Wîkîpediya kuwiki https://ku.wikipedia.org/wiki/Destp%C3%AAk MediaWiki 1.44.0-wmf.6 first-letter Medya Taybet Gotûbêj Bikarhêner Gotûbêja bikarhêner Wîkîpediya Gotûbêja Wîkîpediyayê Wêne Gotûbêja wêneyî MediaWiki Gotûbêja MediaWiki Şablon Gotûbêja şablonê Alîkarî Gotûbêja alîkariyê Kategorî Gotûbêja kategoriyê Portal Gotûbêja portalê TimedText TimedText talk Modul Gotûbêja modulê 0 43 1878561 1877857 2024-12-04T14:39:50Z Alpine liver 75389 1878561 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank partiya siyasî | nav = Partiya Karkerên Kurdistanê | logo = Flag_of_Kurdistan_Workers_Party_(PKK).svg | sernûçe = | kodareng = #FF | kurte = PKK | rêber = [[Abdullah Öcalan]]<br/>(''rêveberê fikrî'')<br/>[[Murat Karayılan]]<br/>(''birêvebirê niha'') | serok = [[Cemîl Bayik]] | rêvebir = [[Murat Karayilan]] | gelemperî sekreter = | sekreterê ewl = | sekreterê giştî = | serokatî = | sekreter = | serokê axaftinê = [[Bahoz Erdal]] | avaker = [[Abdullah Öcalan]] | sernav rêber1 = | navê rêber1 = | sernav rêber2 = | navê rêber2 = | sernav rêber3 = | navê rêber3 = | sernav rêber4 = | navê rêber4 = | sernav rêber5 = | navê rêber5 = | damezrandin = {{Destpêka dem|1978|11|27}} | qanûnîkirin = | qedexekirin = | beralîker = | derizandin = | pêşrew = | beralîkirin = | domdar = | sergeh = [[Çiyayên Qendîlê|Çiyayê Qendîlê]] | rojname = | sazandina ramanê = | baskê xwendekaran = | baskê ciwanan = | baskê jinan = [[Yekîneyên Jinên Azad ên Star]] (YJA-STAR) | sernav bask1 = Baskê Leşkerî | bask1 = [[Hêzên Parastina Gel]] (HPG) | endam = | îdeolojî = [[Kurdayetî]]<ref>{{Jêder-nûçe |url=https://www.britannica.com/topic/Kurdistan-Workers-Party |sernav=Kurdistan Workers' Party |xebat=Encyclopaedia Britannica |jêgirtin=Kurdistan Workers' Party (PKK) ... militant Kurdish nationalist organization ... |tarîxa-gihiştinê=7 îlon 2020 }}</ref><ref>{{Jêder-nûçe |url=https://www.bka.de/SharedDocs/Downloads/DE/Publikationen/Publikationsreihen/PolizeiUndForschung/1_54_HandbuchExtremismuspraevention.html |sernav=Handbuch Extremismusprävention |xebat=[[Federal Criminal Office (Germany)|Federal Criminal Office]] |rr=159 |jêgirtin=... der inzwischen stärker durch kurdischen Nationalismus geprägten PKK. [... the PKK, which is now more strongly influenced by Kurdish nationalism.] |tarîx=10 tîrmeh 2020 |tarîxa-gihiştinê=7 îlon 2020 |tarîxa-arşîvê=3 çiriya pêşîn 2020 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20201003024913/https://www.bka.de/SharedDocs/Downloads/DE/Publikationen/Publikationsreihen/PolizeiUndForschung/1_54_HandbuchExtremismuspraevention.html |rewşa-urlyê=mirî }}</ref><ref>{{Jêder-malper |sernav=Kurdistan Workers' Party (PKK) |url=https://www.counterextremism.com/threat/kurdistan-workers-party-pkk |tarîxa-gihiştinê=2021-05-15 |malper=[[Counter Extremism Project]] |ziman=en |jêgirtin=In 2003, Öcalan reformulated the ideological basis of the PKK. Inspired by eco-anarchists Murray Bookchin and Janet Beihl, he advocated for a new anti-nationalist approach he referred to as 'democratic confederalism.' }}</ref><ref>{{Jêder-kovar |paşnav=O'Connor |pêşnav=Francis |tarîx=1 Jan 2017 |sernav=The Kurdish Movement in Turkey: Between Political Differentiation and Violent Confrontation |url=https://www.hsfk.de/en/publications/publication-search/publication/the-kurdish-movement-in-turkey |kovar=Peace Research Institute Frankfurt |rr=16–17 |jêgirtin=The PKK has explicitly renounced its demand for an independent state... [Öcalan] describes [his theory] as 'an anti-Nationalist movement [...]' |roja-gihiştinê=28 îlon 2021 |roja-arşîvê=9 kanûna paşîn 2023 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20230109195540/https://www.hsfk.de/en/publications/publication-search/publication/the-kurdish-movement-in-turkey |rewşa-urlyê=mirî }}</ref><br/>[[Sosyalîzma azadîxwaz]]<ref>{{Jêder-nûçe |url=https://www.opendemocracy.net/arab-awakening/yvo-buxton/new-kind-of-freedom-born-in-terror |sernav=A new kind of freedom born in terror |paşnav=Fitzherbert |pêşnav=Yvo |tarîx=26 tebax 2014 |weşanger=OpenDemocracy |tarîxa-gihiştinê=30 îlon 2015 |tarîxa-arşîvê=30 îlon 2015 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20150930054516/https://www.opendemocracy.net/arab-awakening/yvo-buxton/new-kind-of-freedom-born-in-terror |rewşa-urlyê=mirî }}</ref><ref>{{Jêder-nûçe |url=http://newpol.org/content/no-state-solution-institutionalizing-libertarian-socialism-kurdistan |sernav=The No State Solutiolin: Institutionalizing Libertarian Socialism in Kurdistan |paşnav=Kolokotronis |pêşnav=Alexander |tarîx=2 çiriya paşîn 2014 |weşanger=New Politics |tarîxa-gihiştinê=30 îlon 2015 }}</ref><ref>{{Jêder-nûçe |url=http://roarmag.org/2014/08/pkk-kurdish-struggle-autonomy/ |sernav=The new PKK: unleashing a social revolution in Kurdistan |paşnav=Taylor |pêşnav=Rafael |tarîx=17 tebax 2014 |weşanger=ROAR Magazine |tarîxa-gihiştinê=30 îlon 2015 |tarîxa-arşîvê=15 îlon 2015 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20150915144246/http://roarmag.org/2014/08/pkk-kurdish-struggle-autonomy/ |rewşa-urlyê=mirî }}</ref><ref>{{Jêder-nûçe |url=https://www.dissentmagazine.org/online_articles/the-revolution-in-rojava |sernav=The Revolution in Rojava |paşnav=Tax |pêşnav=Meredith |tarîx=22 nîsan 2015 |xebat=Dissent |tarîxa-gihiştinê=30 îlon 2015 }}</ref><ref>{{Jêder-nûçe |url=https://www.theguardian.com/commentisfree/2015/mar/10/revolutionary-kurdish-isis-ivana-hoffman |sernav=Why the revolutionary Kurdish fight against Isis deserves our support |paşnav=Jones |pêşnav=Owen |tarîx=10 adar 2015 |xebat=The Guardian |tarîxa-gihiştinê=30 îlon 2015 }}</ref><ref>{{Jêder-nûçe |url=http://new-compass.net/articles/we-have-lot-learn |sernav=We Have a Lot to Learn |paşnav=Legard |pêşnav=Sveinung |nivîskar2=David Graeber |tarîx=17 îlon 2015 |weşanger=New Compass |tarîxa-gihiştinê=30 îlon 2015 |tarîxa-arşîvê=1 çiriya pêşîn 2015 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20151001074533/http://new-compass.net/articles/we-have-lot-learn |rewşa-urlyê=mirî }}</ref><br>[[Şaredartiya azadîxwaz]]<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.pkkonline.com/en/index.php?sys=article&artID=215 |sernav=Bese Hozat: PKK is a social system today |paşnav=Hozat |pêşnav=Bese |tarîx=25 çiriya paşîn 2013 |weşanger=pkkonline.com |tarîxa-gihiştinê=18 hezîran 2015 |tarîxa-arşîvê=12 gulan 2015 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20150512042215/http://www.pkkonline.com/en/index.php?sys=article&artID=215 |rewşa-urlyê=mirî }}</ref><ref name="ekurd.net"/><br>[[Konfederalîzma demokratîk]]<ref name="ekurd.net">{{Jêder-malper |url=http://www.ekurd.net/mismas/articles/misc2012/12/turkey4358b.pdf |format=PDF |sernav=Rethinking Politics and Democracy in the Middle East |paşnav=Jongerden |pêşnav=Joost |tarîxa-gihiştinê=8 îlon 2013 |tarîxa-arşîvê=15 adar 2016 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20160315143043/http://ekurd.net/mismas/articles/misc2012/12/turkey4358b.pdf |rewşa-urlyê=mirî }}</ref><ref>{{Jêder-kitêb |url=http://www.freedom-for-Öcalan.com/english/download/Öcalan-Democratic-Confederalism.pdf |format=PDF |paşnav=Öcalan |pêşnav=Abdullah |sernav=Democratic Confederalism |sal=2011 |isbn=978-0-9567514-2-3 |tarîxa-gihiştinê=8 îlon 2013 }}{{Mirin girêdan|bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes |tarîx=kanûna paşîn 2021 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=http://www.kurdmedia.com/article.aspx?id=10174 |sernav=The declaration of Democratic Confederalism |paşnav=Öcalan |pêşnav=Abdullah |tarîx=2 nîsan 2005 |weşanger=[[KurdishMedia.com]] |tarîxa-gihiştinê=8 îlon 2013 |tarîxa-arşîvê=23 kanûna pêşîn 2013 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20131223122439/http://www.kurdmedia.com/article.aspx?id=10174 |rewşa-urlyê=mirî }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=http://www.savaskarsitlari.org/arsiv.asp?ArsivTipID=5&ArsivAnaID=34813 |sernav=Bookchin devrimci mücadelemizde yaşayacaktır |ziman=tr |tarîx=26 tebax 2006 |malper=Savaş Karşıtları |tarîxa-gihiştinê=8 îlon 2013 |tarîxa-arşîvê=2 kanûna pêşîn 2013 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20131202230045/http://www.savaskarsitlari.org/arsiv.asp?ArsivTipID=5&ArsivAnaID=34813 |rewşa-urlyê=mirî }}</ref><ref>{{Jêder-nûçe |url=http://www.theatlantic.com/magazine/archive/2007/10/among-the-kurds/306448/ |sernav=Among the Kurds |rojname=[[The Atlantic]] |tarîx=26 çiriya pêşîn 2007 |paşnav=Wood |pêşnav=Graeme |tarîxa-gihiştinê=8 îlon 2013 }}</ref><br>[[Komûnîzm]]<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.ekurd.net/mismas/articles/misc2012/12/turkey4358b.pdf |format=PDF |weşanger=E-Kurd |tarîxa-gihiştinê=2016 |sernav=Kopîkirina arşîvê |tarîxa-arşîvê=2016-03-15 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20160315143043/http://ekurd.net/mismas/articles/misc2012/12/turkey4358b.pdf |rewşa-urlyê=mirî }}</ref><br>[[Femînîzm]]<ref>{{Jêder-malper |nivîskar=Sule Toktas |url=http://www.academia.edu/5028615/Waves_of_Feminism_in_Turkey_Kemalist_Islamist_and_Kurdish_Womens_Movements_in_an_Era_of_Globalization |sernav=Waves of Feminism in Turkey: Kemalist, Islamist and Kurdish Women’s Movements in an Era of Globalization &#124; sule toktas |weşanger=Academia.edu |tarîx=1 kanûna paşîn 1970 |tarîxa-gihiştinê=14 tebax 2014 |roja-arşîvê=2021-11-04 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20211104042421/https://www.academia.edu/5028615/Waves_of_Feminism_in_Turkey_Kemalist_Islamist_and_Kurdish_Womens_Movements_in_an_Era_of_Globalization |rewşa-urlyê=mirî }}</ref><ref>{{Jêder-malper |paşnav=Campos |pêşnav=Paul |url=http://www.theatlantic.com/international/archive/2013/01/kurdistans-female-fighters/272677/ |sernav=Kurdistan's Female Fighters |xebat=The Atlantic |tarîx=30 kanûna paşîn 2013 |tarîxa-gihiştinê=14 tebax 2014 }}</ref> | helwest = [[Siyaseta dûrçepe|Dûrçepe]] | neteweyî = [[Tevgera Yekbûyî yên Şoreşger ên Gel]]<ref name="anfenglish.com">{{Jêder-malper |url=http://www.anfenglish.com/news/peoples-united-revolutionary-movement-established-for-a-joint-struggle |sernav=Peoples' United Revolutionary Movement established for a joint struggle |ajans=Firat News Agency |tarîx=12 adar 2016 |tarîxa-gihiştinê=14 adar 2016 |tarîxa-arşîvê=14 adar 2016 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20160314061916/http://www.anfenglish.com/news/peoples-united-revolutionary-movement-established-for-a-joint-struggle |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> | herêmî = | ewropayî = | parzemînî = | navneteweyî = [[Koma Civakên Kurdistanê]] (KCK) | civîna ewropayê = | reng = [[Kesk]], [[sor]], [[zer]] | dirûşm = [[Çerxa Şoreşê (marş)|Çerxa Şoreşê]] | malper = {{Lîsteya sade| *{{URL|www.PKKonline.net}} (PKK) *{{URL|www.yja-star.com/ku/}} (YJA-STAR)}} | welat = {{Lîsteyapehn| * [[Bakurê Kurdistanê]] * [[Başûrê Kurdistanê]] * [[Rojavayê Kurdistanê]] * [[Rojhilatê Kurdistanê]]}} }} {{Agahîdank rêxistinên leşkerî | nav = Hêzên Parastina Gel | logo = HPG Flag.svg | wêne_firehî = | binwêne = | sal = {{Destpêka dem|1984}}<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.start.umd.edu/start/data_collections/tops/terrorist_organization_profile.asp?id=83 |sernav=Terrorist Organization Profiles – START – National Consortium for the Study of Terrorism and Responses to Terrorism |weşanger=Start.umd.edu |tarîxa-gihiştinê=14 tebax 2014 |tarîxa-arşîvê=30 kanûna pêşîn 2013 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20131230231729/http://www.start.umd.edu/start/data_collections/tops/terrorist_organization_profile.asp?id=83 |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> | serok = {{Lîsteya sade| *[[Abdullah Ocalan]]<ref>{{Jêder-nûçe |url=http://www.al-monitor.com/pulse/politics/2013/07/structural-leadership-changes-pkk-turkey-kurds.html |sernav=PKK Changes Leadership |paşnav=Can |pêşnav=Eyüp |lînka-nivîskar=Eyüp Can (journalist) |kesên-din=(trans. Timur Göksel) |tarîx=14 tîrmeh 2013 |weşanger=Al-Monitor |tarîxa-gihiştinê=5 sibat 2014 }} Originally published as ''[http://www.radikal.com.tr/yazarlar/eyup_can/karayilani_kim_niye_gonderdi-1141297 Karayılan'ı kim niye gönderdi?]'' in ''[[Radikal]]'', 11 July 2013.</ref> *[[Murat Karayilan]]<ref name="tahiri">Tahiri, Hussein. ''The Structure of Kurdish Society and the Struggle for a Kurdish State.'' Costa Mesa, California: Mazda Publications 2007. pp 232 ff</ref><ref>{{Jêder-nûçe |url=http://www.milliyet.com.tr/2007/11/07/siyaset/siy01.html |sernav=Kenan Evren: 'Kürtçeye ağır yasak koyduk ama hataydı' |ajans=[[Milliyet]] |tarîx=7 çiriya paşîn 2007 |tarîxa-gihiştinê=30 tîrmeh 2008 |pêşnav=Fikret |paşnav=Bila |ziman=tr |jêgirtin=Şimdi İmralı'dan PKK'yı yönetiyor. Cezaevinden avukatları kanalıyla. }}</ref><ref>{{Jêder-nûçe |weşanger=[[BBC News]] |tarîxa-gihiştinê=1 îlon 2007 |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/535312.stm |sernav=Ojalan: Which way now? |tarîx=21 çiriya paşîn 2000 }}</ref>}} | armanc = Mafên çandî & siyasî ji bo [[Kurdên Tirkiyê|Gelê Kurd ên li Tirkiyê]].<ref>{{Jêder-nûçe |xebat=The Guardian |tarîxa-gihiştinê=1 tebax 2008 |url=https://www.theguardian.com/international/story/0,3604,1482808,00.html |sernav=Radical firebrand who led bloody nationalist war |tarîx=13 gulan 2005 |pêşnav=Michael |paşnav=Howard |cih=London }}</ref> | herêm = {{Lîsteyapehn| * [[Bakurê Kurdistanê]] * [[Başûrê Kurdistanê]] * [[Rojavayê Kurdistanê]] * [[Rojhilatê Kurdistanê]]}} | îdeolojî = Sosyalîzm <br> [[Konfederalîzma Demokratîk]] <br> [[Komûnalîzm (felsefeya siyasî)|Komunalîzm]] | tawan = | êrîş = [[15ê tebaxa 1984an|Erîşên 15ê tebaxê]]<br />[[Kemîna PKKê ya 24ê gulana 1993]]<br />[[2011 Êrîşa Colemêrgê]] | rewş = 1984–didome | mezinahî = 32,800 şervanên çalak<ref name="Sabah">{{Jêder-malper |url=http://www.sabah.com.tr/galeri/turkiye/iste-pkkli-hainlerin-il-il-dagilimi/85 |sernav=The PKK in Numbers |tarîx=28 kanûna pêşîn 2015 |xebat=[[Sabah News Agency|Sabah]] |ziman=tr }}</ref> | hatinî = | terxan = }} '''Partiya Karkerên Kurdistanê''', bi kurtasî '''PKK''', partî û rêxistineke siyasî yê [[kurd]] e ku xwedî baskê [[gerîla]]yî ye. Partiya Karkerên Kurdistanê di [[27ê çiriya paşîn]] [[1978]]an de li gundê [[Fîs]], [[Lîce]], [[Amed]]ê bi beşdarbûna 23 kesan bi yekem kongreya xwe damezrandina xwe ragihandiye. Partiya Karkerên Kurdistanê partiyeke sîyasî û tevgereke gerîlayî ye ku wekê bertekek li hemberê êrîş û qedexekirina ziman, çand û hebûna kurdan ku di salên 1970î de ji aliyê dewleta tirk ve pêk hatine, hatiye damezrandin. Partiya Karkerên Kurdistanê hewl dide ku li dijî asîmîlasyona ku ji aliyê dewleta tirk ve pêk hatiye<ref>{{Jêder-malper |url=https://sendika.org/2012/10/cumhuriyetin-asimilasyon-politikasinin-cokusu-ve-kurtler-dr-mustafa-pekoz-73763 |sernav=Hilweşîna siyaseta asîmîlasyonê ya Komarê û Kurdan - Dr. Mustafa Peköz |malper=sendika.org |roja-gihiştinê=2024-11-21 |ziman=tr }}</ref> û êrîşên li dijî sivîlên kurd ku ji aliyê artêşa tirk ve pêk tên<ref>{{Jêder-malper |url=https://bianet.org/haber/ugur-kaymaz-ve-babasini-oldurenlere-beraat-94759 |sernav=Kesên Ugur Kaymaz û Bavê Wî qetil kirin hatin taloq kirin. |malper=bianet.org |roja-gihiştinê=2024-11-21 |ziman=tr }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.hurriyet.com.tr/gundem/kiziltepe-olaylarinda-suclanan-mudure-terfi-319208 |sernav=Midûrê ku ji bo bûyerên Qoserê dihate sûcdarkirin payeya wî hate bilindkirin. |malper=www.hurriyet.com.tr |tarîx=2005-05-14 |roja-gihiştinê=2024-11-21 |ziman=tr |paşnav=ÖZTÜRK/ANKARA |pêşnav=Saygı }}</ref> asteng bike an jî li hemberê êrîşan biparêze. Di destpêkê de Partiya Karkerên Kurdistanê wekê partiyeke [[marksîst-lenînîst]] hatibû damezrandin ku navê Partiya Karkerên (PKK) ji aliyê [[Ferhat Kurtay]] ve hatibû pêşniyarkirin. Sekreterê giştî (piştre seroke giştî) yê PKKê [[Abdullah Öcalan]] e. PKK ji dema despêka têkoşîna xwe yê çekdarî ve hewl dide ku bandor û zextên dewleta tirk û polîtîkayên asîmîlasyonê ya dewleta tirk ku bi mebesta tune kirina ziman û çanda kurdî ku li [[Bakurê Kurdistanê]] berdewam dike<ref>{{Jêder-malper |url=https://bianet.org/yazi/cumhuriyetin-100-yili-ve-kurt-dili-politikasi-274531 |sernav=100 saliya dewleta tirk û polîtîkayên zimanê kurdî î |malper=bianet.org |roja-gihiştinê=2024-11-27 |ziman=tr }}</ref>, kêm bike an jî bi temamî asteng bike. Gelek ciwanên [[kurd]] ji ber van sedemên zextên dewletê û gelek caran jî ji ber nêrînên xwe yên siyasî ku ji aliyê dewleta tirk ve hatine girtin an jî hatine îşkence kirin beşdarî refê gerîlayên Partiya Karkerên Kurdistanê dibin. Hêzên gerîlayên girêdayî Partiya Karkerên Kurdistanê ji sala 1979ê ve bi leşkerên tirk re tevlî şerên çekdarî bûye lê serhildana berfireh heta 15ê tebaxa sala 1984an dest pê nekir.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Kurds and the Future of Turkey |paşnav=Gunter |pêşnav=Michael M. |weşanger=Palgrave Macmillan |tarîx=1997-05-15 |isbn=978-0-312-17265-7 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=dWmd8IS06FgC }}</ref> Şerê berfireh li dijî dewleta tirk di 15ê tebaxa sala 1984an hatiye destpêkirin ku şer ji aliyê yekem fermandarê hêzên gerîlayan [[Mahsum Korkmaz|Mahsun Korkmaz]] (Egît) hatiye destpêkirin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Kurds and the Future of Turkey |paşnav=Gunter |pêşnav=Michael M. |weşanger=Palgrave Macmillan |tarîx=1997-05-15 |isbn=978-0-312-17265-7 |ziman=en |url=https://books.google.nl/books?id=dWmd8IS06FgC&pg=PA35&lpg=PA35&dq=Mahsum+Korkmaz+PKK+commander&source=bl&ots=UBXL7izm5a&sig=BwWPl0z0FW1beZSQP5ZjEkzjbLs&hl=nl&ei=iEuTTeCHHoKDOuHq5VA&sa=X&oi=book_result&ct=result }}</ref> Partiya Karkerên Kurdistanê heta sala 1990an xwedî îdeolojiya [[Marksîzm-Lenînîzm]] bû. Piştê sala 1990an îdeolojiya [[Konfederalîzma demokratîk|Konfederalîzma Demokratik]] ku ji aliyê [[Abdullah Öcalan]] ve hatiye damezrandin ji aliyê Partiya Karkerên Kurdistanê ve hatiye qebûl kirin. Gerîlayê girêdayê Partiya Karkerên Kurdistanê yan jî bi navê nû [[Hêzên Parastina Gel]] (HPG) ji sala 1984an vir ve li hemberê dewleta tirk bi awayeke bê navber şerê xwe yê çekdarî berdewam dike. == Paşberdeh == Bi derbeya leşkerî ya 1971ê gelek aktivîstên çepên şoreşger ji derketina hemberê raya giştî bêpar hatine hiştin ku di nav de tevgerên wek Artêşa Rizgariya Gel a Tirkiyê (THKO) an Partiya Komunîst a Tirkiyê/Marksîst-Lenînîst (TKP-ML) hebûn hatine çewisandin û hatine qedexe kirin.<ref name="Jongerden2017">{{Jêder-kovar |paşnav=Jongerden |pêşnav=Joost |tarîx=2017-10-01 |sernav=Gender equality and radical democracy: Contractions and conflicts in relation to the “new paradigm” within the Kurdistan Workers’ Party (PKK) |url=https://journals.openedition.org/anatoli/618 |kovar=Anatoli. De l’Adriatique à la Caspienne. Territoires, Politique, Sociétés |ziman=en |hejmar=8 |rr=233–256 |doi=10.4000/anatoli.618 |issn=2111-4064 }}</ref> Piştî vê yekê çend aktorên siyasî yên çepên tirk ên ku demekê dirêj e ji siyasetê dûr in li dûrî raya giştî li wargehên zanîngehan an jî di civînên li avahiyên hevpar de xwe birêxistin dikin.<ref name="Jongerden2017" /> Di salên 1972 û 1973an de koma bingehîn a îdeolojîk a Partiya Karkerên Kurdistanê ku bi giranî ji xwendekarên bi pêşengiya Abdullah Öcalan pêk dihatin li [[Enqere]]yê ku xwe wekê Şoreşgerên Kurdistanê bi nav dikirin.<ref name="Jongerden2017" /> Ev koma nû di cîhana kapîtalîst de bal dikişîne ser nifûsa kurdên bindest ên li [[Bakurê Kurdistanê]].<ref name=":0" /> Di sala 1973an de gelek xwendekarên ku piştre dê bibin damezrînerên Partiya Karkerên Kurdistanê rêxistina xwendekaran a [[Komeleya Xwendina Bilind a Demokratîk a Enqereyê]] ava dikin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=PKK Pre-conflict Mobilisation (1974–1984) |weşanger=Cambridge University Press |tarîx=2021 |rr=66–106 |isbn=978-1-108-83850-4 |cih=Cambridge |paşnavê-edîtor=O'Connor |pêşnavê-edîtor=Francis |url=https://www.cambridge.org/core/books/abs/understanding-insurgency/pkk-preconflict-mobilisation-19741984/D7965C34E09A1ACAD789790208CA5D1D }}</ref> Komeleya ku ji aliyê vê koma xwendekarên kurd ve hatiye damezrandin piştê çend mehan ji aliyê dewleta tirk ve hatiye qedexekirin. Piştre komekê li derdora Öcalan ji çepên tirk veqetiyan û nîqaşên berfireh li ser kolonîzekirina [[Kurdistan]]ê ku ji aliyê dewleta tirk ve pêk hatiye dikin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.nytimes.com/2008/02/17/magazine/17turkey-t.html?ex=1361854800&en=df64cf85326e2103&ei=5124&partner=permalink&exprod=permalink |sernav=Minority Rules |malper=NY Times }}</ref> Piştî derbeya leşkerî ya sala 1980an de [[zimanê kurdî]] di jiyana giştî û taybet de bi awayekî fermî ji aliyê dewleta tirk hate qedexekirin.<ref name="Aslan2015">{{Jêder-kitêb |sernav=Nation Building in Turkey and Morocco |paşnav=Aslan |pêşnav=Senem |weşanger=Cambridge University Press |tarîx=2015 |isbn=978-1-107-05460-8 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=wTAWBQAAQBAJ }}</ref> Gelek kurdên ku bi zimanê kurdî diaxivîn, kesên ku weşanên bi kurdî dikirin, stranên kurdî digotin hatin girtin û hatine zîndanî kirin.<ref name="Aslan2015"/> Di vê demê de li Tirkiyeyê û li Bakurê Kurdistanê [[çanda kurdî]], bikaranîna zimanê kurdî, cil û berg, [[folklor]] û navên bi zimanê kurdî ji aliyê dewleta tirk hatin qedexe kirin.<ref name="Hannum2011">{{Jêder-kitêb |sernav=Autonomy, Sovereignty, and Self-Determination: The Accommodation of Conflicting Rights |paşnav=Hannum |pêşnav=Hurst |weşanger=University of Pennsylvania Press |tarîx=2011-10-12 |isbn=978-0-8122-0218-2 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=28PEGfCDiZEC }}</ref> Di pêvajoya înkarkirina hebûna kurdan de, heta sala 1991ê hebûna kurdan ji aliyê dewleta tirk ve hatiye înkarkirin û kurdan wekê “tirkên çiyayî” bi nav kirine.<ref name="Hannum2011"/><ref>{{Jêder-malper |url=https://countrystudies.us/turkey/26.htm |sernav=Turkey - Linguistic and Ethnic Groups |malper=countrystudies.us |roja-gihiştinê=2024-11-22 }}</ref><ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Contemporary Turkish Foreign Policy |paşnav=Çelik |pêşnav=Yasemin |weşanger=Bloomsbury Academic |tarîx=1999-09-30 |isbn=978-0-275-96590-7 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=y9PXcwFOLNcC&pg=PA3 }}</ref> Piştre re ji bo ji nû ve avakirina mafên zimanî, çandî û siyasî ya ji bo kurdan Partiya Karkerên Kurdistanê hatiye damezrandin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Turkey and the European Union: Internal Dynamics and External Challenges |paşnav=Joseph |pêşnav=J. |weşanger=Springer |tarîx=2006-11-28 |isbn=978-0-230-59858-4 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=G06BDAAAQBAJ }}</ref> Di 26 û 27ê çiriya paşîn a sala 1978an de li gundê Fîsê yê Licê ya Amedê Partiya Karkerên Kurdistanê piştî amadekariyên çend salan di kongreya bingehîn de hatiye damezrandin. Di 27ê mijdara sala 1978an de komîteyek navendî ku ji 7 kesan pêk dihat, bi serokatiya Abdullah Öcalan hatiye hilbijartin. [[Şahin Dönmez]], [[Mazlum Doğan]], [[Baki Karer]], [[Mehmet Hayri Durmuş]], [[Mehmet Karasungur]] û [[Cemîl Bayik]] endamên din ên Partiya Karkerên Kurdistanê bûn.<ref>{{Jêder-malper |url=https://jamestown.org/program/leading-pkk-commander-cemil-bayik-crosses-into-iran/ |sernav=Leading PKK Commander Cemil Bayik Crosses into Iran |malper=jamestown.org |roja-gihiştinê=2024-11-22 |ziman=en-US }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://bianet.org/haber/arife-dogan-kardesi-mazlum-dogan-i-anlatiyor-172801 |sernav=Arife Doğan, Kardeşi Mazlum Doğan'ı Anlatıyor |malper=bianet.org |roja-gihiştinê=2024-11-22 |ziman=tr }}</ref> == Îdeolojî == Rêxistina despêka Partiya Karkerên Kurdistanê di destpêka salên 1970î de ji çepên radîkal derkedikeve holê û endamên xwe ji komên çep ên heyî, bi taybetî [[Ciwanên Şoreşger]] (bi kurtasî ya bi tirkî Dev-Genç) werdigire. Di salên 1980î de tevgera despêkê ya Partiya Karkerên Kurdistanê bi komên etnîkî yên din ku komên etnîkî yên tirk jî di nav de bûn li pey [[çepên radîkal]] bûn ku bi van koman re xebatên siyasî dimeşandin. Rêxistin di destpêkê de xwe wekî beşek ji şoreşa komunîst a cîhanê nîşan daye. Armanc û mebestên Partiya Karkerên Kurdistanê bi demê re ber bi armancên xweseriya neteweyî federasyoneke mîna federasyona [[Swîsre]], [[Almanya]] an jî [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] û piştre jî wekê [[konfederalîzma demokratîk]] hatiye guhertin.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Arin |pêşnav=Yado |tarîx=2015-03-26 |sernav=Turkey and the Kurds – From War to Reconciliation? |url=https://www.academia.edu/11674094 |kovar=Working Paper at UC Berkeley&#39;s Center for Right-Wing Studies }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.huffpost.com/entry/turkey-pkk-ocalan_b_2612112 |sernav=What Was It All For? |malper=HuffPost |tarîx=2013-02-03 |roja-gihiştinê=2024-11-23 |ziman=en }}</ref><ref>{{Jêder-nûçe |tarîx=2013-01-10 |sernav=Who are Kurdistan Workers' Party (PKK) rebels? |url=https://www.bbc.com/news/world-europe-20971100 |roja-gihiştinê=2024-11-23 |xebat=BBC News |ziman=en-GB }}</ref> == Organîzasyon == Tevî ku Partiya Karkerên Kurdistanê li gelek welatên wekê [[Iraq]], [[Îran]], [[Sûrî|Sûriye]], [[Rûsya]] û welatên [[Ewropa]]yê xwedî gelek nûnerên bi navdar e lê damezrênerê partiyê [[Abdullah Öcalan]] wekê rêberê bê nîqaş a rêxistinê maye.<ref>{{Jêder-malper |url=https://2001-2009.state.gov/s/ct/rls/rm/07/83999.htm |sernav=Briefing on Release of 2006 Country Reports on Terrorism |malper=2001-2009.state.gov |tarîx=2007-04-30 |roja-gihiştinê=2024-11-24 |ziman=en |paşnav=Department Of State. The Office of Electronic Information |pêşnav=Bureau of Public Affairs }}</ref> Öcalan her çiqas îro girtî be jî dîsa wek rêberê rûmetê û serokê rêxistinê tê dîtin.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.unb.ca/bruns/9900/issue19/intnews/kurdish.html |sernav=Arquivo.pt |malper=arquivo.pt |roja-gihiştinê=2024-11-24 |roja-arşîvê=2009-10-14 |urlya-arşîvê=http://arquivo.pt/wayback/20091014125228/http:/www.unb.ca/bruns/9900/issue19/intnews/kurdish.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> [[Murat Karayilan]] di navbera salên 1999 û 2013an de rêxistinê bi rê ve biriye. Di sala 2013an de [[Cemîl Bayik]] û [[Besê Hozat]] bûne rêveberê hevpar a yekemîn ku ji jin û ji mêrekî pêk tên.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The PKK: coming down from the mountains |paşnav=White |pêşnav=Paul J. |weşanger=Zed Books |tarîx=2015 |isbn=978-1-78360-040-3 |cih=London |series=Rebels }}</ref> Partiya Karkerên Kurdistanê "Doktor Bahoz", bi navê [[Fehman Huseyîn]] ku kurdê [[Rojavayê Kurdistanê]] ye wekê berpirsê operasyonên leşkerî yên tevgerê destnîşan kiriye.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.jamestown.org/terrorism/news/article.php?articleid=2370250 |sernav=The PKK and Syria's Kurds |malper=web.archive.org |tarîx=2007-11-07 |roja-gihiştinê=2024-11-24 |roja-arşîvê=2007-11-07 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20071107082810/http://www.jamestown.org/terrorism/news/article.php?articleid=2370250 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> === Baskê siyasî û gel === Di sala 1985an de [[Eniya Rizgariya Neteweyî ya Kurdistanê]] (ERNK) ji aliyê Partiya Karkerên Kurdistanê ve wekê baskê partiyê ya gelerî hatiye damezrandin ku ev rêxistin hem ji bo propagandakirina Partiya Karkerên Kurdistanê û hem jî wekê rêxistineke sîwanê ji bo çînên cuda yên gelê [[kurd]] ku di nav de gundî, karker, ciwan û jin hebûn, hatiye damezrandin. Ev rêxistin piştî dîlgirtina rêberê Partiya Karkerên Kurdistanê [[Abdullah Öcalan]] ku di sala 1999an dîl dikeve hatiye girtin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Kurdish movement in Turkey: between political differentiation and violent confrontation |paşnav=O'Connor |pêşnav=Francis |weşanger=Peace Research Institute Frankfurt (PRIF) |tarîx=2017 |isbn=978-3-946459-21-7 |cih=Frankfurt am Main |kesên-din=Hessische Stiftung Friedens- und Konfliktforschung |series=PRIF report }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=http://kurds_history.enacademic.com/336/Kurdistan_National_Liberation_Front |sernav=📌 Kurdistan National Liberation Front |malper=web.archive.org |tarîx=2020-01-03 |roja-gihiştinê=2024-11-25 |roja-arşîvê=2020-01-03 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20200103163458/http://kurds_history.enacademic.com/336/Kurdistan_National_Liberation_Front |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> === Baskê çandî === Di sala 1983an de li Almanyayê bi pêşengiya koma muzîkê ya kurd [[Koma Berxwedan]] de [[Komeleya Hunermendan]] (Hunerkom) hatiye damezrandin. Çalakî xebatên komeleyê li navendên civaka Kurd ên li Fransa, Almanya û Holendayê belav bûye. Di sala 1994an de Hunerkom xebatên xwe di bin navê [[Akademiya Çand û Hunera Kurdî]] berdewam dike. Stranên Koma Berxwedan ku gelek caran li ser berxwedana gerîlayên gêrêdayî Partiya Karkerên Kurdistanê ji aliyê rayedarên dewleta tirk ve li Bakurê Kurdistanê hatiye qedexekirin û albûmên Koma Berxwadan di ser sînor re bi awayeke nepenî derbasê Bakurê Kurdistanê bûye. === Hêza gerîlayî === [[Wêne:Kurdish PKK Guerilla (30466856522).jpg|thumb|Dîmenek ji gerîlayeke jin ên [[Yekîtiyên Jinên Azad STAR|YJA-STARê]].]] [[Wêne:Kurdish PKK Guerilla (11547535836).jpg|thumb|Dîmenek ji gerîlayekî [[Hêzên Parastina Gel]].]] Partiya Karkerên Kurdistanê xwedî hêza gerîlayî yan jî hêza çekdarî ye ku bi koka xwe di sala 1984an de bi navê [[Hêzên Rizgariya Kurdistan]] (HRK) hatiye avakirin.<ref>{{Jêder-malper |url=http://kurds_history.enacademic.com/218/Hazen_Rizgariya_Kurdistan |sernav=Hazen Rizgariya Kurdistan |malper=web.archive.org |tarîx=2016-07-15 |roja-gihiştinê=2024-11-25 |roja-arşîvê=2016-07-15 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20160715013342/http://kurds_history.enacademic.com/218/Hazen_Rizgariya_Kurdistan |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> Navê hêza gerîlayî di sala 1986an de wekê [[Artêşa Rizgariya Gelê Kurdistan]] (ARGK) û herî dawî di sala 1999an de navê hêza gerîlayên Partiya Karkerên Kurdistanê wekê [[Hêzên Parastina Gel]] (HPG) hatiye guhertin.<ref>{{Jêder-malper |url=http://kurds_history.enacademic.com/221/Hezen_Parastina_Gel |sernav=📌 Hezen Parastina Gel |malper=web.archive.org |tarîx=2019-10-17 |roja-gihiştinê=2024-11-25 |roja-arşîvê=2019-10-17 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20191017235354/http://kurds_history.enacademic.com/221/Hezen_Parastina_Gel |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> Ji damezrandina Partiya Karkerên Kurdistanê vir ve şervanên Partiya Karkerên Kurdistanê her çiqas bi giranî ji [[Bakurê Kurdistanê]] be jî lê ji her perçeyên Kurdistanê ciwanên kurd beşdarî gerîlayên PKKê bûne. Ji xeynî ciwanên kurd, ciwanên enternasyonalîstên ereb, alman, û tirk jî beşdarî refên gerîlayên Partiya Karkerên Kurdistanê bûne. Bi despêka têkoşîna çekdarî ve hejmareke kêm ji şervanên jin pêk hatiye lê bi demê re hêjmar pir zêde bûye ku tê texmînkirin di destpêka salên 1990î de, ji 17.000 şervanên PKKê, ji sedî 30 ji şervanên jin pêk tên.<ref name=":2">{{Jêder-malper |url=http://jamestown.org/terrorism/news/article.php?articleid=2373638 |sernav=PKK Recruitment of Female Operatives |malper=web.archive.org |tarîx=2007-09-15 |roja-gihiştinê=2024-11-29 |roja-arşîvê=2007-09-15 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20070915044101/http://jamestown.org/terrorism/news/article.php?articleid=2373638 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Heya niha gelek ciwanên kurd ji ber sedemên îşkence, kuştina xizmên wan ê ku ji aliyê artêşa tirk ve hatine kuştin û ji ber zextên li ser wan beşdarî refê gerîlayên Partiya Karkerên Kurdistanê bûne.<ref name=":2" /> === YJA-STAR === Bi navê kurt [[Yekîtiyên Jinên Azad STAR|YJA-STAR]] yan jî Yekîneyên Jinên Azad ên Star yek ji hêza gerîlayên girêdayî Partiya Karkerên Kurdistanê ye ku ji gerîlayên jin pêk tên.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.yjastar.com/ |sernav=Malpera YJA-STAR |malper=yjastar }}</ref> YJA-STAR di sala 2004an de wekê baskê çekdarî yê jinan ya Partiya Karkerên Kurdistanê hatiye avakirin ku bi giranî azadiya jinan ji xwe re esas girtiye.<ref>{{Jêder-malper |url=https://machorka.espivblogs.net/2015/08/17/interview-with-the-worlds-first-army-of-women-yja-star/ |sernav=Interview with the World’s First Army of Women: YJA-STAR {{!}} MACHORKA |tarîx=2015-08-17 |roja-gihiştinê=2024-11-27 |ziman=en-US }}</ref> == Dîrok == === Beriya damezrandina Partiya Karkerên Kurdistanê === [[Wêne:Abdullah Öcalan.png|thumb|çep|Damezrînerê Partiya Karkerên Kurdistanê [[Abdullah Öcalan]].]] Yekem car fikrê avakirina Partiya Karkerên Kurdistanê bi komcivîneke ku di sala 1973an de li [[Enqere]]yê li qiraxa [[Bendava Çûbûkê]] pêk hatiye derketiye holê. Xwendekarên ku beşdarê vê komcivînê bûne ji [[Civanên Şoreşger]] (Dev-Genç) ku rêxistineke çepa tirk û ji pêşengên ên çepa radîkal a tirk ku piraniya wan di bihara 1972an de winda bûn, îlham wergirtibûn. Lê di nav beşdarên komcivîna [[Enqere]]yê de xuya ye ku tenê [[Abdullah Öcalan]] berê bi awayekî çalak kampanyaya xwe berdewam kiriye. Di vê komcivînê de koma ku ji çend xwendekarên tirk ên wek [[Kemal Pîr]], [[Hakî Karer]] û [[Duran Kalkan]] tê de bûn sê fikrên sereke derdikevin holê. Fikra yekem û fikra bingehîn ev bû ku Kurdistan ji dewleta tirk ve hatiye kolonî kirin. Fikra duyem jî ev bû ku ji bo [[Kurdistan]]ê şerekî rizgarîxwazî yê netewî pêwîst e. Fikra sêyem jî ev bû ku pêvajoya rizgariya Kurdistanê wek şert û merc pêwîstî bi du veqetenînên radîkal heye: ya yekem bi çepên tirk re ku wekê “sosyal-şovenîst” hatibûn binavkirin; ya duyem bi kom û rêxistinên din ên [[kurd]] re ku wekê "neteweperestên seretayî" hatibûn binavkirin.<ref name="Grojean2017">{{Jêder-kitêb |sernav=La révolution kurde: le PKK et la fabrique d'une utopie |paşnav=Grojean |pêşnav=Olivier |weşanger=la Découverte |tarîx=2017 |isbn=978-2-7071-8847-2 |cih=Paris |series=Cahiers libres }}</ref><ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Historical dictionary of the Kurds |paşnav=Gunter |pêşnav=Michael M. |weşanger=Scarecrow Press |tarîx=2011 |isbn=978-0-8108-6751-2 |çap=2 |cih=Lanham, Md |url=https://www.worldcat.org/title/643081902 |series=Historical dictionaries of peoples and cultures |oclc=643081902 }}</ref> Piştî vê civîna yekemê li peravê [[Bendava Çûbûkê]] di [[1ê kanûna paşîn]] sala [[1977]]an de li [[Dîkmen]] û [[Tûzlûçayir]] 2 civînên din hatine lidarxistin û biryara vegera welêt (Bakurê Kurdistanê) hatiye dayin. Di sala 1974an de Abdullah Öcalan bû serokê Komeleya Xwendina Bilind a Demokratîk a Enqereyê (ADYÖD) ya li [[Zanîngeha Enqereyê]]. Di adara sala 1975an de, [[Peymana Cezayîrê]] ku di navbera [[Iraq]] û [[Îran]]ê de hatibû îmzekirin dibe sedema têkbirina serhildana gelê kurdên li [[Başûrê Kurdistanê]] ku bi serokatiya [[Mistefa Barzanî]] dihate birevebirin. Piştê vê peymanê Abdullah Öcalan diyar kiriye ku rizgariya temamiya Kurdistanê êdî li ser milê ciwanên kurd ên [[Bakurê Kurdistanê]] ye û diyar dike divê bi armanca rizgarkirina tevahî ya Kurdistanê hewceye ku berxwedaneke nû were rêxistin kirin.<ref name="Grojean2017" /> Abdullah Öcalan di destpêkê de hevalên xwe yên ewil ên ku bi tezên wî qanih bibûn li Enqereyê, li navçeya [[Tuzluçayir]]ê li du malên biçûk komcivîneke lidarxistiye. Koma Abdullah Öcalan ku hêj ne fermî ye, di nav civatê de dijî û li ser dîroka Kurdistanê û her weha li ser tevgerên rizgarîxwaz ên neteweyî yên li çaraliyê cîhanê lêkolînan dikin.<ref name=":1">{{Jêder-kovar |tarîx=1992 |sernav=Avant-propos |url=http://dx.doi.org/10.3406/raipr.1992.2985 |kovar=Raison présente |cild=101 |hejmar=1 |rr=3 |doi=10.3406/raipr.1992.2985 |issn=0033-9075 }}</ref> Ya duyem Öcalan ji bo lêkolînkirina rastiya civakî û danîna têkiliyan bi gel re aligirên xwe şandiye herêmên Bakurê Kurdistanê. Aktîvîstên hevalên Abdullah Öcalan hêj rêxistineke birêkûpêk ava nekirine û bi tenê xwe wekê “şoreşgerên Kurdistanê” pênase dikirin. Aktivîstan di dema gera xwe ya li bajar û gundên Bakurê Kurdistanê bi xelkên herêmê re, ji kîjan koka civakî be, dicivin û civînên nefermî lidar dixin. Di vê serdemê de bi lez û bez koma [[Şoreşgerên Kurdistanê]] rastî êrîşên dewleta tirk hatine. Beriya damezrandina Partiya Karkerên Kurdistanê li Bakurê Kurdistanê sê civîn bi serokatiya Öcalan hatiye lidarxistin. Civîna yekem di sala 1976an de li Enqerê, civîna duyem di sala 1977an de li Amedê û civîna sêyem jî li [[Xarpêt]]ê di destpêka sala 1978an de hatiye lidarxistin.<ref name=":1"/> === Xebatên rêxistinî û kongreya yekem a damezrandina PKKê === ==== Xebatên rêxistinî ==== Komê bi navê [[Artêşa Rizgariya Neteweyî]] belavokên xwe yên yekem li herêmên Bakurê Kurdistanê belav dikin. Lê çalakvan bi awayeke bilez bi nasnavê apoyî (Alîgirê Apo) hatine naskirin.<ref>{{Jêder-tez |paşnav=Bozarslan |pêşnav=Hamit |sernav=La question kurde: États et minorités au Moyen-Orient |tarîx=1997 |weşanger=Presses de Sciences po |cih=Paris |isbn=2724607171}}</ref> ==== Kongreya yekem û damezrandina PKKê ==== Di 26 û 27ê çiriya paşîn a sala 1978an de li gundê Fîsê yê biçûk (navçeya Licê, parêzgeha Amedê) yekem kongreya damezrandina Partiya Karkerên Kurdistanê hatiye lidarxistin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=La révolution kurde: le PKK et la fabrique d'une utopie |paşnav=Grojean |pêşnav=Olivier |weşanger=La Découverte |tarîx=2017 |isbn=978-2-7071-8847-2 |cih=Paris |series=Cahiers libres }}</ref> Di vê kongreyê de yekem bernameya PKKê hatiye qebûlkirin. Di vê kongreya yekem de endamên komîteya navendî ku 7 kesan pêk dihat [[Abdullah Öcalan]], [[Cemîl Bayik]], [[Şahîn Dönmez]], [[Mehmet Karasungur]], [[Bakî Karer]], [[Mazlum Dogan]] û [[Mehmet Xeyrî Durmuş]] wekê endamên komîteya navendî hatin hilbijartin. Mehmet Xeyrî Durmuş, Şahîn Dönmez û Baki Karer ji bo xebatên rêxistinî wekê sekreterên xebatên rêxistinî hatine erkdarkirin. Mazlum Dogan wekê sekreterê propagandayê û sernivîserê kovara fermî ya teorîk a partiyê ya [[Serxwebûn]]ê hatiye hilbijartin. Mehmet Karasungur ji bo sekreterê rêxistina hêzên çekdar, Cemîl Bayik jî ji bo cîgirê sekreterê giştî û Abdullah Öcalan jî wekê sekreterê giştî yê partiyê hatiye hilbijartin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=PKK nedir, ne deðildir |paşnav=Karer |pêşnav=Baki |tarîx=1999 |isbn=978-91-630-8572-7 |cih=Stockholm }}</ref> Endamên din ên damezrîner ên Partiya Karkerên Kurdistanê ku hinek ji wan endamên komîteya navendî bûn ev in: [[Mehmet Cahit Şener]], [[Mehmet Resûl Altınok]], Çetin Gungör, [[Ferhat Kurtay]], [[Abdullah Kumral]], [[Yıldırım Merkit]], [[Duran Kalkan]], [[Ali Gündüz]], [[Ali Haydar Kaytan]] [[Hüseyin Topgüder]], [[Ali Çetiner]], [[Kesire Yıldırım]], [[Mehmet Turan]], [[Abbas Goktaş]], [[Enver Ata]], [[Sakine Cansız]], [[Ali Topgüder]] û [[Ferzende Tagaç]] hebûn. Di nav bîst û heşt endamên damezrîner de du jin Kesire Yıldırım û Sakine Cansız hebûn.<ref>{{Jêder-tez |paşnav=Yilmaz |pêşnav=Özcan |sernav=La formation de la nation kurde en Turquie |tarîx=2013 |weşanger=Graduate institute publications Presses universitaires de France |cih=Geneva [i.e. Genève] Paris |isbn=9782940503179}}</ref> === Pratîka Curnê Reş û Sêwrekê === PKK di navbera salên [[1977]] û [[1979]]an de li [[Curnê Reş]] û [[Sêwrek]]ê li dijî pêkhateyên feodalên hevkarên dewletê (mîna Bûcak û Sulêmaniyan) şerê çekdarî meşandiye. Di tekoşîna Curnê Reş û Sêwrekê de gellek kadroyên Partiya Karkerên Kurdistanê [[Cûma Tak]], [[Salîh Kandal]], [[Halîl Çavgûn]], [[Mehmet Sevgat]] jiyana xwe ji dest didin. === Derketina qada Rojhilata Navîn === Berî [[Darbeya leşkerî ya 12ê îlonê]] PKKê biryara derketina derveyê welêt dide û li [[Libnan]]ê li [[Newala Beqa|Geliyê Beqayê]] bi cih dibe. Li Geliyê Beqayê kampeke leşkerî û siyasî ava dike û endamên Partiya Karkerên Kurdistanê li vir perwerdeyên siyasî û leşkerî werdigirin. Piştî ku [[Mahsum Korkmaz]] di 28 adara sala [[1986]]an li çiyayê Gabarê jiyana xwe ji dest daye, navê vê kampa Geliyê Beqayê wekê [[Akademiya Mahsum Korkmaz]] hatiye guhertin. === Şerê çekdarî, avakirina enî û arteşê === PKK di kongreya xwe ya 2em de (1982) biryara vegera welat û şerê çekdarî da. Di [[15ê tebaxê|15ê tebaxa]] sala [[1984]]ê de bi çalakiyên [[Dih]] û [[Şemzînan]]ê PKKê dest bi têkoşîna çekdarî kir. Û bi van çalakiyan îlana rêxistina xwe ya çekdarî, [[Hêzên Rizgariya Kurdistan]] ([[HRK]]) kir. Fermandarê giştî ê HRKê Mahsum Korkmaz bû. Rêxistina PKKê a eniyê û siyasî [[Eniya Rizgariya Netewa Kurdistan]], [[ERNK]] di [[Newroz]]a sala [[1985]]an de hat avakirin. Di sala [[1986]]an di 3emîn kongreya PKKê de li dewsa HRKê [[ARGK]]-[[Artêşa Rizgariya Gelê Kurdistan]] hat ava kirin. Armanca PKKê avakirina artêşek ji gerîlla bû. Di sala 2001an de di konferansa 1emîn a HPGê de, dewsa ARGK de HPG hate ava kirin. Vêga fermandarê giştî yê HPGê Dr. [[Bahoz Erdal]] e. Di navbera salên 1984 û 1994an de bi hezaran ciwanên kurd tevlî refên PKKê Û ARGKê bûn. Di destpêka salên 90î de êdî li her deverê bakurê Kurdistanê serhildanên gel dest pê kirin. PKKê di kongreya xwe ya pêncem de (1995) ala xwe guhert. PKKê di sala 1993an de cara yekem agirbesta yekalî îlan kir. Ji vê demê û pê de PKKê xwest pirsgirêka [[kurd]] bi awayekî siyasî û aşitiyê çareser bike. Bi vê armancê gellek caran agirbest îlan kirin. Serokê giştî yê PKKê Abdullah Ocalan di sala 1998an de ji Sûriyê derket. 12 çiriya paşîn [[1998]]an de hate Romayê û 15 sibat [[1999]]an de jî bi komployek navnetewî hate girtin û radestî Tirkiyê hate kirin. PKKê di kongreya xwe ya 8em de xwe fesih kir (4 nîsan 2002). Di vê kongreyê de [[KADEK]] Kongreya Azadî û Demokrasiya Kurdistanê, hat ava kirin. KADEK li çiriya pêşîn a 2003an hate feshkirin û di dewsa wê de [[KONGRA-GEL]] hate damezirandin. Piştre [[Koma Komalên Kurdistan]] an '''KKK''' di 20ê adara 2005an de wekî sîstemeke konferderalîst hate îlankirin. Li 4 nîsana sala 2004an de ji nû ve damezirandina PKKê hate îlankirin. === Berxwedana zindanan === Partiya Karkerên Kurdistan bi qasî derve, li zindanan jî tekoşînek mezin meşandiye û li ber xwe daye. Di van berxwedanan de gellek kadroyên grîng û endamên komîteya navendî jiyana xwe ji dest dane. * [[Mazlum Dogan]] (Endamê Komîteya Navendî ya Partiyê): Li Newroza 1982an bi 3 darikên şixatê Newroz pîroz kir û ji bo protestokirina kirinên dewletê xwe feda kir. * [[Eşref Anyik]], [[Ferhat Kurtay]], [[Necmî Oner]], [[Mahmut Zengin]] : Li [[18ê gulanê]]sala [[1982]]an de ji bona protestoya zextên li zindanê bedena xwe dan ber êgir. * [[Kemal Pîr]], [[Hayri Durmuş]], [[Ali Çiçek]], [[Akif Yilmaz]] (Endamên Komîteya Navendî ya Partiyê): Di rojiya mirinê de di sala [[1982]] jiyana xwe ji dest dan. (Rojiya mirinê, [[14ê tîrmehê]] dest pê kiribû) === Pêvajoya agirbestan === Agirbesta yekem a PKKê a yekalî di sala 1993an de hate îlan kirin. Ji wê rojê û pêve hetanî sala 2007an 5 cara agirbest hate îlankirin. ==== Agirbesta yekem ==== Di 19ê adara sala [[1993]]an de serokê giştî ê PKKê li Bekaa civînek çapemeniyê li dar xist. Bi beşdarbûna Serokê [[YNK]]ê Celal Talabanî, PKKê di dîroka xwe de ji bona cara yekemîn agirbestek yek alî îlan kir. Li ser daxwazên sergirtî ên rayedarên dewleta tirk PKKê biryarek wisa stend. Agirbest wê hetanî 15 nîsana 1993an dewam bikira. Piştre gorî hin daxuyanî û nûçeyên rojnameyan, li ser daxwaza kevneserokkomarê Tirkiyê [[Turgut Özal]], [[Celal Talabanî]] ji bona vê agirbestê navbertiyê kiriye. Roja 15 nîsana 2003an PKKê agirbestê ji bona meheke din drêj kir. Lê hê agirbest xilas nebûbû, Turgut Özal bi awakî nezelal jiyana xwe ji dest da. Ji aliyê PKKê jî êrîşek çêbû û di encamê de 33 [[leşker]] jiyana xwe ji dest dan. Piştî vê êrîşê agirbesta yekem a yekalî bidawî bû. ==== Agirbesta duyem ==== Di sala 1995an de hate îlankirin. Lê belê ji ber operasyonên leşkerî û sûîkasta ku di dema [[Tansu Çiller]], [[Dogan Gureş]] û [[Mehmet Agar]] li dijî serokê PKKê Abdullah Ocalan hate kirin, ev agirbest bi dawî bû. ==== Agirbesta sêyem ==== Di sala 1998an de hate îlankirin. Ev agirbest jî mîna yên berê bê encam ma. Li gorî daxuyaniyên PKKê daxwaza vê agirbestê ji aliyê serokwezîrê wê demê ê Tirkiyê [[Necmettin Erbekan]] hatiye kirin. Lê belê piştî ku li 1ê îlona 1998an agirbest hat îlankirin Tirkiyê û [[DYA]]'yê gef li Sûriyê xwarin û mecbûr kirin ku serokê giştiyê PKKê ji Sûriyê derkeve. Piştî vê bûyerê jî agirbest demekê dewam kir. Bi radestkirina Serokê PKKê a Tirkiyê ev agirbest bidawî bû. ==== Agirbesta çarem ==== Di sala 1999an de hate îlankirin. li 2 tebax [[1999]]an de PKKê biryara derxistina hêzên xwe yên çekdarî a ji sînorên bakurê Kurdistanê ([[Tirkiye]]) da. Li 1ê meha îlonê jî cara çarem agirbesta yekalî îlan kir. Ev agirbest 5 sala ajot. Lê ji ber ku ji aliyê dewleta irk ve ti gavên erênî nehatin avêtin û operasyon hatin domandin, ev agirbest li 1 hezîran sala [[2004]]an bi dawî bû. ==== Agirbesta pêncem ==== Agirbesta 5em li ser daxwaza rewşenbîrên kurd û tirk ên Tirkiyê, [[DTP]], [[DYE]], [[YE]], ji aliyê [[KKK]]ê hate îlankirin. Agirbest li 1ê çiriya pêşîn a 2006an dest pê kir. Li gorî daxuyaniyên rêvebirên PKKê û KKKê heger ti gavên erênî neyên avêtin ev agirbest li gulana 2007an bidawî bû. == Kronolojiya navên tevgerê == {{Timeline PKK}} == Alên tevgerê yên berê == <gallery> |Ala PKKê ya 1995–2002 Wêne:Flag of the Kurdistan Workers' Party (1978-1995).svg|Ala PKKê ya sala 1978–1995 Wêne:Flag of Kurdistan Workers' Party 1995.png|Ala PKKê ya sala 1995-2000 Wêne:Flag of Kurdistan Workers' Party.svg|Ala PKKê ya 2002 û pêde Wêne:Flag of Kongreya Azadî û Demokrasiya Kurdistanê.svg|Ala [[KADEK]] a 2002–2003 Wêne:Flag of Kongreya Gelê Kurdistanê.svg|Ala [[Kongra-Gel]] a 2002–2003 Wêne:Flag of Koma Civakên Kurdistanê.svg|Ala [[KCK]] 2005 û pêde </gallery> == Binerê == * [[Programa Partiya Karkerên Kurdistan]] * [[Hêzên Rizgariya Kurdistan|HRK]] - [[ARGK]] - [[HPG]] - [[Civaka Îslamiya Kurdistanê|CÎK]] * [[ERNK]] - [[YDK]] - [[CDK]] * [[YJWK]] - [[YAJK]] - [[PJKK]] - [[PJA]] - [[PAJK]] - [[KJB]] * [[KADEK]] - [[Kongra-Gel]] - [[KKK]] * [[PYD]] - [[PÇDK]] - [[PJAK]] * [[YCK]] -[[TECAK]] - [[Komalên Ciwanan]] * [[Partiya Pilingê Reş|PPR]] - [[Jiyanên reş girîng in|JRG]] == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * [http://www.pkkonline.com/ Malpera PKK] {{Rêxistinên siyasî yên Kurdistanê}} {{Kontrola otorîteyê}} [[Kategorî:Konfederalîzma demokratîk]] [[Kategorî:PKK| ]] [[Kategorî:Rêxistinên apoyî li Tirkiyeyê]] [[Kategorî:Rêxistinên kurdan]] 3c3brc160yo2l0et8y92p32hmikgdpz 0 1105 1878566 1878519 2024-12-04T17:40:51Z Penaber49 39672 1878566 wikitext text/x-wiki {{Ev gotar| di derbarê '''Bakurê Kurdistanê''' de ye. Ji bo gotarên din ên di derbarê [[Kurdistan]]ê de hûn dikarin li [[Kurdistan (cudakirin)]] binêrin.