Википедия krcwiki https://krc.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B5%D1%82 MediaWiki 1.44.0-wmf.3 first-letter Медиа Къуллукъ Сюзюу Къошулуучу Къошулуучуну сюзюу Википедия Википедия сюзюу Файл Файлны сюзюу MediaWiki MediaWiki-ни сюзюу Шаблон Шаблонну сюзюу Болушлукъ Болушлукъну сюзюу Категория Категорияны сюзюу TimedText TimedText talk Модуль Обсуждение модуля 0 11722 111798 108856 2024-11-15T22:33:47Z WikiEditor3385705618 11019 111798 wikitext text/x-wiki {{Миллет |аты = Тегейлиле<br />Ирӕттӕ, дигорæнттæ |сурат = Ossetian mosaic.jpg |бют.саны = ~ 700 000 |бют.сан.джыл = 2010 |тил = [[тегей тил]] |раса = [[европеоид раса]] |къуралгъанды = [[аланла]]дан, [[сарматла]]дан |белги = |дин=[[христианлыкъ]] (православ), [[ислам]] (суннитле)|арх.культура=къобан|джууукъла=ягъноблула}} [[File:Ossetian tribes.png|thumb|right|250px]] '''Тегейлиле''' ({{lang-os|ирæттæ / дигорæнттæ}}) — [[Кавказ]]да джашагъан миллетлени бириди. Бусагъат заманда тегейлиле кёбюсюне [[Россия Федерация]]ны [[Шимал Тегей|Шимал Тегей Республика]]сында эмда джарым танылгъан [[Къыбыла Тегей Республика]]да джашайдыла. Тегейлиле дагъыда [[Тюрк]]де джашайдыла. Тегейлиле талай къауумгъа бёлюнедиле: [[къударлыла]], [[дюгерлиле]], [[иронлула]]. Тегейлиле [[тегей тил]]де сёлешедиле, [[тил]]лери эки баш [[диалект]]ге бёлюнеди: '''ирон''' бла '''дюгер''' диалектле. Россияда джашагъан тегейлилени кёбюсю [[орус тил]]ни да биледи. [[Категория:Россияны миллетлери]] [[Категория:Кавказны миллетлери]] 9lhovmbpiu5aro072j3zy27klb7uf4f 0 16300 111789 111788 2024-11-15T13:31:27Z DarqaviPalladin 4737 /* Халкъы */ 111789 wikitext text/x-wiki {{Кърал|Аты=Эркинлик Кърал Па́пуа — Джангы Гвине́я|Оригинал аты={{lang-en|Independent State of Papua New Guinea}}<br>[[ток-писин]] Independen Stet bilong Papua Niugini<br> [[хири-моту]] Independen Stet bilong Papua Niu Gini|Байракъ=Flag of Papua New Guinea.svg|Байракъгъа_джибериу=Папуа — Джангы Гвинеяны байрагъы|Герб=National emblem of Papua New Guinea.svg|Карта=PNG orthographic.svg|Гербге_джибериу=Папуа — Джангы Гвинеяны гербы|Девиз=Unity in diversity|Гимн=[[O Arise, All You Sons]] <br>[[File:O Arise, All You Sons (instrumental).ogg]]|Кърал оноуну формасы=[[Конституциялы монархия]]|Башчыны постуну аты=Король|Башчы=[[III Чарльз]]|Башчыны постуну аты2=Генерал-губернатор|Башчы2=[[Боб Дадае]]|Башчыны постуну аты3=Биринчи-министр|Башчы3=[[Джеймс Марапе]]|Официал_тилле=[[ингилиз тил]], [[ток-писин тил]] и [[хири-моту тил]]|Ара шахар=[[Порт-Морсби]]|Девизни кёчюрмеси=Бирлик кёб тюрлюлюкте|Эм уллу шахарла=Порт-Морсби, [[Лаэ (шахар)|Лаэ]]|Территория=462 840|Территориясыны орну=54|Суу=2|Заман бёлюмю=[[UTC+10:00|+10]], [[UTC+11:00|+11]],|Кимден эркинлик=[[Австралия|Австралиядан]]|Эркинликни датасы=16 сентябрда 1975 джилда|Джыл=2021|Халкъ=11 781 559|Халкъыны орну=83|Басыннганы=25,45|БИП джылы=2019|БИП=24,809 млрд доллар|БИП орну=103|Адам башына БИП джылы=2019|Адам башына БИП=2884 доллар|Адам башына БИП орну=135|ААИ джылы=2022|IDH=0.568|ААИ категориясы=<span style="color:#fc0;">'''орта'''</span>|ААИ=0.568|ААИ орну=154|Валютасы=[[кина]] (PGK)|iso3166-1=[[PG]]|Домен=[[.pg]]|Телефон коду=675|Карта2=Papua New Guinea map.png}} '''Па́пуа — Джангы Гвине́я''' ([[Ингилиз тил|ингил]]. ''Papua New Guinea'' [ˈpæpuːə njuː ˈɡɪni] (тж. ˈpɑːpuːə, ˈpæpjuːə), [[Ток-писин тил|ток-писин]] ''Papua Niugini'', [[Хири-моту тил|хири-моту]] ''Papua Niu Gini''), официал аты — '''Эркинлик Кърал Па́пуа — Джангы Гвине́я''' (ингил. ''Independent State of Papua New Guinea'', ток-писин ''Independen Stet bilong Papua Niugini'', хири-моту ''Independen Stet bilong Papua Niu Gini''), — [[Океания|Океанияда]], [[Шош океан|Шош океанны]] къыбыла-кюнбатыш кесегинде, [[Джангы Гвинеяны айрымкан|Джангы Гвинеяны айрымканны]] кюнчыгъыш джанында, [[Бисмарк архтипелаг]] бла Соломон айрымканланы шимал кесегинде орналгаъан кърал. Бютеулей Папуа — Джангы Гвинеяны территориясы - 462 840 км², суу джагасы - 5152 км. Папуа — Джангы Гвинеяны 2021 джилда халкъны саны — 11,781 минг адам.<ref>[https://www.nso.gov.pg/statistics/population/ Папуа — Джангы Гвинеяны официал кърал статистикасы.] </ref> [[Ара шахар|Ара шахары]] - [[Порт-Морсби]].<ref>[https://www.mid.ru/ru/maps/pg/ Папуа — Джангы Гвинея]</ref> 1973 джилда Папуа — Джангы Гвинея Австралиядан самоуправление алды. 16 сентябрда 1975 джилда уа эркинлик алды. == Географиясы == Папуа — Джангы Гвинея (462 840 км²) территориясы бла дуньяда 3-чу айрымкан кърал болады. Кюнбатышда Папуа — Джангы Гвинея [[Индонезия]] бла джер бла чеклешеди. Суу бла шималда [[Микронезины Федератив Штатлары]] бла, къыбылада [[Австралия]] бла, къыбылада-кюнчыгъышда [[Соломонны Айрымканлары|Соломонну Айрымканлары]], кюнчыгъышда [[Науру]] бла чеклешеди. Папуа — Джангы Гвинеяны [[Арафур тенгиз|Арафур]], [[Коралл тенгиз|Коралл]], [[Соломонну тенгиз|Соломонну]] бла [[Джангыгвинея тенгиз|Джангыгвинея]] тенгизле бла Шош океан бла къуршалады. Австралиядан Папуа — Джангы Гвинеяны [[Торрес ачыкъ богъаз|Торрес]] ачыкъ богъаз айырыб турады. Аны кенглики 160 км. === Рельеф === Джангы Гвинеяны бла башха айрымканларын тау рельфы барды. Кёб юсю къралны территориясында 1000 метрден кёб тенгизден санаб мийиклик барды. Джангы Гвинеяда бираз таула мийиклик бла 4500 м джетедиле. [[Вильгельм тау]] (4509 м) къралда да бютеу Океаниада эм мийикъ тау болады.<ref>[https://peakfinder.ru/peak/view/131_vilgelm Вильгельм тау]</ref> Папуа — Джангы Гвинеяда 18 ишлеген вулкан барды, аланы да кёб юсю къралны шимал кесегине турадыла. === Гидрологиясы === Папуа — Джангы Гвинеяны айрымканлада кёб къобанла бардыла. Кёб юсю тауладан тенгизге саркъан этелле. Джангур заманда ала къобхан этелле кёб территорияланы джайылыргъаб. === Климаты === Къралны территориясында [[Тропик климат|тропик климаты]] барды, кёб юсю мыллы тропик. Джилда кюнню орта температурасы — 26 °C, аныда джилда аплитудасы кёп болмайды. Къургъакъ бла джангур сезонла хар къралны кесегинде хар кесини тюрлю айлада болады.Таулада 2100 м ары мийикликледен кече къырау урарга болады. === Флора бла Фауна === Папуа — Джангы Гвинеяда ёсюмлюк 20 минг тукъумларындан ёседи, аладан да 85% эндемиклеге саналалла. Суу джага бла кенг мангра ёсюмлюк джер барады. Къалын мыллы тропик чегетле тауланы къабыргъа бла ёсюб 1000—2000 м чыгъадыла. Андан ёрге чыксанг тропик чегетлени булчукъ чегетле ауушдуралла, аладанда кёб юсю къуралыргъан [[араукария]] теректен. Кёб тюрлю джаныуар Папуа — Джангы Гвинеяда барды. Къралда сют ичген хайуанланы 200 тукъумлары, къанатланы 500 тукъумлары, гёбелеккелени 500 тукъумлары бла чабакланы мингден кёб тукъумлары джашайдыла.<ref>[https://zoogalaktika.ru/photos/geo/new-guinea Джангы Гвинеяны джаныуарлары.]</ref> == Тарихи == Эрте замандан Папуа — Джангы Гвинеяда папуасла бла меланезиячыла джашаелле. Португал суу джолоучу [[Жоржи ди Менезиш]] 1526 джилда Джангы Гвинеяны европачылагъа ачты. Шпан суу джолоучу [[Иньиго Ортис де Ретес]] 1545 джилда бу айрымканга Джангы Гвинея ат берды, Африкада тургъан Гвинеягъа ушатыб. Европачылла Джангы Гвинеаны къуру XIX ёмюрде тинтерге башладыла. Орус джолоучу Н. Миклухо-Маклай 4 джил папуасла бла джашады 1870-80 джиллада. 1884 джилда Джангы Гвиняны къыбыла-кюнчыгъыш кесеги (Папуа) [[Британ империя|Британ империяны]] колония болду. 1902 джилда Британ империя аны Австралиягъа берди. 1880 джиллада айрымканла бла бирге шимал-кюнчыгъыш кесеги (Джангы Гвинея) уа Германия кючлегенди. [[Биринчи дуния къазауат|Биринчи дуния къазауатан]] сора 1920 джилда [[Миллетлени Лигасы]] аны Австралиягъа мандат территория этиб берди. 1949 джилда Австралия Папуа бла Джангы Гвинея кесеклени бирге этиб Папуа — Джангы Гвинеяны къурады. 1973 джилда Папуа — Джангы Гвинея самоуправленияны алды. 16 сентябрда 1975 джилда Австралиядан эркинлик алды. 10 октябрда 1975 джилда Папуа — Джангы Гвинея [[Бирлешген Миллетлени Организациясы|Бирлешген Миллетлени Организациясына]] кирди. [[Файл:Baby tree kangaroo on the chiefs wifes shoulder -Papua New Guinea-17Oct2008.jpg|мини|227x227пкс|Папуас тышырыу агъач кенгуру бла.]] 1988—1997 джиллада [[Бугенвиль айрымкан|Бугенвиль айрымканда]] Папуа — Джангы Гвинеядан эркинлик алыр ючую партизан уруш болду. 20 000 адам ёлдю ол урушда.<ref>[https://interaffairs.ru/news/show/27620 Бугенвильни эркинликни юсюнден дискуссия]</ref> == Политика структурасы == Папуа — Джангы Гвинея конституциялы монархияды. Къралны башчы - король [[III Чарльз]]. Ана атындан къралда башчылыкъ эткен - генерал-губерантор (28 февралдан 2017 джилдан - [[Боб Дадае]]). Къралны закончыгъарыучу органы — бир палаталы парламентди. Паламентда 109 депутат барды, аладан 89 депутатны халкъ хар 5 джил сайларгъан этелле, энтеде 20 депутат провинциала саладыла. Правительствогъа башчылыкъ биринчи-министр этеди. 