Wikipiidia
kuswiki
https://kus.wikipedia.org/wiki/Zug_lakir
MediaWiki 1.44.0-wmf.1
first-letter
Miidia
Lakir kanɛ bɛ di kɔn
Sɔnsʋg zin'ig
Tʋmtʋm
Tʋmtʋm sɔnsʋg zin'ig
Wikipiidia
Wikipiidia sɔnsʋg zin'ig
Faal
Faal sɔnsʋg zin'ig
MiidiaWiki
MiidiaWiki sɔnsʋg zin'ig
Tɛmpilet
Tɛmpilet sɔnsʋg zin'ig
Sʋŋir zin'ig
Sʋŋir sɔnsʋg zin'ig
Bɛn
Bɛn sɔnsʋg zin'ig
TimedText
TimedText talk
Module
Module talk
COVID-19 ban’as
0
1768
13863
13835
2024-10-30T18:00:17Z
Ndeego
425
i added content and reference
13863
wikitext
text/x-wiki
{{databox|item=Q81068910}}
'''COVID-19 pandemic''' (ka ba buon ye '''coronavirus pandemic''' bɛɛ '''COVID pandemic'''), ban’as la yinɛ vʋ’ʋsim ban’as kanɛ an coronavirus 2 ( bɛɛ SARS-CoV-2), li da pin’il nɛ Wuhan, [[China]] sʋ’ʋlim, yʋʋm tusayi, nɛ piinɛ awai (December 2019). Di di’e zin’igi paae Asia, nɛ dunia wʋsa yʋʋm tusayi, nɛ pisi pin’ilig la (2020). Banɛ gɔsid dunia wʋsa laafi yela ka ba buon [[World Health Organization (WHO)]] da tis labaar ye wiim la paae si’em la dunia wʋsa baŋimi ba mɛŋ yʋʋm tusayi, nɛ pisi, pin’ili nwadig, dab’pistan’ daar (30 January 2020), ka yʋ’ʋn gɔs ka ye di anɛ yelkpan kanɛ paae dunia wʋsa, yʋʋm kan nwadis atan’ dabisa piinɛ yinne (11 March).<ref>[https://www.who.int/news/item/27-04-2020-who-timeline---covid-19 "Archived: WHO Timeline – COVID-19"]. Word Health Organization. 27 April 2020. [https://web.archive.org/web/20200429012212/https://www.who.int/news-room/detail/27-04-2020-who-timeline---covid-19 Archived] from the original on 29 April 2020. Retrieved 7 March 2024.</ref>
COVID-19 zanbina pin’il nɛ ningbiŋ ban’a paae kʋm, amaa, ba tita’am anɛ nintʋʋlim, fɛn’ɛd bɛ kukɔy ni, kɔnsig, nɛ gɛn’ɛlis. Ban’a la dɔlisid si’em gban’d ninsaal anɛ pɛbisim ni. Ti ningbina bɛ kɔn’ɔb-kɔn’ɔb la zug kɛ ka tʋm tʋʋma kɔn’ɔb-kɔn’ɔb nidibin.<ref>[https://stacks.cdc.gov/view/cdc/89817 "Clinical questions about COVID-19: Questions and answers"]. ''CDC Stacks''. 25 June 2020. Retrieved 26 May 2023.</ref> Ba da maal COVID-19 pin’ima tɔ’ɔtɔ’ɔ tis dunia wʋsa pin’il nɛ yʋʋm tusayi, nɛ pisi, naar nwadig la ni (December 2020), ka tɛns gɔmɛna nam nɛ lʋg si’eba wʋʋ COVAX dim, da paas nʋ’ʋg ka bɔɔd ye di paae zin’ig wʋsa. Zuobanɛ ka ba mɛ da lɛn dɔl anɛ ti’kanɛ na yis ban’a la nɛ o zanbina la. Suobanɛ ka ba dɔl ye ba gu’ ban’a la anɛ ye ba da pʋ lɛn bat suor ka nidib lɔ’ɔŋid tɛn’ɛsɛ, tɛŋ wʋsa da yɔ nɛ, tʋʋma nam da guoe nɛ, tʋʋma zin’is da mɔr maliŋ si’eba ka ba dɔlisid, ba da maan fuudi lusid nyɔnya, ka yɔɔd banɛ ka wiim la mɔri ba, ka tɛɛs sɔ’ wʋsa ningbina, ka dɔlisi paae banɛ mɔr ban’a la si’al ninsi’eba wʋsa.
Ban’as la da san’am da’a diib nɛ nidib la’asig dunia zin’ig wʋsa, ka kɔ’ɔm mɛ ka paae tɛn’ɛs bɛdigʋ ka di ya’a yi kɔ’ɔm tita’ar kanɛ da lu’ dunia la, dinɛ ti’al.<ref>Gita G (14 April 2020). [https://blogs.imf.org/2020/04/14/the-great-lockdown-worst-economic-downturn-since-the-great-depression/ "The Great Lockdown: Worst Economic Downturn Since the Great Depression"]. ''IMF Blog''. Retrieved 23 April 2020.</ref> Ba da pʋ bas suor ka la’ad lɛn lɔ’ɔŋid tɛŋa, ka di ka kɛ ka diib kae ka nidib yʋ’ʋn zɔti da’ad [[diib]] nɛ dabiem. Ninsaalib tʋʋma da guoe la da kɛ ka uusig nɛ din’ad si’e. Ba da yɔ’ sakur nam nɛ la’asig zin’is babiga, ka la’asig banɛ da bɛ suori kɛnna wʋsa da guoe nɛ ka ba tɔlis bam yʋʋm tusayi, nɛ pisi (2020) nɛ yʋʋm tusayi, nɛ pisi nɛ yinne (2021). A-zin’i-yin-ka-tʋm anɛ suor kanɛ ka nidib da dɔlisidi tʋm na’asaa tʋʋm si’eba, sankanɛ ka wiim la nɔɔr da tɔi hali la. Nidib da tisid dama’am labaya ka di kɛ ka tɛŋ kpɛn’ɛmnam duoe zi’en. Ban’a la da mɔr barigaŋi kɛna, na’asaanam nɛ ninsabilis tɛnsʋg, saam nɛ tɛŋindim, nid wʋsa an yinne laafi nyɛɛb yela, nɛ saalibi mɔri ba mɛŋ nyali yɛlsi’eba pʋʋgin.
Banɛ gɔsid dunia wʋsa laafi yela la da yis dabi’em kanɛ bɛ COVID-19 ban’as la yela la yʋʋm tusayi, nɛ pisi nɛ atan’, nwadis anu, dabisa anu daar (5 May 2023).<ref>Rigby J, Satija B (8 May 2023). [https://www.reuters.com/business/healthcare-pharmaceuticals/covid-is-no-longer-global-health-emergency-who-2023-05-05/ "WHO declares end to COVID global health emergency"]. ''Reuters''. Retrieved 9 May 2023.</ref> Ban’as la da giligid nɛ ala, amaa, din yi yʋʋm tusayi, ne pisi nɛ anaasi la (2024), dʋ’atanam daa pʋu lɛn gɔs ka di an dunia wʋsa yɛlkpan ya’asɛ.<ref name=":0">Ducharme J (11 March 2024). [https://time.com/6898943/is-covid-19-still-pandemic-2024/ "Experts Can't Agree If We're Still in a Pandemic]". ''TIME''. Retrieved 31 May 2024.</ref><ref>Colarossi J (5 March 2024). [https://www.bu.edu/articles/2024/is-covid-19-still-a-pandemic/ "Is COVID-19 Still a Pandemic?"]. ''The Brink''. Boston University. [https://web.archive.org/web/20240515084249/https://www.bu.edu/articles/2024/is-covid-19-still-a-pandemic/ Archived] from the original on 15 May 2024. Retrieved 9 June 2024.</ref> Ban’as banɛ an yɛltɔɔdi paae dunia wʋsa, ba kʋ nyaŋi yeli di pin’ilig bɛɛ di naar saŋa, bɔzugɔ, di bɛnɛ kɔn’ɔb-kɔn’ɔb.<ref name=":0" /><ref>Charters E, Heitman K (2021). [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8014506 "How epidemics end"]. ''Centaurus; International Magazine of the History of Science and Medicine''. '''63''' (1): 210–224. [[:en:Doi_(identifier)|doi]]:[[doi:10.1111/1600-0498.12370|10.1111/1600-0498.12370]]. PMC 8014506. [[:en:PMID_(identifier)|PMID]] [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33821019https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33821019 33821019].</ref> yʋʋm tusayi, nɛ pisi nɛ anaasi, nwadis piiga, dabisa pisi nɛ ayɔpɔi (27 October 2024) saŋa la, COVID-19 da kʋ nidib milliyɔnnam ayɔpɔi, tusa pisyɔpɔi nɛ yinne, kɔbistan’ nɛ piinɛ yinne (7,071,311).<ref>Mathieu E, [[:en:Hannah_Ritchie|Ritchie H,]] Rodés-Guirao L, Appel C, Giattino C, Hasell J, et al. (2020–2024). [https://ourworldindata.org/coronavirus "Coronavirus Pandemic (COVID-19)"]. ''[[:en:Our_World_in_Data|Our World in Data]]''. Retrieved 27 October 2024.</ref> COVID-19 ban’as la da an ban’a kanɛ paas anu’ an ban’a kanɛ kɛna kʋ’ nidib bɛdigʋ dunia pin’ilig sa.
