде жеңіске жетті:
*1999 жылы [[Қара теңіз]] ойындары фестивалінің және 2004 жылы Өтесов атындағы балалар джаз фестивалінің дипломаты;
*«Христос у моєму серці» және «Джаз ырғақтары» фестивалінің лауреаты;
*Будапештте өткен «Жастар әлемі 2001» халықаралық фестивалінің ІІ жүлдесінің иегері;
*2001 жылы ««Крок до зірок»» телебайқауының жеңімпазы;
*«Славян базары 2002» халықаралық балалар фестивалінің І жүлдесінің иегері;
*2006 жылы «Мен жұлдызды болғым келеді» телебағдарламасының финалисті болды.

15 жасында балалар эстрада және джаз өнеріне арналған музыка мектебін бітірді. Одан кейін 2 жыл бойы Sister Siren рок тобының әншісі болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://star-magazine.ru/yuliya-sanina/?ysclid=luwfagvgwy8447570|title=Жұлдыздардың өмірбаяны, атақты адамдардың суреттері, жаңалықтар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-04-12|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Әндері, альбомдары, жетістіктері==
2011 жылдың күзінде Юлия зайыбы Валерий Бебкомен бірге Val &amp; Sanina эстрадалық тобын құрды. Жас жұбайлар әннің сөзі мен музыкасын өздері шығарды. Олар алғашқы бейнебаянын Юлияның шәкіртақысына түсірді.
[[Сурет:MRPL City 2017 - День 3 (34).jpg |нобай|оңға|200px|Санина MRPL City 2017 фестивалінде]]     
Кейінірек Юлия мен Валерий топтың атын өзгертін, «The Hardkiss» деп атады. Юлия вокалист, ал Валерий гитарист болып, топтың режиссері, продюсері және бейне режиссері қызметін атқарды. Топ әндерін орыс тілінен ағылшын тілінде орындауға көшті. 

Қыркүйек айында топ «Babylon» атты алғашқы туындысын шығарды және Киевтің «Serebro» клубында дебюттік концерт өтті. 

2011 жылдың желтоқсанында «Dance With Me» бейнебаяны Leisure UA басылымының стильді бейнежұмыстар рейтингінде екінші орын алды, сонымен қатар барлық елдерде MTV арнасында көрсетіле бастады. 2012 жылдың басында «The Hardkiss» Sony BMG және Францияның «Eye-Models» агенттігімен келісімшартқа отырды.

Жылдың соңында «Shadows Of Time» әнін жазды. Бұл Юрий Коцюбинскийдің «Ұмытылған ата-бабалардың көлеңкелері» романы бойынша түсірілген украин көркем фильмінің саундтрегіне айналды.
[[Сурет:OIFF 2014-07-11 172650 - Val Bebko &amp; Julia Sanina.jpg |нобай|оңға|200px|Валерий Бебко мен Юлия Санина Одесса халықаралық кинофестивалінде, 2014 ж]]
2014 жылдың қазан айында топтың «Stones and Honey» атты алғашқы студиялық альбомы шықты. 2014 жылдан кейін  «The Hardkiss» Ресейде өнер көрсетуден бас тартты.

2015 жылдың наурыз айында Юлия мен оның командасы «Үздік альбом» («Stones and Honey») және «Үздік ән» («Stones») номинациялары бойынша YUNA музыкалық сыйлығын жеңіп алды. Желтоқсан айында «The Hardkiss» - «Cold Altair» шағын альбомын шығарды.
     
2016 жылдың қазан айында Санина мен оның тобы Киевтің «Stereo Plaza» клубында бес жылдық бірлескен қызметін үлкен шоумен атап өтті. Күзде музыкалық топ шетелде 36 концерт қойды.

2017 жылдың сәуір айында «The Hardkiss» өзінің екінші ірі студиялық жұмысы «Perfection is a Lie» атты туындысын ұсынды. Үш айдан кейін шыққан «Тырналар» бейнебаяны топтың жылдың басты хиті болды. Келесі жылы бұл ән YUNA сыйлығының «Украин тіліндегі ең жақсы ән» номинациясында танылды. Сонымен қатар, «The Hardkiss» 2017 жылы Украинадағы ең үздік рок-тобы атанды.
[[Сурет: Eurovision 2023 - Jury Semi-final 1 - Hosts (02).jpg|нобай|оңға|200px|Юлия Санина (сол жақта) Eurovision 2023 ән байқауының жүргізушісі]]  
Сондай-ақ «Тырналар» Санина тобына «Алтын отты құс - 2018» жүлдесінде («Жыл балладасы» номинациясында) жеңіс әкелді. 2018 жылдың қыркүйегінде «Залізна ластівка» деп аталатын үшінші альбом шықты. Альбомды қолдау үшін топ Украинаның он қаласында концерттік тур өткізді. 2018 жылы Санина «Viva! «Ең әдемі-2018» сайысында «Viva’s Choice!» номинациясы бойынша жеңімпаз атанды.
   
2019 жылдың наурыз айында команда Украинаның 17 қаласын, Польшаның үш ірі қаласы мен Беларусь астанасын аралап, турдың екінші бөлігіне аттанды. 2020 жылы «Жива» бейнебаяны &quot;Алтын от құсы&quot; байқауында Жылдың үздік клипі болып танылды. Жазда &quot;Акустика.Live&quot; альбомы шықты, оған он бес ән мен төрт аудио туынды кірді.

2021 жылы «The Hardkiss»-тің он жылдығына орай «Жива і не залізна» төртінші студиялық альбомы шықты. Сол жылы Киевтегі Олимпиада стадионында үлкен концерт жоспарланған. Бірақ коронавирусқа байланысты оны бір жылға кейінге қалдыру туралы шешім қабылданды. Сонымен бірге топ Украина бойынша кезекті концерттік турға шықты.

«The Hardkiss»-пен жұмыс істеген он жыл ішінде Юлия бірнеше сәтті дуэт жазып үлгерді. 2013 жылы «Strange Moves» трегі «Kazaky» тобымен, 2019 жылы Тина Каролмен «Вільна», 2020 жылы Монатик «Кобра» әнімен шықты.

Олар теледидардың жиі қонағы болды. 2016 жылы Санина «X-Фактор» таланттар шоуының жетінші маусымында төреші және тәлімгер болды. Ол «Суперинтуиция», «Маскарад», «Жұлдыздарға қарсы балалар», «[[Логика]] қайда», «Барлығы ән салады», «Липсинк Батл» шоуларына қатысты, «Салмақ және бақытты» және «Украинадағы топ модель» бағдарламаларының жұлдызды қонағы болды.

2021 жылдың наурыз айында «The Hardkiss» тобының әншісі «Орел и решка» туристік шоуының қатысушысы болды, әнші Никита Алексеев Санинамен бірге Колумбияның Медельин қаласына аттанды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://my.ua/persons/iuliia-sanina|title=Юлия Санина Мәдениет қайраткері, Әйгілілік|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-04-12|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://hochu.ua/cat-stars/dossier/article-69358-yuliya-sanina/|title=Want.ua /Жұлдыздар /Досье/Юлия Санина: «Ел дауысы» қатысушыларын дайындайтын The Hardkiss тобының әншісі туралы досье|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-04-12|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://gddt.ru/birth/yuliya-sanina-biografiya-lichnaya-zhizn-yuliya-sanina-i-valerii-bebko-iz-the.html|title=Юлия Санина өмірбаяны жеке өмірі.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-04-12|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ethnoschool.ru/the-hardkiss-yuliya-sanina-i-ee-semya-yuliya-sanina-skolko-let-chem-znamenita-biografiya.html|title=The hardkiss Юлия Санина және оның отбасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-04-12|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://salvemusic.com.ua/yuliya-sanina-yuliya-golovan-biografiya-peviczy/|title=Юлия Санина (Юлия Голован): Әншінің өмірбаяны|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-04-12|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://24smi.org/celebrity/3059-iuliia-sanina.html?ysclid=luwf9x6b6z417519514|title=Юлия Санина|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-04-12|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>l88y0eqrrg7bdp0kvx09nof7ycqg1pv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400733</id>
      <parentid>3400711</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T18:00:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1nter pares</username>
        <id>146705</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/GeniusBM|GeniusBM]] ([[User talk:GeniusBM|т]]) өңдемелерінен [[User:Kasymov|Kasymov]] соңғы нұсқасына қайтарды</comment>
      <origin>3310510</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14837" sha1="3ke5op5klwd1er74vb9bgm2lerywsgs" xml:space="preserve">{{Музыкант
 |Есімі                = Юлия Санина
 |Шынайы есімі         = {{lang-uk|Ю́лія Олекса́ндрівна Са́ніна}}
 |Сурет                = M1 Music Awards 2019 166 Юлія Саніна.jpg
 |Сурет ені            = 
 |Сурет тақырыбы       = Юлия Санина 2019 жылы M1 Music Awards салтанатында
 |Фон                  =  
 |Туған кездегі есімі  = 
 |Толық аты            = 
 |Туған күні           = 11.10.1990
 |Туған жері           = {{туғанжері|Киев|Киевте}}, [[Украин Кеңестік Социалистік Республикасы|Украина КСР]]
 |Қайтыс болған күні   = 
 |Қайтыс болған жері   = 
 |Белсенділік жылдары  = 2011
 |Мемлекет             = {{Байрақ|Украина}}
 |Мамандықтары         = {{әнші|Украина}}, [[сазгер]], [[актриса]]
 |Дауыс түрі           = контральто
 |Аспаптары            = [[фортепиано]]
 |Жанрлары             = альтернативті рок
 |Лақап аттары         = 
 |Ұжымдары             = The Hardkiss
 |Қызметтес болған     = 
 |Лейблдері            = 
 |Марапаттары          = 
 |Сайты                = 
}}
'''Юлия Александровна Санина''' ({{lang-uk|Ю́лія Олекса́ндрівна Са́ніна}} [[11 қазан]] [[1990 жыл]], [[Киев]], [[Украин Кеңестік Социалистік Республикасы|Украина КСР]]) — украиндық әнші, украиндық The Hardkiss тобының жетекшісі.

== Білімі ==
2005 жылы Юлия джаз және эстрада өнері балалар музыка мектебін бітірді. Музыкалық мектепте ол джаз және эстрада өнерінің негіздерін оқыды. Мектептен кейін ол Тарас Шевченко атындағы Киев ұлттық университетінің филология институтына түсіп, оны 2013 жылы фольклортанушы мамандығы бойынша бітірді.
Университетте оқып жүргенде журналистикамен айналысып, корреспондент болып жұмыс істеді, музыкалық тақырыптармен айналысты.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://stuki-druki.com/authors/sanina-yulia.php?ysclid=luwfzwe79z341779186|title=Юлия Санина - өмірбаяны, жаңалықтары, жеке өмірі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-04-12|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Отбасы ==
Үйленген. Жұбайы: Валерий Бебко, The Hardkiss тобының шығармашылық продюсері және гитаристі. Олар 2009 жылдан бері бірге. 2011 жылы үйлену тойын өткізген.
2015 жылдың 21 қарашасында ерлі-зайыптылардың Даниел есімді ұлдары болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://biojizn.ru/biography/julija-sanina/|title=Юлия Санина|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-04-12|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Жастық шағы ==
Юлия Санина (Голован) 1990 жылы 11 қазанда Киевте, Украинада дүниеге келген. Оның ата-анасы музыкант болғандықтан, ол кішкентай кезінен бастап музыкалық шығармашылықпен айналысқан. 3 жасында ол алғаш рет әкесі басқаратын ансамбль құрамында сахнаға шықты.
Оның вокалдық қабілетіне байланысты балабақшада Юлия барлық ертеңгіліктердегі басты рөлдерге алынған.

Балалық шағының барлығына дерлік Юлия әртүрлі балалар топтарында ән шырқады, жеке немесе джаз оркестрінің құрамында өнер көрсетті, әртүрлі теле және радио бағдарламаларына қатысты. Балалық және жасөспірімдік жылдарында Юлия Санина 10-нан астам түрлі дипломдар мен байқаулар мен фестивальдерде жеңіске жетті:
*1999 жылы Қара теңіз ойындары фестивалінің және 2004 жылы Өтесов атындағы балалар джаз фестивалінің дипломаты;
*«Христос у моєму серці» және «Джаз ырғақтары» фестивалінің лауреаты;
*Будапештте өткен «Жастар әлемі 2001» халықаралық фестивалінің ІІ жүлдесінің иегері;
*2001 жылы ««Крок до зірок»» телебайқауының жеңімпазы;
*«Славян базары 2002» халықаралық балалар фестивалінің І жүлдесінің иегері;
*2006 жылы «Мен жұлдызды болғым келеді» телебағдарламасының финалисті болды.

15 жасында балалар эстрада және джаз өнеріне арналған музыка мектебін бітірді. Одан кейін 2 жыл бойы Sister Siren рок тобының әншісі болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://star-magazine.ru/yuliya-sanina/?ysclid=luwfagvgwy8447570|title=Жұлдыздардың өмірбаяны, атақты адамдардың суреттері, жаңалықтар|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-04-12|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Әндері, альбомдары, жетістіктері==
2011 жылдың күзінде Юлия зайыбы Валерий Бебкомен бірге Val &amp; Sanina эстрадалық тобын құрды. Жас жұбайлар әннің сөзі мен музыкасын өздері шығарды. Олар алғашқы бейнебаянын Юлияның шәкіртақысына түсірді.
[[Сурет:MRPL City 2017 - День 3 (34).jpg |нобай|оңға|200px|Санина MRPL City 2017 фестивалінде]]     
Кейінірек Юлия мен Валерий топтың атын өзгертін, «The Hardkiss» деп атады. Юлия вокалист, ал Валерий гитарист болып, топтың режиссері, продюсері және бейне режиссері қызметін атқарды. Топ әндерін орыс тілінен ағылшын тілінде орындауға көшті. 

Қыркүйек айында топ «Babylon» атты алғашқы туындысын шығарды және Киевтің «Serebro» клубында дебюттік концерт өтті. 

2011 жылдың желтоқсанында «Dance With Me» бейнебаяны Leisure UA басылымының стильді бейнежұмыстар рейтингінде екінші орын алды, сонымен қатар барлық елдерде MTV арнасында көрсетіле бастады. 2012 жылдың басында «The Hardkiss» Sony BMG және Францияның «Eye-Models» агенттігімен келісімшартқа отырды.

Жылдың соңында «Shadows Of Time» әнін жазды. Бұл Юрий Коцюбинскийдің «Ұмытылған ата-бабалардың көлеңкелері» романы бойынша түсірілген украин көркем фильмінің саундтрегіне айналды.
[[Сурет:OIFF 2014-07-11 172650 - Val Bebko &amp; Julia Sanina.jpg |нобай|оңға|200px|Валерий Бебко мен Юлия Санина Одесса халықаралық кинофестивалінде, 2014 ж]]
2014 жылдың қазан айында топтың «Stones and Honey» атты алғашқы студиялық альбомы шықты. 2014 жылдан кейін  «The Hardkiss» Ресейде өнер көрсетуден бас тартты.

2015 жылдың наурыз айында Юлия мен оның командасы «Үздік альбом» («Stones and Honey») және «Үздік ән» («Stones») номинациялары бойынша YUNA музыкалық сыйлығын жеңіп алды. Желтоқсан айында «The Hardkiss» - «Cold Altair» шағын альбомын шығарды.
     
2016 жылдың қазан айында Санина мен оның тобы Киевтің «Stereo Plaza» клубында бес жылдық бірлескен қызметін үлкен шоумен атап өтті. Күзде музыкалық топ шетелде 36 концерт қойды.

2017 жылдың сәуір айында «The Hardkiss» өзінің екінші ірі студиялық жұмысы «Perfection is a Lie» атты туындысын ұсынды. Үш айдан кейін шыққан «Тырналар» бейнебаяны топтың жылдың басты хиті болды. Келесі жылы бұл ән YUNA сыйлығының «Украин тіліндегі ең жақсы ән» номинациясында танылды. Сонымен қатар, «The Hardkiss» 2017 жылы Украинадағы ең үздік рок-тобы атанды.
[[Сурет: Eurovision 2023 - Jury Semi-final 1 - Hosts (02).jpg|нобай|оңға|200px|Юлия Санина (сол жақта) Eurovision 2023 ән байқауының жүргізушісі]]  
Сондай-ақ «Тырналар» Санина тобына «Алтын отты құс - 2018» жүлдесінде («Жыл балладасы» номинациясында) жеңіс әкелді. 2018 жылдың қыркүйегінде «Залізна ластівка» деп аталатын үшінші альбом шықты. Альбомды қолдау үшін топ Украинаның он қаласында концерттік тур өткізді. 2018 жылы Санина «Viva! «Ең әдемі-2018» сайысында «Viva’s Choice!» номинациясы бойынша жеңімпаз атанды.
   
2019 жылдың наурыз айында команда Украинаның 17 қаласын, Польшаның үш ірі қаласы мен Беларусь астанасын аралап, турдың екінші бөлігіне аттанды. 2020 жылы «Жива» бейнебаяны &quot;Алтын от құсы&quot; байқауында Жылдың үздік клипі болып танылды. Жазда &quot;Акустика.Live&quot; альбомы шықты, оған он бес ән мен төрт аудио туынды кірді.

2021 жылы «The Hardkiss»-тің он жылдығына орай «Жива і не залізна» төртінші студиялық альбомы шықты. Сол жылы Киевтегі Олимпиада стадионында үлкен концерт жоспарланған. Бірақ коронавирусқа байланысты оны бір жылға кейінге қалдыру туралы шешім қабылданды. Сонымен бірге топ Украина бойынша кезекті концерттік турға шықты.

«The Hardkiss»-пен жұмыс істеген он жыл ішінде Юлия бірнеше сәтті дуэт жазып үлгерді. 2013 жылы «Strange Moves» трегі «Kazaky» тобымен, 2019 жылы Тина Каролмен «Вільна», 2020 жылы Монатик «Кобра» әнімен шықты.

Олар теледидардың жиі қонағы болды. 2016 жылы Санина «X-Фактор» таланттар шоуының жетінші маусымында төреші және тәлімгер болды. Ол «Суперинтуиция», «Маскарад», «Жұлдыздарға қарсы балалар», «Логика қайда», «Барлығы ән салады», «Липсинк Батл» шоуларына қатысты, «Салмақ және бақытты» және «Украинадағы топ модель» бағдарламаларының жұлдызды қонағы болды.

2021 жылдың наурыз айында «The Hardkiss» тобының әншісі «Орел и решка» туристік шоуының қатысушысы болды, әнші Никита Алексеев Санинамен бірге Колумбияның Медельин қаласына аттанды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://my.ua/persons/iuliia-sanina|title=Юлия Санина Мәдениет қайраткері, Әйгілілік|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-04-12|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://hochu.ua/cat-stars/dossier/article-69358-yuliya-sanina/|title=Want.ua /Жұлдыздар /Досье/Юлия Санина: «Ел дауысы» қатысушыларын дайындайтын The Hardkiss тобының әншісі туралы досье|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-04-12|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://gddt.ru/birth/yuliya-sanina-biografiya-lichnaya-zhizn-yuliya-sanina-i-valerii-bebko-iz-the.html|title=Юлия Санина өмірбаяны жеке өмірі.|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-04-12|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ethnoschool.ru/the-hardkiss-yuliya-sanina-i-ee-semya-yuliya-sanina-skolko-let-chem-znamenita-biografiya.html|title=The hardkiss Юлия Санина және оның отбасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-04-12|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://salvemusic.com.ua/yuliya-sanina-yuliya-golovan-biografiya-peviczy/|title=Юлия Санина (Юлия Голован): Әншінің өмірбаяны|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-04-12|lang=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://24smi.org/celebrity/3059-iuliia-sanina.html?ysclid=luwf9x6b6z417519514|title=Юлия Санина|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-04-12|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}</text>
      <sha1>3ke5op5klwd1er74vb9bgm2lerywsgs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Чон Нул Бок</title>
    <ns>3</ns>
    <id>737541</id>
    <redirect title="Қатысушы талқылауы:Null the Great" />
    <revision>
      <id>3400576</id>
      <parentid>3320097</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T12:20:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>5055</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Бот: Шынжырлы айдатуды түзетті → [[Қатысушы талқылауы:Null the Great]]</comment>
      <origin>3400576</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="66" sha1="0akaqxw5ikiunshibacomvlq0k170gj" xml:space="preserve">#АЙДАУ [[Қатысушы талқылауы:Null the Great]]</text>
      <sha1>0akaqxw5ikiunshibacomvlq0k170gj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:GeniusBM</title>
    <ns>3</ns>
    <id>737811</id>
    <revision>
      <id>3400726</id>
      <parentid>3321590</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:57:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1nter pares</username>
        <id>146705</id>
      </contributor>
      <comment>/* Спамды тоқтатыңыз */ жаңа бөлім</comment>
      <origin>3400726</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1076" sha1="i13hyoqr4v9chmbahsxylwxvxsdaoqp" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=GeniusBM}}

-- &lt;font color=&quot;#009900&quot;&gt;[[Қатысушы:Мұхамеджан Амангелді|&lt;span style=&quot;font-family:Georgia;&quot;&gt;&lt;i&gt;Мұхамеджан А.А.&lt;/i&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/font&gt; [[Қатысушы талқылауы:Мұхамеджан Амангелді|&lt;span style=&quot;font-size:90%&quot;&gt;&lt;font color=&quot;#0000FF&quot;&gt;(талқылауы)&lt;/font&gt;&lt;/span&gt;]] 23:58, 2024 ж. сәуірдің 29 (+05)

== Спамды тоқтатыңыз ==

Кеш жарық! Мақалаға керек емес гиперсілтемелерді еңгізудің қажеті жоқ, жасаған өңдемелеріңіз кері қайтарылады. Оданда басқа мақалаларды ақпаратпен толықтырып, сол ақпараттарыңызға дереккөздерді қосып, дұрысынан өңдеуіңізді сұраймын.  [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 22:57, 2024 ж. қарашаның 13 (+05)</text>
      <sha1>i13hyoqr4v9chmbahsxylwxvxsdaoqp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізімі</title>
    <ns>0</ns>
    <id>738019</id>
    <revision>
      <id>3400641</id>
      <parentid>3392843</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T16:06:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400641</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="138615" sha1="d3s3dxpucorravy3agzl38n90q55fdz" xml:space="preserve">'''Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері''' – халықтың өткен тарихымен, қоғам мен мемлекеттің дамуымен байланысты, адам жасаған немесе адам мен табиғаттың бірлескен туындысы болып табылатын жекелеген кесендер, ғимараттар, құрылыстар мен ансамбльдер, тарихи-мәдени ландшафттар және басқа да көрікті жерлер. Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің тізбесін тарихи-мәдени мұраны қорғау және пайдалану жөніндегі уәкілетті органның ұсынуы бойынша Қазақстан Үкіметі бекітеді.&lt;ref&gt;[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z920002900_ Қазақстан Республикасының 1992 жылғы 2 шілдедегі № 1488-ХІІ Заңы тарихи-мәдени мұра объектілерін қорғау және пайдалану туралы (өзгерістер енгізілді - ҚР от 24.05.2018 № 156-VI)]&lt;/ref&gt;

== Тарихи және мәдени ескерткіштер түрлері ==
Еліміздің заңмаларына сәйкес тарихи және мәдени ескерткіштердің бес түрі бар: 
* Бірінші түрі – археология ескерткіштері.  
* Екінші түрі – қала құрылысы және сәулет ескерт­кіш­тері.  
* Үшінші түрі – ансамбльдер мен ке­шен­дер.  
* Төртінші түрі – киелі нысандар.  
* Бе­сін­ші түрі – монументтік өнер құрылыс­тары.

== Тарихи және мәдени ескерткіштерді бекіту, толықтыру, өзгерту және жаңарту бойынша деректер ==
[[1982 жыл|1982]] жылы [[26 қаңтар]]да Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің қаулысымен Қазақ КСР-нің Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің Мемлекеттік тізімі бекітілді.&lt;ref&gt;[https://adilet.zan.kz/rus/docs/P820000038_ Постановление Совета Министров Казахской ССР от 26 января 1982 года N 38. Утратило силу постановлением Правительства Республики Казахстан от 21 марта 2008 года N 279.]&lt;/ref&gt; Бұл қаулыға 1997–2003 жылдар аралығында бірнеше өзгерістер енгізілді: [[1997 жыл|1997]] жылы [[28 мамыр]]да Ақмола қаласының орталық бөлігін қалпына келтіру қажеттілігіне байланысты Ленин ескерткіші мен Кеңес өкіметі үшін күрескерлер мемориалы тізімнен шығарылды.&lt;ref&gt;[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P970000895_ Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1997 жылғы 28 мамырдағы N 895 Қаулысы. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 21 наурыздағы N 279 Қаулысымен]&lt;/ref&gt; [[2000 жыл|2000]] жылы [[27 мамыр]]да [[Айыртау ауданы]]ндағы Қарасай мен Ағынтай батырлардың мемориалдық кешені мен Петропавлдағы Қарасай мен Ағынтай батырлардың ескерткіші тізімге қосылды&lt;ref&gt;[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P000000805_ Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 27 мамырдағы N 805 Қаулысы. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 21 наурыздағы N 279 Қаулысымен]&lt;/ref&gt;, 2000 жылы [[16 маусым]]да - [[Оғыланды]] маңындағы Бекет ата жерасты мешіті&lt;ref&gt;Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 16 маусымдағы N 897 Қаулысы. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 21 наурыздағы N 279 Қаулысымен [https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P000000897_]&lt;/ref&gt;, 2000 жылы 16 қазанда - Алматыдағы Қазақстанның тұңғыш президентінің резиденциясы&lt;ref&gt;Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 16 қазандағы N 1535 Қаулысы. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 21 наурыздағы N 279 Қаулысымен [https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P000001535_]&lt;/ref&gt;, 2001 жылы 5 қазанда - Таңбалы петроглифтері&lt;ref&gt;Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 5 қазандағы N 1282 Қаулысы. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 21 наурыздағы N 279 Қаулысымен [https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P000001535_]&lt;/ref&gt;. [[2003 жыл|2003]] жылы [[21 сәуір]]де [[Қарағанды]]дағы Ленин ескерткіші тізімнен шығарылды.&lt;br&gt;
[[2008 жыл|2008]] жылғы [[21 наурыз]]да Қазақстан Үкіметінің қаулысымен Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің жаңа Мемлекеттік тізімі қабылданды. Бұрынғы тізіммен салыстырғанда оған бір жаңа нысан ([[Тараз]] қаласындағы Жамбыл Жабаев ескерткіші) енгізілді және 19 ескерткіш (негізінен әртүрлі қалалардағы Ленин және басқа да кеңестік партия жетекшілерінің ескерткіштері) алынып тасталды.&lt;ref&gt;Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 21 наурыздағы N 279 Қаулысы. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2015 жылғы 10 маусымдағы № 426 қаулысымен [https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P080000279_]&lt;/ref&gt; [[2014 жыл|2014]] жылы [[31 шілде]]де Амангелді Иманов 1916 жылғы көтерілістің жетекшісі деп жарияланған тұрғын үй тізімнен шығарылып, Өскемендегі металлургтердің мәдени орталығы енгізілді.&lt;ref&gt;Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2014 жылғы 31 шілдедегі № 846 қаулысы [https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1400000846]&lt;/ref&gt;&lt;br&gt;
[[2019 жыл|2019]] жылғы [[30 мамыр]]да&lt;ref&gt;Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізімін бекіту туралы [https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V1900018756]&lt;/ref&gt;, [[2020 жыл|2020]] жылғы [[14 сәуір]]де&lt;ref&gt;Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрінің 2020 жылғы 14 сәуірдегі № 88 бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2020 жылғы 15 сәуірде № 20397 болып тіркелді [https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V2000020397].&lt;/ref&gt;, [[2022 жыл|2022]] жылғы [[14 қаңтар]]да&lt;ref&gt;Республикалық және жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің кейбір мәселелері туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2014 жылғы 31 шілдедегі № 846 қаулысы [https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1400000846]&lt;/ref&gt; тізім ҚР Мәдениет және спорт министрінің бұйрықтарымен жаңартылды, оған жаңа нысандар енгізілді.

== Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің тізімі&lt;ref&gt;Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізімін бекіту туралы
Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрінің 2020 жылғы 14 сәуірдегі № 88 бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2020 жылғы 15 сәуірде № 20397 болып тіркелді [https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V2000020397].&lt;/ref&gt; ==
Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері саны 530, оның ішінде 1 ескетркіш ([[Қожа Ахмет Ясауи кесенесі]]) халықаралық маңызға ие.

== Астана қаласы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ 
|-
! Р/с !! Тарих және мәдениет ескерткішінің атауы, салыну жылдары және сәулетшісі !! Ескерткіш суреті!! Ескерткіштің түрі!! Орналасқан жері
|-
| 1 || [[Бозоқ|Бозоқ қалашығы]], VІІІ-ІХ ғасырлар || [[Сурет:Entry side to Bozoq archeological area.jpg|thumb|right|150px|Бозоқ қалашығы реконструкциясының орыны]] || археология || 	
Астана қаласының оңтүстік-батыс бөлігі, Бұзықты көлінің шығыс жағалауы
|-
| 2 || Мұсылман мектебі, қазіргі – Тарихи-мәдени мұра объектілерін және ескерткіштерді сақтауды қамтамасыз ету жөніндегі дирекциясының ғимараты, сәулетші белгісіз, ХІХ ғасырдың соңы ||   || қала құрылысы және сәулет || Отырар көшесі, 1/3
|-
| 3 || [[Астана (концерт залы)|Тың игерушілер сарайы]], қазіргі – &quot;Астана&quot; концерт залы, сәулетшілер П.Ю. Фогелс, О.Н. Крауклис, Д.К. Даннеберг, 1963 жыл, 2000-2001 жылдары реконструкция жүргізілген ||[[Сурет:Astana Concert Hall.jpg|thumb|right|150px]]   || қала құрылысы және сәулет || Кенесары көшесі, 32
|}
&lt;small&gt;'''Барлығы: 3 тарих және мәдениет ескерткіштері (1 – археология, 2 – қала құрылысы және сәулет).'''&lt;/small&gt;

== Алматы қаласы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ 
! Р/с !! Тарих және мәдениет ескерткішінің атауы, салыну жылдары және сәулетшісі !! Ескерткіш суреті!! Ескерткіштің түрі!! Орналасқан жері
|-
| 1 || Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының бас корпусы, қазіргі – &quot;Ғылым ордасы&quot; республикалық мемлекеттік кәсіпорнының ғимараты, сәулетші А.В. Щусев, 1948-1953 жылдар, 1980 жылғы жапсарлас құрылыс ||[[Сурет:ҚР Ғылым академиясы.jpg|thumb|right|150px]]  || қала құрылысы және сәулет || Шевченко көшесі, 28
|-
| 2 || А.С. Пушкин атындағы мемлекеттік кітапхана, қазіргі – [[Қазақстан Республикасының ұлттық кітапханасы|Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасы]]ның ғимараты, сәулетшілер В.П. Ищенко, В.Н. Ким, К.К. Кальпой, В.Н. Тютин, Э.К. Кузнецова, 1970 жыл ||  || қала құрылысы және сәулет || Абай даңғылы, 14
|-
| 3 || [[Верный ерлер гимназиясы]], қазіргі – [[Қазақ ұлттық педагогикалық университеті|Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті]]нің ғимараты, сәулетші П. Гурдэ, 1892-1895 жылдар ||[[Сурет:Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті.jpg|thumb|right|150px]]  || қала құрылысы және сәулет ||Қазыбек би көшесі, 28
|-
| 4 || [[Республика сарайы (Алматы)|Республика сарайы]], сәулетшілер Н.И. Рипинский, В.Н. Ким, Л.Л. Ухоботов, Н.Г. Ратушный, В.И. Кукушкин, Б.Н. Делов, 1970 жыл || [[Сурет:Респбулика Сарайы.jpg|thumb|right|150px|Республика сарайы, 2016 ж]] || қала құрылысы және сәулет || Достық даңғылы, 54 Абай алаңы
|-
| 5 || Қазақ ССР Үкіметінің үйі, қазіргі – [[Қазақ ұлттық өнер академиясы|Т. Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясы]]ның ғимараты, сәулетші М.Я. Гинзбург, 1927-1931 жылдар ||  || қала құрылысы және сәулет || Бөгенбай батыр көшесі, 136 а
|-
| 6 || [[Әуезовтің әдеби-мемориалдық музейі|М.О. Әуезовтың әдеби-мемориалдық мұражай-үйі]], сәулетші Г.Г. Герасимов, 1961 жыл, әкімшілік ғимарат, 1963 жыл ||[[Сурет:М.Әуезовтың мұражай үйі (Алматы).jpg|thumb|right|150px]] ||қала құрылысы және сәулет || Төлебаев көшесі, 185
|-
| 7 || Сәулетшілер Зенковтардың үйі, қазіргі – қалалық жедел жәрдем станциясының ғимараты, сәулетші белгісіз, XIX ғасырдың соңы ||  || қала құрылысы және сәулет || Қазыбек би көшесі, 115
|-
| 8 || Қазақ ССР-нің Үкімет үйі, қазіргі – [[Қазақстан-Британ техникалық университеті]], сәулетшілер Б.Р. Рубаненко, Т.А. Симонов, 1947-1957 жылдар ||[[Сурет:Kbtu1.jpg|thumb|right|150px]]  || қала құрылысы және сәулет || Төле би көшесі, 59, Астана алаңы
|-
| 9 || [[Головизин үйі|Верный қаласының құрметті азаматы Т.А. Головизиннің үйі]], қазіргі – Мемлекеттік резиденцияның № 4 ғимараты, сәулетші белгісіз, 1905-1908 жылдар ||  || қала құрылысы және сәулет || Н. Назарбаев даңғылы, 162
|-
| 10 || Көпес М.А. Гавриловтың үйі, сәулетші А.П. Зенков, XX ғасырдың басы ||  || қала құрылысы және сәулет || Желтоқсан көшесі, 167
|-
| 11 || Көпес И. Ғабдувалиевтің сауда үйі, қазіргі – [[Қызыл таң маталар үйі|&quot;Қызыл-Таң&quot; маталар үйі]], сәулетші А.П. Зенков, 1912 жыл ||[[Сурет:Қызыл таң маталар үйі.jpg|thumb|right|150px]]   || қала құрылысы және сәулет || Жібек жолы көшесі, 39
|-
| 12 || Офицерлер жиналысының үйі, қазіргі – Ықылас атындағы халық музыкалық аспаптар музейінің ғимараты, сәулетші А.П. Зенков, 1908 жыл ||[[Сурет:Офицерлер жиналысының үйі.jpg|thumb|right|150px]] || қала құрылысы және сәулет || Зенков көшесі, 24
|-
| 13 || Көпес Г. Шахворостовтың үйі, қазіргі – Қазақстан Республикасындағы Америка Құрама Штаттарының консулдығы ғимараты, сәулетші А.П. Зенков, 1890 жыл ||  || қала құрылысы және сәулет || Н. Назарбаев даңғылы, 99
|-
| 14 || [[Медеу|&quot;Медеу&quot; спорт кешені]], сәулетшілер В.З. Кацев, А.С. Қайнарбаев, инженер С.Б. Матвеев, 1969-1972 жылдар ||[[Сурет:Medeu- 3.jpg|thumb|right|150px]]  || қала құрылысы және сәулет || [[Медеу шатқалы]]
|-
| 15 || [[Ә. Қастеев атындағы өнер мұражайы|Ә. Қастеев атындағы Мемлекеттік өнер мұражайы]]ның ғимараты, сәулетшілер Э.К. Кузнецова, О.А. Наумова, Б.М. Новиков, 1976 жыл ||[[Сурет:Ә.Қастеев атындағы өнер мұражайы.jpg|thumb|right|150px|]] || қала құрылысы және сәулет|| Көктем-3 ықшам ауданы, 22/1 
|-
| 16 || Верный ерлер гимназиясының пансионы, қазіргі – С. Бегалин атындағы орталық қалалық балалар кітапханасы ғимараты, сәулетші П.В. Гурдэ, А.П. Зенковтың қатысуымен, 1907 жыл ||[[Сурет:С. Бегалин атындағы балалар кітапханасы.jpg|thumb|right|150px]]  || қала құрылысы және сәулет ||Достық даңғылы, 15
|-
| 17 || [[Вознесенск кафедралы шіркеуі (Алматы)|Вознесенск кафедралды шіркеуі]], сәулетшілер К.А. Борисоглебский, С.К. Тропаревский, Н.И. Степанов пен А.П. Зенковтың қатысуларымен, 1904-1906 жылдар ||[[Сурет:Вознесенск кафедралы шіркеуі.jpg|thumb|right|150px|Вознесенск кафедралы шіркеуі. Алматы қаласы, 2017 жыл.]]  || қала құрылысы және сәулет || Гоголь көшесі, 40, 28 гвардиялық-панфиловшылар атындағы саябақ
|-
| 18 || [[Абай атындағы Қазақ ұлттық опера және балет театры|Абай атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық опера және балет театры]]ның ғимараты, сәулетшілер А.Н. Простаков, Н.О. Оразымбетов, 1939-1941 жылдар ||[[Сурет:Абай театры2.jpg|thumb|right|150 px|Абай атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық опера және балет театры]]  || қала құрылысы және сәулет || Қабанбай батыр көшесі, 110
|-
| 19 || А. Колпаковский атындағы реалдық бастауыш қалалық училище, қазіргі – &quot;Қазқайтажаңарту&quot; республикалық мемлекеттік кәсіпорынның ғимараты, сәулетші А.П. Зенков, 1890 жыл ||[[Сурет:А. Колпаковский атындағы реалдық бастауыш қалалық училище, 1890 ж.jpg|thumb|right|150px]]  || қала құрылысы және сәулет || Гоголь көшесі, 37
|-
| 20 || Мемлекет және қоғам қайраткері [[Дінмұхамед Қонаев бюсті|Дінмұхамед Ахметұлы Қонаевтың бюсті]], мүсіншілер Т.С. Досмағамбетов, А.Б. Татаринов, 1978 жыл ||[[Сурет:Дінмұхамед Ахметұлы Қонаевтың бюсті.jpg|thumb|right|150px]]  || монументтік өнер құрылысы || Бөгенбай батыр және Д.Қонаев көшелерінің қиылысы
|-
| 21 || Екі мәрте Кеңес Одағының Батыры [[Луганский бюсті|С.Д. Луганский]]дің бюсті, мүсінші Б. Павлов, сәулетші И. Белоцерковский, 1947 жыл ||[[Сурет:С.Д. Луганский (2).jpg|thumb|right|150px]] || монументтік өнер құрылысы || Абылай хан даңғылы, (Гоголь және Әйтеке би көшелерінің қиылысы)
|-
| 22 || [[Даңқ мемориалы (Алматы)|Даңқ мемориалы]], мүсіншілер А.В. Артимович, В.В. Андрюшенко, сәулетшілер Т.К. Басенов, Р.А. Сейдалин, 1975 жыл ||[[Сурет:Даңқ Мемориалы, Алматы қаласы.jpg|thumb|right|150px]]  || монументтік өнер құрылысы || 28 гвардиялық-панфиловшылар атындағы саябақ
|-
| 23 || [[Абай ескерткіші (Алматы)|Абай Құнанбайұлының (Ибраһим) ескерткіші]], мүсінші Х.И. Наурызбаев, сәулетші И. Белоцерковский, 1961 жыл ||[[Сурет:А. Құнанбаев ескерткіші.jpg|thumb|right|150px]]  || монументтік өнер құрылысы || Достық даңғылы, Абай алаңы
|-
| 24 || [[Мұхтар Әуезов ескерткіші (Алматы)|Мұхтар Әуезовтің ескерткіші]], мүсінші Е.А. Сергебаев, сәулетшілер О. Баймырзаев, А. Қайнарбаев, 1980 жыл ||[[Сурет:М. Әуезов ескерткіші.jpg|thumb|right|150px]]  || монументтік өнер құрылысы || Абай даңғылы, М. Әуезов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық драма театрының алдында
|-
| 25 || [[Шоқан Уәлиханов ескерткіші (Алматы)|Шоқан Уәлихановтың ескерткіші]], мүсінші Х.И. Наурызбаев, сәулетші Ш.Е. Уәлиханов, 1969 жыл ||[[Сурет:Ш. Уәлиханов ескерткіші.jpg|thumb|right|150px]]  || монументтік өнер құрылысы || Шевченко көшесі, Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының алаңы
|-
| 26 || [[Жангелдин ескерткіші|Әліби Жангелдиннің ескерткіші]], мүсіншілер Т.С. Досмағамбетов, О.Г. Прокопьева, сәулетші Ш.Е. Уәлиханов, 1975 жыл ||[[Сурет:Ә.Жангелдин ескерткіші (2).jpg|thumb|right|150px]]  || монументтік өнер құрылысы || Алматы-1 бекеті вокзалының алаңы
|-
| 27 || [[Амангелді Иманов ескерткіші|Амангелді Имановтың ескерткіші]], мүсінші Х. Асқар-Сарыджа, сәулетші Т. Басенов, 1947 жыл ||[[Сурет:А.Иманов ескерткіші.jpg|thumb|right|150px]]  || монументтік өнер құрылысы || Абылай хан даңғылы, Амангелді саябағы
|-
| 28 || Нан өнімдері министрлігінің ғимараты, қазіргі – &quot;Мәдениеттерді жақындастыру орталығы&quot; мемлекеттік музейі&quot; республикалық мемлекеттік қазыналық кәсіпорнының ғимараты, сәулетші В. Твердохлебов, мүсінші И. Вахек, 1936 жыл ||  || қала құрылысы және сәулет || Қабанбай батыр көшесі, 94
|-
| 29 || Ахмет Байтұрсынұлының мұражай-үйі, сәулетші белгісіз, 1917 жыл || || қала құрылысы және сәулет || А. Байтұрсынұлы көшесі, 60
|-
| 30 || [[Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұражайы]] ғимараты, сәулетшілер Ю. Ратушный, З. Мустафина, Б. Рзагалиев, 1985 жыл ||[[Сурет:ҚР-ның Орталық мемлекеттік мұражайы.jpg|thumb|right|150px|]]  || қала құрылысы және сәулет || Н. Назарбаев даңғылы, Самал-1 ықшамауданы, 44
|-
| 31 || Орталық мемлекеттік архив ғимараты, сәулетшілер С. Суховский, Д. Страховский, 1962 жыл ||[[Сурет:Орталық мемлекеттік архив ғимараты.jpg|thumb|right|150px]]  || қала құрылысы және сәулет || Абай даңғылы, 39
|-
| 32 || [[Қазақфильм|Ш. Айманов атындағы &quot;Қазақфильм&quot;]] кешендік ғимараты (тонстудия, өндірістік, екі павильонды блок), сәулетшілер Д. Фомичев, В. Райлян, 1940 жыл ||  || қала құрылысы және сәулет || Әл-Фараби даңғылы, 176
|-
| 33 || Саяси-ағарту үйі, ([[Қазақконцерт]], қазіргі – Qurmangazy Orkestri), 1955 жыл || [[Сурет:Құрманғазы оркестрі.jpg|thumb|right|150px]] || қала құрылысы және сәулет || Абылай хан даңғылы, 83
|}
'''&lt;small&gt;Барлығы: 33 тарих және мәдениет ескерткіштері (25 – қала құрылысы және сәулет, 8 – монументтік өнер құрылысы).&lt;/small&gt;'''

== Шымкент қаласы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+  
|-
! Р/с !! Тарих және мәдениет ескерткішінің атауы, салыну жылдары және сәулетшісі !! Ескерткіш суреті!! Ескерткіштің түрі!! Орналасқан жері
|-
| 1 || [[Сайрам |Сайрам (Испиджаб) қалашығы]], VІІІ-ХVІІ ғасырлар || || археология || Сайрам тұрғын үй алабының аумағы
|-
| 2 || Әбдел-Әзіз баб кесенесі, XIII-ХVIІI ғасырлар ||  || қала құрылысы және сәулет || Сайрам тұрғын үй алабының аумағы
|-
| 3 || [[Ибраhим Ата күмбезі|Ибрагим ата кесенесі]], XIII-ХVIІI ғасырлар ||   || қала құрылысы және сәулет || Сайрам тұрғын үй алабының аумағы
|-
| 4 || Қожа Салық кесенесі, XIII-ХVIІI ғасырлар ||   || қала құрылысы және сәулет || Сайрам тұрғын үй алабының аумағы
|-
| 5 || [[Мірәлі Баба күмбезі|Мірәлі баб кесенесі]], XIII-ХVIІI ғасырлар ||[[Сурет:Mirali Baba.JPG|thumb|right|150px]]   || қала құрылысы және сәулет || Сайрам тұрғын үй алабының аумағы
|-
| 6 || [[Қарашаш Ана кесенесі]], XII-ХVIІI ғасырлар ||[[Сурет:Karashash Ana.JPG|thumb|right|150px]]   || қала құрылысы және сәулет || Сайрам тұрғын үй алабының аумағы
|-
| 7 || [[Хызыр мұнарасы]], ХІХ ғасыр ||[[Сурет:Qyzyr Paigambar Minaret.jpg|thumb|right|150px]]  || қала құрылысы және сәулет || Сайрам тұрғын үй алабының аумағы
|}
'''&lt;small&gt;Барлығы: 7 тарих және мәдениет ескерткіштері (1 – археология, 6 – қала құрылысы және сәулет).&lt;/small&gt;'''

== Абай облысы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ 
|-
! Р/с !! Тарих және мәдениет ескерткішінің атауы, салыну жылдары және сәулетшісі !! Ескерткіш суреті!! Ескерткіштің түрі!! Орналасқан жері
|-
| 1 || Бірінші қоғамдық кітапхана, сәулетші белгісіз, ХІХ ғасырдың соңы ||  || қала құрылысы және сәулет || [[Семей]] қаласы, Мәңгілік ел көшесі, 22
|-
| 2 || [[Ямышев қақпасы|Ямышевскилік бекініс қақпасы]], сәулетші Андреев, XVIII ғасыр (1776 жыл) ||[[Сурет:Ямышевск бекіністік қақпасы.jpg|thumb|right|150px]]   || қала құрылысы және сәулет || Семей қаласы, Абай көшесі
|-
| 3 || Губернатор үйі, қазіргі – [[Семей облыстық тарихи-өлкетану мұражайы|Облыстық тарихи-өлкетану мұражайы]]ның ғимараты, сәулетші белгісіз, 1856 жыл ||  || қала құрылысы және сәулет || Семей қаласы, Абай көшесі, 90
|-
| 4 || Почтальон Липухиннің үйі, қазіргі – [[Достоевскийдің әдеби-мемориалдық мұражайы|Ф.М. Достоевскийдің әдеби-мемориалдық мұражай-үйі]]нің ғимараты (1857-1859 жылдары тұрған), сәулетші белгісіз, XІX ғасырдың ортасы ||[[Сурет:Достоевскийдің әдеби-мемориалды үй-мұражайы.jpg|thumb|right|150px]]  ||қала құрылысы және сәулет || Семей қаласы, Достоевский көшесі, 118
|-
| 5 || Революция және азамат соғысы батырларына мемориал, мүсіншілер А.В. Тихомиров, О.С. Клюшкин, А.М. Семченко, сәулетші М.И. Михайлов, 1977 жыл ||  || монументтік өнер құрылысы || Семей қаласы, Мамай батыр көшесіндегі саябақ аумағы
|-
| 6 || [[Семей мешіті|Екі мұнаралы мешіт]], сәулетшілері А. Болотов, инженер-поручик Манашев, 1856-1862 жылдар ||[[Сурет:Екі мұнаралы мешіт.jpg|thumb|right|150px]]  || қала құрылысы және сәулет || Семей қаласы, Абай көшесі, 50
|-
| 7 || [[Бір мұнаралы мешіт]], сәулетшілері Ғабдулла Эфенди, Баязид Сатбаев, 1908-1910 жылдар ||  || қала құрылысы және сәулет || Семей қаласы, М. Жұмабаев көшесі, 17
|-
| 8 || Мұхтар Әуезов дүниеге келген үй, сәулетші белгісіз, XIX ғасырдың ІІ-ші жартысы ||[[Сурет:М. Әуезовтың Бөрілідегі үйі.jpg|thumb|right|150px]]   || қала құрылысы және сәулет || [[Абай ауданы (Абай облысы)|Абай ауданы]], [[Бөрілі]] ауылы
|-
| 9 || Абай Құнанбайұлының кешені ([[Абай Құнанбаев әдеби-мемориалдық мұражайы|Абайдың мұражай-үйі]], Абайдың жерленген орны), 1894-1904 жылдар ||  || ансамбльдер мен кешендер || Абай ауданы, [[Кеңгірбай би ауылы|Кеңгірбай би]] ауылы, Жидебай шатқалы
|-
| 10 || [[Қозы Көрпеш – Баян Сұлу кесенесі|Қозы-Көрпеш-Баян сұлу кесенесі]], VIІІ-X ғасырлар ||[[Сурет:Қозы-Көрпеш-Баян сұлу кесенесі.jpg|thumb|right|150px]]  || қала құрылысы және сәулет || [[Аягөз ауданы]], [[Тарлаулы]] ауылынан оңтүстікке қарай 7 шақырым, [[Аягөз (өзен)|Аягөз]] өзенінің оң жағалауы, [[Таңсық (станция)|Тансық]] бекетінен батысқа қарай 11 шақырым
|-
| 11 || [[Абайдың &quot;Жидебай-Бөрілі&quot; музей-қорығы|&quot;Жидебай-Бөрілі]]&quot; мемлекеттік тарихи-мәдени және әдеби-мемориалдық музей-қорығының ғимараттар тобы (әкімшілік ғимарат, көпес Р. Ершовтың үйі, жалғасқан құрылыс) сәулетші белгісіз, 1860 жыл ||[[Сурет:Абайдың Жидебай-Бөрілі мемлекеттік тарихи-мәдени мұражайы.jpg|thumb|right|150px]]  || қала құрылысы және сәулет || Семей қаласы, Қ. Мұхамедханов көшесі, 29
|-
| 12 || Абай Құнанбайұлы оқыған [[Ахмет Риза мешіт-медресесі|Ахмет Риза медресесі]], сәулетші белгісіз, XIX ғасырдың 60 жылдары || || қала құрылысы және сәулет ||Семей қаласы, Қ. Мұхамедханов көшесі, 29
|-
| 13 || Абай Құнанбайұлы тұрған үй (Анияр Молдабаевтың үйі), қазіргі – &quot;Алаш арыстары – М. Әуезов&quot; музейі, сәулетші белгісіз, XIX ғасырдың соңы ||   || қала құрылысы және сәулет || Семей қаласы, Бөгенбай батыр көшесі, 132
|}
'''&lt;small&gt;Барлығы: 13 тарих және мәдениет ескерткіштері (11 – қала құрылысы және сәулет, 1 – монументтік өнер құрылысы, 1 – ансамбль мен кешен).&lt;/small&gt;'''

== Ақмола облысы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ 
|-
! Р/с !! Тарих және мәдениет ескерткішінің атауы, салыну жылдары және сәулетшісі !! Ескерткіш суреті!! Ескерткіштің түрі!! Орналасқан жері
|-
| 1 || В.В. Куйбышев мұражай-үйі, қазіргі – [[Көкшетау қаласының тарихы мұражайы]] ғимараты, 1889-1905 жылдар ||[[Сурет:Көкшетау қаласының тарихи мұражайы.jpg|thumb|right|150px]]  || қала құрылысы және сәулет || [[Көкшетау]] қаласы, Қанай би көшесі, 32
|-
| 2 || [[Шоқан Уәлиханов ескерткіші (Көкшетау)|Шоқан Уәлихановтың ескерткіші]], мүсінші Т.С. Досмағамбетов, сәулетші К.А. Әбдіков, 1971 жыл ||[[Сурет:Ш.Уәлиханов ескерткіші (Көкшетау).jpg|thumb|right|150px]]  || монументтік өнер құрылысы || Көкшетау қаласы, М. Әуезов және М. Сағдиев көшелерінің қиылысы
|-
| 3 || Халық композиторы [[Біржан сал ескерткіші|Біржан Қожағұлұлының жерленген жері]] (1832-1897 жылдар) (бюст, стела), мүсінші Т.С. Досмағамбетов, 1950 жыл ||[[Сурет:Біржан сал ескерткіші.jpg|thumb|right|150px]]  || монументтік өнер құрылысы || [[Степняк]] қаласы, Біржан сал көшесі, ескі зират аумағы
|-
| 4 || [[Ботағай кесенесі|Ботағай (Бытығай) кесенесі]], XIV-XV ғасырлар ||[[Сурет:Ботағай кесенесі.jpg|thumb|right|150px]]  || қала құрылысы және сәулет || [[Қорғалжын ауданы]]ның [[Қорғалжын (ауыл)|Қорғалжын]] ауылынан шығысқа қарай 2 шақырым
|-
| 5 || [[Абылай хан алаңы (Бурабай)|Сәулеттік-мемориалдық монумент]], 2004 жыл ||[[Сурет:Абылай хан алаңы (Бурабай).jpg|thumb|right|150px]]  || монументтік өнер құрылысы || [[Бурабай (кент)|Бурабай]] кенті, Абылай хан алаңқайы
|}
'''&lt;small&gt;Барлығы: 5 тарих және мәдениет ескерткіштері (3 – қала құрылысы және сәулет, 2 – монументтік өнер құрылысы).&lt;/small&gt;'''

== Ақтөбе облысы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ 
|-
! Р/с !! Тарих және мәдениет ескерткішінің атауы, салыну жылдары және сәулетшісі !! Ескерткіш суреті!! Ескерткіштің түрі!! Орналасқан жері
|-
| 1 || Теміржолшылардың мәдениет үйі, сәулетші белгісіз, 1928 жыл ||  || қала құрылысы және сәулет || [[Ақтөбе]] қаласы, Ш. Уәлиханов көшесі, 39
|-
| 2 || Кеңес Одағының батыры ұшқыш-космонавт [[Виктор Иванович Пацаев|В.И. Пацаев]]тың ескерткіш-мүсіні, мүсінші Ю.А. Тур, сәулетші А.А. Заварзин, 1976 жыл ||  || монументтік өнер құрылысы ||Ақтөбе қаласы, Әбілқайыр хан даңғылы
|-
| 3 || Кеңес Одағының батыры [[Әлия Молдағұлова бюсті|Әлия Молдағұлованың ескерткіш-мүсіні]], мүсінші Е.Н. Штамм, сәулетші Л.В. Распутов, 1960 жыл ||[[Сурет:Ә.Молдағұлова бюсті.jpg|thumb|right|150px]] || монументтік өнер құрылысы ||Ақтөбе қаласы, Шернияз көшесі
|-
| 4 || [[Дәуімшар қорымы]]: кесене, сағанатам, құлпытастар, шағын сәулет нысандары, ХVІІІ-ХХ ғасырдың басы ||[[Сурет:Дауымшар мазары.jpg|thumb|right|150px|Дәуімшар қорымы]]  || ансамбльдер мен кешендер || [[Байғанин ауданы]], [[Жарқамыс (Ақтөбе облысы)|Жарқамыс]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 40 шақырым
|-
| 5 || [[Қарасақал қорымы]]: кесене, сағанатам, құлпытастар, шағын сәулет нысандары, ХVІІ-ХХ ғасырлар ||[[Сурет:Қарасақал қорымы.jpg|thumb|right|150px]]  || ансамбльдер мен кешендер || Байғанин ауданы, Жарқамыс ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 60 шақырым
|-
| 6 || [[Сүндет күмбезі|Сүндет кесенесі]], шебер Дәулетнияз, XIX ғасырдың аяғы ||[[Сурет:Сүндет мазары.jpg|thumb|right|150px]]  || қала құрылысы және сәулет || Байғанин ауданы, Жарқамыс ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 66,9 шақырым
|-
| 7 || [[Асанқожа қорымы|Асан-Қожа қорымы]]: кесене, сағанатам, құлпытастар, шағын сәулет нысандары, ХVІІІ-ХХ ғасырлар || || ансамбльдер мен кешендер || Байғанин ауданы, [[Миялы (Ақтөбе облысы)|Миялы]] аулынан оңтүстік-батысқа 22,7 шақырым км, Оймауыт ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 43 шақырым
|-
| 8 || [[Тоқпан күмбезі|Тоқпан кесенесі]], сәулетші белгісіз, XIX ғасыр ||  || қала құрылысы және сәулет || [[Шалқар ауданы]], [[Аққайтым]] аулынан солтүстік-батысқа 18 шақырым, Шалқар қаласынан оңтүстік-батысқа 38,3 шақырым
|-
| 9 || [[Абат-Байтақ қорымы]] халықтық сәулет және тас қашау өнері мемориалдық музей кешені ||[[Сурет:Абат Байтақ.jpg|thumb|right|150px|Абат-Байтақ қорымы]]  || ансамбльдер мен кешендер || [[Қобда ауданы]], [[Талдысай (Қобда ауданы)|Талдысай]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 12 шақырым
|}
'''&lt;small&gt;Барлығы: 9 тарих және мәдениет ескерткіштері (3 – қала құрылысы және сәулет, 2 – монументтік өнер құрылысы, 4 – ансамбльдер мен кешендер).&lt;/small&gt;'''

== Алматы облысы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ 
|-
! Р/с !! Тарих және мәдениет ескерткішінің атауы, салыну жылдары және сәулетшісі !! Ескерткіш суреті!! Ескерткіштің түрі!! Орналасқан жері
|-
| 1 || Қапшағай суторабы, инженер Н.В. Вологдин, сәулетші Е.В. Эрхарт, 1965-1971 жылдар ||  || қала құрылысы және сәулет || [[Қонаев (қала)|Қонаев]] қаласы, [[Іле]] өзенінде
|-
| 2 || [[Қарамерген |Қарамерген қалашығы]], ІХ-ХІІІ ғасырлар ||  || археология || [[Балқаш ауданы]]ның [[Бақанас (ауыл)|Бақанас]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 200 шақырым, Ортасу құрғақ арнасынан солтүстікке қарай 3 шақырым
|-
| 3 || [[Таңбалы петроглифтері|&quot;Таңбалы&quot; археологиялық ландшафтының петроглифтері]], қола дәуірі, орта ғасырлар ||  || археология || [[Жамбыл ауданы (Алматы облысы)|Жамбыл ауданы]]ның [[Қарабастау (Алматы облысы)|Қарабастау]] ауылы, Қопа станциясынан солтүстік-батысқа қарай 40 шақырым
|-
| 4 || [[Жамбыл мұражайы (Алматы облысы)|Жамбыл мұражай-үйінің кешені]], 1938–1946 жылдар: Жамбылдың тұрғын үйі (1936-1938) – қазіргі қорсақтау қоймасы, 1935 жыл; Жамбылдың тұрғын үйі (1936-1938), қазіргі – Әдеби-мемориалдық музей-үйі, сәулетшілер В.В. Бирюков, А.К. Деев, 1938 жыл; жапсарлас құрылыс, 1995 жыл; Жамбыл кесенесі (1846-1865 жылдар), сәулетші И.И. Белоцерковский, 1957 жыл; әкімшілік ғимарат, 1960 жыл; саябақ ||[[Сурет:Zhambyl Museum.JPG|thumb|right|150px]]  || ансамбльдер мен кешендер || [[Жамбыл ауданы (Алматы облысы)|Жамбыл ауданы]]ның [[Жамбыл (Жамбыл ауданы, Алматы облысы)|Жамбыл]] ауылы
|-
| 5 || [[Тальхиз|Талғар (Талхиз) қалашығы]], VIII-XIV ғасырлар ||[[Сурет:Talgar Ancient City.JPG|thumb|right|150px|Тальхиз қалашығы орыны]]  || археология || [[Талғар]] қаласы шетінің оңтүстік бөлігі, [[Талғар (өзен)|Талғар]] өзенінің оң жағалауы
|-
| 6 || [[Сүйінбай Аронұлының әдеби-ескерткіш мұражайы (Алматы облысы Жамбыл ауданы)|Сүйінбай Аронұлының кесенесі]], 1996 жыл ||  || қала құрылысы және сәулет || [[Жамбыл ауданы (Алматы облысы)|Жамбыл ауданы]]ның [[Қарақастек]] ауылы
|-
| 7 || [[Үмбетәлі Кәрібаевтың Республикалық әдеби -мемориалды мұражайы (Алматы облысы)|Үмбетәлі Кәрібаевтың мұражай-үйі]], 1946 жыл ||  || қала құрылысы және сәулет || [[Жамбыл ауданы (Алматы облысы)|Жамбыл ауданы]]ның [[Үмбетәлі Кәрібаев ауылы]] 
|-
| 8 || [[Таңбалы тас|&quot;Таңбалы тас&quot; петроглифтері]], XVII-XVIII ғасырлар ||[[Сурет:Budda tamgaly.JPG|thumb|right|150px]]|| археология || [[Қонаев (қала)|Қонаев]] қаласы,
[[Іле]] өзенінің төменгі ағысындағы бөгеттен 25 шақырым
|}
'''&lt;small&gt;Барлығы: 8 тарих және мәдениет ескерткіштері (3 – қала құрылысы және сәулет, 1 – ансамбль мен кешен, 4 – археология)&lt;/small&gt;.'''

== Атырау облысы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ 
|-
! Р/с !! Тарих және мәдениет ескерткішінің атауы, салыну жылдары және сәулетшісі !! Ескерткіш суреті!! Ескерткіштің түрі!! Орналасқан жері
|-
| 1 || [[Сарайшық |Сарайшық қалашығы]], ХІІІ-ХVІ ғасырлар ||[[Сурет:Sarayshyk 2020.jpg|thumb|right|150px]]  || археология || [[Махамбет ауданы]], [[Сарайшық (ауыл)|Сарайшық]] ауылынан шығысқа қарай 1,5 шақырым
|-
| 2 || Мұнайшылар тұрғын қалашығы (тұрғын үйлер (4), су қысымды мұнара, Құрманғазы атындағы мәдениет сарайы), сәулетшілер А.В. Арефьев, С.В. Васильковский, 1943-1948 жылдар ||  || ансамбльдер мен кешендер || [[Атырау]] қаласы, Тұрғын қалашығы ықшамауданы, М. Әуезов көшесі, 1,2; Волгоград көшесі, 10; С. Сауырғалиев көшесі, 1; М. Әуезов көшесі, Шарипов көшесінің бұрышы
|-
| 3 || [[Жұбан күмбезі|Жұбан кесенесі]], шеберлер Шанен Бекбаев, Қаражүсіп балаларымен, ХІХ-ХХ ғасырлар ||[[Сурет:Жұбан кесенесі.jpg|thumb|right|150px]]   || қала құрылысы және сәулет || [[Жылыой ауданы]], [[Құлсары]] қаласынан солтүстікке қарай 90 шақырым
|-
| 4 || [[Махамбет Өтемісұлы кесенесі|Ақын, 1836-1838 жылдардағы көтеріліс басшысы Махамбет Өтемісұлының (1803-1846 жылдар) жерленген жері, кесене 1995 жылы салынған]] ||[[Сурет:Makhambet Otemisuly Mausoleum.jpg|thumb|right|150px]]  || қала құрылысы және сәулет || [[Индер ауданы]], [[Индербор]] кентінен оңтүстік-шығысқа қарай 40 шақырым
|}
'''&lt;small&gt;Барлығы: 4 тарих және мәдениет ескерткіштері (1 – археология, 1 – ансамбль мен кешен, 2 – қала құрылысы және сәулет).&lt;/small&gt;'''

== Батыс Қазақстан облысы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ 
|-
! Р/с !! Тарих және мәдениет ескерткішінің атауы, салыну жылдары және сәулетшісі !! Ескерткіш суреті!! Ескерткіштің түрі!! Орналасқан жері
|-
| 1 || Орыс-қырғыз (қазақ) мектебі, қазіргі – [[Батыс Қазақстан облыстық тарихи-өлкетану мұражайы]]ның ғимараты, сәулетші белгісіз, 1864 жыл ||[[Сурет:Батыс Қазақстан облыстық тарихи-өлкетану мұражайы.jpg|thumb|right|150px]]  || қала құрылысы және сәулет || [[Орал]] қаласы, Н. Назарбаев даңғылы, 184
|-
| 2 || Қала құрылысы кешені – ескі Оралдың қала орталығынан Михаил Архангел Соборына дейін, XVIII-XX ғасырлар Коммерциялық банк, қазіргі – Облыстық әкімшілік ғимараты, 1896 жыл; Жазалы атамандар үйі, қазіргі – Батыс Қазақстан облысы Полиция департаментінің емханасы мен госпиталінің ғимараты, 1823 жыл; көпес Қаревтің үйі, қазіргі – Ғ. Құрманғалиев атындағы облыстық филармония ғимараты, 1901 жыл; әскери шаруашылық басқармасы, қазіргі – [[Х. Есенжанов атындағы балалар және жасөспірімдер кітапханасы]] ғимараты, 1869 жыл; Михаил Архангел Соборы,1740-1751 жылдар; типтік қалалық усадьба, қазіргі – Әскери прокуратура ғимараты, 1878 жыл; құтқарушы Христтің храмы, сәулетші В.Н. Чагин, 1891-1907 жылдар ||[[Сурет:БҚ Облыстық әкімшілік ғимараты.jpg|thumb|right|150px|&lt;small&gt;Батыс Қазақстан облысы әкімшілік ғимараты&lt;/small&gt;]][[Сурет:Х. Есенжанов атындағы балалар және жасөспірімдер кітапханасы ғимараты.jpg|thumb|right|150px|&lt;small&gt;Х. Есенжанов атындағы балалар және жасөспірімдер кітапханасы ғимараты.&lt;/small&gt;]] [[Сурет:Құтқарушы Христтің храмы.jpg|thumb|right|150px|&lt;small&gt;Құтқарушы Христтің храмы.&lt;/small&gt;]]|| ансамбльдер мен кешендер || [[Орал]] қаласы, Н. Назарбаев даңғылы, 168, Н. Назарбаев даңғылы, 179, Қарев көшесі, 47, Н. Назарбаев даңғылы, 166/2, Н. Назарбаев даңғылы, 68, Н. Назарбаев даңғылы, 147а, Н. Назарбаев даңғылы, 202
|-
| 3 || [[В.И.Чапаев мұражайы|В. Чапаев музейінің кешені]], 1919 жыл: В. Чапаев дивизиясының 25-ші штабы (музей), 1919 жыл; В. Чапаевтың қайтыс болған жері (обелиск және стела), 1978 жыл; Чапаевшылардың бауырластар ескерткіші, 1956 жыл ||[[Сурет:Ақжайық тарихи-өлкетану мұражайы.jpg|thumb|right|150px]]  || ансамбльдер мен кешендер || [[Ақжайық ауданы]], [[Чапаев (Батыс Қазақстан облысы)|Чапаев]] ауылының Мәдениет және демалыс саябағы, ескерткіштер аллеясы
|-
| 4 || [[Орда баспаханасының үйі|Орда баспаханасы]], қазіргі – тұрғын үй, сәулетші белгісіз, ХІХ ғасырдың ІІ-ші жартысы ||[[Сурет:Khan Ordasy - Typography.jpg|thumb|right|150px|Орда баспаханасы үйі]]  || қала құрылысы және сәулет || [[Бөкей ордасы ауданы]], [[Хан Ордасы (ауыл)|Хан Ордасы]] ауылы, Абдолла Теңізбаев көшесі, 19
|-
| 5 || Кеңес Одағының батыры Мәншүк Мәметованың бюсті, мүсіншілер Ю.П. Поммер, Н.А. Ковальчук, 1971 жыл ||  || монументтік өнер құрылысы || Жәнібек ауданының Жәнібек ауылы, М. Өтемісов көшесі, 26
|-
| 6 || Батыс Қазақстан облыстық Хан ордасы тарихи-мәдени, сәулеттік-этнографиялық мұражай-қорығы: Хан сарайы ғимараты, 1828 жыл; Хан мешіті, қазіргі – &quot;Хан мешіті&quot; музейінің ғимараты, 1835 жыл; Дәрігер А.А. Сергачев үйі, қазіргі – Ш. Бөкеевтің әдеби-мемориалдық музейінің ғимараты, 1830 жыл; Қазынашылық ғимараты, қазіргі – Бөкей Ордасы тарихы мұражайының ғимараты, 1867 жыл; Әйелдер гимназиясы, қазіргі – Халыққа білім беру мұражайының ғимараты, 1883 жыл; Аурухана, 1872 жыл; Халық училищелері инспекторы Данилевскийдің үйі, қазіргі – Тұңғыш қазақ баспаханасы мұражайының ғимараты, 1841 жыл; Жәңгір училищесі мұғалімі Ольдекоптың үйі, қазіргі – А. Тажетдиновтың мемориалдық мұражайының ғимараты, 1841 жыл; Халық училищелері инспекторы А.Е. Алекторовтың үйі, қазіргі – С. Меңдешевтің мемориалдық мұражайының ғимараты, 1842 жыл; А. Оразбаева тұрған Халық училищелері инспекторы И.И. Проскуряковтың үйі, 1842 жыл; Аурухана ғимараты, қазіргі – Денсаулық сақтау мемориалдық мұражайының ғимараты, 1852 жыл; Халық училищелері инспекторы А.А. Воскресенскийдің үйі, қазіргі – Табиғат мұражайының ғимараты, 1890 жыл; Жәңгірхан кесенесі, 1997 жыл; Күйші Дәулеткерей кесенесі, 2000 жыл; М. Бабажанов кесенесі, 2001 жыл; Тарғын мектебі ғимараты (Педтехникум) – қазіргі әкімшілік ғимарат, 1868 жыл ||  || ансамбльдер мен кешендер || [[Бөкей ордасы ауданы]], [[Хан Ордасы (ауыл)|Хан Ордасы]] ауылы
|-
| 7 || [[Жайық қалашығы]], ХІV-ХV ғасырлар ||[[Сурет:Zhaiyq 2019.jpg|thumb|right|150px|Жайық қалашығы орыны]]  ||археология || [[Орал]] қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 12 шақырым, [[Жайық]] өзенінің 2-ші жайылма үсті террассасында
|}
'''&lt;small&gt;Барлығы: 7 тарих және мәдениет ескерткіштері (2 – қала құрылысы және сәулет, 1 – монументтік өнер құрылысы, 3 – ансамбльдер мен кешендер, 1 – археология).&lt;/small&gt;'''

== Жамбыл облысы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ 
|-
! Р/с !! Тарих және мәдениет ескерткішінің атауы, салыну жылдары және сәулетшісі !! Ескерткіш суреті!! Ескерткіштің түрі!! Орналасқан жері
|-
| 1 || [[Ежелгі Тараз қаласы|Тараз қалашығы]], I-ХIХ ғасырлар ||[[Сурет:Ежелгі Тараз мұражайы.jpg|thumb|right|150px]]  || археология || [[Тараз]] қаласы, Ташкент көшесі, 2
|-
| 2 || [[Тектұрмас көпірі|Талас өзенінен өтетін ортағасырлық көпірдің қирандылары]], XIII ғасыр ||  || археология || Тараз қаласының оңтүстік-шығыс шетінде, [[Тектұрмас күмбезі|Тектұрмас кесенесі]]нің маңы
|-
| 3 || [[Қали Жүніс моншасы]], сәулетші белгісіз, XX ғасырдың басы ||[[Сурет:Қали Жүніс моншасы.jpg|thumb|right|150px]]  || қала құрылысы және сәулет || Тараз қаласы, Байзақ батыр көшесі, 38
|-
| 4 || [[Қарахан кесенесі]], сәулетші белгісіз, XI-ХІІ ғасырлар ||[[Сурет:Karakhan Mausoleum.JPG|thumb|right|150px]]  || қала құрылысы және сәулет || Тараз қаласы, Қарахан көшесі, 29
|-
| 5 || [[Тектұрмас күмбезі|Тектұрмас кесенісі]], сәулетші белгісіз, Х-XIV ғасырлар ||[[Сурет:Finally!.jpg|thumb|right|150px]]  || қала құрылысы және сәулет || Тараз қаласының оңтүстік-шығыс шеті, [[Талас (өзен)|Талас]] өзенінің оң жағалауы, Тектұрмас тауының шыңында
|-
| 6 || [[Шамансұр күмбезі|Дәуітбек (Шамансұр) кесенесі]], сәулетші белгісіз, XIII ғасыр ||[[Сурет:Dauytbek Mausoleum.JPG|thumb|right|150px]]  || қала құрылысы және сәулет || Тараз қаласы, Карахан көшесі, 29
|-
| 7 || [[Әбдіқадыр мешіті|Әбдіқадір мешіті-медресесі]], сәулетші белгісіз, XХ ғасырдың басы ||[[Сурет:Abdukadyr Mosque.JPG|thumb|right|150px]]  || қала құрылысы және сәулет || Тараз қаласы, Абай көшесі, 5
|-
| 8 || [[Жүніс бай мешіті|Жүнісбай мешіті]] (Әулие ата), сәулетші белгісіз, 1913 жыл ||[[Сурет:Zhunisbai Mosque.JPG|thumb|right|150px]]  ||қала құрылысы және сәулет || Тараз қаласы, С. Адамбаев көшесі, 24
|-
| 9 || [[Нәметбай мешіті]], сәулетші белгісіз, 1887-1897 жылдар ||[[Сурет:Нәметбай мешіті.jpeg|thumb|right|150px]]  || қала құрылысы және сәулет || Тараз қаласы, Ташкент көшесі, 21
|-
| 10 || [[Жамбыл ескерткіші (Тараз)|Жамбыл Жабаевтың ескерткіші]], мүсінші Х. Наурызбаев, сәулетші В. Сашенко, 1961 жыл. ||[[Сурет:Ж.Жабаев ескерткіші (0).jpg|thumb|right|150px]]  || монументтік өнер құрылысы || Тараз қаласы, Абай көшесі 125, Жамбыл облысы әкімдігі ғимаратының алдындағы алаң
|-
| 11 || [[Төменгі барсхан|Төменгі Барысхан қалашығы]] (Төрткүл), VI-XII ғасырлар || || археология || [[Байзақ ауданы]], [[Талас (Байзақ ауданы)|Талас]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 1,5 шақырым, [[Талас (өзен)|Талас]] өзенінің оң жағалауында, Тараз-Алматы жолынан солтүстікке қарай 0,5 шақырым
|-
| 12 || [[Түймекент орта ғасырлық қала|Түймекент қалашығы]], VI-XII ғасырлар ||[[Сурет:Түймекент ескі қала орны.jpg|thumb|right|150px]]  || археология || Байзақ ауданы, [[Түймекент]] ауылының оңтүстік-шығыс шеті, Талас өзенінің оң жағалауында
|-
| 13 || [[Оххум |Оххум қалашығы]], VI-XII ғасырлар || || археология || Байзақ ауданы, Тегістік ауылының солтүстік-батысқа қарай 13,5 шақырым, Тегістік-Бостандық тас жолынан батысқа қарай 300 метр жерде
|-
| 14 || [[Айша бибі кесенесі]], сәулетші белгісіз, XI-XII ғасырлар ||[[Сурет:Айша бибі және күтушісінің кесенесі.jpg|thumb|right|150px|Айша бибі және күтушісінің кесенесі]] || қала құрылысы және сәулет || [[Жамбыл ауданы (Жамбыл облысы)|Жамбыл ауданы]], [[Айша бибі ауылы|Айша бибі]] ауылы, Батыс Европа – Батыс Қытай автомагистралынан 1 шақырым
|-
| 15 || [[Бабажы-қатын кесенесі]], сәулетшісі белгісіз, XІ-XIІ ғасырлар ||[[Сурет:Babazhi Khatun Mausoleum.JPG|thumb|right|150px|Бабажы-қатын кесенесі]]  || қала құрылысы және сәулет || [[Жамбыл ауданы (Жамбыл облысы)|Жамбыл ауданы]], [[Айша бибі ауылы|Айша бибі]] ауылы, Батыс Европа – Батыс Қытай автомагистралынан 1 шақырым
|-
| 16 || [[Ақыртас сарай кешені|Ақыртас сәулет-археологиялық сарай кешені]], VIII-XIІ ғасырлар || || ансамбль мен кешендер || Жамбыл ауданы, [[Ақшолақ (ауыл)|Ақшолақ]] бекетінен оңтүстікке қарай 7 шақырым
|-
| 17 || [[Жалпақтөбе (көне қала)|Жалпақтөбе (Жікіл) қалашығы]], VI-XII ғасырлар ||  || археология || Жамбыл ауданының [[Жалпақтөбе (ауыл)|Жалпақтөбе]] ауылы
|-
| 18 || Берікқара қорымы, біздің дәуірімізге дейінгі ІІ ғасыры-біздің дәуіріміздің IV-ғасыры ||  || археология || [[Жуалы ауданы]], [[Қарабастау (Жамбыл облысы)|Қарабастау]] ауылынан оңтүстікке қарай 3 шақырым
|-
| 19 || [[Меркі (Көне қала орны)|Меркі қалашығы]], VII-XIII ғасырлар ||  || археология || [[Меркі ауданы]], [[Меркі]] ауылының батыс бөлігі
|-
| 20 || Жазылбек Қуанышбаевтың ескерткіші, мүсінші Б. Түлеков, сәулетші Т. Басенов, 1962 жыл ||  || монументтік өнер құрылысы || [[Мойынқұм ауданы]], [[Бірлік (Мойынқұм ауданы)|Бірлік]] ауылы, әкімдік ғимаратының алды
|-
| 21 || [[Шоқай датқа кесенесі]], сәулетші белгісіз, XVIII ғасыр ||[[Сурет:Шоқай Датқа кесенесі (3).jpg|thumb|right|150px]] || қала құрылысы және сәулет ||[[Сарысу ауданы]], [[Саудакент]] ауылының шығыс шетіндегі ескі зират
|-
| 22 || [[Ақкөл тұрағы]], шелль-ашель ||  || археология || [[Талас ауданы]], [[Ақкөл (Жамбыл облысы)|Ақкөл]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 11 шақырым, [[Ақкөл (көл, Жамбыл облысы)|Ақкөл]] көлінің оңтүстігі
|-
| 23 || [[Бөріқазған |Бөріқазған тұрағы]], төменгі палеолит ||  || археология || Талас ауданы, [[Қызыләуіт]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 8 шақырым, [[Қаратау (қала)|Қаратау]] қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 38 шақырым
|-
| 24 || [[Тәңірқазған]] тұрағы, төменгі палеолит ||[[Сурет:Тәңірқазған тұрағы.jpg|thumb|right|150px]]   || археология || Талас ауданы, Қызыләуіт ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 10 шақырым, Қаратау қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 34 шақырым, [[Көктал (өзен, Жамбыл облысы)|Көктал]] өзенінен шығысқа қарай 13–15 шақырым
|-
| 25 || [[Қарақожа мешіті]], сәулетші белгісіз, ХХ ғасырдың басы ||[[Сурет:Қарақожа мешіт-медресесі.jpeg|thumb|right|150px]] || қала құрылысы және сәулет || Талас ауданы, [[Сейілбек]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 1 шақырым
|-
| 26 || [[Үшарал мешіті (Жамбыл облысы)|Абдулла Ишан мешіті]], сәулетші белгісіз, ХХ ғасырдың басы ||[[Сурет:Абдулла Ишан мешіті.jpg|thumb|right|150px]] || қала құрылысы және сәулет || Талас ауданы, [[Үшарал (Талас ауданы)|Үшарал]] ауылы, Ештайбек көшесі, 7
|-
| 27 || [[Құлан қалашығы]], VI ғасыр -XIII ғасырдың басы ||[[Сурет:Құлан ескі қала орны.jpg|thumb|right|150px]]  || археология || [[Тұрар Рысқұлов ауданы]], [[Құлан (Жамбыл облысы)|Құлан]] ауылының шығыс және солтүстік-шығыс шеті
|-
| 28 || Ақтөбе (Степнинское) қалашығы, VI-XIII ғасырлар ||  || археология || [[Шу ауданы]], [[Ақсу (Жамбыл облысы)|Ақсу]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 3 шақырым
|-
| 29 || [[Өрнек қала орны|Өрнек қалашығы]], VIII-XII ғасырлар ||  || археология || Тұрар Рысқұлов ауданы, [[Өрнек (Тұрар Рысқұлов ауданы)|Өрнек]] ауылынан оңтүстікке қарай 6 шақырым
|-
| 30 || [[Қостөбе қалашығы]], VI-XII ғасырлар ||[[Сурет:Kostobe-1.jpg|thumb|right|150px|Қостөбе қаласы қабырғаларының орыны]]  || археология || Байзақ ауданы, [[Сарыкемер]] ауылынан шығысқа қарай
|}
'''&lt;small&gt;Барлығы: 30 тарих және мәдениет ескерткіштері (12 – қала құрылысы және сәулет, 15 – археология, 2 – монументтік өнер құрылысы, 1 – ансамбль мен кешен).&lt;/small&gt;'''

== Жетісу облысы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ 
|-
! Р/с !! Тарих және мәдениет ескерткішінің атауы, салыну жылдары және сәулетшісі !! Ескерткіш суреті!! Ескерткіштің түрі!! Орналасқан жері
|-
| 1 || Ақын [[Сара Тастанбекқызы|Сара Тастанбекова]]ның (1878-1916 жылдар) кесенесі, 1972 жыл ||  || қала құрылысы және сәулет || [[Ақсу ауданы]], [[Көшкентал (Жетісу облысы)|Көшкентал]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 8 шақырым
|-
| 2 || Екі мәрте Социалистік Еңбек Ері [[Нұрмолда Алдабергенов|Н. Алдабергенов]]тің мүсіні, сәулетші Х. Наурызбаев, 1960 жыл ||  || монументтік өнер құрылысы || [[Ескелді ауданы]], [[Алдабергенов ауылы|Алдабергенов]] ауылының Батырлар аллеясы
|-
| 3 || [[Бесшатыр |Бесшатыр обалы қорымы]], біздің дәуірімізге дейінгі VII-IV ғасырлар ||[[Сурет:Besshatyr.jpg|thumb|right|150px]]  || археология || [[Кербұлақ ауданы]], [[Басши]] ауылынан солтүстікке қарай 65 шақырым, [[Іле]] өзенінің оң жағалауы
|-
| 4 || [[Уәлиханов мемориалдық кешені|Ш. Уәлихановтың мемориалдық мұражай-саябағы]], 1985 жыл: &lt;small&gt;Ш. Уәлихановтың (1835-1865 жылдар) зираты, сәулетші М. Ващенко, горельеф авторы П. Усачев, 1958 жыл; Ш. Уәлихановтың ескерткіші, мүсіншілер Ю. Рукавишников, Н. Миловидов, 1979 жыл; Ш. Уәлихановтың &quot;Алтынемел&quot; мұражайы, сәулетшілер Б. Ыбыраев, С. Рүстембек, Р. Сейдалин, Б. Маманбаев, 1985 жыл.&lt;/small&gt; ||[[Сурет:Shokan Ualikhanov Museum.jpg|thumb|right|150px]]  || ансамбльдер мен кешендер || Кербұлақ ауданы, Шоқан ауылынан батысқа қарай 3 шақырым
|-
| 5 || [[Жаркент мешіті|&quot;Жаркент мешіті&quot;]] сәулеттік-көркемдік мұражай кешені (мешіт, медресе, бас қақпа, бүйір қақпалары (оңтүстік, солтүстік), сәулетшісі Хон Пик, XIX ғасыр ||[[Сурет:Zharkent Mosque 1.jpg|thumb|right|150px]]  || қала құрылысы және сәулет ||[[Панфилов ауданы]], [[Жаркент]] қаласы, Юлдашев көшесі, 40
|-
| 6 || [[Черкасск қорғанысы мемориалы|Черкасск қорғанысының мемориалы]], 1918-1919 жылдар: &lt;small&gt;Сарқан ауданы тарихының мұражайы, 1974 жыл; Черкасск қорғанысының мемориалы, мүсінші В. Рахманов, сәулетшілер А. Ордабаев, Т. Б. Сүлейменов, 1973 жыл; тұрғын үй-штабы, 1918-1919 жылдар&lt;/small&gt; ||[[Сурет:Cherkassk Defence Memorial 3.jpg|thumb|right|150px]]  || ансамбльдер мен кешендер || [[Сарқан ауданы]], [[Черкасск]] ауылынан солтүстікке қарай 2,5 шақырым
|-
| 7 || [[Қойлық (қала)|Қойлық (Қаялық) қалашығы]], VIII ғасыр-XIV ғасырдың басы ||  || археология || Сарқан ауданы, [[Қойлық (ауыл)|Қойлық]] ауылының шығыс шеті
|}
'''&lt;small&gt;Барлығы: 7 тарих және мәдениет ескерткіштері (2 – қала құрылысы және сәулет, 2 – археология, 1 – монументтік өнер құрылысы, 2 – ансамбль мен кешен).&lt;/small&gt;'''

== Қарағанды облысы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ 
|-
! Р/с !! Тарих және мәдениет ескерткішінің атауы, салыну жылдары және сәулетшісі !! Ескерткіш суреті!! Ескерткіштің түрі!! Орналасқан жері
|-
| 1 || Кеңес Одағының батыры [[Әбдіров ескерткіші|Нұркен Әбдіров ескерткіші]], мүсіншілер А. Билык, Ю. Гуммель, сәулетші Л. Воробьев, 1958 жыл ||[[Сурет:AbdirovStatue.jpg|thumb|right|150px]]  || монументтік өнер құрылысы ||[[Қарағанды]] қаласы, Н. Әбдіров даңғылы
|-
| 2 || [[Беғазы қорымы]], біздің дәуірімізге дейінгі XII-X ғасырлар ||[[Сурет:Беғазы обасы.jpg|thumb|right|150px]]   || археология || [[Ақтоғай ауданы (Қарағанды облысы)|Ақтоғай ауданы]], [[Беғазы (ауыл)|Беғазы]] ауылынан батысқа қарай 1 шақырым, Беғазы өзенінің оң жағалауы, [[Тоқырау (өзен)|Тоқырау]] өзенінің шектескен жерден 18 шақырым, [[Ақтоғай (Қарағанды облысы)|Ақтоғай]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 40 шақырым
|-
| 3 || Халық композиторы [[Мәди Бәпиұлы]]ның зираты (1880-1921 жылдар), сәулетші белгісіз ||   || қала құрылысы және сәулет || [[Қарқаралы]] қаласынан солтүстікке қарай 200 м, Ақбейіт зираты
|-
| 4 || [[Қызылкент сарайы]]ның қирандылары, XIV-XV ғасырлар ||[[Сурет:Kyzyl-Kenish.jpg|thumb|right|150px]]  || археология || [[Қарқаралы ауданы]], [[Кент (Қарағанды облысы)|Кент]] ауылынан шығысқа қарай 3 шақырым, Қызылсу өзені [[Талды (өзен)|Талды]] өзеніне құятын арнасы, [[Кент тауы|Кент]] тауларында, Қарқаралы қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 40 шақырым
|-
| 5 || Талды І қорымы (48), біздің дәуірімізге дейінгі XIV-XI ғасырлар ||  || археология || [[Шет ауданы]], [[Жаңажұрт]] кентінен солтүстік-шығысқа қарай 10 шақырым, Талды өзенінің сол жағалауы
|-
| 6 || [[Бұғылы-2|Бұғылы]] II қорымы, соңғы қола-ерте темір дәуірі ||  || археология || Шет ауданы, Жарық станциясынан солтүстік-шығысқа қарай 40 шақырым, Шопа өзенінің жағалауы, [[Бұғылы (тау, Қарағанды облысы)|Бұғылы]] тауларының солтүстік-батыс етегі
|}
'''&lt;small&gt;Барлығы: 6 тарих және мәдениет ескерткіштері (1 - монументтік өнер құрылысы, 1 - қала құрылысы және сәулет, 4 - археология).&lt;/small&gt;'''

== Қостанай облысы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ 
|-
! Р/с !! Тарих және мәдениет ескерткішінің атауы, салыну жылдары және сәулетшісі !! Ескерткіш суреті!! Ескерткіштің түрі!! Орналасқан жері
|-
| 1 || Екі мәрте Кеңес Одағының батыры [[Леонид Игнатьевич Беда|Леонид Беда]]ның мүсіні, мүсінші Д. Шварц, 1951 жыл ||  || монументтік өнер құрылысы || [[Қостанай]] қаласы, Пушкин көшесі, 98
|-
| 2 || Екі мәрте Кеңес Одағының батыры [[Иван Фомич Павлов|Иван Павлов]]тың мүсіні, мүсінші Д.П. Шварц, 1952 жыл ||   || монументтік өнер құрылысы || Қостанай қаласы, Пушкин көшесі, 98
|-
| 3 || [[Алтынсарин ескерткіші|Ыбырай Алтынсарин]]нің ескерткіші, мүсінші Н.Щербаков, сәулетшілер И. Покровский, В. Горчинский, 1970 жыл ||[[Сурет:Ы.Алтынсарин ескерткіші (Қостанай).jpg|thumb|right|150px]]  || монументтік өнер құрылысы || Қостанай қаласы, Алтынсарин көшесі, 118а, Ы. Алтынсарин атындағы мектеп-интернат сквері
|-
| 4 || [[Екідің-I]] рәсімдік құрылыс, VII-IX ғасырлар ||[[Сурет:Екідің-1.jpg|thumb|right|150px]]  || киелі нысан || [[Арқалық (қала)|Арқалық]] қаласы, [[Екідің]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 1,5 шақырым, [[Қараторғай (өзен)|Қараторғай]] өзенінің оң жағалауы
|-
| 5 || [[Екідің-II]] рәсімдік құрылыс, VII-IX ғасырлар ||[[Сурет:Екідің-2.jpg|thumb|right|150px]]   || киелі нысан || Арқалық қаласы, [[Екідің]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 0,5 шақырым, Қараторғай өзенінің сол жағалауында
|}
'''&lt;small&gt;Барлығы: 5 тарих және мәдениет ескерткіштері (3 – монументтік өнер құрылысы, 2 – киелі нысан).&lt;/small&gt;'''

== Қызылорда облысы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ 
|-
! Р/с !! Тарих және мәдениет ескерткішінің атауы, салыну жылдары және сәулетшісі !! Ескерткіш суреті!! Ескерткіштің түрі!! Орналасқан жері
|-
| 1 || [[Ыбырай Жақаев бюсті|Екі мәрте Социалистік Еңбек Ері Ыбырай Жақаевтың мүсіні]], мүсінші А. Пекарев, сәулетшілерА. Борецкий, К. Күлбашев, 1975 жыл ||[[Сурет:Zhakhayev Monument in Kyzylorda.JPG|thumb|right|150px]] || монументтік өнер құрылысы || [[Қызылорда]] қаласы, Ы. Жақаев көшесі
|-
| 2 || [[Айтбай мешіті]], шеберлер Ысқан және Камал, 1878 жыл ||[[Сурет:Мечеть Айтбая, Кызылорда, 2009.jpg|thumb|right|150px]]   || қала құрылысы және сәулет || Қызылорда қаласы, Сатпаев көшесі, 18
|-
| 3 || Құтқарушы Христтың шіркеуі, сәулетшілері А.Есаков, И. Калинин, ХIХ ғасыр ||  || қала құрылысы және сәулет || Қызылорда қаласы, Тоқтыбаев көшесі, 5
|-
| 4 || [[Көтібар мұнарасы]], сәулетші белгісіз, ХIХ ғасыр || [[Сурет:Kotibar Memorial.jpg|thumb|right|150px]] || қала құрылысы және сәулет || [[Қызылорда қалалық әкімдігі]], [[Баймұрат батыр ауылы|Баймұрат батыр]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 7 шақырым
|-
| 5 || [[Бегім Ана мұнарасы|Бегім-ана мұнарасы]], сәулетші белгісіз, ІХ-ХI ғасыр ||[[Сурет:Begim Ana.jpg|thumb|right|150px]]   || киелі нысан || [[Арал ауданы]], [[Жаңақұрылыс (Қызылорда облысы)|Жаңақұрылыс]] ауылынан оңтүстікке қарай 30 шақырым
|-
| 6 || [[Жент (қала)|Жент (Жанқала) қалашығы]], Х-ХV ғасырлар ||   || археология || [[Жалағаш ауданы]], [[Аққыр]] ауылынан оңтүстікке қарай 37 шақырым
|-
| 7 || [[Қарасопы күмбезі|Қарасопы кесенесі]], сәулетші белгісіз, ХVIII-XIX ғасырлар ||[[Сурет:Қара сопы кесенесі.jpg|thumb|right|150px]] || киелі нысан || [[Жаңақорған ауданы]], [[Жаңақорған]] кентінен оңтүстікке қарай 5 шақырым
|-
| 8 || [[Айғожа ишан күмбезі|Айқожа кесенесі]], сәулетші белгісіз, ХVIII-XIX ғасырлар || [[Сурет:Айқожа кесенесі.jpg|thumb|right|150px]]  || киелі нысан || Жаңақорған ауданы, [[Бесарық (Талап ауылдық округі)|Бесарық]] ауылынан оңтүстік-батысқа 11 шақырым
|-
| 9 || [[Ақтас мешіті (Жаңақорған ауданы)|Ақтас мешіті]], сәулетші белгісіз, 1884 жыл ||[[Сурет:Ақтас мешіті (Жаңақорған ауданы).jpg|thumb|right|150px]]  || киелі нысан || Жаңақорған ауданы, Бесарық ауылынан оңтүстік-батысқа 11 шақырым
|-
| 10 || [[Сығанақ |Сығанақ (Сунақата) қалашығы]], Х-ХVІІІ ғасырлар ||   || археология || Жаңақорған ауданы, [[Сунақата]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 2 шақырым
|-
| 11 ||[[Қорасан ата кесенесі]], сәулетші белгісіз, ХІХ ғасырдың аяғы ||[[Сурет:Қорасан ата кесенесі.jpg|thumb|right|150px]]   || киелі нысан || Жаңақорған ауданы, [[Жаңаарық (Қызылорда облысы)|Жанарық]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 20 шақырым
|-
| 12|| Қала құрылысы кешені – Қазалы қаласының тарихи бөлігі, ХІХ ғасырдың соңы-ХХ ғасырдың басы: &lt;small&gt;Ғанибай үйі, сәулетші белгісіз, XIX ғасыр; депутаттар кеңесінің ғимараты, қазіргі – [[Ғани Мұратбаевтың мемориалдық мұражайы]]ының ғимараты, сәулетші белгісіз, ХІХ ғасырдың соңы-ХХ ғасырдың басы; Ғанибай мешіті, қазіргі – қалалық кітапхана, сәулетші белгісіз, ХІХ ғасырдың соңы-ХХ ғасырдың басы; Ноғай (Нұралы) мешіті, сәулетші Г. Муравин, ХІХ ғасырдың соңы-ХХ ғасырдың басы&lt;/small&gt; ||[[Сурет:Ғани Мұратбаев тарихи-мемориалдық мұражайы (Қазалы).jpg|thumb|right|150px|&lt;small&gt;Ғани Мұратбаев атындағы тарихи-мемориалдық мұражай (Қазалы қ.)&lt;/small&gt;]]   || ансамбльдер мен кешендер || [[Қазалы ауданы]], [[Қазалы]] қаласы, № 7 орта мектептің ауласы, Қорқыт ата көшесі, 24, Шляпин көшесі, 17, Жанұзақов көшесі, 51
|-
| 13 || Шіркеу, қазіргі – Теміржолшылар клубы ғимараты, сәулетші белгісіз, 1904 жыл ||  || қала құрылысы және сәулет || [[Қазалы ауданы]], [[Әйтеке би кенті|Әйтеке би]] кенті, Әйтеке би көшесі, 1
|-
| 14 ||[[Сараман-Қос мұнарасы|Сараман-Қоса (Сарман-Қожа) мұнарасы]], сәулетші белгісіз, Х-ХI ғасырлар ||[[Сурет:Сараман-Қоса мұнарасы.jpg|thumb|right|150px]]  || қала құрылысы және сәулет || Қазалы ауданы, [[Кәукей]] ауылынан шығысқа қарай 3 шақырым
|-
| 15 || [[Құттыбай күмбезі|Құттыбай кесенесі]], сәулетші белгісіз, XVIІI-XІX ғасырлар ||[[Сурет:Құттыбай кесенесі.jpg|thumb|right|150px]]   || қала құрылысы және сәулет || Қазалы ауданы, [[Жанкент (ауыл)|Жанкент]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 4 шақырым
|-
| 16 || [[Жанкент (көне қала орны)|Жанкент (Янгикент) қалашығы]], ІХ-ХІ ғасырлар ||[[Сурет:Zhankent-1.jpg|thumb|right|150px]]  || археология || Қазалы ауданы, Жанкент ауылынан оңтүстікке қарай 1 шақырым
|-
| 17 || [[Баланды күмбезі|Баланды ІІ кесенесі]], сәулетші белгісіз, біздің дәуірімізге дейінгі VI-II ғасырлар ||[[Сурет:Баланды 2 кесенесі.jpg|thumb|right|150px]] || қала құрылысы және сәулет || [[Қармақшы ауданы]], [[Қуаңдария (ауыл)|Қуаңдария]] ауылынан оңтүстікке қарай 69,5 шақырым
|-
| 18 || [[Жетіасар |Жетіасар оазисінің ескерткіштері]]: &lt;small&gt;Жетіасар ІІІ (Алтынасар), біздің дәуірімізге дейінгі 1-ші мыңжылдықтың соңы-біздің дәуіріміздің IV-V ғасырлары); Үлкен Қос асар (біздің дәуірімізге дейінгі 1-ші мыңжылдықтың соңы- біздің дәуіріміздің VI ғасыры); Кіші Қос асар (біздің дәуірімізге дейінгі 1-ші мыңжылдықтың соңы- біздің дәуіріміздің VI ғасыры); Жалпақ асар (біздің дәуіріміздің VI-VII ғасырлары); Жоласар (біздің дәуірімізге дейінгі 1-ші мыңжылдықтың соңы-VI ғасыр); Базар асар (біздің дәуіріміздің VI-VIII ғасырлары); Бидайық асар (біздің дәуірімізге дейінгі 1-ші мыңжылдықтың соңы- біздің дәуіріміздің IV ғасыры); Қаралы асар (біздің дәуірімізге дейінгі 1-ші мыңжылдықтың соңы- біздің дәуіріміздің VI-VII ғасырлары); Қурайлы асар (біздің дәуірімізге дейінгі 1-ші мыңжылдықтың соңы- біздің дәуіріміздің V-VII ғасырлары); Робинсай (Бұзықасар) (біздің дәуірімізге дейінгі 1-ші мыңжылдықтың соңы- біздің дәуіріміздің V-VII ғасырлары); Тік асар (біздің дәуірімізге дейінгі 1-ші мыңжылдықтың соңы- біздің дәуіріміздің IV-V ғасырлары); Томпақ асар (біздің дәуіріміздің IV-V ғасырлары); Жетіасар ІХ (біздің дәуіріміздің IV-VII ғасырлары)&lt;/small&gt;
||[[Сурет:Zhetyasar.jpg|thumb|right|150px]]  || археология ||Қармақшы ауданының аумағында
|-
| 19 || [[Сырлытам кесенесі (Жаңадария)]], ХІІ-ХІІІ ғасырлар ||[[Сурет:Сырлытам Күмбезі.jpeg|thumb|right|150px]]  || қала құрылысы және сәулет || [[Қармақшы ауданы]], [[Көмекбаев ауылы|Көмекбаев]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 106,5 шақырым
|-
| 20 || [[Қорқыт Ата ескерткіші|Қорқыт ата ескерткіші]] кешені (стелла, амфитеатр, қылует, қошқар тас, музей), сәулетшілер Б. Ибраев, С. Исатаев, 1980 жыл ||[[Сурет:Korkyt-ata.jpg|thumb|right|150px]]  || ансамбльдер мен кешендер || Қармақшы ауданы, [[Жосалы (Қызылорда облысы)|Жосалы]] кентінен солтүстік-батысқа қарай 18 шақырым
|-
| 21 || [[Шірік-Рабат |Шірік-Рабат қалашығы]], біздің дәуірімізге дейінгі V-ІІ ғасырлар ||[[Сурет:Chirik two.JPG|thumb|right|150px]]   || археология ||Қармақшы ауданы, Көмекбаев ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 87 шақырым
|-
| 22 || [[Бәбіш Молда|Бәбіш-Мола]] ескерткіштер кешені, біздің дәуірімізге дейінгі ІV-ІІ ғасырлар ||  || археология || Қармақшы ауданы, Көмекбаев ауылының оңтүстігінен 47 шақырым
|-
| 23 || [[Сырлытам кесенесі (Іңкәрдария)]], сәулетші белгісіз, ХІІІ ғасыр ||[[Сурет:Сырлытам кесенесі (Іңкәрдария).jpg|thumb|right|150px]]  || қала құрылысы және сәулет || [[Сырдария ауданы (Қызылорда облысы)|Сырдария ауданы]], [[Іңкәрдария]] ауылынан оңтүстікке қарай 25 шақырым
|-
| 24 || [[Молда-Қалан кесенесі|Мұлқалан (Молда-Қалан) кесенесі]], сәулетші белгісіз, ХVI ғасыр ||[[Сурет:Молда-Қалан кесенесі.jpg|thumb|right|150px]]   || киелі нысан || Сырдария ауданы, Іңкәрдария ауылынан солтүстікке қарай 6 шақырым
|-
| 25 || [[Асанас]] кесенесі, сәулетші белгісіз, ХVІІ ғасыр ||  || киелі нысан || Сырдария ауданы, [[Айдарлы (Қызылорда облысы)|Айдарлы]] ауылының батысынан 15 шақырым
|-
| 26 || Бақатам кесенесі, сәулетші белгісіз, ХІХ ғасыр ||   || қала құрылысы және сәулет || [[Қазалы ауданы]], [[Сарыбұлақ (Қызылорда облысы)|Сарбұлақ]] ауылынан батысқа қарай 29 шақырым
|-
| 27 || Қожан қожа кесенесі, сәулетші белгісіз, ХVІІІ ғасыр ||  || киелі нысан || [[Сырдария ауданы (Қызылорда облысы)|Сырдария ауданы]], [[Айдарлы (Қызылорда облысы)|Айдарлы]] ауылынан солтүстікке қарай 15 шақырым
|-
| 28 || [[Асан ата кесенесі|Асан-ата кесенесі]], сәулетші белгісіз, ХVI ғасыр ||[[Сурет:Асан Ата кесенесі.jpg|thumb|right|150px]]  || киелі нысан || [[Шиелі ауданы]], [[Бәйгеқұм]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 6,5 шақырым
|-
| 29 || Сауысқандық петроглифтері, қола, ерте темір дәуірлері ||  || археология || Шиелі ауданы, [[Еңбекші (Қызылорда облысы)|Еңбекші]] ауылынан солтүстік- шығысқа қарай 50 шақырым
|-
| 30 || [[Оқшы ата мазары|Оқшы ата кесенесі]], ХІ ғасыр || || киелі нысан || Шиелі ауданы, Бәйгеқұм ауылынан шығысқа қарай 5 шақырым
|-
| 31 || [[Төлегетай-Қылышты ата кешені|Төлегетай-Қылышты ата кесенесі]], ХІ-ХІІ ғасырлар ||[[Сурет:Төлегетай-Қылышты ата кешені.jpg|thumb|right|150px]]  || киелі нысан || [[Жаңақорған ауданы]], [[Әбдіғаппар]] ауылынан оңтүстікке қарай 7 шақырым
|}
'''&lt;small&gt;Барлығы: 31 тарих және мәдениет ескерткіштері (10 – қала құрылысы және сәулет, 1 – монументтік өнер құрылысы, 11 – киелі нысан, 2 – ансамбльдер мен кешендер, 7 – археология).&lt;/small&gt;'''

== Маңғыстау облысы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ 
|-
! Р/с !! Тарих және мәдениет ескерткішінің атауы, салыну жылдары және сәулетшісі !! Ескерткіш суреті!! Ескерткіштің түрі!! Орналасқан жері
|-
| 1 || [[Бекет ата жер асты мешіті (Ескі Бейнеу)|Бекет ата жерасты мешіті]] және Ескі Бейнеу қорымы (130 бірлік), ХI-ХIХ ғасырлар: &lt;small&gt;күмбезтамдар, сағанатамдар, құлпытастар, қойтастар, қошқартастар,қойтастар, тас қоршаулар, үштастар, тас қоршаулар,саркофагтер, стелалар&lt;/small&gt; ||[[Сурет:Бекет ата жер асты мешіті (Ескі Бейнеу).jpg|thumb|right|150px]]   || ансамбльдер мен кешендер || [[Бейнеу ауданы]], [[Бейнеу]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 17 шақырым
|-
| 2 || [[Омар мен Тұр күмбезі|Омар мен Тұр]] кесенесі, шеберлері Ө. Еламанұлы, Н. Шорабайұлы, Е. Мыңбайұлы, Ә. Аманжолұлы, Р. Жиенбайұлы, 1898 жыл ||[[Сурет:Omar-Tur Mausoleum.jpg|thumb|right|150px]] || қала құрылысы және сәулет || Бейнеу ауданы, Бейнеу ауылынан шығысқа қарай 20 шақырым
|-
| 3 || [[Бекет ата жер асты мешіті (Оғланды)|Оғланды жеріндегі Бекет ата]] жерасты мешіті, ХVIII ғасыр ||[[Сурет:Beket-Ata (Oglandy).jpg|thumb|right|150px]]   || қала құрылысы және сәулет || [[Қарақия ауданы]], [[Сенек]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 95 шақырым
|-
| 4 || [[Қызылсу қорымы]] (113 бірлік), ХVIII-ХХ ғасырлар: &lt;small&gt;мешіт, кесенелер, сағанатамдар, құлпытастар, қойтастар, қошқартастар, қойтастар, тас қоршаулар, үштастар, тас қоршаулар, тас белгілер, бестастар, жетітастар&lt;/small&gt; ||  || ансамбльдер мен кешендер || Қарақия ауданы, Сенек ауылынан солтүстікке қарай 21 шақырым
|-
| 5 || [[Сенек қорымы]] (34 бірлік), ХVII-ХХ ғасырлар, шеберлер Е. Дүтбай, Н. Жарасұлы: кесенелер, сағанатамдар, үштастар ||[[Сурет:Сенек қорымы.jpg|thumb|right|150px]] || ансамбльдер мен кешендер || Қарақия ауданы, Сенек ауылынан шығысқа қарай 1 шақырым
|-
| 6 || [[Шопан ата мешіті|Шопан ата жерасты мешіті]] және қорымы (1661 бірлік), Х-ХIХ ғасырлар: &lt;small&gt;мешіт, құдық, кесенелер, сағанатамдар, құлпытастар, қойтастар, қошқартастар, қойтастар, тас қоршаулар, үштастар, тас белгілер, бестастар, жетітастар, үйінді тастар&lt;/small&gt; ||[[Сурет:Shopan Ata Mosque.jpg|thumb|right|150px]] || ансамбльдер мен кешендер || Қарақия ауданы,Сенек ауылынан солтүстік-батысқа қарай 20 шақырым
|-
| 7 || [[Қырғын қорымы]] (26 бірлік), ХIХ-ХХ ғасырлар: кесене, сағанатамдар, қойтастар, екітас, үштас, төрттас || || ансамбльдер мен кешендер || Қарақия ауданы, [[Жетібай (Маңғыстау облысы)|Жетібай]] ауылынан батысқа қарай 5 шақырым
|-
| 8 || [[Сисем-Ата|Сисем ата қорымы]] (1327 бірлік), ХIII-ХIХ ғасырлар: &lt;small&gt;кесенелер, сағанатамдар, құлпытастар, қойтастар, қошқартастар, қойтастар, тас қоршаулар, үштастар, тас белгілер, бестастар, жетітастар, үйінді тастар, үйінді тастар, композициялық құлпытас&lt;/small&gt; ||[[Сурет:Сисен ата қорымы.jpg|thumb|right|150px]] || ансамбльдер мен кешендер ||[[Маңғыстау ауданы]], [[Өтес (ауыл)|Өтес]] ауылынан солтүстікке қарай 35 шақырым
|-
| 9 || [[Уәли қорымы]] (328 бірлік), ХI-ХХ ғасырлар: мешіт, &lt;small&gt;кесенелер, сағанатамдар, құлпытастар, қойтастар, қошқартастар, тас қоршаулар, үштастар, тас белгілер, бестастар, жетітастар, үйінді тастар, композициялық бестас, төрттастар, сандықтастар&lt;/small&gt; ||[[Сурет:Уәли қорымы.jpg|thumb|right|150px]] || ансамбльдер мен кешендер || Маңғыстау ауданы, Өтес ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 60 шақырым
|-
| 10 || [[Төбеқұдық қорымы|Қарамола (Шытша, Төбеқұдық) қорымы]] (134 бірлік), ХVIII-ХIХ ғасырлар: &lt;small&gt;кесене, сағанатамдар, қойтастар, сандықтастар, тас қоршаулар, тастан қаланған төбешіктер&lt;/small&gt; || || ансамбльдер мен кешендер || [[Түпқараған ауданы]], [[Таушық]] ауылынан солтүстікке қарай 20 шақырым
|-
| 11 || [[Шақпақ ата мешіті|Шақпақ ата жерасты мешіті]] және қорымы (57 бірлік), IХ-Х ғасырлар және XIV-XIX ғасырлар: &lt;small&gt;мешіт, сағанатамдар, құлпытастар, тас қоршаулар, қойтастар, сандықтастар, шырақтас&lt;/small&gt; ||[[Сурет:Shakpak-Ata.jpg|thumb|right|150px]] || ансамбльдер мен кешендер || Түпқараған ауданы, Таушық ауылынан солтүстік-батысқа қарай 30 шақырым
|-
| 12 || [[Масат ата жерасты мешіті]] және қорымы (526 бірлік), Х-ХIХ ғасырлар: &lt;small&gt;мешіт, күмбезтамдар, сағанатамдар, қойтастар, тас қоршаулар, тас белгілер, композициялық қойтастар, төрттастар, үштастар, бестастар, жетітастар, үйінді тастар, сандықтастар, екітастар, композициялық қойтас, композициялық құлпытас&lt;/small&gt; || || ансамбльдер мен кешендер || [[Маңғыстау ауданы]], [[Үштаған (Маңғыстау облысы)|Үштаған]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 40 шақырым
|-
| 13 || [[Қапаш мешіті]], шебер Капаш Қинақұлы, 1928 жыл ||[[Сурет:Қапаш мешіті 7.jpg|thumb|right|150px|&lt;small&gt;Мешіттің ішкі фрагменттері&lt;/small&gt;]] || қала құрылысы және сәулет || Маңғыстау ауданы, [[Жармыш]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 20 шақырым
|-
| 14|| [[Ақүйік қорымы]] (13 бірлік), ХIХ-ХХ ғасырлар: кесенелер, сағанатамдар, тас қоршаулар, тас үйінді || || ансамбльдер мен кешендер || Маңғыстау ауданы, [[Шетпе]] аулынан оңтүстік-шығысқа қарай 17 шақырым
|-
| 15 || [[Бекі қорымы]] (113 бірлік), ХVIII-ХIХ ғасырлар: &lt;small&gt;кесенелер, сағанатамдар, құлпытастар, қойтастар, сандықтастар, төрттастар, қоршаулар, үйінді тастар, тас белгілер, тас қоршаулар&lt;/small&gt; ||[[Сурет:Beki Nekropolis.jpg|thumb|right|150px]] || ансамбльдер мен кешендер || Маңғыстау ауданы, [[Бекі (ауыл)|Бекі]] ауылынан батысқа қарай 1 шақырым
|-
| 16 || [[Қаратөбе қорымы]] (225 бірлік), ХVIII-ХХ ғасырлар: &lt;small&gt;сағанатамдар, құлпытастар, қойтастар, сандықтас, үштастар, тас қоршаулар, қоршаулар, үйінді тастар, тас белгілер&lt;/small&gt; || || ансамбльдер мен кешендер || Маңғыстау ауданы, [[Шебір]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 15 шақырым
|-
|17 || [[Қараман ата жер асты мешіті|Қараман ата жерасты мешіті]] және қорымы (470 бірлік), ХIII-ХIХ ғасырлар: &lt;small&gt;жер асты мешіті, кесене, сағанатамдар, құлпытастар, қойтастар, сандықтастар, үштастар, тас белгілер, қос тас белгілер, композициялық үштас, үштас, төрттас, бестас, үйінді тас белгі, тас қоршаулар&lt;/small&gt; ||[[Сурет:Қараман ата қорымы.jpg|thumb|right|150px]]  || ансамбльдер мен кешендер || Маңғыстау ауданы, [[Шетпе]] ауылынан оңтүстік-батысқа 35 шақырым
|-
| 18 || [[Қамысбай қорымы]] (430 бірлік), ХV-ХIХ ғасырлар: &lt;small&gt;кесенелер, сағанатамдар, құлпытастар, қойтастар, тас қоршаулар, үйінді тастар, сандықтастар, композициялық құлпытас, үштастар, шырақтастар, композициялық қойтас, екітастар, тас белгілер, бестастар, төрттастар, қос тас белгілер&lt;/small&gt; ||[[Сурет:Қамысбай қорымы.jpg|thumb|right|150px]] || ансамбльдер мен кешендер || Маңғыстау ауданы, Шетпе ауыланан оңтүстік-шығысқа қарай 14 шақырым
|-
| 19 || Бесінбай қорымы (81 бірлік), ХVII-ХIХ ғасырлар: &lt;small&gt;кесенелер, сағанатамдар, құлпытас, қойтастар, тас қоршаулар, сандықтастар, шырақтастар, төрттас, үйінді тастар, композициялық төрттас, композициялық тас қоршау, композициялық құлпытас&lt;/small&gt; || || ансамбльдер мен кешендер || [[Түпқараған ауданы]], [[Форт-Шевченко]] қаласынан шығысқа қарай 25 шақырым
|-
| 20 || [[Тарас Шевченко мұражайы мен мемориалдық кешені]] (1847-1857 жылдар), сәулетші белгісіз, 1932 жыл: Т. Шевченконың жер үйі, 1853 жыл; үй-музейі, 1853 жыл; құдық, 1853-1857 жылдар; Т. Шевченконың мүсіні, 1888 жыл ||[[Сурет:Т.Шевченко мемориалдық кешені.jpg|thumb|right|150px]] || қала құрылысы және сәулет || Түпқараған ауданы, Форт-Шевченко қаласы, Т. Г. Шевченко атындағы парк, Б. Маяұлы көшесі, 7
|}
'''&lt;small&gt;Барлығы: 20 тарих және мәдениет ескерткіштері (4 – қала құрылысы және сәулет, 16 – ансамбльдер мен кешендер)&lt;/small&gt;.'''