2002 джилдан сора генерал-губернатор сайларгъанлада эм кёб депутат джер алган партияны башчысын чакъырады правительствоны къурарга. == Халкъы == Папуа — Джангы Гвинеяда 2021 джилда 11,781 минг адам джашаеды. Аладан кёб юсю элледе джашайдыла, къуру 13,5 % шахарлада. Халкъны орта джылы - 24 джил (2020 джилда). Сабий туугъаны саны кофициенти - 22,08. Адам ёлгенни саны кофициенти - 5,97. Бютёу сабий туугъаны саны кофициенти 2021 джилга — 2,79 сабий бир тышырыугъа. Папуа — Джангы Гвинеяны этник бла раса саны — меланезиячыла, папуасла, негритола, микронезиячыла, полинезиячыла. == Белгиле == <references />{{Британ миллетлени биригиую}}{{Океания}} [[Категория:Къралла|Къралла]] [[Категория:Океания]] tsyfku3yxhnzheqv44dg9a4xynnuw3u 111790 111789 2024-11-15T13:33:43Z DarqaviPalladin 4737 111790 wikitext text/x-wiki {{Кърал|Аты=Эркинлик Кърал Па́пуа — Джангы Гвине́я|Оригинал аты={{lang-en|Independent State of Papua New Guinea}}<br>[[ток-писин]] Independen Stet bilong Papua Niugini<br> [[хири-моту]] Independen Stet bilong Papua Niu Gini|Байракъ=Flag of Papua New Guinea.svg|Байракъгъа_джибериу=Папуа — Джангы Гвинеяны байрагъы|Герб=National emblem of Papua New Guinea.svg|Карта=PNG orthographic.svg|Гербге_джибериу=Папуа — Джангы Гвинеяны гербы|Девиз=Unity in diversity|Гимн=[[O Arise, All You Sons]] <br>[[File:O Arise, All You Sons (instrumental).ogg]]|Кърал оноуну формасы=[[Конституциялы монархия]]|Башчыны постуну аты=Король|Башчы=[[III Чарльз]]|Башчыны постуну аты2=Генерал-губернатор|Башчы2=[[Боб Дадае]]|Башчыны постуну аты3=Биринчи-министр|Башчы3=[[Джеймс Марапе]]|Официал_тилле=[[ингилиз тил]], [[ток-писин тил]] и [[хири-моту тил]]|Ара шахар=[[Порт-Морсби]]|Девизни кёчюрмеси=Бирлик кёб тюрлюлюкте|Эм уллу шахарла=Порт-Морсби, [[Лаэ (шахар)|Лаэ]]|Территория=462 840|Территориясыны орну=54|Суу=2|Заман бёлюмю=[[UTC+10:00|+10]], [[UTC+11:00|+11]],|Кимден эркинлик=[[Австралия|Австралиядан]]|Эркинликни датасы=16 сентябрда 1975 джилда|Джыл=2021|Халкъ=11 781 559|Халкъыны орну=83|Басыннганы=25,45|БИП джылы=2019|БИП=24,809 млрд доллар|БИП орну=103|Адам башына БИП джылы=2019|Адам башына БИП=2884 доллар|Адам башына БИП орну=135|ААИ джылы=2022|IDH=0.568|ААИ категориясы=<span style="color:#fc0;">'''орта'''</span>|ААИ=0.568|ААИ орну=154|Валютасы=[[кина]] (PGK)|iso3166-1=[[PG]]|Домен=[[.pg]]|Телефон коду=675|Карта2=Papua New Guinea map.png}} '''Па́пуа — Джангы Гвине́я''' ([[Ингилиз тил|ингил]]. ''Papua New Guinea'' [ˈpæpuːə njuː ˈɡɪni] (тж. ˈpɑːpuːə, ˈpæpjuːə), [[Ток-писин тил|ток-писин]] ''Papua Niugini'', [[Хири-моту тил|хири-моту]] ''Papua Niu Gini''), официал аты — '''Эркинлик Кърал Па́пуа — Джангы Гвине́я''' (ингил. ''Independent State of Papua New Guinea'', ток-писин ''Independen Stet bilong Papua Niugini'', хири-моту ''Independen Stet bilong Papua Niu Gini''), — [[Океания|Океанияда]], [[Шош океан|Шош океанны]] къыбыла-кюнбатыш кесегинде, [[Джангы Гвинеяны айрымкан|Джангы Гвинеяны айрымканны]] кюнчыгъыш джанында, [[Бисмарк архтипелаг]] бла Соломон айрымканланы шимал кесегинде орналгаъан кърал. Бютеулей Папуа — Джангы Гвинеяны территориясы - 462 840 км², суу джагасы - 5152 км. Папуа — Джангы Гвинеяны 2021 джилда халкъны саны — 11,781 минг адам.<ref>[https://www.nso.gov.pg/statistics/population/ Папуа — Джангы Гвинеяны официал кърал статистикасы.] </ref> [[Ара шахар|Ара шахары]] - [[Порт-Морсби]].<ref>[https://www.mid.ru/ru/maps/pg/ Папуа — Джангы Гвинея]</ref> 1973 джилда Папуа — Джангы Гвинея Австралиядан самоуправление алды. 16 сентябрда 1975 джилда уа эркинлик алды. == Географиясы == Папуа — Джангы Гвинея (462 840 км²) территориясы бла дуньяда 3-чу айрымкан кърал болады. Кюнбатышда Папуа — Джангы Гвинея [[Индонезия]] бла джер бла чеклешеди. Суу бла шималда [[Микронезины Федератив Штатлары]] бла, къыбылада [[Австралия]] бла, къыбылада-кюнчыгъышда [[Соломонны Айрымканлары|Соломонну Айрымканлары]], кюнчыгъышда [[Науру]] бла чеклешеди. Папуа — Джангы Гвинеяны [[Арафур тенгиз|Арафур]], [[Коралл тенгиз|Коралл]], [[Соломонну тенгиз|Соломонну]] бла [[Джангыгвинея тенгиз|Джангыгвинея]] тенгизле бла Шош океан бла къуршалады. Австралиядан Папуа — Джангы Гвинеяны [[Торрес ачыкъ богъаз|Торрес]] ачыкъ богъаз айырыб турады. Аны кенглики 160 км. === Рельеф === Джангы Гвинеяны бла башха айрымканларын тау рельфы барды. Кёб юсю къралны территориясында 1000 метрден кёб тенгизден санаб мийиклик барды. Джангы Гвинеяда бираз таула мийиклик бла 4500 м джетедиле. [[Вильгельм тау]] (4509 м) къралда да бютеу Океаниада эм мийикъ тау болады.<ref>[https://peakfinder.ru/peak/view/131_vilgelm Вильгельм тау]</ref> Папуа — Джангы Гвинеяда 18 ишлеген вулкан барды, аланы да кёб юсю къралны шимал кесегине турадыла. === Гидрологиясы === Папуа — Джангы Гвинеяны айрымканлада кёб къобанла бардыла. Кёб юсю тауладан тенгизге саркъан этелле. Джангур заманда ала къобхан этелле кёб территорияланы джайылыргъаб. === Климаты === Къралны территориясында [[Тропик климат|тропик климаты]] барды, кёб юсю мыллы тропик. Джилда кюнню орта температурасы — 26 °C, аныда джилда аплитудасы кёп болмайды. Къургъакъ бла джангур сезонла хар къралны кесегинде хар кесини тюрлю айлада болады.Таулада 2100 м ары мийикликледен кече къырау урарга болады. === Флора бла Фауна === Папуа — Джангы Гвинеяда ёсюмлюк 20 минг тукъумларындан ёседи, аладан да 85% эндемиклеге саналалла. Суу джага бла кенг мангра ёсюмлюк джер барады. Къалын мыллы тропик чегетле тауланы къабыргъа бла ёсюб 1000—2000 м чыгъадыла. Андан ёрге чыксанг тропик чегетлени булчукъ чегетле ауушдуралла, аладанда кёб юсю къуралыргъан [[араукария]] теректен. Кёб тюрлю джаныуар Папуа — Джангы Гвинеяда барды. Къралда сют ичген хайуанланы 200 тукъумлары, къанатланы 500 тукъумлары, гёбелеккелени 500 тукъумлары бла чабакланы мингден кёб тукъумлары джашайдыла.<ref>[https://zoogalaktika.ru/photos/geo/new-guinea Джангы Гвинеяны джаныуарлары.]</ref> == Тарихи == Эрте замандан Папуа — Джангы Гвинеяда папуасла бла меланезиячыла джашаелле. Португал суу джолоучу [[Жоржи ди Менезиш]] 1526 джилда Джангы Гвинеяны европачылагъа ачты. Шпан суу джолоучу [[Иньиго Ортис де Ретес]] 1545 джилда бу айрымканга Джангы Гвинея ат берды, Африкада тургъан Гвинеягъа ушатыб. Европачылла Джангы Гвинеаны къуру XIX ёмюрде тинтерге башладыла. Орус джолоучу Н. Миклухо-Маклай 4 джил папуасла бла джашады 1870-80 джиллада. 1884 джилда Джангы Гвиняны къыбыла-кюнчыгъыш кесеги (Папуа) [[Британ империя|Британ империяны]] колония болду. 1902 джилда Британ империя аны Австралиягъа берди. 1880 джиллада айрымканла бла бирге шимал-кюнчыгъыш кесеги (Джангы Гвинея) уа Германия кючлегенди. [[Биринчи дуния къазауат|Биринчи дуния къазауатан]] сора 1920 джилда [[Миллетлени Лигасы]] аны Австралиягъа мандат территория этиб берди. 1949 джилда Австралия Папуа бла Джангы Гвинея кесеклени бирге этиб Папуа — Джангы Гвинеяны къурады. 1973 джилда Папуа — Джангы Гвинея самоуправленияны алды. 16 сентябрда 1975 джилда Австралиядан эркинлик алды. 10 октябрда 1975 джилда Папуа — Джангы Гвинея [[Бирлешген Миллетлени Организациясы|Бирлешген Миллетлени Организациясына]] кирди. [[Файл:Baby tree kangaroo on the chiefs wifes shoulder -Papua New Guinea-17Oct2008.jpg|мини|227x227пкс|Папуас тышырыу агъач кенгуру бла.]] 1988—1997 джиллада [[Бугенвиль айрымкан|Бугенвиль айрымканда]] Папуа — Джангы Гвинеядан эркинлик алыр ючую партизан уруш болду. 20 000 адам ёлдю ол урушда.<ref>[https://interaffairs.ru/news/show/27620 Бугенвильни эркинликни юсюнден дискуссия]</ref> == Политика структурасы == Папуа — Джангы Гвинея конституциялы монархияды. Къралны башчы - король [[III Чарльз]]. Ана атындан къралда башчылыкъ эткен - генерал-губерантор (28 февралдан 2017 джилдан - [[Боб Дадае]]). Къралны закончыгъарыучу органы — бир палаталы парламентди. Паламентда 109 депутат барды, аладан 89 депутатны халкъ хар 5 джил сайларгъан этелле, энтеде 20 депутат провинциала саладыла. Правительствогъа башчылыкъ биринчи-министр этеди. 2002 джилдан сора генерал-губернатор сайларгъанлада эм кёб депутат джер алган партияны башчысын чакъырады правительствоны къурарга. == Халкъы == Папуа — Джангы Гвинеяда 2021 джилда 11,781 минг адам джашаеды. Аладан кёб юсю элледе джашайдыла, къуру 13,5 % шахарлада. Халкъны орта джылы - 24 джил (2020 джилда). Сабий туугъаны саны кофициенти - 22,08. Адам ёлгенни саны кофициенти - 5,97. Бютёу сабий туугъаны саны кофициенти 2021 джилга — 2,79 сабий бир тышырыугъа. Папуа — Джангы Гвинеяны этник бла раса къаумла — меланезиячыла, папуасла, негритола, микронезиячыла, полинезиячыла. == Белгиле == <references />{{Британ миллетлени биригиую}}{{Океания}} [[Категория:Къралла|Къралла]] [[Категория:Океания]] n23licyunz5dciwyu6o76oxpmg5xb7u 111791 111790 2024-11-15T14:05:01Z DarqaviPalladin 4737 /* Халкъы */ 111791 wikitext text/x-wiki {{Кърал|Аты=Эркинлик Кърал Па́пуа — Джангы Гвине́я|Оригинал аты={{lang-en|Independent State of Papua New Guinea}}<br>[[ток-писин]] Independen Stet bilong Papua Niugini<br> [[хири-моту]] Independen Stet bilong Papua Niu Gini|Байракъ=Flag of Papua New Guinea.svg|Байракъгъа_джибериу=Папуа — Джангы Гвинеяны байрагъы|Герб=National emblem of Papua New Guinea.svg|Карта=PNG orthographic.svg|Гербге_джибериу=Папуа — Джангы Гвинеяны гербы|Девиз=Unity in diversity|Гимн=[[O Arise, All You Sons]] <br>[[File:O Arise, All You Sons (instrumental).ogg]]|Кърал оноуну формасы=[[Конституциялы монархия]]|Башчыны постуну аты=Король|Башчы=[[III Чарльз]]|Башчыны постуну аты2=Генерал-губернатор|Башчы2=[[Боб Дадае]]|Башчыны постуну аты3=Биринчи-министр|Башчы3=[[Джеймс Марапе]]|Официал_тилле=[[ингилиз тил]], [[ток-писин тил]] и [[хири-моту тил]]|Ара шахар=[[Порт-Морсби]]|Девизни кёчюрмеси=Бирлик кёб тюрлюлюкте|Эм уллу шахарла=Порт-Морсби, [[Лаэ (шахар)|Лаэ]]|Территория=462 840|Территориясыны орну=54|Суу=2|Заман бёлюмю=[[UTC+10:00|+10]], [[UTC+11:00|+11]],|Кимден эркинлик=[[Австралия|Австралиядан]]|Эркинликни датасы=16 сентябрда 1975 джилда|Джыл=2021|Халкъ=11 781 559|Халкъыны орну=83|Басыннганы=25,45|БИП джылы=2019|БИП=24,809 млрд доллар|БИП орну=103|Адам башына БИП джылы=2019|Адам башына БИП=2884 доллар|Адам башына БИП орну=135|ААИ джылы=2022|IDH=0.568|ААИ категориясы=<span style="color:#fc0;">'''орта'''</span>|ААИ=0.568|ААИ орну=154|Валютасы=[[кина]] (PGK)|iso3166-1=[[PG]]|Домен=[[.pg]]|Телефон коду=675|Карта2=Papua New Guinea map.png}} '''Па́пуа — Джангы Гвине́я''' ([[Ингилиз тил|ингил]]. ''Papua New Guinea'' [ˈpæpuːə njuː ˈɡɪni] (тж. ˈpɑːpuːə, ˈpæpjuːə), [[Ток-писин тил|ток-писин]] ''Papua Niugini'', [[Хири-моту тил|хири-моту]] ''Papua Niu Gini''), официал аты — '''Эркинлик Кърал Па́пуа — Джангы Гвине́я''' (ингил. ''Independent State of Papua New Guinea'', ток-писин ''Independen Stet bilong Papua Niugini'', хири-моту ''Independen Stet bilong Papua Niu Gini''), — [[Океания|Океанияда]], [[Шош океан|Шош океанны]] къыбыла-кюнбатыш кесегинде, [[Джангы Гвинеяны айрымкан|Джангы Гвинеяны айрымканны]] кюнчыгъыш джанында, [[Бисмарк архтипелаг]] бла Соломон айрымканланы шимал кесегинде орналгаъан кърал. Бютеулей Папуа — Джангы Гвинеяны территориясы - 462 840 км², суу джагасы - 5152 км. Папуа — Джангы Гвинеяны 2021 джилда халкъны саны — 11,781 минг адам.<ref>[https://www.nso.gov.pg/statistics/population/ Папуа — Джангы Гвинеяны официал кърал статистикасы.] </ref> [[Ара шахар|Ара шахары]] - [[Порт-Морсби]].