== Sɔb banɛ bɛ ==
'''Pandemic'''
Ninsaalib laafi yɛla zamisig ni, pandemic anɛ "ban’a kanɛ paae dunia zin’is bɛdigʋ, lɔmis tɛmis, ka gban’ae nidib bɛdigʋ". COVID-19 ban’as saŋa la, wibɛ’ɛdnam si’eba ni, di gbin ka’a yinne.<ref>Doraiswamy S, Mamtani R, Cheema S (August 2022). [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC9361413https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC9361413 "An in-depth analysis of 10 epidemiological terminologies used in the context of COVID-19"]. ''Scand J Public Health''. '''50''' (6): 819–826. [[:en:Doi_(identifier)|doi]]:[[doi:10.1177/14034948211057736|10.1177/14034948211057736]]. [[:en:PMC_(identifier)https://en.wikipedia.org/wiki/PMC_(identifier)|PMC]] [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC9361413 9361413]. [[:en:PMID_(identifier)https://en.wikipedia.org/wiki/PMID_(identifier)https://en.wikipedia.org/wiki/PMID_(identifier)|PMID]] [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34903120 34903120].</ref>
Ban’a la bɛɛ ban’a sieba buudi gaadʋg pʋ pa’al ye ba kpɛn gaadnɛ nyainnɛ, ka kʋdimin sa’, ba nyɛt saŋa pa’an ban’a bɛ’ɛdnam la gaad saŋ si’a gaad din pin’il saŋ si’a. Ban’as wʋsa naar bɛ kɔn’ɔb-kɔn’ɔb, kati wa’ae zamisig pʋʋgin, nɛ din kɛn zin’ig si’a na. Ban’a bɛ’ɛd gaadig anɛ tɛŋ nidib wʋsa sʋŋir ka ka’ bʋnkɔnbid zamisig yɛllɛ.<ref>Charters E, Heitman K (2021). [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8014506 "How epidemics end"]. ''Centaurus; International Magazine of the History of Science and Medicine''. '''63''' (1): 210–224. [[:en:Doi_(identifier)|do]]<nowiki/>i:[[doi:10.1111/1600-0498.12370|10.1111/1600-0498.12370]]. [[:en:PMC_(identifier)https://en.wikipedia.org/wiki/PMC_(identifier)|PMC]] [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8014506 8014506]. [[:en:PMID_(identifier)|PMID]] [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33821019https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33821019 33821019].</ref>
Saŋa: ba da nyɛɛ di nɛ yʋʋm tusayi, nɛ pisi nɛ anu, nwadis atan’ (March 2024) ka ya’am dim mɔr pʋtɛnda kɔn’ɔb-kɔn’ɔb ye COVID-19 anɛ [[pandemic]] bɛɛ di ka’ ala, ka banɛ gɔsid dunia wʋsa laafi yela la buoni di ye dunia ban’abɛ’ɛd bɛɛ pandemic, ba labaya zin’is wʋsa.<ref>Ducharme J (11 March 2024). [https://time.com/6898943/is-covid-19-still-pandemic-2024/ "Experts Can't Agree If We're Still in a Pandemic"]. ''TIME''. Retrieved 31 May 2024.</ref>
'''Yʋda'''
Din da pin’il Wuhan la, ba da buon ban’as nwa’ ye "coronavirus", "Wuhan coronavirus", "the coronavirus outbreak" nɛ "Wuhan coronavirus outbreak",<ref>Zhu H, Wei L, Niu P (2 March 2020). [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7050114 "The novel coronavirus outbreak in Wuhan, China"]. ''Global Health Research and Policy''. '''5''' (1): 6. [[:en:Doi_(identifier)|doi]]:[[doi:10.1186/s41256-020-00135-6|10.1186/s41256-020-00135-6]]. [[:en:PMC_(identifier)|PMC]] [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7050114 7050114]. [[:en:PMID_(identifier)|PMID]] [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32226823 32226823].</ref> ka saŋ si’eba ka ba buoni li "Wuhan pneumonia".<ref>Jiang S, Xia S, Ying T, Lu L (May 2020). [[doi:10.1038/s41423-020-0372-4|"A novel coronavirus (2019-nCoV) causing pneumonia-associated respiratory syndrome"]]. ''Cellular & Molecular Immunology''. '''17''' (5): 554. [[:en:Doi_(identifier)|doi]]:[[doi:10.1038/s41423-020-0372-4|10.1038/s41423-020-0372-4]]. [[:en:PMC_(identifier)|PMC]] [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7091741 7091741]. [[:en:PMID_(identifier)|PMID]] [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32024976 32024976.]</ref><ref>Chan JF, Yuan S, Kok KH, To KK, Chu H, Yang J, et al. (February 2020). [[doi:10.1016/S0140-6736(20)30154-9|"A familial cluster of pneumonia associated with the 2019 novel coronavirus indicating person-to-person transmission: a study of a family cluster"]]. ''Lancet''. '''395''' (10223): 514–523. [[:en:Doi_(identifier)|doi]]:[[doi:10.1016/S0140-6736(20)30154-9|10.1016/S0140-6736(20)30154-9]]. [[:en:PMC_(identifier)|PMC]] [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7159286 7159286]. [[:en:PMID_(identifier)|PMID]] [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31986261 31986261.]</ref> Yʋʋm tusayi, nɛ pisi, yiiga nwadig la (January 2020), banɛ gɔsid dunia wʋsa laafi yela la da tisi di yʋ’ʋr si’a pin’ilig la da anɛ 2019-nCoV<ref>[https://www.who.int/docs/default-source/coronaviruse/situation-reports/20200121-sitrep-1-2019-ncov.pdf "Novel Coronavirus (2019-nCoV) Situation Report – 1"] (PDF). [[:en:World_Health_Organization|World Health Organization]] (WHO). 21 January 2020.</ref> nɛ 2019-nCoV vʋ’ʋsim ban’as da an yʋ’ʋr banɛ ka ba tis buon ban’a la<ref>[https://www.who.int/docs/default-source/coronaviruse/situation-reports/20200130-sitrep-10-ncov.pdf "Novel Coronavirus(2019-nCoV) Situation Report – 10"] (PDF). [[:en:World_Health_Organization|World Health Organization]] (WHO). 30 January 2020.</ref> bɔzugɔ, yʋʋm tusayi, nɛ piinɛnu ka ba da gban’ae ye ba da mɔr tɛŋ yʋ’ʋr,(wʋʋ Wuhan, China), bʋnkɔnbig yʋ’ʋr, bɛɛ nidib la’asig yʋ’ʋri pʋd ban’asɛ, ala ka nyan kʋ mɔr sɔ’ɔ. banɛ gɔsid dunia laafi yela la da si’ak ye ba buolim ban’as la ye COVID-19 bɛɛ SARS-CoV-2 yʋʋm tusir, nɛ pisi, nwadis ayi, dabisa piinɛ yinne daar (11 February 2020).<ref>[https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/technical-guidance/naming-the-coronavirus-disease-(covid-2019)-and-the-virus-that-causes-it "Naming the coronavirus disease (COVID-19) and the virus that causes it"]. [[:en:World_Health_Organization|World Health Organization]] (WHO). [https://web.archive.org/web/20200228035651/https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/technical-guidance/naming-the-coronavirus-disease-(covid-2019)-and-the-virus-that-causes-it Archived] from the original on 28 February 2020. Retrieved 13 March 2020.</ref> Ninkanɛ ka ba buon Tedros Adhanom Ghebreyesus da pa’al yʋ’ʋr la gbin: CO anɛ ''corona'', VI an ''virus'', D an ban’as ka piinɛ wai (19) la mɛ pa’an yʋʋm kanɛ ka ban’as la kɛna (yʋʋm tusayi, nɛ piinɛ wai, naar nwadig, dabisa pistan’ nɛ yinne daar, 31 December 2019).<ref>[https://www.ecdc.europa.eu/sites/default/files/documents/covid-19-rapid-risk-assessment-coronavirus-disease-2019-eighth-update-8-april-2020.pdf Coronavirus disease 2019 (COVID-19) in the EU/EEA and the UK – eighth update] (PDF) (Report). ecdc. [https://web.archive.org/web/20200314223709/https://www.ecdc.europa.eu/sites/default/files/documents/RRA-sixth-update-Outbreak-of-novel-coronavirus-disease-2019-COVID-19.pdf Archived] (PDF) from the original on 14 March 2020. Retrieved 19 April 2020.</ref> WHO buoni li "COVID-19 ban’as la" nɛ "virus kanɛ mɔr COVID-19 kɛna" ba ya’a pian’adi tisid nidib.<ref>[https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/technical-guidance/naming-the-coronavirus-disease-(covid-2019)-and-the-virus-that-causes-it "Naming the coronavirus disease (COVID-19) and the virus that causes it"]. [[:en:World_Health_Organization|World Health Organization]] (WHO). [https://web.archive.org/web/20200228035651/https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/technical-guidance/naming-the-coronavirus-disease-(covid-2019)-and-the-virus-that-causes-it Archived] from the original on 28 February 2020. Retrieved 13 March 2020.</ref>
Banɛ gɔsid dunia wʋsa laafi yela da pʋdi li ban’as buudi dinɛ an mimmua nɛ buudi kanɛ nar ye ba gɔsi di yela, Girik sɔb ni. Yiigin ka ba da pʋd yʋda la ka di yinɛ ban nyɛ ban’as la buudi lɔsi’a (wʋʋ Delta da pin’ili anɛ "Indian ban’a buudi") yʋ’ʋr ban buudi lɛn kae.<ref>[https://www.bbc.com/news/health-57157496 "Covid Indian variant: Where is it, how does it spread and is it more infectious?"]. ''BBC News''. 7 June 2021. Retrieved 20 July 2021.</ref> Ba yʋ’ʋn pʋd yʋda la ka li dɔl nɛ ban’as la tuŋ (wʋʋ, Omicron tuŋ dinɛ an B.1.1.529) ka mɔri pʋd buud si’eba.<ref>[https://www.bbc.com/news/world-57308592 "Covid: WHO renames UK and other variants with Greek letters"]. BBC News. 31 May 2021. Retrieved 8 June 2021.</ref><ref>Patel V (27 November 2021). [https://www.nytimes.com/2021/11/27/world/africa/omicron-covid-greek-alphabet.html "How Omicron, the New Covid-19 Variant, Got Its Name"]. ''The New York Times''. [[:en:ISSN_(identifier)|ISSN]] [https://search.worldcat.org/issn/0362-4331 0362-4331]. [https://web.archive.org/web/20211128015620/https://www.nytimes.com/2021/11/27/world/africa/omicron-covid-greek-alphabet.html Archived] from the original on 28 November 2021. Retrieved 28 November 2021.</ref><ref>[https://www.newsnationnow.com/health/coronavirus/there-are-several-covid-19-variants-you-havent-heard-of/ "There are several COVID-19 variants you haven't heard of"]. ''NewsNation Now''. 27 November 2021. [https://web.archive.org/web/20211127211302/https://www.newsnationnow.com/health/coronavirus/there-are-several-covid-19-variants-you-havent-heard-of/ Archived] from the original on 27 November 2021. Retrieved 27 November 2021.</ref>
== Ban’as zamisig ==
'''Pin’ilig'''