}} {{Multiple image | align = right | direction = vertical | header = | width = 350 | image1 = Bakurê Kurdistanê.png | alt1 = | caption1 = Nexşeya sinorê Bakurê Kurdistanê. | image2 = Kurdish majority Turkey-es.svg | alt2 = | caption2 = Belavbûna [[kurd]]an li Bakurê Kurdistanê û li deverên din ên Tirkiyeyê. }} '''Bakurê Kurdistanê''' yek ji çar beşên [[Kurdistan]]ê ye û beşa herî mezin ê [[Kurdistan]]ê ye. Bakurê Kurdistanê îro di nava sinorê [[Tirkiye]]yê de maye ku piştî [[Şerê Cîhanî yê Yekem|Şerê Cîhanê yê Yekem]] de bi parçekirina Kurdistanê hatiye damezrandin. Bi damezrandina dewleta tirk re li hemberê [[zimanê kurdî]] û [[çanda kurdî]] zext astengkirin û înkarkirin hatiye destpêkirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://thekurdishproject.org/kurdistan-map/turkish-kurdistan/ |sernav=Explore Turkish Kurdistan |malper=The Kurdish Project |ziman=en-US |tarîxa-gihiştinê=2023-04-15 }}</ref> Bi damezrandina komara tirk re li [[Tirkiye]]yê nakokiyên rewşa Bakurê Kurdistanê û nakokiyên statûya Bakurê Kurdistanê berdewam dike.<ref name=":0">{{Jêder-malper |url=https://m.bianet.org/bianet/medya/261007-kurtce-gazeteyle-kurt-toplumuna-ulasmak-istedik |sernav=Me xwestiye ku em bi rojnameyan xwe bigihîjin civaka kurd |malper=Bianet |ziman=tr |paşnav= }}</ref> Hinek caran ji bo Bakurê Kurdistanê bêjeya ''Kurdistana Tirkiyê'' jî tê bikar anîn. Bakurê Kurdistanê beşa herî zêde yê Kurdistanê ye ku bi awayeke tundî hatiye asîmîlîle kirin, guhertinên demografîk û polîtîkayên valakirinê hatiye pêk anîn. Li gorî texmînan ku li Bakurê Kurdistanê nêzîkî 25-30 milyon kurd dijîn. Ji xeynî nifûsa heyî ya li Bakurê Kurdistanê di dîrokên cihêreng de ji ber valakirin û şewitandina gundên Bakurê Kurdistanê ku di navbera salên 1990 û 2009an de ji aliyê hêzên dewleta tirk ve hatine şewitandin û hatine valakirin koç bûne<ref>{{Jêder-malper |url=https://9koy.org/doguda-30-yil-once-koyleri-bosaltilip-zorunlu-goce-tabi-tutulan-insanlara-ne-oldu.html |sernav=Çi hat serê gelên ku 30 sal berê gundên wan hatin valakirin û bi darê zorê hatine koçberkirin? |malper=9.Köy |tarîx=2023-01-06 |roja-gihiştinê=2024-11-04 |ziman=tr |paşnav=admin }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.ihd.org.tr/zorla-yerinden-etme-uygulamasi/ |sernav=Polotîkaya jicihkirina bi darê zorê – Komeleya Mafên Mirovan |roja-gihiştinê=2024-11-04 |ziman=tr |paşnav=Derneği |pêşnav=İnsan Hakları }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://t24.com.tr/haber/biz-koy-yakma-taburuyduk-1994te-30-koyu-yaktik,243668 |sernav='Em tabûra şewitandina gundan bûn, di sala 1994an de me 30 gund şewitand' |malper=T24 |roja-gihiştinê=2024-11-04 |ziman=tr }}</ref> li deverên din ên Tirkiyeyê nêzîkî 10 milyon kurd dîjîn. == Etîmolojî == Navê Bakurê Kurdistanê naveke erdnîgarî ye ku beşa herî bakurê [[Kurdistan]]ê destnîşan dike. Bakurê Kurdistanê navê ji navê xwe ji navê Kurdistanê wergirtiye ku navê Kurdistanê ji du peyvên hevgirtî yên ''kurd'' ku [[kurd]]an desnîşan dike û ji peyva ''îstan'' pêk tê ku peyveke îranî ye ku cih an welatan destnîşan dike. Bi her du peyvên hevgirtî yên ''kurd'' û ''îstan'' navê ''Kurdistanê'' derdikeve ku welatê kurdan destnîşan dike an jî tê wateya welatê kurdan. == Erdnîgarî == === Rûber === {{Nexşeya Bakurê Kurdistanê|mezinahî=450px|hêl=right|sernav=Nexşeya topografiya Bakurê Kurdistanê}} Bakurê Kurdistan welatekî çiyayî ye ku herêm xwedî deşt û çiyayên bilind in. Lûtkeya herî bilind ê Bakurê Kurdistanê [[Çiyayê Agirî|Çiyayê Agiriyê]] ku bilindahiya çiyayê digihîje 5.137 mêtreyê.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Yılmaz |pêşnav=Y. |paşnav2=Güner |pêşnav2=Y. |paşnav3=Şaroğlu |pêşnav3=F. |tarîx=1998-10-01 |sernav=Geology of the quaternary volcanic centres of the east Anatolia |url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1998JVGR...85..173Y |kovar=Journal of Volcanology and Geothermal Research |cild=85 |rr=173–210 |doi=10.1016/S0377-0273(98)00055-9 |issn=0377-0273 }}</ref> Duyem lûtkeya herî bilind ê Bakurê Kurdistanê [[Cîlo|Çiyayên Cîloyê]] ye ku bilindahiya çiyayê gihiştiye 4.116 mêtreyê. Sêyem lûtkeya herî bilind bi bilindahiya 4.058 mêtre [[Çiyayê Sîpan]]ê ye. Bakurê Kurdistanê çavkaniya her du çemên girîng ên wekê çemên [[Dîcle]] û [[Firat]]ê ye. Yek ji çemên girîng ê Bakurê Kurdistanê [[Çemê Miradê]] ye ku li gel [[Ava Reş (Firat)|Çemê Ava Reş a Ezirganê]] yek ji çavkaniyên girîng ê Firatê ye. Gola herî mezinê Bakurê Kurdistanê [[Gola Wanê]] ye ku bi rûava 3.713 km² gola herî mezinê [[Kurdistan]]ê ye.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.britannica.com/place/Lake-Van |sernav=Lake Van {{!}} Turkey, Map, History, & Facts {{!}} Britannica |malper=www.britannica.com |roja-gihiştinê=2024-10-21 |ziman=en }}</ref> Piştî Gola Wanê çend golên çêkirî yên wekê [[Bendava Rihayê]] ku gola çêkirî ya herî mezin ê Bakurê Kurdistanê ye û [[Bendava Kebanê]] ye ku di nav sinorên parêzgehên [[Riha (parêzgeh)|Riha]] û [[Xarpêt (parêzgeh)|Xarpêtê]] de hatine avakirin. Li gel herêmên çiyayî li herêmên jorîn deştên bilind ên tektonîk jî hene. Deştên sereke yên herêma jorîn [[Deşta Mûşê]], [[Deşta Îdirê]] û [[Deşta Ezirganê]] ye. Li herêma jêrîn jî deşta berfirehê [[Deşta Heranê]] cih digire. Rêzçiyayên [[Toros]] ên Başûr [[Kurdistan]]ê ji rojava ve ber bi rojhilat ve dike du beş. Toros ji li herêma jêrîn ji bajarê [[Gurgum]]ê ve dest pê dikin û ber bi rojhilatê ve heya Colemêrgê dirêj dibin. Bi dawî bûna Torosan rêzeçiyayên [[Zagros]]an dest pê dikin. Li herêma [[Colemêrg]]ê çiya bilind û asê dibin ku bilindahiya wan digêje 4000 mêtreyan.<ref>Cheterian, Vicken (2015). Open Wounds: Armenians, Turks and a Century of Genocide. Oxford and New York City: Oxford University Press. p. 65. ISBN 978-1-84904-458-5. As a result of policies such as these, the expression Armenian Plateau, which had been used for centuries to denote the mountainous highlands around Lake Van and Lake Sevan, was eliminated and replaced by the expression 'eastern Anatolia'.</ref> === Bakurê Torosan === Li Bakurê Torosan ji aliyê başûr ji [[Gurgum]]ê û [[Semsûr]]ê despêkê heya [[Sêwas|Sêwazê]], ji Sêwasê heya [[Qers]]ê herêmên jorîn û bilind û çiyayên li herêma jorîn ên Bakurê Kurdistanê vedigire. Bi bandora çiyayên torosan ku rê ber avhewaya germa jêrîn a [[Deryaya Navîn]] hatiye girtin ku ji ber bandora çiyayên torosan herêmên jorîn li gorî herêmên jêrîn hênik e. Li herêma çiyayî jorîn li gel çiyayên bilind, deştên bilind ên tektonîk ên wekî [[Deşta Meletiyê]], [[Deşta Mûşê]] [[Deşta Erziromê]], [[Deşta Ezirganê]] û [[Deşta Îdirê]] heye ku bilindahiya navîn a ji asta deryayê 1500 mêtre ye. Xalên herî bilind ên Bakurê Kurdistanê li herêma jorîn e ku çiyayên bilind wekê [[Çiyayê Agirî]], [[Sîpanê Xelatê|Çiyayê Sîpanê]] [[Nemrûd (volkan)|Çiyayê Nemrûdê]] a Bidlîsê ku her sê çiya çiyayên volkanîk ên vemirandî ne li vê herêmê ne. Çiyayê volkanîk a Tendûrekê û [[Cîlo|Çiyayê Cîloyê]] li vê herêmê ye. Di heman de herêma jorîn jêderka çemên [[Dîcle|Dicle]] û [[Firat]]ê ye ku ev her du çem ji herêma jorîn derdikevin. (Her çiqas Dîcle çemekî herêma jêrîn be jî lê bi nizilîna binê erdê re çavkaniya xwe yê sereke ji Gola Xezer a Xarpêtê werdigire) Çemê Miradê, Çemê Munzirê û Çemê Avareş a Ezirganê ku bi hev re çavkaniyên girîng ên Firatê ne li herêma jorîn e. Jiber hewaya hênik serê çiyayên bilind ên wekê Çiyayê Agirî û Çiyayê Sîpanê her dem qeşahirtî ye. [[Gola Wanê]] ku goleke tektonîk e li herêma jorîn e. === Başûrê Torosan === Berevajiyê herêma jorîn herêma jêrîn a başûrê torosan ji xeynî hinek deveran bi gelemperî deşt, berrî rast û germiyan e. Li herêma jêrîn ji Dîlok û Rihayê heya Siwêregê cih bi cih bi girik in. Piştî Siwêregê Çiyayê Qerejdaxê despêdike heya ku digihêje çiyayên Mazî û Mêrdînê. Çiyayê volkanîk a Qerejdaxê çiyayeke serbixwe ye ku bi bilindahiya 1.952 mêtreyê li ser deşta di navbera [[Amed]] û [[Riha]]yê de cih digire. Çiyayên Maziyê çiyayeke volkanîk ê herêma jêrîn e. Li herêma botan çiyayên Herekol û Cûdî cih digirin ku rêzeke çiyayî ya asê û bilind ên ku ber bi Başûrê Kurdistanê û Rojavayê Kurdistanê ve diçin. Li rojava Deşta Dîlokê û Deşta Tilbişarê û li dorhêla Amedê jî, Deşta Gewran û Deşta Amedê hene. Deşta Gewran di navber a [[Erxenî]] û Qerejdaxê de cih digirê ku berfirehiya deştê 15 hezar hektar berfireh e. Berfirehiya Deşta Amedê 40 hezar hektar berfireh e. Li Rihayê Deşta Heranê berfirehê heye ku di warê çandiniyê de deşteke girîng e. Yek ji deştên girîng ên herêma jêrîn Deşta Mêrdînê ye ku bi Deşta Heranê re qadê herî girîng ên çandiniyê ne.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.britannica.com/place/Taurus-Mountains |sernav=Taurus Mountains {{!}} mountains, Turkey {{!}} Britannica |malper=www.britannica.com |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-04-15 }}</ref> === Parêzgeh û navendên parêzgehên Bakurê Kurdistanê === {| class="wikitable" style="width:600px;" |+ |- ! Parêzgeh !! Navçe / serbajar !! Nexşe |- ! [[Adiyeman (parêzgeh)|Adiyeman]] || [[Aldûş]], [[Bêsnî]], [[Komîşîr]], [[Semîsad]], '''[[Semsûr]]''', [[Sergol]], [[Sincik]], [[Tût]] || [[Wêne:Navçeyên Semsûrê.png|80px]] |- ! [[Agirî (parêzgeh)|Agirî]] || [[Avkevir]], [[Bazîd]], [[Dutax]], [[Giyadîn]], [[Patnos]], '''[[Qerekose]]''', [[Xamûr]], [[Zêtka]] || [[Wêne:Navçeyên Agiriyê.png|80px]] |- ! [[Batman (parêzgeh)|Batman]] || '''[[Êlih]]''', [[Heskîf]], [[Hezo]], [[Kercews]], [[Qabilcewz]], [[Qubîn]] || [[Wêne:Navçeyên Batmanê.png|80px]] |- ! [[Bidlîs (parêzgeh)|Bidlîs]] || '''[[Bidlîs]]''', [[Elcewaz]], [[Motkî]], [[Norşîn]], [[Tetwan]], [[Xelat]], [[Xîzan]] || [[Wêne:Navçeyên Bidlîsê.png|80px]] |- ! [[Bîngol (parêzgeh)|Bîngol]] || [[Azarpêrt]], [[Bongilan]], [[Çêrme]], '''[[Çewlîg]]''', [[Dara Hênî]], [[Kanîreş]], [[Gêxî]], [[Xorxol]] || [[Wêne:Navçeyên Bîngolê.png|80px]] |- ! [[Dêrsim (parêzgeh)|Dêrsim]] || '''[[Mamekî]]''', [[Melkişî]], [[Mêzgir]], [[Pêrtag]], [[Pilemor]], [[Pulur]], [[Qisle]], [[Xozat]] || [[Wêne:Navçeyên Dêrsimê.png|80px]] |- ! [[Diyarbekir (parêzgeh)|Diyarbekir]] || [[Bismil]], [[Çêrmûg]], [[Çinar]], [[Erxenî]], [[Farqîn]], [[Gêl]], [[Hezro]], [[Hênê]], [[Karaz]], [[Licê]], [[Pasûr]], [[Pîran]], [[Şankuş]]<br>Bajarê Mezin a '''[[Amed]]ê''': [[Bajarê Nû]], [[Payas]], [[Rezik]], [[Sûr]] || [[Wêne:Navçeyên Diyarbekirê.png|80px]] |- ! [[Entab (parêzgeh)|Entab]] || [[Kele]], [[Bêlqîs]], [[Cîngîve]], [[Girgamêş]], [[Îslahiye]], [[Kurudere]], [[Alêban]], [[Tilbişar]], [[Şahînbeg]] || [[Wêne:Navçeyên Entabê.png|80px]] |- ! [[Erdêxan (parêzgeh)|Erdêxan]] || − || [[Wêne:Navçeyên Erdêxanê.png|80px]] |- ! [[Erzîrom (parêzgeh)|Erzîrom]] || [[Aşqela]], [[Azort]], [[Bardîz, Erzîrom|Bardîz]], [[Çêrmik, Erzîrom|Çêrmik]], [[Espîr]], [[Hesenqela]], [[Narman]], [[Norgeh]], [[Oltî]], [[Oxlê]], [[Parsîna Jor]], [[Pasîna Jêr, Erzîrom|Pasîna Jêr]], [[Qereçoban]], [[Qereyazî]], [[Tawûsker]], [[Tatos]], [[Tortim]], [[Xinûs, Erzîrom|Xinûs]]<br>Bajarê Mezin a '''[[Erzîrom]]ê''': [[Palandoken]], [[Yakutiye]] || [[Wêne:Navçeyên Erzîromê.png|80px]] |- ! [[Erzîngan (parêzgeh)|Erzîngan]] || [[Cîmîn|Cimnî]], [[Egîn]], '''[[Ezirgan]]''', [[Gercan]], [[Îlîç]], [[Kemax]], [[Mose]], [[Qerequlak]], [[Têrcan]] || [[Wêne:Navçeyên Ezirganê.png|80px]] |- ! [[Hekarî (parêzgeh)|Hekarî]] || '''[[Colemêrg]]''', [[Çelê]], [[Gever]], [[Şemzînan]] || [[Wêne:Hakkari districts-ku.png|80px]] |- ! [[Îdir (parêzgeh)|Îdir]] || [[Başan]], '''[[Îdir]]''', [[Qulp]], [[Têşberûn]] || [[Wêne:Navçeyên Îdirê.png|80px]] |- ! [[Kilîs (parêzgeh)|Kilîs]] || − || [[Wêne:Navçeyên Kilîsê.png|80px]] |- ! [[Meletî (parêzgeh)|Meletî]] || [[Arabkîr]], [[Arga]], [[Aywalî]], [[Çirmik]], [[Darende]] , [[Erxewan]], [[Hekîmxan]], [[Keferdîz]], [[Melediya kevn]], '''[[Meletî]]''', [[Muhacîr, Meledî|Muhacîr]], [[Qela, Meletî|Qela]], [[Şîro]], [[Yazixan]] || [[Wêne:Navçeyên Meletiyê.png|80px]] |- ! [[Mêrdîn (parêzgeh)|Mêrdîn]] || [[Artuklu]], [[Kerboran]], [[Dêrik]], [[Qoser]], [[Şemrex]], [[Midyad]], [[Nisêbîn]], [[Mehsert]], [[Stewr]], [[Rişmil]] || [[Wêne:Navçeyên Mêrdînê.png|80px]] |- ! [[Mereş (parêzgeh)|Mereş]] || − || [[Wêne:Navçeyên Mereşê.png|80px]] |- ! [[Mûş (parêzgeh)|Mûş]] || [[Dêrxas]], [[Gimgim]], [[Kop]], [[Milazgir]], '''[[Mûş]]''', [[Tîl]] || [[Wêne:Navçeyên Mûşê.png|80px]] |- ! [[Osmaniye (parêzgeh)|Osmaniye]] || − || [[Wêne:Osmaniye districts.png|80px]] |- ! [[Qers (parêzgeh)|Qers]] || [[Cilawûz]], [[Dîxor]], [[Kaxizman]], '''[[Qers]]''', [[Sarîqamîş]], [[Selîm, Qers|Selîm]], [[Şûrêgel]], [[Zarûşad]] || [[Wêne:Navçeyên Qersê.png|80px]] |- ! [[Riha (parêzgeh)|Riha]] || [[Bêrecûk]], [[Curnê Reş]], [[Hewenc]], [[Herran]], [[Kaniya Xezalan]], [[Pirsûs]], [[Serê Kaniyê]], [[Sêwreg]], [[Wêranşar]], [[Xelfetî]]<br>Bajarê Mezin a '''[[Riha]]yê''': [[Eyûbî, Riha|Eyûbî]], [[Qerekoprî]] (Pira Reş), [[Xelilî]] || [[Wêne:Navçeyên Rihayê.png|80px]] |- ! [[Sêrt (parêzgeh)|Sêrt]] || [[Dih]], [[Hawêl]], [[Misirc]], '''[[Sêrt]]''', [[Şêrwan]], [[Tilo]], [[Xisxêr]] || [[Wêne:Navçeyên Sêrtê.png|80px]] |- ! [[Sêwas (parêzgeh)|Sêwas]] || [[Macîran]], [[Qoçgîr]],[[Dîvrîgî]], || [[Wêne:Navçeyên Sêwasê.png|80px]] |- ! [[Şirnex (parêzgeh)|Şirnex]] || [[Basan]], [[Cizîr]], [[Elkê]], [[Hezex]], [[Qilaban]], [[Silopî]], '''[[Şirnex]]''' || [[Wêne:Navçeyên Şirnexê.png|80px]] |- ! [[Wan (parêzgeh)|Wan]] || [[Bêgirî]], [[Ebex]], [[Elbak]], [[Erdîş]], [[Ertemêtan]], [[Miks]], [[Qerqelî]], [[Mehmûdî]], [[Şax]], [[Payîzava]], [[Westan]], [[Rêya Armûşê]], [[Tuşpa]] || [[Wêne:Navçeyên Wanê.png|80px]] |- ![[Gumuşxane|Gumusxane]] |[[Şiran|Şirân]], [[Kelkit|Kêlkît]] |[[Wêne:Gumusxane.jpg|alt=Gumusxane Qert|çep|frameless|93x93px]] |- ! [[Xarpêt (parêzgeh)|Xarpêt]] || [[Baskîl]], [[Dep]], [[Egîna Jêrîn]], [[Keban]], [[Maden]], [[Palo]], [[Qerebaxan]], [[Qowanciyan]], '''[[Xarpêt]]''', [[Xulaman]] [[Xûx]] || [[Wêne:Navçeyên Xarpêtê.png|80px]] |- ! [[Xetay (parêzgeh)|Xetay]] || − || [[Wêne:Hatay location districts.png|80px]] |} == Avhewa == Çiyayên [[Toros]]an wekî dîwarekî bilind avhewaya bejahî ya jorîn nahêle derbasî herêma jêrîn bibe. Li gorî başûrên torosan, bakurê torosan rûerd gelek bilind e ku ev jî di warê avhewayê de cihêrengî cêdike. Herêma jorîn li gorî herêma jêrîn di mehên havînan de hênik e di mehên zivistanan de sar û bi berf e. Germahiya navînî ya herêma jorîn di navbera 25 û 30 pile de diguhere. Zivistana herêma jorîn sar e ku di mehên zivistanan de germahiya herêma jorîn heta -24 û -30 pileyan dadikeve. Bajarên [[Erzirom]] û [[Qers]]ê bajarên herî bilind û sar ên Kurdistanê ne ku bi mehan berf li erdê dimîne. Di mehên zivistanan de li herêmên çiya û bilind ên wekî [[Wan]], [[Şirnex]], [[Sêrt]], [[Colemêrg]], [[Erzirom]] û [[Qersê]] berfeke zêde dibare. Berfa zêde hinek caran dibe sedema aşîtan ku ji girên bilind têne xwarê. Li rojavayê, li herêmên bajarên [[Elezîz]], [[Meledî]], [[Semsûr]] û [[Mereşê]] rûerd hewqas ne bilind e. Her çiqas çiya û girik hebin jî rûerd navrast e. Baran zêde dibarê û li gorî hinek deverên herêma jorîn di mehên zivistanan de hênik e. Rêza Torosan nahêlin ku hewaya germ a Deryaya Navîn ji herêma jêrîn ber bi herêma jorîn ve here. Ji ber vê yekê di mehên havînan de li herêma başûrê torosan hewa gelek germ û ziwa ye. Ev jî li bajarên [[Dîlok]], [[Riha]], [[Amed]] û [[Mêrdîn]]ê dibe sedema germahiyeke zêde. Li herêma jêrîn germahî li siyê 40 - 45 pile ye. Di mehên zivistanan de herêm bi gelemperî bi baran e û berf kêm e. Ji bilî çend deşt, rast, navrast û beriyan, Kurdistan welatekî çiyayî ye. Çiya, cih û avhewaya Kurdistanê mercên dar û daristanan çêdikin. Berê piraniya çiya û herêmen Bakurê bi daristan bûn. Ji ber xizanî û nezaniyê sal bi sal xelk dar û beran dibire û ji bo şewatê bi kar tînin. Ji aliyê din ve li herêmên ku erd û zevî kêm in, daristanan dibirin û cîhên wan dikin erd. Li wir çandiniyê dikin. Di van salên dawî de dewleta Tirk ji bo şikandina şerê gerîlla agir berdidin daristanên Bakur û ew dişewtînin. Li Bakur darên berû, mazî, benav, benîşt, qizwan, hevirs û merx hene. Li ber çem û cihên avî ji darên gûz, spîndar û bih jî gelek in. == Dîrok == {{Gotara bingehîn|Dîroka Bakurê Kurdistanê}} === Pêşdîrok === [[Wêne:Göbekli Tepe, Urfa.jpg|thumb|çep|Dîmenek ji girê arkeolojîk ê Girê Mirazan ku dîroka girê ji 10.000 salên {{bz}} vedigere.]] [[Wêne:Hasankeyf Castle.jpg|thumb|çep|Dîmenek ji Heskîfa kevn û Şûnwarên Heskîfê ku dîroka niştecîbûna mirovî ji 12.000 salên {{bz}} ve vedigeriyaye.]] Bakurê Kurdistanê wekî deverên din ên [[Kurdistan]]ê yek ji cihê herî kevn ên cîhanê ye ku malavaniya mirovahiyê kiriye. Di lêkolînên arkeolojîk ên ku li qadên arkeolojîk ên li navçeyên [[Bismil]]ê, [[Erxenî]] û [[Farqîn]] a [[Amed]]ê hatine kirin de delîlên jiyana mirovan hatiye dîtin. Li gorî lêkolînên arkeolojîk ên li Gira Kortikê derketiye holê ku ji 10.400 û 9.250 salê {{bz}} vir ve jiyana niştecihbûyî li [[Kurdistan]]ê heye. Di lêkolînên arkeolojîk de li heman herêmê li [[Girê Berêçemê]] ku li navçeya [[Erxenî]] ya Amedê ye delîlên jiyanê hatiye dîtin ku diroka wî ji 8.000 salên berê zayînê vedigere.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.sur.bel.tr/tarihce |sernav=Dîroka Bakurê Kurdistanê |malper=web.archive.org |roja-gihiştinê=2024-10-21 |roja-arşîvê=2020-05-20 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20200520182027/http://www.sur.bel.tr/tarihce |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Bermahiyên ji serdemên paleolîtîk û mezolîtîkê di [[Şikeftên Hasûnî]] ya li nêzîkê [[Farqîn]]ê û [[Şikeftên Hîlarê]] ya li nêzîkî navçeya [[Erxenî]] yê hatine tespîtkirin. Yek ji cih ên herî kevn ên li Bakurê Kurdistanê ku malavaniya mirovahiyê kiriye cihên neolîtîkên wekî [[Newala Çorî]] û [[Girê Mirazan]] e ku dîroka wan ji sedsala 10ê {{bz}} vedigere.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.wmf.org/blog/celebrating-our-new-affiliation-global-heritage-fund/preservation_by_design_partnerships/current_projects/gobekli_tepe_turkey |sernav=All Posts |malper=World Monuments Fund |roja-gihiştinê=2024-10-21 |ziman=en }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=http://whc.unesco.org/en/tentativelists/5612/ |sernav=The Archaeological Site of Göbeklitepe - UNESCO World Heritage Centre |malper=web.archive.org |tarîx=2018-03-31 |roja-gihiştinê=2024-10-21 |roja-arşîvê=2018-03-31 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20180331174301/http://whc.unesco.org/en/tentativelists/5612/ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Tê texmîn kirin ku Girê Mirazan perestgeha herî kevn ê cîhanê ye. Niştecihbûnên li herêmê li dora 9.000 salên berî zayînê wekî şûnwarên neolîtîk ên [[Neolîtîka A ya berî Cervaniyê]] li nêzîkî Hewza Îbrahîm e (Gola Masiyan) ku li [[Riha]]yê ye derketiye holê. Navçeya Heskîfa kevn ku niha di bin ava Bendava Heskîfê de maye yek ji qadên arkeolojîk ên Bakurê Kurdistanê bû. Di lêkolînên arkeolojîk ên ku li Girê Heskîfê hatibûn kirin de hatiye dîtin ku jiyana mirovî li [[Heskîf]]ê ji 3.500 sal berê zayînê heya 12.000 salên berê zayînê diçe. Şûnwarê kevnar a Heskîfê li gel hemî hewlên nerazîbûna li dijî bendavê bi [[Bendava Heskîfê]] ku ji aliyê dewleta tirk ve li ser [[Dîcle|Çemê Dîcleyê]] hatiye avakirin dimîne di bin avê de. Heskîf a kevn bi bilind bûna avê re di 20ê gulana sala 2020an de bi temamî di bin avê de winda bûye.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.nytimes.com/2020/07/05/world/middleeast/turkey-erdogan-hasankeyf-Ilisu-dam.html |sernav="An Ancient Valley Lost to 'Progress'" }}</ref> Di vê serdemê de ji ber ku Bakurê Kurdistanê beşek ji Heyva Biadan a kevnar e Bakurê Kurdistanê bi awayekê bi lez ketiye bin bandora Şoreşa Neolîtîk a ku çandinî lê berbelav bûye. === Serdema kevnare === [[Wêne:Near East 1400 BCE.png|thumb|çep|Rengê zer a tarî di 1400 salê {{bz}} de serweriya mêtaniyan destnîşan dike.]] Li navçeya Heranê ya bi ser parêzgeha [[Riha]]yê ve belgeyên ku bi tîpên mixî hatiye nivîsandin hatine dîtin ku dîroka belgeyê ji 2300 salên berê zayînê ve vedigere.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Chow |pêşnav=Y. W. |paşnav2=Pietranico |pêşnav2=R. |paşnav3=Mukerji |pêşnav3=A. |tarîx=1975-10-27 |sernav=Studies of oxygen binding energy to hemoglobin molecule |url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/6 |kovar=Biochemical and Biophysical Research Communications |cild=66 |hejmar=4 |rr=1424–1431 |doi=10.1016/0006-291x(75)90518-5 |issn=0006-291X |pmid=6 }}</ref><ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Anderson |pêşnav=T. R. |paşnav2=Slotkin |pêşnav2=T. A. |tarîx=1975-08-15 |sernav=Maturation of the adrenal medulla--IV. Effects of morphine |url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/7 |kovar=Biochemical Pharmacology |cild=24 |hejmar=16 |rr=1469–1474 |doi=10.1016/0006-2952(75)90020-9 |issn=1873-2968 |pmid=7 }}</ref> Di nav van belgeyan de belgeyek heye ku diyar dike ku li [[Herran]]ê di [[Perestgeha Sîn]] de peymanek hatiye çêkirin. Di vê heyamê de Bakurê Kurdistan yek ji navendên herî girîng ên baweriya pagan bû ku perestgehên xwedawendê heyvê [[Sîn]] û xwedawendê rojê [[Utu]] hebûn. Li gorî belgeyên dîrokî di sala 2000ê {{bz}} de mîtaniyên hurî li Bakurê Kurdistan bicih bûne. Mîrekiya herî hêzdarê vê serdemê mîrektiya mîtaniyên hurî ye ku li [[Amed]]ê hatiye avakirin. [[Mîtanî|Împeratoriya Mîtanî]] wekî hêzeke herêmî ya bihêz bû ku li bakur bi hîtîtiyan re, li rojava bi Misrê re, li başûr bi kassîtan re û li rojhilat jî bi asûriyan re sinorê împeratoriyê hebû.<ref>{{Jêder-kovar |tarîx=2014 |sernav=Levantine Polities under Mittanian Hegemony |url=https://www.academia.edu/7479998/Levantine_Polities_under_Mittanian_Hegemony |kovar=Constituent, Confederate, and Conquered Space |rr=11 }}</ref> Yek ji şaristaniyên mezin hîtîtîbûn ku di salên 1750 û 1650yên {{bz}} de li herêmên bakur û rojavayê Kurdistan a îro şaristaniyeke mezin avakirine. Hîtîtî gelekî hind û ewropî bûn ku yek ji yekem şaristaniyên mezin ên Serdema Bronzê bûn ku şaristaniyeke mezin li herêmên Bakurê Kurdistanê, [[Rojavayê Kurdistanê]] û li tevahiya [[Anatolya]]yê ava kirine. Tê texmîn kirin ku hîtîtî ji [[Deryaya Reş]] wêdetir hatine û di destpêka hezarsala 2em ê {{bz}} de li tevahiya Anatolyayê û li hinek deverên [[Kurdistan]]ê bi cih bûne. Hîtîtiyan rêzeke serwerî ava kirine ku di nav de [[Padîşahiya Kussarayê]] (sala 1750 {{bz}}), [[Padîşahiya Kaneşê]] an Neşa (salên 1750 û 1650 {{bz}}) û li dor sala 1650yê {{bz}} de împeratoriyeke bi mezinahiya navîn avakirine ku navenda împeratoriyê bajarê [[Hattusa]]yê bû<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Kloekhorst |pêşnav=Alwin |paşnav2=Waal |pêşnav2=Willemijn |tarîx=2019-12-01 |sernav=A Hittite Scribal Tradition Predating the Tablet Collections of Ḫattuša? |url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1515/za-2019-0014/html |kovar=Zeitschrift für Assyriologie und vorderasiatische Archäologie |ziman=de |cild=109 |hejmar=2 |rr=189–203 |doi=10.1515/za-2019-0014 |issn=1613-1150 }}</ref><ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Kloekhorst |pêşnav=Alwin |tarîx=2020 |sernav=The Authorship of the Old Hittite Palace Chronicle (CTH 8): A Case for Anitta |url=https://www.journals.uchicago.edu/doi/10.1086/709313 |kovar=Journal of Cuneiform Studies |ziman=en |cild=72 |rr=143–155 |doi=10.1086/709313 |issn=0022-0256 }}</ref> [[Wêne:A Mede King relief in Louvre Museum, Paris.jpg|thumb|Rolyefa qiralekî [[med]]î li Muzexaneya Louvre ya Parîsê.]] Di salên 550 û 650 yê {{bz}} de medî li Bakurê Kurdistanê, li seranserê Kurdistanê, Anatoliya û li seranserê [[Îran]] a îro împeratoriyeke mezin ê berfireh ava kirine. Medî cara ewil bi qralê asûrî Salmaneser III hatine nasîn kirin. Di nivîsarên di serdema Selmaneser (858-824 {{bz}}) de bi navê "Mada" hatine tomarkirin. Tê texmîn kirin ku di dawiya hezarsala 2ê {{bz}} de pêşiyên mediyan li herêma [[Rojavayê Kurdistanê]] ya îro derketine û bi belavbûna wan re di salên paşerojê de sinorên Medyayê di heyama çend sed salan de her ku çûye berfirehtir bûye.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Cambridge history of Iran. 2: The Median and Achaemenian periods / ed. by Ilya Gershevitch |weşanger=Cambridge Univ. Pr |tarîx=1985 |isbn=978-0-521-20091-2 |çap=6. print |cih=Cambridge |paşnavê-edîtor=Gershevitch |pêşnavê-edîtor=Ilya }}</ref> Medî bi kêmanî ji sedsalên 12 û 11ê berî zayînê de li rojavayê Îranê û li Rojhilata Kurdistanê ya îro jiyan kirine. Bandora wan ê li temamiya herêmê ji nîvê duyem a sedsala 8ê berî zayînê ve dest pê kiriye.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The culture and social institutions of ancient Iran |paşnav=Dandamaev |pêşnav=M. A. |weşanger=Cambridge Univ. Press |tarîx=2004 |isbn=978-0-521-61191-6 |çap=1 |cih=Cambridge |paşnav2=Lukonin |pêşnav2=Vladimir Grigorʹevič |paşnav3=Kohl |pêşnav3=Philip L. |paşnav4=Dandamaev |pêşnav4=M. A. }}</ref> Di serdema vê demê de îhtimaleke mezin ku gelên hind û îranîaxiv ji di beriya medan de bi kêmî ve 500 û 1000 sal berê li Rojhilata Kurdistanê û Îranê bi cih bûne. Piraniya zanyaran bawer dikin ku hatina nifûsa hind û îranîaxiv ji bo Rojhilata Kurdistanê û Îranê tenê bi koçberiyeke girseyî pêk nehatiye. Hatina hind û îraniyan di destpêkê hezarsala 2ê {{bz}} de bi komên piçûk ên koçber hêdî hêdî ji aliyê bakurê rojhilat ve di heyamek dirêj de ber bi rojava ve hatine. Ev komên koçber bi demê re dibin sedema afirandin komên çandî û zimanî yên cihêreng ku yek ji wan koman di dawiyê bi navê medî hatine binavkirin û medî derketine holê.<ref>{{Jêder-kovar |tarîx=2021 |sernav=The Median Confederacy |url=https://www.academia.edu/34285360 |kovar=King of the Seven Climes |rr=39 }}</ref> === Serdema navîn === [[Wêne:Xanedanamerwaniyan.svg|thumb|çep|Nexşeya Xanedaniya Merwaniyan.]] Di serdema navîn de Bakurê Kurdistanê derbasî rêveberiyên desthilatdariyên herêmî dibe. [[Xanedana Merwaniyan|Xanedaniya Merwaniyan]] ku xanedaniyeke kurd bû ku serdema navîn de li Bakurê Kurdistanê hikûm kiriye. Xanedaniya Merwaniyan di sala 982ê {{pz}} de ji aliyê [[Bazê Dostikî]] ve hatiye damezrandin. Damezrênerê Xanedaniya Merwaniyan Bazê Dostikî bi şervanî ya xwe navdarî bidest xistiye. Bazê Dostikî ji nîvê sedsala 10an ve li Bakurê Kurdistanê dest bi bidest xistina bajaran kiriye. Di destpêkê de ber bi başûr ve diçe û [[Erdîş]]ê û çeperên li derdora navçeyê bidest dixe. Piştre bandora xwe xurt dike [[Amed]], Farqîn û [[Nisêbîn]]ê ku di bin desthilatdariya buweyhiyan de bûn bidest dixe.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Stein |pêşnav=J. M. |tarîx=1975-09-15 |sernav=The effect of adrenaline and of alpha- and beta-adrenergic blocking agents on ATP concentration and on incorporation of 32Pi into ATP in rat fat cells |url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/12 |kovar=Biochemical Pharmacology |cild=24 |hejmar=18 |rr=1659–1662 |doi=10.1016/0006-2952(75)90002-7 |issn=0006-2952 |pmid=12 }}</ref> Herêma ku Xanedaniya Merwaniyan lê hatibû avakirin erdnîgariyeke mezin ê bi navê zewezân bû ku ev erdnîgarî herêmeke berfireh vegirtiye ku sinorên herêma xanedaniyê li başûr ji bakurê [[Mûsil]]ê dest pê dikir heta sinorê [[Xelat]]ê, li rojhilat ji bajarê [[Selmas]] a [[Rojhilata Kurdistanê]] despê dikir û li rojava heya [[Amed]]ê dirêj dibû. Paytexta xanedaniyê [[Farqîn|Meyafariqînê]] bû (navçeya [[Farqîn]] a îro) ku xanedanî nêzîkî 100 salan li deverên ku bakur, rojhilat û başûrê [[Kurdistan]]ê vedigire, hikûm kiriye.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Wasil ibn 'Ata' als Prediger und Theologie |paşnav=ʻAṭāʼ |pêşnav=Wāṣil ibn |weşanger=BRILL |tarîx=1988 |isbn=978-90-04-08369-1 |ziman=en |url=https://books.google.de/books?id=tPsUAAAAIAAJ&lpg=PA623&dq=The%20Encyclopedia%20of%20Islam,%20Volume%206,%20marwan&hl=tr&pg=PA624#v=onepage&q=The%20Encyclopedia%20of%20Islam,%20Volume%206,%20marwan&f=false }}</ref> Di sala 1085an de artêşa selçûqiyan êrîşê axa merwaniyan (Bakurê Kurdistanê) dike piştê şerekî dijwar piraniya axa merwaniyan dagir dike. Mîrê merwanî yê dawî Mensur heta mirina xwe ya sala 1096an li Cizîrê jiyan dike. Heya sala 1171ê bi damezrandina dewleta eyûbîyan hinek herêmên Bakurê Kurdistanê ku ji aliyê salçuqiyan ve hatibû dagirkirin beşdarî axa eyûbiyan bûye. Her çiqas dewleta eyûbîyan tevahiya [[Kurdistan]]ê bidest nexe lê di serdema xwe ya herî berfireh de li herêmeke berfirehê wekê [[Misir]], [[Sûriye]], [[Iraq]], [[Hecaz]], [[Filistîn]], [[Lîbya]], [[Yemen]] û li [[Şam (herêma erdnîgarî)|Herêmên Şamê]] (Levant) serwerî kiriye.<ref name="Özoğlu2004"/><ref name="Özoğlu2004">{{Jêder-kitêb |sernav=Kurdish notables and the Ottoman state: evolving identities, competing loyalties, and shifting boundaries |paşnav=Özoğlu |pêşnav=Hakan |weşanger=State Univ. of New York Press |tarîx=2004 |isbn=978-0-7914-8556-9 |cih=Albany, NY |series=SUNY series in Middle Eastern studies }}</ref> Dewleta Eyûbî bandoreke veguherîner li herêmê dike nemaze bandoreke veguherîner Misirê kiriye ku berê di bin serweriya xîlafeteke şîe de bû, Misir di serdema eyûbiyan de dibe navendeke aborî û çandî ya herêmê bi hêza siyasî û leşkerî ya serdest.<ref name="Özoğlu2004" /> Damezrênerê dewleta eyûbîyan Selahedîn Eyûbî rêveber û leşkerekî kurd ku [[Tikrît]]ê ji dayîk bûye. Bavê [[Selahedînê Eyûbî|Selahaddînê Eyûbî]], [[Necmedînê Eyûbî|Necmeddînê Eyûbî]] li bajarê [[Divîn]]ê jiyan kiriye ku bajêr di wê demê de di bin desthilatdariya xanedana kurd a [[Xanedana Şedadiyan|Xanedana Şedadîyan]] de bû.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.bookrags.com/biography/saladin/ |sernav=Saladin Biography |malper=web.archive.org |tarîx=2017-08-30 |roja-gihiştinê=2024-10-23 |roja-arşîvê=2017-08-30 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20170830055141/http://www.bookrags.com/biography/saladin/ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://search.worldcat.org/title/3072517 |sernav=From Saladin to the Mongols : the Ayyubids of Damascus, 1193-1260 {{!}} WorldCat.org |malper=search.worldcat.org |roja-gihiştinê=2024-10-23 |ziman=en }}</ref> === Serdema nûjen === ==== Xweseriya mîrekiyên Kurdistanê û Serhildana Şêx Ubeydullahê Nehrî ==== [[Wêne:Kurdish states 1835.png|thumb|Padîşahiya Serbixwe û Mîrekiyên Xweser ên Kurd li dora 1835 (li gorî Dr Michael Izady).]] Di tomarên bacê de (an lênivîsk) ya ku dîroka wî vedigere sala 1527an, behsa herêmek bi navê ''Wilayet-i Kurdistan'' ([[Eyaleta Kurdistanê]]) dike ku tê de behsa 7 mîrekiyên mezin û 11 mîrekiyên biçûk dike. Di belgeyê de mîrektiyên kurdan wekî eyalet (dewlet) hatiye binavkirin ku ev yek nîşana xweseriya mîrektiyên [[Kurdistan]]ê ne. Di fermaneke (fersûma împeratorî) hatiye nivîsandin ku Silêmanê Yekem li dora sala 1533an de rêgezên mîrasî û peyrewiyê di nav begên Kurdistanê de diyar dike. Mîrektiyên Kurdistanê di nav xanedaniya osmaniyan de her dem bi awayeke otonom mane yan jî tu caran dest ji statûya otonomiyan (xweserî) bernedane. Xanedaniya osmanî di destpêka sedsala 19an de dest bi parastina desthilatdariya xwe yê li herêmê kiriye. Ji ber metirsî ya serbixwebûna mîrekiyên kurdan, osmaniyan xwestiye ku bandora wan bişkîne û wan bixe bin kontrola dewleta navendî ya Konstantînopolê. Lêbelê dijberî ya mîrektiyên kurd ku ji aliyê desthilatdariya osmaniyan ve pêk hatiye ji sala 1840an û pê ve li herêmê dibe sedema bêaramiyeke zêde. Osmaniyan di cihê mîrektiyan de şêxên sofî û fermanên dînî derdixe pêş ku bandora şêxên sofî li herêmê zêde dibe. Yek ji giregirên sofî yên navdar [[Şêx Ubeydullahê Nehrî]] bû ku li herêma di navbera [[Gola Wanê]] û [[Ûrmiye|Ûrmiyê]] de dest bi serhildanê kiriye. Devera ku di bin destê wî de bûn hem herêmên osmanî û hem jî yên qacaran werdigirt. Şêx Ubeydullahê Nehrî wekî yek ji rêberên pêşîn ên ku di nav kurdan de ramanên neteweperestî yên nûjen peyda kiriye tê hesibandin. Şêx Ubeydullahê Nehrî nameyekê ji bo cîgirê balyozxaneya [[Brîtanya]]yê re şandiye û nameyê de hatiye wiha nivîsiye: "Neteweya kurd miletekî cuda ye. Em dixwazin karê me di destê me de be".<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Bhagwat |pêşnav=V. M. |paşnav2=Ramachandran |pêşnav2=B. V. |tarîx=1975-09-15 |sernav=Malathion A and B esterases of mouse liver-I |url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/14 |kovar=Biochemical Pharmacology |cild=24 |hejmar=18 |rr=1713–1717 |doi=10.1016/0006-2952(75)90011-8 |issn=0006-2952 |pmid=14 }}</ref> ==== Rûxandina osmaniyan ==== Her çiqas dîroka hemû kurdan têkildarî hemû kurdan be jî, her parçeyekê Kurdistanê di dîroka Kurdistanê de xwedî ciheke taybet e. Heta îlan kirina komara [[Tirkiye]]yê jî qedera her sê parçeyên Kurdistanê (rojava, başûr, bakur) wek hev bû û ji bo qedera xwe ya sedsalan li benda rûxandina [[Împeratoriya Osmanî]]yan bû.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.britannica.com/place/Kurdistan |sernav=Kurdistan {{!}} History, Religion, & Facts {{!}} Britannica |malper=www.britannica.com |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-04-15 }}</ref> Piştî [[Şerê cîhanî yê yekem]], xanedaniya osmaniyan ji aliyê gelek aliyan ve, nemaze ji aliyê dewletên ewropayî ve hatibûn desteser kirin. Hêj şerê cîhanê berdewam dikir, herêmên Yemen, Iraq û Sûrî ji xanedaniya osmanî têne cûda kirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://thekurdishproject.org/history-and-culture/kurdish-history/ |sernav=Learn About Kurdish History |malper=The Kurdish Project |ziman=en-US |tarîxa-gihiştinê=2023-04-15 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.cfr.org/timeline/kurds-long-struggle-statelessness |sernav=Timeline: The Kurds’ Quest for Independence |malper=Council on Foreign Relations |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-04-15 }}</ref> Li vir Rojavayê Kurdistanê û Başûrê Kurdistanê jî ketin bin mandateriya brîtaniyan a li van welatan. Li van herdu welatan ji aliyê brîtaniyan û bi destê ereban du dewlet hatin ava kirin û têkoşîna kurdên van parçeyan hem li gel îngilîzan hem jî li gel van dewletên ereban bûn. Piştî şerê cîhanî yê yekem Bakurê Kurdistanê û [[Anatolya]] ji aliyê dewletên ewropayî ve hatine girtin. Di encamê de di 10ê tebaxa sala 1920an de di navbera dewletên ewropayî û osmaniyan de [[Peymana Sevrê]] hatiye destnîşan kirin. Bi dûçûna vê peymanê di navbera Anatolya û Îranê de avabûna du dewletan hatibû pejirandin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.institutkurde.org/en/institute/who_are_the_kurds.php |sernav=Who Are the Kurds? |malper=Institutkurde.org |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-04-15 }}</ref> Bajarê Wanê wek sinorek bimîne, li rojava û başûrê [[Wan]]ê biryara herêma xweser ya Kurdistanê û li bakurê Wanê biryara herêma xweser ya Ermenistanê hatibû destnîşan kirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://gov-wa.nt.am/?lang=en |sernav=The Government of the Republic of Western Armenia (Armenia) – Official website |malper=gov-wa.nt.am |tarîxa-gihiştinê=2023-04-15 |tarîxa-arşîvê=2023-04-15 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20230415115927/https://gov-wa.nt.am/?lang=en |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> ==== Serhildana Koçgiriyê ==== {{Gotara bingehîn|Serhildana Qoçgiriyê}} [[Wêne:Alîşêr Efendî & Zarîfe Xatun.jpg|thumb|çep|Wêneyê Elîşêr û Zerîfe Xatûn]] Serhildana Koçgirî serhildaneke kurd bû ku li dijî nenaskirina mafên kurdan ku li herêma koçgîriyan û li Bakurê Kurdistanê pêk hatiye qewimiye. Serhildan piştê ku daxwaza otonomî ya kurdî nayên qebûl kirin û [[Nûrî Dêrsimî]] tê girtin di 21ê sibata sala 1921ê de hatiye destpêkirin.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Olson |pêşnav=Robert |paşnav2=Rumbold |pêşnav2=Horace |tarîx=1989 |sernav=The Koçgiri Kurdish Rebellion in 1921 and the Draft Law for a Proposed Autonomy of Kurdistan |url=https://www.jstor.org/stable/25817079 |kovar=Oriente Moderno |cild=8 (69) |hejmar=1/6 |rr=41–56 |issn=0030-5472 }}</ref><ref name="Olson1991">{{Jêder-kitêb |sernav=The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880 - 1925 |paşnav=Olson |pêşnav=Robert W. |weşanger=Univ. of Texas Press |tarîx=1991 |isbn=978-0-292-77619-7 |çap=1. paperbacj printing |cih=Austin }}</ref> Piştî ku [[Peymana Sevrê|Peymana Sêvrê]] hatiye îmzekirin, kurd zêdetir pê bawer bûn ku bi kêmanî dikarin xwe bigihîjin rêveberiyeke otonom. [[Evdilqadirê Ubeydullah]] kurê [[Şêx Ubeydullahê Nehrî]] û serokê [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] piştgirî dide fikra otonomiya kurdî yê ku li Bakurê Kurdistanê were avakirin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Kurdish notables and the Ottoman state: evolving identities, competing loyalties, and shifting boundaries |paşnav=Özoğlu |pêşnav=Hakan |weşanger=State Univ. of New York Press |tarîx=2004 |isbn=978-0-7914-5993-5 |cih=Albany, NY |series=SUNY series in Middle Eastern studies }}</ref> Lê [[Nûrî Dêrsimî]] û [[Elîşêr]] ji otonomiyê wêdetir dixwestin ku li gorî xala 64ê ya peymanê Kurdistaneke serbixwe ava bikin.<ref name="Olson1991"/> Piştî van hewldanên ji bo otonomiya kurdî, kurdên derdorî [[Dêrsim (herêm)|Dêrsimê]] dest bi amadekariya rûbirûbûna dawî ya bi neteweperestên tirk re kirin û dest danîn ser gelek depoyên çekan ên tirkan. Di meha cotmeha sala 1920an de bi qasî ku xwe di pozîsyona bihêzbûnê de hîs bikin, Elîşan Beg serokê Refahiye eşîran ji bo serxwebûnê amade dike. Di dawiyê de, di 15ê mijdara sala 1920an de deklerasyonek pêşkêşî kemalîstan kirin ku di deklerasyonê de dixwazin ku leşkerên tirk ji herêmên kurdan derkeve, girtiyên kurd werin berdan û otonomiya kurdan were naskirin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Kurdistan: in the shadow of history |weşanger=The Univ. of Chicago Press |tarîx=2008 |isbn=978-0-226-51928-9 |çap=2 |cih=Chicago |paşnavê-edîtor=Meiselas |pêşnavê-edîtor=Susan |paşnavê-edîtor2=Bruinessen |pêşnavê-edîtor2=Martin van }}</ref><ref>{{Jêder-kovar |tarîx=2018-02-06 |sernav=Rumbold, Sir Horace, eighth baronet (1829–1913) |url=http://dx.doi.org/10.1093/odnb/9780192683120.013.35865 |kovar=Oxford Dictionary of National Biography |weşanger=Oxford University Press }}</ref> Piştre ne qebûl kirina daxwazên kurdan û girtina Nûrî Dêrsimî dibe sedema Serhildana Koçgiriyê. Serhildan bi pêşengiya [[Alîşêr|Elîşêr]], [[Heyder Beg]] û [[Elîşan Beg]] ve di sibata sala 1921ê de li herêma Koçgiriyê, li rojhilatê [[Sêwas]]ê ji aliyê hêzeke çekdar ên kurd ve ku ji 3.000 çekdaran pêk dihatin hatiye destpêkirin. ==== Serhildana Şêx Seîdê Pîranî ==== {{Gotara bingehîn|Serhildana Şêx Seîdê Pîranî}} Yek ji serhildanên Bakurê Kurdistanê [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranî]] ye ku li dijî dagirkirina [[Kurdistan]]ê û nenas kirina mafên kurdan ku ji aliyê rejîma kemalîstan ve hatiye pêkanîn. Serhildana [[Şêx Seîd|Şêx Seîdê Pîranî]] di 13ê sibata sala 1925an de bi serokatiya Şêx Seîd û bi piştgiriya [[Azadî (rêxistin)|Azadî]] li navçeyê [[Licê]] ya [[Amed]]ê hatiye destpêkirin.<ref name=":3">{{Jêder-kitêb |sernav=The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880 - 1925 |paşnav=Olson |pêşnav=Robert W. |weşanger=Univ. of Texas Press |tarîx=1991 |isbn=978-0-292-77619-7 |çap=1. paperbacj printing |cih=Austin }}</ref> Di heyama serhildanê de herêmeke berfirehê Bakurê Kurdistanê ji aliyê serhildêran ve hatiye kontrolkirin. Dîroka dînî û netewî ya serhildana Şêx Seîd ji aliyê zanyaran ve hatiye nîqaşkirin. Serhildan Şêx Seîd ji aliyê [[Robert W. Olson]] ve wekî "yekemîn serhildana neteweyî ya mezin a kurdan" hatiye binav kirin. Şêx Saîd banga gelek aliyan dike ku alîkarî bidine serhildanê. Azadî û çend efserên xanedaniya osmanî piştgirî dane serhildanê. Robert Olson diyar kiriye ku li gorî çavkaniyên cuda ji 15.000 serhildêran zêdetir kes beşdarî serhildanê bûne. Şêx Seîd wek fermandarê paşerojê ya tevgera serxwebûna Kurdistanê ku navenda wê li derdora Azadî bû hatiye hilbijartin û di 14ê sibata sala 1925an de Darahînî wek paytexta Kurdistanê hatibû ragihandin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=A people without a country: the Kurds and Kurdistan |weşanger=Zed Books |tarîx=1993 |isbn=978-1-85649-194-5 |çap=Rev |cih=London |paşnavê-edîtor=Chaliand |pêşnavê-edîtor=Gérard }}</ref> Şêx Seîd di 16ê sibatê de dema ku êrîşî Darahînî dike walî û efserên din dîl digire û bi deklerasyoneke ku bang li gel kir ku li serî hildin. Bi vê bangê hewl daye ku tevgerê di bin navendek yekalî de kom bike. Serhildan bi awayeke bilez berfireh dibe û di 20ê sibatê de bajarokê Licê ku navenda 5em a artêşa tirkan bû desteser dike.<ref name=":3" /> Piştî ku alîkariya eşîrên Mistan, Botan û Mhallamî werdigire navçeya [[Dara Hênî]] û [[Çewlîg]] werdigire û ber bi Amedê ve vedigere û navçeyên [[Maden (navçe)|Maden]], [[Sêwreg|Siwêreg]] û [[Erxenî]] yê zeft dike. Serhildaneke din a ku ji aliyê [[Şêx Ebdullahê Melekan|Şêx Evdillah]] ve hatiye birêvebirin ji aliyê [[Xinûs]]ê ve tê hewl dide ku [[Mûş]]ê zeft bike. Lê serhildêr li derdora pira [[Çemê Miradê]] biser neketin û neçar dimînin ku paş de vekişin. Di 21ê sibatê de hikûmeta dewleta tirk li parêzgehên Bakurê Kurdistanê kargeriya şid (rêveberiya şid) ragihandine. Dotira rojê dîsa serhildanek di bin serokatiya Şêx Şerîf de çêdibe [[Xarpêt (navçe)|Xarpêtê]] ji bo demekê kontrol dike.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Religion and rural revolt: papers presented to the |paşnav=Bak |pêşnav=János M. |weşanger=Manchester university press |tarîx=1984 |isbn=978-0-7190-0990-7 |cih=Manchester |kesên-din=Interdisciplinary workshop on peasant studies |paşnav2=Benecke |pêşnav2=Gerhard }}</ref> Di 1ê adarê de kurd êrîşî Balafirgeha Amedê dikin û 3 balafiran îmha dikin. ==== Damezrandina komarên neteweperest û perçebûna Kurdistanê ==== Piştî rûxandina xanedaniya osmaniyan di 24ê tîrmeha sala 1923an de li bajarê [[Lozan]] a [[Swîsre]]yê ji aliyê nûnerên [[Meclîsa Netewî ya Tirkiyeyê]] û nûnerên Împeratoriya Îngîlîz, Komara Fransayê, Qiraliyeta Îtalyayê, Împeratoriya Japonî, Qiraliyeta Yewnanîstanê, Padîşahiya Romanya û Qiraliyetê yên Sirb, Kroat û Sloven (Yûgoslavya) ve [[Peymana Lozanê]] hatiye îmzekirin.<ref name=":1">{{Jêder-malper |url=https://wwi.lib.byu.edu/index.php/Treaty_of_Lausanne |sernav=Treaty of Lausanne - World War I Document Archive |malper=wwi.lib.byu.edu |roja-gihiştinê=2024-10-23 }}</ref> Di Peymana Lozanê tê li hevkirin ku du dewletên erebên neteweperest ([[Iraq]] û [[Sûrî]]) û dewleteke tirk ya neteweperest (Tirkiye) ku tevahiya Kurdistanê di navbera van dewletan de hatiye parvekirin were demazirandin.<ref name=":1" /> Bi vê peymanê re [[Kurdistan]] bi temamî tê perçe kirin û di navbera ereb û tirkan de hatiye parvekirin ku ji bo kurdan mafekî serxwebûnê namîne. Piştî vê peymanê hinek deverên Kurdistanê ([[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]]) dimîne di nav sinorê Suriyê de, devereke din ([[Başûrê Kurdistanê]]) dimîne di nav sinorê Iraqê de û devera herî mezin (Bakurê Kurdistanê) dimîne di nav sinorê dewleta tirk de. ==== Damezrandina dewleta tirk û qedexekirina ziman û çanda kurdî ==== Beriya damezrandina dewleta tirk de kurd xwedî saziyên medyayê bûn ku di pêvajoya dîroka di serdema beriya dewleta tirk de hatibûn damezrandin. Di vê heyamê de, di navbera salên 1890 û 1919an de gelek rojname û kovarên kurdî yên wekê [[Kurdistan (rojname)|Kurdistan]], [[Rojnameya Cemiyeta Piştevanî]] û [[Pêşverû ya Kurd]], [[Amîd-î Sewda]], [[Peyman (Kovar)|Peyman]], [[Rojî Kurd (kovar)|Rojî Kurd]], [[Yekbûn (rojname)|Yekbûn]], [[Hetawî Kurd]] û [[Jîn (kovar)|Jîn]] hatine derxistin. Piraniya navenda van rojname û kovaran li bajarê [[Stembol]]ê bûn. Di heman demê rojnameyên ku li [[Amed]]ê derdiketin û komeleyên li ser zimanê kurdî dixebitîn hebûn. Dîsa di heman deman de dezgehên perwerdehiyê yên kurdan medrese bûn ku perwerdehiya medreseyan bi zimanê kurdî hatine dayîn.