<ref>[https://www.mid.ru/ru/maps/pg/ Папуа — Джангы Гвинея]</ref> 1973 джилда Папуа — Джангы Гвинея Австралиядан самоуправление алды. 16 сентябрда 1975 джилда уа эркинлик алды. == Географиясы == Папуа — Джангы Гвинея (462 840 км²) территориясы бла дуньяда 3-чу айрымкан кърал болады. Кюнбатышда Папуа — Джангы Гвинея [[Индонезия]] бла джер бла чеклешеди. Суу бла шималда [[Микронезины Федератив Штатлары]] бла, къыбылада [[Австралия]] бла, къыбылада-кюнчыгъышда [[Соломонны Айрымканлары|Соломонну Айрымканлары]], кюнчыгъышда [[Науру]] бла чеклешеди. Папуа — Джангы Гвинеяны [[Арафур тенгиз|Арафур]], [[Коралл тенгиз|Коралл]], [[Соломонну тенгиз|Соломонну]] бла [[Джангыгвинея тенгиз|Джангыгвинея]] тенгизле бла Шош океан бла къуршалады. Австралиядан Папуа — Джангы Гвинеяны [[Торрес ачыкъ богъаз|Торрес]] ачыкъ богъаз айырыб турады. Аны кенглики 160 км. === Рельеф === Джангы Гвинеяны бла башха айрымканларын тау рельфы барды. Кёб юсю къралны территориясында 1000 метрден кёб тенгизден санаб мийиклик барды. Джангы Гвинеяда бираз таула мийиклик бла 4500 м джетедиле. [[Вильгельм тау]] (4509 м) къралда да бютеу Океаниада эм мийикъ тау болады.<ref>[https://peakfinder.ru/peak/view/131_vilgelm Вильгельм тау]</ref> Папуа — Джангы Гвинеяда 18 ишлеген вулкан барды, аланы да кёб юсю къралны шимал кесегине турадыла. === Гидрологиясы === Папуа — Джангы Гвинеяны айрымканлада кёб къобанла бардыла. Кёб юсю тауладан тенгизге саркъан этелле. Джангур заманда ала къобхан этелле кёб территорияланы джайылыргъаб. === Климаты === Къралны территориясында [[Тропик климат|тропик климаты]] барды, кёб юсю мыллы тропик. Джилда кюнню орта температурасы — 26 °C, аныда джилда аплитудасы кёп болмайды. Къургъакъ бла джангур сезонла хар къралны кесегинде хар кесини тюрлю айлада болады.Таулада 2100 м ары мийикликледен кече къырау урарга болады. === Флора бла Фауна === Папуа — Джангы Гвинеяда ёсюмлюк 20 минг тукъумларындан ёседи, аладан да 85% эндемиклеге саналалла. Суу джага бла кенг мангра ёсюмлюк джер барады. Къалын мыллы тропик чегетле тауланы къабыргъа бла ёсюб 1000—2000 м чыгъадыла. Андан ёрге чыксанг тропик чегетлени булчукъ чегетле ауушдуралла, аладанда кёб юсю къуралыргъан [[араукария]] теректен. Кёб тюрлю джаныуар Папуа — Джангы Гвинеяда барды. Къралда сют ичген хайуанланы 200 тукъумлары, къанатланы 500 тукъумлары, гёбелеккелени 500 тукъумлары бла чабакланы мингден кёб тукъумлары джашайдыла.<ref>[https://zoogalaktika.ru/photos/geo/new-guinea Джангы Гвинеяны джаныуарлары.]</ref> == Тарихи == Эрте замандан Папуа — Джангы Гвинеяда папуасла бла меланезиячыла джашаелле. Португал суу джолоучу [[Жоржи ди Менезиш]] 1526 джилда Джангы Гвинеяны европачылагъа ачты. Шпан суу джолоучу [[Иньиго Ортис де Ретес]] 1545 джилда бу айрымканга Джангы Гвинея ат берды, Африкада тургъан Гвинеягъа ушатыб. Европачылла Джангы Гвинеаны къуру XIX ёмюрде тинтерге башладыла. Орус джолоучу Н. Миклухо-Маклай 4 джил папуасла бла джашады 1870-80 джиллада. 1884 джилда Джангы Гвиняны къыбыла-кюнчыгъыш кесеги (Папуа) [[Британ империя|Британ империяны]] колония болду. 1902 джилда Британ империя аны Австралиягъа берди. 1880 джиллада айрымканла бла бирге шимал-кюнчыгъыш кесеги (Джангы Гвинея) уа Германия кючлегенди. [[Биринчи дуния къазауат|Биринчи дуния къазауатан]] сора 1920 джилда [[Миллетлени Лигасы]] аны Австралиягъа мандат территория этиб берди. 1949 джилда Австралия Папуа бла Джангы Гвинея кесеклени бирге этиб Папуа — Джангы Гвинеяны къурады. 1973 джилда Папуа — Джангы Гвинея самоуправленияны алды. 16 сентябрда 1975 джилда Австралиядан эркинлик алды. 10 октябрда 1975 джилда Папуа — Джангы Гвинея [[Бирлешген Миллетлени Организациясы|Бирлешген Миллетлени Организациясына]] кирди. [[Файл:Baby tree kangaroo on the chiefs wifes shoulder -Papua New Guinea-17Oct2008.jpg|мини|227x227пкс|Папуас тышырыу агъач кенгуру бла.]] 1988—1997 джиллада [[Бугенвиль айрымкан|Бугенвиль айрымканда]] Папуа — Джангы Гвинеядан эркинлик алыр ючую партизан уруш болду. 20 000 адам ёлдю ол урушда.<ref>[https://interaffairs.ru/news/show/27620 Бугенвильни эркинликни юсюнден дискуссия]</ref> == Политика структурасы == Папуа — Джангы Гвинея конституциялы монархияды. Къралны башчы - король [[III Чарльз]]. Ана атындан къралда башчылыкъ эткен - генерал-губерантор (28 февралдан 2017 джилдан - [[Боб Дадае]]). Къралны закончыгъарыучу органы — бир палаталы парламентди. Паламентда 109 депутат барды, аладан 89 депутатны халкъ хар 5 джил сайларгъан этелле, энтеде 20 депутат провинциала саладыла. Правительствогъа башчылыкъ биринчи-министр этеди. 2002 джилдан сора генерал-губернатор сайларгъанлада эм кёб депутат джер алган партияны башчысын чакъырады правительствоны къурарга. == Халкъы == === Адам саны === Папуа — Джангы Гвинеяда 2021 джилда 11,781 минг адам джашаеды. Аладан кёб юсю элледе джашайдыла, къуру 13,5 % шахарлада. Халкъны орта джылы - 24 джил (2020 джилда). Сабий туугъаны саны кофициенти - 22,08. Адам ёлгенни саны кофициенти - 5,97. Бютёу сабий туугъаны саны кофициенти 2021 джилга — 2,79 сабий бир тышырыугъа. Папуа — Джангы Гвинеяны этник бла раса къаумла — меланезиячыла, папуасла, негритола, микронезиячыла, полинезиячыла. === Тиллери === Папуа — Джангы Гвинеяда 839 тил болуб ол дуньяда эм кёб тил болган кърал болады. Ол тилледен кёб саны 1000 адам кёб сёлешкен джокъту. Официал тиллери: ток писин тил (эм джайылгъан), ингилиз тил (1—2 % биледи), хири моту тил ( 2 % аз биледи). === Дин === Папуа — Джангы Гвинеяда кёб юсю христианлыкъ туталла, аладан протестантла — 64,3 %, католик — 27 %, башха христианла — 5,3 %. 2001 джилда Папуа — Джангы Гвинеяда 500 [[Ислам|муслиман]] джашаед, 2021 джилгъа уа къралда 10 000 муслиман болду. Порт-Морсбиде 1500 адам сыйынган джума межгит барды. == Белгиле == <references />{{Британ миллетлени биригиую}}{{Океания}} [[Категория:Къралла|Къралла]] [[Категория:Океания]] qhvwyo9z8gfr9or2s2os2ztq8whb0pz 111792 111791 2024-11-15T14:07:40Z DarqaviPalladin 4737 /* Дин */ 111792 wikitext text/x-wiki {{Кърал|Аты=Эркинлик Кърал Па́пуа — Джангы Гвине́я|Оригинал аты={{lang-en|Independent State of Papua New Guinea}}<br>[[ток-писин]] Independen Stet bilong Papua Niugini<br> [[хири-моту]] Independen Stet bilong Papua Niu Gini|Байракъ=Flag of Papua New Guinea.svg|Байракъгъа_джибериу=Папуа — Джангы Гвинеяны байрагъы|Герб=National emblem of Papua New Guinea.svg|Карта=PNG orthographic.svg|Гербге_джибериу=Папуа — Джангы Гвинеяны гербы|Девиз=Unity in diversity|Гимн=[[O Arise, All You Sons]] <br>[[File:O Arise, All You Sons (instrumental).ogg]]|Кърал оноуну формасы=[[Конституциялы монархия]]|Башчыны постуну аты=Король|Башчы=[[III Чарльз]]|Башчыны постуну аты2=Генерал-губернатор|Башчы2=[[Боб Дадае]]|Башчыны постуну аты3=Биринчи-министр|Башчы3=[[Джеймс Марапе]]|Официал_тилле=[[ингилиз тил]], [[ток-писин тил]] и [[хири-моту тил]]|Ара шахар=[[Порт-Морсби]]|Девизни кёчюрмеси=Бирлик кёб тюрлюлюкте|Эм уллу шахарла=Порт-Морсби, [[Лаэ (шахар)|Лаэ]]|Территория=462 840|Территориясыны орну=54|Суу=2|Заман бёлюмю=[[UTC+10:00|+10]], [[UTC+11:00|+11]],|Кимден эркинлик=[[Австралия|Австралиядан]]|Эркинликни датасы=16 сентябрда 1975 джилда|Джыл=2021|Халкъ=11 781 559|Халкъыны орну=83|Басыннганы=25,45|БИП джылы=2019|БИП=24,809 млрд доллар|БИП орну=103|Адам башына БИП джылы=2019|Адам башына БИП=2884 доллар|Адам башына БИП орну=135|ААИ джылы=2022|IDH=0.568|ААИ категориясы=<span style="color:#fc0;">'''орта'''</span>|ААИ=0.568|ААИ орну=154|Валютасы=[[кина]] (PGK)|iso3166-1=[[PG]]|Домен=[[.pg]]|Телефон коду=675|Карта2=Papua New Guinea map.png}} '''Па́пуа — Джангы Гвине́я''' ([[Ингилиз тил|ингил]]. ''Papua New Guinea'' [ˈpæpuːə njuː ˈɡɪni] (тж. ˈpɑːpuːə, ˈpæpjuːə), [[Ток-писин тил|ток-писин]] ''Papua Niugini'', [[Хири-моту тил|хири-моту]] ''Papua Niu Gini''), официал аты — '''Эркинлик Кърал Па́пуа — Джангы Гвине́я''' (ингил. ''Independent State of Papua New Guinea'', ток-писин ''Independen Stet bilong Papua Niugini'', хири-моту ''Independen Stet bilong Papua Niu Gini''), — [[Океания|Океанияда]], [[Шош океан|Шош океанны]] къыбыла-кюнбатыш кесегинде, [[Джангы Гвинеяны айрымкан|Джангы Гвинеяны айрымканны]] кюнчыгъыш джанында, [[Бисмарк архтипелаг]] бла Соломон айрымканланы шимал кесегинде орналгаъан кърал. Бютеулей Папуа — Джангы Гвинеяны территориясы - 462 840 км², суу джагасы - 5152 км. Папуа — Джангы Гвинеяны 2021 джилда халкъны саны — 11,781 минг адам.<ref>[https://www.nso.gov.pg/statistics/population/ Папуа — Джангы Гвинеяны официал кърал статистикасы.] </ref> [[Ара шахар|Ара шахары]] - [[Порт-Морсби]].<ref>[https://www.mid.ru/ru/maps/pg/ Папуа — Джангы Гвинея]</ref> 1973 джилда Папуа — Джангы Гвинея Австралиядан самоуправление алды. 16 сентябрда 1975 джилда уа эркинлик алды. == Географиясы == Папуа — Джангы Гвинея (462 840 км²) территориясы бла дуньяда 3-чу айрымкан кърал болады. Кюнбатышда Папуа — Джангы Гвинея [[Индонезия]] бла джер бла чеклешеди. Суу бла шималда [[Микронезины Федератив Штатлары]] бла, къыбылада [[Австралия]] бла, къыбылада-кюнчыгъышда [[Соломонны Айрымканлары|Соломонну Айрымканлары]], кюнчыгъышда [[Науру]] бла чеклешеди. Папуа — Джангы Гвинеяны [[Арафур тенгиз|Арафур]], [[Коралл тенгиз|Коралл]], [[Соломонну тенгиз|Соломонну]] бла [[Джангыгвинея тенгиз|Джангыгвинея]] тенгизле бла Шош океан бла къуршалады. Австралиядан Папуа — Джангы Гвинеяны [[Торрес ачыкъ богъаз|Торрес]] ачыкъ богъаз айырыб турады. Аны кенглики 160 км. === Рельеф === Джангы Гвинеяны бла башха айрымканларын тау рельфы барды. Кёб юсю къралны территориясында 1000 метрден кёб тенгизден санаб мийиклик барды. Джангы Гвинеяда бираз таула мийиклик бла 4500 м джетедиле. [[Вильгельм тау]] (4509 м) къралда да бютеу Океаниада эм мийикъ тау болады.<ref>[https://peakfinder.ru/peak/view/131_vilgelm Вильгельм тау]</ref> Папуа — Джангы Гвинеяда 18 ишлеген вулкан барды, аланы да кёб юсю къралны шимал кесегине турадыла. === Гидрологиясы === Папуа — Джангы Гвинеяны айрымканлада кёб къобанла бардыла. Кёб юсю тауладан тенгизге саркъан этелле. Джангур заманда ала къобхан этелле кёб территорияланы джайылыргъаб. === Климаты === Къралны территориясында [[Тропик климат|тропик климаты]] барды, кёб юсю мыллы тропик. Джилда кюнню орта температурасы — 26 °C, аныда джилда аплитудасы кёп болмайды. Къургъакъ бла джангур сезонла хар къралны кесегинде хар кесини тюрлю айлада болады.