== Павлодар облысы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ 
|-
! Р/с !! Тарих және мәдениет ескерткішінің атауы, салыну жылдары және сәулетшісі !! Ескерткіш суреті!! Ескерткіштің түрі!! Орналасқан жері
|-
| 1 || Көпес Деровтың сауда үйі, қазіргі – [[Г. Н. Потанин атындағы Павлодар облыстық тарих-өлкетану мұражайы]], сәулетші П. Батов, 1896 жыл ||[[Сурет:Г. Потанин атындағы мұражай (Павлодар).jpg|thumb|right|150px]] || қала құрылысы және сәулет || [[Павлодар]] қаласы, Астана көшесі, 149
|-
| 2 || Халық ақыны [[Естай Беркімбайұлы мазары]] (1874-1946 жылдар), сәулетші белгісіз, 1946 жыл||[[Сурет:Халық композиторы Естайдың мазары.jpg|thumb|right|150px]] || қала құрылысы және сәулет || [[Ақтоғай ауданы (Павлодар облысы)|Ақтоғай ауданы]], [[Мүткенов]] ауылынан оңтүстікке қарай 4 шақырым
|-
| 3 || Халық ақыны [[Жаяу Мұса Байжанұлы]]ның мазары (1835-1929 жылдар), сәулетші белгісіз, 1929 жыл || || қала құрылысы және сәулет || [[Баянауыл ауданы]], [[Жаңатілек (Баянауыл ауданы)|Жаңатілек]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 30 шақырым
|}
'''&lt;small&gt;Барлығы: 3 тарих және мәдениет ескерткіштері (3 – қала құрылысы және сәулет).&lt;/small&gt;'''

== Солтүстік Қазақстан облысы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+  
|-
! Р/с !! Тарих және мәдениет ескерткішінің атауы, салыну жылдары және сәулетшісі !! Ескерткіш суреті!! Ескерткіштің түрі!! Орналасқан жері
|-
| 1 || Абылай үйі (әскери лазарет, казармалар), қазіргі – [[Абылай хан резиденциясы|&quot;Абылай хан Резиденциясы&quot; мұражай кешені]], сәулетші белгісіз, 1829 жыл ||[[Сурет:Абылай хан резиденциясы мұражайы.jpg|thumb|right|150px]]   || қала құрылысы және сәулет || [[Петропавл]] қаласы, К. Сүтішев көшесі, 1б
|-
| 2 || [[Янгуразов көпестің үйі|Көпес Янгуразовтың үйі]], қазіргі – Тарихи-мәдени мұраны қорғау және пайдалану орталығының ғимараты, авторлары белгісіз итальяндық сәулетшілер, XX ғасырдың басы ||[[Сурет:Yangurazov House.JPG|thumb|right|150px]] || қала құрылысы және сәулет || Петропавл қаласы, Горький көшесі, 181
|-
| 3 || Көпес Юзефовичтің үйі, қазіргі – [[Солтүстік Қазақстан облыстық бейнелеу өнері мұражайы]], сәулетші А. Зенков, 1909 жыл ||[[Сурет:Yusefovich House.JPG|thumb|right|150px]]  || қала құрылысы және сәулет || Петропавл қаласы, 314-ші атқыштар дивизиясы көшесі, 83
|-
| 4 || [[Қарасай және Ағынтай батырлар ескерткіші]], мүсінші Б. Досжанов, 1999 жыл ||[[Сурет:Қарасай және Ағынтай батырлардың ескерткіші.jpg|thumb|right|150px]]   || монументтік өнер құрылысы || Петропавл қаласы, Театр алаңы
|-
| 5 || [[Қарасай және Ағынтай батырлардың мемориалдық кешені]], сәулетшілер Б. Ибраев, С. Агитаев, 1999 жыл ||[[Сурет:Қарасай мен Ағынтай батырлар мемориалдық кешені.jpg|thumb|right|150px]]  || киелі нысан || [[Айыртау ауданы]], [[Қарасай батыр ауылы (Солтүстік Қазақстан облысы)|Қарасай]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 4 шақырым 
|-
| 6 || [[Ботай (қоныс)|Ботай қонысы]], біздің дәуірімізге дейінгі XXIV-XXII ғасырлар ||[[Сурет:Ботай қонысы.jpg|thumb|right|150px]]   || археология || Айыртау ауданы, [[Никольское (Солтүстік Қазақстан облысы)|Никольское]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 1,5 шақырым, Иман-Бүрлік өзенінің оң жағалауы
|-
| 7 || [[Уәлиханов қонысы|Сырымбет]] қонысы (Уәлихановтар қонысы), құрылысшы Ермолаев, XIX ғасыр ||[[Сурет:Valikhanovs House.jpg|thumb|right|150px]] || ансамбльдер мен кешендер || Айыртау ауданы, [[Сырымбет (Солтүстік Қазақстан облысы)|Сырымбет]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 3 шақырым
|-
| 8 || [[Қожаберген жырау]]дың жерленген жері (1663-1762 жылдар), 2000 жылы кесене салынған, сәулетші А. Социалұлы ||  || киелі нысан || [[Жамбыл ауданы (Солтүстік Қазақстан облысы)|Жамбыл ауданы]], [[Благовещенка (Солтүстік Қазақстан облысы)|Благовещенка]] ауылы
|-
| 9 || Қызылоба қорымы, XIV-XV ғасырлар || || археология || [[Уәлиханов ауданы]], [[Береке (Уәлиханов ауданы)|Береке]] ауылынан 5 шақырым
|}
'''&lt;small&gt;Барлығы: 9 тарих және мәдениет ескерткіштері (3 – қала құрылысы және сәулет, 1 – монументтік өнер құрылысы, 2 – киелі объект, 1 – ансамбльдер мен кешендер, 2 – археология).&lt;/small&gt;'''

== Түркістан облысы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+  
|-
! Р/с !! Тарих және мәдениет ескерткішінің атауы, салыну жылдары және сәулетшісі !! Ескерткіш суреті!! Ескерткіштің түрі!! Орналасқан жері
|-
| 1 || [[Қожа Ахмет Ясауи кесенесі]], сәулетші белгісіз, XIV ғасырдың соңы ||[[Сурет:Қожа Ахмет Ясауи мавзолейі.jpg|thumb|right|150px]] || қала құрылысы және сәулет || [[Түркістан (қала)|Түркістан]] қаласының оңтүстік-шығыс бөлігі, Түркістан қалашығының аумағы
|-
| 2 || [[Күлтөбе |Күлтөбе қалашығы]], ІІІ-ІV- ХІV-ХІХ ғасырлар || [[Сурет:Городище Культобе.jpg|thumb|right|150px]] || археология || Түркістан қаласы, Қожа Ахмет Ясауи кесенесінен оңтүстікке қарай 350 м
|-
| 3 || [[Ежелгі Түркістан қалашығы]], ХV-ХІХ ғасырлар || [[Сурет:Ежелгі Түркістан қалашығы.jpg|thumb|right|150px]]  || археология || Түркістан қаласының оңтүстік-шығыс бөлігінде
|-
| 4 || [[Қылует |Қылует жер асты мешіті]], сәулетші белгісіз, XII-ХХ ғасырлар ||[[Сурет:Қылует жер асты мешіті.jpg|thumb|right|150px]]  || қала құрылысы және сәулет || Түркістан қаласы, Қожа Ахмет Ясауи ханакасынан оңтүстікке қарай 150 м 
|-
| 5 || [[Құмшық ата мешіті|Әулие Құмшық ата жер асты мешіті]], сәулетші белгісіз, XI-ХIІ ғасырлар ||   || қала құрылысы және сәулет || Түркістан қаласы, Қожа Ахмет Ясауи кесенесінен оңтүстік-шығысқа қарай 1 шақырым
|-
| 6 || [[Шілдехана (Түркістан)|Шілдехана]], сәулетші белгісіз, XI-ХIІ ғасырлар ||[[Сурет:Шілдехана (жер асты құрылысы).jpg|thumb|right|150px]]   || қала құрылысы және сәулет || Түркістан қаласы, Қожа Ахмет Ясауи кесенесінен солтүстік-батысқа қарай 22 м 
|-
| 7 || [[Тәуке хан кесенесі]], авторы белгісіз, XIV-XVII ғасырлар ||  || қала құрылысы және сәулет || Түркістан қаласы, Қожа Ахмет Ясауи кесенесінен оңтүстікке қарай 40 м 
|-
| 8 || [[Рабиға Сұлтан Бегім кесенесі]], сәулетші белгісіз, XV ғасыр ||[[Сурет:Мавзолей Рабиги Султан Бегим, Туркестан.jpg|thumb|right|150px]] || қала құрылысы және сәулет || Түркістан қаласы, Қожа Ахмет Ясауи кесенесінен оңтүстік-шығысқа қарай 60 м 
|-
| 9 || Белгісіз сағана (склеп), сәулетші белгісіз, XVI ғасыр ||   || қала құрылысы және сәулет || Түркістан қаласы, Қожа Ахмет Ясауи кесенесінен оңтүстік-шығысқа қарай 45 м 
|-
| 10 || Цитадель қамал қабырғасы, сәулетші белгісіз, ХVІ-ХІХ ғасырлар ||  ||қала құрылысы және сәулет || Түркістан қаласы, ежелгі Түркістан қаласы шығыс қамалының бөлігі
|-
| 11 || [[Шығыс моншасы (Түркістан)|Шығыс моншасы]], сәулетші белгісіз, ХVІ-ХХ ғасырлар ||[[Сурет:Баня восточная, XVI-XVIII вв. Город Туркестан.jpg|thumb|right|150px]]  || қала құрылысы және сәулет || Түркістан қаласы, Қожа Ахмет Ясауи кесенесінен оңтүстік-батысқа қарай 150 м 
|-
| 12 || [[Есім хан кесенесі]], сәулетші белгісіз, XVII ғасыр ||[[Сурет:Мавзолей Есимхана. Город Туркестан.jpg|thumb|right|150px]]  || қала құрылысы және сәулет || Түркістан қаласы, Қожа Ахмет Ясауи кесенесінің батыс мұнарасынан оңтүстікке қарай 12 м
|-
| 13 || Цитадель қамал қақпасы, сәулетші белгісіз, ХVI-ХІХ ғасырлар || || қала құрылысы және сәулет || Түркістан қаласы, ежелгі Түркістан қалашығы қамалының шығыс жағы
|-
| 14 || [[Түркістан жұма мешіті]], сәулетші белгісіз, XIX ғасыр ||[[Сурет:Түркістан жұма мешіті (1).jpg|thumb|right|150px]]  || қала құрылысы және сәулет || Түркістан қаласы, Қожа Ахмет Ясауи кесенесінен оңтүстікке қарай 150 м, [[Қылует |Қылует жер асты мешіті]]нің жанында
|-
| 15 || Темір жол станциясы кешені, (вокзал, депо, тұрғын үйлер, мұздықтар) сәулетші белгісіз, 1903 жыл || || қала құрылысы және сәулет || Түркістан темір жол станциясы
|-
| 16 || [[Сауран |Сауран археологиялық сәулеттік кешені]], I-ХІХ ғасырлар ||[[Сурет:Сауранның кіре беріс көпірі.jpg|thumb|right|150px]]  || археология || Түркістан қаласынан 40 шақырым, Батыс Европа – Батыс Қытай трассасынан 1 шақырым
|-
| 17 || Қарасу тұрағы (Ш.Уәлиханов атындағы), мустье дәуірі || || археология || [[Бәйдібек ауданы]], [[Қарасу (Түркістан облысы)|Қарасу]] ауылынан 2 шақырым солтүстік-батысқа қарай, Арыстанды өзенінің оң жағалауы
|-
| 18 || [[Аппақ ишан сәулет кешені]] (мешіт, медресе, дәрісхана), сәулетші белгісіз, XIX ғасыр ||[[Сурет:Аппақ ишан сәулет кешені.jpg|thumb|right|150px]]  || қала құрылысы және сәулет || [[Бәйдібек ауданы]], [[Шаян (Бәйдібек ауданы)|Шаян]] ауылының батыс шетінде
|-
| 19 || [[Ысмайыл Ата сәулет кешені]], XI−XIX ғасырлар: &lt;small&gt;Ысмайыл ата кесенесі, орта ғасыр; Жәбірейіл кесенесі, XІX ғасыр; Кошқар-ата кесенесі, орта ғасыр; мешіт, кейінгі орта ғасыр; шілдехана, орта ғасыр; қақпа, XIX ғасыр&lt;/small&gt; ||[[Сурет:Ысмайыл ата сәулет кешені.jpg|thumb|right|150px]] || қала құрылысы және сәулет || [[Қазығұрт ауданы]], [[Тұрбат]] ауылының орталығы
|-
| 20 || [[Арыстан баб кесенесі|Арыстанбаб кесенесі]], XIV-XV ғасырлар, XX ғасырдың басында қайта салынған ||[[Сурет:Арыстанбаб.jpg|thumb|right|150px]]  || қала құрылысы және сәулет || [[Отырар ауданы]], [[Қоғам (Түркістан облысы)|Қоғам]] ауылынан солтүстікке қарай 1 шақырым
|-
| 21 || [[Зернук|Оқсыз (Оксус) қалашығы]], I-XIV ғасырлар || || археология ||Отырар ауданы, [[Маяқұм]] ауылынан солтүстіке 8 шақырым, [[Сырдария]] өзенінің сол жағалауы
|-
| 22 || [[Отырар |Отырар қалашығы]], I-XVIII ғасырлар ||[[Сурет:Otyrar.jpg|thumb|right|150px]] || археология || Отырар ауданы, [[Талапты (Отырар ауданы)|Талапты]] ауылының оңтүстік-шығыс шеті
|-
| 23 || Медресе, сәулетші белгісіз, XIX ғасырдың аяғы ||  || қала құрылысы және сәулет || [[Созақ ауданы]], [[Бабата (ауыл)|Баба-ата]] ауылының солтүстік шеті
|-
|24 || [[Бабата күмбезі|Баба ата мешіт-кесенесі]], шеберлері Әбдірахман, Әбдіразақ, XIX ғасырдың аяғы || || қала құрылысы және сәулет || Созақ ауданы, Баба ата ауылының солтүстік шеті
|-
| 25 || Қорған қирандылары, VI-X ғасырлар || || археология || Созақ ауданы, Баба ата ауылының солтүстік шеті, Баба ата қалашығының аумағы
|-
| 26 || [[Ноғай ишан кесенесі|Ноғай Ишан мешіті]], сәулетші белгісіз, XIX ғасыр ||[[Сурет:Созақ мешіті.jpeg|thumb|right|150px]]   || қала құрылысы және сәулет || Созақ ауданы, [[Созақ]] ауылының орталығы
|-
| 27 || [[Ишанбазар мешіті|Ишан базар мешіті]] (Ақмешіт), сәулетші белгісіз, XIX ғасырдың соңы ||  || қала құрылысы және сәулет || [[Ордабасы ауданы]], [[Аққойлы (ауыл)|Аққойлы]] ауылының орталығы
|-
| 28 || [[Ақбикеш мұнарасы|Ақбикеш (Ақсүмбе) мұнарасы]], сәулетші белгісіз, ХІІІ-ХІV ғасырлар ||   || қала құрылысы және сәулет || [[Созақ ауданы]], [[Ақсүмбе (ауыл)|Ақсүмбе]] ауылынан батысқа қарай 1 шақырым
|-
| 29 || [[Үкаша ата мазары|Үкаша (Үкаш) ата кешені]] (мазар, құдық), сәулетші белгісіз, ІХ-Х ғасыр ||[[Сурет:Үкаша ата кесенесі.jpg|thumb|right|150px]]  || қала құрылысы және сәулет || [[Түркістан (қала)|Түркістан]] қаласынан 35 шақырым, [[Бабайқорған]] ауылы
|-
| 30 || [[Гаухар ана|Гаухар ана кесенесі]], сәулетші белгісіз, ХІІ-ХІV ғасыр || || қала құрылысы және сәулет || Түркістан қаласы
|-
| 31 || Гарнизон штабының ғимараты, сәулетші белгісіз, ХІХ ғасыр ||  || қала құрылысы және сәулет ||Түркістан қаласы, Әйтеке би көшесі, 1
|-
| 32 || Ордабасы қорымы, VІІ-ХІІ ғасырлар ||   || археология || [[Ордабасы ауданы]] [[Бадам (Ордабасы ауданы)|Бадам]] ауылынан шығысқа қарай 2 шақырым
|-
| 33 || Әлқожа ата кесенесі, ХІІ ғасыр ||  || қала құрылысы және сәулет || Түркістан қаласы, Ә. Тұтқабаев көшесі, Қожа Ахмет Ясауи кесенесінен шығысқа қарай 2,5 шақырым
|-
| 34 || [[Жүсіп ата кесенесі]], ХІІ-XV ғасырлар ||   || қала құрылысы және сәулет || [[Сауран ауданы]], [[Ескі Иқан]] ауылы
|-
| 35 || Жәудір-ана мешіт-медресесі, XIV-XV – XIX - XX ғасырлар ||   || археология || [[Түркістан (қала)|Түркістан]] қаласы, Қожа Ахмет Ясауи кесенесінен оңтүстік-шығысқа қарай 1 шақырым
|-
| 36 || Құрбан ата кесенесі, 1991 жыл ||   || қала құрылысы және сәулет || [[Отырар ауданы ]], [[Қоғам (Түркістан облысы)|Қоғам]] ауылы, Арыстанбаб кесенесінің аумағы
|-
| 37 || Өзбекәлі Жәнібеков кесенесі, 2000 жыл ||   || қала құрылысы және сәулет || Отырыр ауданы, Қоғам ауылы, Арыстанбаб кесенесінің аумағы
|-
| 38 || [[Ұзын ата мазары|Ұзын ата кесенесі]], XIX - XX ғасырлар ||  || қала құрылысы және сәулет || [[Шардара ауданы]], [[Ұзын ата]] ауылынан 4 шақырым солтүстік-шығыста
|-
| 39 || Әлди бастау әулиесі, Х-ХІ ғасырлар ||  || археология || [[Түлкібас ауданы]], [[Абай (Түлкібас ауданы)|Абай]] ауылы
|-
| 40 || [[Шамет Ишан мешіті|Шамет Ишан мешіт-медресесі]], XIX ғасыр ||[[Сурет:Шамет Ишан мешіті.jpg|thumb|right|150px]]  || қала құрылысы және сәулет || [[Қарнақ (Түркістан облысы)|Қарнақ]] ауылының орталығы
|}
'''&lt;small&gt;Барлығы: 40 тарих және мәдениет ескерткіштері (30 – қала құрылысы және сәулет, 10 – археология).&lt;/small&gt;'''

== Ұлытау облысы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ 
|-
! Р/с !! Тарих және мәдениет ескерткішінің атауы, салыну жылдары және сәулетшісі !! Ескерткіш суреті!! Ескерткіштің түрі!! Орналасқан жері
|-
| 1 || Айдарлы қорымдар тобы, кейінгі қола дәуірі-ерте темір дәуірі ||  || археология || [[Жаңаарқа ауданы]], [[Айшырақ]] ауылынан батысқа қарай 2 шақырым, [[Атасу (өзен)|Атасу]] өзенінің оң жағалауы, Ақсай алқабы
|-
| 2 || [[Саңғыру II қорымы|Саңғыру қорымы II]] (150 тас қоршаулар), қола дәуірі- ерте темір дәуірі || || археология || Жаңаарқа ауданы, Айшырақ ауылынан батысқа қарай 5,5 шақырым, Санғыру шатқалы, Атасу өзенінің жоғары ағысында
|-
| 3 || [[Айшырақ қорымы]], қола дәуірі ||  || археология || Жаңаарқа ауданы, [[Ақтау (Ұлытау облысы)|Ақтау]] ауылынан солтүстікке қарай 20 шақырым, Атасу өзенінің сол жағалауында, Қаражал кенішінен оңтүстік-шығысқа қарай 93 шақырым
|-
| 4 || [[Саңғыру]] I қорымы (40 тас қоршаулар), кейінгі қола дәуірі ||  || археология || Жаңаарқа ауданы, Ақтау ауылы, ауылдан шығысқа қарай 45 шақырым, Саңғуыр шатқалында, Дарат шатқалынан солтүстік-шығысқа қарай 3 шақырым
|-
| 5 || [[Жұбан ана күмбезі|Жұбан-ана кесенесі]], сәулетші белгісіз, XI-ХII ғасырлар || || қала құрылысы және сәулет || Жаңаарқа ауданы, [[Мыңадыр (станция)|Мыңадыр]] стансасынан солтүстік-батысқа қарай 12 шақырым, [[Сарысу (өзен)|Сарысу]] өзенінің оң жағалауында
|-
| 6 || [[Айранбай күмбезі|Айранбай (Бескүмбез) кесенесі]], сәулетші белгісіз, XIX ғасыр || || қала құрылысы және сәулет || [[Ұлытау ауданы]], [[Алғабас (Ұлытау облысы)|Алғабас]] ауылынан оңтүстікке қарай 35 шақырым, [[Сарыкеңгір]] өзенінің оң жағалауы
|-
| 7 || [[Аяққамыр күмбезі|Аяққамыр кесенесі]], сәулетші белгісіз, XI-ХII ғасырлар ||[[Сурет:Аяққамыр кесенесі.jpg|thumb|right|150px|]] || қала құрылысы және сәулет || Ұлытау ауданы, [[Жезді (кент)|Жезді]] кентінен солтүстік-батысқа қарай 9 шақырым, [[Жезді (өзен)|Жезді]] өзенінің сол жағалауы
|-
| 8 || [[Алаша хан күмбезі|Алаша-хан кесенесі]], сәулетші белгісіз, XI-ХII ғасырлар ||[[Сурет:Алаша хан кесенесі.jpg|thumb|right|150px|]] || қала құрылысы және сәулет || Ұлытау ауданы, [[Малшыбай]] ауылынан оңтүстік – батысқа қарай 2 шақырым, [[Қаракеңгір]] өзенінің оң жағалауында
|-
| 9 ||[[Жошы хан кесенесі]], сәулетші белгісіз, XIII ғасырдың І-ші жартысы ||[[Сурет:Dzhuchi khan mausoleum.jpg|thumb|right|150px]]|| қала құрылысы және сәулет || Ұлытау ауданы, Малшыбай ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 28 шақырым, [[Қаракеңгір|Кеңгір]] өзенінің сол жағалауы, [[Жезқазған]] қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 50 шақырым
|-
| 10 || [[Дүзен кесенесі]] (Жүзден), шебер Еманұлы Сералы, 1863-1866 жылдар || || қала құрылысы және сәулет || Ұлытау ауданы, Малшыбай ауылынан солтүстік-батысқа қарай 30 шақырым, Қаракеңгір өзенінің оң жағалауы
|-
| 11 || [[Домбауыл кесенесі|Домбауыл салт-жоралғы құрылысы]], VIII-IX ғасырлар ||[[Сурет:Домбауыл кесенесі.jpg|thumb|right|150px]]|| қала құрылысы және сәулет || Ұлытау ауданы, Малшыбай ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 24 шақырым, Кеңгір өзенінің сол жағалауы, Жезқазған қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 55 шақырым
|-
| 12 || [[Лабақ күмбезі|Лабақ кесенесі]], сәулетші белгісіз, XIХ ғасыр || || қала құрылысы және сәулет || Ұлытау ауданы, Малшыбай ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 20 шақырым, Қаракеңгір өзенінің сол жағалауы
|-
| 13 ||[[Кетебай күмбезі|Кетебай кесенесі]], сәулетші белгісіз, 1898 жыл || || қала құрылысы және сәулет || Ұлытау ауданы, Малшыбай ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 20 шақырым, Қаракеңгір өзенінің сол жағалауы
|-
| 14 || [[Болған ана күмбезі|Болған-ана кесенесі]], сәулетші белгісіз, XII-ХIII ғасырлар || || қала құрылысы және сәулет || Ұлытау ауданы, [[Талап (Ұлытау облысы)|Талап]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 30 шақырым
|-
| 15 || [[Басқамыр |Басқамыр қалашығы]], IX-XII ғасырлар ||[[Сурет:Басқамыр.jpg|thumb|right|150px]]|| археология || Ұлытау ауданы, [[Талдысай (Ұлытау облысы)|Талдысай]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 0,5 шақырым, Жезді кентінен солтүстікке қарай 18 шақырым, Жезды өзенінің сол жағалауы, Талдысай өзенінің сағасы
|-
| 16 || [[Мақат сағанасы|Мақат кесенесі]], сәулетші белгісіз, 1923 жыл || ||қала құрылысы және сәулет || Ұлытау ауданы, [[Қорғасын (ауыл)|Қорғасын]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 8 шақырым
|-
| 17 || [[Ақмешіт әулие кешені]], ХІV-ХV ғасырлар ||[[Сурет:Ақмешіт әулие кешені.jpg|thumb|right|150px]]|| археология || Ұлытау ауданы, [[Ұлытау (ауыл)|Ұлытау]] ауылынан батысқа қарай Ақмешіт әулие тауының шыңы
|}
'''&lt;small&gt;Барлығы: 17 тарих және мәдениет ескерткіштері (11 - қала құрылысы және сәулет, 6 - археология).&lt;/small&gt;'''

== Шығыс Қазақстан облысы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+  
|-
! Р/с !! Тарих және мәдениет ескерткішінің атауы, салыну жылдары және сәулетшісі !! Ескерткіш суреті!! Ескерткіштің түрі!! Орналасқан жері
|-
| 1 || Халық үйі, қазіргі – [[Шығыс Қазақстан облыстық драма театры|Жамбыл атындағы облыстық драма театры]], сәулетші белгісіз, 1902 жыл ||[[Сурет:Dramteatr-oskemen.jpg|thumb|right|150px]]  || қала құрылысы және сәулет || [[Өскемен]] қаласы, Тоқтаров көшесі, 47а
|-
| 2 || [[Металлургтер мәдениет сарайы (Өскемен)|Металлургтер мәдениет сарайы]], сәулетші Л. Маковеев, 1957 жыл ||[[Сурет:DKM uka.jpg|thumb|right|150px]]||қала құрылысы және сәулет || Өскемен қаласы, Назарбаев даңғылы, 68
|-
| 3 || Кеңес Одағының батыры Төлеген Тоқтаровтың ескерткіші, мүсінші П. Шишов, сәулетшілер В. Раппопорт, А. Матиросов, 1970 жыл ||  || монументтік өнер құрылысы || [[Риддер |Риддер қаласы]], Тоқтаров көшесі
|-
|4 || [[Шілікті қорымы|Шілікті обалы қорымы]], біздің дәуірімізге дейінгі VII-V ғасырлар || [[Сурет:Шілікті қорғандары.jpg|thumb|right|150px|]] || археология ескерткіші || [[Зайсан ауданы]], [[Шілікті (Шығыс Қазақстан облысы)|Шілікті]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 3 км және солтүстік-шығысқа қарай 5 км
|-
| 5 || [[Зейнолла күмбезі|Зейнолла кесенесі]], құрылысшы-шебер [[Баязит Сәтбайұлы|Баязит Сәтбаев]], 1925 жыл ||[[Сурет:Зейнолла кесенесі (1).jpg|thumb|right|150px|]]  || қала құрылысы және сәулет || Зайсан ауданы, [[Жалшы (ауыл)|Жалшы]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 0,5 км
|-
| 6 || [[Абылайкит ғибадатханасы]]ның қирандылары, 1654-1657 жылдар ||[[Сурет:Ablaikit 2018.jpg|thumb|right|150px]] || археология ескерткіші || [[Ұлан ауданы]], [[Бозанбай]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 15 км
|-
| 7 || Б. Шаяхметовтың бюсті, мүсінші В. Самойлов, сәулетші С. Артеменко, 2014 жыл ||   ||монументтік өнер құрылысы || [[Өскемен]] қаласы, Бағдат Шаяхметов көшесі, 6, &quot;[[Өскемен титан-магний комбинаты]]&quot; акционерлік қоғамының Мәдениет үйінің алдындағы алаң
|-
|8 || [[Берел қорымы]], ерте темір дәуірі-ерте орта ғасыр ||[[Сурет:Berel kurgans.jpg|thumb|right|150px]] || археология ескерткіші|| [[Катонқарағай ауданы]], [[Жамбыл (Катонқарағай ауданы)|Жамбыл]] ауылы
|}
'''&lt;small&gt;Барлығы: 8 тарих және мәдениет ескерткіштері (3– қала құрылысы және сәулет, 2– монументтік өнер құрылысы, 3 – археология).&lt;/small&gt;'''

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Қазақстанның тарих және мәдениет ескерткіштері}}

[[Санат:Қазақстан сәулеті]]
[[Санат:Қазақстанның республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері]]
[[Санат:Қазақстан ғимараттары мен құрылыстары|Санат:Қазақстан ғимараттары]]</text>
      <sha1>d3s3dxpucorravy3agzl38n90q55fdz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Антитела (топ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>739104</id>
    <revision>
      <id>3400694</id>
      <parentid>3336039</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:37:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>GeniusBM</username>
        <id>158455</id>
      </contributor>
      <comment>/* growthexperiments-addlink-summary-summary:3|0|0 */</comment>
      <origin>3400694</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9282" sha1="rj8hdttesl70arf2t34dhisrkgb2au8" xml:space="preserve">{{Музыкалық топ
 |Топ атауы           = Антитела (топ)
 |Шынайы атауы        = {{lang-uk|Антитіла}}
 |Логотипі            = 
 |Логотип ені         = 
 |Суреті              = Антитела.jpg
 |Сурет тақырыбы      = 
 |Сурет ені           = 
 |Фон                 = 
 |Жанры               = [[поп-рок]], [[альтернативті рок]], [[инди-рок]]
 |Белсенділік жылдары = 2007 – қазіргі уақытқа 
 |Мемлекет            = {{Байрақ|Украина}}
 |Қайдан              = 
 |Тілі                = [[Украин тілі|Украин]], [[Орыс тілі|орыс]], [[Ағылшын тілі|ағылшын]], [[Поляк тілі|поляк]]
 |Басқаша атауы       = 
 |Лейблі              = Catapult Music&lt;br /&gt;Moon Records&lt;br /&gt;Comp Music
 |Басқа да жобалары   = 
 |Құрамы              = Тарас Тополя (вокал), Сергей Вусык (пернетақта), Михаил Чирко (бас-гитара), Дмитрий Жолудь (гитара), Дмитрий Водовозов (барабан)
 |Бұрынғы қатысушылары = Алексей Скуридин - барабан (2011 жылға дейін), Эрланд Сиволапов - барабан (2011-2012), Виктор Раевский - бас (2008-2015), Никита Чухриенко - гитара (2008-2016), Денис Швец - барабан (2012-2017), Никита Астраханцев - бас (2015-2017)
 |Commons             = Antytila
 |Сайты               = 
}}
'''Антитела (топ)''' ({{lang-uk|Антитіла}}) — постпанк элементтері бар ең танымал украиндық поп-рок топтарының бірі. Музыкалық топтың фронтмені - Тарас Тополя. Топтың репертуарында украин, сондай-ақ ағылшын және орыс тілдеріндегі әндер бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.kontramarka.de/person/antitla/?ysclid=lwbxz3yg51357130686|title=Антитіла|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-18|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
2004 жылы 21 маусымда Киевтің танымал клубтарының бірінде вокалист Тарас Тополя және оның сыныптастары алғаш рет «Антитела» әнін орындады. Бұл күн топтың ұйымдасқан күні болып саналады. Топ 2007 жылдың көктемінде танымал «ШАНС» телешоуында «Я не забуду першу ніч» әнін орындағаннан кейін танымал болды. Жігіттер бағдарламада топ болып өнер көрсетіп, өз әндерін орындаған жалғыз қатысушылар болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.prostosound.com.ua/spravochniki/gruppy/id/1405478|title=Антитела|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-18|lang=}}&lt;/ref&gt;

Осы телебағдарламадан кейін топтың құрамы өзгеріп, қазіргі топтың дүниеге келуі 2008 жылдың қаңтар айы болып есептеледі. Сол жылдың желтоқсанында топтың «Будувуду» атты алғашқы альбомы және оның украиндық телеарналарда оңай танымал болған алғашқы бейнебаяны шықты. Топ 2008 жылдың үздік дебютанттары деп танылып, НЕПОПСА сыйлығымен марапатталды. Қазіргі жастар мәдениетінде украиндық әуезді музыканы сақтау үшін Антитела тобы «Мистецький Олімп України 2008—2009» жинағына енді.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://9948014.ru/dfd7a/%D0%90%D0%BD%D1%82%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B0_(%D0%B3%D1%80%D1%83%D0%BF%D0%BF%D0%B0)|title=Антитела (топ)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-18|lang=}}&lt;/ref&gt;

Топтың музыканттары фестивальдерде, радио мен теледидарда белсенді өнер көрсете бастады. 2009 жылы топ Europe Music Awards–2009 байқауында Украинадан үміткер атанды. 2010 жылы «Антитела» Будапешттегі ірі SZIGET фестивалінде [[Украина]] атынан қатысты.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.concert-star.ru/zvezda-russ-estrada/pop-gruppa/2400-antitela.html|title=Антитела тобы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-18|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Топтың альбомдары ==
2011 жылы топ «Таңдау» альбомын шығарды, содан кейін бүкіл ел бойынша гастрольдік сапарға шықты. Жаңа альбомға 11 ән мен үш қосымша композиция кірді, олардың арасында «Маған қара» әні болды. Келесі жылдың жазында хит-парадтардың алғашқы позицияларын «Және бүкіл түн» композициясы иеленді, сол жылдың күзінде топ Украинаның барлық ірі қалаларын аралап, ашық турлар ұйымдастырды.

2012-2013 жж. топты «Наше радио» радиостанциясы «Чартова дюжина» сыйлығының бес номинациясына ұсынды. Сонымен қатар, «Антитела» тобы Ресейде алғашқы концертін берді. 2013 жылдың қысында «Мова» туры жоспарланған болатын. Сол жылы топтың «Полюстерден жоғары» атты үшінші альбомы ұсынылды.
Осы көктемде топ «Барлығы әдемі» альбомын шығарды. Сол жылдың күзінде Сергей Вусик ойнаған ерекше &quot;Маған сен ғана жетпейсің&quot; фильмі жарық көрді. Топ белсенді волонтерлік қызметпен айналысты, содан кейін топ фронтмені «Кітаптарда» әнін шығарумен айналысты.

2016 жылы M1 телеарнасында белсенді көрсетілген «Биле» әніне бейнебаян түсірілді. 2017 жылдың басында топ 3 айдың ішінде 50 концертті қамтитын бүкіл ел бойынша ең үлкен гастрольдерін ұйымдастырды. 22 сәуірде топ Американың [[Чикаго]], Даллас, [[Нью-Йорк]], Хьюстон сияқты қалаларына гастрольдік сапармен шығып, барлық жерде толық концерт залдарын жинады. Гастроль соңында «Шырақтар» әніне бейнеклип түсіру басталды.

2017 жылдың соңында Денис Швец пен Никита Астраханцев топтан кетті, олардың орнына Дмитрий Водовозов пен Михаил Чирко келді. Жаңа құрамда «Антитела» тобы «Біз бар жерде» бейнебаянын әзірлеуге кірісті.
Жазда топ Hello альбомынан «Лови момент» бейнебаян шығарды. Оған музыканттар туыстарымен бірге түсті. Альбом мен бейнеклип 2019 жылы шығарылды.
2021 жылы «Кино», «Маскарад» және «And you start» композициялары шықты. «Маскарад» бейнебаяны алты айда бірнеше миллион қаралымға ие болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://salvemusic.com.ua/antitela-biografiya-gruppy/|title=Антитела:топ өмірбаяны|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-18|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Топтың құрамы ==
*Тарас Тополя - вокал, мәтін
*Сергей Вусык - директор, пернетақта, аранжировка (2008 жылдан бастап)
*Михаил Чирко - бас гитара (2017 жылдан бастап)
*Дмитрий Жолуд - гитара (2016 жылдан бастап)
*Дмитрий Водовозов - барабандар (2017 жылдан бастап)&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://24wiki.ru/%D0%90%D0%BD%D1%82%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B0_(%D0%B3%D1%80%D1%83%D0%BF%D0%BF%D0%B0)|title=Антитела (топ)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-18|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Украина рок топтары]]</text>
      <sha1>rj8hdttesl70arf2t34dhisrkgb2au8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400740</id>
      <parentid>3400694</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T18:04:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1nter pares</username>
        <id>146705</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/GeniusBM|GeniusBM]] ([[User talk:GeniusBM|т]]) өңдемелерінен [[User:Мағыпар|Мағыпар]] соңғы нұсқасына қайтарды</comment>
      <origin>3336039</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9270" sha1="52ul2v1v6rkm1157gmw50t02s5sx719" xml:space="preserve">{{Музыкалық топ
 |Топ атауы           = Антитела (топ)
 |Шынайы атауы        = {{lang-uk|Антитіла}}
 |Логотипі            = 
 |Логотип ені         = 
 |Суреті              = Антитела.jpg
 |Сурет тақырыбы      = 
 |Сурет ені           = 
 |Фон                 = 
 |Жанры               = [[поп-рок]], [[альтернативті рок]], [[инди-рок]]
 |Белсенділік жылдары = 2007 – қазіргі уақытқа 
 |Мемлекет            = {{Байрақ|Украина}}
 |Қайдан              = 
 |Тілі                = [[Украин тілі|Украин]], [[Орыс тілі|орыс]], [[Ағылшын тілі|ағылшын]], [[Поляк тілі|поляк]]
 |Басқаша атауы       = 
 |Лейблі              = Catapult Music&lt;br /&gt;Moon Records&lt;br /&gt;Comp Music
 |Басқа да жобалары   = 
 |Құрамы              = Тарас Тополя (вокал), Сергей Вусык (пернетақта), Михаил Чирко (бас-гитара), Дмитрий Жолудь (гитара), Дмитрий Водовозов (барабан)
 |Бұрынғы қатысушылары = Алексей Скуридин - барабан (2011 жылға дейін), Эрланд Сиволапов - барабан (2011-2012), Виктор Раевский - бас (2008-2015), Никита Чухриенко - гитара (2008-2016), Денис Швец - барабан (2012-2017), Никита Астраханцев - бас (2015-2017)
 |Commons             = Antytila
 |Сайты               = 
}}
'''Антитела (топ)''' ({{lang-uk|Антитіла}}) — постпанк элементтері бар ең танымал украиндық поп-рок топтарының бірі. Музыкалық топтың фронтмені - Тарас Тополя. Топтың репертуарында украин, сондай-ақ ағылшын және орыс тілдеріндегі әндер бар.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.kontramarka.de/person/antitla/?ysclid=lwbxz3yg51357130686|title=Антитіла|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-18|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
2004 жылы 21 маусымда Киевтің танымал клубтарының бірінде вокалист Тарас Тополя және оның сыныптастары алғаш рет «Антитела» әнін орындады. Бұл күн топтың ұйымдасқан күні болып саналады. Топ 2007 жылдың көктемінде танымал «ШАНС» телешоуында «Я не забуду першу ніч» әнін орындағаннан кейін танымал болды. Жігіттер бағдарламада топ болып өнер көрсетіп, өз әндерін орындаған жалғыз қатысушылар болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.prostosound.com.ua/spravochniki/gruppy/id/1405478|title=Антитела|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-18|lang=}}&lt;/ref&gt;

Осы телебағдарламадан кейін топтың құрамы өзгеріп, қазіргі топтың дүниеге келуі 2008 жылдың қаңтар айы болып есептеледі. Сол жылдың желтоқсанында топтың «Будувуду» атты алғашқы альбомы және оның украиндық телеарналарда оңай танымал болған алғашқы бейнебаяны шықты. Топ 2008 жылдың үздік дебютанттары деп танылып, НЕПОПСА сыйлығымен марапатталды. Қазіргі жастар мәдениетінде украиндық әуезді музыканы сақтау үшін Антитела тобы «Мистецький Олімп України 2008—2009» жинағына енді.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://9948014.ru/dfd7a/%D0%90%D0%BD%D1%82%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B0_(%D0%B3%D1%80%D1%83%D0%BF%D0%BF%D0%B0)|title=Антитела (топ)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-18|lang=}}&lt;/ref&gt;

Топтың музыканттары фестивальдерде, радио мен теледидарда белсенді өнер көрсете бастады. 2009 жылы топ Europe Music Awards–2009 байқауында Украинадан үміткер атанды. 2010 жылы «Антитела» Будапешттегі ірі SZIGET фестивалінде Украина атынан қатысты.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.concert-star.ru/zvezda-russ-estrada/pop-gruppa/2400-antitela.html|title=Антитела тобы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-18|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Топтың альбомдары ==
2011 жылы топ «Таңдау» альбомын шығарды, содан кейін бүкіл ел бойынша гастрольдік сапарға шықты. Жаңа альбомға 11 ән мен үш қосымша композиция кірді, олардың арасында «Маған қара» әні болды. Келесі жылдың жазында хит-парадтардың алғашқы позицияларын «Және бүкіл түн» композициясы иеленді, сол жылдың күзінде топ Украинаның барлық ірі қалаларын аралап, ашық турлар ұйымдастырды.

2012-2013 жж. топты «Наше радио» радиостанциясы «Чартова дюжина» сыйлығының бес номинациясына ұсынды. Сонымен қатар, «Антитела» тобы Ресейде алғашқы концертін берді. 2013 жылдың қысында «Мова» туры жоспарланған болатын. Сол жылы топтың «Полюстерден жоғары» атты үшінші альбомы ұсынылды.
Осы көктемде топ «Барлығы әдемі» альбомын шығарды. Сол жылдың күзінде Сергей Вусик ойнаған ерекше &quot;Маған сен ғана жетпейсің&quot; фильмі жарық көрді. Топ белсенді волонтерлік қызметпен айналысты, содан кейін топ фронтмені «Кітаптарда» әнін шығарумен айналысты.

2016 жылы M1 телеарнасында белсенді көрсетілген «Биле» әніне бейнебаян түсірілді. 2017 жылдың басында топ 3 айдың ішінде 50 концертті қамтитын бүкіл ел бойынша ең үлкен гастрольдерін ұйымдастырды. 22 сәуірде топ Американың Чикаго, Даллас, Нью-Йорк, Хьюстон сияқты қалаларына гастрольдік сапармен шығып, барлық жерде толық концерт залдарын жинады. Гастроль соңында «Шырақтар» әніне бейнеклип түсіру басталды.

2017 жылдың соңында Денис Швец пен Никита Астраханцев топтан кетті, олардың орнына Дмитрий Водовозов пен Михаил Чирко келді. Жаңа құрамда «Антитела» тобы «Біз бар жерде» бейнебаянын әзірлеуге кірісті.
Жазда топ Hello альбомынан «Лови момент» бейнебаян шығарды. Оған музыканттар туыстарымен бірге түсті. Альбом мен бейнеклип 2019 жылы шығарылды.
2021 жылы «Кино», «Маскарад» және «And you start» композициялары шықты. «Маскарад» бейнебаяны алты айда бірнеше миллион қаралымға ие болды.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://salvemusic.com.ua/antitela-biografiya-gruppy/|title=Антитела:топ өмірбаяны|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-18|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Топтың құрамы ==
*Тарас Тополя - вокал, мәтін
*Сергей Вусык - директор, пернетақта, аранжировка (2008 жылдан бастап)
*Михаил Чирко - бас гитара (2017 жылдан бастап)
*Дмитрий Жолуд - гитара (2016 жылдан бастап)
*Дмитрий Водовозов - барабандар (2017 жылдан бастап)&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://24wiki.ru/%D0%90%D0%BD%D1%82%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B0_(%D0%B3%D1%80%D1%83%D0%BF%D0%BF%D0%B0)|title=Антитела (топ)|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2024-05-18|lang=}}&lt;/ref&gt;

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Украина рок топтары]]</text>
      <sha1>52ul2v1v6rkm1157gmw50t02s5sx719</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Eurovision ән байқауы 2024</title>
    <ns>0</ns>
    <id>739111</id>
    <revision>
      <id>3400590</id>
      <parentid>3396181</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T14:05:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nurtenge</username>
        <id>93712</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>3400590</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="85083" sha1="5p0qh8vncg1h3nw1iv8dweg4zmlnjfz" xml:space="preserve">{{otheruses4|Eurovision ән байқауының 2024 жылғы шығарылымы|Junior Eurovision ән байқауының 2024 жылғы шығарылымы|Junior Eurovision ән байқауы 2024}}
{{Ән байқауы
 | Атауы                       = Eurovision ән байқауы
 | Жыл                         = 2024
 | Ұран                        = ''United by Music''&lt;br /&gt;(«Музыкамен біріккен»)
 | Логотип                     = Eurovision Song Contest 2024.jpeg
 | Логотип өлшемі              = 
 | 1-жартылай финал            = [[7 мамыр]] [[2024 жыл|2024]]
 | 2-жартылай финал            = [[9 мамыр]] [[2024 жыл|2024]]
 | Финал                       = [[11 мамыр]] [[2024 жыл|2024]]
 | Өткізілу орны               = {{Ту|Швеция}} «[[Мальмё Арена]]», [[Мальмё]], [[Швеция]]
 | Жүргізушілер                = [[Петра Меде]]&lt;br /&gt;[[Малин Акерман]]
 | Режиссёр                    = Робин Хофуондер&lt;br /&gt;Дэниел Джелинек&lt;br /&gt;Фредрик Баклунд
 | Супервайзер                 = {{Ту|Швеция}} Мартин Эстердаль
 | Продюсер                    = Эбба Адиэльссон&lt;br /&gt;Кристель Толс Уиллерс
 | Телерадио хабарын таратушы  = [[Sveriges Television]] (SVT)
 | Жеңген ән                   = {{Байрақ|Швейцария}}&lt;br /&gt;«[[The Code (Nemo әні)|The Code]]» 
 | Дауыс беру                  = '''Жартылай финалдар:''' Тек көрермен дауыстары ғана шешеді. Көрермендерден ең көп дауыс жинаған әндерге әр ел мен «Әлемнің қалған бөлігі» 12, 10, 8-1 ұпай береді. Осы ұпайлардың қосындысы бойынша рейтинг құрастырылады және ең көп ұпай жинаған он фаворит байқаудың финалына шығады.
'''Финал:''' 50% көрермен дауыстары және 50% қазылар алқасы шешеді. Әр елден көрермендер мен кәсіби қазылар алқасының дауыс беруі арқылы 12, 10, 8-1 ұпайларымен екі сәйкес жеке рейтинг жасалады. Халықаралық қазылар алқасының дауыс беру нәтижелерін әр ел байқаудың тікелей эфирінде жариялайды, ал көрермендер мен «Әлемнің қалған бөлігінің» жалпы ұпайларын жүргізушілер жариялайды. Жеңімпаз ел барлық алынған ұпайлардың қосындысы бойынша анықталады.
 | Қатысушылар саны            = 37
 | Финалистер саны             = 25
 | Дебют                       = жоқ
 | Қайтып келгендер            = {{Байрақ|Люксембург}}
 | Қайтып келмегендер          = {{Байрақ|Румыния}}
 | Дисквалификация             = {{Байрақ|Нидерланд}}&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovision.tv/mediacentre/release/statement-dutch-participation-eurovision-song-contest|title=Statement on Dutch participation in the Eurovision Song Contest|date=11 мамыр 2024|website=eurovision.tv|language=en|access-date=11 мамыр 2024}}&lt;/ref&gt;
 | Карта                       = ESC_2024_Map_2.svg
 | Түс1                        = #2268b1
 | Белгі1                      = Финалист елдер
 | Түс2                        = #951313
 | Белгі2                      = Финалға өте алмай қалған елдер
 | Түс3                        = #a2a397
 | Белгі3                      = Бұрын қатысқан, бірақ 2024 жылы қатыспаған елдер
 | Түс4                        = #000000
 | Белгі4                      = Жартылай финалдан өткен, бірақ финалға дейін дисквалификацияланған елдер
 | Ортаққор                    = Eurovision Song Contest 2024
}}
'''Eurovision ән байқауы 2024''' ({{lang-en|Eurovision Song Contest 2024}}, {{lang-fr|Concours Eurovision de la chanson 2024}}, {{lang-sv|2024 Eurovisionsschlagerfestivalen}}) — жыл сайын өткізілетін [[Eurovision ән байқауы]]ның 68-шығарылымы. Алдыңғы жылы өткен «[[Eurovision ән байқауы 2023|Eurovision 2023]]» ән байқауындағы «[[Tattoo (Лорин әні)|Tattoo]]» әнімен [[Лорин]]нің жеңісінен кейін 2024 жылғы Eurovision ән байқауы 2024 жылғы 7 мамыр мен 11 мамыр аралығында [[Швеция]]ның [[Мальмё]] қаласындағы «[[Мальмё Арена]]да» өтті.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Malmö får Eurovision song contest 2024|url=https://www.aftonbladet.se/a/pQOkGW|website=www.aftonbladet.se|date=2023-07-07|accessdate=2023-07-07|language=sv}}&lt;/ref&gt; Бұл Eurovision ән байқауының Швецияда жетінші рет, ал Мальмёда үшінші рет өткізілгені болды. Eurovision ән байқауының 2024 жылғы шығарылымын ұйымдастырушы [[Еуропалық хабар тарату одағы]] (ЕХТО) және [[Sveriges Television]] (SVT) телекомпаниясы болды. Екі жартылай финалдарды және бір финалды тікелей эфирде [[Петра Меде]] мен [[Малин Акерман]] жүргізді, бұған қоса Петра Меде [[Eurovision ән байқауы 2013|2013 жылғы]] және [[Eurovision ән байқауы 2016|2016 жылғы]] шығарылымдарын да жүргізген. 

2024 жылғы байқауға алдыңғы жылдағыдай отыз жеті мемлекет қатысты. [[Румыния]] байқауға қатысудан бас тартып, ал [[Люксембург]] [[Eurovision ән байқауы 1993|1993 жылдан]] бері байқауға алғаш рет қатысты. Жартылай финалдан сәтті өткен [[Нидерланд]] финалға дейін дисквалификацияланды, бірақ дауыс беру құқығын сақтап қалды.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://wiwibloggs.com/2024/05/11/netherlands-joost-klein-disqualified-from-eurovision-2024/281652/|title=The Netherlands' Joost Klein disqualified from Eurovision 2024|last=Falk|first=Simon|date=2024-05-11|website=wiwibloggs|language=en-US|access-date=2024-05-11}}&lt;/ref&gt; [[Израиль−Хамас соғысы]] контекстінде [[Израиль]]дің қатысушылар қатарына қосылуы дау тудырды және іс-шараға қосымша қауіпсіздік шаралары енгізілді.

Швейцариялық әнші [[Nemo (әнші)|Nemo]] орындаған және Бенджамин Аласу, Лассе Мидциан Нюманн және Линда Дейлмен бірге жазған «[[The Code (Nemo әні)|The Code]]» әнімен [[Швейцария]] жеңімпаз атанды. Швейцария жалпы дауыс беру мен қазылар алқасының дауыс беруінде жеңіп, ал теледауыс беруде бесінші орынға ие болды. [[Baby Lasagna]] орындауындағы «[[Rim Tim Tagi Dim]]» әнімен [[Хорватия]] теледауыс беруде жеңіп, екінші орынға ие болды, бұл Хорватияның тәуелсіз ел ретінде байқаудағы ең жоғарғы нәтижесі болды.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovision.tv/country/croatia|title=Croatia|website=eurovision.tv|language=en|access-date=12 травня 2024}}&lt;/ref&gt; Үшінші орынды [[Jerry Heil]] мен [[Alyona Alyona]] орындауындағы «[[Teresa &amp; Maria]]» әнімен [[Украина]] иеленді. Үздік бестікті [[Франция]] мен [[Израиль]] аяқтады. Ең соңғы орынды [[Норвегия]] иеленсе, [[Ұлыбритания]] телекөрерменден нөл ұпай алды.

[[Еуропалық хабар тарату одағы|ЕХТО]] байқаудың 37 еуропалық нарықта 163 миллион телекөрермен аудиториясына ие болғанын, бұл алдыңғы жылғы шығарылымға қарағанда 1 миллион көрерменге артқанын және [[YouTube]] желісінде қосымша 7,3 миллион көрермен бар екенін хабарлады.&lt;ref name=&quot;2024viewers&quot;&gt;{{Cite web |date=23 мамыр 2024 |title=Eurovision Song Contest 2024 breaks new records as hundreds of millions watch, listen and engage on TV and digital platforms |url=https://www.ebu.ch/news/2024/05/eurovision-song-contest-2024-breaks-new-records-as-hundreds-of-millions-watch-and-listen-on-tv-and-digital-platforms |url-status=live |access-date=23 мамыр 2024 |website=ebu.ch |publisher=[[Еуропалық хабар тарату одағы]] (ЕХТО) |archive-date=23 мамыр 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240523122534/https://www.ebu.ch/news/2024/05/eurovision-song-contest-2024-breaks-new-records-as-hundreds-of-millions-watch-and-listen-on-tv-and-digital-platforms }}&lt;/ref&gt;

== Қатысушы елдер ==
[[Сурет:ESC 2024 Semi-Finals.svg|thumb|{{Легенда|#D40000|Бірінші жартылай финалға қатысушы елдер}}{{Легенда|#ffaaaa|Бірінші жартылай финалда дауыс беретін автофиналисттер}}{{Легенда|#000080|Екінші жартылай финалға қатысушы елдер}}{{Легенда|#99CCFF|Екінші жартылай финалда дауыс беретін автофиналисттер}}|250px]]
[[Сурет:Eurovision 2024 artists.jpg|thumb|250px|Eurovision 2024 ән байқауына қатысушы әртістер тобы [[Амстердам]]ағы ''Eurovision in Concert'' пре-патиінде, сәуір 2024]]

&lt;div class=&quot;noresize&quot;&gt;
{{Ілеспе тақырыпша}}
{| class=&quot;wikitable plainrowheaders sticky-header&quot;
|+ Eurovision 2024 ән байқауының қатысушылары&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://eurovision.tv/story/eurovision-2024-37-broadcasters-head-malmo|title=Eurovision 2024: 37 broadcasters head to Malmö|date=5 желтоқсан 2023|access-date=5 желтоқсан 2023|publisher=Eurovision Song Contest|archive-date=5 желтоқсан 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20231205183404/https://eurovision.tv/story/eurovision-2024-37-broadcasters-head-malmo|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;col&quot; | Ел
! scope=&quot;col&quot; | Телерадио&lt;br /&gt;хабарын&lt;br /&gt;таратушы
! scope=&quot;col&quot; | Әртіс
! scope=&quot;col&quot; | Ән
! scope=&quot;col&quot; | Тілі
! scope=&quot;col&quot; | Ән&lt;br /&gt;авторлары
! scope=&quot;col&quot; | Дер.
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Албания}}&lt;br /&gt;[[Албания]]
| [[Radio Televizioni Shqiptar|RTSH]]
| [[Беса (әнші)|Беса]]
| «[[Titan (Беса әні)|Titan]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Титан»''&lt;/small&gt;
| [[Ағылшын тілі|ағылшын]]
| {{hlist|[[Беса (әнші)|Беса Кокедима]]|Фабрис Гранжан|Гия Кока|Кледи Бахити}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Besa – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/besa-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=23 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240323140833/https://eurovision.tv/participant/besa-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Армения}}&lt;br /&gt;[[Армения]]
| [[Армения 1]]
| [[Ladaniva]]
| «[[Jako (Ladaniva әні)|Jako]]» {{small|({{lang|hy|Ժակո}})}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Жако»''&lt;/small&gt;
| [[Армян тілі|армян]]
| {{hlist|Одри Леклерк|Жаклин Багдасарян|Луи Томас}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Ladaniva – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/ladaniva-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=17 мамыр 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240517151408/https://eurovision.tv/participant/ladaniva-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Аустралия}}&lt;br /&gt;[[Аустралия]]
| [[Special Broadcasting Service|SBS]]
| [[Electric Fields]]
| «[[One Milkali (One Blood)]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Бір қан»''&lt;/small&gt;
| ағылшын, [[янкуньтятяра]]
| {{hlist|Майкл Росс|Захарияха Филдинг}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Electric Fields – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/electric-fields-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=31 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240331151529/https://eurovision.tv/participant/electric-fields-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Аустрия}}&lt;br /&gt;[[Аустрия]]
| [[Österreichischer Rundfunk|ORF]]
| [[Kaleen]]
| «[[We Will Rave]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Біз сандырақтаймыз»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|Андерц Вретов|Джимми Торнфельдт|Джули Огард|Томас Стенгаард}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Kaleen – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/kaleen-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=9 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240309235444/https://eurovision.tv/participant/kaleen-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Әзербайжан}}&lt;br /&gt;[[Әзербайжан]]
| [[İctimai Television|İTV]]
| [[Fahree]] және [[Ілкін Дөвләтов]]
| «[[Özünlə apar]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Өзіңе апар»''&lt;/small&gt;
| ағылшын, [[Әзербайжан тілі|әзербайжан]]
| {{hlist|Эдгар Равинов|[[Fahree|Фахри Исмайлов]]|Хасан Хайдар|Мадина Салих|Тамила Рзаева}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=FAHREE feat. Ilkin Dovlatov – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/fahree-ilkin-dovlatov-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=25 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240325060531/https://eurovision.tv/participant/fahree-ilkin-dovlatov-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Бельгия}}&lt;br /&gt;[[Бельгия]]
| [[RTBF]]
| [[Mustii]]
| «[[Before the Party's Over]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Сауық кеші бітпей тұрып»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|Арианна Дамато|Бенуа Леклерк|Шарлотта Кларк|Нина Самперманс|Пьер Дюмулен|[[Mustii|Томас Мустин]]}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Mustii – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/mustii-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=25 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240325044646/https://eurovision.tv/participant/mustii-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Германия}}&lt;br /&gt;[[Германия]]
| [[ARD]]/[[Norddeutscher Rundfunk|NDR]]&lt;ref&gt;{{cite web |title=Alle deutschen ESC-Acts und ihre Titel |trans-title=All German ESC acts and their songs |url=https://www.eurovision.de/teilnehmer/vorentscheid386_glossaryPage-25.html |publisher=ARD |access-date=12 маусым 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230612084259/https://www.eurovision.de/teilnehmer/vorentscheid386_glossaryPage-25.html |archive-date=12 маусым 2023 |language=de |url-status=live}}&lt;/ref&gt;
| [[Isaak|ISAAK]]
| «[[Always on the Run]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Әрқашан жүгіріс үстінде»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|Грег Таро|[[Isaak|Исаак Гудериан]]|Кевин Лер|Лео Юпитер}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=ISAAK – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/isaak-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=2 сәуір 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240402232413/https://eurovision.tv/participant/isaak-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Грекия}}&lt;br /&gt;[[Грекия]]
| [[Hellenic Broadcasting Corporation|ERT]]
| [[Марина Сатти]]
| «[[Zari]]» {{small|({{lang|el|Ζάρι}})}} &lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Ойын сүйектері»''&lt;/small&gt;
| [[Грек тілі|грек]]
| {{hlist|Джино Борри|Джей Левитт Столар|Джордан Ричард Палмер|Константин Пламенов Бешков|Манолис Солидакис|[[Марина Сатти]]|Ник Кодонас|Oge|Vlospa}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Marina Satti – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/marina-satti-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=2 сәуір 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240402231149/https://eurovision.tv/participant/marina-satti-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Грузия}}&lt;br /&gt;[[Грузия]]
| [[Georgian Public Broadcaster|GPB]]
| [[Нуца Бузаладзе]]
| «[[Firefighter (Нуца Бузаладзе әні)|Firefighter]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Өрт сөндіруші»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|Ада Скитка|Дарко Димитров}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Nutsa Buzaladza – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/nutsa-buzaladze-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=31 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240331151531/https://eurovision.tv/participant/nutsa-buzaladze-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Дания}}&lt;br /&gt;[[Дания]]
| [[Danmarks Radio|DR]]
| [[Saba|SABA]]
| «[[Sand (Saba әні)|Sand]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Құм»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|Джонас Тандер|Мелани Габриэлла Айрапетян|Пил Калинка Нюгаард Джеппесен}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=SABA – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/saba-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=8 сәуір 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240408222258/https://eurovision.tv/participant/saba-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Исландия}}&lt;br /&gt;[[Исландия]]
| [[RÚV]]
| [[Хера Бйорк]]
| «[[Scared of Heights]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Биіктіктен қорқамын»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|Асдис Мария Видарсдоттир|Феррас Алькаиси|Джаро Омар|Майкл Бюрек}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Hera Björk – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/hera-bjork-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=25 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240325060531/https://eurovision.tv/participant/hera-bjork-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Ирландия}}&lt;br /&gt;[[Ирландия]]
| [[Raidió Teilifís Éireann|RTÉ]]
| [[Bambie Thug]]
| «[[Doomsday Blue]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Түнерген қиямет күні»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|[[Bambie Thug|Бэмби Рэй Робинсон]]|Оливия Кэсси Брукинг|Сэм Мэтлок|Тайлер Райдер}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Bambie Thug – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/bambie-thug-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=31 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240331151529/https://eurovision.tv/participant/bambie-thug-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Италия}}&lt;br /&gt;[[Италия]]
| [[RAI]]
| [[Анджелина Манго]]
| «[[La noia]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Зарығу»''&lt;/small&gt;
| [[Италиян тілі|италиян]]
| {{hlist|[[Анджелина Манго]]|Дарио Фаини|Франческа Калеаро}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Angelina Mango – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/angelina-mango-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=13 мамыр 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240513133231/https://eurovision.tv/participant/angelina-mango-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Испания}}&lt;br /&gt;[[Испания]]
| [[RTVE]]
| [[Nebulossa]]
| «[[Zorra (Nebulossa әні)|Zorra]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Түлкі»''&lt;/small&gt;
| испан
| {{hlist|Мария Бас|Марк Дасуса}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Nebulossa – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/nebulossa-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=25 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240325045450/https://eurovision.tv/participant/nebulossa-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Израиль}}&lt;br /&gt;[[Израиль]]
| [[Israeli Public Broadcasting Corporation|IPBC]]
| [[Эден Голан]]
| «[[Hurricane (Эден Голан әні)|Hurricane]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Дауыл»''&lt;/small&gt;
| ағылшын, [[Иврит тілі|иврит]]
| {{hlist|Ави Охайон|Керен Пелес|Став Бегер}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Eden Golan – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/eden-golan-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=16 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240316195526/https://eurovision.tv/participant/eden-golan-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Кипр}}&lt;br /&gt;[[Кипр]]
| [[Cyprus Broadcasting Corporation|CyBC]]
| [[Силия Капсис]]
| «[[Liar (Силия Капсис әні)|Liar]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Өтірікші»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|[[Димитрис Контопулос]]|Эльке Тил}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Silia Kapsis – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/silia-kapsis-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=25 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240325060841/https://eurovision.tv/participant/silia-kapsis-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Латвия}}&lt;br /&gt;[[Латвия]]
| [[Латвия телевидениесі|LTV]]
| [[Dons]]
| «[[Hollow (Dons әні)|Hollow]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Қуыс»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|[[Dons|Артурс Шингирейс]]|Кейт Нортроп|Лиам Геддес}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Dons – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/dons-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=5 сәуір 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240405112202/https://eurovision.tv/participant/dons-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Литва}}&lt;br /&gt;[[Литва]]
| [[Литва ұлттық радио және телевидениесі|LRT]]
| [[Silvester Belt]]
| «[[Luktelk]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Күте тұр»''&lt;/small&gt;
| [[Литва тілі|литва]]
| {{hlist|Джесика Шивокайте|Елена Юргаййтете|[[Silvester Belt|Сильвестрас Белте]]}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Silvester Belt – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/silvester-belt-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=31 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240331151532/https://eurovision.tv/participant/silvester-belt-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Люксембург}}&lt;br /&gt;[[Люксембург]]
| [[RTL Group|RTL]]
| [[Тали Голергант|Тали]]
| «[[Fighter (Тали әні)|Fighter]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Күрескер»''&lt;/small&gt;
| француз, ағылшын
| {{hlist|Ана Циммер|Дарио Фаини|Манон Ромити|Сильвио Лисбонн}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=TALI – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/tali-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=1 сәуір 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240401050838/https://eurovision.tv/participant/tali-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Мальта}}&lt;br /&gt;[[Мальта]]
| [[Public Broadcasting Services|PBS]]
| [[Сара Бонничи]]
| «[[Loop (Сара Бонничи әні)|Loop]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Ілмек»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|Джон Эмиль Йоханссон|Джой Деб|Кевин Ли|Линнея Деб|Лейре Готси Ангел|Мэтью Джеймс Борг|Майкл Джо Чини|[[Сара Бонничи]]|Себастьян Причард-Джеймс}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Sarah Bonnici – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/sarah-bonnici-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=23 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240323144944/https://eurovision.tv/participant/sarah-bonnici-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Молдова}}&lt;br /&gt;[[Молдова]]
| [[Телерадио-Молдова|TRM]]
| [[Наталия Барбу]]
| «[[In the Middle]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Ортасында»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|Крис Ричардс|[[Наталия Барбу]]}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Natalia Barbu – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/natalia-barbu-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=1 сәуір 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240401113628/https://eurovision.tv/participant/natalia-barbu-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Нидерланд}}&lt;br /&gt;[[Нидерланд]]
| [[AVROTROS]]
| [[Йост Кляйн]]
| «[[Europapa]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Евроәке»''&lt;/small&gt;
| [[Нидерланд тілі|нидерланд]]
| {{hlist|Донни Эллерстрем|Дилан ван Даэль|[[Йост Кляйн]]|Пол Эльстак|Теун де Круиф|Теймен Мелиссант|Тим Хаарс}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Joost Klein – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/joost-klein-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=24 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240324092210/https://eurovision.tv/participant/joost-klein-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Норвегия}}&lt;br /&gt;[[Норвегия]]
| [[Norwegian Broadcasting Corporation|NRK]]
| [[Gåte]]
| «[[Ulveham]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Қасқыр адам»''&lt;/small&gt;
| [[Норвег тілі|норвег]]
| {{hlist|Эрленд Скьетне|Гуннхильд Сундли|[[Gåte|Магнус Бёрмарк]]|Джон Эвен Шерер|Марит Йенсен Лиллебуэн|Ронни Графф Янссен|Свейнунг Эклоо Сундли}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Gåte – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/gate-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=25 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240325060842/https://eurovision.tv/participant/gate-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Польша}}&lt;br /&gt;[[Польша]]
| [[Поляк телевидениесі|TVP]]
| [[Luna (әнші)|LUNA]]
| «[[The Tower]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Мұнара»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|[[Luna (әнші)|Александра Катажина Вельгомас]]|Макс Кук|Пол Диксон}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=LUNA – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/luna-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=17 мамыр 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240517151408/https://eurovision.tv/participant/luna-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Португалия}}&lt;br /&gt;[[Португалия]]
| [[Португалия радио және телевидениесі|RTP]]
| [[Йоланда]]
| «[[Grito]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Айқайлау»''&lt;/small&gt;
| [[Португал тілі|португал]]
| {{hlist|Альберто Эрнандес|[[Йоланда|Йоланда Коста]]}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=iolanda – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/iolanda-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=2 сәуір 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240402232413/https://eurovision.tv/participant/iolanda-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Сан-Марино}}&lt;br /&gt;[[Сан-Марино]]
| [[San Marino RTV|SMRTV]]
| [[Megara]]
| «[[11:11 (Megara әні)|11:11]]»
| [[Испан тілі|испан]], италиян
| {{hlist|Исра Данте Рамос Соломандо|Роберто ла Луэта Руис|Сара Хименес Мораль}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=MEGARA – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/megara-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=31 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240331151533/https://eurovision.tv/participant/megara-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Сербия}}&lt;br /&gt;[[Сербия]]
| [[Сербия радио және телевидениесі|RTS]]
| [[Teya Dora]]
| «[[Ramonda]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Рамонда»''&lt;/small&gt;
| [[Серб тілі|серб]]
| {{hlist|Андрияно Кадович|Лука Йованович|[[Teya Dora|Теодора Павловска]]}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=TEYA DORA – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/teya-dora-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=31 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240331151531/https://eurovision.tv/participant/teya-dora-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Словения}}&lt;br /&gt;[[Словения]]
| [[Словения радио және телевидениесі|RTVSLO]]
| [[Raiven]]
| «[[Veronika (ән)|Veronika]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Вероника»''&lt;/small&gt;
| [[Словен тілі|словен]]
| {{hlist|Боян Цветичанин|Данило Капель|Клавдия Копина|Мартин Безьяк|Питер Ху|[[Raiven|Сара Бришки Сирман]]}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Raiven – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/raiven-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=19 сәуір 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240419174036/https://eurovision.tv/participant/raiven-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Украина}}&lt;br /&gt;[[Украина]]
| [[Украина ұлттық қоғамдық телерадиокомпаниясы|Suspilne]]
| [[Jerry Heil]] және [[Alyona Alyona]]
| «[[Teresa &amp; Maria]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Тереза және Мария»''&lt;/small&gt;
| [[Украин тілі|украин]], ағылшын
| {{hlist|[[Alyona Alyona|Альона Савраненко]]|Антон Чилиби|Иван Клименко|[[Jerry Heil|Яна Шемаева]]}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=alyona alyona &amp; Jerry Heil – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/alyona-alyona-and-jerry-heil-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=25 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240325060531/https://eurovision.tv/participant/alyona-alyona-and-jerry-heil-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Ұлыбритания}}&lt;br /&gt;[[Ұлыбритания]]
| [[Би-Би-Си|BBC]]
| [[Олли Александер]]
| «[[Dizzy (Олли Александер әні)|Dizzy]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Бас айналу»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|[[Олли Александер|Оливер Александр Торнтон]]|Дэнни Л. Харл}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Olly Alexander – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/olly-alexander-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=22 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240322232329/https://eurovision.tv/participant/olly-alexander-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Финляндия}}&lt;br /&gt;[[Финляндия]]
| [[Yle]]
| [[Теэму Кейстери|Windows95man]]
| «[[No Rules!]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Ережесіз!»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|Анри Пииспанен|Юсси Ройн|[[Теэму Кейстери]]}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Windows95man – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/windows95man-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=25 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240325105652/https://eurovision.tv/participant/windows95man-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Франция}}&lt;br /&gt;[[Франция]]
| [[France Télévisions]]
| [[Слиман Небчи|Слиман]]
| «[[Mon amour (Слиман Небчи әні)|Mon Amour]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Менің махаббатым»''&lt;/small&gt;
| [[Француз тілі|француз]]
| {{hlist|Меир Салах|[[Слиман Небчи]]|Яаков Салах}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Slimane – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/slimane-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=25 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240325105713/https://eurovision.tv/participant/slimane-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Хорватия}}&lt;br /&gt;[[Хорватия]]
| [[Хорват радиотелевидениесі|HRT]]
| [[Baby Lasagna]]
| «[[Rim Tim Tagi Dim]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Рим Тим Таги Дим»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| [[Baby Lasagna|Марко Пуришич]]
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Baby Lasagna – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/baby-lasagna-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=31 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240331151533/https://eurovision.tv/participant/baby-lasagna-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Чехия}}&lt;br /&gt;[[Чехия]]
| [[Чех телевидениесі|ČT]]
| [[Aiko]]
| «[[Pedestal]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Тұғыр»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|[[Aiko|Алена Ширманова-Костебелова]]|Стивен Анселл}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Aiko – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/aiko-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=25 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240325044646/https://eurovision.tv/participant/aiko-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Швеция}}&lt;br /&gt;[[Швеция]]
| [[Sveriges Television|SVT]]
| [[Marcus &amp; Martinus]]
| «[[Unforgettable]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Ұмытылмас»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|Джимми Торнфельдт|Джой Деб|Линнея Деб|[[Marcus &amp; Martinus|Маркус Гуннаршен]]|[[Marcus &amp; Martinus|Мартинус Гуннаршен]]}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Marcus &amp; Martinus – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/marcus-martinus-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=2 сәуір 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240402030258/https://eurovision.tv/participant/marcus-martinus-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Швейцария}}&lt;br /&gt;[[Швейцария]]
| [[Swiss Broadcasting Corporation|SRG SSR]]
| [[Nemo (әнші)|Nemo]]
| «[[The Code (Nemo әні)|The Code]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Код»''&lt;/small&gt;
| ағылшын
| {{hlist|Бенджамин Аласу|Лассе Мидциан Нюманн|Линда Дэйл|[[Nemo (әнші)|Немо Меттлер]]}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Nemo – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/nemo-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=5 сәуір 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240405211607/https://eurovision.tv/participant/nemo-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | {{Ту|Эстония}}&lt;br /&gt;[[Эстония]]
| [[Eesti Rahvusringhääling|ERR]]
| [[5miinust|5MIINUST]] және [[Puuluup]]
| «[[(Nendest) narkootikumidest ei tea me (küll) midagi]]»&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Біз (әлі) (бұл) есірткілер жайлы ештеңе білмейміз»
| [[Эстон тілі|эстон]]
| {{hlist|Карл Кивастик|Ким Уеннерстрем|Кристьян Якобсон|Марко Вейссон|Михкель Тамм|Прийт Томсон|Рамо Тедер}}
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=5MIINUST x Puuluup – Participant profile |url=https://eurovision.tv/participant/5miinust-and-puuluup-2024 |access-date=31 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=9 сәуір 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240409091103/https://eurovision.tv/participant/5miinust-and-puuluup-2024 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|}
&lt;/div&gt;

== Бірінші жартылай финал ==
Бірінші жартылай финал [[Қазақстандағы уақыт|Қазақстан уақыты]]мен 2024 жылғы 8 мамырда сағат 00:00-де өтті ([[Орталық Еуропа уақыты]]мен 7 мамыр, сағат 21:00-де). Оған бәсекелес он бес ел қатысты. Осы елдер және [[Германия]], [[Швеция]], [[Ұлыбритания]] және «Әлемнің қалған бөлігі» бірінші жартылай финалда дауыс берді. Сонымен қатар, Германия, Швеция және Ұлыбритания қатысушы он бес елдің өнер көрсетулері арасында өз әндерін орындады.

{{colorbox|#D6FFD6}} '''''Финалист елдер'''''
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
!№
!Ел
!Әртіс
!Ән
!Тілі
!Орын
!Ұпай
|- bgcolor=&quot;#D6FFD6&quot;
!1
|'''{{Байрақ|Кипр}}'''
|'''[[Силия Капсис]]'''
|'''«[[Liar (Силия Капсис әні)|Liar]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Өтірікші»''&lt;/small&gt;'''
|'''[[Ағылшын тілі|ағылшын]]'''
|'''6'''
|'''66'''
|- bgcolor=&quot;#D6FFD6&quot;
!2
|'''{{Байрақ|Сербия}}'''
|'''[[Teya Dora]]'''
|'''«[[Ramonda]]» {{ref-sr}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Рамонда»''&lt;/small&gt;'''
|'''[[Серб тілі|серб]]'''
|'''10'''
|'''47'''
|- bgcolor=&quot;#D6FFD6&quot;
!3
|'''{{Байрақ|Литва}}'''
|'''[[Silvester Belt]]'''
|'''«[[Luktelk]]» {{ref-lt}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Күте тұр»''&lt;/small&gt;'''
|'''[[Литва тілі|литва]]'''
| '''4'''
| '''119'''
|- bgcolor=&quot;#D6FFD6&quot;
!4
|'''{{Байрақ|Ирландия}}'''
|'''[[Bambie Thug]]'''
|'''«[[Doomsday Blue]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Түнерген қиямет күні»''&lt;/small&gt;'''
|'''ағылшын'''
| '''3'''
| '''124'''
|- bgcolor=&quot;#E9ECF0&quot;
|colspan=&quot;2&quot; |{{Байрақ|Ұлыбритания}}
|[[Олли Александер]]
|«[[Dizzy (Олли Александер әні)|Dizzy]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Бас айналу»''&lt;/small&gt;
|ағылшын
|colspan=&quot;2&quot; {{N/A|Автофиналист}}
|- bgcolor=&quot;#D6FFD6&quot;
!5
|'''{{Байрақ|Украина}}'''
|'''[[Jerry Heil]] және [[Alyona Alyona]]'''
|'''«[[Teresa &amp; Maria]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Тереза және Мария»''&lt;/small&gt;'''
|'''[[Украин тілі|украин]],&lt;br/&gt;ағылшын'''
|'''2'''
|'''173'''
|-
!6
|{{Байрақ|Польша}}
|[[Luna (әнші)|LUNA]]
|«[[The Tower]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Мұнара»''&lt;/small&gt;
|ағылшын
|12
|35
|- bgcolor=&quot;#D6FFD6&quot;
!7
|'''{{Байрақ|Хорватия}}'''
|'''[[Baby Lasagna]]'''
|'''«[[Rim Tim Tagi Dim]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Рим Тим Таги Дим»''&lt;/small&gt;'''
|'''ағылшын'''
|'''1'''
|'''177'''
|-
!8
|{{Байрақ|Исландия}}
|[[Хера Бйорк]]
|«[[Scared of Heights]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Биіктіктен қорқамын»''&lt;/small&gt;
|ағылшын
|15
|3
|- bgcolor=&quot;#E9ECF0&quot;
| colspan=&quot;2&quot; |{{Байрақ|Германия}}
|[[Isaak|ISAAK]]
|«[[Always on the Run]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Әрқашан жүгіріс үстінде»''&lt;/small&gt;
|ағылшын
|colspan=&quot;2&quot; {{N/A|Автофиналист}}
|- bgcolor=&quot;#D6FFD6&quot;
!9
|'''{{Байрақ|Словения}}'''
|'''[[Raiven]]'''
|'''«[[Veronika (ән)|Veronika]]» {{ref-sl}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Вероника»''&lt;/small&gt;'''
|'''[[Словен тілі|словен]]'''
|'''9'''
|'''51'''
|- bgcolor=&quot;#D6FFD6&quot;
!10
|'''{{Байрақ|Финляндия}}'''
|'''[[Теэму Кейстери|Windows95man]]'''
|'''«[[No Rules!]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Ережесіз!»''&lt;/small&gt;'''
|'''ағылшын'''
|'''7'''
|'''59'''
|-
!11
|{{Байрақ|Молдова}}
|[[Наталия Барбу]]
|«[[In the Middle]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Ортасында»''&lt;/small&gt;
|ағылшын
|13
|20
|- bgcolor=&quot;#E9ECF0&quot;
| colspan=&quot;2&quot; |{{Байрақ|Швеция}}
|[[Marcus &amp; Martinus]]
|«[[Unforgettable]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Ұмытылмас»''&lt;/small&gt;
|ағылшын
|colspan=&quot;2&quot; {{N/A|Автофиналист}}
|-
!12
|{{Байрақ|Әзербайжан}}
|[[Fahree]] және [[Ілкін Дөвләтов]]
|«[[Özünlə apar]]» {{ref-az}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Өзіңе апар»''&lt;/small&gt;
|ағылшын,&lt;br/&gt;[[Әзербайжан тілі|әзербайжан]]
|14
|11
|-
!13
|{{Байрақ|Аустралия}}
|[[Electric Fields]]
|«[[One Milkali (One Blood)]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Бір қан»''&lt;/small&gt;
|ағылшын, [[янкуньтятяра]]
|11
|41
|- bgcolor=&quot;#D6FFD6&quot;
!14
|'''{{Байрақ|Португалия}}'''
|'''[[Йоланда]]'''
|'''«[[Grito]]» {{ref-pt}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Айқайлау»''&lt;/small&gt;'''
|'''[[Португал тілі|португал]]'''
|'''8'''
|'''58'''
|- bgcolor=&quot;#D6FFD6&quot;
!15
|'''{{Байрақ|Люксембург}}'''
|'''[[Тали Голергант|Тали]]'''
|'''«[[Fighter (Тали әні)|Fighter]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Күрескер»''&lt;/small&gt;'''
|'''ағылшын,&lt;br/&gt;[[Француз тілі|француз]]'''
|'''5'''
|'''117'''
|}

== Екінші жартылай финал ==
Екінші жартылай финал [[Қазақстандағы уақыт|Қазақстан уақыты]]мен 2024 жылғы 10 мамырда сағат 00:00-де өтті ([[Орталық Еуропа уақыты]]мен 9 мамыр, сағат 21:00-де). Оған бәсекелес он алты ел қатысты. Осы елдер және [[Испания]], [[Италия]], [[Франция]] және «Әлемнің қалған бөлігі» екінші жартылай финалда дауыс берді. Сонымен қатар, Испания, Италия және Франция қатысушы он алты елдің өнер көрсетулері арасында өз әндерін орындады.

{{colorbox|#D6FFD6}} '''''Финалист елдер'''''
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
!№
!Ел
!Әртіс
!Ән
!Тілі
!Орын
!Ұпай
|-
!1
|{{Байрақ|Мальта}}
|[[Сара Бонничи]]
|«[[Loop (Сара Бонничи әні)|Loop]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Ілмек»''&lt;/small&gt;
|ағылшын
|16
|13
|-
!2
|{{Байрақ|Албания}}
|[[Беса (әнші)|Беса]]
|«[[Titan (Беса әні)|Titan]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Титан»''&lt;/small&gt;
|ағылшын
|15
|14
|- bgcolor=&quot;#D6FFD6&quot;
!3
|'''{{Байрақ|Грекия}}'''
|'''[[Марина Сатти]]'''
|'''«[[Zari]]» {{small|({{lang|el|Ζάρι}})}} {{ref-el}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Ойын сүйектері»''&lt;/small&gt;'''
|'''[[Грек тілі|грек]]'''
|'''5'''
|'''86'''
|- bgcolor=&quot;#D6FFD6&quot;
!4
|'''{{Байрақ|Швейцария}}'''
|'''[[Nemo (әнші)|Nemo]]'''
|'''«[[The Code (Nemo әні)|The Code]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Код»''&lt;/small&gt;'''
|'''ағылшын'''
|'''4'''
|'''132'''
|-
!5
|{{Байрақ|Чехия}}
|[[Aiko]]
|«[[Pedestal]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Тұғыр»''&lt;/small&gt;
|ағылшын
|11
|38
|- bgcolor=&quot;#E9ECF0&quot;
|colspan=&quot;2&quot; |{{Байрақ|Франция}}
|[[Слиман Небчи|Слиман]]
|«[[Mon amour (Слиман Небчи әні)|Mon Amour]]» {{ref-fr}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Менің махаббатым»''&lt;/small&gt;
|француз
|colspan=&quot;2&quot; {{N/A|Автофиналист}}
|- bgcolor=&quot;#D6FFD6&quot;
!6
|'''{{Байрақ|Аустрия}}'''
|'''[[Kaleen]]'''
|'''«[[We Will Rave]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Біз сандырақтаймыз»''&lt;/small&gt;'''
|'''ағылшын'''
|'''9'''
|'''46'''
|-
!7
|{{Байрақ|Дания}}
|[[Saba|SABA]]
|«[[Sand (Saba әні)|Sand]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Құм»''&lt;/small&gt;
|ағылшын
|12
|36
|- bgcolor=&quot;#D6FFD6&quot;
!8
|'''{{Байрақ|Армения}}'''
|'''[[Ladaniva]]'''
|'''«[[Jako (Ladaniva әні)|Jako]]» {{small|({{lang|hy|Ժակո}})}} {{ref-hy}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Жако»''&lt;/small&gt;'''
|'''[[Армян тілі|армян]]''
|'''3'''
|'''137'''
|- bgcolor=&quot;#D6FFD6&quot;
!9
|'''{{Байрақ|Латвия}}'''
|'''[[Dons]]'''
|'''«[[Hollow (Dons әні)|Hollow]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Қуыс»''&lt;/small&gt;'''
|'''ағылшын'''
|'''7'''
|'''72'''
|- bgcolor=&quot;#E9ECF0&quot;
|colspan=&quot;2&quot; |{{Байрақ|Испания}}
|[[Nebulossa]]
|«[[Zorra (Nebulossa әні)|Zorra]]» {{ref-es}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Түлкі»''&lt;/small&gt;
|[[Испан тілі|испан]]
| colspan=&quot;2&quot; {{N/A|Автофиналист}}
|-
!10
|{{Байрақ|Сан-Марино}}
|[[Megara]]
|«[[11:11 (Megara әні)|11:11]]»
|испан,&lt;br/&gt;[[Италиян тілі|италиян]]
|14
|16
|- bgcolor=&quot;#D6FFD6&quot;
!11
|'''{{Байрақ|Грузия}}'''
|'''[[Нуца Бузаладзе]]'''
|'''«[[Firefighter (Нуца Бузаладзе әні)|Firefighter]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Өрт сөндіруші»''&lt;/small&gt;'''
|'''ағылшын'''
|'''8'''
|'''54'''
|-
!12
|{{Байрақ|Бельгия}}
|[[Mustii]]
|«[[Before the Party's Over]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Сауық кеші бітпей тұрып»''&lt;/small&gt;
|ағылшын
|13
|18
|- bgcolor=&quot;#D6FFD6&quot;
!13
|'''{{Байрақ|Эстония}}'''
|'''[[5miinust|5MIINUST]] және [[Puuluup]]'''
|'''«[[(Nendest) narkootikumidest ei tea me (küll) midagi]]» {{ref-et}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Біз (әлі) (бұл) есірткілер жайлы ештеңе білмейміз»'''''
|'''[[Эстон тілі|эстон]]'''
|'''6'''
|'''79'''
|- bgcolor=&quot;#E9ECF0&quot;
|colspan=&quot;2&quot; |{{Байрақ|Италия}}
|[[Анджелина Манго]]
|«[[La noia]]» {{ref-it}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Зарығу»''&lt;/small&gt;
|италиян
|colspan=&quot;2&quot; {{N/A|Автофиналист}}
|- bgcolor=&quot;#D6FFD6&quot;
!14
|'''{{Байрақ|Израиль}}'''
|'''[[Эден Голан]]'''
|'''«[[Hurricane (Эден Голан әні)|Hurricane]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Дауыл»''&lt;/small&gt;'''
|'''ағылшын,&lt;br/&gt;[[Иврит тілі|иврит]]'''
|'''1'''
|'''194'''
|- bgcolor=&quot;#D6FFD6&quot;
!15
|'''{{Байрақ|Норвегия}}'''
|'''[[Gåte]]'''
|'''«[[Ulveham]]» {{ref-no}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Қасқыр адам»''&lt;/small&gt;'''
|'''[[Норвег тілі|норвег]]'''
|'''10'''
|'''43'''
|- bgcolor=&quot;#D6FFD6&quot;
!16
|'''&lt;s&gt;{{Байрақ|Нидерланд}}&lt;/s&gt;'''
|'''[[Йост Кляйн|&lt;s&gt;Йост Кляйн&lt;/s&gt;]]'''
|'''&lt;s&gt;«[[Europapa]]» {{ref-nl}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Евроәке»''&lt;/small&gt;&lt;/s&gt;'''
|'''&lt;s&gt;[[Нидерланд тілі|нидерланд]]&lt;/s&gt;'''
|'''&lt;s&gt;2&lt;/s&gt;'''
|'''&lt;s&gt;182&lt;/s&gt;'''
|}

== Финал ==
Финал [[Қазақстандағы уақыт|Қазақстан уақыты]]мен 2024 жылғы 12 мамырда сағат 00:00-де өтті ([[Орталық Еуропа уақыты]]мен 11 мамыр, сағат 21:00-де). Оған бәсекелес жиырма бес ел қатысты, оның ішінде өткен жылғы жеңімпаз және сол себепті осы жылы автофиналист болып табылатын Швеция, «Үлкен бестік» елдері — Германия, Испания, Италия, Ұлыбритания, Франция және әр жартылай финалдан 10 финалист елдер.