<ref name=":2">{{Jêder-malper |url=https://bianet.org/yazi/cumhuriyetin-100-yili-ve-kurt-dili-politikasi-274531 |sernav=100 saliya Komarê û siyaseta zimanê kurdî |malper=bianet.org |roja-gihiştinê=2024-10-24 |ziman=tr }}</ref> [[Wêne:Diyarbakır’da Kürtçe Eğitim Mitingi 04.jpg|thumb|Dîmenek ji mitînga daxwaza perwerdehiya zanînê kurdî ku li Amedê hatiye lidarxistin ku ji aliyê dewleta tirk ve tê astengkirin.]] Bi damezrandina komara tirk re li tevahiya Bakurê Kurdistanê perwerdehiya zimanê kurdî hatibûn qedexekirin. Li gel perwerdahiya bi zimanê tirkî li kolanên bajaran axaftina zimanê kurdî hatiye qedexekirin. [[Zimanê kurdî]], cil û berg, folklor û bikaranîna navên kurdî hatine qedexekirin û herêmên kurdan heta sala 1946an bi qanûnên leşkerî hatine birevebirin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Autonomy, sovereignty, and self-determination: the accommodation of conflicting rights |paşnav=Hannum |pêşnav=Hurst |weşanger=University of Pennsylvania Press |tarîx=1996 |isbn=978-0-8122-1572-4 |çap=Rev |cih=Philadelphia }}</ref> Peyva "kurd", "Kurdistan" an "kurdî" ji aliyê dewleta tirk ve hatibûn qedexekirin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Diasporas and Homeland Conflicts: A Comparative Perspective |paşnav=Baser |pêşnav=Dr Bahar |weşanger=Ashgate Publishing, Ltd. |tarîx=2015-03-28 |isbn=978-1-4724-2562-1 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=8MTVBgAAQBAJ }}</ref> Ev polîtîkaya asîmîlasyonê û qedexekirina zimanê kurdî di dîroka dewleta tirk de wekê polîtîkayeke dewletê hatiye meşandin ku hatibû payîn di hemî qadên jiyana civaka kurdan de were meşandin.<ref name=":2" /> Tîpên "x, w, q, î, û, ê" ku di alfabeya kurdî de têne dîtin û têne bikaranîn, ji sala 1928an vir ve ji aliyê dewleta tirk ve hatiye qedexekirin. Gelek kesên ku van peyvan bi kar anîne, li gorî benda 222 ê qanûna tirk a ku li dijî van tîpên kurdî ne hatin darizandin an jî cezayê girtîgehê li wan hatine birîn.<ref name=":2" /> ==== Damezrandina Komara Agiriyê ==== {{Gotara bingehîn|Komara Agiriyê}} Beriya damezrandina Komara Agiriyê li dijî politîkayên tirkkirina tirkan û dagirkirina Bakurê Kurdistanê çend serhildanên kurdan rû daye. Serhildana Agiriyê di navbera salên 1926 û 1930an de li derdora [[Çiyayê Agirî]] û li hinek deverên [[Rojavaya Kurdistanê]] qewimiye. Serhildana yekem di 16ê gulana sala 1926an de qewimiye. Serhildan bi alîkarî û yekbûna kurdên bakur û rojhilatê [[Kurdistan]]ê li dijî dagirkirina dewleta tirk pêk hatiye. Serhildan piştê ku Usiv Taso û bi qasî 1.000 siwarî ji sinorê Rojhilata Kurdistanê derbas bûne û hatine alîkariya [[Berxo Celalî]] mezin bûye. Serhildana duyem Îhsan Nûrî û “Zîlan Beg” tevî serokê eşîra Hesikê Îbrahîm Aga (Îbrahîm Hêsikê Têlî) ji sinorê Rojhilata Kurdistanê derbas dibin û dest bi serhildaneke nû kirine. Li hemberê serhildana duyem hêzên dewleta tirk têk diçin herêmeke berfireh dikeve destê kurdan. Li herêma rizgarkirî bi piştgiriya partiya Xoybunê Komara Agiriyê hatiye ragihandin. Komara Agiriyê bi serokatiya komîteya navendî ya partiya Xoybûnê, di 28ê çiriya pêşîn a sala 1927 an jî 1928an de di dema pêla serhildana kurdên Bakurê Kurdistanê de serxwebûna xwe ragihandiye.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Essays on the origins of Kurdish nationalism |weşanger=Mazda Publishers |tarîx=2003 |isbn=978-1-56859-142-1 |cih=Costa Mesa, Calif |paşnavê-edîtor=Walī |pêşnavê-edîtor=ʿAbbas |series=Kurdish studies series }}</ref><ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Crucial images in the presentation of a Kurdish national identity: heroes and patriots, traitors and foes |paşnav=Strohmeier |pêşnav=Martin |weşanger=Brill |tarîx=2003 |isbn=978-90-04-12584-1 |cih=Leiden Boston, MA |series=Social, economic, and political studies of the Middle East and Asia }}</ref><ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Kurdistan: crafting of national selves |paşnav=Houston |pêşnav=Christopher |weşanger=Indiana Univ. Press |tarîx=2008 |isbn=978-0-253-22050-9 |cih=Bloomington, Ind }}</ref> [[Îhsan Nûrî Paşa]] wekê berpirsê reveberiya leşkerî ya komarê û [[Îbrahîm Heskî|Îbrahîmî Heskî]] jî wek berpirsê hikûmeta sivîl hatine erkdar kirin. Di civîna yekem a [[Xoybûn]]ê de Îhsan Nûrî Paşa wek fermandarê leşkerî ya [[Serhildanên Agiriyê]] hatibû ragihandin û Îbrahîm Heskî dibe serokê rêveberiya sivîl.<ref name="Allsopp2014">{{Jêder-kitêb |sernav=The Kurds of Syria: political parties and identity in the Middle East |paşnav=Allsopp |pêşnav=Harriet |weşanger=Tauris |tarîx=2014 |isbn=978-1-78076-563-1 |cih=London |series=Library of modern Middle East studies }}</ref> Di cotmeha sala 1927an de, Kurd Ava an jî [[Kurdava]] ku gundekî nêzîkî [[Çiyayê Agirî]] ye wek paytexta demkî ya [[Kurdistan]]ê hatibû ragihandin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Kurdish national movement: its origins and development |paşnav=Jwaideh |pêşnav=Wadie |weşanger=Syracuse Univ. Press |tarîx=2009 |isbn=978-0-8156-3093-7 |çap=1. ed., [Nachdr.] |cih=Syracuse, New York |series=Contemporary issues in the Middle East }}</ref><ref>{{Jêder-kitêb |sernav=La construction de l'état national turc et le mouvement national kurde, 1918-1938 |paşnav=Sayan |pêşnav=Celal |weşanger=Presses universitaires du septentrion |tarîx=2002 |isbn=978-2-284-03546-6 |ziman=fr |url=https://books.google.com/books?id=Y1MtAQAAIAAJ&q=Kurdava+1930 }}</ref> Xoybûnê bang li hêzên mezin û [[Cemiyeta Miletan]] dike û ji kurdên din ên [[Başûrê Kurdistanê]] û [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] re peyam dişîne ku daxwaza hevkariya bi Komara Agiriyê re bikin. Lê ji ber zextên dewleta tirk ji aliyê [[Împeratoriya Brîtanî]] û [[Fransa]] ve çalakiyên endamên Xoybûnê hatine sinor kirin. Ji ber derfetên sinor kirî Komara Agiriyê piştê çar salan di şerê di navbera hêzên dewleta tirk û hêzên Komara Agiriyê de di îlona sala 1931ê de dawî li rêveberiya komarê hatiye.<ref name="Allsopp2014"/> ==== Komkujiya Geliyê Zîlan ==== {{Gotara bingehîn|Komkujiya Geliyê Zîlan}} [[Wêne:Zilanmassacre.jpg|thumb|Rojnameya ''Cumhuriyet'' piştî Komkujiya Geliyê Zîlan wiha dinivîse: "Paqijî despêkiriye, kesên di Geliyê Zîlan de bi temamî hatine tine kirin".]] [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Geliyê Zîlan]] yan jî Birîna Geliyê Zîlan komkujiyeke giran e ku ji aliyê hêzên dewleta tirk ve di meha tîrmeha sala 1930an de li dijî kurdan pêk hatiye. Komkujî ji aliyê artêşa tirk ve di bin fermandariya serleşkerê tirk Ferîk Salih Omurtak de ji aliyê mila 9em a artêşa tirk ve pêk hatiye.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Kürt sorunu |paşnav=Tan |pêşnav=Altan |weşanger=Timaş yayınları |tarîx=2011 |isbn=978-975-263-884-6 |çap=10. baskı |cih=İstanbul |series=Timaş yayınları Düşünce dizisi }}</ref><ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Barışamadık |paşnav=Selek |pêşnav=Pınar |weşanger=İthaki |tarîx=2004 |isbn=978-975-8725-95-3 |cih=İstanbul |url=https://www.worldcat.org/title/ocm57505724 |series=Tarih-toplum-kuram |oclc=ocm57505724 }}</ref> Ji bo ku di geliyê de komkujiyê pêk bînin berê komkujiyê ji 18 gundên li derdora Geliyê Zîlan nêzîkê 47.000 kes komê geliyê kirine.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Belge, tanık ve yaşayanlarıyla Ağrı direnişi, 1926-1930 |paşnav=Kalman |pêşnav=M. |weşanger=Pêrı̂ Yayınları |tarîx=1997 |isbn=978-975-8245-01-7 |çap=1. baskı |cih=Aksaray, İstanbul }}</ref> Tê texmîn kirin ku 47.000 kesên ku hatine kom kirin bi temamî hetine kuştin. Di dema komkujiyê nêzîkî 200 gund ji aliyê hêzên dewleta tirk ve hatine şewitandin. Rojnameya Berlîner ''Tageblatt'' a ku navenda rojnameyê li [[Almanya]]yê ye di hejmara xwe di 3 cotmeha sala 1930an de nivîsiye ku tirkan li herêma geliyê zîlanê 220 gund şewitandine û 1.500 jin û extiyar qetil kirine.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Ris |pêşnav=M. M. |paşnav2=Deitrich |pêşnav2=R. A. |paşnav3=Von Wartburg |pêşnav3=J. P. |tarîx=1975-10-15 |sernav=Inhibition of aldehyde reductase isoenzymes in human and rat brain |url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18 |kovar=Biochemical Pharmacology |cild=24 |hejmar=20 |rr=1865–1869 |doi=10.1016/0006-2952(75)90405-0 |issn=0006-2952 |pmid=18 }}</ref> Akademiya Zanistî ya Yekîtîya Sovyetê ragihandiye ku "li geliyên herêma geliyê zîlanê 1.550 kes hatin serjêkirin, li herêma [[Erdîş]]ê 200 gund hatin şewitandin, li herêma [[Panos]]ê gundek jî nemaye ku nehatiye şewitandin û wêran kirin."<ref name="Sovyetler Birliği Bilimler Akademisi1998">{{Jêder-kitêb |sernav=Yeni ve yakın çağda Kürt siyaset tarihi |paşnav=Sovyetler Birliği Bilimler Akademisi, Doğu Bilimler Enstitüsü ve Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Bilimler Akdemisi, Doğu Bilimler Enstitüsü Kürt Komisyonu |weşanger=Pêrî Yayınları |tarîx=1998 |isbn=978-975-8245-06-2 |çap=3. baskı |cih=İstanbul |paşnavê-edîtor=Celil |pêşnavê-edîtor=Celîle |paşnavê-edîtor2=Gasaratyan |pêşnavê-edîtor2=M. A. |paşnavê-edîtor3=Aras |pêşnavê-edîtor3=M. }}</ref> Li gorî çavkaniyan ji xeynî komkujiya mezin a di newala Geliyê Zîlan de li gundên derdora Geliyê Zîlan gelek jin û extiyar ji aliyê hêzên dewleta tirk ve hatine kuştin.<ref name="Sovyetler Birliği Bilimler Akademisi1998" /> ==== Komkujiya Dêrsimê ==== {{Gotara bingehîn|Komkujiya Dêrsimê}} [[Wêne:Turkish soldiers and local people of Dersim region.jpg|thumb|çep|Dîmenek di dema Komkujiya Dersimê de ku komeke sivîl ji aliyê leşkerên tirk ve hatine kom kirin.]] Komkujiya Dêrsimê rêzeke komkujiyan e ku bi navê Jenosîda Dêrsimê jî tê zanîn. Komkujiya Dersimê komkujiyeke li dijî sivîlan e ku aliyê artêşa tirk ve bi sê qonaxên komkujiyan li herêma [[Dêrsim (herêm)|Dêrsimê]] di navbera salên 1937 û 1938an de li dijî kurdan pêk hatiye.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Ayata |pêşnav=Bilgin |paşnav2=Hakyemez |pêşnav2=Serra |tarîx=2013-03-01 |sernav=The AKP’s engagement with Turkey’s past crimes: an analysis of PM Erdoğan’s “Dersim apology” |url=https://link.springer.com/article/10.1007/s10624-013-9304-3 |kovar=Dialectical Anthropology |ziman=en |cild=37 |hejmar=1 |rr=131–143 |doi=10.1007/s10624-013-9304-3 |issn=1573-0786 }}</ref><ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Dersim Across Borders: Political Transmittances Between the Kurdish-Turkish Province Tunceli and Europe |paşnav=Strasser |pêşnav=Sabine |weşanger=Palgrave Macmillan UK |tarîx=2016 |rr=143–163 |isbn=978-1-137-60126-1 |cih=London |ziman=en |paşnavê-edîtor=Nowicka |pêşnavê-edîtor=Magdalena |url=https://link.springer.com/chapter/10.1057/978-1-137-60126-1_7 |paşnav2=Akçınar |pêşnav2=Mustafa |paşnavê-edîtor2=Šerbedžija |pêşnavê-edîtor2=Vojin |doi=10.1057/978-1-137-60126-1_7 }}</ref> Piştî damezrandina [[Tirkiye|Komara Tirkiyê]] di sala 1923an de hinek eşîrên kurdan ji hinek aliyên "siyaseta kemalîst" a [[Atatürk]] nerazî dibin ku bi "îdeolojiya elîta siyasî ya nû ya bi rejima yekpartî ve girêdayî ye" hatibû binavkirin ku li hemberê hemî aliyan siyaseta tirkkirinê ferz dikir. Nerazîbûna eşîrên Dersimê li dijî [[politîkayên tirkkirinê]], rayedarên dewleta tirk aciz dike û li dijî Dêrsimê planên operasyon û qirkirinê têne kirin. Dewleta tirk ji bo ku hêza Dersimê bişkîne ji bo komkujiya yekem 25.000 leşker dişîne Bakurê Kurdistanê. Li gel hêza eşîrên Dêrsimê dewleta tirk biryar dide ku hêza xwe du qatan zêde bike. Rayedarên dewleta tirk di beriya komkujiya yekem de ji bo lihevhatinê gazî [[Seyîd Riza]] dikin. Dema ku Seyîd Riza ji bo lihevhatinê diçe [[Ezirgan]]ê dewleta tirk lê îxanet dike û wî li wir dîl digire û dibe [[Xarpêt (navçe)|Xarpêtê]]. Piştê girtina [[Seyîd Riza]] dewleta tirk Seyîd Riza û 6 an 10 hevalên wî di 15 û 18 mijdara sala 1937an li Xarpêtê bidarve dike. Piştê bidarve kirina Seyîd Riza komkujiya yekem despêdike. Komkujiya duyem di 2ê çileya sala 1938an de dest pê dike û heya 7ê tebaxa heman salê 8 mehe berdewam dike. Di temamî ya komkujiya sêyem de dîsa di heman mehê de di navbera 10 û 17ê tebaxa sala 1938an de operasyoneke ku 7 roj berdewam dike hatiye destpêkirin. Piştî operasyona 10 û 17ê tebaxê komkujiya li dijî sivîlan di 6ê îlonê de dest pê kiriye heya 23 îlonê (17 roj) berdewam kiriye.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.taraf.com.tr/ayse-hur/makale-1937-1938de-dersimde-neler-oldu.htm |sernav=1937-1938’de Dersim’de neler oldu?" Taraf Gazetesi |malper=web.archive.org |tarîx=2010-05-22 |roja-gihiştinê=2024-10-25 |roja-arşîvê=2010-05-22 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20100522181621/http://www.taraf.com.tr/ayse-hur/makale-1937-1938de-dersimde-neler-oldu.htm |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Di komkujiyan de kurdên sivîl bi balefirên şer hatine bombebaran kirin ku di raporeke serfermandariya giştî ya dewleta tirk de hatiye parvekirin de hatiye nivîsandin ku bombeyên bi giranî ya 50 kîloyan bi ser komên sivîl ên ku direvin ve avêtine. Yek ji rêberên kurd [[Nûrî Dêrsimî]] di daxuyaniyekê de diyar kiriye ku balafirên şer ên tirk di sala 1938an de bi gaza jehrî navçeyan bombebaran kiriye. Li gorî daxuyaniya antropologa kurd [[Dilşa Deniz]] hejmara kesên ku di komkujiyê hatine kuştin di navbera 46.000 û 63.000 kesan de hatiye diyar kirin.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Deniz |pêşnav=Dilşa |tarîx=2020-09-04 |sernav=Re-assessing the Genocide of Kurdish Alevis in Dersim, 1937-38 |url=https://digitalcommons.usf.edu/gsp/vol14/iss2/5/ |kovar=Genocide Studies and Prevention: An International Journal |cild=14 |hejmar=2 |doi=10.5038/1911-9933.14.2.1728</p> |issn=1911-0359 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://baskinoran.com/1938-dersim-bir-belge-de-nazimiye-nufus-mudurlugunden/ |sernav=1938 Dersim: Bir belge de Nazımiye Nüfus Müdürlüğü’nden! |malper=Baskın Oran |tarîx=2014-08-28 |roja-gihiştinê=2024-10-25 |ziman=tr-TR }}</ref> Dîroknas [[Annika Törne]] hejmara kuştiyên di ku qetlîaman de hatine kuştin di navbera 32.000 û 70.000 de ye diyar kiriye ku [[Nicole Watts]] wekî çavkanî destnîşan kiriye. ==== Komkujiya Qilabanê ==== {{Gotara bingehîn|Komkujiya Qilabanê}} [[Wêne:Komkujiya roboskî.jpg|thumb|çep|Dîmenek ji Komkujiya Qilabanê.]] [[Komkujiya Qilabanê 2011|Komkujiya Qilabanê]] an jî Komkujiya Robozkê komkujiyeke ku di 28ê kanûna sala 2011an de li gundê Robozkê ya bi ser navçeya [[Qilaban]]ê li dijî kolberên kurd pêk hatiye. Komkujî piştî ku di heman demê de civîna Lijneya Ewlekariya Neteweyî ya Tirkiyeyê (MGK) lihev hatine civandin ji aliyê dewleta tirk ve bi balafirên şer pêk hatiye.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.economist.com/node/21556616 |sernav=The Kurds and Turkey: Massacre at Uludere {{!}} The Economist |malper=web.archive.org |tarîx=2012-08-05 |roja-gihiştinê=2024-11-02 |roja-arşîvê=2012-08-05 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20120805112123/http://www.economist.com/node/21556616 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=http://www.ekurd.net/mismas/articles/misc2012/5/turkey3931.htm |sernav=US Defense: "No comment about intelligence in Roboski massacre", Turkey denies report on U.S. help |malper=web.archive.org |tarîx=2012-05-28 |roja-gihiştinê=2024-11-02 |roja-arşîvê=2012-05-28 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20120528140212/http://www.ekurd.net/mismas/articles/misc2012/5/turkey3931.htm |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Di komkujiyê de 34 kurd bi bombebarana balafirên şer ji aliyê dewleta tirk ve hatine kuştin.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.theguardian.com/world/2011/dec/29/turkish-air-strikes-iraq-border |sernav=Turkish air strikes kill dozens of villagers near Iraq border {{!}} World news {{!}} The Guardian |malper=web.archive.org |tarîx=2013-10-01 |roja-gihiştinê=2024-11-02 |roja-arşîvê=2013-10-01 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20131001092428/http://www.theguardian.com/world/2011/dec/29/turkish-air-strikes-iraq-border |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=http://www.todayszaman.com/news-268332-concerns-raised-about-obscuring-evidence-in-uludere-killings.html |sernav=Concerns raised about obscuring evidence in Uludere killings - Today's Zaman, your gateway to Turkish daily news |malper=web.archive.org |tarîx=2013-12-21 |roja-gihiştinê=2024-11-02 |roja-arşîvê=2013-12-21 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20131221014048/http://www.todayszaman.com/news-268332-concerns-raised-about-obscuring-evidence-in-uludere-killings.html |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> Serdozgeriya Komarê ya Amedê di derbarê lêpirsîna komkujiyê de di hezîrana sala 2013an de di derbarê komkujiyê de biryara ne şopandinê daye û dosyayên di derbarê komkujiyê de ji Dozgeriya Leşkerî ya Serfermandariya Giştî re şandiye.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.radikal.com.tr/turkiye/uludere_dosyasi_askeri_savcilikta-1137176 |sernav=Serdozgeriya Komarê ya Qilabanê biryara neşopandinê da - Radikal |malper=web.archive.org |tarîx=2015-09-24 |roja-gihiştinê=2024-11-02 |roja-arşîvê=2015-09-24 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20150924144622/http://www.radikal.com.tr/turkiye/uludere_dosyasi_askeri_savcilikta-1137176 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Serdozgeriya Leşkerî ya Serfermandariya Giştî di biryara xwe ya bi hincet a di 7ê çileya sala 2013an de wiha gotiye: "Hem gumanbar û hem jî personelên din ên leşkerî ku di bûyerê de wezîfedar bûne di çarçoveya biryarên TBMMê û Lijneya Wezîran de di çarçoveya bikar anîna fermanên qanûnê de erkên ku ji wan re hatine dayîn bi cih anîne" û biryara ne şopandina komkujiyê daye.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.baskahaber.org/2014/01/iste-genelkurmay-baskanlg-askeri.html?m=1 |sernav=Dozgeriya Leşkerî ya Serfermandariya Giştî ya Qilabanê ve hat dayîn |malper=web.archive.org |tarîx=2018-09-01 |roja-gihiştinê=2024-11-02 |roja-arşîvê=2018-09-01 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20180901145716/http://www.baskahaber.org/2014/01/iste-genelkurmay-baskanlg-askeri.html?m=1 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> === Nakokiyên salên dawî û hewlên çareseriya pirsgirêka kurd === Şer û pêvçûn ên berdewam ên li Bakurê Kurdistan bi şerên gerîlayî ku ji aliyê gerîlayên girêdayî [[Partiya Karkerên Kurdistanê]] ku ji 15ê tebaxa sala 1984an vir ve hatiye despêkirin heya roja îro bê navber berdewam kiriye. [[Şerê gerîlayî]] bi çalakiya yekem ê ku ji aliyê yekem fermandarê hêzên gerîlayan [[Mahsum Korkmaz|Mahsun Korkmaz]] (Egît) di 15ê tebaxa sala 1984an de ku li dijî hêzên dewleta tirk pêk hatiye destpêkiriye.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Kurds and the Future of Turkey |paşnav=Gunter |pêşnav=Michael M. |weşanger=Palgrave Macmillan |tarîx=1997-05-15 |isbn=978-0-312-17265-7 |ziman=en |url=https://books.google.nl/books?id=dWmd8IS06FgC&pg=PA35&lpg=PA35&dq=Mahsum+Korkmaz+PKK+commander&source=bl&ots=UBXL7izm5a&sig=BwWPl0z0FW1beZSQP5ZjEkzjbLs&hl=nl&ei=iEuTTeCHHoKDOuHq5VA&sa=X&oi=book_result&ct=result }}</ref> Şerê di navbera gerîlayên kurd û hêzên artêşa tirk heya niha bi qonax û awayên cihêreng di nav sinorên Bakurê Kurdistan û [[Başûrê Kurdistanê]] berdewam kiriye. Ji sala 1984an vir ve ji xeynî hinek serdemên ku ji bo çareseriya înkara mafên kurdan li Bakurê Kurdistanê ku di navbera rayedarên dewleta tirk û partiyên siyasî yên Bakurê Kurdistanê de diyalog hatine despêkirin ku di van qonaxan de şer rawestiye, heya roja îro bê navber berdewam kiriye. Ji bo çareseriya pirsgirêka [[kurd]] di navbera rayedarên dewletê û aliyên partiyên siyasî yên Bakurê Kurdistanê gelek caran diyalog û pêvajoyên çareseriyê hatiye despêkirin. Pêvajoya çareseriyê ya ku bi gelek aliyan re hevdîtin hatibû pêk anîn di sala 2015an de pêk hatiye.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.cnnturk.com/2013/guncel/04/03/iste.63.isimden.olusan.akil.insanlar.listesi/702744.0/ |sernav=İşte 63 isimden oluşan akil insanlar listesi... - CNN TÜRK |malper=web.archive.org |tarîx=2015-02-20 |roja-gihiştinê=2024-10-25 |roja-arşîvê=2015-02-20 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20150220194507/http://www.cnnturk.com/2013/guncel/04/03/iste.63.isimden.olusan.akil.insanlar.listesi/702744.0/ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Pêvajoya çareseriyê ya pirsgirêka kurd ku di sala 2015an piştê hilbijartina gelemperî ya sala 2015an de bi hinek alozîyên bi guman, ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyip Erdoan]] ve hatiye bidawî kirin. Piştê bidawî kirina pêvajoya çareseriyê gelek siyasetmedarên [[kurd]] ku di nav wan de hevserokên [[Partiya Demokratîk a Gelan|Partîya Demokratîk a Gelan]] [[Selahattin Demirtaş]] û [[Figen Yüksekdağ]] hatine girtin<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.zeit.de/zustimmung?url=https://www.zeit.de/politik/ausland/2016-11/tuerkei-hdp-selahattin-demirta-figen-yueksekda-kurden |sernav=ZEIT ONLINE {{!}} Lesen Sie zeit.de mit Werbung oder im PUR-Abo. Sie haben die Wahl. |malper=web.archive.org |tarîx=2023-03-05 |roja-gihiştinê=2024-10-25 |roja-arşîvê=2023-03-05 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20230305110713/https://www.zeit.de/zustimmung?url=https://www.zeit.de/politik/ausland/2016-11/tuerkei-hdp-selahattin-demirta-figen-yueksekda-kurden |rewşa-urlyê=mirî }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.dw.com/de/t%C3%BCrkische-polizei-nimmt-f%C3%BChrende-kurden-politiker-fest/a-36094949 |sernav=Führende Kurden-Politiker festgenommen – DW – 04.11.2016 |malper=dw.com |roja-gihiştinê=2024-10-25 |ziman=de }}</ref> ku heya niha di girtîgehê de ne. Di sala 2016an de li seranserê Bakurê Kurdistanê û li deverên din ên Tirkiyê gelek saziyên zimanî û çandî ji aliyê dewleta tirk ve hatine girtin. Di nav saziyan de ji xeynî saziyên çandî gelek saziyên medyayê ku di nav wan de gelek qenalên televîzyon û radyoyên kurdan hebûn hatine girtin. Yek ji van saziyên zimanî ku hatibû girtin [[Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê]] bû ku bi salan lêkolînên çandî û zimanî meşandibû.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.evrensel.net/haber/302058/istanbul-kurt-enstitusu-kapatildi |sernav=Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê hat girtin |malper=Evrensel |tarîx=2016 }}</ref> == Polîtîka == === Yekem partiyên siyasî === Piştî damezrandina [[Partiya Karkerên Kurdistanê|Partiya Karkeren Kurdistanê]] ku bi damezrandina xwe re derbasê têkoşîna çekdarî bûye, yekem partiya siyasî yê li Bakurê Kurdistanê ku di qada sîvîl de dest bi sîyasetê kiriye [[Partiya Kedê ya Gel]] e ku di navbera salên 1990an û 1993an de li Bakurê Kurdistanê û li Tirkiyeyê siyaset kiriye.<ref name=":4">{{Jêder-malper |url=http://gazetearsivi.milliyet.com.tr/Ara.aspx?&ilkTar=01.01.1990&sonTar=30.06.1990&ekYayin=&drpSayfaNo=&araKelime=Halk%C4%B1n%20Emek%20Partisi&gelismisKelimeAynen=&gelismisKelimeHerhangi=&gelismisKelimeYakin=&gelismisKelimeHaric=&Siralama=RANK%20DESC&SayfaAdet=20&isAdv=true |sernav=Halkın Emek Partisi - MİLLİYET GAZETE ARŞİVİ |malper=web.archive.org |tarîx=2015-02-04 |roja-gihiştinê=2024-10-29 |roja-arşîvê=2015-02-04 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20150204175425/http://gazetearsivi.milliyet.com.tr/Ara.aspx?&ilkTar=01.01.1990&sonTar=30.06.1990&ekYayin=&drpSayfaNo=&araKelime=Halk%C4%B1n%20Emek%20Partisi&gelismisKelimeAynen=&gelismisKelimeHerhangi=&gelismisKelimeYakin=&gelismisKelimeHaric=&Siralama=RANK%20DESC&SayfaAdet=20&isAdv=true |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Partiya Kedê ya Gel di 7ê hezîrana sala 1990an de ji aliyê hinek endamên Partiya Sosyal Demokrata a Gel (SHP) ya berê ku nav wan de 10 parlamenterên îstifakirî Abdullah Baştürk, Ahmet Turk, Cüneyt Canver, Kenan Sönmez, Salih Sümer, İsmail Hakkı Önal, Mehmet Ali Eren, Arif Sağ, İbrahim Ekmen Aksoy hebû hatiye damezrandin.<ref name=":4" /> Parlamenterên [[Partiya Sosyal Demokrat a Gel]] ji ber ku hinek parlamenterên kurd û parlamenterên partiyê ku di cotmeha sala 1989an de li Parîsê beşdarî konferansa bi navê “Nasnameya Neteweyî ya Kurd û Mafên Mirovan” bûne di meha mijdara heman salê de ji partiyê hatibûn avêtin. Partiya Demokrasiya Gel di 11ê gulana sala 1994an de hatiye damezrandin. Partî di hilbijartinên giştî ya Bakurê Kurdistanê û Tirkiyê yên sala 1995an de milyonek û 171 hezar û 623 deng gel standiye. Di hilbijartinên giştî ya sala 1999an de 1 milyon û 482 hezar û 196 deng û di hilbijartinên herêmî yên li Bakurê Kurdistanê û Tirkiyê ku sala 1999an de hatiye lidarxistin li Bakurê Kurdistanê 37 şaredarî bi dest xistiye.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.gundem-online.com/haber.asp?haberid=53180 |sernav=Dadgeha Mafê Mirovan Doza HADEPê pejirand |malper=web.archive.org |tarîx=2009-04-08 |roja-gihiştinê=2024-10-29 |roja-arşîvê=2009-04-08 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20090408220507/http://www.gundem-online.com/haber.asp?haberid=53180 |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> Partiya Demokrasiya Gel di 13ê adara 2003an de ji aliyê Dadgeha Destûra Bingehîn a Komara Tirk ve bi hinceta "navenda çalakiyên derqanûnî" hatiye girtin. Serokê partîyê Murat Bozlak 46 siyasetmedarên kurd 5 sal bi qedexekirin siyasetê ji bo wan hatiye biryardayîn.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=68927 |sernav=Radikal-çevrimiçi / Türkiye / HADEP kapatıldı |malper=web.archive.org |tarîx=2015-04-17 |roja-gihiştinê=2024-10-29 |roja-arşîvê=2015-04-17 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20150417143630/http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=68927 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Heya niha li Bakurê Kurdistanê gelek partiyên siyasî yên kurd ji aliyê dewleta tirk ve hatine girtin û siyasetmedarên kurd bi dehan sal hatine zindanî kirin. Ji sala 1993an vir ve bi rêze ve [[Partiya Kedê ya Gel]], [[Partiya Demokrasiyê]], [[Partiya Demokrasiya Gel]] û [[Partiya Civaka Demokratîk]] ji aliyê dewleta tirk ve hatine girtin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.voaturkce.com/a/hepten-hdpye-kapatilan-kurt-partileri/5820797.html |sernav=Ji HEP’ê heta HDP’ê Partiyên Kurdan girtin |malper=VOA Türkçe |tarîx=2021-03-20 |roja-gihiştinê=2024-10-29 |ziman=tr }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://medyascope.tv/2023/10/12/kurt-siyasi-partileri-1991den-bugune-11-parti-kuruldu-5-partiyi-aym-kapatti-yesil-sol-parti-yonunu-ariyor/ |sernav=Ji sala 1991ê û vir ve 11 partî hatin avakirin, 5 partî ji aliyê dewleta tirk ve hatine girtin. |malper=Medyascope |tarîx=2023-10-12 |roja-gihiştinê=2024-11-04 |ziman=tr |paşnav=Bayır |pêşnav=Berfin }}</ref> === Hilbijartinên giştî yên sala 2015 === {{Multiple image | align = right | direction = vertical | header = | width = 250 | image1 = Yüksekdağ and Demirtaş.jpg | alt1 = | caption1 = Di dema hilbijartina sala 2015an de hevserokên HDPê Selahattin Demirtaş û Figen Yüksekdağ. | image2 = Parliament of Turkey June 2015.svg | alt2 = | caption2 = Rengê mor (binevşî) kursiyên HDPê li meclisê nîşan dide ku di hilbijartina sala 2015an de 80 parlamenter wergirtibû. }} Heya hilbijartina sala 2015an de siyasetmedarên kurd ji ber rêjeya ji %10 heya sala 2015an bi awayeke serbixwe beşdarî hilbijartinan bûne. Di hilbijartina giştî ya sala 2015an ji aliyê siyasetmedarên kurd ve biryar hatiye dayîn ku wekê berbijarê partiyeke siyasî beşdarê hilbijartinan bibin<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.radikal.com.tr/politika/hdp_secimlere_parti_olarak_girecek-1271729 |sernav=Demirtaş: HDP seçimlere parti olarak girecek - Politika Haberleri - Radikal |malper=web.archive.org |tarîx=2015-08-31 |roja-gihiştinê=2024-10-29 |roja-arşîvê=2015-08-31 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20150831134726/http://www.radikal.com.tr/politika/hdp_secimlere_parti_olarak_girecek-1271729 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> û di hilbijartina giştî de bi [[Partiya Demokratîk a Gelan|Partiya Demokratik a Gelan]] (HDP) beşdarî hilbijartinan bûne. Di heman hilbijartinê de bi hevserokatiya [[Selahattin Demirtaş]] û [[Figen Yüksekdağ]] Partiya Demokratik a Gelan serkevtineke dîrokî bidest xistiye ku ji %13 dengê giştî yên li seranserê Bakurê Kurdistanê û Tirkiye yê werdigire.<ref name=":5">{{Jêder-malper |url=https://www.bbc.com/turkce/articles/c99vv5927g9o |sernav=Hilbijartinên 7ê hezîranê: Li Tirkiyeyê di serdema beriya hilbijartinên 1ê mijdara sala 2015an û piştî wê de çi qewimî? |malper=BBC News Türkçe |tarîx=2024-09-16 |roja-gihiştinê=2024-10-29 |ziman=tr }}</ref> Partiya Demokratik a Gelan di hilbijartinê de ji Bakurê Kurdistanê û ji deverên din ên Tirkiyê 80 parlamenter werdigire û dibe sêyem partiya herî mezinê meclîsê.<ref name=":5" /> Ji ber ku di vê hilbijartinê de serokkomarê hikûmetê Recep Tayyip Erdogan bi tenê nabe desthilatdar encamên hilbijartinê qebûl nake û ji bo ku hilbijartin bê dubare kirin hikûmetê bi partiyên din re ava nekir. Piştî damezrandina hikûmeteke demkî ku ji aliyê meclîsa ve hatibû avakirin hilbijartin careke din dîsa di meha mijdara heman salê de hatiye lidarxistin. Di hilbijartina dubare de Partiya Demokratik a Gelan bi rêjeya %10,76 dengên giştî wergirtiye.<ref name=":5" /> Piştê hilbijartinên giştî yên ku di sala 2015an de hatine lidarxistin zextên dewleta tirk li ser siyasetmedarên kurd û li dijî kurdan zêdetir dibe heya ku gelek parlamenterên kurd ji aliyê dewleta tirk ve hatine girtin berdewam kiriye. Tê texmîn kirin ku nêzîkî 10 hezar kurd ji ber nêrînên xwe yên siyasî ji aliyê dewleta tirk ve hatine girtin. === Girtina siyasetmedarên kurd 2015–2019 === Di sala 2016an de ji bo ku siyasetmedarên kurd bêne girtin, girtina siyasetmedarên kurd ji aliyê Recep Tayyip Erdoğan ve bi caran hatiye rojevê û bi caran bangawazî li partiyên opozisyonê kiriye ji bo ku parlamenterên kurd bêne girtin li meclisê dengên xwe bidin. Piştre bi pejirandina [[Partiya Gel a Komarî]] ku di wê demê de [[Kemal Kılıçdaroğlu]] serokê partîyê bû parêzbendî ya (qanûneke taybet e ku tenê ji bo siyasetmedarên hilbijartî derbasdar e) siyasetmedarên kurd hatine rakirin. Piştî rakirina parêzbendiyên siyasetmedarên kurd ji 4ê mijdara 2016an ve gelek parlamenterên HDPê ku di nav wan de hevserokên giştî yên HDPê Selahattîn Demîrtaş û Fîgen Yuksekdag jî hene hatine girtin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-52932483 |sernav=Di vê pêvajoyê de ji rakirina parêzbendiyan heta kêmkirina kursiyên parlamentoyê çi qewimî? |malper=BBC News Türkçe |tarîx=2020-06-05 |roja-gihiştinê=2024-10-29 |ziman=tr }}</ref> Li gorî rapora ku Partîya Demokratîk a Gelan ji bo Hefteya Mafên Mirovan amade kiriye, ji sala 2015an heya sala 2019an di serdegirtinên li dijî partiyê û pêkhateyên partiyê de 15 hezar û 530 kes hatine binçavkirin. Di nav kesên binçavkirî de 750 ji wan endam û rêveberên Partiya Demokratik a Gelan bi giştî 6 hezar kes hatine girtin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.evrensel.net/haber/392848/hdpden-hak-ihlalleri-raporu-15-bin-kisi-gozaltina-alindi-6-bin-kisi-tutuklandi |sernav=Rapora binpêkirina mafan a HDPê: 15 hezar kes hatine binçavkirin, 6 hezar kes hatine girtin. |malper=Evrensel }}</ref> === Desteserkirina şaredariyên bajaran 2016–2020 === Tayînkirina qeyûman rêbazeke desteserkirina şaredariyên Bakurê Kurdistanê ye ku ji aliyê dewleta tirk ve tê bikaranîn.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.gazeteduvar.com.tr/gundem/2019/08/19/diyarbakir-mardin-ve-vana-kayyim-atandi/ |sernav=Li Amed, Mêrdîn û Wanê qeyûm hatin avêtin. |malper=web.archive.org |tarîx=2019-08-19 |roja-gihiştinê=2024-11-05 |roja-arşîvê=2019-08-19 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20190819165322/https://www.gazeteduvar.com.tr/gundem/2019/08/19/diyarbakir-mardin-ve-vana-kayyim-atandi/ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Desteserkirina şarederiyên bajarên Bakurê Kurdistanê yekem car di sala 2016an de bi desteserkirina 24 şaredariyên bajar û navçeyên kurd pêk hatiye.<ref>{{Jêder-nûçe |sernav=Li 28 şaredariyan qeyûm hatin tayînkirin |url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-37332272 |roja-gihiştinê=2024-11-05 |xebat=BBC News Türkçe |ziman=tr }}</ref> Di 19ê tebaxa sala 2019an de jî di saetên serê sibê de ji aliyê rayedarên dewleta tirk ve şaredarê [[Şaredariya Bajarê Mezin a Amedê]] [[Adnan Selçuk Mızraklı]], şaredarê [[Şaredariya Bajarê Mezin ê Mêrdînê]] [[Ahmet Türk]] û şaredara [[Şaredariya Bajarê Mezin a Wanê]] [[Bedia Özgokçe Ertan|Bedîa Ozgokçe Ertan]] ji ser karên wan hatine avêtin. Piştî jikaravêtina şaredarên kurd bi awayeke bilez li cihê wan rayedarên dewleta tirk hatine bicih kirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.birgun.net/haber/hdp-li-dort-belediyeye-kayyum-atandi-292774 |sernav=Li 4 şaredariyên HDPê qeyûm hatin tayînkirin |malper=web.archive.org |tarîx=2020-03-26 |roja-gihiştinê=2024-11-05 |roja-arşîvê=2020-03-26 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20200326221730/https://www.birgun.net/haber/hdp-li-dort-belediyeye-kayyum-atandi-292774 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Desteserkirin şaredariyan a sala 2020an ji 23ê adara sala 2020an despêdike ku şaredariyên [[Partiya Demokratîk a Gelan]], li 3 bajarên mezin, 2 bajar, 29 navçe û li 3 bajarokan şaredarên kurd ji ser karên wan hatine avêtin. Bikaranîna qeyûman bi gelemperî çend meh piştê hilbijartinan pêk tên. Di pêvajoya desteserkirin şaredariyan de piştê ku şaredarên kurd ji ser karên wan hatine avêtin li cihê wan hemiyan rayedarên tirk hatine bicihkirin û gelek ji wan ji aliyê dewleta tirk ve hatine girtin. Tayînkirina qeyûman yek ji awayên desteserkirin a şaredariyan û girtina siyasetmedarên kurd e ku ji aliyê serokkomarê dewleta tirk [[Recep Tayyip Erdoğan]] ve tê bikaranîn. == Ziman == [[Wêne:Kurdish languages map.svg|thumb|Belavbûna zimanê kurdî li seranserê [[Kurdistan]]ê, li [[Anatolya Navîn]] û li [[Xoresan]]ê.]] Zaravayê herî berfirehê [[zimanê kurdî]] [[kurmancî]] ye ku li seranserê Bakurê Kurdistanê ji aliyê kurdan ve tê axavtin. Li gel zaravaya kurmancî ya kurdî li hinek deverên Bakurê Kurdistanê zaravaya [[zazakî]] ya kurdî jî ji aliyê kurdan ve tê axavtin. Ji xeynî Bakurê Kurdistanê zimanê kurdî li herêmeke berfirehê deşta [[Anatolyaya Navîn]] ji aliyê [[Kurdên Anatolya Navîn]] ve tê axaftin. Zimanê kurdî zimanekî ji malabata hind û ewropî ye ku ji komeke zimanên kurdî pêk tê. Kurdî yek ji zimanên [[Rojhilata Navîn]] û [[Rojavayê Asyayê]] ye ku li herêmeke berfireh tê axavtin. Li Bakurê Kurdistanê zimanê kurdî bi Alfabeya Hawarê tê nivîsandin ku Alfabeya Hawarê bi yekem hejmara kovara Hawar di 15ê gulana 1932an de dest bi weşanê kiriye ku heta 15ê tebaxa sala 1943an 57 hejmar hatiye weşandin. Alfabeya Hawarê ji aliyê nivîskar û demaziranêrê kovarê [[Mîr Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin. === Polîtîkayên asîmîlasyonê === Bi avakirina dewleta tirk re zimanê kurdî ji aliyê dewleta tirk ve hatiye qedexekirin û xebatên zimanê kurdî hatine astengkirin. Bi caran hişyariyên trafîkê ku aliyê şaredariyan ve bi kurdî hatine nivîsandin ji aliyê rayedarên dewleta tirk ve hatine jêbirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.evrensel.net/haber/524552/kurtce-yazilar-bakanlik-talimatiyla-siliniyormus |sernav=Nivîsên bi kurdî bi talîmatên wezaretê hatine jêbirin. |malper=Evrensel }}</ref> Bi caran sazî û dibistanên taybet ên ku bi zimanê kurdî perwerdahî dane zarokan ji aliyê dewleta tirk ve hatine girtin. Hemî saziyên medyayê ku bi zimanê kurdî weşan kirine hatine girtin û gelek rojnamevanên ku di saziyan de xebitîn e hatine girtin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://artigercek.com/guncel/khk-ile-kapatilan-kurtce-gazete-welat-internet-uzerinden-yayina-basladi-144935h |sernav=Rojnameya Kurdî ya girtî Welat dest bi weşanê kir |malper=Artı Gerçek |tarîx=2020-11-27 |roja-gihiştinê=2024-10-30 |ziman=tr }}</ref> == Demografî == Nifûsa herî zêde yê [[Kurdistan]]ê li Bakurê Kurdistanê dijîn. Li hemberê hemî zextên koçberiyê ya valakirina gundan û guhertinên demografîk ku bi sedsalan e berdewam dike tê texmîn kirin ku li Bakurê Kurdistanê di navbera 19-20 milyon [[kurd]] dijîn. Heya niha bi awayeke zelal hêjmara kurdan li Bakurê Kurdistanê ji aliyê rayedarên tirk ve nehatiye eşkerekirin û nifûsa rastîn a kurdan her dem hatiye veşartin. Ji xeynî nifûsa heyî ya li Bakurê Kurdistanê hêjmareke zêde yê ku nêzîkî 10 milyon kurd tê texmîn kirin di dîrokên cihêreng de koçê bajarên din ên Tirkiyeyê bûne. Tevahiya nifûsa Bakurê Kurdistanê nêzîkî 30 milyon kes tê texmîn kirin. Nifûsa herî zêde yê li derveyî Bakurê Kurdistanê koçê bajarê [[Stembol]]ê bûne ku nifûsa wan di navbera 3 û 4 milyon kes de hatiye texmîn kirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://rlp.hds.harvard.edu/faq/kurds-turkey |sernav=Kurds in Turkey {{!}} Religious Literacy Project |malper=web.archive.org |tarîx=2019-04-22 |roja-gihiştinê=2024-10-31 |roja-arşîvê=2019-04-22 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20190422214227/https://rlp.hds.harvard.edu/faq/kurds-turkey |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> == Binpêkirinên mafên mirovan == Ji sala 1990an vir ve li Bakurê Kurdistanê gelek caran li dijî zarokan û girtiyên siyasî yên kurd di pêvajoyên binçavkirinê de ji aliyê hêzên dewleta tirk ve rastî xirabkarî, îşkence û binpêkirinên giran ên mafên mirovan hatine. Di dîrokên cihêreng de gelek zarokên kurd û kesên sivîl an jî siyasetmedarên kurd ji aliyê hêzên dewletê ve rastî îşkence û muameleya xirab hatine. Zarok rasterast bûne hedefa leşker û polîsên dewleta tirk ku hinek ji wan di encama êrişan de jiyana xwe jidest dane.<ref name=":7">{{Jêder-malper |url=https://www.evrensel.net/haber/4345/bu-ulkede-cocuklar-olduruluyor |sernav=Li welatê zarok têne kuştin. |malper=Evrensel |roja-gihiştinê=2024-10-11 }}</ref> Zarokên ku kuştina wan ketine rojevê [[Kuştina Oxir Kaymaz|Uğur Kaymaz]], [[Kuştina Ceylan Önkol 2009|Ceylan Önkol]] û [[Kuştina Cemîle Çağırga 2015|Cemile Çağırga]] ye ku di dîrokên cihêreng de hatine kuştin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.bbc.com/turkce/haberler/2015/09/150913_cizre_cemileninolumu_hatice_kamer |sernav=Dayika Cemîle Çagirga: 'Ew şevê bi cenazeyê keça min di hembêza min de bû, razam'' |malper=BBC News Türkçe |tarîx=2015-09-13 |roja-gihiştinê=2024-11-10 |ziman=tr}}</ref> Li gorî daneyên heyî di navbera salên 1992 û 2022an de li Bakurê Kurdistanê herî kêm 350 zarokên kurd ji aliyê hêzên dewleta tirk ve hatine kuştin.<ref name=":7" /> Di serdemên dawî de binpêkirinên mafên mirovan ji sala 2015an vir bi awayeke berbiçav her ku çûye zêde bûye. Ji ber ku guh nedaye hişyariya rawestandina polêsên tirk di sala 2016an de li Bakurê Kurdistanê 5 zarok ji aliyê hêzên dewletê ve hatine kuştin.<ref name=":6">{{Jêder-malper |url=https://ihddiyarbakir.org/tr/cat/rapor?p=2&Meta=%7BKategoriId:14528%7D |sernav=Raporên binpêkirina mafên mirovan |malper=ihddiyarbakir.org |roja-gihiştinê=2024-11-10 |ziman=tr |paşnav=Vertex }}</ref> Dîsa di heman salê de di dema şerê çekdarî de 22 zarok ji aliyê hêzên dewleta tirk ve hatine kuştin. Dîsa ji ber bikaranîna çekan 12 zarok birîndar bûn an jî bi awayeke mayîn de şopên birînan li ser laşê wan mane.<ref name=":6" /> Di sala 2016an de bi ji ber xwepêşandanên civakî di serdegirtina malan de 40 zarok hatine binçavkirin û hatine girtin. Îşkence û muameleya xerab a li dijî zarokên ku di demên qedexeyên derketina derve de hatin binçavkirin, hatine dîtin.<ref name=":6" /> Di dema binçavkirinê de herî kêm 6 zarok rastî îşkenceyê hatine û herî kêm 6 zarokên din jî li derve û li kolanan rastî tundûtîjiya hêzên dewleta tirk hatine.<ref name=":6" /> == Çand == === Muzîk === Bakurê Kurdistanê çavkaniya çanda muzîka kevneşopî ya [[dengbêjî]] ye. Dengbejên navdar ên kurd [[Şakiro]], [[Reso]] û [[Huseynê Mûşî|Huseyno]] ji Bakurê Kurdistanê ne. Di navbera salên 1982 û 1991ê gotin û tomarkirina muzika kurdî ji aliyê dewleta tirk ve hatiye qedexekirin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Shoot the singer! music censorship today |weşanger=Zed Books |tarîx=2004 |isbn=978-1-84277-505-9 |cih=London |paşnavê-edîtor=Korpe |pêşnavê-edîtor=Marie }}</ref> Ji ber zextên li ser zimanê kurdî û zindanî kirina wan hunermendên kurd neçar dimînin ku koçê welatên ewropî bin. Hunermendên kurd ên navdar ên wekê [[Şivan Perwer]], [[Hozan Kawa|Kawa]], [[Dîno]], [[Diyar]] û gelek hunermend û stranbêjên kurd heya roja îro ji ber ihtîmala girtin û zindanî kirina wan nikarin vegerin Bakurê Kurdistanê. Muzîka kurdî ya kevneşopî ji aliyê çandî ve ji muzîka erebî, farisî û tirkî cuda ye û helbestên muzîka kurdî bi piranî ji aliyê kesên anonîm (nenas) ve hatine nivîsandin. [[Muzîka kurdî]] di warê tematîk de karakterek melankolîk û elejîk bû lê bi demê re melodiyên dilgeş û şad hatine afirandin. Folklora Kurdî ji sê cureyên wekê dengbêj, hozan û ji stranbêjên gelêrî pêk tên. === Wêje === Hinek çavkanî [[Eliyê Herîrî|Elî Herîrî]] (1425–1495) wekê yekem helbestvanê navdar ku bi kurdî nivîsiye dibînin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.institutkurde.org/en/language/ |sernav=The Kurdish Language and Literature |malper=Institutkurde.org |roja-gihiştinê=2024-10-31 |ziman=en }}</ref> Wêjevanên navdar ên din ên ji Bakurê Kurdistanê [[Şerefxanê Bidlîsî]] ye ku nivîskarê [[Şerefname]]yê ye û [[Ehmedê Xanî]] ye ku destana netewî ya kurdî ''[[Mem û Zîn]]'' nivîsandiye.<ref>{{Jêder-malper |url=https://ifkurds.de/en/publications/item/66-mem-u-z%C3%AEn-%E2%80%93-a-classical-17th-century-epic.html |sernav=Mem u Zîn – A Classic Kurdish Epic from the 17th-Century |malper=ifkurds.de |roja-gihiştinê=2024-10-31 |ziman=en-gb }}</ref> Wêjevanên kurd [[Ebdulsemedê Babek]] di sedsala 10an de, Elî Herîrî di sedsala 11an de jiyan kirine û wêjevanên din jî di navbera sedsalên 15an û 17an de jiyan kirine û bi zaravayê kurmancî nivîsandine. Di vê serdemê de navenda wêjeya kurdan [[Mîrektiya Botan]]ê û paytexta mîrektiyê navçeya [[Cizîr]]ê bû.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Kürt edebiyatına giriş |paşnav=Uzun |pêşnav=Mehmed |weşanger=İthaki |tarîx=2015 |isbn=978-975-273-251-3 |çap=9. baskı |cih=İstanbul |paşnav2=Blau |pêşnav2=Joyce |series=İthaki yayınları }}</ref> Bi navçeya Cizîrê re bajarên [[Silêmanî (bajar)|Silêmanî]] û [[Sine]] navendên din ên girîng ên [[wêjeya kurdî]] bûn. Yekem helbestvanên kurd ên naskirî Ebdulsemedê Babek, Elî Herîrî, [[Melayê Batê]], Ehmedê Cizîrî, [[Feqiyê Teyran]] û Ehmedê Xanî ne. Di sedsalên 19 û 20an de wêjeya kurdî li gel [[zimanê kurdî]], bi taybetî [[wêjeya kurdî]] ya nivîskî eleqeyeke mezin û geşedaneke mezin dibîne. Çapemeniya kurd a ku bingehê çapemeniyê di sedsala 19an de hatiye avêtin di warê geşedana wêjeya kurdî de xwedî cihekî girîng e.<ref name="Chyet2018">{{Jêder-kitêb |sernav=The Future of the Kurdish Language: an Egalitarian Scenario |paşnav=Chyet |pêşnav=Michael L. |weşanger=Institut français d’études anatoliennes |tarîx=2018 |rr=169–179 |isbn=978-2-36245-068-6 |url=http://dx.doi.org/10.4000/books.ifeagd.2225 }}</ref> Yekem kovara kurdî bi navê [[Kurdistan (rojname)|Kurdistan]] di sala 1898an de li paytextê îro ya [[Misir]]ê li [[Qahîre]]yê derketiye.<ref name="Chyet2018" /> == Dîn == Piraniya kurdên Bakurê Kurdistanê misilmanên sunî ne lê hêjmareke girîng kurdên elewî jî hene. Piraniya zêde yê kurdan ji mezheba şafî ne lê bi kêmasî jî kurdên girêdayî mezheba hanêfî jî hene.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Creating a Diaspora within a Country: Kurds in Turkey |paşnav=Houston |pêşnav=Christopher |weşanger=Springer US |tarîx=2005 |rr=403–414 |isbn=978-0-387-29904-4 |cih=Boston, MA |ziman=en |paşnavê-edîtor=Ember |pêşnavê-edîtor=Melvin |url=https://link.springer.com/referenceworkentry/10.1007/978-0-387-29904-4_40 |paşnavê-edîtor2=Ember |pêşnavê-edîtor2=Carol R. |paşnavê-edîtor3=Skoggard |pêşnavê-edîtor3=Ian |doi=10.1007/978-0-387-29904-4_40 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/13602009708716377 |sernav=Southern Kurdistan during the last phase of Ottoman control: 1839–1914: Journal of Muslim Minority Affairs: Vol 17, No 2 |malper=web.archive.org |tarîx=2023-10-07 |roja-gihiştinê=2024-11-02 |doi=10.1080/13602009708716377 |roja-arşîvê=2023-10-07 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20231007235740/https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/13602009708716377 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> == Mijarên têkildar == * [[Dîroka Bakurê Kurdistanê]] == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Kategoriya Commonsê ya biçûk|Turkish Kurdistan}} * [http://www.travel-images.com/kurdistan.html Galeriya wêneyan] {{Parçeyên Kurdistanê}} {{Parêzgehên Kurdistanê}} {{Bajarên Kurdistanê}} {{Êl û eşîrên mezin ên kurdan}} {{Portal bar|Tirkiye|Kurdistan}} {{Kontrola otorîteyê}} [[Kategorî:Bakurê Kurdistanê| ]] [[Kategorî:Erdnîgariya Kurdistanê]] [[Kategorî:Hereketa serxwebûnê ya Kurdistanê]] [[Kategorî:Herêma Başûrê Rojhilatê Anatolyayê]] [[Kategorî:Herêma Rojhilatê Anatolyayê]] [[Kategorî:Herêmên Tirkiyeyê]] [[Kategorî:Kurdên Bakurê Kurdistanê]] [[Kategorî:Kurdistan]] [[Kategorî:Siyaseta Tirkiyeyê]] f38un5bcnjgwbsmxzgas0mrpzwwbusk 1878567 1878566 2024-12-04T17:41:45Z Penaber49 39672 1878567 wikitext text/x-wiki {{Ev gotar| di derbarê '''Bakurê Kurdistanê''' de ye. Ji bo gotarên din ên di derbarê [[Kurdistan]]ê de hûn dikarin li [[Kurdistan (cudakirin)]] binêrin.