Таулада 2100 м ары мийикликледен кече къырау урарга болады. === Флора бла Фауна === Папуа — Джангы Гвинеяда ёсюмлюк 20 минг тукъумларындан ёседи, аладан да 85% эндемиклеге саналалла. Суу джага бла кенг мангра ёсюмлюк джер барады. Къалын мыллы тропик чегетле тауланы къабыргъа бла ёсюб 1000—2000 м чыгъадыла. Андан ёрге чыксанг тропик чегетлени булчукъ чегетле ауушдуралла, аладанда кёб юсю къуралыргъан [[араукария]] теректен. Кёб тюрлю джаныуар Папуа — Джангы Гвинеяда барды. Къралда сют ичген хайуанланы 200 тукъумлары, къанатланы 500 тукъумлары, гёбелеккелени 500 тукъумлары бла чабакланы мингден кёб тукъумлары джашайдыла.<ref>[https://zoogalaktika.ru/photos/geo/new-guinea Джангы Гвинеяны джаныуарлары.]</ref> == Тарихи == Эрте замандан Папуа — Джангы Гвинеяда папуасла бла меланезиячыла джашаелле. Португал суу джолоучу [[Жоржи ди Менезиш]] 1526 джилда Джангы Гвинеяны европачылагъа ачты. Шпан суу джолоучу [[Иньиго Ортис де Ретес]] 1545 джилда бу айрымканга Джангы Гвинея ат берды, Африкада тургъан Гвинеягъа ушатыб. Европачылла Джангы Гвинеаны къуру XIX ёмюрде тинтерге башладыла. Орус джолоучу Н. Миклухо-Маклай 4 джил папуасла бла джашады 1870-80 джиллада. 1884 джилда Джангы Гвиняны къыбыла-кюнчыгъыш кесеги (Папуа) [[Британ империя|Британ империяны]] колония болду. 1902 джилда Британ империя аны Австралиягъа берди. 1880 джиллада айрымканла бла бирге шимал-кюнчыгъыш кесеги (Джангы Гвинея) уа Германия кючлегенди. [[Биринчи дуния къазауат|Биринчи дуния къазауатан]] сора 1920 джилда [[Миллетлени Лигасы]] аны Австралиягъа мандат территория этиб берди. 1949 джилда Австралия Папуа бла Джангы Гвинея кесеклени бирге этиб Папуа — Джангы Гвинеяны къурады. 1973 джилда Папуа — Джангы Гвинея самоуправленияны алды. 16 сентябрда 1975 джилда Австралиядан эркинлик алды. 10 октябрда 1975 джилда Папуа — Джангы Гвинея [[Бирлешген Миллетлени Организациясы|Бирлешген Миллетлени Организациясына]] кирди. [[Файл:Baby tree kangaroo on the chiefs wifes shoulder -Papua New Guinea-17Oct2008.jpg|мини|227x227пкс|Папуас тышырыу агъач кенгуру бла.]] 1988—1997 джиллада [[Бугенвиль айрымкан|Бугенвиль айрымканда]] Папуа — Джангы Гвинеядан эркинлик алыр ючую партизан уруш болду. 20 000 адам ёлдю ол урушда.<ref>[https://interaffairs.ru/news/show/27620 Бугенвильни эркинликни юсюнден дискуссия]</ref> == Политика структурасы == Папуа — Джангы Гвинея конституциялы монархияды. Къралны башчы - король [[III Чарльз]]. Ана атындан къралда башчылыкъ эткен - генерал-губерантор (28 февралдан 2017 джилдан - [[Боб Дадае]]). Къралны закончыгъарыучу органы — бир палаталы парламентди. Паламентда 109 депутат барды, аладан 89 депутатны халкъ хар 5 джил сайларгъан этелле, энтеде 20 депутат провинциала саладыла. Правительствогъа башчылыкъ биринчи-министр этеди. 2002 джилдан сора генерал-губернатор сайларгъанлада эм кёб депутат джер алган партияны башчысын чакъырады правительствоны къурарга. == Халкъы == === Адам саны === Папуа — Джангы Гвинеяда 2021 джилда 11,781 минг адам джашаеды. Аладан кёб юсю элледе джашайдыла, къуру 13,5 % шахарлада. Халкъны орта джылы - 24 джил (2020 джилда). Сабий туугъаны саны кофициенти - 22,08. Адам ёлгенни саны кофициенти - 5,97. Бютёу сабий туугъаны саны кофициенти 2021 джилга — 2,79 сабий бир тышырыугъа. Папуа — Джангы Гвинеяны этник бла раса къаумла — меланезиячыла, папуасла, негритола, микронезиячыла, полинезиячыла. === Тиллери === Папуа — Джангы Гвинеяда 839 тил болуб ол дуньяда эм кёб тил болган кърал болады. Ол тилледен кёб саны 1000 адам кёб сёлешкен джокъту. Официал тиллери: ток писин тил (эм джайылгъан), ингилиз тил (1—2 % биледи), хири моту тил ( 2 % аз биледи). === Дин === Папуа — Джангы Гвинеяда кёб юсю христианлыкъ туталла, аладан протестантла — 64,3 %, католик — 27 %, башха христианла — 5,3 %. 2001 джилда Папуа — Джангы Гвинеяда 500 [[Ислам|муслиман]] джашаед, 2021 джилгъа уа къралда 10 000 муслиман болду. Порт-Морсбиде 1500 адам сыйынган джума межгит барды.<ref>[https://www.state.gov/reports/2021-report-on-international-religious-freedom/papua-new-guinea/ 2021 Report on International Religious Freedom: Papua New Guinea]</ref> == Белгиле == <references />{{Британ миллетлени биригиую}}{{Океания}} [[Категория:Къралла|Къралла]] [[Категория:Океания]] 3zs2513ehv0g6ni8bdhjijyvms5ilps 111793 111792 2024-11-15T14:15:17Z DarqaviPalladin 4737 /* Халкъы */ 111793 wikitext text/x-wiki {{Кърал|Аты=Эркинлик Кърал Па́пуа — Джангы Гвине́я|Оригинал аты={{lang-en|Independent State of Papua New Guinea}}<br>[[ток-писин]] Independen Stet bilong Papua Niugini<br> [[хири-моту]] Independen Stet bilong Papua Niu Gini|Байракъ=Flag of Papua New Guinea.svg|Байракъгъа_джибериу=Папуа — Джангы Гвинеяны байрагъы|Герб=National emblem of Papua New Guinea.svg|Карта=PNG orthographic.svg|Гербге_джибериу=Папуа — Джангы Гвинеяны гербы|Девиз=Unity in diversity|Гимн=[[O Arise, All You Sons]] <br>[[File:O Arise, All You Sons (instrumental).ogg]]|Кърал оноуну формасы=[[Конституциялы монархия]]|Башчыны постуну аты=Король|Башчы=[[III Чарльз]]|Башчыны постуну аты2=Генерал-губернатор|Башчы2=[[Боб Дадае]]|Башчыны постуну аты3=Биринчи-министр|Башчы3=[[Джеймс Марапе]]|Официал_тилле=[[ингилиз тил]], [[ток-писин тил]] и [[хири-моту тил]]|Ара шахар=[[Порт-Морсби]]|Девизни кёчюрмеси=Бирлик кёб тюрлюлюкте|Эм уллу шахарла=Порт-Морсби, [[Лаэ (шахар)|Лаэ]]|Территория=462 840|Территориясыны орну=54|Суу=2|Заман бёлюмю=[[UTC+10:00|+10]], [[UTC+11:00|+11]],|Кимден эркинлик=[[Австралия|Австралиядан]]|Эркинликни датасы=16 сентябрда 1975 джилда|Джыл=2021|Халкъ=11 781 559|Халкъыны орну=83|Басыннганы=25,45|БИП джылы=2019|БИП=24,809 млрд доллар|БИП орну=103|Адам башына БИП джылы=2019|Адам башына БИП=2884 доллар|Адам башына БИП орну=135|ААИ джылы=2022|IDH=0.568|ААИ категориясы=<span style="color:#fc0;">'''орта'''</span>|ААИ=0.568|ААИ орну=154|Валютасы=[[кина]] (PGK)|iso3166-1=[[PG]]|Домен=[[.pg]]|Телефон коду=675|Карта2=Papua New Guinea map.png}} '''Па́пуа — Джангы Гвине́я''' ([[Ингилиз тил|ингил]]. ''Papua New Guinea'' [ˈpæpuːə njuː ˈɡɪni] (тж. ˈpɑːpuːə, ˈpæpjuːə), [[Ток-писин тил|ток-писин]] ''Papua Niugini'', [[Хири-моту тил|хири-моту]] ''Papua Niu Gini''), официал аты — '''Эркинлик Кърал Па́пуа — Джангы Гвине́я''' (ингил. ''Independent State of Papua New Guinea'', ток-писин ''Independen Stet bilong Papua Niugini'', хири-моту ''Independen Stet bilong Papua Niu Gini''), — [[Океания|Океанияда]], [[Шош океан|Шош океанны]] къыбыла-кюнбатыш кесегинде, [[Джангы Гвинеяны айрымкан|Джангы Гвинеяны айрымканны]] кюнчыгъыш джанында, [[Бисмарк архтипелаг]] бла Соломон айрымканланы шимал кесегинде орналгаъан кърал. Бютеулей Папуа — Джангы Гвинеяны территориясы - 462 840 км², суу джагасы - 5152 км. Папуа — Джангы Гвинеяны 2021 джилда халкъны саны — 11,781 минг адам.<ref>[https://www.nso.gov.pg/statistics/population/ Папуа — Джангы Гвинеяны официал кърал статистикасы.] </ref> [[Ара шахар|Ара шахары]] - [[Порт-Морсби]].<ref>[https://www.mid.ru/ru/maps/pg/ Папуа — Джангы Гвинея]</ref> 1973 джилда Папуа — Джангы Гвинея Австралиядан самоуправление алды. 16 сентябрда 1975 джилда уа эркинлик алды. == Географиясы == Папуа — Джангы Гвинея (462 840 км²) территориясы бла дуньяда 3-чу айрымкан кърал болады. Кюнбатышда Папуа — Джангы Гвинея [[Индонезия]] бла джер бла чеклешеди. Суу бла шималда [[Микронезины Федератив Штатлары]] бла, къыбылада [[Австралия]] бла, къыбылада-кюнчыгъышда [[Соломонны Айрымканлары|Соломонну Айрымканлары]], кюнчыгъышда [[Науру]] бла чеклешеди. Папуа — Джангы Гвинеяны [[Арафур тенгиз|Арафур]], [[Коралл тенгиз|Коралл]], [[Соломонну тенгиз|Соломонну]] бла [[Джангыгвинея тенгиз|Джангыгвинея]] тенгизле бла Шош океан бла къуршалады. Австралиядан Папуа — Джангы Гвинеяны [[Торрес ачыкъ богъаз|Торрес]] ачыкъ богъаз айырыб турады. Аны кенглики 160 км. === Рельеф === Джангы Гвинеяны бла башха айрымканларын тау рельфы барды. Кёб юсю къралны территориясында 1000 метрден кёб тенгизден санаб мийиклик барды. Джангы Гвинеяда бираз таула мийиклик бла 4500 м джетедиле. [[Вильгельм тау]] (4509 м) къралда да бютеу Океаниада эм мийикъ тау болады.<ref>[https://peakfinder.ru/peak/view/131_vilgelm Вильгельм тау]</ref> Папуа — Джангы Гвинеяда 18 ишлеген вулкан барды, аланы да кёб юсю къралны шимал кесегине турадыла. === Гидрологиясы === Папуа — Джангы Гвинеяны айрымканлада кёб къобанла бардыла. Кёб юсю тауладан тенгизге саркъан этелле. Джангур заманда ала къобхан этелле кёб территорияланы джайылыргъаб. === Климаты === Къралны территориясында [[Тропик климат|тропик климаты]] барды, кёб юсю мыллы тропик. Джилда кюнню орта температурасы — 26 °C, аныда джилда аплитудасы кёп болмайды. Къургъакъ бла джангур сезонла хар къралны кесегинде хар кесини тюрлю айлада болады.Таулада 2100 м ары мийикликледен кече къырау урарга болады. === Флора бла Фауна === Папуа — Джангы Гвинеяда ёсюмлюк 20 минг тукъумларындан ёседи, аладан да 85% эндемиклеге саналалла. Суу джага бла кенг мангра ёсюмлюк джер барады. Къалын мыллы тропик чегетле тауланы къабыргъа бла ёсюб 1000—2000 м чыгъадыла. Андан ёрге чыксанг тропик чегетлени булчукъ чегетле ауушдуралла, аладанда кёб юсю къуралыргъан [[араукария]] теректен. Кёб тюрлю джаныуар Папуа — Джангы Гвинеяда барды. Къралда сют ичген хайуанланы 200 тукъумлары, къанатланы 500 тукъумлары, гёбелеккелени 500 тукъумлары бла чабакланы мингден кёб тукъумлары джашайдыла.<ref>[https://zoogalaktika.ru/photos/geo/new-guinea Джангы Гвинеяны джаныуарлары.]</ref> == Тарихи == Эрте замандан Папуа — Джангы Гвинеяда папуасла бла меланезиячыла джашаелле. Португал суу джолоучу [[Жоржи ди Менезиш]] 1526 джилда Джангы Гвинеяны европачылагъа ачты. Шпан суу джолоучу [[Иньиго Ортис де Ретес]] 1545 джилда бу айрымканга Джангы Гвинея ат берды, Африкада тургъан Гвинеягъа ушатыб. Европачылла Джангы Гвинеаны къуру XIX ёмюрде тинтерге башладыла. Орус джолоучу Н. Миклухо-Маклай 4 джил папуасла бла джашады 1870-80 джиллада. 1884 джилда Джангы Гвиняны къыбыла-кюнчыгъыш кесеги (Папуа) [[Британ империя|Британ империяны]] колония болду. 1902 джилда Британ империя аны Австралиягъа берди. 1880 джиллада айрымканла бла бирге шимал-кюнчыгъыш кесеги (Джангы Гвинея) уа Германия кючлегенди. [[Биринчи дуния къазауат|Биринчи дуния къазауатан]] сора 1920 джилда [[Миллетлени Лигасы]] аны Австралиягъа мандат территория этиб берди. 1949 джилда Австралия Папуа бла Джангы Гвинея кесеклени бирге этиб Папуа — Джангы Гвинеяны къурады. 