: {{colorbox|gold}} ''Жеңімпаз''
: {{colorbox|#CCCCCC}} ''Екінші орын''
: {{colorbox|#cc9966}} ''Үшінші орын''
: {{colorbox|#87CEFA}} ''Төртінші орын''
: {{colorbox|#C39AC3}} ''Бесінші орын''
: {{colorbox|#FE8080}} ''Соңғы орын''
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot;|№
! rowspan=&quot;2&quot;|Ел
! rowspan=&quot;2&quot;|Әртіс
! rowspan=&quot;2&quot;|Ән
! rowspan=&quot;2&quot;|Тілі
! rowspan=&quot;2&quot;|Орын
! colspan=&quot;3&quot;|Ұпай
|-
! &lt;small&gt;Қазылар алқасы&lt;/small&gt;
! &lt;small&gt;Көрермендер&lt;/small&gt;
! &lt;small&gt;Жалпы&lt;/small&gt;
|-
!1
|{{Байрақ|Швеция}}
|[[Marcus &amp; Martinus]]
|«[[Unforgettable]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Ұмытылмас»''&lt;/small&gt;
|[[Ағылшын тілі|ағылшын]]
| 9
| 125
| 49
| 174
|- bgcolor=&quot;#cc9966&quot;
!2
|{{Байрақ|Украина}}
|[[Jerry Heil]] және [[Alyona Alyona]]
|«[[Teresa &amp; Maria]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Тереза және Мария»''&lt;/small&gt;
|[[Украин тілі|украин]],&lt;br/&gt;ағылшын
| 3
| 146
| 307
| 453
|-
!3
|{{Байрақ|Германия}}
|[[Isaak|ISAAK]]
|«[[Always on the Run]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Әрқашан жүгіріс үстінде»''&lt;/small&gt;
|ағылшын
| 12
| 99
| 18
| 117
|-
!4
|{{Байрақ|Люксембург}}
|[[Тали Голергант|Тали]]
|«[[Fighter (Тали әні)|Fighter]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Күрескер»''&lt;/small&gt;
|ағылшын,&lt;br/&gt;[[Француз тілі|француз]]
| 13
| 83
| 20
| 103
|- bgcolor=&quot;#E9ECF0&quot;
!5
|{{Байрақ|Нидерланд}}
| colspan=&quot;7&quot; |{{center|'''дисквалификация'''}}
|-bgcolor=&quot;#C39AC3&quot;
!6
|{{Байрақ|Израиль}}
|[[Эден Голан]]
|«[[Hurricane (Эден Голан әні)|Hurricane]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Дауыл»''&lt;/small&gt;
|ағылшын,&lt;br/&gt;[[Иврит тілі|иврит]]
| 5
| 52
| 323
| 375
|-
!7
|{{Байрақ|Литва}}
|[[Silvester Belt]]
|«[[Luktelk]]» {{ref-lt}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Күте тұр»''&lt;/small&gt;
|[[Литва тілі|литва]]
| 14
| 32
| 58
| 90
|-
!8
|{{Байрақ|Испания}}
|[[Nebulossa]]
|«[[Zorra (Nebulossa әні)|Zorra]]» {{ref-es}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Түлкі»''&lt;/small&gt;
|[[Испан тілі|испан]]
| 22
| 19
| 11
| 30
|-
!9
|{{Байрақ|Эстония}}
|[[5miinust|5MIINUST]] және [[Puuluup]]
|«[[(Nendest) narkootikumidest ei tea me (küll) midagi]]» {{ref-et}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Біз (әлі) (бұл) есірткілер жайлы ештеңе білмейміз»''
|[[Эстон тілі|эстон]]
| 20
| 4
| 33
| 37
|-
!10
|{{Байрақ|Ирландия}}
|[[Bambie Thug]]
|«[[Doomsday Blue]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Түнерген қиямет күні»''&lt;/small&gt;
|ағылшын
| 6
| 142
| 136
| 278
|-
!11
|{{Байрақ|Латвия}}
|[[Dons]]
|«[[Hollow (Dons әні)|Hollow]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Қуыс»''&lt;/small&gt;
|ағылшын
| 16
| 36
| 28
| 64
|-
!12
|{{Байрақ|Грекия}}
|[[Марина Сатти]]
|«[[Zari]]» {{small|({{lang|el|Ζάρι}})}} {{ref-el}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Ойын сүйектері»''&lt;/small&gt;
|[[Грек тілі|грек]]
| 11
| 41
| 85
| 126
|-
!13
|{{Байрақ|Ұлыбритания}}
|[[Олли Александер]]
|«[[Dizzy (Олли Александер әні)|Dizzy]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Бас айналу»''&lt;/small&gt;
|ағылшын
| 18
| 46
| 0
| 46
|- bgcolor=&quot;#FE8080&quot;
!14
|{{Байрақ|Норвегия}}
|[[Gåte]]
|«[[Ulveham]]» {{ref-no}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Қасқыр адам»''&lt;/small&gt;
|[[Норвег тілі|норвег]]
| 25
| 12
| 4
| 16
|-
!15
|{{Байрақ|Италия}}
|[[Анджелина Манго]]
|«[[La noia]]» {{ref-it}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Зарығу»''&lt;/small&gt;
|[[Италиян тілі|италиян]]
| 7
| 164
| 104
| 268
|-
!16
|{{Байрақ|Сербия}}
|[[Teya Dora]]
|«[[Ramonda]]» {{ref-sr}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Рамонда»''&lt;/small&gt;
|[[Серб тілі|серб]]
| 17
| 22
| 32
| 54
|-
!17
|{{Байрақ|Финляндия}}
|[[Теему Кейстері|Windows95man]]
|«[[No Rules!]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Ережесіз!»''&lt;/small&gt;
|ағылшын
| 19
| 7
| 31
| 38
|-
!18
|{{Байрақ|Португалия}}
|[[Йоланда]]
|«[[Grito]]» {{ref-pt}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Айқайлау»''&lt;/small&gt;
|[[Португал тілі|португал]]
| 10
| 139
| 13
| 152
|-
!19
|{{Байрақ|Армения}}
|[[Ladaniva]]
|«[[Jako (Ladaniva әні)|Jako]]» {{small|({{lang|hy|Ժակո}})}} {{ref-hy}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Жако»''&lt;/small&gt;
|[[Армян тілі|армян]]
| 8
| 101
| 82
| 183
|-
!20
|{{Байрақ|Кипр}}
|[[Силия Капсис]]
|«[[Liar (Силия Капсис әні)|Liar]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Өтірікші»''&lt;/small&gt;
|ағылшын
| 15
| 34
| 44
| 78
|-style=&quot;font-weight: bold; &quot; - bgcolor = &quot;gold&quot;
!21
|'''{{Байрақ|Швейцария}}'''
|'''[[Nemo (әнші)|Nemo]]'''
|'''«[[The Code (Nemo әні)|The Code]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Код»''&lt;/small&gt;'''
|'''ағылшын'''
| '''1'''
| '''365'''
| '''226'''
| '''591'''
|-
!22
|{{Байрақ|Словения}}
|[[Raiven]]
|«[[Veronika (ән)|Veronika]]» {{ref-sl}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Вероника»''&lt;/small&gt;
|[[Словен тілі|словен]]
| 23
| 15
| 12
| 27
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot;
!23
|{{Байрақ|Хорватия}}
|[[Baby Lasagna]]
|«[[Rim Tim Tagi Dim]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Рим Тим Таги Дим»''&lt;/small&gt;
|ағылшын
| 2
| 210
| 337
| 547
|-
!24
|{{Байрақ|Грузия}}
|[[Нуца Бузаладзе]]
|«[[Firefighter (Нуца Бузаладзе әні)|Firefighter]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Өрт сөндіруші»''&lt;/small&gt;
|ағылшын
| 21
| 15
| 19
| 34
|- bgcolor=&quot;#87CEFA&quot;
!25
|{{Байрақ|Франция}}
|[[Слиман Небчи|Слиман]]
|«[[Mon amour (Слиман Небчи әні)|Mon Amour]]» {{ref-fr}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Менің махаббатым»''&lt;/small&gt;
|француз
| 4
| 218
| 227
| 445
|-
!26
|{{Байрақ|Аустрия}}
|[[Kaleen]]
|«[[We Will Rave]]» {{ref-en}}&lt;br/&gt;&lt;small&gt;''«Біз сандырақтаймыз»''&lt;/small&gt;
|ағылшын
| 24
| 19
| 5
| 24
|}

=== Ұпай жариялаушылары ===
Ұпай жариялаушылары өз елдерінің ұлттық қазылар алқасының 12 ұпайлық бағасын келесі ретпен жариялады:&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Lombardini |first=Emanuele |date=11 May 2024 |title=Spokesperson Eurovision 2024: Italia in posizione 26, Alessandra Mele rinuncia |trans-title=Spokespersons Eurovision 2024: Italy in position 26, Alessandra Mele gives up |url=https://www.eurofestivalnews.com/2024/05/11/spokeperson-eurovision-2024-italia-26-mele-rinuncia/ |access-date=12 May 2024 |website=Eurofestival News |language=it-IT |archive-date=11 May 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240511182730/https://www.eurofestivalnews.com/2024/05/11/spokeperson-eurovision-2024-italia-26-mele-rinuncia/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
{{div col}}
# {{Байрақ|Украина}} — [[Жамала]]
# {{Байрақ|Ұлыбритания}} — [[Джоанна Ламли]]
# {{Байрақ|Люксембург}} — [[Дезире Нозбуш]]
# {{Байрақ|Әзербайжан}} — [[Айсель Теймурзаде]]
# {{Байрақ|Сан-Марино}} — Kida
# {{Байрақ|Мальта}} — Matt Blxck
# {{Байрақ|Хорватия}} — Иван Дориан Мольнар
# {{Байрақ|Албания}} — Андри Джаху
# {{Байрақ|Чехия}} — Радка Росицка
# {{Байрақ|Израиль}} — Майя Алкулумбре
# {{Байрақ|Аустралия}} — [[Voyager (топ)|Дэниел Эстрин]]
# {{Байрақ|Дания}} — Стефани Сурруг
# {{Байрақ|Испания}} — [[Сорайя Арнелас]]
# {{Байрақ|Норвегия}} — Ингвильд Хелльйесен&lt;ref&gt;{{Cite web |date=11 May 2024 |title=Alessandra Mele trekker seg fra Eurovision-rolle |trans-title=Alessandra Mele withdraws from Eurovision role |url=https://www.nrk.no/nyheter/alessandra-mele-trekker-seg-fra-eurovision-rolle-1.16878973 |access-date=11 May 2024 |publisher=NRK |language=nb-NO |archive-date=11 May 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240511130627/https://www.nrk.no/nyheter/alessandra-mele-trekker-seg-fra-eurovision-rolle-1.16878973 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
# {{Байрақ|Германия}} — Ина Мюллер
# {{Байрақ|Армения}} — [[Brunette (әнші)|Brunette]]
# {{Байрақ|Словения}} — Лорелла Флего
# {{Байрақ|Грузия}} — [[Софо Халваши]]
# {{Байрақ|Швейцария}} — [[Дженнифер Боссхард]]
# {{Байрақ|Молдова}} — Дойна Стимповски
# {{Байрақ|Грекия}} — [[Елена Папаризу]]
# {{Байрақ|Эстония}} — [[Биргит Ыйгемеэль]]
# {{Байрақ|Нидерланд}} — ''ешкім'' &lt;small&gt;([[Никки де Ягер]] қазылар алқасының ұпайларын жариялауы керек еді, бірақ дисквалификациядан кейін оның орнына [[Мартин Эстердаль]] жариялады)&lt;ref name=&quot;Nikkie24leaving&quot;&gt;{{Cite web |last=Vranis |first=Michalis |date=11 May 2024 |title=Eurovision 2024: Nikkie de Jager withdraws from announcing Dutch votes at Eurovision Final |url=https://esctoday.com/195025/nikkie-de-jager-withdraws-from-announcing-dutch-votes-at-eurovision-final/ |access-date=12 May 2024 |website=ESCToday |language=en-US |archive-date=12 May 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240512062316/https://esctoday.com/195025/nikkie-de-jager-withdraws-from-announcing-dutch-votes-at-eurovision-final/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;/small&gt;
# {{Байрақ|Аустрия}} — Филипп Ханза
# {{Байрақ|Франция}} — [[Наташа Сен-Пьер]]
# {{Байрақ|Италия}} — Марио Акампа
# {{Байрақ|Финляндия}} — Тони Лааксонен&lt;ref name=&quot;FI24NewSpokesperson&quot;&gt;{{cite news |title=Käärijä ei kerrokaan Suomen pisteitä Euroviisujen finaalissa – pisteet antaa Radio Suomen juontaja Toni Laaksonen |trans-title=Käärijä does not give Finland's score in the Eurovision final – the score is given by Radio Suomi host Toni Laaksonen |url=https://yle.fi/a/74-20088195 |access-date=12 May 2024 |work=Yle Uutiset |date=11 May 2024 |language=fi |archive-date=11 May 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240511202141/https://yle.fi/a/74-20088195 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
# {{Байрақ|Португалия}} — [[Mimicat]]
# {{Байрақ|Бельгия}} — Ливия Душкофф
# {{Байрақ|Исландия}} — [[Фридрик Омар|Фридрик Омар Хьёрлейфссон]]
# {{Байрақ|Латвия}} — [[Sudden Lights|Андрейс Рейнис Зитманис]]
# {{Байрақ|Ирландия}} — [[Пол Харрингтон]]
# {{Байрақ|Польша}} — [[Вики Габор]]
# {{Байрақ|Кипр}} — Лукас Хамацос
# {{Байрақ|Литва}} — [[Моника Линките]]
# {{Байрақ|Сербия}} — [[Констракта]]
# {{Байрақ|Швеция}} — [[Франс]]
{{div col end}}

== Галерея ==
&lt;gallery class=&quot;center&quot; mode=&quot;nolines&quot; widths=&quot;200&quot; heights=&quot;150&quot; perrow=&quot;5&quot;&gt;
Сурет:Besa Eurovision Song Contest 2024 Final Malmö dress rehearsal semi 2 05.jpg|{{Байрақ|Албания}}
Сурет:Ladaniva Eurovision Song Contest 2024 final Malmö dress rehearsal semi 2 06.jpg|{{Байрақ|Армения}}
Сурет:Eelctric Fields, semi-finals, Eurovision 2024 01.jpg|{{Байрақ|Аустралия}}
Сурет:Kaleen Eurovision Song Contest 2024 final Malmö dress rehearsal semi 2 01.jpg|{{Байрақ|Аустрия}}
Сурет:Fahree feat. İlkin Dövlətov, Eurovision 2024 1st semi-final rehearsal 11.jpg|{{Байрақ|Әзербайжан}}
Сурет:Mustii Eurovision Song Contest 2024 Semi 2 01.jpg|{{Байрақ|Бельгия}}
Сурет:Isaak Eurovision Song Contest 2024 Final Malmö dress rehearsal semi 1 02.jpg|{{Байрақ|Германия}}
Сурет:Marina Satti Eurovision Song Contest 2024 Final Malmö dress rehearsal semi 2 07.jpg|{{Байрақ|Грекия}}
Сурет:Nutsa Buzaladze Eurovision Song Contest 2024 Final dress rehearsal 03.jpg|{{Байрақ|Грузия}}
Сурет:Saba Eurovision Song Contest 2024 Final Malmö dress rehearsal semi 2 03.jpg|{{Байрақ|Дания}}
Сурет:Bambie Thug Eurovision Song Contest 2024 Final Malmö dress rehearsal semi 5.jpg|альт=|{{Байрақ|Ирландия}}
Сурет:Angelina Mango Eurovision Song Contest 2024 dress rehearsal semi 2 05.jpg|{{Байрақ|Италия}}
Сурет:Nebulossa Eurovisionen Song Contest 2024 Final dress rehearsal 02.jpg|{{Байрақ|Испания}}
Сурет:Eden Golan Eurovision Song Contest 2024 Final dress rehearsal 02.jpg|{{Байрақ|Израиль}}
Сурет:Silia Kapsis Eurovison Song Contest 2024 Malmö Final dress rehearsal semi 1.jpg|{{Байрақ|Кипр}}
Сурет:Dons Eurovision Song Contest 2024 Final Malmö dress rehearsal semi 2 01.jpg|{{Байрақ|Латвия}}
Сурет:Silvester Belt Eurovision Song Contest 2024 final dress rehearsal.jpg|{{Байрақ|Литва}}
Сурет:Tali Eurovision Song Contest 2024 Final Malmö dressrehearsal semi 1 02.jpg|{{Байрақ|Люксембург}}
Сурет:Sarah Bonnici Eurovision Song Contest 2024 Final Malmö dress rehearsal semi 2 02.jpg|{{Байрақ|Мальта}}
Сурет:Natalia Barbu, Eurovision 2024 1st semi-final rehearsal 06.jpg|{{Байрақ|Молдова}}
Сурет:Joost Klein, semi-finals, Eurovision 2024 07.jpg|&lt;s&gt;{{Байрақ|Нидерланд}}&lt;/s&gt;
Сурет:Gåte Eurovision Song Contest 2024 Final dress rehearsal 02.jpg|{{Байрақ|Норвегия}}
Сурет:Luna, semi-finals, Eurovision 2024 22.jpg|{{Байрақ|Польша}}
Сурет:Iolanda Eurovision Song Contest 2024 Final Malmö dress rehearsal semi 1 01.jpg|{{Байрақ|Португалия}}
Сурет:Megara Eurovision Song Contest 2024 Final Malmö dress rehearsal semi 2 02.jpg|{{Байрақ|Сан-Марино}}
Сурет:Teya Dora Eurovison Song Contest 2024 Final dress rehearsal 02.jpg|{{Байрақ|Сербия}}
Сурет:Raiven Eurovision Song Contest 2024 Final Malmö dress rehearsal semi 1 09.jpg|{{Байрақ|Словения}}
Сурет:Alyona alyona and Jerry Heil, final,, Eurovision 2024 08.jpg|{{Байрақ|Украина}}
Сурет:Olly Alexander Eurovision Song Contest 2024 Final Malmö dress rehearsal semi 1.jpg|{{Байрақ|Ұлыбритания}}
Сурет:Windows95man Eurovision Song Contest 2024 Final Malmö dress rehearsal semi 1 07.jpg|{{Байрақ|Финляндия}}
Сурет:Slimane Eurovision Song Contest 2024 semi 2.jpg|{{Байрақ|Франция}}
Сурет:Baby Lasagna Eurovision Song Contets 2024 Final Malmö dress rehearsal semi 1 08.jpg|{{Байрақ|Хорватия}}
Сурет:Aiko Eurovision Song Contest 2024 Final Malmö dress rehearsal semi 2 11.jpg|{{Байрақ|Чехия}}
Сурет:Marcus &amp; Martinus Eurovision Song Contest 2024 Final Malmö dress rehearsal semi 1 02.jpg|{{Байрақ|Швеция}} 
Сурет:Nemo Eurovision Song Contest 2024 Final Malmö dress rehearsal semi 2 08.jpg|'''{{Байрақ|Швейцария}}''' 
Сурет:5MIINUST x Puuluup Eurovision Song Contest 2024 final dress rehearsal 06.jpg|{{Байрақ|Эстония}}   
&lt;/gallery&gt;

== Қаралымдар ==
«Eurovision 2024» ән байқауының қаралым саны туралы деректер еуропалық телеарналардың ресми көрсеткіштерін ескереді.
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|+Елдер бойынша Eurovision 2024 қаралымы
! rowspan=&quot;2&quot; |Ел
! rowspan=&quot;2&quot; |Финал
! colspan=&quot;2&quot; |Жартылай финалдар
|-
!1
!2
|-
|{{Байрақ|Аустралия}}&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovoix.com/2024/05/13/australia-400000-viewers-eurovision-2024-grand-final/|title=🇦🇺 Australia: Over 400,000 Viewers for the Eurovision 2024 Grand Final|last=Granger|first=Anthony|date=2024-05-13|website=Eurovoix|language=en-GB|access-date=2024-05-13}}&lt;/ref&gt;
|{{Center|1 435 000}}
|{{Center|–}}
|{{Center|–}}
|-
|{{Байрақ|Аустрия}}&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.esc-plus.com/viewing-figures-eurovision-2024-second-semi-final-ratings-across-europe/|title=Viewing Figures: Eurovision 2024 second semi-final ratings across Europe|last=Menéndez|first=Hugo Carabaña|date=2024-05-10|website=ESCplus|language=en-GB|access-date=2024-05-12}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.esc-plus.com/viewing-figures-eurovision-2024-first-semi-final-ratings-across-europe/|title=Viewing Figures: Eurovision 2024 first semi-final ratings across Europe|last=Menéndez|first=Hugo Carabaña|date=2024-05-08|website=ESCplus|language=en-GB|access-date=2024-05-12}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovoix.com/2024/05/12/austria-up-to-1-2-million-viewers-for-eurovision-2024-final/|title=🇦🇹 Austria: Up to 1.2 Million Viewers for Eurovision 2024 Final|last=Conte|first=Davide|date=2024-05-12|website=Eurovoix|language=en-GB|access-date=2024-05-13}}&lt;/ref&gt;
|{{Center|1 200 000}}
|{{Center|381 000}}
|{{Center|600 400}}
|-
|{{Байрақ|Бельгия}}&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovoix.com/2024/05/13/belgium-viewers-for-the-eurovision-2024-grand-final/|title=🇧🇪 Belgium: 1.175 Million Viewers for the Eurovision 2024 Grand Final|last=Granger|first=Anthony|date=2024-05-13|website=Eurovoix|language=en-GB|access-date=2024-05-13}}&lt;/ref&gt;
|{{Center|1 175 589}}
|{{Center|771 106}}
|{{Center|1 350 975}}
|-
|{{Байрақ|Германия}}&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovoix.com/2024/05/12/%F0%9F%87%A9%F0%9F%87%AA-germany-7-98-million-viewers-for-eurovision-2024-grand-final/|title=🇩🇪 Germany: 7.98 Million Viewers for Eurovision 2024 Grand Final|last=Granger|first=Anthony|date=2024-05-12|website=Eurovoix|language=en-GB|access-date=2024-05-12}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;
|{{Center|7 980 000}}
|{{Center|680 000}}
|{{Center|660 000}}
|-
|{{Байрақ|Дания}}&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt;
|{{Center|–}}
|{{Center|361 019}}
|{{Center|672 938}}
|-
|{{Байрақ|Ирландия}}&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovoix.com/2024/05/13/ireland-666000-viewers-eurovision-2024-final/|title=🇮🇪 Ireland: Largest Audience for a Eurovision Final Since 2018|last=Granger|first=Anthony|date=2024-05-13|website=Eurovoix|language=en-GB|access-date=2024-05-13}}&lt;/ref&gt;
|{{Center|685 000}}
|{{Center|–}}
|{{Center|–}}
|-
|{{Байрақ|Испания}}&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovoix.com/2024/05/12/spain-just-under-5-million-viewers-final-of-eurovision-2024/|title=🇪🇸 Spain: Just Under 5 Million Viewers for the Final of Eurovision 2024|last=Conte|first=Davide|date=2024-05-12|website=Eurovoix|language=en-GB|access-date=2024-05-12}}&lt;/ref&gt;
|{{Center|4 886 000}}
|{{Center|722 000}}
|{{Center|1 285 000}}
|-
|{{Байрақ|Италия}}&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovoix.com/2024/05/12/italy-5-3-million-viewers-eurovision-2024-final/|title=🇮🇹 Italy: 5.3 Million Viewers for the Eurovision 2024 Final|last=Conte|first=Davide|date=2024-05-12|website=Eurovoix|language=en-GB|access-date=2024-05-12}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;
|{{Center|5 341 000}}
|{{Center|1 912 000}}
|{{Center|2 817 000}}
|-
|{{Байрақ|Нидерланд}}&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;
|{{Center|–}}
|{{Center|1 462 000}}
|{{Center|2 984 000}}
|-
|{{Байрақ|Норвегия}}&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovoix.com/2024/05/13/%F0%9F%87%B3%F0%9F%87%B4-norway-lowest-eurovision-grand-final-audience-since-2007/|title=🇳🇴 Norway: Lowest Eurovision Grand Final Audience Since 2007|last=Granger|first=Anthony|date=2024-05-13|website=Eurovoix|language=en-GB|access-date=2024-05-13}}&lt;/ref&gt;
|{{Center|1 400 000}}
|{{Center|–}}
|{{Center|–}}
|-
|{{Байрақ|Португалия}}&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovoix.com/2024/05/12/portugal-924500-viewers-for-eurovision-2024-final/|title=🇵🇹 Portugal: 924,500 Viewers For Eurovision 2024 Final|last=Conte|first=Davide|date=2024-05-12|website=Eurovoix|language=en-GB|access-date=2024-05-13}}&lt;/ref&gt;
|{{Center|924 500}}
|{{Center|660 700}}
|{{Center|183 400}}
|-
|{{Байрақ|Словения}}&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovoix.com/2024/05/13/slovenia-37000-votes-eurovision-2024-final/|title=🇸🇮 Slovenia: 37,000 Votes Were Cast During the Eurovision 2024 Final|last=Granger|first=Anthony|date=2024-05-13|website=Eurovoix|language=en-GB|access-date=2024-05-13}}&lt;/ref&gt;
|{{Center|271 200}}
|{{Center|161 100}}
|{{Center|97 600}}
|-
|{{Байрақ|Украина}}&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovision.ua/6229-chastka-pokazu-pershogo-pivfinalu-yevrobachennya-na-kanali-suspilne-kultura-syagala-156/|title=Частка показу першого півфіналу Євробачення на каналі Суспільне Культура сягала 15,6%|website=eurovision.ua|access-date=14 травня 2024}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovoix.com/2024/05/14/ukraine-viewers-eurovision-2024-final/|title=🇺🇦 Ukraine: 800,000 Viewers For Eurovision 2024 Final|last=Grace|first=Emily|date=2024-05-14|website=Eurovoix|language=en-GB|access-date=2024-05-15}}&lt;/ref&gt;
|{{Center|800 000}}
|{{Center|529 000}}
|{{Center|–}}
|-
|{{Байрақ|Ұлыбритания}}&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovoix.com/2024/05/12/united-kingdom-7-6-million-viewers-eurovision-2024/|title=🇬🇧 United Kingdom: 7.6 Million Viewers for the Grand Final of Eurovision 2024|last=Granger|first=Anthony|date=2024-05-12|website=Eurovoix|language=en-GB|access-date=2024-05-12}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;
|{{Center|7 600 000}}
|{{Center|1 858 700}}
|{{Center|1 760 000}}
|-
|{{Байрақ|Финляндия}}&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovoix.com/2024/05/12/finland-viewers-eurovision-2024-grand-final/|title=🇫🇮 Finland: 1.2 Million Viewers for the Eurovision 2024 Grand Final|last=Granger|first=Anthony|date=2024-05-12|website=Eurovoix|language=en-GB|access-date=2024-05-12}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt;
|{{Center|1 200 000}}
|{{Center|717 000}}
|{{Center|–}}
|-
|{{Байрақ|Франция}}&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovoix.com/2024/05/12/france-viewing-interest-jumps-for-eurovision-2024-final/|title=🇫🇷 France: Viewing Interest Jumps for the Eurovision 2024 Final|last=Granger|first=Anthony|date=2024-05-12|website=Eurovoix|language=en-GB|access-date=2024-05-12}}&lt;/ref&gt;
|{{Center|5 400 000}}
|{{Center|–}}
|{{Center|–}}
|-
|{{Байрақ|Хорватия}}&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovoix.com/2024/05/13/croatia-75-audience-share-eurovision-2024-final/|title=🇭🇷 Croatia: Nearly 75% Audience Share for the Eurovision 2024 Final|last=Granger|first=Anthony|date=2024-05-13|website=Eurovoix|language=en-GB|access-date=2024-05-13}}&lt;/ref&gt;
|{{Center|1 225 000}}
|{{Center|979 147}}
|{{Center|–}}
|-
|{{Байрақ|Швейцария}}&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovoix.com/2024/05/14/switzerland-over-600000-viewers-for-the-eurovision-2024-grand-final-on-srf/|title=🇨🇭 Switzerland: Over 600,000 Viewers for the Eurovision 2024 Grand Final on SRF|last=Granger|first=Anthony|date=2024-05-14|website=Eurovoix|language=en-GB|access-date=2024-05-15}}&lt;/ref&gt;
|{{Center|614 000}}
|{{Center|162 000}}
|{{Center|472 000}}
|-
|{{Байрақ|Швеция}}&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovoix.com/2024/05/13/sweden-2-million-viewers-eurovision-2024-final/|title=Sweden: 2.31 Million Viewers For Eurovision 2024 Final|last=Andersson|first=Rafaell|date=2024-05-13|website=Eurovoix|language=en-GB|access-date=2024-05-13}}&lt;/ref&gt;
|{{Center|2 310 000}}
|{{Center|1 081 000}}
|{{Center|1 358 000}}
|-
|{{Байрақ|Эстония}}&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://eurovoix.com/2024/05/15/estonia-499000-viewers-for-the-eurovision-2024/|title=🇪🇪 Estonia: 499,000 Viewers for the Eurovision 2024|last=Washak|first=James|date=2024-05-15|website=Eurovoix|language=en-GB|access-date=2024-05-15}}&lt;/ref&gt;
| colspan=&quot;3&quot; |{{Center|499 000}}
|}

== Ресми альбом ==
'''«Eurovision Song Contest: Malmö 2024»''' — барлық 37 әнді қамтитын байқаудың ресми [[Жинақ (музыка)|жинақ альбомы]]. Ол [[Еуропалық хабар тарату одағы]]мен құрастырылып, [[Universal Music Group]]-пен сандық форматта 2024 жылғы 12 сәуірде, CD форматында 2024 жылғы 19 сәуірде және винал форматында 2024 жылғы 24 мамырда шығарылды.&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Eurovision Song Contest Malmö 2024 by Various Artists |publisher=[[Apple Music]] |date=12 сәуір 2024 |url=https://music.apple.com/us/album/eurovision-song-contest-malm%C3%B6-2024/1736817783 |access-date=27 наурыз 2024 |language=en-US |archive-date=27 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240327140524/https://music.apple.com/us/album/eurovision-song-contest-malm%C3%B6-2024/1736817783 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=22 наурыз 2024 |title=Pre-Order Official CD Eurovision 2024 + FREE Button |url=https://shop.eurovision.tv/product/official-cd-eurovision-2024/ |access-date=22 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=17 мамыр 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240517152744/https://shop.eurovision.tv/product/official-cd-eurovision-2024/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=22 наурыз 2024 |title=Pre-Order Official Vinyl Eurovision 2024 + FREE Button |url=https://shop.eurovision.tv/product/official-vinyl-eurovision-2024/ |access-date=22 наурыз 2024 |publisher=Eurovision Song Contest |archive-date=22 наурыз 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240322131655/https://shop.eurovision.tv/product/official-vinyl-eurovision-2024/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;

=== Чарттар ===
{| class=&quot;wikitable sortable plainrowheaders&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
|+''«Eurovision Song Contest: Malmö 2024»'' үшін апталық чарт
! scope=&quot;col&quot; | Чарт (2024)
! scope=&quot;col&quot; | Ең&lt;br /&gt;жоғарғы&lt;br /&gt;позиция
|-
| scope=&quot;row&quot; | Australian Albums ([[ARIA Charts|ARIA]])&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.aria.com.au/charts/albums-chart/2024-05-20|title=ARIA Top 50 Albums Chart|publisher=[[Аустралиялық дыбыс жазу индустриясы қауымдастығы]]|date=20 мамыр 2024|access-date=17 мамыр 2024|archive-date=17 мамыр 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20240517152612/https://www.aria.com.au/charts/albums-chart/2024-05-20|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
| 22
|-
| scope=&quot;row&quot; | Belgian Compilation Albums ([[Ultratop|Ultratop 50]] Flanders)&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.ultratop.be/nl/compilaties/2024/20240420|title=Ultratop Compilaties – 20 сәуір 2024|publisher=[[Ultratop]]|access-date=22 сәуір 2024|language=nl-BE|archive-date=30 сәуір 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20240430085609/https://www.ultratop.be/nl/compilaties/2024/20240420|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
| 1
|-
| scope=&quot;row&quot; | Belgian Compilation Albums ([[Ultratop|Ultratop 50]] Wallonia)&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.ultratop.be/fr/compilations/2024/20240427|title=Ultratop Compilations – 27 сәуір 2024|publisher=[[Ultratop]]|access-date=29 сәуір 2024|language=fr-BE|archive-date=29 сәуір 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20240429001731/https://www.ultratop.be/fr/compilations/2024/20240427|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
| 1
|-
| scope=&quot;row&quot; | Czech Albums ([[Фонографиялық индустрияның халықаралық федерациясы|ČNS IFPI]])
| 6
|-
| scope=&quot;row&quot;| Danish Compilation Albums (Tracklisten)&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://hitlisten.nu/default.asp?w=17&amp;y=2024&amp;list=c10|title=Compilation Top-10 Uge 17-2024|publisher=Hitlisten|access-date=1 мамыр 2024|language=da|archive-date=1 мамыр 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20240501001752/https://hitlisten.nu/default.asp?w=17&amp;y=2024&amp;list=c10|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
| 7
|-
| scope=&quot;row&quot;| Dutch Compilation Albums ([[Dutch Charts|Compilation Top 30]])&lt;ref&gt;{{cite web|title=Eurovision Song Contest – Malmö 2024|url=https://dutchcharts.nl/showitem.asp?interpret=&amp;titel=Eurovision+Song+Contest+%2D+Malm%F6+2024&amp;cat=a|publisher=[[Dutch Charts]]|rowheader=true|access-date=28 сәуір 2024}}&lt;/ref&gt;
| 1
|-
| scope=&quot;row&quot;| Finnish Physical Albums ([[Official Finnish Charts|Suomen virallinen lista]])&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ifpi.fi/lista/artistit/various+artists/eurovision+song+contest+malm%C3%B6+2024/|title=Suomen virallinen lista: Various Artists – Eurovision Song Contest Malmö 2024|publisher=[[Musiikkituottajat]]|access-date=28 сәуір 2024|language=fi|archive-date=28 сәуір 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20240428014912/https://ifpi.fi/lista/artistit/various+artists/eurovision+song+contest+malm%C3%B6+2024/|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
| 8
|-
| scope=&quot;row&quot;| German Compilation Albums ([[GfK Entertainment чарттары|Offizielle Top 100]])&lt;ref&gt;{{cite web|title=Eurovision Song Contest – Malmö 2024|url=https://www.offiziellecharts.de/compilation-details-533901|work=offiziellecharts.de|publisher=[[GfK Entertainment Charts]]|rowheader=true|access-date=27 сәуір 2024}}&lt;/ref&gt;
| 1
|-
| scope=&quot;row&quot;| Greek Albums ([[IFPI Greece|IFPI]])&lt;ref&gt;{{cite web|title=Official IFPI Charts – Top-75 Albums Sales Chart (Combined) – Εβδομάδα: 18/2024|url=https://www.ifpi.gr/charts_el.html|publisher=[[IFPI Greece]]|access-date=9 мамыр 2024|language=el|archive-url=https://web.archive.org/web/20240509003801/https://www.ifpi.gr/charts_el.html|archive-date=9 мамыр 2024|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
| 9
|-
| scope=&quot;row&quot;| Irish Compilation Albums ([[Ирландия дыбыс жазу компанияларының қауымдастығы|IRMA]])&lt;ref&gt;{{cite web||title=Irish Compilations Chart – Week 19 2024 – Week Ending 17 мамыр 2024|url=https://www.irma.ie//index.cfm?page=irish-charts&amp;chart=Compilations|publisher=[[Ирландия дыбыс жазу компанияларының қауымдастығы|IRMA]]|rowheader=true|access-date=11 мамыр 2024}}&lt;/ref&gt;
| 1
|-
| scope=&quot;row&quot;| Italian Physical Albums ([[Италиялық дыбыс жазу компанияларының қауымдастығы|FIMI]])&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.fimi.it/top-of-the-music/classifiche.kl#/charts/6/2024/20|title=Classifica settimanale WK 20 (dal 10.05.2024 al 16.05.2024)|website=[[Италиялық дыбыс жазу компанияларының қауымдастығы|FIMI]]|publisher=[[Италиялық дыбыс жазу компанияларының қауымдастығы]]|access-date=27 мамыр 2024|language=it}}&lt;/ref&gt;
|20
|-
| scope=&quot;row&quot;| Polish Physical Albums ([[Поляк фонографиялық индустрия қоғамы|ZPAV]])&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.olis.pl/charts/oficjalna-lista-sprzedazy/albumy-fizycznie|title=OLiS – oficjalna lista sprzedaży – albumy fizycznie|website=[[OLiS]]|publisher=[[Поляк фонографиялық индустрия қоғамы]]|access-date=23 мамыр 2024|language=pl}} ''Note: Change the date to 10.05.2024–16.05.2024 under &quot;zmień zakres od–do:''&lt;/ref&gt;
| 32
|-
| scope=&quot;row&quot;| Slovak Albums ([[Фонографиялық индустрияның халықаралық федерациясы|ČNS IFPI]])&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ifpicr.cz/hitparada/36?weekId=2903|title=SK - ALBUMS - TOP 100: 21. týden 2024|publisher=[[Фонографиялық индустрияның халықаралық федерациясы|ČNS IFPI]]|access-date=28 мамыр 2024|language=sk}}&lt;/ref&gt;
| 15
|-
| scope=&quot;row&quot;| Swedish Physical Albums ([[Sverigetopplistan]])&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://sverigetopplistan.se/chart/234/?dspy=2024&amp;dspp=20|title=Veckolista Album Fysiskt, vecka 20|publisher=[[Sverigetopplistan]]|access-date=17 мамыр 2024|language=sv|archive-date=14 мамыр 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20240514022021/https://sverigetopplistan.se/chart/234/?dspy=2024&amp;dspp=20|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
| 3
|-
| scope=&quot;row&quot;| Swiss Compilation Albums ([[Swiss Hitparade]])&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://swisscharts.com/compilation/Eurovision-Song-Contest-Malmoe-2024-533901|title=Eurovision Song Contest – Malmö 2024|publisher=[[Swiss Charts]]|access-date=22 сәуір 2024|language=de-CH|archive-date=22 сәуір 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20240422023116/http://swisscharts.com/compilation/Eurovision-Song-Contest-Malmoe-2024-533901|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
| 1
|-
| scope=&quot;row&quot;| UK Compilation Albums ([[Official Charts Company|OCC]])&lt;ref&gt;{{cite web|title=Eurovision Song Contest Malmo 2024 by Various Artists|url=https://www.officialcharts.com/albums/various-artists-eurovision-song-contest-malmo-2024/|publisher=[[Official Charts Company]]|rowheader=true|access-date=18 мамыр 2024}}&lt;/ref&gt;
| 1
|-
| scope=&quot;row&quot; | US Compilation Albums (''[[Billboard]]'')&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.billboard.com/charts/compilation-albums/2024-05-25/|title=''Billboard'' Compilation Albums: Week of May 25, 2024|magazine=[[Billboard]]|access-date=21 мамыр 2024|url-access=subscription|archive-url=https://web.archive.org/web/20240522131656/https://www.billboard.com/charts/compilation-albums/|archive-date=22 мамыр 2024}}&lt;/ref&gt;
| 7
|}

== Тағы қараңыз ==
* [[Junior Eurovision ән байқауы 2024]]

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|3}}

== Сыртқы сілтемелер ==
{{commonscat|Eurovision Song Contest 2024|Eurovision ән байқауы 2024}}
* {{Ресми сайт|eurovision.tv}}

{{Сыртқы сілтемелер}}
{{Eurovision ән байқауы 2024}}
{{Eurovision ән байқауы}}

[[Санат:Eurovision ән байқауы]]
[[Санат:Eurovision ән байқауы 2024]]
[[Санат:Жылдар бойынша Eurovision ән байқауы]]
[[Санат:Мальмё]]</text>
      <sha1>5p0qh8vncg1h3nw1iv8dweg4zmlnjfz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Құмтөр</title>
    <ns>0</ns>
    <id>739667</id>
    <revision>
      <id>3400680</id>
      <parentid>3355314</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:03:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>3400680</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10102" sha1="s9pb0a92oeuh8ppox4xqmwecq0jqx0a" xml:space="preserve">{{Алтын кен орны
 |Атауы               = Құмтөр
  |Төл атауы          = 
 |Координаттары       = 41/52/N/78/12/E
  |CoordScale         = 
 |Ел                  = Қырғызстан
  |Аймақ              = Ыстықкөл облысы
 |Ашылған уақыты      = 1997
 |Кен орнының түрі         = [[Ашық тау кен ісі|ашық карьер]]
 |Теңгерімдік қорлары      = 
 |Сурет                    = Kumtor Gold Mine - panoramio - Michael Karavanov.jpg
  |Сурет атауы             = 
 |Статусы                  = 
 |Өңдеу әдісі              = 
 |Жылдық өнімі             = 
 |Жер қойнауын пайдаланушы = 
 |Позициялық карта         = 
 |Ортаққордағы санаты      = 
}}
'''Құмтөр''' ({{lang-ky|Кумтөр}}) — [[Орталық Азия]]дағы ең ірі [[алтын]] [[кеніш]]терінің бірі. [[Қырғызстан]]ның [[Ыстықкөл облысы]]нда орналасқан. Кеніш 1997 жылдан бері алтын өндірумен айналысады және 2022 жылдың 30 маусымындағы жағдай бойынша 13,8 миллион унциядан астам алтын өндірді. [[Перу]]дағы Янакочадан кейін әлемдегі екінші орында.

== Тарихы ==
1978 жылы [[Қырғыз Кеңестік Социалистік Республикасы|Қырғыз КСР]] мемлекеттік геология комитетінің геофизикалық экспедициясы кен орнын ашты. 1992 жылы жаңадан құрылған Қырғызстан үкіметі мен Cameco Corporation Құмтөр алтын жобасын құру туралы келісімге қол қойды. Сол жылы Cameco Corporation Құмтөрдің толық иесі болды. Кеніш құрылысы 1993 жылы басталып, 1997 жылы мамырда Құмтөрде коммерциялық алтын өндірісі басталды.

2013 жылдың қазан айына дейін Қырғызстан үкіметі компаниямен келіссөздерді аяқтап, парламентке 50/50 үлестік бірлескен кәсіпорын құру туралы меморандум жобасын ұсынды, алайда оны парламент қабылдамады, өйткені парламент Қырғызстанның компаниядағы үлестік үлесін 67 пайызға дейін арттыруды талап етті.&lt;ref&gt;[http://knews.kg/2013/10/23/jogorku-kenesh-otklonil-memorandum-s-centerra-gold-inc-o-sozdanii-sovmestnogo-predpriyatiya/ Жогорку Кенеш отклонил меморандум с Centerra Gold Inc. о создании совместного предприятия.]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://24.kg/archive/ru/parlament/163552-v-parlamente-kyrgyzstana-vnov-peredumali-i-snova.html/ В парламенте Кыргызстана вновь передумали и снова требуют, чтобы правительство Кыргызстана добилось увеличения доли в СП до 67 процентов]&lt;/ref&gt; 2014 жылы Құмтөрді қайта құрылымдау бағдарламасы парламентте бекітілді.&lt;ref&gt;[https://24.kg/archive/ru/parlament/171414-zhogorku-kenesh-podderzhal-restrukturizaciyu.html/ Жогорку Кенеш поддержал реструктуризацию «Кумтора»]&lt;/ref&gt; Алайда, 2015 жылдың желтоқсанында Қырғызстан үкіметі келіссөздерден шыққаны жарияланды, өйткені үкімет жаңа қайта құрылымдау бағдарламасын ұсынбақшы болды.&lt;ref&gt;[https://24.kg/archive/ru/parlament/171414-zhogorku-kenesh-podderzhal-restrukturizaciyu.html/ Кабмин КР выходит из переговоров по реструктуризации проекта &quot;Кумтор&quot;]&lt;/ref&gt;

Содан кейін Centerra Gold-пен үкімет арасында стратегиялық қоршаған орта мен инвестиция туралы келісімге қол қойылғанға дейін сот процестері жалғасты.&lt;ref&gt;[https://kaktus.media/doc/362682_kabmin_i_centerra_gold_ins._podpisali_soglashenie_po_ekologii_na_issyk_kyle.html Кабмин и Centerra Gold Inс. подписали соглашение по экологии на Иссык-Куле]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://kaktus.media/doc/362682_kabmin_i_centerra_gold_ins._podpisali_soglashenie_po_ekologii_na_issyk_kyle.html Правительство и Центерра открыли новый этап реализации проекта «Кумтор»]&lt;/ref&gt; Аталған келісім барлық даулар мен арбитраждық және экологиялық талаптарды реттеді. Сондай-ақ, 2016 жылдың 16 қарашасында Давидов және Лысый мұздықтарының жанында коммерциялық қызметке рұқсат беретін су кодексіне түзетулер қабылданды.&lt;ref&gt;[http://www.president.kg/ru Подписан Закон Кыргызской Республики «О внесении изменений в Водный Кодекс Кыргызской Республики»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180708233816/http://president.kg/ru/ |date=2018-07-08 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.kumtor.kg/ru/centerra-gold-reaches-comprehensive-settlement-with-the-government-of-the-kyrgyz-republic/ Компания «Центерра Голд Инк.» достигла полного урегулирования спорных вопросов с Правительством Кыргызской Республики] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190213165010/https://www.kumtor.kg/ru/centerra-gold-reaches-comprehensive-settlement-with-the-government-of-the-kyrgyz-republic/ |date=2019-02-13 }}&lt;/ref&gt;

=== Меншік қайшылығы және ұлттандыру қозғалысы ===
2012 жылдан бері адвокаттар Centerra Gold компаниясы қоршаған ортаны бұзды және жемқорлық жасады деп айыпталуына байланысты кенішті мемлекет меншігіне қайтаруды талап етті.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite web|date=6 қазан 2020|title=Биография Садыра Жапарова|url=https://ria.ru/20201006/zhaparov-1578515088.html|accessdate=14 қазан 2020|publisher=РИА Новости|language=ru}}&lt;/ref&gt; 2021 жылдың 14 мамырында президент [[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров|Садыр Жапаров]] парламент бекіткен шахтаға үкіметтің уақытша бақылауын қамтамасыз ететін заң жобасына сегіз күн өткен соң қол қойды.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Kyrgyz President Signs Law Allowing External Management Of Kumtor Gold Mine|url=https://www.rferl.org/a/kyrgyzstan-japarov-approves-law-takeover-kumtor-gold-mine/31255421.html|accessdate=2021-05-18|publisher=RadioFreeEurope/RadioLiberty|language=en}}&lt;/ref&gt; Жауап ретінде Centerra Gold кеніш бойынша Қырғызстанға қарсы арбитражды бастады.&lt;ref&gt;{{Cite web|date=16 мамыр 2021|title=Centerra Gold to launch arbitration against Kyrgyzstan over Kumtor mine|url=https://www.mining.com/centerra-gold-to-launch-arbitration-against-kyrgyzstan-over-kumtor-mine/|accessdate=2021-05-18|publisher=MINING.COM|language=en}}&lt;/ref&gt; Кейбір дереккөздер бұл әрекетті [[экспроприация]] деп сипаттады.&lt;ref&gt; Mine Takeover in Kyrgyzstan Stirs New Fear, Wall Street Journal, August 9, 2021, page A7&lt;/ref&gt;

Қырғызстан министрлер кабинетінің 2021 жылғы 17 мамырдағы бұйрығымен Kumtor Gold Company CJSC компаниясына уақытша сыртқы басқару енгізілді. Сол күні Canadian Professional Engineer (P.Eng.) лицензиясымен жұмыс істейтін тәжірибелі менеджер Теңгіз Бөлтірік Kumtor Gold Company CJSC компаниясына уақытша сыртқы менеджер болып тағайындалды.

== Өндірілуі және Қырғызстан экономикасына қосқан үлесі ==
Кен орны кәдімгі бұрғылау, жарылыс және жүк тиегіш не жүк машинасы қызметтерін пайдалана отырып, ашық әдіспен өндіріледі. Кен ұсатқышқа және одан әрі диірменге жеткізіледі, онда көміртегі сілтісіздендіру технологиясы бойынша алтын алынады. Фабриканың номиналды өнімділігі тәулігіне шамамен 16 000 тонна руданы құрайды. Кеніш Қырғызстандағы жеке сектордағы ең ірі жұмыс беруші және салық төлеуші ​​болып табылады. 2020 жылы Kumtor Gold Company табысы [[Жалпы ішкі өнім|ЖІӨ]]-нің 12,5% және жалпы өнеркәсіп өнімінің 23,3% құрады.{{дереккөзі келтірілмеген}}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер|2}}

[[Санат:Алтын кендері]]
[[Санат:Қырғызстан алтын кен орындары]]
[[Санат:Ыстықкөл облысы]]</text>
      <sha1>s9pb0a92oeuh8ppox4xqmwecq0jqx0a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ұлытау облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізімі</title>
    <ns>0</ns>
    <id>743073</id>
    <revision>
      <id>3400640</id>
      <parentid>3366304</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T16:06:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <origin>3400640</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="71461" sha1="8y0ub3qram8mr0tgyf46akr4qqzu0ja" xml:space="preserve">Ұлытау облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізімі Қарағанды облысының әкімдігінің 2020 жылғы 17 қарашадағы № 73/01 қаулысымен бекітілген.&lt;ref&gt;Қарағанды облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің Мемлекеттік тізімін бекіту туралы[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V20K0006094]&lt;/ref&gt;

== Жаңаарқа ауданы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+  
|-
! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері
|-
| 1 || Ақмола кесенесі, ХІХ ғ.; Киізүйбейнелі 1 кесенесі, ХІХ ғ.; Кесене, XIX ғ.; Кесене 1, (ХІХ ғ.) ||   || қала құрылысы және сәулет || Шалғы ауылынан батысқа қарай 27 км жерде, Көктас өзенінің оң жақ жағасында; ауылдан батысқа қарай 70 км жерде, Көксай өзенінің сол жақ жағасынан 2 км; батысқа қарай 49 км жерде, Көктас өзенінің жағасында.
|-
| 2 || Ақан сағанасы, ХІХ ғ. ||  || қала құрылысы және сәулет|| [[Ералиев ауылы|Ералиев]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 15 км.
|-
| 3 || Су мұнарасы, 1932 ж.||   || қала құрылысы және сәулет || [[Жаңаарқа]] кентіндегі теміржол бекетінде.
|-
| 4 || Асқарбек мешіті, ХІХ ғ. ||  || қала құрылысы және сәулет|| [[Ақтүбек (Ұлытау облысы)|Ақтүбек]] ауылынан батысқа қарай 2 км.
|-
| 5 || Суландыру жүйесінің қалдықтары ||   || қала құрылысы және сәулет || Қойтас өзенінің жағасында.
|-
| 6 || Кесене, (XIX ғ. екінші жартысы) ||   || қала құрылысы және сәулет || [[Ақтау (Ұлытау облысы)|Ақтау]] ауылынан шығысқа қарай 26 км.
|-
| 7 || Шоң Телғозыұлының құлпытасы №167, 1901 ж. ||   || қала құрылысы және сәулет || Айнабұлақ ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 19 км.
|-
| 8 || Кесене құландылары ||   || қала құрылысы және сәулет || [[Атасу (өзен)|Атасу]] өзенінің [[Сарысу (өзен)|Сарысу]] өзеніне 6 км төмен түсуінде.
|-
| 9 || Қартабай кесенесі, ХІХ ғ. ||   || қала құрылысы және сәулет || [[Қызылжар (Ұлытау облысы)|Қызылжар]] теміржол бекетінен солтүстік-шығысқа қарай 36 км.
|-
| 10 || С. Сейфуллинге арналған мүсіндік-монументальді ескерткіш, 1970 ж. ||   || монументтік өнер құрылысы || Жаңаарқа кенті, Мәдениет үйі ғимаратының жанында.
|-
| 11 || Өлке қорымдары, ХІ-ХІІ ғғ.: 1 кесенесі, ХІХ ғ.; 2 кесенесі, ХІХ ғ.; 3 кесенесі, ХІХғ.; 4 кесенесі, ХІХғ.; 5 кесенесі, ХІХ ғ.; 6 кесенесі, ХІХ ғ.; 7 кесенесі, ХІХ ғ.; 8 кесенесі, ХІХ ғ.; 9 кесенесі, ХІХ ғ.; 10 кесенесі, ХІХ ғ.||   || ансамбльдер мен кешендер || Шалғы ауылынан батысқа қарай 85 км жерде, Көктас өзенінің жағасында.
|-
| 12 || Қарағаш қорғаны, ерте темір ғасыры; (Қарағаш) қорғандары, ерте темір ғасыры; Суландыру жүйесінің қалдықтары; Қарағаш қорғандары (қорым), ерте темір ғасыры; &quot;Мұртты&quot; қорған, ерте темір ғасыры; Тас қорғандар; (Қарабек 1,2) қорғандары, ерте темір ғасыры; (Қарағаш 3) қорғандары; (Атасу) қорымы, ерте темір ғасыры; (Әулиетас) тас қорғандары, ерте темір ғасыры; Қорған, (ерте темір ғасыры); (Тереңбұтақ қорымы) қорғандары, ерте темір ғасыры; Қорым, ерте темір ғасыры ||   || археология ескерткіші || [[Қараағаш (Ұлытау облысы)|Қараағаш]] ауылынан оңтүстікке қарай 4,1 км; Айдысты тауынан солтүстік-шығысқа қарай 2 км; [[Сарысу (өзен)|Сарысу]] өзені орта қалып ағысымен, Сарысу өзенінің жоғарғы ағысымен солтүстікке қарай 2 км; Сарыкөл көлі Қараоба төбесінен солтүстікке қарай 4,5 км жерде, Қарағаш сайында; [[Ералиев ауылы|Ералиев]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 16 км; Қараағаш тауының батыс бөктерінде, Қараағаш ауылының аймағында; Қараағаш ауылынан оңтүстік-оңтүстік-шығысқа қарай 8,5 км; [[Атасу (өзен)|Атасу]] және Сарысу өзендерінің құйылыс орындарынан 4 км жерде, Қараағаш тауларында; Атасу және Сарысу өзендерінің құйылыс орындарынан оңтүстік-батысқа қарай 3 км, Әулиетас сайында, Ералиев ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 10 км; 14 км; Тереңбұтақ өзенінің оң жақ жағасында, Ералиев ауылы аумағында; Ералиев ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 7 км.
|-
| 13 || Жер және тас үйінділерінен тұратын қорғандар (Мыңадыр), ерте темір ғасыры, ортағасыр; Жер және тас үймелерінен тұратын қорғандар (Қостал); (Өркендеу) қорғаны, ерте темір ғасыры; Тас қорғандар (Мыңадыр 2), ерте темір ғасыры, ортағасыр; Тас қорған (Мыңадыр 3); Тас қоршаулары (түрік қоршаулары) (Ақтүбек), ортағасыр; Жеке тұрған құрылыс; Тас қорғандар (Құдайменде), ерте темір ғасыры; Қорған, ерте темір ғасыры; Қорғандар (Атасу қорымы); Суландыру жүйесінің қалдықтары; Қорғандар; Қорған (Ақтасты), ерте темір ғасыры||   || археология ескерткіші || [[Мыңадыр (станция)|Мыңадыр]] теміржол бекетінен солтүстік-батысқа қарай 2 км; Жаңаарқа кентінен батысқа қарай 45 км; Қараағаш ауылының Өркендеу бөлімшесінен шығысқа қарай 3 км; Мыңадыр теміржол бекетінен солтүстік-батысқа қарай 2 км; Мыңадыр теміржол бекетінен батысқа қарай 2 км; [[Ақтүбек (Ұлытау облысы)|Ақтүбек]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 7 км; Қойтас өзені ойпаңында Өлке жазығында; [[Ынталы (Ұлытау облысы)|Ынталы]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 1 км; Қараағаш ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 6 км; Жаңаарқа кентінен солтүстік-батысқа қарай 3 км; Жаңаарқа теміржол бекетінен Сарысу өзенінің жоғарғы ағысымен, Жақсы-Жаман аңғарында; Жаңаарқа теміржол бекетінен солтүстік-шығысқа қарай 10 км; [[Ақтасты (Ұлытау облысы)|Ақтасты]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 4 км.
|-
| 14 || Тас қоршауларынан тұратын қорым, ортағасыр; Тас қорғандары, Х-ХІ ғғ.; Тас мүсіндер және қоршаулар (Шален 2), ортағасыр; Тас қорғандары, ерте темір ғасыры, (Үсенсай); Қорған, ерте темір ғасыры; Тасқа салынған сурет (Қаражартас, Мұңлы); Қола дәуірінің қорымы, (Қостал 2); Қорым (Атасу теміржол бекеті); Қола дәурінің қонысы (Мыңадыр теміржол бекеті); Тас мүсіндері, ортағасыр ||   || археология ескерткіші || [[Ақтау (Ұлытау облысы)|Ақтау]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 15,2 км; Қаражартас сайында, Ақтау тауынан шығысқа қарай 20 км; Ақтау ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 21 км; Сарытөбе сайында Терісөзек өзені жоғарғы жағында, Дарат тауынан батысқа қарай 31 км; Ақтау ауылынан солтүстікке қарай 20 км; Шалғы ауылынан солтүстік-солтүстік-шығысқа қарай 6 км; Жаңаарқа кентінен батысқа қарай 45 км; батысқа қарай 35 км; Мыңадыр теміржол бекетінен оңтүстік-шығысқа қарай 5 км; Атасу өзенінің құйылысынан солтүстікке қарай 1,5 км.
|-
| 15 || Меңгірлер (2) (Ақсай), қола дәуірі; Меңгірлер (Ақтаулық &quot;ару&quot;), қола дәуірі; Қоршаулар (Ақтау 1 қорымы), ортағасыр; Меңгірлер (3) (Ақсай), қола дәуірі; Мұртты тас қорғандар, ЕТҒ (Ақтау қорымы); Қола дәуірінің қорымы (Телжанқажы); (Телжанқажы 1) қорымы, қола дәуірі; Атасу қорымы; (Ақтүбек 2) қорымы, қола дәуірі; Еркебұлан қорымы; Жер және тас үймелерінен тұратын қорғандар; Мамырхан 1, 2 қорымы, (ерте темір ғасыры)||   || археология ескерткіші || Ақтау ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 10,8 км; Дарат ауылынан солтүстік-батысқа қарай 31 км; солтүстік-батысқа қарай 31 км; Ақтау ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 9,7; солтүстік-шығысқа қарай 13,7 км; солтүстікке қарай 5 км; Атасу теміржол бекетінен оңтүстік-батысқа қарай 1,5 км; Жаңаарқа кентінен оңтүстік-батыс-батысқа қарай 23 км; Қозы ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 29 км; Дарат тауынан оңтүстік-батысқа қарай 15 км; Ақтау ауылынан шығыс-солтүстік-шығысқа қарай 39 км.
|-
| 16 || 189 теміржол бекет қорғаны, ерте темір ғасыры; Ақерек қорымы, ерте темір ғасыры; Ақсай қорымы, ерте темір ғасыры; Ақсай 2 қорымы, ерте темір ғасыры; Ақтау қорғаны, ерте темір ғасыры; Ақтау 2 қорғаны, ерте темір ғасыры; Бекбай қорымы, ерте темір ғасыры; Дарат 3 қорымы, ерте темір ғасыры; Дарат 4 қорымы, ерте темір ғасыры; Дарат 5 қорымы, ерте темір ғасыры ||   || археология ескерткіші || Ералиев ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 13 км; Ақтау ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 8 км; солтүстік-шығысқа қарай 13,7 км; 13,7 км; солтүстік-батысқа қарай 1,5 км; 2 км; Айшырақ ауылынан солтүстікке қарай 6 км; Ақтау ауылынан шығыс-солтүстік-шығысқа қарай 39,1 км; 39,5 км; 39 км.
|-
| 17 || Кезен қорымы, ерте темір ғасыры; Кезен 2 қорғаны, ерте темір ғасыры; Комсомол қорғаны, ерте темір ғасыры; Қосағалы 1 қорымы, ерте темір ғасыры; Қосағалы 2 қорымы, ерте темір ғасыры; Мәуленберлі 1 қорымы, ортағасыр; Мәуленберлі 2 қорымы, ерте темір ғасыры; Мәуленберлі 3 қорымы, ерте темір ғасыры; Ұзынжал 1 қорымы, ерте темір ғасыры; Ұзынжал 2 қорымы, ерте темір ғасыры ||   || археология ескерткіші || Ералиев ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 14 км; 14,5 км; Ақтау ауылынан солтүстік-солтүстік-батысқа қарай 15 км; солтүстік-батысқа қарай 8 км; батыс-солтүстік-батысқа қарай 8,3 км; Ералиев ауылынан батысқа қарай 20 км; 20 км; 20 км; Ақтау ауылынан батыс-солтүстік-батысқа қарай 8 км; 9,8 км.
|-
| 18 || Айғыржал қорғаны, ерте темір ғасыры; Ескене қорымы, ерте темір ғасыры; Қызылшоқы қорымы, ерте темір ғасыры; Санқай қорымы, ерте темір ғасыры; &quot;Мұртты&quot; тас қорған Бекбай 1, ерте темір ғасыры; &quot;Мұртты&quot; тас қорған Бекбай 2, ерте темір ғасыры; Бөгдешоқы қорғаны, ортағасыр; Жаманадыр 1 қорғаны, ортағасыр; Жаманадыр 2 қорғаны, ортағасыр; Жаманадыр 3 қорғаны, ортағасыр; Ахметқазған қорғаны, ортағасыр; Қужал 3 қорғаны, ерте темір ғасыры; Тұяқ 1 қорғаны, ерте темір ғасыры; Тұяқ 2 қорғаны, ерте темір ғасыры; Ынталы 4 қорғаны, ортағасыр; Қужал қорымы, ерте темір ғасыры; Қужал 1 қорымы, ерте темір ғасыры; Қужал 2 қорымы, ерте темір ғасыры; Қужал 3 қорымы, ерте темір ғасыры; Қужал 4 қорымы, ерте темір ғасыры; Қужал 5 қорымы, ерте темір ғасыры; Қужал 6 қорымы, ерте темір ғасыры||   || археология ескерткіші || Ескене ауылынан солтүстік-батысқа қарай 16 км; ауылдың шеткі үйлерінен оңтүстік-батысқа қарай 0,5 км; Қызылшоқы ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 1 км; Ескене ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 3,5 км; Қараағаш ауылынан оңтүстік-оңтүстік-шығысқа қарай 13,2 км; оңтүстік-оңтүстік-батысқа қарай 13,6 км; шығысқа қарай 5,5 км; оңтүстікке қарай 11,7 км; 11,7 км; 11,7 км; 12,9 км; оңтүстік-шығысқа қарай 8,3 км; оңтүстікке қарай 11,5 км; 11,2 км; батысқа қарай 7,4 км; оңтүстік-шығысқа қарай 8,4 км; оңтүстікке қарай 8,4 км; оңтүстік-шығысқа қарай 8,4 км; 8 км; 8,7 км; 8,9 км; оңтүстікке қарай 9,4 км.
|-
| 19 || Дара Ақтау қорғаны, ерте темір ғасыры; Ерте темір ғасыры қорғаны және «Қыпшақ қорғаны», ерте темір ғасыры; &quot;Мұртты&quot; тас қорған Ақсай, ерте темір ғасыры; Мыржық 1 қорымы, кейінгі қола дәуірі; Мыржық 2 қорымы, кейінгі қола дәуірі; Мыржық 3 қорымы, кейінгі қола дәуірі; Мыржық 4 қорымы, кейінгі қола дәуірі; Мыржық 5 қорымы, кейінгі қола дәуірі; Мыржық қонысы, кейінгі қола дәуірі; Дуан бекінісі, XVIII-XIX ғғ.; Шален 1 қорымы, ортағасыр; &quot;Мұртты&quot; қорған (Қиратылған), ерте темір ғасыры; Дарат 1 қорымы, кейінгі қола дәуірі; Дарат 2 қорымы, ортағасыр||   || археология ескерткіші || Ақтау ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 6,7 км; 13,6 км; 13,7 км; шығыс-солтүстік-шығысқа қарай 38,6 км; 38,1 км; 38,9 км; 38,9 км; 39,1 км; 37,6 км; 9 км; солтүстік-шығысқа қарай 15,2 км; 10,8 км; шығыс-солтүстік-шығысқа қарай 39,1 км; 39,2 км.
|-
| 20 || [[Айшырақ қорымы]], қола дәуірі; Айдарлы 1 қорымы, ерте темір ғасыры; Айдарлы 2 қорымы, ерте темір ғасыры; Айдарлы 3 қорымы, ерте темір ғасыры; Айдарлы 4 қорымы, ерте темір ғасыры; Айдарлы 5 қорымы, қола дәуірі; Айдарлы 6 қорымы, қола дәуірі||   || археология ескерткіші || [[Айшырақ]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 5 км; солтүстік-батысқа қарай 3 км; 3 км; 3 км; 3 км; 3 км; Айшырақ бөлімшесінен солтүстік-батысқа қарай 2,6 км.
|}

== Ұлытау ауданы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+  
|-
! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері
|-
| 1 || Кесене қирандылары; Шотқара кесенесі ||   || қала құрылысы және сәулет|| [[Жезқазған]] қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 45 км; батысқа қарай 47 км.
|-
| 2 || Қосүйтас кесенесі; Досмағанбет кесенесі ||   || қала құрылысы және сәулет || Қаракеңгір ауылы, Жыланды шатқалы; [[Арғанаты (тау, Ұлытау облысы)|Арғанат]] тауы.
|-
| 3 || Төртқара кесенесі; Қозыбай (Кесене) күмбезі ||   || қала құрылысы және сәулет || Амангелді ауылы, [[Шағырлы Жыланшық]] өзенінің оң жақ жағасы.
|-
| 4 || Қазақ мазарлары мен тас ғимараттар тобы ||   || қала құрылысы және сәулет || [[Қаражыланды (өзен)|Қаражыланды]] өзенінің жағасы.
|-
| 5 || Омар кесенесі; Оспан кесенесі; Нұрман кесенесі; Есенбек кесенесі ||   || қала құрылысы және сәулет || [[Қорғасын (ауыл)|Қорғасын]] ауылы; ауылдан солтүстік-шығысқа қарай 13 км; оңтүстік-шығысқа қарай 20 км; оңтүстікке қарай 13 км.
|-
| 6 || Шаңыраққорған қирандылары ||   || қала құрылысы және сәулет || Темірқұлақ кесенесінен жоғары 2 км.
|-
| 7 || [[Ақмешіт әулие|Ақмешіт сопыханасы және мазар қирандылары]]; Еден пеші бар кесене; Ақмешіт кесенесі (Кешен) ||[[Сурет:Aulietau-Akmeshit.jpg|thumb|right|150px|]]   || қала құрылысы және сәулет || [[Ұлытау (ауыл)|Ұлытау]] ауылынан солтүстік-батысқа қарай 5 км жерде, [[Ұлытау таулары|Ұлытау]] таулары шыңында; ауылдан 60 км жерде, Бозай өзені сол жақ жағасы; ауылдан солтүстік-шығысқа қарай 16 шм жерде, Қышақбай қыстағынан 2 км жер.
|-
| 8 || Кесенелер ||   || қала құрылысы және сәулет || Телан жері, Терісаққан шатқалы.
|-
| 9 || Төртқара кесенесі||   || қала құрылысы және сәулет || Айнабұлақ шатқалынан батысқа қарай 6 км.
|-
| 10 || Қаптайтам кесенесі (Көптайтам); Бостам қирандылары (Бесоба); Әли кесенесі; Жақып кесенесі; Қасқабай кесенесі ||   || қала құрылысы және сәулет || [[Бозтұмсық]] ауылынан солтүстікке қарай 6 км жерде, [[Қаракеңгір]] өзенінің оң жақ жағасы; ауылдан 16 км; оңтүстікке қарай 4 км.
|-
| 11 || Жекеленген Лабақ іргетасы ||   || қала құрылысы және сәулет || [[Жошы хан кесенесі|Жошыхан]] кесенесінен солтүстік-батысқа қарай 20-30 км жерде, Қаракеңгір өзенінің оң жақ жағасы.
|-
| 12 || Айранбай мазарының жанындағы кесене; Борсанай-Асанай сағанатамы; Бұзау кесенесі 14; Жансейіт кесенесі ||   || қала құрылысы және сәулет || [[Малшыбай]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 40 км, [[Сарыкеңгір]] өзенінің оң жақ жағасы; ауылдан солтүстік-шығысқа қарай 6 км; оңтүстік-шығысқа қарай 2 км; оңтүстік-батысқа қарай 2 км.
|-
| 13 || Көкақ кесенесі ||   || қала құрылысы және сәулет || [[Сарлық]] ауылы.
|-
| 14 || Көшербай кесенесі, XIX ғ. ||   || қала құрылысы және сәулет || [[Алғабас (Ұлытау облысы)|Алғабас]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 20 км.
|-
| 15 || Қасқабай кесенесі; Нұрман кесенесі; Есенбек кесенесі; Бұзау кесенесі 14; Жансейіт кесенесі; Шотқара кесенесі; Қарадын кесенесі; Бекқожа кесенесі, 1895 ж.; Асанқожа тұрғын үйі; Өсербай қыстағы; Тұрғын үй 1; Тұрғын үй 2; Тұрғын үй 3; Сандыбай Белгісі; Қасен Қасқабайұлының тұрғын үйі; Ахмет ишанның тұрғын үйі; Бименді Ерденұлының (Көкүй) тұрғын үйі ||   || қала құрылысы және сәулет || Бозтұмсық ауылынан оңтүстікке қарай 4 км; Қорғасын ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 20 км; оңтүстікке қарай 13 км; Малшыбай ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 2 км; оңтүстік-батысқа қарай 2 км; Жезқазған қаласынан батысқа қарай 47 км; Қаражыланды тауынан солтүстік-батысқа қарай 5 км; Сарыкеңгір өзенінің сол жақ жағасында, Қаракеңгір және Сарыкеңгір өзендерінің құйылысында; Талдысай өзеніндегі көпірден солтүстік-шығысқа қарай 10 км; 10 км; 10 км; 10 км; Терісаққан ауылынан 5 км; Бозтұмсық ауылынан 8 км; Сарлық ауылынан оңтүстікке қарай 30 км; Қаракеңгір өзенінің сол жақ жағасындағы 1 ферма, Қаракеңгір селолық округі.
|-
| 16 || Бөкебайдың тұрғын үйі; Мақат Ерденұлының тұрғын үйі; Тілеубай тұрғын үйі; Қыстақ; Тұрғын үйі 1; Тұрғын үйі 2; Тұрғын үйі 3 ||   || қала құрылысы және сәулет || Бозтұмсық ауылынан оңтүстікке қарай 22 км; ауылдан 12 км; солтүстік-батысқа қарай 1 км; оңтүстікке қарай 27 км; 27 км; 27 км; 27 км, Қаракеңгір өзенінің сол жақ жағасында.
|-
| 17 || Шалдыбай Бөрібасұлының тұрғын үйі; Ибажан Әбіжанның тұрғын үйі; Қызтам кесенесі; Кесене; Қыстаубай кесенесі, XIX ғ.; Жансейіттам кесенесі (қорым); Уәли кесенесі XIX ғ.; Смайыл кесенесі; Кәрібал Қаришал тұрғын үйінің қирандылары; Ешібай бөлек құрылысы; Белкебай бөлек құрылысы; Жансақал кесенесі; Ахмет және Сәлібек тұрғын үйі (Сәдібек); Балқожа сағанатамы; Малшыбай кесенесі; Жансейітам қорымы; Даби кесенесі; Салт құрылысы Дінмола VIII-IX ғғ.; Үйтас кесенесі; Жеке құрылыс қирандылары; Жеке құрылыс қирандылары; Аманбай дуалы ||  || қала құрылысы және сәулет || Амантөбе №3 фермасы, Қаракеңгір ауылдық округі; фермадан 18 км; Қорғасын ауылынан оңтүстікке қарай 12 км; Ұлытау ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 6 км; Жезқазған қаласынан солтүстікке қарай 70 км; Бозтұмсық ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 2 км; Сарлық ауылынан оңтүстікке қарай 30 км; Бозтұмсық ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 17 км; солтүстікке қарай 46км; Қарадыр ауылынан батысқа қарай 2-3 км; 15-16 км; Жезқазған қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 42 км; Бозтұмсық ауылынан оңтүстікке қарай 42 км; солтүстік-батысқа қарай 42 км; Қаракеңгір өзенінің сол жақ жағасында, Сарыкенгір ауылы; Бозтұмсық ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 2 км; Шеңбер ауылы; Егінді ауылынан шығысқа қарай 3 км; Алтыбай қыстағынан 2 км жерде, Қарадыр шатқалында, Қаракеңгір ауылы; Қаракеңгір өзенінің сол жақ жағасында, оның Сарыкеңгір өзенінің құйылысынан 6 км төмен жерде; Аманбай дуалынан 2 км жерде, Қаракеңгір өзенінің оң жақ жағасында, Қаракеңгір өзенінің Сарысу өзініне құйылысы аймағында; Қаракеңгір өзенінің сол жақ жағасында, оның Сарысу өзенінің құйылысының жоғары жағы.
|-
| 18 || Ақайдар кесенесі, ХІХ ғ.; Аманбай кесенесі және тас ғимараттарының тобы; Жаманқара кесенесі, Оқсан ХІХ ғ.; Оғайбек күмбезі, ХХ ғ. басынд; Рахметолла кесенесі, ХХ ғ.; Тасыбай кесенесі; Күзбек және Жұмабек кесенесі; Қалманбай тұрғын үйі; Байсымақ кесенесі; Құнайқара кесенесі; Кесене; Баймырза кесенесі; Кесене 1; Күйдірілмеген кірпіштен салынған кесене; Қуанқара кесенесі (некрополь) 1920 ж.; Алдажұман Атабайұлы кесенесі, 1919 ж. ||   || қала құрылысы және сәулет || Түйемойнақ ауылы; Қаракеңгір және Сарысу өзенінің құйылысы, Сарысу өзенінің оң жақ жағасында, Сарысу ауылы; Сарысу өзені жағасында; Бірлестік шатқалында, Сарысу өзені жағасында, Сарысу ауылдық округі; Сарысу өзенінің жағасында, Жетіқоңыр ауылы; Сарысу өзенінің жағасында, Сарысу ауылдық округі; Сарысу өзенінің жағасында, Сарысу ауылдық округі; Аралтөбе ауылынан оңтүстікке қарай 29 км; Сымтас №2 фермасынан оңтүстік-батысқа қарай 4 км; Бірлестік шатқалынан 11 км; Сымтас №2 фермасынан оңтүстік-батысқа қара 4 км; №3 Баймырза фермасының аумағында; Баймырза №5 фермасынан оңтүстік-батысқа қарай 6 км; 6 км, Сарысу өзенінің оң жақ жағасында, Жетіқоңыр ауылы; Сарысу ауылынан оңтүстікке қарай 8 км; 6 км.
|-
| 19 || Жатақай кесенесі; Сұлтангелді кесенесі; Үйтас кесенесі; Бекжан кесенесі; Қаныбек кесенесі; Кесене №1; Ақайдар Байнаұлы кесенесі, 1920 ж.; ҚазКСР алғашқы түсті металлургия зауыты; А. Имановтың туған және өскен үйі; А. Имановтың алғашқы дәріс алған Дулығалы мешіті; А. Имановтың бірнеше жыл оқыған Дулығалы медресесі; Ортағасырлық қамал және Барақ кесенесінің қирандылары; Барақ 1 кесенесінің (ортағасырлық қамалдың қирандылары); Барақ 2 кесенесінің (ортағасырлық қамалдың қирандылары)||   || қала құрылысы және сәулет || Жезқазған қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 15 км; солтүстікке қарай 15 км; Байқоңыр ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 20 км; Жезқазған қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 10 км; Қызылжар теміржол бекетінен оңтүстік-шығысқа қарай 46 км; Жезқазған қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 32 км; Баймырза №5 фермасынан оңтүстік-батысқа қарай 25 км; Қарсақбай кенті; №2 орталық бөлімшесінен солтүстік-батысқа қарай 9 км; 9 км; 9 км, Байқоңыр ауылы; Барақкөл көлінің солтүстік-шығысқа аймағы; солтүстік-шығысқа аймағы; солтүстік-шығысқа аймағы.
|-
| 20 || Жеңіске 30 жыл толуына байланысты майданда қаза болған Жезқазған жауынгерлерінің даңқ ескерткіші; А. Иманов мүсінді-монументальды ескерткіші (гипс) ||  || монументтік өнер құрылысы || [[Жезді (кент)|Жезді]] кенті, бұрынғы аудандық партия комитетінің ғимараты алды; Амангелді ауылы.
|-
| 21 || №1 кесенесі (Барақбай (Ирубай) қорымы), ХІХ ғ.; №2 кесенесі (Шыныбай қорымы), ХІХ ғ.; №2 кесенесі Барақбай (Ирубай) қорымында, ХІХ ғ.; №3 кесене Көкиірім II қорымында, ХІХ ғ.; Жақсыбай кесенесі, ХІХ ғ.; №3 Қызылмола кесенесі, ХІХ ғ. басында; Шайкөз кесенесі, ХІХ ғ; Күйдірілмеген кірпіштен салынған кесене; №3 сырцовый кесенесі (Рахметолла қорымы), ХІХ ғ.; №2 Төртқұлақ Табан қорымында, ХІХ ғ.; Күйдірілмеген кірпіштен салынған кесене, ХІХ ғ.; Тенбай қорымы, 1 кесенесі, ХІХ ғ.; Батырбек сағанатамы, ХІХ ғ.; Бүркітбай сағанатамы, ХІХ ғ.; Түйебай сағанатамы, ХІХғ.; Шағыр сағанатамы, ХІХ ғ.; Балқожа қорымы, сағанатам, ХІХ ғ.; Сағанатам 4 (Жақұт қорымы), ХІХ ғ.; Сағанатам, ХІХ ғ.; Сатын кесенесі, ХІХ ғ.; Сағанатам, ХІХ ғ.; Ажұғым сағанатамы, ХІХ ғ.; Әбдікәрім кесенесі, ХІХ ғ.; Шалық кесенесі, ХІХ ғ.; Сағанатам (Қасқабай некрополі), ХІХ ғ.; Жәнібек кесенесі, ХІХ ғ.; Ахмет кесенесі, ХІХ ғ.; Майке кесенесі, ХІХ ғ.; Жамантас кесенесі, ХІХ ғ.; Келебейіл кесенесі, ХІХ ғ.; Дәбей Бегенұлы кесенесі, ХІХ ғ.; Сағанатам 2 (Жақұт ишан қорымы), ХІХ ғ.; Сағанатам 3 (Жақұт ишан қорымы), ХІХ ғ.; Тенбай сағанатамы, (Тенбайтамы) ХІХ ғ.; Мейрам тұрғын үйі, ХІХ ғ.; Бірманхамит сағанатамы, ХІХ ғ.; Ағыбай кесенесі, ХІХ ғ.; Сағанатам 5 (Жақұт ишан қорымы), ХІХ ғ.; Кесене 2 (Қосқыз қорымы), ХІХ ғ.; Атауы жоқ кесене, ХІХ ғ.; Жаманбай кесенесі, ХІХ ғ.; Оразалы қорымы, ХІХ ғ.; Әже кесенесі, ХІХ ғ.; Кәрібай кесенесі, ХІХ ғ.; Наурызбай кесенесі, (Қалманбай қорымы), ХІХ ғ.; Майсымақ кесенесі, Байсымақ қорымы, ХІХ ғ.; Баймырза кесенесі, Баймырза қорымы, ХІХ ғ.; №2 сағанатам (Баймырза қорымы); №3 сырцовый кесенесі (Баймырза қорымы); №4 сырцовый кесенесі (Баймырза қорымы); Жабай Жұлмақұлы кесенесі, ХІХ ғ.; Сауытбай кесенесі (Сауытбай қорымы), ХІХ ғ.; Әлсейіт, Қожантай кесенесі (Сауытбай қорымы), ХІХ ғ.; Жақсыбейіл Бостанұлы кесенесі (Сауытбай қорымы), ХІХ ғ.; Отызбай кесенесі, ХІХ ғ.; Кәрібай қорымы; Аманбай кесенесі, ХІХ ғ.; Тойқұл кесенесі, ХІХ ғ.; Қойбақ кесенесі, ХІХ ғ.; Күйдірілмеген кірпіштен салынған Бөжімбай кесенесі, ХІХ ғ.; Тоғызбай кесенесі (қорымы), ХІХ ғ.; Кесене, ХІХ ғ.; №2 кесене, ХІХ ғ.; Қышымбай кесенесі, ХVІІІ ғ.; Тапел кесенесі, ХІХ ғ.; Кесене, ХІХ ғ.; Сағанатам (Асан қорымы), ХІХ ғ; Кесене (Үлкенбөрібас қорымы), ХІХ ғ.; Біләл күмбезі, ХІХ ғ.; №2 кесене (Шал қорымы); №3 кесене (Шал қорымы); №4 кесене (Шал қорымы); №10 аты жоқ кесене; Елеу кесенесі; Қалау кесенесі, ХІХ ғ.;||  || қала құрылысы және сәулет|| Тасоба ауылынан оңтүстік-оңтүстік-батысқа қарай 17 км; оңтүстікке қарай 7,5 км; оңтүстік-оңтүстік-батысқа қарай 17 км; шығыс-оңтүстік-шығысқа қарай 46 км; Милыбұлақ ауылынан оңтүстікке қарай 12 км; Тезекбай ауылынан батысқа қарай 3 км; Жезқазған қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 26 км; 26 км; Жыланды ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 7 км; №3 бөлімшеден оңтүстік-батысқа қарай 24 км жерде, Жетіқоңыр вуылдық округі; Сарлық ауылынан оңтүстікке қарай 17 км; Сарыкеңгір ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 26 км; Қаракеңгір ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 30 км; Алғабас ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 10 км; Қаракеңгір ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 23 км; Жезқазған қаласынан солтүстікке қарай 42 км; Бозтұмсық ауылынан солтүстік-батысқа қарай 6 км; Қаракеңгір өзенінің сол жақ жағасында; Қорғасын ауылынан батысқа қарай 16 км; Бозтұмсық ауылынан 14,5 км; Қорғасын ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 7 км; Малшыбай ауылынан батысқа қарай 11 км; солтүстік-шығысқа қарай 6 км; солтүстікке қарай 109 шм жерде (жол бойында); Бозтұмсық ауылынан оңтүстікке қарай 1 км; 4 км; Терісаққан ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 12 км; 28 км; Шеңбер ауылынансолтүстік-шығысқа қарай 15 км; Қорғасын ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 15 км; Бозтұмсық ауылынан оңтүстікке қарай 20 км; Қорғасын ауылы; Қорғасын ауылынан батысқа қарай 16 км; 16 км; Малшыбай ауылынан солтүстік-батысқа қарай 33 км; Терісаққан ауылынан оңтүстікке қарай 4 км; Қаракеңгір ауылынан солтүстікке қарай 15 км; Бозтұмсық ауылынан оңтүстікке қарай 25 км; Шеңбер ауылынан батысқа  қарай 18 км; Бозтұмсық ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 25 км; Ұлытау-Арқалық жолы бойының 170 км-і; Жезқазған қаласынан солтүстікке қарай 40 км; 60 км; солтүстік-шығысқа қарай 66 км; Сарықамыс ауылы; Сарықамыс ауылынан батысқа қарай 11 км; №2 Сымтас фермасынан оңтүстік-батысқа қарай 4 км; Баймырза ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 6 км; 6 км; 6 км; 6 км; Жыланды ауылынан оңтүстікке қарай 6 км; 2 км; 2 км; Сарысу ауылынан 6 км; Жыланды ауылынан оңтүстікке қарай 6 км; Сарықамыс бөлімшесі, Борсеңгір ауылы; Қаракеңгір өзенінің оң жақ жағасында, Қаракеңгір және Сарысу өзендерінің құйылыстарында; Сарысу ауылынан оңтүстікке қарай 5 км; шығысқа қарай 300 м; солтүстік-шығысқа қарай 1 км; шығысқа қарай 5 км; Сәтбаев қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 25 км; Жезқазған-Қарағанды жолы бойының 50 км-і; Кеңгір және Сарысу өзендерінің құйылыстарының 29 км-і; Сарысу ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 4 оңтүстікке қарай 6 км; Теректі ауылынан шығысқа қарай 8 км; Қызылжар теміржол бекетінен батысқа қарай 25 км; 20 км; оңтүстік-батысқа қарай 23 км; 23 км; 23 км; 34 км; 34 км; 38 км; Жезқазған қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 10 км.
|-
| 22 || Көлшекбай кесенесі, ХІХ ғ.; Жамбек кесенесі, ХІХ ғ.; №1 кесене (Күзенбай қорымы), ХІХ ғ.; Екі күмбезді кесене (Күзенбай қорымы); Сазанбай кесенесі, ХІХ ғ.; Қырқы кесенесі, ХІХ ғ.; №1 кесене (Нысаналы қорымы); Қауқай кесенесі, ХІХ ғ.; Кесене (Бодық қорымы) ХІХ ғ.; Жәкен кесенесі, ХІХ ғ.; Есен кесенесі, ХІХ ғ.; Мәндіайғақ кесенесі, ХІХ ғ.; Тоқтар кесенесі, ХІХ ғ.; Жарқымбай кесенесі, ХІХ ғ.; Күйдірілмеген кірпіштен салынған кесене, ХІХ ғ.; Күйдірілмеген кірпіштен салынған мешіт, ХІХ ғ.; Шегір би кесенесі, ХІХ ғ.; Қонысбай кесенесі, ХІХ ғ. ||   || қала құрылысы және сәулет || Қызылжар теміржол бекетінен оңтүстік-шығысқа қарай 41 км; 46 км; Жезқазған қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 12 км; 16 км; 20 км; Жезқазған-Қарағанды жолының 46 км; 46 км; теміржолдың 366 айрығынан 10 км; айрықтан шығысқа қарай 10 км; оңтүстік-шығысқа қарай 15 км; 35 км; Қызылжар теміржол бекетінен оңтүстік-батысқа қарай 11 км; Баймырза ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 27 км; Қаракеңгір және Сарысу өзендері құйылыстарынан жоғарғы 18 км жерде, Қаракеңгір өзенінің оң жақ жағасында; Терісаққан ауылынан оңтүстік-оңтүстік-шығысқа қарай 18 км; Амангелді ауылы; Қаракеңгір және Сарыкеңгір өзендері құйылысынан төмен 10 км жерде, Қаракеңгір өзенінің сол жақ жағасында.
|-
| 23 || Мейрамқажы мазары, ХІХ ғ.; Мейрам қорымы, ХІХ ғ. – Кесене 1, ХІХ ғ., Кесене 2, ХІХ ғ.||   || киелі нысан/ансамбльдер мен кешендер || Терісаққан ауылынан 1,5 км; ауылдан оңтүстікке қарай 2 км.
|-
| 24 || Келінтам қорымы – Сағанатам 1 ||   || ансамбльдер мен кешендер || Қаракеңгір және Сарыкеңгір өзендері құйылысында; Жезді кентінен солтүстікке қарай 25 км.
|-
| 25 || Елубай қорымы – Елубай кесенесі, Күйдірілмеген кірпіштен салынған кесене, Алаша хан қорымы, ХІХ ғ. – Сағанатам 1, ХІХ ғ., Сағанатам 2, ХІХ ғ., Кесене 3, ХІХ ғ., Кесене 4, ХІХ ғ., Кесене 5, ХІХ ғ., Кесене 6, ХІХ ғ., Кесене 7, ХІХ ғ., Кесене 10, ХІХ ғ.; Асанай қорымы – Борсанай кесенесі 1, ХІХ ғ., Борсанай кесенесі 2, ХІХ ғ., Борсанай кесенесі 3, ХІХ ғ., Борсанай кесенесі 4, ХІХ ғ., Борсанай кесенесі 5, ХІХ ғ.||   || ансамбльдер мен кешендер || Малшыбай ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 37 км; оңтүстік-шығысқа қарай 2 км; солтүстік-шығысқа қарай 12 км.
|-
| 26 || Жақсылық қорымы (кесене) – Кесене 1, Кесене 2, Кесене 3, Кесене 4; Нысаналы қорымы, ХІХ ғ. – №1 кесенесі, ХІХ ғ., №2 кесенесі, ХІХ ғ.||   || ансамбльдер мен кешендер || Жезқазған қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 60 км жерде, Қаракеңгір және Сарыкеңгір өзендері құйылысында; қаладан оңтүстік-шығысқа қарай 32 км.
|-
| 27 || Ерден қорымы – Сауқым Ерденұлы кесенесі, Ерден Сандыбайұлы кесенесі, Тілеубай қорымы – Тілеубай кесенесі, Ақмешіт кешені; Әли қорымы, ХІХ ғ.; Әли сағанатам некрополі, ХІХ ғ.||   || ансамбльдер мен кешендер || Бозтұмсық ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 18 шм жерде, Қаракеңгір өзенінің және Қарағансай өзенінің құйылысында; ауылдан солтүстікке қарай 3 км жерде, Қаракеңгір өзенінің сол жақ жағасында; Бозтұмсық ауылы.
|-
| 28 || Жакуда ишан мешіті, қорымы – Жакуда ишан мешіті ||   || ансамбльдер мен кешендер || Шеңбер ауылынан батысқа қарай 18 км.
|-
| 29 || Қалманбай қорымы – Қалманбай кесенесі||   || ансамбльдер мен кешендер || Сарықамыс ауылынан батысқа қарай 11 км.
|-
| 30 || Рахметолла қорымы (№1 кесенесі) – Кесенесі 3, 4||   || ансамбльдер мен кешендер || Сарысу сауылынан оңтүстік-батысқа қарай 7 км.
|-
| 31 || Ықылас қорымы – Кесене 1, Кесене 2, Кесене 3, Кесене 4  ||   || ансамбльдер мен кешендер || Сәтбаев қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 25 км.
|-
| 32 || Теректі әулие қорымы – Өтеулі Боранұлы кесенесі, 1916 ж., Кесене 1, Дүйсек Дүзбайұлы кесенесі, 1916 ж.; Теректі әулие қорымы – №2 кесенесі, ХІХ ғ., №3 кесенесі, ХІХ ғ., №4 кесенесі, ХІХ ғ., №5 кесенесі, ХІХ ғ., №6 кесенесі, ХІХ ғ., №7 кесенесі, ХІХ ғ., №8 кесенесі, ХІХ ғ., 11 кесенесі, ХІХ ғ., №12 кесенесі, ХІХ ғ., №13 кесенесі, ХІХ ғ., №14 кесенесі (Теректі әулие некрополі), ХІХ ғ.||   || ансамбльдер мен кешендер || Теректі теміржол бекетінен солтүстік-шығысқа қарай 18 км.
|-
| 33 || Кесене қорымы – Кесене 1, Кесене 5; Жаман қорымы, ХІХ ғ. – Кесене 1, ХІХ ғ., Кесене 2, ХІХ ғ., Кесене 3, ХІХ ғ., Кесене 4, ХІХ ғ., Кесене 5, ХІХ ғ.||   || ансамбльдер мен кешендер || №5 Баймырза фермасынан оңтүстік-батысқа қарай 32 км; 6 км.
|-
| 34 || Темірдің жазбасы бар тас тақта орны 1391 ж.; &quot;Дың&quot; тас пирамидасы; Жал; Тас қорғандары; Тас қорғандары; Тасқа салынған сурет; Тасқа салынған сурет; Дындар (2); &quot;Мұртты&quot; қорғандар; Тас қорғандар (3); Тасқа салынған сурет; Неолит тұрағы; Неолит тұрағы; Неолит тұрағы; Қорған; Соғыс белгісіндегі қорған; Тас қорғаны; Тас және жер үйінділерінен құралған қорған; Тас және жер үйінділерінен құралған қорған; Тас және жер үйінділерінен құралған Үкібас қорғаны; &quot;Мұртты&quot; қорғаны||   || археология ескерткіші || Ұлытау ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 30 км; Жамантау сайы; Жезқазған қаласы мен Қарабұлақ ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 45 км; Ұлытау ауылынан оңтүстікке қарай 4 км; Қаракеңгір өзенінің жоғарғы ағысында, Қаракеңгір ауылдық округі; Ұлытау тауының оңтүстік-батыс бөлігінде; Ұлытау тауынан батысқа қарай 35км; Қарадырдан оңтүстік-батыс қарай 20 км; Ұлытау тауының солтүстік баурайынан 4 км; Едіге тауынан батысқа қарай 5 км; Шағырлы-Жыланшық өзенінің сол жақ жағасының ағысында, Жанабай сайында; Жезді кентінен оңтүстік-шығысқа қарай 17-18 км; батысқа қарай 3-4 км; шығысқа қарай 25 км; Үлкентерісаққан және Балатерісаққан өзендерінің құйылысында; Қаракеңгір ауылдық округінен солтүстік-шығысқа қарай 8,4 км; Бозтұмсық ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 2 км; Телан сайынан оңтүстікке қарай 15 кми; 27 км; солтүстікке қарай 10 км; Жақсы Арғанаты тауында, Домбауыл сайында жол бойында.
|-
| 35 || Түрік кезіндегі тас қоршаулар; Қоршаулар (2); Қоршаулар; Топ қоршаулары (10); Тас мүсін; Түрік заманындағы жал, тас қоршаулар; Тас мүсін; Топырақтан үйілген жал; Тас және жер үймелерінен құралған «Мұртты» қорғаны; Қорғансыз қоныс; Тас және жер үйінділерінің қорғаны; Кен орындары; Тас қорғандары; Суландыру жүйесінің қалдықтары ||   || археология ескерткіші || Айыроқшы тауынан оңтүстік-батысқа қарай 2 км; 3 км, Жақсы Арғанаты тауында, Қараторғай сайы; 3,5 км, Жақсы Арғанаты тауында, Қараторғай сайы; Жақсы Арғанаты тауында, Атбасар тауы жолынан алыс емес; Айроқшы тауынан оңтүстік-батысқа қарай 2,5 км; оңтүстікке қарай 0,7 км, Жақсы Арғанаты тауында; Барақкөл көлінен оңтүстік-батысқа қарай 8,0 км жерде, Жақсы Арғанаты тауы бөктерінде; Барақкөл көлінің солтүстік жағасында; Сарытоған шатқалынан оңтүстікке қарай 7 км жерде, Терісаққан өзенінің жоғарғы ағысының сол жақ жағасында; Баракөл көлінен оңтүстік-батысқа қарай 25 км жерде, Қаракеңгір-Торғай өзенінің жоғарғы ағысында; Бозбайкөл (Баракөл) көлінің сол жақ жағасында; Бек-Болатсай (Бекболат) шатқалында, Арғанаты тауы; Қаракеңгір ауылы аумағында, Қаракеңгір өзенінің жоғарғы ағысында; Қаракеңгір ауылы аумағында, Киікбай-Тоғай жерінде, Қаракеңгір өзенінің жоғары ағысында.
|-
| 36 || &quot;Мұртты&quot; қорған; Қараоба қорғаны; &quot;Мұртты&quot; қорған; &quot;Мұртт&quot; қорған; Сарытөбе қорғаны; Қорған (7); Қосүйтас дыны; Қола дәуір қонысы; Тас және жер үйінділерінің қорғандары, ІІІ ғ.; Тас қорғандары (6); Тас және жер үйінділерінің жасалған қорғандар; Тас қорғандары; Тас және жер үйінділерінің қорғандары; Дың ||   || археология ескерткіші || Ұлытау ауылынан солтүстік-батысқа қарай 2 км; солтүстікке қарай 8 км; 8 км; оңтүстік-батысқа қарай 6 км; 6 км; 6 км, Құлантумас өзенінің оң жақ жағасында; Ұлытау ауылынан 20 шм жерде, Қаракеңгір өзенінің жоғарғы ағысында; ауыл шетінің солтүстік-батысында, Қарағанды өзенінің сол жақ жағасында; ауылдан солтүстік-батысқа қарай 15 км; ауыл шетінде; оңтүстікке қарай 4 км; 4 км; Алаша хан кесенесінен батысқа қарай 3 км; ауылдан оңтүстікке қарай 40 км жерде, Жезді өзені жағасында.
|-
| 37 || Ақмешіт Әулие 1; Тас қорған 2 (мұртты) (Қарауылтас); Ақмешіт 3 тас шеңберлі кешені; Тас бейіті 4; Тас бейіті 5; Тас бейіті 6; Тас бейіті 7; Ақмешіт Әулие үңгірі; Едіге зираты (тас қорғаны); Тас қорғаны; Қарауылтас кешені (Қарағантас, Қарасызмола); Қарауыл мұнарасы; Тас қорған 3; Тас мүсін ||   || археология ескерткіші || Ақмешіт тауының шыңында, Ұлытау тауларынан биік; Жезді кентінен солтүстікке қарай 15 км; Ақмешіт тауының шыңы, Ұлытау таулары; Ақмешіт тауының шыңы, Ұлытау таулары; Ақмешіт тауының шыңы, Ұлытау таулары; Ақмешіт тауының шыңы, Ұлытау таулары; Ақмешіт тауының шыңы, Ұлытау таулары; Ақмешіт тауының шыңы, Ұлытау таулары; Едіге тауының шыңы, Ұлытау таулары; Едіге тауының шыңы, Ұлытау таулары; Жезді кентінен солтүстікке қарай 15 км; 15 км; 15 км; Баракөл көлінен оңтүстік-шығысқа қарай 5 км.
|-
| 38 || Бейіт 1 (Қорғантас қорымы) тас мүсін; Бейіт 2 (Қорғантас қорымы) тас мүсін; Бейіт 3 (Қорғантас қорымы) тас мүсін; Бейіт 4 (Қорғантас қорымы) тас мүсін; Бейіт 5 (Қорғантас қорымы) тас мүсін; Тас қорғандары; Тасқа салынған сурет ||   || археология ескерткіші || Сарлық ауылынан оңтүстікке қарай 30 км; 30 км; 30 км; 30 км; 30 км; Ұлытау-Сарлық жолының 5 км-нен оңтүстікке қарай 1 км; Сарлық ауылынан батысқа қарай 20 км жерде, Жетіқыз өзенінің оң жақ жағасында.
|-
| 39 || Тоғызкөл көліндегі қорғандар (Тоғызбайкөл); Тоғызкөл 1 көліндегі қорғандар (Тоғызбайкөл); Көне бекіністер қирандылары; &quot;Мұртты&quot; қорған 2, Тоғызкөл көліндегі қорғандар (Тоғызбайкөл); Тамды петроглифі; Ұлытау сайының петроглифтері; Бұланты петроглифі; Теректісай петроглифі; Ортағасырлық бекініссіз қоныстарының қалдықтары; Тас қорғаны 3, Тоғызкөл көліндегі қорғандар (Тоғызбайкөл); Тас қорғаны 4, Тоғызкөл көліндегі қорғандар (Тоғызбайкөл); Сынтас тас бағанасы; Торта тас қорғаны; &quot;Мұртты&quot; қорғаны; Қола дәуірінің тас қоршаулары ||   || археология ескерткіші || Тоғызкөл көлі маңында; Тоғызкөл көлінен 2 км жерде; Ұлытау ауылынан солтүстік-батысқа қарай жерде, Жанғабыл өзенінің сол жақ жағасында; Тоғызкөл көлінен шығысқа қарай 1,5 км; Ұлытау ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 55 км жерде, Тасөткел жерінде, Тамзы өзенінің сол жақ жағасында; Ұлытау ауылынан солтүстік-батысқа қарай 18 км; Байқоңыр ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 20 км; Теректі ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 18 км; Жезді кентінен 8 км жерде, Жезді өзенінің сол жақ жағасында; Тоғызкөл көлінен оңтүстікке қарай 500 м; көлден батысқа 5 км; Аралтөбе ауылы аймағында, Сарысу өзенінің оң жақ жағасында; Аралтөбе ауылы аймағында, Сымтас шатқалында; Елшібек ауылынан оңтүстікке қарай 15 км жерде, Дүйсенбұлақ шатқалында; Қызылжар теміржол бекетінен оңтүстік-батысқа қарай, Сарысу өзенінің сол жақ жағасында, Борбас шатқалында.
|-
| 40 || Тасқа салынған сурет; Кен орындары; Кен орындары; Кен орындары; Кен орындары; Кен орындары; VII-VIII ғғ. Үйтас; Неолиттік тұрағы; Неолиттік мекен; Дың; Ерте көшпенділер дәуірінің қорғандары; Тасқа салынған сурет; Тасқа салынған сурет (Бұланты)||   || археология ескерткіші || Талдықопа өзені аймағында, оның Қосай өзеніне құйылысында; Бетпақдаланың ортасында, Қайрем (Жайрем) шатқалында; Жезді кентінен 15,5 км жерде, Сарықұдық шатқалында; Жезді кентінен 9,5 км жерде, Сарықұдық шатқалында; Жезді кентінен 15,5 км жерде, Сарықұдық шатқалында; Жезді кентінен батысқа қарай 3-4 км; Байқоңыр ауылынан 10 км; Сәтбаев қаласынан оңтүстікке қарай 26 км жерде, Милықұдық шатқалында; Сәтбаев қаласынан батысқа қарай 40 км жерде, Шайқұнтас шатқалында; Қарсақбай ауылыс аумағында; Байқоңыр ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 16 км жерде, Үйтас шатқалында; Теректі теміржол бекетінен оңтүстік-батысқа қарай 1,5 км жерде, Сарысу өзенінің оң жақ жағасынан 30 км жерде; Байқоңыр ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 22 км жерде, Бұланты өзені жағасында.
|-
| 41 || Қоңырат қорғаны, ортағасыр; Қоңырат 1 қорғаны, ортағасыр; &quot;Үйтас-1&quot; қорғаны, ортағасыр; &quot;Сарысу-1&quot; қорғандар тобы, ерте темір ғасыры; Ақжар қорғаны, ортағасыр; Байқоңыр 1 қорымы, ерте темір ғасыры; Байқоңыр 3 қорымы, ерте темір ғасыры; тас қорымы, қола дәуірі; Лақбай 2 қорымы, ортағасыр; Лақбай 3 қорымы, қола дәуірі, ерте темір ғасыры; Лақбай 1 қорғаны, ортағасыр; Бәлкімбай 1 қорғаны, ортағасыр; Лақбай қорымы, ерте темір ғасыры; Лақбай 4 қорымы, қола дәуірі; Тоғызбайкөл көліндегі тас мүсіні; XV ғ. Тас қорған №3 (Едіге тауы); Гранитті күмбез, ортағасыр; VI-IX ғғ. тас қорғаны (Жансейіт қорымы) ||   || археология ескерткіші || Қоңырат қыстағынан оңтүстік-оңтүстік-шығысқа қарай 4 км; оңтүстік-батысқа қарай 8 км; Байқоңыр ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 9 км; Сарысу өзенінің оң жақ жағасында, оның Кеңгір өзенімен қосылатын жерден солтүстікке қарай 0,6 км; Ақжар қыстағынан солтүстікке қарай 1 км; Байқоңыр ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 4 км; солтүстік-солтүстік-батысқа қарай 13 км; Сарлық оңтүстікке қарай 30 км; Байқоңыр ауылы, Лақбай қыстағынан солтүстік-батысқа қарай 3 км; оңтүстік-батысқа қарай 500 м; Байқоңыр ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 14 км; оңтүстік-оңтүстік-батысқа қарай 2,3 км; 18 км; оңтүстік-батысқа қарай 18 км; Тоғызбайкөл көлінен шығысқа қарай 1,5 км; Ұлытау тауының шыңы; Барақкөл көлінен оңтүстік-батысқа қарай 2 км; Бозтұмсық ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 2 км.
|-
| 42 || Қарабұлақ қорғаны, ерте темір ғасыры; Жезді қорғаны, ерте темір ғасыры; Жезді 2 қорғаны, ортағасыр; Тасмола дын қирандылары, қола дәуірі; 1 петроглифтер орны, қола дәуірі, ерте темір ғасыры; Балқымбай қорғаны, ерте темір ғасыры; Лақбай қорғаны, ерте темір ғасыры; Лақбай 2 қорғаны, ерте темір ғасыры; Лақбай 1 қорымы, ерте темір ғасыры; Лақбай 5 қорымы, ерте темір ғасыры; Ақжар 2 қорғаны, ерте темір ғасыры; Сарысай қорғаны, ортағасыр; Байқоңыр 1 қорғаны, ортағасыр; Байқоңыр 2 қорғаны, ерте темір ғасыры; Байқоңыр 3 қорғаны, ерте темір ғасыры; Байқоңыр қоршалымы, қола дәуірі; Қызыладыр 1 қорымы, ерте темір ғасыры; Мектеп қоршауы, қола дәуірі; Мектеп қорғаны, ортағасыр; Ақтас қорғаны, ортағасыр; Ақтас 1 қорғаны, ортағасыр; Ақтас қорымы, ерте темір ғасыры; Ақтас 1 қорымы, ортағасыр; Ақтас 3 қорымы, ерте темір ғасыры; Ақтас 4 қорымы, ерте темір ғасыры ||   || археология ескерткіші || Қарабұлақ қыстағынан оңтүстік-батысқа қарай 1,5 км; солтүстік-шығысқа қарай 10 км; батысқа қарай 200 м; Қарабұлақ және Жанасай ауылдарының арасында; Байқоңыр ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 2,8 км; 1 км; Лақбай қыстағынан шығысқа қарай 2,5 км; оңтүстік-шығысқа қарай 0,5 км; Байқоңыр ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 20 км; 18 км; Ақжар қыстағынан солтүстік-шығысқа қарай 3 км; Байқоңыр ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 32 км; солтүстікке қарай 2 км; солтүстік-шығысқа қарай 12 км; солтүстікке қарай 3,5 км; солтүстік-шығысқа қарай 11 км; Школа қыстағынан солтүстік-батысқа қарай 3 км; оңтүстік-шығысқа қарай 1,2 км; 2 км; Ақтас ауылынан оңтүстік-батысқа 6 км; Қызыладыр қыстағынан солтүстік-шығысқа қарай 7,2 км; ЭЖЖ-нен оңтүстікке қарай 1,2 км; Ақтас ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 4,5 км; 6 км; 8 км.
|-
| 43 || [[Аяққамыр күмбезі|Аяққамыр кесенесі]] ||   || киелі нысан || Жезқазған қаласынан солтүстікке қарай 47 км.
|}

== Жезқазған қаласы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ 
|-
! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері
|-
| 1 || Тоқсан кесенесі, ХХ ғ. ||   || қала құрылысы және сәулет || Орталық зираттың аймағы.
|-
| 2 || Досмырза кесенесі, ХХ ғ. ||   || қала құрылысы және сәулет || Орталық зираттың аймағы.
|-
| 3 || 1941-1945 жж. Ұлы Отан соғыс майданында қаза болған Жезқазған жауынгерлеріне арналған ескерткіш, 1965 ж ||   || монументтік өнер құрылысы || Гагарин көшесі.
|-
| 4 || &quot;Космос&quot; көркем-архитектуралық композициясы, 1976 ж. Авторлары: суретші Л. Пак, сәулетші К. Тұрлыбаев ||[[Сурет:Jezkazgan 03.JPG|thumb|right|150px|]]   || монументтік өнер құрылысы || С. Сейфуллин бульвары.
|-
| 5 || 1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысы жеңісінің 30 жылдығына арналған ескерткіш, 1979 ж. Авторлар: суретші Л. Пак, сәулетші К. Тұрлыбаев ||   || монументтік өнер құрылысы || Жеңістің 30-жылдық көшесі.
|-
| 6 || Көтерілісші сарбаздар монументі. Авторлар: мүсінші Н.Андреев, сәулетші К.Тұрлыбаев, суретші Л.Пак, 1982 ж. ||   || монументтік өнер құрылысы || Қаладан оңтүстік-шығыс бағытта 1 км жерде, әуежай жолында.
|-
| 7 || Алғашқы құрылысшыларға ескерткіш, 1978 ж. Авторлар суретші К. Пак, мүсінші Н. Андреев, сәулетші К. Тұрлыбаев ||[[Сурет:Founder Monument.JPG|thumb|right|150px|]]   || монументтік өнер құрылысы || Алғашқұрылысшылар алаңы.
|}

== Сәтбаев қаласы == 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+  
|-
! р/с !! Ескерткіштің атауы !! Ескерткіш суреті !! Ескерткіш түрі !! Ескерткіштің орналасқан жері
|-
| 1 || Қ.И. Сәтбаев мүсіні||   || монументтік өнер құрылысы || Сәтбаев көшесі.
|-
| 2 || Неолит тұрағы||   || археология ескерткіші || Жезқазған қаласынан солтүстікке қарай 6 км.
|}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Қазақстанның тарих және мәдениет ескерткіштері}}

[[Санат:Қазақстан ғимараттары мен құрылыстары]]
[[Санат:Ұлытау облысының тарихи орындары]]
[[Санат:Ұлытау облысы]]</text>
      <sha1>8y0ub3qram8mr0tgyf46akr4qqzu0ja</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эльфсборг (футбол клубы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>743966</id>
    <revision>
      <id>3400673</id>
      <parentid>3370158</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T16:43:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Makenzis</username>
        <id>71333</id>
      </contributor>
      <origin>3400673</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1844" sha1="npr5ce25g4vdj4v7b4n2qmvupv7zpof" xml:space="preserve">{{Футбол клубы
| атауы = {{ту|Швеция}} Эльфсборг
| құрылған = 1904
| стадионы = Бурос-Арена
| вместимость = 16 200
| президент = {{Флаг|Швеция}} Суне Лундквист
| тренер = {{Флаг|Швеция}} [[Хильемарк, Оскар|Оскар Хильемарк]]
| капитан = 
| сайты = https://elfsborg.se/
| жарыс= [[Футболдан Швеция чемпионаты|Аллсвенскан]]
| маусым = 2024
| орын = '''7'''
| pattern_la1 =_elfsborg21h
| pattern_b1=_elfsborg21h
| pattern_ra1=_elfsborg21h
| pattern_sh1=_elfsborg20h
| leftarm1= ffdd00
| body1=ffdd00
| rightarm1=ffdd00
| shorts1=000000
| socks1=ffdd00
| pattern_la2 =_degerforsif20h
| pattern_b2=_degerforsif20h
| pattern_ra2=_degerforsif20h
| pattern_sh2=_elfsborg20a
| leftarm2=FF0000
| body2=FF0000
| rightarm2=FF0000
| shorts2=FF0000
| socks2=FF0000
}}

'''«Эльфсборг»''' ({{lang-sv|IF Elfsborg}}) — Швеция футбол клубы. 1904 жылы 26 маусымда құрылды. Қазір [[Футболдан Швеция чемпионаты|Швеция жоғары лигасында]] ойнайды.

== Жетістіктері ==

=== Аллсвенскан ===

* '''Чемпион (6):''' 1935/36, 1938/39, 1939/40, 1961, 2006, 2012
* '''2 орын (7):''' 1942/43, 1943/44, 1944/45, 1965, 1977, 2008, 2020

=== Швеция Кубогы ===

* '''Жеңімпаз (3):''' 2000/01, 2003, 2013/14
* '''Финалист (3):''' 1942, 1980/81, 1996/97

=== Швеция Суперкубогы ===

* '''Жеңімпаз (1):''' 2007
* '''Финалист (1):''' 2014

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{бастама}}

[[Санат:Швеция футбол клубтары]]</text>
      <sha1>npr5ce25g4vdj4v7b4n2qmvupv7zpof</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Editor7135910139313578752</title>
    <ns>3</ns>
    <id>744333</id>
    <redirect title="Қатысушы талқылауы:Null the Great" />
    <revision>
      <id>3400573</id>
      <parentid>3372014</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T12:19:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>5055</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Бот: Шынжырлы айдатуды түзетті → [[Қатысушы талқылауы:Null the Great]]</comment>
      <origin>3400573</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="66" sha1="0akaqxw5ikiunshibacomvlq0k170gj" xml:space="preserve">#АЙДАУ [[Қатысушы талқылауы:Null the Great]]</text>
      <sha1>0akaqxw5ikiunshibacomvlq0k170gj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Javage.z</title>
    <ns>3</ns>
    <id>745702</id>
    <revision>
      <id>3400679</id>
      <parentid>3379788</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:03:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Javage.z</username>
        <id>162313</id>
      </contributor>
      <comment>/* Новояз */ жаңа бөлім</comment>
      <origin>3400679</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="412" sha1="460ujjmn51mmd0e8iic92aba927i2z4" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Javage.z}}

-- [[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]] 12:36, 2024 ж. қыркүйектің 28 (+05)

== Новояз ==

Новояз 1984 роман [[Қатысушы:Javage.z|Javage.z]] ([[Қатысушы талқылауы:Javage.z|талқылау]]) 22:03, 2024 ж. қарашаның 13 (+05)</text>
      <sha1>460ujjmn51mmd0e8iic92aba927i2z4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400682</id>
      <parentid>3400679</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:06:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Javage.z</username>
        <id>162313</id>
      </contributor>
      <comment>/* Новояз */</comment>
      <origin>3400682</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="211" sha1="qgd41w2h8hfez0ic9g6y2ce188fvmud" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Javage.z}}

-- [[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]] 12:36, 2024 ж. қыркүйектің 28 (+05)</text>
      <sha1>qgd41w2h8hfez0ic9g6y2ce188fvmud</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Әл-Наср (футбол клубы, Салала)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>746140</id>
    <revision>
      <id>3400756</id>
      <parentid>3388089</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T20:31:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>3400756</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1442" sha1="juwv8ksrj3qhxlrrqqg33zotcw6xkpr" xml:space="preserve">{{футбол клубы
|атауы =
|құрылған = 1972
|стадионы = Al-Saada Stadium, [[Салала]]
|сыйымдылығы= 12 000
| pattern_la1=_shoulder_stripes_white_stripes|pattern_b1=_collarblue|pattern_ra1=_shoulder_stripes_white_stripes
| leftarm1=0066CC|body1=0066CC|rightarm1=0066CC|shorts1=0066CC|socks1=0066CC
| pattern_la2=_navylines|pattern_b2=_collarblue|pattern_ra2=_navylines
| leftarm2=FFFFFF|body2=FFFFFF|rightarm2=FFFFFF|shorts2=FFFFFF|socks2=FFFFFF
}}
'''«Әл-Наср»''' — [[Оман]]ның Салала қаласындағы футбол клубы.
== Жетістіктері ==
*Оман чемпионы (5): 1979/80, 1980/81, 1988/89, 1997/98, 2003/04
*Оман кубогы (4): 1995/96, 2000/01, 2002/03, 2005/06
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
== Сілтемелер ==
* [http://www.goalzz.com/main.aspx?team=1157 Профилі]
* [http://www.nasroman.com Official Site] 
* [http://www.kooora.com/default.aspx?team=1157 Info About the Club on Kooora] 
* [http://live.sportsgoal.com.om/arabic/club-details.aspx?id=4 Info About the Club on SportsOman]{{Deadlink|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://forum.kooora.com/f.aspx?t=19546421 Info About the Squad on Kooora] 
* [https://www.youtube.com/watch?v=HxEojz67iIc Historic final between Al-Nasr and Dhofar in 2002]
[[Санат:Оман футбол клубтары]]</text>
      <sha1>juwv8ksrj3qhxlrrqqg33zotcw6xkpr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Әл-Ансар (футбол клубы, Бейрут)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>746143</id>
    <revision>
      <id>3400755</id>
      <parentid>3388096</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T20:29:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>105421</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>3400755</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1495" sha1="6nnnzcbefzao0o2yy6cut087bzbsygx" xml:space="preserve">{{футбол клубы
| құрылған =1951 
| полное название = Спортивный клуб Аль-Ансар
| прозвище = ''зелёные''
| стадионы = Бейрут мунисипаль стадиум, [[Ливан]]
| сыйымдылығы = 22000
| pattern_la1 = _whiteborder
| pattern_b1 = _whitecollar
| pattern_ra1 = _whiteborder
| pattern_sh1 = 
| pattern_so1 = _2_stripes_white
| leftarm1 = 009f6b
| body1 = 009f6b
| rightarm1 = 009f6b
| shorts1 = ffffff
| socks1 = 009f6b
| pattern_la2 = 
| pattern_b2 = _shouldersonwhite
| pattern_ra2 = 
| pattern_sh2 = 
| pattern_so2 = 
| leftarm2 = ffffff
| body2 = ffffff
| rightarm2 = ffffff
| shorts2 = ffffff
| socks2 = 0f7d5c
}}
'''Әл-Ансар''' ({{lang-ar|نادي الأنصار الرياضي}}) — [[Ливан]]ның [[Бейрут]] қаласындағы футбол клубы.

== Жетістіктері ==
'''Ливан чемпионы: 13'''

* 1988, 1990, 1991, 1992, 1993, 1994, 1995, 1996, 1997, 1998, 1999, 2006, 2007 (рекорд)

'''Ливан кубогы: 13'''

* 1988, 1990, 1991, 1992, 1994, 1995, 1996, 1999, 2002, 2006, 2007, 2010, 2012 (рекорд)

'''Ливан суперкубогы: 5'''

* 1996, 1997, 1998, 1999, 2012 (рекорд)

== Сілтемелер ==

* http://stats.the-afc.com/tournament/222/teams/469/profile{{Deadlink|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

[[Санат:Ливан футбол клубтары]]</text>
      <sha1>6nnnzcbefzao0o2yy6cut087bzbsygx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ораньестад (Аруба)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>747203</id>
    <revision>
      <id>3400685</id>
      <parentid>3393469</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:10:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <comment>/* Сілтемелер */</comment>
      <origin>3400685</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4868" sha1="qmlpcljhkmfndyehtlhlivpcp8xtjyq" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = Қала
 |қазақша атауы           = Ораньестад
 |шынайы атауы            = 
 |сурет                   = Centrum Oranjestad.jpg
 |сурет атауы             = 
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Аруба
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
| lat_dir = N
| lat_deg = 12
| lat_min = 30
| lat_sec = 
| lon_dir = W
| lon_deg = 70
| lon_min = 1
| lon_sec = 
| CoordAddon = type:city(26335)_region:VE
  |CoordScale             = 
 |аймақ түрі              = 
 |аймағы                  = 
 |кестедегі аймақ         = 
 |аудан түрі              = 
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |қауым округі түрі       = 
 |қауым округі            = 
 |кестедегі қауым округі  = 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |басшының түрi           = 
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 1796
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                = 35000
  |санақ жылы             = 2020
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = 
 |DST                     = 
 |телефон коды            = 
 |пошта индексі           = 
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = 
 |идентификатор түрі      = 
 |сандық идентификаторы   = 
 |ортаққордағы санаты     = 
 |сайты                   = 
 |сайт тілі               = 
}}
'''Ораньестад''' ({{lang-nl|Oranjestad}},  тікелей аудармасы ''Қызғылт қала'') — [[Аруба]] мемлекетінің астанасы және ең ірі қаласы. Ол [[Кариб теңізі|Кариб теңізінің]] оңтүстік-батысында, [[Аруба]]ның солтүстік-батысында орналасқан.