}} {{Multiple image | align = right | direction = vertical | header = | width = 350 | image1 = Bakurê Kurdistanê.png | alt1 = | caption1 = Nexşeya sinorê Bakurê Kurdistanê. | image2 = Kurdish majority Turkey-es.svg | alt2 = | caption2 = Belavbûna [[kurd]]an li Bakurê Kurdistanê û li deverên din ên Tirkiyeyê. }} '''Bakurê Kurdistanê''' yek ji çar beşên [[Kurdistan]]ê ye û beşa herî mezin ê [[Kurdistan]]ê ye. Bakurê Kurdistanê îro di nava sinorê [[Tirkiye]]yê de maye ku piştî [[Şerê Cîhanî yê Yekem|Şerê Cîhanê yê Yekem]] de bi parçekirina Kurdistanê hatiye damezrandin. Bi damezrandina dewleta tirk re li hemberê [[zimanê kurdî]] û [[çanda kurdî]] zext astengkirin û înkarkirin hatiye destpêkirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://thekurdishproject.org/kurdistan-map/turkish-kurdistan/ |sernav=Explore Turkish Kurdistan |malper=The Kurdish Project |ziman=en-US |tarîxa-gihiştinê=2023-04-15 }}</ref> Bi damezrandina komara tirk re li [[Tirkiye]]yê nakokiyên rewşa Bakurê Kurdistanê û nakokiyên statûya Bakurê Kurdistanê berdewam dike.<ref name=":0">{{Jêder-malper |url=https://m.bianet.org/bianet/medya/261007-kurtce-gazeteyle-kurt-toplumuna-ulasmak-istedik |sernav=Me xwestiye ku em bi rojnameyan xwe bigihîjin civaka kurd |malper=Bianet |ziman=tr |paşnav= }}</ref> Hinek caran ji bo Bakurê Kurdistanê bêjeya ''Kurdistana Tirkiyê'' jî tê bikar anîn. Bakurê Kurdistanê beşa herî zêde yê Kurdistanê ye ku bi awayeke tundî hatiye asîmîlîle kirin, guhertinên demografîk û polîtîkayên valakirinê hatiye pêk anîn. Li gorî texmînan ku li Bakurê Kurdistanê nêzîkî 25-30 milyon kurd dijîn. Ji xeynî nifûsa heyî ya li Bakurê Kurdistanê di dîrokên cihêreng de ji ber valakirin û şewitandina gundên Bakurê Kurdistanê ku di navbera salên 1990 û 2009an de ji aliyê hêzên dewleta tirk ve hatine şewitandin û hatine valakirin koç bûne<ref>{{Jêder-malper |url=https://9koy.org/doguda-30-yil-once-koyleri-bosaltilip-zorunlu-goce-tabi-tutulan-insanlara-ne-oldu.html |sernav=Çi hat serê gelên ku 30 sal berê gundên wan hatin valakirin û bi darê zorê hatine koçberkirin? |malper=9.Köy |tarîx=2023-01-06 |roja-gihiştinê=2024-11-04 |ziman=tr |paşnav=admin }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.ihd.org.tr/zorla-yerinden-etme-uygulamasi/ |sernav=Polotîkaya jicihkirina bi darê zorê – Komeleya Mafên Mirovan |roja-gihiştinê=2024-11-04 |ziman=tr |paşnav=Derneği |pêşnav=İnsan Hakları }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://t24.com.tr/haber/biz-koy-yakma-taburuyduk-1994te-30-koyu-yaktik,243668 |sernav='Em tabûra şewitandina gundan bûn, di sala 1994an de me 30 gund şewitand' |malper=T24 |roja-gihiştinê=2024-11-04 |ziman=tr }}</ref> li deverên din ên Tirkiyeyê nêzîkî 10 milyon kurd dîjîn. == Etîmolojî == Navê Bakurê Kurdistanê naveke erdnîgarî ye ku beşa herî bakurê [[Kurdistan]]ê destnîşan dike. Bakurê Kurdistanê navê ji navê xwe ji navê Kurdistanê wergirtiye ku navê Kurdistanê ji du peyvên hevgirtî yên ''kurd'' ku [[kurd]]an desnîşan dike û ji peyva ''îstan'' pêk tê ku peyveke îranî ye ku cih an welatan destnîşan dike. Bi her du peyvên hevgirtî yên ''kurd'' û ''îstan'' navê ''Kurdistanê'' derdikeve ku welatê kurdan destnîşan dike an jî tê wateya welatê kurdan. == Erdnîgarî == === Rûber === {{Nexşeya Bakurê Kurdistanê|mezinahî=450px|hêl=right|sernav=Nexşeya topografiya Bakurê Kurdistanê}} Bakurê Kurdistan welatekî çiyayî ye ku herêm xwedî deşt û çiyayên bilind in. Lûtkeya herî bilind ê Bakurê Kurdistanê [[Çiyayê Agirî|Çiyayê Agiriyê]] ku bilindahiya çiyayê digihîje 5.137 mêtreyê.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Yılmaz |pêşnav=Y. |paşnav2=Güner |pêşnav2=Y. |paşnav3=Şaroğlu |pêşnav3=F. |tarîx=1998-10-01 |sernav=Geology of the quaternary volcanic centres of the east Anatolia |url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1998JVGR...85..173Y |kovar=Journal of Volcanology and Geothermal Research |cild=85 |rr=173–210 |doi=10.1016/S0377-0273(98)00055-9 |issn=0377-0273 }}</ref> Duyem lûtkeya herî bilind ê Bakurê Kurdistanê [[Cîlo|Çiyayên Cîloyê]] ye ku bilindahiya çiyayê gihiştiye 4.116 mêtreyê. Sêyem lûtkeya herî bilind bi bilindahiya 4.058 mêtre [[Çiyayê Sîpan]]ê ye. Bakurê Kurdistanê çavkaniya her du çemên girîng ên wekê çemên [[Dîcle]] û [[Firat]]ê ye. Yek ji çemên girîng ê Bakurê Kurdistanê [[Çemê Miradê]] ye ku li gel [[Ava Reş (Firat)|Çemê Ava Reş a Ezirganê]] yek ji çavkaniyên girîng ê Firatê ye. Gola herî mezinê Bakurê Kurdistanê [[Gola Wanê]] ye ku bi rûava 3.713 km² gola herî mezinê [[Kurdistan]]ê ye.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.britannica.com/place/Lake-Van |sernav=Lake Van {{!}} Turkey, Map, History, & Facts {{!}} Britannica |malper=www.britannica.com |roja-gihiştinê=2024-10-21 |ziman=en }}</ref> Piştî Gola Wanê çend golên çêkirî yên wekê [[Bendava Rihayê]] ku gola çêkirî ya herî mezin ê Bakurê Kurdistanê ye û [[Bendava Kebanê]] ye ku di nav sinorên parêzgehên [[Riha (parêzgeh)|Riha]] û [[Xarpêt (parêzgeh)|Xarpêtê]] de hatine avakirin. Li gel herêmên çiyayî li herêmên jorîn deştên bilind ên tektonîk jî hene. Deştên sereke yên herêma jorîn [[Deşta Mûşê]], [[Deşta Îdirê]] û [[Deşta Ezirganê]] ye. Li herêma jêrîn jî deşta berfirehê [[Deşta Heranê]] cih digire. Rêzçiyayên [[Toros]] ên Başûr [[Kurdistan]]ê ji rojava ve ber bi rojhilat ve dike du beş. Toros ji li herêma jêrîn ji bajarê [[Gurgum]]ê ve dest pê dikin û ber bi rojhilatê ve heya Colemêrgê dirêj dibin. Bi dawî bûna Torosan rêzeçiyayên [[Zagros]]an dest pê dikin. Li herêma [[Colemêrg]]ê çiya bilind û asê dibin ku bilindahiya wan digêje 4000 mêtreyan.<ref>Cheterian, Vicken (2015). Open Wounds: Armenians, Turks and a Century of Genocide. Oxford and New York City: Oxford University Press. p. 65. ISBN 978-1-84904-458-5. As a result of policies such as these, the expression Armenian Plateau, which had been used for centuries to denote the mountainous highlands around Lake Van and Lake Sevan, was eliminated and replaced by the expression 'eastern Anatolia'.</ref> === Bakurê Torosan === Li Bakurê Torosan ji aliyê başûr ji [[Gurgum]]ê û [[Semsûr]]ê despêkê heya [[Sêwas|Sêwazê]], ji Sêwasê heya [[Qers]]ê herêmên jorîn û bilind û çiyayên li herêma jorîn ên Bakurê Kurdistanê vedigire. Bi bandora çiyayên torosan ku rê ber avhewaya germa jêrîn a [[Deryaya Navîn]] hatiye girtin ku ji ber bandora çiyayên torosan herêmên jorîn li gorî herêmên jêrîn hênik e. Li herêma çiyayî jorîn li gel çiyayên bilind, deştên bilind ên tektonîk ên wekî [[Deşta Meletiyê]], [[Deşta Mûşê]] [[Deşta Erziromê]], [[Deşta Ezirganê]] û [[Deşta Îdirê]] heye ku bilindahiya navîn a ji asta deryayê 1500 mêtre ye. Xalên herî bilind ên Bakurê Kurdistanê li herêma jorîn e ku çiyayên bilind wekê [[Çiyayê Agirî]], [[Sîpanê Xelatê|Çiyayê Sîpanê]] [[Nemrûd (volkan)|Çiyayê Nemrûdê]] a Bidlîsê ku her sê çiya çiyayên volkanîk ên vemirandî ne li vê herêmê ne. Çiyayê volkanîk a Tendûrekê û [[Cîlo|Çiyayê Cîloyê]] li vê herêmê ye. Di heman de herêma jorîn jêderka çemên [[Dîcle|Dicle]] û [[Firat]]ê ye ku ev her du çem ji herêma jorîn derdikevin. (Her çiqas Dîcle çemekî herêma jêrîn be jî lê bi nizilîna binê erdê re çavkaniya xwe yê sereke ji Gola Xezer a Xarpêtê werdigire) Çemê Miradê, Çemê Munzirê û Çemê Avareş a Ezirganê ku bi hev re çavkaniyên girîng ên Firatê ne li herêma jorîn e. Jiber hewaya hênik serê çiyayên bilind ên wekê Çiyayê Agirî û Çiyayê Sîpanê her dem qeşahirtî ye. [[Gola Wanê]] ku goleke tektonîk e li herêma jorîn e. === Başûrê Torosan === Berevajiyê herêma jorîn herêma jêrîn a başûrê torosan ji xeynî hinek deveran bi gelemperî deşt, berrî rast û germiyan e. Li herêma jêrîn ji Dîlok û Rihayê heya Siwêregê cih bi cih bi girik in. Piştî Siwêregê Çiyayê Qerejdaxê despêdike heya ku digihêje çiyayên Mazî û Mêrdînê. Çiyayê volkanîk a Qerejdaxê çiyayeke serbixwe ye ku bi bilindahiya 1.952 mêtreyê li ser deşta di navbera [[Amed]] û [[Riha]]yê de cih digire. Çiyayên Maziyê çiyayeke volkanîk ê herêma jêrîn e. Li herêma botan çiyayên Herekol û Cûdî cih digirin ku rêzeke çiyayî ya asê û bilind ên ku ber bi Başûrê Kurdistanê û Rojavayê Kurdistanê ve diçin. Li rojava Deşta Dîlokê û Deşta Tilbişarê û li dorhêla Amedê jî, Deşta Gewran û Deşta Amedê hene. Deşta Gewran di navber a [[Erxenî]] û Qerejdaxê de cih digirê ku berfirehiya deştê 15 hezar hektar berfireh e. Berfirehiya Deşta Amedê 40 hezar hektar berfireh e. Li Rihayê Deşta Heranê berfirehê heye ku di warê çandiniyê de deşteke girîng e. Yek ji deştên girîng ên herêma jêrîn Deşta Mêrdînê ye ku bi Deşta Heranê re qadê herî girîng ên çandiniyê ne.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.britannica.com/place/Taurus-Mountains |sernav=Taurus Mountains {{!}} mountains, Turkey {{!}} Britannica |malper=www.britannica.com |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-04-15 }}</ref> === Parêzgeh û navendên parêzgehên Bakurê Kurdistanê === {| class="wikitable" style="width:600px;" |+ |- ! Parêzgeh !! Navçe / serbajar !! Nexşe |- ! [[Adiyeman (parêzgeh)|Adiyeman]] || [[Aldûş]], [[Bêsnî]], [[Komîşîr]], [[Semîsad]], '''[[Semsûr]]''', [[Sergol]], [[Sincik]], [[Tût]] || [[Wêne:Navçeyên Semsûrê.png|80px]] |- ! [[Agirî (parêzgeh)|Agirî]] || [[Avkevir]], [[Bazîd]], [[Dutax]], [[Giyadîn]], [[Patnos]], '''[[Qerekose]]''', [[Xamûr]], [[Zêtka]] || [[Wêne:Navçeyên Agiriyê.png|80px]] |- ! [[Batman (parêzgeh)|Batman]] || '''[[Êlih]]''', [[Heskîf]], [[Hezo]], [[Kercews]], [[Qabilcewz]], [[Qubîn]] || [[Wêne:Navçeyên Batmanê.png|80px]] |- ! [[Bidlîs (parêzgeh)|Bidlîs]] || '''[[Bidlîs]]''', [[Elcewaz]], [[Motkî]], [[Norşîn]], [[Tetwan]], [[Xelat]], [[Xîzan]] || [[Wêne:Navçeyên Bidlîsê.png|80px]] |- ! [[Bîngol (parêzgeh)|Bîngol]] || [[Azarpêrt]], [[Bongilan]], [[Çêrme]], '''[[Çewlîg]]''', [[Dara Hênî]], [[Kanîreş]], [[Gêxî]], [[Xorxol]] || [[Wêne:Navçeyên Bîngolê.png|80px]] |- ! [[Dêrsim (parêzgeh)|Dêrsim]] || '''[[Mamekî]]''', [[Melkişî]], [[Mêzgir]], [[Pêrtag]], [[Pilemor]], [[Pulur]], [[Qisle]], [[Xozat]] || [[Wêne:Navçeyên Dêrsimê.png|80px]] |- ! [[Diyarbekir (parêzgeh)|Diyarbekir]] || [[Bismil]], [[Çêrmûg]], [[Çinar]], [[Erxenî]], [[Farqîn]], [[Gêl]], [[Hezro]], [[Hênê]], [[Karaz]], [[Licê]], [[Pasûr]], [[Pîran]], [[Şankuş]]<br>Bajarê Mezin a '''[[Amed]]ê''': [[Bajarê Nû]], [[Payas]], [[Rezik]], [[Sûr]] || [[Wêne:Navçeyên Diyarbekirê.png|80px]] |- ! [[Entab (parêzgeh)|Entab]] || [[Kele]], [[Bêlqîs]], [[Cîngîve]], [[Girgamêş]], [[Îslahiye]], [[Kurudere]], [[Alêban]], [[Tilbişar]], [[Şahînbeg]] || [[Wêne:Navçeyên Entabê.png|80px]] |- ! [[Erdêxan (parêzgeh)|Erdêxan]] || − || [[Wêne:Navçeyên Erdêxanê.png|80px]] |- ! [[Erzîrom (parêzgeh)|Erzîrom]] || [[Aşqela]], [[Azort]], [[Bardîz, Erzîrom|Bardîz]], [[Çêrmik, Erzîrom|Çêrmik]], [[Espîr]], [[Hesenqela]], [[Narman]], [[Norgeh]], [[Oltî]], [[Oxlê]], [[Parsîna Jor]], [[Pasîna Jêr, Erzîrom|Pasîna Jêr]], [[Qereçoban]], [[Qereyazî]], [[Tawûsker]], [[Tatos]], [[Tortim]], [[Xinûs, Erzîrom|Xinûs]]<br>Bajarê Mezin a '''[[Erzîrom]]ê''': [[Palandoken]], [[Yakutiye]] || [[Wêne:Navçeyên Erzîromê.png|80px]] |- ! [[Erzîngan (parêzgeh)|Erzîngan]] || [[Cîmîn|Cimnî]], [[Egîn]], '''[[Ezirgan]]''', [[Gercan]], [[Îlîç]], [[Kemax]], [[Mose]], [[Qerequlak]], [[Têrcan]] || [[Wêne:Navçeyên Ezirganê.png|80px]] |- ! [[Hekarî (parêzgeh)|Hekarî]] || '''[[Colemêrg]]''', [[Çelê]], [[Gever]], [[Şemzînan]] || [[Wêne:Hakkari districts-ku.png|80px]] |- ! [[Îdir (parêzgeh)|Îdir]] || [[Başan]], '''[[Îdir]]''', [[Qulp]], [[Têşberûn]] || [[Wêne:Navçeyên Îdirê.png|80px]] |- ! [[Kilîs (parêzgeh)|Kilîs]] || − || [[Wêne:Navçeyên Kilîsê.png|80px]] |- ! [[Meletî (parêzgeh)|Meletî]] || [[Arabkîr]], [[Arga]], [[Aywalî]], [[Çirmik]], [[Darende]] , [[Erxewan]], [[Hekîmxan]], [[Keferdîz]], [[Melediya kevn]], '''[[Meletî]]''', [[Muhacîr, Meledî|Muhacîr]], [[Qela, Meletî|Qela]], [[Şîro]], [[Yazixan]] || [[Wêne:Navçeyên Meletiyê.png|80px]] |- ! [[Mêrdîn (parêzgeh)|Mêrdîn]] || [[Artuklu]], [[Kerboran]], [[Dêrik]], [[Qoser]], [[Şemrex]], [[Midyad]], [[Nisêbîn]], [[Mehsert]], [[Stewr]], [[Rişmil]] || [[Wêne:Navçeyên Mêrdînê.png|80px]] |- ! [[Mereş (parêzgeh)|Mereş]] || − || [[Wêne:Navçeyên Mereşê.png|80px]] |- ! [[Mûş (parêzgeh)|Mûş]] || [[Dêrxas]], [[Gimgim]], [[Kop]], [[Milazgir]], '''[[Mûş]]''', [[Tîl]] || [[Wêne:Navçeyên Mûşê.png|80px]] |- ! [[Osmaniye (parêzgeh)|Osmaniye]] || − || [[Wêne:Osmaniye districts.png|80px]] |- ! [[Qers (parêzgeh)|Qers]] || [[Cilawûz]], [[Dîxor]], [[Kaxizman]], '''[[Qers]]''', [[Sarîqamîş]], [[Selîm, Qers|Selîm]], [[Şûrêgel]], [[Zarûşad]] || [[Wêne:Navçeyên Qersê.png|80px]] |- ! [[Riha (parêzgeh)|Riha]] || [[Bêrecûk]], [[Curnê Reş]], [[Hewenc]], [[Herran]], [[Kaniya Xezalan]], [[Pirsûs]], [[Serê Kaniyê]], [[Sêwreg]], [[Wêranşar]], [[Xelfetî]]<br>Bajarê Mezin a '''[[Riha]]yê''': [[Eyûbî, Riha|Eyûbî]], [[Qerekoprî]] (Pira Reş), [[Xelilî]] || [[Wêne:Navçeyên Rihayê.png|80px]] |- ! [[Sêrt (parêzgeh)|Sêrt]] || [[Dih]], [[Hawêl]], [[Misirc]], '''[[Sêrt]]''', [[Şêrwan]], [[Tilo]], [[Xisxêr]] || [[Wêne:Navçeyên Sêrtê.png|80px]] |- ! [[Sêwas (parêzgeh)|Sêwas]] || [[Macîran]], [[Qoçgîr]],[[Dîvrîgî]], || [[Wêne:Navçeyên Sêwasê.png|80px]] |- ! [[Şirnex (parêzgeh)|Şirnex]] || [[Basan]], [[Cizîr]], [[Elkê]], [[Hezex]], [[Qilaban]], [[Silopî]], '''[[Şirnex]]''' || [[Wêne:Navçeyên Şirnexê.png|80px]] |- ! [[Wan (parêzgeh)|Wan]] || [[Bêgirî]], [[Ebex]], [[Elbak]], [[Erdîş]], [[Ertemêtan]], [[Miks]], [[Qerqelî]], [[Mehmûdî]], [[Şax]], [[Payîzava]], [[Westan]], [[Rêya Armûşê]], [[Tuşpa]] || [[Wêne:Navçeyên Wanê.png|80px]] |- ![[Gumuşxane|Gumusxane]] |[[Şiran|Şirân]], [[Kelkit|Kêlkît]] |[[Wêne:Gumusxane.jpg|alt=Gumusxane Qert|çep|frameless|93x93px]] |- ! [[Xarpêt (parêzgeh)|Xarpêt]] || [[Baskîl]], [[Dep]], [[Egîna Jêrîn]], [[Keban]], [[Maden]], [[Palo]], [[Qerebaxan]], [[Qowanciyan]], '''[[Xarpêt]]''', [[Xulaman]] [[Xûx]] || [[Wêne:Navçeyên Xarpêtê.png|80px]] |- ! [[Xetay (parêzgeh)|Xetay]] || − || [[Wêne:Hatay location districts.png|80px]] |} == Avhewa == Çiyayên [[Toros]]an wekî dîwarekî bilind avhewaya bejahî ya jorîn nahêle derbasî herêma jêrîn bibe. Li gorî başûrên torosan, bakurê torosan rûerd gelek bilind e ku ev jî di warê avhewayê de cihêrengî cêdike. Herêma jorîn li gorî herêma jêrîn di mehên havînan de hênik e di mehên zivistanan de sar û bi berf e. Germahiya navînî ya herêma jorîn di navbera 25 û 30 pile de diguhere. Zivistana herêma jorîn sar e ku di mehên zivistanan de germahiya herêma jorîn heta -24 û -30 pileyan dadikeve. Bajarên [[Erzirom]] û [[Qers]]ê bajarên herî bilind û sar ên Kurdistanê ne ku bi mehan berf li erdê dimîne. Di mehên zivistanan de li herêmên çiya û bilind ên wekî [[Wan]], [[Şirnex]], [[Sêrt]], [[Colemêrg]], [[Erzirom]] û [[Qersê]] berfeke zêde dibare. Berfa zêde hinek caran dibe sedema aşîtan ku ji girên bilind têne xwarê. Li rojavayê, li herêmên bajarên [[Elezîz]], [[Meledî]], [[Semsûr]] û [[Mereşê]] rûerd hewqas ne bilind e. Her çiqas çiya û girik hebin jî rûerd navrast e. Baran zêde dibarê û li gorî hinek deverên herêma jorîn di mehên zivistanan de hênik e. Rêza Torosan nahêlin ku hewaya germ a Deryaya Navîn ji herêma jêrîn ber bi herêma jorîn ve here. Ji ber vê yekê di mehên havînan de li herêma başûrê torosan hewa gelek germ û ziwa ye. Ev jî li bajarên [[Dîlok]], [[Riha]], [[Amed]] û [[Mêrdîn]]ê dibe sedema germahiyeke zêde. Li herêma jêrîn germahî li siyê 40 - 45 pile ye. Di mehên zivistanan de herêm bi gelemperî bi baran e û berf kêm e. Ji bilî çend deşt, rast, navrast û beriyan, Kurdistan welatekî çiyayî ye. Çiya, cih û avhewaya Kurdistanê mercên dar û daristanan çêdikin. Berê piraniya çiya û herêmen Bakurê bi daristan bûn. Ji ber xizanî û nezaniyê sal bi sal xelk dar û beran dibire û ji bo şewatê bi kar tînin. Ji aliyê din ve li herêmên ku erd û zevî kêm in, daristanan dibirin û cîhên wan dikin erd. Li wir çandiniyê dikin. Di van salên dawî de dewleta Tirk ji bo şikandina şerê gerîlla agir berdidin daristanên Bakur û ew dişewtînin. Li Bakur darên berû, mazî, benav, benîşt, qizwan, hevirs û merx hene. Li ber çem û cihên avî ji darên gûz, spîndar û bih jî gelek in. == Dîrok == {{Gotara bingehîn|Dîroka Bakurê Kurdistanê}} === Pêşdîrok === [[Wêne:Göbekli Tepe, Urfa.jpg|thumb|çep|Dîmenek ji girê arkeolojîk ê Girê Mirazan ku dîroka girê ji 10.000 salên {{bz}} vedigere.]] [[Wêne:Hasankeyf Castle.jpg|thumb|çep|Dîmenek ji Heskîfa kevn û Şûnwarên Heskîfê ku dîroka niştecîbûna mirovî ji 12.000 salên {{bz}} ve vedigeriyaye.]] Bakurê Kurdistanê wekî deverên din ên [[Kurdistan]]ê yek ji cihê herî kevn ên cîhanê ye ku malavaniya mirovahiyê kiriye. Di lêkolînên arkeolojîk ên ku li qadên arkeolojîk ên li navçeyên [[Bismil]]ê, [[Erxenî]] û [[Farqîn]] a [[Amed]]ê hatine kirin de delîlên jiyana mirovan hatiye dîtin. Li gorî lêkolînên arkeolojîk ên li Gira Kortikê derketiye holê ku ji 10.400 û 9.250 salê {{bz}} vir ve jiyana niştecihbûyî li [[Kurdistan]]ê heye. Di lêkolînên arkeolojîk de li heman herêmê li [[Girê Berêçemê]] ku li navçeya [[Erxenî]] ya Amedê ye delîlên jiyanê hatiye dîtin ku diroka wî ji 8.000 salên berê zayînê vedigere.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.sur.bel.tr/tarihce |sernav=Dîroka Bakurê Kurdistanê |malper=web.archive.org |roja-gihiştinê=2024-10-21 |roja-arşîvê=2020-05-20 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20200520182027/http://www.sur.bel.tr/tarihce |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Bermahiyên ji serdemên paleolîtîk û mezolîtîkê di [[Şikeftên Hasûnî]] ya li nêzîkê [[Farqîn]]ê û [[Şikeftên Hîlarê]] ya li nêzîkî navçeya [[Erxenî]] yê hatine tespîtkirin. Yek ji cih ên herî kevn ên li Bakurê Kurdistanê ku malavaniya mirovahiyê kiriye cihên neolîtîkên wekî [[Newala Çorî]] û [[Girê Mirazan]] e ku dîroka wan ji sedsala 10ê {{bz}} vedigere.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.wmf.org/blog/celebrating-our-new-affiliation-global-heritage-fund/preservation_by_design_partnerships/current_projects/gobekli_tepe_turkey |sernav=All Posts |malper=World Monuments Fund |roja-gihiştinê=2024-10-21 |ziman=en }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=http://whc.unesco.org/en/tentativelists/5612/ |sernav=The Archaeological Site of Göbeklitepe - UNESCO World Heritage Centre |malper=web.archive.org |tarîx=2018-03-31 |roja-gihiştinê=2024-10-21 |roja-arşîvê=2018-03-31 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20180331174301/http://whc.unesco.org/en/tentativelists/5612/ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Tê texmîn kirin ku Girê Mirazan perestgeha herî kevn ê cîhanê ye. Niştecihbûnên li herêmê li dora 9.000 salên berî zayînê wekî şûnwarên neolîtîk ên [[Neolîtîka A ya berî Cervaniyê]] li nêzîkî Hewza Îbrahîm e (Gola Masiyan) ku li [[Riha]]yê ye derketiye holê. Navçeya Heskîfa kevn ku niha di bin ava Bendava Heskîfê de maye yek ji qadên arkeolojîk ên Bakurê Kurdistanê bû. Di lêkolînên arkeolojîk ên ku li Girê Heskîfê hatibûn kirin de hatiye dîtin ku jiyana mirovî li [[Heskîf]]ê ji 3.500 sal berê zayînê heya 12.000 salên berê zayînê diçe. Şûnwarê kevnar a Heskîfê li gel hemî hewlên nerazîbûna li dijî bendavê bi [[Bendava Heskîfê]] ku ji aliyê dewleta tirk ve li ser [[Dîcle|Çemê Dîcleyê]] hatiye avakirin dimîne di bin avê de. Heskîf a kevn bi bilind bûna avê re di 20ê gulana sala 2020an de bi temamî di bin avê de winda bûye.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.nytimes.com/2020/07/05/world/middleeast/turkey-erdogan-hasankeyf-Ilisu-dam.html |sernav="An Ancient Valley Lost to 'Progress'" }}</ref> Di vê serdemê de ji ber ku Bakurê Kurdistanê beşek ji Heyva Biadan a kevnar e Bakurê Kurdistanê bi awayekê bi lez ketiye bin bandora Şoreşa Neolîtîk a ku çandinî lê berbelav bûye. === Serdema kevnare === [[Wêne:Near East 1400 BCE.png|thumb|çep|Rengê zer a tarî di 1400 salê {{bz}} de serweriya mêtaniyan destnîşan dike.]] Li navçeya Heranê ya bi ser parêzgeha [[Riha]]yê ve belgeyên ku bi tîpên mixî hatiye nivîsandin hatine dîtin ku dîroka belgeyê ji 2300 salên berê zayînê ve vedigere.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Chow |pêşnav=Y. W. |paşnav2=Pietranico |pêşnav2=R. |paşnav3=Mukerji |pêşnav3=A. |tarîx=1975-10-27 |sernav=Studies of oxygen binding energy to hemoglobin molecule |url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/6 |kovar=Biochemical and Biophysical Research Communications |cild=66 |hejmar=4 |rr=1424–1431 |doi=10.1016/0006-291x(75)90518-5 |issn=0006-291X |pmid=6 }}</ref><ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Anderson |pêşnav=T. R. |paşnav2=Slotkin |pêşnav2=T. A. |tarîx=1975-08-15 |sernav=Maturation of the adrenal medulla--IV. Effects of morphine |url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/7 |kovar=Biochemical Pharmacology |cild=24 |hejmar=16 |rr=1469–1474 |doi=10.1016/0006-2952(75)90020-9 |issn=1873-2968 |pmid=7 }}</ref> Di nav van belgeyan de belgeyek heye ku diyar dike ku li [[Herran]]ê di [[Perestgeha Sîn]] de peymanek hatiye çêkirin. Di vê heyamê de Bakurê Kurdistan yek ji navendên herî girîng ên baweriya pagan bû ku perestgehên xwedawendê heyvê [[Sîn]] û xwedawendê rojê [[Utu]] hebûn. Li gorî belgeyên dîrokî di sala 2000ê {{bz}} de mîtaniyên hurî li Bakurê Kurdistan bicih bûne. Mîrekiya herî hêzdarê vê serdemê mîrektiya mîtaniyên hurî ye ku li [[Amed]]ê hatiye avakirin. [[Mîtanî|Împeratoriya Mîtanî]] wekî hêzeke herêmî ya bihêz bû ku li bakur bi hîtîtiyan re, li rojava bi Misrê re, li başûr bi kassîtan re û li rojhilat jî bi asûriyan re sinorê împeratoriyê hebû.<ref>{{Jêder-kovar |tarîx=2014 |sernav=Levantine Polities under Mittanian Hegemony |url=https://www.academia.edu/7479998/Levantine_Polities_under_Mittanian_Hegemony |kovar=Constituent, Confederate, and Conquered Space |rr=11 }}</ref> Yek ji şaristaniyên mezin hîtîtîbûn ku di salên 1750 û 1650yên {{bz}} de li herêmên bakur û rojavayê Kurdistan a îro şaristaniyeke mezin avakirine. Hîtîtî gelekî hind û ewropî bûn ku yek ji yekem şaristaniyên mezin ên Serdema Bronzê bûn ku şaristaniyeke mezin li herêmên Bakurê Kurdistanê, [[Rojavayê Kurdistanê]] û li tevahiya [[Anatolya]]yê ava kirine. Tê texmîn kirin ku hîtîtî ji [[Deryaya Reş]] wêdetir hatine û di destpêka hezarsala 2em ê {{bz}} de li tevahiya Anatolyayê û li hinek deverên [[Kurdistan]]ê bi cih bûne. Hîtîtiyan rêzeke serwerî ava kirine ku di nav de [[Padîşahiya Kussarayê]] (sala 1750 {{bz}}), [[Padîşahiya Kaneşê]] an Neşa (salên 1750 û 1650 {{bz}}) û li dor sala 1650yê {{bz}} de împeratoriyeke bi mezinahiya navîn avakirine ku navenda împeratoriyê bajarê [[Hattusa]]yê bû<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Kloekhorst |pêşnav=Alwin |paşnav2=Waal |pêşnav2=Willemijn |tarîx=2019-12-01 |sernav=A Hittite Scribal Tradition Predating the Tablet Collections of Ḫattuša? |url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1515/za-2019-0014/html |kovar=Zeitschrift für Assyriologie und vorderasiatische Archäologie |ziman=de |cild=109 |hejmar=2 |rr=189–203 |doi=10.1515/za-2019-0014 |issn=1613-1150 }}</ref><ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Kloekhorst |pêşnav=Alwin |tarîx=2020 |sernav=The Authorship of the Old Hittite Palace Chronicle (CTH 8): A Case for Anitta |url=https://www.journals.uchicago.edu/doi/10.1086/709313 |kovar=Journal of Cuneiform Studies |ziman=en |cild=72 |rr=143–155 |doi=10.1086/709313 |issn=0022-0256 }}</ref> [[Wêne:A Mede King relief in Louvre Museum, Paris.jpg|thumb|Rolyefa qiralekî [[med]]î li Muzexaneya Louvre ya Parîsê.]] Di salên 550 û 650 yê {{bz}} de medî li Bakurê Kurdistanê, li seranserê Kurdistanê, Anatoliya û li seranserê [[Îran]] a îro împeratoriyeke mezin ê berfireh ava kirine. Medî cara ewil bi qralê asûrî Salmaneser III hatine nasîn kirin. Di nivîsarên di serdema Selmaneser (858-824 {{bz}}) de bi navê "Mada" hatine tomarkirin. Tê texmîn kirin ku di dawiya hezarsala 2ê {{bz}} de pêşiyên mediyan li herêma [[Rojavayê Kurdistanê]] ya îro derketine û bi belavbûna wan re di salên paşerojê de sinorên Medyayê di heyama çend sed salan de her ku çûye berfirehtir bûye.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Cambridge history of Iran. 2: The Median and Achaemenian periods / ed. by Ilya Gershevitch |weşanger=Cambridge Univ. Pr |tarîx=1985 |isbn=978-0-521-20091-2 |çap=6. print |cih=Cambridge |paşnavê-edîtor=Gershevitch |pêşnavê-edîtor=Ilya }}</ref> Medî bi kêmanî ji sedsalên 12 û 11ê berî zayînê de li rojavayê Îranê û li Rojhilata Kurdistanê ya îro jiyan kirine. Bandora wan ê li temamiya herêmê ji nîvê duyem a sedsala 8ê berî zayînê ve dest pê kiriye.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The culture and social institutions of ancient Iran |paşnav=Dandamaev |pêşnav=M. A. |weşanger=Cambridge Univ. Press |tarîx=2004 |isbn=978-0-521-61191-6 |çap=1 |cih=Cambridge |paşnav2=Lukonin |pêşnav2=Vladimir Grigorʹevič |paşnav3=Kohl |pêşnav3=Philip L. |paşnav4=Dandamaev |pêşnav4=M. A. }}</ref> Di serdema vê demê de îhtimaleke mezin ku gelên hind û îranîaxiv ji di beriya medan de bi kêmî ve 500 û 1000 sal berê li Rojhilata Kurdistanê û Îranê bi cih bûne. Piraniya zanyaran bawer dikin ku hatina nifûsa hind û îranîaxiv ji bo Rojhilata Kurdistanê û Îranê tenê bi koçberiyeke girseyî pêk nehatiye. Hatina hind û îraniyan di destpêkê hezarsala 2ê {{bz}} de bi komên piçûk ên koçber hêdî hêdî ji aliyê bakurê rojhilat ve di heyamek dirêj de ber bi rojava ve hatine. Ev komên koçber bi demê re dibin sedema afirandin komên çandî û zimanî yên cihêreng ku yek ji wan koman di dawiyê bi navê medî hatine binavkirin û medî derketine holê.<ref>{{Jêder-kovar |tarîx=2021 |sernav=The Median Confederacy |url=https://www.academia.edu/34285360 |kovar=King of the Seven Climes |rr=39 }}</ref> === Serdema navîn === [[Wêne:Xanedanamerwaniyan.svg|thumb|çep|Nexşeya Xanedaniya Merwaniyan.]] Di serdema navîn de Bakurê Kurdistanê derbasî rêveberiyên desthilatdariyên herêmî dibe. [[Xanedana Merwaniyan|Xanedaniya Merwaniyan]] ku xanedaniyeke kurd bû ku serdema navîn de li Bakurê Kurdistanê hikûm kiriye. Xanedaniya Merwaniyan di sala 982ê {{pz}} de ji aliyê [[Bazê Dostikî]] ve hatiye damezrandin. Damezrênerê Xanedaniya Merwaniyan Bazê Dostikî bi şervanî ya xwe navdarî bidest xistiye. Bazê Dostikî ji nîvê sedsala 10an ve li Bakurê Kurdistanê dest bi bidest xistina bajaran kiriye. Di destpêkê de ber bi başûr ve diçe û [[Erdîş]]ê û çeperên li derdora navçeyê bidest dixe. Piştre bandora xwe xurt dike [[Amed]], Farqîn û [[Nisêbîn]]ê ku di bin desthilatdariya buweyhiyan de bûn bidest dixe.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Stein |pêşnav=J. M. |tarîx=1975-09-15 |sernav=The effect of adrenaline and of alpha- and beta-adrenergic blocking agents on ATP concentration and on incorporation of 32Pi into ATP in rat fat cells |url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/12 |kovar=Biochemical Pharmacology |cild=24 |hejmar=18 |rr=1659–1662 |doi=10.1016/0006-2952(75)90002-7 |issn=0006-2952 |pmid=12 }}</ref> Herêma ku Xanedaniya Merwaniyan lê hatibû avakirin erdnîgariyeke mezin ê bi navê zewezân bû ku ev erdnîgarî herêmeke berfireh vegirtiye ku sinorên herêma xanedaniyê li başûr ji bakurê [[Mûsil]]ê dest pê dikir heta sinorê [[Xelat]]ê, li rojhilat ji bajarê [[Selmas]] a [[Rojhilata Kurdistanê]] despê dikir û li rojava heya [[Amed]]ê dirêj dibû. Paytexta xanedaniyê [[Farqîn|Meyafariqînê]] bû (navçeya [[Farqîn]] a îro) ku xanedanî nêzîkî 100 salan li deverên ku bakur, rojhilat û başûrê [[Kurdistan]]ê vedigire, hikûm kiriye.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Wasil ibn 'Ata' als Prediger und Theologie |paşnav=ʻAṭāʼ |pêşnav=Wāṣil ibn |weşanger=BRILL |tarîx=1988 |isbn=978-90-04-08369-1 |ziman=en |url=https://books.google.de/books?id=tPsUAAAAIAAJ&lpg=PA623&dq=The%20Encyclopedia%20of%20Islam,%20Volume%206,%20marwan&hl=tr&pg=PA624#v=onepage&q=The%20Encyclopedia%20of%20Islam,%20Volume%206,%20marwan&f=false }}</ref> Di sala 1085an de artêşa selçûqiyan êrîşê axa merwaniyan (Bakurê Kurdistanê) dike piştê şerekî dijwar piraniya axa merwaniyan dagir dike. Mîrê merwanî yê dawî Mensur heta mirina xwe ya sala 1096an li Cizîrê jiyan dike. Heya sala 1171ê bi damezrandina dewleta eyûbîyan hinek herêmên Bakurê Kurdistanê ku ji aliyê salçuqiyan ve hatibû dagirkirin beşdarî axa eyûbiyan bûye. Her çiqas dewleta eyûbîyan tevahiya [[Kurdistan]]ê bidest nexe lê di serdema xwe ya herî berfireh de li herêmeke berfirehê wekê [[Misir]], [[Sûriye]], [[Iraq]], [[Hecaz]], [[Filistîn]], [[Lîbya]], [[Yemen]] û li [[Şam (herêma erdnîgarî)|Herêmên Şamê]] (Levant) serwerî kiriye.<ref name="Özoğlu2004"/><ref name="Özoğlu2004">{{Jêder-kitêb |sernav=Kurdish notables and the Ottoman state: evolving identities, competing loyalties, and shifting boundaries |paşnav=Özoğlu |pêşnav=Hakan |weşanger=State Univ. of New York Press |tarîx=2004 |isbn=978-0-7914-8556-9 |cih=Albany, NY |series=SUNY series in Middle Eastern studies }}</ref> Dewleta Eyûbî bandoreke veguherîner li herêmê dike nemaze bandoreke veguherîner Misirê kiriye ku berê di bin serweriya xîlafeteke şîe de bû, Misir di serdema eyûbiyan de dibe navendeke aborî û çandî ya herêmê bi hêza siyasî û leşkerî ya serdest.<ref name="Özoğlu2004" /> Damezrênerê dewleta eyûbîyan Selahedîn Eyûbî rêveber û leşkerekî kurd ku [[Tikrît]]ê ji dayîk bûye. Bavê [[Selahedînê Eyûbî|Selahaddînê Eyûbî]], [[Necmedînê Eyûbî|Necmeddînê Eyûbî]] li bajarê [[Divîn]]ê jiyan kiriye ku bajêr di wê demê de di bin desthilatdariya xanedana kurd a [[Xanedana Şedadiyan|Xanedana Şedadîyan]] de bû.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.bookrags.com/biography/saladin/ |sernav=Saladin Biography |malper=web.archive.org |tarîx=2017-08-30 |roja-gihiştinê=2024-10-23 |roja-arşîvê=2017-08-30 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20170830055141/http://www.bookrags.com/biography/saladin/ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://search.worldcat.org/title/3072517 |sernav=From Saladin to the Mongols : the Ayyubids of Damascus, 1193-1260 {{!}} WorldCat.org |malper=search.worldcat.org |roja-gihiştinê=2024-10-23 |ziman=en }}</ref> === Serdema nûjen === ==== Xweseriya mîrekiyên Kurdistanê û Serhildana Şêx Ubeydullahê Nehrî ==== [[Wêne:Kurdish states 1835.png|thumb|Padîşahiya Serbixwe û Mîrekiyên Xweser ên Kurd li dora 1835 (li gorî Dr Michael Izady).]] Di tomarên bacê de (an lênivîsk) ya ku dîroka wî vedigere sala 1527an, behsa herêmek bi navê ''Wilayet-i Kurdistan'' ([[Eyaleta Kurdistanê]]) dike ku tê de behsa 7 mîrekiyên mezin û 11 mîrekiyên biçûk dike. Di belgeyê de mîrektiyên kurdan wekî eyalet (dewlet) hatiye binavkirin ku ev yek nîşana xweseriya mîrektiyên [[Kurdistan]]ê ne. Di fermaneke (fersûma împeratorî) hatiye nivîsandin ku Silêmanê Yekem li dora sala 1533an de rêgezên mîrasî û peyrewiyê di nav begên Kurdistanê de diyar dike. Mîrektiyên Kurdistanê di nav xanedaniya osmaniyan de her dem bi awayeke otonom mane yan jî tu caran dest ji statûya otonomiyan (xweserî) bernedane. Xanedaniya osmanî di destpêka sedsala 19an de dest bi parastina desthilatdariya xwe yê li herêmê kiriye. Ji ber metirsî ya serbixwebûna mîrekiyên kurdan, osmaniyan xwestiye ku bandora wan bişkîne û wan bixe bin kontrola dewleta navendî ya Konstantînopolê. Lêbelê dijberî ya mîrektiyên kurd ku ji aliyê desthilatdariya osmaniyan ve pêk hatiye ji sala 1840an û pê ve li herêmê dibe sedema bêaramiyeke zêde. Osmaniyan di cihê mîrektiyan de şêxên sofî û fermanên dînî derdixe pêş ku bandora şêxên sofî li herêmê zêde dibe. Yek ji giregirên sofî yên navdar [[Şêx Ubeydullahê Nehrî]] bû ku li herêma di navbera [[Gola Wanê]] û [[Ûrmiye|Ûrmiyê]] de dest bi serhildanê kiriye. Devera ku di bin destê wî de bûn hem herêmên osmanî û hem jî yên qacaran werdigirt. Şêx Ubeydullahê Nehrî wekî yek ji rêberên pêşîn ên ku di nav kurdan de ramanên neteweperestî yên nûjen peyda kiriye tê hesibandin. Şêx Ubeydullahê Nehrî nameyekê ji bo cîgirê balyozxaneya [[Brîtanya]]yê re şandiye û nameyê de hatiye wiha nivîsiye: "Neteweya kurd miletekî cuda ye. Em dixwazin karê me di destê me de be".<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Bhagwat |pêşnav=V. M. |paşnav2=Ramachandran |pêşnav2=B. V. |tarîx=1975-09-15 |sernav=Malathion A and B esterases of mouse liver-I |url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/14 |kovar=Biochemical Pharmacology |cild=24 |hejmar=18 |rr=1713–1717 |doi=10.1016/0006-2952(75)90011-8 |issn=0006-2952 |pmid=14 }}</ref> ==== Rûxandina osmaniyan ==== Her çiqas dîroka hemû kurdan têkildarî hemû kurdan be jî, her parçeyekê Kurdistanê di dîroka Kurdistanê de xwedî ciheke taybet e. Heta îlan kirina komara [[Tirkiye]]yê jî qedera her sê parçeyên Kurdistanê (rojava, başûr, bakur) wek hev bû û ji bo qedera xwe ya sedsalan li benda rûxandina [[Împeratoriya Osmanî]]yan bû.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.britannica.com/place/Kurdistan |sernav=Kurdistan {{!}} History, Religion, & Facts {{!}} Britannica |malper=www.britannica.com |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-04-15 }}</ref> Piştî [[Şerê cîhanî yê yekem]], xanedaniya osmaniyan ji aliyê gelek aliyan ve, nemaze ji aliyê dewletên ewropayî ve hatibûn desteser kirin. Hêj şerê cîhanê berdewam dikir, herêmên Yemen, Iraq û Sûrî ji xanedaniya osmanî têne cûda kirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://thekurdishproject.org/history-and-culture/kurdish-history/ |sernav=Learn About Kurdish History |malper=The Kurdish Project |ziman=en-US |tarîxa-gihiştinê=2023-04-15 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.cfr.org/timeline/kurds-long-struggle-statelessness |sernav=Timeline: The Kurds’ Quest for Independence |malper=Council on Foreign Relations |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-04-15 }}</ref> Li vir Rojavayê Kurdistanê û Başûrê Kurdistanê jî ketin bin mandateriya brîtaniyan a li van welatan. Li van herdu welatan ji aliyê brîtaniyan û bi destê ereban du dewlet hatin ava kirin û têkoşîna kurdên van parçeyan hem li gel îngilîzan hem jî li gel van dewletên ereban bûn. Piştî şerê cîhanî yê yekem Bakurê Kurdistanê û [[Anatolya]] ji aliyê dewletên ewropayî ve hatine girtin. Di encamê de di 10ê tebaxa sala 1920an de di navbera dewletên ewropayî û osmaniyan de [[Peymana Sevrê]] hatiye destnîşan kirin. Bi dûçûna vê peymanê di navbera Anatolya û Îranê de avabûna du dewletan hatibû pejirandin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.institutkurde.org/en/institute/who_are_the_kurds.php |sernav=Who Are the Kurds? |malper=Institutkurde.org |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-04-15 }}</ref> Bajarê Wanê wek sinorek bimîne, li rojava û başûrê [[Wan]]ê biryara herêma xweser ya Kurdistanê û li bakurê Wanê biryara herêma xweser ya Ermenistanê hatibû destnîşan kirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://gov-wa.nt.am/?lang=en |sernav=The Government of the Republic of Western Armenia (Armenia) – Official website |malper=gov-wa.nt.am |tarîxa-gihiştinê=2023-04-15 |tarîxa-arşîvê=2023-04-15 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20230415115927/https://gov-wa.nt.am/?lang=en |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> ==== Serhildana Koçgiriyê ==== {{Gotara bingehîn|Serhildana Qoçgiriyê}} [[Wêne:Alîşêr Efendî & Zarîfe Xatun.jpg|thumb|çep|Wêneyê Elîşêr û Zerîfe Xatûn]] Serhildana Koçgirî serhildaneke kurd bû ku li dijî nenaskirina mafên kurdan ku li herêma koçgîriyan û li Bakurê Kurdistanê pêk hatiye qewimiye. Serhildan piştê ku daxwaza otonomî ya kurdî nayên qebûl kirin û [[Nûrî Dêrsimî]] tê girtin di 21ê sibata sala 1921ê de hatiye destpêkirin.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Olson |pêşnav=Robert |paşnav2=Rumbold |pêşnav2=Horace |tarîx=1989 |sernav=The Koçgiri Kurdish Rebellion in 1921 and the Draft Law for a Proposed Autonomy of Kurdistan |url=https://www.jstor.org/stable/25817079 |kovar=Oriente Moderno |cild=8 (69) |hejmar=1/6 |rr=41–56 |issn=0030-5472 }}</ref><ref name="Olson1991">{{Jêder-kitêb |sernav=The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880 - 1925 |paşnav=Olson |pêşnav=Robert W. |weşanger=Univ. of Texas Press |tarîx=1991 |isbn=978-0-292-77619-7 |çap=1. paperbacj printing |cih=Austin }}</ref> Piştî ku [[Peymana Sevrê|Peymana Sêvrê]] hatiye îmzekirin, kurd zêdetir pê bawer bûn ku bi kêmanî dikarin xwe bigihîjin rêveberiyeke otonom. [[Evdilqadirê Ubeydullah]] kurê [[Şêx Ubeydullahê Nehrî]] û serokê [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] piştgirî dide fikra otonomiya kurdî yê ku li Bakurê Kurdistanê were avakirin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Kurdish notables and the Ottoman state: evolving identities, competing loyalties, and shifting boundaries |paşnav=Özoğlu |pêşnav=Hakan |weşanger=State Univ. of New York Press |tarîx=2004 |isbn=978-0-7914-5993-5 |cih=Albany, NY |series=SUNY series in Middle Eastern studies }}</ref> Lê [[Nûrî Dêrsimî]] û [[Elîşêr]] ji otonomiyê wêdetir dixwestin ku li gorî xala 64ê ya peymanê Kurdistaneke serbixwe ava bikin.<ref name="Olson1991"/> Piştî van hewldanên ji bo otonomiya kurdî, kurdên derdorî [[Dêrsim (herêm)|Dêrsimê]] dest bi amadekariya rûbirûbûna dawî ya bi neteweperestên tirk re kirin û dest danîn ser gelek depoyên çekan ên tirkan. Di meha cotmeha sala 1920an de bi qasî ku xwe di pozîsyona bihêzbûnê de hîs bikin, Elîşan Beg serokê Refahiye eşîran ji bo serxwebûnê amade dike. Di dawiyê de, di 15ê mijdara sala 1920an de deklerasyonek pêşkêşî kemalîstan kirin ku di deklerasyonê de dixwazin ku leşkerên tirk ji herêmên kurdan derkeve, girtiyên kurd werin berdan û otonomiya kurdan were naskirin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Kurdistan: in the shadow of history |weşanger=The Univ. of Chicago Press |tarîx=2008 |isbn=978-0-226-51928-9 |çap=2 |cih=Chicago |paşnavê-edîtor=Meiselas |pêşnavê-edîtor=Susan |paşnavê-edîtor2=Bruinessen |pêşnavê-edîtor2=Martin van }}</ref><ref>{{Jêder-kovar |tarîx=2018-02-06 |sernav=Rumbold, Sir Horace, eighth baronet (1829–1913) |url=http://dx.doi.org/10.1093/odnb/9780192683120.013.35865 |kovar=Oxford Dictionary of National Biography |weşanger=Oxford University Press }}</ref> Piştre ne qebûl kirina daxwazên kurdan û girtina Nûrî Dêrsimî dibe sedema Serhildana Koçgiriyê. Serhildan bi pêşengiya [[Alîşêr|Elîşêr]], [[Heyder Beg]] û [[Elîşan Beg]] ve di sibata sala 1921ê de li herêma Koçgiriyê, li rojhilatê [[Sêwas]]ê ji aliyê hêzeke çekdar ên kurd ve ku ji 3.000 çekdaran pêk dihatin hatiye destpêkirin. ==== Serhildana Şêx Seîdê Pîranî ==== {{Gotara bingehîn|Serhildana Şêx Seîdê Pîranî}} Yek ji serhildanên Bakurê Kurdistanê [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranî]] ye ku li dijî dagirkirina [[Kurdistan]]ê û nenas kirina mafên kurdan ku ji aliyê rejîma kemalîstan ve hatiye pêkanîn. Serhildana [[Şêx Seîd|Şêx Seîdê Pîranî]] di 13ê sibata sala 1925an de bi serokatiya Şêx Seîd û bi piştgiriya [[Azadî (rêxistin)|Azadî]] li navçeyê [[Licê]] ya [[Amed]]ê hatiye destpêkirin.<ref name=":3">{{Jêder-kitêb |sernav=The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880 - 1925 |paşnav=Olson |pêşnav=Robert W. |weşanger=Univ. of Texas Press |tarîx=1991 |isbn=978-0-292-77619-7 |çap=1. paperbacj printing |cih=Austin }}</ref> Di heyama serhildanê de herêmeke berfirehê Bakurê Kurdistanê ji aliyê serhildêran ve hatiye kontrolkirin. Dîroka dînî û netewî ya serhildana Şêx Seîd ji aliyê zanyaran ve hatiye nîqaşkirin. Serhildan Şêx Seîd ji aliyê [[Robert W. Olson]] ve wekî "yekemîn serhildana neteweyî ya mezin a kurdan" hatiye binav kirin. Şêx Saîd banga gelek aliyan dike ku alîkarî bidine serhildanê. Azadî û çend efserên xanedaniya osmanî piştgirî dane serhildanê. Robert Olson diyar kiriye ku li gorî çavkaniyên cuda ji 15.000 serhildêran zêdetir kes beşdarî serhildanê bûne. Şêx Seîd wek fermandarê paşerojê ya tevgera serxwebûna Kurdistanê ku navenda wê li derdora Azadî bû hatiye hilbijartin û di 14ê sibata sala 1925an de Darahînî wek paytexta Kurdistanê hatibû ragihandin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=A people without a country: the Kurds and Kurdistan |weşanger=Zed Books |tarîx=1993 |isbn=978-1-85649-194-5 |çap=Rev |cih=London |paşnavê-edîtor=Chaliand |pêşnavê-edîtor=Gérard }}</ref> Şêx Seîd di 16ê sibatê de dema ku êrîşî Darahînî dike walî û efserên din dîl digire û bi deklerasyoneke ku bang li gel kir ku li serî hildin. Bi vê bangê hewl daye ku tevgerê di bin navendek yekalî de kom bike. Serhildan bi awayeke bilez berfireh dibe û di 20ê sibatê de bajarokê Licê ku navenda 5em a artêşa tirkan bû desteser dike.<ref name=":3" /> Piştî ku alîkariya eşîrên Mistan, Botan û Mhallamî werdigire navçeya [[Dara Hênî]] û [[Çewlîg]] werdigire û ber bi Amedê ve vedigere û navçeyên [[Maden (navçe)|Maden]], [[Sêwreg|Siwêreg]] û [[Erxenî]] yê zeft dike. Serhildaneke din a ku ji aliyê [[Şêx Ebdullahê Melekan|Şêx Evdillah]] ve hatiye birêvebirin ji aliyê [[Xinûs]]ê ve tê hewl dide ku [[Mûş]]ê zeft bike. Lê serhildêr li derdora pira [[Çemê Miradê]] biser neketin û neçar dimînin ku paş de vekişin. Di 21ê sibatê de hikûmeta dewleta tirk li parêzgehên Bakurê Kurdistanê kargeriya şid (rêveberiya şid) ragihandine. Dotira rojê dîsa serhildanek di bin serokatiya Şêx Şerîf de çêdibe [[Xarpêt (navçe)|Xarpêtê]] ji bo demekê kontrol dike.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Religion and rural revolt: papers presented to the |paşnav=Bak |pêşnav=János M. |weşanger=Manchester university press |tarîx=1984 |isbn=978-0-7190-0990-7 |cih=Manchester |kesên-din=Interdisciplinary workshop on peasant studies |paşnav2=Benecke |pêşnav2=Gerhard }}</ref> Di 1ê adarê de kurd êrîşî Balafirgeha Amedê dikin û 3 balafiran îmha dikin. ==== Damezrandina komarên neteweperest û perçebûna Kurdistanê ==== Piştî rûxandina xanedaniya osmaniyan di 24ê tîrmeha sala 1923an de li bajarê [[Lozan]] a [[Swîsre]]yê ji aliyê nûnerên [[Meclîsa Netewî ya Tirkiyeyê]] û nûnerên Împeratoriya Îngîlîz, Komara Fransayê, Qiraliyeta Îtalyayê, Împeratoriya Japonî, Qiraliyeta Yewnanîstanê, Padîşahiya Romanya û Qiraliyetê yên Sirb, Kroat û Sloven (Yûgoslavya) ve [[Peymana Lozanê]] hatiye îmzekirin.<ref name=":1">{{Jêder-malper |url=https://wwi.lib.byu.edu/index.php/Treaty_of_Lausanne |sernav=Treaty of Lausanne - World War I Document Archive |malper=wwi.lib.byu.edu |roja-gihiştinê=2024-10-23 }}</ref> Di Peymana Lozanê tê li hevkirin ku du dewletên erebên neteweperest ([[Iraq]] û [[Sûrî]]) û dewleteke tirk ya neteweperest (Tirkiye) ku tevahiya Kurdistanê di navbera van dewletan de hatiye parvekirin were demazirandin.<ref name=":1" /> Bi vê peymanê re [[Kurdistan]] bi temamî tê perçe kirin û di navbera ereb û tirkan de hatiye parvekirin ku ji bo kurdan mafekî serxwebûnê namîne. Piştî vê peymanê hinek deverên Kurdistanê ([[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]]) dimîne di nav sinorê Suriyê de, devereke din ([[Başûrê Kurdistanê]]) dimîne di nav sinorê Iraqê de û devera herî mezin (Bakurê Kurdistanê) dimîne di nav sinorê dewleta tirk de. ==== Damezrandina dewleta tirk û qedexekirina ziman û çanda kurdî ==== Beriya damezrandina dewleta tirk de kurd xwedî saziyên medyayê bûn ku di pêvajoya dîroka di serdema beriya dewleta tirk de hatibûn damezrandin. Di vê heyamê de, di navbera salên 1890 û 1919an de gelek rojname û kovarên kurdî yên wekê [[Kurdistan (rojname)|Kurdistan]], [[Rojnameya Cemiyeta Piştevanî]] û [[Pêşverû ya Kurd]], [[Amîd-î Sewda]], [[Peyman (Kovar)|Peyman]], [[Rojî Kurd (kovar)|Rojî Kurd]], [[Yekbûn (rojname)|Yekbûn]], [[Hetawî Kurd]] û [[Jîn (kovar)|Jîn]] hatine derxistin. Piraniya navenda van rojname û kovaran li bajarê [[Stembol]]ê bûn. Di heman demê rojnameyên ku li [[Amed]]ê derdiketin û komeleyên li ser zimanê kurdî dixebitîn hebûn. Dîsa di heman deman de dezgehên perwerdehiyê yên kurdan medrese bûn ku perwerdehiya medreseyan bi zimanê kurdî hatine dayîn.<ref name=":2">{{Jêder-malper |url=https://bianet.org/yazi/cumhuriyetin-100-yili-ve-kurt-dili-politikasi-274531 |sernav=100 saliya Komarê û siyaseta zimanê kurdî |malper=bianet.org |roja-gihiştinê=2024-10-24 |ziman=tr }}</ref> [[Wêne:Diyarbakır’da Kürtçe Eğitim Mitingi 04.jpg|thumb|Dîmenek ji mitînga daxwaza perwerdehiya zanînê kurdî ku li Amedê hatiye lidarxistin ku ji aliyê dewleta tirk ve tê astengkirin.]] Bi damezrandina komara tirk re li tevahiya Bakurê Kurdistanê perwerdehiya zimanê kurdî hatibûn qedexekirin. Li gel perwerdahiya bi zimanê tirkî li kolanên bajaran axaftina zimanê kurdî hatiye qedexekirin. [[Zimanê kurdî]], cil û berg, folklor û bikaranîna navên kurdî hatine qedexekirin û herêmên kurdan heta sala 1946an bi qanûnên leşkerî hatine birevebirin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Autonomy, sovereignty, and self-determination: the accommodation of conflicting rights |paşnav=Hannum |pêşnav=Hurst |weşanger=University of Pennsylvania Press |tarîx=1996 |isbn=978-0-8122-1572-4 |çap=Rev |cih=Philadelphia }}</ref> Peyva "kurd", "Kurdistan" an "kurdî" ji aliyê dewleta tirk ve hatibûn qedexekirin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Diasporas and Homeland Conflicts: A Comparative Perspective |paşnav=Baser |pêşnav=Dr Bahar |weşanger=Ashgate Publishing, Ltd. |tarîx=2015-03-28 |isbn=978-1-4724-2562-1 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=8MTVBgAAQBAJ }}</ref> Ev polîtîkaya asîmîlasyonê û qedexekirina zimanê kurdî di dîroka dewleta tirk de wekê polîtîkayeke dewletê hatiye meşandin ku hatibû payîn di hemî qadên jiyana civaka kurdan de were meşandin.