SARS-CoV-2 anɛ ban’a kanɛ pa’as nɛ zinzaŋ coronavirus,<ref>Perlman S (February 2020). [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7121143 "Another Decade, Another Coronavirus"]. ''The New England Journal of Medicine''. '''382''' (8): 760–762. [[:en:Doi_(identifier)|doi]]:[[doi:10.1056/NEJMe2001126|10.1056/NEJMe2001126]]. [[:en:PMC_(identifier)|PMC]] [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7121143 7121143]. [[:en:PMID_(identifier)|PMID]] [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31978944 31978944].</ref> pangolin coronavirus,<ref>Cyranoski D (March 2020). [[doi:10.1038/d41586-020-00548-w|"Mystery deepens over animal source of coronavirus"]]. ''Nature''. '''579''' (7797): 18–19. [[:en:Bibcode_(identifier)|Bibcode]]:[https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2020Natur.579...18C 2020Natur.579...18C]. [[:en:Doi_(identifier)|doi]]:[[doi:10.1038/d41586-020-00548-w|10.1038/d41586-020-00548-w]]. [[:en:PMID_(identifier)|PMID]] [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32127703 32127703]. [[:en:S2CID_(identifier)|S2CID]] [https://api.semanticscholar.org/CorpusID:211836524 211836524].</ref><ref>Zhang T, Wu Q, Zhang Z (April 2020). [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7156161 "Probable Pangolin Origin of SARS-CoV-2 Associated with the COVID-19 Outbreak"]. ''Current Biology''. '''30''' (7): 1346–1351.e2. [[:en:Bibcode_(identifier)|Bibcode]]:[https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2020CBio...30E1346Z 2020CBio...30E1346Z]. [[:en:Doi_(identifier)|doi]]:[[doi:10.1016/j.cub.2020.03.022|10.1016/j.cub.2020.03.022]]. [[:en:PMC_(identifier)|PMC]] [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7156161 7156161]. [[:en:PMID_(identifier)|PMID]] [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32197085 32197085].</ref> nɛ SARS-CoV<ref>[https://www.ecdc.europa.eu/sites/default/files/documents/SARS-CoV-2-risk-assessment-14-feb-2020.pdf "Outbreak of severe acute respiratory syndrome coronavirus 2 (SARS‑CoV‑2): increased transmission beyond China – fourth update"] (PDF). European Centre for Disease Prevention and Control. 14 February 2020. Retrieved 8 March 2020.</ref> nam ni. din daa yi’ yiiga na la (yʋʋm tusayi, nɛ piinɛ wai kɛŋ paae yʋʋm tusayi, nɛ pisi, 2019–2020 COVID-19 kɛn saŋa bɛ mainland China la) da pin’ili bɛnɛ Wuhan, Hubei, China sʋ’ʋlim, yʋʋm tusayi, nɛ piinɛ wai, naar nwadig la ni (December 2019).<ref>Liu J, Liu S, Wei H, Yang X (October 2020). "Epidemiology, clinical characteristics of the first cases of COVID-19". ''Eur J Clin Invest'' (Review). '''50''' (10): e13364. [[:en:Doi_(identifier)|doi]]:[[doi:10.1111/eci.13364|10.1111/eci.13364]]. [[:en:PMID_(identifier)|PMID]] [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32725884 32725884]. [[:en:S2CID_(identifier)|S2CID]] [https://api.semanticscholar.org/CorpusID:220852984 220852984].</ref> Ban’as la da gban’ae si’eba yiiga la da anɛ nimbanɛ da kɛŋ Huanan da’a kanɛ ka ba kuosid kɔligin diib la,<ref>Sun J, He WT, Wang L, Lai A, Ji X, Zhai X, et al. (May 2020). [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7118693 "COVID-19: Epidemiology, Evolution, and Cross-Disciplinary Perspectives"]. ''Trends in Molecular Medicine''. '''26''' (5): 483–495. [[:en:Doi_(identifier)|doi]]:[[doi:10.1016/j.molmed.2020.02.008|10.1016/j.molmed.2020.02.008]]. [[:en:PMC_(identifier)|PMC]] [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7118693 7118693]. [[:en:PMID_(identifier)|PMID]] [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32359479 32359479].</ref><ref>[https://www.npr.org/sections/goatsandsoda/2021/03/15/977527808/who-points-to-wildlife-farms-in-southwest-china-as-likely-source-of-pandemic?t=1616302540855 "WHO Points To Wildlife Farms In Southern China As Likely Source Of Pandemic"]. [[:en:NPR|NPR]]. 15 March 2021.</ref><ref>Maxmen A (April 2021). [[doi:10.1038/d41586-021-00865-8|"WHO report into COVID pandemic origins zeroes in on animal markets, not labs"]]. ''Nature''. '''592''' (7853): 173–174. [[:en:Bibcode_(identifier)|Bibcode]]:[https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2021Natur.592..173M 2021Natur.592..173M]. [[:en:Doi_(identifier)|doi]]:[[doi:10.1038/d41586-021-00865-8|10.1038/d41586-021-00865-8]]. [[:en:PMID_(identifier)|PMID]] [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33785930 33785930]. [[:en:S2CID_(identifier)|S2CID]] [https://api.semanticscholar.org/CorpusID:232429241 232429241].</ref> amaa, li anɛ amɛŋa ye nidib tɔn’ɔ da paam wiim la yii ba taaba ni ka nan zi’.<ref name=":1">Hu B, Guo H, Zhou P, Shi ZL (March 2021). [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7537588 "Characteristics of SARS-CoV-2 and COVID-19"]. ''Nature Reviews. Microbiology''. '''19''' (3): 141–154. [[:en:Doi_(identifier)|doi]]:[[doi:10.1038/s41579-020-00459-7|10.1038/s41579-020-00459-7]]. [[:en:PMC_(identifier)|PMC]] [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7537588 7537588]. [[:en:PMID_(identifier)|PMID]] [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33024307 33024307].</ref><ref>Graham RL, Baric RS (May 2020). [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7207110 "SARS-CoV-2: Combating Coronavirus Emergence"]. ''Immunity''. '''52''' (5): 734–736. [[:en:Doi_(identifier)|doi]]:[[doi:10.1016/j.immuni.2020.04.016|10.1016/j.immuni.2020.04.016]]. [[:en:PMC_(identifier)|PMC]] [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7207110 7207110]. [[:en:PMID_(identifier)|PMID]] [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32392464 32392464].</ref> ninsaal pʋʋgin gin’ila vɛn’ɛsig pa’al ye one ga di da gban’a o yiiga tɔn’ɔ da anɛ nwadis piiga bɛɛ piinɛ yinne, yʋʋm tusayi, nɛ piinɛ awai la ni (November 2019).<ref>To KK, Sridhar S, Chiu KH, Hung DL, Li X, Hung IF, et al. (December 2021). [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8006950 "Lessons learned 1 year after SARS-CoV-2 emergence leading to COVID-19 pandemic"]. ''Emerging Microbes & Infections''. '''10''' (1): 507–535. [[:en:Doi_(identifier)|doi]]:[[doi:10.1080/22221751.2021.1898291|10.1080/22221751.2021.1898291]]. [[:en:PMC_(identifier)|PMC]] [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8006950 8006950]. [[:en:PMID_(identifier)|PMID]] [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33666147 33666147].</ref>
Vɛn’ɛsig da pa’al ye ban’as la yinɛ bʋnkɔnbig nina, yinɛ zinzaŋ bɛɛ bʋnkɔnbig kanɛ wan o ka dʋ’ad biis ni na.<ref name=":1" /><ref>To KK, Sridhar S, Chiu KH, Hung DL, Li X, Hung IF, et al. (March 2021). [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8006950 "Lessons learned 1 year after SARS-CoV-2 emergence leading to COVID-19 pandemic"]. ''Emerging Microbes & Infections''. '''10''' (1): 507–535. [[:en:Doi_(identifier)|doi]]:[[doi:10.1080/22221751.2021.1898291|10.1080/22221751.2021.1898291]]. [[:en:PMC_(identifier)|PMC]] [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8006950 8006950]. [[:en:PMID_(identifier)|PMID]] 33666147.</ref> Ka si’eba mɛ da pian’ad pian’si’eba ye SARS-CoV-2 da yinɛ zin’ig kanɛ ka ba ki’akid ban’as dɔɔgin na,<ref>Horowitz J, Stanway D (9 February 2021). [https://www.reuters.com/article/us-health-coronavirus-who-china/covid-may-have-taken-convoluted-path-to-wuhan-who-team-leader-says-idUSKBN2A90BW "COVID may have taken 'convoluted path' to Wuhan, WHO team leader says"]. Reuters. [https://web.archive.org/web/20210210092128/https://www.reuters.com/article/us-health-coronavirus-who-china/covid-may-have-taken-convoluted-path-to-wuhan-who-team-leader-says-idUSKBN2A90BWhttps://web.archive.org/web/20210210092128/https://www.reuters.com/article/us-health-coronavirus-who-china/covid-may-have-taken-convoluted-path-to-wuhan-who-team-leader-says-idUSKBN2A90BW Archived] from the original on 10 February 2021. Retrieved 10 February 2021.</ref> yʋʋm tusayi, nɛ pisi nɛ yinne la saŋa sa, pian’ad bama da pʋ mɔr kasɛta pa’al ye di anɛ asidaa.
'''Din gban’ae si’eba'''
Din gban’ae si’eba ka ba sɔbi niŋ gbana ni anɛ banɛ ka ba tɛɛsi ba ningbina gɔs ye COVID-19 bɛ bɛɛ di kae ka di yina an ye ba sid mɔr ban’a la, di ba’a kae ye ba ningbina pa’al ban’a la zanbina bɛɛ di pʋ paalɛ. ban na yis labaar ka di mɔr barigaŋi li pʋʋgin zug, ba zamisi paam nidib la kanl sʋ’ʋŋa, ka di an ye ba yis nɛ nidib zin’is kɔn’ɔb-kɔn’ɔb ka di pa’al ye nidib banɛ ka di da gban’ae ba gat nidib banɛ ka ba da kaanli sɔbi niŋ gbana ni. Tɛns bɛdigʋ, di pin’iligin la, ba da digil wada ye ba da tɛɛs banɛ ka ban’as la zanbin pɔɔdi ba ningbina nii. Yɛlbanɛ bɛ ka ninsaal na nyaŋi paam ban’as tɔ’ɔtɔ’ɔ anɛ nintita’ar kanɛ an bɛdir, sikir ban’as ya’a namis sɔ’, sʋnsa’aŋ, nɛ yɛlsi’eba banɛ bɛ.
COVID-19 pandemic pin’ilig saŋa la, ba da nan zi’ ye ban’a la pʋ gban’ad dasam nɛ pʋ’asada wʋʋ banɛ kpɛlim, bɛɛ ban’a la zanbina pʋ pa’ani di mɛŋi ba ningbina ni ka ba nyaan tɛɛsidi baa. Zamis kanɛ ka ba da zamis China la da pa’al ye biis nɛ bʋnkʋda ka ban’a la na gban’ae tita’am.
Vɛn’ɛsig bɛdigʋ da kɛna, ka ba da nyɛ yʋʋm tusayi, nɛ pisi, nwadis anaasi, daba wai daar (9 April 2020) ka di an ye Gangelt pʋʋgin, zin’ig kanɛ ka ba ki’akid ban’as bɛ Germany la, piinɛ nu, kɔbiga pʋʋgin, nidib banɛ bɛ tɛŋin la ka ba da tɛɛsi ba ka ba mɔr dinɛ bɛ ningbina nii gu’ud ban’as ka ba buon antibodies la. Ba da tɛɛs COVID-19 yela pʋ’apʋʋg bɛ New York City, nɛ banɛ ye ba fʋn’ɔe ziim sʋŋi ba taaba bɛ Netherlands, ka nyɛ ka bani mɔr dinɛ gu’ud ban’asi ba ni la mɔr ban’as bɛdigʋ gaad ban mi’ si’em. Vɛn’ɛsig si’eba pa’al ye nidib banɛ ka ban’a la zanbina an bi’ela b ani la pʋ mɔr dinɛ gu’ud ban’as ka ba na nyɛɛ-.
Ban da ki’aki gɔs COVID-19 la wi’akidi tɔ’ɔtɔ’ɔ si’em yʋʋm tusir, nɛ pisi, pin’ilig nwadig la (January 2020) da anɛ 1.4 nɛ 2.5 tɛnsʋk, amaa, nya’aŋ ka ba vɛn’ɛsi gɔs ka di pa’al ye di anɛ 5.7 (ka lin anɛ piswai nɛ anu, kɔbiga pʋʋgin 95% percent confidence interval of 3.8 to 8.9).
Yʋʋm tusayi, nɛ pisi nɛ yinne, naar nwadig la (December 2021), nidib banɛ ka ban’as la gban’ae ba kanl da kpɛm paasid nɛ yɛlsi’eba yela, wan wʋʋ COVID-19 buudi paala da kɛna la zug. Nwadig kan dabisa pisi nɛ anii saŋa la (28 December), nidib million nam kɔbisyi nɛ pisnii nɛ ayi, tusayɔpɔi nɛ piswai, kɔbisnii nɛ pisi nɛ ayi (282,790,822) dunia wʋsa ka ban’as la da gban’ae ba. Yʋʋm tusayi, nɛ pisi nɛ ayi, nwadis anaasi, dabisa piinɛ anaasi (14 April 2022) daar la, dunia wʋsa, banɛ ka ban’a la da gban’ae ba da tʋʋg million nam kɔbisnu (500 million). Ba da pʋ tɛɛs ninsi’eba gɔsɛ, ka Institute for Health Metrics and Evaluation da yina yʋʋm tusayi, nɛ pisi nɛ ayi ni la ye nidib banɛ ka ban’as la gban’ae wa’ae nɛ billion nam.