== Фактілер ==

Голландияның ықпалы: Нидерландтық колонизаторлардың атауымен аталған. Оның архитектурасы, мәдениеті мен тағамында нидерладтық әсер айқын байқалады.
Түрлі түсті үйлер: Ораньестад - ертегідей, түрлі-түсті үйлермен және жан-жақты боялған ғимараттармен атақты.

Ораньестад - Арубадағы ең маңызды сауда орталығы. Мұнда әлемнің әр түрлі бұрышынан келген туристер сауда-саттықпен айналысады.

'''Халық саны''': Ораньестадта шамамен 35,000 адам тұрады.

'''Тіл''': Арубаның ресми тілі - нидерланд тілі, бірақ ағылшын, испан және папиаменто тілдері де кеңінен қолданылады.

Климаты: Ораньестадта тропикалық климат басым, ылғалды маусымы аз және күн көп.

== Спорт ==
Қалада Аруба чемпионатына қатысатын «[[Эстрелла (футбол клубы, Аруба)|Эстрелла]]», «[[Расинг (футбол клубы, Ораньестад)|Расинг]]», «[[Депортиво (футбол клубы, Аруба)|Депортиво]]», «[[Ла-Фама (футбол клубы)|Ла-Фама]]» секілді клубтардың базасы бар.
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сілтемелер ==
* [http://www.caribbean-on-line.com/islands/ar/ormap.shtml Картасы]
{{Сыртқы сілтемелер}}{{Солтүстік Америка елордалары}}
[[Санат:Солтүстік Америка елордалары]]
[[Санат:Аруба қалалары]]</text>
      <sha1>qmlpcljhkmfndyehtlhlivpcp8xtjyq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кралендейк</title>
    <ns>0</ns>
    <id>747215</id>
    <revision>
      <id>3400676</id>
      <parentid>3393499</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T16:58:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <comment>/* Фактілер */</comment>
      <origin>3400676</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2988" sha1="3dpfjbl6kbc3oxq8oxoftnoe6saft5f" xml:space="preserve">{{Елді мекен|қазақша атауы=Кралендейк|ел=Бонэйр|тұрғыны=3060&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.cbs.nl/nl-nl/maatwerk/2018/17/bonaire-bevolkingscijfers-per-buurt |title=Bonaire, bevolkingscijfers per buurt|website=Centraal Bureau voor de Statistiek|access-date=2 May 2021|year=2017|language=nl|quote=Sum of Entrejol (Antriol), Nikiboko, Noord Saliña, Playa and Tera Kora}}&lt;/ref&gt;|санақ жылы=2006
|сурет             = Bonaire.PNG
  |lat_dir = N|lat_deg = 12|lat_min = 08|lat_sec = 42  
  |lon_dir = W|lon_deg = 68|lon_min = 15|lon_sec = 54 
}}

'''Кралендейк''' ([[Нидерланд тілі|нидерл]]. ''Kralendijk'') - [[Бонэйр]] аралының астанасы, [[Нидерланд Антиль аралдары|Нидерланд Антиль аралдарында]] орналасқан. Халқының саны 3061 (2006). Қаланың іргесі 1837 жылы қаланған.

== Фактілер ==

* Жағажайлар: Кралендейк &quot;180 Жағажайы&quot; және &quot;Кариб теңізі Жағажайы&quot; сияқты таза суы және ақ құмы бар керемет жағажайларымен танымал.
* Кралендейкке жақын жерде түрлі түсті балықтарды, маржандарды және теңіз тасбақаларын көруге болатын көптеген  орындары бар.
* Вашингтон-Слагбай ұлттық паркі: Бонэйр аралының көп бөлігін алып жатқан қорық. Мұнда әр түрлі құстарды, кесірткелерді және басқа жануарларды көруге болады.
* Нарықтар: Кралендейктегі нарықтардан сіз жаңа жемістерді, көкөністерді, балықтарды және басқа өнімдерді таба аласыз.

'''Кралендейкке қалай жетуге болады?'''

* Ұшақпен: Кралендейкке Фламинго халықаралық әуежайына (BON) ұшақпен жетуге болады.
* Кемемен: Сонымен қатар Кралендейк пен Нидерланд Антиль аралдарының басқа аралдары арасында жүретін кемелер бар.
== Галерея ==
&lt;gallery widths=&quot;154px&quot; heights=&quot;200px&quot; class=&quot;center&quot; caption=&quot;&quot;&gt;
File:Kralendijk en Klein Bonaire.jpg|
File:WILHELMINA PLEIN.jpg|
File:BONAIRE-kralendijk-kaya-grandi-1.jpg|
File:Kralendijk.jpg|
&lt;/gallery&gt;
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
== Сілтемелер ==
*[http://www.bonairereporter.com Bonaire Reporter - local newspaper]
*[http://www.bonairedining.com A guide to over 75 restaurants in Bonaire]
{{бастама}}
{{сыртқы сілтемелер}}
[[Санат:Солтүстік Америка елордалары]]</text>
      <sha1>3dpfjbl6kbc3oxq8oxoftnoe6saft5f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бастер</title>
    <ns>0</ns>
    <id>747492</id>
    <revision>
      <id>3400681</id>
      <parentid>3395285</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T17:03:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <origin>3400681</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4270" sha1="3qax0buj8jfie6r54sik88mo9yfvr6x" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = Астана
 |қазақша атауы           = Бастер
 |шынайы атауы            = 
 |сурет                   = Basseterre.jpeg
 |сурет атауы             = 
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = Сент-Китс және Невис
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir = N|lat_deg = 17|lat_min = 17|lat_sec = 54
  |lon_dir = W|lon_deg = 62|lon_min = 44|lon_sec = 3
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |аймақ түрі              = 
 |аймағы                  = 
 |кестедегі аймақ         = 
 |аудан түрі              = 
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |қауым округі түрі       = 
 |қауым округі            = 
 |кестедегі қауым округі  = 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |басшының түрi           = 
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 1927
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 
 |биiктiктiң түрi         = 
 |орталығының биiктігі    = 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                = 11000
  |санақ жылы             = 2003
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = 
 |DST                     = 
 |телефон коды            = 
 |пошта индексі           = 
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = 
 |идентификатор түрі      = 
 |сандық идентификаторы   = 
 |ортаққордағы санаты     = 
 |сайты                   = 
 |сайт тілі               = 
}}
'''Бастер''' ({{lang-en|Basseterre}}, бұрынғы атауы ''Сент-Кристофер'') — Сент-Китс аралындағы қала, [[Сент-Китс және Невис|Сент-Киттс және Невис]] астанасы. Халқы 11 мың адам (2003).

Шығыс Үндістанның ең байырғы қалаларының бірі, 1627 жылы француздар негізін қалаған. Қала 1727 жылы француздар аралдан қуылып, толық британдық бақылауға өткеннен кейін бүкіл Сент-Китс аралының астанасы болды. 

Отаршылдық соғыс, өрт, жер сілкінісі, су тасқыны, тәртіпсіздіктер мен дауылдардың салдарынан талай рет қираған

Бастер қазіргі уақытта әлемдік қылмыс рейтингінде жоғары орында тұр, 2011 жылы 100 000 адамға 131,6 кісі өлтіруден келеді.

Бастер теңіз деңгейінен 20 метр биіктікте, таулы аймақта орналасқан. Оның климаты тропикалық, ылғалды және жылы.

Бастер Сент-Китс және Невис аралдарының экономикалық орталығы. Ол туризм, сауда және қаржы салаларының даму орталығы.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{бастама}}
{{сыртқы сілтемелер}}
{{Солтүстік Америка елордалары}}
[[Санат:Сент-Китс және Невис]]
[[Санат:Солтүстік Америка елордалары]]</text>
      <sha1>3qax0buj8jfie6r54sik88mo9yfvr6x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ұлттық Хоккей Лигасы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>747607</id>
    <revision>
      <id>3400819</id>
      <parentid>3400565</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T04:03:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Syrymzhan</username>
        <id>161735</id>
      </contributor>
      <comment>/* Трофейлер */</comment>
      <origin>3400819</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="63326" sha1="dqnsc2nhyiplxcbeiz86q05349xd4zp" xml:space="preserve">{{Спорттық лига
| атауы = Ұлттық хоккей лигасы&lt;br /&gt;{{nobold|{{lang|en|National Hockey League}}}}
| логотип = National Hockey League shield (2).svg
| өлшемі = 
| құрылуы =26 қараша 1917
| командалар = 32
| ел = {{USA}} (25)&lt;br /&gt; {{CAN}} (7) &lt;br /&gt;
| аймақ = Солтүстік Америка
| мерзімділік = 
| жарыстар = 
| шығу = 
| шығып кету  = 
| сайты = [https://www.nhl.com/ NHL.com]
| belowstyle = border-top: #aaa 1px solid;
| below = 
}}
'''Ұлттық хоккей лигасы (ҰХЛ)''' ({{lang-en|National Hockey League, NHL}}; {{lang-fr|Ligue nationale de hockey, LNH}}) — [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] пен [[Канада]]ның хоккей клубтарын біріктіретін кәсіби спорттық ұйым. ҰХЛ әлемдегі алғашқы кәсіби хоккей лигаларының бірі болды. ҰХЛ – [[Солтүстік Америка]]ның басты спорт лигаларының бірі, [[Ұлттық футбол лигасы|ҰФЛ]], [[Ұлттық баскетбол қауымдастығы|ҰБҚ]], [[Кәсіби бейсбол лигасы|КБЛ]] және [[MLS]] қатарында. Лига 1917 жылы құрылып, бар болғаны 4 команданы біріктірген.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nhl.com/history/a-brief-history-of-the-league#:~:text=The%20National%20Hockey%20League%20was,Bulldogs%20attended%20the%20founding%20meeting|title=A brief history of the league|accessdate=2024-10-31}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; 2017 жылы [[Вегас Голден Найтс]], ал 2021 жылы [[Сиэтл Кракен]] қосылғаннан кейін, 2021/2022 маусымынан бастап АҚШ пен Канаданың 32 командасы ойнайды және жыл сайын лиганың басты жүлдесі — [[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогы]] үшін жарысады.

Лиганың бас кеңсесі 1989 жылдан бастап [[Манхэттен]]де орналасқан, сол кезде бас офис [[Монреаль]]дан көшірілген еді.&lt;ref&gt;{{cite news|last1=Todd|first1=Jack|title=Americans and Bettman have stolen Canada's game|url=https://calgaryherald.com/sports/opinion+americans+bettman+have+stolen+canada+game/7251426/story.html|access-date=October 31, 2024|work=[[Calgary Herald]]|date=September 17, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20180127034723/http://www.calgaryherald.com/sports/opinion+americans+bettman+have+stolen+canada+game/7251426/story.html|archive-date=January 27, 2018|url-status=dead}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; ҰХЛ тарихында 1992 жылдан кейін төрт рет лига көлемінде жұмыстың тоқтауы орын алды.&lt;ref name=JohnCollins&gt;{{Cite news|url=https://www.bloomberg.com/apps/news?pid=20601109&amp;sid=aGY7pu.INAhA|archive-url=http://wayback.vefsafn.is/wayback/20100326183144/http://www.bloomberg.com/apps/news?pid%3D20601109%26sid%3DaGY7pu.INAhA|url-status=dead|archive-date=March 26, 2010| publisher=Bloomberg L.P.| title=NHL Borrows From NFL as It Pursues Bigger TV Contract| first=Curtis| last=Eichelberger| date=May 29, 2009| access-date=October 31, 2024}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;

ҰХЛ-дың тұрақты маусымы әдетте қазан айынан сәуір айына дейін өтеді, әр команда 82 ойыннан өткізеді. Тұрақты маусым аяқталғаннан кейін 16 команда лига чемпионын анықтау үшін маусымға дейін созылатын төрт раундтық Стэнли Кубогы плей-оффына өтеді. Лига 1917 жылы құрылғаннан бері [[Монреаль Канадиенс]] клубы ең көп жалпы ҰХЛ титулын жеңіп алған – барлығы 25 рет. Олар 1926 жылы лига Стэнли Кубогын толықтай өз басқаруына алғанға дейін үш ҰХЛ чемпиондық сериясын және кейін 22 Стэнли Кубогын жеңіп алды. Қазіргі лига чемпиондары — 2024 жылғы Стэнли Кубогының финалында [[Эдмонтон Ойлерз]]ді жеңген [[Флорида Пантерз]].&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://records.nhl.com/playoff-summary/stanley-cup-winner?season=20232024|title=2023-24 Florida Panthers|accessdate=2024-10-31}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
=== Алғашқы жылдар ===
[[Сурет:1930 Stanley Cup.jpg|thumb|upright|Стэнли Кубогы, 1930 жыл]]
Ұлттық хоккей лигасы 1917 жылы [[Ұлттық хоккей қауымдастығы]]ның (ҰХҚ) ізбасары ретінде құрылды. 1909 жылы негізі қаланған ҰХҚ 1910 жылы [[Онтарио]] мен [[Квебек]]тегі жеті командамен ойындарын бастады және кәсіби хоккейдегі алғашқы ірі лигалардың бірі болды. Алайда сегізінші маусымда [[Торонто Блюшертс]] иесі [[Эдди Ливингстон]]мен болған келіспеушіліктер нәтижесінде [[Монреаль Канадиенс]], [[Монреаль Уондерерс]], [[Оттава Сенаторз]] және [[Квебек Булдогс]] командаларының иелері лиганың болашағын талқылау үшін жиналыс өткізді. ҰХҚ жарғысы бойынша Ливингстонды лига құрамынан шығара алмайтындарын түсінгеннен кейін, төрт команда ҰХҚ жұмысын тоқтату үшін дауыс беріп, 1917 жылғы 26 қарашада Ұлттық хоккей лигасын құрды. [[Франк Кальдер]] ҰХЛ-дың алғашқы президенті болып сайланып, 1943 жылы қайтыс болғанға дейін қызмет етті.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/frank-sellick-calder|title=Frank Calder|accessdate=2024-10-31}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;

[[Торонто Аренас]] алғашқы ҰХЛ титулын жеңіп алып, 1918 жылы [[Стэнли кубогы]] үшін Тынық мұхиты жағалауы хоккей қауымдастығының (PCHA) [[Ванкувер Миллионерс]] командасымен кездесуде жеңіске жетті.&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.nhl.com/news/arenas-gave-toronto-1st-stanley-cup-championship-in-1918|title=Arenas gave Toronto 1st Stanley Cup championship 106 years ago|accessdate=2024-10-31}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; 1919 жылы Монреаль Канадиенс ҰХЛ титулын жеңіп алды, бірақ [[Стэнли кубогы]] финалындағы PCHA-ның [[Сиэтл Метрополитанс]] командасымен болған серия Испан тұмауының эпидемиясына байланысты тоқтатылды.&lt;ref&gt;{{cite web |title=When the Stanley Cup Final Was Canceled Because of a Pandemic|url=https://www.smithsonianmag.com/history/when-stanley-cup-finals-was-cancelled-because-pandemic-180974439 |url-status=live |date=18 March 2020 |access-date=31 October 2024}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; 1924 жылы Монреаль Канадиенс ҰХЛ құрамында өздерінің алғашқы [[Стэнли кубогы]]н жеңіп алды. 1924–25 маусымында Гамильтон Тайгерс тұрақты маусымның жеңімпазы атанды, бірақ оларға 200 канадалық доллар бонус берілмесе, чемпионат сериясында ойнаудан бас тартты. Лига бұған келіспей, жартылай финалда [[Торонто Сент-Патрикс]] (бұрынғы Арена) командасын жеңген соң Монреаль Канадиенсті лига чемпионы деп жариялады. Кейін Монреальды Батыс Канада хоккей лигасының (WCHL) [[Виктория Кугарс]] командасы 1925 жылы жеңді. Бұл [[Стэнли кубогы]]н ҰХЛ-дан тыс команда жеңіп алған соңғы жағдай болды,&lt;ref&gt;{{cite web |title=1924-25 Victoria Cougars (WCHL)|url=https://records.nhl.com/playoff-summary/stanley-cup-winner?season=19241925|url-status=live|access-date=31 October 2024}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; өйткені 1926 жылы WCHL жабылғаннан кейін [[Стэнли кубогы]] ҰХЛ-дың негізгі чемпиондық атағына айналды.

1920 жылдары Ұлттық хоккей лигасы жылдам кеңею жолына түсті: 1924 жылы [[Монреаль Марунс]] пен [[Бостон Брюинс]] қосылды, соңғысы лигаға кірген алғашқы америкалық команда болды.&lt;ref&gt;{{cite web|title=Boston Bruins History|url=https://www.nhl.com/bruins/team/history|website=Boston Bruins|access-date=October 31, 2024|archive-date=February 1, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210201205300/https://www.nhl.com/bruins/team/history|url-status=live}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; 1925 жылы [[Нью-Йорк Американс]] [[Гамильтон Тайгерс]] құрамының активтерін сатып алғаннан кейін ойнай бастады, оларға [[Питтсбург Пайрэтс]] командасы қосылды. [[Нью-Йорк Рейнджерс]] 1926 жылы қосылды, ал [[Чикаго Блэк Хокс]] пен [[Детройт Ред Уингс|Детройт Кугарс]] (кейінірек Ред Уингс) жабылған WCHL лига активтерін сатып алғаннан кейін қосылды. 1927 жылы бір топ Торонто Сент-Патриксті сатып алып, оларды бірден [[Торонто Мэйпл Лифс]] деп атады. &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/toronto-maple-leafs|title=Toronto Maple Leafs|accessdate=2024-10-31}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; 

1926 жылы жергілікті американдық [[Таффи Абел]] Ұлттық хоккей лигасындағы алғашқы түрлі-түсті ойыншы болып, [[Нью-Йорк Рейнджерс]] командасы құрамында ойнап, лигадағы нәсілдік шектеуді бұзды.&lt;ref&gt;{{cite web |last1=Kennedy |first1=Ian |title=Taffy Abel's Family Asks NHL to Recognize His Indigeneity As Barrier-Breaking |url=https://thehockeynews.com/news/taffy-abels-family-asks-nhl-to-recognize-his-indigeneity-as-barrier-breaking |website=The Hockey News |access-date=October 31, 2024 |date=October 25, 2022 |archive-date=February 26, 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240226085428/https://thehockeynews.com/news/taffy-abels-family-asks-nhl-to-recognize-his-indigeneity-as-barrier-breaking |url-status=live }}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;

1934 жылы Ұлттық хоккей лигасының алғашқы Жұлдыздар матчы өтті.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nhl.com/news/first-nhl-all-star-game-in-1934-played-to-benefit-ace-bailey-330470808|title=First NHL All-Star Game in 1934 played to benefit Ace Bailey|date=February 02, 2022|accessdate=2024-10-31}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;  Екінші матч 1937 жылы Хоуи Моренцтің ойында аяғын сындырғаннан кейін қайтыс болған соң, оның отбасына қолдау көрсету үшін өткізілді.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nhl.com/news/remembering-howie-morenz-nhl-centennial-287460334|title=Remembering Howie Morenz, NHL's first superstar|date=March 08, 2017|accessdate=2024-10-31}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;

=== Алғашқы алты команданың дәуірі ===
[[Ұлы тоқырау]] мен [[Екінші дүниежүзілік соғыс]]тың басталуы лигаға ауыр тиді. Пайрэтс командасы 1930 жылы Филадельфия Куэйкерс болып өзгертілді, бірақ бір жылдан кейін таратылды. Сол сияқты, Сенаторлар 1934 жылы Сент-Луис Иглс командасына айналып, бір-ақ жыл жұмыс істеді. Марунс командасы да 1938 жылы жұмысын тоқтатып, таратылды. Американс командасы 1942 жылы ойыншылардың жетіспеуіне байланысты тоқтатылды және қайта ашылмады.

[[Сурет:There's no action like hockey action by Louis Jaques.jpg|thumb|оңға|Монреаль Канадьенс пен Нью-Йорк Рейнджерс арасындағы ойын, 1962]]
1942–43 жылғы маусымда НХЛ алты командаға қысқарды: Бостон Бруинс, Чикаго Блэк Хокс, Детройт Ред Уингс, Монреаль Канадьенс, Нью-Йорк Рейнджерс және Торонто Мэйпл Лифс. Бұл құрамды «[[Алғашқы Алты]]» деп атайды, және ол келесі 25 жыл бойы тұрақты болды. 1947 жылы лига Стэнли Кубогының кураторы және онымен толық бақылау орнату туралы келісімге қол жеткізді, бұл оларға Кубок үшін ойнағысы келетін басқа лигалардың талаптарын қабылдамауға мүмкіндік берді.&lt;ref&gt;{{cite book |last=Diamond |first=Dan |author2=Zweig, Eric |author3=Duplacey, James |title=The Ultimate Prize: The Stanley Cup |year=2003 |publisher=Andrews McMeel Publishing |isbn=0-7407-3830-5 |page=[https://archive.org/details/ultimateprizesta0000diam/page/40 40] |url=https://archive.org/details/ultimateprizesta0000diam/page/40 }}&lt;/ref&gt;

1945 жылы Морис «Ракета» Ришар 50 гол соққан алғашқы ойыншы атанды, ол бұл жетістікке 50 ойыннан тұратын маусымда қол жеткізді.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.legendsofhockey.net:8080/LegendsOfHockey/jsp/LegendsMember.jsp?mem=p196108&amp;type=Player&amp;page=bio&amp;list=ByName#photo |title=The Legends—Rocket Richard |access-date=January 18, 2010 |publisher=Hockey Hall of Fame |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080307224757/http://www.legendsofhockey.net:8080/LegendsOfHockey/jsp/LegendsMember.jsp?mem=p196108&amp;type=Player&amp;page=bio&amp;list=ByName#photo |archive-date=March 7, 2008 |df=mdy-all }}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; Ришар кейін Канадьенс командасын 1956 жылдан 1960 жылға дейін бес рет қатарынан чемпиондық атаққа алып шықты, бұл рекордты ешбір команда бағындырмаған.

1948 жылы азиялық канадалық Ларри Квонг Нью-Йорк Рейнджерс құрамында ойнап, ҰХЛ-дағы алғашқы азиялық ойыншы атанды.&lt;ref name=&quot;ward&quot;&gt;{{cite web |last1=Ward |first1=Rachel |title=1st NHL player of colour, Larry Kwong, dies at 94 |url=https://www.cbc.ca/news/canada/calgary/larry-kwong-calgary-nhl-1.4582793 |work=[[CBC News]] |access-date=October 31, 2024 |date=March 19, 2018 |archive-date=June 4, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190604022152/https://www.cbc.ca/news/canada/calgary/larry-kwong-calgary-nhl-1.4582793 |url-status=live }}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |last1=Davis |first1=David |title=A Hockey Pioneer's Moment |url=https://www.nytimes.com/2013/02/20/sports/hockey/larry-kwongs-shift-for-rangers-in-1947-48-broke-a-barrier.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20130220205229/http://www.nytimes.com/2013/02/20/sports/hockey/larry-kwongs-shift-for-rangers-in-1947-48-broke-a-barrier.html |archive-date=February 20, 2013 |url-access=subscription |url-status=live |website=The New York Times |access-date=October 31, 2024 |date=February 19, 2013}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; 1958 жылы Уилли О'Ри Бостон Бруинс командасында дебют жасаған кезде лиганың тарихындағы алғашқы қара нәсілді ойыншы болды.&lt;ref&gt;{{cite web |title=Willie Eldon O'Ree |website=legendsofhockey.net |access-date=October 31, 2024 |url=http://www.legendsofhockey.net:8080/LegendsOfHockey/jsp/SearchPlayer.jsp?player=13894 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080118092936/http://www.legendsofhockey.net:8080/LegendsOfHockey/jsp/SearchPlayer.jsp?player=13894 |url-status=dead |archive-date=January 18, 2008}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;

=== Лиганың дамуы ===
[[Сурет:NHL Logo former.svg|left|200px|thumb|ҰХЛ-дың классикалық эмблемасы. 2004/05 маусымының локаутына дейін қолданылды.]]
1960-жылдардың ортасында, әсіресе [[АҚШ]-тың батысында, ҰХЛ командаларымен бәсекелесе алатын командалар пайда бола бастады. Батыс хоккей лигасының күшеюі, бұл лиганың ҰХЛ деңгейіндегі лигаға айналатыны туралы болжамдар және қаржылық себептер ҰХЛ-ды 1967 жылы 1920-жылдардан кейінгі алғашқы кеңеюін жасауға мәжбүр етті. Лигаға тағы алты команда қабылданды, олар жаңа дивизион құрады. Бұл командалар «[[Филадельфия Флайерз]]», «[[Сент-Луис Блюз]]», «[[Миннесота Норт Старз]]», «[[Лос-Анджелес Кингз]]», «[[Окленд Силз]]» және «[[Питтсбург Пингвинз]]» болды. Үш жылдан кейін лигаға «[[Ванкувер Кэнакс]]» пен «[[Баффало Сейбрз]]» қосылды. 1976 жылы «[[Окленд Силз]]», сол кезде [[Кливленд]]те «Кливленд Баронз» атауымен ойнап жүрген команда, «Норт Старз» жүйесіне қосылды, ал 1993 жылы франшиза [[Даллас]]қа көшіп, «[[Даллас Старз]]» деп өзгерді. «Кливленд Баронз» кейінгі жылдары дислокациясын өзгерткен жоқ, бірақ толықтай жабылып қалды.

1972 жылы Хоккейдің әлемдік ассоциациясы (ХӘА) құрылды. ХӘА ешқашан ҰХЛ-ға Стэнли кубогын бірлесе өткізу туралы ұсыныс жасаған емес, бірақ бұл лиганың күшін бәрі мойындап, оны ҰХЛ-дың лайықты бәсекелесі деп санады. Осыған байланысты ҰХЛ кеңею саясатын тез арада жалғастырып, 1972 жылы «[[Нью-Йорк Айлендерс]]» пен «[[Атланта Флэймз]]» командаларын қосып, ал екі жылдан кейін «[[Канзас-Сити Скаутс]]» пен «[[Вашингтон Кэпиталз]]» командалары қабылданды. «Скаутс» екі жылдан соң [[Денвер]]ге көшіп, «[[Колорадо Рокиз]]» аталды, ал 1982 жылы Ист-Ратерфордқа көшіп, «[[Нью-Джерси Девилз]]» атанды. Алайда лиганың құрамының ұлғаюы жалпы ойын деңгейінің төмендеуіне әкелді. Бұл лигалар мықты хоккейшілер үшін күресуді жалғастырды. 1979 жылы ХӘА таратылғаннан кейін ХӘА-ның төрт командасы ҰХЛ-ға қосылды: «Хартфорд Уэйлерс», «Квебек Нордикс», «[[Эдмонтон Ойлерз]]» және «[[Виннипег Джетс]]». «Нордикс», «Джетс» және «Уэйлерс» өз аттарын өзгертіп, басқа қалаларға көшіп, «[[Колорадо Эвеланш]]», «[[Финикс Койотис]]» және «[[Каролина Харрикейнз]]» командаларына айналды.

1990-жылдардың басында ҰХЛ-да кеңеюдің жаңа кезеңі басталды. 1991 жылы лигаға «[[Сан-Хосе Шаркс]]» қосылды, 1992 жылы — «[[Тампа-Бэй Лайтнинг]]» мен «[[Оттава Сенаторз]]» (Канада астанасы 1934 жылдан кейін алғаш рет үлкен хоккейді қалаға қайта алып келіп, ескі атын қайтарған болатын), 1993 жылы — «[[Флорида Пантерз]]» және «[[Анахайм Майти Дакс]]» командалары қосылды. 1998 жылы «[[Нэшвилл Предаторз]]» командасы лигаға қосылды, ал келесі жылы — «[[Атланта Трэшерз]]». 1990-жылдардағы жеті жаңа клубтың ішінде ҰХЛ-да тек «Трэшерз» командасы тұрақтай алмады — 2011 жылы клуб [[Виннипег]]ке көшіп, бұрынғы атауын қайтып алды — «[[Виннипег Джетс]]». Осылайша, [[Атланта]] екінші дүниежүзілік соғыстан кейін хоккей франшизасын екі рет ұстап қала алмаған жалғыз қалаға айналды — 1980 жылы «[[Атланта Флэймз]]» [[Калгари]]ға көшіп, «Флэймз» деген атын сақтап қалды.

2000 жылы лигаға тағы екі клуб қосылды — «[[Коламбус Блю Джекетс]]» және «[[Миннесота Уайлд]]». Командалар саны 30-ға жетіп, 17 жыл бойы өзгеріссіз қалды.

2015 жылдың 24 маусымында Ұлттық хоккей лигасы лиганы кеңейту жоспары туралы жариялады. Лигаға ресми түрде екі өтінім түсті: біреуі Квебек қаласынан&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://allhockey.ru/news/show/226997-Kvebekor_podtverdil_chto_podal_zayavku_na_sozdanie_kluba_NHL_v_Kvebeke |title=«Квебекор» подтвердил, что подал заявку на создание клуба НХЛ в Квебеке |access-date=2024-11-06 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304094819/http://allhockey.ru/news/show/226997-Kvebekor_podtverdil_chto_podal_zayavku_na_sozdanie_kluba_NHL_v_Kvebeke |deadlink=no |lang=ru}}&lt;/ref&gt;, екіншісі Лас-Вегастан.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://allhockey.ru/news/show/227003-Sietl_Portlend_i_Toronto_ne_podali_zayavok_na_sozdanie_komand_v_NHL |title=Сиэтл, Портленд и Торонто не подали заявок на создание команд в НХЛ |access-date=2024-11-06 |archive-date=2018-12-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181206102235/https://allhockey.ru/news/show/227003-Sietl_Portlend_i_Toronto_ne_podali_zayavok_na_sozdanie_komand_v_NHL |deadlink=no|lang=ru}}&lt;/ref&gt; 2016 жылдың 7 маусымында клубтар иелерінің комитеті ҰХЛ директорлар кеңесіне Лас-Вегастан клубты лигаға қабылдауды ұсынды. 2016 жылдың 22 маусымында ҰХЛ комиссары Гэри Беттмэн лиганың кеңейтілгені және Лас-Вегастан команданың қабылданғаны туралы хабарлады. Бұл шешіммен қатар лига Квебек қаласынан түскен өтінімді қарауды кейінге қалдырды. Жаңа команда 2017/2018 маусымынан бастап ҰХЛ-де өнер көрсетуді бастады, ал осыған дейін, 2017 жылдың маусымында, лига жаңа клубтың құрамын жинау үшін кеңейту драфтын өткізді.

2017 жылдың 7 желтоқсанында лиганың комиссары Гэри Беттмэн [[Сиэтл]] қаласы ҰХЛ-ге кіру үшін өтінім беру құқығына ие болғанын жариялады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.usatoday.com/story/sports/nhl/2017/12/07/bettman-says-nhl-will-consider-seattle-expansion-bid/108414480/|title=Bettman says NHL will consider Seattle expansion bid|date=December 07, 2017|accessdate=2024-11-06}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; 2018 жылдың 13 ақпанында Сиэтл ҰХЛ-ге кіру үшін өтінім берді. 2018 жылдың 4 желтоқсанында ҰХЛ директорлар кеңесі Сиэтлден келген клубтың ҰХЛ-ге кіру өтінімін мақұлдады. Команда өз ойындарын 2021/22 маусымынан бастап бастады.

2024 жылдың 18 сәуірінде [[Аризона Койотис|Аризона Койоттары]] операцияларын тоқтатып, хоккей активтерін, соның ішінде ойыншылар мен басқа да қызметкерлерді [[Юта]] штаты, [[Солт-Лейк-Сити]]де орналасқан жаңа командаға сатты.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://www.nhl.com/news/nhl-bog-approves-establishment-of-new-franchise-in-utah |title=NHL BOG approves establishment of new franchise in Utah |website=NHL.com |date=April 18, 2024 |access-date=November 6, 2024 |archive-date=April 19, 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240419170756/https://www.nhl.com/news/nhl-bog-approves-establishment-of-new-franchise-in-utah |url-status=live|lang=en }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web| url = https://thehockeynews.com/news/nhl-board-approves-new-franchise-in-utah-how-an-arizona-franchise-could-return-in-five-years| title = NHL Board Approves Sale of Coyotes' Hockey Assets to New Franchise in Utah: How an Arizona Franchise Could Return| last1 = Tovell| first1 = Jonathan| last2 = DeRosa| first2 = Michael| last3 = Stoller| first3 = Jacob| date = April 18, 2024| publisher = The Hockey News| access-date = November 6, 2024| archive-date = April 23, 2024| archive-url = https://web.archive.org/web/20240423164939/https://thehockeynews.com/news/nhl-board-approves-new-franchise-in-utah-how-an-arizona-franchise-could-return-in-five-years| url-status = live|lang=en}}&lt;/ref&gt;

=== Еңбек даулары ===
ҰХЛ тарихында бір ойыншылар ереуілі және үш локаут болған. Алғашқысы 1992 жылдың сәуірінде ҰХЛ ойыншыларының кәсіподағы бастамасымен болған ереуіл еді. Бұл ереуіл маусымның соңына жақын басталып, бар болғаны 10 күнге созылды. Қалдырылған ойындар кейінге шегерілді.&lt;ref name=&quot;labour_history&quot;&gt;{{Cite news|title=We've been here before |url=http://www.cbc.ca/sports/indepth/cba/features/flashback.html |author=CBC Sports |publisher=Canadian Broadcasting Corporation |date=January 29, 2004 |access-date=November 6, 2024 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20050409050550/http://www.cbc.ca/sports/indepth/cba/features/flashback.html |archive-date=April 9, 2005|lang=en}}&lt;/ref&gt;

1994/95 маусымындағы локаут үш айға созылып, одан да ұзақ болды. Осыған байланысты әрбір командаға ойын санын 84-тен 48-ге дейін қысқартуға тура келді.&lt;ref name=&quot;labour_history&quot; /&gt; Қысқартылған маусым барысында командалар тек өз конференцияларының ішінде ғана ойындар өткізді. Кәсіподақ пен лига арасындағы келісім 1998 жылға дейін жасалып, кейіннен 2004 жылдың 15 қыркүйегіне дейін ұзартылды.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite journal|title=The hockey lockout of 2004–05 |last=audohar |first=Paul D. |journal=Monthly Labor Review |url=http://www.bls.gov/opub/mlr/2005/12/art3full.pdf |date=December 2005 |archive-url=https://web.archive.org/web/20060111070235/http://www.bls.gov/opub/mlr/2005/12/art3full.pdf |archive-date=January 11, 2006 |url-status=live|lang=en}}&lt;/ref&gt;

2004 жылы басталған жаңа келіссөздер кәсіби спорт тарихындағы ең өткір жұмыс берушілер мен ойыншылар арасындағы қақтығыстардың біріне айналды. Лига клубтар үшін ортақ «жалақы шегін» белгілеуді ұсынды, ал кәсіподақ бұл шешімге барынша қарсы шықты. Жаңа келісім қабылданбай, лига комиссары Гэри Беттмен 2004/05 маусымын тоқтатуға мәжбүр болды.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Осылайша ҰХЛ бүкіл маусымды жұмыс дауы салдарынан жоғалтқан Солтүстік Американың алғашқы кәсіби спорт лигасы атанды. 2005 жылдың шілдесінде келісім лига шарттарымен қабылданып, «жалақы шегі» енгізілді. ҰХЛ ойындары 2005 жылдың қазанында қайта басталды.

Үшінші локаут 2012 жылдың 16 қыркүйегінде лига мен кәсіподақ жаңа ұжымдық келісім бойынша келісімге келе алмаған соң жарияланды.&lt;ref&gt;{{cite news|title=On ice: NHL locks out its players|url=https://www.cbsnews.com/news/on-ice-nhl-locks-out-its-players/|publisher=CBS News|access-date=November 6, 2024|archive-date=September 17, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120917035447/http://www.cbsnews.com/8301-400_162-57513713/on-ice-nhl-locks-out-its-players/|url-status=live|lang=en}}&lt;/ref&gt; Мәселенің түйіні лиганың мүмкін болатын табысын кәсіподақпен бөлісуге қатысты болды. Локаут ресми түрде 2013 жылдың 12 қаңтарында аяқталды.

=== Жұлдыздар матчы ===
[[ҰХЛ Жұлдыздар матчы]] жыл сайын 1947 жылдан бастап өткізіліп келеді.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hockey-reference.com/allstar|title=NHL All-Star Game History &amp; Statistics|accessdate=2024-11-06|lang=en}}&lt;/ref&gt; Бұрын лиганың жұлдыздар құрамасы әдетте [[Стэнли кубогы]]ның иегерімен кездесетін. 1969 жылдан бастап мұндай матчтарға Шығыс және Батыс дивизиондарының құрамалары қатыса бастады, ал 1975-1993 жылдар аралығында Кларенс Кэмпбелл тобының құрамасы Уэльс Принці тобының құрамасымен ойнады. 1994 жылдан бастап, лиганың қайта ұйымдастырылуына байланысты, матчтар Шығыс және Батыс конференцияларының құрамалары арасында өткізілді. 1998 жылы лига Солтүстік Америка мен Қалған әлем құрамалары арасындағы матчтарды өткізуді шешті. Бұл бөлу 2002 жылға дейін созылды, содан кейін ҰХЛ Батыс пен Шығыс құрамалары арасындағы ескі схемаға қайта оралды. 2010/11 - 2014/15 маусымдары аралығында жұлдыздар матчы «Капитандар құрамасы» форматында өтті, мұнда лига таңдап алған екі капитан өз командасына ойыншыларды іріктеді. 2015/16 маусымында 3-ке 3 форматындағы дивизиондар арасындағы қарсыласу түріндегі жаңа формат ұсынылды.

Жұлдыздар матчы өзінің тарихында тоғыз рет өткізілмеді: 1979 және 1987 жылдары [[Суперсерия (хоккей)|кеңестік клубтармен матчтар]] өткізілгендіктен, 1995, 2005 және 2013 жылдары локаутқа байланысты, ал 2006, 2010 және 2014 жылдары лиганың үздік хоккейшілері Олимпиада ойындарына ұлттық құрамаларымен қатысқандықтан, 2021 жылы [[COVID-19 пандемиясы|коронавирус пандемиясына]] байланысты өткізілмеді. Жұлдыздар матчының үздік шабуылшысы ретінде [[Уэйн Гретцки]] танылды, ол 17 матчта 25 ұпай жинады. [[Марио Лемьё]] де 17 ойында өнер көрсетті, бірақ нәтижелілігі екі ұпайға кем болды.

=== Драфт ===
{{main|ҰХЛ драфты}}
[[File:2017 NHL Entry Draft (35513218745).jpg|thumb|2017 жылғы драфт рәсімі]]
[[ҰХЛ драфты]] (ағылш. NHL Entry Draft) — бұл клубтардың өз құрамын жыл сайын үздік канадалық, америкалық және еуропалық жас хоккейшілермен және ересек ойыншылармен толықтыруы.&lt;ref&gt;{{cite book |last=Gitlin |first=Martin |author-link= |date= 2023|title=The Hockey Book of Why (and Who, What, When, Where, and How) — The Answers to Questions You've Always Wondered about the Fastest Game on Ice |url=https://books.google.com/books?id=5_DNEAAAQBAJ |location= |publisher=[[Lyons Press]] |page= 75|isbn= 9781493070930|lang=en}}&lt;/ref&gt; Алғаш рет әуесқой драфт 1963 жылы өткізілді, сол кезде 17 жастан асқан юниорларды клубқа қосуға рұқсат етілген болатын. 1968/1969 маусымында драфтқа әлемнің кез келген елінен хоккейшілерді іріктеу мүмкіндігі берілді. 11 жылдан кейін драфтқа қатысуға юниорлардың ең төменгі жасы 18 жас деп бекітілді.

Драфтта бірінші болып таңдау құқығына өткен тұрақты маусымның нәтижесі бойынша ҰХЛ-дағы ең әлсіз команда ие болады, одан кейін соңынан санағанда екінші команда және осылай жалғасады. Барлық клубтар бір ойыншыны таңдағаннан кейін, сол ретпен екінші раунд, үшінші раунд және одан әрі жалғасады. Дегенмен, плей-оффқа шығу мүмкіндігін жоғалтқан командалар алғашқы таңдау құқығына үміттеніп, қалған матчтарды әдейі ұтылмас үшін, ҰХЛ драфт-лотерея жүйесін енгізді. Бұл жүйеде соңғы орын алған команда алғашқы таңдау құқығын ұтып алуға 25% мүмкіндікке ие болса, 17-орын алған команданың мүмкіндігі 0,5% құрайды.

== Командалар ==
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;font-size:85%&quot;
|-
! style=&quot;width:14%&quot; | Дивизион
! style=&quot;width:14%&quot; | Команда
! style=&quot;width:14%&quot; | Қала, штат/провинция
! style=&quot;width:12%&quot; | Арена
! style=&quot;width:5%&quot; | Құрылған
! style=&quot;width:5%&quot; | НХЛда
! style=&quot;width:6%&quot; | Стэнли Кубогында соңғы жеңіс
! style=&quot;width:10%&quot; | Бас менеджер
! style=&quot;width:10%&quot; | Бас жаттықтырушы
! style=&quot;width:10%&quot; | Капитан
|-
! style=&quot;background:white; text-align:center&quot; colspan=10 | [[Шығыс конференциясы (ҰХЛ)|Шығыс конференциясы]]
|-
!style=&quot;background:white; text-align:center&quot; rowspan=8 | [[Metropolitan дивизионы (ҰХЛ)|Metropolitan дивизионы]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Metropolitan&lt;/small&gt;
| '''[[Вашингтон Кэпиталз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Washington Capitals&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Вашингтон|Вашингтон, округ Колумбия]]
| [[Кэпитал Уан-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Capital One Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1974
| align=center | 2018
| {{ту|Канада}} [[Патрик, Крис|Крис Патрик]]
| {{ту|Канада}} [[Карбери, Спенсер|Спенсер Карбери]]
| {{ту|Ресей}} [[Овечкин, Александр Михайлович|Александр Овечкин]]
|-
| '''[[Каролина Харрикейнз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Carolina Hurricanes&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Роли (Солтүстік Каролина)|Роли]], [[Солтүстік Каролина]]
| [[PNC-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;PNC Arena&lt;/small&gt;
| align=center | 1972
| align=center | 1979*
| align=center | 2006
| {{ту|АҚШ}} [[Тулски, Эрик|Эрик Тулски]]
| {{ту|Канада}} [[Бриндамор, Род|Род Бриндамор]]
| {{ту|Канада}} [[Стаал, Джордан|Джордан Стаал]]
|-
| '''[[Коламбус Блю Джекетс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Columbus Blue Jackets&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Колумбус (Огайо)|Колумбус]], [[Огайо]]
| [[Нэшнуайд-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Nationwide Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 2000
| align=center | —
| {{ту|АҚШ}} [[Уодделл, Дон|Дон Уодделл]]
| {{ту|Канада}} [[Эвасон, Дин|Дин Эвасон]]
| {{ту|Канада}} [[Дженнер, Бун|Бун Дженнер]]
|-
| '''[[Нью-Джерси Девилз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;New Jersey Devils&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Ньюарк (Нью-Джерси)|Ньюарк]], [[Нью-Джерси]]
| [[Пруденшал-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Prudential Center&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1974*
| align=center | 2003
| {{ту|АҚШ}} [[Фицджеральд, Том|Том Фицджеральд]]
| {{ту|Канада}} [[Киф, Шелдон|Шелдон Киф]]
| {{ту|Швейцария}} [[Хишир, Нико|Нико Хишир]]
|-
| '''[[Нью-Йорк Айлендерс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;New York Islanders&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Элмонт (Нью-Йорк)|Элмонт]], [[Нью-Йорк (штат)|Нью-Йорк]]
| [[Ю-би-эс Арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;UBS Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1972
| align=center | 1983
| {{ту|АҚШ}} [[Ламорелло, Лу|Лу Ламорелло]]
| {{ту|Канада}} [[Руа, Патрик|Патрик Руа]]
| {{ту|АҚШ}} [[Ли, Андерс|Андерс Ли]]
|-
| '''[[Нью-Йорк Рейнджерс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;New York Rangers&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Нью-Йорк]], [[Нью-Йорк (штат)|Нью-Йорк]]
| [[Мэдисон-сквер-гарден]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Madison Square Garden&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1926
| align=center | 1994
| {{ту|АҚШ}} [[Друри, Крис|Крис Друри]]
| {{ту|АҚШ}} [[Лавиолетт, Питер|Питер Лавиолетт]]
| {{ту|АҚШ}} [[Труба, Джейкоб|Джейкоб Труба]]
|-
| '''[[Питтсбург Пингвинз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Pittsburgh Penguins&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Питтсбург]], [[Пенсильвания]]
| [[PPG Paints-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;PPG Paints Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1967
| align=center | 2017
| {{ту|Канада}} [[Дубас, Кайл|Кайл Дубас]]
| {{ту|АҚШ}} [[Салливан, Майк (хоккеист, 1968)|Майк Салливан]]
| {{ту|Канада}} [[Кросби, Сидни|Сидни Кросби]]
|-
| '''[[Филадельфия Флайерз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Philadelphia Flyers&lt;/small&gt;'''
| {{flagicon|USA}} [[Филадельфия]], [[Пенсильвания]]
| [[Уэллс Фарго Центр (Филадельфия)|Уэллс Фарго-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Wells Fargo Center&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1967
| align=center | 1975
| {{ту|Канада}} [[Бриер, Даниэль|Даниэль Бриер]]
| {{ту|АҚШ}} [[Торторелла, Джон|Джон Торторелла]]
| {{ту|Канада}} [[Кутюрье, Шон|Шон Кутюрье]]
|-
! style=&quot;background:white; text-align:center&quot; rowspan=8 | [[Атланттық дивизион (ҰХЛ)|Атланттық дивизион]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Atlantic&lt;/small&gt;
| '''[[Баффало Сейбрз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Buffalo Sabres&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Буффало]], [[Нью-Йорк (штат)|Нью-Йорк]]
| [[Кибэнк-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;KeyBank Center&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1970
| align=center | —
| {{ту|АҚШ}} [[Адамс, Кевин|Кевин Адамс]]
| {{ту|Канада}} [[Рафф, Линди|Линди Рафф]]
| {{ту|Швеция}} [[Далин, Расмус|Расмус Далин]]
|-
| '''[[Бостон Брюинз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Boston Bruins&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Бостон]], [[Массачусетс]]
| [[ТД-гарден]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;TD Garden&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1924
| align=center | 2011
| {{ту|Канада}} [[Суини, Дон|Дон Суини]]
| {{ту|Канада}} [[Монтгомери, Джим|Джим Монтгомери]]
| {{ту|Канада}} [[Маршан, Брэд|Брэд Маршан]]
|-
| '''[[Детройт Ред Уингз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Detroit Red Wings&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Детройт]], [[Мичиган]]
| [[Литтл Сизарс-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Little Caesars Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1926
| align=center | 2008
| {{ту|Канада}} [[Айзерман, Стив|Стив Айзерман]]
| {{ту|АҚШ}} [[Лалонд, Дерек|Дерек Лалонд]]
| {{ту|АҚШ}} [[Ларкин, Дилан|Дилан Ларкин]]
|-
| '''[[Монреаль Канадиенс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Canadiens de Montréal&lt;/small&gt;'''
| {{ту|Канада}} [[Монреаль]], [[Квебек]]
| [[Белл-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Centre Bell&lt;/small&gt;
| align=center | 1909
| align=center | 1917
| align=center | 1993
| {{ту|Канада}} [[Хьюз, Кент|Кент Хьюз]]
| {{ту|Канада}} [[Сан-Луи, Мартен|Мартен Сан-Луи]]
| {{ту|Канада}} [[Сузуки, Ник|Ник Сузуки]]
|-
| '''[[Оттава Сенаторз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Ottawa Senators&lt;/small&gt;'''
| {{ту|Канада}} [[Оттава]], [[Онтарио]]
| [[Канейдиан Тайр-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Canadian Tire Centre&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1992
| align=center | —
| {{ту|Канада}} [[Стейос, Стив|Стив Стейос]]
| {{ту|Канада}} [[Грин, Трэвис|Трэвис Грин]]
| {{ту|АҚШ}} [[Ткачук, Брэди|Брэди Ткачук]]
|-
| '''[[Тампа-Бэй Лайтнинг]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Tampa Bay Lightning&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Тампа (Флорида)|Тампа]], [[Флорида]]
| [[Амали-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Amalie Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1992
| align=center | 2021
| {{ту|Канада}} [[Брисбуа, Жюльен|Жюльен Брисбуа]]
| {{ту|Канада}} [[Купер, Джон (хоккей с шайбой)|Джон Купер]]
| {{ту|Швеция}} [[Хедман, Виктор|Виктор Хедман]]
|-
| '''[[Торонто Мейпл Лифс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Toronto Maple Leafs&lt;/small&gt;'''
| {{ту|Канада}} [[Торонто]], [[Онтарио]]
| [[Скоушабэнк-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Scotiabank Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1917
| align=center | 1967
| {{ту|Канада}} [[Треливинг, Брэд|Брэд Треливинг]]
| {{ту|Канада}} [[Беруби, Крейг|Крейг Беруби]]
| {{ту|АҚШ}} [[Мэттьюс, Остон|Остон Мэттьюс]]
|-
| '''[[Флорида Пантерз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Florida Panthers&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Санрайз (Флорида)|Санрайз]], [[Флорида]]
| [[FLA Live-арена|Эмерант Банк-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Amerant Bank Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1993
| align=center | 2024
| {{ту|АҚШ}} [[Зито, Билл|Билл Зито]]
| {{ту|Канада}} [[Морис, Пол|Пол Морис]]
| {{ту|Финляндия}} [[Барков, Александр Александрович|Александр Барков]]
|-
! style=&quot;background:white; text-align:center&quot; colspan=10 | [[Батыс конференциясы (ҰХЛ)|Батыс конференциясы]]
|-
! style=&quot;background:white; text-align:center&quot; rowspan=8 | [[Орталық дивизион (ҰХЛ)|Орталық дивизион]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Central&lt;/small&gt;
| '''[[Виннипег Джетс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Winnipeg Jets&lt;/small&gt;'''
| {{ту|Канада}} [[Виннипег]], [[Манитоба]]
| [[Канада Лайф-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Canada Life Centre&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1999*
| align=center | —
| {{ту|Канада}} [[Чевелдэйофф, Кевин|Кевин Чевелдэйофф]]
| {{ту|Канада}} [[Арниэл, Скотт|Скотт Арниэл]]
| {{ту|Канада}} [[Лаури, Адам|Адам Лаури]]
|-
| '''[[Даллас Старз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Dallas Stars&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Даллас]], [[Техас]]
| [[Американ Эйрлайнс-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;American Airlines Center&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1967*
| align=center | 1999
| {{ту|Канада}} [[Нилл, Джим|Джим Нилл]]
| {{ту|Канада}} [[Дебур, Питер|Питер Дебур]]
| {{ту|Канада}} [[Бенн, Джейми|Джейми Бенн]]
|-
| '''[[Колорадо Эвеланш]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Colorado Avalanche&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Денвер]], [[Колорадо]]
| [[Болл-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Ball Arena&lt;/small&gt;
| align=center | 1972
| align=center | 1979*
| align=center | 2022
| {{ту|АҚШ}} [[Макфарленд, Крис|Крис Макфарленд]]
| {{ту|Канада}} [[Беднар, Джаред|Джаред Беднар]]
| {{ту|Швеция}} [[Ландескуг, Габриэль|Габриэль Ландескуг]]
|-
| '''[[Миннесота Уайлд]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Minnesota Wild&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Сент-Пол (Миннесота)|Сент-Пол]], [[Миннесота]]
| [[Эксел Энерджи-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Xcel Energy Center&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 2000
| align=center | —
| {{ту|АҚШ}} [[Герин, Билл|Билл Герин]]
| {{ту|АҚШ}} [[Хайнс, Джон|Джон Хайнс]]
| {{ту|Канада}} [[Спёрджон, Джаред|Джаред Спёрджон]]
|-
| '''[[Нэшвилл Предаторз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Nashville Predators&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Нашвилл]], [[Теннесси]]
| [[Бриджстоун-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Bridgestone Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1998
| align=center | —
| {{ту|Канада}} [[Троц, Барри|Барри Троц]]
| {{ту|Канада}} [[Брюнетт, Эндрю|Эндрю Брюнетт]]
| {{ту|Швейцария}} [[Йоси, Роман|Роман Йоси]]
|-
| '''[[Сент-Луис Блюз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;St. Louis Blues&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Сент-Луис]], [[Миссури (штат)|Миссури]]
| [[Энтерпрайз-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Enterprise Center&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1967
| align=center | 2019
| {{ту|Канада}} [[Армстронг, Дуг|Дуг Армстронг]]
| {{ту|Канада}} [[Баннистер, Дрю|Дрю Баннистер]]
| {{ту|Канада}} [[Шенн, Брэйден|Брэйден Шенн]]
|-
| '''[[Чикаго Блэкхокс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Chicago Blackhawks&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Чикаго]], [[Иллинойс]]
| [[Юнайтед-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;United Center&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1926
| align=center | 2015
| {{ту|Канада}} [[Дэвидсон, Кайл|Кайл Дэвидсон]]
| {{ту|Канада}} [[Ричардсон, Люк|Люк Ричардсон]]
| {{ту|АҚШ}} [[Фолиньо, Ник|Ник Фолиньо]]
|-
| '''[[Юта (клуб НХЛ)|Юта]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Utah Hockey Club&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Солт-Лейк-Сити]], [[Юта]]
| [[Вивинт-смарт-хоум-арена|Дельта-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;''Delta Center''&lt;/small&gt;
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | 2024*
| align=center | —
| {{ту|Канада}} [[Армстронг, Билл|Билл Армстронг]]
| {{ту|Канада}} [[Туриньи, Андре|Андре Туриньи]]
| {{ту|АҚШ}} [[Келлер, Клейтон|Клейтон Келлер]]
|-
! style=&quot;background:white; text-align:center&quot; rowspan=8 | [[Тыңық мұхит дивизионы (ҰХЛ)|Тыңық мұхит дивизионы]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Pacific&lt;/small&gt;
| '''[[Анахайм Дакс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Anaheim Ducks&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Анахайм (Калифорния)|Анахайм]], [[Калифорния]]
| [[Хонда-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Honda Center&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1993
| align=center | 2007
| {{ту|Канада}} [[Вербик, Пэт|Пэт Вербик]]
| {{ту|АҚШ}} [[Кронин, Грег|Грег Кронин]]
| {{ту|Чехия}} [[Гудас, Радко|Радко Гудас]]
|-
| '''[[Ванкувер Кэнакс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Vancouver Canucks&lt;/small&gt;'''
| {{ту|Канада}} [[Ванкувер]], [[Британдық Колумбия]]
| [[Роджерс-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Rogers Arena&lt;/small&gt;
| align=center | 1945
| align=center | 1970
| align=center | —
| {{ту|Швеция}} [[Алльвин, Патрик|Патрик Алльвин]]
| {{ту|Канада}} [[Токкет, Рик|Рик Токкет]]
| {{ту|АҚШ}} [[Хьюз, Куинн|Куинн Хьюз]]
|-
| '''[[Вегас Голден Найтс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Vegas Golden Knights&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Парадайс (Невада)|Парадайс]], [[Невада]]
| [[Ти-Мобайл Арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;T-Mobile Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 2017
| align=center | 2023
| {{ту|Канада}} [[Маккриммон, Келли|Келли Маккриммон]]
| {{ту|Канада}} [[Кэссиди, Брюс|Брюс Кэссиди]]
| {{ту|Канада}} [[Стоун, Марк|Марк Стоун]]
|-
| '''[[Калгари Флэймз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Calgary Flames&lt;/small&gt;'''
| {{ту|Канада}} [[Калгари]], [[Альберта]]
| [[Скоушабэнк-Сэдлдоум]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Scotiabank Saddledome&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1972*
| align=center | 1989
| {{ту|АҚШ}} [[Конрой, Крэйг|Крэйг Конрой]]
| {{ту|Канада}} [[Хаска, Райан|Райан Хаска]]
| {{ту|Швеция}} [[Баклунд, Микаэль|Микаэль Баклунд]]
|-
| '''[[Лос-Анджелес Кингз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Los Angeles Kings&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Лос-Анджелес]], [[Калифорния]]
| [[Crypto.com-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Crypto.com Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1967
| align=center | 2014
| {{ту|Канада}} [[Блейк, Роб|Роб Блейк]]
| {{ту|Канада}} [[Хиллер, Джим|Джим Хиллер]]
| {{ту|Словения}} [[Копитар, Анже|Анже Копитар]]
|-
| '''[[Сан-Хосе Шаркс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;San Jose Sharks&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Сан Хосе (Калифорния)|Сан-Хосе]], [[Калифорния]]
| [[SAP-центр в Сан-Хосе]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;SAP Center at San Jose&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1991
| align=center | —
| {{ту|АҚШ}} [[Грир, Майк|Майк Грир]]
| {{ту|АҚШ}} [[Варсофски, Райан|Райан Варсофски]]
| {{ту|Канада}} [[Кутюр, Логан|Логан Кутюр]]
|-
| '''[[Сиэтл Кракен]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;'''Seattle Kraken'''&lt;/small&gt;
| {{ту|АҚШ}} [[Сиэтл]], [[Вашингтон (штат)|Вашингтон]]
| [[Клаймэт Пледж-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Climate Pledge Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 2021
| align=center | —
| {{ту|Канада}} [[Фрэнсис, Рон|Рон Фрэнсис]]
| {{ту|АҚШ}} [[Байлсма, Дэн|Дэн Байлсма]]
| {{ту|Канада}} [[Эберле, Джордан|Джордан Эберле]]
|-
| '''[[Эдмонтон Ойлерз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Edmonton Oilers&lt;/small&gt;'''
| {{ту|Канада}} [[Эдмонтон]], [[Альберта]]
| [[Роджерс Плэйс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Rogers Place&lt;/small&gt;
| align=center | 1972
| align=center | 1979
| align=center | 1990
| {{ту|Канада}} [[Боумен, Стэн|Стэн Боумен]]
| {{ту|Канада}} [[Кноблох, Крис|Крис Кноблох]]
| {{ту|Канада}} [[Макдэвид, Коннор|Коннор Макдэвид]]
|}

== Маусым ==
[[File:Presidents' Trophy.jpg|thumb|upright|[[Президенттер кубогы]]]]
Ұлттық хоккей лигасының маусымы үшке бөлінеді: маусымалды (қыркүйек пен қазанның басында), тұрақты маусым (қазанның басынан сәуірдің ортасына дейін) және маусымсоңы (Стэнли кубогының плей-офф ойындары).

Әдетте командалар шілдеде болашақ ойыншылар үшін жазғы көрме өткізеді және қыркүйекте ардагерлерсіз толық құрамда болатын турнирлерге қатысады. Толық дайындық лагері қыркүйектің ортасынан аяғына дейін басталады және алты-сегіз көрме ойынынан тұратын маусымалды кезеңін қамтиды. Кейде маусымалды кезеңінде команданың тұрақты құрамындағы ойыншылар сол күні бөлек ойындар өткізетін «бөлінген құрам» ойындары да ұйымдастырылады.

Тұрақты маусым барысында командалар бір-бірімен алдын ала бекітілген кесте бойынша кездеседі. 2021 жылдан бастап тұрақты маусымда барлық командалар 82 ойын өткізеді: әрқайсысы 41 ойын өз алаңында және қонақ алаңында ойнайды. Команда өз аймағындағы басқа жеті қарсыласының бес командасымен төрт рет, ал қалған екеуімен үш рет кездеседі (барлығы 26 ойын); сол конференциядағы басқа бөлімшелердің сегіз командасымен үш рет кездеседі (24 ойын); ал басқа конференциядағы командалармен үйде және қонақта екі рет кездеседі (32 ойын).

Лиганың тұрақты маусымдағы турнирлік кестесі ұпай жүйесіне негізделген. Жеңіс үшін екі ұпай, овертаймда немесе буллитте жеңіліс үшін бір ұпай, ал негізгі уақытта жеңіліс үшін нөл ұпай беріледі. Тұрақты маусымның соңында әр дивизион бойынша ең көп ұпай жинаған команда дивизион чемпионы атанады, ал лига бойынша ең көп ұпай жинаған команда [[Президенттер кубогы]]мен марапатталады. 

[[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогының]] плей-офф кезеңі сәуірден маусымның басына дейін өтетін турнир болып табылады. Бұл кезеңде екі команда жеті ойыннан тұратын серияда бір-бірімен кездесіп, келесі кезеңге өту үшін жарысады. Соңында жеңіске жеткен команда [[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогының]] чемпионы атанады. Әр конференциядан сегіз команда плей-оффқа өтеді: әр дивизионның үздік үш командасы және конференцияда ең көп ұпай жинаған келесі екі команда [[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогының]] финалына шығады. Барлық кезеңдерде жоғары орын алған команда өз алаңында ойнау артықшылығына ие болады, яғни жеті ойынның төртеуі сол команданың алаңында өтеді. [[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогының]] финалында тұрақты маусымда ең көп ұпай жинаған команда өз алаңында ойнау артықшылығына ие болады.

== Трофейлер ==
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center; margin-left:1em; float:right&quot;
|+ [[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогы]]ның жеңімпаздары
!scope=&quot;col&quot;| Команда
!scope=&quot;col&quot;| Титулдар
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Монреаль Канадиенс]]
|24*
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Торонто Мейпл Лифс]]
| 13
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Детройт Ред Уингз]]
| 11
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Бостон Брюинз]]
| 6
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Чикаго Блэкхокс]]
| 6
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Эдмонтон Ойлерз]]
| 5
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Питтсбург Пингвинз]]
| 5
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Нью-Йорк Айлендерс]]
| 4
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Нью-Йорк Рейнджерс]]
| 4
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Колорадо Эвеланш]]
| 3
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Нью-Джерси Девилз]]
| 3
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Тампа-Бэй Лайтнинг]]
| 3
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Лос-Анджелес Кингз]]
| 2
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Филадельфия Флайерз]]
| 2
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Анахайм Дакс]]
| 1
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Калгари Флэймз]]
| 1
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Каролина Харрикейнз]]
| 1
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Флорида Пантерз]]
| 1
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Даллас Старз]]
| 1
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Сент-Луис Блюз]]
| 1
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Вегас Голден Найтс]]
| 1
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Вашингтон Кэпиталз]]
| 1
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot; colspan=&quot;6&quot;| &lt;small&gt;* ҰХЛ құрамына кірмеген кезде бір титул қосылды.&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;
|}
[[File:Stanly Cup in Hockey Hall of Fame (may 2008) edit1.jpg|thumb|left|[[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогы]]]]

Ең беделді командалық жүлде — [[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогы]], ол Стэнли Кубогының плей-офф кезеңі соңында лига чемпионына беріледі. Жеңісті көп жинаған команда маусымның соңында [[Президенттер кубогы]]н иеленеді.

[[Монреаль Канадиенс]] — лигадағы ең табысты клуб. 1917 жылы лига құрылғаннан бері олар 25 рет ҰХЛ чемпионатын жеңіп алған (оның үшеуі 1917-1925 жылдары [[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогы]] лигааралық жарыс арқылы өткен кезде, ал жиырма екі рет 1926 жылдан бастап, [[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогы]] ҰХЛ чемпиондық жүлдесіне айналғаннан кейін). Олардың 24 рет [[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогы]]н жеңіп алуы басқа командалардан әлдеқайда жоғары нәтиже болып табылады(біреуі ҰХЛ құрамына кірмеген кезде, жиырма үші ҰХЛ құрамында болғанда). Солтүстік Американың төрт ірі кәсіби спорт лигасының ішінде [[Монреаль Канадиенс]] тройфей саны бойынша тек Бейсбол Лигасындағы [[Нью-Йорк Янкис]] командасынан артта қалып отыр. [[Нью-Йорк Янкис]] Бейсбол Лигасын 27 рет ұтып алған.

[[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогы]]н 11 рет жеңіп алған [[Детройт Ред Уингз]] — ең табысты америкалық клуб.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Ұлттық Хоккей Лигасы]]</text>
      <sha1>dqnsc2nhyiplxcbeiz86q05349xd4zp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400822</id>
      <parentid>3400819</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T04:30:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Syrymzhan</username>
        <id>161735</id>
      </contributor>
      <comment>/* Трофейлер */</comment>
      <origin>3400822</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="63390" sha1="4shj8e2506j8lgof47dha7lozmzrwaa" xml:space="preserve">{{Спорттық лига
| атауы = Ұлттық хоккей лигасы&lt;br /&gt;{{nobold|{{lang|en|National Hockey League}}}}
| логотип = National Hockey League shield (2).svg
| өлшемі = 
| құрылуы =26 қараша 1917
| командалар = 32
| ел = {{USA}} (25)&lt;br /&gt; {{CAN}} (7) &lt;br /&gt;
| аймақ = Солтүстік Америка
| мерзімділік = 
| жарыстар = 
| шығу = 
| шығып кету  = 
| сайты = [https://www.nhl.com/ NHL.com]
| belowstyle = border-top: #aaa 1px solid;
| below = 
}}
'''Ұлттық хоккей лигасы (ҰХЛ)''' ({{lang-en|National Hockey League, NHL}}; {{lang-fr|Ligue nationale de hockey, LNH}}) — [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] пен [[Канада]]ның хоккей клубтарын біріктіретін кәсіби спорттық ұйым. ҰХЛ әлемдегі алғашқы кәсіби хоккей лигаларының бірі болды. ҰХЛ – [[Солтүстік Америка]]ның басты спорт лигаларының бірі, [[Ұлттық футбол лигасы|ҰФЛ]], [[Ұлттық баскетбол қауымдастығы|ҰБҚ]], [[Кәсіби бейсбол лигасы|КБЛ]] және [[MLS]] қатарында. Лига 1917 жылы құрылып, бар болғаны 4 команданы біріктірген.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nhl.com/history/a-brief-history-of-the-league#:~:text=The%20National%20Hockey%20League%20was,Bulldogs%20attended%20the%20founding%20meeting|title=A brief history of the league|accessdate=2024-10-31}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; 2017 жылы [[Вегас Голден Найтс]], ал 2021 жылы [[Сиэтл Кракен]] қосылғаннан кейін, 2021/2022 маусымынан бастап АҚШ пен Канаданың 32 командасы ойнайды және жыл сайын лиганың басты жүлдесі — [[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогы]] үшін жарысады.

Лиганың бас кеңсесі 1989 жылдан бастап [[Манхэттен]]де орналасқан, сол кезде бас офис [[Монреаль]]дан көшірілген еді.&lt;ref&gt;{{cite news|last1=Todd|first1=Jack|title=Americans and Bettman have stolen Canada's game|url=https://calgaryherald.com/sports/opinion+americans+bettman+have+stolen+canada+game/7251426/story.html|access-date=October 31, 2024|work=[[Calgary Herald]]|date=September 17, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20180127034723/http://www.calgaryherald.com/sports/opinion+americans+bettman+have+stolen+canada+game/7251426/story.html|archive-date=January 27, 2018|url-status=dead}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; ҰХЛ тарихында 1992 жылдан кейін төрт рет лига көлемінде жұмыстың тоқтауы орын алды.&lt;ref name=JohnCollins&gt;{{Cite news|url=https://www.bloomberg.com/apps/news?pid=20601109&amp;sid=aGY7pu.INAhA|archive-url=http://wayback.vefsafn.is/wayback/20100326183144/http://www.bloomberg.com/apps/news?pid%3D20601109%26sid%3DaGY7pu.INAhA|url-status=dead|archive-date=March 26, 2010| publisher=Bloomberg L.P.| title=NHL Borrows From NFL as It Pursues Bigger TV Contract| first=Curtis| last=Eichelberger| date=May 29, 2009| access-date=October 31, 2024}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;

ҰХЛ-дың тұрақты маусымы әдетте қазан айынан сәуір айына дейін өтеді, әр команда 82 ойыннан өткізеді. Тұрақты маусым аяқталғаннан кейін 16 команда лига чемпионын анықтау үшін маусымға дейін созылатын төрт раундтық Стэнли Кубогы плей-оффына өтеді. Лига 1917 жылы құрылғаннан бері [[Монреаль Канадиенс]] клубы ең көп жалпы ҰХЛ титулын жеңіп алған – барлығы 25 рет. Олар 1926 жылы лига Стэнли Кубогын толықтай өз басқаруына алғанға дейін үш ҰХЛ чемпиондық сериясын және кейін 22 Стэнли Кубогын жеңіп алды. Қазіргі лига чемпиондары — 2024 жылғы Стэнли Кубогының финалында [[Эдмонтон Ойлерз]]ді жеңген [[Флорида Пантерз]].&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://records.nhl.com/playoff-summary/stanley-cup-winner?season=20232024|title=2023-24 Florida Panthers|accessdate=2024-10-31}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
=== Алғашқы жылдар ===
[[Сурет:1930 Stanley Cup.jpg|thumb|upright|Стэнли Кубогы, 1930 жыл]]
Ұлттық хоккей лигасы 1917 жылы [[Ұлттық хоккей қауымдастығы]]ның (ҰХҚ) ізбасары ретінде құрылды. 1909 жылы негізі қаланған ҰХҚ 1910 жылы [[Онтарио]] мен [[Квебек]]тегі жеті командамен ойындарын бастады және кәсіби хоккейдегі алғашқы ірі лигалардың бірі болды. Алайда сегізінші маусымда [[Торонто Блюшертс]] иесі [[Эдди Ливингстон]]мен болған келіспеушіліктер нәтижесінде [[Монреаль Канадиенс]], [[Монреаль Уондерерс]], [[Оттава Сенаторз]] және [[Квебек Булдогс]] командаларының иелері лиганың болашағын талқылау үшін жиналыс өткізді. ҰХҚ жарғысы бойынша Ливингстонды лига құрамынан шығара алмайтындарын түсінгеннен кейін, төрт команда ҰХҚ жұмысын тоқтату үшін дауыс беріп, 1917 жылғы 26 қарашада Ұлттық хоккей лигасын құрды. [[Франк Кальдер]] ҰХЛ-дың алғашқы президенті болып сайланып, 1943 жылы қайтыс болғанға дейін қызмет етті.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/frank-sellick-calder|title=Frank Calder|accessdate=2024-10-31}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;

[[Торонто Аренас]] алғашқы ҰХЛ титулын жеңіп алып, 1918 жылы [[Стэнли кубогы]] үшін Тынық мұхиты жағалауы хоккей қауымдастығының (PCHA) [[Ванкувер Миллионерс]] командасымен кездесуде жеңіске жетті.&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.nhl.com/news/arenas-gave-toronto-1st-stanley-cup-championship-in-1918|title=Arenas gave Toronto 1st Stanley Cup championship 106 years ago|accessdate=2024-10-31}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; 1919 жылы Монреаль Канадиенс ҰХЛ титулын жеңіп алды, бірақ [[Стэнли кубогы]] финалындағы PCHA-ның [[Сиэтл Метрополитанс]] командасымен болған серия Испан тұмауының эпидемиясына байланысты тоқтатылды.&lt;ref&gt;{{cite web |title=When the Stanley Cup Final Was Canceled Because of a Pandemic|url=https://www.smithsonianmag.com/history/when-stanley-cup-finals-was-cancelled-because-pandemic-180974439 |url-status=live |date=18 March 2020 |access-date=31 October 2024}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; 1924 жылы Монреаль Канадиенс ҰХЛ құрамында өздерінің алғашқы [[Стэнли кубогы]]н жеңіп алды. 1924–25 маусымында Гамильтон Тайгерс тұрақты маусымның жеңімпазы атанды, бірақ оларға 200 канадалық доллар бонус берілмесе, чемпионат сериясында ойнаудан бас тартты. Лига бұған келіспей, жартылай финалда [[Торонто Сент-Патрикс]] (бұрынғы Арена) командасын жеңген соң Монреаль Канадиенсті лига чемпионы деп жариялады. Кейін Монреальды Батыс Канада хоккей лигасының (WCHL) [[Виктория Кугарс]] командасы 1925 жылы жеңді. Бұл [[Стэнли кубогы]]н ҰХЛ-дан тыс команда жеңіп алған соңғы жағдай болды,&lt;ref&gt;{{cite web |title=1924-25 Victoria Cougars (WCHL)|url=https://records.nhl.com/playoff-summary/stanley-cup-winner?season=19241925|url-status=live|access-date=31 October 2024}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; өйткені 1926 жылы WCHL жабылғаннан кейін [[Стэнли кубогы]] ҰХЛ-дың негізгі чемпиондық атағына айналды.

1920 жылдары Ұлттық хоккей лигасы жылдам кеңею жолына түсті: 1924 жылы [[Монреаль Марунс]] пен [[Бостон Брюинс]] қосылды, соңғысы лигаға кірген алғашқы америкалық команда болды.&lt;ref&gt;{{cite web|title=Boston Bruins History|url=https://www.nhl.com/bruins/team/history|website=Boston Bruins|access-date=October 31, 2024|archive-date=February 1, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210201205300/https://www.nhl.com/bruins/team/history|url-status=live}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; 1925 жылы [[Нью-Йорк Американс]] [[Гамильтон Тайгерс]] құрамының активтерін сатып алғаннан кейін ойнай бастады, оларға [[Питтсбург Пайрэтс]] командасы қосылды. [[Нью-Йорк Рейнджерс]] 1926 жылы қосылды, ал [[Чикаго Блэк Хокс]] пен [[Детройт Ред Уингс|Детройт Кугарс]] (кейінірек Ред Уингс) жабылған WCHL лига активтерін сатып алғаннан кейін қосылды. 1927 жылы бір топ Торонто Сент-Патриксті сатып алып, оларды бірден [[Торонто Мэйпл Лифс]] деп атады. &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/toronto-maple-leafs|title=Toronto Maple Leafs|accessdate=2024-10-31}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; 

1926 жылы жергілікті американдық [[Таффи Абел]] Ұлттық хоккей лигасындағы алғашқы түрлі-түсті ойыншы болып, [[Нью-Йорк Рейнджерс]] командасы құрамында ойнап, лигадағы нәсілдік шектеуді бұзды.&lt;ref&gt;{{cite web |last1=Kennedy |first1=Ian |title=Taffy Abel's Family Asks NHL to Recognize His Indigeneity As Barrier-Breaking |url=https://thehockeynews.com/news/taffy-abels-family-asks-nhl-to-recognize-his-indigeneity-as-barrier-breaking |website=The Hockey News |access-date=October 31, 2024 |date=October 25, 2022 |archive-date=February 26, 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240226085428/https://thehockeynews.com/news/taffy-abels-family-asks-nhl-to-recognize-his-indigeneity-as-barrier-breaking |url-status=live }}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;

1934 жылы Ұлттық хоккей лигасының алғашқы Жұлдыздар матчы өтті.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nhl.com/news/first-nhl-all-star-game-in-1934-played-to-benefit-ace-bailey-330470808|title=First NHL All-Star Game in 1934 played to benefit Ace Bailey|date=February 02, 2022|accessdate=2024-10-31}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;  Екінші матч 1937 жылы Хоуи Моренцтің ойында аяғын сындырғаннан кейін қайтыс болған соң, оның отбасына қолдау көрсету үшін өткізілді.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nhl.com/news/remembering-howie-morenz-nhl-centennial-287460334|title=Remembering Howie Morenz, NHL's first superstar|date=March 08, 2017|accessdate=2024-10-31}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;

=== Алғашқы алты команданың дәуірі ===
[[Ұлы тоқырау]] мен [[Екінші дүниежүзілік соғыс]]тың басталуы лигаға ауыр тиді. Пайрэтс командасы 1930 жылы Филадельфия Куэйкерс болып өзгертілді, бірақ бір жылдан кейін таратылды. Сол сияқты, Сенаторлар 1934 жылы Сент-Луис Иглс командасына айналып, бір-ақ жыл жұмыс істеді. Марунс командасы да 1938 жылы жұмысын тоқтатып, таратылды. Американс командасы 1942 жылы ойыншылардың жетіспеуіне байланысты тоқтатылды және қайта ашылмады.

[[Сурет:There's no action like hockey action by Louis Jaques.jpg|thumb|оңға|Монреаль Канадьенс пен Нью-Йорк Рейнджерс арасындағы ойын, 1962]]
1942–43 жылғы маусымда НХЛ алты командаға қысқарды: Бостон Бруинс, Чикаго Блэк Хокс, Детройт Ред Уингс, Монреаль Канадьенс, Нью-Йорк Рейнджерс және Торонто Мэйпл Лифс. Бұл құрамды «[[Алғашқы Алты]]» деп атайды, және ол келесі 25 жыл бойы тұрақты болды. 1947 жылы лига Стэнли Кубогының кураторы және онымен толық бақылау орнату туралы келісімге қол жеткізді, бұл оларға Кубок үшін ойнағысы келетін басқа лигалардың талаптарын қабылдамауға мүмкіндік берді.&lt;ref&gt;{{cite book |last=Diamond |first=Dan |author2=Zweig, Eric |author3=Duplacey, James |title=The Ultimate Prize: The Stanley Cup |year=2003 |publisher=Andrews McMeel Publishing |isbn=0-7407-3830-5 |page=[https://archive.org/details/ultimateprizesta0000diam/page/40 40] |url=https://archive.org/details/ultimateprizesta0000diam/page/40 }}&lt;/ref&gt;

1945 жылы Морис «Ракета» Ришар 50 гол соққан алғашқы ойыншы атанды, ол бұл жетістікке 50 ойыннан тұратын маусымда қол жеткізді.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.legendsofhockey.net:8080/LegendsOfHockey/jsp/LegendsMember.jsp?mem=p196108&amp;type=Player&amp;page=bio&amp;list=ByName#photo |title=The Legends—Rocket Richard |access-date=January 18, 2010 |publisher=Hockey Hall of Fame |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080307224757/http://www.legendsofhockey.net:8080/LegendsOfHockey/jsp/LegendsMember.jsp?mem=p196108&amp;type=Player&amp;page=bio&amp;list=ByName#photo |archive-date=March 7, 2008 |df=mdy-all }}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; Ришар кейін Канадьенс командасын 1956 жылдан 1960 жылға дейін бес рет қатарынан чемпиондық атаққа алып шықты, бұл рекордты ешбір команда бағындырмаған.

1948 жылы азиялық канадалық Ларри Квонг Нью-Йорк Рейнджерс құрамында ойнап, ҰХЛ-дағы алғашқы азиялық ойыншы атанды.&lt;ref name=&quot;ward&quot;&gt;{{cite web |last1=Ward |first1=Rachel |title=1st NHL player of colour, Larry Kwong, dies at 94 |url=https://www.cbc.ca/news/canada/calgary/larry-kwong-calgary-nhl-1.4582793 |work=[[CBC News]] |access-date=October 31, 2024 |date=March 19, 2018 |archive-date=June 4, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190604022152/https://www.cbc.ca/news/canada/calgary/larry-kwong-calgary-nhl-1.4582793 |url-status=live }}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |last1=Davis |first1=David |title=A Hockey Pioneer's Moment |url=https://www.nytimes.com/2013/02/20/sports/hockey/larry-kwongs-shift-for-rangers-in-1947-48-broke-a-barrier.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20130220205229/http://www.nytimes.com/2013/02/20/sports/hockey/larry-kwongs-shift-for-rangers-in-1947-48-broke-a-barrier.html |archive-date=February 20, 2013 |url-access=subscription |url-status=live |website=The New York Times |access-date=October 31, 2024 |date=February 19, 2013}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; 1958 жылы Уилли О'Ри Бостон Бруинс командасында дебют жасаған кезде лиганың тарихындағы алғашқы қара нәсілді ойыншы болды.&lt;ref&gt;{{cite web |title=Willie Eldon O'Ree |website=legendsofhockey.net |access-date=October 31, 2024 |url=http://www.legendsofhockey.net:8080/LegendsOfHockey/jsp/SearchPlayer.jsp?player=13894 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080118092936/http://www.legendsofhockey.net:8080/LegendsOfHockey/jsp/SearchPlayer.jsp?player=13894 |url-status=dead |archive-date=January 18, 2008}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;

=== Лиганың дамуы ===
[[Сурет:NHL Logo former.svg|left|200px|thumb|ҰХЛ-дың классикалық эмблемасы. 2004/05 маусымының локаутына дейін қолданылды.]]
1960-жылдардың ортасында, әсіресе [[АҚШ]-тың батысында, ҰХЛ командаларымен бәсекелесе алатын командалар пайда бола бастады. Батыс хоккей лигасының күшеюі, бұл лиганың ҰХЛ деңгейіндегі лигаға айналатыны туралы болжамдар және қаржылық себептер ҰХЛ-ды 1967 жылы 1920-жылдардан кейінгі алғашқы кеңеюін жасауға мәжбүр етті. Лигаға тағы алты команда қабылданды, олар жаңа дивизион құрады. Бұл командалар «[[Филадельфия Флайерз]]», «[[Сент-Луис Блюз]]», «[[Миннесота Норт Старз]]», «[[Лос-Анджелес Кингз]]», «[[Окленд Силз]]» және «[[Питтсбург Пингвинз]]» болды. Үш жылдан кейін лигаға «[[Ванкувер Кэнакс]]» пен «[[Баффало Сейбрз]]» қосылды. 1976 жылы «[[Окленд Силз]]», сол кезде [[Кливленд]]те «Кливленд Баронз» атауымен ойнап жүрген команда, «Норт Старз» жүйесіне қосылды, ал 1993 жылы франшиза [[Даллас]]қа көшіп, «[[Даллас Старз]]» деп өзгерді. «Кливленд Баронз» кейінгі жылдары дислокациясын өзгерткен жоқ, бірақ толықтай жабылып қалды.

1972 жылы Хоккейдің әлемдік ассоциациясы (ХӘА) құрылды. ХӘА ешқашан ҰХЛ-ға Стэнли кубогын бірлесе өткізу туралы ұсыныс жасаған емес, бірақ бұл лиганың күшін бәрі мойындап, оны ҰХЛ-дың лайықты бәсекелесі деп санады. Осыған байланысты ҰХЛ кеңею саясатын тез арада жалғастырып, 1972 жылы «[[Нью-Йорк Айлендерс]]» пен «[[Атланта Флэймз]]» командаларын қосып, ал екі жылдан кейін «[[Канзас-Сити Скаутс]]» пен «[[Вашингтон Кэпиталз]]» командалары қабылданды. «Скаутс» екі жылдан соң [[Денвер]]ге көшіп, «[[Колорадо Рокиз]]» аталды, ал 1982 жылы Ист-Ратерфордқа көшіп, «[[Нью-Джерси Девилз]]» атанды. Алайда лиганың құрамының ұлғаюы жалпы ойын деңгейінің төмендеуіне әкелді. Бұл лигалар мықты хоккейшілер үшін күресуді жалғастырды. 1979 жылы ХӘА таратылғаннан кейін ХӘА-ның төрт командасы ҰХЛ-ға қосылды: «Хартфорд Уэйлерс», «Квебек Нордикс», «[[Эдмонтон Ойлерз]]» және «[[Виннипег Джетс]]». «Нордикс», «Джетс» және «Уэйлерс» өз аттарын өзгертіп, басқа қалаларға көшіп, «[[Колорадо Эвеланш]]», «[[Финикс Койотис]]» және «[[Каролина Харрикейнз]]» командаларына айналды.

1990-жылдардың басында ҰХЛ-да кеңеюдің жаңа кезеңі басталды. 1991 жылы лигаға «[[Сан-Хосе Шаркс]]» қосылды, 1992 жылы — «[[Тампа-Бэй Лайтнинг]]» мен «[[Оттава Сенаторз]]» (Канада астанасы 1934 жылдан кейін алғаш рет үлкен хоккейді қалаға қайта алып келіп, ескі атын қайтарған болатын), 1993 жылы — «[[Флорида Пантерз]]» және «[[Анахайм Майти Дакс]]» командалары қосылды. 1998 жылы «[[Нэшвилл Предаторз]]» командасы лигаға қосылды, ал келесі жылы — «[[Атланта Трэшерз]]». 1990-жылдардағы жеті жаңа клубтың ішінде ҰХЛ-да тек «Трэшерз» командасы тұрақтай алмады — 2011 жылы клуб [[Виннипег]]ке көшіп, бұрынғы атауын қайтып алды — «[[Виннипег Джетс]]». Осылайша, [[Атланта]] екінші дүниежүзілік соғыстан кейін хоккей франшизасын екі рет ұстап қала алмаған жалғыз қалаға айналды — 1980 жылы «[[Атланта Флэймз]]» [[Калгари]]ға көшіп, «Флэймз» деген атын сақтап қалды.

2000 жылы лигаға тағы екі клуб қосылды — «[[Коламбус Блю Джекетс]]» және «[[Миннесота Уайлд]]». Командалар саны 30-ға жетіп, 17 жыл бойы өзгеріссіз қалды.

2015 жылдың 24 маусымында Ұлттық хоккей лигасы лиганы кеңейту жоспары туралы жариялады. Лигаға ресми түрде екі өтінім түсті: біреуі Квебек қаласынан&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://allhockey.ru/news/show/226997-Kvebekor_podtverdil_chto_podal_zayavku_na_sozdanie_kluba_NHL_v_Kvebeke |title=«Квебекор» подтвердил, что подал заявку на создание клуба НХЛ в Квебеке |access-date=2024-11-06 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304094819/http://allhockey.ru/news/show/226997-Kvebekor_podtverdil_chto_podal_zayavku_na_sozdanie_kluba_NHL_v_Kvebeke |deadlink=no |lang=ru}}&lt;/ref&gt;, екіншісі Лас-Вегастан.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://allhockey.ru/news/show/227003-Sietl_Portlend_i_Toronto_ne_podali_zayavok_na_sozdanie_komand_v_NHL |title=Сиэтл, Портленд и Торонто не подали заявок на создание команд в НХЛ |access-date=2024-11-06 |archive-date=2018-12-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181206102235/https://allhockey.ru/news/show/227003-Sietl_Portlend_i_Toronto_ne_podali_zayavok_na_sozdanie_komand_v_NHL |deadlink=no|lang=ru}}&lt;/ref&gt; 2016 жылдың 7 маусымында клубтар иелерінің комитеті ҰХЛ директорлар кеңесіне Лас-Вегастан клубты лигаға қабылдауды ұсынды. 2016 жылдың 22 маусымында ҰХЛ комиссары Гэри Беттмэн лиганың кеңейтілгені және Лас-Вегастан команданың қабылданғаны туралы хабарлады. Бұл шешіммен қатар лига Квебек қаласынан түскен өтінімді қарауды кейінге қалдырды. Жаңа команда 2017/2018 маусымынан бастап ҰХЛ-де өнер көрсетуді бастады, ал осыған дейін, 2017 жылдың маусымында, лига жаңа клубтың құрамын жинау үшін кеңейту драфтын өткізді.

2017 жылдың 7 желтоқсанында лиганың комиссары Гэри Беттмэн [[Сиэтл]] қаласы ҰХЛ-ге кіру үшін өтінім беру құқығына ие болғанын жариялады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.usatoday.com/story/sports/nhl/2017/12/07/bettman-says-nhl-will-consider-seattle-expansion-bid/108414480/|title=Bettman says NHL will consider Seattle expansion bid|date=December 07, 2017|accessdate=2024-11-06}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; 2018 жылдың 13 ақпанында Сиэтл ҰХЛ-ге кіру үшін өтінім берді. 2018 жылдың 4 желтоқсанында ҰХЛ директорлар кеңесі Сиэтлден келген клубтың ҰХЛ-ге кіру өтінімін мақұлдады. Команда өз ойындарын 2021/22 маусымынан бастап бастады.

2024 жылдың 18 сәуірінде [[Аризона Койотис|Аризона Койоттары]] операцияларын тоқтатып, хоккей активтерін, соның ішінде ойыншылар мен басқа да қызметкерлерді [[Юта]] штаты, [[Солт-Лейк-Сити]]де орналасқан жаңа командаға сатты.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://www.nhl.com/news/nhl-bog-approves-establishment-of-new-franchise-in-utah |title=NHL BOG approves establishment of new franchise in Utah |website=NHL.com |date=April 18, 2024 |access-date=November 6, 2024 |archive-date=April 19, 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240419170756/https://www.nhl.com/news/nhl-bog-approves-establishment-of-new-franchise-in-utah |url-status=live|lang=en }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web| url = https://thehockeynews.com/news/nhl-board-approves-new-franchise-in-utah-how-an-arizona-franchise-could-return-in-five-years| title = NHL Board Approves Sale of Coyotes' Hockey Assets to New Franchise in Utah: How an Arizona Franchise Could Return| last1 = Tovell| first1 = Jonathan| last2 = DeRosa| first2 = Michael| last3 = Stoller| first3 = Jacob| date = April 18, 2024| publisher = The Hockey News| access-date = November 6, 2024| archive-date = April 23, 2024| archive-url = https://web.archive.org/web/20240423164939/https://thehockeynews.com/news/nhl-board-approves-new-franchise-in-utah-how-an-arizona-franchise-could-return-in-five-years| url-status = live|lang=en}}&lt;/ref&gt;

=== Еңбек даулары ===
ҰХЛ тарихында бір ойыншылар ереуілі және үш локаут болған. Алғашқысы 1992 жылдың сәуірінде ҰХЛ ойыншыларының кәсіподағы бастамасымен болған ереуіл еді. Бұл ереуіл маусымның соңына жақын басталып, бар болғаны 10 күнге созылды. Қалдырылған ойындар кейінге шегерілді.&lt;ref name=&quot;labour_history&quot;&gt;{{Cite news|title=We've been here before |url=http://www.cbc.ca/sports/indepth/cba/features/flashback.html |author=CBC Sports |publisher=Canadian Broadcasting Corporation |date=January 29, 2004 |access-date=November 6, 2024 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20050409050550/http://www.cbc.ca/sports/indepth/cba/features/flashback.html |archive-date=April 9, 2005|lang=en}}&lt;/ref&gt;

1994/95 маусымындағы локаут үш айға созылып, одан да ұзақ болды. Осыған байланысты әрбір командаға ойын санын 84-тен 48-ге дейін қысқартуға тура келді.&lt;ref name=&quot;labour_history&quot; /&gt; Қысқартылған маусым барысында командалар тек өз конференцияларының ішінде ғана ойындар өткізді. Кәсіподақ пен лига арасындағы келісім 1998 жылға дейін жасалып, кейіннен 2004 жылдың 15 қыркүйегіне дейін ұзартылды.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite journal|title=The hockey lockout of 2004–05 |last=audohar |first=Paul D. |journal=Monthly Labor Review |url=http://www.bls.gov/opub/mlr/2005/12/art3full.pdf |date=December 2005 |archive-url=https://web.archive.org/web/20060111070235/http://www.bls.gov/opub/mlr/2005/12/art3full.pdf |archive-date=January 11, 2006 |url-status=live|lang=en}}&lt;/ref&gt;

2004 жылы басталған жаңа келіссөздер кәсіби спорт тарихындағы ең өткір жұмыс берушілер мен ойыншылар арасындағы қақтығыстардың біріне айналды. Лига клубтар үшін ортақ «жалақы шегін» белгілеуді ұсынды, ал кәсіподақ бұл шешімге барынша қарсы шықты. Жаңа келісім қабылданбай, лига комиссары Гэри Беттмен 2004/05 маусымын тоқтатуға мәжбүр болды.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Осылайша ҰХЛ бүкіл маусымды жұмыс дауы салдарынан жоғалтқан Солтүстік Американың алғашқы кәсіби спорт лигасы атанды. 2005 жылдың шілдесінде келісім лига шарттарымен қабылданып, «жалақы шегі» енгізілді. ҰХЛ ойындары 2005 жылдың қазанында қайта басталды.

Үшінші локаут 2012 жылдың 16 қыркүйегінде лига мен кәсіподақ жаңа ұжымдық келісім бойынша келісімге келе алмаған соң жарияланды.&lt;ref&gt;{{cite news|title=On ice: NHL locks out its players|url=https://www.cbsnews.com/news/on-ice-nhl-locks-out-its-players/|publisher=CBS News|access-date=November 6, 2024|archive-date=September 17, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120917035447/http://www.cbsnews.com/8301-400_162-57513713/on-ice-nhl-locks-out-its-players/|url-status=live|lang=en}}&lt;/ref&gt; Мәселенің түйіні лиганың мүмкін болатын табысын кәсіподақпен бөлісуге қатысты болды. Локаут ресми түрде 2013 жылдың 12 қаңтарында аяқталды.

=== Жұлдыздар матчы ===
[[ҰХЛ Жұлдыздар матчы]] жыл сайын 1947 жылдан бастап өткізіліп келеді.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hockey-reference.com/allstar|title=NHL All-Star Game History &amp; Statistics|accessdate=2024-11-06|lang=en}}&lt;/ref&gt; Бұрын лиганың жұлдыздар құрамасы әдетте [[Стэнли кубогы]]ның иегерімен кездесетін. 1969 жылдан бастап мұндай матчтарға Шығыс және Батыс дивизиондарының құрамалары қатыса бастады, ал 1975-1993 жылдар аралығында Кларенс Кэмпбелл тобының құрамасы Уэльс Принці тобының құрамасымен ойнады. 1994 жылдан бастап, лиганың қайта ұйымдастырылуына байланысты, матчтар Шығыс және Батыс конференцияларының құрамалары арасында өткізілді. 1998 жылы лига Солтүстік Америка мен Қалған әлем құрамалары арасындағы матчтарды өткізуді шешті. Бұл бөлу 2002 жылға дейін созылды, содан кейін ҰХЛ Батыс пен Шығыс құрамалары арасындағы ескі схемаға қайта оралды. 2010/11 - 2014/15 маусымдары аралығында жұлдыздар матчы «Капитандар құрамасы» форматында өтті, мұнда лига таңдап алған екі капитан өз командасына ойыншыларды іріктеді. 2015/16 маусымында 3-ке 3 форматындағы дивизиондар арасындағы қарсыласу түріндегі жаңа формат ұсынылды.

Жұлдыздар матчы өзінің тарихында тоғыз рет өткізілмеді: 1979 және 1987 жылдары [[Суперсерия (хоккей)|кеңестік клубтармен матчтар]] өткізілгендіктен, 1995, 2005 және 2013 жылдары локаутқа байланысты, ал 2006, 2010 және 2014 жылдары лиганың үздік хоккейшілері Олимпиада ойындарына ұлттық құрамаларымен қатысқандықтан, 2021 жылы [[COVID-19 пандемиясы|коронавирус пандемиясына]] байланысты өткізілмеді. Жұлдыздар матчының үздік шабуылшысы ретінде [[Уэйн Гретцки]] танылды, ол 17 матчта 25 ұпай жинады. [[Марио Лемьё]] де 17 ойында өнер көрсетті, бірақ нәтижелілігі екі ұпайға кем болды.

=== Драфт ===
{{main|ҰХЛ драфты}}
[[File:2017 NHL Entry Draft (35513218745).jpg|thumb|2017 жылғы драфт рәсімі]]
[[ҰХЛ драфты]] (ағылш. NHL Entry Draft) — бұл клубтардың өз құрамын жыл сайын үздік канадалық, америкалық және еуропалық жас хоккейшілермен және ересек ойыншылармен толықтыруы.&lt;ref&gt;{{cite book |last=Gitlin |first=Martin |author-link= |date= 2023|title=The Hockey Book of Why (and Who, What, When, Where, and How) — The Answers to Questions You've Always Wondered about the Fastest Game on Ice |url=https://books.google.com/books?id=5_DNEAAAQBAJ |location= |publisher=[[Lyons Press]] |page= 75|isbn= 9781493070930|lang=en}}&lt;/ref&gt; Алғаш рет әуесқой драфт 1963 жылы өткізілді, сол кезде 17 жастан асқан юниорларды клубқа қосуға рұқсат етілген болатын. 1968/1969 маусымында драфтқа әлемнің кез келген елінен хоккейшілерді іріктеу мүмкіндігі берілді. 11 жылдан кейін драфтқа қатысуға юниорлардың ең төменгі жасы 18 жас деп бекітілді.

Драфтта бірінші болып таңдау құқығына өткен тұрақты маусымның нәтижесі бойынша ҰХЛ-дағы ең әлсіз команда ие болады, одан кейін соңынан санағанда екінші команда және осылай жалғасады. Барлық клубтар бір ойыншыны таңдағаннан кейін, сол ретпен екінші раунд, үшінші раунд және одан әрі жалғасады. Дегенмен, плей-оффқа шығу мүмкіндігін жоғалтқан командалар алғашқы таңдау құқығына үміттеніп, қалған матчтарды әдейі ұтылмас үшін, ҰХЛ драфт-лотерея жүйесін енгізді. Бұл жүйеде соңғы орын алған команда алғашқы таңдау құқығын ұтып алуға 25% мүмкіндікке ие болса, 17-орын алған команданың мүмкіндігі 0,5% құрайды.

== Командалар ==
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;font-size:85%&quot;
|-
! style=&quot;width:14%&quot; | Дивизион
! style=&quot;width:14%&quot; | Команда
! style=&quot;width:14%&quot; | Қала, штат/провинция
! style=&quot;width:12%&quot; | Арена
! style=&quot;width:5%&quot; | Құрылған
! style=&quot;width:5%&quot; | НХЛда
! style=&quot;width:6%&quot; | Стэнли Кубогында соңғы жеңіс
! style=&quot;width:10%&quot; | Бас менеджер
! style=&quot;width:10%&quot; | Бас жаттықтырушы
! style=&quot;width:10%&quot; | Капитан
|-
! style=&quot;background:white; text-align:center&quot; colspan=10 | [[Шығыс конференциясы (ҰХЛ)|Шығыс конференциясы]]
|-
!style=&quot;background:white; text-align:center&quot; rowspan=8 | [[Metropolitan дивизионы (ҰХЛ)|Metropolitan дивизионы]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Metropolitan&lt;/small&gt;
| '''[[Вашингтон Кэпиталз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Washington Capitals&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Вашингтон|Вашингтон, округ Колумбия]]
| [[Кэпитал Уан-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Capital One Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1974
| align=center | 2018
| {{ту|Канада}} [[Патрик, Крис|Крис Патрик]]
| {{ту|Канада}} [[Карбери, Спенсер|Спенсер Карбери]]
| {{ту|Ресей}} [[Овечкин, Александр Михайлович|Александр Овечкин]]
|-
| '''[[Каролина Харрикейнз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Carolina Hurricanes&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Роли (Солтүстік Каролина)|Роли]], [[Солтүстік Каролина]]
| [[PNC-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;PNC Arena&lt;/small&gt;
| align=center | 1972
| align=center | 1979*
| align=center | 2006
| {{ту|АҚШ}} [[Тулски, Эрик|Эрик Тулски]]
| {{ту|Канада}} [[Бриндамор, Род|Род Бриндамор]]
| {{ту|Канада}} [[Стаал, Джордан|Джордан Стаал]]
|-
| '''[[Коламбус Блю Джекетс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Columbus Blue Jackets&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Колумбус (Огайо)|Колумбус]], [[Огайо]]
| [[Нэшнуайд-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Nationwide Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 2000
| align=center | —
| {{ту|АҚШ}} [[Уодделл, Дон|Дон Уодделл]]
| {{ту|Канада}} [[Эвасон, Дин|Дин Эвасон]]
| {{ту|Канада}} [[Дженнер, Бун|Бун Дженнер]]
|-
| '''[[Нью-Джерси Девилз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;New Jersey Devils&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Ньюарк (Нью-Джерси)|Ньюарк]], [[Нью-Джерси]]
| [[Пруденшал-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Prudential Center&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1974*
| align=center | 2003
| {{ту|АҚШ}} [[Фицджеральд, Том|Том Фицджеральд]]
| {{ту|Канада}} [[Киф, Шелдон|Шелдон Киф]]
| {{ту|Швейцария}} [[Хишир, Нико|Нико Хишир]]
|-
| '''[[Нью-Йорк Айлендерс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;New York Islanders&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Элмонт (Нью-Йорк)|Элмонт]], [[Нью-Йорк (штат)|Нью-Йорк]]
| [[Ю-би-эс Арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;UBS Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1972
| align=center | 1983
| {{ту|АҚШ}} [[Ламорелло, Лу|Лу Ламорелло]]
| {{ту|Канада}} [[Руа, Патрик|Патрик Руа]]
| {{ту|АҚШ}} [[Ли, Андерс|Андерс Ли]]
|-
| '''[[Нью-Йорк Рейнджерс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;New York Rangers&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Нью-Йорк]], [[Нью-Йорк (штат)|Нью-Йорк]]
| [[Мэдисон-сквер-гарден]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Madison Square Garden&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1926
| align=center | 1994
| {{ту|АҚШ}} [[Друри, Крис|Крис Друри]]
| {{ту|АҚШ}} [[Лавиолетт, Питер|Питер Лавиолетт]]
| {{ту|АҚШ}} [[Труба, Джейкоб|Джейкоб Труба]]
|-
| '''[[Питтсбург Пингвинз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Pittsburgh Penguins&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Питтсбург]], [[Пенсильвания]]
| [[PPG Paints-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;PPG Paints Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1967
| align=center | 2017
| {{ту|Канада}} [[Дубас, Кайл|Кайл Дубас]]
| {{ту|АҚШ}} [[Салливан, Майк (хоккеист, 1968)|Майк Салливан]]
| {{ту|Канада}} [[Кросби, Сидни|Сидни Кросби]]
|-
| '''[[Филадельфия Флайерз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Philadelphia Flyers&lt;/small&gt;'''
| {{flagicon|USA}} [[Филадельфия]], [[Пенсильвания]]
| [[Уэллс Фарго Центр (Филадельфия)|Уэллс Фарго-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Wells Fargo Center&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1967
| align=center | 1975
| {{ту|Канада}} [[Бриер, Даниэль|Даниэль Бриер]]
| {{ту|АҚШ}} [[Торторелла, Джон|Джон Торторелла]]
| {{ту|Канада}} [[Кутюрье, Шон|Шон Кутюрье]]
|-
! style=&quot;background:white; text-align:center&quot; rowspan=8 | [[Атланттық дивизион (ҰХЛ)|Атланттық дивизион]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Atlantic&lt;/small&gt;
| '''[[Баффало Сейбрз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Buffalo Sabres&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Буффало]], [[Нью-Йорк (штат)|Нью-Йорк]]
| [[Кибэнк-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;KeyBank Center&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1970
| align=center | —
| {{ту|АҚШ}} [[Адамс, Кевин|Кевин Адамс]]
| {{ту|Канада}} [[Рафф, Линди|Линди Рафф]]
| {{ту|Швеция}} [[Далин, Расмус|Расмус Далин]]
|-
| '''[[Бостон Брюинз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Boston Bruins&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Бостон]], [[Массачусетс]]
| [[ТД-гарден]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;TD Garden&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1924
| align=center | 2011
| {{ту|Канада}} [[Суини, Дон|Дон Суини]]
| {{ту|Канада}} [[Монтгомери, Джим|Джим Монтгомери]]
| {{ту|Канада}} [[Маршан, Брэд|Брэд Маршан]]
|-
| '''[[Детройт Ред Уингз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Detroit Red Wings&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Детройт]], [[Мичиган]]
| [[Литтл Сизарс-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Little Caesars Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1926
| align=center | 2008
| {{ту|Канада}} [[Айзерман, Стив|Стив Айзерман]]
| {{ту|АҚШ}} [[Лалонд, Дерек|Дерек Лалонд]]
| {{ту|АҚШ}} [[Ларкин, Дилан|Дилан Ларкин]]
|-
| '''[[Монреаль Канадиенс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Canadiens de Montréal&lt;/small&gt;'''
| {{ту|Канада}} [[Монреаль]], [[Квебек]]
| [[Белл-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Centre Bell&lt;/small&gt;
| align=center | 1909
| align=center | 1917
| align=center | 1993
| {{ту|Канада}} [[Хьюз, Кент|Кент Хьюз]]
| {{ту|Канада}} [[Сан-Луи, Мартен|Мартен Сан-Луи]]
| {{ту|Канада}} [[Сузуки, Ник|Ник Сузуки]]
|-
| '''[[Оттава Сенаторз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Ottawa Senators&lt;/small&gt;'''
| {{ту|Канада}} [[Оттава]], [[Онтарио]]
| [[Канейдиан Тайр-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Canadian Tire Centre&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1992
| align=center | —
| {{ту|Канада}} [[Стейос, Стив|Стив Стейос]]
| {{ту|Канада}} [[Грин, Трэвис|Трэвис Грин]]
| {{ту|АҚШ}} [[Ткачук, Брэди|Брэди Ткачук]]
|-
| '''[[Тампа-Бэй Лайтнинг]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Tampa Bay Lightning&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Тампа (Флорида)|Тампа]], [[Флорида]]
| [[Амали-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Amalie Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1992
| align=center | 2021
| {{ту|Канада}} [[Брисбуа, Жюльен|Жюльен Брисбуа]]
| {{ту|Канада}} [[Купер, Джон (хоккей с шайбой)|Джон Купер]]
| {{ту|Швеция}} [[Хедман, Виктор|Виктор Хедман]]
|-
| '''[[Торонто Мейпл Лифс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Toronto Maple Leafs&lt;/small&gt;'''
| {{ту|Канада}} [[Торонто]], [[Онтарио]]
| [[Скоушабэнк-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Scotiabank Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1917
| align=center | 1967
| {{ту|Канада}} [[Треливинг, Брэд|Брэд Треливинг]]
| {{ту|Канада}} [[Беруби, Крейг|Крейг Беруби]]
| {{ту|АҚШ}} [[Мэттьюс, Остон|Остон Мэттьюс]]
|-
| '''[[Флорида Пантерз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Florida Panthers&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Санрайз (Флорида)|Санрайз]], [[Флорида]]
| [[FLA Live-арена|Эмерант Банк-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Amerant Bank Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1993
| align=center | 2024
| {{ту|АҚШ}} [[Зито, Билл|Билл Зито]]
| {{ту|Канада}} [[Морис, Пол|Пол Морис]]
| {{ту|Финляндия}} [[Барков, Александр Александрович|Александр Барков]]
|-
! style=&quot;background:white; text-align:center&quot; colspan=10 | [[Батыс конференциясы (ҰХЛ)|Батыс конференциясы]]
|-
! style=&quot;background:white; text-align:center&quot; rowspan=8 | [[Орталық дивизион (ҰХЛ)|Орталық дивизион]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Central&lt;/small&gt;
| '''[[Виннипег Джетс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Winnipeg Jets&lt;/small&gt;'''
| {{ту|Канада}} [[Виннипег]], [[Манитоба]]
| [[Канада Лайф-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Canada Life Centre&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1999*
| align=center | —
| {{ту|Канада}} [[Чевелдэйофф, Кевин|Кевин Чевелдэйофф]]
| {{ту|Канада}} [[Арниэл, Скотт|Скотт Арниэл]]
| {{ту|Канада}} [[Лаури, Адам|Адам Лаури]]
|-
| '''[[Даллас Старз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Dallas Stars&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Даллас]], [[Техас]]
| [[Американ Эйрлайнс-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;American Airlines Center&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1967*
| align=center | 1999
| {{ту|Канада}} [[Нилл, Джим|Джим Нилл]]
| {{ту|Канада}} [[Дебур, Питер|Питер Дебур]]
| {{ту|Канада}} [[Бенн, Джейми|Джейми Бенн]]
|-
| '''[[Колорадо Эвеланш]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Colorado Avalanche&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Денвер]], [[Колорадо]]
| [[Болл-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Ball Arena&lt;/small&gt;
| align=center | 1972
| align=center | 1979*
| align=center | 2022
| {{ту|АҚШ}} [[Макфарленд, Крис|Крис Макфарленд]]
| {{ту|Канада}} [[Беднар, Джаред|Джаред Беднар]]
| {{ту|Швеция}} [[Ландескуг, Габриэль|Габриэль Ландескуг]]
|-
| '''[[Миннесота Уайлд]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Minnesota Wild&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Сент-Пол (Миннесота)|Сент-Пол]], [[Миннесота]]
| [[Эксел Энерджи-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Xcel Energy Center&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 2000
| align=center | —
| {{ту|АҚШ}} [[Герин, Билл|Билл Герин]]
| {{ту|АҚШ}} [[Хайнс, Джон|Джон Хайнс]]
| {{ту|Канада}} [[Спёрджон, Джаред|Джаред Спёрджон]]
|-
| '''[[Нэшвилл Предаторз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Nashville Predators&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Нашвилл]], [[Теннесси]]
| [[Бриджстоун-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Bridgestone Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1998
| align=center | —
| {{ту|Канада}} [[Троц, Барри|Барри Троц]]
| {{ту|Канада}} [[Брюнетт, Эндрю|Эндрю Брюнетт]]
| {{ту|Швейцария}} [[Йоси, Роман|Роман Йоси]]
|-
| '''[[Сент-Луис Блюз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;St. Louis Blues&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Сент-Луис]], [[Миссури (штат)|Миссури]]
| [[Энтерпрайз-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Enterprise Center&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1967
| align=center | 2019
| {{ту|Канада}} [[Армстронг, Дуг|Дуг Армстронг]]
| {{ту|Канада}} [[Баннистер, Дрю|Дрю Баннистер]]
| {{ту|Канада}} [[Шенн, Брэйден|Брэйден Шенн]]
|-
| '''[[Чикаго Блэкхокс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Chicago Blackhawks&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Чикаго]], [[Иллинойс]]
| [[Юнайтед-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;United Center&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1926
| align=center | 2015
| {{ту|Канада}} [[Дэвидсон, Кайл|Кайл Дэвидсон]]
| {{ту|Канада}} [[Ричардсон, Люк|Люк Ричардсон]]
| {{ту|АҚШ}} [[Фолиньо, Ник|Ник Фолиньо]]
|-
| '''[[Юта (клуб НХЛ)|Юта]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Utah Hockey Club&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Солт-Лейк-Сити]], [[Юта]]
| [[Вивинт-смарт-хоум-арена|Дельта-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;''Delta Center''&lt;/small&gt;
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | 2024*
| align=center | —
| {{ту|Канада}} [[Армстронг, Билл|Билл Армстронг]]
| {{ту|Канада}} [[Туриньи, Андре|Андре Туриньи]]
| {{ту|АҚШ}} [[Келлер, Клейтон|Клейтон Келлер]]
|-
! style=&quot;background:white; text-align:center&quot; rowspan=8 | [[Тыңық мұхит дивизионы (ҰХЛ)|Тыңық мұхит дивизионы]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Pacific&lt;/small&gt;
| '''[[Анахайм Дакс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Anaheim Ducks&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Анахайм (Калифорния)|Анахайм]], [[Калифорния]]
| [[Хонда-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Honda Center&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1993
| align=center | 2007
| {{ту|Канада}} [[Вербик, Пэт|Пэт Вербик]]
| {{ту|АҚШ}} [[Кронин, Грег|Грег Кронин]]
| {{ту|Чехия}} [[Гудас, Радко|Радко Гудас]]
|-
| '''[[Ванкувер Кэнакс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Vancouver Canucks&lt;/small&gt;'''
| {{ту|Канада}} [[Ванкувер]], [[Британдық Колумбия]]
| [[Роджерс-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Rogers Arena&lt;/small&gt;
| align=center | 1945
| align=center | 1970
| align=center | —
| {{ту|Швеция}} [[Алльвин, Патрик|Патрик Алльвин]]
| {{ту|Канада}} [[Токкет, Рик|Рик Токкет]]
| {{ту|АҚШ}} [[Хьюз, Куинн|Куинн Хьюз]]
|-
| '''[[Вегас Голден Найтс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Vegas Golden Knights&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Парадайс (Невада)|Парадайс]], [[Невада]]
| [[Ти-Мобайл Арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;T-Mobile Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 2017
| align=center | 2023
| {{ту|Канада}} [[Маккриммон, Келли|Келли Маккриммон]]
| {{ту|Канада}} [[Кэссиди, Брюс|Брюс Кэссиди]]
| {{ту|Канада}} [[Стоун, Марк|Марк Стоун]]
|-
| '''[[Калгари Флэймз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Calgary Flames&lt;/small&gt;'''
| {{ту|Канада}} [[Калгари]], [[Альберта]]
| [[Скоушабэнк-Сэдлдоум]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Scotiabank Saddledome&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1972*
| align=center | 1989
| {{ту|АҚШ}} [[Конрой, Крэйг|Крэйг Конрой]]
| {{ту|Канада}} [[Хаска, Райан|Райан Хаска]]
| {{ту|Швеция}} [[Баклунд, Микаэль|Микаэль Баклунд]]
|-
| '''[[Лос-Анджелес Кингз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Los Angeles Kings&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Лос-Анджелес]], [[Калифорния]]
| [[Crypto.com-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Crypto.com Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1967
| align=center | 2014
| {{ту|Канада}} [[Блейк, Роб|Роб Блейк]]
| {{ту|Канада}} [[Хиллер, Джим|Джим Хиллер]]
| {{ту|Словения}} [[Копитар, Анже|Анже Копитар]]
|-
| '''[[Сан-Хосе Шаркс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;San Jose Sharks&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Сан Хосе (Калифорния)|Сан-Хосе]], [[Калифорния]]
| [[SAP-центр в Сан-Хосе]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;SAP Center at San Jose&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1991
| align=center | —
| {{ту|АҚШ}} [[Грир, Майк|Майк Грир]]
| {{ту|АҚШ}} [[Варсофски, Райан|Райан Варсофски]]
| {{ту|Канада}} [[Кутюр, Логан|Логан Кутюр]]
|-
| '''[[Сиэтл Кракен]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;'''Seattle Kraken'''&lt;/small&gt;
| {{ту|АҚШ}} [[Сиэтл]], [[Вашингтон (штат)|Вашингтон]]
| [[Клаймэт Пледж-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Climate Pledge Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 2021
| align=center | —
| {{ту|Канада}} [[Фрэнсис, Рон|Рон Фрэнсис]]
| {{ту|АҚШ}} [[Байлсма, Дэн|Дэн Байлсма]]
| {{ту|Канада}} [[Эберле, Джордан|Джордан Эберле]]
|-
| '''[[Эдмонтон Ойлерз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Edmonton Oilers&lt;/small&gt;'''
| {{ту|Канада}} [[Эдмонтон]], [[Альберта]]
| [[Роджерс Плэйс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Rogers Place&lt;/small&gt;
| align=center | 1972
| align=center | 1979
| align=center | 1990
| {{ту|Канада}} [[Боумен, Стэн|Стэн Боумен]]
| {{ту|Канада}} [[Кноблох, Крис|Крис Кноблох]]
| {{ту|Канада}} [[Макдэвид, Коннор|Коннор Макдэвид]]
|}

== Маусым ==
[[File:Presidents' Trophy.jpg|thumb|upright|[[Президенттер кубогы]]]]
Ұлттық хоккей лигасының маусымы үшке бөлінеді: маусымалды (қыркүйек пен қазанның басында), тұрақты маусым (қазанның басынан сәуірдің ортасына дейін) және маусымсоңы (Стэнли кубогының плей-офф ойындары).