<ref name=":2" /> Tîpên "x, w, q, î, û, ê" ku di alfabeya kurdî de têne dîtin û têne bikaranîn, ji sala 1928an vir ve ji aliyê dewleta tirk ve hatiye qedexekirin. Gelek kesên ku van peyvan bi kar anîne, li gorî benda 222 ê qanûna tirk a ku li dijî van tîpên kurdî ne hatin darizandin an jî cezayê girtîgehê li wan hatine birîn.<ref name=":2" /> ==== Damezrandina Komara Agiriyê ==== {{Gotara bingehîn|Komara Agiriyê}} Beriya damezrandina Komara Agiriyê li dijî politîkayên tirkkirina tirkan û dagirkirina Bakurê Kurdistanê çend serhildanên kurdan rû daye. Serhildana Agiriyê di navbera salên 1926 û 1930an de li derdora [[Çiyayê Agirî]] û li hinek deverên [[Rojavaya Kurdistanê]] qewimiye. Serhildana yekem di 16ê gulana sala 1926an de qewimiye. Serhildan bi alîkarî û yekbûna kurdên bakur û rojhilatê [[Kurdistan]]ê li dijî dagirkirina dewleta tirk pêk hatiye. Serhildan piştê ku Usiv Taso û bi qasî 1.000 siwarî ji sinorê Rojhilata Kurdistanê derbas bûne û hatine alîkariya [[Berxo Celalî]] mezin bûye. Serhildana duyem Îhsan Nûrî û “Zîlan Beg” tevî serokê eşîra Hesikê Îbrahîm Aga (Îbrahîm Hêsikê Têlî) ji sinorê Rojhilata Kurdistanê derbas dibin û dest bi serhildaneke nû kirine. Li hemberê serhildana duyem hêzên dewleta tirk têk diçin herêmeke berfireh dikeve destê kurdan. Li herêma rizgarkirî bi piştgiriya partiya Xoybunê Komara Agiriyê hatiye ragihandin. Komara Agiriyê bi serokatiya komîteya navendî ya partiya Xoybûnê, di 28ê çiriya pêşîn a sala 1927 an jî 1928an de di dema pêla serhildana kurdên Bakurê Kurdistanê de serxwebûna xwe ragihandiye.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Essays on the origins of Kurdish nationalism |weşanger=Mazda Publishers |tarîx=2003 |isbn=978-1-56859-142-1 |cih=Costa Mesa, Calif |paşnavê-edîtor=Walī |pêşnavê-edîtor=ʿAbbas |series=Kurdish studies series }}</ref><ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Crucial images in the presentation of a Kurdish national identity: heroes and patriots, traitors and foes |paşnav=Strohmeier |pêşnav=Martin |weşanger=Brill |tarîx=2003 |isbn=978-90-04-12584-1 |cih=Leiden Boston, MA |series=Social, economic, and political studies of the Middle East and Asia }}</ref><ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Kurdistan: crafting of national selves |paşnav=Houston |pêşnav=Christopher |weşanger=Indiana Univ. Press |tarîx=2008 |isbn=978-0-253-22050-9 |cih=Bloomington, Ind }}</ref> [[Îhsan Nûrî Paşa]] wekê berpirsê reveberiya leşkerî ya komarê û [[Îbrahîm Heskî|Îbrahîmî Heskî]] jî wek berpirsê hikûmeta sivîl hatine erkdar kirin. Di civîna yekem a [[Xoybûn]]ê de Îhsan Nûrî Paşa wek fermandarê leşkerî ya [[Serhildanên Agiriyê]] hatibû ragihandin û Îbrahîm Heskî dibe serokê rêveberiya sivîl.<ref name="Allsopp2014">{{Jêder-kitêb |sernav=The Kurds of Syria: political parties and identity in the Middle East |paşnav=Allsopp |pêşnav=Harriet |weşanger=Tauris |tarîx=2014 |isbn=978-1-78076-563-1 |cih=London |series=Library of modern Middle East studies }}</ref> Di cotmeha sala 1927an de, Kurd Ava an jî [[Kurdava]] ku gundekî nêzîkî [[Çiyayê Agirî]] ye wek paytexta demkî ya [[Kurdistan]]ê hatibû ragihandin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Kurdish national movement: its origins and development |paşnav=Jwaideh |pêşnav=Wadie |weşanger=Syracuse Univ. Press |tarîx=2009 |isbn=978-0-8156-3093-7 |çap=1. ed., [Nachdr.] |cih=Syracuse, New York |series=Contemporary issues in the Middle East }}</ref><ref>{{Jêder-kitêb |sernav=La construction de l'état national turc et le mouvement national kurde, 1918-1938 |paşnav=Sayan |pêşnav=Celal |weşanger=Presses universitaires du septentrion |tarîx=2002 |isbn=978-2-284-03546-6 |ziman=fr |url=https://books.google.com/books?id=Y1MtAQAAIAAJ&q=Kurdava+1930 }}</ref> Xoybûnê bang li hêzên mezin û [[Cemiyeta Miletan]] dike û ji kurdên din ên [[Başûrê Kurdistanê]] û [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] re peyam dişîne ku daxwaza hevkariya bi Komara Agiriyê re bikin. Lê ji ber zextên dewleta tirk ji aliyê [[Împeratoriya Brîtanî]] û [[Fransa]] ve çalakiyên endamên Xoybûnê hatine sinor kirin. Ji ber derfetên sinor kirî Komara Agiriyê piştê çar salan di şerê di navbera hêzên dewleta tirk û hêzên Komara Agiriyê de di îlona sala 1931ê de dawî li rêveberiya komarê hatiye.<ref name="Allsopp2014"/> ==== Komkujiya Geliyê Zîlan ==== {{Gotara bingehîn|Komkujiya Geliyê Zîlan}} [[Wêne:Zilanmassacre.jpg|thumb|Rojnameya ''Cumhuriyet'' piştî Komkujiya Geliyê Zîlan wiha dinivîse: "Paqijî despêkiriye, kesên di Geliyê Zîlan de bi temamî hatine tine kirin".]] [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Geliyê Zîlan]] yan jî Birîna Geliyê Zîlan komkujiyeke giran e ku ji aliyê hêzên dewleta tirk ve di meha tîrmeha sala 1930an de li dijî kurdan pêk hatiye. Komkujî ji aliyê artêşa tirk ve di bin fermandariya serleşkerê tirk Ferîk Salih Omurtak de ji aliyê mila 9em a artêşa tirk ve pêk hatiye.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Kürt sorunu |paşnav=Tan |pêşnav=Altan |weşanger=Timaş yayınları |tarîx=2011 |isbn=978-975-263-884-6 |çap=10. baskı |cih=İstanbul |series=Timaş yayınları Düşünce dizisi }}</ref><ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Barışamadık |paşnav=Selek |pêşnav=Pınar |weşanger=İthaki |tarîx=2004 |isbn=978-975-8725-95-3 |cih=İstanbul |url=https://www.worldcat.org/title/ocm57505724 |series=Tarih-toplum-kuram |oclc=ocm57505724 }}</ref> Ji bo ku di geliyê de komkujiyê pêk bînin berê komkujiyê ji 18 gundên li derdora Geliyê Zîlan nêzîkê 47.000 kes komê geliyê kirine.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Belge, tanık ve yaşayanlarıyla Ağrı direnişi, 1926-1930 |paşnav=Kalman |pêşnav=M. |weşanger=Pêrı̂ Yayınları |tarîx=1997 |isbn=978-975-8245-01-7 |çap=1. baskı |cih=Aksaray, İstanbul }}</ref> Tê texmîn kirin ku 47.000 kesên ku hatine kom kirin bi temamî hetine kuştin. Di dema komkujiyê nêzîkî 200 gund ji aliyê hêzên dewleta tirk ve hatine şewitandin. Rojnameya Berlîner ''Tageblatt'' a ku navenda rojnameyê li [[Almanya]]yê ye di hejmara xwe di 3 cotmeha sala 1930an de nivîsiye ku tirkan li herêma geliyê zîlanê 220 gund şewitandine û 1.500 jin û extiyar qetil kirine.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Ris |pêşnav=M. M. |paşnav2=Deitrich |pêşnav2=R. A. |paşnav3=Von Wartburg |pêşnav3=J. P. |tarîx=1975-10-15 |sernav=Inhibition of aldehyde reductase isoenzymes in human and rat brain |url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18 |kovar=Biochemical Pharmacology |cild=24 |hejmar=20 |rr=1865–1869 |doi=10.1016/0006-2952(75)90405-0 |issn=0006-2952 |pmid=18 }}</ref> Akademiya Zanistî ya Yekîtîya Sovyetê ragihandiye ku "li geliyên herêma geliyê zîlanê 1.550 kes hatin serjêkirin, li herêma [[Erdîş]]ê 200 gund hatin şewitandin, li herêma [[Panos]]ê gundek jî nemaye ku nehatiye şewitandin û wêran kirin."<ref name="Sovyetler Birliği Bilimler Akademisi1998">{{Jêder-kitêb |sernav=Yeni ve yakın çağda Kürt siyaset tarihi |paşnav=Sovyetler Birliği Bilimler Akademisi, Doğu Bilimler Enstitüsü ve Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Bilimler Akdemisi, Doğu Bilimler Enstitüsü Kürt Komisyonu |weşanger=Pêrî Yayınları |tarîx=1998 |isbn=978-975-8245-06-2 |çap=3. baskı |cih=İstanbul |paşnavê-edîtor=Celil |pêşnavê-edîtor=Celîle |paşnavê-edîtor2=Gasaratyan |pêşnavê-edîtor2=M. A. |paşnavê-edîtor3=Aras |pêşnavê-edîtor3=M. }}</ref> Li gorî çavkaniyan ji xeynî komkujiya mezin a di newala Geliyê Zîlan de li gundên derdora Geliyê Zîlan gelek jin û extiyar ji aliyê hêzên dewleta tirk ve hatine kuştin.<ref name="Sovyetler Birliği Bilimler Akademisi1998" /> ==== Komkujiya Dêrsimê ==== {{Gotara bingehîn|Komkujiya Dêrsimê}} [[Wêne:Turkish soldiers and local people of Dersim region.jpg|thumb|çep|Dîmenek di dema Komkujiya Dersimê de ku komeke sivîl ji aliyê leşkerên tirk ve hatine kom kirin.]] Komkujiya Dêrsimê rêzeke komkujiyan e ku bi navê Jenosîda Dêrsimê jî tê zanîn. Komkujiya Dersimê komkujiyeke li dijî sivîlan e ku aliyê artêşa tirk ve bi sê qonaxên komkujiyan li herêma [[Dêrsim (herêm)|Dêrsimê]] di navbera salên 1937 û 1938an de li dijî kurdan pêk hatiye.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Ayata |pêşnav=Bilgin |paşnav2=Hakyemez |pêşnav2=Serra |tarîx=2013-03-01 |sernav=The AKP’s engagement with Turkey’s past crimes: an analysis of PM Erdoğan’s “Dersim apology” |url=https://link.springer.com/article/10.1007/s10624-013-9304-3 |kovar=Dialectical Anthropology |ziman=en |cild=37 |hejmar=1 |rr=131–143 |doi=10.1007/s10624-013-9304-3 |issn=1573-0786 }}</ref><ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Dersim Across Borders: Political Transmittances Between the Kurdish-Turkish Province Tunceli and Europe |paşnav=Strasser |pêşnav=Sabine |weşanger=Palgrave Macmillan UK |tarîx=2016 |rr=143–163 |isbn=978-1-137-60126-1 |cih=London |ziman=en |paşnavê-edîtor=Nowicka |pêşnavê-edîtor=Magdalena |url=https://link.springer.com/chapter/10.1057/978-1-137-60126-1_7 |paşnav2=Akçınar |pêşnav2=Mustafa |paşnavê-edîtor2=Šerbedžija |pêşnavê-edîtor2=Vojin |doi=10.1057/978-1-137-60126-1_7 }}</ref> Piştî damezrandina [[Tirkiye|Komara Tirkiyê]] di sala 1923an de hinek eşîrên kurdan ji hinek aliyên "siyaseta kemalîst" a [[Atatürk]] nerazî dibin ku bi "îdeolojiya elîta siyasî ya nû ya bi rejima yekpartî ve girêdayî ye" hatibû binavkirin ku li hemberê hemî aliyan siyaseta tirkkirinê ferz dikir. Nerazîbûna eşîrên Dersimê li dijî [[politîkayên tirkkirinê]], rayedarên dewleta tirk aciz dike û li dijî Dêrsimê planên operasyon û qirkirinê têne kirin. Dewleta tirk ji bo ku hêza Dersimê bişkîne ji bo komkujiya yekem 25.000 leşker dişîne Bakurê Kurdistanê. Li gel hêza eşîrên Dêrsimê dewleta tirk biryar dide ku hêza xwe du qatan zêde bike. Rayedarên dewleta tirk di beriya komkujiya yekem de ji bo lihevhatinê gazî [[Seyîd Riza]] dikin. Dema ku Seyîd Riza ji bo lihevhatinê diçe [[Ezirgan]]ê dewleta tirk lê îxanet dike û wî li wir dîl digire û dibe [[Xarpêt (navçe)|Xarpêtê]]. Piştê girtina [[Seyîd Riza]] dewleta tirk Seyîd Riza û 6 an 10 hevalên wî di 15 û 18 mijdara sala 1937an li Xarpêtê bidarve dike. Piştê bidarve kirina Seyîd Riza komkujiya yekem despêdike. Komkujiya duyem di 2ê çileya sala 1938an de dest pê dike û heya 7ê tebaxa heman salê 8 mehe berdewam dike. Di temamî ya komkujiya sêyem de dîsa di heman mehê de di navbera 10 û 17ê tebaxa sala 1938an de operasyoneke ku 7 roj berdewam dike hatiye destpêkirin. Piştî operasyona 10 û 17ê tebaxê komkujiya li dijî sivîlan di 6ê îlonê de dest pê kiriye heya 23 îlonê (17 roj) berdewam kiriye.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.taraf.com.tr/ayse-hur/makale-1937-1938de-dersimde-neler-oldu.htm |sernav=1937-1938’de Dersim’de neler oldu?" Taraf Gazetesi |malper=web.archive.org |tarîx=2010-05-22 |roja-gihiştinê=2024-10-25 |roja-arşîvê=2010-05-22 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20100522181621/http://www.taraf.com.tr/ayse-hur/makale-1937-1938de-dersimde-neler-oldu.htm |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Di komkujiyan de kurdên sivîl bi balefirên şer hatine bombebaran kirin ku di raporeke serfermandariya giştî ya dewleta tirk de hatiye parvekirin de hatiye nivîsandin ku bombeyên bi giranî ya 50 kîloyan bi ser komên sivîl ên ku direvin ve avêtine. Yek ji rêberên kurd [[Nûrî Dêrsimî]] di daxuyaniyekê de diyar kiriye ku balafirên şer ên tirk di sala 1938an de bi gaza jehrî navçeyan bombebaran kiriye. Li gorî daxuyaniya antropologa kurd [[Dilşa Deniz]] hejmara kesên ku di komkujiyê hatine kuştin di navbera 46.000 û 63.000 kesan de hatiye diyar kirin.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Deniz |pêşnav=Dilşa |tarîx=2020-09-04 |sernav=Re-assessing the Genocide of Kurdish Alevis in Dersim, 1937-38 |url=https://digitalcommons.usf.edu/gsp/vol14/iss2/5/ |kovar=Genocide Studies and Prevention: An International Journal |cild=14 |hejmar=2 |doi=10.5038/1911-9933.14.2.1728</p> |issn=1911-0359 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://baskinoran.com/1938-dersim-bir-belge-de-nazimiye-nufus-mudurlugunden/ |sernav=1938 Dersim: Bir belge de Nazımiye Nüfus Müdürlüğü’nden! |malper=Baskın Oran |tarîx=2014-08-28 |roja-gihiştinê=2024-10-25 |ziman=tr-TR }}</ref> Dîroknas [[Annika Törne]] hejmara kuştiyên di ku qetlîaman de hatine kuştin di navbera 32.000 û 70.000 de ye diyar kiriye ku [[Nicole Watts]] wekî çavkanî destnîşan kiriye. ==== Komkujiya Qilabanê ==== {{Gotara bingehîn|Komkujiya Qilabanê}} [[Wêne:Komkujiya roboskî.jpg|thumb|çep|Dîmenek ji Komkujiya Qilabanê.]] [[Komkujiya Qilabanê 2011|Komkujiya Qilabanê]] an jî Komkujiya Robozkê komkujiyeke ku di 28ê kanûna sala 2011an de li gundê Robozkê ya bi ser navçeya [[Qilaban]]ê li dijî kolberên kurd pêk hatiye. Komkujî piştî ku di heman demê de civîna Lijneya Ewlekariya Neteweyî ya Tirkiyeyê (MGK) lihev hatine civandin ji aliyê dewleta tirk ve bi balafirên şer pêk hatiye.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.economist.com/node/21556616 |sernav=The Kurds and Turkey: Massacre at Uludere {{!}} The Economist |malper=web.archive.org |tarîx=2012-08-05 |roja-gihiştinê=2024-11-02 |roja-arşîvê=2012-08-05 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20120805112123/http://www.economist.com/node/21556616 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=http://www.ekurd.net/mismas/articles/misc2012/5/turkey3931.htm |sernav=US Defense: "No comment about intelligence in Roboski massacre", Turkey denies report on U.S. help |malper=web.archive.org |tarîx=2012-05-28 |roja-gihiştinê=2024-11-02 |roja-arşîvê=2012-05-28 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20120528140212/http://www.ekurd.net/mismas/articles/misc2012/5/turkey3931.htm |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Di komkujiyê de 34 kurd bi bombebarana balafirên şer ji aliyê dewleta tirk ve hatine kuştin.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.theguardian.com/world/2011/dec/29/turkish-air-strikes-iraq-border |sernav=Turkish air strikes kill dozens of villagers near Iraq border {{!}} World news {{!}} The Guardian |malper=web.archive.org |tarîx=2013-10-01 |roja-gihiştinê=2024-11-02 |roja-arşîvê=2013-10-01 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20131001092428/http://www.theguardian.com/world/2011/dec/29/turkish-air-strikes-iraq-border |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=http://www.todayszaman.com/news-268332-concerns-raised-about-obscuring-evidence-in-uludere-killings.html |sernav=Concerns raised about obscuring evidence in Uludere killings - Today's Zaman, your gateway to Turkish daily news |malper=web.archive.org |tarîx=2013-12-21 |roja-gihiştinê=2024-11-02 |roja-arşîvê=2013-12-21 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20131221014048/http://www.todayszaman.com/news-268332-concerns-raised-about-obscuring-evidence-in-uludere-killings.html |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> Serdozgeriya Komarê ya Amedê di derbarê lêpirsîna komkujiyê de di hezîrana sala 2013an de di derbarê komkujiyê de biryara ne şopandinê daye û dosyayên di derbarê komkujiyê de ji Dozgeriya Leşkerî ya Serfermandariya Giştî re şandiye.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.radikal.com.tr/turkiye/uludere_dosyasi_askeri_savcilikta-1137176 |sernav=Serdozgeriya Komarê ya Qilabanê biryara neşopandinê da - Radikal |malper=web.archive.org |tarîx=2015-09-24 |roja-gihiştinê=2024-11-02 |roja-arşîvê=2015-09-24 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20150924144622/http://www.radikal.com.tr/turkiye/uludere_dosyasi_askeri_savcilikta-1137176 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Serdozgeriya Leşkerî ya Serfermandariya Giştî di biryara xwe ya bi hincet a di 7ê çileya sala 2013an de wiha gotiye: "Hem gumanbar û hem jî personelên din ên leşkerî ku di bûyerê de wezîfedar bûne di çarçoveya biryarên TBMMê û Lijneya Wezîran de di çarçoveya bikar anîna fermanên qanûnê de erkên ku ji wan re hatine dayîn bi cih anîne" û biryara ne şopandina komkujiyê daye.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.baskahaber.org/2014/01/iste-genelkurmay-baskanlg-askeri.html?m=1 |sernav=Dozgeriya Leşkerî ya Serfermandariya Giştî ya Qilabanê ve hat dayîn |malper=web.archive.org |tarîx=2018-09-01 |roja-gihiştinê=2024-11-02 |roja-arşîvê=2018-09-01 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20180901145716/http://www.baskahaber.org/2014/01/iste-genelkurmay-baskanlg-askeri.html?m=1 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> === Nakokiyên salên dawî û hewlên çareseriya pirsgirêka kurd === Şer û pêvçûn ên berdewam ên li Bakurê Kurdistan bi şerên gerîlayî ku ji aliyê gerîlayên girêdayî [[Partiya Karkerên Kurdistanê]] ku ji 15ê tebaxa sala 1984an vir ve hatiye despêkirin heya roja îro bê navber berdewam kiriye. [[Şerê gerîlayî]] bi çalakiya yekem ê ku ji aliyê yekem fermandarê hêzên gerîlayan [[Mahsum Korkmaz|Mahsun Korkmaz]] (Egît) di 15ê tebaxa sala 1984an de ku li dijî hêzên dewleta tirk pêk hatiye destpêkiriye.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Kurds and the Future of Turkey |paşnav=Gunter |pêşnav=Michael M. |weşanger=Palgrave Macmillan |tarîx=1997-05-15 |isbn=978-0-312-17265-7 |ziman=en |url=https://books.google.nl/books?id=dWmd8IS06FgC&pg=PA35&lpg=PA35&dq=Mahsum+Korkmaz+PKK+commander&source=bl&ots=UBXL7izm5a&sig=BwWPl0z0FW1beZSQP5ZjEkzjbLs&hl=nl&ei=iEuTTeCHHoKDOuHq5VA&sa=X&oi=book_result&ct=result }}</ref> Şerê di navbera gerîlayên kurd û hêzên artêşa tirk heya niha bi qonax û awayên cihêreng di nav sinorên Bakurê Kurdistan û [[Başûrê Kurdistanê]] berdewam kiriye. Ji sala 1984an vir ve ji xeynî hinek serdemên ku ji bo çareseriya înkara mafên kurdan li Bakurê Kurdistanê ku di navbera rayedarên dewleta tirk û partiyên siyasî yên Bakurê Kurdistanê de diyalog hatine despêkirin ku di van qonaxan de şer rawestiye, heya roja îro bê navber berdewam kiriye. Ji bo çareseriya pirsgirêka [[kurd]] di navbera rayedarên dewletê û aliyên partiyên siyasî yên Bakurê Kurdistanê gelek caran diyalog û pêvajoyên çareseriyê hatiye despêkirin. Pêvajoya çareseriyê ya ku bi gelek aliyan re hevdîtin hatibû pêk anîn di sala 2015an de pêk hatiye.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.cnnturk.com/2013/guncel/04/03/iste.63.isimden.olusan.akil.insanlar.listesi/702744.0/ |sernav=İşte 63 isimden oluşan akil insanlar listesi... - CNN TÜRK |malper=web.archive.org |tarîx=2015-02-20 |roja-gihiştinê=2024-10-25 |roja-arşîvê=2015-02-20 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20150220194507/http://www.cnnturk.com/2013/guncel/04/03/iste.63.isimden.olusan.akil.insanlar.listesi/702744.0/ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Pêvajoya çareseriyê ya pirsgirêka kurd ku di sala 2015an piştê hilbijartina gelemperî ya sala 2015an de bi hinek alozîyên bi guman, ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyip Erdoan]] ve hatiye bidawî kirin. Piştê bidawî kirina pêvajoya çareseriyê gelek siyasetmedarên [[kurd]] ku di nav wan de hevserokên [[Partiya Demokratîk a Gelan|Partîya Demokratîk a Gelan]] [[Selahattin Demirtaş]] û [[Figen Yüksekdağ]] hatine girtin<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.zeit.de/zustimmung?url=https://www.zeit.de/politik/ausland/2016-11/tuerkei-hdp-selahattin-demirta-figen-yueksekda-kurden |sernav=ZEIT ONLINE {{!}} Lesen Sie zeit.de mit Werbung oder im PUR-Abo. Sie haben die Wahl. |malper=web.archive.org |tarîx=2023-03-05 |roja-gihiştinê=2024-10-25 |roja-arşîvê=2023-03-05 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20230305110713/https://www.zeit.de/zustimmung?url=https://www.zeit.de/politik/ausland/2016-11/tuerkei-hdp-selahattin-demirta-figen-yueksekda-kurden |rewşa-urlyê=mirî }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.dw.com/de/t%C3%BCrkische-polizei-nimmt-f%C3%BChrende-kurden-politiker-fest/a-36094949 |sernav=Führende Kurden-Politiker festgenommen – DW – 04.11.2016 |malper=dw.com |roja-gihiştinê=2024-10-25 |ziman=de }}</ref> ku heya niha di girtîgehê de ne. Di sala 2016an de li seranserê Bakurê Kurdistanê û li deverên din ên Tirkiyê gelek saziyên zimanî û çandî ji aliyê dewleta tirk ve hatine girtin. Di nav saziyan de ji xeynî saziyên çandî gelek saziyên medyayê ku di nav wan de gelek qenalên televîzyon û radyoyên kurdan hebûn hatine girtin. Yek ji van saziyên zimanî ku hatibû girtin [[Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê]] bû ku bi salan lêkolînên çandî û zimanî meşandibû.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.evrensel.net/haber/302058/istanbul-kurt-enstitusu-kapatildi |sernav=Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê hat girtin |malper=Evrensel |tarîx=2016 }}</ref> == Polîtîka == === Yekem partiyên siyasî === Piştî damezrandina [[Partiya Karkerên Kurdistanê|Partiya Karkeren Kurdistanê]] ku bi damezrandina xwe re derbasê têkoşîna çekdarî bûye, yekem partiya siyasî yê li Bakurê Kurdistanê ku di qada sîvîl de dest bi sîyasetê kiriye [[Partiya Kedê ya Gel]] e ku di navbera salên 1990an û 1993an de li Bakurê Kurdistanê û li Tirkiyeyê siyaset kiriye.<ref name=":4">{{Jêder-malper |url=http://gazetearsivi.milliyet.com.tr/Ara.aspx?&ilkTar=01.01.1990&sonTar=30.06.1990&ekYayin=&drpSayfaNo=&araKelime=Halk%C4%B1n%20Emek%20Partisi&gelismisKelimeAynen=&gelismisKelimeHerhangi=&gelismisKelimeYakin=&gelismisKelimeHaric=&Siralama=RANK%20DESC&SayfaAdet=20&isAdv=true |sernav=Halkın Emek Partisi - MİLLİYET GAZETE ARŞİVİ |malper=web.archive.org |tarîx=2015-02-04 |roja-gihiştinê=2024-10-29 |roja-arşîvê=2015-02-04 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20150204175425/http://gazetearsivi.milliyet.com.tr/Ara.aspx?&ilkTar=01.01.1990&sonTar=30.06.1990&ekYayin=&drpSayfaNo=&araKelime=Halk%C4%B1n%20Emek%20Partisi&gelismisKelimeAynen=&gelismisKelimeHerhangi=&gelismisKelimeYakin=&gelismisKelimeHaric=&Siralama=RANK%20DESC&SayfaAdet=20&isAdv=true |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Partiya Kedê ya Gel di 7ê hezîrana sala 1990an de ji aliyê hinek endamên Partiya Sosyal Demokrata a Gel (SHP) ya berê ku nav wan de 10 parlamenterên îstifakirî Abdullah Baştürk, Ahmet Turk, Cüneyt Canver, Kenan Sönmez, Salih Sümer, İsmail Hakkı Önal, Mehmet Ali Eren, Arif Sağ, İbrahim Ekmen Aksoy hebû hatiye damezrandin.<ref name=":4" /> Parlamenterên [[Partiya Sosyal Demokrat a Gel]] ji ber ku hinek parlamenterên kurd û parlamenterên partiyê ku di cotmeha sala 1989an de li Parîsê beşdarî konferansa bi navê “Nasnameya Neteweyî ya Kurd û Mafên Mirovan” bûne di meha mijdara heman salê de ji partiyê hatibûn avêtin. Partiya Demokrasiya Gel di 11ê gulana sala 1994an de hatiye damezrandin. Partî di hilbijartinên giştî ya Bakurê Kurdistanê û Tirkiyê yên sala 1995an de milyonek û 171 hezar û 623 deng gel standiye. Di hilbijartinên giştî ya sala 1999an de 1 milyon û 482 hezar û 196 deng û di hilbijartinên herêmî yên li Bakurê Kurdistanê û Tirkiyê ku sala 1999an de hatiye lidarxistin li Bakurê Kurdistanê 37 şaredarî bi dest xistiye.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.gundem-online.com/haber.asp?haberid=53180 |sernav=Dadgeha Mafê Mirovan Doza HADEPê pejirand |malper=web.archive.org |tarîx=2009-04-08 |roja-gihiştinê=2024-10-29 |roja-arşîvê=2009-04-08 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20090408220507/http://www.gundem-online.com/haber.asp?haberid=53180 |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> Partiya Demokrasiya Gel di 13ê adara 2003an de ji aliyê Dadgeha Destûra Bingehîn a Komara Tirk ve bi hinceta "navenda çalakiyên derqanûnî" hatiye girtin. Serokê partîyê Murat Bozlak 46 siyasetmedarên kurd 5 sal bi qedexekirin siyasetê ji bo wan hatiye biryardayîn.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=68927 |sernav=Radikal-çevrimiçi / Türkiye / HADEP kapatıldı |malper=web.archive.org |tarîx=2015-04-17 |roja-gihiştinê=2024-10-29 |roja-arşîvê=2015-04-17 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20150417143630/http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=68927 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Heya niha li Bakurê Kurdistanê gelek partiyên siyasî yên kurd ji aliyê dewleta tirk ve hatine girtin û siyasetmedarên kurd bi dehan sal hatine zindanî kirin. Ji sala 1993an vir ve bi rêze ve [[Partiya Kedê ya Gel]], [[Partiya Demokrasiyê]], [[Partiya Demokrasiya Gel]] û [[Partiya Civaka Demokratîk]] ji aliyê dewleta tirk ve hatine girtin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.voaturkce.com/a/hepten-hdpye-kapatilan-kurt-partileri/5820797.html |sernav=Ji HEP’ê heta HDP’ê Partiyên Kurdan girtin |malper=VOA Türkçe |tarîx=2021-03-20 |roja-gihiştinê=2024-10-29 |ziman=tr }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://medyascope.tv/2023/10/12/kurt-siyasi-partileri-1991den-bugune-11-parti-kuruldu-5-partiyi-aym-kapatti-yesil-sol-parti-yonunu-ariyor/ |sernav=Ji sala 1991ê û vir ve 11 partî hatin avakirin, 5 partî ji aliyê dewleta tirk ve hatine girtin. |malper=Medyascope |tarîx=2023-10-12 |roja-gihiştinê=2024-11-04 |ziman=tr |paşnav=Bayır |pêşnav=Berfin }}</ref> === Hilbijartinên giştî yên sala 2015 === {{Multiple image | align = right | direction = vertical | header = | width = 250 | image1 = Yüksekdağ and Demirtaş.jpg | alt1 = | caption1 = Di dema hilbijartina sala 2015an de hevserokên HDPê Selahattin Demirtaş û Figen Yüksekdağ. | image2 = Parliament of Turkey June 2015.svg | alt2 = | caption2 = Rengê mor (binevşî) kursiyên HDPê li meclisê nîşan dide ku di hilbijartina sala 2015an de 80 parlamenter wergirtibû. }} Heya hilbijartina sala 2015an de siyasetmedarên kurd ji ber rêjeya ji %10 heya sala 2015an bi awayeke serbixwe beşdarî hilbijartinan bûne. Di hilbijartina giştî ya sala 2015an ji aliyê siyasetmedarên kurd ve biryar hatiye dayîn ku wekê berbijarê partiyeke siyasî beşdarê hilbijartinan bibin<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.radikal.com.tr/politika/hdp_secimlere_parti_olarak_girecek-1271729 |sernav=Demirtaş: HDP seçimlere parti olarak girecek - Politika Haberleri - Radikal |malper=web.archive.org |tarîx=2015-08-31 |roja-gihiştinê=2024-10-29 |roja-arşîvê=2015-08-31 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20150831134726/http://www.radikal.com.tr/politika/hdp_secimlere_parti_olarak_girecek-1271729 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> û di hilbijartina giştî de bi [[Partiya Demokratîk a Gelan|Partiya Demokratik a Gelan]] (HDP) beşdarî hilbijartinan bûne. Di heman hilbijartinê de bi hevserokatiya [[Selahattin Demirtaş]] û [[Figen Yüksekdağ]] Partiya Demokratik a Gelan serkevtineke dîrokî bidest xistiye ku ji %13 dengê giştî yên li seranserê Bakurê Kurdistanê û Tirkiye yê werdigire.<ref name=":5">{{Jêder-malper |url=https://www.bbc.com/turkce/articles/c99vv5927g9o |sernav=Hilbijartinên 7ê hezîranê: Li Tirkiyeyê di serdema beriya hilbijartinên 1ê mijdara sala 2015an û piştî wê de çi qewimî? |malper=BBC News Türkçe |tarîx=2024-09-16 |roja-gihiştinê=2024-10-29 |ziman=tr }}</ref> Partiya Demokratik a Gelan di hilbijartinê de ji Bakurê Kurdistanê û ji deverên din ên Tirkiyê 80 parlamenter werdigire û dibe sêyem partiya herî mezinê meclîsê.<ref name=":5" /> Ji ber ku di vê hilbijartinê de serokkomarê hikûmetê Recep Tayyip Erdogan bi tenê nabe desthilatdar encamên hilbijartinê qebûl nake û ji bo ku hilbijartin bê dubare kirin hikûmetê bi partiyên din re ava nekir. Piştî damezrandina hikûmeteke demkî ku ji aliyê meclîsa ve hatibû avakirin hilbijartin careke din dîsa di meha mijdara heman salê de hatiye lidarxistin. Di hilbijartina dubare de Partiya Demokratik a Gelan bi rêjeya %10,76 dengên giştî wergirtiye.<ref name=":5" /> Piştê hilbijartinên giştî yên ku di sala 2015an de hatine lidarxistin zextên dewleta tirk li ser siyasetmedarên kurd û li dijî kurdan zêdetir dibe heya ku gelek parlamenterên kurd ji aliyê dewleta tirk ve hatine girtin berdewam kiriye. Tê texmîn kirin ku nêzîkî 10 hezar kurd ji ber nêrînên xwe yên siyasî ji aliyê dewleta tirk ve hatine girtin. === Girtina siyasetmedarên kurd 2015–2019 === Di sala 2016an de ji bo ku siyasetmedarên kurd bêne girtin, girtina siyasetmedarên kurd ji aliyê Recep Tayyip Erdoğan ve bi caran hatiye rojevê û bi caran bangawazî li partiyên opozisyonê kiriye ji bo ku parlamenterên kurd bêne girtin li meclisê dengên xwe bidin. Piştre bi pejirandina [[Partiya Gel a Komarî]] ku di wê demê de [[Kemal Kılıçdaroğlu]] serokê partîyê bû parêzbendî ya (qanûneke taybet e ku tenê ji bo siyasetmedarên hilbijartî derbasdar e) siyasetmedarên kurd hatine rakirin. Piştî rakirina parêzbendiyên siyasetmedarên kurd ji 4ê mijdara 2016an ve gelek parlamenterên HDPê ku di nav wan de hevserokên giştî yên HDPê Selahattîn Demîrtaş û Fîgen Yuksekdag jî hene hatine girtin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-52932483 |sernav=Di vê pêvajoyê de ji rakirina parêzbendiyan heta kêmkirina kursiyên parlamentoyê çi qewimî? |malper=BBC News Türkçe |tarîx=2020-06-05 |roja-gihiştinê=2024-10-29 |ziman=tr }}</ref> Li gorî rapora ku Partîya Demokratîk a Gelan ji bo Hefteya Mafên Mirovan amade kiriye, ji sala 2015an heya sala 2019an di serdegirtinên li dijî partiyê û pêkhateyên partiyê de 15 hezar û 530 kes hatine binçavkirin. Di nav kesên binçavkirî de 750 ji wan endam û rêveberên Partiya Demokratik a Gelan bi giştî 6 hezar kes hatine girtin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.evrensel.net/haber/392848/hdpden-hak-ihlalleri-raporu-15-bin-kisi-gozaltina-alindi-6-bin-kisi-tutuklandi |sernav=Rapora binpêkirina mafan a HDPê: 15 hezar kes hatine binçavkirin, 6 hezar kes hatine girtin. |malper=Evrensel }}</ref> === Desteserkirina şaredariyên bajaran 2016–2020 === Tayînkirina qeyûman rêbazeke desteserkirina şaredariyên Bakurê Kurdistanê ye ku ji aliyê dewleta tirk ve tê bikaranîn.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.gazeteduvar.com.tr/gundem/2019/08/19/diyarbakir-mardin-ve-vana-kayyim-atandi/ |sernav=Li Amed, Mêrdîn û Wanê qeyûm hatin avêtin. |malper=web.archive.org |tarîx=2019-08-19 |roja-gihiştinê=2024-11-05 |roja-arşîvê=2019-08-19 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20190819165322/https://www.gazeteduvar.com.tr/gundem/2019/08/19/diyarbakir-mardin-ve-vana-kayyim-atandi/ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Desteserkirina şarederiyên bajarên Bakurê Kurdistanê yekem car di sala 2016an de bi desteserkirina 24 şaredariyên bajar û navçeyên kurd pêk hatiye.<ref>{{Jêder-nûçe |sernav=Li 28 şaredariyan qeyûm hatin tayînkirin |url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-37332272 |roja-gihiştinê=2024-11-05 |xebat=BBC News Türkçe |ziman=tr }}</ref> Di 19ê tebaxa sala 2019an de jî di saetên serê sibê de ji aliyê rayedarên dewleta tirk ve şaredarê [[Şaredariya Bajarê Mezin a Amedê]] [[Adnan Selçuk Mızraklı]], şaredarê [[Şaredariya Bajarê Mezin ê Mêrdînê]] [[Ahmet Türk]] û şaredara [[Şaredariya Bajarê Mezin a Wanê]] [[Bedia Özgokçe Ertan|Bedîa Ozgokçe Ertan]] ji ser karên wan hatine avêtin. Piştî jikaravêtina şaredarên kurd bi awayeke bilez li cihê wan rayedarên dewleta tirk hatine bicih kirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.birgun.net/haber/hdp-li-dort-belediyeye-kayyum-atandi-292774 |sernav=Li 4 şaredariyên HDPê qeyûm hatin tayînkirin |malper=web.archive.org |tarîx=2020-03-26 |roja-gihiştinê=2024-11-05 |roja-arşîvê=2020-03-26 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20200326221730/https://www.birgun.net/haber/hdp-li-dort-belediyeye-kayyum-atandi-292774 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Desteserkirin şaredariyan a sala 2020an ji 23ê adara sala 2020an despêdike ku şaredariyên [[Partiya Demokratîk a Gelan]], li 3 bajarên mezin, 2 bajar, 29 navçe û li 3 bajarokan şaredarên kurd ji ser karên wan hatine avêtin. Bikaranîna qeyûman bi gelemperî çend meh piştê hilbijartinan pêk tên. Di pêvajoya desteserkirin şaredariyan de piştê ku şaredarên kurd ji ser karên wan hatine avêtin li cihê wan hemiyan rayedarên tirk hatine bicihkirin û gelek ji wan ji aliyê dewleta tirk ve hatine girtin. Tayînkirina qeyûman yek ji awayên desteserkirin a şaredariyan û girtina siyasetmedarên kurd e ku ji aliyê serokkomarê dewleta tirk [[Recep Tayyip Erdoğan]] ve tê bikaranîn. == Ziman == [[Wêne:Kurdish languages map.svg|thumb|Belavbûna zimanê kurdî li seranserê [[Kurdistan]]ê, li [[Anatolya Navîn]] û li [[Xoresan]]ê.]] Zaravayê herî berfirehê [[zimanê kurdî]] [[kurmancî]] ye ku li seranserê Bakurê Kurdistanê ji aliyê kurdan ve tê axavtin. Li gel zaravaya kurmancî ya kurdî li hinek deverên Bakurê Kurdistanê zaravaya [[zazakî]] ya kurdî jî ji aliyê kurdan ve tê axavtin. Ji xeynî Bakurê Kurdistanê zimanê kurdî li herêmeke berfirehê deşta [[Anatolyaya Navîn]] ji aliyê [[Kurdên Anatolya Navîn]] ve tê axaftin. Zimanê kurdî zimanekî ji malabata hind û ewropî ye ku ji komeke zimanên kurdî pêk tê. Kurdî yek ji zimanên [[Rojhilata Navîn]] û [[Rojavayê Asyayê]] ye ku li herêmeke berfireh tê axavtin. Li Bakurê Kurdistanê zimanê kurdî bi Alfabeya Hawarê tê nivîsandin ku Alfabeya Hawarê bi yekem hejmara kovara Hawar di 15ê gulana 1932an de dest bi weşanê kiriye ku heta 15ê tebaxa sala 1943an 57 hejmar hatiye weşandin. Alfabeya Hawarê ji aliyê nivîskar û demaziranêrê kovarê [[Mîr Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin. === Polîtîkayên asîmîlasyonê === Bi avakirina dewleta tirk re zimanê kurdî ji aliyê dewleta tirk ve hatiye qedexekirin û xebatên zimanê kurdî hatine astengkirin. Bi caran hişyariyên trafîkê ku aliyê şaredariyan ve bi kurdî hatine nivîsandin ji aliyê rayedarên dewleta tirk ve hatine jêbirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.evrensel.net/haber/524552/kurtce-yazilar-bakanlik-talimatiyla-siliniyormus |sernav=Nivîsên bi kurdî bi talîmatên wezaretê hatine jêbirin. |malper=Evrensel }}</ref> Bi caran sazî û dibistanên taybet ên ku bi zimanê kurdî perwerdahî dane zarokan ji aliyê dewleta tirk ve hatine girtin. Hemî saziyên medyayê ku bi zimanê kurdî weşan kirine hatine girtin û gelek rojnamevanên ku di saziyan de xebitîn e hatine girtin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://artigercek.com/guncel/khk-ile-kapatilan-kurtce-gazete-welat-internet-uzerinden-yayina-basladi-144935h |sernav=Rojnameya Kurdî ya girtî Welat dest bi weşanê kir |malper=Artı Gerçek |tarîx=2020-11-27 |roja-gihiştinê=2024-10-30 |ziman=tr }}</ref> == Demografî == Nifûsa herî zêde yê [[Kurdistan]]ê li seranserê Bakurê Kurdistanê dijîn. Li hemberê hemî zextên koçberiyê ya valakirina gundan û guhertinên demografîk ku bi sedsalan e berdewam dike tê texmîn kirin ku li Bakurê Kurdistanê di navbera 19-20 milyon [[kurd]] dijîn. Heya niha bi awayeke zelal hêjmara kurdan li Bakurê Kurdistanê ji aliyê rayedarên tirk ve nehatiye eşkerekirin û nifûsa rastîn a kurdan her dem hatiye veşartin. Ji xeynî nifûsa heyî ya li Bakurê Kurdistanê hêjmareke zêde yê ku nêzîkî 10 milyon kurd tê texmîn kirin di dîrokên cihêreng de koçê bajarên din ên Tirkiyeyê bûne. Tevahiya nifûsa Bakurê Kurdistanê nêzîkî 30 milyon kes tê texmîn kirin. Nifûsa herî zêde yê li derveyî Bakurê Kurdistanê koçê bajarê [[Stembol]]ê bûne ku nifûsa wan di navbera 3 û 4 milyon kes de hatiye texmîn kirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://rlp.hds.harvard.edu/faq/kurds-turkey |sernav=Kurds in Turkey {{!}} Religious Literacy Project |malper=web.archive.org |tarîx=2019-04-22 |roja-gihiştinê=2024-10-31 |roja-arşîvê=2019-04-22 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20190422214227/https://rlp.hds.harvard.edu/faq/kurds-turkey |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> == Binpêkirinên mafên mirovan == Ji sala 1990an vir ve li Bakurê Kurdistanê gelek caran li dijî zarokan û girtiyên siyasî yên kurd di pêvajoyên binçavkirinê de ji aliyê hêzên dewleta tirk ve rastî xirabkarî, îşkence û binpêkirinên giran ên mafên mirovan hatine. Di dîrokên cihêreng de gelek zarokên kurd û kesên sivîl an jî siyasetmedarên kurd ji aliyê hêzên dewletê ve rastî îşkence û muameleya xirab hatine. Zarok rasterast bûne hedefa leşker û polîsên dewleta tirk ku hinek ji wan di encama êrişan de jiyana xwe jidest dane.<ref name=":7">{{Jêder-malper |url=https://www.evrensel.net/haber/4345/bu-ulkede-cocuklar-olduruluyor |sernav=Li welatê zarok têne kuştin. |malper=Evrensel |roja-gihiştinê=2024-10-11 }}</ref> Zarokên ku kuştina wan ketine rojevê [[Kuştina Oxir Kaymaz|Uğur Kaymaz]], [[Kuştina Ceylan Önkol 2009|Ceylan Önkol]] û [[Kuştina Cemîle Çağırga 2015|Cemile Çağırga]] ye ku di dîrokên cihêreng de hatine kuştin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.bbc.com/turkce/haberler/2015/09/150913_cizre_cemileninolumu_hatice_kamer |sernav=Dayika Cemîle Çagirga: 'Ew şevê bi cenazeyê keça min di hembêza min de bû, razam'' |malper=BBC News Türkçe |tarîx=2015-09-13 |roja-gihiştinê=2024-11-10 |ziman=tr}}</ref> Li gorî daneyên heyî di navbera salên 1992 û 2022an de li Bakurê Kurdistanê herî kêm 350 zarokên kurd ji aliyê hêzên dewleta tirk ve hatine kuştin.<ref name=":7" /> Di serdemên dawî de binpêkirinên mafên mirovan ji sala 2015an vir bi awayeke berbiçav her ku çûye zêde bûye. Ji ber ku guh nedaye hişyariya rawestandina polêsên tirk di sala 2016an de li Bakurê Kurdistanê 5 zarok ji aliyê hêzên dewletê ve hatine kuştin.<ref name=":6">{{Jêder-malper |url=https://ihddiyarbakir.org/tr/cat/rapor?p=2&Meta=%7BKategoriId:14528%7D |sernav=Raporên binpêkirina mafên mirovan |malper=ihddiyarbakir.org |roja-gihiştinê=2024-11-10 |ziman=tr |paşnav=Vertex }}</ref> Dîsa di heman salê de di dema şerê çekdarî de 22 zarok ji aliyê hêzên dewleta tirk ve hatine kuştin. Dîsa ji ber bikaranîna çekan 12 zarok birîndar bûn an jî bi awayeke mayîn de şopên birînan li ser laşê wan mane.<ref name=":6" /> Di sala 2016an de bi ji ber xwepêşandanên civakî di serdegirtina malan de 40 zarok hatine binçavkirin û hatine girtin. Îşkence û muameleya xerab a li dijî zarokên ku di demên qedexeyên derketina derve de hatin binçavkirin, hatine dîtin.<ref name=":6" /> Di dema binçavkirinê de herî kêm 6 zarok rastî îşkenceyê hatine û herî kêm 6 zarokên din jî li derve û li kolanan rastî tundûtîjiya hêzên dewleta tirk hatine.<ref name=":6" /> == Çand == === Muzîk === Bakurê Kurdistanê çavkaniya çanda muzîka kevneşopî ya [[dengbêjî]] ye. Dengbejên navdar ên kurd [[Şakiro]], [[Reso]] û [[Huseynê Mûşî|Huseyno]] ji Bakurê Kurdistanê ne. Di navbera salên 1982 û 1991ê gotin û tomarkirina muzika kurdî ji aliyê dewleta tirk ve hatiye qedexekirin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Shoot the singer! music censorship today |weşanger=Zed Books |tarîx=2004 |isbn=978-1-84277-505-9 |cih=London |paşnavê-edîtor=Korpe |pêşnavê-edîtor=Marie }}</ref> Ji ber zextên li ser zimanê kurdî û zindanî kirina wan hunermendên kurd neçar dimînin ku koçê welatên ewropî bin. Hunermendên kurd ên navdar ên wekê [[Şivan Perwer]], [[Hozan Kawa|Kawa]], [[Dîno]], [[Diyar]] û gelek hunermend û stranbêjên kurd heya roja îro ji ber ihtîmala girtin û zindanî kirina wan nikarin vegerin Bakurê Kurdistanê. Muzîka kurdî ya kevneşopî ji aliyê çandî ve ji muzîka erebî, farisî û tirkî cuda ye û helbestên muzîka kurdî bi piranî ji aliyê kesên anonîm (nenas) ve hatine nivîsandin. [[Muzîka kurdî]] di warê tematîk de karakterek melankolîk û elejîk bû lê bi demê re melodiyên dilgeş û şad hatine afirandin. Folklora Kurdî ji sê cureyên wekê dengbêj, hozan û ji stranbêjên gelêrî pêk tên. === Wêje === Hinek çavkanî [[Eliyê Herîrî|Elî Herîrî]] (1425–1495) wekê yekem helbestvanê navdar ku bi kurdî nivîsiye dibînin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.institutkurde.org/en/language/ |sernav=The Kurdish Language and Literature |malper=Institutkurde.org |roja-gihiştinê=2024-10-31 |ziman=en }}</ref> Wêjevanên navdar ên din ên ji Bakurê Kurdistanê [[Şerefxanê Bidlîsî]] ye ku nivîskarê [[Şerefname]]yê ye û [[Ehmedê Xanî]] ye ku destana netewî ya kurdî ''[[Mem û Zîn]]'' nivîsandiye.<ref>{{Jêder-malper |url=https://ifkurds.de/en/publications/item/66-mem-u-z%C3%AEn-%E2%80%93-a-classical-17th-century-epic.html |sernav=Mem u Zîn – A Classic Kurdish Epic from the 17th-Century |malper=ifkurds.de |roja-gihiştinê=2024-10-31 |ziman=en-gb }}</ref> Wêjevanên kurd [[Ebdulsemedê Babek]] di sedsala 10an de, Elî Herîrî di sedsala 11an de jiyan kirine û wêjevanên din jî di navbera sedsalên 15an û 17an de jiyan kirine û bi zaravayê kurmancî nivîsandine. Di vê serdemê de navenda wêjeya kurdan [[Mîrektiya Botan]]ê û paytexta mîrektiyê navçeya [[Cizîr]]ê bû.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Kürt edebiyatına giriş |paşnav=Uzun |pêşnav=Mehmed |weşanger=İthaki |tarîx=2015 |isbn=978-975-273-251-3 |çap=9. baskı |cih=İstanbul |paşnav2=Blau |pêşnav2=Joyce |series=İthaki yayınları }}</ref> Bi navçeya Cizîrê re bajarên [[Silêmanî (bajar)|Silêmanî]] û [[Sine]] navendên din ên girîng ên [[wêjeya kurdî]] bûn. Yekem helbestvanên kurd ên naskirî Ebdulsemedê Babek, Elî Herîrî, [[Melayê Batê]], Ehmedê Cizîrî, [[Feqiyê Teyran]] û Ehmedê Xanî ne. Di sedsalên 19 û 20an de wêjeya kurdî li gel [[zimanê kurdî]], bi taybetî [[wêjeya kurdî]] ya nivîskî eleqeyeke mezin û geşedaneke mezin dibîne. Çapemeniya kurd a ku bingehê çapemeniyê di sedsala 19an de hatiye avêtin di warê geşedana wêjeya kurdî de xwedî cihekî girîng e.<ref name="Chyet2018">{{Jêder-kitêb |sernav=The Future of the Kurdish Language: an Egalitarian Scenario |paşnav=Chyet |pêşnav=Michael L. |weşanger=Institut français d’études anatoliennes |tarîx=2018 |rr=169–179 |isbn=978-2-36245-068-6 |url=http://dx.doi.org/10.4000/books.ifeagd.2225 }}</ref> Yekem kovara kurdî bi navê [[Kurdistan (rojname)|Kurdistan]] di sala 1898an de li paytextê îro ya [[Misir]]ê li [[Qahîre]]yê derketiye.<ref name="Chyet2018" /> == Dîn == Piraniya kurdên Bakurê Kurdistanê misilmanên sunî ne lê hêjmareke girîng kurdên elewî jî hene. Piraniya zêde yê kurdan ji mezheba şafî ne lê bi kêmasî jî kurdên girêdayî mezheba hanêfî jî hene.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Creating a Diaspora within a Country: Kurds in Turkey |paşnav=Houston |pêşnav=Christopher |weşanger=Springer US |tarîx=2005 |rr=403–414 |isbn=978-0-387-29904-4 |cih=Boston, MA |ziman=en |paşnavê-edîtor=Ember |pêşnavê-edîtor=Melvin |url=https://link.springer.com/referenceworkentry/10.1007/978-0-387-29904-4_40 |paşnavê-edîtor2=Ember |pêşnavê-edîtor2=Carol R. |paşnavê-edîtor3=Skoggard |pêşnavê-edîtor3=Ian |doi=10.1007/978-0-387-29904-4_40 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/13602009708716377 |sernav=Southern Kurdistan during the last phase of Ottoman control: 1839–1914: Journal of Muslim Minority Affairs: Vol 17, No 2 |malper=web.archive.org |tarîx=2023-10-07 |roja-gihiştinê=2024-11-02 |doi=10.1080/13602009708716377 |roja-arşîvê=2023-10-07 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20231007235740/https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/13602009708716377 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> == Mijarên têkildar == * [[Dîroka Bakurê Kurdistanê]] == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Kategoriya Commonsê ya biçûk|Turkish Kurdistan}} * [http://www.travel-images.com/kurdistan.html Galeriya wêneyan] {{Parçeyên Kurdistanê}} {{Parêzgehên Kurdistanê}} {{Bajarên Kurdistanê}} {{Êl û eşîrên mezin ên kurdan}} {{Portal bar|Tirkiye|Kurdistan}} {{Kontrola otorîteyê}} [[Kategorî:Bakurê Kurdistanê| ]] [[Kategorî:Erdnîgariya Kurdistanê]] [[Kategorî:Hereketa serxwebûnê ya Kurdistanê]] [[Kategorî:Herêma Başûrê Rojhilatê Anatolyayê]] [[Kategorî:Herêma Rojhilatê Anatolyayê]] [[Kategorî:Herêmên Tirkiyeyê]] [[Kategorî:Kurdên Bakurê Kurdistanê]] [[Kategorî:Kurdistan]] [[Kategorî:Siyaseta Tirkiyeyê]] 2nchuvti1k6n6quocz7ircx2z9vdgc6 1878568 1878567 2024-12-04T17:43:26Z Penaber49 39672 1878568 wikitext text/x-wiki {{Ev gotar| di derbarê '''Bakurê Kurdistanê''' de ye. Ji bo gotarên din ên di derbarê [[Kurdistan]]ê de hûn dikarin li [[Kurdistan (cudakirin)]] binêrin.}} {{Multiple image | align = right | direction = vertical | header = | width = 350 | image1 = Bakurê Kurdistanê.png | alt1 = | caption1 = Nexşeya sinorê Bakurê Kurdistanê. | image2 = Kurdish majority Turkey-es.svg | alt2 = | caption2 = Belavbûna [[kurd]]an li Bakurê Kurdistanê û li deverên din ên Tirkiyeyê. }} '''Bakurê Kurdistanê''' yek ji çar beşên [[Kurdistan]]ê ye û beşa herî mezin ê [[Kurdistan]]ê ye. Bakurê Kurdistanê îro di nava sinorê [[Tirkiye]]yê de maye ku piştî [[Şerê Cîhanî yê Yekem|Şerê Cîhanê yê Yekem]] de bi parçekirina Kurdistanê hatiye damezrandin. Bi damezrandina dewleta tirk re li hemberê [[zimanê kurdî]] û [[çanda kurdî]] zext astengkirin û înkarkirin hatiye destpêkirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://thekurdishproject.org/kurdistan-map/turkish-kurdistan/ |sernav=Explore Turkish Kurdistan |malper=The Kurdish Project |ziman=en-US |tarîxa-gihiştinê=2023-04-15 }}</ref> Bi damezrandina komara tirk re li [[Tirkiye]]yê nakokiyên rewşa Bakurê Kurdistanê û nakokiyên statûya Bakurê Kurdistanê berdewam dike.