1973 джилда Папуа — Джангы Гвинея самоуправленияны алды. 16 сентябрда 1975 джилда Австралиядан эркинлик алды. 10 октябрда 1975 джилда Папуа — Джангы Гвинея [[Бирлешген Миллетлени Организациясы|Бирлешген Миллетлени Организациясына]] кирди. [[Файл:Baby tree kangaroo on the chiefs wifes shoulder -Papua New Guinea-17Oct2008.jpg|мини|227x227пкс|Папуас тышырыу агъач кенгуру бла.]] 1988—1997 джиллада [[Бугенвиль айрымкан|Бугенвиль айрымканда]] Папуа — Джангы Гвинеядан эркинлик алыр ючую партизан уруш болду. 20 000 адам ёлдю ол урушда.<ref>[https://interaffairs.ru/news/show/27620 Бугенвильни эркинликни юсюнден дискуссия]</ref> == Политика структурасы == Папуа — Джангы Гвинея конституциялы монархияды. Къралны башчы - король [[III Чарльз]]. Ана атындан къралда башчылыкъ эткен - генерал-губерантор (28 февралдан 2017 джилдан - [[Боб Дадае]]). Къралны закончыгъарыучу органы — бир палаталы парламентди. Паламентда 109 депутат барды, аладан 89 депутатны халкъ хар 5 джил сайларгъан этелле, энтеде 20 депутат провинциала саладыла. Правительствогъа башчылыкъ биринчи-министр этеди. 2002 джилдан сора генерал-губернатор сайларгъанлада эм кёб депутат джер алган партияны башчысын чакъырады правительствоны къурарга. == Халкъы == === Адам саны === Папуа — Джангы Гвинеяда 2021 джилда 11,781 минг адам джашаеды. Аладан кёб юсю элледе джашайдыла, къуру 13,5 % шахарлада. Халкъны орта джылы - 24 джил (2020 джилда). Сабий туугъаны саны кофициенти - 22,08. Адам ёлгенни саны кофициенти - 5,97. Бютёу сабий туугъаны саны кофициенти 2021 джилга — 2,79 сабий бир тышырыугъа. Папуа — Джангы Гвинеяны этник бла раса къаумла — меланезиячыла, папуасла, негритола, микронезиячыла, полинезиячыла. === Тиллери === Папуа — Джангы Гвинеяда 839 тил болуб ол дуньяда эм кёб тил болган кърал болады. Ол тилледен кёб саны 1000 адам кёб сёлешкен джокъту. Официал тиллери: ток писин тил (эм джайылгъан), ингилиз тил (1—2 % биледи), хири моту тил ( 2 % аз биледи). === Дин === Папуа — Джангы Гвинеяда кёб юсю христианлыкъ туталла, аладан протестантла — 64,3 %, католик — 27 %, башха христианла — 5,3 %. 2001 джилда Папуа — Джангы Гвинеяда 500 [[Ислам|муслиман]] джашаед, 2021 джилгъа уа къралда 10 000 муслиман болду. Порт-Морсбиде 1500 адам сыйынган джума межгит барды.<ref>[https://www.state.gov/reports/2021-report-on-international-religious-freedom/papua-new-guinea/ 2021 Report on International Religious Freedom: Papua New Guinea]</ref> === Шахарлары === == Белгиле == <references />{{Британ миллетлени биригиую}}{{Океания}} [[Категория:Къралла|Къралла]] [[Категория:Океания]] glrs8dzhsxer4hm2d1hvpk5se4b7r32 111794 111793 2024-11-15T14:16:02Z DarqaviPalladin 4737 111794 wikitext text/x-wiki {{Кърал|Аты=Эркинлик Кърал Па́пуа — Джангы Гвине́я|Оригинал аты={{lang-en|Independent State of Papua New Guinea}}<br>[[ток-писин]] Independen Stet bilong Papua Niugini<br> [[хири-моту]] Independen Stet bilong Papua Niu Gini|Байракъ=Flag of Papua New Guinea.svg|Байракъгъа_джибериу=Папуа — Джангы Гвинеяны байрагъы|Герб=National emblem of Papua New Guinea.svg|Карта=PNG orthographic.svg|Гербге_джибериу=Папуа — Джангы Гвинеяны гербы|Девиз=Unity in diversity|Гимн=[[O Arise, All You Sons]] <br>[[File:O Arise, All You Sons (instrumental).ogg]]|Кърал оноуну формасы=[[Конституциялы монархия]]|Башчыны постуну аты=Король|Башчы=[[III Чарльз]]|Башчыны постуну аты2=Генерал-губернатор|Башчы2=[[Боб Дадае]]|Башчыны постуну аты3=Биринчи-министр|Башчы3=[[Джеймс Марапе]]|Официал_тилле=[[ингилиз тил]], [[ток-писин тил]] и [[хири-моту тил]]|Ара шахар=[[Порт-Морсби]]|Девизни кёчюрмеси=Бирлик кёб тюрлюлюкте|Эм уллу шахарла=Порт-Морсби, [[Лаэ (шахар)|Лаэ]]|Территория=462 840|Территориясыны орну=54|Суу=2|Заман бёлюмю=[[UTC+10:00|+10]], [[UTC+11:00|+11]],|Кимден эркинлик=[[Австралия|Австралиядан]]|Эркинликни датасы=16 сентябрда 1975 джилда|Джыл=2021|Халкъ=11 781 559|Халкъыны орну=83|Басыннганы=25,45|БИП джылы=2019|БИП=24,809 млрд доллар|БИП орну=103|Адам башына БИП джылы=2019|Адам башына БИП=2884 доллар|Адам башына БИП орну=135|ААИ джылы=2022|IDH=0.568|ААИ категориясы=<span style="color:#fc0;">'''орта'''</span>|ААИ=0.568|ААИ орну=154|Валютасы=[[кина]] (PGK)|iso3166-1=[[PG]]|Домен=[[.pg]]|Телефон коду=675|Карта2=Papua New Guinea map.png}} '''Па́пуа — Джангы Гвине́я''' ([[Ингилиз тил|ингил]]. ''Papua New Guinea'' [ˈpæpuːə njuː ˈɡɪni] (тж. ˈpɑːpuːə, ˈpæpjuːə), [[Ток-писин тил|ток-писин]] ''Papua Niugini'', [[Хири-моту тил|хири-моту]] ''Papua Niu Gini''), официал аты — '''Эркинлик Кърал Па́пуа — Джангы Гвине́я''' (ингил. ''Independent State of Papua New Guinea'', ток-писин ''Independen Stet bilong Papua Niugini'', хири-моту ''Independen Stet bilong Papua Niu Gini''), — [[Океания|Океанияда]], [[Шош океан|Шош океанны]] къыбыла-кюнбатыш кесегинде, [[Джангы Гвинеяны айрымкан|Джангы Гвинеяны айрымканны]] кюнчыгъыш джанында, [[Бисмарк архтипелаг]] бла Соломон айрымканланы шимал кесегинде орналгаъан кърал. Бютеулей Папуа — Джангы Гвинеяны территориясы - 462 840 км², суу джагасы - 5152 км. Папуа — Джангы Гвинеяны 2021 джилда халкъны саны — 11,781 минг адам.<ref>[https://www.nso.gov.pg/statistics/population/ Папуа — Джангы Гвинеяны официал кърал статистикасы.] </ref> [[Ара шахар|Ара шахары]] - [[Порт-Морсби]].<ref>[https://www.mid.ru/ru/maps/pg/ Папуа — Джангы Гвинея]</ref> 1973 джилда Папуа — Джангы Гвинея Австралиядан самоуправление алды. 16 сентябрда 1975 джилда уа эркинлик алды. == Географиясы == Папуа — Джангы Гвинея (462 840 км²) территориясы бла дуньяда 3-чу айрымкан кърал болады. Кюнбатышда Папуа — Джангы Гвинея [[Индонезия]] бла джер бла чеклешеди. Суу бла шималда [[Микронезины Федератив Штатлары]] бла, къыбылада [[Австралия]] бла, къыбылада-кюнчыгъышда [[Соломонны Айрымканлары|Соломонну Айрымканлары]], кюнчыгъышда [[Науру]] бла чеклешеди. Папуа — Джангы Гвинеяны [[Арафур тенгиз|Арафур]], [[Коралл тенгиз|Коралл]], [[Соломонну тенгиз|Соломонну]] бла [[Джангыгвинея тенгиз|Джангыгвинея]] тенгизле бла Шош океан бла къуршалады. Австралиядан Папуа — Джангы Гвинеяны [[Торрес ачыкъ богъаз|Торрес]] ачыкъ богъаз айырыб турады. Аны кенглики 160 км. === Рельеф === Джангы Гвинеяны бла башха айрымканларын тау рельфы барды. Кёб юсю къралны территориясында 1000 метрден кёб тенгизден санаб мийиклик барды. Джангы Гвинеяда бираз таула мийиклик бла 4500 м джетедиле. [[Вильгельм тау]] (4509 м) къралда да бютеу Океаниада эм мийикъ тау болады.<ref>[https://peakfinder.ru/peak/view/131_vilgelm Вильгельм тау]</ref> Папуа — Джангы Гвинеяда 18 ишлеген вулкан барды, аланы да кёб юсю къралны шимал кесегине турадыла. === Гидрологиясы === Папуа — Джангы Гвинеяны айрымканлада кёб къобанла бардыла. Кёб юсю тауладан тенгизге саркъан этелле. Джангур заманда ала къобхан этелле кёб территорияланы джайылыргъаб. === Климаты === Къралны территориясында [[Тропик климат|тропик климаты]] барды, кёб юсю мыллы тропик. Джилда кюнню орта температурасы — 26 °C, аныда джилда аплитудасы кёп болмайды. Къургъакъ бла джангур сезонла хар къралны кесегинде хар кесини тюрлю айлада болады.Таулада 2100 м ары мийикликледен кече къырау урарга болады. === Флора бла Фауна === Папуа — Джангы Гвинеяда ёсюмлюк 20 минг тукъумларындан ёседи, аладан да 85% эндемиклеге саналалла. Суу джага бла кенг мангра ёсюмлюк джер барады. Къалын мыллы тропик чегетле тауланы къабыргъа бла ёсюб 1000—2000 м чыгъадыла. Андан ёрге чыксанг тропик чегетлени булчукъ чегетле ауушдуралла, аладанда кёб юсю къуралыргъан [[араукария]] теректен. Кёб тюрлю джаныуар Папуа — Джангы Гвинеяда барды. Къралда сют ичген хайуанланы 200 тукъумлары, къанатланы 500 тукъумлары, гёбелеккелени 500 тукъумлары бла чабакланы мингден кёб тукъумлары джашайдыла.<ref>[https://zoogalaktika.ru/photos/geo/new-guinea Джангы Гвинеяны джаныуарлары.]</ref> == Тарихи == Эрте замандан Папуа — Джангы Гвинеяда папуасла бла меланезиячыла джашаелле. Португал суу джолоучу [[Жоржи ди Менезиш]] 1526 джилда Джангы Гвинеяны европачылагъа ачты. Шпан суу джолоучу [[Иньиго Ортис де Ретес]] 1545 джилда бу айрымканга Джангы Гвинея ат берды, Африкада тургъан Гвинеягъа ушатыб. Европачылла Джангы Гвинеаны къуру XIX ёмюрде тинтерге башладыла. Орус джолоучу Н. Миклухо-Маклай 4 джил папуасла бла джашады 1870-80 джиллада. 1884 джилда Джангы Гвиняны къыбыла-кюнчыгъыш кесеги (Папуа) [[Британ империя|Британ империяны]] колония болду. 1902 джилда Британ империя аны Австралиягъа берди. 1880 джиллада айрымканла бла бирге шимал-кюнчыгъыш кесеги (Джангы Гвинея) уа Германия кючлегенди. [[Биринчи дуния къазауат|Биринчи дуния къазауатан]] сора 1920 джилда [[Миллетлени Лигасы]] аны Австралиягъа мандат территория этиб берди. 1949 джилда Австралия Папуа бла Джангы Гвинея кесеклени бирге этиб Папуа — Джангы Гвинеяны къурады. 1973 джилда Папуа — Джангы Гвинея самоуправленияны алды. 16 сентябрда 1975 джилда Австралиядан эркинлик алды. 10 октябрда 1975 джилда Папуа — Джангы Гвинея [[Бирлешген Миллетлени Организациясы|Бирлешген Миллетлени Организациясына]] кирди. [[Файл:Baby tree kangaroo on the chiefs wifes shoulder -Papua New Guinea-17Oct2008.jpg|мини|227x227пкс|Папуас тышырыу агъач кенгуру бла.]] 1988—1997 джиллада [[Бугенвиль айрымкан|Бугенвиль айрымканда]] Папуа — Джангы Гвинеядан эркинлик алыр ючую партизан уруш болду. 20 000 адам ёлдю ол урушда.<ref>[https://interaffairs.ru/news/show/27620 Бугенвильни эркинликни юсюнден дискуссия]</ref> == Политика структурасы == Папуа — Джангы Гвинея конституциялы монархияды. Къралны башчы - король [[III Чарльз]]. Ана атындан къралда башчылыкъ эткен - генерал-губерантор (28 февралдан 2017 джилдан - [[Боб Дадае]]). Къралны закончыгъарыучу органы — бир палаталы парламентди. Паламентда 109 депутат барды, аладан 89 депутатны халкъ хар 5 джил сайларгъан этелле, энтеде 20 депутат провинциала саладыла. Правительствогъа башчылыкъ биринчи-министр этеди. 