Әдетте командалар шілдеде болашақ ойыншылар үшін жазғы көрме өткізеді және қыркүйекте ардагерлерсіз толық құрамда болатын турнирлерге қатысады. Толық дайындық лагері қыркүйектің ортасынан аяғына дейін басталады және алты-сегіз көрме ойынынан тұратын маусымалды кезеңін қамтиды. Кейде маусымалды кезеңінде команданың тұрақты құрамындағы ойыншылар сол күні бөлек ойындар өткізетін «бөлінген құрам» ойындары да ұйымдастырылады.

Тұрақты маусым барысында командалар бір-бірімен алдын ала бекітілген кесте бойынша кездеседі. 2021 жылдан бастап тұрақты маусымда барлық командалар 82 ойын өткізеді: әрқайсысы 41 ойын өз алаңында және қонақ алаңында ойнайды. Команда өз аймағындағы басқа жеті қарсыласының бес командасымен төрт рет, ал қалған екеуімен үш рет кездеседі (барлығы 26 ойын); сол конференциядағы басқа бөлімшелердің сегіз командасымен үш рет кездеседі (24 ойын); ал басқа конференциядағы командалармен үйде және қонақта екі рет кездеседі (32 ойын).

Лиганың тұрақты маусымдағы турнирлік кестесі ұпай жүйесіне негізделген. Жеңіс үшін екі ұпай, овертаймда немесе буллитте жеңіліс үшін бір ұпай, ал негізгі уақытта жеңіліс үшін нөл ұпай беріледі. Тұрақты маусымның соңында әр дивизион бойынша ең көп ұпай жинаған команда дивизион чемпионы атанады, ал лига бойынша ең көп ұпай жинаған команда [[Президенттер кубогы]]мен марапатталады. 

[[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогының]] плей-офф кезеңі сәуірден маусымның басына дейін өтетін турнир болып табылады. Бұл кезеңде екі команда жеті ойыннан тұратын серияда бір-бірімен кездесіп, келесі кезеңге өту үшін жарысады. Соңында жеңіске жеткен команда [[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогының]] чемпионы атанады. Әр конференциядан сегіз команда плей-оффқа өтеді: әр дивизионның үздік үш командасы және конференцияда ең көп ұпай жинаған келесі екі команда [[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогының]] финалына шығады. Барлық кезеңдерде жоғары орын алған команда өз алаңында ойнау артықшылығына ие болады, яғни жеті ойынның төртеуі сол команданың алаңында өтеді. [[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогының]] финалында тұрақты маусымда ең көп ұпай жинаған команда өз алаңында ойнау артықшылығына ие болады.

== Трофейлер ==
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center; margin-left:1em; float:right&quot;
|+ [[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогы]]ның жеңімпаздары
!scope=&quot;col&quot;| Команда
!scope=&quot;col&quot;| Титулдар
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Монреаль Канадиенс]]
|24*
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Торонто Мейпл Лифс]]
| 13
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Детройт Ред Уингз]]
| 11
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Бостон Брюинз]]
| 6
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Чикаго Блэкхокс]]
| 6
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Эдмонтон Ойлерз]]
| 5
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Питтсбург Пингвинз]]
| 5
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Нью-Йорк Айлендерс]]
| 4
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Нью-Йорк Рейнджерс]]
| 4
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Колорадо Эвеланш]]
| 3
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Нью-Джерси Девилз]]
| 3
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Тампа-Бэй Лайтнинг]]
| 3
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Лос-Анджелес Кингз]]
| 2
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Филадельфия Флайерз]]
| 2
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Анахайм Дакс]]
| 1
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Калгари Флэймз]]
| 1
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Каролина Харрикейнз]]
| 1
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Флорида Пантерз]]
| 1
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Даллас Старз]]
| 1
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Сент-Луис Блюз]]
| 1
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Вегас Голден Найтс]]
| 1
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Вашингтон Кэпиталз]]
| 1
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot; colspan=&quot;6&quot;| &lt;small&gt;* ҰХЛ құрамына кірмеген кезде бір титул қосылды.&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;
|}
[[File:Stanly Cup in Hockey Hall of Fame (may 2008) edit1.jpg|thumb|left|[[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогы]]]]

Ең беделді командалық жүлде — [[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогы]], ол Стэнли Кубогының плей-офф кезеңі соңында лига чемпионына беріледі. Жеңісті көп жинаған команда маусымның соңында [[Президенттер кубогы]]н иеленеді.

[[Монреаль Канадиенс]] — лигадағы ең табысты клуб. 1917 жылы лига құрылғаннан бері олар 25 рет ҰХЛ чемпионатын жеңіп алған (оның үшеуі 1917-1925 жылдары [[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогы]] лигааралық жарыс арқылы өткен кезде, ал жиырма екі рет 1926 жылдан бастап, [[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогы]] ҰХЛ чемпиондық жүлдесіне айналғаннан кейін). Олардың 24 рет [[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогы]]н жеңіп алуы басқа командалардан әлдеқайда жоғары нәтиже болып табылады(біреуі ҰХЛ құрамына кірмеген кезде, жиырма үші ҰХЛ құрамында болғанда). Солтүстік Американың төрт ірі кәсіби спорт лигасының ішінде [[Монреаль Канадиенс]] тройфей саны бойынша тек Бейсбол Лигасындағы [[Нью-Йорк Янкис]] командасынан артта қалып отыр. [[Нью-Йорк Янкис]] Бейсбол Лигасын 27 рет ұтып алған.

[[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогы]]н 11 рет жеңіп алған [[Детройт Ред Уингз]] — ең табысты америкалық клуб.

== ҰХЛ-да ойнаған қазақстандықтар==

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Ұлттық Хоккей Лигасы]]</text>
      <sha1>4shj8e2506j8lgof47dha7lozmzrwaa</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400823</id>
      <parentid>3400822</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T04:31:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Syrymzhan</username>
        <id>161735</id>
      </contributor>
      <comment>/* ҰХЛ-да ойнаған қазақстандықтар */</comment>
      <origin>3400823</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="63457" sha1="7kf0f79idntoh90775n4gnwdy2ueuv6" xml:space="preserve">{{Спорттық лига
| атауы = Ұлттық хоккей лигасы&lt;br /&gt;{{nobold|{{lang|en|National Hockey League}}}}
| логотип = National Hockey League shield (2).svg
| өлшемі = 
| құрылуы =26 қараша 1917
| командалар = 32
| ел = {{USA}} (25)&lt;br /&gt; {{CAN}} (7) &lt;br /&gt;
| аймақ = Солтүстік Америка
| мерзімділік = 
| жарыстар = 
| шығу = 
| шығып кету  = 
| сайты = [https://www.nhl.com/ NHL.com]
| belowstyle = border-top: #aaa 1px solid;
| below = 
}}
'''Ұлттық хоккей лигасы (ҰХЛ)''' ({{lang-en|National Hockey League, NHL}}; {{lang-fr|Ligue nationale de hockey, LNH}}) — [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] пен [[Канада]]ның хоккей клубтарын біріктіретін кәсіби спорттық ұйым. ҰХЛ әлемдегі алғашқы кәсіби хоккей лигаларының бірі болды. ҰХЛ – [[Солтүстік Америка]]ның басты спорт лигаларының бірі, [[Ұлттық футбол лигасы|ҰФЛ]], [[Ұлттық баскетбол қауымдастығы|ҰБҚ]], [[Кәсіби бейсбол лигасы|КБЛ]] және [[MLS]] қатарында. Лига 1917 жылы құрылып, бар болғаны 4 команданы біріктірген.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nhl.com/history/a-brief-history-of-the-league#:~:text=The%20National%20Hockey%20League%20was,Bulldogs%20attended%20the%20founding%20meeting|title=A brief history of the league|accessdate=2024-10-31}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; 2017 жылы [[Вегас Голден Найтс]], ал 2021 жылы [[Сиэтл Кракен]] қосылғаннан кейін, 2021/2022 маусымынан бастап АҚШ пен Канаданың 32 командасы ойнайды және жыл сайын лиганың басты жүлдесі — [[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогы]] үшін жарысады.

Лиганың бас кеңсесі 1989 жылдан бастап [[Манхэттен]]де орналасқан, сол кезде бас офис [[Монреаль]]дан көшірілген еді.&lt;ref&gt;{{cite news|last1=Todd|first1=Jack|title=Americans and Bettman have stolen Canada's game|url=https://calgaryherald.com/sports/opinion+americans+bettman+have+stolen+canada+game/7251426/story.html|access-date=October 31, 2024|work=[[Calgary Herald]]|date=September 17, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20180127034723/http://www.calgaryherald.com/sports/opinion+americans+bettman+have+stolen+canada+game/7251426/story.html|archive-date=January 27, 2018|url-status=dead}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; ҰХЛ тарихында 1992 жылдан кейін төрт рет лига көлемінде жұмыстың тоқтауы орын алды.&lt;ref name=JohnCollins&gt;{{Cite news|url=https://www.bloomberg.com/apps/news?pid=20601109&amp;sid=aGY7pu.INAhA|archive-url=http://wayback.vefsafn.is/wayback/20100326183144/http://www.bloomberg.com/apps/news?pid%3D20601109%26sid%3DaGY7pu.INAhA|url-status=dead|archive-date=March 26, 2010| publisher=Bloomberg L.P.| title=NHL Borrows From NFL as It Pursues Bigger TV Contract| first=Curtis| last=Eichelberger| date=May 29, 2009| access-date=October 31, 2024}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;

ҰХЛ-дың тұрақты маусымы әдетте қазан айынан сәуір айына дейін өтеді, әр команда 82 ойыннан өткізеді. Тұрақты маусым аяқталғаннан кейін 16 команда лига чемпионын анықтау үшін маусымға дейін созылатын төрт раундтық Стэнли Кубогы плей-оффына өтеді. Лига 1917 жылы құрылғаннан бері [[Монреаль Канадиенс]] клубы ең көп жалпы ҰХЛ титулын жеңіп алған – барлығы 25 рет. Олар 1926 жылы лига Стэнли Кубогын толықтай өз басқаруына алғанға дейін үш ҰХЛ чемпиондық сериясын және кейін 22 Стэнли Кубогын жеңіп алды. Қазіргі лига чемпиондары — 2024 жылғы Стэнли Кубогының финалында [[Эдмонтон Ойлерз]]ді жеңген [[Флорида Пантерз]].&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://records.nhl.com/playoff-summary/stanley-cup-winner?season=20232024|title=2023-24 Florida Panthers|accessdate=2024-10-31}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
=== Алғашқы жылдар ===
[[Сурет:1930 Stanley Cup.jpg|thumb|upright|Стэнли Кубогы, 1930 жыл]]
Ұлттық хоккей лигасы 1917 жылы [[Ұлттық хоккей қауымдастығы]]ның (ҰХҚ) ізбасары ретінде құрылды. 1909 жылы негізі қаланған ҰХҚ 1910 жылы [[Онтарио]] мен [[Квебек]]тегі жеті командамен ойындарын бастады және кәсіби хоккейдегі алғашқы ірі лигалардың бірі болды. Алайда сегізінші маусымда [[Торонто Блюшертс]] иесі [[Эдди Ливингстон]]мен болған келіспеушіліктер нәтижесінде [[Монреаль Канадиенс]], [[Монреаль Уондерерс]], [[Оттава Сенаторз]] және [[Квебек Булдогс]] командаларының иелері лиганың болашағын талқылау үшін жиналыс өткізді. ҰХҚ жарғысы бойынша Ливингстонды лига құрамынан шығара алмайтындарын түсінгеннен кейін, төрт команда ҰХҚ жұмысын тоқтату үшін дауыс беріп, 1917 жылғы 26 қарашада Ұлттық хоккей лигасын құрды. [[Франк Кальдер]] ҰХЛ-дың алғашқы президенті болып сайланып, 1943 жылы қайтыс болғанға дейін қызмет етті.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/frank-sellick-calder|title=Frank Calder|accessdate=2024-10-31}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;

[[Торонто Аренас]] алғашқы ҰХЛ титулын жеңіп алып, 1918 жылы [[Стэнли кубогы]] үшін Тынық мұхиты жағалауы хоккей қауымдастығының (PCHA) [[Ванкувер Миллионерс]] командасымен кездесуде жеңіске жетті.&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.nhl.com/news/arenas-gave-toronto-1st-stanley-cup-championship-in-1918|title=Arenas gave Toronto 1st Stanley Cup championship 106 years ago|accessdate=2024-10-31}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; 1919 жылы Монреаль Канадиенс ҰХЛ титулын жеңіп алды, бірақ [[Стэнли кубогы]] финалындағы PCHA-ның [[Сиэтл Метрополитанс]] командасымен болған серия Испан тұмауының эпидемиясына байланысты тоқтатылды.&lt;ref&gt;{{cite web |title=When the Stanley Cup Final Was Canceled Because of a Pandemic|url=https://www.smithsonianmag.com/history/when-stanley-cup-finals-was-cancelled-because-pandemic-180974439 |url-status=live |date=18 March 2020 |access-date=31 October 2024}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; 1924 жылы Монреаль Канадиенс ҰХЛ құрамында өздерінің алғашқы [[Стэнли кубогы]]н жеңіп алды. 1924–25 маусымында Гамильтон Тайгерс тұрақты маусымның жеңімпазы атанды, бірақ оларға 200 канадалық доллар бонус берілмесе, чемпионат сериясында ойнаудан бас тартты. Лига бұған келіспей, жартылай финалда [[Торонто Сент-Патрикс]] (бұрынғы Арена) командасын жеңген соң Монреаль Канадиенсті лига чемпионы деп жариялады. Кейін Монреальды Батыс Канада хоккей лигасының (WCHL) [[Виктория Кугарс]] командасы 1925 жылы жеңді. Бұл [[Стэнли кубогы]]н ҰХЛ-дан тыс команда жеңіп алған соңғы жағдай болды,&lt;ref&gt;{{cite web |title=1924-25 Victoria Cougars (WCHL)|url=https://records.nhl.com/playoff-summary/stanley-cup-winner?season=19241925|url-status=live|access-date=31 October 2024}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; өйткені 1926 жылы WCHL жабылғаннан кейін [[Стэнли кубогы]] ҰХЛ-дың негізгі чемпиондық атағына айналды.

1920 жылдары Ұлттық хоккей лигасы жылдам кеңею жолына түсті: 1924 жылы [[Монреаль Марунс]] пен [[Бостон Брюинс]] қосылды, соңғысы лигаға кірген алғашқы америкалық команда болды.&lt;ref&gt;{{cite web|title=Boston Bruins History|url=https://www.nhl.com/bruins/team/history|website=Boston Bruins|access-date=October 31, 2024|archive-date=February 1, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210201205300/https://www.nhl.com/bruins/team/history|url-status=live}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; 1925 жылы [[Нью-Йорк Американс]] [[Гамильтон Тайгерс]] құрамының активтерін сатып алғаннан кейін ойнай бастады, оларға [[Питтсбург Пайрэтс]] командасы қосылды. [[Нью-Йорк Рейнджерс]] 1926 жылы қосылды, ал [[Чикаго Блэк Хокс]] пен [[Детройт Ред Уингс|Детройт Кугарс]] (кейінірек Ред Уингс) жабылған WCHL лига активтерін сатып алғаннан кейін қосылды. 1927 жылы бір топ Торонто Сент-Патриксті сатып алып, оларды бірден [[Торонто Мэйпл Лифс]] деп атады. &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/toronto-maple-leafs|title=Toronto Maple Leafs|accessdate=2024-10-31}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; 

1926 жылы жергілікті американдық [[Таффи Абел]] Ұлттық хоккей лигасындағы алғашқы түрлі-түсті ойыншы болып, [[Нью-Йорк Рейнджерс]] командасы құрамында ойнап, лигадағы нәсілдік шектеуді бұзды.&lt;ref&gt;{{cite web |last1=Kennedy |first1=Ian |title=Taffy Abel's Family Asks NHL to Recognize His Indigeneity As Barrier-Breaking |url=https://thehockeynews.com/news/taffy-abels-family-asks-nhl-to-recognize-his-indigeneity-as-barrier-breaking |website=The Hockey News |access-date=October 31, 2024 |date=October 25, 2022 |archive-date=February 26, 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240226085428/https://thehockeynews.com/news/taffy-abels-family-asks-nhl-to-recognize-his-indigeneity-as-barrier-breaking |url-status=live }}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;

1934 жылы Ұлттық хоккей лигасының алғашқы Жұлдыздар матчы өтті.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nhl.com/news/first-nhl-all-star-game-in-1934-played-to-benefit-ace-bailey-330470808|title=First NHL All-Star Game in 1934 played to benefit Ace Bailey|date=February 02, 2022|accessdate=2024-10-31}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;  Екінші матч 1937 жылы Хоуи Моренцтің ойында аяғын сындырғаннан кейін қайтыс болған соң, оның отбасына қолдау көрсету үшін өткізілді.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nhl.com/news/remembering-howie-morenz-nhl-centennial-287460334|title=Remembering Howie Morenz, NHL's first superstar|date=March 08, 2017|accessdate=2024-10-31}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;

=== Алғашқы алты команданың дәуірі ===
[[Ұлы тоқырау]] мен [[Екінші дүниежүзілік соғыс]]тың басталуы лигаға ауыр тиді. Пайрэтс командасы 1930 жылы Филадельфия Куэйкерс болып өзгертілді, бірақ бір жылдан кейін таратылды. Сол сияқты, Сенаторлар 1934 жылы Сент-Луис Иглс командасына айналып, бір-ақ жыл жұмыс істеді. Марунс командасы да 1938 жылы жұмысын тоқтатып, таратылды. Американс командасы 1942 жылы ойыншылардың жетіспеуіне байланысты тоқтатылды және қайта ашылмады.

[[Сурет:There's no action like hockey action by Louis Jaques.jpg|thumb|оңға|Монреаль Канадьенс пен Нью-Йорк Рейнджерс арасындағы ойын, 1962]]
1942–43 жылғы маусымда НХЛ алты командаға қысқарды: Бостон Бруинс, Чикаго Блэк Хокс, Детройт Ред Уингс, Монреаль Канадьенс, Нью-Йорк Рейнджерс және Торонто Мэйпл Лифс. Бұл құрамды «[[Алғашқы Алты]]» деп атайды, және ол келесі 25 жыл бойы тұрақты болды. 1947 жылы лига Стэнли Кубогының кураторы және онымен толық бақылау орнату туралы келісімге қол жеткізді, бұл оларға Кубок үшін ойнағысы келетін басқа лигалардың талаптарын қабылдамауға мүмкіндік берді.&lt;ref&gt;{{cite book |last=Diamond |first=Dan |author2=Zweig, Eric |author3=Duplacey, James |title=The Ultimate Prize: The Stanley Cup |year=2003 |publisher=Andrews McMeel Publishing |isbn=0-7407-3830-5 |page=[https://archive.org/details/ultimateprizesta0000diam/page/40 40] |url=https://archive.org/details/ultimateprizesta0000diam/page/40 }}&lt;/ref&gt;

1945 жылы Морис «Ракета» Ришар 50 гол соққан алғашқы ойыншы атанды, ол бұл жетістікке 50 ойыннан тұратын маусымда қол жеткізді.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.legendsofhockey.net:8080/LegendsOfHockey/jsp/LegendsMember.jsp?mem=p196108&amp;type=Player&amp;page=bio&amp;list=ByName#photo |title=The Legends—Rocket Richard |access-date=January 18, 2010 |publisher=Hockey Hall of Fame |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080307224757/http://www.legendsofhockey.net:8080/LegendsOfHockey/jsp/LegendsMember.jsp?mem=p196108&amp;type=Player&amp;page=bio&amp;list=ByName#photo |archive-date=March 7, 2008 |df=mdy-all }}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; Ришар кейін Канадьенс командасын 1956 жылдан 1960 жылға дейін бес рет қатарынан чемпиондық атаққа алып шықты, бұл рекордты ешбір команда бағындырмаған.

1948 жылы азиялық канадалық Ларри Квонг Нью-Йорк Рейнджерс құрамында ойнап, ҰХЛ-дағы алғашқы азиялық ойыншы атанды.&lt;ref name=&quot;ward&quot;&gt;{{cite web |last1=Ward |first1=Rachel |title=1st NHL player of colour, Larry Kwong, dies at 94 |url=https://www.cbc.ca/news/canada/calgary/larry-kwong-calgary-nhl-1.4582793 |work=[[CBC News]] |access-date=October 31, 2024 |date=March 19, 2018 |archive-date=June 4, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190604022152/https://www.cbc.ca/news/canada/calgary/larry-kwong-calgary-nhl-1.4582793 |url-status=live }}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |last1=Davis |first1=David |title=A Hockey Pioneer's Moment |url=https://www.nytimes.com/2013/02/20/sports/hockey/larry-kwongs-shift-for-rangers-in-1947-48-broke-a-barrier.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20130220205229/http://www.nytimes.com/2013/02/20/sports/hockey/larry-kwongs-shift-for-rangers-in-1947-48-broke-a-barrier.html |archive-date=February 20, 2013 |url-access=subscription |url-status=live |website=The New York Times |access-date=October 31, 2024 |date=February 19, 2013}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; 1958 жылы Уилли О'Ри Бостон Бруинс командасында дебют жасаған кезде лиганың тарихындағы алғашқы қара нәсілді ойыншы болды.&lt;ref&gt;{{cite web |title=Willie Eldon O'Ree |website=legendsofhockey.net |access-date=October 31, 2024 |url=http://www.legendsofhockey.net:8080/LegendsOfHockey/jsp/SearchPlayer.jsp?player=13894 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080118092936/http://www.legendsofhockey.net:8080/LegendsOfHockey/jsp/SearchPlayer.jsp?player=13894 |url-status=dead |archive-date=January 18, 2008}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;

=== Лиганың дамуы ===
[[Сурет:NHL Logo former.svg|left|200px|thumb|ҰХЛ-дың классикалық эмблемасы. 2004/05 маусымының локаутына дейін қолданылды.]]
1960-жылдардың ортасында, әсіресе [[АҚШ]-тың батысында, ҰХЛ командаларымен бәсекелесе алатын командалар пайда бола бастады. Батыс хоккей лигасының күшеюі, бұл лиганың ҰХЛ деңгейіндегі лигаға айналатыны туралы болжамдар және қаржылық себептер ҰХЛ-ды 1967 жылы 1920-жылдардан кейінгі алғашқы кеңеюін жасауға мәжбүр етті. Лигаға тағы алты команда қабылданды, олар жаңа дивизион құрады. Бұл командалар «[[Филадельфия Флайерз]]», «[[Сент-Луис Блюз]]», «[[Миннесота Норт Старз]]», «[[Лос-Анджелес Кингз]]», «[[Окленд Силз]]» және «[[Питтсбург Пингвинз]]» болды. Үш жылдан кейін лигаға «[[Ванкувер Кэнакс]]» пен «[[Баффало Сейбрз]]» қосылды. 1976 жылы «[[Окленд Силз]]», сол кезде [[Кливленд]]те «Кливленд Баронз» атауымен ойнап жүрген команда, «Норт Старз» жүйесіне қосылды, ал 1993 жылы франшиза [[Даллас]]қа көшіп, «[[Даллас Старз]]» деп өзгерді. «Кливленд Баронз» кейінгі жылдары дислокациясын өзгерткен жоқ, бірақ толықтай жабылып қалды.

1972 жылы Хоккейдің әлемдік ассоциациясы (ХӘА) құрылды. ХӘА ешқашан ҰХЛ-ға Стэнли кубогын бірлесе өткізу туралы ұсыныс жасаған емес, бірақ бұл лиганың күшін бәрі мойындап, оны ҰХЛ-дың лайықты бәсекелесі деп санады. Осыған байланысты ҰХЛ кеңею саясатын тез арада жалғастырып, 1972 жылы «[[Нью-Йорк Айлендерс]]» пен «[[Атланта Флэймз]]» командаларын қосып, ал екі жылдан кейін «[[Канзас-Сити Скаутс]]» пен «[[Вашингтон Кэпиталз]]» командалары қабылданды. «Скаутс» екі жылдан соң [[Денвер]]ге көшіп, «[[Колорадо Рокиз]]» аталды, ал 1982 жылы Ист-Ратерфордқа көшіп, «[[Нью-Джерси Девилз]]» атанды. Алайда лиганың құрамының ұлғаюы жалпы ойын деңгейінің төмендеуіне әкелді. Бұл лигалар мықты хоккейшілер үшін күресуді жалғастырды. 1979 жылы ХӘА таратылғаннан кейін ХӘА-ның төрт командасы ҰХЛ-ға қосылды: «Хартфорд Уэйлерс», «Квебек Нордикс», «[[Эдмонтон Ойлерз]]» және «[[Виннипег Джетс]]». «Нордикс», «Джетс» және «Уэйлерс» өз аттарын өзгертіп, басқа қалаларға көшіп, «[[Колорадо Эвеланш]]», «[[Финикс Койотис]]» және «[[Каролина Харрикейнз]]» командаларына айналды.

1990-жылдардың басында ҰХЛ-да кеңеюдің жаңа кезеңі басталды. 1991 жылы лигаға «[[Сан-Хосе Шаркс]]» қосылды, 1992 жылы — «[[Тампа-Бэй Лайтнинг]]» мен «[[Оттава Сенаторз]]» (Канада астанасы 1934 жылдан кейін алғаш рет үлкен хоккейді қалаға қайта алып келіп, ескі атын қайтарған болатын), 1993 жылы — «[[Флорида Пантерз]]» және «[[Анахайм Майти Дакс]]» командалары қосылды. 1998 жылы «[[Нэшвилл Предаторз]]» командасы лигаға қосылды, ал келесі жылы — «[[Атланта Трэшерз]]». 1990-жылдардағы жеті жаңа клубтың ішінде ҰХЛ-да тек «Трэшерз» командасы тұрақтай алмады — 2011 жылы клуб [[Виннипег]]ке көшіп, бұрынғы атауын қайтып алды — «[[Виннипег Джетс]]». Осылайша, [[Атланта]] екінші дүниежүзілік соғыстан кейін хоккей франшизасын екі рет ұстап қала алмаған жалғыз қалаға айналды — 1980 жылы «[[Атланта Флэймз]]» [[Калгари]]ға көшіп, «Флэймз» деген атын сақтап қалды.

2000 жылы лигаға тағы екі клуб қосылды — «[[Коламбус Блю Джекетс]]» және «[[Миннесота Уайлд]]». Командалар саны 30-ға жетіп, 17 жыл бойы өзгеріссіз қалды.

2015 жылдың 24 маусымында Ұлттық хоккей лигасы лиганы кеңейту жоспары туралы жариялады. Лигаға ресми түрде екі өтінім түсті: біреуі Квебек қаласынан&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://allhockey.ru/news/show/226997-Kvebekor_podtverdil_chto_podal_zayavku_na_sozdanie_kluba_NHL_v_Kvebeke |title=«Квебекор» подтвердил, что подал заявку на создание клуба НХЛ в Квебеке |access-date=2024-11-06 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304094819/http://allhockey.ru/news/show/226997-Kvebekor_podtverdil_chto_podal_zayavku_na_sozdanie_kluba_NHL_v_Kvebeke |deadlink=no |lang=ru}}&lt;/ref&gt;, екіншісі Лас-Вегастан.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://allhockey.ru/news/show/227003-Sietl_Portlend_i_Toronto_ne_podali_zayavok_na_sozdanie_komand_v_NHL |title=Сиэтл, Портленд и Торонто не подали заявок на создание команд в НХЛ |access-date=2024-11-06 |archive-date=2018-12-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181206102235/https://allhockey.ru/news/show/227003-Sietl_Portlend_i_Toronto_ne_podali_zayavok_na_sozdanie_komand_v_NHL |deadlink=no|lang=ru}}&lt;/ref&gt; 2016 жылдың 7 маусымында клубтар иелерінің комитеті ҰХЛ директорлар кеңесіне Лас-Вегастан клубты лигаға қабылдауды ұсынды. 2016 жылдың 22 маусымында ҰХЛ комиссары Гэри Беттмэн лиганың кеңейтілгені және Лас-Вегастан команданың қабылданғаны туралы хабарлады. Бұл шешіммен қатар лига Квебек қаласынан түскен өтінімді қарауды кейінге қалдырды. Жаңа команда 2017/2018 маусымынан бастап ҰХЛ-де өнер көрсетуді бастады, ал осыған дейін, 2017 жылдың маусымында, лига жаңа клубтың құрамын жинау үшін кеңейту драфтын өткізді.

2017 жылдың 7 желтоқсанында лиганың комиссары Гэри Беттмэн [[Сиэтл]] қаласы ҰХЛ-ге кіру үшін өтінім беру құқығына ие болғанын жариялады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.usatoday.com/story/sports/nhl/2017/12/07/bettman-says-nhl-will-consider-seattle-expansion-bid/108414480/|title=Bettman says NHL will consider Seattle expansion bid|date=December 07, 2017|accessdate=2024-11-06}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; 2018 жылдың 13 ақпанында Сиэтл ҰХЛ-ге кіру үшін өтінім берді. 2018 жылдың 4 желтоқсанында ҰХЛ директорлар кеңесі Сиэтлден келген клубтың ҰХЛ-ге кіру өтінімін мақұлдады. Команда өз ойындарын 2021/22 маусымынан бастап бастады.

2024 жылдың 18 сәуірінде [[Аризона Койотис|Аризона Койоттары]] операцияларын тоқтатып, хоккей активтерін, соның ішінде ойыншылар мен басқа да қызметкерлерді [[Юта]] штаты, [[Солт-Лейк-Сити]]де орналасқан жаңа командаға сатты.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://www.nhl.com/news/nhl-bog-approves-establishment-of-new-franchise-in-utah |title=NHL BOG approves establishment of new franchise in Utah |website=NHL.com |date=April 18, 2024 |access-date=November 6, 2024 |archive-date=April 19, 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240419170756/https://www.nhl.com/news/nhl-bog-approves-establishment-of-new-franchise-in-utah |url-status=live|lang=en }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web| url = https://thehockeynews.com/news/nhl-board-approves-new-franchise-in-utah-how-an-arizona-franchise-could-return-in-five-years| title = NHL Board Approves Sale of Coyotes' Hockey Assets to New Franchise in Utah: How an Arizona Franchise Could Return| last1 = Tovell| first1 = Jonathan| last2 = DeRosa| first2 = Michael| last3 = Stoller| first3 = Jacob| date = April 18, 2024| publisher = The Hockey News| access-date = November 6, 2024| archive-date = April 23, 2024| archive-url = https://web.archive.org/web/20240423164939/https://thehockeynews.com/news/nhl-board-approves-new-franchise-in-utah-how-an-arizona-franchise-could-return-in-five-years| url-status = live|lang=en}}&lt;/ref&gt;

=== Еңбек даулары ===
ҰХЛ тарихында бір ойыншылар ереуілі және үш локаут болған. Алғашқысы 1992 жылдың сәуірінде ҰХЛ ойыншыларының кәсіподағы бастамасымен болған ереуіл еді. Бұл ереуіл маусымның соңына жақын басталып, бар болғаны 10 күнге созылды. Қалдырылған ойындар кейінге шегерілді.&lt;ref name=&quot;labour_history&quot;&gt;{{Cite news|title=We've been here before |url=http://www.cbc.ca/sports/indepth/cba/features/flashback.html |author=CBC Sports |publisher=Canadian Broadcasting Corporation |date=January 29, 2004 |access-date=November 6, 2024 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20050409050550/http://www.cbc.ca/sports/indepth/cba/features/flashback.html |archive-date=April 9, 2005|lang=en}}&lt;/ref&gt;

1994/95 маусымындағы локаут үш айға созылып, одан да ұзақ болды. Осыған байланысты әрбір командаға ойын санын 84-тен 48-ге дейін қысқартуға тура келді.&lt;ref name=&quot;labour_history&quot; /&gt; Қысқартылған маусым барысында командалар тек өз конференцияларының ішінде ғана ойындар өткізді. Кәсіподақ пен лига арасындағы келісім 1998 жылға дейін жасалып, кейіннен 2004 жылдың 15 қыркүйегіне дейін ұзартылды.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite journal|title=The hockey lockout of 2004–05 |last=audohar |first=Paul D. |journal=Monthly Labor Review |url=http://www.bls.gov/opub/mlr/2005/12/art3full.pdf |date=December 2005 |archive-url=https://web.archive.org/web/20060111070235/http://www.bls.gov/opub/mlr/2005/12/art3full.pdf |archive-date=January 11, 2006 |url-status=live|lang=en}}&lt;/ref&gt;

2004 жылы басталған жаңа келіссөздер кәсіби спорт тарихындағы ең өткір жұмыс берушілер мен ойыншылар арасындағы қақтығыстардың біріне айналды. Лига клубтар үшін ортақ «жалақы шегін» белгілеуді ұсынды, ал кәсіподақ бұл шешімге барынша қарсы шықты. Жаңа келісім қабылданбай, лига комиссары Гэри Беттмен 2004/05 маусымын тоқтатуға мәжбүр болды.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Осылайша ҰХЛ бүкіл маусымды жұмыс дауы салдарынан жоғалтқан Солтүстік Американың алғашқы кәсіби спорт лигасы атанды. 2005 жылдың шілдесінде келісім лига шарттарымен қабылданып, «жалақы шегі» енгізілді. ҰХЛ ойындары 2005 жылдың қазанында қайта басталды.

Үшінші локаут 2012 жылдың 16 қыркүйегінде лига мен кәсіподақ жаңа ұжымдық келісім бойынша келісімге келе алмаған соң жарияланды.&lt;ref&gt;{{cite news|title=On ice: NHL locks out its players|url=https://www.cbsnews.com/news/on-ice-nhl-locks-out-its-players/|publisher=CBS News|access-date=November 6, 2024|archive-date=September 17, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120917035447/http://www.cbsnews.com/8301-400_162-57513713/on-ice-nhl-locks-out-its-players/|url-status=live|lang=en}}&lt;/ref&gt; Мәселенің түйіні лиганың мүмкін болатын табысын кәсіподақпен бөлісуге қатысты болды. Локаут ресми түрде 2013 жылдың 12 қаңтарында аяқталды.

=== Жұлдыздар матчы ===
[[ҰХЛ Жұлдыздар матчы]] жыл сайын 1947 жылдан бастап өткізіліп келеді.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hockey-reference.com/allstar|title=NHL All-Star Game History &amp; Statistics|accessdate=2024-11-06|lang=en}}&lt;/ref&gt; Бұрын лиганың жұлдыздар құрамасы әдетте [[Стэнли кубогы]]ның иегерімен кездесетін. 1969 жылдан бастап мұндай матчтарға Шығыс және Батыс дивизиондарының құрамалары қатыса бастады, ал 1975-1993 жылдар аралығында Кларенс Кэмпбелл тобының құрамасы Уэльс Принці тобының құрамасымен ойнады. 1994 жылдан бастап, лиганың қайта ұйымдастырылуына байланысты, матчтар Шығыс және Батыс конференцияларының құрамалары арасында өткізілді. 1998 жылы лига Солтүстік Америка мен Қалған әлем құрамалары арасындағы матчтарды өткізуді шешті. Бұл бөлу 2002 жылға дейін созылды, содан кейін ҰХЛ Батыс пен Шығыс құрамалары арасындағы ескі схемаға қайта оралды. 2010/11 - 2014/15 маусымдары аралығында жұлдыздар матчы «Капитандар құрамасы» форматында өтті, мұнда лига таңдап алған екі капитан өз командасына ойыншыларды іріктеді. 2015/16 маусымында 3-ке 3 форматындағы дивизиондар арасындағы қарсыласу түріндегі жаңа формат ұсынылды.

Жұлдыздар матчы өзінің тарихында тоғыз рет өткізілмеді: 1979 және 1987 жылдары [[Суперсерия (хоккей)|кеңестік клубтармен матчтар]] өткізілгендіктен, 1995, 2005 және 2013 жылдары локаутқа байланысты, ал 2006, 2010 және 2014 жылдары лиганың үздік хоккейшілері Олимпиада ойындарына ұлттық құрамаларымен қатысқандықтан, 2021 жылы [[COVID-19 пандемиясы|коронавирус пандемиясына]] байланысты өткізілмеді. Жұлдыздар матчының үздік шабуылшысы ретінде [[Уэйн Гретцки]] танылды, ол 17 матчта 25 ұпай жинады. [[Марио Лемьё]] де 17 ойында өнер көрсетті, бірақ нәтижелілігі екі ұпайға кем болды.

=== Драфт ===
{{main|ҰХЛ драфты}}
[[File:2017 NHL Entry Draft (35513218745).jpg|thumb|2017 жылғы драфт рәсімі]]
[[ҰХЛ драфты]] (ағылш. NHL Entry Draft) — бұл клубтардың өз құрамын жыл сайын үздік канадалық, америкалық және еуропалық жас хоккейшілермен және ересек ойыншылармен толықтыруы.&lt;ref&gt;{{cite book |last=Gitlin |first=Martin |author-link= |date= 2023|title=The Hockey Book of Why (and Who, What, When, Where, and How) — The Answers to Questions You've Always Wondered about the Fastest Game on Ice |url=https://books.google.com/books?id=5_DNEAAAQBAJ |location= |publisher=[[Lyons Press]] |page= 75|isbn= 9781493070930|lang=en}}&lt;/ref&gt; Алғаш рет әуесқой драфт 1963 жылы өткізілді, сол кезде 17 жастан асқан юниорларды клубқа қосуға рұқсат етілген болатын. 1968/1969 маусымында драфтқа әлемнің кез келген елінен хоккейшілерді іріктеу мүмкіндігі берілді. 11 жылдан кейін драфтқа қатысуға юниорлардың ең төменгі жасы 18 жас деп бекітілді.

Драфтта бірінші болып таңдау құқығына өткен тұрақты маусымның нәтижесі бойынша ҰХЛ-дағы ең әлсіз команда ие болады, одан кейін соңынан санағанда екінші команда және осылай жалғасады. Барлық клубтар бір ойыншыны таңдағаннан кейін, сол ретпен екінші раунд, үшінші раунд және одан әрі жалғасады. Дегенмен, плей-оффқа шығу мүмкіндігін жоғалтқан командалар алғашқы таңдау құқығына үміттеніп, қалған матчтарды әдейі ұтылмас үшін, ҰХЛ драфт-лотерея жүйесін енгізді. Бұл жүйеде соңғы орын алған команда алғашқы таңдау құқығын ұтып алуға 25% мүмкіндікке ие болса, 17-орын алған команданың мүмкіндігі 0,5% құрайды.

== Командалар ==
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;font-size:85%&quot;
|-
! style=&quot;width:14%&quot; | Дивизион
! style=&quot;width:14%&quot; | Команда
! style=&quot;width:14%&quot; | Қала, штат/провинция
! style=&quot;width:12%&quot; | Арена
! style=&quot;width:5%&quot; | Құрылған
! style=&quot;width:5%&quot; | НХЛда
! style=&quot;width:6%&quot; | Стэнли Кубогында соңғы жеңіс
! style=&quot;width:10%&quot; | Бас менеджер
! style=&quot;width:10%&quot; | Бас жаттықтырушы
! style=&quot;width:10%&quot; | Капитан
|-
! style=&quot;background:white; text-align:center&quot; colspan=10 | [[Шығыс конференциясы (ҰХЛ)|Шығыс конференциясы]]
|-
!style=&quot;background:white; text-align:center&quot; rowspan=8 | [[Metropolitan дивизионы (ҰХЛ)|Metropolitan дивизионы]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Metropolitan&lt;/small&gt;
| '''[[Вашингтон Кэпиталз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Washington Capitals&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Вашингтон|Вашингтон, округ Колумбия]]
| [[Кэпитал Уан-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Capital One Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1974
| align=center | 2018
| {{ту|Канада}} [[Патрик, Крис|Крис Патрик]]
| {{ту|Канада}} [[Карбери, Спенсер|Спенсер Карбери]]
| {{ту|Ресей}} [[Овечкин, Александр Михайлович|Александр Овечкин]]
|-
| '''[[Каролина Харрикейнз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Carolina Hurricanes&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Роли (Солтүстік Каролина)|Роли]], [[Солтүстік Каролина]]
| [[PNC-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;PNC Arena&lt;/small&gt;
| align=center | 1972
| align=center | 1979*
| align=center | 2006
| {{ту|АҚШ}} [[Тулски, Эрик|Эрик Тулски]]
| {{ту|Канада}} [[Бриндамор, Род|Род Бриндамор]]
| {{ту|Канада}} [[Стаал, Джордан|Джордан Стаал]]
|-
| '''[[Коламбус Блю Джекетс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Columbus Blue Jackets&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Колумбус (Огайо)|Колумбус]], [[Огайо]]
| [[Нэшнуайд-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Nationwide Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 2000
| align=center | —
| {{ту|АҚШ}} [[Уодделл, Дон|Дон Уодделл]]
| {{ту|Канада}} [[Эвасон, Дин|Дин Эвасон]]
| {{ту|Канада}} [[Дженнер, Бун|Бун Дженнер]]
|-
| '''[[Нью-Джерси Девилз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;New Jersey Devils&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Ньюарк (Нью-Джерси)|Ньюарк]], [[Нью-Джерси]]
| [[Пруденшал-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Prudential Center&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1974*
| align=center | 2003
| {{ту|АҚШ}} [[Фицджеральд, Том|Том Фицджеральд]]
| {{ту|Канада}} [[Киф, Шелдон|Шелдон Киф]]
| {{ту|Швейцария}} [[Хишир, Нико|Нико Хишир]]
|-
| '''[[Нью-Йорк Айлендерс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;New York Islanders&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Элмонт (Нью-Йорк)|Элмонт]], [[Нью-Йорк (штат)|Нью-Йорк]]
| [[Ю-би-эс Арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;UBS Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1972
| align=center | 1983
| {{ту|АҚШ}} [[Ламорелло, Лу|Лу Ламорелло]]
| {{ту|Канада}} [[Руа, Патрик|Патрик Руа]]
| {{ту|АҚШ}} [[Ли, Андерс|Андерс Ли]]
|-
| '''[[Нью-Йорк Рейнджерс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;New York Rangers&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Нью-Йорк]], [[Нью-Йорк (штат)|Нью-Йорк]]
| [[Мэдисон-сквер-гарден]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Madison Square Garden&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1926
| align=center | 1994
| {{ту|АҚШ}} [[Друри, Крис|Крис Друри]]
| {{ту|АҚШ}} [[Лавиолетт, Питер|Питер Лавиолетт]]
| {{ту|АҚШ}} [[Труба, Джейкоб|Джейкоб Труба]]
|-
| '''[[Питтсбург Пингвинз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Pittsburgh Penguins&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Питтсбург]], [[Пенсильвания]]
| [[PPG Paints-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;PPG Paints Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1967
| align=center | 2017
| {{ту|Канада}} [[Дубас, Кайл|Кайл Дубас]]
| {{ту|АҚШ}} [[Салливан, Майк (хоккеист, 1968)|Майк Салливан]]
| {{ту|Канада}} [[Кросби, Сидни|Сидни Кросби]]
|-
| '''[[Филадельфия Флайерз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Philadelphia Flyers&lt;/small&gt;'''
| {{flagicon|USA}} [[Филадельфия]], [[Пенсильвания]]
| [[Уэллс Фарго Центр (Филадельфия)|Уэллс Фарго-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Wells Fargo Center&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1967
| align=center | 1975
| {{ту|Канада}} [[Бриер, Даниэль|Даниэль Бриер]]
| {{ту|АҚШ}} [[Торторелла, Джон|Джон Торторелла]]
| {{ту|Канада}} [[Кутюрье, Шон|Шон Кутюрье]]
|-
! style=&quot;background:white; text-align:center&quot; rowspan=8 | [[Атланттық дивизион (ҰХЛ)|Атланттық дивизион]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Atlantic&lt;/small&gt;
| '''[[Баффало Сейбрз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Buffalo Sabres&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Буффало]], [[Нью-Йорк (штат)|Нью-Йорк]]
| [[Кибэнк-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;KeyBank Center&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1970
| align=center | —
| {{ту|АҚШ}} [[Адамс, Кевин|Кевин Адамс]]
| {{ту|Канада}} [[Рафф, Линди|Линди Рафф]]
| {{ту|Швеция}} [[Далин, Расмус|Расмус Далин]]
|-
| '''[[Бостон Брюинз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Boston Bruins&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Бостон]], [[Массачусетс]]
| [[ТД-гарден]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;TD Garden&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1924
| align=center | 2011
| {{ту|Канада}} [[Суини, Дон|Дон Суини]]
| {{ту|Канада}} [[Монтгомери, Джим|Джим Монтгомери]]
| {{ту|Канада}} [[Маршан, Брэд|Брэд Маршан]]
|-
| '''[[Детройт Ред Уингз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Detroit Red Wings&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Детройт]], [[Мичиган]]
| [[Литтл Сизарс-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Little Caesars Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1926
| align=center | 2008
| {{ту|Канада}} [[Айзерман, Стив|Стив Айзерман]]
| {{ту|АҚШ}} [[Лалонд, Дерек|Дерек Лалонд]]
| {{ту|АҚШ}} [[Ларкин, Дилан|Дилан Ларкин]]
|-
| '''[[Монреаль Канадиенс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Canadiens de Montréal&lt;/small&gt;'''
| {{ту|Канада}} [[Монреаль]], [[Квебек]]
| [[Белл-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Centre Bell&lt;/small&gt;
| align=center | 1909
| align=center | 1917
| align=center | 1993
| {{ту|Канада}} [[Хьюз, Кент|Кент Хьюз]]
| {{ту|Канада}} [[Сан-Луи, Мартен|Мартен Сан-Луи]]
| {{ту|Канада}} [[Сузуки, Ник|Ник Сузуки]]
|-
| '''[[Оттава Сенаторз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Ottawa Senators&lt;/small&gt;'''
| {{ту|Канада}} [[Оттава]], [[Онтарио]]
| [[Канейдиан Тайр-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Canadian Tire Centre&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1992
| align=center | —
| {{ту|Канада}} [[Стейос, Стив|Стив Стейос]]
| {{ту|Канада}} [[Грин, Трэвис|Трэвис Грин]]
| {{ту|АҚШ}} [[Ткачук, Брэди|Брэди Ткачук]]
|-
| '''[[Тампа-Бэй Лайтнинг]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Tampa Bay Lightning&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Тампа (Флорида)|Тампа]], [[Флорида]]
| [[Амали-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Amalie Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1992
| align=center | 2021
| {{ту|Канада}} [[Брисбуа, Жюльен|Жюльен Брисбуа]]
| {{ту|Канада}} [[Купер, Джон (хоккей с шайбой)|Джон Купер]]
| {{ту|Швеция}} [[Хедман, Виктор|Виктор Хедман]]
|-
| '''[[Торонто Мейпл Лифс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Toronto Maple Leafs&lt;/small&gt;'''
| {{ту|Канада}} [[Торонто]], [[Онтарио]]
| [[Скоушабэнк-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Scotiabank Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1917
| align=center | 1967
| {{ту|Канада}} [[Треливинг, Брэд|Брэд Треливинг]]
| {{ту|Канада}} [[Беруби, Крейг|Крейг Беруби]]
| {{ту|АҚШ}} [[Мэттьюс, Остон|Остон Мэттьюс]]
|-
| '''[[Флорида Пантерз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Florida Panthers&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Санрайз (Флорида)|Санрайз]], [[Флорида]]
| [[FLA Live-арена|Эмерант Банк-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Amerant Bank Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1993
| align=center | 2024
| {{ту|АҚШ}} [[Зито, Билл|Билл Зито]]
| {{ту|Канада}} [[Морис, Пол|Пол Морис]]
| {{ту|Финляндия}} [[Барков, Александр Александрович|Александр Барков]]
|-
! style=&quot;background:white; text-align:center&quot; colspan=10 | [[Батыс конференциясы (ҰХЛ)|Батыс конференциясы]]
|-
! style=&quot;background:white; text-align:center&quot; rowspan=8 | [[Орталық дивизион (ҰХЛ)|Орталық дивизион]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Central&lt;/small&gt;
| '''[[Виннипег Джетс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Winnipeg Jets&lt;/small&gt;'''
| {{ту|Канада}} [[Виннипег]], [[Манитоба]]
| [[Канада Лайф-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Canada Life Centre&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1999*
| align=center | —
| {{ту|Канада}} [[Чевелдэйофф, Кевин|Кевин Чевелдэйофф]]
| {{ту|Канада}} [[Арниэл, Скотт|Скотт Арниэл]]
| {{ту|Канада}} [[Лаури, Адам|Адам Лаури]]
|-
| '''[[Даллас Старз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Dallas Stars&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Даллас]], [[Техас]]
| [[Американ Эйрлайнс-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;American Airlines Center&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1967*
| align=center | 1999
| {{ту|Канада}} [[Нилл, Джим|Джим Нилл]]
| {{ту|Канада}} [[Дебур, Питер|Питер Дебур]]
| {{ту|Канада}} [[Бенн, Джейми|Джейми Бенн]]
|-
| '''[[Колорадо Эвеланш]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Colorado Avalanche&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Денвер]], [[Колорадо]]
| [[Болл-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Ball Arena&lt;/small&gt;
| align=center | 1972
| align=center | 1979*
| align=center | 2022
| {{ту|АҚШ}} [[Макфарленд, Крис|Крис Макфарленд]]
| {{ту|Канада}} [[Беднар, Джаред|Джаред Беднар]]
| {{ту|Швеция}} [[Ландескуг, Габриэль|Габриэль Ландескуг]]
|-
| '''[[Миннесота Уайлд]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Minnesota Wild&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Сент-Пол (Миннесота)|Сент-Пол]], [[Миннесота]]
| [[Эксел Энерджи-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Xcel Energy Center&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 2000
| align=center | —
| {{ту|АҚШ}} [[Герин, Билл|Билл Герин]]
| {{ту|АҚШ}} [[Хайнс, Джон|Джон Хайнс]]
| {{ту|Канада}} [[Спёрджон, Джаред|Джаред Спёрджон]]
|-
| '''[[Нэшвилл Предаторз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Nashville Predators&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Нашвилл]], [[Теннесси]]
| [[Бриджстоун-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Bridgestone Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1998
| align=center | —
| {{ту|Канада}} [[Троц, Барри|Барри Троц]]
| {{ту|Канада}} [[Брюнетт, Эндрю|Эндрю Брюнетт]]
| {{ту|Швейцария}} [[Йоси, Роман|Роман Йоси]]
|-
| '''[[Сент-Луис Блюз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;St. Louis Blues&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Сент-Луис]], [[Миссури (штат)|Миссури]]
| [[Энтерпрайз-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Enterprise Center&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1967
| align=center | 2019
| {{ту|Канада}} [[Армстронг, Дуг|Дуг Армстронг]]
| {{ту|Канада}} [[Баннистер, Дрю|Дрю Баннистер]]
| {{ту|Канада}} [[Шенн, Брэйден|Брэйден Шенн]]
|-
| '''[[Чикаго Блэкхокс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Chicago Blackhawks&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Чикаго]], [[Иллинойс]]
| [[Юнайтед-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;United Center&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1926
| align=center | 2015
| {{ту|Канада}} [[Дэвидсон, Кайл|Кайл Дэвидсон]]
| {{ту|Канада}} [[Ричардсон, Люк|Люк Ричардсон]]
| {{ту|АҚШ}} [[Фолиньо, Ник|Ник Фолиньо]]
|-
| '''[[Юта (клуб НХЛ)|Юта]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Utah Hockey Club&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Солт-Лейк-Сити]], [[Юта]]
| [[Вивинт-смарт-хоум-арена|Дельта-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;''Delta Center''&lt;/small&gt;
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | 2024*
| align=center | —
| {{ту|Канада}} [[Армстронг, Билл|Билл Армстронг]]
| {{ту|Канада}} [[Туриньи, Андре|Андре Туриньи]]
| {{ту|АҚШ}} [[Келлер, Клейтон|Клейтон Келлер]]
|-
! style=&quot;background:white; text-align:center&quot; rowspan=8 | [[Тыңық мұхит дивизионы (ҰХЛ)|Тыңық мұхит дивизионы]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Pacific&lt;/small&gt;
| '''[[Анахайм Дакс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Anaheim Ducks&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Анахайм (Калифорния)|Анахайм]], [[Калифорния]]
| [[Хонда-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Honda Center&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1993
| align=center | 2007
| {{ту|Канада}} [[Вербик, Пэт|Пэт Вербик]]
| {{ту|АҚШ}} [[Кронин, Грег|Грег Кронин]]
| {{ту|Чехия}} [[Гудас, Радко|Радко Гудас]]
|-
| '''[[Ванкувер Кэнакс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Vancouver Canucks&lt;/small&gt;'''
| {{ту|Канада}} [[Ванкувер]], [[Британдық Колумбия]]
| [[Роджерс-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Rogers Arena&lt;/small&gt;
| align=center | 1945
| align=center | 1970
| align=center | —
| {{ту|Швеция}} [[Алльвин, Патрик|Патрик Алльвин]]
| {{ту|Канада}} [[Токкет, Рик|Рик Токкет]]
| {{ту|АҚШ}} [[Хьюз, Куинн|Куинн Хьюз]]
|-
| '''[[Вегас Голден Найтс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Vegas Golden Knights&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Парадайс (Невада)|Парадайс]], [[Невада]]
| [[Ти-Мобайл Арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;T-Mobile Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 2017
| align=center | 2023
| {{ту|Канада}} [[Маккриммон, Келли|Келли Маккриммон]]
| {{ту|Канада}} [[Кэссиди, Брюс|Брюс Кэссиди]]
| {{ту|Канада}} [[Стоун, Марк|Марк Стоун]]
|-
| '''[[Калгари Флэймз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Calgary Flames&lt;/small&gt;'''
| {{ту|Канада}} [[Калгари]], [[Альберта]]
| [[Скоушабэнк-Сэдлдоум]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Scotiabank Saddledome&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1972*
| align=center | 1989
| {{ту|АҚШ}} [[Конрой, Крэйг|Крэйг Конрой]]
| {{ту|Канада}} [[Хаска, Райан|Райан Хаска]]
| {{ту|Швеция}} [[Баклунд, Микаэль|Микаэль Баклунд]]
|-
| '''[[Лос-Анджелес Кингз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Los Angeles Kings&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Лос-Анджелес]], [[Калифорния]]
| [[Crypto.com-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Crypto.com Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1967
| align=center | 2014
| {{ту|Канада}} [[Блейк, Роб|Роб Блейк]]
| {{ту|Канада}} [[Хиллер, Джим|Джим Хиллер]]
| {{ту|Словения}} [[Копитар, Анже|Анже Копитар]]
|-
| '''[[Сан-Хосе Шаркс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;San Jose Sharks&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Сан Хосе (Калифорния)|Сан-Хосе]], [[Калифорния]]
| [[SAP-центр в Сан-Хосе]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;SAP Center at San Jose&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1991
| align=center | —
| {{ту|АҚШ}} [[Грир, Майк|Майк Грир]]
| {{ту|АҚШ}} [[Варсофски, Райан|Райан Варсофски]]
| {{ту|Канада}} [[Кутюр, Логан|Логан Кутюр]]
|-
| '''[[Сиэтл Кракен]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;'''Seattle Kraken'''&lt;/small&gt;
| {{ту|АҚШ}} [[Сиэтл]], [[Вашингтон (штат)|Вашингтон]]
| [[Клаймэт Пледж-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Climate Pledge Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 2021
| align=center | —
| {{ту|Канада}} [[Фрэнсис, Рон|Рон Фрэнсис]]
| {{ту|АҚШ}} [[Байлсма, Дэн|Дэн Байлсма]]
| {{ту|Канада}} [[Эберле, Джордан|Джордан Эберле]]
|-
| '''[[Эдмонтон Ойлерз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Edmonton Oilers&lt;/small&gt;'''
| {{ту|Канада}} [[Эдмонтон]], [[Альберта]]
| [[Роджерс Плэйс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Rogers Place&lt;/small&gt;
| align=center | 1972
| align=center | 1979
| align=center | 1990
| {{ту|Канада}} [[Боумен, Стэн|Стэн Боумен]]
| {{ту|Канада}} [[Кноблох, Крис|Крис Кноблох]]
| {{ту|Канада}} [[Макдэвид, Коннор|Коннор Макдэвид]]
|}

== Маусым ==
[[File:Presidents' Trophy.jpg|thumb|upright|[[Президенттер кубогы]]]]
Ұлттық хоккей лигасының маусымы үшке бөлінеді: маусымалды (қыркүйек пен қазанның басында), тұрақты маусым (қазанның басынан сәуірдің ортасына дейін) және маусымсоңы (Стэнли кубогының плей-офф ойындары).

Әдетте командалар шілдеде болашақ ойыншылар үшін жазғы көрме өткізеді және қыркүйекте ардагерлерсіз толық құрамда болатын турнирлерге қатысады. Толық дайындық лагері қыркүйектің ортасынан аяғына дейін басталады және алты-сегіз көрме ойынынан тұратын маусымалды кезеңін қамтиды. Кейде маусымалды кезеңінде команданың тұрақты құрамындағы ойыншылар сол күні бөлек ойындар өткізетін «бөлінген құрам» ойындары да ұйымдастырылады.

Тұрақты маусым барысында командалар бір-бірімен алдын ала бекітілген кесте бойынша кездеседі. 2021 жылдан бастап тұрақты маусымда барлық командалар 82 ойын өткізеді: әрқайсысы 41 ойын өз алаңында және қонақ алаңында ойнайды. Команда өз аймағындағы басқа жеті қарсыласының бес командасымен төрт рет, ал қалған екеуімен үш рет кездеседі (барлығы 26 ойын); сол конференциядағы басқа бөлімшелердің сегіз командасымен үш рет кездеседі (24 ойын); ал басқа конференциядағы командалармен үйде және қонақта екі рет кездеседі (32 ойын).

Лиганың тұрақты маусымдағы турнирлік кестесі ұпай жүйесіне негізделген. Жеңіс үшін екі ұпай, овертаймда немесе буллитте жеңіліс үшін бір ұпай, ал негізгі уақытта жеңіліс үшін нөл ұпай беріледі. Тұрақты маусымның соңында әр дивизион бойынша ең көп ұпай жинаған команда дивизион чемпионы атанады, ал лига бойынша ең көп ұпай жинаған команда [[Президенттер кубогы]]мен марапатталады. 

[[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогының]] плей-офф кезеңі сәуірден маусымның басына дейін өтетін турнир болып табылады. Бұл кезеңде екі команда жеті ойыннан тұратын серияда бір-бірімен кездесіп, келесі кезеңге өту үшін жарысады. Соңында жеңіске жеткен команда [[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогының]] чемпионы атанады. Әр конференциядан сегіз команда плей-оффқа өтеді: әр дивизионның үздік үш командасы және конференцияда ең көп ұпай жинаған келесі екі команда [[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогының]] финалына шығады. Барлық кезеңдерде жоғары орын алған команда өз алаңында ойнау артықшылығына ие болады, яғни жеті ойынның төртеуі сол команданың алаңында өтеді. [[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогының]] финалында тұрақты маусымда ең көп ұпай жинаған команда өз алаңында ойнау артықшылығына ие болады.

== Трофейлер ==
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center; margin-left:1em; float:right&quot;
|+ [[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогы]]ның жеңімпаздары
!scope=&quot;col&quot;| Команда
!scope=&quot;col&quot;| Титулдар
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Монреаль Канадиенс]]
|24*
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Торонто Мейпл Лифс]]
| 13
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Детройт Ред Уингз]]
| 11
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Бостон Брюинз]]
| 6
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Чикаго Блэкхокс]]
| 6
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Эдмонтон Ойлерз]]
| 5
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Питтсбург Пингвинз]]
| 5
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Нью-Йорк Айлендерс]]
| 4
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Нью-Йорк Рейнджерс]]
| 4
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Колорадо Эвеланш]]
| 3
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Нью-Джерси Девилз]]
| 3
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Тампа-Бэй Лайтнинг]]
| 3
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Лос-Анджелес Кингз]]
| 2
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Филадельфия Флайерз]]
| 2
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Анахайм Дакс]]
| 1
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Калгари Флэймз]]
| 1
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Каролина Харрикейнз]]
| 1
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Флорида Пантерз]]
| 1
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Даллас Старз]]
| 1
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Сент-Луис Блюз]]
| 1
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Вегас Голден Найтс]]
| 1
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Вашингтон Кэпиталз]]
| 1
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot; colspan=&quot;6&quot;| &lt;small&gt;* ҰХЛ құрамына кірмеген кезде бір титул қосылды.&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;
|}
[[File:Stanly Cup in Hockey Hall of Fame (may 2008) edit1.jpg|thumb|left|[[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогы]]]]

Ең беделді командалық жүлде — [[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогы]], ол Стэнли Кубогының плей-офф кезеңі соңында лига чемпионына беріледі. Жеңісті көп жинаған команда маусымның соңында [[Президенттер кубогы]]н иеленеді.

[[Монреаль Канадиенс]] — лигадағы ең табысты клуб. 1917 жылы лига құрылғаннан бері олар 25 рет ҰХЛ чемпионатын жеңіп алған (оның үшеуі 1917-1925 жылдары [[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогы]] лигааралық жарыс арқылы өткен кезде, ал жиырма екі рет 1926 жылдан бастап, [[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогы]] ҰХЛ чемпиондық жүлдесіне айналғаннан кейін). Олардың 24 рет [[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогы]]н жеңіп алуы басқа командалардан әлдеқайда жоғары нәтиже болып табылады(біреуі ҰХЛ құрамына кірмеген кезде, жиырма үші ҰХЛ құрамында болғанда). Солтүстік Американың төрт ірі кәсіби спорт лигасының ішінде [[Монреаль Канадиенс]] тройфей саны бойынша тек Бейсбол Лигасындағы [[Нью-Йорк Янкис]] командасынан артта қалып отыр. [[Нью-Йорк Янкис]] Бейсбол Лигасын 27 рет ұтып алған.

[[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогы]]н 11 рет жеңіп алған [[Детройт Ред Уингз]] — ең табысты америкалық клуб.

== ҰХЛ-да ойнаған қазақстандықтар==
{{main|ҰХЛ-да ойнаған қазақстандықтар}}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Ұлттық Хоккей Лигасы]]</text>
      <sha1>7kf0f79idntoh90775n4gnwdy2ueuv6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400825</id>
      <parentid>3400823</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T04:43:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Syrymzhan</username>
        <id>161735</id>
      </contributor>
      <comment>/* ҰХЛ-да ойнаған қазақстандықтар */</comment>
      <origin>3400825</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="65100" sha1="a2pa4kczhwpx1ijo7d3gtn5kxk9474g" xml:space="preserve">{{Спорттық лига
| атауы = Ұлттық хоккей лигасы&lt;br /&gt;{{nobold|{{lang|en|National Hockey League}}}}
| логотип = National Hockey League shield (2).svg
| өлшемі = 
| құрылуы =26 қараша 1917
| командалар = 32
| ел = {{USA}} (25)&lt;br /&gt; {{CAN}} (7) &lt;br /&gt;
| аймақ = Солтүстік Америка
| мерзімділік = 
| жарыстар = 
| шығу = 
| шығып кету  = 
| сайты = [https://www.nhl.com/ NHL.com]
| belowstyle = border-top: #aaa 1px solid;
| below = 
}}
'''Ұлттық хоккей лигасы (ҰХЛ)''' ({{lang-en|National Hockey League, NHL}}; {{lang-fr|Ligue nationale de hockey, LNH}}) — [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] пен [[Канада]]ның хоккей клубтарын біріктіретін кәсіби спорттық ұйым. ҰХЛ әлемдегі алғашқы кәсіби хоккей лигаларының бірі болды. ҰХЛ – [[Солтүстік Америка]]ның басты спорт лигаларының бірі, [[Ұлттық футбол лигасы|ҰФЛ]], [[Ұлттық баскетбол қауымдастығы|ҰБҚ]], [[Кәсіби бейсбол лигасы|КБЛ]] және [[MLS]] қатарында. Лига 1917 жылы құрылып, бар болғаны 4 команданы біріктірген.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nhl.com/history/a-brief-history-of-the-league#:~:text=The%20National%20Hockey%20League%20was,Bulldogs%20attended%20the%20founding%20meeting|title=A brief history of the league|accessdate=2024-10-31}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; 2017 жылы [[Вегас Голден Найтс]], ал 2021 жылы [[Сиэтл Кракен]] қосылғаннан кейін, 2021/2022 маусымынан бастап АҚШ пен Канаданың 32 командасы ойнайды және жыл сайын лиганың басты жүлдесі — [[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогы]] үшін жарысады.

Лиганың бас кеңсесі 1989 жылдан бастап [[Манхэттен]]де орналасқан, сол кезде бас офис [[Монреаль]]дан көшірілген еді.&lt;ref&gt;{{cite news|last1=Todd|first1=Jack|title=Americans and Bettman have stolen Canada's game|url=https://calgaryherald.com/sports/opinion+americans+bettman+have+stolen+canada+game/7251426/story.html|access-date=October 31, 2024|work=[[Calgary Herald]]|date=September 17, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20180127034723/http://www.calgaryherald.com/sports/opinion+americans+bettman+have+stolen+canada+game/7251426/story.html|archive-date=January 27, 2018|url-status=dead}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; ҰХЛ тарихында 1992 жылдан кейін төрт рет лига көлемінде жұмыстың тоқтауы орын алды.&lt;ref name=JohnCollins&gt;{{Cite news|url=https://www.bloomberg.com/apps/news?pid=20601109&amp;sid=aGY7pu.INAhA|archive-url=http://wayback.vefsafn.is/wayback/20100326183144/http://www.bloomberg.com/apps/news?pid%3D20601109%26sid%3DaGY7pu.INAhA|url-status=dead|archive-date=March 26, 2010| publisher=Bloomberg L.P.| title=NHL Borrows From NFL as It Pursues Bigger TV Contract| first=Curtis| last=Eichelberger| date=May 29, 2009| access-date=October 31, 2024}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;

ҰХЛ-дың тұрақты маусымы әдетте қазан айынан сәуір айына дейін өтеді, әр команда 82 ойыннан өткізеді. Тұрақты маусым аяқталғаннан кейін 16 команда лига чемпионын анықтау үшін маусымға дейін созылатын төрт раундтық Стэнли Кубогы плей-оффына өтеді. Лига 1917 жылы құрылғаннан бері [[Монреаль Канадиенс]] клубы ең көп жалпы ҰХЛ титулын жеңіп алған – барлығы 25 рет. Олар 1926 жылы лига Стэнли Кубогын толықтай өз басқаруына алғанға дейін үш ҰХЛ чемпиондық сериясын және кейін 22 Стэнли Кубогын жеңіп алды. Қазіргі лига чемпиондары — 2024 жылғы Стэнли Кубогының финалында [[Эдмонтон Ойлерз]]ді жеңген [[Флорида Пантерз]].&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://records.nhl.com/playoff-summary/stanley-cup-winner?season=20232024|title=2023-24 Florida Panthers|accessdate=2024-10-31}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
=== Алғашқы жылдар ===
[[Сурет:1930 Stanley Cup.jpg|thumb|upright|Стэнли Кубогы, 1930 жыл]]
Ұлттық хоккей лигасы 1917 жылы [[Ұлттық хоккей қауымдастығы]]ның (ҰХҚ) ізбасары ретінде құрылды. 1909 жылы негізі қаланған ҰХҚ 1910 жылы [[Онтарио]] мен [[Квебек]]тегі жеті командамен ойындарын бастады және кәсіби хоккейдегі алғашқы ірі лигалардың бірі болды. Алайда сегізінші маусымда [[Торонто Блюшертс]] иесі [[Эдди Ливингстон]]мен болған келіспеушіліктер нәтижесінде [[Монреаль Канадиенс]], [[Монреаль Уондерерс]], [[Оттава Сенаторз]] және [[Квебек Булдогс]] командаларының иелері лиганың болашағын талқылау үшін жиналыс өткізді. ҰХҚ жарғысы бойынша Ливингстонды лига құрамынан шығара алмайтындарын түсінгеннен кейін, төрт команда ҰХҚ жұмысын тоқтату үшін дауыс беріп, 1917 жылғы 26 қарашада Ұлттық хоккей лигасын құрды. [[Франк Кальдер]] ҰХЛ-дың алғашқы президенті болып сайланып, 1943 жылы қайтыс болғанға дейін қызмет етті.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/frank-sellick-calder|title=Frank Calder|accessdate=2024-10-31}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;

[[Торонто Аренас]] алғашқы ҰХЛ титулын жеңіп алып, 1918 жылы [[Стэнли кубогы]] үшін Тынық мұхиты жағалауы хоккей қауымдастығының (PCHA) [[Ванкувер Миллионерс]] командасымен кездесуде жеңіске жетті.&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.nhl.com/news/arenas-gave-toronto-1st-stanley-cup-championship-in-1918|title=Arenas gave Toronto 1st Stanley Cup championship 106 years ago|accessdate=2024-10-31}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; 1919 жылы Монреаль Канадиенс ҰХЛ титулын жеңіп алды, бірақ [[Стэнли кубогы]] финалындағы PCHA-ның [[Сиэтл Метрополитанс]] командасымен болған серия Испан тұмауының эпидемиясына байланысты тоқтатылды.&lt;ref&gt;{{cite web |title=When the Stanley Cup Final Was Canceled Because of a Pandemic|url=https://www.smithsonianmag.com/history/when-stanley-cup-finals-was-cancelled-because-pandemic-180974439 |url-status=live |date=18 March 2020 |access-date=31 October 2024}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; 1924 жылы Монреаль Канадиенс ҰХЛ құрамында өздерінің алғашқы [[Стэнли кубогы]]н жеңіп алды. 1924–25 маусымында Гамильтон Тайгерс тұрақты маусымның жеңімпазы атанды, бірақ оларға 200 канадалық доллар бонус берілмесе, чемпионат сериясында ойнаудан бас тартты. Лига бұған келіспей, жартылай финалда [[Торонто Сент-Патрикс]] (бұрынғы Арена) командасын жеңген соң Монреаль Канадиенсті лига чемпионы деп жариялады. Кейін Монреальды Батыс Канада хоккей лигасының (WCHL) [[Виктория Кугарс]] командасы 1925 жылы жеңді. Бұл [[Стэнли кубогы]]н ҰХЛ-дан тыс команда жеңіп алған соңғы жағдай болды,&lt;ref&gt;{{cite web |title=1924-25 Victoria Cougars (WCHL)|url=https://records.nhl.com/playoff-summary/stanley-cup-winner?season=19241925|url-status=live|access-date=31 October 2024}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; өйткені 1926 жылы WCHL жабылғаннан кейін [[Стэнли кубогы]] ҰХЛ-дың негізгі чемпиондық атағына айналды.

1920 жылдары Ұлттық хоккей лигасы жылдам кеңею жолына түсті: 1924 жылы [[Монреаль Марунс]] пен [[Бостон Брюинс]] қосылды, соңғысы лигаға кірген алғашқы америкалық команда болды.&lt;ref&gt;{{cite web|title=Boston Bruins History|url=https://www.nhl.com/bruins/team/history|website=Boston Bruins|access-date=October 31, 2024|archive-date=February 1, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210201205300/https://www.nhl.com/bruins/team/history|url-status=live}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; 1925 жылы [[Нью-Йорк Американс]] [[Гамильтон Тайгерс]] құрамының активтерін сатып алғаннан кейін ойнай бастады, оларға [[Питтсбург Пайрэтс]] командасы қосылды. [[Нью-Йорк Рейнджерс]] 1926 жылы қосылды, ал [[Чикаго Блэк Хокс]] пен [[Детройт Ред Уингс|Детройт Кугарс]] (кейінірек Ред Уингс) жабылған WCHL лига активтерін сатып алғаннан кейін қосылды. 1927 жылы бір топ Торонто Сент-Патриксті сатып алып, оларды бірден [[Торонто Мэйпл Лифс]] деп атады. &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/toronto-maple-leafs|title=Toronto Maple Leafs|accessdate=2024-10-31}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; 

1926 жылы жергілікті американдық [[Таффи Абел]] Ұлттық хоккей лигасындағы алғашқы түрлі-түсті ойыншы болып, [[Нью-Йорк Рейнджерс]] командасы құрамында ойнап, лигадағы нәсілдік шектеуді бұзды.&lt;ref&gt;{{cite web |last1=Kennedy |first1=Ian |title=Taffy Abel's Family Asks NHL to Recognize His Indigeneity As Barrier-Breaking |url=https://thehockeynews.com/news/taffy-abels-family-asks-nhl-to-recognize-his-indigeneity-as-barrier-breaking |website=The Hockey News |access-date=October 31, 2024 |date=October 25, 2022 |archive-date=February 26, 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240226085428/https://thehockeynews.com/news/taffy-abels-family-asks-nhl-to-recognize-his-indigeneity-as-barrier-breaking |url-status=live }}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;

1934 жылы Ұлттық хоккей лигасының алғашқы Жұлдыздар матчы өтті.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nhl.com/news/first-nhl-all-star-game-in-1934-played-to-benefit-ace-bailey-330470808|title=First NHL All-Star Game in 1934 played to benefit Ace Bailey|date=February 02, 2022|accessdate=2024-10-31}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;  Екінші матч 1937 жылы Хоуи Моренцтің ойында аяғын сындырғаннан кейін қайтыс болған соң, оның отбасына қолдау көрсету үшін өткізілді.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nhl.com/news/remembering-howie-morenz-nhl-centennial-287460334|title=Remembering Howie Morenz, NHL's first superstar|date=March 08, 2017|accessdate=2024-10-31}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;

=== Алғашқы алты команданың дәуірі ===
[[Ұлы тоқырау]] мен [[Екінші дүниежүзілік соғыс]]тың басталуы лигаға ауыр тиді. Пайрэтс командасы 1930 жылы Филадельфия Куэйкерс болып өзгертілді, бірақ бір жылдан кейін таратылды. Сол сияқты, Сенаторлар 1934 жылы Сент-Луис Иглс командасына айналып, бір-ақ жыл жұмыс істеді. Марунс командасы да 1938 жылы жұмысын тоқтатып, таратылды. Американс командасы 1942 жылы ойыншылардың жетіспеуіне байланысты тоқтатылды және қайта ашылмады.

[[Сурет:There's no action like hockey action by Louis Jaques.jpg|thumb|оңға|Монреаль Канадьенс пен Нью-Йорк Рейнджерс арасындағы ойын, 1962]]
1942–43 жылғы маусымда НХЛ алты командаға қысқарды: Бостон Бруинс, Чикаго Блэк Хокс, Детройт Ред Уингс, Монреаль Канадьенс, Нью-Йорк Рейнджерс және Торонто Мэйпл Лифс. Бұл құрамды «[[Алғашқы Алты]]» деп атайды, және ол келесі 25 жыл бойы тұрақты болды. 1947 жылы лига Стэнли Кубогының кураторы және онымен толық бақылау орнату туралы келісімге қол жеткізді, бұл оларға Кубок үшін ойнағысы келетін басқа лигалардың талаптарын қабылдамауға мүмкіндік берді.&lt;ref&gt;{{cite book |last=Diamond |first=Dan |author2=Zweig, Eric |author3=Duplacey, James |title=The Ultimate Prize: The Stanley Cup |year=2003 |publisher=Andrews McMeel Publishing |isbn=0-7407-3830-5 |page=[https://archive.org/details/ultimateprizesta0000diam/page/40 40] |url=https://archive.org/details/ultimateprizesta0000diam/page/40 }}&lt;/ref&gt;

1945 жылы Морис «Ракета» Ришар 50 гол соққан алғашқы ойыншы атанды, ол бұл жетістікке 50 ойыннан тұратын маусымда қол жеткізді.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.legendsofhockey.net:8080/LegendsOfHockey/jsp/LegendsMember.jsp?mem=p196108&amp;type=Player&amp;page=bio&amp;list=ByName#photo |title=The Legends—Rocket Richard |access-date=January 18, 2010 |publisher=Hockey Hall of Fame |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080307224757/http://www.legendsofhockey.net:8080/LegendsOfHockey/jsp/LegendsMember.jsp?mem=p196108&amp;type=Player&amp;page=bio&amp;list=ByName#photo |archive-date=March 7, 2008 |df=mdy-all }}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; Ришар кейін Канадьенс командасын 1956 жылдан 1960 жылға дейін бес рет қатарынан чемпиондық атаққа алып шықты, бұл рекордты ешбір команда бағындырмаған.

1948 жылы азиялық канадалық Ларри Квонг Нью-Йорк Рейнджерс құрамында ойнап, ҰХЛ-дағы алғашқы азиялық ойыншы атанды.&lt;ref name=&quot;ward&quot;&gt;{{cite web |last1=Ward |first1=Rachel |title=1st NHL player of colour, Larry Kwong, dies at 94 |url=https://www.cbc.ca/news/canada/calgary/larry-kwong-calgary-nhl-1.4582793 |work=[[CBC News]] |access-date=October 31, 2024 |date=March 19, 2018 |archive-date=June 4, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190604022152/https://www.cbc.ca/news/canada/calgary/larry-kwong-calgary-nhl-1.4582793 |url-status=live }}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |last1=Davis |first1=David |title=A Hockey Pioneer's Moment |url=https://www.nytimes.com/2013/02/20/sports/hockey/larry-kwongs-shift-for-rangers-in-1947-48-broke-a-barrier.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20130220205229/http://www.nytimes.com/2013/02/20/sports/hockey/larry-kwongs-shift-for-rangers-in-1947-48-broke-a-barrier.html |archive-date=February 20, 2013 |url-access=subscription |url-status=live |website=The New York Times |access-date=October 31, 2024 |date=February 19, 2013}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; 1958 жылы Уилли О'Ри Бостон Бруинс командасында дебют жасаған кезде лиганың тарихындағы алғашқы қара нәсілді ойыншы болды.&lt;ref&gt;{{cite web |title=Willie Eldon O'Ree |website=legendsofhockey.net |access-date=October 31, 2024 |url=http://www.legendsofhockey.net:8080/LegendsOfHockey/jsp/SearchPlayer.jsp?player=13894 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080118092936/http://www.legendsofhockey.net:8080/LegendsOfHockey/jsp/SearchPlayer.jsp?player=13894 |url-status=dead |archive-date=January 18, 2008}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;

=== Лиганың дамуы ===
[[Сурет:NHL Logo former.svg|left|200px|thumb|ҰХЛ-дың классикалық эмблемасы. 2004/05 маусымының локаутына дейін қолданылды.]]
1960-жылдардың ортасында, әсіресе [[АҚШ]-тың батысында, ҰХЛ командаларымен бәсекелесе алатын командалар пайда бола бастады. Батыс хоккей лигасының күшеюі, бұл лиганың ҰХЛ деңгейіндегі лигаға айналатыны туралы болжамдар және қаржылық себептер ҰХЛ-ды 1967 жылы 1920-жылдардан кейінгі алғашқы кеңеюін жасауға мәжбүр етті. Лигаға тағы алты команда қабылданды, олар жаңа дивизион құрады. Бұл командалар «[[Филадельфия Флайерз]]», «[[Сент-Луис Блюз]]», «[[Миннесота Норт Старз]]», «[[Лос-Анджелес Кингз]]», «[[Окленд Силз]]» және «[[Питтсбург Пингвинз]]» болды. Үш жылдан кейін лигаға «[[Ванкувер Кэнакс]]» пен «[[Баффало Сейбрз]]» қосылды. 1976 жылы «[[Окленд Силз]]», сол кезде [[Кливленд]]те «Кливленд Баронз» атауымен ойнап жүрген команда, «Норт Старз» жүйесіне қосылды, ал 1993 жылы франшиза [[Даллас]]қа көшіп, «[[Даллас Старз]]» деп өзгерді. «Кливленд Баронз» кейінгі жылдары дислокациясын өзгерткен жоқ, бірақ толықтай жабылып қалды.

1972 жылы Хоккейдің әлемдік ассоциациясы (ХӘА) құрылды. ХӘА ешқашан ҰХЛ-ға Стэнли кубогын бірлесе өткізу туралы ұсыныс жасаған емес, бірақ бұл лиганың күшін бәрі мойындап, оны ҰХЛ-дың лайықты бәсекелесі деп санады. Осыған байланысты ҰХЛ кеңею саясатын тез арада жалғастырып, 1972 жылы «[[Нью-Йорк Айлендерс]]» пен «[[Атланта Флэймз]]» командаларын қосып, ал екі жылдан кейін «[[Канзас-Сити Скаутс]]» пен «[[Вашингтон Кэпиталз]]» командалары қабылданды. «Скаутс» екі жылдан соң [[Денвер]]ге көшіп, «[[Колорадо Рокиз]]» аталды, ал 1982 жылы Ист-Ратерфордқа көшіп, «[[Нью-Джерси Девилз]]» атанды. Алайда лиганың құрамының ұлғаюы жалпы ойын деңгейінің төмендеуіне әкелді. Бұл лигалар мықты хоккейшілер үшін күресуді жалғастырды. 1979 жылы ХӘА таратылғаннан кейін ХӘА-ның төрт командасы ҰХЛ-ға қосылды: «Хартфорд Уэйлерс», «Квебек Нордикс», «[[Эдмонтон Ойлерз]]» және «[[Виннипег Джетс]]». «Нордикс», «Джетс» және «Уэйлерс» өз аттарын өзгертіп, басқа қалаларға көшіп, «[[Колорадо Эвеланш]]», «[[Финикс Койотис]]» және «[[Каролина Харрикейнз]]» командаларына айналды.

1990-жылдардың басында ҰХЛ-да кеңеюдің жаңа кезеңі басталды. 1991 жылы лигаға «[[Сан-Хосе Шаркс]]» қосылды, 1992 жылы — «[[Тампа-Бэй Лайтнинг]]» мен «[[Оттава Сенаторз]]» (Канада астанасы 1934 жылдан кейін алғаш рет үлкен хоккейді қалаға қайта алып келіп, ескі атын қайтарған болатын), 1993 жылы — «[[Флорида Пантерз]]» және «[[Анахайм Майти Дакс]]» командалары қосылды. 1998 жылы «[[Нэшвилл Предаторз]]» командасы лигаға қосылды, ал келесі жылы — «[[Атланта Трэшерз]]». 1990-жылдардағы жеті жаңа клубтың ішінде ҰХЛ-да тек «Трэшерз» командасы тұрақтай алмады — 2011 жылы клуб [[Виннипег]]ке көшіп, бұрынғы атауын қайтып алды — «[[Виннипег Джетс]]». Осылайша, [[Атланта]] екінші дүниежүзілік соғыстан кейін хоккей франшизасын екі рет ұстап қала алмаған жалғыз қалаға айналды — 1980 жылы «[[Атланта Флэймз]]» [[Калгари]]ға көшіп, «Флэймз» деген атын сақтап қалды.

2000 жылы лигаға тағы екі клуб қосылды — «[[Коламбус Блю Джекетс]]» және «[[Миннесота Уайлд]]». Командалар саны 30-ға жетіп, 17 жыл бойы өзгеріссіз қалды.

2015 жылдың 24 маусымында Ұлттық хоккей лигасы лиганы кеңейту жоспары туралы жариялады. Лигаға ресми түрде екі өтінім түсті: біреуі Квебек қаласынан&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://allhockey.ru/news/show/226997-Kvebekor_podtverdil_chto_podal_zayavku_na_sozdanie_kluba_NHL_v_Kvebeke |title=«Квебекор» подтвердил, что подал заявку на создание клуба НХЛ в Квебеке |access-date=2024-11-06 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304094819/http://allhockey.ru/news/show/226997-Kvebekor_podtverdil_chto_podal_zayavku_na_sozdanie_kluba_NHL_v_Kvebeke |deadlink=no |lang=ru}}&lt;/ref&gt;, екіншісі Лас-Вегастан.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://allhockey.ru/news/show/227003-Sietl_Portlend_i_Toronto_ne_podali_zayavok_na_sozdanie_komand_v_NHL |title=Сиэтл, Портленд и Торонто не подали заявок на создание команд в НХЛ |access-date=2024-11-06 |archive-date=2018-12-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181206102235/https://allhockey.ru/news/show/227003-Sietl_Portlend_i_Toronto_ne_podali_zayavok_na_sozdanie_komand_v_NHL |deadlink=no|lang=ru}}&lt;/ref&gt; 2016 жылдың 7 маусымында клубтар иелерінің комитеті ҰХЛ директорлар кеңесіне Лас-Вегастан клубты лигаға қабылдауды ұсынды. 2016 жылдың 22 маусымында ҰХЛ комиссары Гэри Беттмэн лиганың кеңейтілгені және Лас-Вегастан команданың қабылданғаны туралы хабарлады. Бұл шешіммен қатар лига Квебек қаласынан түскен өтінімді қарауды кейінге қалдырды. Жаңа команда 2017/2018 маусымынан бастап ҰХЛ-де өнер көрсетуді бастады, ал осыған дейін, 2017 жылдың маусымында, лига жаңа клубтың құрамын жинау үшін кеңейту драфтын өткізді.

2017 жылдың 7 желтоқсанында лиганың комиссары Гэри Беттмэн [[Сиэтл]] қаласы ҰХЛ-ге кіру үшін өтінім беру құқығына ие болғанын жариялады.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.usatoday.com/story/sports/nhl/2017/12/07/bettman-says-nhl-will-consider-seattle-expansion-bid/108414480/|title=Bettman says NHL will consider Seattle expansion bid|date=December 07, 2017|accessdate=2024-11-06}}{{ref-en}}&lt;/ref&gt; 2018 жылдың 13 ақпанында Сиэтл ҰХЛ-ге кіру үшін өтінім берді. 2018 жылдың 4 желтоқсанында ҰХЛ директорлар кеңесі Сиэтлден келген клубтың ҰХЛ-ге кіру өтінімін мақұлдады. Команда өз ойындарын 2021/22 маусымынан бастап бастады.

2024 жылдың 18 сәуірінде [[Аризона Койотис|Аризона Койоттары]] операцияларын тоқтатып, хоккей активтерін, соның ішінде ойыншылар мен басқа да қызметкерлерді [[Юта]] штаты, [[Солт-Лейк-Сити]]де орналасқан жаңа командаға сатты.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://www.nhl.com/news/nhl-bog-approves-establishment-of-new-franchise-in-utah |title=NHL BOG approves establishment of new franchise in Utah |website=NHL.com |date=April 18, 2024 |access-date=November 6, 2024 |archive-date=April 19, 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240419170756/https://www.nhl.com/news/nhl-bog-approves-establishment-of-new-franchise-in-utah |url-status=live|lang=en }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web| url = https://thehockeynews.com/news/nhl-board-approves-new-franchise-in-utah-how-an-arizona-franchise-could-return-in-five-years| title = NHL Board Approves Sale of Coyotes' Hockey Assets to New Franchise in Utah: How an Arizona Franchise Could Return| last1 = Tovell| first1 = Jonathan| last2 = DeRosa| first2 = Michael| last3 = Stoller| first3 = Jacob| date = April 18, 2024| publisher = The Hockey News| access-date = November 6, 2024| archive-date = April 23, 2024| archive-url = https://web.archive.org/web/20240423164939/https://thehockeynews.com/news/nhl-board-approves-new-franchise-in-utah-how-an-arizona-franchise-could-return-in-five-years| url-status = live|lang=en}}&lt;/ref&gt;

=== Еңбек даулары ===
ҰХЛ тарихында бір ойыншылар ереуілі және үш локаут болған. Алғашқысы 1992 жылдың сәуірінде ҰХЛ ойыншыларының кәсіподағы бастамасымен болған ереуіл еді. Бұл ереуіл маусымның соңына жақын басталып, бар болғаны 10 күнге созылды. Қалдырылған ойындар кейінге шегерілді.&lt;ref name=&quot;labour_history&quot;&gt;{{Cite news|title=We've been here before |url=http://www.cbc.ca/sports/indepth/cba/features/flashback.html |author=CBC Sports |publisher=Canadian Broadcasting Corporation |date=January 29, 2004 |access-date=November 6, 2024 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20050409050550/http://www.cbc.ca/sports/indepth/cba/features/flashback.html |archive-date=April 9, 2005|lang=en}}&lt;/ref&gt;

1994/95 маусымындағы локаут үш айға созылып, одан да ұзақ болды. Осыған байланысты әрбір командаға ойын санын 84-тен 48-ге дейін қысқартуға тура келді.&lt;ref name=&quot;labour_history&quot; /&gt; Қысқартылған маусым барысында командалар тек өз конференцияларының ішінде ғана ойындар өткізді. Кәсіподақ пен лига арасындағы келісім 1998 жылға дейін жасалып, кейіннен 2004 жылдың 15 қыркүйегіне дейін ұзартылды.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite journal|title=The hockey lockout of 2004–05 |last=audohar |first=Paul D. |journal=Monthly Labor Review |url=http://www.bls.gov/opub/mlr/2005/12/art3full.pdf |date=December 2005 |archive-url=https://web.archive.org/web/20060111070235/http://www.bls.gov/opub/mlr/2005/12/art3full.pdf |archive-date=January 11, 2006 |url-status=live|lang=en}}&lt;/ref&gt;

2004 жылы басталған жаңа келіссөздер кәсіби спорт тарихындағы ең өткір жұмыс берушілер мен ойыншылар арасындағы қақтығыстардың біріне айналды. Лига клубтар үшін ортақ «жалақы шегін» белгілеуді ұсынды, ал кәсіподақ бұл шешімге барынша қарсы шықты. Жаңа келісім қабылданбай, лига комиссары Гэри Беттмен 2004/05 маусымын тоқтатуға мәжбүр болды.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Осылайша ҰХЛ бүкіл маусымды жұмыс дауы салдарынан жоғалтқан Солтүстік Американың алғашқы кәсіби спорт лигасы атанды. 2005 жылдың шілдесінде келісім лига шарттарымен қабылданып, «жалақы шегі» енгізілді. ҰХЛ ойындары 2005 жылдың қазанында қайта басталды.

Үшінші локаут 2012 жылдың 16 қыркүйегінде лига мен кәсіподақ жаңа ұжымдық келісім бойынша келісімге келе алмаған соң жарияланды.&lt;ref&gt;{{cite news|title=On ice: NHL locks out its players|url=https://www.cbsnews.com/news/on-ice-nhl-locks-out-its-players/|publisher=CBS News|access-date=November 6, 2024|archive-date=September 17, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120917035447/http://www.cbsnews.com/8301-400_162-57513713/on-ice-nhl-locks-out-its-players/|url-status=live|lang=en}}&lt;/ref&gt; Мәселенің түйіні лиганың мүмкін болатын табысын кәсіподақпен бөлісуге қатысты болды. Локаут ресми түрде 2013 жылдың 12 қаңтарында аяқталды.

=== Жұлдыздар матчы ===
[[ҰХЛ Жұлдыздар матчы]] жыл сайын 1947 жылдан бастап өткізіліп келеді.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hockey-reference.com/allstar|title=NHL All-Star Game History &amp; Statistics|accessdate=2024-11-06|lang=en}}&lt;/ref&gt; Бұрын лиганың жұлдыздар құрамасы әдетте [[Стэнли кубогы]]ның иегерімен кездесетін. 1969 жылдан бастап мұндай матчтарға Шығыс және Батыс дивизиондарының құрамалары қатыса бастады, ал 1975-1993 жылдар аралығында Кларенс Кэмпбелл тобының құрамасы Уэльс Принці тобының құрамасымен ойнады. 1994 жылдан бастап, лиганың қайта ұйымдастырылуына байланысты, матчтар Шығыс және Батыс конференцияларының құрамалары арасында өткізілді. 1998 жылы лига Солтүстік Америка мен Қалған әлем құрамалары арасындағы матчтарды өткізуді шешті. Бұл бөлу 2002 жылға дейін созылды, содан кейін ҰХЛ Батыс пен Шығыс құрамалары арасындағы ескі схемаға қайта оралды. 2010/11 - 2014/15 маусымдары аралығында жұлдыздар матчы «Капитандар құрамасы» форматында өтті, мұнда лига таңдап алған екі капитан өз командасына ойыншыларды іріктеді. 2015/16 маусымында 3-ке 3 форматындағы дивизиондар арасындағы қарсыласу түріндегі жаңа формат ұсынылды.

Жұлдыздар матчы өзінің тарихында тоғыз рет өткізілмеді: 1979 және 1987 жылдары [[Суперсерия (хоккей)|кеңестік клубтармен матчтар]] өткізілгендіктен, 1995, 2005 және 2013 жылдары локаутқа байланысты, ал 2006, 2010 және 2014 жылдары лиганың үздік хоккейшілері Олимпиада ойындарына ұлттық құрамаларымен қатысқандықтан, 2021 жылы [[COVID-19 пандемиясы|коронавирус пандемиясына]] байланысты өткізілмеді. Жұлдыздар матчының үздік шабуылшысы ретінде [[Уэйн Гретцки]] танылды, ол 17 матчта 25 ұпай жинады. [[Марио Лемьё]] де 17 ойында өнер көрсетті, бірақ нәтижелілігі екі ұпайға кем болды.

=== Драфт ===
{{main|ҰХЛ драфты}}
[[File:2017 NHL Entry Draft (35513218745).jpg|thumb|2017 жылғы драфт рәсімі]]
[[ҰХЛ драфты]] (ағылш. NHL Entry Draft) — бұл клубтардың өз құрамын жыл сайын үздік канадалық, америкалық және еуропалық жас хоккейшілермен және ересек ойыншылармен толықтыруы.&lt;ref&gt;{{cite book |last=Gitlin |first=Martin |author-link= |date= 2023|title=The Hockey Book of Why (and Who, What, When, Where, and How) — The Answers to Questions You've Always Wondered about the Fastest Game on Ice |url=https://books.google.com/books?id=5_DNEAAAQBAJ |location= |publisher=[[Lyons Press]] |page= 75|isbn= 9781493070930|lang=en}}&lt;/ref&gt; Алғаш рет әуесқой драфт 1963 жылы өткізілді, сол кезде 17 жастан асқан юниорларды клубқа қосуға рұқсат етілген болатын. 1968/1969 маусымында драфтқа әлемнің кез келген елінен хоккейшілерді іріктеу мүмкіндігі берілді. 11 жылдан кейін драфтқа қатысуға юниорлардың ең төменгі жасы 18 жас деп бекітілді.

Драфтта бірінші болып таңдау құқығына өткен тұрақты маусымның нәтижесі бойынша ҰХЛ-дағы ең әлсіз команда ие болады, одан кейін соңынан санағанда екінші команда және осылай жалғасады. Барлық клубтар бір ойыншыны таңдағаннан кейін, сол ретпен екінші раунд, үшінші раунд және одан әрі жалғасады. Дегенмен, плей-оффқа шығу мүмкіндігін жоғалтқан командалар алғашқы таңдау құқығына үміттеніп, қалған матчтарды әдейі ұтылмас үшін, ҰХЛ драфт-лотерея жүйесін енгізді. Бұл жүйеде соңғы орын алған команда алғашқы таңдау құқығын ұтып алуға 25% мүмкіндікке ие болса, 17-орын алған команданың мүмкіндігі 0,5% құрайды.