== Gbanvɛɛnsa ==
nqrohf607w143miv1so765xy51swin8
13864
13863
2024-10-30T18:37:53Z
Ndeego
425
I added references
13864
wikitext
text/x-wiki
{{databox|item=Q81068910}}
'''COVID-19 pandemic''' (ka ba buon ye '''coronavirus pandemic''' bɛɛ '''COVID pandemic'''), ban’as la yinɛ vʋ’ʋsim ban’as kanɛ an coronavirus 2 ( bɛɛ SARS-CoV-2), li da pin’il nɛ Wuhan, [[China]] sʋ’ʋlim, yʋʋm tusayi, nɛ piinɛ awai (December 2019). Di di’e zin’igi paae Asia, nɛ dunia wʋsa yʋʋm tusayi, nɛ pisi pin’ilig la (2020). Banɛ gɔsid dunia wʋsa laafi yela ka ba buon [[World Health Organization (WHO)]] da tis labaar ye wiim la paae si’em la dunia wʋsa baŋimi ba mɛŋ yʋʋm tusayi, nɛ pisi, pin’ili nwadig, dab’pistan’ daar (30 January 2020), ka yʋ’ʋn gɔs ka ye di anɛ yelkpan kanɛ paae dunia wʋsa, yʋʋm kan nwadis atan’ dabisa piinɛ yinne (11 March).<ref>[https://www.who.int/news/item/27-04-2020-who-timeline---covid-19 "Archived: WHO Timeline – COVID-19"]. Word Health Organization. 27 April 2020. [https://web.archive.org/web/20200429012212/https://www.who.int/news-room/detail/27-04-2020-who-timeline---covid-19 Archived] from the original on 29 April 2020. Retrieved 7 March 2024.</ref>
COVID-19 zanbina pin’il nɛ ningbiŋ ban’a paae kʋm, amaa, ba tita’am anɛ nintʋʋlim, fɛn’ɛd bɛ kukɔy ni, kɔnsig, nɛ gɛn’ɛlis. Ban’a la dɔlisid si’em gban’d ninsaal anɛ pɛbisim ni. Ti ningbina bɛ kɔn’ɔb-kɔn’ɔb la zug kɛ ka tʋm tʋʋma kɔn’ɔb-kɔn’ɔb nidibin.<ref>[https://stacks.cdc.gov/view/cdc/89817 "Clinical questions about COVID-19: Questions and answers"]. ''CDC Stacks''. 25 June 2020. Retrieved 26 May 2023.</ref> Ba da maal COVID-19 pin’ima tɔ’ɔtɔ’ɔ tis dunia wʋsa pin’il nɛ yʋʋm tusayi, nɛ pisi, naar nwadig la ni (December 2020), ka tɛns gɔmɛna nam nɛ lʋg si’eba wʋʋ COVAX dim, da paas nʋ’ʋg ka bɔɔd ye di paae zin’ig wʋsa. Zuobanɛ ka ba mɛ da lɛn dɔl anɛ ti’kanɛ na yis ban’a la nɛ o zanbina la. Suobanɛ ka ba dɔl ye ba gu’ ban’a la anɛ ye ba da pʋ lɛn bat suor ka nidib lɔ’ɔŋid tɛn’ɛsɛ, tɛŋ wʋsa da yɔ nɛ, tʋʋma nam da guoe nɛ, tʋʋma zin’is da mɔr maliŋ si’eba ka ba dɔlisid, ba da maan fuudi lusid nyɔnya, ka yɔɔd banɛ ka wiim la mɔri ba, ka tɛɛs sɔ’ wʋsa ningbina, ka dɔlisi paae banɛ mɔr ban’a la si’al ninsi’eba wʋsa.
Ban’as la da san’am da’a diib nɛ nidib la’asig dunia zin’ig wʋsa, ka kɔ’ɔm mɛ ka paae tɛn’ɛs bɛdigʋ ka di ya’a yi kɔ’ɔm tita’ar kanɛ da lu’ dunia la, dinɛ ti’al.<ref>Gita G (14 April 2020). [https://blogs.imf.org/2020/04/14/the-great-lockdown-worst-economic-downturn-since-the-great-depression/ "The Great Lockdown: Worst Economic Downturn Since the Great Depression"]. ''IMF Blog''. Retrieved 23 April 2020.</ref> Ba da pʋ bas suor ka la’ad lɛn lɔ’ɔŋid tɛŋa, ka di ka kɛ ka diib kae ka nidib yʋ’ʋn zɔti da’ad [[diib]] nɛ dabiem. Ninsaalib tʋʋma da guoe la da kɛ ka uusig nɛ din’ad si’e. Ba da yɔ’ sakur nam nɛ la’asig zin’is babiga, ka la’asig banɛ da bɛ suori kɛnna wʋsa da guoe nɛ ka ba tɔlis bam yʋʋm tusayi, nɛ pisi (2020) nɛ yʋʋm tusayi, nɛ pisi nɛ yinne (2021). A-zin’i-yin-ka-tʋm anɛ suor kanɛ ka nidib da dɔlisidi tʋm na’asaa tʋʋm si’eba, sankanɛ ka wiim la nɔɔr da tɔi hali la. Nidib da tisid dama’am labaya ka di kɛ ka tɛŋ kpɛn’ɛmnam duoe zi’en. Ban’a la da mɔr barigaŋi kɛna, na’asaanam nɛ ninsabilis tɛnsʋg, saam nɛ tɛŋindim, nid wʋsa an yinne laafi nyɛɛb yela, nɛ saalibi mɔri ba mɛŋ nyali yɛlsi’eba pʋʋgin.
Banɛ gɔsid dunia wʋsa laafi yela la da yis dabi’em kanɛ bɛ COVID-19 ban’as la yela la yʋʋm tusayi, nɛ pisi nɛ atan’, nwadis anu, dabisa anu daar (5 May 2023).<ref>Rigby J, Satija B (8 May 2023). [https://www.reuters.com/business/healthcare-pharmaceuticals/covid-is-no-longer-global-health-emergency-who-2023-05-05/ "WHO declares end to COVID global health emergency"]. ''Reuters''. Retrieved 9 May 2023.</ref> Ban’as la da giligid nɛ ala, amaa, din yi yʋʋm tusayi, ne pisi nɛ anaasi la (2024), dʋ’atanam daa pʋu lɛn gɔs ka di an dunia wʋsa yɛlkpan ya’asɛ.<ref name=":0">Ducharme J (11 March 2024). [https://time.com/6898943/is-covid-19-still-pandemic-2024/ "Experts Can't Agree If We're Still in a Pandemic]". ''TIME''. Retrieved 31 May 2024.</ref><ref>Colarossi J (5 March 2024). [https://www.bu.edu/articles/2024/is-covid-19-still-a-pandemic/ "Is COVID-19 Still a Pandemic?"]. ''The Brink''. Boston University. [https://web.archive.org/web/20240515084249/https://www.bu.edu/articles/2024/is-covid-19-still-a-pandemic/ Archived] from the original on 15 May 2024. Retrieved 9 June 2024.</ref> Ban’as banɛ an yɛltɔɔdi paae dunia wʋsa, ba kʋ nyaŋi yeli di pin’ilig bɛɛ di naar saŋa, bɔzugɔ, di bɛnɛ kɔn’ɔb-kɔn’ɔb.<ref name=":0" /><ref>Charters E, Heitman K (2021). [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8014506 "How epidemics end"]. ''Centaurus; International Magazine of the History of Science and Medicine''. '''63''' (1): 210–224. [[:en:Doi_(identifier)|doi]]:[[doi:10.1111/1600-0498.12370|10.1111/1600-0498.12370]]. PMC 8014506. [[:en:PMID_(identifier)|PMID]] [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33821019https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33821019 33821019].</ref> yʋʋm tusayi, nɛ pisi nɛ anaasi, nwadis piiga, dabisa pisi nɛ ayɔpɔi (27 October 2024) saŋa la, COVID-19 da kʋ nidib milliyɔnnam ayɔpɔi, tusa pisyɔpɔi nɛ yinne, kɔbistan’ nɛ piinɛ yinne (7,071,311).<ref>Mathieu E, [[:en:Hannah_Ritchie|Ritchie H,]] Rodés-Guirao L, Appel C, Giattino C, Hasell J, et al. (2020–2024). [https://ourworldindata.org/coronavirus "Coronavirus Pandemic (COVID-19)"]. ''[[:en:Our_World_in_Data|Our World in Data]]''. Retrieved 27 October 2024.</ref> COVID-19 ban’as la da an ban’a kanɛ paas anu’ an ban’a kanɛ kɛna kʋ’ nidib bɛdigʋ dunia pin’ilig sa.
== Sɔb banɛ bɛ ==
'''Pandemic'''
Ninsaalib laafi yɛla zamisig ni, pandemic anɛ "ban’a kanɛ paae dunia zin’is bɛdigʋ, lɔmis tɛmis, ka gban’ae nidib bɛdigʋ". COVID-19 ban’as saŋa la, wibɛ’ɛdnam si’eba ni, di gbin ka’a yinne.<ref>Doraiswamy S, Mamtani R, Cheema S (August 2022). [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC9361413https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC9361413 "An in-depth analysis of 10 epidemiological terminologies used in the context of COVID-19"]. ''Scand J Public Health''. '''50''' (6): 819–826. [[:en:Doi_(identifier)|doi]]:[[doi:10.1177/14034948211057736|10.1177/14034948211057736]]. [[:en:PMC_(identifier)https://en.wikipedia.org/wiki/PMC_(identifier)|PMC]] [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC9361413 9361413]. [[:en:PMID_(identifier)https://en.wikipedia.org/wiki/PMID_(identifier)https://en.wikipedia.org/wiki/PMID_(identifier)|PMID]] [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34903120 34903120].</ref>
Ban’a la bɛɛ ban’a sieba buudi gaadʋg pʋ pa’al ye ba kpɛn gaadnɛ nyainnɛ, ka kʋdimin sa’, ba nyɛt saŋa pa’an ban’a bɛ’ɛdnam la gaad saŋ si’a gaad din pin’il saŋ si’a. Ban’as wʋsa naar bɛ kɔn’ɔb-kɔn’ɔb, kati wa’ae zamisig pʋʋgin, nɛ din kɛn zin’ig si’a na. Ban’a bɛ’ɛd gaadig anɛ tɛŋ nidib wʋsa sʋŋir ka ka’ bʋnkɔnbid zamisig yɛllɛ.<ref>Charters E, Heitman K (2021). [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8014506 "How epidemics end"]. ''Centaurus; International Magazine of the History of Science and Medicine''. '''63''' (1): 210–224. [[:en:Doi_(identifier)|do]]<nowiki/>i:[[doi:10.1111/1600-0498.12370|10.1111/1600-0498.12370]]. [[:en:PMC_(identifier)https://en.wikipedia.org/wiki/PMC_(identifier)|PMC]] [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8014506 8014506]. [[:en:PMID_(identifier)|PMID]] [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33821019https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33821019 33821019].</ref>
Saŋa: ba da nyɛɛ di nɛ yʋʋm tusayi, nɛ pisi nɛ anu, nwadis atan’ (March 2024) ka ya’am dim mɔr pʋtɛnda kɔn’ɔb-kɔn’ɔb ye COVID-19 anɛ [[pandemic]] bɛɛ di ka’ ala, ka banɛ gɔsid dunia wʋsa laafi yela la buoni di ye dunia ban’abɛ’ɛd bɛɛ pandemic, ba labaya zin’is wʋsa.<ref>Ducharme J (11 March 2024). [https://time.com/6898943/is-covid-19-still-pandemic-2024/ "Experts Can't Agree If We're Still in a Pandemic"]. ''TIME''. Retrieved 31 May 2024.</ref>
'''Yʋda'''