2002 джилдан сора генерал-губернатор сайларгъанлада эм кёб депутат джер алган партияны башчысын чакъырады правительствоны къурарга. == Халкъы == === Адам саны === Папуа — Джангы Гвинеяда 2021 джилда 11,781 минг адам джашаеды. Аладан кёб юсю элледе джашайдыла, къуру 13,5 % шахарлада. Халкъны орта джылы - 24 джил (2020 джилда). Сабий туугъаны саны кофициенти - 22,08. Адам ёлгенни саны кофициенти - 5,97. Бютёу сабий туугъаны саны кофициенти 2021 джилга — 2,79 сабий бир тышырыугъа. Папуа — Джангы Гвинеяны этник бла раса къаумла — меланезиячыла, папуасла, негритола, микронезиячыла, полинезиячыла. === Тиллери === Папуа — Джангы Гвинеяда 839 тил болуб ол дуньяда эм кёб тил болган кърал болады. Ол тилледен кёб саны 1000 адам кёб сёлешкен джокъту. Официал тиллери: ток писин тил (эм джайылгъан), ингилиз тил (1—2 % биледи), хири моту тил ( 2 % аз биледи). === Дин === Папуа — Джангы Гвинеяда кёб юсю христианлыкъ туталла, аладан протестантла — 64,3 %, католик — 27 %, башха христианла — 5,3 %. 2001 джилда Папуа — Джангы Гвинеяда 500 [[Ислам|муслиман]] джашаед, 2021 джилгъа уа къралда 10 000 муслиман болду. Порт-Морсбиде 1500 адам сыйынган джума межгит барды.<ref>[https://www.state.gov/reports/2021-report-on-international-religious-freedom/papua-new-guinea/ 2021 Report on International Religious Freedom: Papua New Guinea]</ref> === Шахарлары === {| class="wikitable sortable" !Название !Английское название !Население (2019) !Регион |- |'''[[Порт-Морсби]]''' |Port Moresby |283733 |[[Папуа (регион)|Папуа]] |- |[[Лаэ (город)|Лаэ]] |Lae |76255 |[[Момасе]] |- |[[Менди (Папуа — Новая Гвинея)|Менди]] |Mendi |26252 |[[Хайлендс]] |- |[[Попондетта]] |Popondetta |28198 |[[Папуа (регион)|Папуа]] |- |[[Маунт-Хаген]] |Mount Hagen |33623 |[[Хайлендс]] |- |[[Арава (Папуа — Новая Гвинея)|Арава]] |Arawa |40266 |[[Автономный регион Бугенвиль|Бугенвиль]] |- |[[Маданг (город)|Маданг]] |Madang |27419 |[[Момасе]] |- |[[Кокопо]] |Kokopo |26273 |[[Айлендс]] |- |[[Кимбе]] |Kimbe |18847 |[[Айлендс]] |- |[[Булоло]] |Bulolo |16042 |[[Момасе]] |- |[[Вевак]] |Wewak |18230 |[[Момасе]] |- |[[Горока]] |Goroka |18503 |[[Хайлендс]] |} == Белгиле == <references />{{Британ миллетлени биригиую}}{{Океания}} [[Категория:Къралла|Къралла]] [[Категория:Океания]] gy3x3qzezg9b0ra04uq5j5xscu3yoxd 111795 111794 2024-11-15T14:17:44Z DarqaviPalladin 4737 /* Шахарлары */ 111795 wikitext text/x-wiki {{Кърал|Аты=Эркинлик Кърал Па́пуа — Джангы Гвине́я|Оригинал аты={{lang-en|Independent State of Papua New Guinea}}<br>[[ток-писин]] Independen Stet bilong Papua Niugini<br> [[хири-моту]] Independen Stet bilong Papua Niu Gini|Байракъ=Flag of Papua New Guinea.svg|Байракъгъа_джибериу=Папуа — Джангы Гвинеяны байрагъы|Герб=National emblem of Papua New Guinea.svg|Карта=PNG orthographic.svg|Гербге_джибериу=Папуа — Джангы Гвинеяны гербы|Девиз=Unity in diversity|Гимн=[[O Arise, All You Sons]] <br>[[File:O Arise, All You Sons (instrumental).ogg]]|Кърал оноуну формасы=[[Конституциялы монархия]]|Башчыны постуну аты=Король|Башчы=[[III Чарльз]]|Башчыны постуну аты2=Генерал-губернатор|Башчы2=[[Боб Дадае]]|Башчыны постуну аты3=Биринчи-министр|Башчы3=[[Джеймс Марапе]]|Официал_тилле=[[ингилиз тил]], [[ток-писин тил]] и [[хири-моту тил]]|Ара шахар=[[Порт-Морсби]]|Девизни кёчюрмеси=Бирлик кёб тюрлюлюкте|Эм уллу шахарла=Порт-Морсби, [[Лаэ (шахар)|Лаэ]]|Территория=462 840|Территориясыны орну=54|Суу=2|Заман бёлюмю=[[UTC+10:00|+10]], [[UTC+11:00|+11]],|Кимден эркинлик=[[Австралия|Австралиядан]]|Эркинликни датасы=16 сентябрда 1975 джилда|Джыл=2021|Халкъ=11 781 559|Халкъыны орну=83|Басыннганы=25,45|БИП джылы=2019|БИП=24,809 млрд доллар|БИП орну=103|Адам башына БИП джылы=2019|Адам башына БИП=2884 доллар|Адам башына БИП орну=135|ААИ джылы=2022|IDH=0.568|ААИ категориясы=<span style="color:#fc0;">'''орта'''</span>|ААИ=0.568|ААИ орну=154|Валютасы=[[кина]] (PGK)|iso3166-1=[[PG]]|Домен=[[.pg]]|Телефон коду=675|Карта2=Papua New Guinea map.png}} '''Па́пуа — Джангы Гвине́я''' ([[Ингилиз тил|ингил]]. ''Papua New Guinea'' [ˈpæpuːə njuː ˈɡɪni] (тж. ˈpɑːpuːə, ˈpæpjuːə), [[Ток-писин тил|ток-писин]] ''Papua Niugini'', [[Хири-моту тил|хири-моту]] ''Papua Niu Gini''), официал аты — '''Эркинлик Кърал Па́пуа — Джангы Гвине́я''' (ингил. ''Independent State of Papua New Guinea'', ток-писин ''Independen Stet bilong Papua Niugini'', хири-моту ''Independen Stet bilong Papua Niu Gini''), — [[Океания|Океанияда]], [[Шош океан|Шош океанны]] къыбыла-кюнбатыш кесегинде, [[Джангы Гвинеяны айрымкан|Джангы Гвинеяны айрымканны]] кюнчыгъыш джанында, [[Бисмарк архтипелаг]] бла Соломон айрымканланы шимал кесегинде орналгаъан кърал. Бютеулей Папуа — Джангы Гвинеяны территориясы - 462 840 км², суу джагасы - 5152 км. Папуа — Джангы Гвинеяны 2021 джилда халкъны саны — 11,781 минг адам.<ref>[https://www.nso.gov.pg/statistics/population/ Папуа — Джангы Гвинеяны официал кърал статистикасы.] </ref> [[Ара шахар|Ара шахары]] - [[Порт-Морсби]].<ref>[https://www.mid.ru/ru/maps/pg/ Папуа — Джангы Гвинея]</ref> 1973 джилда Папуа — Джангы Гвинея Австралиядан самоуправление алды. 16 сентябрда 1975 джилда уа эркинлик алды. == Географиясы == Папуа — Джангы Гвинея (462 840 км²) территориясы бла дуньяда 3-чу айрымкан кърал болады. Кюнбатышда Папуа — Джангы Гвинея [[Индонезия]] бла джер бла чеклешеди. Суу бла шималда [[Микронезины Федератив Штатлары]] бла, къыбылада [[Австралия]] бла, къыбылада-кюнчыгъышда [[Соломонны Айрымканлары|Соломонну Айрымканлары]], кюнчыгъышда [[Науру]] бла чеклешеди. Папуа — Джангы Гвинеяны [[Арафур тенгиз|Арафур]], [[Коралл тенгиз|Коралл]], [[Соломонну тенгиз|Соломонну]] бла [[Джангыгвинея тенгиз|Джангыгвинея]] тенгизле бла Шош океан бла къуршалады. Австралиядан Папуа — Джангы Гвинеяны [[Торрес ачыкъ богъаз|Торрес]] ачыкъ богъаз айырыб турады. Аны кенглики 160 км. === Рельеф === Джангы Гвинеяны бла башха айрымканларын тау рельфы барды. Кёб юсю къралны территориясында 1000 метрден кёб тенгизден санаб мийиклик барды. Джангы Гвинеяда бираз таула мийиклик бла 4500 м джетедиле. [[Вильгельм тау]] (4509 м) къралда да бютеу Океаниада эм мийикъ тау болады.<ref>[https://peakfinder.ru/peak/view/131_vilgelm Вильгельм тау]</ref> Папуа — Джангы Гвинеяда 18 ишлеген вулкан барды, аланы да кёб юсю къралны шимал кесегине турадыла. === Гидрологиясы === Папуа — Джангы Гвинеяны айрымканлада кёб къобанла бардыла. Кёб юсю тауладан тенгизге саркъан этелле. Джангур заманда ала къобхан этелле кёб территорияланы джайылыргъаб. === Климаты === Къралны территориясында [[Тропик климат|тропик климаты]] барды, кёб юсю мыллы тропик. Джилда кюнню орта температурасы — 26 °C, аныда джилда аплитудасы кёп болмайды. Къургъакъ бла джангур сезонла хар къралны кесегинде хар кесини тюрлю айлада болады.Таулада 2100 м ары мийикликледен кече къырау урарга болады. === Флора бла Фауна === Папуа — Джангы Гвинеяда ёсюмлюк 20 минг тукъумларындан ёседи, аладан да 85% эндемиклеге саналалла. Суу джага бла кенг мангра ёсюмлюк джер барады. Къалын мыллы тропик чегетле тауланы къабыргъа бла ёсюб 1000—2000 м чыгъадыла. Андан ёрге чыксанг тропик чегетлени булчукъ чегетле ауушдуралла, аладанда кёб юсю къуралыргъан [[араукария]] теректен. Кёб тюрлю джаныуар Папуа — Джангы Гвинеяда барды. Къралда сют ичген хайуанланы 200 тукъумлары, къанатланы 500 тукъумлары, гёбелеккелени 500 тукъумлары бла чабакланы мингден кёб тукъумлары джашайдыла.<ref>[https://zoogalaktika.ru/photos/geo/new-guinea Джангы Гвинеяны джаныуарлары.]</ref> == Тарихи == Эрте замандан Папуа — Джангы Гвинеяда папуасла бла меланезиячыла джашаелле. Португал суу джолоучу [[Жоржи ди Менезиш]] 1526 джилда Джангы Гвинеяны европачылагъа ачты. Шпан суу джолоучу [[Иньиго Ортис де Ретес]] 1545 джилда бу айрымканга Джангы Гвинея ат берды, Африкада тургъан Гвинеягъа ушатыб. Европачылла Джангы Гвинеаны къуру XIX ёмюрде тинтерге башладыла. Орус джолоучу Н. Миклухо-Маклай 4 джил папуасла бла джашады 1870-80 джиллада. 1884 джилда Джангы Гвиняны къыбыла-кюнчыгъыш кесеги (Папуа) [[Британ империя|Британ империяны]] колония болду. 1902 джилда Британ империя аны Австралиягъа берди. 1880 джиллада айрымканла бла бирге шимал-кюнчыгъыш кесеги (Джангы Гвинея) уа Германия кючлегенди. [[Биринчи дуния къазауат|Биринчи дуния къазауатан]] сора 1920 джилда [[Миллетлени Лигасы]] аны Австралиягъа мандат территория этиб берди. 1949 джилда Австралия Папуа бла Джангы Гвинея кесеклени бирге этиб Папуа — Джангы Гвинеяны къурады. 1973 джилда Папуа — Джангы Гвинея самоуправленияны алды. 16 сентябрда 1975 джилда Австралиядан эркинлик алды. 10 октябрда 1975 джилда Папуа — Джангы Гвинея [[Бирлешген Миллетлени Организациясы|Бирлешген Миллетлени Организациясына]] кирди. [[Файл:Baby tree kangaroo on the chiefs wifes shoulder -Papua New Guinea-17Oct2008.jpg|мини|227x227пкс|Папуас тышырыу агъач кенгуру бла.]] 1988—1997 джиллада [[Бугенвиль айрымкан|Бугенвиль айрымканда]] Папуа — Джангы Гвинеядан эркинлик алыр ючую партизан уруш болду. 20 000 адам ёлдю ол урушда.<ref>[https://interaffairs.ru/news/show/27620 Бугенвильни эркинликни юсюнден дискуссия]</ref> == Политика структурасы == Папуа — Джангы Гвинея конституциялы монархияды. Къралны башчы - король [[III Чарльз]]. Ана атындан къралда башчылыкъ эткен - генерал-губерантор (28 февралдан 2017 джилдан - [[Боб Дадае]]). Къралны закончыгъарыучу органы — бир палаталы парламентди. Паламентда 109 депутат барды, аладан 89 депутатны халкъ хар 5 джил сайларгъан этелле, энтеде 20 депутат провинциала саладыла. Правительствогъа башчылыкъ биринчи-министр этеди. 2002 джилдан сора генерал-губернатор сайларгъанлада эм кёб депутат джер алган партияны башчысын чакъырады правительствоны къурарга. == Халкъы == === Адам саны === Папуа — Джангы Гвинеяда 2021 джилда 11,781 минг адам джашаеды. Аладан кёб юсю элледе джашайдыла, къуру 13,5 % шахарлада. Халкъны орта джылы - 24 джил (2020 джилда). Сабий туугъаны саны кофициенти - 22,08. Адам ёлгенни саны кофициенти - 5,97. Бютёу сабий туугъаны саны кофициенти 2021 джилга — 2,79 сабий бир тышырыугъа. Папуа — Джангы Гвинеяны этник бла раса къаумла — меланезиячыла, папуасла, негритола, микронезиячыла, полинезиячыла. === Тиллери === Папуа — Джангы Гвинеяда 839 тил болуб ол дуньяда эм кёб тил болган кърал болады. Ол тилледен кёб саны 1000 адам кёб сёлешкен джокъту. Официал тиллери: ток писин тил (эм джайылгъан), ингилиз тил (1—2 % биледи), хири моту тил ( 2 % аз биледи). === Дин === Папуа — Джангы Гвинеяда кёб юсю христианлыкъ туталла, аладан протестантла — 64,3 %, католик — 27 %, башха христианла — 5,3 %. 