== Командалар ==
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;font-size:85%&quot;
|-
! style=&quot;width:14%&quot; | Дивизион
! style=&quot;width:14%&quot; | Команда
! style=&quot;width:14%&quot; | Қала, штат/провинция
! style=&quot;width:12%&quot; | Арена
! style=&quot;width:5%&quot; | Құрылған
! style=&quot;width:5%&quot; | НХЛда
! style=&quot;width:6%&quot; | Стэнли Кубогында соңғы жеңіс
! style=&quot;width:10%&quot; | Бас менеджер
! style=&quot;width:10%&quot; | Бас жаттықтырушы
! style=&quot;width:10%&quot; | Капитан
|-
! style=&quot;background:white; text-align:center&quot; colspan=10 | [[Шығыс конференциясы (ҰХЛ)|Шығыс конференциясы]]
|-
!style=&quot;background:white; text-align:center&quot; rowspan=8 | [[Metropolitan дивизионы (ҰХЛ)|Metropolitan дивизионы]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Metropolitan&lt;/small&gt;
| '''[[Вашингтон Кэпиталз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Washington Capitals&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Вашингтон|Вашингтон, округ Колумбия]]
| [[Кэпитал Уан-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Capital One Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1974
| align=center | 2018
| {{ту|Канада}} [[Патрик, Крис|Крис Патрик]]
| {{ту|Канада}} [[Карбери, Спенсер|Спенсер Карбери]]
| {{ту|Ресей}} [[Овечкин, Александр Михайлович|Александр Овечкин]]
|-
| '''[[Каролина Харрикейнз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Carolina Hurricanes&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Роли (Солтүстік Каролина)|Роли]], [[Солтүстік Каролина]]
| [[PNC-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;PNC Arena&lt;/small&gt;
| align=center | 1972
| align=center | 1979*
| align=center | 2006
| {{ту|АҚШ}} [[Тулски, Эрик|Эрик Тулски]]
| {{ту|Канада}} [[Бриндамор, Род|Род Бриндамор]]
| {{ту|Канада}} [[Стаал, Джордан|Джордан Стаал]]
|-
| '''[[Коламбус Блю Джекетс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Columbus Blue Jackets&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Колумбус (Огайо)|Колумбус]], [[Огайо]]
| [[Нэшнуайд-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Nationwide Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 2000
| align=center | —
| {{ту|АҚШ}} [[Уодделл, Дон|Дон Уодделл]]
| {{ту|Канада}} [[Эвасон, Дин|Дин Эвасон]]
| {{ту|Канада}} [[Дженнер, Бун|Бун Дженнер]]
|-
| '''[[Нью-Джерси Девилз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;New Jersey Devils&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Ньюарк (Нью-Джерси)|Ньюарк]], [[Нью-Джерси]]
| [[Пруденшал-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Prudential Center&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1974*
| align=center | 2003
| {{ту|АҚШ}} [[Фицджеральд, Том|Том Фицджеральд]]
| {{ту|Канада}} [[Киф, Шелдон|Шелдон Киф]]
| {{ту|Швейцария}} [[Хишир, Нико|Нико Хишир]]
|-
| '''[[Нью-Йорк Айлендерс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;New York Islanders&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Элмонт (Нью-Йорк)|Элмонт]], [[Нью-Йорк (штат)|Нью-Йорк]]
| [[Ю-би-эс Арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;UBS Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1972
| align=center | 1983
| {{ту|АҚШ}} [[Ламорелло, Лу|Лу Ламорелло]]
| {{ту|Канада}} [[Руа, Патрик|Патрик Руа]]
| {{ту|АҚШ}} [[Ли, Андерс|Андерс Ли]]
|-
| '''[[Нью-Йорк Рейнджерс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;New York Rangers&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Нью-Йорк]], [[Нью-Йорк (штат)|Нью-Йорк]]
| [[Мэдисон-сквер-гарден]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Madison Square Garden&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1926
| align=center | 1994
| {{ту|АҚШ}} [[Друри, Крис|Крис Друри]]
| {{ту|АҚШ}} [[Лавиолетт, Питер|Питер Лавиолетт]]
| {{ту|АҚШ}} [[Труба, Джейкоб|Джейкоб Труба]]
|-
| '''[[Питтсбург Пингвинз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Pittsburgh Penguins&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Питтсбург]], [[Пенсильвания]]
| [[PPG Paints-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;PPG Paints Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1967
| align=center | 2017
| {{ту|Канада}} [[Дубас, Кайл|Кайл Дубас]]
| {{ту|АҚШ}} [[Салливан, Майк (хоккеист, 1968)|Майк Салливан]]
| {{ту|Канада}} [[Кросби, Сидни|Сидни Кросби]]
|-
| '''[[Филадельфия Флайерз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Philadelphia Flyers&lt;/small&gt;'''
| {{flagicon|USA}} [[Филадельфия]], [[Пенсильвания]]
| [[Уэллс Фарго Центр (Филадельфия)|Уэллс Фарго-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Wells Fargo Center&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1967
| align=center | 1975
| {{ту|Канада}} [[Бриер, Даниэль|Даниэль Бриер]]
| {{ту|АҚШ}} [[Торторелла, Джон|Джон Торторелла]]
| {{ту|Канада}} [[Кутюрье, Шон|Шон Кутюрье]]
|-
! style=&quot;background:white; text-align:center&quot; rowspan=8 | [[Атланттық дивизион (ҰХЛ)|Атланттық дивизион]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Atlantic&lt;/small&gt;
| '''[[Баффало Сейбрз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Buffalo Sabres&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Буффало]], [[Нью-Йорк (штат)|Нью-Йорк]]
| [[Кибэнк-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;KeyBank Center&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1970
| align=center | —
| {{ту|АҚШ}} [[Адамс, Кевин|Кевин Адамс]]
| {{ту|Канада}} [[Рафф, Линди|Линди Рафф]]
| {{ту|Швеция}} [[Далин, Расмус|Расмус Далин]]
|-
| '''[[Бостон Брюинз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Boston Bruins&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Бостон]], [[Массачусетс]]
| [[ТД-гарден]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;TD Garden&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1924
| align=center | 2011
| {{ту|Канада}} [[Суини, Дон|Дон Суини]]
| {{ту|Канада}} [[Монтгомери, Джим|Джим Монтгомери]]
| {{ту|Канада}} [[Маршан, Брэд|Брэд Маршан]]
|-
| '''[[Детройт Ред Уингз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Detroit Red Wings&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Детройт]], [[Мичиган]]
| [[Литтл Сизарс-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Little Caesars Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1926
| align=center | 2008
| {{ту|Канада}} [[Айзерман, Стив|Стив Айзерман]]
| {{ту|АҚШ}} [[Лалонд, Дерек|Дерек Лалонд]]
| {{ту|АҚШ}} [[Ларкин, Дилан|Дилан Ларкин]]
|-
| '''[[Монреаль Канадиенс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Canadiens de Montréal&lt;/small&gt;'''
| {{ту|Канада}} [[Монреаль]], [[Квебек]]
| [[Белл-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Centre Bell&lt;/small&gt;
| align=center | 1909
| align=center | 1917
| align=center | 1993
| {{ту|Канада}} [[Хьюз, Кент|Кент Хьюз]]
| {{ту|Канада}} [[Сан-Луи, Мартен|Мартен Сан-Луи]]
| {{ту|Канада}} [[Сузуки, Ник|Ник Сузуки]]
|-
| '''[[Оттава Сенаторз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Ottawa Senators&lt;/small&gt;'''
| {{ту|Канада}} [[Оттава]], [[Онтарио]]
| [[Канейдиан Тайр-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Canadian Tire Centre&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1992
| align=center | —
| {{ту|Канада}} [[Стейос, Стив|Стив Стейос]]
| {{ту|Канада}} [[Грин, Трэвис|Трэвис Грин]]
| {{ту|АҚШ}} [[Ткачук, Брэди|Брэди Ткачук]]
|-
| '''[[Тампа-Бэй Лайтнинг]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Tampa Bay Lightning&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Тампа (Флорида)|Тампа]], [[Флорида]]
| [[Амали-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Amalie Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1992
| align=center | 2021
| {{ту|Канада}} [[Брисбуа, Жюльен|Жюльен Брисбуа]]
| {{ту|Канада}} [[Купер, Джон (хоккей с шайбой)|Джон Купер]]
| {{ту|Швеция}} [[Хедман, Виктор|Виктор Хедман]]
|-
| '''[[Торонто Мейпл Лифс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Toronto Maple Leafs&lt;/small&gt;'''
| {{ту|Канада}} [[Торонто]], [[Онтарио]]
| [[Скоушабэнк-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Scotiabank Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1917
| align=center | 1967
| {{ту|Канада}} [[Треливинг, Брэд|Брэд Треливинг]]
| {{ту|Канада}} [[Беруби, Крейг|Крейг Беруби]]
| {{ту|АҚШ}} [[Мэттьюс, Остон|Остон Мэттьюс]]
|-
| '''[[Флорида Пантерз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Florida Panthers&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Санрайз (Флорида)|Санрайз]], [[Флорида]]
| [[FLA Live-арена|Эмерант Банк-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Amerant Bank Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1993
| align=center | 2024
| {{ту|АҚШ}} [[Зито, Билл|Билл Зито]]
| {{ту|Канада}} [[Морис, Пол|Пол Морис]]
| {{ту|Финляндия}} [[Барков, Александр Александрович|Александр Барков]]
|-
! style=&quot;background:white; text-align:center&quot; colspan=10 | [[Батыс конференциясы (ҰХЛ)|Батыс конференциясы]]
|-
! style=&quot;background:white; text-align:center&quot; rowspan=8 | [[Орталық дивизион (ҰХЛ)|Орталық дивизион]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Central&lt;/small&gt;
| '''[[Виннипег Джетс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Winnipeg Jets&lt;/small&gt;'''
| {{ту|Канада}} [[Виннипег]], [[Манитоба]]
| [[Канада Лайф-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Canada Life Centre&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1999*
| align=center | —
| {{ту|Канада}} [[Чевелдэйофф, Кевин|Кевин Чевелдэйофф]]
| {{ту|Канада}} [[Арниэл, Скотт|Скотт Арниэл]]
| {{ту|Канада}} [[Лаури, Адам|Адам Лаури]]
|-
| '''[[Даллас Старз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Dallas Stars&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Даллас]], [[Техас]]
| [[Американ Эйрлайнс-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;American Airlines Center&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1967*
| align=center | 1999
| {{ту|Канада}} [[Нилл, Джим|Джим Нилл]]
| {{ту|Канада}} [[Дебур, Питер|Питер Дебур]]
| {{ту|Канада}} [[Бенн, Джейми|Джейми Бенн]]
|-
| '''[[Колорадо Эвеланш]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Colorado Avalanche&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Денвер]], [[Колорадо]]
| [[Болл-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Ball Arena&lt;/small&gt;
| align=center | 1972
| align=center | 1979*
| align=center | 2022
| {{ту|АҚШ}} [[Макфарленд, Крис|Крис Макфарленд]]
| {{ту|Канада}} [[Беднар, Джаред|Джаред Беднар]]
| {{ту|Швеция}} [[Ландескуг, Габриэль|Габриэль Ландескуг]]
|-
| '''[[Миннесота Уайлд]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Minnesota Wild&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Сент-Пол (Миннесота)|Сент-Пол]], [[Миннесота]]
| [[Эксел Энерджи-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Xcel Energy Center&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 2000
| align=center | —
| {{ту|АҚШ}} [[Герин, Билл|Билл Герин]]
| {{ту|АҚШ}} [[Хайнс, Джон|Джон Хайнс]]
| {{ту|Канада}} [[Спёрджон, Джаред|Джаред Спёрджон]]
|-
| '''[[Нэшвилл Предаторз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Nashville Predators&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Нашвилл]], [[Теннесси]]
| [[Бриджстоун-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Bridgestone Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1998
| align=center | —
| {{ту|Канада}} [[Троц, Барри|Барри Троц]]
| {{ту|Канада}} [[Брюнетт, Эндрю|Эндрю Брюнетт]]
| {{ту|Швейцария}} [[Йоси, Роман|Роман Йоси]]
|-
| '''[[Сент-Луис Блюз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;St. Louis Blues&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Сент-Луис]], [[Миссури (штат)|Миссури]]
| [[Энтерпрайз-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Enterprise Center&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1967
| align=center | 2019
| {{ту|Канада}} [[Армстронг, Дуг|Дуг Армстронг]]
| {{ту|Канада}} [[Баннистер, Дрю|Дрю Баннистер]]
| {{ту|Канада}} [[Шенн, Брэйден|Брэйден Шенн]]
|-
| '''[[Чикаго Блэкхокс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Chicago Blackhawks&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Чикаго]], [[Иллинойс]]
| [[Юнайтед-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;United Center&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1926
| align=center | 2015
| {{ту|Канада}} [[Дэвидсон, Кайл|Кайл Дэвидсон]]
| {{ту|Канада}} [[Ричардсон, Люк|Люк Ричардсон]]
| {{ту|АҚШ}} [[Фолиньо, Ник|Ник Фолиньо]]
|-
| '''[[Юта (клуб НХЛ)|Юта]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Utah Hockey Club&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Солт-Лейк-Сити]], [[Юта]]
| [[Вивинт-смарт-хоум-арена|Дельта-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;''Delta Center''&lt;/small&gt;
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | 2024*
| align=center | —
| {{ту|Канада}} [[Армстронг, Билл|Билл Армстронг]]
| {{ту|Канада}} [[Туриньи, Андре|Андре Туриньи]]
| {{ту|АҚШ}} [[Келлер, Клейтон|Клейтон Келлер]]
|-
! style=&quot;background:white; text-align:center&quot; rowspan=8 | [[Тыңық мұхит дивизионы (ҰХЛ)|Тыңық мұхит дивизионы]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Pacific&lt;/small&gt;
| '''[[Анахайм Дакс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Anaheim Ducks&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Анахайм (Калифорния)|Анахайм]], [[Калифорния]]
| [[Хонда-центр]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Honda Center&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1993
| align=center | 2007
| {{ту|Канада}} [[Вербик, Пэт|Пэт Вербик]]
| {{ту|АҚШ}} [[Кронин, Грег|Грег Кронин]]
| {{ту|Чехия}} [[Гудас, Радко|Радко Гудас]]
|-
| '''[[Ванкувер Кэнакс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Vancouver Canucks&lt;/small&gt;'''
| {{ту|Канада}} [[Ванкувер]], [[Британдық Колумбия]]
| [[Роджерс-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Rogers Arena&lt;/small&gt;
| align=center | 1945
| align=center | 1970
| align=center | —
| {{ту|Швеция}} [[Алльвин, Патрик|Патрик Алльвин]]
| {{ту|Канада}} [[Токкет, Рик|Рик Токкет]]
| {{ту|АҚШ}} [[Хьюз, Куинн|Куинн Хьюз]]
|-
| '''[[Вегас Голден Найтс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Vegas Golden Knights&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Парадайс (Невада)|Парадайс]], [[Невада]]
| [[Ти-Мобайл Арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;T-Mobile Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 2017
| align=center | 2023
| {{ту|Канада}} [[Маккриммон, Келли|Келли Маккриммон]]
| {{ту|Канада}} [[Кэссиди, Брюс|Брюс Кэссиди]]
| {{ту|Канада}} [[Стоун, Марк|Марк Стоун]]
|-
| '''[[Калгари Флэймз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Calgary Flames&lt;/small&gt;'''
| {{ту|Канада}} [[Калгари]], [[Альберта]]
| [[Скоушабэнк-Сэдлдоум]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Scotiabank Saddledome&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1972*
| align=center | 1989
| {{ту|АҚШ}} [[Конрой, Крэйг|Крэйг Конрой]]
| {{ту|Канада}} [[Хаска, Райан|Райан Хаска]]
| {{ту|Швеция}} [[Баклунд, Микаэль|Микаэль Баклунд]]
|-
| '''[[Лос-Анджелес Кингз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Los Angeles Kings&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Лос-Анджелес]], [[Калифорния]]
| [[Crypto.com-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Crypto.com Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1967
| align=center | 2014
| {{ту|Канада}} [[Блейк, Роб|Роб Блейк]]
| {{ту|Канада}} [[Хиллер, Джим|Джим Хиллер]]
| {{ту|Словения}} [[Копитар, Анже|Анже Копитар]]
|-
| '''[[Сан-Хосе Шаркс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;San Jose Sharks&lt;/small&gt;'''
| {{ту|АҚШ}} [[Сан Хосе (Калифорния)|Сан-Хосе]], [[Калифорния]]
| [[SAP-центр в Сан-Хосе]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;SAP Center at San Jose&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 1991
| align=center | —
| {{ту|АҚШ}} [[Грир, Майк|Майк Грир]]
| {{ту|АҚШ}} [[Варсофски, Райан|Райан Варсофски]]
| {{ту|Канада}} [[Кутюр, Логан|Логан Кутюр]]
|-
| '''[[Сиэтл Кракен]]'''&lt;br&gt;&lt;small&gt;'''Seattle Kraken'''&lt;/small&gt;
| {{ту|АҚШ}} [[Сиэтл]], [[Вашингтон (штат)|Вашингтон]]
| [[Клаймэт Пледж-арена]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Climate Pledge Arena&lt;/small&gt;
| colspan=2 align=center | 2021
| align=center | —
| {{ту|Канада}} [[Фрэнсис, Рон|Рон Фрэнсис]]
| {{ту|АҚШ}} [[Байлсма, Дэн|Дэн Байлсма]]
| {{ту|Канада}} [[Эберле, Джордан|Джордан Эберле]]
|-
| '''[[Эдмонтон Ойлерз]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Edmonton Oilers&lt;/small&gt;'''
| {{ту|Канада}} [[Эдмонтон]], [[Альберта]]
| [[Роджерс Плэйс]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;Rogers Place&lt;/small&gt;
| align=center | 1972
| align=center | 1979
| align=center | 1990
| {{ту|Канада}} [[Боумен, Стэн|Стэн Боумен]]
| {{ту|Канада}} [[Кноблох, Крис|Крис Кноблох]]
| {{ту|Канада}} [[Макдэвид, Коннор|Коннор Макдэвид]]
|}

== Маусым ==
[[File:Presidents' Trophy.jpg|thumb|upright|[[Президенттер кубогы]]]]
Ұлттық хоккей лигасының маусымы үшке бөлінеді: маусымалды (қыркүйек пен қазанның басында), тұрақты маусым (қазанның басынан сәуірдің ортасына дейін) және маусымсоңы (Стэнли кубогының плей-офф ойындары).

Әдетте командалар шілдеде болашақ ойыншылар үшін жазғы көрме өткізеді және қыркүйекте ардагерлерсіз толық құрамда болатын турнирлерге қатысады. Толық дайындық лагері қыркүйектің ортасынан аяғына дейін басталады және алты-сегіз көрме ойынынан тұратын маусымалды кезеңін қамтиды. Кейде маусымалды кезеңінде команданың тұрақты құрамындағы ойыншылар сол күні бөлек ойындар өткізетін «бөлінген құрам» ойындары да ұйымдастырылады.

Тұрақты маусым барысында командалар бір-бірімен алдын ала бекітілген кесте бойынша кездеседі. 2021 жылдан бастап тұрақты маусымда барлық командалар 82 ойын өткізеді: әрқайсысы 41 ойын өз алаңында және қонақ алаңында ойнайды. Команда өз аймағындағы басқа жеті қарсыласының бес командасымен төрт рет, ал қалған екеуімен үш рет кездеседі (барлығы 26 ойын); сол конференциядағы басқа бөлімшелердің сегіз командасымен үш рет кездеседі (24 ойын); ал басқа конференциядағы командалармен үйде және қонақта екі рет кездеседі (32 ойын).

Лиганың тұрақты маусымдағы турнирлік кестесі ұпай жүйесіне негізделген. Жеңіс үшін екі ұпай, овертаймда немесе буллитте жеңіліс үшін бір ұпай, ал негізгі уақытта жеңіліс үшін нөл ұпай беріледі. Тұрақты маусымның соңында әр дивизион бойынша ең көп ұпай жинаған команда дивизион чемпионы атанады, ал лига бойынша ең көп ұпай жинаған команда [[Президенттер кубогы]]мен марапатталады. 

[[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогының]] плей-офф кезеңі сәуірден маусымның басына дейін өтетін турнир болып табылады. Бұл кезеңде екі команда жеті ойыннан тұратын серияда бір-бірімен кездесіп, келесі кезеңге өту үшін жарысады. Соңында жеңіске жеткен команда [[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогының]] чемпионы атанады. Әр конференциядан сегіз команда плей-оффқа өтеді: әр дивизионның үздік үш командасы және конференцияда ең көп ұпай жинаған келесі екі команда [[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогының]] финалына шығады. Барлық кезеңдерде жоғары орын алған команда өз алаңында ойнау артықшылығына ие болады, яғни жеті ойынның төртеуі сол команданың алаңында өтеді. [[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогының]] финалында тұрақты маусымда ең көп ұпай жинаған команда өз алаңында ойнау артықшылығына ие болады.

== Трофейлер ==
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center; margin-left:1em; float:right&quot;
|+ [[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогы]]ның жеңімпаздары
!scope=&quot;col&quot;| Команда
!scope=&quot;col&quot;| Титулдар
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Монреаль Канадиенс]]
|24*
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Торонто Мейпл Лифс]]
| 13
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Детройт Ред Уингз]]
| 11
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Бостон Брюинз]]
| 6
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Чикаго Блэкхокс]]
| 6
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Эдмонтон Ойлерз]]
| 5
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Питтсбург Пингвинз]]
| 5
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Нью-Йорк Айлендерс]]
| 4
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Нью-Йорк Рейнджерс]]
| 4
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Колорадо Эвеланш]]
| 3
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Нью-Джерси Девилз]]
| 3
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Тампа-Бэй Лайтнинг]]
| 3
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Лос-Анджелес Кингз]]
| 2
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Филадельфия Флайерз]]
| 2
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Анахайм Дакс]]
| 1
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Калгари Флэймз]]
| 1
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Каролина Харрикейнз]]
| 1
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Флорида Пантерз]]
| 1
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Даллас Старз]]
| 1
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Сент-Луис Блюз]]
| 1
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Вегас Голден Найтс]]
| 1
|-
|scope=&quot;row&quot;| [[Вашингтон Кэпиталз]]
| 1
|-
| style=&quot;text-align:center;&quot; colspan=&quot;6&quot;| &lt;small&gt;* ҰХЛ құрамына кірмеген кезде бір титул қосылды.&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;
|}
[[File:Stanly Cup in Hockey Hall of Fame (may 2008) edit1.jpg|thumb|left|[[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогы]]]]

Ең беделді командалық жүлде — [[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогы]], ол Стэнли Кубогының плей-офф кезеңі соңында лига чемпионына беріледі. Жеңісті көп жинаған команда маусымның соңында [[Президенттер кубогы]]н иеленеді.

[[Монреаль Канадиенс]] — лигадағы ең табысты клуб. 1917 жылы лига құрылғаннан бері олар 25 рет ҰХЛ чемпионатын жеңіп алған (оның үшеуі 1917-1925 жылдары [[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогы]] лигааралық жарыс арқылы өткен кезде, ал жиырма екі рет 1926 жылдан бастап, [[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогы]] ҰХЛ чемпиондық жүлдесіне айналғаннан кейін). Олардың 24 рет [[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогы]]н жеңіп алуы басқа командалардан әлдеқайда жоғары нәтиже болып табылады(біреуі ҰХЛ құрамына кірмеген кезде, жиырма үші ҰХЛ құрамында болғанда). Солтүстік Американың төрт ірі кәсіби спорт лигасының ішінде [[Монреаль Канадиенс]] тройфей саны бойынша тек Бейсбол Лигасындағы [[Нью-Йорк Янкис]] командасынан артта қалып отыр. [[Нью-Йорк Янкис]] Бейсбол Лигасын 27 рет ұтып алған.

[[Стэнли кубогы|Стэнли Кубогы]]н 11 рет жеңіп алған [[Детройт Ред Уингз]] — ең табысты америкалық клуб.

== ҰХЛ-да ойнаған қазақстандықтар==
{{main|ҰХЛ-да ойнаған қазақстандықтар}}

Әр жылдары ҰХЛ-да көптеген қазақстандық хоккейшілер ойнады. 

{| class=&quot;wikitable&quot;
!Хоккейші
!Маусымдар
!Ойындар
!Ұпайлар
!Голдар
!Ассисттер
!Командалар
|-
|[[Константин Витальевич Шафранов|Константин Шафранов]]
|1
|5
|3
|2
|1
|[[Сент-Луис Блюз]] 1996—1997
|-
|[[Евгений Викторович Набоков|Евгений Набоков]]**
|14
|685
|16
|1
|15
|[[Сан-Хосе Шаркс]] 1999—2009
[[Нью-Йорк Айлендерс]] 2011—2014
[[Тампа-Бэй Лайтнинг]] 2014—2015
|-
|[[Николай Александрович Антропов(хоккейші)|Николай Антропов]]
|14
|783
|455
|191
|264
|[[Торонто Мейпл Лифс]] 1999—2009
[[Нью-Йорк Рейнджерс]] 2009
[[Атланта Трэшерз]] 2009—2011
[[Виннипег Джетс]] 2011—2013
|-
|[[Виталий Михайлович Еремеев|Виталий Еремеев]]
|1
|4
|0
|0
|0
|[[Нью-Йорк Рейнджерс]] 2000—2001
|-
|[[Виталий Николаевич Колесник|Виталий Колесник]]
|1
|8
|0
|0
|0
|[[Колорадо Эвеланш]] 2005—2006
|-
|[[Константин Владимирович Пушкарёв|Константин Пушкарёв]]
|2
|17
|5
|2
|3
|[[Лос-Анджелес Кингз]] 2005—2007
|-
|}

Сондай-ақ, драфтта таңдалған қазақстандық талантты хоккейшілер көп болды.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Ұлттық Хоккей Лигасы]]</text>
      <sha1>a2pa4kczhwpx1ijo7d3gtn5kxk9474g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фернес-Крик</title>
    <ns>0</ns>
    <id>748265</id>
    <revision>
      <id>3400569</id>
      <parentid>3399574</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T12:02:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <origin>3400569</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3345" sha1="3ffpconjs69h9arujjizbez9bxpuree" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = 
 |қазақша атауы           = Феннес-Крик
 |шынайы атауы            = 
 |сурет                   = 
 |сурет атауы             = 
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = АҚШ
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir = N|lat_deg =36 |lat_min =27 |lat_sec = 29
  |lon_dir =W|lon_deg =116 |lon_min =52 |lon_sec = 15
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |аймақ түрі              = 
 |аймағы                  = Калифорния
 |кестедегі аймақ         = 
 |аудан түрі              = 
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |қауым округі түрі       = 
 |қауым округі            = 
 |кестедегі қауым округі  = 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |басшының түрi           = 
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 
 |биiктiктiң түрi         = -226
 |орталығының биiктігі    = 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                =  136&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://data.census.gov/cedsci/profile?g=1600000US0628021|title=Explore Census Data}}&lt;/ref&gt;
  |санақ жылы             = 2020
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = -8:00
 |DST                     = 
 |телефон коды            = 
 |пошта индексі           =  92328
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = 
 |идентификатор түрі      = 
 |сандық идентификаторы   = 
 |ортаққордағы санаты     = 
 |сайты                   = 
 |сайт тілі               = 
}}
'''Фернес-Крик''' ({{lang-en|Furnace Creek}}) — АҚШ-тың Калифорния штаты, Иньо округіндегі елді мекен. 2000 жылғы санақ бойынша 31 адам тұрады.
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
==Сілтемелер==
{{commons and category}}
*[http://www.nps.gov/deva/planyourvisit/index.htm Official Death Valley National Park website]
*[http://timbisha.com/ Official Timbisha Shoshone Tribe website]
*[http://digital-desert.com/furnace-creek-ca/ Furnace Creek interactive map of local points of interest]
{{бастама}}
{{сыртқы сілтемелер}}

[[Санат:Жердің экстремалды нүктелері]]
[[Санат:Иньо округі елді мекендері]]</text>
      <sha1>3ffpconjs69h9arujjizbez9bxpuree</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400570</id>
      <parentid>3400569</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T12:05:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <origin>3400570</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4210" sha1="mkj2mph3wilv9e5up98z03mur0g5715" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = 
 |қазақша атауы           = Феннес-Крик
 |шынайы атауы            = 
 |сурет                   = 
 |сурет атауы             = 
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = АҚШ
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir = N|lat_deg =36 |lat_min =27 |lat_sec = 29
  |lon_dir =W|lon_deg =116 |lon_min =52 |lon_sec = 15
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |аймақ түрі              = 
 |аймағы                  = Калифорния
 |кестедегі аймақ         = 
 |аудан түрі              = 
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |қауым округі түрі       = 
 |қауым округі            = 
 |кестедегі қауым округі  = 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |басшының түрi           = 
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 
 |биiктiктiң түрi         = -226
 |орталығының биiктігі    = 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                =  136&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://data.census.gov/cedsci/profile?g=1600000US0628021|title=Explore Census Data}}&lt;/ref&gt;
  |санақ жылы             = 2020
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = -8:00
 |DST                     = 
 |телефон коды            = 
 |пошта индексі           =  92328
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = 
 |идентификатор түрі      = 
 |сандық идентификаторы   = 
 |ортаққордағы санаты     = 
 |сайты                   = 
 |сайт тілі               = 
}}
'''Фернес-Крик''' ({{lang-en|Furnace Creek}}) — АҚШ-тың [[Калифорния]] штаты, Иньо округіндегі елді мекен. 2020 жылғы санақ бойынша 136 адам тұрады.

== Климат ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!Көрсеткіш
!&lt;abbr&gt;қаңт&lt;/abbr&gt;
!&lt;abbr&gt;ақп&lt;/abbr&gt;
!наур
!&lt;abbr&gt;Сәу&lt;/abbr&gt;
!мам
!маусым
!шілде
!&lt;abbr&gt;там&lt;/abbr&gt;
!қыр
!&lt;abbr&gt;қазан&lt;/abbr&gt;
!&lt;abbr&gt;қар&lt;/abbr&gt;
!&lt;abbr&gt;желт&lt;/abbr&gt;
!Жыл
|-
!Абсолютті максимум,  °C
|31
|36
|39
|44
|50
|53
|57
|53
|51
|45
|37
|31
|57
|-
!Орташа максимум, °C
|19
|23
|27
|32
|38
|43
|47
|46
|41
|34
|25
|18
|33
|-
!Орташа минимум, °C
|4
|8
|12
|16
|22
|27
|31
|30
|24
|16
|9
|3
|17
|-
!Абсолютті минимум, °C
|−9
|−3
|−3
|4
|8
|12
|19
|18
|13
|3
|−1
|−6
|−9
|-
!Жауын-шашын мөлшері, мм
|8,9
|10,7
|10,7
|3
|2,5
|1,3
|2,8
|3,6
|4,8
|3,3
|3
|4,6
|59,2
|-
| colspan=&quot;14&quot; |Дереккөз: http://www.wrcc.dri.edu/cgi-bin/cliMAIN.pl?ca2319
|}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
==Сілтемелер==
{{commons and category}}
*[http://www.nps.gov/deva/planyourvisit/index.htm Official Death Valley National Park website]
*[http://timbisha.com/ Official Timbisha Shoshone Tribe website]
*[http://digital-desert.com/furnace-creek-ca/ Furnace Creek interactive map of local points of interest]
{{бастама}}
{{сыртқы сілтемелер}}

[[Санат:Жердің экстремалды нүктелері]]
[[Санат:Иньо округі елді мекендері]]</text>
      <sha1>mkj2mph3wilv9e5up98z03mur0g5715</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400572</id>
      <parentid>3400570</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T12:09:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мықтыбек Оразтайұлы</username>
        <id>69223</id>
      </contributor>
      <origin>3400572</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4373" sha1="fvga7cc4m0cp3xy1o4tulxhd2pekn0a" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусы                 = 
 |қазақша атауы           = Феннес-Крик
 |шынайы атауы            = 
 |сурет                   = 
 |сурет атауы             = 
 |жағдайы                 = 
 |ел                      = АҚШ
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_dir = N|lat_deg =36 |lat_min =27 |lat_sec = 29
  |lon_dir =W|lon_deg =116 |lon_min =52 |lon_sec = 15
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |аймақ түрі              = 
 |аймағы                  = Калифорния
 |кестедегі аймақ         = 
 |аудан түрі              = 
 |ауданы                  = 
 |кестедегі аудан         = 
 |қауым округі түрі       = 
 |қауым округі            = 
 |кестедегі қауым округі  = 
 |қауым түрі              = 
 |қауым                   = 
 |кестедегі қауым         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |басшының түрi           = 
 |басшысы                 = 
 |құрылған уақыты         = 
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы             = 
 |жер аумағы              = 
 |биiктiктiң түрi         = -226
 |орталығының биiктігі    = 
 |климаты                 = 
 |ресми тілі              = 
  |тұрғыны                =  136&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://data.census.gov/cedsci/profile?g=1600000US0628021|title=Explore Census Data}}&lt;/ref&gt;
  |санақ жылы             = 2020
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = 
 |уақыт белдеуі           = −8:00
 |DST                     = 
 |телефон коды            = 
 |пошта индексі           =  92328
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = 
 |идентификатор түрі      = 
 |сандық идентификаторы   = 
 |ортаққордағы санаты     = 
 |сайты                   = 
 |сайт тілі               = 
}}
'''Фернес-Крик''' ({{lang-en|Furnace Creek}}) — АҚШ-тың [[Калифорния]] штаты, Иньо округіндегі елді мекен. 2020 жылғы санақ бойынша 136 адам тұрады.

== Халқы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Өсуі
!Ж
!&lt;abbr&gt;Саны&lt;/abbr&gt;
!&lt;abbr&gt;%±&lt;/abbr&gt;
|-
!2000
|31
|—
|-
!2010
|24
|−22.6%
|-
!2020
|136
|466.7%
|}

== Климат ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!Көрсеткіш
!&lt;abbr&gt;қаңт&lt;/abbr&gt;
!&lt;abbr&gt;ақп&lt;/abbr&gt;
!наур
!&lt;abbr&gt;Сәу&lt;/abbr&gt;
!мам
!маусым
!шілде
!&lt;abbr&gt;там&lt;/abbr&gt;
!қыр
!&lt;abbr&gt;қазан&lt;/abbr&gt;
!&lt;abbr&gt;қар&lt;/abbr&gt;
!&lt;abbr&gt;желт&lt;/abbr&gt;
!Жыл
|-
!Абсолютті максимум,  °C
|31
|36
|39
|44
|50
|53
|57
|53
|51
|45
|37
|31
|57
|-
!Орташа максимум, °C
|19
|23
|27
|32
|38
|43
|47
|46
|41
|34
|25
|18
|33
|-
!Орташа минимум, °C
|4
|8
|12
|16
|22
|27
|31
|30
|24
|16
|9
|3
|17
|-
!Абсолютті минимум, °C
|−9
|−3
|−3
|4
|8
|12
|19
|18
|13
|3
|−1
|−6
|−9
|-
!Жауын-шашын мөлшері, мм
|8,9
|10,7
|10,7
|3
|2,5
|1,3
|2,8
|3,6
|4,8
|3,3
|3
|4,6
|59,2
|-
| colspan=&quot;14&quot; |Дереккөз: http://www.wrcc.dri.edu/cgi-bin/cliMAIN.pl?ca2319
|}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
==Сілтемелер==
{{commons and category}}
*[http://www.nps.gov/deva/planyourvisit/index.htm Official Death Valley National Park website]
*[http://timbisha.com/ Official Timbisha Shoshone Tribe website]
*[http://digital-desert.com/furnace-creek-ca/ Furnace Creek interactive map of local points of interest]
{{бастама}}
{{сыртқы сілтемелер}}

[[Санат:Жердің экстремалды нүктелері]]
[[Санат:Иньо округі елді мекендері]]</text>
      <sha1>fvga7cc4m0cp3xy1o4tulxhd2pekn0a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ландхоф стадионы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>748391</id>
    <revision>
      <id>3400849</id>
      <parentid>3400486</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T06:04:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Syrymzhan</username>
        <id>161735</id>
      </contributor>
      <comment>/* Кіріспе бөлімін өңдеді */</comment>
      <origin>3400849</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5737" sha1="braw4pw435tjyzk2xoljptur4l2dvck" xml:space="preserve">{{Стадион
 |атауы               = Ландхоф 
 |толық атауы         = 
 |шынайы атауы        = 
 |бұрынғы атаулары    = 
 |бейресми атауы      = 
 |логотипі            = 
 |логотип ені         = 
 |суреті              = Landhof Tribuene 2015.jpg
 |ені                 = 
 |сурет атауы         = 
  |region             = 
  |CoordScale         = {{coord|47|33|44|N|7|36|9.49|E|type:landmark_region:CH-BS_source:dewiki|display=inline,title}}
 |санат               = 
 |орналасуы           = [[Базель]], [[Швейцария]]
 |қаланғаны           = 
 |салынған            = 
 |жаңартылған         = 
 |иесі                = 
 |басқарушы компания  = 
 |мердігер            = 
 |құрылыс құны        = 
 |жаңартылған құны    =  
 |ашылған             = 26 қараша 1893
 |жабылды             = 
 |қиратылды           = 
 |сәулетші            = 
 |команда             = [[Базель (футбол клубы)|Базель]] (1893–1967)
 |сыйымдылығы         = 4 000
 |рекордтық келушілер саны  = 
 |габариттері               = 
 |алаң беті                 = 
 |жүгіретін жол ұзындығы    = 
 |материалы           = 
 |сайты               = 
 |ортаққор            = 
 |позициялық карта    = 
 |карта ені           = 
}}

'''«Ландхоф»''' — [[Базель]]дің Кляйнбазель ауданындағы Базель-Веттштайн спорт стадионы. Бұл [[Базель (футбол клубы)|Базель]] футбол клубының алғашқы үй стадионы болған.

Ландхоф алғаш рет 18-ғасырдың екінші жартысындағы хроникада әдемі мүлікке ие жазғы үй ретінде аталған. Ең танымал иесі [[Базель]] мэрі және [[Швейцария]]ның сол кездегі ең жоғарғы қызмет иесі болған Андреас Мериан-Изелин еді.

1892 жылы Мериан-Изелиннің немересі Ландхофты Катарина Эрлер-Виттихке сатты. 1893 жылы [[Базель (футбол клубы)|Базель 1893]] футбол клубы құрылып, ойын алаңын іздегенде, ол Ландхофты тегін пайдалануға берді. 1893 жылы 26 қарашада осы жерде алғашқы футбол ойыны өтті. 

1908 жылы сәуір айында осы жерде [[Швейцария Ұлттық футбол құрамасы|Швейцария]] ұлттық құрамасы мен [[Германия Ұлттық футбол құрамасы|Германия]] құрамасы арасындағы алғашқы халықаралық матч өтті. Швейцария футбол қауымдастығы 200 орындық көрермен трибунасын талап етті, клуб бұл талапты орындап, жерді ағаш қоршаумен қоршап, шоколад фабрикасының демеушілігімен төрт мың швейцариялық франкке трибунаны салды. 1908 жылы 5 сәуірде Ландхофта Германияға қарсы Швейцарияның алғашқы халықаралық футбол матчы өтті, оны 4,000 көрермен тамашалады. Швейцария 5-3 есебімен жеңіске жетті&lt;ref name=&quot; dfb-1908-04-05&quot;&gt;{{cite web | last = Deutscher Fußballbund | url = https://www.dfb.de/die-mannschaft/spiele-termine/?spieledb_path=%2Fmatches%2F2141787 | title = Schweiz 5:3 Deutschland | publisher = dfb.de | access-date = 2024-11-12}}&lt;/ref&gt;. Осыдан кейін бұл алаң халықаралық кездесулер үшін бірнеше рет пайдаланылды&lt;ref name=&quot;Die ersten 125 Jahre - 1908&quot;&gt;{{citation | first = Josef | last = Zindel | year = 2018 | title = Die ersten 125 Jahre | work = Page 19, 1908 The first stands in the country | publisher = Friedrich Reinhardt Verlag, Basel }}&lt;/ref&gt;.

1967 жылға дейін Ландхоф [[Базель (футбол клубы)|Базель]] клубының үй стадионы болды. Хельмут Бентхаусты ойыншы-бапкер ретінде шақырғаннан кейін, көрермендер санының көбеюіне байланысты Ландхоф тым кішкентай болып қалды. Сол кезден бастап [[Базель (футбол клубы)|Базель]] өз ойындарын [[Санкт-Якоб стадионы]]нда өткізе бастады. Алайда, 1990 жылдардың басына дейін клуб Ландхофты жаттығу алаңы және жасөспірімдер командалары үшін ойын алаңы ретінде пайдалануды жалғастырды. Сондай-ақ, кеңсе және клуб үйі де осы жерде болды. Кейінірек бұл аймақ өсіп-өніп, тұрғын үйлер салу туралы ұзақ мерзімді саяси күрес басталды.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Базель ФК]]
[[Санат:Швейцария стадиондары]]
[[Санат:Стадиондар]]</text>
      <sha1>braw4pw435tjyzk2xoljptur4l2dvck</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Saneesh Sunny</title>
    <ns>3</ns>
    <id>748444</id>
    <revision>
      <id>3400588</id>
      <timestamp>2024-11-13T13:22:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3400588</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="298" sha1="euegfu6mn5y0rvx0cwapw26643a2w8y" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Saneesh Sunny}}

-- [[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] ([[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|талқылауы]])  18:22, 2024 ж. қарашаның 13 (+05)</text>
      <sha1>euegfu6mn5y0rvx0cwapw26643a2w8y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Subot77</title>
    <ns>3</ns>
    <id>748445</id>
    <revision>
      <id>3400589</id>
      <timestamp>2024-11-13T13:53:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3400589</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="292" sha1="lp5zyv09qrmtblp6z10cqub014t4c14" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Subot77}}

-- [[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] ([[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|талқылауы]])  18:53, 2024 ж. қарашаның 13 (+05)</text>
      <sha1>lp5zyv09qrmtblp6z10cqub014t4c14</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Русланқызы Жібек</title>
    <ns>3</ns>
    <id>748446</id>
    <revision>
      <id>3400591</id>
      <timestamp>2024-11-13T14:08:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3400591</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="373" sha1="9kyd4bv3w4r1dmjgshbbj8brvqcasro" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Русланқызы Жібек}}

-- [[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 19:08, 2024 ж. қарашаның 13 (+05)</text>
      <sha1>9kyd4bv3w4r1dmjgshbbj8brvqcasro</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қылмыс санаттары</title>
    <ns>0</ns>
    <id>748447</id>
    <revision>
      <id>3400613</id>
      <timestamp>2024-11-13T15:13:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ерден Карсыбеков</username>
        <id>3744</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: [[Сурет:Scale of justice 2.svg|нобай|]] '''Қылмыс санаттары''' — [[қылмыс]]тардың белгілі бір сипатына қарай топтарға бөлінуі.  [[Қоғам]]ға қауіптілік дәрежесіне қарай онша ауыр емес қылмыстар, ауырлығы орташа қылмыстар, ауыр қылмыстар және аса ауыр қылмыстар болып бөлінеді....</comment>
      <origin>3400613</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3197" sha1="pu6qjyhd5r6s63wpweek6zh3f1u2pqu" xml:space="preserve">[[Сурет:Scale of justice 2.svg|нобай|]]
'''Қылмыс санаттары''' — [[қылмыс]]тардың белгілі бір сипатына қарай топтарға бөлінуі.

[[Қоғам]]ға қауіптілік дәрежесіне қарай онша ауыр емес қылмыстар, ауырлығы орташа қылмыстар, ауыр қылмыстар және аса ауыр қылмыстар болып бөлінеді. Осы санаттарға тиесілігі бойынша жасалған қылмыстың [[жаза]]сы белгіленеді. Мысалы, онша ауыр емес қылмыстар үшін [[Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі]]нде ең ауыр жаза — екі жылдан аспайтын бас бостандығынан айыру; ал аса ауыр қылмыстар үшін — он екі жылдан бастап, өмір бойына дейінгі бас бостандығынан айыру.

Қол сұғу объектісі бойынша қылмыстардың жіктелуін Қылмыстық кодекстің ерекше бөлігінен көре аламыз. Онда қылмыстар 18 тарауға топталып келтірілген. Мысалы, [[жеке адамға қарсы қылмыстар]], меншікке қарсы қылмыстар, қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар, экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар, т.с.с.

Бұл нормативті, яғни заңмен белгіленген жіктелу. Ғылыми тұрғыдан жасалса, онда бұл доктриналық жіктелу болады.

Мәселен, [[қылмыстық құқық]]та жай қылмыс және күрделі қылмыс деген жіктелім бар. Оның ішінде күрделі қылмыстарға құрамдас, жалғаспалы, созылмалы қылмыстар кіреді. Мысалы, құрамдас қылмыс — бұл бірнеше әрекеттен (әрекетсіздіктен) құралатын, егер олардың әрқайсысын бөлек-бөлек қарастыратын болсақ, дербес қылмысты құрай­тын, бірақ ішкі бірлігіне қарай бір қылмыс ретінде қарастырылатын қылмыстар.&lt;ref&gt;[https://www.elibrary.ru/item.asp?id=48068988 Қылмыстық құқық бұзушылықтардың көптігі белгілерінің заңдық сипаттамасы]&lt;/ref&gt;

[[Криминология]]да қылмыстарды қылмыскерге байланысты бөлу немесе жасау әдісі бойынша бөлу деген де бар.

== Тағы қараңыз ==
* [[Қылмыстық жауапкершілік]]
* [[Қылмыстық іс]]
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Қылмыстық Кодекс}}

[[Санат:Қылмыстық құқық]]</text>
      <sha1>pu6qjyhd5r6s63wpweek6zh3f1u2pqu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Mihakusov</title>
    <ns>3</ns>
    <id>748448</id>
    <revision>
      <id>3400614</id>
      <timestamp>2024-11-13T15:21:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3400614</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="208" sha1="oca7x85fhzg35349c0x9jw6cavrb7vi" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Mihakusov}}

-- [[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]] 20:21, 2024 ж. қарашаның 13 (+05)</text>
      <sha1>oca7x85fhzg35349c0x9jw6cavrb7vi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ислам революциясы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>748449</id>
    <revision>
      <id>3400629</id>
      <timestamp>2024-11-13T15:57:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ismukhammed</username>
        <id>4565</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: '''Ислам революциясы''' ({{lang-fa|انقلاب اسلامی}} — ''Enghelâb-e eslâmi''), '''Иран революциясы''', '''1979 жылғы революция''' — [[Иран]]да [[шаһ]] [[Мұхаммед Реза Пехлеви]]дің эмиграциясы, [[монархия]]ның жойылуы және [[аятолла]] [[Рухолла Хомейни]] басқарған жаңа әкімшіліктің құрылуы си...</comment>
      <origin>3400629</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3074" sha1="1rrr1du6bajqw4th54jsf1mm83bns9m" xml:space="preserve">'''Ислам революциясы''' ({{lang-fa|انقلاب اسلامی}} — ''Enghelâb-e eslâmi''), '''Иран революциясы''', '''1979 жылғы революция''' — [[Иран]]да [[шаһ]] [[Мұхаммед Реза Пехлеви]]дің эмиграциясы, [[монархия]]ның жойылуы және [[аятолла]] [[Рухолла Хомейни]] басқарған жаңа әкімшіліктің құрылуы сияқты оқиғалардың нәтижесінде орын алған бірқатар оқиғалар.

[[Революция]]ның басталу күні ретінде 1978 жылғы 8 қаңтар белгіленген. Сол күні [[Қом (қала)|Қом]] қаласында алғаш рет ірі үкіметке қарсы [[демонстрация]] ұйымдастырылып, ол негізсіз қатыгездікпен басылған еді. 1978 жылы Иранның әртүрлі қалаларында ислам дінбасыларының өкілдері ұйымдастырған шерулер әскердің, соның ішінде [[шаһ гвардиясы]] мен [[САВАК]] тарапынан қаталдықпен басылды. Жыл соңына қарай революционерлер саяси [[ереуіл]]дерге көшіп, бұл әрекеттер ел экономикасын толықтай тоқырауға ұшыратты. Билікті өз қолында ұстап тұра алмайтынын сезген шаһ билікті оппозицияның бірқатар қалыпты мүшелері арасындағы премьер-министрге тапсырып, елден кетуге мәжбүр болды.

1979 жылдың 1 ақпанында Иранға қудалауда жүрген аятолла Хомейни қайта оралып, билікті өз қолына алды. Жаңа өтпелі үкімет тағайындалды. Наурыз айында Иранның саяси жүйесіне қатысты [[Ирандағы референдум (1979, наурыз)|референдум]] өтіп, 1979 жылдың 1 сәуірінде Иран алғашқы ислам республикасы ретінде жарияланды.

Ирандағы Ислам революциясы ХХ ғасырдың маңызды оқиғаларының бірі болды және бүкіл әлемге үлкен тарихи әсер етті. Мұнай және газға бай Иранда ислам билігінің орнауы мұсылман әлемінде [[Сунниттер|сунниттік]] [[Сауд Арабиясы]]ның бейресми көшбасшылық мәртебесіне күмән тудырды.

[[Санат:Иран тарихы]]
[[Санат:Ислам тарихы]]
[[Санат:ХХ-ғасырдағы революциялар]]
[[Санат:Ирандағы ислам революциясы]]</text>
      <sha1>1rrr1du6bajqw4th54jsf1mm83bns9m</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400658</id>
      <parentid>3400629</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T16:24:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ismukhammed</username>
        <id>4565</id>
      </contributor>
      <origin>3400658</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6196" sha1="ehyk7mhmgotikniguqgyr6t1if6i990" xml:space="preserve">{{Оқиға
 | атауы = Ислам революциясы
 | сурет = 
 | сурет атауы = 
 | сурет ені = 
 | ана тілі = {{lang-fa|انقلاب اسلامی}}
 | қазақша атауы = 
 | дата = 
 | уақыт = 1978 жылғы 8 қаңтардан 1979 жылғы 11 ақпанға дейін
 | ұзақтық = 
 | орын = [[Иран]]
 | координат = 
 | сондай-ақ белгілі = 
 | түрі = 
 | тақырып = 
 | себебі = Иран халқының шаһ [[Мұхаммед Реза Пехлеви]]дің басқару саясатына наразылығы,&lt;br&gt;Мемлекет тарапынан діндар [[шииттер]]ге қысым көрсетілуі және [[аятолла]] [[Рухолла Хомейни]]дің елден шығарылуы,&lt;br&gt;Елдегі қиын әлеуметтік-экономикалық жағдай.
 | мақсат = Иранда [[монархия]]ның, атап айтқанда [[Пехлеви]] әулетінің құлатылуы,&lt;br&gt;Иранда «демократиялық, әлеуметтік және әділетті мемлекет» құру.
 | тілші = 
 | қаражат = 
 | басшы = 
 | ұйымдастырған = 
 | түсірген = 
 | қатысушылар = бірнеше миллион
 | нәтижесі = Пехлеви әулеті мен монархияның құлатылуы,&lt;br&gt;Шаһ отбасының елден қашуы,&lt;br&gt;[[Ирандағы референдум (1979, наурыз)|Иранның болашағы туралы 1979 жылғы бүкілхалықтық референдум]],&lt;br&gt;[[Иран|Иран Ислам Республикасының]] құрылуы,&lt;br&gt;Елде шиит дінбасыларының билікке келуі,&lt;br&gt;Аятолла [[Рухолла Хомейни|Хомейнидің]] Иран Ислам Республикасының жоғарғы басшысы болып сайлануы,&lt;br&gt;Жаңа Конституцияның қабылдануы,&lt;br&gt;Ирандағы революцияға байланысты орын алған [[Энергетикалық дағдарыс (1979)|әлемдік энергетикалық дағдарыс]],&lt;br&gt;[[АҚШ азаматтарының Иранда тұтқынға алынуы]],&lt;br&gt;[[Иран-Ирак соғысы]]ның басталуы,&lt;br&gt;[[Ирандағы Мәдени революция]] (1980—1983).
 | шығын1 = 
 | шығын2 = 
 | шығын3 = 
 | өлім = 2781
 | жарақаттанғандар = Ондаған мың
 | жоғалғандар = 
 | мүліктік шығын = 
 | жерлеу = 
 | сауал = 
 | тергеу = 
 | коронер = 
 | тұтқындалғандар = 
 | күдіктілер = Ондаған мың
 | айыпталушылар = 
 | сотталғандар = 
 | шығын = 
 | шешім = 
 | айып = 
 | үкім = 
 | сот = 
 | марапат = 
 | түсірілім = 
 | сайт = 
 | алдыңғы = 
 | кейінгі = 
}}
'''Ислам революциясы''' ({{lang-fa|انقلاب اسلامی}} — ''Enghelâb-e eslâmi''), '''Иран революциясы''', '''1979 жылғы революция''' — [[Иран]]да [[шаһ]] [[Мұхаммед Реза Пехлеви]]дің эмиграциясы, [[монархия]]ның жойылуы және [[аятолла]] [[Рухолла Хомейни]] басқарған жаңа әкімшіліктің құрылуы сияқты оқиғалардың нәтижесінде орын алған бірқатар оқиғалар.

[[Революция]]ның басталу күні ретінде 1978 жылғы 8 қаңтар белгіленген. Сол күні [[Қом (қала)|Қом]] қаласында алғаш рет ірі үкіметке қарсы [[демонстрация]] ұйымдастырылып, ол негізсіз қатыгездікпен басылған еді. 1978 жылы Иранның әртүрлі қалаларында ислам дінбасыларының өкілдері ұйымдастырған шерулер әскердің, соның ішінде [[шаһ гвардиясы]] мен [[САВАК]] тарапынан қаталдықпен басылды. Жыл соңына қарай революционерлер саяси [[ереуіл]]дерге көшіп, бұл әрекеттер ел экономикасын толықтай тоқырауға ұшыратты. Билікті өз қолында ұстап тұра алмайтынын сезген шаһ билікті оппозицияның бірқатар қалыпты мүшелері арасындағы премьер-министрге тапсырып, елден кетуге мәжбүр болды.

1979 жылдың 1 ақпанында Иранға қудалауда жүрген аятолла Хомейни қайта оралып, билікті өз қолына алды. Жаңа өтпелі үкімет тағайындалды. Наурыз айында Иранның саяси жүйесіне қатысты [[Ирандағы референдум (1979, наурыз)|референдум]] өтіп, 1979 жылдың 1 сәуірінде Иран алғашқы ислам республикасы ретінде жарияланды.

Ирандағы Ислам революциясы ХХ ғасырдың маңызды оқиғаларының бірі болды және бүкіл әлемге үлкен тарихи әсер етті. Мұнай және газға бай Иранда ислам билігінің орнауы мұсылман әлемінде [[Сунниттер|сунниттік]] [[Сауд Арабиясы]]ның бейресми көшбасшылық мәртебесіне күмән тудырды.

[[Санат:Иран тарихы]]
[[Санат:Ислам тарихы]]
[[Санат:ХХ-ғасырдағы революциялар]]
[[Санат:Ирандағы ислам революциясы]]</text>
      <sha1>ehyk7mhmgotikniguqgyr6t1if6i990</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400761</id>
      <parentid>3400658</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T20:39:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ismukhammed</username>
        <id>4565</id>
      </contributor>
      <origin>3400761</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12971" sha1="6fp40jcaalywwa16fn2bb2njwje8slz" xml:space="preserve">{{Оқиға
 | атауы = Ислам революциясы
 | сурет = 
 | сурет атауы = 
 | сурет ені = 
 | ана тілі = {{lang-fa|انقلاب اسلامی}}
 | қазақша атауы = 
 | дата = 
 | уақыт = 1978 жылғы 8 қаңтардан 1979 жылғы 11 ақпанға дейін
 | ұзақтық = 
 | орын = [[Иран]]
 | координат = 
 | сондай-ақ белгілі = 
 | түрі = 
 | тақырып = 
 | себебі = Иран халқының шаһ [[Мұхаммед Реза Пехлеви]]дің басқару саясатына наразылығы,&lt;br&gt;Мемлекет тарапынан діндар [[шииттер]]ге қысым көрсетілуі және [[аятолла]] [[Рухолла Хомейни]]дің елден шығарылуы,&lt;br&gt;Елдегі қиын әлеуметтік-экономикалық жағдай.
 | мақсат = Иранда [[монархия]]ның, атап айтқанда [[Пехлеви]] әулетінің құлатылуы,&lt;br&gt;Иранда «демократиялық, әлеуметтік және әділетті мемлекет» құру.
 | тілші = 
 | қаражат = 
 | басшы = 
 | ұйымдастырған = 
 | түсірген = 
 | қатысушылар = бірнеше миллион
 | нәтижесі = Пехлеви әулеті мен монархияның құлатылуы,&lt;br&gt;Шаһ отбасының елден қашуы,&lt;br&gt;[[Ирандағы референдум (1979, наурыз)|Иранның болашағы туралы 1979 жылғы бүкілхалықтық референдум]],&lt;br&gt;[[Иран|Иран Ислам Республикасының]] құрылуы,&lt;br&gt;Елде шиит дінбасыларының билікке келуі,&lt;br&gt;Аятолла [[Рухолла Хомейни|Хомейнидің]] Иран Ислам Республикасының жоғарғы басшысы болып сайлануы,&lt;br&gt;Жаңа Конституцияның қабылдануы,&lt;br&gt;Ирандағы революцияға байланысты орын алған [[Энергетикалық дағдарыс (1979)|әлемдік энергетикалық дағдарыс]],&lt;br&gt;[[АҚШ азаматтарының Иранда тұтқынға алынуы]],&lt;br&gt;[[Иран-Ирак соғысы]]ның басталуы,&lt;br&gt;[[Ирандағы Мәдени революция]] (1980—1983).
 | шығын1 = 
 | шығын2 = 
 | шығын3 = 
 | өлім = 2781
 | жарақаттанғандар = Ондаған мың
 | жоғалғандар = 
 | мүліктік шығын = 
 | жерлеу = 
 | сауал = 
 | тергеу = 
 | коронер = 
 | тұтқындалғандар = 
 | күдіктілер = Ондаған мың
 | айыпталушылар = 
 | сотталғандар = 
 | шығын = 
 | шешім = 
 | айып = 
 | үкім = 
 | сот = 
 | марапат = 
 | түсірілім = 
 | сайт = 
 | алдыңғы = 
 | кейінгі = 
}}
'''Ислам революциясы''' ({{lang-fa|انقلاب اسلامی}} — ''Enghelâb-e eslâmi''), '''Иран революциясы''', '''1979 жылғы революция''' — [[Иран]]да [[шаһ]] [[Мұхаммед Реза Пехлеви]]дің эмиграциясы, [[монархия]]ның жойылуы және [[аятолла]] [[Рухолла Хомейни]] басқарған жаңа әкімшіліктің құрылуы сияқты оқиғалардың нәтижесінде орын алған бірқатар оқиғалар.

[[Революция]]ның басталу күні ретінде 1978 жылғы 8 қаңтар белгіленген. Сол күні [[Қом (қала)|Қом]] қаласында алғаш рет ірі үкіметке қарсы [[демонстрация]] ұйымдастырылып, ол негізсіз қатыгездікпен басылған еді. 1978 жылы Иранның әртүрлі қалаларында ислам дінбасыларының өкілдері ұйымдастырған шерулер әскердің, соның ішінде [[шаһ гвардиясы]] мен [[САВАК]] тарапынан қаталдықпен басылды. Жыл соңына қарай революционерлер саяси [[ереуіл]]дерге көшіп, бұл әрекеттер ел экономикасын толықтай тоқырауға ұшыратты. Билікті өз қолында ұстап тұра алмайтынын сезген шаһ билікті оппозицияның бірқатар қалыпты мүшелері арасындағы премьер-министрге тапсырып, елден кетуге мәжбүр болды.

1979 жылдың 1 ақпанында Иранға қудалауда жүрген аятолла Хомейни қайта оралып, билікті өз қолына алды. Жаңа өтпелі үкімет тағайындалды. Наурыз айында Иранның саяси жүйесіне қатысты [[Ирандағы референдум (1979, наурыз)|референдум]] өтіп, 1979 жылдың 1 сәуірінде Иран алғашқы ислам республикасы ретінде жарияланды.

Ирандағы Ислам революциясы ХХ ғасырдың маңызды оқиғаларының бірі болды және бүкіл әлемге үлкен тарихи әсер етті. Мұнай және газға бай Иранда ислам билігінің орнауы мұсылман әлемінде [[Сунниттер|сунниттік]] [[Сауд Арабиясы]]ның бейресми көшбасшылық мәртебесіне күмән тудырды.

==Тарихи негіз==
Соңғы Иран шаһы, [[Мұхаммед Реза Пехлеви]], 1941 жылы [[Ұлыбритания|британдық]] және [[КСРО|кеңес]] әскерлерінің елге кіруі мен әкесі [[Реза Пехлеви]]дің тақтан бас тартуынан кейін билікке келді. Оның Иранды басқаруы 1953 жылы Халық майданы — ирандық кәсіпкерлер мен діндарлардың мүддесін білдіретін саяси ұйымдар коалициясымен қатынастардың шиеленісуі нәтижесінде үзілді. Бұл коалицияны премьер-министр [[Мұхаммад Мұсаддық]] басқарды, ол жеке (көп жағдайда ағылшын) меншікке жататын [[мұнай]] өндіруші компанияларды ұлттық меншікке өткізді. [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] пен [[Ұлыбритания]] оған жауап ретінде Иран мұнайына [[бойкот]] жариялап, 1953 жылдың 19 тамызында Батыс елдерінің қолдауымен [[Ирандағы төңкеріс (1953)|мемлекеттік төңкеріс]] жасалды. Нәтижесінде билікке Батысқа жақын күштердің коалициясы келіп, Мұсаддық күшпен биліктен алынып, тұтқындалды. Шаһ Иранға оралып, мұнай өнеркәсібін бұрынғы иелеріне қайтаруға көмектесті.

Кейін шаһ Иранды радикалды түрде [[Вестернизация |батыстандыруды]] жалғастырды. Сыртқы саясатта ол еш күмәнсіз АҚШ-қа бағдар ұстанды. Осылайша, шаһтық Иран [[Израиль]]мен достық қарым-қатынас орнатқан жалғыз ислам мемлекеті болды. Шаһ Чад, Сомали және Омандағы проамерикандық режимдерді қолдады. Моноархияға қарсы барлық [[оппозиция]] қатаң түрде тыйым салынды және [[САВАК]] арнайы қызметі тарапынан аяусыз басып-жаншу жүргізілді. Олардың түрмелерінде жүздеген мың ирандықтар отырды. Иран Ұлттық майданының көптеген белсенді жақтаушылары физикалық түрде жойылған немесе елден қашып кеткендіктен, шахқа қарсы тұрған жалғыз күш діндарлар болды, олардың көрнекті өкілдерінің бірі Қомнан шыққан дін қызметкері [[Рухолла Хомейни]] еді. Діндарлар елдің ең кедей бөлігіне сүйенді, мұнда шахтың беделі өте төмен болған.

Хомейни шаһтың батысқа ұмтылған ішкі және сыртқы саясатын сынға алды. Оның 1963 жылдың 5 маусымында тұтқындалуынан кейін Иранда бірқатар демонстрациялар мен наразылық шаралары өтті, оларды күшпен тарату барысында ресми мәліметтер бойынша 86 адам, наразылық білдірушілердің мәліметтері бойынша 15 мың адам қаза тапты. Хомейни үйқамаққа алынды, бірақ 8 айдан кейін қайтадан бостандыққа шығып, шаһқа қарсы әрекеттерін жалғастырды. 1964 жылдың қарашасында Хомейни тұтқындалып, елден шығарылды.

Эмиграцияда Хомейни шаһқа қарсы қызметін жалғастырды. Өзінің негізгі еңбегінде — «Ислам мемлекеті» ({{lang-fa|ولایت فقیه}}‎ — Факих билігі) ол кейін [[ислам республикасы]] деп аталатын мемлекеттік құрылымның негізгі принциптерін баяндады. Имамның кітаптары мен аудио кассеталары [[контрабанда]]лық жолмен Иранға өткізіліп, халық арасында таралды.

Бұл уақытта Пехлеви саясаты іс жүзінде өзгермеді. 1970-жылдары монархияның жағдайын қиындатқан бірқатар оқиғалар болды.

Мысалы, 1971 жылы [[Персеполис]] археологиялық кешенінде [[парсы монархиясының 2500 жылдығы]] кеңінен тойланды. Арнайы қабылдауға тек шетелдік қонақтар шақырылды, оған бір тоннадан астам [[Қара уылдырық|ақсерке уылдырығы]] дайындалды. Халық арасында ерекше наразылық туғызған жайт — сол уақытта [[Систан және Белуджистан|Систан мен Белуджистан]], тіпті [[Фарс облысы|Фарс]] (мерекелік шаралар өтетін орын) өңірлерінде [[қуаңшылық]] пен [[аштық]] қаупі болды.

1973 жылғы дағдарыстан кейінгі мұнай серпілісінен [[инфляция]]ның жедел өсуі орын алды. Сонымен қатар, Иранға мыңдаған шетелдік мамандар шақырылып, олар америкалық мұнай өндіру жабдықтарын енгізе бастады.

[[Мемлекеттік аппарат]] тұтасымен [[сыбайлас жемқорлық]]қа батқан еді. 1976 жылы шаһ дәстүрлі иран күнтізбесін ауыстыруды шешіп, енді жыл санау [[II Кир|Ұлы Кирдің]] таққа отырған уақытынан басталды. Соңғы тамшы, 1977 жылдың 23 қазанында [[Нажаф|ан-Нажафта]] Хомейнидің үлкен ұлы [[Мұстафа Хомейни|Мұстафа]] қайтыс болған кездегі даулы жағдай болды.

[[Санат:Иран тарихы]]
[[Санат:Ислам тарихы]]
[[Санат:ХХ-ғасырдағы революциялар]]
[[Санат:Ирандағы ислам революциясы]]</text>
      <sha1>6fp40jcaalywwa16fn2bb2njwje8slz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400762</id>
      <parentid>3400761</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T20:41:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ismukhammed</username>
        <id>4565</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихи негіз */</comment>
      <origin>3400762</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14316" sha1="47jom608ypu7xjtpa6fc93rxfex460i" xml:space="preserve">{{Оқиға
 | атауы = Ислам революциясы
 | сурет = 
 | сурет атауы = 
 | сурет ені = 
 | ана тілі = {{lang-fa|انقلاب اسلامی}}
 | қазақша атауы = 
 | дата = 
 | уақыт = 1978 жылғы 8 қаңтардан 1979 жылғы 11 ақпанға дейін
 | ұзақтық = 
 | орын = [[Иран]]
 | координат = 
 | сондай-ақ белгілі = 
 | түрі = 
 | тақырып = 
 | себебі = Иран халқының шаһ [[Мұхаммед Реза Пехлеви]]дің басқару саясатына наразылығы,&lt;br&gt;Мемлекет тарапынан діндар [[шииттер]]ге қысым көрсетілуі және [[аятолла]] [[Рухолла Хомейни]]дің елден шығарылуы,&lt;br&gt;Елдегі қиын әлеуметтік-экономикалық жағдай.
 | мақсат = Иранда [[монархия]]ның, атап айтқанда [[Пехлеви]] әулетінің құлатылуы,&lt;br&gt;Иранда «демократиялық, әлеуметтік және әділетті мемлекет» құру.
 | тілші = 
 | қаражат = 
 | басшы = 
 | ұйымдастырған = 
 | түсірген = 
 | қатысушылар = бірнеше миллион
 | нәтижесі = Пехлеви әулеті мен монархияның құлатылуы,&lt;br&gt;Шаһ отбасының елден қашуы,&lt;br&gt;[[Ирандағы референдум (1979, наурыз)|Иранның болашағы туралы 1979 жылғы бүкілхалықтық референдум]],&lt;br&gt;[[Иран|Иран Ислам Республикасының]] құрылуы,&lt;br&gt;Елде шиит дінбасыларының билікке келуі,&lt;br&gt;Аятолла [[Рухолла Хомейни|Хомейнидің]] Иран Ислам Республикасының жоғарғы басшысы болып сайлануы,&lt;br&gt;Жаңа Конституцияның қабылдануы,&lt;br&gt;Ирандағы революцияға байланысты орын алған [[Энергетикалық дағдарыс (1979)|әлемдік энергетикалық дағдарыс]],&lt;br&gt;[[АҚШ азаматтарының Иранда тұтқынға алынуы]],&lt;br&gt;[[Иран-Ирак соғысы]]ның басталуы,&lt;br&gt;[[Ирандағы Мәдени революция]] (1980—1983).
 | шығын1 = 
 | шығын2 = 
 | шығын3 = 
 | өлім = 2781
 | жарақаттанғандар = Ондаған мың
 | жоғалғандар = 
 | мүліктік шығын = 
 | жерлеу = 
 | сауал = 
 | тергеу = 
 | коронер = 
 | тұтқындалғандар = 
 | күдіктілер = Ондаған мың
 | айыпталушылар = 
 | сотталғандар = 
 | шығын = 
 | шешім = 
 | айып = 
 | үкім = 
 | сот = 
 | марапат = 
 | түсірілім = 
 | сайт = 
 | алдыңғы = 
 | кейінгі = 
}}
'''Ислам революциясы''' ({{lang-fa|انقلاب اسلامی}} — ''Enghelâb-e eslâmi''), '''Иран революциясы''', '''1979 жылғы революция''' — [[Иран]]да [[шаһ]] [[Мұхаммед Реза Пехлеви]]дің эмиграциясы, [[монархия]]ның жойылуы және [[аятолла]] [[Рухолла Хомейни]] басқарған жаңа әкімшіліктің құрылуы сияқты оқиғалардың нәтижесінде орын алған бірқатар оқиғалар.

[[Революция]]ның басталу күні ретінде 1978 жылғы 8 қаңтар белгіленген. Сол күні [[Қом (қала)|Қом]] қаласында алғаш рет ірі үкіметке қарсы [[демонстрация]] ұйымдастырылып, ол негізсіз қатыгездікпен басылған еді. 1978 жылы Иранның әртүрлі қалаларында ислам дінбасыларының өкілдері ұйымдастырған шерулер әскердің, соның ішінде [[шаһ гвардиясы]] мен [[САВАК]] тарапынан қаталдықпен басылды. Жыл соңына қарай революционерлер саяси [[ереуіл]]дерге көшіп, бұл әрекеттер ел экономикасын толықтай тоқырауға ұшыратты. Билікті өз қолында ұстап тұра алмайтынын сезген шаһ билікті оппозицияның бірқатар қалыпты мүшелері арасындағы премьер-министрге тапсырып, елден кетуге мәжбүр болды.

1979 жылдың 1 ақпанында Иранға қудалауда жүрген аятолла Хомейни қайта оралып, билікті өз қолына алды. Жаңа өтпелі үкімет тағайындалды. Наурыз айында Иранның саяси жүйесіне қатысты [[Ирандағы референдум (1979, наурыз)|референдум]] өтіп, 1979 жылдың 1 сәуірінде Иран алғашқы ислам республикасы ретінде жарияланды.

Ирандағы Ислам революциясы ХХ ғасырдың маңызды оқиғаларының бірі болды және бүкіл әлемге үлкен тарихи әсер етті. Мұнай және газға бай Иранда ислам билігінің орнауы мұсылман әлемінде [[Сунниттер|сунниттік]] [[Сауд Арабиясы]]ның бейресми көшбасшылық мәртебесіне күмән тудырды.

==Тарихи негіз==
Соңғы Иран шаһы, [[Мұхаммед Реза Пехлеви]], 1941 жылы [[Ұлыбритания|британдық]] және [[КСРО|кеңес]] әскерлерінің елге кіруі мен әкесі [[Реза Пехлеви]]дің тақтан бас тартуынан кейін билікке келді. Оның Иранды басқаруы 1953 жылы Халық майданы — ирандық кәсіпкерлер мен діндарлардың мүддесін білдіретін саяси ұйымдар коалициясымен қатынастардың шиеленісуі нәтижесінде үзілді. Бұл коалицияны премьер-министр [[Мұхаммад Мұсаддық]] басқарды, ол жеке (көп жағдайда ағылшын) меншікке жататын [[мұнай]] өндіруші компанияларды ұлттық меншікке өткізді. [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] пен [[Ұлыбритания]] оған жауап ретінде Иран мұнайына [[бойкот]] жариялап, 1953 жылдың 19 тамызында Батыс елдерінің қолдауымен [[Ирандағы төңкеріс (1953)|мемлекеттік төңкеріс]] жасалды&lt;ref&gt;Ends of British Imperialism: The Scramble for Empire, Suez, and Decolonization. I.B.Tauris. 2007. pp. [https://books.google.ru/books?id=NQnpQNKeKKAC&amp;pg=PA775 775] {{Wayback|url=https://books.google.ru/books?id=NQnpQNKeKKAC&amp;pg=PA775|date=20180407054314}} of 1082. ISBN 978-1-84511-347-6.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nytimes.com/library/world/mideast/041600iran-cia-index.html|title=New York Times Special Report: The C.I.A. in Iran|accessdate=2013-01-13|archiveurl=https://www.webcitation.org/6DoQs128r?url=http://www.nytimes.com/library/world/mideast/041600iran-cia-index.html|archivedate=2013-01-20}}&lt;/ref&gt;. Нәтижесінде билікке Батысқа жақын күштердің коалициясы келіп, Мұсаддық күшпен биліктен алынып, тұтқындалды. Шаһ Иранға оралып, мұнай өнеркәсібін бұрынғы иелеріне қайтаруға көмектесті.

Кейін шаһ Иранды радикалды түрде [[Вестернизация |батыстандыруды]] жалғастырды. Сыртқы саясатта ол еш күмәнсіз АҚШ-қа бағдар ұстанды. Осылайша, шаһтық Иран [[Израиль]]мен достық қарым-қатынас орнатқан жалғыз ислам мемлекеті болды. Шаһ Чад, Сомали және Омандағы проамерикандық режимдерді қолдады. Моноархияға қарсы барлық [[оппозиция]] қатаң түрде тыйым салынды және [[САВАК]] арнайы қызметі тарапынан аяусыз басып-жаншу жүргізілді. Олардың түрмелерінде жүздеген мың ирандықтар отырды. Иран Ұлттық майданының көптеген белсенді жақтаушылары физикалық түрде жойылған немесе елден қашып кеткендіктен, шахқа қарсы тұрған жалғыз күш діндарлар болды, олардың көрнекті өкілдерінің бірі Қомнан шыққан дін қызметкері [[Рухолла Хомейни]] еді. Діндарлар елдің ең кедей бөлігіне сүйенді, мұнда шахтың беделі өте төмен болған.

Хомейни шаһтың батысқа ұмтылған ішкі және сыртқы саясатын сынға алды. Оның 1963 жылдың 5 маусымында тұтқындалуынан кейін Иранда бірқатар демонстрациялар мен наразылық шаралары өтті, оларды күшпен тарату барысында ресми мәліметтер бойынша 86 адам, наразылық білдірушілердің мәліметтері бойынша 15 мың адам қаза тапты. Хомейни үйқамаққа алынды, бірақ 8 айдан кейін қайтадан бостандыққа шығып, шаһқа қарсы әрекеттерін жалғастырды. 1964 жылдың қарашасында Хомейни тұтқындалып, елден шығарылды.

Эмиграцияда Хомейни шаһқа қарсы қызметін жалғастырды. Өзінің негізгі еңбегінде — «Ислам мемлекеті» ({{lang-fa|ولایت فقیه}}‎ — Факих билігі) ол кейін [[ислам республикасы]] деп аталатын мемлекеттік құрылымның негізгі принциптерін баяндады. Имамның кітаптары мен аудио кассеталары [[контрабанда]]лық жолмен Иранға өткізіліп, халық арасында таралды.

Бұл уақытта Пехлеви саясаты іс жүзінде өзгермеді. 1970-жылдары монархияның жағдайын қиындатқан бірқатар оқиғалар болды.

Мысалы, 1971 жылы [[Персеполис]] археологиялық кешенінде [[парсы монархиясының 2500 жылдығы]] кеңінен тойланды. Арнайы қабылдауға тек шетелдік қонақтар шақырылды, оған бір тоннадан астам [[Қара уылдырық|ақсерке уылдырығы]] дайындалды. Халық арасында ерекше наразылық туғызған жайт — сол уақытта [[Систан және Белуджистан|Систан мен Белуджистан]], тіпті [[Фарс облысы|Фарс]] (мерекелік шаралар өтетін орын) өңірлерінде [[қуаңшылық]] пен [[аштық]] қаупі болды&lt;ref&gt;Hiro, Dilip. Iran Under the Ayatollahs. London: Routledge &amp; Kegan Paul. 1985. p. 57.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Кітап
 |авторы               = Robin Wright
 |тақырыбы         = The Last Great Revolution: Turmoil And Transformation In Iran
 |сілтеме             = http://www.randomhouse.com/catalog/display.pperl?isbn=9780375706301
 |орны               = New York, NY
 |баспасы = Vintage
 |жыл                   = 2000
 |беттері         = 220
 |archivedate              = 2021-01-27
 |archiveurl               = https://web.archive.org/web/20210127205443/http://www.randomhouse.com/catalog/display.pperl?isbn=9780375706301
}}&lt;/ref&gt;.

1973 жылғы дағдарыстан кейінгі мұнай серпілісінен [[инфляция]]ның жедел өсуі орын алды. Сонымен қатар, Иранға мыңдаған шетелдік мамандар шақырылып, олар америкалық мұнай өндіру жабдықтарын енгізе бастады.

[[Мемлекеттік аппарат]] тұтасымен [[сыбайлас жемқорлық]]қа батқан еді. 1976 жылы шаһ дәстүрлі иран күнтізбесін ауыстыруды шешіп, енді жыл санау [[II Кир|Ұлы Кирдің]] таққа отырған уақытынан басталды. Соңғы тамшы, 1977 жылдың 23 қазанында [[Нажаф|ан-Нажафта]] Хомейнидің үлкен ұлы [[Мұстафа Хомейни|Мұстафа]] қайтыс болған кездегі даулы жағдай болды.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Иран тарихы]]
[[Санат:Ислам тарихы]]
[[Санат:ХХ-ғасырдағы революциялар]]
[[Санат:Ирандағы ислам революциясы]]</text>
      <sha1>47jom608ypu7xjtpa6fc93rxfex460i</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400764</id>
      <parentid>3400762</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T20:44:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ismukhammed</username>
        <id>4565</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихи негіз */</comment>
      <origin>3400764</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14385" sha1="p0qdhke8dmna8qj38mz1dxil31314h4" xml:space="preserve">{{Оқиға
 | атауы = Ислам революциясы
 | сурет = 
 | сурет атауы = 
 | сурет ені = 
 | ана тілі = {{lang-fa|انقلاب اسلامی}}
 | қазақша атауы = 
 | дата = 
 | уақыт = 1978 жылғы 8 қаңтардан 1979 жылғы 11 ақпанға дейін
 | ұзақтық = 
 | орын = [[Иран]]
 | координат = 
 | сондай-ақ белгілі = 
 | түрі = 
 | тақырып = 
 | себебі = Иран халқының шаһ [[Мұхаммед Реза Пехлеви]]дің басқару саясатына наразылығы,&lt;br&gt;Мемлекет тарапынан діндар [[шииттер]]ге қысым көрсетілуі және [[аятолла]] [[Рухолла Хомейни]]дің елден шығарылуы,&lt;br&gt;Елдегі қиын әлеуметтік-экономикалық жағдай.
 | мақсат = Иранда [[монархия]]ның, атап айтқанда [[Пехлеви]] әулетінің құлатылуы,&lt;br&gt;Иранда «демократиялық, әлеуметтік және әділетті мемлекет» құру.
 | тілші = 
 | қаражат = 
 | басшы = 
 | ұйымдастырған = 
 | түсірген = 
 | қатысушылар = бірнеше миллион
 | нәтижесі = Пехлеви әулеті мен монархияның құлатылуы,&lt;br&gt;Шаһ отбасының елден қашуы,&lt;br&gt;[[Ирандағы референдум (1979, наурыз)|Иранның болашағы туралы 1979 жылғы бүкілхалықтық референдум]],&lt;br&gt;[[Иран|Иран Ислам Республикасының]] құрылуы,&lt;br&gt;Елде шиит дінбасыларының билікке келуі,&lt;br&gt;Аятолла [[Рухолла Хомейни|Хомейнидің]] Иран Ислам Республикасының жоғарғы басшысы болып сайлануы,&lt;br&gt;Жаңа Конституцияның қабылдануы,&lt;br&gt;Ирандағы революцияға байланысты орын алған [[Энергетикалық дағдарыс (1979)|әлемдік энергетикалық дағдарыс]],&lt;br&gt;[[АҚШ азаматтарының Иранда тұтқынға алынуы]],&lt;br&gt;[[Иран-Ирак соғысы]]ның басталуы,&lt;br&gt;[[Ирандағы Мәдени революция]] (1980—1983).
 | шығын1 = 
 | шығын2 = 
 | шығын3 = 
 | өлім = 2781
 | жарақаттанғандар = Ондаған мың
 | жоғалғандар = 
 | мүліктік шығын = 
 | жерлеу = 
 | сауал = 
 | тергеу = 
 | коронер = 
 | тұтқындалғандар = 
 | күдіктілер = Ондаған мың
 | айыпталушылар = 
 | сотталғандар = 
 | шығын = 
 | шешім = 
 | айып = 
 | үкім = 
 | сот = 
 | марапат = 
 | түсірілім = 
 | сайт = 
 | алдыңғы = 
 | кейінгі = 
}}
'''Ислам революциясы''' ({{lang-fa|انقلاب اسلامی}} — ''Enghelâb-e eslâmi''), '''Иран революциясы''', '''1979 жылғы революция''' — [[Иран]]да [[шаһ]] [[Мұхаммед Реза Пехлеви]]дің эмиграциясы, [[монархия]]ның жойылуы және [[аятолла]] [[Рухолла Хомейни]] басқарған жаңа әкімшіліктің құрылуы сияқты оқиғалардың нәтижесінде орын алған бірқатар оқиғалар.

[[Революция]]ның басталу күні ретінде 1978 жылғы 8 қаңтар белгіленген. Сол күні [[Қом (қала)|Қом]] қаласында алғаш рет ірі үкіметке қарсы [[демонстрация]] ұйымдастырылып, ол негізсіз қатыгездікпен басылған еді. 1978 жылы Иранның әртүрлі қалаларында ислам дінбасыларының өкілдері ұйымдастырған шерулер әскердің, соның ішінде [[шаһ гвардиясы]] мен [[САВАК]] тарапынан қаталдықпен басылды. Жыл соңына қарай революционерлер саяси [[ереуіл]]дерге көшіп, бұл әрекеттер ел экономикасын толықтай тоқырауға ұшыратты. Билікті өз қолында ұстап тұра алмайтынын сезген шаһ билікті оппозицияның бірқатар қалыпты мүшелері арасындағы премьер-министрге тапсырып, елден кетуге мәжбүр болды.

1979 жылдың 1 ақпанында Иранға қудалауда жүрген аятолла Хомейни қайта оралып, билікті өз қолына алды. Жаңа өтпелі үкімет тағайындалды. Наурыз айында Иранның саяси жүйесіне қатысты [[Ирандағы референдум (1979, наурыз)|референдум]] өтіп, 1979 жылдың 1 сәуірінде Иран алғашқы ислам республикасы ретінде жарияланды.

Ирандағы Ислам революциясы ХХ ғасырдың маңызды оқиғаларының бірі болды және бүкіл әлемге үлкен тарихи әсер етті. Мұнай және газға бай Иранда ислам билігінің орнауы мұсылман әлемінде [[Сунниттер|сунниттік]] [[Сауд Арабиясы]]ның бейресми көшбасшылық мәртебесіне күмән тудырды.

==Тарихи негіз==
Соңғы Иран шаһы, [[Мұхаммед Реза Пехлеви]], 1941 жылы [[Ұлыбритания|британдық]] және [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|кеңес]] әскерлерінің елге кіруі мен әкесі [[Реза Пехлеви]]дің тақтан бас тартуынан кейін билікке келді. Оның Иранды басқаруы 1953 жылы Халық майданы — ирандық кәсіпкерлер мен діндарлардың мүддесін білдіретін саяси ұйымдар коалициясымен қатынастардың шиеленісуі нәтижесінде үзілді. Бұл коалицияны премьер-министр [[Мұхаммад Мұсаддық]] басқарды, ол жеке (көп жағдайда ағылшын) меншікке жататын [[мұнай]] өндіруші компанияларды ұлттық меншікке өткізді. [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] пен [[Ұлыбритания]] оған жауап ретінде Иран мұнайына [[бойкот]] жариялап, 1953 жылдың 19 тамызында Батыс елдерінің қолдауымен [[Ирандағы төңкеріс (1953)|мемлекеттік төңкеріс]] жасалды&lt;ref&gt;Ends of British Imperialism: The Scramble for Empire, Suez, and Decolonization. I.B.Tauris. 2007. pp. [https://books.google.ru/books?id=NQnpQNKeKKAC&amp;pg=PA775 775] {{Wayback|url=https://books.google.ru/books?id=NQnpQNKeKKAC&amp;pg=PA775|date=20180407054314}} of 1082. ISBN 978-1-84511-347-6.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nytimes.com/library/world/mideast/041600iran-cia-index.html|title=New York Times Special Report: The C.I.A. in Iran|accessdate=2013-01-13|archiveurl=https://www.webcitation.org/6DoQs128r?url=http://www.nytimes.com/library/world/mideast/041600iran-cia-index.html|archivedate=2013-01-20}}&lt;/ref&gt;. Нәтижесінде билікке Батысқа жақын күштердің коалициясы келіп, Мұсаддық күшпен биліктен алынып, тұтқындалды. Шаһ Иранға оралып, мұнай өнеркәсібін бұрынғы иелеріне қайтаруға көмектесті.

Кейін шаһ Иранды радикалды түрде [[Вестернизация |батыстандыруды]] жалғастырды. Сыртқы саясатта ол еш күмәнсіз АҚШ-қа бағдар ұстанды. Осылайша, шаһтық Иран [[Израиль]]мен достық қарым-қатынас орнатқан жалғыз ислам мемлекеті болды. Шаһ Чад, Сомали және Омандағы проамерикандық режимдерді қолдады. Моноархияға қарсы барлық [[оппозиция]] қатаң түрде тыйым салынды және [[САВАК]] арнайы қызметі тарапынан аяусыз басып-жаншу жүргізілді. Олардың түрмелерінде жүздеген мың ирандықтар отырды. Иран Ұлттық майданының көптеген белсенді жақтаушылары физикалық түрде жойылған немесе елден қашып кеткендіктен, шахқа қарсы тұрған жалғыз күш діндарлар болды, олардың көрнекті өкілдерінің бірі Қомнан шыққан дін қызметкері [[Рухолла Хомейни]] еді. Діндарлар елдің ең кедей бөлігіне сүйенді, мұнда шахтың беделі өте төмен болған.

Хомейни шаһтың батысқа ұмтылған ішкі және сыртқы саясатын сынға алды. Оның 1963 жылдың 5 маусымында тұтқындалуынан кейін Иранда бірқатар демонстрациялар мен наразылық шаралары өтті, оларды күшпен тарату барысында ресми мәліметтер бойынша 86 адам, наразылық білдірушілердің мәліметтері бойынша 15 мың адам қаза тапты. Хомейни үйқамаққа алынды, бірақ 8 айдан кейін қайтадан бостандыққа шығып, шаһқа қарсы әрекеттерін жалғастырды. 1964 жылдың қарашасында Хомейни тұтқындалып, елден шығарылды.

Эмиграцияда Хомейни шаһқа қарсы қызметін жалғастырды. Өзінің негізгі еңбегінде — «Ислам мемлекеті» ({{lang-fa|ولایت فقیه}}‎ — Факих билігі) ол кейін [[ислам республикасы]] деп аталатын мемлекеттік құрылымның негізгі принциптерін баяндады. Имамның кітаптары мен аудио кассеталары [[контрабанда]]лық жолмен Иранға өткізіліп, халық арасында таралды.

Бұл уақытта Пехлеви саясаты іс жүзінде өзгермеді. 1970-жылдары монархияның жағдайын қиындатқан бірқатар оқиғалар болды.

Мысалы, 1971 жылы [[Персеполис]] археологиялық кешенінде [[парсы монархиясының 2500 жылдығы]] кеңінен тойланды. Арнайы қабылдауға тек шетелдік қонақтар шақырылды, оған бір тоннадан астам [[Қара уылдырық|ақсерке уылдырығы]] дайындалды. Халық арасында ерекше наразылық туғызған жайт — сол уақытта [[Систан және Белуджистан|Систан мен Белуджистан]], тіпті [[Фарс облысы|Фарс]] (мерекелік шаралар өтетін орын) өңірлерінде [[қуаңшылық]] пен [[аштық]] қаупі болды&lt;ref&gt;Hiro, Dilip. Iran Under the Ayatollahs. London: Routledge &amp; Kegan Paul. 1985. p. 57.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Кітап
 |авторы               = Robin Wright
 |тақырыбы         = The Last Great Revolution: Turmoil And Transformation In Iran
 |сілтеме             = http://www.randomhouse.com/catalog/display.pperl?isbn=9780375706301
 |орны               = New York, NY
 |баспасы = Vintage
 |жыл                   = 2000
 |беттері         = 220
 |archivedate              = 2021-01-27
 |archiveurl               = https://web.archive.org/web/20210127205443/http://www.randomhouse.com/catalog/display.pperl?isbn=9780375706301
}}&lt;/ref&gt;.

1973 жылғы дағдарыстан кейінгі мұнай серпілісінен [[инфляция]]ның жедел өсуі орын алды. Сонымен қатар, Иранға мыңдаған шетелдік мамандар шақырылып, олар америкалық мұнай өндіру жабдықтарын енгізе бастады.

[[Мемлекеттік аппарат]] тұтасымен [[сыбайлас жемқорлық]]қа батқан еді. 1976 жылы шаһ дәстүрлі иран күнтізбесін ауыстыруды шешіп, енді жыл санау [[II Кир|Ұлы Кирдің]] таққа отырған уақытынан басталды. Соңғы тамшы, 1977 жылдың 23 қазанында [[Нажаф|ан-Нажафта]] Хомейнидің үлкен ұлы [[Мұстафа Хомейни|Мұстафа]] қайтыс болған кездегі даулы жағдай болды.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Иран тарихы]]
[[Санат:Ислам тарихы]]
[[Санат:ХХ-ғасырдағы революциялар]]
[[Санат:Ирандағы ислам революциясы]]</text>
      <sha1>p0qdhke8dmna8qj38mz1dxil31314h4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400766</id>
      <parentid>3400764</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T20:55:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ismukhammed</username>
        <id>4565</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихи негіз */</comment>
      <origin>3400766</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18294" sha1="fnlqs5m0afzabgv8rez2q0e1xzfwoqt" xml:space="preserve">{{Оқиға
 | атауы = Ислам революциясы
 | сурет = 
 | сурет атауы = 
 | сурет ені = 
 | ана тілі = {{lang-fa|انقلاب اسلامی}}
 | қазақша атауы = 
 | дата = 
 | уақыт = 1978 жылғы 8 қаңтардан 1979 жылғы 11 ақпанға дейін
 | ұзақтық = 
 | орын = [[Иран]]
 | координат = 
 | сондай-ақ белгілі = 
 | түрі = 
 | тақырып = 
 | себебі = Иран халқының шаһ [[Мұхаммед Реза Пехлеви]]дің басқару саясатына наразылығы,&lt;br&gt;Мемлекет тарапынан діндар [[шииттер]]ге қысым көрсетілуі және [[аятолла]] [[Рухолла Хомейни]]дің елден шығарылуы,&lt;br&gt;Елдегі қиын әлеуметтік-экономикалық жағдай.
 | мақсат = Иранда [[монархия]]ның, атап айтқанда [[Пехлеви]] әулетінің құлатылуы,&lt;br&gt;Иранда «демократиялық, әлеуметтік және әділетті мемлекет» құру.
 | тілші = 
 | қаражат = 
 | басшы = 
 | ұйымдастырған = 
 | түсірген = 
 | қатысушылар = бірнеше миллион
 | нәтижесі = Пехлеви әулеті мен монархияның құлатылуы,&lt;br&gt;Шаһ отбасының елден қашуы,&lt;br&gt;[[Ирандағы референдум (1979, наурыз)|Иранның болашағы туралы 1979 жылғы бүкілхалықтық референдум]],&lt;br&gt;[[Иран|Иран Ислам Республикасының]] құрылуы,&lt;br&gt;Елде шиит дінбасыларының билікке келуі,&lt;br&gt;Аятолла [[Рухолла Хомейни|Хомейнидің]] Иран Ислам Республикасының жоғарғы басшысы болып сайлануы,&lt;br&gt;Жаңа Конституцияның қабылдануы,&lt;br&gt;Ирандағы революцияға байланысты орын алған [[Энергетикалық дағдарыс (1979)|әлемдік энергетикалық дағдарыс]],&lt;br&gt;[[АҚШ азаматтарының Иранда тұтқынға алынуы]],&lt;br&gt;[[Иран-Ирак соғысы]]ның басталуы,&lt;br&gt;[[Ирандағы Мәдени революция]] (1980—1983).
 | шығын1 = 
 | шығын2 = 
 | шығын3 = 
 | өлім = 2781
 | жарақаттанғандар = Ондаған мың
 | жоғалғандар = 
 | мүліктік шығын = 
 | жерлеу = 
 | сауал = 
 | тергеу = 
 | коронер = 
 | тұтқындалғандар = 
 | күдіктілер = Ондаған мың
 | айыпталушылар = 
 | сотталғандар = 
 | шығын = 
 | шешім = 
 | айып = 
 | үкім = 
 | сот = 
 | марапат = 
 | түсірілім = 
 | сайт = 
 | алдыңғы = 
 | кейінгі = 
}}
'''Ислам революциясы''' ({{lang-fa|انقلاب اسلامی}} — ''Enghelâb-e eslâmi''), '''Иран революциясы''', '''1979 жылғы революция''' — [[Иран]]да [[шаһ]] [[Мұхаммед Реза Пехлеви]]дің эмиграциясы, [[монархия]]ның жойылуы және [[аятолла]] [[Рухолла Хомейни]] басқарған жаңа әкімшіліктің құрылуы сияқты оқиғалардың нәтижесінде орын алған бірқатар оқиғалар.

[[Революция]]ның басталу күні ретінде 1978 жылғы 8 қаңтар белгіленген. Сол күні [[Қом (қала)|Қом]] қаласында алғаш рет ірі үкіметке қарсы [[демонстрация]] ұйымдастырылып, ол негізсіз қатыгездікпен басылған еді. 1978 жылы Иранның әртүрлі қалаларында ислам дінбасыларының өкілдері ұйымдастырған шерулер әскердің, соның ішінде [[шаһ гвардиясы]] мен [[САВАК]] тарапынан қаталдықпен басылды. Жыл соңына қарай революционерлер саяси [[ереуіл]]дерге көшіп, бұл әрекеттер ел экономикасын толықтай тоқырауға ұшыратты. Билікті өз қолында ұстап тұра алмайтынын сезген шаһ билікті оппозицияның бірқатар қалыпты мүшелері арасындағы премьер-министрге тапсырып, елден кетуге мәжбүр болды.

1979 жылдың 1 ақпанында Иранға қудалауда жүрген аятолла Хомейни қайта оралып, билікті өз қолына алды. Жаңа өтпелі үкімет тағайындалды. Наурыз айында Иранның саяси жүйесіне қатысты [[Ирандағы референдум (1979, наурыз)|референдум]] өтіп, 1979 жылдың 1 сәуірінде Иран алғашқы ислам республикасы ретінде жарияланды.

Ирандағы Ислам революциясы ХХ ғасырдың маңызды оқиғаларының бірі болды және бүкіл әлемге үлкен тарихи әсер етті. Мұнай және газға бай Иранда ислам билігінің орнауы мұсылман әлемінде [[Сунниттер|сунниттік]] [[Сауд Арабиясы]]ның бейресми көшбасшылық мәртебесіне күмән тудырды.

==Тарихи негіз==
Соңғы Иран шаһы, [[Мұхаммед Реза Пехлеви]], 1941 жылы [[Ұлыбритания|британдық]] және [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|кеңес]] әскерлерінің елге кіруі мен әкесі [[Реза Пехлеви]]дің тақтан бас тартуынан кейін билікке келді. Оның Иранды басқаруы 1953 жылы Халық майданы — ирандық кәсіпкерлер мен діндарлардың мүддесін білдіретін саяси ұйымдар коалициясымен қатынастардың шиеленісуі нәтижесінде үзілді. Бұл коалицияны премьер-министр [[Мұхаммад Мұсаддық]] басқарды, ол жеке (көп жағдайда ағылшын) меншікке жататын [[мұнай]] өндіруші компанияларды ұлттық меншікке өткізді. [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] пен [[Ұлыбритания]] оған жауап ретінде Иран мұнайына [[бойкот]] жариялап, 1953 жылдың 19 тамызында Батыс елдерінің қолдауымен [[Ирандағы төңкеріс (1953)|мемлекеттік төңкеріс]] жасалды&lt;ref&gt;Ends of British Imperialism: The Scramble for Empire, Suez, and Decolonization. I.B.Tauris. 2007. pp. [https://books.google.ru/books?id=NQnpQNKeKKAC&amp;pg=PA775 775] {{Wayback|url=https://books.google.ru/books?id=NQnpQNKeKKAC&amp;pg=PA775|date=20180407054314}} of 1082. ISBN 978-1-84511-347-6.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nytimes.com/library/world/mideast/041600iran-cia-index.html|title=New York Times Special Report: The C.I.A. in Iran|accessdate=2013-01-13|archiveurl=https://www.webcitation.org/6DoQs128r?url=http://www.nytimes.com/library/world/mideast/041600iran-cia-index.html|archivedate=2013-01-20}}&lt;/ref&gt;. Нәтижесінде билікке Батысқа жақын күштердің коалициясы келіп, Мұсаддық күшпен биліктен алынып, тұтқындалды. Шаһ Иранға оралып, мұнай өнеркәсібін бұрынғы иелеріне қайтаруға көмектесті.

Кейін шаһ Иранды радикалды түрде [[Вестернизация |батыстандыруды]] жалғастырды. Сыртқы саясатта ол еш күмәнсіз АҚШ-қа бағдар ұстанды. Осылайша, шаһтық Иран [[Израиль]]мен достық қарым-қатынас орнатқан жалғыз ислам мемлекеті болды. Шаһ Чад, Сомали және Омандағы проамерикандық режимдерді қолдады. Моноархияға қарсы барлық [[оппозиция]] қатаң түрде тыйым салынды және [[САВАК]] арнайы қызметі тарапынан аяусыз басып-жаншу жүргізілді. Олардың түрмелерінде жүздеген мың ирандықтар отырды. Иран Ұлттық майданының көптеген белсенді жақтаушылары физикалық түрде жойылған немесе елден қашып кеткендіктен, шахқа қарсы тұрған жалғыз күш діндарлар болды, олардың көрнекті өкілдерінің бірі Қомнан шыққан дін қызметкері [[Рухолла Хомейни]] еді. Діндарлар елдің ең кедей бөлігіне сүйенді, мұнда шахтың беделі өте төмен болған.

Хомейни шаһтың батысқа ұмтылған ішкі және сыртқы саясатын сынға алды. Оның 1963 жылдың 5 маусымында тұтқындалуынан кейін Иранда бірқатар демонстрациялар мен наразылық шаралары өтті, оларды күшпен тарату барысында ресми мәліметтер бойынша 86 адам, наразылық білдірушілердің мәліметтері бойынша 15 мың адам қаза тапты. Хомейни үйқамаққа алынды, бірақ 8 айдан кейін қайтадан бостандыққа шығып, шаһқа қарсы әрекеттерін жалғастырды. 1964 жылдың қарашасында Хомейни тұтқындалып, елден шығарылды.

Эмиграцияда Хомейни шаһқа қарсы қызметін жалғастырды. Өзінің негізгі еңбегінде — «Ислам мемлекеті» ({{lang-fa|ولایت فقیه}}‎ — Факих билігі) ол кейін [[ислам республикасы]] деп аталатын мемлекеттік құрылымның негізгі принциптерін баяндады. Имамның кітаптары мен аудио кассеталары [[контрабанда]]лық жолмен Иранға өткізіліп, халық арасында таралды.

Бұл уақытта Пехлеви саясаты іс жүзінде өзгермеді. 1970-жылдары монархияның жағдайын қиындатқан бірқатар оқиғалар болды.

Мысалы, 1971 жылы [[Персеполис]] археологиялық кешенінде [[парсы монархиясының 2500 жылдығы]] кеңінен тойланды. Арнайы қабылдауға тек шетелдік қонақтар шақырылды, оған бір тоннадан астам [[Қара уылдырық|ақсерке уылдырығы]] дайындалды. Халық арасында ерекше наразылық туғызған жайт — сол уақытта [[Систан және Белуджистан|Систан мен Белуджистан]], тіпті [[Фарс облысы|Фарс]] (мерекелік шаралар өтетін орын) өңірлерінде [[қуаңшылық]] пен [[аштық]] қаупі болды&lt;ref&gt;Hiro, Dilip. Iran Under the Ayatollahs. London: Routledge &amp; Kegan Paul. 1985. p. 57.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Кітап
 |авторы               = Robin Wright
 |тақырыбы         = The Last Great Revolution: Turmoil And Transformation In Iran
 |сілтеме             = http://www.randomhouse.com/catalog/display.pperl?isbn=9780375706301
 |орны               = New York, NY
 |баспасы = Vintage
 |жыл                   = 2000
 |беттері         = 220
 |archivedate              = 2021-01-27
 |archiveurl               = https://web.archive.org/web/20210127205443/http://www.randomhouse.com/catalog/display.pperl?isbn=9780375706301
}}&lt;/ref&gt;.

1973 жылғы дағдарыстан кейінгі мұнай серпілісінен [[инфляция]]ның жедел өсуі орын алды. Сонымен қатар, Иранға мыңдаған шетелдік мамандар шақырылып, олар америкалық мұнай өндіру жабдықтарын енгізе бастады.

[[Мемлекеттік аппарат]] тұтасымен [[сыбайлас жемқорлық]]қа батқан еді. 1976 жылы шаһ дәстүрлі иран күнтізбесін ауыстыруды шешіп, енді жыл санау [[II Кир|Ұлы Кирдің]] таққа отырған уақытынан басталды. Соңғы тамшы, 1977 жылдың 23 қазанында [[Нажаф|ан-Нажафта]] Хомейнидің үлкен ұлы [[Мұстафа Хомейни|Мұстафа]] қайтыс болған кездегі даулы жағдай болды.

==Оппозицияның пайда болуы==
1977 жылы [[АҚШ президенті]] [[Джимми Картер]] әкімшілігінің қысымымен шаһ құрылысының сыншыларына қарсы [[репрессия]]ларды жұмсартып, бірнеше жүздеген саяси тұтқынды босатты. Иранда [[Конституционализм|конституционалистер]], [[Марксизм|марксистер]] және [[Исламизм|исламистер]] сияқты саяси оппозиция топтары заңды немесе жартылай заңды негізде пайда бола бастады. Оппозицияның заңды қызметі қоғамдағы дінге қысым жасау, ішкі саясаттағы [[Парсылар|парсы ұлтына]] бағытталу және проамерикандық сыртқы саясат, сондай-ақ «мемлекеттік капитализм» саясаты мен кең таралған кедейлікпен байланысты наразылықтарды бағыттауға мүмкіндік берді.

Белсенді оппозицияның негізгі бөлігін халықтың кең топтарының, әсіресе ұлттық азшылықтар көп тұратын өңірлерде ([[Курдистан (остан)|Курдистан]], [[Лурестан]] және [[Иран Әзірбайжаны]]) сеніміне ие болған дін қызметкерлері мен зиялылар құрады. Жалпы алғанда, оппозиция белгілі бір саяси партияға байланысты әртүрлі [[радикализм]] деңгейінде өзгеріп отыратын ұлттан жоғары «исламдық социализм» идеяларының төңірегінде топтасты.

Конституционалистер, негізінен [[Иран Ұлттық майданы]]ның өкілдері, демократиялық парламенттік сайлаулармен [[Парламенттік монархия|конституциялық монархия]] құруды қолдады.

Нашар ұйымдасқандықтан, марксистер өз позицияларынан айрылды. Ирандағы ең ірі солшыл партия — Кеңес Одағының тікелей қолдауына ие болған «[[Иран халық партиясы|Иран халық бұқарасының партиясы]]» еді. Солшылдар билікті күшпен өзгерту мен шахты физикалық тұрғыда жоюды қолдады. Олар революцияның жеңісіне өз үлестерін қосқанымен, [[клерикализм]]ге қарсы ұстанымдарына байланысты алғашқы еркін сайланған парламентке кіре алмады.

Исламистердің арасында әсіресе революциядан кейінгі Иранның алғашқы премьер-министрі [[Мехди Базарган]] қатысқан Еркін Иран қозғалысы ерекшеленді. Қозғалыс қатысушылары билікті бейбіт, заң аясында ауыстыруды қолдады.

Хомейни жақтастары [[Мұртаза Мұтаххари]], [[Мұхаммад Бехешти]] және [[Әли Ақбар Хашеми Рафсанджани]] кірген «Күрескер діндарлар қоғамын» құрды. Революцияның жеңісінен кейін олар жоғары мемлекеттік лауазымдарға ие болды.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Иран тарихы]]
[[Санат:Ислам тарихы]]
[[Санат:ХХ-ғасырдағы революциялар]]
[[Санат:Ирандағы ислам революциясы]]</text>
      <sha1>fnlqs5m0afzabgv8rez2q0e1xzfwoqt</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400767</id>
      <parentid>3400766</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T20:56:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ismukhammed</username>
        <id>4565</id>
      </contributor>
      <comment>/* Оппозицияның пайда болуы */</comment>
      <origin>3400767</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18296" sha1="by73x55q64pl0syuz161jn4za3cdixp" xml:space="preserve">{{Оқиға
 | атауы = Ислам революциясы
 | сурет = 
 | сурет атауы = 
 | сурет ені = 
 | ана тілі = {{lang-fa|انقلاب اسلامی}}
 | қазақша атауы = 
 | дата = 
 | уақыт = 1978 жылғы 8 қаңтардан 1979 жылғы 11 ақпанға дейін
 | ұзақтық = 
 | орын = [[Иран]]
 | координат = 
 | сондай-ақ белгілі = 
 | түрі = 
 | тақырып = 
 | себебі = Иран халқының шаһ [[Мұхаммед Реза Пехлеви]]дің басқару саясатына наразылығы,&lt;br&gt;Мемлекет тарапынан діндар [[шииттер]]ге қысым көрсетілуі және [[аятолла]] [[Рухолла Хомейни]]дің елден шығарылуы,&lt;br&gt;Елдегі қиын әлеуметтік-экономикалық жағдай.
 | мақсат = Иранда [[монархия]]ның, атап айтқанда [[Пехлеви]] әулетінің құлатылуы,&lt;br&gt;Иранда «демократиялық, әлеуметтік және әділетті мемлекет» құру.
 | тілші = 
 | қаражат = 
 | басшы = 
 | ұйымдастырған = 
 | түсірген = 
 | қатысушылар = бірнеше миллион
 | нәтижесі = Пехлеви әулеті мен монархияның құлатылуы,&lt;br&gt;Шаһ отбасының елден қашуы,&lt;br&gt;[[Ирандағы референдум (1979, наурыз)|Иранның болашағы туралы 1979 жылғы бүкілхалықтық референдум]],&lt;br&gt;[[Иран|Иран Ислам Республикасының]] құрылуы,&lt;br&gt;Елде шиит дінбасыларының билікке келуі,&lt;br&gt;Аятолла [[Рухолла Хомейни|Хомейнидің]] Иран Ислам Республикасының жоғарғы басшысы болып сайлануы,&lt;br&gt;Жаңа Конституцияның қабылдануы,&lt;br&gt;Ирандағы революцияға байланысты орын алған [[Энергетикалық дағдарыс (1979)|әлемдік энергетикалық дағдарыс]],&lt;br&gt;[[АҚШ азаматтарының Иранда тұтқынға алынуы]],&lt;br&gt;[[Иран-Ирак соғысы]]ның басталуы,&lt;br&gt;[[Ирандағы Мәдени революция]] (1980—1983).
 | шығын1 = 
 | шығын2 = 
 | шығын3 = 
 | өлім = 2781
 | жарақаттанғандар = Ондаған мың
 | жоғалғандар = 
 | мүліктік шығын = 
 | жерлеу = 
 | сауал = 
 | тергеу = 
 | коронер = 
 | тұтқындалғандар = 
 | күдіктілер = Ондаған мың
 | айыпталушылар = 
 | сотталғандар = 
 | шығын = 
 | шешім = 
 | айып = 
 | үкім = 
 | сот = 
 | марапат = 
 | түсірілім = 
 | сайт = 
 | алдыңғы = 
 | кейінгі = 
}}
'''Ислам революциясы''' ({{lang-fa|انقلاب اسلامی}} — ''Enghelâb-e eslâmi''), '''Иран революциясы''', '''1979 жылғы революция''' — [[Иран]]да [[шаһ]] [[Мұхаммед Реза Пехлеви]]дің эмиграциясы, [[монархия]]ның жойылуы және [[аятолла]] [[Рухолла Хомейни]] басқарған жаңа әкімшіліктің құрылуы сияқты оқиғалардың нәтижесінде орын алған бірқатар оқиғалар.