<ref name=":0">{{Jêder-malper |url=https://m.bianet.org/bianet/medya/261007-kurtce-gazeteyle-kurt-toplumuna-ulasmak-istedik |sernav=Me xwestiye ku em bi rojnameyan xwe bigihîjin civaka kurd |malper=Bianet |ziman=tr |paşnav= }}</ref> Hinek caran ji bo Bakurê Kurdistanê bêjeya ''Kurdistana Tirkiyê'' jî tê bikar anîn. Bakurê Kurdistanê beşa herî zêde yê Kurdistanê ye ku bi awayeke tundî hatiye asîmîlîle kirin, guhertinên demografîk û polîtîkayên valakirinê hatiye pêk anîn. Li gorî texmînan ku li Bakurê Kurdistanê nêzîkî 25-30 milyon kurd dijîn. Ji xeynî nifûsa heyî ya li Bakurê Kurdistanê di dîrokên cihêreng de ji ber valakirin û şewitandina gundên Bakurê Kurdistanê ku di navbera salên 1990 û 2009an de ji aliyê hêzên dewleta tirk ve hatine şewitandin û hatine valakirin koç bûne<ref>{{Jêder-malper |url=https://9koy.org/doguda-30-yil-once-koyleri-bosaltilip-zorunlu-goce-tabi-tutulan-insanlara-ne-oldu.html |sernav=Çi hat serê gelên ku 30 sal berê gundên wan hatin valakirin û bi darê zorê hatine koçberkirin? |malper=9.Köy |tarîx=2023-01-06 |roja-gihiştinê=2024-11-04 |ziman=tr |paşnav=admin }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.ihd.org.tr/zorla-yerinden-etme-uygulamasi/ |sernav=Polotîkaya jicihkirina bi darê zorê – Komeleya Mafên Mirovan |roja-gihiştinê=2024-11-04 |ziman=tr |paşnav=Derneği |pêşnav=İnsan Hakları }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://t24.com.tr/haber/biz-koy-yakma-taburuyduk-1994te-30-koyu-yaktik,243668 |sernav='Em tabûra şewitandina gundan bûn, di sala 1994an de me 30 gund şewitand' |malper=T24 |roja-gihiştinê=2024-11-04 |ziman=tr }}</ref> li deverên din ên Tirkiyeyê nêzîkî 10 milyon kurd dîjîn. == Etîmolojî == Navê Bakurê Kurdistanê naveke erdnîgarî ye ku beşa herî bakurê [[Kurdistan]]ê destnîşan dike. Bakurê Kurdistanê navê ji navê xwe ji navê Kurdistanê wergirtiye ku navê Kurdistanê ji du peyvên hevgirtî yên ''kurd'' ku [[kurd]]an desnîşan dike û ji peyva ''îstan'' pêk tê ku peyveke îranî ye ku cih an welatan destnîşan dike. Bi her du peyvên hevgirtî yên ''kurd'' û ''îstan'' navê ''Kurdistanê'' derdikeve ku welatê kurdan destnîşan dike an jî tê wateya welatê kurdan. == Erdnîgarî == === Rûber === {{Nexşeya Bakurê Kurdistanê|mezinahî=450px|hêl=right|sernav=Nexşeya topografiya Bakurê Kurdistanê}} Bakurê Kurdistan welatekî çiyayî ye ku herêm xwedî deşt û çiyayên bilind in. Lûtkeya herî bilind ê Bakurê Kurdistanê [[Çiyayê Agirî|Çiyayê Agiriyê]] ku bilindahiya çiyayê digihîje 5.137 mêtreyê.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Yılmaz |pêşnav=Y. |paşnav2=Güner |pêşnav2=Y. |paşnav3=Şaroğlu |pêşnav3=F. |tarîx=1998-10-01 |sernav=Geology of the quaternary volcanic centres of the east Anatolia |url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1998JVGR...85..173Y |kovar=Journal of Volcanology and Geothermal Research |cild=85 |rr=173–210 |doi=10.1016/S0377-0273(98)00055-9 |issn=0377-0273 }}</ref> Duyem lûtkeya herî bilind ê Bakurê Kurdistanê [[Cîlo|Çiyayên Cîloyê]] ye ku bilindahiya çiyayê gihiştiye 4.116 mêtreyê. Sêyem lûtkeya herî bilind bi bilindahiya 4.058 mêtre [[Çiyayê Sîpan]]ê ye. Bakurê Kurdistanê çavkaniya her du çemên girîng ên wekê çemên [[Dîcle]] û [[Firat]]ê ye. Yek ji çemên girîng ê Bakurê Kurdistanê [[Çemê Miradê]] ye ku li gel [[Ava Reş (Firat)|Çemê Ava Reş a Ezirganê]] yek ji çavkaniyên girîng ê Firatê ye. Gola herî mezinê Bakurê Kurdistanê [[Gola Wanê]] ye ku bi rûava 3.713 km² gola herî mezinê [[Kurdistan]]ê ye.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.britannica.com/place/Lake-Van |sernav=Lake Van {{!}} Turkey, Map, History, & Facts {{!}} Britannica |malper=www.britannica.com |roja-gihiştinê=2024-10-21 |ziman=en }}</ref> Piştî Gola Wanê çend golên çêkirî yên wekê [[Bendava Rihayê]] ku gola çêkirî ya herî mezin ê Bakurê Kurdistanê ye û [[Bendava Kebanê]] ye ku di nav sinorên parêzgehên [[Riha (parêzgeh)|Riha]] û [[Xarpêt (parêzgeh)|Xarpêtê]] de hatine avakirin. Li gel herêmên çiyayî li herêmên jorîn deştên bilind ên tektonîk jî hene. Deştên sereke yên herêma jorîn [[Deşta Mûşê]], [[Deşta Îdirê]] û [[Deşta Ezirganê]] ye. Li herêma jêrîn jî deşta berfirehê [[Deşta Heranê]] cih digire. Rêzçiyayên [[Toros]] ên Başûr [[Kurdistan]]ê ji rojava ve ber bi rojhilat ve dike du beş. Toros ji li herêma jêrîn ji bajarê [[Gurgum]]ê ve dest pê dikin û ber bi rojhilatê ve heya Colemêrgê dirêj dibin. Bi dawî bûna Torosan rêzeçiyayên [[Zagros]]an dest pê dikin. Li herêma [[Colemêrg]]ê çiya bilind û asê dibin ku bilindahiya wan digêje 4000 mêtreyan.<ref>Cheterian, Vicken (2015). Open Wounds: Armenians, Turks and a Century of Genocide. Oxford and New York City: Oxford University Press. p. 65. ISBN 978-1-84904-458-5. As a result of policies such as these, the expression Armenian Plateau, which had been used for centuries to denote the mountainous highlands around Lake Van and Lake Sevan, was eliminated and replaced by the expression 'eastern Anatolia'.</ref> === Bakurê Torosan === Li Bakurê Torosan ji aliyê başûr ji [[Gurgum]]ê û [[Semsûr]]ê despêkê heya [[Sêwas|Sêwazê]], ji Sêwasê heya [[Qers]]ê herêmên jorîn û bilind û çiyayên li herêma jorîn ên Bakurê Kurdistanê vedigire. Bi bandora çiyayên torosan ku rê ber avhewaya germa jêrîn a [[Deryaya Navîn]] hatiye girtin ku ji ber bandora çiyayên torosan herêmên jorîn li gorî herêmên jêrîn hênik e. Li herêma çiyayî jorîn li gel çiyayên bilind, deştên bilind ên tektonîk ên wekî [[Deşta Meletiyê]], [[Deşta Mûşê]] [[Deşta Erziromê]], [[Deşta Ezirganê]] û [[Deşta Îdirê]] heye ku bilindahiya navîn a ji asta deryayê 1500 mêtre ye. Xalên herî bilind ên Bakurê Kurdistanê li herêma jorîn e ku çiyayên bilind wekê [[Çiyayê Agirî]], [[Sîpanê Xelatê|Çiyayê Sîpanê]] [[Nemrûd (volkan)|Çiyayê Nemrûdê]] a Bidlîsê ku her sê çiya çiyayên volkanîk ên vemirandî ne li vê herêmê ne. Çiyayê volkanîk a Tendûrekê û [[Cîlo|Çiyayê Cîloyê]] li vê herêmê ye. Di heman de herêma jorîn jêderka çemên [[Dîcle|Dicle]] û [[Firat]]ê ye ku ev her du çem ji herêma jorîn derdikevin. (Her çiqas Dîcle çemekî herêma jêrîn be jî lê bi nizilîna binê erdê re çavkaniya xwe yê sereke ji Gola Xezer a Xarpêtê werdigire) Çemê Miradê, Çemê Munzirê û Çemê Avareş a Ezirganê ku bi hev re çavkaniyên girîng ên Firatê ne li herêma jorîn e. Jiber hewaya hênik serê çiyayên bilind ên wekê Çiyayê Agirî û Çiyayê Sîpanê her dem qeşahirtî ye. [[Gola Wanê]] ku goleke tektonîk e li herêma jorîn e. === Başûrê Torosan === Berevajiyê herêma jorîn herêma jêrîn a başûrê torosan ji xeynî hinek deveran bi gelemperî deşt, berrî rast û germiyan e. Li herêma jêrîn ji Dîlok û Rihayê heya Siwêregê cih bi cih bi girik in. Piştî Siwêregê Çiyayê Qerejdaxê despêdike heya ku digihêje çiyayên Mazî û Mêrdînê. Çiyayê volkanîk a Qerejdaxê çiyayeke serbixwe ye ku bi bilindahiya 1.952 mêtreyê li ser deşta di navbera [[Amed]] û [[Riha]]yê de cih digire. Çiyayên Maziyê çiyayeke volkanîk ê herêma jêrîn e. Li herêma botan çiyayên Herekol û Cûdî cih digirin ku rêzeke çiyayî ya asê û bilind ên ku ber bi Başûrê Kurdistanê û Rojavayê Kurdistanê ve diçin. Li rojava Deşta Dîlokê û Deşta Tilbişarê û li dorhêla Amedê jî, Deşta Gewran û Deşta Amedê hene. Deşta Gewran di navber a [[Erxenî]] û Qerejdaxê de cih digirê ku berfirehiya deştê 15 hezar hektar berfireh e. Berfirehiya Deşta Amedê 40 hezar hektar berfireh e. Li Rihayê Deşta Heranê berfirehê heye ku di warê çandiniyê de deşteke girîng e. Yek ji deştên girîng ên herêma jêrîn Deşta Mêrdînê ye ku bi Deşta Heranê re qadê herî girîng ên çandiniyê ne.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.britannica.com/place/Taurus-Mountains |sernav=Taurus Mountains {{!}} mountains, Turkey {{!}} Britannica |malper=www.britannica.com |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-04-15 }}</ref> === Parêzgeh û navendên parêzgehên Bakurê Kurdistanê === {| class="wikitable" style="width:600px;" |+ |- ! Parêzgeh !! Navçe / serbajar !! Nexşe |- ! [[Adiyeman (parêzgeh)|Adiyeman]] || [[Aldûş]], [[Bêsnî]], [[Komîşîr]], [[Semîsad]], '''[[Semsûr]]''', [[Sergol]], [[Sincik]], [[Tût]] || [[Wêne:Navçeyên Semsûrê.png|80px]] |- ! [[Agirî (parêzgeh)|Agirî]] || [[Avkevir]], [[Bazîd]], [[Dutax]], [[Giyadîn]], [[Patnos]], '''[[Qerekose]]''', [[Xamûr]], [[Zêtka]] || [[Wêne:Navçeyên Agiriyê.png|80px]] |- ! [[Batman (parêzgeh)|Batman]] || '''[[Êlih]]''', [[Heskîf]], [[Hezo]], [[Kercews]], [[Qabilcewz]], [[Qubîn]] || [[Wêne:Navçeyên Batmanê.png|80px]] |- ! [[Bidlîs (parêzgeh)|Bidlîs]] || '''[[Bidlîs]]''', [[Elcewaz]], [[Motkî]], [[Norşîn]], [[Tetwan]], [[Xelat]], [[Xîzan]] || [[Wêne:Navçeyên Bidlîsê.png|80px]] |- ! [[Bîngol (parêzgeh)|Bîngol]] || [[Azarpêrt]], [[Bongilan]], [[Çêrme]], '''[[Çewlîg]]''', [[Dara Hênî]], [[Kanîreş]], [[Gêxî]], [[Xorxol]] || [[Wêne:Navçeyên Bîngolê.png|80px]] |- ! [[Dêrsim (parêzgeh)|Dêrsim]] || '''[[Mamekî]]''', [[Melkişî]], [[Mêzgir]], [[Pêrtag]], [[Pilemor]], [[Pulur]], [[Qisle]], [[Xozat]] || [[Wêne:Navçeyên Dêrsimê.png|80px]] |- ! [[Diyarbekir (parêzgeh)|Diyarbekir]] || [[Bismil]], [[Çêrmûg]], [[Çinar]], [[Erxenî]], [[Farqîn]], [[Gêl]], [[Hezro]], [[Hênê]], [[Karaz]], [[Licê]], [[Pasûr]], [[Pîran]], [[Şankuş]]<br>Bajarê Mezin a '''[[Amed]]ê''': [[Bajarê Nû]], [[Payas]], [[Rezik]], [[Sûr]] || [[Wêne:Navçeyên Diyarbekirê.png|80px]] |- ! [[Entab (parêzgeh)|Entab]] || [[Kele]], [[Bêlqîs]], [[Cîngîve]], [[Girgamêş]], [[Îslahiye]], [[Kurudere]], [[Alêban]], [[Tilbişar]], [[Şahînbeg]] || [[Wêne:Navçeyên Entabê.png|80px]] |- ! [[Erdêxan (parêzgeh)|Erdêxan]] || − || [[Wêne:Navçeyên Erdêxanê.png|80px]] |- ! [[Erzîrom (parêzgeh)|Erzîrom]] || [[Aşqela]], [[Azort]], [[Bardîz, Erzîrom|Bardîz]], [[Çêrmik, Erzîrom|Çêrmik]], [[Espîr]], [[Hesenqela]], [[Narman]], [[Norgeh]], [[Oltî]], [[Oxlê]], [[Parsîna Jor]], [[Pasîna Jêr, Erzîrom|Pasîna Jêr]], [[Qereçoban]], [[Qereyazî]], [[Tawûsker]], [[Tatos]], [[Tortim]], [[Xinûs, Erzîrom|Xinûs]]<br>Bajarê Mezin a '''[[Erzîrom]]ê''': [[Palandoken]], [[Yakutiye]] || [[Wêne:Navçeyên Erzîromê.png|80px]] |- ! [[Erzîngan (parêzgeh)|Erzîngan]] || [[Cîmîn|Cimnî]], [[Egîn]], '''[[Ezirgan]]''', [[Gercan]], [[Îlîç]], [[Kemax]], [[Mose]], [[Qerequlak]], [[Têrcan]] || [[Wêne:Navçeyên Ezirganê.png|80px]] |- ! [[Hekarî (parêzgeh)|Hekarî]] || '''[[Colemêrg]]''', [[Çelê]], [[Gever]], [[Şemzînan]] || [[Wêne:Hakkari districts-ku.png|80px]] |- ! [[Îdir (parêzgeh)|Îdir]] || [[Başan]], '''[[Îdir]]''', [[Qulp]], [[Têşberûn]] || [[Wêne:Navçeyên Îdirê.png|80px]] |- ! [[Kilîs (parêzgeh)|Kilîs]] || − || [[Wêne:Navçeyên Kilîsê.png|80px]] |- ! [[Meletî (parêzgeh)|Meletî]] || [[Arabkîr]], [[Arga]], [[Aywalî]], [[Çirmik]], [[Darende]] , [[Erxewan]], [[Hekîmxan]], [[Keferdîz]], [[Melediya kevn]], '''[[Meletî]]''', [[Muhacîr, Meledî|Muhacîr]], [[Qela, Meletî|Qela]], [[Şîro]], [[Yazixan]] || [[Wêne:Navçeyên Meletiyê.png|80px]] |- ! [[Mêrdîn (parêzgeh)|Mêrdîn]] || [[Artuklu]], [[Kerboran]], [[Dêrik]], [[Qoser]], [[Şemrex]], [[Midyad]], [[Nisêbîn]], [[Mehsert]], [[Stewr]], [[Rişmil]] || [[Wêne:Navçeyên Mêrdînê.png|80px]] |- ! [[Mereş (parêzgeh)|Mereş]] || − || [[Wêne:Navçeyên Mereşê.png|80px]] |- ! [[Mûş (parêzgeh)|Mûş]] || [[Dêrxas]], [[Gimgim]], [[Kop]], [[Milazgir]], '''[[Mûş]]''', [[Tîl]] || [[Wêne:Navçeyên Mûşê.png|80px]] |- ! [[Osmaniye (parêzgeh)|Osmaniye]] || − || [[Wêne:Osmaniye districts.png|80px]] |- ! [[Qers (parêzgeh)|Qers]] || [[Cilawûz]], [[Dîxor]], [[Kaxizman]], '''[[Qers]]''', [[Sarîqamîş]], [[Selîm, Qers|Selîm]], [[Şûrêgel]], [[Zarûşad]] || [[Wêne:Navçeyên Qersê.png|80px]] |- ! [[Riha (parêzgeh)|Riha]] || [[Bêrecûk]], [[Curnê Reş]], [[Hewenc]], [[Herran]], [[Kaniya Xezalan]], [[Pirsûs]], [[Serê Kaniyê]], [[Sêwreg]], [[Wêranşar]], [[Xelfetî]]<br>Bajarê Mezin a '''[[Riha]]yê''': [[Eyûbî, Riha|Eyûbî]], [[Qerekoprî]] (Pira Reş), [[Xelilî]] || [[Wêne:Navçeyên Rihayê.png|80px]] |- ! [[Sêrt (parêzgeh)|Sêrt]] || [[Dih]], [[Hawêl]], [[Misirc]], '''[[Sêrt]]''', [[Şêrwan]], [[Tilo]], [[Xisxêr]] || [[Wêne:Navçeyên Sêrtê.png|80px]] |- ! [[Sêwas (parêzgeh)|Sêwas]] || [[Macîran]], [[Qoçgîr]],[[Dîvrîgî]], || [[Wêne:Navçeyên Sêwasê.png|80px]] |- ! [[Şirnex (parêzgeh)|Şirnex]] || [[Basan]], [[Cizîr]], [[Elkê]], [[Hezex]], [[Qilaban]], [[Silopî]], '''[[Şirnex]]''' || [[Wêne:Navçeyên Şirnexê.png|80px]] |- ! [[Wan (parêzgeh)|Wan]] || [[Bêgirî]], [[Ebex]], [[Elbak]], [[Erdîş]], [[Ertemêtan]], [[Miks]], [[Qerqelî]], [[Mehmûdî]], [[Şax]], [[Payîzava]], [[Westan]], [[Rêya Armûşê]], [[Tuşpa]] || [[Wêne:Navçeyên Wanê.png|80px]] |- ![[Gumuşxane|Gumusxane]] |[[Şiran|Şirân]], [[Kelkit|Kêlkît]] |[[Wêne:Gumusxane.jpg|alt=Gumusxane Qert|çep|frameless|93x93px]] |- ! [[Xarpêt (parêzgeh)|Xarpêt]] || [[Baskîl]], [[Dep]], [[Egîna Jêrîn]], [[Keban]], [[Maden]], [[Palo]], [[Qerebaxan]], [[Qowanciyan]], '''[[Xarpêt]]''', [[Xulaman]] [[Xûx]] || [[Wêne:Navçeyên Xarpêtê.png|80px]] |- ! [[Xetay (parêzgeh)|Xetay]] || − || [[Wêne:Hatay location districts.png|80px]] |} == Avhewa == Çiyayên [[Toros]]an wekî dîwarekî bilind avhewaya bejahî ya jorîn nahêle derbasî herêma jêrîn bibe. Li gorî başûrên torosan, bakurê torosan rûerd gelek bilind e ku ev jî di warê avhewayê de cihêrengî cêdike. Herêma jorîn li gorî herêma jêrîn di mehên havînan de hênik e di mehên zivistanan de sar û bi berf e. Germahiya navînî ya herêma jorîn di navbera 25 û 30 pile de diguhere. Zivistana herêma jorîn sar e ku di mehên zivistanan de germahiya herêma jorîn heta -24 û -30 pileyan dadikeve. Bajarên [[Erzirom]] û [[Qers]]ê bajarên herî bilind û sar ên Kurdistanê ne ku bi mehan berf li erdê dimîne. Di mehên zivistanan de li herêmên çiya û bilind ên wekî [[Wan]], [[Şirnex]], [[Sêrt]], [[Colemêrg]], [[Erzirom]] û [[Qersê]] berfeke zêde dibare. Berfa zêde hinek caran dibe sedema aşîtan ku ji girên bilind têne xwarê. Li rojavayê, li herêmên bajarên [[Elezîz]], [[Meledî]], [[Semsûr]] û [[Mereşê]] rûerd hewqas ne bilind e. Her çiqas çiya û girik hebin jî rûerd navrast e. Baran zêde dibarê û li gorî hinek deverên herêma jorîn di mehên zivistanan de hênik e. Rêza Torosan nahêlin ku hewaya germ a Deryaya Navîn ji herêma jêrîn ber bi herêma jorîn ve here. Ji ber vê yekê di mehên havînan de li herêma başûrê torosan hewa gelek germ û ziwa ye. Ev jî li bajarên [[Dîlok]], [[Riha]], [[Amed]] û [[Mêrdîn]]ê dibe sedema germahiyeke zêde. Li herêma jêrîn germahî li siyê 40 - 45 pile ye. Di mehên zivistanan de herêm bi gelemperî bi baran e û berf kêm e. Ji bilî çend deşt, rast, navrast û beriyan, Kurdistan welatekî çiyayî ye. Çiya, cih û avhewaya Kurdistanê mercên dar û daristanan çêdikin. Berê piraniya çiya û herêmen Bakurê bi daristan bûn. Ji ber xizanî û nezaniyê sal bi sal xelk dar û beran dibire û ji bo şewatê bi kar tînin. Ji aliyê din ve li herêmên ku erd û zevî kêm in, daristanan dibirin û cîhên wan dikin erd. Li wir çandiniyê dikin. Di van salên dawî de dewleta Tirk ji bo şikandina şerê gerîlla agir berdidin daristanên Bakur û ew dişewtînin. Li Bakur darên berû, mazî, benav, benîşt, qizwan, hevirs û merx hene. Li ber çem û cihên avî ji darên gûz, spîndar û bih jî gelek in. == Dîrok == {{Gotara bingehîn|Dîroka Bakurê Kurdistanê}} === Pêşdîrok === [[Wêne:Göbekli Tepe, Urfa.jpg|thumb|çep|Dîmenek ji girê arkeolojîk ê Girê Mirazan ku dîroka girê ji 10.000 salên {{bz}} vedigere.]] [[Wêne:Hasankeyf Castle.jpg|thumb|çep|Dîmenek ji Heskîfa kevn û Şûnwarên Heskîfê ku dîroka niştecîbûna mirovî ji 12.000 salên {{bz}} ve vedigeriyaye.]] Bakurê Kurdistanê wekî deverên din ên [[Kurdistan]]ê yek ji cihê herî kevn ên cîhanê ye ku malavaniya mirovahiyê kiriye. Di lêkolînên arkeolojîk ên ku li qadên arkeolojîk ên li navçeyên [[Bismil]]ê, [[Erxenî]] û [[Farqîn]] a [[Amed]]ê hatine kirin de delîlên jiyana mirovan hatiye dîtin. Li gorî lêkolînên arkeolojîk ên li Gira Kortikê derketiye holê ku ji 10.400 û 9.250 salê {{bz}} vir ve jiyana niştecihbûyî li [[Kurdistan]]ê heye. Di lêkolînên arkeolojîk de li heman herêmê li [[Girê Berêçemê]] ku li navçeya [[Erxenî]] ya Amedê ye delîlên jiyanê hatiye dîtin ku diroka wî ji 8.000 salên berê zayînê vedigere.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.sur.bel.tr/tarihce |sernav=Dîroka Bakurê Kurdistanê |malper=web.archive.org |roja-gihiştinê=2024-10-21 |roja-arşîvê=2020-05-20 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20200520182027/http://www.sur.bel.tr/tarihce |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Bermahiyên ji serdemên paleolîtîk û mezolîtîkê di [[Şikeftên Hasûnî]] ya li nêzîkê [[Farqîn]]ê û [[Şikeftên Hîlarê]] ya li nêzîkî navçeya [[Erxenî]] yê hatine tespîtkirin. Yek ji cih ên herî kevn ên li Bakurê Kurdistanê ku malavaniya mirovahiyê kiriye cihên neolîtîkên wekî [[Newala Çorî]] û [[Girê Mirazan]] e ku dîroka wan ji sedsala 10ê {{bz}} vedigere.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.wmf.org/blog/celebrating-our-new-affiliation-global-heritage-fund/preservation_by_design_partnerships/current_projects/gobekli_tepe_turkey |sernav=All Posts |malper=World Monuments Fund |roja-gihiştinê=2024-10-21 |ziman=en }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=http://whc.unesco.org/en/tentativelists/5612/ |sernav=The Archaeological Site of Göbeklitepe - UNESCO World Heritage Centre |malper=web.archive.org |tarîx=2018-03-31 |roja-gihiştinê=2024-10-21 |roja-arşîvê=2018-03-31 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20180331174301/http://whc.unesco.org/en/tentativelists/5612/ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Tê texmîn kirin ku Girê Mirazan perestgeha herî kevn ê cîhanê ye. Niştecihbûnên li herêmê li dora 9.000 salên berî zayînê wekî şûnwarên neolîtîk ên [[Neolîtîka A ya berî Cervaniyê]] li nêzîkî Hewza Îbrahîm e (Gola Masiyan) ku li [[Riha]]yê ye derketiye holê. Navçeya Heskîfa kevn ku niha di bin ava Bendava Heskîfê de maye yek ji qadên arkeolojîk ên Bakurê Kurdistanê bû. Di lêkolînên arkeolojîk ên ku li Girê Heskîfê hatibûn kirin de hatiye dîtin ku jiyana mirovî li [[Heskîf]]ê ji 3.500 sal berê zayînê heya 12.000 salên berê zayînê diçe. Şûnwarê kevnar a Heskîfê li gel hemî hewlên nerazîbûna li dijî bendavê bi [[Bendava Heskîfê]] ku ji aliyê dewleta tirk ve li ser [[Dîcle|Çemê Dîcleyê]] hatiye avakirin dimîne di bin avê de. Heskîf a kevn bi bilind bûna avê re di 20ê gulana sala 2020an de bi temamî di bin avê de winda bûye.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.nytimes.com/2020/07/05/world/middleeast/turkey-erdogan-hasankeyf-Ilisu-dam.html |sernav="An Ancient Valley Lost to 'Progress'" }}</ref> Di vê serdemê de ji ber ku Bakurê Kurdistanê beşek ji Heyva Biadan a kevnar e Bakurê Kurdistanê bi awayekê bi lez ketiye bin bandora Şoreşa Neolîtîk a ku çandinî lê berbelav bûye. === Serdema kevnare === [[Wêne:Near East 1400 BCE.png|thumb|çep|Rengê zer a tarî di 1400 salê {{bz}} de serweriya mêtaniyan destnîşan dike.]] Li navçeya Heranê ya bi ser parêzgeha [[Riha]]yê ve belgeyên ku bi tîpên mixî hatiye nivîsandin hatine dîtin ku dîroka belgeyê ji 2300 salên berê zayînê ve vedigere.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Chow |pêşnav=Y. W. |paşnav2=Pietranico |pêşnav2=R. |paşnav3=Mukerji |pêşnav3=A. |tarîx=1975-10-27 |sernav=Studies of oxygen binding energy to hemoglobin molecule |url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/6 |kovar=Biochemical and Biophysical Research Communications |cild=66 |hejmar=4 |rr=1424–1431 |doi=10.1016/0006-291x(75)90518-5 |issn=0006-291X |pmid=6 }}</ref><ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Anderson |pêşnav=T. R. |paşnav2=Slotkin |pêşnav2=T. A. |tarîx=1975-08-15 |sernav=Maturation of the adrenal medulla--IV. Effects of morphine |url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/7 |kovar=Biochemical Pharmacology |cild=24 |hejmar=16 |rr=1469–1474 |doi=10.1016/0006-2952(75)90020-9 |issn=1873-2968 |pmid=7 }}</ref> Di nav van belgeyan de belgeyek heye ku diyar dike ku li [[Herran]]ê di [[Perestgeha Sîn]] de peymanek hatiye çêkirin. Di vê heyamê de Bakurê Kurdistan yek ji navendên herî girîng ên baweriya pagan bû ku perestgehên xwedawendê heyvê [[Sîn]] û xwedawendê rojê [[Utu]] hebûn. Li gorî belgeyên dîrokî di sala 2000ê {{bz}} de mîtaniyên hurî li Bakurê Kurdistan bicih bûne. Mîrekiya herî hêzdarê vê serdemê mîrektiya mîtaniyên hurî ye ku li [[Amed]]ê hatiye avakirin. [[Mîtanî|Împeratoriya Mîtanî]] wekî hêzeke herêmî ya bihêz bû ku li bakur bi hîtîtiyan re, li rojava bi Misrê re, li başûr bi kassîtan re û li rojhilat jî bi asûriyan re sinorê împeratoriyê hebû.<ref>{{Jêder-kovar |tarîx=2014 |sernav=Levantine Polities under Mittanian Hegemony |url=https://www.academia.edu/7479998/Levantine_Polities_under_Mittanian_Hegemony |kovar=Constituent, Confederate, and Conquered Space |rr=11 }}</ref> Yek ji şaristaniyên mezin hîtîtîbûn ku di salên 1750 û 1650yên {{bz}} de li herêmên bakur û rojavayê Kurdistan a îro şaristaniyeke mezin avakirine. Hîtîtî gelekî hind û ewropî bûn ku yek ji yekem şaristaniyên mezin ên Serdema Bronzê bûn ku şaristaniyeke mezin li herêmên Bakurê Kurdistanê, [[Rojavayê Kurdistanê]] û li tevahiya [[Anatolya]]yê ava kirine. Tê texmîn kirin ku hîtîtî ji [[Deryaya Reş]] wêdetir hatine û di destpêka hezarsala 2em ê {{bz}} de li tevahiya Anatolyayê û li hinek deverên [[Kurdistan]]ê bi cih bûne. Hîtîtiyan rêzeke serwerî ava kirine ku di nav de [[Padîşahiya Kussarayê]] (sala 1750 {{bz}}), [[Padîşahiya Kaneşê]] an Neşa (salên 1750 û 1650 {{bz}}) û li dor sala 1650yê {{bz}} de împeratoriyeke bi mezinahiya navîn avakirine ku navenda împeratoriyê bajarê [[Hattusa]]yê bû<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Kloekhorst |pêşnav=Alwin |paşnav2=Waal |pêşnav2=Willemijn |tarîx=2019-12-01 |sernav=A Hittite Scribal Tradition Predating the Tablet Collections of Ḫattuša? |url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1515/za-2019-0014/html |kovar=Zeitschrift für Assyriologie und vorderasiatische Archäologie |ziman=de |cild=109 |hejmar=2 |rr=189–203 |doi=10.1515/za-2019-0014 |issn=1613-1150 }}</ref><ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Kloekhorst |pêşnav=Alwin |tarîx=2020 |sernav=The Authorship of the Old Hittite Palace Chronicle (CTH 8): A Case for Anitta |url=https://www.journals.uchicago.edu/doi/10.1086/709313 |kovar=Journal of Cuneiform Studies |ziman=en |cild=72 |rr=143–155 |doi=10.1086/709313 |issn=0022-0256 }}</ref> [[Wêne:A Mede King relief in Louvre Museum, Paris.jpg|thumb|Rolyefa qiralekî [[med]]î li Muzexaneya Louvre ya Parîsê.]] Di salên 550 û 650 yê {{bz}} de medî li Bakurê Kurdistanê, li seranserê Kurdistanê, Anatoliya û li seranserê [[Îran]] a îro împeratoriyeke mezin ê berfireh ava kirine. Medî cara ewil bi qralê asûrî Salmaneser III hatine nasîn kirin. Di nivîsarên di serdema Selmaneser (858-824 {{bz}}) de bi navê "Mada" hatine tomarkirin. Tê texmîn kirin ku di dawiya hezarsala 2ê {{bz}} de pêşiyên mediyan li herêma [[Rojavayê Kurdistanê]] ya îro derketine û bi belavbûna wan re di salên paşerojê de sinorên Medyayê di heyama çend sed salan de her ku çûye berfirehtir bûye.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Cambridge history of Iran. 2: The Median and Achaemenian periods / ed. by Ilya Gershevitch |weşanger=Cambridge Univ. Pr |tarîx=1985 |isbn=978-0-521-20091-2 |çap=6. print |cih=Cambridge |paşnavê-edîtor=Gershevitch |pêşnavê-edîtor=Ilya }}</ref> Medî bi kêmanî ji sedsalên 12 û 11ê berî zayînê de li rojavayê Îranê û li Rojhilata Kurdistanê ya îro jiyan kirine. Bandora wan ê li temamiya herêmê ji nîvê duyem a sedsala 8ê berî zayînê ve dest pê kiriye.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The culture and social institutions of ancient Iran |paşnav=Dandamaev |pêşnav=M. A. |weşanger=Cambridge Univ. Press |tarîx=2004 |isbn=978-0-521-61191-6 |çap=1 |cih=Cambridge |paşnav2=Lukonin |pêşnav2=Vladimir Grigorʹevič |paşnav3=Kohl |pêşnav3=Philip L. |paşnav4=Dandamaev |pêşnav4=M. A. }}</ref> Di serdema vê demê de îhtimaleke mezin ku gelên hind û îranîaxiv ji di beriya medan de bi kêmî ve 500 û 1000 sal berê li Rojhilata Kurdistanê û Îranê bi cih bûne. Piraniya zanyaran bawer dikin ku hatina nifûsa hind û îranîaxiv ji bo Rojhilata Kurdistanê û Îranê tenê bi koçberiyeke girseyî pêk nehatiye. Hatina hind û îraniyan di destpêkê hezarsala 2ê {{bz}} de bi komên piçûk ên koçber hêdî hêdî ji aliyê bakurê rojhilat ve di heyamek dirêj de ber bi rojava ve hatine. Ev komên koçber bi demê re dibin sedema afirandin komên çandî û zimanî yên cihêreng ku yek ji wan koman di dawiyê bi navê medî hatine binavkirin û medî derketine holê.<ref>{{Jêder-kovar |tarîx=2021 |sernav=The Median Confederacy |url=https://www.academia.edu/34285360 |kovar=King of the Seven Climes |rr=39 }}</ref> === Serdema navîn === [[Wêne:Xanedanamerwaniyan.svg|thumb|çep|Nexşeya Xanedaniya Merwaniyan.]] Di serdema navîn de Bakurê Kurdistanê derbasî rêveberiyên desthilatdariyên herêmî dibe. [[Xanedana Merwaniyan|Xanedaniya Merwaniyan]] ku xanedaniyeke kurd bû ku serdema navîn de li Bakurê Kurdistanê hikûm kiriye. Xanedaniya Merwaniyan di sala 982ê {{pz}} de ji aliyê [[Bazê Dostikî]] ve hatiye damezrandin. Damezrênerê Xanedaniya Merwaniyan Bazê Dostikî bi şervanî ya xwe navdarî bidest xistiye. Bazê Dostikî ji nîvê sedsala 10an ve li Bakurê Kurdistanê dest bi bidest xistina bajaran kiriye. Di destpêkê de ber bi başûr ve diçe û [[Erdîş]]ê û çeperên li derdora navçeyê bidest dixe. Piştre bandora xwe xurt dike [[Amed]], Farqîn û [[Nisêbîn]]ê ku di bin desthilatdariya buweyhiyan de bûn bidest dixe.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Stein |pêşnav=J. M. |tarîx=1975-09-15 |sernav=The effect of adrenaline and of alpha- and beta-adrenergic blocking agents on ATP concentration and on incorporation of 32Pi into ATP in rat fat cells |url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/12 |kovar=Biochemical Pharmacology |cild=24 |hejmar=18 |rr=1659–1662 |doi=10.1016/0006-2952(75)90002-7 |issn=0006-2952 |pmid=12 }}</ref> Herêma ku Xanedaniya Merwaniyan lê hatibû avakirin erdnîgariyeke mezin ê bi navê zewezân bû ku ev erdnîgarî herêmeke berfireh vegirtiye ku sinorên herêma xanedaniyê li başûr ji bakurê [[Mûsil]]ê dest pê dikir heta sinorê [[Xelat]]ê, li rojhilat ji bajarê [[Selmas]] a [[Rojhilata Kurdistanê]] despê dikir û li rojava heya [[Amed]]ê dirêj dibû. Paytexta xanedaniyê [[Farqîn|Meyafariqînê]] bû (navçeya [[Farqîn]] a îro) ku xanedanî nêzîkî 100 salan li deverên ku bakur, rojhilat û başûrê [[Kurdistan]]ê vedigire, hikûm kiriye.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Wasil ibn 'Ata' als Prediger und Theologie |paşnav=ʻAṭāʼ |pêşnav=Wāṣil ibn |weşanger=BRILL |tarîx=1988 |isbn=978-90-04-08369-1 |ziman=en |url=https://books.google.de/books?id=tPsUAAAAIAAJ&lpg=PA623&dq=The%20Encyclopedia%20of%20Islam,%20Volume%206,%20marwan&hl=tr&pg=PA624#v=onepage&q=The%20Encyclopedia%20of%20Islam,%20Volume%206,%20marwan&f=false }}</ref> Di sala 1085an de artêşa selçûqiyan êrîşê axa merwaniyan (Bakurê Kurdistanê) dike piştê şerekî dijwar piraniya axa merwaniyan dagir dike. Mîrê merwanî yê dawî Mensur heta mirina xwe ya sala 1096an li Cizîrê jiyan dike. Heya sala 1171ê bi damezrandina dewleta eyûbîyan hinek herêmên Bakurê Kurdistanê ku ji aliyê salçuqiyan ve hatibû dagirkirin beşdarî axa eyûbiyan bûye. Her çiqas dewleta eyûbîyan tevahiya [[Kurdistan]]ê bidest nexe lê di serdema xwe ya herî berfireh de li herêmeke berfirehê wekê [[Misir]], [[Sûriye]], [[Iraq]], [[Hecaz]], [[Filistîn]], [[Lîbya]], [[Yemen]] û li [[Şam (herêma erdnîgarî)|Herêmên Şamê]] (Levant) serwerî kiriye.<ref name="Özoğlu2004"/><ref name="Özoğlu2004">{{Jêder-kitêb |sernav=Kurdish notables and the Ottoman state: evolving identities, competing loyalties, and shifting boundaries |paşnav=Özoğlu |pêşnav=Hakan |weşanger=State Univ. of New York Press |tarîx=2004 |isbn=978-0-7914-8556-9 |cih=Albany, NY |series=SUNY series in Middle Eastern studies }}</ref> Dewleta Eyûbî bandoreke veguherîner li herêmê dike nemaze bandoreke veguherîner Misirê kiriye ku berê di bin serweriya xîlafeteke şîe de bû, Misir di serdema eyûbiyan de dibe navendeke aborî û çandî ya herêmê bi hêza siyasî û leşkerî ya serdest.<ref name="Özoğlu2004" /> Damezrênerê dewleta eyûbîyan Selahedîn Eyûbî rêveber û leşkerekî kurd ku [[Tikrît]]ê ji dayîk bûye. Bavê [[Selahedînê Eyûbî|Selahaddînê Eyûbî]], [[Necmedînê Eyûbî|Necmeddînê Eyûbî]] li bajarê [[Divîn]]ê jiyan kiriye ku bajêr di wê demê de di bin desthilatdariya xanedana kurd a [[Xanedana Şedadiyan|Xanedana Şedadîyan]] de bû.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.bookrags.com/biography/saladin/ |sernav=Saladin Biography |malper=web.archive.org |tarîx=2017-08-30 |roja-gihiştinê=2024-10-23 |roja-arşîvê=2017-08-30 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20170830055141/http://www.bookrags.com/biography/saladin/ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://search.worldcat.org/title/3072517 |sernav=From Saladin to the Mongols : the Ayyubids of Damascus, 1193-1260 {{!}} WorldCat.org |malper=search.worldcat.org |roja-gihiştinê=2024-10-23 |ziman=en }}</ref> === Serdema nûjen === ==== Xweseriya mîrekiyên Kurdistanê û Serhildana Şêx Ubeydullahê Nehrî ==== [[Wêne:Kurdish states 1835.png|thumb|Padîşahiya Serbixwe û Mîrekiyên Xweser ên Kurd li dora 1835 (li gorî Dr Michael Izady).]] Di tomarên bacê de (an lênivîsk) ya ku dîroka wî vedigere sala 1527an, behsa herêmek bi navê ''Wilayet-i Kurdistan'' ([[Eyaleta Kurdistanê]]) dike ku tê de behsa 7 mîrekiyên mezin û 11 mîrekiyên biçûk dike. Di belgeyê de mîrektiyên kurdan wekî eyalet (dewlet) hatiye binavkirin ku ev yek nîşana xweseriya mîrektiyên [[Kurdistan]]ê ne. Di fermaneke (fersûma împeratorî) hatiye nivîsandin ku Silêmanê Yekem li dora sala 1533an de rêgezên mîrasî û peyrewiyê di nav begên Kurdistanê de diyar dike. Mîrektiyên Kurdistanê di nav xanedaniya osmaniyan de her dem bi awayeke otonom mane yan jî tu caran dest ji statûya otonomiyan (xweserî) bernedane. Xanedaniya osmanî di destpêka sedsala 19an de dest bi parastina desthilatdariya xwe yê li herêmê kiriye. Ji ber metirsî ya serbixwebûna mîrekiyên kurdan, osmaniyan xwestiye ku bandora wan bişkîne û wan bixe bin kontrola dewleta navendî ya Konstantînopolê. Lêbelê dijberî ya mîrektiyên kurd ku ji aliyê desthilatdariya osmaniyan ve pêk hatiye ji sala 1840an û pê ve li herêmê dibe sedema bêaramiyeke zêde. Osmaniyan di cihê mîrektiyan de şêxên sofî û fermanên dînî derdixe pêş ku bandora şêxên sofî li herêmê zêde dibe. Yek ji giregirên sofî yên navdar [[Şêx Ubeydullahê Nehrî]] bû ku li herêma di navbera [[Gola Wanê]] û [[Ûrmiye|Ûrmiyê]] de dest bi serhildanê kiriye. Devera ku di bin destê wî de bûn hem herêmên osmanî û hem jî yên qacaran werdigirt. Şêx Ubeydullahê Nehrî wekî yek ji rêberên pêşîn ên ku di nav kurdan de ramanên neteweperestî yên nûjen peyda kiriye tê hesibandin. Şêx Ubeydullahê Nehrî nameyekê ji bo cîgirê balyozxaneya [[Brîtanya]]yê re şandiye û nameyê de hatiye wiha nivîsiye: "Neteweya kurd miletekî cuda ye. Em dixwazin karê me di destê me de be".<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Bhagwat |pêşnav=V. M. |paşnav2=Ramachandran |pêşnav2=B. V. |tarîx=1975-09-15 |sernav=Malathion A and B esterases of mouse liver-I |url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/14 |kovar=Biochemical Pharmacology |cild=24 |hejmar=18 |rr=1713–1717 |doi=10.1016/0006-2952(75)90011-8 |issn=0006-2952 |pmid=14 }}</ref> ==== Rûxandina osmaniyan ==== Her çiqas dîroka hemû kurdan têkildarî hemû kurdan be jî, her parçeyekê Kurdistanê di dîroka Kurdistanê de xwedî ciheke taybet e. Heta îlan kirina komara [[Tirkiye]]yê jî qedera her sê parçeyên Kurdistanê (rojava, başûr, bakur) wek hev bû û ji bo qedera xwe ya sedsalan li benda rûxandina [[Împeratoriya Osmanî]]yan bû.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.britannica.com/place/Kurdistan |sernav=Kurdistan {{!}} History, Religion, & Facts {{!}} Britannica |malper=www.britannica.com |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-04-15 }}</ref> Piştî [[Şerê cîhanî yê yekem]], xanedaniya osmaniyan ji aliyê gelek aliyan ve, nemaze ji aliyê dewletên ewropayî ve hatibûn desteser kirin. Hêj şerê cîhanê berdewam dikir, herêmên Yemen, Iraq û Sûrî ji xanedaniya osmanî têne cûda kirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://thekurdishproject.org/history-and-culture/kurdish-history/ |sernav=Learn About Kurdish History |malper=The Kurdish Project |ziman=en-US |tarîxa-gihiştinê=2023-04-15 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.cfr.org/timeline/kurds-long-struggle-statelessness |sernav=Timeline: The Kurds’ Quest for Independence |malper=Council on Foreign Relations |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-04-15 }}</ref> Li vir Rojavayê Kurdistanê û Başûrê Kurdistanê jî ketin bin mandateriya brîtaniyan a li van welatan. Li van herdu welatan ji aliyê brîtaniyan û bi destê ereban du dewlet hatin ava kirin û têkoşîna kurdên van parçeyan hem li gel îngilîzan hem jî li gel van dewletên ereban bûn. Piştî şerê cîhanî yê yekem Bakurê Kurdistanê û [[Anatolya]] ji aliyê dewletên ewropayî ve hatine girtin. Di encamê de di 10ê tebaxa sala 1920an de di navbera dewletên ewropayî û osmaniyan de [[Peymana Sevrê]] hatiye destnîşan kirin. Bi dûçûna vê peymanê di navbera Anatolya û Îranê de avabûna du dewletan hatibû pejirandin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.institutkurde.org/en/institute/who_are_the_kurds.php |sernav=Who Are the Kurds? |malper=Institutkurde.org |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-04-15 }}</ref> Bajarê Wanê wek sinorek bimîne, li rojava û başûrê [[Wan]]ê biryara herêma xweser ya Kurdistanê û li bakurê Wanê biryara herêma xweser ya Ermenistanê hatibû destnîşan kirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://gov-wa.nt.am/?lang=en |sernav=The Government of the Republic of Western Armenia (Armenia) – Official website |malper=gov-wa.nt.am |tarîxa-gihiştinê=2023-04-15 |tarîxa-arşîvê=2023-04-15 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20230415115927/https://gov-wa.nt.am/?lang=en |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> ==== Serhildana Koçgiriyê ==== {{Gotara bingehîn|Serhildana Qoçgiriyê}} [[Wêne:Alîşêr Efendî & Zarîfe Xatun.jpg|thumb|çep|Wêneyê Elîşêr û Zerîfe Xatûn]] Serhildana Koçgirî serhildaneke kurd bû ku li dijî nenaskirina mafên kurdan ku li herêma koçgîriyan û li Bakurê Kurdistanê pêk hatiye qewimiye. Serhildan piştê ku daxwaza otonomî ya kurdî nayên qebûl kirin û [[Nûrî Dêrsimî]] tê girtin di 21ê sibata sala 1921ê de hatiye destpêkirin.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Olson |pêşnav=Robert |paşnav2=Rumbold |pêşnav2=Horace |tarîx=1989 |sernav=The Koçgiri Kurdish Rebellion in 1921 and the Draft Law for a Proposed Autonomy of Kurdistan |url=https://www.jstor.org/stable/25817079 |kovar=Oriente Moderno |cild=8 (69) |hejmar=1/6 |rr=41–56 |issn=0030-5472 }}</ref><ref name="Olson1991">{{Jêder-kitêb |sernav=The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880 - 1925 |paşnav=Olson |pêşnav=Robert W. |weşanger=Univ. of Texas Press |tarîx=1991 |isbn=978-0-292-77619-7 |çap=1. paperbacj printing |cih=Austin }}</ref> Piştî ku [[Peymana Sevrê|Peymana Sêvrê]] hatiye îmzekirin, kurd zêdetir pê bawer bûn ku bi kêmanî dikarin xwe bigihîjin rêveberiyeke otonom. [[Evdilqadirê Ubeydullah]] kurê [[Şêx Ubeydullahê Nehrî]] û serokê [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] piştgirî dide fikra otonomiya kurdî yê ku li Bakurê Kurdistanê were avakirin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Kurdish notables and the Ottoman state: evolving identities, competing loyalties, and shifting boundaries |paşnav=Özoğlu |pêşnav=Hakan |weşanger=State Univ. of New York Press |tarîx=2004 |isbn=978-0-7914-5993-5 |cih=Albany, NY |series=SUNY series in Middle Eastern studies }}</ref> Lê [[Nûrî Dêrsimî]] û [[Elîşêr]] ji otonomiyê wêdetir dixwestin ku li gorî xala 64ê ya peymanê Kurdistaneke serbixwe ava bikin.<ref name="Olson1991"/> Piştî van hewldanên ji bo otonomiya kurdî, kurdên derdorî [[Dêrsim (herêm)|Dêrsimê]] dest bi amadekariya rûbirûbûna dawî ya bi neteweperestên tirk re kirin û dest danîn ser gelek depoyên çekan ên tirkan. Di meha cotmeha sala 1920an de bi qasî ku xwe di pozîsyona bihêzbûnê de hîs bikin, Elîşan Beg serokê Refahiye eşîran ji bo serxwebûnê amade dike. Di dawiyê de, di 15ê mijdara sala 1920an de deklerasyonek pêşkêşî kemalîstan kirin ku di deklerasyonê de dixwazin ku leşkerên tirk ji herêmên kurdan derkeve, girtiyên kurd werin berdan û otonomiya kurdan were naskirin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Kurdistan: in the shadow of history |weşanger=The Univ. of Chicago Press |tarîx=2008 |isbn=978-0-226-51928-9 |çap=2 |cih=Chicago |paşnavê-edîtor=Meiselas |pêşnavê-edîtor=Susan |paşnavê-edîtor2=Bruinessen |pêşnavê-edîtor2=Martin van }}</ref><ref>{{Jêder-kovar |tarîx=2018-02-06 |sernav=Rumbold, Sir Horace, eighth baronet (1829–1913) |url=http://dx.doi.org/10.1093/odnb/9780192683120.013.35865 |kovar=Oxford Dictionary of National Biography |weşanger=Oxford University Press }}</ref> Piştre ne qebûl kirina daxwazên kurdan û girtina Nûrî Dêrsimî dibe sedema Serhildana Koçgiriyê. Serhildan bi pêşengiya [[Alîşêr|Elîşêr]], [[Heyder Beg]] û [[Elîşan Beg]] ve di sibata sala 1921ê de li herêma Koçgiriyê, li rojhilatê [[Sêwas]]ê ji aliyê hêzeke çekdar ên kurd ve ku ji 3.000 çekdaran pêk dihatin hatiye destpêkirin. ==== Serhildana Şêx Seîdê Pîranî ==== {{Gotara bingehîn|Serhildana Şêx Seîdê Pîranî}} Yek ji serhildanên Bakurê Kurdistanê [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranî]] ye ku li dijî dagirkirina [[Kurdistan]]ê û nenas kirina mafên kurdan ku ji aliyê rejîma kemalîstan ve hatiye pêkanîn. Serhildana [[Şêx Seîd|Şêx Seîdê Pîranî]] di 13ê sibata sala 1925an de bi serokatiya Şêx Seîd û bi piştgiriya [[Azadî (rêxistin)|Azadî]] li navçeyê [[Licê]] ya [[Amed]]ê hatiye destpêkirin.<ref name=":3">{{Jêder-kitêb |sernav=The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880 - 1925 |paşnav=Olson |pêşnav=Robert W. |weşanger=Univ. of Texas Press |tarîx=1991 |isbn=978-0-292-77619-7 |çap=1. paperbacj printing |cih=Austin }}</ref> Di heyama serhildanê de herêmeke berfirehê Bakurê Kurdistanê ji aliyê serhildêran ve hatiye kontrolkirin. Dîroka dînî û netewî ya serhildana Şêx Seîd ji aliyê zanyaran ve hatiye nîqaşkirin. Serhildan Şêx Seîd ji aliyê [[Robert W. Olson]] ve wekî "yekemîn serhildana neteweyî ya mezin a kurdan" hatiye binav kirin. Şêx Saîd banga gelek aliyan dike ku alîkarî bidine serhildanê. Azadî û çend efserên xanedaniya osmanî piştgirî dane serhildanê. Robert Olson diyar kiriye ku li gorî çavkaniyên cuda ji 15.000 serhildêran zêdetir kes beşdarî serhildanê bûne. Şêx Seîd wek fermandarê paşerojê ya tevgera serxwebûna Kurdistanê ku navenda wê li derdora Azadî bû hatiye hilbijartin û di 14ê sibata sala 1925an de Darahînî wek paytexta Kurdistanê hatibû ragihandin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=A people without a country: the Kurds and Kurdistan |weşanger=Zed Books |tarîx=1993 |isbn=978-1-85649-194-5 |çap=Rev |cih=London |paşnavê-edîtor=Chaliand |pêşnavê-edîtor=Gérard }}</ref> Şêx Seîd di 16ê sibatê de dema ku êrîşî Darahînî dike walî û efserên din dîl digire û bi deklerasyoneke ku bang li gel kir ku li serî hildin. Bi vê bangê hewl daye ku tevgerê di bin navendek yekalî de kom bike. Serhildan bi awayeke bilez berfireh dibe û di 20ê sibatê de bajarokê Licê ku navenda 5em a artêşa tirkan bû desteser dike.<ref name=":3" /> Piştî ku alîkariya eşîrên Mistan, Botan û Mhallamî werdigire navçeya [[Dara Hênî]] û [[Çewlîg]] werdigire û ber bi Amedê ve vedigere û navçeyên [[Maden (navçe)|Maden]], [[Sêwreg|Siwêreg]] û [[Erxenî]] yê zeft dike. Serhildaneke din a ku ji aliyê [[Şêx Ebdullahê Melekan|Şêx Evdillah]] ve hatiye birêvebirin ji aliyê [[Xinûs]]ê ve tê hewl dide ku [[Mûş]]ê zeft bike. Lê serhildêr li derdora pira [[Çemê Miradê]] biser neketin û neçar dimînin ku paş de vekişin. Di 21ê sibatê de hikûmeta dewleta tirk li parêzgehên Bakurê Kurdistanê kargeriya şid (rêveberiya şid) ragihandine. Dotira rojê dîsa serhildanek di bin serokatiya Şêx Şerîf de çêdibe [[Xarpêt (navçe)|Xarpêtê]] ji bo demekê kontrol dike.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Religion and rural revolt: papers presented to the |paşnav=Bak |pêşnav=János M. |weşanger=Manchester university press |tarîx=1984 |isbn=978-0-7190-0990-7 |cih=Manchester |kesên-din=Interdisciplinary workshop on peasant studies |paşnav2=Benecke |pêşnav2=Gerhard }}</ref> Di 1ê adarê de kurd êrîşî Balafirgeha Amedê dikin û 3 balafiran îmha dikin. ==== Damezrandina komarên neteweperest û perçebûna Kurdistanê ==== Piştî rûxandina xanedaniya osmaniyan di 24ê tîrmeha sala 1923an de li bajarê [[Lozan]] a [[Swîsre]]yê ji aliyê nûnerên [[Meclîsa Netewî ya Tirkiyeyê]] û nûnerên Împeratoriya Îngîlîz, Komara Fransayê, Qiraliyeta Îtalyayê, Împeratoriya Japonî, Qiraliyeta Yewnanîstanê, Padîşahiya Romanya û Qiraliyetê yên Sirb, Kroat û Sloven (Yûgoslavya) ve [[Peymana Lozanê]] hatiye îmzekirin.<ref name=":1">{{Jêder-malper |url=https://wwi.lib.byu.edu/index.php/Treaty_of_Lausanne |sernav=Treaty of Lausanne - World War I Document Archive |malper=wwi.lib.byu.edu |roja-gihiştinê=2024-10-23 }}</ref> Di Peymana Lozanê tê li hevkirin ku du dewletên erebên neteweperest ([[Iraq]] û [[Sûrî]]) û dewleteke tirk ya neteweperest (Tirkiye) ku tevahiya Kurdistanê di navbera van dewletan de hatiye parvekirin were demazirandin.<ref name=":1" /> Bi vê peymanê re [[Kurdistan]] bi temamî tê perçe kirin û di navbera ereb û tirkan de hatiye parvekirin ku ji bo kurdan mafekî serxwebûnê namîne. Piştî vê peymanê hinek deverên Kurdistanê ([[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]]) dimîne di nav sinorê Suriyê de, devereke din ([[Başûrê Kurdistanê]]) dimîne di nav sinorê Iraqê de û devera herî mezin (Bakurê Kurdistanê) dimîne di nav sinorê dewleta tirk de. ==== Damezrandina dewleta tirk û qedexekirina ziman û çanda kurdî ==== Beriya damezrandina dewleta tirk de kurd xwedî saziyên medyayê bûn ku di pêvajoya dîroka di serdema beriya dewleta tirk de hatibûn damezrandin. Di vê heyamê de, di navbera salên 1890 û 1919an de gelek rojname û kovarên kurdî yên wekê [[Kurdistan (rojname)|Kurdistan]], [[Rojnameya Cemiyeta Piştevanî]] û [[Pêşverû ya Kurd]], [[Amîd-î Sewda]], [[Peyman (Kovar)|Peyman]], [[Rojî Kurd (kovar)|Rojî Kurd]], [[Yekbûn (rojname)|Yekbûn]], [[Hetawî Kurd]] û [[Jîn (kovar)|Jîn]] hatine derxistin. Piraniya navenda van rojname û kovaran li bajarê [[Stembol]]ê bûn. Di heman demê rojnameyên ku li [[Amed]]ê derdiketin û komeleyên li ser zimanê kurdî dixebitîn hebûn. Dîsa di heman deman de dezgehên perwerdehiyê yên kurdan medrese bûn ku perwerdehiya medreseyan bi zimanê kurdî hatine dayîn.<ref name=":2">{{Jêder-malper |url=https://bianet.org/yazi/cumhuriyetin-100-yili-ve-kurt-dili-politikasi-274531 |sernav=100 saliya Komarê û siyaseta zimanê kurdî |malper=bianet.org |roja-gihiştinê=2024-10-24 |ziman=tr }}</ref> [[Wêne:Diyarbakır’da Kürtçe Eğitim Mitingi 04.jpg|thumb|Dîmenek ji mitînga daxwaza perwerdehiya zanînê kurdî ku li Amedê hatiye lidarxistin ku ji aliyê dewleta tirk ve tê astengkirin.]] Bi damezrandina komara tirk re li tevahiya Bakurê Kurdistanê perwerdehiya zimanê kurdî hatibûn qedexekirin. Li gel perwerdahiya bi zimanê tirkî li kolanên bajaran axaftina zimanê kurdî hatiye qedexekirin. [[Zimanê kurdî]], cil û berg, folklor û bikaranîna navên kurdî hatine qedexekirin û herêmên kurdan heta sala 1946an bi qanûnên leşkerî hatine birevebirin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Autonomy, sovereignty, and self-determination: the accommodation of conflicting rights |paşnav=Hannum |pêşnav=Hurst |weşanger=University of Pennsylvania Press |tarîx=1996 |isbn=978-0-8122-1572-4 |çap=Rev |cih=Philadelphia }}</ref> Peyva "kurd", "Kurdistan" an "kurdî" ji aliyê dewleta tirk ve hatibûn qedexekirin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Diasporas and Homeland Conflicts: A Comparative Perspective |paşnav=Baser |pêşnav=Dr Bahar |weşanger=Ashgate Publishing, Ltd. |tarîx=2015-03-28 |isbn=978-1-4724-2562-1 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=8MTVBgAAQBAJ }}</ref> Ev polîtîkaya asîmîlasyonê û qedexekirina zimanê kurdî di dîroka dewleta tirk de wekê polîtîkayeke dewletê hatiye meşandin ku hatibû payîn di hemî qadên jiyana civaka kurdan de were meşandin.<ref name=":2" /> Tîpên "x, w, q, î, û, ê" ku di alfabeya kurdî de têne dîtin û têne bikaranîn, ji sala 1928an vir ve ji aliyê dewleta tirk ve hatiye qedexekirin. Gelek kesên ku van peyvan bi kar anîne, li gorî benda 222 ê qanûna tirk a ku li dijî van tîpên kurdî ne hatin darizandin an jî cezayê girtîgehê li wan hatine birîn.<ref name=":2" /> ==== Damezrandina Komara Agiriyê ==== {{Gotara bingehîn|Komara Agiriyê}} Beriya damezrandina Komara Agiriyê li dijî politîkayên tirkkirina tirkan û dagirkirina Bakurê Kurdistanê çend serhildanên kurdan rû daye. Serhildana Agiriyê di navbera salên 1926 û 1930an de li derdora [[Çiyayê Agirî]] û li hinek deverên [[Rojavaya Kurdistanê]] qewimiye. Serhildana yekem di 16ê gulana sala 1926an de qewimiye. Serhildan bi alîkarî û yekbûna kurdên bakur û rojhilatê [[Kurdistan]]ê li dijî dagirkirina dewleta tirk pêk hatiye. Serhildan piştê ku Usiv Taso û bi qasî 1.000 siwarî ji sinorê Rojhilata Kurdistanê derbas bûne û hatine alîkariya [[Berxo Celalî]] mezin bûye. Serhildana duyem Îhsan Nûrî û “Zîlan Beg” tevî serokê eşîra Hesikê Îbrahîm Aga (Îbrahîm Hêsikê Têlî) ji sinorê Rojhilata Kurdistanê derbas dibin û dest bi serhildaneke nû kirine. Li hemberê serhildana duyem hêzên dewleta tirk têk diçin herêmeke berfireh dikeve destê kurdan. Li herêma rizgarkirî bi piştgiriya partiya Xoybunê Komara Agiriyê hatiye ragihandin. Komara Agiriyê bi serokatiya komîteya navendî ya partiya Xoybûnê, di 28ê çiriya pêşîn a sala 1927 an jî 1928an de di dema pêla serhildana kurdên Bakurê Kurdistanê de serxwebûna xwe ragihandiye.