Din da pin’il Wuhan la, ba da buon ban’as nwa’ ye "coronavirus", "Wuhan coronavirus", "the coronavirus outbreak" nɛ "Wuhan coronavirus outbreak",<ref>Zhu H, Wei L, Niu P (2 March 2020). [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7050114 "The novel coronavirus outbreak in Wuhan, China"]. ''Global Health Research and Policy''. '''5''' (1): 6. [[:en:Doi_(identifier)|doi]]:[[doi:10.1186/s41256-020-00135-6|10.1186/s41256-020-00135-6]]. [[:en:PMC_(identifier)|PMC]] [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7050114 7050114]. [[:en:PMID_(identifier)|PMID]] [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32226823 32226823].</ref> ka saŋ si’eba ka ba buoni li "Wuhan pneumonia".<ref>Jiang S, Xia S, Ying T, Lu L (May 2020). [[doi:10.1038/s41423-020-0372-4|"A novel coronavirus (2019-nCoV) causing pneumonia-associated respiratory syndrome"]]. ''Cellular & Molecular Immunology''. '''17''' (5): 554. [[:en:Doi_(identifier)|doi]]:[[doi:10.1038/s41423-020-0372-4|10.1038/s41423-020-0372-4]]. [[:en:PMC_(identifier)|PMC]] [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7091741 7091741]. [[:en:PMID_(identifier)|PMID]] [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32024976 32024976.]</ref><ref>Chan JF, Yuan S, Kok KH, To KK, Chu H, Yang J, et al. (February 2020). [[doi:10.1016/S0140-6736(20)30154-9|"A familial cluster of pneumonia associated with the 2019 novel coronavirus indicating person-to-person transmission: a study of a family cluster"]]. ''Lancet''. '''395''' (10223): 514–523. [[:en:Doi_(identifier)|doi]]:[[doi:10.1016/S0140-6736(20)30154-9|10.1016/S0140-6736(20)30154-9]]. [[:en:PMC_(identifier)|PMC]] [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7159286 7159286]. [[:en:PMID_(identifier)|PMID]] [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31986261 31986261.]</ref> Yʋʋm tusayi, nɛ pisi, yiiga nwadig la (January 2020), banɛ gɔsid dunia wʋsa laafi yela la da tisi di yʋ’ʋr si’a pin’ilig la da anɛ 2019-nCoV<ref>[https://www.who.int/docs/default-source/coronaviruse/situation-reports/20200121-sitrep-1-2019-ncov.pdf "Novel Coronavirus (2019-nCoV) Situation Report – 1"] (PDF). [[:en:World_Health_Organization|World Health Organization]] (WHO). 21 January 2020.</ref> nɛ 2019-nCoV vʋ’ʋsim ban’as da an yʋ’ʋr banɛ ka ba tis buon ban’a la<ref>[https://www.who.int/docs/default-source/coronaviruse/situation-reports/20200130-sitrep-10-ncov.pdf "Novel Coronavirus(2019-nCoV) Situation Report – 10"] (PDF). [[:en:World_Health_Organization|World Health Organization]] (WHO). 30 January 2020.</ref> bɔzugɔ, yʋʋm tusayi, nɛ piinɛnu ka ba da gban’ae ye ba da mɔr tɛŋ yʋ’ʋr,(wʋʋ Wuhan, China), bʋnkɔnbig yʋ’ʋr, bɛɛ nidib la’asig yʋ’ʋri pʋd ban’asɛ, ala ka nyan kʋ mɔr sɔ’ɔ. banɛ gɔsid dunia laafi yela la da si’ak ye ba buolim ban’as la ye COVID-19 bɛɛ SARS-CoV-2 yʋʋm tusir, nɛ pisi, nwadis ayi, dabisa piinɛ yinne daar (11 February 2020).<ref>[https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/technical-guidance/naming-the-coronavirus-disease-(covid-2019)-and-the-virus-that-causes-it "Naming the coronavirus disease (COVID-19) and the virus that causes it"]. [[:en:World_Health_Organization|World Health Organization]] (WHO). [https://web.archive.org/web/20200228035651/https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/technical-guidance/naming-the-coronavirus-disease-(covid-2019)-and-the-virus-that-causes-it Archived] from the original on 28 February 2020. Retrieved 13 March 2020.</ref> Ninkanɛ ka ba buon Tedros Adhanom Ghebreyesus da pa’al yʋ’ʋr la gbin: CO anɛ ''corona'', VI an ''virus'', D an ban’as ka piinɛ wai (19) la mɛ pa’an yʋʋm kanɛ ka ban’as la kɛna (yʋʋm tusayi, nɛ piinɛ wai, naar nwadig, dabisa pistan’ nɛ yinne daar, 31 December 2019).<ref>[https://www.ecdc.europa.eu/sites/default/files/documents/covid-19-rapid-risk-assessment-coronavirus-disease-2019-eighth-update-8-april-2020.pdf Coronavirus disease 2019 (COVID-19) in the EU/EEA and the UK – eighth update] (PDF) (Report). ecdc. [https://web.archive.org/web/20200314223709/https://www.ecdc.europa.eu/sites/default/files/documents/RRA-sixth-update-Outbreak-of-novel-coronavirus-disease-2019-COVID-19.pdf Archived] (PDF) from the original on 14 March 2020. Retrieved 19 April 2020.</ref> WHO buoni li "COVID-19 ban’as la" nɛ "virus kanɛ mɔr COVID-19 kɛna" ba ya’a pian’adi tisid nidib.<ref>[https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/technical-guidance/naming-the-coronavirus-disease-(covid-2019)-and-the-virus-that-causes-it "Naming the coronavirus disease (COVID-19) and the virus that causes it"]. [[:en:World_Health_Organization|World Health Organization]] (WHO). [https://web.archive.org/web/20200228035651/https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/technical-guidance/naming-the-coronavirus-disease-(covid-2019)-and-the-virus-that-causes-it Archived] from the original on 28 February 2020. Retrieved 13 March 2020.</ref>
Banɛ gɔsid dunia wʋsa laafi yela da pʋdi li ban’as buudi dinɛ an mimmua nɛ buudi kanɛ nar ye ba gɔsi di yela, Girik sɔb ni. Yiigin ka ba da pʋd yʋda la ka di yinɛ ban nyɛ ban’as la buudi lɔsi’a (wʋʋ Delta da pin’ili anɛ "Indian ban’a buudi") yʋ’ʋr ban buudi lɛn kae.<ref>[https://www.bbc.com/news/health-57157496 "Covid Indian variant: Where is it, how does it spread and is it more infectious?"]. ''BBC News''. 7 June 2021. Retrieved 20 July 2021.</ref> Ba yʋ’ʋn pʋd yʋda la ka li dɔl nɛ ban’as la tuŋ (wʋʋ, Omicron tuŋ dinɛ an B.1.1.529) ka mɔri pʋd buud si’eba.<ref>[https://www.bbc.com/news/world-57308592 "Covid: WHO renames UK and other variants with Greek letters"]. BBC News. 31 May 2021. Retrieved 8 June 2021.</ref><ref>Patel V (27 November 2021). [https://www.nytimes.com/2021/11/27/world/africa/omicron-covid-greek-alphabet.html "How Omicron, the New Covid-19 Variant, Got Its Name"]. ''The New York Times''. [[:en:ISSN_(identifier)|ISSN]] [https://search.worldcat.org/issn/0362-4331 0362-4331]. [https://web.archive.org/web/20211128015620/https://www.nytimes.com/2021/11/27/world/africa/omicron-covid-greek-alphabet.html Archived] from the original on 28 November 2021. Retrieved 28 November 2021.</ref><ref>[https://www.newsnationnow.com/health/coronavirus/there-are-several-covid-19-variants-you-havent-heard-of/ "There are several COVID-19 variants you haven't heard of"]. ''NewsNation Now''. 27 November 2021. [https://web.archive.org/web/20211127211302/https://www.newsnationnow.com/health/coronavirus/there-are-several-covid-19-variants-you-havent-heard-of/ Archived] from the original on 27 November 2021. Retrieved 27 November 2021.</ref>
== Ban’as zamisig ==
'''Pin’ilig'''
SARS-CoV-2 anɛ ban’a kanɛ pa’as nɛ zinzaŋ coronavirus,<ref>Perlman S (February 2020). [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7121143 "Another Decade, Another Coronavirus"]. ''The New England Journal of Medicine''. '''382''' (8): 760–762. [[:en:Doi_(identifier)|doi]]:[[doi:10.1056/NEJMe2001126|10.1056/NEJMe2001126]]. [[:en:PMC_(identifier)|PMC]] [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7121143 7121143]. [[:en:PMID_(identifier)|PMID]] [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31978944 31978944].</ref> pangolin coronavirus,<ref>Cyranoski D (March 2020). [[doi:10.1038/d41586-020-00548-w|"Mystery deepens over animal source of coronavirus"]]. ''Nature''. '''579''' (7797): 18–19. [[:en:Bibcode_(identifier)|Bibcode]]:[https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2020Natur.579...18C 2020Natur.579...18C]. [[:en:Doi_(identifier)|doi]]:[[doi:10.1038/d41586-020-00548-w|10.1038/d41586-020-00548-w]]. [[:en:PMID_(identifier)|PMID]] [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32127703 32127703]. [[:en:S2CID_(identifier)|S2CID]] [https://api.semanticscholar.org/CorpusID:211836524 211836524].</ref><ref>Zhang T, Wu Q, Zhang Z (April 2020). [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7156161 "Probable Pangolin Origin of SARS-CoV-2 Associated with the COVID-19 Outbreak"]. ''Current Biology''. '''30''' (7): 1346–1351.e2. [[:en:Bibcode_(identifier)|Bibcode]]:[https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2020CBio...30E1346Z 2020CBio...30E1346Z]. [[:en:Doi_(identifier)|doi]]:[[doi:10.1016/j.cub.2020.03.022|10.1016/j.cub.2020.03.022]]. [[:en:PMC_(identifier)|PMC]] [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7156161 7156161]. [[:en:PMID_(identifier)|PMID]] [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32197085 32197085].</ref> nɛ SARS-CoV<ref>[https://www.ecdc.europa.eu/sites/default/files/documents/SARS-CoV-2-risk-assessment-14-feb-2020.pdf "Outbreak of severe acute respiratory syndrome coronavirus 2 (SARS‑CoV‑2): increased transmission beyond China – fourth update"] (PDF). European Centre for Disease Prevention and Control. 14 February 2020. Retrieved 8 March 2020.</ref> nam ni. din daa yi’ yiiga na la (yʋʋm tusayi, nɛ piinɛ wai kɛŋ paae yʋʋm tusayi, nɛ pisi, 2019–2020 COVID-19 kɛn saŋa bɛ mainland China la) da pin’ili bɛnɛ Wuhan, Hubei, China sʋ’ʋlim, yʋʋm tusayi, nɛ piinɛ wai, naar nwadig la ni (December 2019).<ref>Liu J, Liu S, Wei H, Yang X (October 2020). "Epidemiology, clinical characteristics of the first cases of COVID-19". ''Eur J Clin Invest'' (Review). '''50''' (10): e13364. [[:en:Doi_(identifier)|doi]]:[[doi:10.1111/eci.13364|10.1111/eci.13364]]. [[:en:PMID_(identifier)|PMID]] [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32725884 32725884]. [[:en:S2CID_(identifier)|S2CID]] [https://api.semanticscholar.org/CorpusID:220852984 220852984].</ref> Ban’as la da gban’ae si’eba yiiga la da anɛ nimbanɛ da kɛŋ Huanan da’a kanɛ ka ba kuosid kɔligin diib la,<ref>Sun J, He WT, Wang L, Lai A, Ji X, Zhai X, et al. (May 2020). [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7118693 "COVID-19: Epidemiology, Evolution, and Cross-Disciplinary Perspectives"]. ''Trends in Molecular Medicine''. '''26''' (5): 483–495. [[:en:Doi_(identifier)|doi]]:[[doi:10.1016/j.molmed.2020.02.008|10.1016/j.molmed.2020.02.008]]. [[:en:PMC_(identifier)|PMC]] [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7118693 7118693]. [[:en:PMID_(identifier)|PMID]] [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32359479 32359479].</ref><ref>[https://www.npr.org/sections/goatsandsoda/2021/03/15/977527808/who-points-to-wildlife-farms-in-southwest-china-as-likely-source-of-pandemic?t=1616302540855 "WHO Points To Wildlife Farms In Southern China As Likely Source Of Pandemic"]. [[:en:NPR|NPR]]. 15 March 2021.