[[Революция]]ның басталу күні ретінде 1978 жылғы 8 қаңтар белгіленген. Сол күні [[Қом (қала)|Қом]] қаласында алғаш рет ірі үкіметке қарсы [[демонстрация]] ұйымдастырылып, ол негізсіз қатыгездікпен басылған еді. 1978 жылы Иранның әртүрлі қалаларында ислам дінбасыларының өкілдері ұйымдастырған шерулер әскердің, соның ішінде [[шаһ гвардиясы]] мен [[САВАК]] тарапынан қаталдықпен басылды. Жыл соңына қарай революционерлер саяси [[ереуіл]]дерге көшіп, бұл әрекеттер ел экономикасын толықтай тоқырауға ұшыратты. Билікті өз қолында ұстап тұра алмайтынын сезген шаһ билікті оппозицияның бірқатар қалыпты мүшелері арасындағы премьер-министрге тапсырып, елден кетуге мәжбүр болды.

1979 жылдың 1 ақпанында Иранға қудалауда жүрген аятолла Хомейни қайта оралып, билікті өз қолына алды. Жаңа өтпелі үкімет тағайындалды. Наурыз айында Иранның саяси жүйесіне қатысты [[Ирандағы референдум (1979, наурыз)|референдум]] өтіп, 1979 жылдың 1 сәуірінде Иран алғашқы ислам республикасы ретінде жарияланды.

Ирандағы Ислам революциясы ХХ ғасырдың маңызды оқиғаларының бірі болды және бүкіл әлемге үлкен тарихи әсер етті. Мұнай және газға бай Иранда ислам билігінің орнауы мұсылман әлемінде [[Сунниттер|сунниттік]] [[Сауд Арабиясы]]ның бейресми көшбасшылық мәртебесіне күмән тудырды.

==Тарихи негіз==
Соңғы Иран шаһы, [[Мұхаммед Реза Пехлеви]], 1941 жылы [[Ұлыбритания|британдық]] және [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|кеңес]] әскерлерінің елге кіруі мен әкесі [[Реза Пехлеви]]дің тақтан бас тартуынан кейін билікке келді. Оның Иранды басқаруы 1953 жылы Халық майданы — ирандық кәсіпкерлер мен діндарлардың мүддесін білдіретін саяси ұйымдар коалициясымен қатынастардың шиеленісуі нәтижесінде үзілді. Бұл коалицияны премьер-министр [[Мұхаммад Мұсаддық]] басқарды, ол жеке (көп жағдайда ағылшын) меншікке жататын [[мұнай]] өндіруші компанияларды ұлттық меншікке өткізді. [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] пен [[Ұлыбритания]] оған жауап ретінде Иран мұнайына [[бойкот]] жариялап, 1953 жылдың 19 тамызында Батыс елдерінің қолдауымен [[Ирандағы төңкеріс (1953)|мемлекеттік төңкеріс]] жасалды&lt;ref&gt;Ends of British Imperialism: The Scramble for Empire, Suez, and Decolonization. I.B.Tauris. 2007. pp. [https://books.google.ru/books?id=NQnpQNKeKKAC&amp;pg=PA775 775] {{Wayback|url=https://books.google.ru/books?id=NQnpQNKeKKAC&amp;pg=PA775|date=20180407054314}} of 1082. ISBN 978-1-84511-347-6.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nytimes.com/library/world/mideast/041600iran-cia-index.html|title=New York Times Special Report: The C.I.A. in Iran|accessdate=2013-01-13|archiveurl=https://www.webcitation.org/6DoQs128r?url=http://www.nytimes.com/library/world/mideast/041600iran-cia-index.html|archivedate=2013-01-20}}&lt;/ref&gt;. Нәтижесінде билікке Батысқа жақын күштердің коалициясы келіп, Мұсаддық күшпен биліктен алынып, тұтқындалды. Шаһ Иранға оралып, мұнай өнеркәсібін бұрынғы иелеріне қайтаруға көмектесті.

Кейін шаһ Иранды радикалды түрде [[Вестернизация |батыстандыруды]] жалғастырды. Сыртқы саясатта ол еш күмәнсіз АҚШ-қа бағдар ұстанды. Осылайша, шаһтық Иран [[Израиль]]мен достық қарым-қатынас орнатқан жалғыз ислам мемлекеті болды. Шаһ Чад, Сомали және Омандағы проамерикандық режимдерді қолдады. Моноархияға қарсы барлық [[оппозиция]] қатаң түрде тыйым салынды және [[САВАК]] арнайы қызметі тарапынан аяусыз басып-жаншу жүргізілді. Олардың түрмелерінде жүздеген мың ирандықтар отырды. Иран Ұлттық майданының көптеген белсенді жақтаушылары физикалық түрде жойылған немесе елден қашып кеткендіктен, шахқа қарсы тұрған жалғыз күш діндарлар болды, олардың көрнекті өкілдерінің бірі Қомнан шыққан дін қызметкері [[Рухолла Хомейни]] еді. Діндарлар елдің ең кедей бөлігіне сүйенді, мұнда шахтың беделі өте төмен болған.

Хомейни шаһтың батысқа ұмтылған ішкі және сыртқы саясатын сынға алды. Оның 1963 жылдың 5 маусымында тұтқындалуынан кейін Иранда бірқатар демонстрациялар мен наразылық шаралары өтті, оларды күшпен тарату барысында ресми мәліметтер бойынша 86 адам, наразылық білдірушілердің мәліметтері бойынша 15 мың адам қаза тапты. Хомейни үйқамаққа алынды, бірақ 8 айдан кейін қайтадан бостандыққа шығып, шаһқа қарсы әрекеттерін жалғастырды. 1964 жылдың қарашасында Хомейни тұтқындалып, елден шығарылды.

Эмиграцияда Хомейни шаһқа қарсы қызметін жалғастырды. Өзінің негізгі еңбегінде — «Ислам мемлекеті» ({{lang-fa|ولایت فقیه}}‎ — Факих билігі) ол кейін [[ислам республикасы]] деп аталатын мемлекеттік құрылымның негізгі принциптерін баяндады. Имамның кітаптары мен аудио кассеталары [[контрабанда]]лық жолмен Иранға өткізіліп, халық арасында таралды.

Бұл уақытта Пехлеви саясаты іс жүзінде өзгермеді. 1970-жылдары монархияның жағдайын қиындатқан бірқатар оқиғалар болды.

Мысалы, 1971 жылы [[Персеполис]] археологиялық кешенінде [[парсы монархиясының 2500 жылдығы]] кеңінен тойланды. Арнайы қабылдауға тек шетелдік қонақтар шақырылды, оған бір тоннадан астам [[Қара уылдырық|ақсерке уылдырығы]] дайындалды. Халық арасында ерекше наразылық туғызған жайт — сол уақытта [[Систан және Белуджистан|Систан мен Белуджистан]], тіпті [[Фарс облысы|Фарс]] (мерекелік шаралар өтетін орын) өңірлерінде [[қуаңшылық]] пен [[аштық]] қаупі болды&lt;ref&gt;Hiro, Dilip. Iran Under the Ayatollahs. London: Routledge &amp; Kegan Paul. 1985. p. 57.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Кітап
 |авторы               = Robin Wright
 |тақырыбы         = The Last Great Revolution: Turmoil And Transformation In Iran
 |сілтеме             = http://www.randomhouse.com/catalog/display.pperl?isbn=9780375706301
 |орны               = New York, NY
 |баспасы = Vintage
 |жыл                   = 2000
 |беттері         = 220
 |archivedate              = 2021-01-27
 |archiveurl               = https://web.archive.org/web/20210127205443/http://www.randomhouse.com/catalog/display.pperl?isbn=9780375706301
}}&lt;/ref&gt;.

1973 жылғы дағдарыстан кейінгі мұнай серпілісінен [[инфляция]]ның жедел өсуі орын алды. Сонымен қатар, Иранға мыңдаған шетелдік мамандар шақырылып, олар америкалық мұнай өндіру жабдықтарын енгізе бастады.

[[Мемлекеттік аппарат]] тұтасымен [[сыбайлас жемқорлық]]қа батқан еді. 1976 жылы шаһ дәстүрлі иран күнтізбесін ауыстыруды шешіп, енді жыл санау [[II Кир|Ұлы Кирдің]] таққа отырған уақытынан басталды. Соңғы тамшы, 1977 жылдың 23 қазанында [[Нажаф|ан-Нажафта]] Хомейнидің үлкен ұлы [[Мұстафа Хомейни|Мұстафа]] қайтыс болған кездегі даулы жағдай болды.

===Оппозицияның пайда болуы===
1977 жылы [[АҚШ президенті]] [[Джимми Картер]] әкімшілігінің қысымымен шаһ құрылысының сыншыларына қарсы [[репрессия]]ларды жұмсартып, бірнеше жүздеген саяси тұтқынды босатты. Иранда [[Конституционализм|конституционалистер]], [[Марксизм|марксистер]] және [[Исламизм|исламистер]] сияқты саяси оппозиция топтары заңды немесе жартылай заңды негізде пайда бола бастады. Оппозицияның заңды қызметі қоғамдағы дінге қысым жасау, ішкі саясаттағы [[Парсылар|парсы ұлтына]] бағытталу және проамерикандық сыртқы саясат, сондай-ақ «мемлекеттік капитализм» саясаты мен кең таралған кедейлікпен байланысты наразылықтарды бағыттауға мүмкіндік берді.

Белсенді оппозицияның негізгі бөлігін халықтың кең топтарының, әсіресе ұлттық азшылықтар көп тұратын өңірлерде ([[Курдистан (остан)|Курдистан]], [[Лурестан]] және [[Иран Әзірбайжаны]]) сеніміне ие болған дін қызметкерлері мен зиялылар құрады. Жалпы алғанда, оппозиция белгілі бір саяси партияға байланысты әртүрлі [[радикализм]] деңгейінде өзгеріп отыратын ұлттан жоғары «исламдық социализм» идеяларының төңірегінде топтасты.

Конституционалистер, негізінен [[Иран Ұлттық майданы]]ның өкілдері, демократиялық парламенттік сайлаулармен [[Парламенттік монархия|конституциялық монархия]] құруды қолдады.

Нашар ұйымдасқандықтан, марксистер өз позицияларынан айрылды. Ирандағы ең ірі солшыл партия — Кеңес Одағының тікелей қолдауына ие болған «[[Иран халық партиясы|Иран халық бұқарасының партиясы]]» еді. Солшылдар билікті күшпен өзгерту мен шахты физикалық тұрғыда жоюды қолдады. Олар революцияның жеңісіне өз үлестерін қосқанымен, [[клерикализм]]ге қарсы ұстанымдарына байланысты алғашқы еркін сайланған парламентке кіре алмады.

Исламистердің арасында әсіресе революциядан кейінгі Иранның алғашқы премьер-министрі [[Мехди Базарган]] қатысқан Еркін Иран қозғалысы ерекшеленді. Қозғалыс қатысушылары билікті бейбіт, заң аясында ауыстыруды қолдады.

Хомейни жақтастары [[Мұртаза Мұтаххари]], [[Мұхаммад Бехешти]] және [[Әли Ақбар Хашеми Рафсанджани]] кірген «Күрескер діндарлар қоғамын» құрды. Революцияның жеңісінен кейін олар жоғары мемлекеттік лауазымдарға ие болды.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Иран тарихы]]
[[Санат:Ислам тарихы]]
[[Санат:ХХ-ғасырдағы революциялар]]
[[Санат:Ирандағы ислам революциясы]]</text>
      <sha1>by73x55q64pl0syuz161jn4za3cdixp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400772</id>
      <parentid>3400767</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T21:09:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ismukhammed</username>
        <id>4565</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихи негіз */</comment>
      <origin>3400772</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20465" sha1="hugdr8q4lnjg3xpyp5o6fkf48lcw1ru" xml:space="preserve">{{Оқиға
 | атауы = Ислам революциясы
 | сурет = 
 | сурет атауы = 
 | сурет ені = 
 | ана тілі = {{lang-fa|انقلاب اسلامی}}
 | қазақша атауы = 
 | дата = 
 | уақыт = 1978 жылғы 8 қаңтардан 1979 жылғы 11 ақпанға дейін
 | ұзақтық = 
 | орын = [[Иран]]
 | координат = 
 | сондай-ақ белгілі = 
 | түрі = 
 | тақырып = 
 | себебі = Иран халқының шаһ [[Мұхаммед Реза Пехлеви]]дің басқару саясатына наразылығы,&lt;br&gt;Мемлекет тарапынан діндар [[шииттер]]ге қысым көрсетілуі және [[аятолла]] [[Рухолла Хомейни]]дің елден шығарылуы,&lt;br&gt;Елдегі қиын әлеуметтік-экономикалық жағдай.
 | мақсат = Иранда [[монархия]]ның, атап айтқанда [[Пехлеви]] әулетінің құлатылуы,&lt;br&gt;Иранда «демократиялық, әлеуметтік және әділетті мемлекет» құру.
 | тілші = 
 | қаражат = 
 | басшы = 
 | ұйымдастырған = 
 | түсірген = 
 | қатысушылар = бірнеше миллион
 | нәтижесі = Пехлеви әулеті мен монархияның құлатылуы,&lt;br&gt;Шаһ отбасының елден қашуы,&lt;br&gt;[[Ирандағы референдум (1979, наурыз)|Иранның болашағы туралы 1979 жылғы бүкілхалықтық референдум]],&lt;br&gt;[[Иран|Иран Ислам Республикасының]] құрылуы,&lt;br&gt;Елде шиит дінбасыларының билікке келуі,&lt;br&gt;Аятолла [[Рухолла Хомейни|Хомейнидің]] Иран Ислам Республикасының жоғарғы басшысы болып сайлануы,&lt;br&gt;Жаңа Конституцияның қабылдануы,&lt;br&gt;Ирандағы революцияға байланысты орын алған [[Энергетикалық дағдарыс (1979)|әлемдік энергетикалық дағдарыс]],&lt;br&gt;[[АҚШ азаматтарының Иранда тұтқынға алынуы]],&lt;br&gt;[[Иран-Ирак соғысы]]ның басталуы,&lt;br&gt;[[Ирандағы Мәдени революция]] (1980—1983).
 | шығын1 = 
 | шығын2 = 
 | шығын3 = 
 | өлім = 2781
 | жарақаттанғандар = Ондаған мың
 | жоғалғандар = 
 | мүліктік шығын = 
 | жерлеу = 
 | сауал = 
 | тергеу = 
 | коронер = 
 | тұтқындалғандар = 
 | күдіктілер = Ондаған мың
 | айыпталушылар = 
 | сотталғандар = 
 | шығын = 
 | шешім = 
 | айып = 
 | үкім = 
 | сот = 
 | марапат = 
 | түсірілім = 
 | сайт = 
 | алдыңғы = 
 | кейінгі = 
}}
'''Ислам революциясы''' ({{lang-fa|انقلاب اسلامی}} — ''Enghelâb-e eslâmi''), '''Иран революциясы''', '''1979 жылғы революция''' — [[Иран]]да [[шаһ]] [[Мұхаммед Реза Пехлеви]]дің эмиграциясы, [[монархия]]ның жойылуы және [[аятолла]] [[Рухолла Хомейни]] басқарған жаңа әкімшіліктің құрылуы сияқты оқиғалардың нәтижесінде орын алған бірқатар оқиғалар.

[[Революция]]ның басталу күні ретінде 1978 жылғы 8 қаңтар белгіленген. Сол күні [[Қом (қала)|Қом]] қаласында алғаш рет ірі үкіметке қарсы [[демонстрация]] ұйымдастырылып, ол негізсіз қатыгездікпен басылған еді. 1978 жылы Иранның әртүрлі қалаларында ислам дінбасыларының өкілдері ұйымдастырған шерулер әскердің, соның ішінде [[шаһ гвардиясы]] мен [[САВАК]] тарапынан қаталдықпен басылды. Жыл соңына қарай революционерлер саяси [[ереуіл]]дерге көшіп, бұл әрекеттер ел экономикасын толықтай тоқырауға ұшыратты. Билікті өз қолында ұстап тұра алмайтынын сезген шаһ билікті оппозицияның бірқатар қалыпты мүшелері арасындағы премьер-министрге тапсырып, елден кетуге мәжбүр болды.

1979 жылдың 1 ақпанында Иранға қудалауда жүрген аятолла Хомейни қайта оралып, билікті өз қолына алды. Жаңа өтпелі үкімет тағайындалды. Наурыз айында Иранның саяси жүйесіне қатысты [[Ирандағы референдум (1979, наурыз)|референдум]] өтіп, 1979 жылдың 1 сәуірінде Иран алғашқы ислам республикасы ретінде жарияланды.

Ирандағы Ислам революциясы ХХ ғасырдың маңызды оқиғаларының бірі болды және бүкіл әлемге үлкен тарихи әсер етті. Мұнай және газға бай Иранда ислам билігінің орнауы мұсылман әлемінде [[Сунниттер|сунниттік]] [[Сауд Арабиясы]]ның бейресми көшбасшылық мәртебесіне күмән тудырды.

==Тарихи негіз==
Соңғы Иран шаһы, [[Мұхаммед Реза Пехлеви]], 1941 жылы [[Ұлыбритания|британдық]] және [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|кеңес]] әскерлерінің елге кіруі мен әкесі [[Реза Пехлеви]]дің тақтан бас тартуынан кейін билікке келді. Оның Иранды басқаруы 1953 жылы Халық майданы — ирандық кәсіпкерлер мен діндарлардың мүддесін білдіретін саяси ұйымдар коалициясымен қатынастардың шиеленісуі нәтижесінде үзілді. Бұл коалицияны премьер-министр [[Мұхаммад Мұсаддық]] басқарды, ол жеке (көп жағдайда ағылшын) меншікке жататын [[мұнай]] өндіруші компанияларды ұлттық меншікке өткізді. [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] пен [[Ұлыбритания]] оған жауап ретінде Иран мұнайына [[бойкот]] жариялап, 1953 жылдың 19 тамызында Батыс елдерінің қолдауымен [[Ирандағы төңкеріс (1953)|мемлекеттік төңкеріс]] жасалды&lt;ref&gt;Ends of British Imperialism: The Scramble for Empire, Suez, and Decolonization. I.B.Tauris. 2007. pp. [https://books.google.ru/books?id=NQnpQNKeKKAC&amp;pg=PA775 775] {{Wayback|url=https://books.google.ru/books?id=NQnpQNKeKKAC&amp;pg=PA775|date=20180407054314}} of 1082. ISBN 978-1-84511-347-6.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nytimes.com/library/world/mideast/041600iran-cia-index.html|title=New York Times Special Report: The C.I.A. in Iran|accessdate=2013-01-13|archiveurl=https://www.webcitation.org/6DoQs128r?url=http://www.nytimes.com/library/world/mideast/041600iran-cia-index.html|archivedate=2013-01-20}}&lt;/ref&gt;. Нәтижесінде билікке Батысқа жақын күштердің коалициясы келіп, Мұсаддық күшпен биліктен алынып, тұтқындалды. Шаһ Иранға оралып, мұнай өнеркәсібін бұрынғы иелеріне қайтаруға көмектесті.

Кейін шаһ Иранды радикалды түрде [[Вестернизация |батыстандыруды]] жалғастырды. Сыртқы саясатта ол еш күмәнсіз АҚШ-қа бағдар ұстанды. Осылайша, шаһтық Иран [[Израиль]]мен достық қарым-қатынас орнатқан жалғыз ислам мемлекеті болды. Шаһ Чад, Сомали және Омандағы проамерикандық режимдерді қолдады. Моноархияға қарсы барлық [[оппозиция]] қатаң түрде тыйым салынды және [[САВАК]] арнайы қызметі тарапынан аяусыз басып-жаншу жүргізілді. Олардың түрмелерінде жүздеген мың ирандықтар отырды. Иран Ұлттық майданының көптеген белсенді жақтаушылары физикалық түрде жойылған немесе елден қашып кеткендіктен, шахқа қарсы тұрған жалғыз күш діндарлар болды, олардың көрнекті өкілдерінің бірі Қомнан шыққан дін қызметкері [[Рухолла Хомейни]] еді. Діндарлар елдің ең кедей бөлігіне сүйенді, мұнда шахтың беделі өте төмен болған.

Хомейни шаһтың батысқа ұмтылған ішкі және сыртқы саясатын сынға алды. Оның 1963 жылдың 5 маусымында тұтқындалуынан кейін Иранда бірқатар демонстрациялар мен наразылық шаралары өтті, оларды күшпен тарату барысында ресми мәліметтер бойынша 86 адам, наразылық білдірушілердің мәліметтері бойынша 15 мың адам қаза тапты. Хомейни үйқамаққа алынды, бірақ 8 айдан кейін қайтадан бостандыққа шығып, шаһқа қарсы әрекеттерін жалғастырды. 1964 жылдың қарашасында Хомейни тұтқындалып, елден шығарылды.

Эмиграцияда Хомейни шаһқа қарсы қызметін жалғастырды. Өзінің негізгі еңбегінде — «Ислам мемлекеті» ({{lang-fa|ولایت فقیه}}‎ — Факих билігі) ол кейін [[ислам республикасы]] деп аталатын мемлекеттік құрылымның негізгі принциптерін баяндады. Имамның кітаптары мен аудио кассеталары [[контрабанда]]лық жолмен Иранға өткізіліп, халық арасында таралды.

Бұл уақытта Пехлеви саясаты іс жүзінде өзгермеді. 1970-жылдары монархияның жағдайын қиындатқан бірқатар оқиғалар болды.

Мысалы, 1971 жылы [[Персеполис]] археологиялық кешенінде [[парсы монархиясының 2500 жылдығы]] кеңінен тойланды. Арнайы қабылдауға тек шетелдік қонақтар шақырылды, оған бір тоннадан астам [[Қара уылдырық|ақсерке уылдырығы]] дайындалды. Халық арасында ерекше наразылық туғызған жайт — сол уақытта [[Систан және Белуджистан|Систан мен Белуджистан]], тіпті [[Фарс облысы|Фарс]] (мерекелік шаралар өтетін орын) өңірлерінде [[қуаңшылық]] пен [[аштық]] қаупі болды&lt;ref&gt;Hiro, Dilip. Iran Under the Ayatollahs. London: Routledge &amp; Kegan Paul. 1985. p. 57.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Кітап
 |авторы               = Robin Wright
 |тақырыбы         = The Last Great Revolution: Turmoil And Transformation In Iran
 |сілтеме             = http://www.randomhouse.com/catalog/display.pperl?isbn=9780375706301
 |орны               = New York, NY
 |баспасы = Vintage
 |жыл                   = 2000
 |беттері         = 220
 |archivedate              = 2021-01-27
 |archiveurl               = https://web.archive.org/web/20210127205443/http://www.randomhouse.com/catalog/display.pperl?isbn=9780375706301
}}&lt;/ref&gt;.

1973 жылғы дағдарыстан кейінгі мұнай серпілісінен [[инфляция]]ның жедел өсуі орын алды. Сонымен қатар, Иранға мыңдаған шетелдік мамандар шақырылып, олар америкалық мұнай өндіру жабдықтарын енгізе бастады.

[[Мемлекеттік аппарат]] тұтасымен [[сыбайлас жемқорлық]]қа батқан еді. 1976 жылы шаһ дәстүрлі иран күнтізбесін ауыстыруды шешіп, енді жыл санау [[II Кир|Ұлы Кирдің]] таққа отырған уақытынан басталды. Соңғы тамшы, 1977 жылдың 23 қазанында [[Нажаф|ан-Нажафта]] Хомейнидің үлкен ұлы [[Мұстафа Хомейни|Мұстафа]] қайтыс болған кездегі даулы жағдай болды.

===Оппозицияның пайда болуы===
1977 жылы [[АҚШ президенті]] [[Джимми Картер]] әкімшілігінің қысымымен шаһ құрылысының сыншыларына қарсы [[репрессия]]ларды жұмсартып, бірнеше жүздеген саяси тұтқынды босатты. Иранда [[Конституционализм|конституционалистер]], [[Марксизм|марксистер]] және [[Исламизм|исламистер]] сияқты саяси оппозиция топтары заңды немесе жартылай заңды негізде пайда бола бастады. Оппозицияның заңды қызметі қоғамдағы дінге қысым жасау, ішкі саясаттағы [[Парсылар|парсы ұлтына]] бағытталу және проамерикандық сыртқы саясат, сондай-ақ «мемлекеттік капитализм» саясаты мен кең таралған кедейлікпен байланысты наразылықтарды бағыттауға мүмкіндік берді.

Белсенді оппозицияның негізгі бөлігін халықтың кең топтарының, әсіресе ұлттық азшылықтар көп тұратын өңірлерде ([[Курдистан (остан)|Курдистан]], [[Лурестан]] және [[Иран Әзірбайжаны]]) сеніміне ие болған дін қызметкерлері мен зиялылар құрады. Жалпы алғанда, оппозиция белгілі бір саяси партияға байланысты әртүрлі [[радикализм]] деңгейінде өзгеріп отыратын ұлттан жоғары «исламдық социализм» идеяларының төңірегінде топтасты.

Конституционалистер, негізінен [[Иран Ұлттық майданы]]ның өкілдері, демократиялық парламенттік сайлаулармен [[Парламенттік монархия|конституциялық монархия]] құруды қолдады.

Нашар ұйымдасқандықтан, марксистер өз позицияларынан айрылды. Ирандағы ең ірі солшыл партия — Кеңес Одағының тікелей қолдауына ие болған «[[Иран халық партиясы|Иран халық бұқарасының партиясы]]» еді. Солшылдар билікті күшпен өзгерту мен шахты физикалық тұрғыда жоюды қолдады. Олар революцияның жеңісіне өз үлестерін қосқанымен, [[клерикализм]]ге қарсы ұстанымдарына байланысты алғашқы еркін сайланған парламентке кіре алмады.

Исламистердің арасында әсіресе революциядан кейінгі Иранның алғашқы премьер-министрі [[Мехди Базарган]] қатысқан Еркін Иран қозғалысы ерекшеленді. Қозғалыс қатысушылары билікті бейбіт, заң аясында ауыстыруды қолдады.

Хомейни жақтастары [[Мұртаза Мұтаххари]], [[Мұхаммад Бехешти]] және [[Әли Ақбар Хашеми Рафсанджани]] кірген «Күрескер діндарлар қоғамын» құрды. Революцияның жеңісінен кейін олар жоғары мемлекеттік лауазымдарға ие болды.

==Революцияның басталуы==
Ислам революциясының басталуы Қомдағы (дәстүрлі діни қала) 1978 жылдың қаңтар оқиғаларына байланысты болды. Мемлекеттік газетте Хомейниге қарсы жазылған жала жабушы мақалаға қарсылық танытқан студенттердің демонстрациясын полиция оқ ату арқылы таратты. Ресми мәліметтер бойынша, қақтығыстарда 2 студент қайтыс болды, ал наразылардың деректері 70 адамның қаза тапқанын көрсетеді. Шиит дәстүріне сай, қайтыс болғандарға арналған еске алу рәсімдері 40 күннен кейін өтетіндіктен, Кумдағы қақтығыстардан 40 күн өткен соң, 18 ақпанда, [[Тебриздегі көтеріліс|наразылық]] [[Тебриз]]де қайта тұтанды (оны басу да адам шығынына алып келді), содан кейін көтерілістердің толқыны барлық ірі қалаларда жалғаса берді: 29 наурыз, 10 мамыр және тағы басқа күндері.

Жұртшылықты тыныштандыруға үміттенген шах маусым айында еркін сайлау өткізетінін мәлімдеді. Бұған қоса, Мұхаммед Реза Пехлеви [[инфляция]]ға қарсы жедел шаралар қабылдауға тырысты, алайда бұл әрекет жұмысшыларды жаппай жұмыстан босатуға әкелді. Жұмысшылардың көбісі наразылық білдірушілерге қосылғандықтан, зауыттар тоқтап қалды. 1978 жылдың қарашасына қарай жаппай ереуілдер [[Иран экономикасы]]н қатты әлсіретті.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Иран тарихы]]
[[Санат:Ислам тарихы]]
[[Санат:ХХ-ғасырдағы революциялар]]
[[Санат:Ирандағы ислам революциясы]]</text>
      <sha1>hugdr8q4lnjg3xpyp5o6fkf48lcw1ru</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400773</id>
      <parentid>3400772</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T21:17:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ismukhammed</username>
        <id>4565</id>
      </contributor>
      <comment>/* Революцияның басталуы */</comment>
      <origin>3400773</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25656" sha1="f4suqdbt926zhekzyj4j0r4olz29thb" xml:space="preserve">{{Оқиға
 | атауы = Ислам революциясы
 | сурет = 
 | сурет атауы = 
 | сурет ені = 
 | ана тілі = {{lang-fa|انقلاب اسلامی}}
 | қазақша атауы = 
 | дата = 
 | уақыт = 1978 жылғы 8 қаңтардан 1979 жылғы 11 ақпанға дейін
 | ұзақтық = 
 | орын = [[Иран]]
 | координат = 
 | сондай-ақ белгілі = 
 | түрі = 
 | тақырып = 
 | себебі = Иран халқының шаһ [[Мұхаммед Реза Пехлеви]]дің басқару саясатына наразылығы,&lt;br&gt;Мемлекет тарапынан діндар [[шииттер]]ге қысым көрсетілуі және [[аятолла]] [[Рухолла Хомейни]]дің елден шығарылуы,&lt;br&gt;Елдегі қиын әлеуметтік-экономикалық жағдай.
 | мақсат = Иранда [[монархия]]ның, атап айтқанда [[Пехлеви]] әулетінің құлатылуы,&lt;br&gt;Иранда «демократиялық, әлеуметтік және әділетті мемлекет» құру.
 | тілші = 
 | қаражат = 
 | басшы = 
 | ұйымдастырған = 
 | түсірген = 
 | қатысушылар = бірнеше миллион
 | нәтижесі = Пехлеви әулеті мен монархияның құлатылуы,&lt;br&gt;Шаһ отбасының елден қашуы,&lt;br&gt;[[Ирандағы референдум (1979, наурыз)|Иранның болашағы туралы 1979 жылғы бүкілхалықтық референдум]],&lt;br&gt;[[Иран|Иран Ислам Республикасының]] құрылуы,&lt;br&gt;Елде шиит дінбасыларының билікке келуі,&lt;br&gt;Аятолла [[Рухолла Хомейни|Хомейнидің]] Иран Ислам Республикасының жоғарғы басшысы болып сайлануы,&lt;br&gt;Жаңа Конституцияның қабылдануы,&lt;br&gt;Ирандағы революцияға байланысты орын алған [[Энергетикалық дағдарыс (1979)|әлемдік энергетикалық дағдарыс]],&lt;br&gt;[[АҚШ азаматтарының Иранда тұтқынға алынуы]],&lt;br&gt;[[Иран-Ирак соғысы]]ның басталуы,&lt;br&gt;[[Ирандағы Мәдени революция]] (1980—1983).
 | шығын1 = 
 | шығын2 = 
 | шығын3 = 
 | өлім = 2781
 | жарақаттанғандар = Ондаған мың
 | жоғалғандар = 
 | мүліктік шығын = 
 | жерлеу = 
 | сауал = 
 | тергеу = 
 | коронер = 
 | тұтқындалғандар = 
 | күдіктілер = Ондаған мың
 | айыпталушылар = 
 | сотталғандар = 
 | шығын = 
 | шешім = 
 | айып = 
 | үкім = 
 | сот = 
 | марапат = 
 | түсірілім = 
 | сайт = 
 | алдыңғы = 
 | кейінгі = 
}}
'''Ислам революциясы''' ({{lang-fa|انقلاب اسلامی}} — ''Enghelâb-e eslâmi''), '''Иран революциясы''', '''1979 жылғы революция''' — [[Иран]]да [[шаһ]] [[Мұхаммед Реза Пехлеви]]дің эмиграциясы, [[монархия]]ның жойылуы және [[аятолла]] [[Рухолла Хомейни]] басқарған жаңа әкімшіліктің құрылуы сияқты оқиғалардың нәтижесінде орын алған бірқатар оқиғалар.

[[Революция]]ның басталу күні ретінде 1978 жылғы 8 қаңтар белгіленген. Сол күні [[Қом (қала)|Қом]] қаласында алғаш рет ірі үкіметке қарсы [[демонстрация]] ұйымдастырылып, ол негізсіз қатыгездікпен басылған еді. 1978 жылы Иранның әртүрлі қалаларында ислам дінбасыларының өкілдері ұйымдастырған шерулер әскердің, соның ішінде [[шаһ гвардиясы]] мен [[САВАК]] тарапынан қаталдықпен басылды. Жыл соңына қарай революционерлер саяси [[ереуіл]]дерге көшіп, бұл әрекеттер ел экономикасын толықтай тоқырауға ұшыратты. Билікті өз қолында ұстап тұра алмайтынын сезген шаһ билікті оппозицияның бірқатар қалыпты мүшелері арасындағы премьер-министрге тапсырып, елден кетуге мәжбүр болды.

1979 жылдың 1 ақпанында Иранға қудалауда жүрген аятолла Хомейни қайта оралып, билікті өз қолына алды. Жаңа өтпелі үкімет тағайындалды. Наурыз айында Иранның саяси жүйесіне қатысты [[Ирандағы референдум (1979, наурыз)|референдум]] өтіп, 1979 жылдың 1 сәуірінде Иран алғашқы ислам республикасы ретінде жарияланды.

Ирандағы Ислам революциясы ХХ ғасырдың маңызды оқиғаларының бірі болды және бүкіл әлемге үлкен тарихи әсер етті. Мұнай және газға бай Иранда ислам билігінің орнауы мұсылман әлемінде [[Сунниттер|сунниттік]] [[Сауд Арабиясы]]ның бейресми көшбасшылық мәртебесіне күмән тудырды.

==Тарихи негіз==
Соңғы Иран шаһы, [[Мұхаммед Реза Пехлеви]], 1941 жылы [[Ұлыбритания|британдық]] және [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|кеңес]] әскерлерінің елге кіруі мен әкесі [[Реза Пехлеви]]дің тақтан бас тартуынан кейін билікке келді. Оның Иранды басқаруы 1953 жылы Халық майданы — ирандық кәсіпкерлер мен діндарлардың мүддесін білдіретін саяси ұйымдар коалициясымен қатынастардың шиеленісуі нәтижесінде үзілді. Бұл коалицияны премьер-министр [[Мұхаммад Мұсаддық]] басқарды, ол жеке (көп жағдайда ағылшын) меншікке жататын [[мұнай]] өндіруші компанияларды ұлттық меншікке өткізді. [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] пен [[Ұлыбритания]] оған жауап ретінде Иран мұнайына [[бойкот]] жариялап, 1953 жылдың 19 тамызында Батыс елдерінің қолдауымен [[Ирандағы төңкеріс (1953)|мемлекеттік төңкеріс]] жасалды&lt;ref&gt;Ends of British Imperialism: The Scramble for Empire, Suez, and Decolonization. I.B.Tauris. 2007. pp. [https://books.google.ru/books?id=NQnpQNKeKKAC&amp;pg=PA775 775] {{Wayback|url=https://books.google.ru/books?id=NQnpQNKeKKAC&amp;pg=PA775|date=20180407054314}} of 1082. ISBN 978-1-84511-347-6.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nytimes.com/library/world/mideast/041600iran-cia-index.html|title=New York Times Special Report: The C.I.A. in Iran|accessdate=2013-01-13|archiveurl=https://www.webcitation.org/6DoQs128r?url=http://www.nytimes.com/library/world/mideast/041600iran-cia-index.html|archivedate=2013-01-20}}&lt;/ref&gt;. Нәтижесінде билікке Батысқа жақын күштердің коалициясы келіп, Мұсаддық күшпен биліктен алынып, тұтқындалды. Шаһ Иранға оралып, мұнай өнеркәсібін бұрынғы иелеріне қайтаруға көмектесті.

Кейін шаһ Иранды радикалды түрде [[Вестернизация |батыстандыруды]] жалғастырды. Сыртқы саясатта ол еш күмәнсіз АҚШ-қа бағдар ұстанды. Осылайша, шаһтық Иран [[Израиль]]мен достық қарым-қатынас орнатқан жалғыз ислам мемлекеті болды. Шаһ Чад, Сомали және Омандағы проамерикандық режимдерді қолдады. Моноархияға қарсы барлық [[оппозиция]] қатаң түрде тыйым салынды және [[САВАК]] арнайы қызметі тарапынан аяусыз басып-жаншу жүргізілді. Олардың түрмелерінде жүздеген мың ирандықтар отырды. Иран Ұлттық майданының көптеген белсенді жақтаушылары физикалық түрде жойылған немесе елден қашып кеткендіктен, шахқа қарсы тұрған жалғыз күш діндарлар болды, олардың көрнекті өкілдерінің бірі Қомнан шыққан дін қызметкері [[Рухолла Хомейни]] еді. Діндарлар елдің ең кедей бөлігіне сүйенді, мұнда шахтың беделі өте төмен болған.

Хомейни шаһтың батысқа ұмтылған ішкі және сыртқы саясатын сынға алды. Оның 1963 жылдың 5 маусымында тұтқындалуынан кейін Иранда бірқатар демонстрациялар мен наразылық шаралары өтті, оларды күшпен тарату барысында ресми мәліметтер бойынша 86 адам, наразылық білдірушілердің мәліметтері бойынша 15 мың адам қаза тапты. Хомейни үйқамаққа алынды, бірақ 8 айдан кейін қайтадан бостандыққа шығып, шаһқа қарсы әрекеттерін жалғастырды. 1964 жылдың қарашасында Хомейни тұтқындалып, елден шығарылды.

Эмиграцияда Хомейни шаһқа қарсы қызметін жалғастырды. Өзінің негізгі еңбегінде — «Ислам мемлекеті» ({{lang-fa|ولایت فقیه}}‎ — Факих билігі) ол кейін [[ислам республикасы]] деп аталатын мемлекеттік құрылымның негізгі принциптерін баяндады. Имамның кітаптары мен аудио кассеталары [[контрабанда]]лық жолмен Иранға өткізіліп, халық арасында таралды.

Бұл уақытта Пехлеви саясаты іс жүзінде өзгермеді. 1970-жылдары монархияның жағдайын қиындатқан бірқатар оқиғалар болды.

Мысалы, 1971 жылы [[Персеполис]] археологиялық кешенінде [[парсы монархиясының 2500 жылдығы]] кеңінен тойланды. Арнайы қабылдауға тек шетелдік қонақтар шақырылды, оған бір тоннадан астам [[Қара уылдырық|ақсерке уылдырығы]] дайындалды. Халық арасында ерекше наразылық туғызған жайт — сол уақытта [[Систан және Белуджистан|Систан мен Белуджистан]], тіпті [[Фарс облысы|Фарс]] (мерекелік шаралар өтетін орын) өңірлерінде [[қуаңшылық]] пен [[аштық]] қаупі болды&lt;ref&gt;Hiro, Dilip. Iran Under the Ayatollahs. London: Routledge &amp; Kegan Paul. 1985. p. 57.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Кітап
 |авторы               = Robin Wright
 |тақырыбы         = The Last Great Revolution: Turmoil And Transformation In Iran
 |сілтеме             = http://www.randomhouse.com/catalog/display.pperl?isbn=9780375706301
 |орны               = New York, NY
 |баспасы = Vintage
 |жыл                   = 2000
 |беттері         = 220
 |archivedate              = 2021-01-27
 |archiveurl               = https://web.archive.org/web/20210127205443/http://www.randomhouse.com/catalog/display.pperl?isbn=9780375706301
}}&lt;/ref&gt;.

1973 жылғы дағдарыстан кейінгі мұнай серпілісінен [[инфляция]]ның жедел өсуі орын алды. Сонымен қатар, Иранға мыңдаған шетелдік мамандар шақырылып, олар америкалық мұнай өндіру жабдықтарын енгізе бастады.

[[Мемлекеттік аппарат]] тұтасымен [[сыбайлас жемқорлық]]қа батқан еді. 1976 жылы шаһ дәстүрлі иран күнтізбесін ауыстыруды шешіп, енді жыл санау [[II Кир|Ұлы Кирдің]] таққа отырған уақытынан басталды. Соңғы тамшы, 1977 жылдың 23 қазанында [[Нажаф|ан-Нажафта]] Хомейнидің үлкен ұлы [[Мұстафа Хомейни|Мұстафа]] қайтыс болған кездегі даулы жағдай болды.

===Оппозицияның пайда болуы===
1977 жылы [[АҚШ президенті]] [[Джимми Картер]] әкімшілігінің қысымымен шаһ құрылысының сыншыларына қарсы [[репрессия]]ларды жұмсартып, бірнеше жүздеген саяси тұтқынды босатты. Иранда [[Конституционализм|конституционалистер]], [[Марксизм|марксистер]] және [[Исламизм|исламистер]] сияқты саяси оппозиция топтары заңды немесе жартылай заңды негізде пайда бола бастады. Оппозицияның заңды қызметі қоғамдағы дінге қысым жасау, ішкі саясаттағы [[Парсылар|парсы ұлтына]] бағытталу және проамерикандық сыртқы саясат, сондай-ақ «мемлекеттік капитализм» саясаты мен кең таралған кедейлікпен байланысты наразылықтарды бағыттауға мүмкіндік берді.

Белсенді оппозицияның негізгі бөлігін халықтың кең топтарының, әсіресе ұлттық азшылықтар көп тұратын өңірлерде ([[Курдистан (остан)|Курдистан]], [[Лурестан]] және [[Иран Әзірбайжаны]]) сеніміне ие болған дін қызметкерлері мен зиялылар құрады. Жалпы алғанда, оппозиция белгілі бір саяси партияға байланысты әртүрлі [[радикализм]] деңгейінде өзгеріп отыратын ұлттан жоғары «исламдық социализм» идеяларының төңірегінде топтасты.

Конституционалистер, негізінен [[Иран Ұлттық майданы]]ның өкілдері, демократиялық парламенттік сайлаулармен [[Парламенттік монархия|конституциялық монархия]] құруды қолдады.

Нашар ұйымдасқандықтан, марксистер өз позицияларынан айрылды. Ирандағы ең ірі солшыл партия — Кеңес Одағының тікелей қолдауына ие болған «[[Иран халық партиясы|Иран халық бұқарасының партиясы]]» еді. Солшылдар билікті күшпен өзгерту мен шахты физикалық тұрғыда жоюды қолдады. Олар революцияның жеңісіне өз үлестерін қосқанымен, [[клерикализм]]ге қарсы ұстанымдарына байланысты алғашқы еркін сайланған парламентке кіре алмады.

Исламистердің арасында әсіресе революциядан кейінгі Иранның алғашқы премьер-министрі [[Мехди Базарган]] қатысқан Еркін Иран қозғалысы ерекшеленді. Қозғалыс қатысушылары билікті бейбіт, заң аясында ауыстыруды қолдады.

Хомейни жақтастары [[Мұртаза Мұтаххари]], [[Мұхаммад Бехешти]] және [[Әли Ақбар Хашеми Рафсанджани]] кірген «Күрескер діндарлар қоғамын» құрды. Революцияның жеңісінен кейін олар жоғары мемлекеттік лауазымдарға ие болды.

==Революцияның басталуы==
Ислам революциясының басталуы Қомдағы (дәстүрлі діни қала) 1978 жылдың қаңтар оқиғаларына байланысты болды. Мемлекеттік газетте Хомейниге қарсы жазылған жала жабушы мақалаға қарсылық танытқан студенттердің демонстрациясын полиция оқ ату арқылы таратты. Ресми мәліметтер бойынша, қақтығыстарда 2 студент қайтыс болды, ал наразылардың деректері 70 адамның қаза тапқанын көрсетеді. Шиит дәстүріне сай, қайтыс болғандарға арналған еске алу рәсімдері 40 күннен кейін өтетіндіктен, Кумдағы қақтығыстардан 40 күн өткен соң, 18 ақпанда, [[Тебриздегі көтеріліс|наразылық]] [[Тебриз]]де қайта тұтанды (оны басу да адам шығынына алып келді), содан кейін көтерілістердің толқыны барлық ірі қалаларда жалғаса берді: 29 наурыз, 10 мамыр және тағы басқа күндері.

Жұртшылықты тыныштандыруға үміттенген шаһ маусым айында еркін сайлау өткізетінін мәлімдеді. Бұған қоса, Мұхаммед Реза Пехлеви [[инфляция]]ға қарсы жедел шаралар қабылдауға тырысты, алайда бұл әрекет жұмысшыларды жаппай жұмыстан босатуға әкелді. Жұмысшылардың көбісі наразылық білдірушілерге қосылғандықтан, зауыттар тоқтап қалды. 1978 жылдың қарашасына қарай жаппай ереуілдер [[Иран экономикасы]]н қатты әлсіретті.

===Революцияға дейінгі ел ішіндегі саяси күштердің орналасуы===

Иран Қарулы күштерінің революциялық дүрбелеңдерге көзқарасын 1978 жыл бойы келесі критерийлер бойынша айыра отырып қарастыруға болады: генералдар, жоғары офицерлер мен сержанттар, сарбаздар / жаңа шақырылғандар.

'''Генералдар'''. Бұл әскери топ шаһқа ешбір күмәнсіз адал болды. Саяси амбициялары жоқ жоғары әскери шенділер, елде тәртіпсіздіктер басталған кезде белгілі бір белсенділік көрсетті (не себепті екені түсініксіз). Осылайша, армия өз саяси еркін көрсетті, [[Джамшид Амузегар]] үкіметін ауыстыруды талап етті. Алайда, [[Жапар Шәріп-Эмами]] басқарған жаңа үкімет қарулы күштердің басшылығының талаптарына толығымен жауап бермеді, сол себепті 12 иран қаласында әскери жағдай енгізілгенімен, үкімет өз орнынан кетті. Қараша айының басында Шариф-Эмами үкіметі отставкаға кетті, оның орнына Бас штаб бастығы генерал [[Голям Реза Азхари]] тағайындалды. Қарулы күштер шаһты толығымен қолдап, оның адалдығын дәлелдеуді жалғастырды.

Жоғары офицерлердің адалдығы шаһтың жеке басына бағытталды. Шаһтың өз ұлының пайдасына тағына отыруы да монархқа опасыздық жасауға әкелмейтін еді.

Бұл адалдық елеулі сынақтан өтті, [[Әмір Аббас Ховейда]] мен САВАК-тың бұрынғы басшысы генерал [[Нематолла Нассир]]идің тұтқындалуынан кейін. Бірақ жоғары офицерлер арасында бұл мәселе бойынша үлкен белгісіздік туындаған жоқ. Династияға деген адалдық тұрақты қалды.

'''Жоғары офицерлер мен сержанттар'''. Жоғары офицерлер монархияға қарсы өткір сын айтпағанымен, олардың арасында революциялық толқулардан әсер еткен белгісіздік пайда болды.

1978 жылдың қыркүйек айында [[Тегеран]]да келесі бөлімдер орналастырылды: Империялық гвардия дивизиясы, 3 [[бригада]]дан және 3 жеке [[батальон]]нан құралған. Сонымен қатар, Тегеранда орналасқан империялық гвардиядан басқа тағы бір жеке бригада және 12 батальоннан тұратын қорғаныс бөлімдері, қосымша бөлімдер болды. Кейбір мәліметтер бойынша, империялық гвардия, әсіресе шаһтың күзетшілері, азшылықтардан құралатын болды; Тегеранда орналасқан 23-ші арнайы күштер бригадасы; Казвиннің 16-шы жаяу әскер дивизиясының бригадасы. Ең сенімді деп саналатын бөлім жандармерия болды, оған балалар үйінен шыққан адамдар алынғандықтан, олардың шахқа деген адалдығы бастапқыдан белгілі болды.

'''Сарбаздар/жаңа шақырылғандар'''. Бұл топтың монархияға көзқарасы көп белгісіздік туғызды. Қоғамдық тәртіпті қорғау кезінде бойкоттау жағдайлары тіркелген. &quot;Мәңгілік&quot; империялық гвардия бөлімшелері шаһиншаһқа сөзсіз бағынуымен ерекшеленді, олар монархияға қарсы шыққандарға қарсы тұруға психологиялық тұрғыдан дайын болды. Иран Қарулы күштері жалпы династияға деген адалдықты сақтап, демонстрацияларды қанға бояп басып тастауға белсене қатысты&lt;ref&gt;MINISTERIE VAN DEFENSIE LANDMACHT STAFF. /Ex. nr. 47./. Maandoverzicht – November 1978. DE CHEF LANDMACHTSTAF. VOOR DEZE: HET HOOFD VAN DE SECTIE INL &quot;A&quot; DE LUITENANT-KOLONEL - G. KLOOS. (9 Jan. 1979).&lt;/ref&gt;.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Иран тарихы]]
[[Санат:Ислам тарихы]]
[[Санат:ХХ-ғасырдағы революциялар]]
[[Санат:Ирандағы ислам революциясы]]</text>
      <sha1>f4suqdbt926zhekzyj4j0r4olz29thb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400776</id>
      <parentid>3400773</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T21:28:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ismukhammed</username>
        <id>4565</id>
      </contributor>
      <comment>/* Революцияға дейінгі ел ішіндегі саяси күштердің орналасуы */</comment>
      <origin>3400776</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28149" sha1="45dzb4zsffq3mvo8mv30iwvcx28i848" xml:space="preserve">{{Оқиға
 | атауы = Ислам революциясы
 | сурет = 
 | сурет атауы = 
 | сурет ені = 
 | ана тілі = {{lang-fa|انقلاب اسلامی}}
 | қазақша атауы = 
 | дата = 
 | уақыт = 1978 жылғы 8 қаңтардан 1979 жылғы 11 ақпанға дейін
 | ұзақтық = 
 | орын = [[Иран]]
 | координат = 
 | сондай-ақ белгілі = 
 | түрі = 
 | тақырып = 
 | себебі = Иран халқының шаһ [[Мұхаммед Реза Пехлеви]]дің басқару саясатына наразылығы,&lt;br&gt;Мемлекет тарапынан діндар [[шииттер]]ге қысым көрсетілуі және [[аятолла]] [[Рухолла Хомейни]]дің елден шығарылуы,&lt;br&gt;Елдегі қиын әлеуметтік-экономикалық жағдай.
 | мақсат = Иранда [[монархия]]ның, атап айтқанда [[Пехлеви]] әулетінің құлатылуы,&lt;br&gt;Иранда «демократиялық, әлеуметтік және әділетті мемлекет» құру.
 | тілші = 
 | қаражат = 
 | басшы = 
 | ұйымдастырған = 
 | түсірген = 
 | қатысушылар = бірнеше миллион
 | нәтижесі = Пехлеви әулеті мен монархияның құлатылуы,&lt;br&gt;Шаһ отбасының елден қашуы,&lt;br&gt;[[Ирандағы референдум (1979, наурыз)|Иранның болашағы туралы 1979 жылғы бүкілхалықтық референдум]],&lt;br&gt;[[Иран|Иран Ислам Республикасының]] құрылуы,&lt;br&gt;Елде шиит дінбасыларының билікке келуі,&lt;br&gt;Аятолла [[Рухолла Хомейни|Хомейнидің]] Иран Ислам Республикасының жоғарғы басшысы болып сайлануы,&lt;br&gt;Жаңа Конституцияның қабылдануы,&lt;br&gt;Ирандағы революцияға байланысты орын алған [[Энергетикалық дағдарыс (1979)|әлемдік энергетикалық дағдарыс]],&lt;br&gt;[[АҚШ азаматтарының Иранда тұтқынға алынуы]],&lt;br&gt;[[Иран-Ирак соғысы]]ның басталуы,&lt;br&gt;[[Ирандағы Мәдени революция]] (1980—1983).
 | шығын1 = 
 | шығын2 = 
 | шығын3 = 
 | өлім = 2781
 | жарақаттанғандар = Ондаған мың
 | жоғалғандар = 
 | мүліктік шығын = 
 | жерлеу = 
 | сауал = 
 | тергеу = 
 | коронер = 
 | тұтқындалғандар = 
 | күдіктілер = Ондаған мың
 | айыпталушылар = 
 | сотталғандар = 
 | шығын = 
 | шешім = 
 | айып = 
 | үкім = 
 | сот = 
 | марапат = 
 | түсірілім = 
 | сайт = 
 | алдыңғы = 
 | кейінгі = 
}}
'''Ислам революциясы''' ({{lang-fa|انقلاب اسلامی}} — ''Enghelâb-e eslâmi''), '''Иран революциясы''', '''1979 жылғы революция''' — [[Иран]]да [[шаһ]] [[Мұхаммед Реза Пехлеви]]дің эмиграциясы, [[монархия]]ның жойылуы және [[аятолла]] [[Рухолла Хомейни]] басқарған жаңа әкімшіліктің құрылуы сияқты оқиғалардың нәтижесінде орын алған бірқатар оқиғалар.

[[Революция]]ның басталу күні ретінде 1978 жылғы 8 қаңтар белгіленген. Сол күні [[Қом (қала)|Қом]] қаласында алғаш рет ірі үкіметке қарсы [[демонстрация]] ұйымдастырылып, ол негізсіз қатыгездікпен басылған еді. 1978 жылы Иранның әртүрлі қалаларында ислам дінбасыларының өкілдері ұйымдастырған шерулер әскердің, соның ішінде [[шаһ гвардиясы]] мен [[САВАК]] тарапынан қаталдықпен басылды. Жыл соңына қарай революционерлер саяси [[ереуіл]]дерге көшіп, бұл әрекеттер ел экономикасын толықтай тоқырауға ұшыратты. Билікті өз қолында ұстап тұра алмайтынын сезген шаһ билікті оппозицияның бірқатар қалыпты мүшелері арасындағы премьер-министрге тапсырып, елден кетуге мәжбүр болды.

1979 жылдың 1 ақпанында Иранға қудалауда жүрген аятолла Хомейни қайта оралып, билікті өз қолына алды. Жаңа өтпелі үкімет тағайындалды. Наурыз айында Иранның саяси жүйесіне қатысты [[Ирандағы референдум (1979, наурыз)|референдум]] өтіп, 1979 жылдың 1 сәуірінде Иран алғашқы ислам республикасы ретінде жарияланды.

Ирандағы Ислам революциясы ХХ ғасырдың маңызды оқиғаларының бірі болды және бүкіл әлемге үлкен тарихи әсер етті. Мұнай және газға бай Иранда ислам билігінің орнауы мұсылман әлемінде [[Сунниттер|сунниттік]] [[Сауд Арабиясы]]ның бейресми көшбасшылық мәртебесіне күмән тудырды.

==Тарихи негіз==
Соңғы Иран шаһы, [[Мұхаммед Реза Пехлеви]], 1941 жылы [[Ұлыбритания|британдық]] және [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|кеңес]] әскерлерінің елге кіруі мен әкесі [[Реза Пехлеви]]дің тақтан бас тартуынан кейін билікке келді. Оның Иранды басқаруы 1953 жылы Халық майданы — ирандық кәсіпкерлер мен діндарлардың мүддесін білдіретін саяси ұйымдар коалициясымен қатынастардың шиеленісуі нәтижесінде үзілді. Бұл коалицияны премьер-министр [[Мұхаммад Мұсаддық]] басқарды, ол жеке (көп жағдайда ағылшын) меншікке жататын [[мұнай]] өндіруші компанияларды ұлттық меншікке өткізді. [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] пен [[Ұлыбритания]] оған жауап ретінде Иран мұнайына [[бойкот]] жариялап, 1953 жылдың 19 тамызында Батыс елдерінің қолдауымен [[Ирандағы төңкеріс (1953)|мемлекеттік төңкеріс]] жасалды&lt;ref&gt;Ends of British Imperialism: The Scramble for Empire, Suez, and Decolonization. I.B.Tauris. 2007. pp. [https://books.google.ru/books?id=NQnpQNKeKKAC&amp;pg=PA775 775] {{Wayback|url=https://books.google.ru/books?id=NQnpQNKeKKAC&amp;pg=PA775|date=20180407054314}} of 1082. ISBN 978-1-84511-347-6.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nytimes.com/library/world/mideast/041600iran-cia-index.html|title=New York Times Special Report: The C.I.A. in Iran|accessdate=2013-01-13|archiveurl=https://www.webcitation.org/6DoQs128r?url=http://www.nytimes.com/library/world/mideast/041600iran-cia-index.html|archivedate=2013-01-20}}&lt;/ref&gt;. Нәтижесінде билікке Батысқа жақын күштердің коалициясы келіп, Мұсаддық күшпен биліктен алынып, тұтқындалды. Шаһ Иранға оралып, мұнай өнеркәсібін бұрынғы иелеріне қайтаруға көмектесті.

Кейін шаһ Иранды радикалды түрде [[Вестернизация |батыстандыруды]] жалғастырды. Сыртқы саясатта ол еш күмәнсіз АҚШ-қа бағдар ұстанды. Осылайша, шаһтық Иран [[Израиль]]мен достық қарым-қатынас орнатқан жалғыз ислам мемлекеті болды. Шаһ Чад, Сомали және Омандағы проамерикандық режимдерді қолдады. Моноархияға қарсы барлық [[оппозиция]] қатаң түрде тыйым салынды және [[САВАК]] арнайы қызметі тарапынан аяусыз басып-жаншу жүргізілді. Олардың түрмелерінде жүздеген мың ирандықтар отырды. Иран Ұлттық майданының көптеген белсенді жақтаушылары физикалық түрде жойылған немесе елден қашып кеткендіктен, шахқа қарсы тұрған жалғыз күш діндарлар болды, олардың көрнекті өкілдерінің бірі Қомнан шыққан дін қызметкері [[Рухолла Хомейни]] еді. Діндарлар елдің ең кедей бөлігіне сүйенді, мұнда шахтың беделі өте төмен болған.

Хомейни шаһтың батысқа ұмтылған ішкі және сыртқы саясатын сынға алды. Оның 1963 жылдың 5 маусымында тұтқындалуынан кейін Иранда бірқатар демонстрациялар мен наразылық шаралары өтті, оларды күшпен тарату барысында ресми мәліметтер бойынша 86 адам, наразылық білдірушілердің мәліметтері бойынша 15 мың адам қаза тапты. Хомейни үйқамаққа алынды, бірақ 8 айдан кейін қайтадан бостандыққа шығып, шаһқа қарсы әрекеттерін жалғастырды. 1964 жылдың қарашасында Хомейни тұтқындалып, елден шығарылды.

Эмиграцияда Хомейни шаһқа қарсы қызметін жалғастырды. Өзінің негізгі еңбегінде — «Ислам мемлекеті» ({{lang-fa|ولایت فقیه}}‎ — Факих билігі) ол кейін [[ислам республикасы]] деп аталатын мемлекеттік құрылымның негізгі принциптерін баяндады. Имамның кітаптары мен аудио кассеталары [[контрабанда]]лық жолмен Иранға өткізіліп, халық арасында таралды.

Бұл уақытта Пехлеви саясаты іс жүзінде өзгермеді. 1970-жылдары монархияның жағдайын қиындатқан бірқатар оқиғалар болды.

Мысалы, 1971 жылы [[Персеполис]] археологиялық кешенінде [[парсы монархиясының 2500 жылдығы]] кеңінен тойланды. Арнайы қабылдауға тек шетелдік қонақтар шақырылды, оған бір тоннадан астам [[Қара уылдырық|ақсерке уылдырығы]] дайындалды. Халық арасында ерекше наразылық туғызған жайт — сол уақытта [[Систан және Белуджистан|Систан мен Белуджистан]], тіпті [[Фарс облысы|Фарс]] (мерекелік шаралар өтетін орын) өңірлерінде [[қуаңшылық]] пен [[аштық]] қаупі болды&lt;ref&gt;Hiro, Dilip. Iran Under the Ayatollahs. London: Routledge &amp; Kegan Paul. 1985. p. 57.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Кітап
 |авторы               = Robin Wright
 |тақырыбы         = The Last Great Revolution: Turmoil And Transformation In Iran
 |сілтеме             = http://www.randomhouse.com/catalog/display.pperl?isbn=9780375706301
 |орны               = New York, NY
 |баспасы = Vintage
 |жыл                   = 2000
 |беттері         = 220
 |archivedate              = 2021-01-27
 |archiveurl               = https://web.archive.org/web/20210127205443/http://www.randomhouse.com/catalog/display.pperl?isbn=9780375706301
}}&lt;/ref&gt;.

1973 жылғы дағдарыстан кейінгі мұнай серпілісінен [[инфляция]]ның жедел өсуі орын алды. Сонымен қатар, Иранға мыңдаған шетелдік мамандар шақырылып, олар америкалық мұнай өндіру жабдықтарын енгізе бастады.

[[Мемлекеттік аппарат]] тұтасымен [[сыбайлас жемқорлық]]қа батқан еді. 1976 жылы шаһ дәстүрлі иран күнтізбесін ауыстыруды шешіп, енді жыл санау [[II Кир|Ұлы Кирдің]] таққа отырған уақытынан басталды. Соңғы тамшы, 1977 жылдың 23 қазанында [[Нажаф|ан-Нажафта]] Хомейнидің үлкен ұлы [[Мұстафа Хомейни|Мұстафа]] қайтыс болған кездегі даулы жағдай болды.

===Оппозицияның пайда болуы===
1977 жылы [[АҚШ президенті]] [[Джимми Картер]] әкімшілігінің қысымымен шаһ құрылысының сыншыларына қарсы [[репрессия]]ларды жұмсартып, бірнеше жүздеген саяси тұтқынды босатты. Иранда [[Конституционализм|конституционалистер]], [[Марксизм|марксистер]] және [[Исламизм|исламистер]] сияқты саяси оппозиция топтары заңды немесе жартылай заңды негізде пайда бола бастады. Оппозицияның заңды қызметі қоғамдағы дінге қысым жасау, ішкі саясаттағы [[Парсылар|парсы ұлтына]] бағытталу және проамерикандық сыртқы саясат, сондай-ақ «мемлекеттік капитализм» саясаты мен кең таралған кедейлікпен байланысты наразылықтарды бағыттауға мүмкіндік берді.

Белсенді оппозицияның негізгі бөлігін халықтың кең топтарының, әсіресе ұлттық азшылықтар көп тұратын өңірлерде ([[Курдистан (остан)|Курдистан]], [[Лурестан]] және [[Иран Әзірбайжаны]]) сеніміне ие болған дін қызметкерлері мен зиялылар құрады. Жалпы алғанда, оппозиция белгілі бір саяси партияға байланысты әртүрлі [[радикализм]] деңгейінде өзгеріп отыратын ұлттан жоғары «исламдық социализм» идеяларының төңірегінде топтасты.

Конституционалистер, негізінен [[Иран Ұлттық майданы]]ның өкілдері, демократиялық парламенттік сайлаулармен [[Парламенттік монархия|конституциялық монархия]] құруды қолдады.

Нашар ұйымдасқандықтан, марксистер өз позицияларынан айрылды. Ирандағы ең ірі солшыл партия — Кеңес Одағының тікелей қолдауына ие болған «[[Иран халық партиясы|Иран халық бұқарасының партиясы]]» еді. Солшылдар билікті күшпен өзгерту мен шахты физикалық тұрғыда жоюды қолдады. Олар революцияның жеңісіне өз үлестерін қосқанымен, [[клерикализм]]ге қарсы ұстанымдарына байланысты алғашқы еркін сайланған парламентке кіре алмады.

Исламистердің арасында әсіресе революциядан кейінгі Иранның алғашқы премьер-министрі [[Мехди Базарган]] қатысқан Еркін Иран қозғалысы ерекшеленді. Қозғалыс қатысушылары билікті бейбіт, заң аясында ауыстыруды қолдады.

Хомейни жақтастары [[Мұртаза Мұтаххари]], [[Мұхаммад Бехешти]] және [[Әли Ақбар Хашеми Рафсанджани]] кірген «Күрескер діндарлар қоғамын» құрды. Революцияның жеңісінен кейін олар жоғары мемлекеттік лауазымдарға ие болды.

==Революцияның басталуы==
Ислам революциясының басталуы Қомдағы (дәстүрлі діни қала) 1978 жылдың қаңтар оқиғаларына байланысты болды. Мемлекеттік газетте Хомейниге қарсы жазылған жала жабушы мақалаға қарсылық танытқан студенттердің демонстрациясын полиция оқ ату арқылы таратты. Ресми мәліметтер бойынша, қақтығыстарда 2 студент қайтыс болды, ал наразылардың деректері 70 адамның қаза тапқанын көрсетеді. Шиит дәстүріне сай, қайтыс болғандарға арналған еске алу рәсімдері 40 күннен кейін өтетіндіктен, Кумдағы қақтығыстардан 40 күн өткен соң, 18 ақпанда, [[Тебриздегі көтеріліс|наразылық]] [[Тебриз]]де қайта тұтанды (оны басу да адам шығынына алып келді), содан кейін көтерілістердің толқыны барлық ірі қалаларда жалғаса берді: 29 наурыз, 10 мамыр және тағы басқа күндері.

Жұртшылықты тыныштандыруға үміттенген шаһ маусым айында еркін сайлау өткізетінін мәлімдеді. Бұған қоса, Мұхаммед Реза Пехлеви [[инфляция]]ға қарсы жедел шаралар қабылдауға тырысты, алайда бұл әрекет жұмысшыларды жаппай жұмыстан босатуға әкелді. Жұмысшылардың көбісі наразылық білдірушілерге қосылғандықтан, зауыттар тоқтап қалды. 1978 жылдың қарашасына қарай жаппай ереуілдер [[Иран экономикасы]]н қатты әлсіретті.

===Революцияға дейінгі ел ішіндегі саяси күштердің орналасуы===

Иран Қарулы күштерінің революциялық дүрбелеңдерге көзқарасын 1978 жыл бойы келесі критерийлер бойынша айыра отырып қарастыруға болады: генералдар, жоғары офицерлер мен сержанттар, сарбаздар / жаңа шақырылғандар.

'''Генералдар'''. Бұл әскери топ шаһқа ешбір күмәнсіз адал болды. Саяси амбициялары жоқ жоғары әскери шенділер, елде тәртіпсіздіктер басталған кезде белгілі бір белсенділік көрсетті (не себепті екені түсініксіз). Осылайша, армия өз саяси еркін көрсетті, [[Джамшид Амузегар]] үкіметін ауыстыруды талап етті. Алайда, [[Жапар Шәріп-Эмами]] басқарған жаңа үкімет қарулы күштердің басшылығының талаптарына толығымен жауап бермеді, сол себепті 12 иран қаласында әскери жағдай енгізілгенімен, үкімет өз орнынан кетті. Қараша айының басында Шариф-Эмами үкіметі отставкаға кетті, оның орнына Бас штаб бастығы генерал [[Голям Реза Азхари]] тағайындалды. Қарулы күштер шаһты толығымен қолдап, оның адалдығын дәлелдеуді жалғастырды.

Жоғары офицерлердің адалдығы шаһтың жеке басына бағытталды. Шаһтың өз ұлының пайдасына тағына отыруы да монархқа опасыздық жасауға әкелмейтін еді.

Бұл адалдық елеулі сынақтан өтті, [[Әмір Аббас Ховейда]] мен САВАК-тың бұрынғы басшысы генерал [[Нематолла Нассир]]идің тұтқындалуынан кейін. Бірақ жоғары офицерлер арасында бұл мәселе бойынша үлкен белгісіздік туындаған жоқ. Династияға деген адалдық тұрақты қалды.

'''Жоғары офицерлер мен сержанттар'''. Жоғары офицерлер монархияға қарсы өткір сын айтпағанымен, олардың арасында революциялық толқулардан әсер еткен белгісіздік пайда болды.

1978 жылдың қыркүйек айында [[Тегеран]]да келесі бөлімдер орналастырылды: Империялық гвардия дивизиясы, 3 [[бригада]]дан және 3 жеке [[батальон]]нан құралған. Сонымен қатар, Тегеранда орналасқан империялық гвардиядан басқа тағы бір жеке бригада және 12 батальоннан тұратын қорғаныс бөлімдері, қосымша бөлімдер болды. Кейбір мәліметтер бойынша, империялық гвардия, әсіресе шаһтың күзетшілері, азшылықтардан құралатын болды; Тегеранда орналасқан 23-ші арнайы күштер бригадасы; Казвиннің 16-шы жаяу әскер дивизиясының бригадасы. Ең сенімді деп саналатын бөлім жандармерия болды, оған балалар үйінен шыққан адамдар алынғандықтан, олардың шаһқа деген адалдығы бастапқыдан белгілі болды.

'''Сарбаздар/жаңа шақырылғандар'''. Бұл топтың монархияға көзқарасы көп белгісіздік туғызды. Қоғамдық тәртіпті қорғау кезінде бойкоттау жағдайлары тіркелген. &quot;Мәңгілік&quot; империялық гвардия бөлімшелері шаһиншаһқа сөзсіз бағынуымен ерекшеленді, олар монархияға қарсы шыққандарға қарсы тұруға психологиялық тұрғыдан дайын болды. Иран Қарулы күштері жалпы династияға деген адалдықты сақтап, демонстрацияларды қанға бояп басып тастауға белсене қатысты&lt;ref&gt;MINISTERIE VAN DEFENSIE LANDMACHT STAFF. /Ex. nr. 47./. Maandoverzicht – November 1978. DE CHEF LANDMACHTSTAF. VOOR DEZE: HET HOOFD VAN DE SECTIE INL &quot;A&quot; DE LUITENANT-KOLONEL - G. KLOOS. (9 Jan. 1979).&lt;/ref&gt;.

===АҚШ-тың реакциясы===
Шаһ басқа шаралар қабылдай алмай, АҚШ-тан көмек сұрауға мәжбүр болды. [[Вашингтон]]дағы Иран елшісі [[Ардешир Захеди]] шаһтың режиміне көмек көрсету үшін АҚШ ресурстарын тартуға бар күшін салды (түсінікті болу үшін, Захеди тіпті революциялық демонстрацияларды «коммунистер ұйымдастырған» деп сипаттады). Дегенмен, [[АҚШ президенті]] [[Джимми Картер]] шаһтың режиміне әскери көмек көрсетуге батылдық танытпады, өйткені тіпті батыс баспасөзі де шаһты оппозицияға қарсы [[репрессия]]лар мен [[Адам құқығы|адам құқықтарын]] бұзғаны үшін қатты сынаған болатын. АҚШ президентінің әкімшілігінде Иранға әскер кіргізу мәселесінде алауыздық туындады. Ұлттық қауіпсіздік жөніндегі кеңесші [[Збигнев Бжезинский]] араласуға қарсы болмағанымен, [[АҚШ мемлекеттік департаменті|Мемлекеттік департаменттің]] көптеген қызметкерлері революцияны тоқтату мүмкін емес деп есептеді. 1977—1978 жылдар аралығында АҚШ-тың мемлекеттік қызметкерлері бірнеше рет шаһпен кездескенімен, осы уақыт ішінде біртұтас ұстаным қалыптаспады. Елдегі әлеуметтік-саяси қарама-қайшылықтар шиеленісе түсті, бұған «Ақ революция» деп аталатын реформалардың нәтижелері айтарлықтай ықпал етті. Бұл реформалар 1960-жылдардың басында — 1970-жылдардың бірінші жартысында шаһ Мұхаммад Реза Пехлеви басқарған монархиялық режимнің ішкі саяси дағдарысты жеңу мақсатында жүргізілген болатын.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Иран тарихы]]
[[Санат:Ислам тарихы]]
[[Санат:ХХ-ғасырдағы революциялар]]
[[Санат:Ирандағы ислам революциясы]]</text>
      <sha1>45dzb4zsffq3mvo8mv30iwvcx28i848</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400779</id>
      <parentid>3400776</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T21:37:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ismukhammed</username>
        <id>4565</id>
      </contributor>
      <comment>/* АҚШ-тың реакциясы */</comment>
      <origin>3400779</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29973" sha1="keufqxe20y6n9krfy91ejiybfcqazxi" xml:space="preserve">{{Оқиға
 | атауы = Ислам революциясы
 | сурет = 
 | сурет атауы = 
 | сурет ені = 
 | ана тілі = {{lang-fa|انقلاب اسلامی}}
 | қазақша атауы = 
 | дата = 
 | уақыт = 1978 жылғы 8 қаңтардан 1979 жылғы 11 ақпанға дейін
 | ұзақтық = 
 | орын = [[Иран]]
 | координат = 
 | сондай-ақ белгілі = 
 | түрі = 
 | тақырып = 
 | себебі = Иран халқының шаһ [[Мұхаммед Реза Пехлеви]]дің басқару саясатына наразылығы,&lt;br&gt;Мемлекет тарапынан діндар [[шииттер]]ге қысым көрсетілуі және [[аятолла]] [[Рухолла Хомейни]]дің елден шығарылуы,&lt;br&gt;Елдегі қиын әлеуметтік-экономикалық жағдай.
 | мақсат = Иранда [[монархия]]ның, атап айтқанда [[Пехлеви]] әулетінің құлатылуы,&lt;br&gt;Иранда «демократиялық, әлеуметтік және әділетті мемлекет» құру.
 | тілші = 
 | қаражат = 
 | басшы = 
 | ұйымдастырған = 
 | түсірген = 
 | қатысушылар = бірнеше миллион
 | нәтижесі = Пехлеви әулеті мен монархияның құлатылуы,&lt;br&gt;Шаһ отбасының елден қашуы,&lt;br&gt;[[Ирандағы референдум (1979, наурыз)|Иранның болашағы туралы 1979 жылғы бүкілхалықтық референдум]],&lt;br&gt;[[Иран|Иран Ислам Республикасының]] құрылуы,&lt;br&gt;Елде шиит дінбасыларының билікке келуі,&lt;br&gt;Аятолла [[Рухолла Хомейни|Хомейнидің]] Иран Ислам Республикасының жоғарғы басшысы болып сайлануы,&lt;br&gt;Жаңа Конституцияның қабылдануы,&lt;br&gt;Ирандағы революцияға байланысты орын алған [[Энергетикалық дағдарыс (1979)|әлемдік энергетикалық дағдарыс]],&lt;br&gt;[[АҚШ азаматтарының Иранда тұтқынға алынуы]],&lt;br&gt;[[Иран-Ирак соғысы]]ның басталуы,&lt;br&gt;[[Ирандағы Мәдени революция]] (1980—1983).
 | шығын1 = 
 | шығын2 = 
 | шығын3 = 
 | өлім = 2781
 | жарақаттанғандар = Ондаған мың
 | жоғалғандар = 
 | мүліктік шығын = 
 | жерлеу = 
 | сауал = 
 | тергеу = 
 | коронер = 
 | тұтқындалғандар = 
 | күдіктілер = Ондаған мың
 | айыпталушылар = 
 | сотталғандар = 
 | шығын = 
 | шешім = 
 | айып = 
 | үкім = 
 | сот = 
 | марапат = 
 | түсірілім = 
 | сайт = 
 | алдыңғы = 
 | кейінгі = 
}}
'''Ислам революциясы''' ({{lang-fa|انقلاب اسلامی}} — ''Enghelâb-e eslâmi''), '''Иран революциясы''', '''1979 жылғы революция''' — [[Иран]]да [[шаһ]] [[Мұхаммед Реза Пехлеви]]дің эмиграциясы, [[монархия]]ның жойылуы және [[аятолла]] [[Рухолла Хомейни]] басқарған жаңа әкімшіліктің құрылуы сияқты оқиғалардың нәтижесінде орын алған бірқатар оқиғалар.

[[Революция]]ның басталу күні ретінде 1978 жылғы 8 қаңтар белгіленген. Сол күні [[Қом (қала)|Қом]] қаласында алғаш рет ірі үкіметке қарсы [[демонстрация]] ұйымдастырылып, ол негізсіз қатыгездікпен басылған еді. 1978 жылы Иранның әртүрлі қалаларында ислам дінбасыларының өкілдері ұйымдастырған шерулер әскердің, соның ішінде [[шаһ гвардиясы]] мен [[САВАК]] тарапынан қаталдықпен басылды. Жыл соңына қарай революционерлер саяси [[ереуіл]]дерге көшіп, бұл әрекеттер ел экономикасын толықтай тоқырауға ұшыратты. Билікті өз қолында ұстап тұра алмайтынын сезген шаһ билікті оппозицияның бірқатар қалыпты мүшелері арасындағы премьер-министрге тапсырып, елден кетуге мәжбүр болды.

1979 жылдың 1 ақпанында Иранға қудалауда жүрген аятолла Хомейни қайта оралып, билікті өз қолына алды. Жаңа өтпелі үкімет тағайындалды. Наурыз айында Иранның саяси жүйесіне қатысты [[Ирандағы референдум (1979, наурыз)|референдум]] өтіп, 1979 жылдың 1 сәуірінде Иран алғашқы ислам республикасы ретінде жарияланды.

Ирандағы Ислам революциясы ХХ ғасырдың маңызды оқиғаларының бірі болды және бүкіл әлемге үлкен тарихи әсер етті. Мұнай және газға бай Иранда ислам билігінің орнауы мұсылман әлемінде [[Сунниттер|сунниттік]] [[Сауд Арабиясы]]ның бейресми көшбасшылық мәртебесіне күмән тудырды.

==Тарихи негіз==
Соңғы Иран шаһы, [[Мұхаммед Реза Пехлеви]], 1941 жылы [[Ұлыбритания|британдық]] және [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|кеңес]] әскерлерінің елге кіруі мен әкесі [[Реза Пехлеви]]дің тақтан бас тартуынан кейін билікке келді. Оның Иранды басқаруы 1953 жылы Халық майданы — ирандық кәсіпкерлер мен діндарлардың мүддесін білдіретін саяси ұйымдар коалициясымен қатынастардың шиеленісуі нәтижесінде үзілді. Бұл коалицияны премьер-министр [[Мұхаммад Мұсаддық]] басқарды, ол жеке (көп жағдайда ағылшын) меншікке жататын [[мұнай]] өндіруші компанияларды ұлттық меншікке өткізді. [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] пен [[Ұлыбритания]] оған жауап ретінде Иран мұнайына [[бойкот]] жариялап, 1953 жылдың 19 тамызында Батыс елдерінің қолдауымен [[Ирандағы төңкеріс (1953)|мемлекеттік төңкеріс]] жасалды&lt;ref&gt;Ends of British Imperialism: The Scramble for Empire, Suez, and Decolonization. I.B.Tauris. 2007. pp. [https://books.google.ru/books?id=NQnpQNKeKKAC&amp;pg=PA775 775] {{Wayback|url=https://books.google.ru/books?id=NQnpQNKeKKAC&amp;pg=PA775|date=20180407054314}} of 1082. ISBN 978-1-84511-347-6.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nytimes.com/library/world/mideast/041600iran-cia-index.html|title=New York Times Special Report: The C.I.A. in Iran|accessdate=2013-01-13|archiveurl=https://www.webcitation.org/6DoQs128r?url=http://www.nytimes.com/library/world/mideast/041600iran-cia-index.html|archivedate=2013-01-20}}&lt;/ref&gt;. Нәтижесінде билікке Батысқа жақын күштердің коалициясы келіп, Мұсаддық күшпен биліктен алынып, тұтқындалды. Шаһ Иранға оралып, мұнай өнеркәсібін бұрынғы иелеріне қайтаруға көмектесті.

Кейін шаһ Иранды радикалды түрде [[Вестернизация |батыстандыруды]] жалғастырды. Сыртқы саясатта ол еш күмәнсіз АҚШ-қа бағдар ұстанды. Осылайша, шаһтық Иран [[Израиль]]мен достық қарым-қатынас орнатқан жалғыз ислам мемлекеті болды. Шаһ Чад, Сомали және Омандағы проамерикандық режимдерді қолдады. Моноархияға қарсы барлық [[оппозиция]] қатаң түрде тыйым салынды және [[САВАК]] арнайы қызметі тарапынан аяусыз басып-жаншу жүргізілді. Олардың түрмелерінде жүздеген мың ирандықтар отырды. Иран Ұлттық майданының көптеген белсенді жақтаушылары физикалық түрде жойылған немесе елден қашып кеткендіктен, шахқа қарсы тұрған жалғыз күш діндарлар болды, олардың көрнекті өкілдерінің бірі Қомнан шыққан дін қызметкері [[Рухолла Хомейни]] еді. Діндарлар елдің ең кедей бөлігіне сүйенді, мұнда шахтың беделі өте төмен болған.

Хомейни шаһтың батысқа ұмтылған ішкі және сыртқы саясатын сынға алды. Оның 1963 жылдың 5 маусымында тұтқындалуынан кейін Иранда бірқатар демонстрациялар мен наразылық шаралары өтті, оларды күшпен тарату барысында ресми мәліметтер бойынша 86 адам, наразылық білдірушілердің мәліметтері бойынша 15 мың адам қаза тапты. Хомейни үйқамаққа алынды, бірақ 8 айдан кейін қайтадан бостандыққа шығып, шаһқа қарсы әрекеттерін жалғастырды. 1964 жылдың қарашасында Хомейни тұтқындалып, елден шығарылды.

Эмиграцияда Хомейни шаһқа қарсы қызметін жалғастырды. Өзінің негізгі еңбегінде — «Ислам мемлекеті» ({{lang-fa|ولایت فقیه}}‎ — Факих билігі) ол кейін [[ислам республикасы]] деп аталатын мемлекеттік құрылымның негізгі принциптерін баяндады. Имамның кітаптары мен аудио кассеталары [[контрабанда]]лық жолмен Иранға өткізіліп, халық арасында таралды.

Бұл уақытта Пехлеви саясаты іс жүзінде өзгермеді. 1970-жылдары монархияның жағдайын қиындатқан бірқатар оқиғалар болды.

Мысалы, 1971 жылы [[Персеполис]] археологиялық кешенінде [[парсы монархиясының 2500 жылдығы]] кеңінен тойланды. Арнайы қабылдауға тек шетелдік қонақтар шақырылды, оған бір тоннадан астам [[Қара уылдырық|ақсерке уылдырығы]] дайындалды. Халық арасында ерекше наразылық туғызған жайт — сол уақытта [[Систан және Белуджистан|Систан мен Белуджистан]], тіпті [[Фарс облысы|Фарс]] (мерекелік шаралар өтетін орын) өңірлерінде [[қуаңшылық]] пен [[аштық]] қаупі болды&lt;ref&gt;Hiro, Dilip. Iran Under the Ayatollahs. London: Routledge &amp; Kegan Paul. 1985. p. 57.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Кітап
 |авторы               = Robin Wright
 |тақырыбы         = The Last Great Revolution: Turmoil And Transformation In Iran
 |сілтеме             = http://www.randomhouse.com/catalog/display.pperl?isbn=9780375706301
 |орны               = New York, NY
 |баспасы = Vintage
 |жыл                   = 2000
 |беттері         = 220
 |archivedate              = 2021-01-27
 |archiveurl               = https://web.archive.org/web/20210127205443/http://www.randomhouse.com/catalog/display.pperl?isbn=9780375706301
}}&lt;/ref&gt;.

1973 жылғы дағдарыстан кейінгі мұнай серпілісінен [[инфляция]]ның жедел өсуі орын алды. Сонымен қатар, Иранға мыңдаған шетелдік мамандар шақырылып, олар америкалық мұнай өндіру жабдықтарын енгізе бастады.

[[Мемлекеттік аппарат]] тұтасымен [[сыбайлас жемқорлық]]қа батқан еді. 1976 жылы шаһ дәстүрлі иран күнтізбесін ауыстыруды шешіп, енді жыл санау [[II Кир|Ұлы Кирдің]] таққа отырған уақытынан басталды. Соңғы тамшы, 1977 жылдың 23 қазанында [[Нажаф|ан-Нажафта]] Хомейнидің үлкен ұлы [[Мұстафа Хомейни|Мұстафа]] қайтыс болған кездегі даулы жағдай болды.

===Оппозицияның пайда болуы===
1977 жылы [[АҚШ президенті]] [[Джимми Картер]] әкімшілігінің қысымымен шаһ құрылысының сыншыларына қарсы [[репрессия]]ларды жұмсартып, бірнеше жүздеген саяси тұтқынды босатты. Иранда [[Конституционализм|конституционалистер]], [[Марксизм|марксистер]] және [[Исламизм|исламистер]] сияқты саяси оппозиция топтары заңды немесе жартылай заңды негізде пайда бола бастады. Оппозицияның заңды қызметі қоғамдағы дінге қысым жасау, ішкі саясаттағы [[Парсылар|парсы ұлтына]] бағытталу және проамерикандық сыртқы саясат, сондай-ақ «мемлекеттік капитализм» саясаты мен кең таралған кедейлікпен байланысты наразылықтарды бағыттауға мүмкіндік берді.

Белсенді оппозицияның негізгі бөлігін халықтың кең топтарының, әсіресе ұлттық азшылықтар көп тұратын өңірлерде ([[Курдистан (остан)|Курдистан]], [[Лурестан]] және [[Иран Әзірбайжаны]]) сеніміне ие болған дін қызметкерлері мен зиялылар құрады. Жалпы алғанда, оппозиция белгілі бір саяси партияға байланысты әртүрлі [[радикализм]] деңгейінде өзгеріп отыратын ұлттан жоғары «исламдық социализм» идеяларының төңірегінде топтасты.

Конституционалистер, негізінен [[Иран Ұлттық майданы]]ның өкілдері, демократиялық парламенттік сайлаулармен [[Парламенттік монархия|конституциялық монархия]] құруды қолдады.

Нашар ұйымдасқандықтан, марксистер өз позицияларынан айрылды. Ирандағы ең ірі солшыл партия — Кеңес Одағының тікелей қолдауына ие болған «[[Иран халық партиясы|Иран халық бұқарасының партиясы]]» еді. Солшылдар билікті күшпен өзгерту мен шахты физикалық тұрғыда жоюды қолдады. Олар революцияның жеңісіне өз үлестерін қосқанымен, [[клерикализм]]ге қарсы ұстанымдарына байланысты алғашқы еркін сайланған парламентке кіре алмады.

Исламистердің арасында әсіресе революциядан кейінгі Иранның алғашқы премьер-министрі [[Мехди Базарган]] қатысқан Еркін Иран қозғалысы ерекшеленді. Қозғалыс қатысушылары билікті бейбіт, заң аясында ауыстыруды қолдады.

Хомейни жақтастары [[Мұртаза Мұтаххари]], [[Мұхаммад Бехешти]] және [[Әли Ақбар Хашеми Рафсанджани]] кірген «Күрескер діндарлар қоғамын» құрды. Революцияның жеңісінен кейін олар жоғары мемлекеттік лауазымдарға ие болды.

==Революцияның басталуы==
Ислам революциясының басталуы Қомдағы (дәстүрлі діни қала) 1978 жылдың қаңтар оқиғаларына байланысты болды. Мемлекеттік газетте Хомейниге қарсы жазылған жала жабушы мақалаға қарсылық танытқан студенттердің демонстрациясын полиция оқ ату арқылы таратты. Ресми мәліметтер бойынша, қақтығыстарда 2 студент қайтыс болды, ал наразылардың деректері 70 адамның қаза тапқанын көрсетеді. Шиит дәстүріне сай, қайтыс болғандарға арналған еске алу рәсімдері 40 күннен кейін өтетіндіктен, Кумдағы қақтығыстардан 40 күн өткен соң, 18 ақпанда, [[Тебриздегі көтеріліс|наразылық]] [[Тебриз]]де қайта тұтанды (оны басу да адам шығынына алып келді), содан кейін көтерілістердің толқыны барлық ірі қалаларда жалғаса берді: 29 наурыз, 10 мамыр және тағы басқа күндері.

Жұртшылықты тыныштандыруға үміттенген шаһ маусым айында еркін сайлау өткізетінін мәлімдеді. Бұған қоса, Мұхаммед Реза Пехлеви [[инфляция]]ға қарсы жедел шаралар қабылдауға тырысты, алайда бұл әрекет жұмысшыларды жаппай жұмыстан босатуға әкелді. Жұмысшылардың көбісі наразылық білдірушілерге қосылғандықтан, зауыттар тоқтап қалды. 1978 жылдың қарашасына қарай жаппай ереуілдер [[Иран экономикасы]]н қатты әлсіретті.

===Революцияға дейінгі ел ішіндегі саяси күштердің орналасуы===

Иран Қарулы күштерінің революциялық дүрбелеңдерге көзқарасын 1978 жыл бойы келесі критерийлер бойынша айыра отырып қарастыруға болады: генералдар, жоғары офицерлер мен сержанттар, сарбаздар / жаңа шақырылғандар.

'''Генералдар'''. Бұл әскери топ шаһқа ешбір күмәнсіз адал болды. Саяси амбициялары жоқ жоғары әскери шенділер, елде тәртіпсіздіктер басталған кезде белгілі бір белсенділік көрсетті (не себепті екені түсініксіз). Осылайша, армия өз саяси еркін көрсетті, [[Джамшид Амузегар]] үкіметін ауыстыруды талап етті. Алайда, [[Жапар Шәріп-Эмами]] басқарған жаңа үкімет қарулы күштердің басшылығының талаптарына толығымен жауап бермеді, сол себепті 12 иран қаласында әскери жағдай енгізілгенімен, үкімет өз орнынан кетті. Қараша айының басында Шариф-Эмами үкіметі отставкаға кетті, оның орнына Бас штаб бастығы генерал [[Голям Реза Азхари]] тағайындалды. Қарулы күштер шаһты толығымен қолдап, оның адалдығын дәлелдеуді жалғастырды.

Жоғары офицерлердің адалдығы шаһтың жеке басына бағытталды. Шаһтың өз ұлының пайдасына тағына отыруы да монархқа опасыздық жасауға әкелмейтін еді.

Бұл адалдық елеулі сынақтан өтті, [[Әмір Аббас Ховейда]] мен САВАК-тың бұрынғы басшысы генерал [[Нематолла Нассир]]идің тұтқындалуынан кейін. Бірақ жоғары офицерлер арасында бұл мәселе бойынша үлкен белгісіздік туындаған жоқ. Династияға деген адалдық тұрақты қалды.

'''Жоғары офицерлер мен сержанттар'''. Жоғары офицерлер монархияға қарсы өткір сын айтпағанымен, олардың арасында революциялық толқулардан әсер еткен белгісіздік пайда болды.

1978 жылдың қыркүйек айында [[Тегеран]]да келесі бөлімдер орналастырылды: Империялық гвардия дивизиясы, 3 [[бригада]]дан және 3 жеке [[батальон]]нан құралған. Сонымен қатар, Тегеранда орналасқан империялық гвардиядан басқа тағы бір жеке бригада және 12 батальоннан тұратын қорғаныс бөлімдері, қосымша бөлімдер болды. Кейбір мәліметтер бойынша, империялық гвардия, әсіресе шаһтың күзетшілері, азшылықтардан құралатын болды; Тегеранда орналасқан 23-ші арнайы күштер бригадасы; Казвиннің 16-шы жаяу әскер дивизиясының бригадасы. Ең сенімді деп саналатын бөлім жандармерия болды, оған балалар үйінен шыққан адамдар алынғандықтан, олардың шаһқа деген адалдығы бастапқыдан белгілі болды.

'''Сарбаздар/жаңа шақырылғандар'''. Бұл топтың монархияға көзқарасы көп белгісіздік туғызды. Қоғамдық тәртіпті қорғау кезінде бойкоттау жағдайлары тіркелген. &quot;Мәңгілік&quot; империялық гвардия бөлімшелері шаһиншаһқа сөзсіз бағынуымен ерекшеленді, олар монархияға қарсы шыққандарға қарсы тұруға психологиялық тұрғыдан дайын болды. Иран Қарулы күштері жалпы династияға деген адалдықты сақтап, демонстрацияларды қанға бояп басып тастауға белсене қатысты&lt;ref&gt;MINISTERIE VAN DEFENSIE LANDMACHT STAFF. /Ex. nr. 47./. Maandoverzicht – November 1978. DE CHEF LANDMACHTSTAF. VOOR DEZE: HET HOOFD VAN DE SECTIE INL &quot;A&quot; DE LUITENANT-KOLONEL - G. KLOOS. (9 Jan. 1979).&lt;/ref&gt;.

===АҚШ-тың реакциясы===
Шаһ басқа шаралар қабылдай алмай, АҚШ-тан көмек сұрауға мәжбүр болды. [[Вашингтон]]дағы Иран елшісі [[Ардешир Захеди]] шаһтың режиміне көмек көрсету үшін АҚШ ресурстарын тартуға бар күшін салды (түсінікті болу үшін, Захеди тіпті революциялық демонстрацияларды «коммунистер ұйымдастырған» деп сипаттады). Дегенмен, [[АҚШ президенті]] [[Джимми Картер]] шаһтың режиміне әскери көмек көрсетуге батылдық танытпады, өйткені тіпті батыс баспасөзі де шаһты оппозицияға қарсы [[репрессия]]лар мен [[Адам құқығы|адам құқықтарын]] бұзғаны үшін қатты сынаған болатын. АҚШ президентінің әкімшілігінде Иранға әскер кіргізу мәселесінде алауыздық туындады. Ұлттық қауіпсіздік жөніндегі кеңесші [[Збигнев Бжезинский]] араласуға қарсы болмағанымен, [[АҚШ мемлекеттік департаменті|Мемлекеттік департаменттің]] көптеген қызметкерлері революцияны тоқтату мүмкін емес деп есептеді. 1977—1978 жылдар аралығында АҚШ-тың мемлекеттік қызметкерлері бірнеше рет шаһпен кездескенімен, осы уақыт ішінде біртұтас ұстаным қалыптаспады. Елдегі әлеуметтік-саяси қарама-қайшылықтар шиеленісе түсті, бұған «Ақ революция» деп аталатын реформалардың нәтижелері айтарлықтай ықпал етті. Бұл реформалар 1960-жылдардың басында — 1970-жылдардың бірінші жартысында шаһ Мұхаммад Реза Пехлеви басқарған монархиялық режимнің ішкі саяси дағдарысты жеңу мақсатында жүргізілген болатын.

===Әскери жағдай===
1978 жылғы 20 тамызда [[Абадан]] қаласындағы [[«Рекс» кинотеатрындағы өрт|Рекс кинотеатрында шыққан өрт]] салдарынан 500-ден астам адам қаза тапқаннан кейін, қыркүйек айында шаһ елде [[әскери жағдай]] енгізіп, кез келген демонстрацияларды өткізуге тыйым салды. Тыйымға қарамастан, 1978 жылғы 8 қыркүйекте [[Тегеран]]да жаппай наразылық шарасы өтті. Наразылық білдірушілердің айтуынша, шараны тарқатуға әскери техника да тартылған. 84 ер адам мен 3 әйел қаза тапты, ал наразылық білдірушілердің деректері бойынша «[[Қара жұма (1978)|Қара жұма]]» құрбандарының саны мыңдап есептелді.

Тегеранда болған оқиғалар мұнай өндірісі жұмысшыларының жалпы ереуілінің бастамасы болды. Қазан айында мұнай өндіретін барлық кәсіпорындар, мұнай өңдеу зауыттары мен мұнай тиеу порттары жұмысын тоқтатты. Жыл соңына қарай ауыр өнеркәсіп, машина жасау, металлургия саласындағы барлық кәсіпорындар да жұмысын тоқтатып, 2 желтоқсанда Тегеранда шаһты орнынан кетіруді талап еткен 2 миллиондық демонстрация өтті.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Иран тарихы]]
[[Санат:Ислам тарихы]]
[[Санат:ХХ-ғасырдағы революциялар]]
[[Санат:Ирандағы ислам революциясы]]</text>
      <sha1>keufqxe20y6n9krfy91ejiybfcqazxi</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400780</id>
      <parentid>3400779</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T21:43:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ismukhammed</username>
        <id>4565</id>
      </contributor>
      <comment>/* Әскери жағдай */</comment>
      <origin>3400780</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31378" sha1="i44o0kuo8i0xtl5dp6wj8n4sf133dpy" xml:space="preserve">{{Оқиға
 | атауы = Ислам революциясы
 | сурет = 
 | сурет атауы = 
 | сурет ені = 
 | ана тілі = {{lang-fa|انقلاب اسلامی}}
 | қазақша атауы = 
 | дата = 
 | уақыт = 1978 жылғы 8 қаңтардан 1979 жылғы 11 ақпанға дейін
 | ұзақтық = 
 | орын = [[Иран]]
 | координат = 
 | сондай-ақ белгілі = 
 | түрі = 
 | тақырып = 
 | себебі = Иран халқының шаһ [[Мұхаммед Реза Пехлеви]]дің басқару саясатына наразылығы,&lt;br&gt;Мемлекет тарапынан діндар [[шииттер]]ге қысым көрсетілуі және [[аятолла]] [[Рухолла Хомейни]]дің елден шығарылуы,&lt;br&gt;Елдегі қиын әлеуметтік-экономикалық жағдай.
 | мақсат = Иранда [[монархия]]ның, атап айтқанда [[Пехлеви]] әулетінің құлатылуы,&lt;br&gt;Иранда «демократиялық, әлеуметтік және әділетті мемлекет» құру.
 | тілші = 
 | қаражат = 
 | басшы = 
 | ұйымдастырған = 
 | түсірген = 
 | қатысушылар = бірнеше миллион
 | нәтижесі = Пехлеви әулеті мен монархияның құлатылуы,&lt;br&gt;Шаһ отбасының елден қашуы,&lt;br&gt;[[Ирандағы референдум (1979, наурыз)|Иранның болашағы туралы 1979 жылғы бүкілхалықтық референдум]],&lt;br&gt;[[Иран|Иран Ислам Республикасының]] құрылуы,&lt;br&gt;Елде шиит дінбасыларының билікке келуі,&lt;br&gt;Аятолла [[Рухолла Хомейни|Хомейнидің]] Иран Ислам Республикасының жоғарғы басшысы болып сайлануы,&lt;br&gt;Жаңа Конституцияның қабылдануы,&lt;br&gt;Ирандағы революцияға байланысты орын алған [[Энергетикалық дағдарыс (1979)|әлемдік энергетикалық дағдарыс]],&lt;br&gt;[[АҚШ азаматтарының Иранда тұтқынға алынуы]],&lt;br&gt;[[Иран-Ирак соғысы]]ның басталуы,&lt;br&gt;[[Ирандағы Мәдени революция]] (1980—1983).
 | шығын1 = 
 | шығын2 = 
 | шығын3 = 
 | өлім = 2781
 | жарақаттанғандар = Ондаған мың
 | жоғалғандар = 
 | мүліктік шығын = 
 | жерлеу = 
 | сауал = 
 | тергеу = 
 | коронер = 
 | тұтқындалғандар = 
 | күдіктілер = Ондаған мың
 | айыпталушылар = 
 | сотталғандар = 
 | шығын = 
 | шешім = 
 | айып = 
 | үкім = 
 | сот = 
 | марапат = 
 | түсірілім = 
 | сайт = 
 | алдыңғы = 
 | кейінгі = 
}}
'''Ислам революциясы''' ({{lang-fa|انقلاب اسلامی}} — ''Enghelâb-e eslâmi''), '''Иран революциясы''', '''1979 жылғы революция''' — [[Иран]]да [[шаһ]] [[Мұхаммед Реза Пехлеви]]дің эмиграциясы, [[монархия]]ның жойылуы және [[аятолла]] [[Рухолла Хомейни]] басқарған жаңа әкімшіліктің құрылуы сияқты оқиғалардың нәтижесінде орын алған бірқатар оқиғалар.

[[Революция]]ның басталу күні ретінде 1978 жылғы 8 қаңтар белгіленген. Сол күні [[Қом (қала)|Қом]] қаласында алғаш рет ірі үкіметке қарсы [[демонстрация]] ұйымдастырылып, ол негізсіз қатыгездікпен басылған еді. 1978 жылы Иранның әртүрлі қалаларында ислам дінбасыларының өкілдері ұйымдастырған шерулер әскердің, соның ішінде [[шаһ гвардиясы]] мен [[САВАК]] тарапынан қаталдықпен басылды. Жыл соңына қарай революционерлер саяси [[ереуіл]]дерге көшіп, бұл әрекеттер ел экономикасын толықтай тоқырауға ұшыратты. Билікті өз қолында ұстап тұра алмайтынын сезген шаһ билікті оппозицияның бірқатар қалыпты мүшелері арасындағы премьер-министрге тапсырып, елден кетуге мәжбүр болды.

1979 жылдың 1 ақпанында Иранға қудалауда жүрген аятолла Хомейни қайта оралып, билікті өз қолына алды. Жаңа өтпелі үкімет тағайындалды. Наурыз айында Иранның саяси жүйесіне қатысты [[Ирандағы референдум (1979, наурыз)|референдум]] өтіп, 1979 жылдың 1 сәуірінде Иран алғашқы ислам республикасы ретінде жарияланды.

Ирандағы Ислам революциясы ХХ ғасырдың маңызды оқиғаларының бірі болды және бүкіл әлемге үлкен тарихи әсер етті. Мұнай және газға бай Иранда ислам билігінің орнауы мұсылман әлемінде [[Сунниттер|сунниттік]] [[Сауд Арабиясы]]ның бейресми көшбасшылық мәртебесіне күмән тудырды.

==Тарихи негіз==
Соңғы Иран шаһы, [[Мұхаммед Реза Пехлеви]], 1941 жылы [[Ұлыбритания|британдық]] және [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|кеңес]] әскерлерінің елге кіруі мен әкесі [[Реза Пехлеви]]дің тақтан бас тартуынан кейін билікке келді. Оның Иранды басқаруы 1953 жылы Халық майданы — ирандық кәсіпкерлер мен діндарлардың мүддесін білдіретін саяси ұйымдар коалициясымен қатынастардың шиеленісуі нәтижесінде үзілді. Бұл коалицияны премьер-министр [[Мұхаммад Мұсаддық]] басқарды, ол жеке (көп жағдайда ағылшын) меншікке жататын [[мұнай]] өндіруші компанияларды ұлттық меншікке өткізді. [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] пен [[Ұлыбритания]] оған жауап ретінде Иран мұнайына [[бойкот]] жариялап, 1953 жылдың 19 тамызында Батыс елдерінің қолдауымен [[Ирандағы төңкеріс (1953)|мемлекеттік төңкеріс]] жасалды&lt;ref&gt;Ends of British Imperialism: The Scramble for Empire, Suez, and Decolonization. I.B.Tauris. 2007. pp. [https://books.google.ru/books?id=NQnpQNKeKKAC&amp;pg=PA775 775] {{Wayback|url=https://books.google.ru/books?id=NQnpQNKeKKAC&amp;pg=PA775|date=20180407054314}} of 1082. ISBN 978-1-84511-347-6.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nytimes.com/library/world/mideast/041600iran-cia-index.html|title=New York Times Special Report: The C.I.A. in Iran|accessdate=2013-01-13|archiveurl=https://www.webcitation.org/6DoQs128r?url=http://www.nytimes.com/library/world/mideast/041600iran-cia-index.html|archivedate=2013-01-20}}&lt;/ref&gt;. Нәтижесінде билікке Батысқа жақын күштердің коалициясы келіп, Мұсаддық күшпен биліктен алынып, тұтқындалды. Шаһ Иранға оралып, мұнай өнеркәсібін бұрынғы иелеріне қайтаруға көмектесті.

Кейін шаһ Иранды радикалды түрде [[Вестернизация |батыстандыруды]] жалғастырды. Сыртқы саясатта ол еш күмәнсіз АҚШ-қа бағдар ұстанды. Осылайша, шаһтық Иран [[Израиль]]мен достық қарым-қатынас орнатқан жалғыз ислам мемлекеті болды. Шаһ Чад, Сомали және Омандағы проамерикандық режимдерді қолдады. Моноархияға қарсы барлық [[оппозиция]] қатаң түрде тыйым салынды және [[САВАК]] арнайы қызметі тарапынан аяусыз басып-жаншу жүргізілді. Олардың түрмелерінде жүздеген мың ирандықтар отырды. Иран Ұлттық майданының көптеген белсенді жақтаушылары физикалық түрде жойылған немесе елден қашып кеткендіктен, шахқа қарсы тұрған жалғыз күш діндарлар болды, олардың көрнекті өкілдерінің бірі Қомнан шыққан дін қызметкері [[Рухолла Хомейни]] еді. Діндарлар елдің ең кедей бөлігіне сүйенді, мұнда шахтың беделі өте төмен болған.

Хомейни шаһтың батысқа ұмтылған ішкі және сыртқы саясатын сынға алды. Оның 1963 жылдың 5 маусымында тұтқындалуынан кейін Иранда бірқатар демонстрациялар мен наразылық шаралары өтті, оларды күшпен тарату барысында ресми мәліметтер бойынша 86 адам, наразылық білдірушілердің мәліметтері бойынша 15 мың адам қаза тапты. Хомейни үйқамаққа алынды, бірақ 8 айдан кейін қайтадан бостандыққа шығып, шаһқа қарсы әрекеттерін жалғастырды. 1964 жылдың қарашасында Хомейни тұтқындалып, елден шығарылды.

Эмиграцияда Хомейни шаһқа қарсы қызметін жалғастырды. Өзінің негізгі еңбегінде — «Ислам мемлекеті» ({{lang-fa|ولایت فقیه}}‎ — Факих билігі) ол кейін [[ислам республикасы]] деп аталатын мемлекеттік құрылымның негізгі принциптерін баяндады. Имамның кітаптары мен аудио кассеталары [[контрабанда]]лық жолмен Иранға өткізіліп, халық арасында таралды.

Бұл уақытта Пехлеви саясаты іс жүзінде өзгермеді. 1970-жылдары монархияның жағдайын қиындатқан бірқатар оқиғалар болды.

Мысалы, 1971 жылы [[Персеполис]] археологиялық кешенінде [[парсы монархиясының 2500 жылдығы]] кеңінен тойланды. Арнайы қабылдауға тек шетелдік қонақтар шақырылды, оған бір тоннадан астам [[Қара уылдырық|ақсерке уылдырығы]] дайындалды. Халық арасында ерекше наразылық туғызған жайт — сол уақытта [[Систан және Белуджистан|Систан мен Белуджистан]], тіпті [[Фарс облысы|Фарс]] (мерекелік шаралар өтетін орын) өңірлерінде [[қуаңшылық]] пен [[аштық]] қаупі болды&lt;ref&gt;Hiro, Dilip. Iran Under the Ayatollahs. London: Routledge &amp; Kegan Paul. 1985. p. 57.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Кітап
 |авторы               = Robin Wright
 |тақырыбы         = The Last Great Revolution: Turmoil And Transformation In Iran
 |сілтеме             = http://www.randomhouse.com/catalog/display.pperl?isbn=9780375706301
 |орны               = New York, NY
 |баспасы = Vintage
 |жыл                   = 2000
 |беттері         = 220
 |archivedate              = 2021-01-27
 |archiveurl               = https://web.archive.org/web/20210127205443/http://www.randomhouse.com/catalog/display.pperl?isbn=9780375706301
}}&lt;/ref&gt;.

1973 жылғы дағдарыстан кейінгі мұнай серпілісінен [[инфляция]]ның жедел өсуі орын алды. Сонымен қатар, Иранға мыңдаған шетелдік мамандар шақырылып, олар америкалық мұнай өндіру жабдықтарын енгізе бастады.

[[Мемлекеттік аппарат]] тұтасымен [[сыбайлас жемқорлық]]қа батқан еді. 1976 жылы шаһ дәстүрлі иран күнтізбесін ауыстыруды шешіп, енді жыл санау [[II Кир|Ұлы Кирдің]] таққа отырған уақытынан басталды. Соңғы тамшы, 1977 жылдың 23 қазанында [[Нажаф|ан-Нажафта]] Хомейнидің үлкен ұлы [[Мұстафа Хомейни|Мұстафа]] қайтыс болған кездегі даулы жағдай болды.