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Essays on the origins of Kurdish nationalism |weşanger=Mazda Publishers |tarîx=2003 |isbn=978-1-56859-142-1 |cih=Costa Mesa, Calif |paşnavê-edîtor=Walī |pêşnavê-edîtor=ʿAbbas |series=Kurdish studies series }}</ref><ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Crucial images in the presentation of a Kurdish national identity: heroes and patriots, traitors and foes |paşnav=Strohmeier |pêşnav=Martin |weşanger=Brill |tarîx=2003 |isbn=978-90-04-12584-1 |cih=Leiden Boston, MA |series=Social, economic, and political studies of the Middle East and Asia }}</ref><ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Kurdistan: crafting of national selves |paşnav=Houston |pêşnav=Christopher |weşanger=Indiana Univ. Press |tarîx=2008 |isbn=978-0-253-22050-9 |cih=Bloomington, Ind }}</ref> [[Îhsan Nûrî Paşa]] wekê berpirsê reveberiya leşkerî ya komarê û [[Îbrahîm Heskî|Îbrahîmî Heskî]] jî wek berpirsê hikûmeta sivîl hatine erkdar kirin. Di civîna yekem a [[Xoybûn]]ê de Îhsan Nûrî Paşa wek fermandarê leşkerî ya [[Serhildanên Agiriyê]] hatibû ragihandin û Îbrahîm Heskî dibe serokê rêveberiya sivîl.<ref name="Allsopp2014">{{Jêder-kitêb |sernav=The Kurds of Syria: political parties and identity in the Middle East |paşnav=Allsopp |pêşnav=Harriet |weşanger=Tauris |tarîx=2014 |isbn=978-1-78076-563-1 |cih=London |series=Library of modern Middle East studies }}</ref> Di cotmeha sala 1927an de, Kurd Ava an jî [[Kurdava]] ku gundekî nêzîkî [[Çiyayê Agirî]] ye wek paytexta demkî ya [[Kurdistan]]ê hatibû ragihandin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Kurdish national movement: its origins and development |paşnav=Jwaideh |pêşnav=Wadie |weşanger=Syracuse Univ. Press |tarîx=2009 |isbn=978-0-8156-3093-7 |çap=1. ed., [Nachdr.] |cih=Syracuse, New York |series=Contemporary issues in the Middle East }}</ref><ref>{{Jêder-kitêb |sernav=La construction de l'état national turc et le mouvement national kurde, 1918-1938 |paşnav=Sayan |pêşnav=Celal |weşanger=Presses universitaires du septentrion |tarîx=2002 |isbn=978-2-284-03546-6 |ziman=fr |url=https://books.google.com/books?id=Y1MtAQAAIAAJ&q=Kurdava+1930 }}</ref> Xoybûnê bang li hêzên mezin û [[Cemiyeta Miletan]] dike û ji kurdên din ên [[Başûrê Kurdistanê]] û [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] re peyam dişîne ku daxwaza hevkariya bi Komara Agiriyê re bikin. Lê ji ber zextên dewleta tirk ji aliyê [[Împeratoriya Brîtanî]] û [[Fransa]] ve çalakiyên endamên Xoybûnê hatine sinor kirin. Ji ber derfetên sinor kirî Komara Agiriyê piştê çar salan di şerê di navbera hêzên dewleta tirk û hêzên Komara Agiriyê de di îlona sala 1931ê de dawî li rêveberiya komarê hatiye.<ref name="Allsopp2014"/> ==== Komkujiya Geliyê Zîlan ==== {{Gotara bingehîn|Komkujiya Geliyê Zîlan}} [[Wêne:Zilanmassacre.jpg|thumb|Rojnameya ''Cumhuriyet'' piştî Komkujiya Geliyê Zîlan wiha dinivîse: "Paqijî despêkiriye, kesên di Geliyê Zîlan de bi temamî hatine tine kirin".]] [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Geliyê Zîlan]] yan jî Birîna Geliyê Zîlan komkujiyeke giran e ku ji aliyê hêzên dewleta tirk ve di meha tîrmeha sala 1930an de li dijî kurdan pêk hatiye. Komkujî ji aliyê artêşa tirk ve di bin fermandariya serleşkerê tirk Ferîk Salih Omurtak de ji aliyê mila 9em a artêşa tirk ve pêk hatiye.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Kürt sorunu |paşnav=Tan |pêşnav=Altan |weşanger=Timaş yayınları |tarîx=2011 |isbn=978-975-263-884-6 |çap=10. baskı |cih=İstanbul |series=Timaş yayınları Düşünce dizisi }}</ref><ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Barışamadık |paşnav=Selek |pêşnav=Pınar |weşanger=İthaki |tarîx=2004 |isbn=978-975-8725-95-3 |cih=İstanbul |url=https://www.worldcat.org/title/ocm57505724 |series=Tarih-toplum-kuram |oclc=ocm57505724 }}</ref> Ji bo ku di geliyê de komkujiyê pêk bînin berê komkujiyê ji 18 gundên li derdora Geliyê Zîlan nêzîkê 47.000 kes komê geliyê kirine.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Belge, tanık ve yaşayanlarıyla Ağrı direnişi, 1926-1930 |paşnav=Kalman |pêşnav=M. |weşanger=Pêrı̂ Yayınları |tarîx=1997 |isbn=978-975-8245-01-7 |çap=1. baskı |cih=Aksaray, İstanbul }}</ref> Tê texmîn kirin ku 47.000 kesên ku hatine kom kirin bi temamî hetine kuştin. Di dema komkujiyê nêzîkî 200 gund ji aliyê hêzên dewleta tirk ve hatine şewitandin. Rojnameya Berlîner ''Tageblatt'' a ku navenda rojnameyê li [[Almanya]]yê ye di hejmara xwe di 3 cotmeha sala 1930an de nivîsiye ku tirkan li herêma geliyê zîlanê 220 gund şewitandine û 1.500 jin û extiyar qetil kirine.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Ris |pêşnav=M. M. |paşnav2=Deitrich |pêşnav2=R. A. |paşnav3=Von Wartburg |pêşnav3=J. P. |tarîx=1975-10-15 |sernav=Inhibition of aldehyde reductase isoenzymes in human and rat brain |url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18 |kovar=Biochemical Pharmacology |cild=24 |hejmar=20 |rr=1865–1869 |doi=10.1016/0006-2952(75)90405-0 |issn=0006-2952 |pmid=18 }}</ref> Akademiya Zanistî ya Yekîtîya Sovyetê ragihandiye ku "li geliyên herêma geliyê zîlanê 1.550 kes hatin serjêkirin, li herêma [[Erdîş]]ê 200 gund hatin şewitandin, li herêma [[Panos]]ê gundek jî nemaye ku nehatiye şewitandin û wêran kirin."<ref name="Sovyetler Birliği Bilimler Akademisi1998">{{Jêder-kitêb |sernav=Yeni ve yakın çağda Kürt siyaset tarihi |paşnav=Sovyetler Birliği Bilimler Akademisi, Doğu Bilimler Enstitüsü ve Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Bilimler Akdemisi, Doğu Bilimler Enstitüsü Kürt Komisyonu |weşanger=Pêrî Yayınları |tarîx=1998 |isbn=978-975-8245-06-2 |çap=3. baskı |cih=İstanbul |paşnavê-edîtor=Celil |pêşnavê-edîtor=Celîle |paşnavê-edîtor2=Gasaratyan |pêşnavê-edîtor2=M. A. |paşnavê-edîtor3=Aras |pêşnavê-edîtor3=M. }}</ref> Li gorî çavkaniyan ji xeynî komkujiya mezin a di newala Geliyê Zîlan de li gundên derdora Geliyê Zîlan gelek jin û extiyar ji aliyê hêzên dewleta tirk ve hatine kuştin.<ref name="Sovyetler Birliği Bilimler Akademisi1998" /> ==== Komkujiya Dêrsimê ==== {{Gotara bingehîn|Komkujiya Dêrsimê}} [[Wêne:Turkish soldiers and local people of Dersim region.jpg|thumb|çep|Dîmenek di dema Komkujiya Dersimê de ku komeke sivîl ji aliyê leşkerên tirk ve hatine kom kirin.]] Komkujiya Dêrsimê rêzeke komkujiyan e ku bi navê Jenosîda Dêrsimê jî tê zanîn. Komkujiya Dersimê komkujiyeke li dijî sivîlan e ku aliyê artêşa tirk ve bi sê qonaxên komkujiyan li herêma [[Dêrsim (herêm)|Dêrsimê]] di navbera salên 1937 û 1938an de li dijî kurdan pêk hatiye.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Ayata |pêşnav=Bilgin |paşnav2=Hakyemez |pêşnav2=Serra |tarîx=2013-03-01 |sernav=The AKP’s engagement with Turkey’s past crimes: an analysis of PM Erdoğan’s “Dersim apology” |url=https://link.springer.com/article/10.1007/s10624-013-9304-3 |kovar=Dialectical Anthropology |ziman=en |cild=37 |hejmar=1 |rr=131–143 |doi=10.1007/s10624-013-9304-3 |issn=1573-0786 }}</ref><ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Dersim Across Borders: Political Transmittances Between the Kurdish-Turkish Province Tunceli and Europe |paşnav=Strasser |pêşnav=Sabine |weşanger=Palgrave Macmillan UK |tarîx=2016 |rr=143–163 |isbn=978-1-137-60126-1 |cih=London |ziman=en |paşnavê-edîtor=Nowicka |pêşnavê-edîtor=Magdalena |url=https://link.springer.com/chapter/10.1057/978-1-137-60126-1_7 |paşnav2=Akçınar |pêşnav2=Mustafa |paşnavê-edîtor2=Šerbedžija |pêşnavê-edîtor2=Vojin |doi=10.1057/978-1-137-60126-1_7 }}</ref> Piştî damezrandina [[Tirkiye|Komara Tirkiyê]] di sala 1923an de hinek eşîrên kurdan ji hinek aliyên "siyaseta kemalîst" a [[Atatürk]] nerazî dibin ku bi "îdeolojiya elîta siyasî ya nû ya bi rejima yekpartî ve girêdayî ye" hatibû binavkirin ku li hemberê hemî aliyan siyaseta tirkkirinê ferz dikir. Nerazîbûna eşîrên Dersimê li dijî [[politîkayên tirkkirinê]], rayedarên dewleta tirk aciz dike û li dijî Dêrsimê planên operasyon û qirkirinê têne kirin. Dewleta tirk ji bo ku hêza Dersimê bişkîne ji bo komkujiya yekem 25.000 leşker dişîne Bakurê Kurdistanê. Li gel hêza eşîrên Dêrsimê dewleta tirk biryar dide ku hêza xwe du qatan zêde bike. Rayedarên dewleta tirk di beriya komkujiya yekem de ji bo lihevhatinê gazî [[Seyîd Riza]] dikin. Dema ku Seyîd Riza ji bo lihevhatinê diçe [[Ezirgan]]ê dewleta tirk lê îxanet dike û wî li wir dîl digire û dibe [[Xarpêt (navçe)|Xarpêtê]]. Piştê girtina [[Seyîd Riza]] dewleta tirk Seyîd Riza û 6 an 10 hevalên wî di 15 û 18 mijdara sala 1937an li Xarpêtê bidarve dike. Piştê bidarve kirina Seyîd Riza komkujiya yekem despêdike. Komkujiya duyem di 2ê çileya sala 1938an de dest pê dike û heya 7ê tebaxa heman salê 8 mehe berdewam dike. Di temamî ya komkujiya sêyem de dîsa di heman mehê de di navbera 10 û 17ê tebaxa sala 1938an de operasyoneke ku 7 roj berdewam dike hatiye destpêkirin. Piştî operasyona 10 û 17ê tebaxê komkujiya li dijî sivîlan di 6ê îlonê de dest pê kiriye heya 23 îlonê (17 roj) berdewam kiriye.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.taraf.com.tr/ayse-hur/makale-1937-1938de-dersimde-neler-oldu.htm |sernav=1937-1938’de Dersim’de neler oldu?" Taraf Gazetesi |malper=web.archive.org |tarîx=2010-05-22 |roja-gihiştinê=2024-10-25 |roja-arşîvê=2010-05-22 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20100522181621/http://www.taraf.com.tr/ayse-hur/makale-1937-1938de-dersimde-neler-oldu.htm |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Di komkujiyan de kurdên sivîl bi balefirên şer hatine bombebaran kirin ku di raporeke serfermandariya giştî ya dewleta tirk de hatiye parvekirin de hatiye nivîsandin ku bombeyên bi giranî ya 50 kîloyan bi ser komên sivîl ên ku direvin ve avêtine. Yek ji rêberên kurd [[Nûrî Dêrsimî]] di daxuyaniyekê de diyar kiriye ku balafirên şer ên tirk di sala 1938an de bi gaza jehrî navçeyan bombebaran kiriye. Li gorî daxuyaniya antropologa kurd [[Dilşa Deniz]] hejmara kesên ku di komkujiyê hatine kuştin di navbera 46.000 û 63.000 kesan de hatiye diyar kirin.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Deniz |pêşnav=Dilşa |tarîx=2020-09-04 |sernav=Re-assessing the Genocide of Kurdish Alevis in Dersim, 1937-38 |url=https://digitalcommons.usf.edu/gsp/vol14/iss2/5/ |kovar=Genocide Studies and Prevention: An International Journal |cild=14 |hejmar=2 |doi=10.5038/1911-9933.14.2.1728</p> |issn=1911-0359 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://baskinoran.com/1938-dersim-bir-belge-de-nazimiye-nufus-mudurlugunden/ |sernav=1938 Dersim: Bir belge de Nazımiye Nüfus Müdürlüğü’nden! |malper=Baskın Oran |tarîx=2014-08-28 |roja-gihiştinê=2024-10-25 |ziman=tr-TR }}</ref> Dîroknas [[Annika Törne]] hejmara kuştiyên di ku qetlîaman de hatine kuştin di navbera 32.000 û 70.000 de ye diyar kiriye ku [[Nicole Watts]] wekî çavkanî destnîşan kiriye. ==== Komkujiya Qilabanê ==== {{Gotara bingehîn|Komkujiya Qilabanê}} [[Wêne:Komkujiya roboskî.jpg|thumb|çep|Dîmenek ji Komkujiya Qilabanê.]] [[Komkujiya Qilabanê 2011|Komkujiya Qilabanê]] an jî Komkujiya Robozkê komkujiyeke ku di 28ê kanûna sala 2011an de li gundê Robozkê ya bi ser navçeya [[Qilaban]]ê li dijî kolberên kurd pêk hatiye. Komkujî piştî ku di heman demê de civîna Lijneya Ewlekariya Neteweyî ya Tirkiyeyê (MGK) lihev hatine civandin ji aliyê dewleta tirk ve bi balafirên şer pêk hatiye.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.economist.com/node/21556616 |sernav=The Kurds and Turkey: Massacre at Uludere {{!}} The Economist |malper=web.archive.org |tarîx=2012-08-05 |roja-gihiştinê=2024-11-02 |roja-arşîvê=2012-08-05 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20120805112123/http://www.economist.com/node/21556616 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=http://www.ekurd.net/mismas/articles/misc2012/5/turkey3931.htm |sernav=US Defense: "No comment about intelligence in Roboski massacre", Turkey denies report on U.S. help |malper=web.archive.org |tarîx=2012-05-28 |roja-gihiştinê=2024-11-02 |roja-arşîvê=2012-05-28 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20120528140212/http://www.ekurd.net/mismas/articles/misc2012/5/turkey3931.htm |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Di komkujiyê de 34 kurd bi bombebarana balafirên şer ji aliyê dewleta tirk ve hatine kuştin.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.theguardian.com/world/2011/dec/29/turkish-air-strikes-iraq-border |sernav=Turkish air strikes kill dozens of villagers near Iraq border {{!}} World news {{!}} The Guardian |malper=web.archive.org |tarîx=2013-10-01 |roja-gihiştinê=2024-11-02 |roja-arşîvê=2013-10-01 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20131001092428/http://www.theguardian.com/world/2011/dec/29/turkish-air-strikes-iraq-border |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=http://www.todayszaman.com/news-268332-concerns-raised-about-obscuring-evidence-in-uludere-killings.html |sernav=Concerns raised about obscuring evidence in Uludere killings - Today's Zaman, your gateway to Turkish daily news |malper=web.archive.org |tarîx=2013-12-21 |roja-gihiştinê=2024-11-02 |roja-arşîvê=2013-12-21 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20131221014048/http://www.todayszaman.com/news-268332-concerns-raised-about-obscuring-evidence-in-uludere-killings.html |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> Serdozgeriya Komarê ya Amedê di derbarê lêpirsîna komkujiyê de di hezîrana sala 2013an de di derbarê komkujiyê de biryara ne şopandinê daye û dosyayên di derbarê komkujiyê de ji Dozgeriya Leşkerî ya Serfermandariya Giştî re şandiye.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.radikal.com.tr/turkiye/uludere_dosyasi_askeri_savcilikta-1137176 |sernav=Serdozgeriya Komarê ya Qilabanê biryara neşopandinê da - Radikal |malper=web.archive.org |tarîx=2015-09-24 |roja-gihiştinê=2024-11-02 |roja-arşîvê=2015-09-24 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20150924144622/http://www.radikal.com.tr/turkiye/uludere_dosyasi_askeri_savcilikta-1137176 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Serdozgeriya Leşkerî ya Serfermandariya Giştî di biryara xwe ya bi hincet a di 7ê çileya sala 2013an de wiha gotiye: "Hem gumanbar û hem jî personelên din ên leşkerî ku di bûyerê de wezîfedar bûne di çarçoveya biryarên TBMMê û Lijneya Wezîran de di çarçoveya bikar anîna fermanên qanûnê de erkên ku ji wan re hatine dayîn bi cih anîne" û biryara ne şopandina komkujiyê daye.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.baskahaber.org/2014/01/iste-genelkurmay-baskanlg-askeri.html?m=1 |sernav=Dozgeriya Leşkerî ya Serfermandariya Giştî ya Qilabanê ve hat dayîn |malper=web.archive.org |tarîx=2018-09-01 |roja-gihiştinê=2024-11-02 |roja-arşîvê=2018-09-01 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20180901145716/http://www.baskahaber.org/2014/01/iste-genelkurmay-baskanlg-askeri.html?m=1 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> === Nakokiyên salên dawî û hewlên çareseriya pirsgirêka kurd === Şer û pêvçûn ên berdewam ên li Bakurê Kurdistan bi şerên gerîlayî ku ji aliyê gerîlayên girêdayî [[Partiya Karkerên Kurdistanê]] ku ji 15ê tebaxa sala 1984an vir ve hatiye despêkirin heya roja îro bê navber berdewam kiriye. [[Şerê gerîlayî]] bi çalakiya yekem ê ku ji aliyê yekem fermandarê hêzên gerîlayan [[Mahsum Korkmaz|Mahsun Korkmaz]] (Egît) di 15ê tebaxa sala 1984an de ku li dijî hêzên dewleta tirk pêk hatiye destpêkiriye.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Kurds and the Future of Turkey |paşnav=Gunter |pêşnav=Michael M. |weşanger=Palgrave Macmillan |tarîx=1997-05-15 |isbn=978-0-312-17265-7 |ziman=en |url=https://books.google.nl/books?id=dWmd8IS06FgC&pg=PA35&lpg=PA35&dq=Mahsum+Korkmaz+PKK+commander&source=bl&ots=UBXL7izm5a&sig=BwWPl0z0FW1beZSQP5ZjEkzjbLs&hl=nl&ei=iEuTTeCHHoKDOuHq5VA&sa=X&oi=book_result&ct=result }}</ref> Şerê di navbera gerîlayên kurd û hêzên artêşa tirk heya niha bi qonax û awayên cihêreng di nav sinorên Bakurê Kurdistan û [[Başûrê Kurdistanê]] berdewam kiriye. Ji sala 1984an vir ve ji xeynî hinek serdemên ku ji bo çareseriya înkara mafên kurdan li Bakurê Kurdistanê ku di navbera rayedarên dewleta tirk û partiyên siyasî yên Bakurê Kurdistanê de diyalog hatine despêkirin ku di van qonaxan de şer rawestiye, heya roja îro bê navber berdewam kiriye. Ji bo çareseriya pirsgirêka [[kurd]] di navbera rayedarên dewletê û aliyên partiyên siyasî yên Bakurê Kurdistanê gelek caran diyalog û pêvajoyên çareseriyê hatiye despêkirin. Pêvajoya çareseriyê ya ku bi gelek aliyan re hevdîtin hatibû pêk anîn di sala 2015an de pêk hatiye.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.cnnturk.com/2013/guncel/04/03/iste.63.isimden.olusan.akil.insanlar.listesi/702744.0/ |sernav=İşte 63 isimden oluşan akil insanlar listesi... - CNN TÜRK |malper=web.archive.org |tarîx=2015-02-20 |roja-gihiştinê=2024-10-25 |roja-arşîvê=2015-02-20 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20150220194507/http://www.cnnturk.com/2013/guncel/04/03/iste.63.isimden.olusan.akil.insanlar.listesi/702744.0/ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Pêvajoya çareseriyê ya pirsgirêka kurd ku di sala 2015an piştê hilbijartina gelemperî ya sala 2015an de bi hinek alozîyên bi guman, ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyip Erdoan]] ve hatiye bidawî kirin. Piştê bidawî kirina pêvajoya çareseriyê gelek siyasetmedarên [[kurd]] ku di nav wan de hevserokên [[Partiya Demokratîk a Gelan|Partîya Demokratîk a Gelan]] [[Selahattin Demirtaş]] û [[Figen Yüksekdağ]] hatine girtin<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.zeit.de/zustimmung?url=https://www.zeit.de/politik/ausland/2016-11/tuerkei-hdp-selahattin-demirta-figen-yueksekda-kurden |sernav=ZEIT ONLINE {{!}} Lesen Sie zeit.de mit Werbung oder im PUR-Abo. Sie haben die Wahl. |malper=web.archive.org |tarîx=2023-03-05 |roja-gihiştinê=2024-10-25 |roja-arşîvê=2023-03-05 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20230305110713/https://www.zeit.de/zustimmung?url=https://www.zeit.de/politik/ausland/2016-11/tuerkei-hdp-selahattin-demirta-figen-yueksekda-kurden |rewşa-urlyê=mirî }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.dw.com/de/t%C3%BCrkische-polizei-nimmt-f%C3%BChrende-kurden-politiker-fest/a-36094949 |sernav=Führende Kurden-Politiker festgenommen – DW – 04.11.2016 |malper=dw.com |roja-gihiştinê=2024-10-25 |ziman=de }}</ref> ku heya niha di girtîgehê de ne. Di sala 2016an de li seranserê Bakurê Kurdistanê û li deverên din ên Tirkiyê gelek saziyên zimanî û çandî ji aliyê dewleta tirk ve hatine girtin. Di nav saziyan de ji xeynî saziyên çandî gelek saziyên medyayê ku di nav wan de gelek qenalên televîzyon û radyoyên kurdan hebûn hatine girtin. Yek ji van saziyên zimanî ku hatibû girtin [[Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê]] bû ku bi salan lêkolînên çandî û zimanî meşandibû.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.evrensel.net/haber/302058/istanbul-kurt-enstitusu-kapatildi |sernav=Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê hat girtin |malper=Evrensel |tarîx=2016 }}</ref> == Polîtîka == === Yekem partiyên siyasî === Piştî damezrandina [[Partiya Karkerên Kurdistanê|Partiya Karkeren Kurdistanê]] ku bi damezrandina xwe re derbasê têkoşîna çekdarî bûye, yekem partiya siyasî yê li Bakurê Kurdistanê ku di qada sîvîl de dest bi sîyasetê kiriye [[Partiya Kedê ya Gel]] e ku di navbera salên 1990an û 1993an de li Bakurê Kurdistanê û li Tirkiyeyê siyaset kiriye.<ref name=":4">{{Jêder-malper |url=http://gazetearsivi.milliyet.com.tr/Ara.aspx?&ilkTar=01.01.1990&sonTar=30.06.1990&ekYayin=&drpSayfaNo=&araKelime=Halk%C4%B1n%20Emek%20Partisi&gelismisKelimeAynen=&gelismisKelimeHerhangi=&gelismisKelimeYakin=&gelismisKelimeHaric=&Siralama=RANK%20DESC&SayfaAdet=20&isAdv=true |sernav=Halkın Emek Partisi - MİLLİYET GAZETE ARŞİVİ |malper=web.archive.org |tarîx=2015-02-04 |roja-gihiştinê=2024-10-29 |roja-arşîvê=2015-02-04 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20150204175425/http://gazetearsivi.milliyet.com.tr/Ara.aspx?&ilkTar=01.01.1990&sonTar=30.06.1990&ekYayin=&drpSayfaNo=&araKelime=Halk%C4%B1n%20Emek%20Partisi&gelismisKelimeAynen=&gelismisKelimeHerhangi=&gelismisKelimeYakin=&gelismisKelimeHaric=&Siralama=RANK%20DESC&SayfaAdet=20&isAdv=true |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Partiya Kedê ya Gel di 7ê hezîrana sala 1990an de ji aliyê hinek endamên Partiya Sosyal Demokrata a Gel (SHP) ya berê ku nav wan de 10 parlamenterên îstifakirî Abdullah Baştürk, Ahmet Turk, Cüneyt Canver, Kenan Sönmez, Salih Sümer, İsmail Hakkı Önal, Mehmet Ali Eren, Arif Sağ, İbrahim Ekmen Aksoy hebû hatiye damezrandin.<ref name=":4" /> Parlamenterên [[Partiya Sosyal Demokrat a Gel]] ji ber ku hinek parlamenterên kurd û parlamenterên partiyê ku di cotmeha sala 1989an de li Parîsê beşdarî konferansa bi navê “Nasnameya Neteweyî ya Kurd û Mafên Mirovan” bûne di meha mijdara heman salê de ji partiyê hatibûn avêtin. Partiya Demokrasiya Gel di 11ê gulana sala 1994an de hatiye damezrandin. Partî di hilbijartinên giştî ya Bakurê Kurdistanê û Tirkiyê yên sala 1995an de milyonek û 171 hezar û 623 deng gel standiye. Di hilbijartinên giştî ya sala 1999an de 1 milyon û 482 hezar û 196 deng û di hilbijartinên herêmî yên li Bakurê Kurdistanê û Tirkiyê ku sala 1999an de hatiye lidarxistin li Bakurê Kurdistanê 37 şaredarî bi dest xistiye.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.gundem-online.com/haber.asp?haberid=53180 |sernav=Dadgeha Mafê Mirovan Doza HADEPê pejirand |malper=web.archive.org |tarîx=2009-04-08 |roja-gihiştinê=2024-10-29 |roja-arşîvê=2009-04-08 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20090408220507/http://www.gundem-online.com/haber.asp?haberid=53180 |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> Partiya Demokrasiya Gel di 13ê adara 2003an de ji aliyê Dadgeha Destûra Bingehîn a Komara Tirk ve bi hinceta "navenda çalakiyên derqanûnî" hatiye girtin. Serokê partîyê Murat Bozlak 46 siyasetmedarên kurd 5 sal bi qedexekirin siyasetê ji bo wan hatiye biryardayîn.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=68927 |sernav=Radikal-çevrimiçi / Türkiye / HADEP kapatıldı |malper=web.archive.org |tarîx=2015-04-17 |roja-gihiştinê=2024-10-29 |roja-arşîvê=2015-04-17 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20150417143630/http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=68927 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Heya niha li Bakurê Kurdistanê gelek partiyên siyasî yên kurd ji aliyê dewleta tirk ve hatine girtin û siyasetmedarên kurd bi dehan sal hatine zindanî kirin. Ji sala 1993an vir ve bi rêze ve [[Partiya Kedê ya Gel]], [[Partiya Demokrasiyê]], [[Partiya Demokrasiya Gel]] û [[Partiya Civaka Demokratîk]] ji aliyê dewleta tirk ve hatine girtin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.voaturkce.com/a/hepten-hdpye-kapatilan-kurt-partileri/5820797.html |sernav=Ji HEP’ê heta HDP’ê Partiyên Kurdan girtin |malper=VOA Türkçe |tarîx=2021-03-20 |roja-gihiştinê=2024-10-29 |ziman=tr }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://medyascope.tv/2023/10/12/kurt-siyasi-partileri-1991den-bugune-11-parti-kuruldu-5-partiyi-aym-kapatti-yesil-sol-parti-yonunu-ariyor/ |sernav=Ji sala 1991ê û vir ve 11 partî hatin avakirin, 5 partî ji aliyê dewleta tirk ve hatine girtin. |malper=Medyascope |tarîx=2023-10-12 |roja-gihiştinê=2024-11-04 |ziman=tr |paşnav=Bayır |pêşnav=Berfin }}</ref> === Hilbijartinên giştî yên sala 2015 === {{Multiple image | align = right | direction = vertical | header = | width = 250 | image1 = Yüksekdağ and Demirtaş.jpg | alt1 = | caption1 = Di dema hilbijartina sala 2015an de hevserokên HDPê Selahattin Demirtaş û Figen Yüksekdağ. | image2 = Parliament of Turkey June 2015.svg | alt2 = | caption2 = Rengê mor (binevşî) kursiyên HDPê li meclisê nîşan dide ku di hilbijartina sala 2015an de 80 parlamenter wergirtibû. }} Heya hilbijartina sala 2015an de siyasetmedarên kurd ji ber rêjeya ji %10 heya sala 2015an bi awayeke serbixwe beşdarî hilbijartinan bûne. Di hilbijartina giştî ya sala 2015an ji aliyê siyasetmedarên kurd ve biryar hatiye dayîn ku wekê berbijarê partiyeke siyasî beşdarê hilbijartinan bibin<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.radikal.com.tr/politika/hdp_secimlere_parti_olarak_girecek-1271729 |sernav=Demirtaş: HDP seçimlere parti olarak girecek - Politika Haberleri - Radikal |malper=web.archive.org |tarîx=2015-08-31 |roja-gihiştinê=2024-10-29 |roja-arşîvê=2015-08-31 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20150831134726/http://www.radikal.com.tr/politika/hdp_secimlere_parti_olarak_girecek-1271729 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> û di hilbijartina giştî de bi [[Partiya Demokratîk a Gelan|Partiya Demokratik a Gelan]] (HDP) beşdarî hilbijartinan bûne. Di heman hilbijartinê de bi hevserokatiya [[Selahattin Demirtaş]] û [[Figen Yüksekdağ]] Partiya Demokratik a Gelan serkevtineke dîrokî bidest xistiye ku ji %13 dengê giştî yên li seranserê Bakurê Kurdistanê û Tirkiye yê werdigire.<ref name=":5">{{Jêder-malper |url=https://www.bbc.com/turkce/articles/c99vv5927g9o |sernav=Hilbijartinên 7ê hezîranê: Li Tirkiyeyê di serdema beriya hilbijartinên 1ê mijdara sala 2015an û piştî wê de çi qewimî? |malper=BBC News Türkçe |tarîx=2024-09-16 |roja-gihiştinê=2024-10-29 |ziman=tr }}</ref> Partiya Demokratik a Gelan di hilbijartinê de ji Bakurê Kurdistanê û ji deverên din ên Tirkiyê 80 parlamenter werdigire û dibe sêyem partiya herî mezinê meclîsê.<ref name=":5" /> Ji ber ku di vê hilbijartinê de serokkomarê hikûmetê Recep Tayyip Erdogan bi tenê nabe desthilatdar encamên hilbijartinê qebûl nake û ji bo ku hilbijartin bê dubare kirin hikûmetê bi partiyên din re ava nekir. Piştî damezrandina hikûmeteke demkî ku ji aliyê meclîsa ve hatibû avakirin hilbijartin careke din dîsa di meha mijdara heman salê de hatiye lidarxistin. Di hilbijartina dubare de Partiya Demokratik a Gelan bi rêjeya %10,76 dengên giştî wergirtiye.<ref name=":5" /> Piştê hilbijartinên giştî yên ku di sala 2015an de hatine lidarxistin zextên dewleta tirk li ser siyasetmedarên kurd û li dijî kurdan zêdetir dibe heya ku gelek parlamenterên kurd ji aliyê dewleta tirk ve hatine girtin berdewam kiriye. Tê texmîn kirin ku nêzîkî 10 hezar kurd ji ber nêrînên xwe yên siyasî ji aliyê dewleta tirk ve hatine girtin. === Girtina siyasetmedarên kurd 2015–2019 === Di sala 2016an de ji bo ku siyasetmedarên kurd bêne girtin, girtina siyasetmedarên kurd ji aliyê Recep Tayyip Erdoğan ve bi caran hatiye rojevê û bi caran bangawazî li partiyên opozisyonê kiriye ji bo ku parlamenterên kurd bêne girtin li meclisê dengên xwe bidin. Piştre bi pejirandina [[Partiya Gel a Komarî]] ku di wê demê de [[Kemal Kılıçdaroğlu]] serokê partîyê bû parêzbendî ya (qanûneke taybet e ku tenê ji bo siyasetmedarên hilbijartî derbasdar e) siyasetmedarên kurd hatine rakirin. Piştî rakirina parêzbendiyên siyasetmedarên kurd ji 4ê mijdara 2016an ve gelek parlamenterên HDPê ku di nav wan de hevserokên giştî yên HDPê Selahattîn Demîrtaş û Fîgen Yuksekdag jî hene hatine girtin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-52932483 |sernav=Di vê pêvajoyê de ji rakirina parêzbendiyan heta kêmkirina kursiyên parlamentoyê çi qewimî? |malper=BBC News Türkçe |tarîx=2020-06-05 |roja-gihiştinê=2024-10-29 |ziman=tr }}</ref> Li gorî rapora ku Partîya Demokratîk a Gelan ji bo Hefteya Mafên Mirovan amade kiriye, ji sala 2015an heya sala 2019an di serdegirtinên li dijî partiyê û pêkhateyên partiyê de 15 hezar û 530 kes hatine binçavkirin. Di nav kesên binçavkirî de 750 ji wan endam û rêveberên Partiya Demokratik a Gelan bi giştî 6 hezar kes hatine girtin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.evrensel.net/haber/392848/hdpden-hak-ihlalleri-raporu-15-bin-kisi-gozaltina-alindi-6-bin-kisi-tutuklandi |sernav=Rapora binpêkirina mafan a HDPê: 15 hezar kes hatine binçavkirin, 6 hezar kes hatine girtin. |malper=Evrensel }}</ref> === Desteserkirina şaredariyên bajaran 2016–2020 === Tayînkirina qeyûman rêbazeke desteserkirina şaredariyên Bakurê Kurdistanê ye ku ji aliyê dewleta tirk ve tê bikaranîn.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.gazeteduvar.com.tr/gundem/2019/08/19/diyarbakir-mardin-ve-vana-kayyim-atandi/ |sernav=Li Amed, Mêrdîn û Wanê qeyûm hatin avêtin. |malper=web.archive.org |tarîx=2019-08-19 |roja-gihiştinê=2024-11-05 |roja-arşîvê=2019-08-19 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20190819165322/https://www.gazeteduvar.com.tr/gundem/2019/08/19/diyarbakir-mardin-ve-vana-kayyim-atandi/ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Desteserkirina şarederiyên bajarên Bakurê Kurdistanê yekem car di sala 2016an de bi desteserkirina 24 şaredariyên bajar û navçeyên kurd pêk hatiye.<ref>{{Jêder-nûçe |sernav=Li 28 şaredariyan qeyûm hatin tayînkirin |url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-37332272 |roja-gihiştinê=2024-11-05 |xebat=BBC News Türkçe |ziman=tr }}</ref> Di 19ê tebaxa sala 2019an de jî di saetên serê sibê de ji aliyê rayedarên dewleta tirk ve şaredarê [[Şaredariya Bajarê Mezin a Amedê]] [[Adnan Selçuk Mızraklı]], şaredarê [[Şaredariya Bajarê Mezin ê Mêrdînê]] [[Ahmet Türk]] û şaredara [[Şaredariya Bajarê Mezin a Wanê]] [[Bedia Özgokçe Ertan|Bedîa Ozgokçe Ertan]] ji ser karên wan hatine avêtin. Piştî jikaravêtina şaredarên kurd bi awayeke bilez li cihê wan rayedarên dewleta tirk hatine bicih kirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.birgun.net/haber/hdp-li-dort-belediyeye-kayyum-atandi-292774 |sernav=Li 4 şaredariyên HDPê qeyûm hatin tayînkirin |malper=web.archive.org |tarîx=2020-03-26 |roja-gihiştinê=2024-11-05 |roja-arşîvê=2020-03-26 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20200326221730/https://www.birgun.net/haber/hdp-li-dort-belediyeye-kayyum-atandi-292774 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Desteserkirin şaredariyan a sala 2020an ji 23ê adara sala 2020an despêdike ku şaredariyên [[Partiya Demokratîk a Gelan]], li 3 bajarên mezin, 2 bajar, 29 navçe û li 3 bajarokan şaredarên kurd ji ser karên wan hatine avêtin. Bikaranîna qeyûman bi gelemperî çend meh piştê hilbijartinan pêk tên. Di pêvajoya desteserkirin şaredariyan de piştê ku şaredarên kurd ji ser karên wan hatine avêtin li cihê wan hemiyan rayedarên tirk hatine bicihkirin û gelek ji wan ji aliyê dewleta tirk ve hatine girtin. Tayînkirina qeyûman yek ji awayên desteserkirin a şaredariyan û girtina siyasetmedarên kurd e ku ji aliyê serokkomarê dewleta tirk [[Recep Tayyip Erdoğan]] ve tê bikaranîn. == Ziman == [[Wêne:Kurdish languages map.svg|thumb|Belavbûna zimanê kurdî li seranserê [[Kurdistan]]ê, li [[Anatolya Navîn]] û li [[Xoresan]]ê.]] Zaravayê herî berfirehê [[zimanê kurdî]] [[kurmancî]] ye ku li seranserê Bakurê Kurdistanê ji aliyê kurdan ve tê axavtin. Li gel zaravaya kurmancî ya kurdî li hinek deverên Bakurê Kurdistanê zaravaya [[zazakî]] ya kurdî jî ji aliyê kurdan ve tê axavtin. Ji xeynî Bakurê Kurdistanê zimanê kurdî li herêmeke berfirehê deşta [[Anatolyaya Navîn]] ji aliyê [[Kurdên Anatolya Navîn]] ve tê axaftin. Zimanê kurdî zimanekî ji malabata hind û ewropî ye ku ji komeke zimanên kurdî pêk tê. Kurdî yek ji zimanên [[Rojhilata Navîn]] û [[Rojavayê Asyayê]] ye ku li herêmeke berfireh tê axavtin. Li Bakurê Kurdistanê zimanê kurdî bi Alfabeya Hawarê tê nivîsandin ku Alfabeya Hawarê bi yekem hejmara kovara Hawar di 15ê gulana 1932an de dest bi weşanê kiriye ku heta 15ê tebaxa sala 1943an 57 hejmar hatiye weşandin. Alfabeya Hawarê ji aliyê nivîskar û demaziranêrê kovarê [[Mîr Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin. === Polîtîkayên asîmîlasyonê === Bi avakirina dewleta tirk re zimanê kurdî ji aliyê dewleta tirk ve hatiye qedexekirin û xebatên zimanê kurdî hatine astengkirin. Bi caran hişyariyên trafîkê ku aliyê şaredariyan ve bi kurdî hatine nivîsandin ji aliyê rayedarên dewleta tirk ve hatine jêbirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.evrensel.net/haber/524552/kurtce-yazilar-bakanlik-talimatiyla-siliniyormus |sernav=Nivîsên bi kurdî bi talîmatên wezaretê hatine jêbirin. |malper=Evrensel }}</ref> Bi caran sazî û dibistanên taybet ên ku bi zimanê kurdî perwerdahî dane zarokan ji aliyê dewleta tirk ve hatine girtin. Hemî saziyên medyayê ku bi zimanê kurdî weşan kirine hatine girtin û gelek rojnamevanên ku di saziyan de xebitîn e hatine girtin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://artigercek.com/guncel/khk-ile-kapatilan-kurtce-gazete-welat-internet-uzerinden-yayina-basladi-144935h |sernav=Rojnameya Kurdî ya girtî Welat dest bi weşanê kir |malper=Artı Gerçek |tarîx=2020-11-27 |roja-gihiştinê=2024-10-30 |ziman=tr }}</ref> == Demografî == Nifûsa herî zêde yê [[Kurdistan]]ê li seranserê Bakurê Kurdistanê dijîn. Li hemberê hemî zextên koçberiyê ya valakirina gundan û guhertinên demografîk ku bi sedsalan e berdewam dike tê texmîn kirin ku li Bakurê Kurdistanê di navbera 20 û 25 milyon [[kurd]] dijîn. Heya niha bi awayeke zelal hêjmara kurdan li Bakurê Kurdistanê û deverên din ên Tirkiyê ji aliyê rayedarên tirk ve nehatiye eşkerekirin û nifûsa rastîn a kurdan her dem hatiye veşartin. Ji xeynî nifûsa heyî ya li Bakurê Kurdistanê hêjmareke zêde yê ku nêzîkî 10 milyon kurd tê texmîn kirin di dîrokên cihêreng de koçê bajarên din ên Tirkiyeyê bûne. Tevahiya nifûsa Bakurê Kurdistanê nêzîkî 30 milyon kes tê texmîn kirin. Nifûsa herî zêde yê li derveyî Bakurê Kurdistanê koçê bajarê [[Stembol]]ê bûne ku nifûsa wan di navbera 3 û 4 milyon kes de hatiye texmîn kirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://rlp.hds.harvard.edu/faq/kurds-turkey |sernav=Kurds in Turkey {{!}} Religious Literacy Project |malper=web.archive.org |tarîx=2019-04-22 |roja-gihiştinê=2024-10-31 |roja-arşîvê=2019-04-22 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20190422214227/https://rlp.hds.harvard.edu/faq/kurds-turkey |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> == Binpêkirinên mafên mirovan == Ji sala 1990an vir ve li Bakurê Kurdistanê gelek caran li dijî zarokan û girtiyên siyasî yên kurd di pêvajoyên binçavkirinê de ji aliyê hêzên dewleta tirk ve rastî xirabkarî, îşkence û binpêkirinên giran ên mafên mirovan hatine. Di dîrokên cihêreng de gelek zarokên kurd û kesên sivîl an jî siyasetmedarên kurd ji aliyê hêzên dewletê ve rastî îşkence û muameleya xirab hatine. Zarok rasterast bûne hedefa leşker û polîsên dewleta tirk ku hinek ji wan di encama êrişan de jiyana xwe jidest dane.<ref name=":7">{{Jêder-malper |url=https://www.evrensel.net/haber/4345/bu-ulkede-cocuklar-olduruluyor |sernav=Li welatê zarok têne kuştin. |malper=Evrensel |roja-gihiştinê=2024-10-11 }}</ref> Zarokên ku kuştina wan ketine rojevê [[Kuştina Oxir Kaymaz|Uğur Kaymaz]], [[Kuştina Ceylan Önkol 2009|Ceylan Önkol]] û [[Kuştina Cemîle Çağırga 2015|Cemile Çağırga]] ye ku di dîrokên cihêreng de hatine kuştin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.bbc.com/turkce/haberler/2015/09/150913_cizre_cemileninolumu_hatice_kamer |sernav=Dayika Cemîle Çagirga: 'Ew şevê bi cenazeyê keça min di hembêza min de bû, razam'' |malper=BBC News Türkçe |tarîx=2015-09-13 |roja-gihiştinê=2024-11-10 |ziman=tr}}</ref> Li gorî daneyên heyî di navbera salên 1992 û 2022an de li Bakurê Kurdistanê herî kêm 350 zarokên kurd ji aliyê hêzên dewleta tirk ve hatine kuştin.<ref name=":7" /> Di serdemên dawî de binpêkirinên mafên mirovan ji sala 2015an vir bi awayeke berbiçav her ku çûye zêde bûye. Ji ber ku guh nedaye hişyariya rawestandina polêsên tirk di sala 2016an de li Bakurê Kurdistanê 5 zarok ji aliyê hêzên dewletê ve hatine kuştin.<ref name=":6">{{Jêder-malper |url=https://ihddiyarbakir.org/tr/cat/rapor?p=2&Meta=%7BKategoriId:14528%7D |sernav=Raporên binpêkirina mafên mirovan |malper=ihddiyarbakir.org |roja-gihiştinê=2024-11-10 |ziman=tr |paşnav=Vertex }}</ref> Dîsa di heman salê de di dema şerê çekdarî de 22 zarok ji aliyê hêzên dewleta tirk ve hatine kuştin. Dîsa ji ber bikaranîna çekan 12 zarok birîndar bûn an jî bi awayeke mayîn de şopên birînan li ser laşê wan mane.<ref name=":6" /> Di sala 2016an de bi ji ber xwepêşandanên civakî di serdegirtina malan de 40 zarok hatine binçavkirin û hatine girtin. Îşkence û muameleya xerab a li dijî zarokên ku di demên qedexeyên derketina derve de hatin binçavkirin, hatine dîtin.<ref name=":6" /> Di dema binçavkirinê de herî kêm 6 zarok rastî îşkenceyê hatine û herî kêm 6 zarokên din jî li derve û li kolanan rastî tundûtîjiya hêzên dewleta tirk hatine.<ref name=":6" /> == Çand == === Muzîk === Bakurê Kurdistanê çavkaniya çanda muzîka kevneşopî ya [[dengbêjî]] ye. Dengbejên navdar ên kurd [[Şakiro]], [[Reso]] û [[Huseynê Mûşî|Huseyno]] ji Bakurê Kurdistanê ne. Di navbera salên 1982 û 1991ê gotin û tomarkirina muzika kurdî ji aliyê dewleta tirk ve hatiye qedexekirin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Shoot the singer! music censorship today |weşanger=Zed Books |tarîx=2004 |isbn=978-1-84277-505-9 |cih=London |paşnavê-edîtor=Korpe |pêşnavê-edîtor=Marie }}</ref> Ji ber zextên li ser zimanê kurdî û zindanî kirina wan hunermendên kurd neçar dimînin ku koçê welatên ewropî bin. Hunermendên kurd ên navdar ên wekê [[Şivan Perwer]], [[Hozan Kawa|Kawa]], [[Dîno]], [[Diyar]] û gelek hunermend û stranbêjên kurd heya roja îro ji ber ihtîmala girtin û zindanî kirina wan nikarin vegerin Bakurê Kurdistanê. Muzîka kurdî ya kevneşopî ji aliyê çandî ve ji muzîka erebî, farisî û tirkî cuda ye û helbestên muzîka kurdî bi piranî ji aliyê kesên anonîm (nenas) ve hatine nivîsandin. [[Muzîka kurdî]] di warê tematîk de karakterek melankolîk û elejîk bû lê bi demê re melodiyên dilgeş û şad hatine afirandin. Folklora Kurdî ji sê cureyên wekê dengbêj, hozan û ji stranbêjên gelêrî pêk tên. === Wêje === Hinek çavkanî [[Eliyê Herîrî|Elî Herîrî]] (1425–1495) wekê yekem helbestvanê navdar ku bi kurdî nivîsiye dibînin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.institutkurde.org/en/language/ |sernav=The Kurdish Language and Literature |malper=Institutkurde.org |roja-gihiştinê=2024-10-31 |ziman=en }}</ref> Wêjevanên navdar ên din ên ji Bakurê Kurdistanê [[Şerefxanê Bidlîsî]] ye ku nivîskarê [[Şerefname]]yê ye û [[Ehmedê Xanî]] ye ku destana netewî ya kurdî ''[[Mem û Zîn]]'' nivîsandiye.<ref>{{Jêder-malper |url=https://ifkurds.de/en/publications/item/66-mem-u-z%C3%AEn-%E2%80%93-a-classical-17th-century-epic.html |sernav=Mem u Zîn – A Classic Kurdish Epic from the 17th-Century |malper=ifkurds.de |roja-gihiştinê=2024-10-31 |ziman=en-gb }}</ref> Wêjevanên kurd [[Ebdulsemedê Babek]] di sedsala 10an de, Elî Herîrî di sedsala 11an de jiyan kirine û wêjevanên din jî di navbera sedsalên 15an û 17an de jiyan kirine û bi zaravayê kurmancî nivîsandine. Di vê serdemê de navenda wêjeya kurdan [[Mîrektiya Botan]]ê û paytexta mîrektiyê navçeya [[Cizîr]]ê bû.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Kürt edebiyatına giriş |paşnav=Uzun |pêşnav=Mehmed |weşanger=İthaki |tarîx=2015 |isbn=978-975-273-251-3 |çap=9. baskı |cih=İstanbul |paşnav2=Blau |pêşnav2=Joyce |series=İthaki yayınları }}</ref> Bi navçeya Cizîrê re bajarên [[Silêmanî (bajar)|Silêmanî]] û [[Sine]] navendên din ên girîng ên [[wêjeya kurdî]] bûn. Yekem helbestvanên kurd ên naskirî Ebdulsemedê Babek, Elî Herîrî, [[Melayê Batê]], Ehmedê Cizîrî, [[Feqiyê Teyran]] û Ehmedê Xanî ne. Di sedsalên 19 û 20an de wêjeya kurdî li gel [[zimanê kurdî]], bi taybetî [[wêjeya kurdî]] ya nivîskî eleqeyeke mezin û geşedaneke mezin dibîne. Çapemeniya kurd a ku bingehê çapemeniyê di sedsala 19an de hatiye avêtin di warê geşedana wêjeya kurdî de xwedî cihekî girîng e.<ref name="Chyet2018">{{Jêder-kitêb |sernav=The Future of the Kurdish Language: an Egalitarian Scenario |paşnav=Chyet |pêşnav=Michael L. |weşanger=Institut français d’études anatoliennes |tarîx=2018 |rr=169–179 |isbn=978-2-36245-068-6 |url=http://dx.doi.org/10.4000/books.ifeagd.2225 }}</ref> Yekem kovara kurdî bi navê [[Kurdistan (rojname)|Kurdistan]] di sala 1898an de li paytextê îro ya [[Misir]]ê li [[Qahîre]]yê derketiye.<ref name="Chyet2018" /> == Dîn == Piraniya kurdên Bakurê Kurdistanê misilmanên sunî ne lê hêjmareke girîng kurdên elewî jî hene. Piraniya zêde yê kurdan ji mezheba şafî ne lê bi kêmasî jî kurdên girêdayî mezheba hanêfî jî hene.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Creating a Diaspora within a Country: Kurds in Turkey |paşnav=Houston |pêşnav=Christopher |weşanger=Springer US |tarîx=2005 |rr=403–414 |isbn=978-0-387-29904-4 |cih=Boston, MA |ziman=en |paşnavê-edîtor=Ember |pêşnavê-edîtor=Melvin |url=https://link.springer.com/referenceworkentry/10.1007/978-0-387-29904-4_40 |paşnavê-edîtor2=Ember |pêşnavê-edîtor2=Carol R. |paşnavê-edîtor3=Skoggard |pêşnavê-edîtor3=Ian |doi=10.1007/978-0-387-29904-4_40 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/13602009708716377 |sernav=Southern Kurdistan during the last phase of Ottoman control: 1839–1914: Journal of Muslim Minority Affairs: Vol 17, No 2 |malper=web.archive.org |tarîx=2023-10-07 |roja-gihiştinê=2024-11-02 |doi=10.1080/13602009708716377 |roja-arşîvê=2023-10-07 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20231007235740/https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/13602009708716377 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> == Mijarên têkildar == * [[Dîroka Bakurê Kurdistanê]] == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Kategoriya Commonsê ya biçûk|Turkish Kurdistan}} * [http://www.travel-images.com/kurdistan.html Galeriya wêneyan] {{Parçeyên Kurdistanê}} {{Parêzgehên Kurdistanê}} {{Bajarên Kurdistanê}} {{Êl û eşîrên mezin ên kurdan}} {{Portal bar|Tirkiye|Kurdistan}} {{Kontrola otorîteyê}} [[Kategorî:Bakurê Kurdistanê| ]] [[Kategorî:Erdnîgariya Kurdistanê]] [[Kategorî:Hereketa serxwebûnê ya Kurdistanê]] [[Kategorî:Herêma Başûrê Rojhilatê Anatolyayê]] [[Kategorî:Herêma Rojhilatê Anatolyayê]] [[Kategorî:Herêmên Tirkiyeyê]] [[Kategorî:Kurdên Bakurê Kurdistanê]] [[Kategorî:Kurdistan]] [[Kategorî:Siyaseta Tirkiyeyê]] kcm6n4i9p61j2szfsu431up15m5nldz 1878569 1878568 2024-12-04T17:46:27Z Penaber49 39672 1878569 wikitext text/x-wiki {{Ev gotar| di derbarê '''Bakurê Kurdistanê''' de ye. Ji bo gotarên din ên di derbarê [[Kurdistan]]ê de hûn dikarin li [[Kurdistan (cudakirin)]] binêrin.}} {{Multiple image | align = right | direction = vertical | header = | width = 350 | image1 = Bakurê Kurdistanê.png | alt1 = | caption1 = Nexşeya sinorê Bakurê Kurdistanê. | image2 = Kurdish majority Turkey-es.svg | alt2 = | caption2 = Belavbûna [[kurd]]an li Bakurê Kurdistanê û li deverên din ên Tirkiyeyê. }} '''Bakurê Kurdistanê''' yek ji çar beşên [[Kurdistan]]ê ye û beşa herî mezin ê [[Kurdistan]]ê ye. Bakurê Kurdistanê îro di nava sinorê [[Tirkiye]]yê de maye ku piştî [[Şerê Cîhanî yê Yekem|Şerê Cîhanê yê Yekem]] de bi parçekirina Kurdistanê hatiye damezrandin. Bi damezrandina dewleta tirk re li hemberê [[zimanê kurdî]] û [[çanda kurdî]] zext astengkirin û înkarkirin hatiye destpêkirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://thekurdishproject.org/kurdistan-map/turkish-kurdistan/ |sernav=Explore Turkish Kurdistan |malper=The Kurdish Project |ziman=en-US |tarîxa-gihiştinê=2023-04-15 }}</ref> Bi damezrandina komara tirk re li [[Tirkiye]]yê nakokiyên rewşa Bakurê Kurdistanê û nakokiyên statûya Bakurê Kurdistanê berdewam dike.<ref name=":0">{{Jêder-malper |url=https://m.bianet.org/bianet/medya/261007-kurtce-gazeteyle-kurt-toplumuna-ulasmak-istedik |sernav=Me xwestiye ku em bi rojnameyan xwe bigihîjin civaka kurd |malper=Bianet |ziman=tr |paşnav= }}</ref> Hinek caran ji bo Bakurê Kurdistanê bêjeya ''Kurdistana Tirkiyê'' jî tê bikar anîn. Bakurê Kurdistanê beşa herî zêde yê Kurdistanê ye ku bi awayeke tundî hatiye asîmîlîle kirin, guhertinên demografîk û polîtîkayên valakirinê hatiye pêk anîn. Li gorî texmînan ku li Bakurê Kurdistanê nêzîkî 25-30 milyon kurd dijîn. Ji xeynî nifûsa heyî ya li Bakurê Kurdistanê di dîrokên cihêreng de ji ber valakirin û şewitandina gundên Bakurê Kurdistanê ku di navbera salên 1990 û 2009an de ji aliyê hêzên dewleta tirk ve hatine şewitandin û hatine valakirin koç bûne<ref>{{Jêder-malper |url=https://9koy.org/doguda-30-yil-once-koyleri-bosaltilip-zorunlu-goce-tabi-tutulan-insanlara-ne-oldu.html |sernav=Çi hat serê gelên ku 30 sal berê gundên wan hatin valakirin û bi darê zorê hatine koçberkirin? |malper=9.Köy |tarîx=2023-01-06 |roja-gihiştinê=2024-11-04 |ziman=tr |paşnav=admin }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.ihd.org.tr/zorla-yerinden-etme-uygulamasi/ |sernav=Polotîkaya jicihkirina bi darê zorê – Komeleya Mafên Mirovan |roja-gihiştinê=2024-11-04 |ziman=tr |paşnav=Derneği |pêşnav=İnsan Hakları }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://t24.com.tr/haber/biz-koy-yakma-taburuyduk-1994te-30-koyu-yaktik,243668 |sernav='Em tabûra şewitandina gundan bûn, di sala 1994an de me 30 gund şewitand' |malper=T24 |roja-gihiştinê=2024-11-04 |ziman=tr }}</ref> li deverên din ên Tirkiyeyê nêzîkî 10 milyon kurd dîjîn. == Etîmolojî == Navê Bakurê Kurdistanê naveke erdnîgarî ye ku beşa herî bakurê [[Kurdistan]]ê destnîşan dike. Bakurê Kurdistanê navê ji navê xwe ji navê Kurdistanê wergirtiye ku navê Kurdistanê ji du peyvên hevgirtî yên ''kurd'' ku [[kurd]]an desnîşan dike û ji peyva ''îstan'' pêk tê ku peyveke îranî ye ku cih an welatan destnîşan dike. Bi her du peyvên hevgirtî yên ''kurd'' û ''îstan'' navê ''Kurdistanê'' derdikeve ku welatê kurdan destnîşan dike an jî tê wateya welatê kurdan. == Erdnîgarî == === Rûber === {{Nexşeya Bakurê Kurdistanê|mezinahî=450px|hêl=right|sernav=Nexşeya topografiya Bakurê Kurdistanê}} Bakurê Kurdistan welatekî çiyayî ye ku herêm xwedî deşt û çiyayên bilind in. Lûtkeya herî bilind ê Bakurê Kurdistanê [[Çiyayê Agirî|Çiyayê Agiriyê]] ku bilindahiya çiyayê digihîje 5.137 mêtreyê.