</ref><ref>Maxmen A (April 2021). [[doi:10.1038/d41586-021-00865-8|"WHO report into COVID pandemic origins zeroes in on animal markets, not labs"]]. ''Nature''. '''592''' (7853): 173–174. [[:en:Bibcode_(identifier)|Bibcode]]:[https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2021Natur.592..173M 2021Natur.592..173M]. [[:en:Doi_(identifier)|doi]]:[[doi:10.1038/d41586-021-00865-8|10.1038/d41586-021-00865-8]]. [[:en:PMID_(identifier)|PMID]] [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33785930 33785930]. [[:en:S2CID_(identifier)|S2CID]] [https://api.semanticscholar.org/CorpusID:232429241 232429241].</ref> amaa, li anɛ amɛŋa ye nidib tɔn’ɔ da paam wiim la yii ba taaba ni ka nan zi’.<ref name=":1">Hu B, Guo H, Zhou P, Shi ZL (March 2021). [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7537588 "Characteristics of SARS-CoV-2 and COVID-19"]. ''Nature Reviews. Microbiology''. '''19''' (3): 141–154. [[:en:Doi_(identifier)|doi]]:[[doi:10.1038/s41579-020-00459-7|10.1038/s41579-020-00459-7]]. [[:en:PMC_(identifier)|PMC]] [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7537588 7537588]. [[:en:PMID_(identifier)|PMID]] [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33024307 33024307].</ref><ref>Graham RL, Baric RS (May 2020). [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7207110 "SARS-CoV-2: Combating Coronavirus Emergence"]. ''Immunity''. '''52''' (5): 734–736. [[:en:Doi_(identifier)|doi]]:[[doi:10.1016/j.immuni.2020.04.016|10.1016/j.immuni.2020.04.016]]. [[:en:PMC_(identifier)|PMC]] [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7207110 7207110]. [[:en:PMID_(identifier)|PMID]] [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32392464 32392464].</ref> ninsaal pʋʋgin gin’ila vɛn’ɛsig pa’al ye one ga di da gban’a o yiiga tɔn’ɔ da anɛ nwadis piiga bɛɛ piinɛ yinne, yʋʋm tusayi, nɛ piinɛ awai la ni (November 2019).<ref>To KK, Sridhar S, Chiu KH, Hung DL, Li X, Hung IF, et al. (December 2021). [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8006950 "Lessons learned 1 year after SARS-CoV-2 emergence leading to COVID-19 pandemic"]. ''Emerging Microbes & Infections''. '''10''' (1): 507–535. [[:en:Doi_(identifier)|doi]]:[[doi:10.1080/22221751.2021.1898291|10.1080/22221751.2021.1898291]]. [[:en:PMC_(identifier)|PMC]] [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8006950 8006950]. [[:en:PMID_(identifier)|PMID]] [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33666147 33666147].</ref>
Vɛn’ɛsig da pa’al ye ban’as la yinɛ bʋnkɔnbig nina, yinɛ zinzaŋ bɛɛ bʋnkɔnbig kanɛ wan o ka dʋ’ad biis ni na.<ref name=":1" /><ref>To KK, Sridhar S, Chiu KH, Hung DL, Li X, Hung IF, et al. (March 2021). [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8006950 "Lessons learned 1 year after SARS-CoV-2 emergence leading to COVID-19 pandemic"]. ''Emerging Microbes & Infections''. '''10''' (1): 507–535. [[:en:Doi_(identifier)|doi]]:[[doi:10.1080/22221751.2021.1898291|10.1080/22221751.2021.1898291]]. [[:en:PMC_(identifier)|PMC]] [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8006950 8006950]. [[:en:PMID_(identifier)|PMID]] 33666147.</ref> Ka si’eba mɛ da pian’ad pian’si’eba ye SARS-CoV-2 da yinɛ zin’ig kanɛ ka ba ki’akid ban’as dɔɔgin na,<ref>Horowitz J, Stanway D (9 February 2021). [https://www.reuters.com/article/us-health-coronavirus-who-china/covid-may-have-taken-convoluted-path-to-wuhan-who-team-leader-says-idUSKBN2A90BW "COVID may have taken 'convoluted path' to Wuhan, WHO team leader says"]. Reuters. [https://web.archive.org/web/20210210092128/https://www.reuters.com/article/us-health-coronavirus-who-china/covid-may-have-taken-convoluted-path-to-wuhan-who-team-leader-says-idUSKBN2A90BWhttps://web.archive.org/web/20210210092128/https://www.reuters.com/article/us-health-coronavirus-who-china/covid-may-have-taken-convoluted-path-to-wuhan-who-team-leader-says-idUSKBN2A90BW Archived] from the original on 10 February 2021. Retrieved 10 February 2021.</ref><ref>Pauls K, Yates J (27 January 2020). [https://www.cbc.ca/news/canada/manitoba/china-coronavirus-online-chatter-conspiracy-1.5442376 "Online claims that Chinese scientists stole coronavirus from Winnipeg lab have 'no factual basis'"]. Canadian Broadcasting Corporation. [https://web.archive.org/web/20200208134329/https://www.cbc.ca/news/canada/manitoba/china-coronavirus-online-chatter-conspiracy-1.5442376 Archived] from the original on 8 February 2020. Retrieved 8 February 2020.</ref><ref>[https://www.economist.com/china/2020/02/08/chinas-rulers-see-the-coronavirus-as-a-chance-to-tighten-their-grip "China's rulers see the coronavirus as a chance to tighten their grip"]. ''[[:en:The_Economist|The Economist]]''. 8 February 2020. [https://archive.today/20200229034330/https://www.economist.com/china/2020/02/08/chinas-rulers-see-the-coronavirus-as-a-chance-to-tighten-their-grip Archived] from the original on 29 February 2020. Retrieved 29 February 2020.</ref> yʋʋm tusayi, nɛ pisi nɛ yinne la saŋa sa, pian’ad bama da pʋ mɔr kasɛta pa’al ye di anɛ asidaa.<ref>Holmes EC, Goldstein SA, Rasmussen AL, Robertson DL, Crits-Christoph A, Wertheim JO, et al. (August 2021). [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8373617 "The Origins of SARS-CoV-2: A Critical Review"]. ''Cell''. '''184''' (19): 4848–4856. [[:en:Doi_(identifier)https://en.wikipedia.org/wiki/Doi_(identifier)|doi]]:[[doi:10.1016/j.cell.2021.08.017|10.1016/j.cell.2021.08.017]]. [[:en:PMC_(identifier)|PMC]] [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8373617 8373617]. [[:en:PMID_(identifier)|PMID]] [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34480864https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34480864 34480864].</ref>
'''Din gban’ae si’eba'''
Din gban’ae si’eba ka ba sɔbi niŋ gbana ni anɛ banɛ ka ba tɛɛsi ba ningbina gɔs ye COVID-19 bɛ bɛɛ di kae ka di yina an ye ba sid mɔr ban’a la, di ba’a kae ye ba ningbina pa’al ban’a la zanbina bɛɛ di pʋ paalɛ.<ref>[https://www.who.int/publications-detail/laboratory-testing-for-2019-novel-coronavirus-in-suspected-human-cases-20200117 "Laboratory testing for 2019 novel coronavirus (2019-nCoV) in suspected human cases"]. [[:en:World_Health_Organization|World Health Organization]] (WHO). Retrieved 30 March 2020.</ref><ref>[https://ourworldindata.org/grapher/full-list-cumulative-total-tests-per-thousand "Total tests for COVID-19 per 1,000 people"]. ''Our World in Data''. Retrieved 16 April 2020.</ref> Ban na yis labaar ka di mɔr barigaŋi li pʋʋgin zug, ba zamisi paam nidib la kanl sʋ’ʋŋa, ka di an ye ba yis nɛ nidib zin’is kɔn’ɔb-kɔn’ɔb ka di pa’al ye nidib banɛ ka di da gban’ae ba gat nidib banɛ ka ba da kaanli sɔbi niŋ gbana ni.<ref>[https://www.imperial.ac.uk/medicine/departments/school-public-health/infectious-disease-epidemiology/mrc-global-infectious-disease-analysis/covid-19/report-13-europe-npi-impact/ "Report 13 – Estimating the number of infections and the impact of non-pharmaceutical interventions on COVID-19 in 11 European countries"]. ''Imperial College London''. Retrieved 7 April 2020.</ref><ref>Lau H, Khosrawipour V, Kocbach P, Mikolajczyk A, Ichii H, Schubert J, et al. (June 2020). [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7102572 "Internationally lost COVID-19 cases"]. ''Journal of Microbiology, Immunology, and Infection = Wei Mian Yu Gan Ran Za Zhi''. '''53''' (3): 454–458. [[:en:Doi_(identifier)|doi]]:[[doi:10.1016/j.jmii.2020.03.013|10.1016/j.jmii.2020.03.013]]. [[:en:PMC_(identifier)|PMC]] [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7102572 7102572]. [[:en:PMID_(identifier)|PMID]] [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32205091 32205091].</ref> Tɛns bɛdigʋ, di pin’iligin la, ba da digil wada ye ba da tɛɛs banɛ ka ban’as la zanbin pɔɔdi ba ningbina nii.<ref>Sevillano EG, Linde P, Vizoso S (23 March 2020). [https://english.elpais.com/society/2020-03-23/640000-rapid-coronavirus-tests-arrive-in-spain.html "640,000 rapid coronavirus tests arrive in Spain"]. ''El País English Edition''. Retrieved 2 April 2020.</ref><ref>Parodi E, Jewkes S, Cha S, Park JM (12 March 2020). [https://www.reuters.com/article/us-health-coronavirus-response-specialre-idUSKBN20Z27P "Special Report: Italy and South Korea virus outbreaks reveal disparity in deaths and tactics"]. ''[[:en:Reuters|Reuters]]''. [https://web.archive.org/web/20200312210714/https://www.reuters.com/article/us-health-coronavirus-response-specialre-idUSKBN20Z27P Archived] from the original on 12 March 2020. Retrieved 11 May 2022.</ref> Yɛlbanɛ bɛ ka ninsaal na nyaŋi paam ban’as tɔ’ɔtɔ’ɔ anɛ nintita’ar kanɛ an bɛdir, sikir ban’as ya’a namis sɔ’, sʋnsa’aŋ, nɛ yɛlsi’eba banɛ bɛ.<ref>Kompaniyets L, Pennington AF, Goodman AB, Rosenblum HG, Belay B, Ko JY, et al. (July 2021). [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8269743 "Underlying Medical Conditions and Severe Illness Among 540,667 Adults Hospitalized With COVID-19, March 2020 – March 2021"]. ''Preventing Chronic Disease''. '''18'''. Centers for Disease Control and Prevention: E66. [[:en:Doi_(identifier)|doi]]:[[doi:10.5888/pcd18.210123|10.5888/pcd18.210123]]. [[:en:PMC_(identifier)|PMC]] [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8269743 8269743]. [[:en:PMID_(identifier)|PMID]] [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34197283 34197283].</ref>