===Оппозицияның пайда болуы===
1977 жылы [[АҚШ президенті]] [[Джимми Картер]] әкімшілігінің қысымымен шаһ құрылысының сыншыларына қарсы [[репрессия]]ларды жұмсартып, бірнеше жүздеген саяси тұтқынды босатты. Иранда [[Конституционализм|конституционалистер]], [[Марксизм|марксистер]] және [[Исламизм|исламистер]] сияқты саяси оппозиция топтары заңды немесе жартылай заңды негізде пайда бола бастады. Оппозицияның заңды қызметі қоғамдағы дінге қысым жасау, ішкі саясаттағы [[Парсылар|парсы ұлтына]] бағытталу және проамерикандық сыртқы саясат, сондай-ақ «мемлекеттік капитализм» саясаты мен кең таралған кедейлікпен байланысты наразылықтарды бағыттауға мүмкіндік берді.

Белсенді оппозицияның негізгі бөлігін халықтың кең топтарының, әсіресе ұлттық азшылықтар көп тұратын өңірлерде ([[Курдистан (остан)|Курдистан]], [[Лурестан]] және [[Иран Әзірбайжаны]]) сеніміне ие болған дін қызметкерлері мен зиялылар құрады. Жалпы алғанда, оппозиция белгілі бір саяси партияға байланысты әртүрлі [[радикализм]] деңгейінде өзгеріп отыратын ұлттан жоғары «исламдық социализм» идеяларының төңірегінде топтасты.

Конституционалистер, негізінен [[Иран Ұлттық майданы]]ның өкілдері, демократиялық парламенттік сайлаулармен [[Парламенттік монархия|конституциялық монархия]] құруды қолдады.

Нашар ұйымдасқандықтан, марксистер өз позицияларынан айрылды. Ирандағы ең ірі солшыл партия — Кеңес Одағының тікелей қолдауына ие болған «[[Иран халық партиясы|Иран халық бұқарасының партиясы]]» еді. Солшылдар билікті күшпен өзгерту мен шахты физикалық тұрғыда жоюды қолдады. Олар революцияның жеңісіне өз үлестерін қосқанымен, [[клерикализм]]ге қарсы ұстанымдарына байланысты алғашқы еркін сайланған парламентке кіре алмады.

Исламистердің арасында әсіресе революциядан кейінгі Иранның алғашқы премьер-министрі [[Мехди Базарган]] қатысқан Еркін Иран қозғалысы ерекшеленді. Қозғалыс қатысушылары билікті бейбіт, заң аясында ауыстыруды қолдады.

Хомейни жақтастары [[Мұртаза Мұтаххари]], [[Мұхаммад Бехешти]] және [[Әли Ақбар Хашеми Рафсанджани]] кірген «Күрескер діндарлар қоғамын» құрды. Революцияның жеңісінен кейін олар жоғары мемлекеттік лауазымдарға ие болды.

==Революцияның басталуы==
Ислам революциясының басталуы Қомдағы (дәстүрлі діни қала) 1978 жылдың қаңтар оқиғаларына байланысты болды. Мемлекеттік газетте Хомейниге қарсы жазылған жала жабушы мақалаға қарсылық танытқан студенттердің демонстрациясын полиция оқ ату арқылы таратты. Ресми мәліметтер бойынша, қақтығыстарда 2 студент қайтыс болды, ал наразылардың деректері 70 адамның қаза тапқанын көрсетеді. Шиит дәстүріне сай, қайтыс болғандарға арналған еске алу рәсімдері 40 күннен кейін өтетіндіктен, Кумдағы қақтығыстардан 40 күн өткен соң, 18 ақпанда, [[Тебриздегі көтеріліс|наразылық]] [[Тебриз]]де қайта тұтанды (оны басу да адам шығынына алып келді), содан кейін көтерілістердің толқыны барлық ірі қалаларда жалғаса берді: 29 наурыз, 10 мамыр және тағы басқа күндері.

Жұртшылықты тыныштандыруға үміттенген шаһ маусым айында еркін сайлау өткізетінін мәлімдеді. Бұған қоса, Мұхаммед Реза Пехлеви [[инфляция]]ға қарсы жедел шаралар қабылдауға тырысты, алайда бұл әрекет жұмысшыларды жаппай жұмыстан босатуға әкелді. Жұмысшылардың көбісі наразылық білдірушілерге қосылғандықтан, зауыттар тоқтап қалды. 1978 жылдың қарашасына қарай жаппай ереуілдер [[Иран экономикасы]]н қатты әлсіретті.

===Революцияға дейінгі ел ішіндегі саяси күштердің орналасуы===

Иран Қарулы күштерінің революциялық дүрбелеңдерге көзқарасын 1978 жыл бойы келесі критерийлер бойынша айыра отырып қарастыруға болады: генералдар, жоғары офицерлер мен сержанттар, сарбаздар / жаңа шақырылғандар.

'''Генералдар'''. Бұл әскери топ шаһқа ешбір күмәнсіз адал болды. Саяси амбициялары жоқ жоғары әскери шенділер, елде тәртіпсіздіктер басталған кезде белгілі бір белсенділік көрсетті (не себепті екені түсініксіз). Осылайша, армия өз саяси еркін көрсетті, [[Джамшид Амузегар]] үкіметін ауыстыруды талап етті. Алайда, [[Жапар Шәріп-Эмами]] басқарған жаңа үкімет қарулы күштердің басшылығының талаптарына толығымен жауап бермеді, сол себепті 12 иран қаласында әскери жағдай енгізілгенімен, үкімет өз орнынан кетті. Қараша айының басында Шариф-Эмами үкіметі отставкаға кетті, оның орнына Бас штаб бастығы генерал [[Голям Реза Азхари]] тағайындалды. Қарулы күштер шаһты толығымен қолдап, оның адалдығын дәлелдеуді жалғастырды.

Жоғары офицерлердің адалдығы шаһтың жеке басына бағытталды. Шаһтың өз ұлының пайдасына тағына отыруы да монархқа опасыздық жасауға әкелмейтін еді.

Бұл адалдық елеулі сынақтан өтті, [[Әмір Аббас Ховейда]] мен САВАК-тың бұрынғы басшысы генерал [[Нематолла Нассир]]идің тұтқындалуынан кейін. Бірақ жоғары офицерлер арасында бұл мәселе бойынша үлкен белгісіздік туындаған жоқ. Династияға деген адалдық тұрақты қалды.

'''Жоғары офицерлер мен сержанттар'''. Жоғары офицерлер монархияға қарсы өткір сын айтпағанымен, олардың арасында революциялық толқулардан әсер еткен белгісіздік пайда болды.

1978 жылдың қыркүйек айында [[Тегеран]]да келесі бөлімдер орналастырылды: Империялық гвардия дивизиясы, 3 [[бригада]]дан және 3 жеке [[батальон]]нан құралған. Сонымен қатар, Тегеранда орналасқан империялық гвардиядан басқа тағы бір жеке бригада және 12 батальоннан тұратын қорғаныс бөлімдері, қосымша бөлімдер болды. Кейбір мәліметтер бойынша, империялық гвардия, әсіресе шаһтың күзетшілері, азшылықтардан құралатын болды; Тегеранда орналасқан 23-ші арнайы күштер бригадасы; Казвиннің 16-шы жаяу әскер дивизиясының бригадасы. Ең сенімді деп саналатын бөлім жандармерия болды, оған балалар үйінен шыққан адамдар алынғандықтан, олардың шаһқа деген адалдығы бастапқыдан белгілі болды.

'''Сарбаздар/жаңа шақырылғандар'''. Бұл топтың монархияға көзқарасы көп белгісіздік туғызды. Қоғамдық тәртіпті қорғау кезінде бойкоттау жағдайлары тіркелген. &quot;Мәңгілік&quot; империялық гвардия бөлімшелері шаһиншаһқа сөзсіз бағынуымен ерекшеленді, олар монархияға қарсы шыққандарға қарсы тұруға психологиялық тұрғыдан дайын болды. Иран Қарулы күштері жалпы династияға деген адалдықты сақтап, демонстрацияларды қанға бояп басып тастауға белсене қатысты&lt;ref&gt;MINISTERIE VAN DEFENSIE LANDMACHT STAFF. /Ex. nr. 47./. Maandoverzicht – November 1978. DE CHEF LANDMACHTSTAF. VOOR DEZE: HET HOOFD VAN DE SECTIE INL &quot;A&quot; DE LUITENANT-KOLONEL - G. KLOOS. (9 Jan. 1979).&lt;/ref&gt;.

===АҚШ-тың реакциясы===
Шаһ басқа шаралар қабылдай алмай, АҚШ-тан көмек сұрауға мәжбүр болды. [[Вашингтон]]дағы Иран елшісі [[Ардешир Захеди]] шаһтың режиміне көмек көрсету үшін АҚШ ресурстарын тартуға бар күшін салды (түсінікті болу үшін, Захеди тіпті революциялық демонстрацияларды «коммунистер ұйымдастырған» деп сипаттады). Дегенмен, [[АҚШ президенті]] [[Джимми Картер]] шаһтың режиміне әскери көмек көрсетуге батылдық танытпады, өйткені тіпті батыс баспасөзі де шаһты оппозицияға қарсы [[репрессия]]лар мен [[Адам құқығы|адам құқықтарын]] бұзғаны үшін қатты сынаған болатын. АҚШ президентінің әкімшілігінде Иранға әскер кіргізу мәселесінде алауыздық туындады. Ұлттық қауіпсіздік жөніндегі кеңесші [[Збигнев Бжезинский]] араласуға қарсы болмағанымен, [[АҚШ мемлекеттік департаменті|Мемлекеттік департаменттің]] көптеген қызметкерлері революцияны тоқтату мүмкін емес деп есептеді. 1977—1978 жылдар аралығында АҚШ-тың мемлекеттік қызметкерлері бірнеше рет шаһпен кездескенімен, осы уақыт ішінде біртұтас ұстаным қалыптаспады. Елдегі әлеуметтік-саяси қарама-қайшылықтар шиеленісе түсті, бұған «Ақ революция» деп аталатын реформалардың нәтижелері айтарлықтай ықпал етті. Бұл реформалар 1960-жылдардың басында — 1970-жылдардың бірінші жартысында шаһ Мұхаммад Реза Пехлеви басқарған монархиялық режимнің ішкі саяси дағдарысты жеңу мақсатында жүргізілген болатын.

===Әскери жағдай===
1978 жылғы 20 тамызда [[Абадан]] қаласындағы [[«Рекс» кинотеатрындағы өрт|Рекс кинотеатрында шыққан өрт]] салдарынан 500-ден астам адам қаза тапқаннан кейін, қыркүйек айында шаһ елде [[әскери жағдай]] енгізіп, кез келген демонстрацияларды өткізуге тыйым салды. Тыйымға қарамастан, 1978 жылғы 8 қыркүйекте [[Тегеран]]да жаппай наразылық шарасы өтті. Наразылық білдірушілердің айтуынша, шараны тарқатуға әскери техника да тартылған. 84 ер адам мен 3 әйел қаза тапты, ал наразылық білдірушілердің деректері бойынша «[[Қара жұма (1978)|Қара жұма]]» құрбандарының саны мыңдап есептелді.

Тегеранда болған оқиғалар мұнай өндірісі жұмысшыларының жалпы ереуілінің бастамасы болды. Қазан айында мұнай өндіретін барлық кәсіпорындар, мұнай өңдеу зауыттары мен мұнай тиеу порттары жұмысын тоқтатты. Жыл соңына қарай ауыр өнеркәсіп, машина жасау, металлургия саласындағы барлық кәсіпорындар да жұмысын тоқтатып, 2 желтоқсанда Тегеранда шаһты орнынан кетіруді талап еткен 2 миллиондық демонстрация өтті.

===Шахтың қашуы===
1979 жылы 16 қаңтарда [[Мұхаммед Реза Пехлеви]] [[шаһбану]]мен бірге Ираннан премьер-министр [[Шапур Бақтияр]]дың талабымен қашып кетті. Бұл оқиға наразылық білдірушілер арасында қуанышқа себеп болды. Тегеран тұрғындары ғимараттардан соңғы Иран әулетінің [[барельеф]]терін, портреттерін және басқа да нышандарын жұлды. Премьер-министр Бақтияр САВАК-ты таратып, саяси тұтқындарды босатты, сондай-ақ әскер басшылығына демонстранттарға кедергі келтірмеуді тапсырды және жақын арада Иранда еркін сайлаулар өткізуді уәде етті. Бірнеше уақыттан соң ол [[Рухолла Хомейни|Хомейнимен]] байланысып, жаңа Конституция жобасын жасауға көмек көрсету үшін Иранға оралуын сұрады.
Елден кетер алдында шах [[Регенттік кеңес (Иран)|Регенттік кеңес]]ті құруға келісім берді.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Иран тарихы]]
[[Санат:Ислам тарихы]]
[[Санат:ХХ-ғасырдағы революциялар]]
[[Санат:Ирандағы ислам революциясы]]</text>
      <sha1>i44o0kuo8i0xtl5dp6wj8n4sf133dpy</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400782</id>
      <parentid>3400780</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T21:47:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ismukhammed</username>
        <id>4565</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихи негіз */</comment>
      <origin>3400782</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31587" sha1="d1eocyu1onhzrgnrgk6nczkn5i64fxz" xml:space="preserve">{{Оқиға
 | атауы = Ислам революциясы
 | сурет = 
 | сурет атауы = 
 | сурет ені = 
 | ана тілі = {{lang-fa|انقلاب اسلامی}}
 | қазақша атауы = 
 | дата = 
 | уақыт = 1978 жылғы 8 қаңтардан 1979 жылғы 11 ақпанға дейін
 | ұзақтық = 
 | орын = [[Иран]]
 | координат = 
 | сондай-ақ белгілі = 
 | түрі = 
 | тақырып = 
 | себебі = Иран халқының шаһ [[Мұхаммед Реза Пехлеви]]дің басқару саясатына наразылығы,&lt;br&gt;Мемлекет тарапынан діндар [[шииттер]]ге қысым көрсетілуі және [[аятолла]] [[Рухолла Хомейни]]дің елден шығарылуы,&lt;br&gt;Елдегі қиын әлеуметтік-экономикалық жағдай.
 | мақсат = Иранда [[монархия]]ның, атап айтқанда [[Пехлеви]] әулетінің құлатылуы,&lt;br&gt;Иранда «демократиялық, әлеуметтік және әділетті мемлекет» құру.
 | тілші = 
 | қаражат = 
 | басшы = 
 | ұйымдастырған = 
 | түсірген = 
 | қатысушылар = бірнеше миллион
 | нәтижесі = Пехлеви әулеті мен монархияның құлатылуы,&lt;br&gt;Шаһ отбасының елден қашуы,&lt;br&gt;[[Ирандағы референдум (1979, наурыз)|Иранның болашағы туралы 1979 жылғы бүкілхалықтық референдум]],&lt;br&gt;[[Иран|Иран Ислам Республикасының]] құрылуы,&lt;br&gt;Елде шиит дінбасыларының билікке келуі,&lt;br&gt;Аятолла [[Рухолла Хомейни|Хомейнидің]] Иран Ислам Республикасының жоғарғы басшысы болып сайлануы,&lt;br&gt;Жаңа Конституцияның қабылдануы,&lt;br&gt;Ирандағы революцияға байланысты орын алған [[Энергетикалық дағдарыс (1979)|әлемдік энергетикалық дағдарыс]],&lt;br&gt;[[АҚШ азаматтарының Иранда тұтқынға алынуы]],&lt;br&gt;[[Иран-Ирак соғысы]]ның басталуы,&lt;br&gt;[[Ирандағы Мәдени революция]] (1980—1983).
 | шығын1 = 
 | шығын2 = 
 | шығын3 = 
 | өлім = 2781
 | жарақаттанғандар = Ондаған мың
 | жоғалғандар = 
 | мүліктік шығын = 
 | жерлеу = 
 | сауал = 
 | тергеу = 
 | коронер = 
 | тұтқындалғандар = 
 | күдіктілер = Ондаған мың
 | айыпталушылар = 
 | сотталғандар = 
 | шығын = 
 | шешім = 
 | айып = 
 | үкім = 
 | сот = 
 | марапат = 
 | түсірілім = 
 | сайт = 
 | алдыңғы = 
 | кейінгі = 
}}
'''Ислам революциясы''' ({{lang-fa|انقلاب اسلامی}} — ''Enghelâb-e eslâmi''), '''Иран революциясы''', '''1979 жылғы революция''' — [[Иран]]да [[шаһ]] [[Мұхаммед Реза Пехлеви]]дің эмиграциясы, [[монархия]]ның жойылуы және [[аятолла]] [[Рухолла Хомейни]] басқарған жаңа әкімшіліктің құрылуы сияқты оқиғалардың нәтижесінде орын алған бірқатар оқиғалар.

[[Революция]]ның басталу күні ретінде 1978 жылғы 8 қаңтар белгіленген. Сол күні [[Қом (қала)|Қом]] қаласында алғаш рет ірі үкіметке қарсы [[демонстрация]] ұйымдастырылып, ол негізсіз қатыгездікпен басылған еді. 1978 жылы Иранның әртүрлі қалаларында ислам дінбасыларының өкілдері ұйымдастырған шерулер әскердің, соның ішінде [[шаһ гвардиясы]] мен [[САВАК]] тарапынан қаталдықпен басылды. Жыл соңына қарай революционерлер саяси [[ереуіл]]дерге көшіп, бұл әрекеттер ел экономикасын толықтай тоқырауға ұшыратты. Билікті өз қолында ұстап тұра алмайтынын сезген шаһ билікті оппозицияның бірқатар қалыпты мүшелері арасындағы премьер-министрге тапсырып, елден кетуге мәжбүр болды.

1979 жылдың 1 ақпанында Иранға қудалауда жүрген аятолла Хомейни қайта оралып, билікті өз қолына алды. Жаңа өтпелі үкімет тағайындалды. Наурыз айында Иранның саяси жүйесіне қатысты [[Ирандағы референдум (1979, наурыз)|референдум]] өтіп, 1979 жылдың 1 сәуірінде Иран алғашқы ислам республикасы ретінде жарияланды.

Ирандағы Ислам революциясы ХХ ғасырдың маңызды оқиғаларының бірі болды және бүкіл әлемге үлкен тарихи әсер етті. Мұнай және газға бай Иранда ислам билігінің орнауы мұсылман әлемінде [[Сунниттер|сунниттік]] [[Сауд Арабиясы]]ның бейресми көшбасшылық мәртебесіне күмән тудырды.

==Тарихи негіз==
[[Сурет:Shah_fullsize.jpg|thumb|left|200px|Шаһ Мұхаммед Реза Пехлеви.]]
Соңғы Иран шаһы, [[Мұхаммед Реза Пехлеви]], 1941 жылы [[Ұлыбритания|британдық]] және [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|кеңес]] әскерлерінің елге кіруі мен әкесі [[Реза Пехлеви]]дің тақтан бас тартуынан кейін билікке келді. Оның Иранды басқаруы 1953 жылы Халық майданы — ирандық кәсіпкерлер мен діндарлардың мүддесін білдіретін саяси ұйымдар коалициясымен қатынастардың шиеленісуі нәтижесінде үзілді. Бұл коалицияны премьер-министр [[Мұхаммад Мұсаддық]] басқарды, ол жеке (көп жағдайда ағылшын) меншікке жататын [[мұнай]] өндіруші компанияларды ұлттық меншікке өткізді. [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] пен [[Ұлыбритания]] оған жауап ретінде Иран мұнайына [[бойкот]] жариялап, 1953 жылдың 19 тамызында Батыс елдерінің қолдауымен [[Ирандағы төңкеріс (1953)|мемлекеттік төңкеріс]] жасалды&lt;ref&gt;Ends of British Imperialism: The Scramble for Empire, Suez, and Decolonization. I.B.Tauris. 2007. pp. [https://books.google.ru/books?id=NQnpQNKeKKAC&amp;pg=PA775 775] {{Wayback|url=https://books.google.ru/books?id=NQnpQNKeKKAC&amp;pg=PA775|date=20180407054314}} of 1082. ISBN 978-1-84511-347-6.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nytimes.com/library/world/mideast/041600iran-cia-index.html|title=New York Times Special Report: The C.I.A. in Iran|accessdate=2013-01-13|archiveurl=https://www.webcitation.org/6DoQs128r?url=http://www.nytimes.com/library/world/mideast/041600iran-cia-index.html|archivedate=2013-01-20}}&lt;/ref&gt;. Нәтижесінде билікке Батысқа жақын күштердің коалициясы келіп, Мұсаддық күшпен биліктен алынып, тұтқындалды. Шаһ Иранға оралып, мұнай өнеркәсібін бұрынғы иелеріне қайтаруға көмектесті.

Кейін шаһ Иранды радикалды түрде [[Вестернизация |батыстандыруды]] жалғастырды. Сыртқы саясатта ол еш күмәнсіз АҚШ-қа бағдар ұстанды. Осылайша, шаһтық Иран [[Израиль]]мен достық қарым-қатынас орнатқан жалғыз ислам мемлекеті болды. Шаһ Чад, Сомали және Омандағы проамерикандық режимдерді қолдады. Моноархияға қарсы барлық [[оппозиция]] қатаң түрде тыйым салынды және [[САВАК]] арнайы қызметі тарапынан аяусыз басып-жаншу жүргізілді. Олардың түрмелерінде жүздеген мың ирандықтар отырды. Иран Ұлттық майданының көптеген белсенді жақтаушылары физикалық түрде жойылған немесе елден қашып кеткендіктен, шахқа қарсы тұрған жалғыз күш діндарлар болды, олардың көрнекті өкілдерінің бірі Қомнан шыққан дін қызметкері [[Рухолла Хомейни]] еді. Діндарлар елдің ең кедей бөлігіне сүйенді, мұнда шахтың беделі өте төмен болған.

[[Сурет:Ruhollah Khomeini portrait 1.jpg|200px|thumb|left|Аятолла Рухолла Хомейни]]
Хомейни шаһтың батысқа ұмтылған ішкі және сыртқы саясатын сынға алды. Оның 1963 жылдың 5 маусымында тұтқындалуынан кейін Иранда бірқатар демонстрациялар мен наразылық шаралары өтті, оларды күшпен тарату барысында ресми мәліметтер бойынша 86 адам, наразылық білдірушілердің мәліметтері бойынша 15 мың адам қаза тапты. Хомейни үйқамаққа алынды, бірақ 8 айдан кейін қайтадан бостандыққа шығып, шаһқа қарсы әрекеттерін жалғастырды. 1964 жылдың қарашасында Хомейни тұтқындалып, елден шығарылды.

Эмиграцияда Хомейни шаһқа қарсы қызметін жалғастырды. Өзінің негізгі еңбегінде — «Ислам мемлекеті» ({{lang-fa|ولایت فقیه}}‎ — Факих билігі) ол кейін [[ислам республикасы]] деп аталатын мемлекеттік құрылымның негізгі принциптерін баяндады. Имамның кітаптары мен аудио кассеталары [[контрабанда]]лық жолмен Иранға өткізіліп, халық арасында таралды.

Бұл уақытта Пехлеви саясаты іс жүзінде өзгермеді. 1970-жылдары монархияның жағдайын қиындатқан бірқатар оқиғалар болды.

Мысалы, 1971 жылы [[Персеполис]] археологиялық кешенінде [[парсы монархиясының 2500 жылдығы]] кеңінен тойланды. Арнайы қабылдауға тек шетелдік қонақтар шақырылды, оған бір тоннадан астам [[Қара уылдырық|ақсерке уылдырығы]] дайындалды. Халық арасында ерекше наразылық туғызған жайт — сол уақытта [[Систан және Белуджистан|Систан мен Белуджистан]], тіпті [[Фарс облысы|Фарс]] (мерекелік шаралар өтетін орын) өңірлерінде [[қуаңшылық]] пен [[аштық]] қаупі болды&lt;ref&gt;Hiro, Dilip. Iran Under the Ayatollahs. London: Routledge &amp; Kegan Paul. 1985. p. 57.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Кітап
 |авторы               = Robin Wright
 |тақырыбы         = The Last Great Revolution: Turmoil And Transformation In Iran
 |сілтеме             = http://www.randomhouse.com/catalog/display.pperl?isbn=9780375706301
 |орны               = New York, NY
 |баспасы = Vintage
 |жыл                   = 2000
 |беттері         = 220
 |archivedate              = 2021-01-27
 |archiveurl               = https://web.archive.org/web/20210127205443/http://www.randomhouse.com/catalog/display.pperl?isbn=9780375706301
}}&lt;/ref&gt;.

1973 жылғы дағдарыстан кейінгі мұнай серпілісінен [[инфляция]]ның жедел өсуі орын алды. Сонымен қатар, Иранға мыңдаған шетелдік мамандар шақырылып, олар америкалық мұнай өндіру жабдықтарын енгізе бастады.

[[Мемлекеттік аппарат]] тұтасымен [[сыбайлас жемқорлық]]қа батқан еді. 1976 жылы шаһ дәстүрлі иран күнтізбесін ауыстыруды шешіп, енді жыл санау [[II Кир|Ұлы Кирдің]] таққа отырған уақытынан басталды. Соңғы тамшы, 1977 жылдың 23 қазанында [[Нажаф|ан-Нажафта]] Хомейнидің үлкен ұлы [[Мұстафа Хомейни|Мұстафа]] қайтыс болған кездегі даулы жағдай болды.

===Оппозицияның пайда болуы===
1977 жылы [[АҚШ президенті]] [[Джимми Картер]] әкімшілігінің қысымымен шаһ құрылысының сыншыларына қарсы [[репрессия]]ларды жұмсартып, бірнеше жүздеген саяси тұтқынды босатты. Иранда [[Конституционализм|конституционалистер]], [[Марксизм|марксистер]] және [[Исламизм|исламистер]] сияқты саяси оппозиция топтары заңды немесе жартылай заңды негізде пайда бола бастады. Оппозицияның заңды қызметі қоғамдағы дінге қысым жасау, ішкі саясаттағы [[Парсылар|парсы ұлтына]] бағытталу және проамерикандық сыртқы саясат, сондай-ақ «мемлекеттік капитализм» саясаты мен кең таралған кедейлікпен байланысты наразылықтарды бағыттауға мүмкіндік берді.

Белсенді оппозицияның негізгі бөлігін халықтың кең топтарының, әсіресе ұлттық азшылықтар көп тұратын өңірлерде ([[Курдистан (остан)|Курдистан]], [[Лурестан]] және [[Иран Әзірбайжаны]]) сеніміне ие болған дін қызметкерлері мен зиялылар құрады. Жалпы алғанда, оппозиция белгілі бір саяси партияға байланысты әртүрлі [[радикализм]] деңгейінде өзгеріп отыратын ұлттан жоғары «исламдық социализм» идеяларының төңірегінде топтасты.

Конституционалистер, негізінен [[Иран Ұлттық майданы]]ның өкілдері, демократиялық парламенттік сайлаулармен [[Парламенттік монархия|конституциялық монархия]] құруды қолдады.

Нашар ұйымдасқандықтан, марксистер өз позицияларынан айрылды. Ирандағы ең ірі солшыл партия — Кеңес Одағының тікелей қолдауына ие болған «[[Иран халық партиясы|Иран халық бұқарасының партиясы]]» еді. Солшылдар билікті күшпен өзгерту мен шахты физикалық тұрғыда жоюды қолдады. Олар революцияның жеңісіне өз үлестерін қосқанымен, [[клерикализм]]ге қарсы ұстанымдарына байланысты алғашқы еркін сайланған парламентке кіре алмады.

Исламистердің арасында әсіресе революциядан кейінгі Иранның алғашқы премьер-министрі [[Мехди Базарган]] қатысқан Еркін Иран қозғалысы ерекшеленді. Қозғалыс қатысушылары билікті бейбіт, заң аясында ауыстыруды қолдады.

Хомейни жақтастары [[Мұртаза Мұтаххари]], [[Мұхаммад Бехешти]] және [[Әли Ақбар Хашеми Рафсанджани]] кірген «Күрескер діндарлар қоғамын» құрды. Революцияның жеңісінен кейін олар жоғары мемлекеттік лауазымдарға ие болды.

==Революцияның басталуы==
Ислам революциясының басталуы Қомдағы (дәстүрлі діни қала) 1978 жылдың қаңтар оқиғаларына байланысты болды. Мемлекеттік газетте Хомейниге қарсы жазылған жала жабушы мақалаға қарсылық танытқан студенттердің демонстрациясын полиция оқ ату арқылы таратты. Ресми мәліметтер бойынша, қақтығыстарда 2 студент қайтыс болды, ал наразылардың деректері 70 адамның қаза тапқанын көрсетеді. Шиит дәстүріне сай, қайтыс болғандарға арналған еске алу рәсімдері 40 күннен кейін өтетіндіктен, Кумдағы қақтығыстардан 40 күн өткен соң, 18 ақпанда, [[Тебриздегі көтеріліс|наразылық]] [[Тебриз]]де қайта тұтанды (оны басу да адам шығынына алып келді), содан кейін көтерілістердің толқыны барлық ірі қалаларда жалғаса берді: 29 наурыз, 10 мамыр және тағы басқа күндері.

Жұртшылықты тыныштандыруға үміттенген шаһ маусым айында еркін сайлау өткізетінін мәлімдеді. Бұған қоса, Мұхаммед Реза Пехлеви [[инфляция]]ға қарсы жедел шаралар қабылдауға тырысты, алайда бұл әрекет жұмысшыларды жаппай жұмыстан босатуға әкелді. Жұмысшылардың көбісі наразылық білдірушілерге қосылғандықтан, зауыттар тоқтап қалды. 1978 жылдың қарашасына қарай жаппай ереуілдер [[Иран экономикасы]]н қатты әлсіретті.

===Революцияға дейінгі ел ішіндегі саяси күштердің орналасуы===

Иран Қарулы күштерінің революциялық дүрбелеңдерге көзқарасын 1978 жыл бойы келесі критерийлер бойынша айыра отырып қарастыруға болады: генералдар, жоғары офицерлер мен сержанттар, сарбаздар / жаңа шақырылғандар.

'''Генералдар'''. Бұл әскери топ шаһқа ешбір күмәнсіз адал болды. Саяси амбициялары жоқ жоғары әскери шенділер, елде тәртіпсіздіктер басталған кезде белгілі бір белсенділік көрсетті (не себепті екені түсініксіз). Осылайша, армия өз саяси еркін көрсетті, [[Джамшид Амузегар]] үкіметін ауыстыруды талап етті. Алайда, [[Жапар Шәріп-Эмами]] басқарған жаңа үкімет қарулы күштердің басшылығының талаптарына толығымен жауап бермеді, сол себепті 12 иран қаласында әскери жағдай енгізілгенімен, үкімет өз орнынан кетті. Қараша айының басында Шариф-Эмами үкіметі отставкаға кетті, оның орнына Бас штаб бастығы генерал [[Голям Реза Азхари]] тағайындалды. Қарулы күштер шаһты толығымен қолдап, оның адалдығын дәлелдеуді жалғастырды.

Жоғары офицерлердің адалдығы шаһтың жеке басына бағытталды. Шаһтың өз ұлының пайдасына тағына отыруы да монархқа опасыздық жасауға әкелмейтін еді.

Бұл адалдық елеулі сынақтан өтті, [[Әмір Аббас Ховейда]] мен САВАК-тың бұрынғы басшысы генерал [[Нематолла Нассир]]идің тұтқындалуынан кейін. Бірақ жоғары офицерлер арасында бұл мәселе бойынша үлкен белгісіздік туындаған жоқ. Династияға деген адалдық тұрақты қалды.

'''Жоғары офицерлер мен сержанттар'''. Жоғары офицерлер монархияға қарсы өткір сын айтпағанымен, олардың арасында революциялық толқулардан әсер еткен белгісіздік пайда болды.

1978 жылдың қыркүйек айында [[Тегеран]]да келесі бөлімдер орналастырылды: Империялық гвардия дивизиясы, 3 [[бригада]]дан және 3 жеке [[батальон]]нан құралған. Сонымен қатар, Тегеранда орналасқан империялық гвардиядан басқа тағы бір жеке бригада және 12 батальоннан тұратын қорғаныс бөлімдері, қосымша бөлімдер болды. Кейбір мәліметтер бойынша, империялық гвардия, әсіресе шаһтың күзетшілері, азшылықтардан құралатын болды; Тегеранда орналасқан 23-ші арнайы күштер бригадасы; Казвиннің 16-шы жаяу әскер дивизиясының бригадасы. Ең сенімді деп саналатын бөлім жандармерия болды, оған балалар үйінен шыққан адамдар алынғандықтан, олардың шаһқа деген адалдығы бастапқыдан белгілі болды.

'''Сарбаздар/жаңа шақырылғандар'''. Бұл топтың монархияға көзқарасы көп белгісіздік туғызды. Қоғамдық тәртіпті қорғау кезінде бойкоттау жағдайлары тіркелген. &quot;Мәңгілік&quot; империялық гвардия бөлімшелері шаһиншаһқа сөзсіз бағынуымен ерекшеленді, олар монархияға қарсы шыққандарға қарсы тұруға психологиялық тұрғыдан дайын болды. Иран Қарулы күштері жалпы династияға деген адалдықты сақтап, демонстрацияларды қанға бояп басып тастауға белсене қатысты&lt;ref&gt;MINISTERIE VAN DEFENSIE LANDMACHT STAFF. /Ex. nr. 47./. Maandoverzicht – November 1978. DE CHEF LANDMACHTSTAF. VOOR DEZE: HET HOOFD VAN DE SECTIE INL &quot;A&quot; DE LUITENANT-KOLONEL - G. KLOOS. (9 Jan. 1979).&lt;/ref&gt;.

===АҚШ-тың реакциясы===
Шаһ басқа шаралар қабылдай алмай, АҚШ-тан көмек сұрауға мәжбүр болды. [[Вашингтон]]дағы Иран елшісі [[Ардешир Захеди]] шаһтың режиміне көмек көрсету үшін АҚШ ресурстарын тартуға бар күшін салды (түсінікті болу үшін, Захеди тіпті революциялық демонстрацияларды «коммунистер ұйымдастырған» деп сипаттады). Дегенмен, [[АҚШ президенті]] [[Джимми Картер]] шаһтың режиміне әскери көмек көрсетуге батылдық танытпады, өйткені тіпті батыс баспасөзі де шаһты оппозицияға қарсы [[репрессия]]лар мен [[Адам құқығы|адам құқықтарын]] бұзғаны үшін қатты сынаған болатын. АҚШ президентінің әкімшілігінде Иранға әскер кіргізу мәселесінде алауыздық туындады. Ұлттық қауіпсіздік жөніндегі кеңесші [[Збигнев Бжезинский]] араласуға қарсы болмағанымен, [[АҚШ мемлекеттік департаменті|Мемлекеттік департаменттің]] көптеген қызметкерлері революцияны тоқтату мүмкін емес деп есептеді. 1977—1978 жылдар аралығында АҚШ-тың мемлекеттік қызметкерлері бірнеше рет шаһпен кездескенімен, осы уақыт ішінде біртұтас ұстаным қалыптаспады. Елдегі әлеуметтік-саяси қарама-қайшылықтар шиеленісе түсті, бұған «Ақ революция» деп аталатын реформалардың нәтижелері айтарлықтай ықпал етті. Бұл реформалар 1960-жылдардың басында — 1970-жылдардың бірінші жартысында шаһ Мұхаммад Реза Пехлеви басқарған монархиялық режимнің ішкі саяси дағдарысты жеңу мақсатында жүргізілген болатын.

===Әскери жағдай===
1978 жылғы 20 тамызда [[Абадан]] қаласындағы [[«Рекс» кинотеатрындағы өрт|Рекс кинотеатрында шыққан өрт]] салдарынан 500-ден астам адам қаза тапқаннан кейін, қыркүйек айында шаһ елде [[әскери жағдай]] енгізіп, кез келген демонстрацияларды өткізуге тыйым салды. Тыйымға қарамастан, 1978 жылғы 8 қыркүйекте [[Тегеран]]да жаппай наразылық шарасы өтті. Наразылық білдірушілердің айтуынша, шараны тарқатуға әскери техника да тартылған. 84 ер адам мен 3 әйел қаза тапты, ал наразылық білдірушілердің деректері бойынша «[[Қара жұма (1978)|Қара жұма]]» құрбандарының саны мыңдап есептелді.

Тегеранда болған оқиғалар мұнай өндірісі жұмысшыларының жалпы ереуілінің бастамасы болды. Қазан айында мұнай өндіретін барлық кәсіпорындар, мұнай өңдеу зауыттары мен мұнай тиеу порттары жұмысын тоқтатты. Жыл соңына қарай ауыр өнеркәсіп, машина жасау, металлургия саласындағы барлық кәсіпорындар да жұмысын тоқтатып, 2 желтоқсанда Тегеранда шаһты орнынан кетіруді талап еткен 2 миллиондық демонстрация өтті.

===Шахтың қашуы===
1979 жылы 16 қаңтарда [[Мұхаммед Реза Пехлеви]] [[шаһбану]]мен бірге Ираннан премьер-министр [[Шапур Бақтияр]]дың талабымен қашып кетті. Бұл оқиға наразылық білдірушілер арасында қуанышқа себеп болды. Тегеран тұрғындары ғимараттардан соңғы Иран әулетінің [[барельеф]]терін, портреттерін және басқа да нышандарын жұлды. Премьер-министр Бақтияр САВАК-ты таратып, саяси тұтқындарды босатты, сондай-ақ әскер басшылығына демонстранттарға кедергі келтірмеуді тапсырды және жақын арада Иранда еркін сайлаулар өткізуді уәде етті. Бірнеше уақыттан соң ол [[Рухолла Хомейни|Хомейнимен]] байланысып, жаңа Конституция жобасын жасауға көмек көрсету үшін Иранға оралуын сұрады.
Елден кетер алдында шах [[Регенттік кеңес (Иран)|Регенттік кеңес]]ті құруға келісім берді.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Иран тарихы]]
[[Санат:Ислам тарихы]]
[[Санат:ХХ-ғасырдағы революциялар]]
[[Санат:Ирандағы ислам революциясы]]</text>
      <sha1>d1eocyu1onhzrgnrgk6nczkn5i64fxz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400783</id>
      <parentid>3400782</parentid>
      <timestamp>2024-11-13T21:48:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ismukhammed</username>
        <id>4565</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихи негіз */</comment>
      <origin>3400783</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31586" sha1="9deng8s4tt09tdu908qbuwb99ibmmws" xml:space="preserve">{{Оқиға
 | атауы = Ислам революциясы
 | сурет = 
 | сурет атауы = 
 | сурет ені = 
 | ана тілі = {{lang-fa|انقلاب اسلامی}}
 | қазақша атауы = 
 | дата = 
 | уақыт = 1978 жылғы 8 қаңтардан 1979 жылғы 11 ақпанға дейін
 | ұзақтық = 
 | орын = [[Иран]]
 | координат = 
 | сондай-ақ белгілі = 
 | түрі = 
 | тақырып = 
 | себебі = Иран халқының шаһ [[Мұхаммед Реза Пехлеви]]дің басқару саясатына наразылығы,&lt;br&gt;Мемлекет тарапынан діндар [[шииттер]]ге қысым көрсетілуі және [[аятолла]] [[Рухолла Хомейни]]дің елден шығарылуы,&lt;br&gt;Елдегі қиын әлеуметтік-экономикалық жағдай.
 | мақсат = Иранда [[монархия]]ның, атап айтқанда [[Пехлеви]] әулетінің құлатылуы,&lt;br&gt;Иранда «демократиялық, әлеуметтік және әділетті мемлекет» құру.
 | тілші = 
 | қаражат = 
 | басшы = 
 | ұйымдастырған = 
 | түсірген = 
 | қатысушылар = бірнеше миллион
 | нәтижесі = Пехлеви әулеті мен монархияның құлатылуы,&lt;br&gt;Шаһ отбасының елден қашуы,&lt;br&gt;[[Ирандағы референдум (1979, наурыз)|Иранның болашағы туралы 1979 жылғы бүкілхалықтық референдум]],&lt;br&gt;[[Иран|Иран Ислам Республикасының]] құрылуы,&lt;br&gt;Елде шиит дінбасыларының билікке келуі,&lt;br&gt;Аятолла [[Рухолла Хомейни|Хомейнидің]] Иран Ислам Республикасының жоғарғы басшысы болып сайлануы,&lt;br&gt;Жаңа Конституцияның қабылдануы,&lt;br&gt;Ирандағы революцияға байланысты орын алған [[Энергетикалық дағдарыс (1979)|әлемдік энергетикалық дағдарыс]],&lt;br&gt;[[АҚШ азаматтарының Иранда тұтқынға алынуы]],&lt;br&gt;[[Иран-Ирак соғысы]]ның басталуы,&lt;br&gt;[[Ирандағы Мәдени революция]] (1980—1983).
 | шығын1 = 
 | шығын2 = 
 | шығын3 = 
 | өлім = 2781
 | жарақаттанғандар = Ондаған мың
 | жоғалғандар = 
 | мүліктік шығын = 
 | жерлеу = 
 | сауал = 
 | тергеу = 
 | коронер = 
 | тұтқындалғандар = 
 | күдіктілер = Ондаған мың
 | айыпталушылар = 
 | сотталғандар = 
 | шығын = 
 | шешім = 
 | айып = 
 | үкім = 
 | сот = 
 | марапат = 
 | түсірілім = 
 | сайт = 
 | алдыңғы = 
 | кейінгі = 
}}
'''Ислам революциясы''' ({{lang-fa|انقلاب اسلامی}} — ''Enghelâb-e eslâmi''), '''Иран революциясы''', '''1979 жылғы революция''' — [[Иран]]да [[шаһ]] [[Мұхаммед Реза Пехлеви]]дің эмиграциясы, [[монархия]]ның жойылуы және [[аятолла]] [[Рухолла Хомейни]] басқарған жаңа әкімшіліктің құрылуы сияқты оқиғалардың нәтижесінде орын алған бірқатар оқиғалар.

[[Революция]]ның басталу күні ретінде 1978 жылғы 8 қаңтар белгіленген. Сол күні [[Қом (қала)|Қом]] қаласында алғаш рет ірі үкіметке қарсы [[демонстрация]] ұйымдастырылып, ол негізсіз қатыгездікпен басылған еді. 1978 жылы Иранның әртүрлі қалаларында ислам дінбасыларының өкілдері ұйымдастырған шерулер әскердің, соның ішінде [[шаһ гвардиясы]] мен [[САВАК]] тарапынан қаталдықпен басылды. Жыл соңына қарай революционерлер саяси [[ереуіл]]дерге көшіп, бұл әрекеттер ел экономикасын толықтай тоқырауға ұшыратты. Билікті өз қолында ұстап тұра алмайтынын сезген шаһ билікті оппозицияның бірқатар қалыпты мүшелері арасындағы премьер-министрге тапсырып, елден кетуге мәжбүр болды.

1979 жылдың 1 ақпанында Иранға қудалауда жүрген аятолла Хомейни қайта оралып, билікті өз қолына алды. Жаңа өтпелі үкімет тағайындалды. Наурыз айында Иранның саяси жүйесіне қатысты [[Ирандағы референдум (1979, наурыз)|референдум]] өтіп, 1979 жылдың 1 сәуірінде Иран алғашқы ислам республикасы ретінде жарияланды.

Ирандағы Ислам революциясы ХХ ғасырдың маңызды оқиғаларының бірі болды және бүкіл әлемге үлкен тарихи әсер етті. Мұнай және газға бай Иранда ислам билігінің орнауы мұсылман әлемінде [[Сунниттер|сунниттік]] [[Сауд Арабиясы]]ның бейресми көшбасшылық мәртебесіне күмән тудырды.

==Тарихи негіз==
[[Сурет:Shah_fullsize.jpg|thumb|left|200px|Шаһ Мұхаммед Реза Пехлеви]]
Соңғы Иран шаһы, [[Мұхаммед Реза Пехлеви]], 1941 жылы [[Ұлыбритания|британдық]] және [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|кеңес]] әскерлерінің елге кіруі мен әкесі [[Реза Пехлеви]]дің тақтан бас тартуынан кейін билікке келді. Оның Иранды басқаруы 1953 жылы Халық майданы — ирандық кәсіпкерлер мен діндарлардың мүддесін білдіретін саяси ұйымдар коалициясымен қатынастардың шиеленісуі нәтижесінде үзілді. Бұл коалицияны премьер-министр [[Мұхаммад Мұсаддық]] басқарды, ол жеке (көп жағдайда ағылшын) меншікке жататын [[мұнай]] өндіруші компанияларды ұлттық меншікке өткізді. [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] пен [[Ұлыбритания]] оған жауап ретінде Иран мұнайына [[бойкот]] жариялап, 1953 жылдың 19 тамызында Батыс елдерінің қолдауымен [[Ирандағы төңкеріс (1953)|мемлекеттік төңкеріс]] жасалды&lt;ref&gt;Ends of British Imperialism: The Scramble for Empire, Suez, and Decolonization. I.B.Tauris. 2007. pp. [https://books.google.ru/books?id=NQnpQNKeKKAC&amp;pg=PA775 775] {{Wayback|url=https://books.google.ru/books?id=NQnpQNKeKKAC&amp;pg=PA775|date=20180407054314}} of 1082. ISBN 978-1-84511-347-6.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.nytimes.com/library/world/mideast/041600iran-cia-index.html|title=New York Times Special Report: The C.I.A. in Iran|accessdate=2013-01-13|archiveurl=https://www.webcitation.org/6DoQs128r?url=http://www.nytimes.com/library/world/mideast/041600iran-cia-index.html|archivedate=2013-01-20}}&lt;/ref&gt;. Нәтижесінде билікке Батысқа жақын күштердің коалициясы келіп, Мұсаддық күшпен биліктен алынып, тұтқындалды. Шаһ Иранға оралып, мұнай өнеркәсібін бұрынғы иелеріне қайтаруға көмектесті.

Кейін шаһ Иранды радикалды түрде [[Вестернизация |батыстандыруды]] жалғастырды. Сыртқы саясатта ол еш күмәнсіз АҚШ-қа бағдар ұстанды. Осылайша, шаһтық Иран [[Израиль]]мен достық қарым-қатынас орнатқан жалғыз ислам мемлекеті болды. Шаһ Чад, Сомали және Омандағы проамерикандық режимдерді қолдады. Моноархияға қарсы барлық [[оппозиция]] қатаң түрде тыйым салынды және [[САВАК]] арнайы қызметі тарапынан аяусыз басып-жаншу жүргізілді. Олардың түрмелерінде жүздеген мың ирандықтар отырды. Иран Ұлттық майданының көптеген белсенді жақтаушылары физикалық түрде жойылған немесе елден қашып кеткендіктен, шахқа қарсы тұрған жалғыз күш діндарлар болды, олардың көрнекті өкілдерінің бірі Қомнан шыққан дін қызметкері [[Рухолла Хомейни]] еді. Діндарлар елдің ең кедей бөлігіне сүйенді, мұнда шахтың беделі өте төмен болған.

[[Сурет:Ruhollah Khomeini portrait 1.jpg|200px|thumb|left|Аятолла Рухолла Хомейни]]
Хомейни шаһтың батысқа ұмтылған ішкі және сыртқы саясатын сынға алды. Оның 1963 жылдың 5 маусымында тұтқындалуынан кейін Иранда бірқатар демонстрациялар мен наразылық шаралары өтті, оларды күшпен тарату барысында ресми мәліметтер бойынша 86 адам, наразылық білдірушілердің мәліметтері бойынша 15 мың адам қаза тапты. Хомейни үйқамаққа алынды, бірақ 8 айдан кейін қайтадан бостандыққа шығып, шаһқа қарсы әрекеттерін жалғастырды. 1964 жылдың қарашасында Хомейни тұтқындалып, елден шығарылды.

Эмиграцияда Хомейни шаһқа қарсы қызметін жалғастырды. Өзінің негізгі еңбегінде — «Ислам мемлекеті» ({{lang-fa|ولایت فقیه}}‎ — Факих билігі) ол кейін [[ислам республикасы]] деп аталатын мемлекеттік құрылымның негізгі принциптерін баяндады. Имамның кітаптары мен аудио кассеталары [[контрабанда]]лық жолмен Иранға өткізіліп, халық арасында таралды.

Бұл уақытта Пехлеви саясаты іс жүзінде өзгермеді. 1970-жылдары монархияның жағдайын қиындатқан бірқатар оқиғалар болды.

Мысалы, 1971 жылы [[Персеполис]] археологиялық кешенінде [[парсы монархиясының 2500 жылдығы]] кеңінен тойланды. Арнайы қабылдауға тек шетелдік қонақтар шақырылды, оған бір тоннадан астам [[Қара уылдырық|ақсерке уылдырығы]] дайындалды. Халық арасында ерекше наразылық туғызған жайт — сол уақытта [[Систан және Белуджистан|Систан мен Белуджистан]], тіпті [[Фарс облысы|Фарс]] (мерекелік шаралар өтетін орын) өңірлерінде [[қуаңшылық]] пен [[аштық]] қаупі болды&lt;ref&gt;Hiro, Dilip. Iran Under the Ayatollahs. London: Routledge &amp; Kegan Paul. 1985. p. 57.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Кітап
 |авторы               = Robin Wright
 |тақырыбы         = The Last Great Revolution: Turmoil And Transformation In Iran
 |сілтеме             = http://www.randomhouse.com/catalog/display.pperl?isbn=9780375706301
 |орны               = New York, NY
 |баспасы = Vintage
 |жыл                   = 2000
 |беттері         = 220
 |archivedate              = 2021-01-27
 |archiveurl               = https://web.archive.org/web/20210127205443/http://www.randomhouse.com/catalog/display.pperl?isbn=9780375706301
}}&lt;/ref&gt;.

1973 жылғы дағдарыстан кейінгі мұнай серпілісінен [[инфляция]]ның жедел өсуі орын алды. Сонымен қатар, Иранға мыңдаған шетелдік мамандар шақырылып, олар америкалық мұнай өндіру жабдықтарын енгізе бастады.

[[Мемлекеттік аппарат]] тұтасымен [[сыбайлас жемқорлық]]қа батқан еді. 1976 жылы шаһ дәстүрлі иран күнтізбесін ауыстыруды шешіп, енді жыл санау [[II Кир|Ұлы Кирдің]] таққа отырған уақытынан басталды. Соңғы тамшы, 1977 жылдың 23 қазанында [[Нажаф|ан-Нажафта]] Хомейнидің үлкен ұлы [[Мұстафа Хомейни|Мұстафа]] қайтыс болған кездегі даулы жағдай болды.

===Оппозицияның пайда болуы===
1977 жылы [[АҚШ президенті]] [[Джимми Картер]] әкімшілігінің қысымымен шаһ құрылысының сыншыларына қарсы [[репрессия]]ларды жұмсартып, бірнеше жүздеген саяси тұтқынды босатты. Иранда [[Конституционализм|конституционалистер]], [[Марксизм|марксистер]] және [[Исламизм|исламистер]] сияқты саяси оппозиция топтары заңды немесе жартылай заңды негізде пайда бола бастады. Оппозицияның заңды қызметі қоғамдағы дінге қысым жасау, ішкі саясаттағы [[Парсылар|парсы ұлтына]] бағытталу және проамерикандық сыртқы саясат, сондай-ақ «мемлекеттік капитализм» саясаты мен кең таралған кедейлікпен байланысты наразылықтарды бағыттауға мүмкіндік берді.

Белсенді оппозицияның негізгі бөлігін халықтың кең топтарының, әсіресе ұлттық азшылықтар көп тұратын өңірлерде ([[Курдистан (остан)|Курдистан]], [[Лурестан]] және [[Иран Әзірбайжаны]]) сеніміне ие болған дін қызметкерлері мен зиялылар құрады. Жалпы алғанда, оппозиция белгілі бір саяси партияға байланысты әртүрлі [[радикализм]] деңгейінде өзгеріп отыратын ұлттан жоғары «исламдық социализм» идеяларының төңірегінде топтасты.

Конституционалистер, негізінен [[Иран Ұлттық майданы]]ның өкілдері, демократиялық парламенттік сайлаулармен [[Парламенттік монархия|конституциялық монархия]] құруды қолдады.

Нашар ұйымдасқандықтан, марксистер өз позицияларынан айрылды. Ирандағы ең ірі солшыл партия — Кеңес Одағының тікелей қолдауына ие болған «[[Иран халық партиясы|Иран халық бұқарасының партиясы]]» еді. Солшылдар билікті күшпен өзгерту мен шахты физикалық тұрғыда жоюды қолдады. Олар революцияның жеңісіне өз үлестерін қосқанымен, [[клерикализм]]ге қарсы ұстанымдарына байланысты алғашқы еркін сайланған парламентке кіре алмады.

Исламистердің арасында әсіресе революциядан кейінгі Иранның алғашқы премьер-министрі [[Мехди Базарган]] қатысқан Еркін Иран қозғалысы ерекшеленді. Қозғалыс қатысушылары билікті бейбіт, заң аясында ауыстыруды қолдады.

Хомейни жақтастары [[Мұртаза Мұтаххари]], [[Мұхаммад Бехешти]] және [[Әли Ақбар Хашеми Рафсанджани]] кірген «Күрескер діндарлар қоғамын» құрды. Революцияның жеңісінен кейін олар жоғары мемлекеттік лауазымдарға ие болды.

==Революцияның басталуы==
Ислам революциясының басталуы Қомдағы (дәстүрлі діни қала) 1978 жылдың қаңтар оқиғаларына байланысты болды. Мемлекеттік газетте Хомейниге қарсы жазылған жала жабушы мақалаға қарсылық танытқан студенттердің демонстрациясын полиция оқ ату арқылы таратты. Ресми мәліметтер бойынша, қақтығыстарда 2 студент қайтыс болды, ал наразылардың деректері 70 адамның қаза тапқанын көрсетеді. Шиит дәстүріне сай, қайтыс болғандарға арналған еске алу рәсімдері 40 күннен кейін өтетіндіктен, Кумдағы қақтығыстардан 40 күн өткен соң, 18 ақпанда, [[Тебриздегі көтеріліс|наразылық]] [[Тебриз]]де қайта тұтанды (оны басу да адам шығынына алып келді), содан кейін көтерілістердің толқыны барлық ірі қалаларда жалғаса берді: 29 наурыз, 10 мамыр және тағы басқа күндері.

Жұртшылықты тыныштандыруға үміттенген шаһ маусым айында еркін сайлау өткізетінін мәлімдеді. Бұған қоса, Мұхаммед Реза Пехлеви [[инфляция]]ға қарсы жедел шаралар қабылдауға тырысты, алайда бұл әрекет жұмысшыларды жаппай жұмыстан босатуға әкелді. Жұмысшылардың көбісі наразылық білдірушілерге қосылғандықтан, зауыттар тоқтап қалды. 1978 жылдың қарашасына қарай жаппай ереуілдер [[Иран экономикасы]]н қатты әлсіретті.

===Революцияға дейінгі ел ішіндегі саяси күштердің орналасуы===

Иран Қарулы күштерінің революциялық дүрбелеңдерге көзқарасын 1978 жыл бойы келесі критерийлер бойынша айыра отырып қарастыруға болады: генералдар, жоғары офицерлер мен сержанттар, сарбаздар / жаңа шақырылғандар.

'''Генералдар'''. Бұл әскери топ шаһқа ешбір күмәнсіз адал болды. Саяси амбициялары жоқ жоғары әскери шенділер, елде тәртіпсіздіктер басталған кезде белгілі бір белсенділік көрсетті (не себепті екені түсініксіз). Осылайша, армия өз саяси еркін көрсетті, [[Джамшид Амузегар]] үкіметін ауыстыруды талап етті. Алайда, [[Жапар Шәріп-Эмами]] басқарған жаңа үкімет қарулы күштердің басшылығының талаптарына толығымен жауап бермеді, сол себепті 12 иран қаласында әскери жағдай енгізілгенімен, үкімет өз орнынан кетті. Қараша айының басында Шариф-Эмами үкіметі отставкаға кетті, оның орнына Бас штаб бастығы генерал [[Голям Реза Азхари]] тағайындалды. Қарулы күштер шаһты толығымен қолдап, оның адалдығын дәлелдеуді жалғастырды.

Жоғары офицерлердің адалдығы шаһтың жеке басына бағытталды. Шаһтың өз ұлының пайдасына тағына отыруы да монархқа опасыздық жасауға әкелмейтін еді.

Бұл адалдық елеулі сынақтан өтті, [[Әмір Аббас Ховейда]] мен САВАК-тың бұрынғы басшысы генерал [[Нематолла Нассир]]идің тұтқындалуынан кейін. Бірақ жоғары офицерлер арасында бұл мәселе бойынша үлкен белгісіздік туындаған жоқ. Династияға деген адалдық тұрақты қалды.

'''Жоғары офицерлер мен сержанттар'''. Жоғары офицерлер монархияға қарсы өткір сын айтпағанымен, олардың арасында революциялық толқулардан әсер еткен белгісіздік пайда болды.

1978 жылдың қыркүйек айында [[Тегеран]]да келесі бөлімдер орналастырылды: Империялық гвардия дивизиясы, 3 [[бригада]]дан және 3 жеке [[батальон]]нан құралған. Сонымен қатар, Тегеранда орналасқан империялық гвардиядан басқа тағы бір жеке бригада және 12 батальоннан тұратын қорғаныс бөлімдері, қосымша бөлімдер болды. Кейбір мәліметтер бойынша, империялық гвардия, әсіресе шаһтың күзетшілері, азшылықтардан құралатын болды; Тегеранда орналасқан 23-ші арнайы күштер бригадасы; Казвиннің 16-шы жаяу әскер дивизиясының бригадасы. Ең сенімді деп саналатын бөлім жандармерия болды, оған балалар үйінен шыққан адамдар алынғандықтан, олардың шаһқа деген адалдығы бастапқыдан белгілі болды.

'''Сарбаздар/жаңа шақырылғандар'''. Бұл топтың монархияға көзқарасы көп белгісіздік туғызды. Қоғамдық тәртіпті қорғау кезінде бойкоттау жағдайлары тіркелген. &quot;Мәңгілік&quot; империялық гвардия бөлімшелері шаһиншаһқа сөзсіз бағынуымен ерекшеленді, олар монархияға қарсы шыққандарға қарсы тұруға психологиялық тұрғыдан дайын болды. Иран Қарулы күштері жалпы династияға деген адалдықты сақтап, демонстрацияларды қанға бояп басып тастауға белсене қатысты&lt;ref&gt;MINISTERIE VAN DEFENSIE LANDMACHT STAFF. /Ex. nr. 47./. Maandoverzicht – November 1978. DE CHEF LANDMACHTSTAF. VOOR DEZE: HET HOOFD VAN DE SECTIE INL &quot;A&quot; DE LUITENANT-KOLONEL - G. KLOOS. (9 Jan. 1979).&lt;/ref&gt;.

===АҚШ-тың реакциясы===
Шаһ басқа шаралар қабылдай алмай, АҚШ-тан көмек сұрауға мәжбүр болды. [[Вашингтон]]дағы Иран елшісі [[Ардешир Захеди]] шаһтың режиміне көмек көрсету үшін АҚШ ресурстарын тартуға бар күшін салды (түсінікті болу үшін, Захеди тіпті революциялық демонстрацияларды «коммунистер ұйымдастырған» деп сипаттады). Дегенмен, [[АҚШ президенті]] [[Джимми Картер]] шаһтың режиміне әскери көмек көрсетуге батылдық танытпады, өйткені тіпті батыс баспасөзі де шаһты оппозицияға қарсы [[репрессия]]лар мен [[Адам құқығы|адам құқықтарын]] бұзғаны үшін қатты сынаған болатын. АҚШ президентінің әкімшілігінде Иранға әскер кіргізу мәселесінде алауыздық туындады. Ұлттық қауіпсіздік жөніндегі кеңесші [[Збигнев Бжезинский]] араласуға қарсы болмағанымен, [[АҚШ мемлекеттік департаменті|Мемлекеттік департаменттің]] көптеген қызметкерлері революцияны тоқтату мүмкін емес деп есептеді. 1977—1978 жылдар аралығында АҚШ-тың мемлекеттік қызметкерлері бірнеше рет шаһпен кездескенімен, осы уақыт ішінде біртұтас ұстаным қалыптаспады. Елдегі әлеуметтік-саяси қарама-қайшылықтар шиеленісе түсті, бұған «Ақ революция» деп аталатын реформалардың нәтижелері айтарлықтай ықпал етті. Бұл реформалар 1960-жылдардың басында — 1970-жылдардың бірінші жартысында шаһ Мұхаммад Реза Пехлеви басқарған монархиялық режимнің ішкі саяси дағдарысты жеңу мақсатында жүргізілген болатын.

===Әскери жағдай===
1978 жылғы 20 тамызда [[Абадан]] қаласындағы [[«Рекс» кинотеатрындағы өрт|Рекс кинотеатрында шыққан өрт]] салдарынан 500-ден астам адам қаза тапқаннан кейін, қыркүйек айында шаһ елде [[әскери жағдай]] енгізіп, кез келген демонстрацияларды өткізуге тыйым салды. Тыйымға қарамастан, 1978 жылғы 8 қыркүйекте [[Тегеран]]да жаппай наразылық шарасы өтті. Наразылық білдірушілердің айтуынша, шараны тарқатуға әскери техника да тартылған. 84 ер адам мен 3 әйел қаза тапты, ал наразылық білдірушілердің деректері бойынша «[[Қара жұма (1978)|Қара жұма]]» құрбандарының саны мыңдап есептелді.

Тегеранда болған оқиғалар мұнай өндірісі жұмысшыларының жалпы ереуілінің бастамасы болды. Қазан айында мұнай өндіретін барлық кәсіпорындар, мұнай өңдеу зауыттары мен мұнай тиеу порттары жұмысын тоқтатты. Жыл соңына қарай ауыр өнеркәсіп, машина жасау, металлургия саласындағы барлық кәсіпорындар да жұмысын тоқтатып, 2 желтоқсанда Тегеранда шаһты орнынан кетіруді талап еткен 2 миллиондық демонстрация өтті.

===Шахтың қашуы===
1979 жылы 16 қаңтарда [[Мұхаммед Реза Пехлеви]] [[шаһбану]]мен бірге Ираннан премьер-министр [[Шапур Бақтияр]]дың талабымен қашып кетті. Бұл оқиға наразылық білдірушілер арасында қуанышқа себеп болды. Тегеран тұрғындары ғимараттардан соңғы Иран әулетінің [[барельеф]]терін, портреттерін және басқа да нышандарын жұлды. Премьер-министр Бақтияр САВАК-ты таратып, саяси тұтқындарды босатты, сондай-ақ әскер басшылығына демонстранттарға кедергі келтірмеуді тапсырды және жақын арада Иранда еркін сайлаулар өткізуді уәде етті. Бірнеше уақыттан соң ол [[Рухолла Хомейни|Хомейнимен]] байланысып, жаңа Конституция жобасын жасауға көмек көрсету үшін Иранға оралуын сұрады.
Елден кетер алдында шах [[Регенттік кеңес (Иран)|Регенттік кеңес]]ті құруға келісім берді.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Иран тарихы]]
[[Санат:Ислам тарихы]]
[[Санат:ХХ-ғасырдағы революциялар]]
[[Санат:Ирандағы ислам революциясы]]</text>
      <sha1>9deng8s4tt09tdu908qbuwb99ibmmws</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Svadrif</title>
    <ns>3</ns>
    <id>748450</id>
    <revision>
      <id>3400634</id>
      <timestamp>2024-11-13T16:01:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3400634</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="228" sha1="14nj8gotsa2d018i7gglx0g3pqj1npi" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Svadrif}}

-- [[Қатысушы:Салиха|Салиха]] ([[Қатысушы талқылауы:Салиха|талқылауы]]) 21:01, 2024 ж. қарашаның 13 (+05)</text>
      <sha1>14nj8gotsa2d018i7gglx0g3pqj1npi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мыңадыр (ауыл)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>748451</id>
    <redirect title="Мыңадыр (станция)" />
    <revision>
      <id>3400638</id>
      <timestamp>2024-11-13T16:04:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Casserium</username>
        <id>68287</id>
      </contributor>
      <comment>Casserium [[Мыңадыр (ауыл)]] бетін [[Мыңадыр (станция)]] бетіне жылжытты: Қайта атау </comment>
      <origin>3400638</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="47" sha1="1ae4w1wtthsk73sczvm66kw65beg6dm" xml:space="preserve">#АЙДАУ [[Мыңадыр (станция)]]</text>
      <sha1>1ae4w1wtthsk73sczvm66kw65beg6dm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Xhyripomius</title>
    <ns>3</ns>
    <id>748452</id>
    <revision>
      <id>3400657</id>
      <timestamp>2024-11-13T16:23:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3400657</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="238" sha1="jt7ybo7gbu1aao338aq0rx36pxwnwlf" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Xhyripomius}}

-- [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 21:23, 2024 ж. қарашаның 13 (+05)</text>
      <sha1>jt7ybo7gbu1aao338aq0rx36pxwnwlf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Құланбаев Алмас</title>
    <ns>3</ns>
    <id>748453</id>
    <revision>
      <id>3400674</id>
      <timestamp>2024-11-13T16:46:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3400674</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="461" sha1="ae3udxeohn2agrjy57z5gq6o9n3nyus" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Құланбаев Алмас}}

-- &lt;font color=&quot;#009900&quot;&gt;[[Қатысушы:Мұхамеджан Амангелді|&lt;span style=&quot;font-family:Georgia;&quot;&gt;&lt;i&gt;Мұхамеджан А.А.&lt;/i&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/font&gt; [[Қатысушы талқылауы:Мұхамеджан Амангелді|&lt;span style=&quot;font-size:90%&quot;&gt;&lt;font color=&quot;#0000FF&quot;&gt;(талқылауы)&lt;/font&gt;&lt;/span&gt;]] 21:46, 2024 ж. қарашаның 13 (+05)</text>
      <sha1>ae3udxeohn2agrjy57z5gq6o9n3nyus</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Pablo Escobar07</title>
    <ns>3</ns>
    <id>748454</id>
    <revision>
      <id>3400675</id>
      <timestamp>2024-11-13T16:46:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3400675</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="242" sha1="q6plafa87a7to6fd0zba0q5g9xbnbt3" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Pablo Escobar07}}

-- [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 21:46, 2024 ж. қарашаның 13 (+05)</text>
      <sha1>q6plafa87a7to6fd0zba0q5g9xbnbt3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Түзеу жұмыстары</title>
    <ns>0</ns>
    <id>748455</id>
    <revision>
      <id>3400687</id>
      <timestamp>2024-11-13T17:11:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ерден Карсыбеков</username>
        <id>3744</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: [[Сурет:Stoke Poges, St. Giles' Church, Remedial works and maintenance - geograph.org.uk - 4965100.jpg|нобай|]] '''Түзеу жұмыстары''' — бұл [[Қылмыскер|сотталған адамды]] өндірген табысының белгілі бір бөлігін мемлекет пайдасына ұстап қалу арқылы еңбекке тарту.  Қылмыстық кодекстің 42-бабына сәйкес, түзеу...</comment>
      <origin>3400687</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2041" sha1="e8kzwi3f4j92y279pnbtfd1b6rqqmzo" xml:space="preserve">[[Сурет:Stoke Poges, St. Giles' Church, Remedial works and maintenance - geograph.org.uk - 4965100.jpg|нобай|]]
'''Түзеу жұмыстары''' — бұл [[Қылмыскер|сотталған адамды]] өндірген табысының белгілі бір бөлігін мемлекет пайдасына ұстап қалу арқылы еңбекке тарту.

Қылмыстық кодекстің 42-бабына сәйкес, түзеу жұмыстарын тағайындау кезінде [[сот]] олардың көлемін қылмыстық құқық бұзушылықтың [[Қылмыс санаттары|ауырлығын]], сотталған адамның мүліктік және отбасылық жағдайын ескере отырып айқындайды.

Түзеу жұмыстары сотталған адамның жалақысының 10-нан 50 пайызға дейінгісін ай сайын ұстап қалу және жәбірленушілерге өтеу қорына аудару арқылы орындалады.

Түзеу жұмыстары Қылмыстық кодекстің көптеген баптарының санкцияларында [[бас бостандығынан айыру]] жазасына балама жаза ретінде көрсетілген.&lt;ref&gt;Матай Алдиярхан. [https://cyberleninka.ru/article/n/aza-stan-respublikasy-ylmysty-za-namasy-boyynsha-t-zeu-zh-mystaryn-oldanudy-leuetin-arttyru-m-seleleri/viewer ҚР қылмыстық заңнамасы бойынша түзеу жұмыстарын қолданудың әлеуетін арттыру мәселелері]&lt;/ref&gt;

== Тағы қараңыз ==
* [[Еңбекпен тәрбиелеу колониясы]]
* [[Қоғамдық жұмыстар]]
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{stub:Заң}}
{{Қылмыстық Кодекс}}

[[Санат:Қылмыстық құқық]]
[[Санат:Жазалар]]</text>
      <sha1>e8kzwi3f4j92y279pnbtfd1b6rqqmzo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Амина Саинқызы</title>
    <ns>3</ns>
    <id>748456</id>
    <revision>
      <id>3400695</id>
      <timestamp>2024-11-13T17:38:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3400695</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="369" sha1="0q2fnwelz7b4dxn5olxc9p0pax6xpt3" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Амина Саинқызы}}

-- [[Қатысушы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%&quot;&gt;Kasymov&lt;/span&gt;]]&lt;sup&gt;  &lt;big&gt;[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|&lt;span style=&quot;color:#FF4500; font-family:Hobo Std;&quot;&gt;Т&lt;/span&gt;]]&lt;/big&gt;&lt;/sup&gt; 22:38, 2024 ж. қарашаның 13 (+05)</text>
      <sha1>0q2fnwelz7b4dxn5olxc9p0pax6xpt3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Acoban07</title>
    <ns>3</ns>
    <id>748457</id>
    <revision>
      <id>3400701</id>
      <timestamp>2024-11-13T17:43:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3400701</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="316" sha1="fhhe0oubr58jd6gd01jjngq59g291g8" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Acoban07}}

-- [[Қатысушы:GanS NIS|&lt;span style=&quot;text-shadow:gray 4px 4px 3px;&quot;&gt;&lt;font face=&quot;AR Cena&quot; color=&quot;black&quot;&gt;&lt;b&gt;Fани&lt;/b&gt;&lt;/font&gt;&lt;/span&gt;]] ([[Қатысушы талқылауы:GanS NIS|талқылауы]]) 22:43, 2024 ж. қарашаның 13 (+05)</text>
      <sha1>fhhe0oubr58jd6gd01jjngq59g291g8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Dura lex, sed lex</title>
    <ns>0</ns>
    <id>748458</id>
    <revision>
      <id>3400713</id>
      <timestamp>2024-11-13T17:50:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ерден Карсыбеков</username>
        <id>3744</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: [[Сурет:Statue_dedans_le_Palais_de_justice.JPG|нобай|Домитий Ульпианның мүсіні]] '''Dura lex, sed lex''' — [[Латын тілі|латынша]] қанатты сөз; «[[заң]] қатал, алайда ол заң» деп аударылады.  [[Рим империясы]]ның атақты юрисі, [[табиғи құқық]] көзқарасының өкілі Ульпиан айтқан сөзінің қысқаша тү...</comment>
      <origin>3400713</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1141" sha1="g9s7pcg9dyz11m8yq42g7uy8dqlcc27" xml:space="preserve">[[Сурет:Statue_dedans_le_Palais_de_justice.JPG|нобай|Домитий Ульпианның мүсіні]]
'''Dura lex, sed lex''' — [[Латын тілі|латынша]] қанатты сөз; «[[заң]] қатал, алайда ол заң» деп аударылады.

[[Рим империясы]]ның атақты юрисі, [[табиғи құқық]] көзқарасының өкілі Ульпиан айтқан сөзінің қысқаша түрі. Толық нұсқасы келесідей: ''quod quidem perquam durum est, sed ita lex scripta est''.&lt;ref&gt;{{cite web |title=Digesta Iustiniani |url=https://droitromain.univ-grenoble-alpes.fr/Corpus/d-40.htm |website=The Roman Law Library |access-date=}}&lt;/ref&gt;

Бұл сөз заң талабына мойынсынбау және қағидаларды елемеудің соңы жақсылыққа апармайтынын білдіреді.

== Тағы қараңыз ==
* [[Құқықтық сана]]
* [[Заң ғылымы]]
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{stub:Заң}}

[[Санат:Құқық]]
[[Санат:Заң]]</text>
      <sha1>g9s7pcg9dyz11m8yq42g7uy8dqlcc27</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:M4RLO WIKI</title>
    <ns>3</ns>
    <id>748459</id>
    <revision>
      <id>3400741</id>
      <timestamp>2024-11-13T18:05:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3400741</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="210" sha1="mud0v47rz8y0ophp2rn88sur2qg0nya" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=M4RLO WIKI}}

-- [[Қатысушы:Sibom|Sibom]] ([[Қатысушы талқылауы:Sibom|талқылауы]]) 23:05, 2024 ж. қарашаның 13 (+05)</text>
      <sha1>mud0v47rz8y0ophp2rn88sur2qg0nya</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:AdamSouls</title>
    <ns>3</ns>
    <id>748460</id>
    <revision>
      <id>3400742</id>
      <timestamp>2024-11-13T18:24:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3400742</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="208" sha1="kzxucib5xfk50dfqc6cq1sbkd621hga" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=AdamSouls}}

-- [[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]] 23:24, 2024 ж. қарашаның 13 (+05)</text>
      <sha1>kzxucib5xfk50dfqc6cq1sbkd621hga</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Shemerklein</title>
    <ns>3</ns>
    <id>748461</id>
    <revision>
      <id>3400743</id>
      <timestamp>2024-11-13T18:35:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3400743</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="296" sha1="hpuqjo04nr8vp7gm0wun82y8bat84as" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Shemerklein}}

-- [[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] ([[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|талқылауы]])  23:35, 2024 ж. қарашаның 13 (+05)</text>
      <sha1>hpuqjo04nr8vp7gm0wun82y8bat84as</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Asan1988</title>
    <ns>3</ns>
    <id>748462</id>
    <revision>
      <id>3400746</id>
      <timestamp>2024-11-13T19:16:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3400746</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="239" sha1="0n0qkbz03bzomv71gdrbo34gi0bicty" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Asan1988}}

-- [[Қатысушы:Erboldilyara|Сариев Ербол]] ([[Қатысушы талқылауы:Erboldilyara|талқылауы]] 00:16, 2024 ж. қарашаның 14 (+05)</text>
      <sha1>0n0qkbz03bzomv71gdrbo34gi0bicty</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Znatokgoroda77</title>
    <ns>3</ns>
    <id>748463</id>
    <revision>
      <id>3400748</id>
      <timestamp>2024-11-13T19:47:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3400748</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="446" sha1="fof38fiiqkeaoz71pauqrroim0667wr" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Znatokgoroda77}}

-- &lt;font color=&quot;#009900&quot;&gt;[[Қатысушы:Мұхамеджан Амангелді|&lt;span style=&quot;font-family:Georgia;&quot;&gt;&lt;i&gt;Мұхамеджан А.А.&lt;/i&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/font&gt; [[Қатысушы талқылауы:Мұхамеджан Амангелді|&lt;span style=&quot;font-size:90%&quot;&gt;&lt;font color=&quot;#0000FF&quot;&gt;(талқылауы)&lt;/font&gt;&lt;/span&gt;]] 00:47, 2024 ж. қарашаның 14 (+05)</text>
      <sha1>fof38fiiqkeaoz71pauqrroim0667wr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Paliopoped45</title>
    <ns>3</ns>
    <id>748464</id>
    <revision>
      <id>3400749</id>
      <timestamp>2024-11-13T19:48:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3400749</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="239" sha1="s1wn3k4djy5taalvl3qeqe0seqop6dq" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Paliopoped45}}

-- [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 00:48, 2024 ж. қарашаның 14 (+05)</text>
      <sha1>s1wn3k4djy5taalvl3qeqe0seqop6dq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Montesilvano1965</title>
    <ns>3</ns>
    <id>748465</id>
    <revision>
      <id>3400750</id>
      <timestamp>2024-11-13T19:51:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3400750</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="243" sha1="ldbo7xgsleyiv7ipym1ihl9wnkh8n9k" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Montesilvano1965}}

-- [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 00:51, 2024 ж. қарашаның 14 (+05)</text>
      <sha1>ldbo7xgsleyiv7ipym1ihl9wnkh8n9k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Kombatgaby</title>
    <ns>3</ns>
    <id>748466</id>
    <revision>
      <id>3400751</id>
      <timestamp>2024-11-13T19:55:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3400751</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="225" sha1="ccnu9xddd7sxd42jd6bmqr76bmg0o4h" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Kombatgaby}}

-- [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 00:55, 2024 ж. қарашаның 14 (+05)</text>
      <sha1>ccnu9xddd7sxd42jd6bmqr76bmg0o4h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:RYasmeen (WMF)</title>
    <ns>3</ns>
    <id>748467</id>
    <revision>
      <id>3400753</id>
      <timestamp>2024-11-13T20:10:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3400753</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="214" sha1="q4owa867kc119rc8lm5hnmwii7yupzq" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=RYasmeen (WMF)}}

-- [[Қатысушы:Sibom|Sibom]] ([[Қатысушы талқылауы:Sibom|талқылауы]]) 01:10, 2024 ж. қарашаның 14 (+05)</text>
      <sha1>q4owa867kc119rc8lm5hnmwii7yupzq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Marki354</title>
    <ns>3</ns>
    <id>748468</id>
    <revision>
      <id>3400765</id>
      <timestamp>2024-11-13T20:52:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3400765</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="207" sha1="qhz37hygirpeqsuiyrk5ho393p7v68o" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Marki354}}

-- [[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]] 01:52, 2024 ж. қарашаның 14 (+05)</text>
      <sha1>qhz37hygirpeqsuiyrk5ho393p7v68o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Znrer</title>
    <ns>3</ns>
    <id>748469</id>
    <revision>
      <id>3400784</id>
      <timestamp>2024-11-13T22:07:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3400784</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="301" sha1="a10ppsdizdy0vxhv8ifzck4ipmn5uqj" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Znrer}}

-- [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 03:07, 2024 ж. қарашаның 14 (+05)</text>
      <sha1>a10ppsdizdy0vxhv8ifzck4ipmn5uqj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:AbraxasAbominog</title>
    <ns>3</ns>
    <id>748470</id>
    <revision>
      <id>3400785</id>
      <timestamp>2024-11-13T23:31:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3400785</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="447" sha1="2c9r8oijzhjjqhpkdyokwvuq3qfahoz" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=AbraxasAbominog}}

-- &lt;font color=&quot;#009900&quot;&gt;[[Қатысушы:Мұхамеджан Амангелді|&lt;span style=&quot;font-family:Georgia;&quot;&gt;&lt;i&gt;Мұхамеджан А.А.&lt;/i&gt;&lt;/span&gt;]]&lt;/font&gt; [[Қатысушы талқылауы:Мұхамеджан Амангелді|&lt;span style=&quot;font-size:90%&quot;&gt;&lt;font color=&quot;#0000FF&quot;&gt;(талқылауы)&lt;/font&gt;&lt;/span&gt;]] 04:31, 2024 ж. қарашаның 14 (+05)</text>
      <sha1>2c9r8oijzhjjqhpkdyokwvuq3qfahoz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Иран Ислам төңкерісі</title>
    <ns>0</ns>
    <id>748471</id>
    <redirect title="Ислам революциясы" />
    <revision>
      <id>3400786</id>
      <timestamp>2024-11-13T23:53:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Malik Nursultan B</username>
        <id>111493</id>
      </contributor>
      <comment>«[[Ислам революциясы]]» дегенге [[Уикипедия:Айдатқыштар|бағыттады]]</comment>
      <origin>3400786</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="49" sha1="etg1zrl0sadrs9izr37xy7mbg8lycaw" xml:space="preserve">#АЙДАУ [[Ислам революциясы]]</text>
      <sha1>etg1zrl0sadrs9izr37xy7mbg8lycaw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Ana Ju Oli</title>
    <ns>3</ns>
    <id>748472</id>
    <redirect title="Қатысушы талқылауы:A oliveira ju" />
    <revision>
      <id>3400817</id>
      <timestamp>2024-11-14T02:21:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>기나ㅏㄴ</username>
        <id>123237</id>
      </contributor>
      <comment>기나ㅏㄴ [[Қатысушы талқылауы:Ana Ju Oli]] бетін [[Қатысушы талқылауы:A oliveira ju]] бетіне жылжытты: Automatically moved page while renaming the user &quot;[[Special:CentralAuth/Ana Ju Oli|Ana Ju Oli]]&quot; to &quot;[[Special:CentralAuth/A oliveira ju|A oliveira ju]]&quot;</comment>
      <origin>3400817</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="65" sha1="15txcgb30yr0rnw1mvgwj2yvx852wi7" xml:space="preserve">#АЙДАУ [[Қатысушы талқылауы:A oliveira ju]]</text>
      <sha1>15txcgb30yr0rnw1mvgwj2yvx852wi7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Jasikjasik712</title>
    <ns>3</ns>
    <id>748473</id>
    <revision>
      <id>3400824</id>
      <timestamp>2024-11-14T04:36:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3400824</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="309" sha1="k2tw3uxrngkdd6yx2wqkelz30gyrs56" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Jasikjasik712}}

-- [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 09:36, 2024 ж. қарашаның 14 (+05)</text>
      <sha1>k2tw3uxrngkdd6yx2wqkelz30gyrs56</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ҰХЛ-да ойнаған қазақстандықтар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>748474</id>
    <revision>
      <id>3400832</id>
      <timestamp>2024-11-14T05:25:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Syrymzhan</username>
        <id>161735</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: {{Тексерілмеген мақала|date={{subst:#time:F Y}}}} &lt;!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ!  --&gt;  [[Ұлттық Хоккей Лигасы]]нда ойнаған қазақстандық хоккейшілер тізімі:   {| class=&quot;wikitable&quot; !Хоккейші !Маусымдар !Ойындар !Ұпайлар !Голдар !Ассисттер !Командалар |- |Константин...</comment>
      <origin>3400832</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4960" sha1="28pppgobxc2d6vvapjbnlgsnp4l3yz1" xml:space="preserve">{{Тексерілмеген мақала|date=қараша 2024}} &lt;!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ!  --&gt;

[[Ұлттық Хоккей Лигасы]]нда ойнаған қазақстандық хоккейшілер тізімі: 

{| class=&quot;wikitable&quot;
!Хоккейші
!Маусымдар
!Ойындар
!Ұпайлар
!Голдар
!Ассисттер
!Командалар
|-
|[[Константин Витальевич Шафранов|Константин Шафранов]]
|1
|5
|3
|2
|1
|[[Сент-Луис Блюз]] 1996—1997
|-
|[[Евгений Викторович Набоков|Евгений Набоков]]
|14
|685
|16
|1
|15
|[[Сан-Хосе Шаркс]] 1999—2009
[[Нью-Йорк Айлендерс]] 2011—2014
[[Тампа-Бэй Лайтнинг]] 2014—2015
|-
|[[Николай Александрович Антропов(хоккейші)|Николай Антропов]]
|14
|783
|455
|191
|264
|[[Торонто Мейпл Лифс]] 1999—2009
[[Нью-Йорк Рейнджерс]] 2009
[[Атланта Трэшерз]] 2009—2011
[[Виннипег Джетс]] 2011—2013
|-
|[[Виталий Михайлович Еремеев|Виталий Еремеев]]
|1
|4
|0
|0
|0
|[[Нью-Йорк Рейнджерс]] 2000—2001
|-
|[[Виталий Николаевич Колесник|Виталий Колесник]]
|1
|8
|0
|0
|0
|[[Колорадо Эвеланш]] 2005—2006
|-
|[[Константин Владимирович Пушкарёв|Константин Пушкарёв]]
|2
|17
|5
|2
|3
|[[Лос-Анджелес Кингз]] 2005—2007
|-
|}


== ҰХЛ драфтында таңдалған қазақстандық хоккейшілер ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Хоккейші	
!Жыл
!№
!Клуб
|-
|[[Андрей Александрович Райский|Андрей Райский]]
|1992
|156
|[[Виннипег Джетс]]
|-
|[[Виталий Михайлович Еремеев|Виталий Еремеев]]
|1994
|209
|[[Нью-Йорк Рейнджерс]]
|-
|[[Евгений Викторович Набоков|Евгений Набоков]]
|1994
|219
|[[Сан-Хосе Шаркс]]
|-
|[[Андрей Викторович Самохвалов|Андрей Самохвалов]]
|1995
|208
|[[Детройт Ред Уингз]]
|-
|[[Константин Витальевич Шафранов|Константин Шафранов]]
|1996
|229
|[[Сент-Луис Блюз]]
|-
|[[Николай Александрович Антропов(хоккейші)|Николай Антропов]]
|1998
|10
|[[Торонто Мейпл Лифс]]
|-
|[[Андрей Борисович Трощинский|Андрей Трощинский]]
|1998
|170
|[[Сент-Луис Блюз]]
|-
|[[Дмитрий Валерьевич Левинский|Дмитрий Левинский]]
|1999
|46
|[[Чикаго Блэкхокс]]
|-
|[[Степан Александрович Мохов|Степан Мохов]]
|1999
|63
|[[Чикаго Блэкхокс]]
|-
|[[Александр Витальевич Кревсун|Александр Кревсун]]
|1999
|124
|[[Нэшвилл Предаторз]]
|-
|[[Константин Валерьевич Руденко|Константин Руденко]]
|1999
|160
|[[Филадельфия Флайерз]]
|-
|[[Вадим Геннадьевич Тарасов|Вадим Тарасов]]
|1999
|196
|[[Монреаль Канадиенс]]
|-
|[[Дмитрий Сергеевич Уппер|Дмитрий Уппер]]
|2000
|136
|[[Нью-Йорк Айлендерс]]
|-
|[[Вадим Николаевич Созинов|Вадим Созинов]]
|2000
|179
|[[Торонто Мейпл Лифс]]
|-
|[[Евгений Владимирович Бумагин|Евгений Бумагин]]
|2000
|260
|[[Детройт Ред Уингз]]
|-
|[[Виталий Иванович Смольянинов|Виталий Смольянинов]]
|2001
|261
|[[Тампа-Бэй Лайтнинг]]
|-
|[[Илья Сергеевич Соларёв|Илья Соларёв]]
|2001
|281
|[[Тампа-Бэй Лайтнинг]]
|-
|[[Константин Владимирович Пушкарёв|Константин Пушкарёв]]
|2003
|44
|[[Лос-Анджелес Кингз]]
|-
|[[Виктор Борисович Александров|Виктор Александров]]
|2004
|83
|[[Сент-Луис Блюз]]
|-
|[[Максим Петрович Семёнов|Максим Семёнов]]
|2004
|220
|[[Торонто Мейпл Лифс]]
|-
|[[Андрей Викторович Буяльский|Андрей Буяльский]]
|2021
|92
|[[Колорадо Эвеланш]]
|-
|[[Владимир Викторович Никитин|Владимир Никитин]]
|2023
|207
|[[Оттава Сенаторз]]
|}</text>
      <sha1>28pppgobxc2d6vvapjbnlgsnp4l3yz1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3400836</id>
      <parentid>3400832</parentid>
      <timestamp>2024-11-14T05:33:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Syrymzhan</username>
        <id>161735</id>
      </contributor>
      <comment>/* ҰХЛ драфтында таңдалған қазақстандық хоккейшілер */</comment>
      <origin>3400836</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5015" sha1="hw0vw9oerqeomhpjbuwbzsy6il6omqe" xml:space="preserve">{{Тексерілмеген мақала|date=қараша 2024}} &lt;!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ!  --&gt;

[[Ұлттық Хоккей Лигасы]]нда ойнаған қазақстандық хоккейшілер тізімі: 

{| class=&quot;wikitable&quot;
!Хоккейші
!Маусымдар
!Ойындар
!Ұпайлар
!Голдар
!Ассисттер
!Командалар
|-
|[[Константин Витальевич Шафранов|Константин Шафранов]]
|1
|5
|3
|2
|1
|[[Сент-Луис Блюз]] 1996—1997
|-
|[[Евгений Викторович Набоков|Евгений Набоков]]
|14
|685
|16
|1
|15
|[[Сан-Хосе Шаркс]] 1999—2009
[[Нью-Йорк Айлендерс]] 2011—2014
[[Тампа-Бэй Лайтнинг]] 2014—2015
|-
|[[Николай Александрович Антропов(хоккейші)|Николай Антропов]]
|14
|783
|455
|191
|264
|[[Торонто Мейпл Лифс]] 1999—2009
[[Нью-Йорк Рейнджерс]] 2009
[[Атланта Трэшерз]] 2009—2011
[[Виннипег Джетс]] 2011—2013
|-
|[[Виталий Михайлович Еремеев|Виталий Еремеев]]
|1
|4
|0
|0
|0
|[[Нью-Йорк Рейнджерс]] 2000—2001
|-
|[[Виталий Николаевич Колесник|Виталий Колесник]]
|1
|8
|0
|0
|0
|[[Колорадо Эвеланш]] 2005—2006
|-
|[[Константин Владимирович Пушкарёв|Константин Пушкарёв]]
|2
|17
|5
|2
|3
|[[Лос-Анджелес Кингз]] 2005—2007
|-
|}


== ҰХЛ драфтында таңдалған қазақстандық хоккейшілер ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Хоккейші	
!Жыл
!№
!Клуб
|-
|[[Андрей Александрович Райский|Андрей Райский]]
|1992
|156
|[[Виннипег Джетс]]
|-
|[[Виталий Михайлович Еремеев|Виталий Еремеев]]
|1994
|209
|[[Нью-Йорк Рейнджерс]]
|-
|[[Евгений Викторович Набоков|Евгений Набоков]]
|1994
|219
|[[Сан-Хосе Шаркс]]
|-
|[[Андрей Викторович Самохвалов|Андрей Самохвалов]]
|1995
|208
|[[Детройт Ред Уингз]]
|-
|[[Константин Витальевич Шафранов|Константин Шафранов]]
|1996
|229
|[[Сент-Луис Блюз]]
|-
|[[Николай Александрович Антропов(хоккейші)|Николай Антропов]]
|1998
|10
|[[Торонто Мейпл Лифс]]
|-
|[[Андрей Борисович Трощинский|Андрей Трощинский]]
|1998
|170
|[[Сент-Луис Блюз]]
|-
|[[Дмитрий Валерьевич Левинский|Дмитрий Левинский]]
|1999
|46
|[[Чикаго Блэкхокс]]
|-
|[[Степан Александрович Мохов|Степан Мохов]]
|1999
|63
|[[Чикаго Блэкхокс]]
|-
|[[Александр Витальевич Кревсун|Александр Кревсун]]
|1999
|124
|[[Нэшвилл Предаторз]]
|-
|[[Константин Валерьевич Руденко|Константин Руденко]]
|1999
|160
|[[Филадельфия Флайерз]]
|-
|[[Вадим Геннадьевич Тарасов|Вадим Тарасов]]
|1999
|196
|[[Монреаль Канадиенс]]
|-
|[[Дмитрий Сергеевич Уппер|Дмитрий Уппер]]
|2000
|136
|[[Нью-Йорк Айлендерс]]
|-
|[[Вадим Николаевич Созинов|Вадим Созинов]]
|2000
|179
|[[Торонто Мейпл Лифс]]
|-
|[[Евгений Владимирович Бумагин|Евгений Бумагин]]
|2000
|260
|[[Детройт Ред Уингз]]
|-
|[[Виталий Иванович Смольянинов|Виталий Смольянинов]]
|2001
|261
|[[Тампа-Бэй Лайтнинг]]
|-
|[[Илья Сергеевич Соларёв|Илья Соларёв]]
|2001
|281
|[[Тампа-Бэй Лайтнинг]]
|-
|[[Константин Владимирович Пушкарёв|Константин Пушкарёв]]
|2003
|44
|[[Лос-Анджелес Кингз]]
|-
|[[Виктор Борисович Александров|Виктор Александров]]
|2004
|83
|[[Сент-Луис Блюз]]
|-
|[[Максим Петрович Семёнов|Максим Семёнов]]
|2004
|220
|[[Торонто Мейпл Лифс]]
|-
|[[Андрей Викторович Буяльский|Андрей Буяльский]]
|2021
|92
|[[Колорадо Эвеланш]]
|-
|[[Владимир Викторович Никитин|Владимир Никитин]]
|2023
|207
|[[Оттава Сенаторз]]
|}

[[Санат:Ұлттық Хоккей Лигасы]]</text>
      <sha1>hw0vw9oerqeomhpjbuwbzsy6il6omqe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Assetmustafa</title>
    <ns>3</ns>
    <id>748475</id>
    <revision>
      <id>3400837</id>
      <timestamp>2024-11-14T05:48:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3400837</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="297" sha1="tmlri9uz6zkndqvdqq5jkwdfkcrmoy3" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Assetmustafa}}

-- [[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] ([[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|талқылауы]])  10:48, 2024 ж. қарашаның 14 (+05)</text>
      <sha1>tmlri9uz6zkndqvdqq5jkwdfkcrmoy3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Nurzhanar</title>
    <ns>3</ns>
    <id>748476</id>
    <revision>
      <id>3400838</id>
      <timestamp>2024-11-14T05:49:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3400838</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="236" sha1="4d4qolhnhvadcyk283sqagbsmvy03p9" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Nurzhanar}}

-- [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 10:49, 2024 ж. қарашаның 14 (+05)</text>
      <sha1>4d4qolhnhvadcyk283sqagbsmvy03p9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Baby Toss-N-Play</title>
    <ns>3</ns>
    <id>748477</id>
    <revision>
      <id>3400841</id>
      <timestamp>2024-11-14T05:55:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3400841</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="216" sha1="43hvbfkprj420snkn2blkqnmvailo7c" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Baby Toss-N-Play}}

-- [[Қатысушы:Sibom|Sibom]] ([[Қатысушы талқылауы:Sibom|талқылауы]]) 10:55, 2024 ж. қарашаның 14 (+05)</text>
      <sha1>43hvbfkprj420snkn2blkqnmvailo7c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:AruzhanAmirkhanovaaa</title>
    <ns>3</ns>
    <id>748478</id>
    <revision>
      <id>3400851</id>
      <timestamp>2024-11-14T06:05:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3400851</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="219" sha1="bzax5i1vggkzwj3t0uv41rclcnbzsj2" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=AruzhanAmirkhanovaaa}}

-- [[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]] 11:05, 2024 ж. қарашаның 14 (+05)</text>
      <sha1>bzax5i1vggkzwj3t0uv41rclcnbzsj2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Ne winu</title>
    <ns>3</ns>
    <id>748479</id>
    <revision>
      <id>3400857</id>
      <timestamp>2024-11-14T06:16:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3400857</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="238" sha1="teu9lxkjiehoaawiqe5doumws7yqosn" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Ne winu}}

-- [[Қатысушы:Erboldilyara|Сариев Ербол]] ([[Қатысушы талқылауы:Erboldilyara|талқылауы]] 11:16, 2024 ж. қарашаның 14 (+05)</text>
      <sha1>teu9lxkjiehoaawiqe5doumws7yqosn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Санкт-Якоб стадионы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>748480</id>
    <revision>
      <id>3400860</id>
      <timestamp>2024-11-14T06:31:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Syrymzhan</username>
        <id>161735</id>
      </contributor>
      <comment>Жаңа бетте: {{Тексерілмеген мақала|date={{subst:#time:F Y}}}} &lt;!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ!  --&gt;  {{Стадион  |атауы               = Санкт-Якоб стадионы  |толық атауы         = St. Jakob Stadium  |шынайы атауы        =   |бұрынғы атаулары    =   |бейресми атауы      = Joggeli  |логотипі            =   |логот...</comment>
      <origin>3400860</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6240" sha1="s6ysv6rnhho753vwcoyrzdlljkwnmmw" xml:space="preserve">{{Тексерілмеген мақала|date=қараша 2024}} &lt;!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ!  --&gt;

{{Стадион
 |атауы               = Санкт-Якоб стадионы
 |толық атауы         = St. Jakob Stadium
 |шынайы атауы        = 
 |бұрынғы атаулары    = 
 |бейресми атауы      = Joggeli
 |логотипі            = 
 |логотип ені         = 
 |суреті              = ETH-BIB-Basel, St. Jakob, Stadion, Fussballspiel-LBS H1-016082.tif
 |ені                 = 
 |сурет атауы         = 
  |region             = 
  |CoordScale         = {{coord|47|32|29|N|7|37|12|E|type:landmark_region:CH-BS_source:dewiki|display=inline,title}}
 |санат               = 
 |орналасуы           = [[Базель]], [[Швейцария]]
 |қаланғаны           = 
 |салынған            = 1953–1954
 |жаңартылған         = 
 |иесі                = Genossenschaft Stadion St. Jakob-Park
 |басқарушы компания  = 
 |мердігер            = 
 |құрылыс құны        = 
 |жаңартылған құны    =  
 |ашылған             = 24 сәуір 1954
 |жабылды             = 1998
 |қиратылды           = 
 |сәулетші            = 
 |команда             = [[FC Concordia Basel]], [[Базель (футбол клубы)|Базель]] (1964–1998)
 |сыйымдылығы         = 51 500 (1954)&lt;br&gt;36 800 (1998)
 |рекордтық келушілер саны  =  60 000
 |габариттері               = 
 |алаң беті                 = 
 |жүгіретін жол ұзындығы    = 
 |материалы           = 
 |сайты               = 
 |ортаққор            = 
 |позициялық карта    = 
 |карта ені           = 
}}

'''«Санкт-Якоб» стадионы''' — Швейцарияның [[Базель]] қаласындағы футбол стадионы болған және Швейцарияның [[Базель (футбол клубы)|Базель]] футбол клубының бұрынғы үй стадионы еді. Ол [[Футболдан 1954 жылғы әлем біріншілігі|1954 жылғы Әлем біріншілігіне]] арнап салынған болатын&lt;ref&gt;{{Cite journal |last=Vonnard |first=Philippe |last2=Quin |first2=Gregory |date=2018 |title=More than just football. Reflections on the case of the 1954 World Cup in Switzerland |url=https://www.cairn-int.info/article.php?ID_ARTICLE=E_EH_093_0075&amp;contenu=article |journal=Entreprise et histoire |volume=93 |issue=4 |pages=75–89 |via=[[Cairn.info]]}}&lt;/ref&gt;, және клуб стадионы ретінде қызмет етумен қатар, 1954 жылы футболдан Әлем біріншілігінің бірнеше матчтарын, сондай-ақ төрт рет [[УЕФА Кубок иелері кубогы]] финалдарын өткізді.

1998 жылы жабылғаннан кейін, оның орнында [[Санкт-Якоб Парк]] стадионы салынды.

==Маңызды ойындар==
=== 1954 жылғы Әлем біріншілігі ===
[[Футболдан 1954 жылғы әлем біріншілігі|1954 жылғы ФИФА Әлем біріншілігі]] кезінде Санкт-Якоб стадионында 4 топтық кезең матчы, бір ширек финал матчы және бір жартылай финал матчы өтті.

==Басқа маңызды іс-шаралар==
[[The Rolling Stones]] мұнда 1982 жылы 15 шілдеде Еуропалық туры аясында, 1990 жылы 26 маусымда Urban Jungle турының бөлігі ретінде, және 1995 жылы 29-30 шілдеде Voodoo Lounge турының аясында өнер көрсетті.

[[Pink Floyd]] бұл стадионда 1988 жылы 26 шілдеде A Momentary Lapse of Reason туры аясында және 1994 жылы 6-7 тамызда The Division Bell туры аясында&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Schöne Töne |url=https://www.tagblatt.ch/panorama/schoene-toene-ld.939943 |access-date=2024-11-14 |website=St. Galler Tagblatt |language=de}}&lt;/ref&gt; өнер көрсетті.

[[Van Halen]] 1988 жылы 5 қыркүйекте OU812 турының бөлігі ретінде Санкт-Якоб стадионында концерт қойды.

[[AC/DC]] мұнда 1991 жылы 25 тамызда [[Metallica]], [[Queensrÿche]] және [[Mötley Crüe]] топтарымен бірге [[Monsters of Rock]] фестивалінде өнер көрсетті.

[[Тина Тернер]] 1987 жылы 27 маусымда Break Every Rule туры, 1990 жылы 16 және 17 маусымда Foreign Affair: The Farewell туры, 1993 жылы 3 қыркүйекте What's Love? туры және 1996 жылы 5 шілдеде Wildest Dreams туры кезінде мұнда 5 рет концерт қойды.

[[Майкл Джексон]] Bad World туры кезінде 1988 жылы 16 маусымда 50 000 көрерменнің алдында өнер көрсетті. Концертке актриса [[Элизабет Тейлор]] мен әнші [[Боб Дилан]] қатысты. Джексон 1992 жылы 11 қыркүйекте [[Базель]]де Dangerous World турын өткізуді жоспарлаған, бірақ әнші ауырып қалғандықтан концерт тоқтатылды. Джексон [[Базель]]де өзінің соңғы швейцариялық концертін 1997 жылы 25 шілдеде HIStory World туры аясында өткізіп, 48 000-нан астам көрерменнің алдында өнер көрсетті.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Стадиондар]]
[[Санат:Швейцария стадиондары]]
[[Санат:Футболдан 1954 жылғы әлем біріншілігі]]</text>
      <sha1>s6ysv6rnhho753vwcoyrzdlljkwnmmw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Botashiris</title>
    <ns>3</ns>
    <id>748481</id>
    <revision>
      <id>3400861</id>
      <timestamp>2024-11-14T06:38:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3400861</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="318" sha1="a3q8pke7g4abnj737nmgrtf2a3ihmdp" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Botashiris}}

-- [[Қатысушы:GanS NIS|&lt;span style=&quot;text-shadow:gray 4px 4px 3px;&quot;&gt;&lt;font face=&quot;AR Cena&quot; color=&quot;black&quot;&gt;&lt;b&gt;Fани&lt;/b&gt;&lt;/font&gt;&lt;/span&gt;]] ([[Қатысушы талқылауы:GanS NIS|талқылауы]]) 11:38, 2024 ж. қарашаның 14 (+05)</text>
      <sha1>a3q8pke7g4abnj737nmgrtf2a3ihmdp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Ramiru Thihansa</title>
    <ns>3</ns>
    <id>748482</id>
    <revision>
      <id>3400867</id>
      <timestamp>2024-11-14T06:52:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3400867</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="300" sha1="olpfzwsykpxq1qak2itsxygrergl1mj" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Ramiru Thihansa}}

-- [[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] ([[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|талқылауы]])  11:52, 2024 ж. қарашаның 14 (+05)</text>
      <sha1>olpfzwsykpxq1qak2itsxygrergl1mj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Жаасурилп</title>
    <ns>3</ns>
    <id>748483</id>
    <revision>
      <id>3400875</id>
      <timestamp>2024-11-14T07:12:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3400875</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="249" sha1="j7gm1qylk9a3mosfpt368gfagr0mjag" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Жаасурилп}}

-- [[Қатысушы:Erboldilyara|Сариев Ербол]] ([[Қатысушы талқылауы:Erboldilyara|талқылауы]] 12:12, 2024 ж. қарашаның 14 (+05)</text>
      <sha1>j7gm1qylk9a3mosfpt368gfagr0mjag</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Wsershpgt</title>
    <ns>3</ns>
    <id>748484</id>
    <revision>
      <id>3400896</id>
      <timestamp>2024-11-14T08:26:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3400896</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="294" sha1="ro4j6x6f52urcbff7mujftt1enhoaz6" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Wsershpgt}}

-- [[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] ([[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|талқылауы]])  13:26, 2024 ж. қарашаның 14 (+05)</text>
      <sha1>ro4j6x6f52urcbff7mujftt1enhoaz6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Ernazarerik100</title>
    <ns>3</ns>
    <id>748485</id>
    <revision>
      <id>3400897</id>
      <timestamp>2024-11-14T08:36:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3400897</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="214" sha1="il836wmv83ubjm5qz44ep3fkzq2p37t" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Ernazarerik100}}

-- [[Қатысушы:Sibom|Sibom]] ([[Қатысушы талқылауы:Sibom|талқылауы]]) 13:36, 2024 ж. қарашаның 14 (+05)</text>
      <sha1>il836wmv83ubjm5qz44ep3fkzq2p37t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Aidayu</title>
    <ns>3</ns>
    <id>748486</id>
    <revision>
      <id>3400901</id>
      <timestamp>2024-11-14T08:58:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3400901</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="314" sha1="87zwhuf2j9g3nz1tseuon21etwxd501" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Aidayu}}

-- [[Қатысушы:GanS NIS|&lt;span style=&quot;text-shadow:gray 4px 4px 3px;&quot;&gt;&lt;font face=&quot;AR Cena&quot; color=&quot;black&quot;&gt;&lt;b&gt;Fани&lt;/b&gt;&lt;/font&gt;&lt;/span&gt;]] ([[Қатысушы талқылауы:GanS NIS|талқылауы]]) 13:58, 2024 ж. қарашаның 14 (+05)</text>
      <sha1>87zwhuf2j9g3nz1tseuon21etwxd501</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:Ерсұлтан Сейтқазы</title>
    <ns>3</ns>
    <id>748487</id>
    <revision>
      <id>3400912</id>
      <timestamp>2024-11-14T10:45:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3400912</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="264" sha1="sd6ck3kfulctx64mbtl3v3km70s5twd" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Ерсұлтан Сейтқазы}}

-- [[Қатысушы:Erboldilyara|Сариев Ербол]] ([[Қатысушы талқылауы:Erboldilyara|талқылауы]] 15:45, 2024 ж. қарашаның 14 (+05)</text>
      <sha1>sd6ck3kfulctx64mbtl3v3km70s5twd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Қатысушы талқылауы:ThoryFox</title>
    <ns>3</ns>
    <id>748488</id>
    <revision>
      <id>3400929</id>
      <timestamp>2024-11-14T11:38:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>61167</id>
      </contributor>
      <comment>[[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу.</comment>
      <origin>3400929</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="348" sha1="6owj0oop6mj0ehn5isln648r44rxcqu" xml:space="preserve">{{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=ThoryFox}}

-- ''&lt;span style=&quot;text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;&quot;&gt;[[Қатысушы:Arystanbek |А&lt;font color=&quot;#DA500B&quot;&gt;rys&lt;/font&gt;тan&lt;font color=&quot;#10AD00&quot;&gt;bek&lt;/font&gt;]]&lt;/span&gt;'' ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 16:38, 2024 ж. қарашаның 14 (+05)</text>
      <sha1>6owj0oop6mj0ehn5isln648r44rxcqu</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>