2001 джилда Папуа — Джангы Гвинеяда 500 [[Ислам|муслиман]] джашаед, 2021 джилгъа уа къралда 10 000 муслиман болду. Порт-Морсбиде 1500 адам сыйынган джума межгит барды.<ref>[https://www.state.gov/reports/2021-report-on-international-religious-freedom/papua-new-guinea/ 2021 Report on International Religious Freedom: Papua New Guinea]</ref> === Шахарлары === Папуа — Джангы Гвинеяны эм уллу шахарлары списоку. {| class="wikitable sortable" !Название !Английское название !Население (2019) !Регион |- |'''[[Порт-Морсби]]''' |Port Moresby |283733 |[[Папуа (регион)|Папуа]] |- |[[Лаэ (город)|Лаэ]] |Lae |76255 |[[Момасе]] |- |[[Менди (Папуа — Новая Гвинея)|Менди]] |Mendi |26252 |[[Хайлендс]] |- |[[Попондетта]] |Popondetta |28198 |[[Папуа (регион)|Папуа]] |- |[[Маунт-Хаген]] |Mount Hagen |33623 |[[Хайлендс]] |- |[[Арава (Папуа — Новая Гвинея)|Арава]] |Arawa |40266 |[[Автономный регион Бугенвиль|Бугенвиль]] |- |[[Маданг (город)|Маданг]] |Madang |27419 |[[Момасе]] |- |[[Кокопо]] |Kokopo |26273 |[[Айлендс]] |- |[[Кимбе]] |Kimbe |18847 |[[Айлендс]] |- |[[Булоло]] |Bulolo |16042 |[[Момасе]] |- |[[Вевак]] |Wewak |18230 |[[Момасе]] |- |[[Горока]] |Goroka |18503 |[[Хайлендс]] |} == Белгиле == <references />{{Британ миллетлени биригиую}}{{Океания}} [[Категория:Къралла|Къралла]] [[Категория:Океания]] obt4iktzetur34i7guvl5bx8xjp5kr3 111796 111795 2024-11-15T14:19:34Z DarqaviPalladin 4737 /* Шахарлары */ 111796 wikitext text/x-wiki {{Кърал|Аты=Эркинлик Кърал Па́пуа — Джангы Гвине́я|Оригинал аты={{lang-en|Independent State of Papua New Guinea}}<br>[[ток-писин]] Independen Stet bilong Papua Niugini<br> [[хири-моту]] Independen Stet bilong Papua Niu Gini|Байракъ=Flag of Papua New Guinea.svg|Байракъгъа_джибериу=Папуа — Джангы Гвинеяны байрагъы|Герб=National emblem of Papua New Guinea.svg|Карта=PNG orthographic.svg|Гербге_джибериу=Папуа — Джангы Гвинеяны гербы|Девиз=Unity in diversity|Гимн=[[O Arise, All You Sons]] <br>[[File:O Arise, All You Sons (instrumental).ogg]]|Кърал оноуну формасы=[[Конституциялы монархия]]|Башчыны постуну аты=Король|Башчы=[[III Чарльз]]|Башчыны постуну аты2=Генерал-губернатор|Башчы2=[[Боб Дадае]]|Башчыны постуну аты3=Биринчи-министр|Башчы3=[[Джеймс Марапе]]|Официал_тилле=[[ингилиз тил]], [[ток-писин тил]] и [[хири-моту тил]]|Ара шахар=[[Порт-Морсби]]|Девизни кёчюрмеси=Бирлик кёб тюрлюлюкте|Эм уллу шахарла=Порт-Морсби, [[Лаэ (шахар)|Лаэ]]|Территория=462 840|Территориясыны орну=54|Суу=2|Заман бёлюмю=[[UTC+10:00|+10]], [[UTC+11:00|+11]],|Кимден эркинлик=[[Австралия|Австралиядан]]|Эркинликни датасы=16 сентябрда 1975 джилда|Джыл=2021|Халкъ=11 781 559|Халкъыны орну=83|Басыннганы=25,45|БИП джылы=2019|БИП=24,809 млрд доллар|БИП орну=103|Адам башына БИП джылы=2019|Адам башына БИП=2884 доллар|Адам башына БИП орну=135|ААИ джылы=2022|IDH=0.568|ААИ категориясы=<span style="color:#fc0;">'''орта'''</span>|ААИ=0.568|ААИ орну=154|Валютасы=[[кина]] (PGK)|iso3166-1=[[PG]]|Домен=[[.pg]]|Телефон коду=675|Карта2=Papua New Guinea map.png}} '''Па́пуа — Джангы Гвине́я''' ([[Ингилиз тил|ингил]]. ''Papua New Guinea'' [ˈpæpuːə njuː ˈɡɪni] (тж. ˈpɑːpuːə, ˈpæpjuːə), [[Ток-писин тил|ток-писин]] ''Papua Niugini'', [[Хири-моту тил|хири-моту]] ''Papua Niu Gini''), официал аты — '''Эркинлик Кърал Па́пуа — Джангы Гвине́я''' (ингил. ''Independent State of Papua New Guinea'', ток-писин ''Independen Stet bilong Papua Niugini'', хири-моту ''Independen Stet bilong Papua Niu Gini''), — [[Океания|Океанияда]], [[Шош океан|Шош океанны]] къыбыла-кюнбатыш кесегинде, [[Джангы Гвинеяны айрымкан|Джангы Гвинеяны айрымканны]] кюнчыгъыш джанында, [[Бисмарк архтипелаг]] бла Соломон айрымканланы шимал кесегинде орналгаъан кърал. Бютеулей Папуа — Джангы Гвинеяны территориясы - 462 840 км², суу джагасы - 5152 км. Папуа — Джангы Гвинеяны 2021 джилда халкъны саны — 11,781 минг адам.<ref>[https://www.nso.gov.pg/statistics/population/ Папуа — Джангы Гвинеяны официал кърал статистикасы.] </ref> [[Ара шахар|Ара шахары]] - [[Порт-Морсби]].<ref>[https://www.mid.ru/ru/maps/pg/ Папуа — Джангы Гвинея]</ref> 1973 джилда Папуа — Джангы Гвинея Австралиядан самоуправление алды. 16 сентябрда 1975 джилда уа эркинлик алды. == Географиясы == Папуа — Джангы Гвинея (462 840 км²) территориясы бла дуньяда 3-чу айрымкан кърал болады. Кюнбатышда Папуа — Джангы Гвинея [[Индонезия]] бла джер бла чеклешеди. Суу бла шималда [[Микронезины Федератив Штатлары]] бла, къыбылада [[Австралия]] бла, къыбылада-кюнчыгъышда [[Соломонны Айрымканлары|Соломонну Айрымканлары]], кюнчыгъышда [[Науру]] бла чеклешеди. Папуа — Джангы Гвинеяны [[Арафур тенгиз|Арафур]], [[Коралл тенгиз|Коралл]], [[Соломонну тенгиз|Соломонну]] бла [[Джангыгвинея тенгиз|Джангыгвинея]] тенгизле бла Шош океан бла къуршалады. Австралиядан Папуа — Джангы Гвинеяны [[Торрес ачыкъ богъаз|Торрес]] ачыкъ богъаз айырыб турады. Аны кенглики 160 км. === Рельеф === Джангы Гвинеяны бла башха айрымканларын тау рельфы барды. Кёб юсю къралны территориясында 1000 метрден кёб тенгизден санаб мийиклик барды. Джангы Гвинеяда бираз таула мийиклик бла 4500 м джетедиле. [[Вильгельм тау]] (4509 м) къралда да бютеу Океаниада эм мийикъ тау болады.<ref>[https://peakfinder.ru/peak/view/131_vilgelm Вильгельм тау]</ref> Папуа — Джангы Гвинеяда 18 ишлеген вулкан барды, аланы да кёб юсю къралны шимал кесегине турадыла. === Гидрологиясы === Папуа — Джангы Гвинеяны айрымканлада кёб къобанла бардыла. Кёб юсю тауладан тенгизге саркъан этелле. Джангур заманда ала къобхан этелле кёб территорияланы джайылыргъаб. === Климаты === Къралны территориясында [[Тропик климат|тропик климаты]] барды, кёб юсю мыллы тропик. Джилда кюнню орта температурасы — 26 °C, аныда джилда аплитудасы кёп болмайды. Къургъакъ бла джангур сезонла хар къралны кесегинде хар кесини тюрлю айлада болады.Таулада 2100 м ары мийикликледен кече къырау урарга болады. === Флора бла Фауна === Папуа — Джангы Гвинеяда ёсюмлюк 20 минг тукъумларындан ёседи, аладан да 85% эндемиклеге саналалла. Суу джага бла кенг мангра ёсюмлюк джер барады. Къалын мыллы тропик чегетле тауланы къабыргъа бла ёсюб 1000—2000 м чыгъадыла. Андан ёрге чыксанг тропик чегетлени булчукъ чегетле ауушдуралла, аладанда кёб юсю къуралыргъан [[араукария]] теректен. Кёб тюрлю джаныуар Папуа — Джангы Гвинеяда барды. Къралда сют ичген хайуанланы 200 тукъумлары, къанатланы 500 тукъумлары, гёбелеккелени 500 тукъумлары бла чабакланы мингден кёб тукъумлары джашайдыла.<ref>[https://zoogalaktika.ru/photos/geo/new-guinea Джангы Гвинеяны джаныуарлары.]</ref> == Тарихи == Эрте замандан Папуа — Джангы Гвинеяда папуасла бла меланезиячыла джашаелле. Португал суу джолоучу [[Жоржи ди Менезиш]] 1526 джилда Джангы Гвинеяны европачылагъа ачты. Шпан суу джолоучу [[Иньиго Ортис де Ретес]] 1545 джилда бу айрымканга Джангы Гвинея ат берды, Африкада тургъан Гвинеягъа ушатыб. Европачылла Джангы Гвинеаны къуру XIX ёмюрде тинтерге башладыла. Орус джолоучу Н. Миклухо-Маклай 4 джил папуасла бла джашады 1870-80 джиллада. 1884 джилда Джангы Гвиняны къыбыла-кюнчыгъыш кесеги (Папуа) [[Британ империя|Британ империяны]] колония болду. 1902 джилда Британ империя аны Австралиягъа берди. 1880 джиллада айрымканла бла бирге шимал-кюнчыгъыш кесеги (Джангы Гвинея) уа Германия кючлегенди. [[Биринчи дуния къазауат|Биринчи дуния къазауатан]] сора 1920 джилда [[Миллетлени Лигасы]] аны Австралиягъа мандат территория этиб берди. 1949 джилда Австралия Папуа бла Джангы Гвинея кесеклени бирге этиб Папуа — Джангы Гвинеяны къурады. 1973 джилда Папуа — Джангы Гвинея самоуправленияны алды. 16 сентябрда 1975 джилда Австралиядан эркинлик алды. 10 октябрда 1975 джилда Папуа — Джангы Гвинея [[Бирлешген Миллетлени Организациясы|Бирлешген Миллетлени Организациясына]] кирди. [[Файл:Baby tree kangaroo on the chiefs wifes shoulder -Papua New Guinea-17Oct2008.jpg|мини|227x227пкс|Папуас тышырыу агъач кенгуру бла.]] 1988—1997 джиллада [[Бугенвиль айрымкан|Бугенвиль айрымканда]] Папуа — Джангы Гвинеядан эркинлик алыр ючую партизан уруш болду. 20 000 адам ёлдю ол урушда.<ref>[https://interaffairs.ru/news/show/27620 Бугенвильни эркинликни юсюнден дискуссия]</ref> == Политика структурасы == Папуа — Джангы Гвинея конституциялы монархияды. Къралны башчы - король [[III Чарльз]]. Ана атындан къралда башчылыкъ эткен - генерал-губерантор (28 февралдан 2017 джилдан - [[Боб Дадае]]). Къралны закончыгъарыучу органы — бир палаталы парламентди. Паламентда 109 депутат барды, аладан 89 депутатны халкъ хар 5 джил сайларгъан этелле, энтеде 20 депутат провинциала саладыла. Правительствогъа башчылыкъ биринчи-министр этеди. 2002 джилдан сора генерал-губернатор сайларгъанлада эм кёб депутат джер алган партияны башчысын чакъырады правительствоны къурарга. == Халкъы == === Адам саны === Папуа — Джангы Гвинеяда 2021 джилда 11,781 минг адам джашаеды. Аладан кёб юсю элледе джашайдыла, къуру 13,5 % шахарлада. Халкъны орта джылы - 24 джил (2020 джилда). Сабий туугъаны саны кофициенти - 22,08. Адам ёлгенни саны кофициенти - 5,97. Бютёу сабий туугъаны саны кофициенти 2021 джилга — 2,79 сабий бир тышырыугъа. Папуа — Джангы Гвинеяны этник бла раса къаумла — меланезиячыла, папуасла, негритола, микронезиячыла, полинезиячыла. === Тиллери === Папуа — Джангы Гвинеяда 839 тил болуб ол дуньяда эм кёб тил болган кърал болады. Ол тилледен кёб саны 1000 адам кёб сёлешкен джокъту. Официал тиллери: ток писин тил (эм джайылгъан), ингилиз тил (1—2 % биледи), хири моту тил ( 2 % аз биледи). === Дин === Папуа — Джангы Гвинеяда кёб юсю христианлыкъ туталла, аладан протестантла — 64,3 %, католик — 27 %, башха христианла — 5,3 %. 2001 джилда Папуа — Джангы Гвинеяда 500 [[Ислам|муслиман]] джашаед, 2021 джилгъа уа къралда 10 000 муслиман болду. Порт-Морсбиде 1500 адам сыйынган джума межгит барды.<ref>[https://www.state.gov/reports/2021-report-on-international-religious-freedom/papua-new-guinea/ 2021 Report on International Religious Freedom: Papua New Guinea]</ref> === Шахарлары === Папуа — Джангы Гвинеяны эм уллу шахарлары списоку. {| class="wikitable sortable" !Аты !Ингилиз аты !Адам саны (2019) !