COVID-19 pandemic pin’ilig saŋa la, ba da nan zi’ ye ban’a la pʋ gban’ad dasam nɛ pʋ’asada wʋʋ banɛ kpɛlim, bɛɛ ban’a la zanbina pʋ pa’ani di mɛŋi ba ningbina ni ka ba nyaan tɛɛsidi baa.<ref>Scott D (23 March 2020). [https://www.vox.com/2020/3/23/21190033/coronavirus-covid-19-deaths-by-age "The Covid-19 risks for different age groups, explained"]. ''Vox''. Retrieved 12 April 2020.</ref> Zamis kanɛ ka ba da zamis China la da pa’al ye biis nɛ bʋnkʋda ka ban’a la na gban’ae tita’am.<ref>Bi Q, Wu Y, Mei S, Ye C, Zou X, Zhang Z, et al. (August 2020). [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7185944 "Epidemiology and transmission of COVID-19 in 391 cases and 1286 of their close contacts in Shenzhen, China: a retrospective cohort study"]. ''The Lancet. Infectious Diseases''. '''20''' (8): 911–919. [[:en:Doi_(identifier)|doi]]:[[doi:10.1016/S1473-3099(20)30287-5|10.1016/S1473-3099(20)30287-5]]. [[:en:PMC_(identifier)https://en.wikipedia.org/wiki/PMC_(identifier)|PMC]] [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7185944 7185944]. [[:en:PMID_(identifier)|PMID]] [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32353347 32353347].</ref>
Vɛn’ɛsig bɛdigʋ da kɛna, ka ba da nyɛ yʋʋm tusayi, nɛ pisi, nwadis anaasi, daba wai daar (9 April 2020) ka di an ye Gangelt pʋʋgin, zin’ig kanɛ ka ba ki’akid ban’as bɛ Germany la, piinɛ nu, kɔbiga pʋʋgin, nidib banɛ bɛ tɛŋin la ka ba da tɛɛsi ba ka ba mɔr dinɛ bɛ ningbina nii gu’ud ban’as ka ba buon antibodies la.<ref>Streeck H (9 April 2020). [https://www.land.nrw/sites/default/files/asset/document/zwischenergebnis_covid19_case_study_gangelt_0.pdf "Vorläufiges Ergebnis und Schlussfolgerungen der COVID-19 Case-Cluster-Study (Gemeinde Gangelt)"] (PDF). ''Land NRW – State of North Rhine-Westphalia''. Retrieved 13 April 2020.</ref> Ba da tɛɛs COVID-19 yela pʋ’apʋʋg bɛ New York City, nɛ banɛ ye ba fʋn’ɔe ziim sʋŋi ba taaba bɛ Netherlands, ka nyɛ ka bani mɔr dinɛ gu’ud ban’asi ba ni la mɔr ban’as bɛdigʋ gaad ban mi’ si’em.<ref>Sutton D, Fuchs K, D'Alton M, Goffman D (May 2020). [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7175422 "Universal Screening for SARS-CoV-2 in Women Admitted for Delivery"]. ''The New England Journal of Medicine''. '''382''' (22): 2163–2164. [[:en:Doi_(identifier)|doi]]:[[doi:10.1056/NEJMc2009316|10.1056/NEJMc2009316]]. [[:en:PMC_(identifier)|PMC]] [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7175422 7175422]. [[:en:PMID_(identifier)|PMID]] [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32283004 32283004].</ref><ref>[https://www.reuters.com/article/us-health-coronavirus-netherlands-study-idUSKCN21Y102 "Dutch study suggests 3% of population may have coronavirus antibodies"]. ''Reuters''. 16 April 2020. Retrieved 20 April 2020.</ref> Vɛn’ɛsig si’eba pa’al ye nidib banɛ ka ban’a la zanbina an bi’elaa ba ni la pʋ mɔr dinɛ gu’ud ban’as ka ba na nyɛɛ.<ref>[https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/cases-updates/commercial-labs-interactive-serology-dashboard.html "Interactive Serology Dashboard for Commercial Laboratory Surveys"]. Centres for Disease Control and Prevention. 21 July 2020. Retrieved 24 July 2020.</ref>
Ban da ki’aki gɔs COVID-19 la wi’akidi tɔ’ɔtɔ’ɔ si’em yʋʋm tusir, nɛ pisi, pin’ilig nwadig la (January 2020) da anɛ 1.4 nɛ 2.5 tɛnsʋk,<ref>[https://www.who.int/news-room/detail/23-01-2020-statement-on-the-meeting-of-the-international-health-regulations-(2005)-emergency-committee-regarding-the-outbreak-of-novel-coronavirus-(2019-ncov) "Statement on the meeting of the International Health Regulations (2005) Emergency Committee regarding the outbreak of novel coronavirus 2019 (n-CoV) on 23 January 2020"]. [[:en:World_Health_Organization|World Health Organization]] (WHO). Retrieved 9 April 2020.</ref> amaa, nya’aŋ ka ba vɛn’ɛsi gɔs ka di pa’al ye di anɛ 5.7 (ka lin anɛ piswai nɛ anu, kɔbiga pʋʋgin 95% percent confidence interval of 3.8 to 8.9).<ref>Sanche S, Lin YT, Xu C, Romero-Severson E, Hengartner N, Ke R (July 2020). [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7323562 "High Contagiousness and Rapid Spread of Severe Acute Respiratory Syndrome Coronavirus 2"]. ''Emerging Infectious Diseases''. '''26''' (7): 1470–1477. [[:en:Doi_(identifier)|doi]]:[[doi:10.3201/eid2607.200282|10.3201/eid2607.200282]]. [[:en:PMC_(identifier)|PMC]] [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7323562 7323562]. [[:en:PMID_(identifier)|PMID]] [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32255761 32255761]. [[:en:S2CID_(identifier)|S2CID]] [https://api.semanticscholar.org/CorpusID:215410037 215410037].</ref>
Yʋʋm tusayi, nɛ pisi nɛ yinne, naar nwadig la (December 2021), nidib banɛ ka ban’as la gban’ae ba kanl da kpɛm paasid nɛ yɛlsi’eba yela, wan wʋʋ COVID-19 buudi paala da kɛna la zug. Nwadig kan dabisa pisi nɛ anii saŋa la (28 December), nidib million nam kɔbisyi nɛ pisnii nɛ ayi, tusayɔpɔi nɛ piswai, kɔbisnii nɛ pisi nɛ ayi (282,790,822) dunia wʋsa ka ban’as la da gban’ae ba.<ref>[https://gisanddata.maps.arcgis.com/apps/dashboards/bda7594740fd40299423467b48e9ecf6 "ArcGIS Dashboards"]. gisanddata.maps.arcgis.com. Retrieved 22 December 2021.</ref> Yʋʋm tusayi, nɛ pisi nɛ ayi, nwadis anaasi, dabisa piinɛ anaasi (14 April 2022) daar la, dunia wʋsa, banɛ ka ban’a la da gban’ae ba da tʋʋg million nam kɔbisnu (500 million).<ref>Kavya B, Mazumder A (14 April 2022). [https://www.reuters.com/business/healthcare-pharmaceuticals/worldwide-covid-cases-surpass-500-mln-omicron-variant-ba2-surges-2022-04-14/ "Worldwide COVID cases surpass 500 mln as Omicron variant BA.2 surges"]. ''Reuters''. Retrieved 21 April 2022.</ref> Ba da pʋ tɛɛs ninsi’eba gɔsɛ, ka Institute for Health Metrics and Evaluation da yina yʋʋm tusayi, nɛ pisi nɛ ayi ni la ye nidib banɛ ka ban’as la gban’ae wa’ae nɛ billion nam.<ref>[https://www.healthdata.org/sites/default/files/files/1_briefing_Global_5.pdf "COVID-19 Results Briefing"] (PDF). ''healthdata.org''. Retrieved 7 February 2022.</ref><ref>[https://www.msn.com/en-us/health/medical/covid-evaluation-model-estimates-57-percent-of-world-population-infected-at-least-once/ar-AAT6yyz?ocid=BingNewsSearch "COVID Evaluation Model Estimates 57 Percent of World Population Infected at Least Once"]. ''MSN''. Retrieved 7 February 2022.</ref>
== Gbanvɛɛnsa ==
jdvq80abhtzqkjfnt0ss5hdnfqxwtr9
Sakur
0
1773
13865
13861
2024-10-30T19:02:10Z
Ndeego
425
I added references and text
13865
wikitext
text/x-wiki
{{databox|item=Q3914}}
'''Sakur''' anɛ zamisig zin’ig bɛɛ [[Dɔɔg|dɔɔd]] banɛ ka ba mɛ ye paalʋ bɛ ka pa’an-pa’anib pa’an nidib anina ka guri ba. Tɛns bɛdigʋ mɔr zamisig yela ba wada pʋʋgin, ka si’eba maal ka di an tilas ye sɔ’ wʋsa paas zamisig la ni.<ref>Roser, Max; Ortiz-Ospina, Esteban (2019). [https://ourworldindata.org/primary-and-secondary-education "Primary and Secondary Education"]. ''[[:en:Our_World_in_Data|Our World in Data]]''. [https://web.archive.org/web/20230518145614/https://ourworldindata.org/primary-and-secondary-education Archived] from the original on 18 May 2023. Retrieved 24 October 2019.</ref> zin’is bama ni, sakurnam kɛn tuon, ka gɔmɛna sakurnam bɛ ka asʋ-ʋm-mɛŋ sakurnam mɛ bɛ. sakurnam yʋda bɛ kɔn’ɔb-kɔn’ɔb tɛns bɛdigʋ ni, amaa, bɛdigʋ ni, si’eba an [[primary school]] ka din anɛ bibibis sakurnam nɛ secondary school, din anɛ bikpɛɛmnam banɛ naae primary education la tɔlisid anina. Sakur bɛda zin’is banɛ ka ba zamisid kpɛɛmnam la yʋ’ʋr anɛ university college bɛɛ university.
Banɛ lɛn paas sakur bama ni, sakur biis banɛ bɛ tɛnsi’eba ni mɔr sakurnam ka ba kɛn ka nyaan paad primary (U.S. dim buon ye elementary) ka primary school nya’aŋ an secondary (U.S. dim buon ye middle school) education.<ref>[https://www.studyusa.com/en/a/58/understanding-the-american-education-system "Understanding the American Education System"]. ''www.studyusa.com''. [https://web.archive.org/web/20221109095023/https://www.studyusa.com/en/a/58/understanding-the-american-education-systemhttps://web.archive.org/web/20221109095023/https://www.studyusa.com/en/a/58/understanding-the-american-education-system Archived] from the original on 9 November 2022. Retrieved 9 November 2022.</ref> Kindergarten bɛɛ preschool anɛ zin’is banɛ ka ba pa’an bibibis paa la (banɛ mɔr yʋʋma atan’ paae anu). University, vocational school, college bɛɛ seminary mɛ bɛɛ tis banɛ naae secondary school. Sakur tɔn’ɔ zamisid zamisig yinne ma’a, wʋʋ da’a diib zamisig bɛɛ wa’a zamisig. Sakurnam si’eba bɛɛ zamisid zamis kanɛ bɛɛ di kɔn’ɔ nɛ ba taaba.
Sakurnam banɛ ka’ gɔmɛna sʋ’ʋe ya, ka ba buoni ba asʋ-ʋm-mɛŋ sakurnam,<ref>[https://web.archive.org/web/20190225223702/https://www.indoamericanpublicschool.com/ "Indo American Public School (IAPS) | Best School in Udaipur"]. Archived from [https://www.indoamericanpublicschool.com/ the original] on 25 February 2019.</ref> bɛ tɛŋ si’eba, gɔmɛna sakurnam la ya’a pʋ nyaŋi paae nidib la wʋsa bɛɛ zamisid tutua nɛ. sʋ-Aʋm-mɛŋ sakurnam la si’eba anɛ winpʋ’ʋs nami sʋ’ʋe, wʋʋ kiristo biis sakurnam, gurukula (Hindu winpʋ’ʋsnam sakur), madrasa (Arabic sakurnam), hawzas (Shi'i Mɔɔm sakurnam), yeshivas (Jewish dim sakurnam), nɛ si’eba banɛ bɛ; bɛɛ sakurnam banɛ ka ba zamisig bɛɛ di kɔn’ bɛɛ ba pa’anɛ tʋʋm si’eba pa’alig anina. Sakurnam banɛ an kpɛɛmnam bʋn si’eba anɛ zamis si’eba sakurnam, soogianam zamisig nɛ pa’alig, nɛ da’a diib zamisig.