Региону |- |'''[[Порт-Морсби]]''' |Port Moresby |283733 |[[Папуа (региону)|Папуа]] |- |[[Лаэ (шахар)|Лаэ]] |Lae |76255 |[[Момасе]] |- |[[Менди (Папуа — Джангы Гвинея)|Менди]] |Mendi |26252 |[[Хайлендс]] |- |[[Попондетта]] |Popondetta |28198 |[[Папуа (региону)|Папуа]] |- |[[Маунт-Хаген]] |Mount Hagen |33623 |[[Хайлендс]] |- |[[Арава (Папуа — Джангы Гвинея)|Арава]] |Arawa |40266 |[[Бугенвильны автоном району|Бугенвиль]] |- |[[Маданг (шахар)|Маданг]] |Madang |27419 |[[Момасе]] |- |[[Кокопо]] |Kokopo |26273 |[[Айлендс]] |- |[[Кимбе]] |Kimbe |18847 |[[Айлендс]] |- |[[Булоло]] |Bulolo |16042 |[[Момасе]] |- |[[Вевак]] |Wewak |18230 |[[Момасе]] |- |[[Горока]] |Goroka |18503 |[[Хайлендс]] |} == Белгиле == <references />{{Британ миллетлени биригиую}}{{Океания}} [[Категория:Къралла|Къралла]] [[Категория:Океания]] b6k353so1seojev17u1fevc4caonv5l 111797 111796 2024-11-15T14:20:14Z DarqaviPalladin 4737 /* Шахарлары */ 111797 wikitext text/x-wiki {{Кърал|Аты=Эркинлик Кърал Па́пуа — Джангы Гвине́я|Оригинал аты={{lang-en|Independent State of Papua New Guinea}}<br>[[ток-писин]] Independen Stet bilong Papua Niugini<br> [[хири-моту]] Independen Stet bilong Papua Niu Gini|Байракъ=Flag of Papua New Guinea.svg|Байракъгъа_джибериу=Папуа — Джангы Гвинеяны байрагъы|Герб=National emblem of Papua New Guinea.svg|Карта=PNG orthographic.svg|Гербге_джибериу=Папуа — Джангы Гвинеяны гербы|Девиз=Unity in diversity|Гимн=[[O Arise, All You Sons]] <br>[[File:O Arise, All You Sons (instrumental).ogg]]|Кърал оноуну формасы=[[Конституциялы монархия]]|Башчыны постуну аты=Король|Башчы=[[III Чарльз]]|Башчыны постуну аты2=Генерал-губернатор|Башчы2=[[Боб Дадае]]|Башчыны постуну аты3=Биринчи-министр|Башчы3=[[Джеймс Марапе]]|Официал_тилле=[[ингилиз тил]], [[ток-писин тил]] и [[хири-моту тил]]|Ара шахар=[[Порт-Морсби]]|Девизни кёчюрмеси=Бирлик кёб тюрлюлюкте|Эм уллу шахарла=Порт-Морсби, [[Лаэ (шахар)|Лаэ]]|Территория=462 840|Территориясыны орну=54|Суу=2|Заман бёлюмю=[[UTC+10:00|+10]], [[UTC+11:00|+11]],|Кимден эркинлик=[[Австралия|Австралиядан]]|Эркинликни датасы=16 сентябрда 1975 джилда|Джыл=2021|Халкъ=11 781 559|Халкъыны орну=83|Басыннганы=25,45|БИП джылы=2019|БИП=24,809 млрд доллар|БИП орну=103|Адам башына БИП джылы=2019|Адам башына БИП=2884 доллар|Адам башына БИП орну=135|ААИ джылы=2022|IDH=0.568|ААИ категориясы=<span style="color:#fc0;">'''орта'''</span>|ААИ=0.568|ААИ орну=154|Валютасы=[[кина]] (PGK)|iso3166-1=[[PG]]|Домен=[[.pg]]|Телефон коду=675|Карта2=Papua New Guinea map.png}} '''Па́пуа — Джангы Гвине́я''' ([[Ингилиз тил|ингил]]. ''Papua New Guinea'' [ˈpæpuːə njuː ˈɡɪni] (тж. ˈpɑːpuːə, ˈpæpjuːə), [[Ток-писин тил|ток-писин]] ''Papua Niugini'', [[Хири-моту тил|хири-моту]] ''Papua Niu Gini''), официал аты — '''Эркинлик Кърал Па́пуа — Джангы Гвине́я''' (ингил. ''Independent State of Papua New Guinea'', ток-писин ''Independen Stet bilong Papua Niugini'', хири-моту ''Independen Stet bilong Papua Niu Gini''), — [[Океания|Океанияда]], [[Шош океан|Шош океанны]] къыбыла-кюнбатыш кесегинде, [[Джангы Гвинеяны айрымкан|Джангы Гвинеяны айрымканны]] кюнчыгъыш джанында, [[Бисмарк архтипелаг]] бла Соломон айрымканланы шимал кесегинде орналгаъан кърал. Бютеулей Папуа — Джангы Гвинеяны территориясы - 462 840 км², суу джагасы - 5152 км. Папуа — Джангы Гвинеяны 2021 джилда халкъны саны — 11,781 минг адам.<ref>[https://www.nso.gov.pg/statistics/population/ Папуа — Джангы Гвинеяны официал кърал статистикасы.] </ref> [[Ара шахар|Ара шахары]] - [[Порт-Морсби]].<ref>[https://www.mid.ru/ru/maps/pg/ Папуа — Джангы Гвинея]</ref> 1973 джилда Папуа — Джангы Гвинея Австралиядан самоуправление алды. 16 сентябрда 1975 джилда уа эркинлик алды. == Географиясы == Папуа — Джангы Гвинея (462 840 км²) территориясы бла дуньяда 3-чу айрымкан кърал болады. Кюнбатышда Папуа — Джангы Гвинея [[Индонезия]] бла джер бла чеклешеди. Суу бла шималда [[Микронезины Федератив Штатлары]] бла, къыбылада [[Австралия]] бла, къыбылада-кюнчыгъышда [[Соломонны Айрымканлары|Соломонну Айрымканлары]], кюнчыгъышда [[Науру]] бла чеклешеди. Папуа — Джангы Гвинеяны [[Арафур тенгиз|Арафур]], [[Коралл тенгиз|Коралл]], [[Соломонну тенгиз|Соломонну]] бла [[Джангыгвинея тенгиз|Джангыгвинея]] тенгизле бла Шош океан бла къуршалады. Австралиядан Папуа — Джангы Гвинеяны [[Торрес ачыкъ богъаз|Торрес]] ачыкъ богъаз айырыб турады. Аны кенглики 160 км. === Рельеф === Джангы Гвинеяны бла башха айрымканларын тау рельфы барды. Кёб юсю къралны территориясында 1000 метрден кёб тенгизден санаб мийиклик барды. Джангы Гвинеяда бираз таула мийиклик бла 4500 м джетедиле. [[Вильгельм тау]] (4509 м) къралда да бютеу Океаниада эм мийикъ тау болады.<ref>[https://peakfinder.ru/peak/view/131_vilgelm Вильгельм тау]</ref> Папуа — Джангы Гвинеяда 18 ишлеген вулкан барды, аланы да кёб юсю къралны шимал кесегине турадыла. === Гидрологиясы === Папуа — Джангы Гвинеяны айрымканлада кёб къобанла бардыла. Кёб юсю тауладан тенгизге саркъан этелле. Джангур заманда ала къобхан этелле кёб территорияланы джайылыргъаб. === Климаты === Къралны территориясында [[Тропик климат|тропик климаты]] барды, кёб юсю мыллы тропик. Джилда кюнню орта температурасы — 26 °C, аныда джилда аплитудасы кёп болмайды. Къургъакъ бла джангур сезонла хар къралны кесегинде хар кесини тюрлю айлада болады.Таулада 2100 м ары мийикликледен кече къырау урарга болады. === Флора бла Фауна === Папуа — Джангы Гвинеяда ёсюмлюк 20 минг тукъумларындан ёседи, аладан да 85% эндемиклеге саналалла. Суу джага бла кенг мангра ёсюмлюк джер барады. Къалын мыллы тропик чегетле тауланы къабыргъа бла ёсюб 1000—2000 м чыгъадыла. Андан ёрге чыксанг тропик чегетлени булчукъ чегетле ауушдуралла, аладанда кёб юсю къуралыргъан [[араукария]] теректен. Кёб тюрлю джаныуар Папуа — Джангы Гвинеяда барды. Къралда сют ичген хайуанланы 200 тукъумлары, къанатланы 500 тукъумлары, гёбелеккелени 500 тукъумлары бла чабакланы мингден кёб тукъумлары джашайдыла.<ref>[https://zoogalaktika.ru/photos/geo/new-guinea Джангы Гвинеяны джаныуарлары.]</ref> == Тарихи == Эрте замандан Папуа — Джангы Гвинеяда папуасла бла меланезиячыла джашаелле. Португал суу джолоучу [[Жоржи ди Менезиш]] 1526 джилда Джангы Гвинеяны европачылагъа ачты. Шпан суу джолоучу [[Иньиго Ортис де Ретес]] 1545 джилда бу айрымканга Джангы Гвинея ат берды, Африкада тургъан Гвинеягъа ушатыб. Европачылла Джангы Гвинеаны къуру XIX ёмюрде тинтерге башладыла. Орус джолоучу Н. Миклухо-Маклай 4 джил папуасла бла джашады 1870-80 джиллада. 1884 джилда Джангы Гвиняны къыбыла-кюнчыгъыш кесеги (Папуа) [[Британ империя|Британ империяны]] колония болду. 1902 джилда Британ империя аны Австралиягъа берди. 1880 джиллада айрымканла бла бирге шимал-кюнчыгъыш кесеги (Джангы Гвинея) уа Германия кючлегенди. [[Биринчи дуния къазауат|Биринчи дуния къазауатан]] сора 1920 джилда [[Миллетлени Лигасы]] аны Австралиягъа мандат территория этиб берди. 1949 джилда Австралия Папуа бла Джангы Гвинея кесеклени бирге этиб Папуа — Джангы Гвинеяны къурады. 1973 джилда Папуа — Джангы Гвинея самоуправленияны алды. 16 сентябрда 1975 джилда Австралиядан эркинлик алды. 10 октябрда 1975 джилда Папуа — Джангы Гвинея [[Бирлешген Миллетлени Организациясы|Бирлешген Миллетлени Организациясына]] кирди. [[Файл:Baby tree kangaroo on the chiefs wifes shoulder -Papua New Guinea-17Oct2008.jpg|мини|227x227пкс|Папуас тышырыу агъач кенгуру бла.]] 1988—1997 джиллада [[Бугенвиль айрымкан|Бугенвиль айрымканда]] Папуа — Джангы Гвинеядан эркинлик алыр ючую партизан уруш болду. 20 000 адам ёлдю ол урушда.<ref>[https://interaffairs.ru/news/show/27620 Бугенвильни эркинликни юсюнден дискуссия]</ref> == Политика структурасы == Папуа — Джангы Гвинея конституциялы монархияды. Къралны башчы - король [[III Чарльз]]. Ана атындан къралда башчылыкъ эткен - генерал-губерантор (28 февралдан 2017 джилдан - [[Боб Дадае]]). Къралны закончыгъарыучу органы — бир палаталы парламентди. Паламентда 109 депутат барды, аладан 89 депутатны халкъ хар 5 джил сайларгъан этелле, энтеде 20 депутат провинциала саладыла. Правительствогъа башчылыкъ биринчи-министр этеди. 2002 джилдан сора генерал-губернатор сайларгъанлада эм кёб депутат джер алган партияны башчысын чакъырады правительствоны къурарга. == Халкъы == === Адам саны === Папуа — Джангы Гвинеяда 2021 джилда 11,781 минг адам джашаеды. Аладан кёб юсю элледе джашайдыла, къуру 13,5 % шахарлада. Халкъны орта джылы - 24 джил (2020 джилда). Сабий туугъаны саны кофициенти - 22,08. Адам ёлгенни саны кофициенти - 5,97. Бютёу сабий туугъаны саны кофициенти 2021 джилга — 2,79 сабий бир тышырыугъа. Папуа — Джангы Гвинеяны этник бла раса къаумла — меланезиячыла, папуасла, негритола, микронезиячыла, полинезиячыла. === Тиллери === Папуа — Джангы Гвинеяда 839 тил болуб ол дуньяда эм кёб тил болган кърал болады. Ол тилледен кёб саны 1000 адам кёб сёлешкен джокъту. Официал тиллери: ток писин тил (эм джайылгъан), ингилиз тил (1—2 % биледи), хири моту тил ( 2 % аз биледи). === Дин === Папуа — Джангы Гвинеяда кёб юсю христианлыкъ туталла, аладан протестантла — 64,3 %, католик — 27 %, башха христианла — 5,3 %. 2001 джилда Папуа — Джангы Гвинеяда 500 [[Ислам|муслиман]] джашаед, 2021 джилгъа уа къралда 10 000 муслиман болду. Порт-Морсбиде 1500 адам сыйынган джума межгит барды.<ref>[https://www.state.gov/reports/2021-report-on-international-religious-freedom/papua-new-guinea/ 2021 Report on International Religious Freedom: Papua New Guinea]</ref> === Шахарлары === Папуа — Джангы Гвинеяны эм уллу шахарлары списоку. {| class="wikitable sortable" !Аты !Ингилиз аты !Адам саны (2019) !Региону |- |'''[[Порт-Морсби]]''' |Port Moresby |283733 |[[Папуа (региону)|Папуа]] |- |[[Лаэ (шахар)|Лаэ]] |Lae |76255 |[[Момасе]] |- |[[Менди (Папуа — Джангы Гвинея)|Менди]] |Mendi |26252 |[[Хайлендс]] |- |[[Попондетта]] |Popondetta |28198 |[[Папуа (региону)|Папуа]] |- |[[Маунт-Хаген]] |Mount Hagen |33623 |[[Хайлендс]] |- |[[Арава (Папуа — Джангы Гвинея)|Арава]] |Arawa |40266 |[[Бугенвильны автоном району|Бугенвиль]] |- |[[Маданг (шахар)|Маданг]] |Madang |27419 |[[Момасе]] |- |[[Кокопо]] |Kokopo |26273 |[[Айлендс]] |- |[[Кимбе]] |Kimbe |18847 |[[Айлендс]] |- |[[Булоло]] |Bulolo |16042 |[[Момасе]] |- |[[Вевак]] |Wewak |18230 |[[Момасе]] |- |[[Горока]] |Goroka |18503 |[[Хайлендс]] |} == Экономикасы == == Белгиле == <references />{{Британ миллетлени биригиую}}{{Океания}} [[Категория:Къралла|Къралла]] [[Категория:Океания]] mwptx7kq6i05wkh5k0oyb0ksw1z4kdv