Banɛ pian’adi pɔ’ɔgid sakur kɛn yela yet ye sakurnam la pʋ zamisid sakur biis titua guri ba bɛʋg yellɛ,<ref>[https://www.theguardian.com/commentisfree/2017/jun/12/schools-children-education-coding-toilet-unblocking-rote-learning "Schools don't prepare children for life. Here's the education they really need | Rhiannon Lucy Cosslett"]. ''The Guardian''. 12 June 2017. [https://web.archive.org/web/20210804172805/https://www.theguardian.com/commentisfree/2017/jun/12/schools-children-education-coding-toilet-unblocking-rote-learning Archived] from the original on 4 August 2021. Retrieved 4 August 2021.</ref> ka pʋ kpɛmidid tʋʋm si’eba tʋmmigɔ,<ref>Keogh, Barbara (9 September 2009). [https://www.greatschools.org/gk/articles/temperament-in-the-classroom-helping-each-child-find-a-good-fit/ "Why it's important to understand your child's temperament"]. ''www.greatschools.org''. [https://web.archive.org/web/20210804171157/https://www.greatschools.org/gk/articles/temperament-in-the-classroom-helping-each-child-find-a-good-fit/ Archived] from the original on 4 August 2021. Retrieved 4 August 2021.</ref> ka pa’an sakur biis ban nar ye ba tʋm si’el, ban na tʋm saŋ si’a, ban na tʋm saŋsi’a, ban na tʋm lɔsia nɛ ban na tʋm nɛ si’eba, ka di kɛt ka ba pʋ mɔri ba mɛŋ ya’am maan si’ela,<ref>Robinson, Sir Ken (27 June 2006), ''[https://www.ted.com/talks/sir_ken_robinson_do_schools_kill_creativity Do schools kill creativity?]'', [https://web.archive.org/web/20130915120806/http://www.ted.com//talks//ken_robinson_says_schools_kill_creativity.htmlhttps://web.archive.org/web/20130915120806/http://www.ted.com//talks//ken_robinson_says_schools_kill_creativity.html archived] from the original on 15 September 2013, retrieved 4 August 2021</ref> ban lɛn dɔlisid suor si’eba makidi ba zamisig la pʋ mɔr nyɔɔdɛ wʋʋ ban tisidi ba yin tʋʋma ye ba gɔsi ba zamisig bɛn la, di kɛt nɛ ka biis la pʋ tɛnsid ye ba zamis nɛ ba mɛŋ ya’am.<ref>[https://www.theguardian.com/education/2020/jan/28/schools-killing-curiosity-learnhttps://www.theguardian.com/education/2020/jan/28/schools-killing-curiosity-learn "'Schools are killing curiosity': why we need to stop telling children to shut up and learn"]. ''The Guardian''. 28 January 2020. [https://web.archive.org/web/20210804181527/https://www.theguardian.com/education/2020/jan/28/schools-killing-curiosity-learnhttps://web.archive.org/web/20210804181527/https://www.theguardian.com/education/2020/jan/28/schools-killing-curiosity-learn Archived] from the original on 4 August 2021. Retrieved 4 August 2021.</ref>
Yaan zamisig nɛ banɛ zamisidi yit tɛŋ lalli la, pa’alig nɛ zamisig ka’a sakur dɔɔginɛ ka lɛɛ anɛ na’asaasɔɔng ni ka ba mɔri zamisid ka ka’a sakur dɔɔg kanɛ ka ba mɛɛ zi’el pʋʋginɛ. Sakurnam pʋdis nɛ bɛ kɔn’ɔb-kɔn’ɔbi bɛ sakur la mɛŋ pʋʋgin, ka ba si’eb an departmental, nidib bi’ela zamisig zin’is, gbaŋ zamisig zin’is, zamisig bɛdigʋ zin’is, nɛ sakur bibis, sakur titada pʋʋgin.
== Sɔb la yi zin’ig si’a ==
Sakur ka ba buon na’asaalin ye ''school'' la yinɛ Greek sɔb kanɛ an σχολή ''(scholē''), di gbin da pin’ili anɛ "vʋ’ʋsʋm" bɛɛ "dinɛ ka azin’ini-vʋ’ʋs bɛɛ di pʋʋgin", ka di ya’aŋ ka di yʋ’ʋn ti’aki an "nidib banɛ la’as taaba ka pa’an-pa’an zamisidi ba".<ref>[http://www.etymonline.com/index.php?term=school Online Etymology Dictionary] [https://web.archive.org/web/20090201150700/http://www.etymonline.com/index.php?term=school Archived] 1 February 2009 at the [[:en:Wayback_Machine|Wayback Machine]]; [https://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3D%23101960 H.G. Liddell & R. Scott, A Greek-English Lexicon] [https://web.archive.org/web/20090201150111/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3D%23101960 Archived] 1 February 2009 at the [[:en:Wayback_Machine|Wayback Machine]]</ref><ref>[http://oxforddictionaries.com/definition/school?q=school School]<sup>[''dead link'']</sup>, on Oxford Dictionaries</ref><ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3Dsxolh%2F σχολή] [https://web.archive.org/web/20210225144050/http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=sxolh/ Archived] 25 February 2021 at the [[:en:Wayback_Machine|Wayback Machine]], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek-English Lexicon'', on Perseus</ref>
== Pin’ilig nɛ nɔbigir ==
== Gbanvɛɛnsa ==
hfbyr76qsxkvqt3ltw2j26v1fgijv06
Da'a zin'ig
0
1774
13866
2024-10-30T20:11:52Z
Ndeego
425
i created an article
13866
wikitext
text/x-wiki
'''Da’a''', bɛɛ '''kʋkpiŋ zin’ig''', bɛɛ '''da’an''', anɛ zin’ig kanɛ ka nidib la’asidi da’ad ka kuosid ban mɔr si’el, bʋnkɔnbid, nɛ la’ad si’eba.[1] Dunia zin’is kɔn’ɔb-kɔn’ɔb ni, si’eba buon da’a ye souk (bani bɛ Arabic), bazaar (bani bɛ Persian), bɛɛ mercado (Spanish dim), itinerant tianguis (Mexico dim), bɛɛ palengke (Philippines dim). Da’as si’eba ni, ba da’adaar anɛ daar wʋsa, amaa, da’a si’eba ni, da’adaar bɛnɛ dabisir yinne, bakwai wʋsa pʋʋgin bɛɛ dabisa si’eba daar wʋʋ ba di’ema dabisa, ka ba nɔk ka di an ba da’adaari la. Da’a wʋsa da’adaari bɛ dabis si’a bɛnɛ nidib banɛ bɛ tɛŋin la ni, ba malima, nɛ ba tɛŋ la mɔr yɛlsi’eba. Da’a diib yela zuoe galis paae dinɛ an kʋkpiŋ wʋsa, wan wʋʋ da’a zin’isin, da’a dɔɔdin, diib dɔɔdin, nɛ ba kɔn’ɔb-kɔn’ɔb bɛdigʋ. Din gbin pa’al ye da’a zin’is tɔn’e an dɔɔd pʋʋgin bɛɛ yiiŋ, ka dunia yʋ’ʋn ti’ak la zug, na’asaasɔɔng da’as yʋ’ʋn bɛ’.
jmwet51otbhumsxw8huu21lqbpr6eyh
13867
13866
2024-10-30T20:16:02Z
Ndeego
425
i added databox
13867
wikitext
text/x-wiki
{{databox|item=Q132510}}
'''Da’a''', bɛɛ '''kʋkpiŋ zin’ig''', bɛɛ '''da’an''', anɛ zin’ig kanɛ ka nidib la’asidi da’ad ka kuosid ban mɔr si’el, bʋnkɔnbid, nɛ la’ad si’eba.[1] Dunia zin’is kɔn’ɔb-kɔn’ɔb ni, si’eba buon da’a ye souk (bani bɛ Arabic), bazaar (bani bɛ Persian), bɛɛ mercado (Spanish dim), itinerant tianguis (Mexico dim), bɛɛ palengke (Philippines dim). Da’as si’eba ni, ba da’adaar anɛ daar wʋsa, amaa, da’a si’eba ni, da’adaar bɛnɛ dabisir yinne, bakwai wʋsa pʋʋgin bɛɛ dabisa si’eba daar wʋʋ ba di’ema dabisa, ka ba nɔk ka di an ba da’adaari la. Da’a wʋsa da’adaari bɛ dabis si’a bɛnɛ nidib banɛ bɛ tɛŋin la ni, ba malima, nɛ ba tɛŋ la mɔr yɛlsi’eba. Da’a diib yela zuoe galis paae dinɛ an kʋkpiŋ wʋsa, wan wʋʋ da’a zin’isin, da’a dɔɔdin, diib dɔɔdin, nɛ ba kɔn’ɔb-kɔn’ɔb bɛdigʋ. Din gbin pa’al ye da’a zin’is tɔn’e an dɔɔd pʋʋgin bɛɛ yiiŋ, ka dunia yʋ’ʋn ti’ak la zug, na’asaasɔɔng da’as yʋ’ʋn bɛ’.
4hmvbe7m1d8eb8wv6ox6z6k32qz12mm
13868
13867
2024-10-30T20:30:14Z
Ndeego
425
I added reference
13868
wikitext
text/x-wiki
{{databox|item=Q132510}}
'''Da’a''', bɛɛ '''kʋkpiŋ zin’ig''', bɛɛ '''da’an''', anɛ zin’ig kanɛ ka nidib la’asidi da’ad ka kuosid ban mɔr si’el, [[bʋnkɔnbid]], nɛ la’ad si’eba.<ref>[https://web.archive.org/web/20130430045213/http://oxforddictionaries.com/us/definition/english/market "market"]. ''Oxford Dictionaries''. Oxford: [[:en:Oxford_University_Press|Oxford University Press]]. Archived from [http://www.oxforddictionaries.com/us/definition/english/market the original] on April 30, 2013. Retrieved 26 May 2016.</ref> Dunia zin’is kɔn’ɔb-kɔn’ɔb ni, si’eba buon da’a ye souk (bani bɛ Arabic la), bazaar (bani bɛ Persian), bɛɛ mercado (Spanish dim), itinerant tianguis (Mexico dim), bɛɛ palengke (Philippines dim). Da’as si’eba ni, ba da’adaar anɛ daar wʋsa, amaa, da’a si’eba ni, da’adaar bɛnɛ dabisir yinne, bakwai wʋsa pʋʋgin bɛɛ dabisa si’eba daar wʋʋ ba di’ema dabisa, ka ba nɔk ka di an ba da’adaari la. Da’a wʋsa da’adaari bɛ dabis si’a bɛnɛ nidib banɛ bɛ tɛŋin la ni, ba malima, nɛ ba tɛŋ la mɔr yɛlsi’eba. Da’a diib yela zuoe galis paae dinɛ an kʋkpiŋ wʋsa, wan wʋʋ da’a zin’isin, da’a dɔɔdin, diib [[Dɔɔg|dɔɔdin]], nɛ ba kɔn’ɔb-kɔn’ɔb bɛdigʋ. Din gbin pa’al ye da’a zin’is tɔn’e an [[Dɔɔg|dɔɔd]] pʋʋgin bɛɛ yiiŋ, ka dunia yʋ’ʋn ti’ak la zug, na’asaasɔɔng da’as yʋ’ʋn bɛ’.
g21933ka8sd0a7x98fqxl3u1p4q36fs
13869
13868
2024-10-30T20:31:21Z
Ndeego
425
13869
wikitext
text/x-wiki
{{databox|item=Q132510}}
'''Da’a''', bɛɛ '''kʋkpiŋ zin’ig''', bɛɛ '''da’an''', anɛ zin’ig kanɛ ka nidib la’asidi da’ad ka kuosid ban mɔr si’el, [[bʋnkɔnbid]], nɛ la’ad si’eba.<ref>[https://web.archive.org/web/20130430045213/http://oxforddictionaries.com/us/definition/english/market "market"]. ''Oxford Dictionaries''. Oxford: [[:en:Oxford_University_Press|Oxford University Press]]. Archived from [http://www.oxforddictionaries.com/us/definition/english/market the original] on April 30, 2013. Retrieved 26 May 2016.</ref> Dunia zin’is kɔn’ɔb-kɔn’ɔb ni, si’eba buon da’a ye souk (bani bɛ Arabic la), bazaar (bani bɛ Persian), bɛɛ mercado (Spanish dim), itinerant tianguis (Mexico dim), bɛɛ palengke (Philippines dim). Da’as si’eba ni, ba da’adaar anɛ daar wʋsa, amaa, da’a si’eba ni, da’adaar bɛnɛ dabisir yinne, bakwai wʋsa pʋʋgin bɛɛ dabisa si’eba daar wʋʋ ba di’ema dabisa, ka ba nɔk ka di an ba da’adaari la. Da’a wʋsa da’adaari bɛ dabis si’a bɛnɛ nidib banɛ bɛ tɛŋin la ni, ba malima, nɛ ba tɛŋ la mɔr yɛlsi’eba. Da’a diib yela zuoe galis paae dinɛ an kʋkpiŋ wʋsa, wan wʋʋ da’a zin’isin, da’a dɔɔdin, diib [[Dɔɔg|dɔɔdin]], nɛ ba kɔn’ɔb-kɔn’ɔb bɛdigʋ. Din gbin pa’al ye da’a zin’is tɔn’e an [[Dɔɔg|dɔɔd]] pʋʋgin bɛɛ yiiŋ, ka dunia yʋ’ʋn ti’ak la zug, na’asaasɔɔng da’as yʋ’ʋn bɛ’.
== Gbanvɛɛnsa ==
07e03tp17j476dz5x76b18p8gcijrnz