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Yılmaz |pêşnav=Y. |paşnav2=Güner |pêşnav2=Y. |paşnav3=Şaroğlu |pêşnav3=F. |tarîx=1998-10-01 |sernav=Geology of the quaternary volcanic centres of the east Anatolia |url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1998JVGR...85..173Y |kovar=Journal of Volcanology and Geothermal Research |cild=85 |rr=173–210 |doi=10.1016/S0377-0273(98)00055-9 |issn=0377-0273 }}</ref> Duyem lûtkeya herî bilind ê Bakurê Kurdistanê [[Cîlo|Çiyayên Cîloyê]] ye ku bilindahiya çiyayê gihiştiye 4.116 mêtreyê. Sêyem lûtkeya herî bilind bi bilindahiya 4.058 mêtre [[Çiyayê Sîpan]]ê ye. Bakurê Kurdistanê çavkaniya her du çemên girîng ên wekê çemên [[Dîcle]] û [[Firat]]ê ye. Yek ji çemên girîng ê Bakurê Kurdistanê [[Çemê Miradê]] ye ku li gel [[Ava Reş (Firat)|Çemê Ava Reş a Ezirganê]] yek ji çavkaniyên girîng ê Firatê ye. Gola herî mezinê Bakurê Kurdistanê [[Gola Wanê]] ye ku bi rûava 3.713 km² gola herî mezinê [[Kurdistan]]ê ye.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.britannica.com/place/Lake-Van |sernav=Lake Van {{!}} Turkey, Map, History, & Facts {{!}} Britannica |malper=www.britannica.com |roja-gihiştinê=2024-10-21 |ziman=en }}</ref> Piştî Gola Wanê çend golên çêkirî yên wekê [[Bendava Rihayê]] ku gola çêkirî ya herî mezin ê Bakurê Kurdistanê ye û [[Bendava Kebanê]] ye ku di nav sinorên parêzgehên [[Riha (parêzgeh)|Riha]] û [[Xarpêt (parêzgeh)|Xarpêtê]] de hatine avakirin. Li gel herêmên çiyayî li herêmên jorîn deştên bilind ên tektonîk jî hene. Deştên sereke yên herêma jorîn [[Deşta Mûşê]], [[Deşta Îdirê]] û [[Deşta Ezirganê]] ye. Li herêma jêrîn jî deşta berfirehê [[Deşta Heranê]] cih digire. Rêzçiyayên [[Toros]] ên Başûr [[Kurdistan]]ê ji rojava ve ber bi rojhilat ve dike du beş. Toros ji li herêma jêrîn ji bajarê [[Gurgum]]ê ve dest pê dikin û ber bi rojhilatê ve heya Colemêrgê dirêj dibin. Bi dawî bûna Torosan rêzeçiyayên [[Zagros]]an dest pê dikin. Li herêma [[Colemêrg]]ê çiya bilind û asê dibin ku bilindahiya wan digêje 4000 mêtreyan.<ref>Cheterian, Vicken (2015). Open Wounds: Armenians, Turks and a Century of Genocide. Oxford and New York City: Oxford University Press. p. 65. ISBN 978-1-84904-458-5. As a result of policies such as these, the expression Armenian Plateau, which had been used for centuries to denote the mountainous highlands around Lake Van and Lake Sevan, was eliminated and replaced by the expression 'eastern Anatolia'.</ref> === Bakurê Torosan === Li Bakurê Torosan ji aliyê başûr ji [[Gurgum]]ê û [[Semsûr]]ê despêkê heya [[Sêwas|Sêwazê]], ji Sêwasê heya [[Qers]]ê herêmên jorîn û bilind û çiyayên li herêma jorîn ên Bakurê Kurdistanê vedigire. Bi bandora çiyayên torosan ku rê ber avhewaya germa jêrîn a [[Deryaya Navîn]] hatiye girtin ku ji ber bandora çiyayên torosan herêmên jorîn li gorî herêmên jêrîn hênik e. Li herêma çiyayî jorîn li gel çiyayên bilind, deştên bilind ên tektonîk ên wekî [[Deşta Meletiyê]], [[Deşta Mûşê]] [[Deşta Erziromê]], [[Deşta Ezirganê]] û [[Deşta Îdirê]] heye ku bilindahiya navîn a ji asta deryayê 1500 mêtre ye. Xalên herî bilind ên Bakurê Kurdistanê li herêma jorîn e ku çiyayên bilind wekê [[Çiyayê Agirî]], [[Sîpanê Xelatê|Çiyayê Sîpanê]] [[Nemrûd (volkan)|Çiyayê Nemrûdê]] a Bidlîsê ku her sê çiya çiyayên volkanîk ên vemirandî ne li vê herêmê ne. Çiyayê volkanîk a Tendûrekê û [[Cîlo|Çiyayê Cîloyê]] li vê herêmê ye. Di heman de herêma jorîn jêderka çemên [[Dîcle|Dicle]] û [[Firat]]ê ye ku ev her du çem ji herêma jorîn derdikevin. (Her çiqas Dîcle çemekî herêma jêrîn be jî lê bi nizilîna binê erdê re çavkaniya xwe yê sereke ji Gola Xezer a Xarpêtê werdigire) Çemê Miradê, Çemê Munzirê û Çemê Avareş a Ezirganê ku bi hev re çavkaniyên girîng ên Firatê ne li herêma jorîn e. Jiber hewaya hênik serê çiyayên bilind ên wekê Çiyayê Agirî û Çiyayê Sîpanê her dem qeşahirtî ye. [[Gola Wanê]] ku goleke tektonîk e li herêma jorîn e. === Başûrê Torosan === Berevajiyê herêma jorîn herêma jêrîn a başûrê torosan ji xeynî hinek deveran bi gelemperî deşt, berrî rast û germiyan e. Li herêma jêrîn ji Dîlok û Rihayê heya Siwêregê cih bi cih bi girik in. Piştî Siwêregê Çiyayê Qerejdaxê despêdike heya ku digihêje çiyayên Mazî û Mêrdînê. Çiyayê volkanîk a Qerejdaxê çiyayeke serbixwe ye ku bi bilindahiya 1.952 mêtreyê li ser deşta di navbera [[Amed]] û [[Riha]]yê de cih digire. Çiyayên Maziyê çiyayeke volkanîk ê herêma jêrîn e. Li herêma botan çiyayên Herekol û Cûdî cih digirin ku rêzeke çiyayî ya asê û bilind ên ku ber bi Başûrê Kurdistanê û Rojavayê Kurdistanê ve diçin. Li rojava Deşta Dîlokê û Deşta Tilbişarê û li dorhêla Amedê jî, Deşta Gewran û Deşta Amedê hene. Deşta Gewran di navber a [[Erxenî]] û Qerejdaxê de cih digirê ku berfirehiya deştê 15 hezar hektar berfireh e. Berfirehiya Deşta Amedê 40 hezar hektar berfireh e. Li Rihayê Deşta Heranê berfirehê heye ku di warê çandiniyê de deşteke girîng e. Yek ji deştên girîng ên herêma jêrîn Deşta Mêrdînê ye ku bi Deşta Heranê re qadê herî girîng ên çandiniyê ne.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.britannica.com/place/Taurus-Mountains |sernav=Taurus Mountains {{!}} mountains, Turkey {{!}} Britannica |malper=www.britannica.com |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-04-15 }}</ref> === Parêzgeh û navendên parêzgehên Bakurê Kurdistanê === {| class="wikitable" style="width:600px;" |+ |- ! Parêzgeh !! Navçe / serbajar !! Nexşe |- ! [[Adiyeman (parêzgeh)|Adiyeman]] || [[Aldûş]], [[Bêsnî]], [[Komîşîr]], [[Semîsad]], '''[[Semsûr]]''', [[Sergol]], [[Sincik]], [[Tût]] || [[Wêne:Navçeyên Semsûrê.png|80px]] |- ! [[Agirî (parêzgeh)|Agirî]] || [[Avkevir]], [[Bazîd]], [[Dutax]], [[Giyadîn]], [[Patnos]], '''[[Qerekose]]''', [[Xamûr]], [[Zêtka]] || [[Wêne:Navçeyên Agiriyê.png|80px]] |- ! [[Batman (parêzgeh)|Batman]] || '''[[Êlih]]''', [[Heskîf]], [[Hezo]], [[Kercews]], [[Qabilcewz]], [[Qubîn]] || [[Wêne:Navçeyên Batmanê.png|80px]] |- ! [[Bidlîs (parêzgeh)|Bidlîs]] || '''[[Bidlîs]]''', [[Elcewaz]], [[Motkî]], [[Norşîn]], [[Tetwan]], [[Xelat]], [[Xîzan]] || [[Wêne:Navçeyên Bidlîsê.png|80px]] |- ! [[Bîngol (parêzgeh)|Bîngol]] || [[Azarpêrt]], [[Bongilan]], [[Çêrme]], '''[[Çewlîg]]''', [[Dara Hênî]], [[Kanîreş]], [[Gêxî]], [[Xorxol]] || [[Wêne:Navçeyên Bîngolê.png|80px]] |- ! [[Dêrsim (parêzgeh)|Dêrsim]] || '''[[Mamekî]]''', [[Melkişî]], [[Mêzgir]], [[Pêrtag]], [[Pilemor]], [[Pulur]], [[Qisle]], [[Xozat]] || [[Wêne:Navçeyên Dêrsimê.png|80px]] |- ! [[Diyarbekir (parêzgeh)|Diyarbekir]] || [[Bismil]], [[Çêrmûg]], [[Çinar]], [[Erxenî]], [[Farqîn]], [[Gêl]], [[Hezro]], [[Hênê]], [[Karaz]], [[Licê]], [[Pasûr]], [[Pîran]], [[Şankuş]]<br>Bajarê Mezin a '''[[Amed]]ê''': [[Bajarê Nû]], [[Payas]], [[Rezik]], [[Sûr]] || [[Wêne:Navçeyên Diyarbekirê.png|80px]] |- ! [[Entab (parêzgeh)|Entab]] || [[Kele]], [[Bêlqîs]], [[Cîngîve]], [[Girgamêş]], [[Îslahiye]], [[Kurudere]], [[Alêban]], [[Tilbişar]], [[Şahînbeg]] || [[Wêne:Navçeyên Entabê.png|80px]] |- ! [[Erdêxan (parêzgeh)|Erdêxan]] || − || [[Wêne:Navçeyên Erdêxanê.png|80px]] |- ! [[Erzîrom (parêzgeh)|Erzîrom]] || [[Aşqela]], [[Azort]], [[Bardîz, Erzîrom|Bardîz]], [[Çêrmik, Erzîrom|Çêrmik]], [[Espîr]], [[Hesenqela]], [[Narman]], [[Norgeh]], [[Oltî]], [[Oxlê]], [[Parsîna Jor]], [[Pasîna Jêr, Erzîrom|Pasîna Jêr]], [[Qereçoban]], [[Qereyazî]], [[Tawûsker]], [[Tatos]], [[Tortim]], [[Xinûs, Erzîrom|Xinûs]]<br>Bajarê Mezin a '''[[Erzîrom]]ê''': [[Palandoken]], [[Yakutiye]] || [[Wêne:Navçeyên Erzîromê.png|80px]] |- ! [[Erzîngan (parêzgeh)|Erzîngan]] || [[Cîmîn|Cimnî]], [[Egîn]], '''[[Ezirgan]]''', [[Gercan]], [[Îlîç]], [[Kemax]], [[Mose]], [[Qerequlak]], [[Têrcan]] || [[Wêne:Navçeyên Ezirganê.png|80px]] |- ! [[Hekarî (parêzgeh)|Hekarî]] || '''[[Colemêrg]]''', [[Çelê]], [[Gever]], [[Şemzînan]] || [[Wêne:Hakkari districts-ku.png|80px]] |- ! [[Îdir (parêzgeh)|Îdir]] || [[Başan]], '''[[Îdir]]''', [[Qulp]], [[Têşberûn]] || [[Wêne:Navçeyên Îdirê.png|80px]] |- ! [[Kilîs (parêzgeh)|Kilîs]] || − || [[Wêne:Navçeyên Kilîsê.png|80px]] |- ! [[Meletî (parêzgeh)|Meletî]] || [[Arabkîr]], [[Arga]], [[Aywalî]], [[Çirmik]], [[Darende]] , [[Erxewan]], [[Hekîmxan]], [[Keferdîz]], [[Melediya kevn]], '''[[Meletî]]''', [[Muhacîr, Meledî|Muhacîr]], [[Qela, Meletî|Qela]], [[Şîro]], [[Yazixan]] || [[Wêne:Navçeyên Meletiyê.png|80px]] |- ! [[Mêrdîn (parêzgeh)|Mêrdîn]] || [[Artuklu]], [[Kerboran]], [[Dêrik]], [[Qoser]], [[Şemrex]], [[Midyad]], [[Nisêbîn]], [[Mehsert]], [[Stewr]], [[Rişmil]] || [[Wêne:Navçeyên Mêrdînê.png|80px]] |- ! [[Mereş (parêzgeh)|Mereş]] || − || [[Wêne:Navçeyên Mereşê.png|80px]] |- ! [[Mûş (parêzgeh)|Mûş]] || [[Dêrxas]], [[Gimgim]], [[Kop]], [[Milazgir]], '''[[Mûş]]''', [[Tîl]] || [[Wêne:Navçeyên Mûşê.png|80px]] |- ! [[Osmaniye (parêzgeh)|Osmaniye]] || − || [[Wêne:Osmaniye districts.png|80px]] |- ! [[Qers (parêzgeh)|Qers]] || [[Cilawûz]], [[Dîxor]], [[Kaxizman]], '''[[Qers]]''', [[Sarîqamîş]], [[Selîm, Qers|Selîm]], [[Şûrêgel]], [[Zarûşad]] || [[Wêne:Navçeyên Qersê.png|80px]] |- ! [[Riha (parêzgeh)|Riha]] || [[Bêrecûk]], [[Curnê Reş]], [[Hewenc]], [[Herran]], [[Kaniya Xezalan]], [[Pirsûs]], [[Serê Kaniyê]], [[Sêwreg]], [[Wêranşar]], [[Xelfetî]]<br>Bajarê Mezin a '''[[Riha]]yê''': [[Eyûbî, Riha|Eyûbî]], [[Qerekoprî]] (Pira Reş), [[Xelilî]] || [[Wêne:Navçeyên Rihayê.png|80px]] |- ! [[Sêrt (parêzgeh)|Sêrt]] || [[Dih]], [[Hawêl]], [[Misirc]], '''[[Sêrt]]''', [[Şêrwan]], [[Tilo]], [[Xisxêr]] || [[Wêne:Navçeyên Sêrtê.png|80px]] |- ! [[Sêwas (parêzgeh)|Sêwas]] || [[Macîran]], [[Qoçgîr]],[[Dîvrîgî]], || [[Wêne:Navçeyên Sêwasê.png|80px]] |- ! [[Şirnex (parêzgeh)|Şirnex]] || [[Basan]], [[Cizîr]], [[Elkê]], [[Hezex]], [[Qilaban]], [[Silopî]], '''[[Şirnex]]''' || [[Wêne:Navçeyên Şirnexê.png|80px]] |- ! [[Wan (parêzgeh)|Wan]] || [[Bêgirî]], [[Ebex]], [[Elbak]], [[Erdîş]], [[Ertemêtan]], [[Miks]], [[Qerqelî]], [[Mehmûdî]], [[Şax]], [[Payîzava]], [[Westan]], [[Rêya Armûşê]], [[Tuşpa]] || [[Wêne:Navçeyên Wanê.png|80px]] |- ![[Gumuşxane|Gumusxane]] |[[Şiran|Şirân]], [[Kelkit|Kêlkît]] |[[Wêne:Gumusxane.jpg|alt=Gumusxane Qert|çep|frameless|93x93px]] |- ! [[Xarpêt (parêzgeh)|Xarpêt]] || [[Baskîl]], [[Dep]], [[Egîna Jêrîn]], [[Keban]], [[Maden]], [[Palo]], [[Qerebaxan]], [[Qowanciyan]], '''[[Xarpêt]]''', [[Xulaman]] [[Xûx]] || [[Wêne:Navçeyên Xarpêtê.png|80px]] |- ! [[Xetay (parêzgeh)|Xetay]] || − || [[Wêne:Hatay location districts.png|80px]] |} == Avhewa == Çiyayên [[Toros]]an wekî dîwarekî bilind avhewaya bejahî ya jorîn nahêle derbasî herêma jêrîn bibe. Li gorî başûrên torosan, bakurê torosan rûerd gelek bilind e ku ev jî di warê avhewayê de cihêrengî cêdike. Herêma jorîn li gorî herêma jêrîn di mehên havînan de hênik e di mehên zivistanan de sar û bi berf e. Germahiya navînî ya herêma jorîn di navbera 25 û 30 pile de diguhere. Zivistana herêma jorîn sar e ku di mehên zivistanan de germahiya herêma jorîn heta -24 û -30 pileyan dadikeve. Bajarên [[Erzirom]] û [[Qers]]ê bajarên herî bilind û sar ên Kurdistanê ne ku bi mehan berf li erdê dimîne. Di mehên zivistanan de li herêmên çiya û bilind ên wekî [[Wan]], [[Şirnex]], [[Sêrt]], [[Colemêrg]], [[Erzirom]] û [[Qersê]] berfeke zêde dibare. Berfa zêde hinek caran dibe sedema aşîtan ku ji girên bilind têne xwarê. Li rojavayê, li herêmên bajarên [[Elezîz]], [[Meledî]], [[Semsûr]] û [[Mereşê]] rûerd hewqas ne bilind e. Her çiqas çiya û girik hebin jî rûerd navrast e. Baran zêde dibarê û li gorî hinek deverên herêma jorîn di mehên zivistanan de hênik e. Rêza Torosan nahêlin ku hewaya germ a Deryaya Navîn ji herêma jêrîn ber bi herêma jorîn ve here. Ji ber vê yekê di mehên havînan de li herêma başûrê torosan hewa gelek germ û ziwa ye. Ev jî li bajarên [[Dîlok]], [[Riha]], [[Amed]] û [[Mêrdîn]]ê dibe sedema germahiyeke zêde. Li herêma jêrîn germahî li siyê 40 - 45 pile ye. Di mehên zivistanan de herêm bi gelemperî bi baran e û berf kêm e. Ji bilî çend deşt, rast, navrast û beriyan, Kurdistan welatekî çiyayî ye. Çiya, cih û avhewaya Kurdistanê mercên dar û daristanan çêdikin. Berê piraniya çiya û herêmen Bakurê bi daristan bûn. Ji ber xizanî û nezaniyê sal bi sal xelk dar û beran dibire û ji bo şewatê bi kar tînin. Ji aliyê din ve li herêmên ku erd û zevî kêm in, daristanan dibirin û cîhên wan dikin erd. Li wir çandiniyê dikin. Di van salên dawî de dewleta Tirk ji bo şikandina şerê gerîlla agir berdidin daristanên Bakur û ew dişewtînin. Li Bakur darên berû, mazî, benav, benîşt, qizwan, hevirs û merx hene. Li ber çem û cihên avî ji darên gûz, spîndar û bih jî gelek in. == Dîrok == {{Gotara bingehîn|Dîroka Bakurê Kurdistanê}} === Pêşdîrok === [[Wêne:Göbekli Tepe, Urfa.jpg|thumb|çep|Dîmenek ji girê arkeolojîk ê Girê Mirazan ku dîroka girê ji 10.000 salên {{bz}} vedigere.]] [[Wêne:Hasankeyf Castle.jpg|thumb|çep|Dîmenek ji Heskîfa kevn û Şûnwarên Heskîfê ku dîroka niştecîbûna mirovî ji 12.000 salên {{bz}} ve vedigeriyaye.]] Bakurê Kurdistanê wekî deverên din ên [[Kurdistan]]ê yek ji cihê herî kevn ên cîhanê ye ku malavaniya mirovahiyê kiriye. Di lêkolînên arkeolojîk ên ku li qadên arkeolojîk ên li navçeyên [[Bismil]]ê, [[Erxenî]] û [[Farqîn]] a [[Amed]]ê hatine kirin de delîlên jiyana mirovan hatiye dîtin. Li gorî lêkolînên arkeolojîk ên li Gira Kortikê derketiye holê ku ji 10.400 û 9.250 salê {{bz}} vir ve jiyana niştecihbûyî li [[Kurdistan]]ê heye. Di lêkolînên arkeolojîk de li heman herêmê li [[Girê Berêçemê]] ku li navçeya [[Erxenî]] ya Amedê ye delîlên jiyanê hatiye dîtin ku diroka wî ji 8.000 salên berê zayînê vedigere.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.sur.bel.tr/tarihce |sernav=Dîroka Bakurê Kurdistanê |malper=web.archive.org |roja-gihiştinê=2024-10-21 |roja-arşîvê=2020-05-20 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20200520182027/http://www.sur.bel.tr/tarihce |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Bermahiyên ji serdemên paleolîtîk û mezolîtîkê di [[Şikeftên Hasûnî]] ya li nêzîkê [[Farqîn]]ê û [[Şikeftên Hîlarê]] ya li nêzîkî navçeya [[Erxenî]] yê hatine tespîtkirin. Yek ji cih ên herî kevn ên li Bakurê Kurdistanê ku malavaniya mirovahiyê kiriye cihên neolîtîkên wekî [[Newala Çorî]] û [[Girê Mirazan]] e ku dîroka wan ji sedsala 10ê {{bz}} vedigere.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.wmf.org/blog/celebrating-our-new-affiliation-global-heritage-fund/preservation_by_design_partnerships/current_projects/gobekli_tepe_turkey |sernav=All Posts |malper=World Monuments Fund |roja-gihiştinê=2024-10-21 |ziman=en }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=http://whc.unesco.org/en/tentativelists/5612/ |sernav=The Archaeological Site of Göbeklitepe - UNESCO World Heritage Centre |malper=web.archive.org |tarîx=2018-03-31 |roja-gihiştinê=2024-10-21 |roja-arşîvê=2018-03-31 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20180331174301/http://whc.unesco.org/en/tentativelists/5612/ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Tê texmîn kirin ku Girê Mirazan perestgeha herî kevn ê cîhanê ye. Niştecihbûnên li herêmê li dora 9.000 salên berî zayînê wekî şûnwarên neolîtîk ên [[Neolîtîka A ya berî Cervaniyê]] li nêzîkî Hewza Îbrahîm e (Gola Masiyan) ku li [[Riha]]yê ye derketiye holê. Navçeya Heskîfa kevn ku niha di bin ava Bendava Heskîfê de maye yek ji qadên arkeolojîk ên Bakurê Kurdistanê bû. Di lêkolînên arkeolojîk ên ku li Girê Heskîfê hatibûn kirin de hatiye dîtin ku jiyana mirovî li [[Heskîf]]ê ji 3.500 sal berê zayînê heya 12.000 salên berê zayînê diçe. Şûnwarê kevnar a Heskîfê li gel hemî hewlên nerazîbûna li dijî bendavê bi [[Bendava Heskîfê]] ku ji aliyê dewleta tirk ve li ser [[Dîcle|Çemê Dîcleyê]] hatiye avakirin dimîne di bin avê de. Heskîf a kevn bi bilind bûna avê re di 20ê gulana sala 2020an de bi temamî di bin avê de winda bûye.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.nytimes.com/2020/07/05/world/middleeast/turkey-erdogan-hasankeyf-Ilisu-dam.html |sernav="An Ancient Valley Lost to 'Progress'" }}</ref> Di vê serdemê de ji ber ku Bakurê Kurdistanê beşek ji Heyva Biadan a kevnar e Bakurê Kurdistanê bi awayekê bi lez ketiye bin bandora Şoreşa Neolîtîk a ku çandinî lê berbelav bûye. === Serdema kevnare === [[Wêne:Near East 1400 BCE.png|thumb|çep|Rengê zer a tarî di 1400 salê {{bz}} de serweriya mêtaniyan destnîşan dike.]] Li navçeya Heranê ya bi ser parêzgeha [[Riha]]yê ve belgeyên ku bi tîpên mixî hatiye nivîsandin hatine dîtin ku dîroka belgeyê ji 2300 salên berê zayînê ve vedigere.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Chow |pêşnav=Y. W. |paşnav2=Pietranico |pêşnav2=R. |paşnav3=Mukerji |pêşnav3=A. |tarîx=1975-10-27 |sernav=Studies of oxygen binding energy to hemoglobin molecule |url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/6 |kovar=Biochemical and Biophysical Research Communications |cild=66 |hejmar=4 |rr=1424–1431 |doi=10.1016/0006-291x(75)90518-5 |issn=0006-291X |pmid=6 }}</ref><ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Anderson |pêşnav=T. R. |paşnav2=Slotkin |pêşnav2=T. A. |tarîx=1975-08-15 |sernav=Maturation of the adrenal medulla--IV. Effects of morphine |url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/7 |kovar=Biochemical Pharmacology |cild=24 |hejmar=16 |rr=1469–1474 |doi=10.1016/0006-2952(75)90020-9 |issn=1873-2968 |pmid=7 }}</ref> Di nav van belgeyan de belgeyek heye ku diyar dike ku li [[Herran]]ê di [[Perestgeha Sîn]] de peymanek hatiye çêkirin. Di vê heyamê de Bakurê Kurdistan yek ji navendên herî girîng ên baweriya pagan bû ku perestgehên xwedawendê heyvê [[Sîn]] û xwedawendê rojê [[Utu]] hebûn. Li gorî belgeyên dîrokî di sala 2000ê {{bz}} de mîtaniyên hurî li Bakurê Kurdistan bicih bûne. Mîrekiya herî hêzdarê vê serdemê mîrektiya mîtaniyên hurî ye ku li [[Amed]]ê hatiye avakirin. [[Mîtanî|Împeratoriya Mîtanî]] wekî hêzeke herêmî ya bihêz bû ku li bakur bi hîtîtiyan re, li rojava bi Misrê re, li başûr bi kassîtan re û li rojhilat jî bi asûriyan re sinorê împeratoriyê hebû.<ref>{{Jêder-kovar |tarîx=2014 |sernav=Levantine Polities under Mittanian Hegemony |url=https://www.academia.edu/7479998/Levantine_Polities_under_Mittanian_Hegemony |kovar=Constituent, Confederate, and Conquered Space |rr=11 }}</ref> Yek ji şaristaniyên mezin hîtîtîbûn ku di salên 1750 û 1650yên {{bz}} de li herêmên bakur û rojavayê Kurdistan a îro şaristaniyeke mezin avakirine. Hîtîtî gelekî hind û ewropî bûn ku yek ji yekem şaristaniyên mezin ên Serdema Bronzê bûn ku şaristaniyeke mezin li herêmên Bakurê Kurdistanê, [[Rojavayê Kurdistanê]] û li tevahiya [[Anatolya]]yê ava kirine. Tê texmîn kirin ku hîtîtî ji [[Deryaya Reş]] wêdetir hatine û di destpêka hezarsala 2em ê {{bz}} de li tevahiya Anatolyayê û li hinek deverên [[Kurdistan]]ê bi cih bûne. Hîtîtiyan rêzeke serwerî ava kirine ku di nav de [[Padîşahiya Kussarayê]] (sala 1750 {{bz}}), [[Padîşahiya Kaneşê]] an Neşa (salên 1750 û 1650 {{bz}}) û li dor sala 1650yê {{bz}} de împeratoriyeke bi mezinahiya navîn avakirine ku navenda împeratoriyê bajarê [[Hattusa]]yê bû<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Kloekhorst |pêşnav=Alwin |paşnav2=Waal |pêşnav2=Willemijn |tarîx=2019-12-01 |sernav=A Hittite Scribal Tradition Predating the Tablet Collections of Ḫattuša? |url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1515/za-2019-0014/html |kovar=Zeitschrift für Assyriologie und vorderasiatische Archäologie |ziman=de |cild=109 |hejmar=2 |rr=189–203 |doi=10.1515/za-2019-0014 |issn=1613-1150 }}</ref><ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Kloekhorst |pêşnav=Alwin |tarîx=2020 |sernav=The Authorship of the Old Hittite Palace Chronicle (CTH 8): A Case for Anitta |url=https://www.journals.uchicago.edu/doi/10.1086/709313 |kovar=Journal of Cuneiform Studies |ziman=en |cild=72 |rr=143–155 |doi=10.1086/709313 |issn=0022-0256 }}</ref> [[Wêne:A Mede King relief in Louvre Museum, Paris.jpg|thumb|Rolyefa qiralekî [[med]]î li Muzexaneya Louvre ya Parîsê.]] Di salên 550 û 650 yê {{bz}} de medî li Bakurê Kurdistanê, li seranserê Kurdistanê, Anatoliya û li seranserê [[Îran]] a îro împeratoriyeke mezin ê berfireh ava kirine. Medî cara ewil bi qralê asûrî Salmaneser III hatine nasîn kirin. Di nivîsarên di serdema Selmaneser (858-824 {{bz}}) de bi navê "Mada" hatine tomarkirin. Tê texmîn kirin ku di dawiya hezarsala 2ê {{bz}} de pêşiyên mediyan li herêma [[Rojavayê Kurdistanê]] ya îro derketine û bi belavbûna wan re di salên paşerojê de sinorên Medyayê di heyama çend sed salan de her ku çûye berfirehtir bûye.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Cambridge history of Iran. 2: The Median and Achaemenian periods / ed. by Ilya Gershevitch |weşanger=Cambridge Univ. Pr |tarîx=1985 |isbn=978-0-521-20091-2 |çap=6. print |cih=Cambridge |paşnavê-edîtor=Gershevitch |pêşnavê-edîtor=Ilya }}</ref> Medî bi kêmanî ji sedsalên 12 û 11ê berî zayînê de li rojavayê Îranê û li Rojhilata Kurdistanê ya îro jiyan kirine. Bandora wan ê li temamiya herêmê ji nîvê duyem a sedsala 8ê berî zayînê ve dest pê kiriye.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The culture and social institutions of ancient Iran |paşnav=Dandamaev |pêşnav=M. A. |weşanger=Cambridge Univ. Press |tarîx=2004 |isbn=978-0-521-61191-6 |çap=1 |cih=Cambridge |paşnav2=Lukonin |pêşnav2=Vladimir Grigorʹevič |paşnav3=Kohl |pêşnav3=Philip L. |paşnav4=Dandamaev |pêşnav4=M. A. }}</ref> Di serdema vê demê de îhtimaleke mezin ku gelên hind û îranîaxiv ji di beriya medan de bi kêmî ve 500 û 1000 sal berê li Rojhilata Kurdistanê û Îranê bi cih bûne. Piraniya zanyaran bawer dikin ku hatina nifûsa hind û îranîaxiv ji bo Rojhilata Kurdistanê û Îranê tenê bi koçberiyeke girseyî pêk nehatiye. Hatina hind û îraniyan di destpêkê hezarsala 2ê {{bz}} de bi komên piçûk ên koçber hêdî hêdî ji aliyê bakurê rojhilat ve di heyamek dirêj de ber bi rojava ve hatine. Ev komên koçber bi demê re dibin sedema afirandin komên çandî û zimanî yên cihêreng ku yek ji wan koman di dawiyê bi navê medî hatine binavkirin û medî derketine holê.<ref>{{Jêder-kovar |tarîx=2021 |sernav=The Median Confederacy |url=https://www.academia.edu/34285360 |kovar=King of the Seven Climes |rr=39 }}</ref> === Serdema navîn === [[Wêne:Xanedanamerwaniyan.svg|thumb|çep|Nexşeya Xanedaniya Merwaniyan.]] Di serdema navîn de Bakurê Kurdistanê derbasî rêveberiyên desthilatdariyên herêmî dibe. [[Xanedana Merwaniyan|Xanedaniya Merwaniyan]] ku xanedaniyeke kurd bû ku serdema navîn de li Bakurê Kurdistanê hikûm kiriye. Xanedaniya Merwaniyan di sala 982ê {{pz}} de ji aliyê [[Bazê Dostikî]] ve hatiye damezrandin. Damezrênerê Xanedaniya Merwaniyan Bazê Dostikî bi şervanî ya xwe navdarî bidest xistiye. Bazê Dostikî ji nîvê sedsala 10an ve li Bakurê Kurdistanê dest bi bidest xistina bajaran kiriye. Di destpêkê de ber bi başûr ve diçe û [[Erdîş]]ê û çeperên li derdora navçeyê bidest dixe. Piştre bandora xwe xurt dike [[Amed]], Farqîn û [[Nisêbîn]]ê ku di bin desthilatdariya buweyhiyan de bûn bidest dixe.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Stein |pêşnav=J. M. |tarîx=1975-09-15 |sernav=The effect of adrenaline and of alpha- and beta-adrenergic blocking agents on ATP concentration and on incorporation of 32Pi into ATP in rat fat cells |url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/12 |kovar=Biochemical Pharmacology |cild=24 |hejmar=18 |rr=1659–1662 |doi=10.1016/0006-2952(75)90002-7 |issn=0006-2952 |pmid=12 }}</ref> Herêma ku Xanedaniya Merwaniyan lê hatibû avakirin erdnîgariyeke mezin ê bi navê zewezân bû ku ev erdnîgarî herêmeke berfireh vegirtiye ku sinorên herêma xanedaniyê li başûr ji bakurê [[Mûsil]]ê dest pê dikir heta sinorê [[Xelat]]ê, li rojhilat ji bajarê [[Selmas]] a [[Rojhilata Kurdistanê]] despê dikir û li rojava heya [[Amed]]ê dirêj dibû. Paytexta xanedaniyê [[Farqîn|Meyafariqînê]] bû (navçeya [[Farqîn]] a îro) ku xanedanî nêzîkî 100 salan li deverên ku bakur, rojhilat û başûrê [[Kurdistan]]ê vedigire, hikûm kiriye.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Wasil ibn 'Ata' als Prediger und Theologie |paşnav=ʻAṭāʼ |pêşnav=Wāṣil ibn |weşanger=BRILL |tarîx=1988 |isbn=978-90-04-08369-1 |ziman=en |url=https://books.google.de/books?id=tPsUAAAAIAAJ&lpg=PA623&dq=The%20Encyclopedia%20of%20Islam,%20Volume%206,%20marwan&hl=tr&pg=PA624#v=onepage&q=The%20Encyclopedia%20of%20Islam,%20Volume%206,%20marwan&f=false }}</ref> Di sala 1085an de artêşa selçûqiyan êrîşê axa merwaniyan (Bakurê Kurdistanê) dike piştê şerekî dijwar piraniya axa merwaniyan dagir dike. Mîrê merwanî yê dawî Mensur heta mirina xwe ya sala 1096an li Cizîrê jiyan dike. Heya sala 1171ê bi damezrandina dewleta eyûbîyan hinek herêmên Bakurê Kurdistanê ku ji aliyê salçuqiyan ve hatibû dagirkirin beşdarî axa eyûbiyan bûye. Her çiqas dewleta eyûbîyan tevahiya [[Kurdistan]]ê bidest nexe lê di serdema xwe ya herî berfireh de li herêmeke berfirehê wekê [[Misir]], [[Sûriye]], [[Iraq]], [[Hecaz]], [[Filistîn]], [[Lîbya]], [[Yemen]] û li [[Şam (herêma erdnîgarî)|Herêmên Şamê]] (Levant) serwerî kiriye.<ref name="Özoğlu2004"/><ref name="Özoğlu2004">{{Jêder-kitêb |sernav=Kurdish notables and the Ottoman state: evolving identities, competing loyalties, and shifting boundaries |paşnav=Özoğlu |pêşnav=Hakan |weşanger=State Univ. of New York Press |tarîx=2004 |isbn=978-0-7914-8556-9 |cih=Albany, NY |series=SUNY series in Middle Eastern studies }}</ref> Dewleta Eyûbî bandoreke veguherîner li herêmê dike nemaze bandoreke veguherîner Misirê kiriye ku berê di bin serweriya xîlafeteke şîe de bû, Misir di serdema eyûbiyan de dibe navendeke aborî û çandî ya herêmê bi hêza siyasî û leşkerî ya serdest.<ref name="Özoğlu2004" /> Damezrênerê dewleta eyûbîyan Selahedîn Eyûbî rêveber û leşkerekî kurd ku [[Tikrît]]ê ji dayîk bûye. Bavê [[Selahedînê Eyûbî|Selahaddînê Eyûbî]], [[Necmedînê Eyûbî|Necmeddînê Eyûbî]] li bajarê [[Divîn]]ê jiyan kiriye ku bajêr di wê demê de di bin desthilatdariya xanedana kurd a [[Xanedana Şedadiyan|Xanedana Şedadîyan]] de bû.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.bookrags.com/biography/saladin/ |sernav=Saladin Biography |malper=web.archive.org |tarîx=2017-08-30 |roja-gihiştinê=2024-10-23 |roja-arşîvê=2017-08-30 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20170830055141/http://www.bookrags.com/biography/saladin/ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://search.worldcat.org/title/3072517 |sernav=From Saladin to the Mongols : the Ayyubids of Damascus, 1193-1260 {{!}} WorldCat.org |malper=search.worldcat.org |roja-gihiştinê=2024-10-23 |ziman=en }}</ref> === Serdema nûjen === ==== Xweseriya mîrekiyên Kurdistanê û Serhildana Şêx Ubeydullahê Nehrî ==== [[Wêne:Kurdish states 1835.png|thumb|Padîşahiya Serbixwe û Mîrekiyên Xweser ên Kurd li dora 1835 (li gorî Dr Michael Izady).]] Di tomarên bacê de (an lênivîsk) ya ku dîroka wî vedigere sala 1527an, behsa herêmek bi navê ''Wilayet-i Kurdistan'' ([[Eyaleta Kurdistanê]]) dike ku tê de behsa 7 mîrekiyên mezin û 11 mîrekiyên biçûk dike. Di belgeyê de mîrektiyên kurdan wekî eyalet (dewlet) hatiye binavkirin ku ev yek nîşana xweseriya mîrektiyên [[Kurdistan]]ê ne. Di fermaneke (fersûma împeratorî) hatiye nivîsandin ku Silêmanê Yekem li dora sala 1533an de rêgezên mîrasî û peyrewiyê di nav begên Kurdistanê de diyar dike. Mîrektiyên Kurdistanê di nav xanedaniya osmaniyan de her dem bi awayeke otonom mane yan jî tu caran dest ji statûya otonomiyan (xweserî) bernedane. Xanedaniya osmanî di destpêka sedsala 19an de dest bi parastina desthilatdariya xwe yê li herêmê kiriye. Ji ber metirsî ya serbixwebûna mîrekiyên kurdan, osmaniyan xwestiye ku bandora wan bişkîne û wan bixe bin kontrola dewleta navendî ya Konstantînopolê. Lêbelê dijberî ya mîrektiyên kurd ku ji aliyê desthilatdariya osmaniyan ve pêk hatiye ji sala 1840an û pê ve li herêmê dibe sedema bêaramiyeke zêde. Osmaniyan di cihê mîrektiyan de şêxên sofî û fermanên dînî derdixe pêş ku bandora şêxên sofî li herêmê zêde dibe. Yek ji giregirên sofî yên navdar [[Şêx Ubeydullahê Nehrî]] bû ku li herêma di navbera [[Gola Wanê]] û [[Ûrmiye|Ûrmiyê]] de dest bi serhildanê kiriye. Devera ku di bin destê wî de bûn hem herêmên osmanî û hem jî yên qacaran werdigirt. Şêx Ubeydullahê Nehrî wekî yek ji rêberên pêşîn ên ku di nav kurdan de ramanên neteweperestî yên nûjen peyda kiriye tê hesibandin. Şêx Ubeydullahê Nehrî nameyekê ji bo cîgirê balyozxaneya [[Brîtanya]]yê re şandiye û nameyê de hatiye wiha nivîsiye: "Neteweya kurd miletekî cuda ye. Em dixwazin karê me di destê me de be".<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Bhagwat |pêşnav=V. M. |paşnav2=Ramachandran |pêşnav2=B. V. |tarîx=1975-09-15 |sernav=Malathion A and B esterases of mouse liver-I |url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/14 |kovar=Biochemical Pharmacology |cild=24 |hejmar=18 |rr=1713–1717 |doi=10.1016/0006-2952(75)90011-8 |issn=0006-2952 |pmid=14 }}</ref> ==== Rûxandina osmaniyan ==== Her çiqas dîroka hemû kurdan têkildarî hemû kurdan be jî, her parçeyekê Kurdistanê di dîroka Kurdistanê de xwedî ciheke taybet e. Heta îlan kirina komara [[Tirkiye]]yê jî qedera her sê parçeyên Kurdistanê (rojava, başûr, bakur) wek hev bû û ji bo qedera xwe ya sedsalan li benda rûxandina [[Împeratoriya Osmanî]]yan bû.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.britannica.com/place/Kurdistan |sernav=Kurdistan {{!}} History, Religion, & Facts {{!}} Britannica |malper=www.britannica.com |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-04-15 }}</ref> Piştî [[Şerê cîhanî yê yekem]], xanedaniya osmaniyan ji aliyê gelek aliyan ve, nemaze ji aliyê dewletên ewropayî ve hatibûn desteser kirin. Hêj şerê cîhanê berdewam dikir, herêmên Yemen, Iraq û Sûrî ji xanedaniya osmanî têne cûda kirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://thekurdishproject.org/history-and-culture/kurdish-history/ |sernav=Learn About Kurdish History |malper=The Kurdish Project |ziman=en-US |tarîxa-gihiştinê=2023-04-15 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.cfr.org/timeline/kurds-long-struggle-statelessness |sernav=Timeline: The Kurds’ Quest for Independence |malper=Council on Foreign Relations |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-04-15 }}</ref> Li vir Rojavayê Kurdistanê û Başûrê Kurdistanê jî ketin bin mandateriya brîtaniyan a li van welatan. Li van herdu welatan ji aliyê brîtaniyan û bi destê ereban du dewlet hatin ava kirin û têkoşîna kurdên van parçeyan hem li gel îngilîzan hem jî li gel van dewletên ereban bûn. Piştî şerê cîhanî yê yekem Bakurê Kurdistanê û [[Anatolya]] ji aliyê dewletên ewropayî ve hatine girtin. Di encamê de di 10ê tebaxa sala 1920an de di navbera dewletên ewropayî û osmaniyan de [[Peymana Sevrê]] hatiye destnîşan kirin. Bi dûçûna vê peymanê di navbera Anatolya û Îranê de avabûna du dewletan hatibû pejirandin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.institutkurde.org/en/institute/who_are_the_kurds.php |sernav=Who Are the Kurds? |malper=Institutkurde.org |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-04-15 }}</ref> Bajarê Wanê wek sinorek bimîne, li rojava û başûrê [[Wan]]ê biryara herêma xweser ya Kurdistanê û li bakurê Wanê biryara herêma xweser ya Ermenistanê hatibû destnîşan kirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://gov-wa.nt.am/?lang=en |sernav=The Government of the Republic of Western Armenia (Armenia) – Official website |malper=gov-wa.nt.am |tarîxa-gihiştinê=2023-04-15 |tarîxa-arşîvê=2023-04-15 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20230415115927/https://gov-wa.nt.am/?lang=en |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> ==== Serhildana Koçgiriyê ==== {{Gotara bingehîn|Serhildana Qoçgiriyê}} [[Wêne:Alîşêr Efendî & Zarîfe Xatun.jpg|thumb|çep|Wêneyê Elîşêr û Zerîfe Xatûn]] Serhildana Koçgirî serhildaneke kurd bû ku li dijî nenaskirina mafên kurdan ku li herêma koçgîriyan û li Bakurê Kurdistanê pêk hatiye qewimiye. Serhildan piştê ku daxwaza otonomî ya kurdî nayên qebûl kirin û [[Nûrî Dêrsimî]] tê girtin di 21ê sibata sala 1921ê de hatiye destpêkirin.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Olson |pêşnav=Robert |paşnav2=Rumbold |pêşnav2=Horace |tarîx=1989 |sernav=The Koçgiri Kurdish Rebellion in 1921 and the Draft Law for a Proposed Autonomy of Kurdistan |url=https://www.jstor.org/stable/25817079 |kovar=Oriente Moderno |cild=8 (69) |hejmar=1/6 |rr=41–56 |issn=0030-5472 }}</ref><ref name="Olson1991">{{Jêder-kitêb |sernav=The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880 - 1925 |paşnav=Olson |pêşnav=Robert W. |weşanger=Univ. of Texas Press |tarîx=1991 |isbn=978-0-292-77619-7 |çap=1. paperbacj printing |cih=Austin }}</ref> Piştî ku [[Peymana Sevrê|Peymana Sêvrê]] hatiye îmzekirin, kurd zêdetir pê bawer bûn ku bi kêmanî dikarin xwe bigihîjin rêveberiyeke otonom. [[Evdilqadirê Ubeydullah]] kurê [[Şêx Ubeydullahê Nehrî]] û serokê [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] piştgirî dide fikra otonomiya kurdî yê ku li Bakurê Kurdistanê were avakirin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Kurdish notables and the Ottoman state: evolving identities, competing loyalties, and shifting boundaries |paşnav=Özoğlu |pêşnav=Hakan |weşanger=State Univ. of New York Press |tarîx=2004 |isbn=978-0-7914-5993-5 |cih=Albany, NY |series=SUNY series in Middle Eastern studies }}</ref> Lê [[Nûrî Dêrsimî]] û [[Elîşêr]] ji otonomiyê wêdetir dixwestin ku li gorî xala 64ê ya peymanê Kurdistaneke serbixwe ava bikin.<ref name="Olson1991"/> Piştî van hewldanên ji bo otonomiya kurdî, kurdên derdorî [[Dêrsim (herêm)|Dêrsimê]] dest bi amadekariya rûbirûbûna dawî ya bi neteweperestên tirk re kirin û dest danîn ser gelek depoyên çekan ên tirkan. Di meha cotmeha sala 1920an de bi qasî ku xwe di pozîsyona bihêzbûnê de hîs bikin, Elîşan Beg serokê Refahiye eşîran ji bo serxwebûnê amade dike. Di dawiyê de, di 15ê mijdara sala 1920an de deklerasyonek pêşkêşî kemalîstan kirin ku di deklerasyonê de dixwazin ku leşkerên tirk ji herêmên kurdan derkeve, girtiyên kurd werin berdan û otonomiya kurdan were naskirin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Kurdistan: in the shadow of history |weşanger=The Univ. of Chicago Press |tarîx=2008 |isbn=978-0-226-51928-9 |çap=2 |cih=Chicago |paşnavê-edîtor=Meiselas |pêşnavê-edîtor=Susan |paşnavê-edîtor2=Bruinessen |pêşnavê-edîtor2=Martin van }}</ref><ref>{{Jêder-kovar |tarîx=2018-02-06 |sernav=Rumbold, Sir Horace, eighth baronet (1829–1913) |url=http://dx.doi.org/10.1093/odnb/9780192683120.013.35865 |kovar=Oxford Dictionary of National Biography |weşanger=Oxford University Press }}</ref> Piştre ne qebûl kirina daxwazên kurdan û girtina Nûrî Dêrsimî dibe sedema Serhildana Koçgiriyê. Serhildan bi pêşengiya [[Alîşêr|Elîşêr]], [[Heyder Beg]] û [[Elîşan Beg]] ve di sibata sala 1921ê de li herêma Koçgiriyê, li rojhilatê [[Sêwas]]ê ji aliyê hêzeke çekdar ên kurd ve ku ji 3.000 çekdaran pêk dihatin hatiye destpêkirin. ==== Serhildana Şêx Seîdê Pîranî ==== {{Gotara bingehîn|Serhildana Şêx Seîdê Pîranî}} Yek ji serhildanên Bakurê Kurdistanê [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranî]] ye ku li dijî dagirkirina [[Kurdistan]]ê û nenas kirina mafên kurdan ku ji aliyê rejîma kemalîstan ve hatiye pêkanîn. Serhildana [[Şêx Seîd|Şêx Seîdê Pîranî]] di 13ê sibata sala 1925an de bi serokatiya Şêx Seîd û bi piştgiriya [[Azadî (rêxistin)|Azadî]] li navçeyê [[Licê]] ya [[Amed]]ê hatiye destpêkirin.<ref name=":3">{{Jêder-kitêb |sernav=The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880 - 1925 |paşnav=Olson |pêşnav=Robert W. |weşanger=Univ. of Texas Press |tarîx=1991 |isbn=978-0-292-77619-7 |çap=1. paperbacj printing |cih=Austin }}</ref> Di heyama serhildanê de herêmeke berfirehê Bakurê Kurdistanê ji aliyê serhildêran ve hatiye kontrolkirin. Dîroka dînî û netewî ya serhildana Şêx Seîd ji aliyê zanyaran ve hatiye nîqaşkirin. Serhildan Şêx Seîd ji aliyê [[Robert W. Olson]] ve wekî "yekemîn serhildana neteweyî ya mezin a kurdan" hatiye binav kirin. Şêx Saîd banga gelek aliyan dike ku alîkarî bidine serhildanê. Azadî û çend efserên xanedaniya osmanî piştgirî dane serhildanê. Robert Olson diyar kiriye ku li gorî çavkaniyên cuda ji 15.000 serhildêran zêdetir kes beşdarî serhildanê bûne. Şêx Seîd wek fermandarê paşerojê ya tevgera serxwebûna Kurdistanê ku navenda wê li derdora Azadî bû hatiye hilbijartin û di 14ê sibata sala 1925an de Darahînî wek paytexta Kurdistanê hatibû ragihandin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=A people without a country: the Kurds and Kurdistan |weşanger=Zed Books |tarîx=1993 |isbn=978-1-85649-194-5 |çap=Rev |cih=London |paşnavê-edîtor=Chaliand |pêşnavê-edîtor=Gérard }}</ref> Şêx Seîd di 16ê sibatê de dema ku êrîşî Darahînî dike walî û efserên din dîl digire û bi deklerasyoneke ku bang li gel kir ku li serî hildin. Bi vê bangê hewl daye ku tevgerê di bin navendek yekalî de kom bike. Serhildan bi awayeke bilez berfireh dibe û di 20ê sibatê de bajarokê Licê ku navenda 5em a artêşa tirkan bû desteser dike.<ref name=":3" /> Piştî ku alîkariya eşîrên Mistan, Botan û Mhallamî werdigire navçeya [[Dara Hênî]] û [[Çewlîg]] werdigire û ber bi Amedê ve vedigere û navçeyên [[Maden (navçe)|Maden]], [[Sêwreg|Siwêreg]] û [[Erxenî]] yê zeft dike. Serhildaneke din a ku ji aliyê [[Şêx Ebdullahê Melekan|Şêx Evdillah]] ve hatiye birêvebirin ji aliyê [[Xinûs]]ê ve tê hewl dide ku [[Mûş]]ê zeft bike. Lê serhildêr li derdora pira [[Çemê Miradê]] biser neketin û neçar dimînin ku paş de vekişin. Di 21ê sibatê de hikûmeta dewleta tirk li parêzgehên Bakurê Kurdistanê kargeriya şid (rêveberiya şid) ragihandine. Dotira rojê dîsa serhildanek di bin serokatiya Şêx Şerîf de çêdibe [[Xarpêt (navçe)|Xarpêtê]] ji bo demekê kontrol dike.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Religion and rural revolt: papers presented to the |paşnav=Bak |pêşnav=János M. |weşanger=Manchester university press |tarîx=1984 |isbn=978-0-7190-0990-7 |cih=Manchester |kesên-din=Interdisciplinary workshop on peasant studies |paşnav2=Benecke |pêşnav2=Gerhard }}</ref> Di 1ê adarê de kurd êrîşî Balafirgeha Amedê dikin û 3 balafiran îmha dikin. ==== Damezrandina komarên neteweperest û perçebûna Kurdistanê ==== Piştî rûxandina xanedaniya osmaniyan di 24ê tîrmeha sala 1923an de li bajarê [[Lozan]] a [[Swîsre]]yê ji aliyê nûnerên [[Meclîsa Netewî ya Tirkiyeyê]] û nûnerên Împeratoriya Îngîlîz, Komara Fransayê, Qiraliyeta Îtalyayê, Împeratoriya Japonî, Qiraliyeta Yewnanîstanê, Padîşahiya Romanya û Qiraliyetê yên Sirb, Kroat û Sloven (Yûgoslavya) ve [[Peymana Lozanê]] hatiye îmzekirin.<ref name=":1">{{Jêder-malper |url=https://wwi.lib.byu.edu/index.php/Treaty_of_Lausanne |sernav=Treaty of Lausanne - World War I Document Archive |malper=wwi.lib.byu.edu |roja-gihiştinê=2024-10-23 }}</ref> Di Peymana Lozanê tê li hevkirin ku du dewletên erebên neteweperest ([[Iraq]] û [[Sûrî]]) û dewleteke tirk ya neteweperest (Tirkiye) ku tevahiya Kurdistanê di navbera van dewletan de hatiye parvekirin were demazirandin.<ref name=":1" /> Bi vê peymanê re [[Kurdistan]] bi temamî tê perçe kirin û di navbera ereb û tirkan de hatiye parvekirin ku ji bo kurdan mafekî serxwebûnê namîne. Piştî vê peymanê hinek deverên Kurdistanê ([[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]]) dimîne di nav sinorê Suriyê de, devereke din ([[Başûrê Kurdistanê]]) dimîne di nav sinorê Iraqê de û devera herî mezin (Bakurê Kurdistanê) dimîne di nav sinorê dewleta tirk de. ==== Damezrandina dewleta tirk û qedexekirina ziman û çanda kurdî ==== Beriya damezrandina dewleta tirk de kurd xwedî saziyên medyayê bûn ku di pêvajoya dîroka di serdema beriya dewleta tirk de hatibûn damezrandin. Di vê heyamê de, di navbera salên 1890 û 1919an de gelek rojname û kovarên kurdî yên wekê [[Kurdistan (rojname)|Kurdistan]], [[Rojnameya Cemiyeta Piştevanî]] û [[Pêşverû ya Kurd]], [[Amîd-î Sewda]], [[Peyman (Kovar)|Peyman]], [[Rojî Kurd (kovar)|Rojî Kurd]], [[Yekbûn (rojname)|Yekbûn]], [[Hetawî Kurd]] û [[Jîn (kovar)|Jîn]] hatine derxistin. Piraniya navenda van rojname û kovaran li bajarê [[Stembol]]ê bûn. Di heman demê rojnameyên ku li [[Amed]]ê derdiketin û komeleyên li ser zimanê kurdî dixebitîn hebûn. Dîsa di heman deman de dezgehên perwerdehiyê yên kurdan medrese bûn ku perwerdehiya medreseyan bi zimanê kurdî hatine dayîn.<ref name=":2">{{Jêder-malper |url=https://bianet.org/yazi/cumhuriyetin-100-yili-ve-kurt-dili-politikasi-274531 |sernav=100 saliya Komarê û siyaseta zimanê kurdî |malper=bianet.org |roja-gihiştinê=2024-10-24 |ziman=tr }}</ref> [[Wêne:Diyarbakır’da Kürtçe Eğitim Mitingi 04.jpg|thumb|Dîmenek ji mitînga daxwaza perwerdehiya zanînê kurdî ku li Amedê hatiye lidarxistin ku ji aliyê dewleta tirk ve tê astengkirin.]] Bi damezrandina komara tirk re li tevahiya Bakurê Kurdistanê perwerdehiya zimanê kurdî hatibûn qedexekirin. Li gel perwerdahiya bi zimanê tirkî li kolanên bajaran axaftina zimanê kurdî hatiye qedexekirin. [[Zimanê kurdî]], cil û berg, folklor û bikaranîna navên kurdî hatine qedexekirin û herêmên kurdan heta sala 1946an bi qanûnên leşkerî hatine birevebirin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Autonomy, sovereignty, and self-determination: the accommodation of conflicting rights |paşnav=Hannum |pêşnav=Hurst |weşanger=University of Pennsylvania Press |tarîx=1996 |isbn=978-0-8122-1572-4 |çap=Rev |cih=Philadelphia }}</ref> Peyva "kurd", "Kurdistan" an "kurdî" ji aliyê dewleta tirk ve hatibûn qedexekirin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Diasporas and Homeland Conflicts: A Comparative Perspective |paşnav=Baser |pêşnav=Dr Bahar |weşanger=Ashgate Publishing, Ltd. |tarîx=2015-03-28 |isbn=978-1-4724-2562-1 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=8MTVBgAAQBAJ }}</ref> Ev polîtîkaya asîmîlasyonê û qedexekirina zimanê kurdî di dîroka dewleta tirk de wekê polîtîkayeke dewletê hatiye meşandin ku hatibû payîn di hemî qadên jiyana civaka kurdan de were meşandin.<ref name=":2" /> Tîpên "x, w, q, î, û, ê" ku di alfabeya kurdî de têne dîtin û têne bikaranîn, ji sala 1928an vir ve ji aliyê dewleta tirk ve hatiye qedexekirin. Gelek kesên ku van peyvan bi kar anîne, li gorî benda 222 ê qanûna tirk a ku li dijî van tîpên kurdî ne hatin darizandin an jî cezayê girtîgehê li wan hatine birîn.<ref name=":2" /> ==== Damezrandina Komara Agiriyê ==== {{Gotara bingehîn|Komara Agiriyê}} Beriya damezrandina Komara Agiriyê li dijî politîkayên tirkkirina tirkan û dagirkirina Bakurê Kurdistanê çend serhildanên kurdan rû daye. Serhildana Agiriyê di navbera salên 1926 û 1930an de li derdora [[Çiyayê Agirî]] û li hinek deverên [[Rojavaya Kurdistanê]] qewimiye. Serhildana yekem di 16ê gulana sala 1926an de qewimiye. Serhildan bi alîkarî û yekbûna kurdên bakur û rojhilatê [[Kurdistan]]ê li dijî dagirkirina dewleta tirk pêk hatiye. Serhildan piştê ku Usiv Taso û bi qasî 1.000 siwarî ji sinorê Rojhilata Kurdistanê derbas bûne û hatine alîkariya [[Berxo Celalî]] mezin bûye. Serhildana duyem Îhsan Nûrî û “Zîlan Beg” tevî serokê eşîra Hesikê Îbrahîm Aga (Îbrahîm Hêsikê Têlî) ji sinorê Rojhilata Kurdistanê derbas dibin û dest bi serhildaneke nû kirine. Li hemberê serhildana duyem hêzên dewleta tirk têk diçin herêmeke berfireh dikeve destê kurdan. Li herêma rizgarkirî bi piştgiriya partiya Xoybunê Komara Agiriyê hatiye ragihandin. Komara Agiriyê bi serokatiya komîteya navendî ya partiya Xoybûnê, di 28ê çiriya pêşîn a sala 1927 an jî 1928an de di dema pêla serhildana kurdên Bakurê Kurdistanê de serxwebûna xwe ragihandiye.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Essays on the origins of Kurdish nationalism |weşanger=Mazda Publishers |tarîx=2003 |isbn=978-1-56859-142-1 |cih=Costa Mesa, Calif |paşnavê-edîtor=Walī |pêşnavê-edîtor=ʿAbbas |series=Kurdish studies series }}</ref><ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Crucial images in the presentation of a Kurdish national identity: heroes and patriots, traitors and foes |paşnav=Strohmeier |pêşnav=Martin |weşanger=Brill |tarîx=2003 |isbn=978-90-04-12584-1 |cih=Leiden Boston, MA |series=Social, economic, and political studies of the Middle East and Asia }}</ref><ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Kurdistan: crafting of national selves |paşnav=Houston |pêşnav=Christopher |weşanger=Indiana Univ. Press |tarîx=2008 |isbn=978-0-253-22050-9 |cih=Bloomington, Ind }}</ref> [[Îhsan Nûrî Paşa]] wekê berpirsê reveberiya leşkerî ya komarê û [[Îbrahîm Heskî|Îbrahîmî Heskî]] jî wek berpirsê hikûmeta sivîl hatine erkdar kirin. Di civîna yekem a [[Xoybûn]]ê de Îhsan Nûrî Paşa wek fermandarê leşkerî ya [[Serhildanên Agiriyê]] hatibû ragihandin û Îbrahîm Heskî dibe serokê rêveberiya sivîl.<ref name="Allsopp2014">{{Jêder-kitêb |sernav=The Kurds of Syria: political parties and identity in the Middle East |paşnav=Allsopp |pêşnav=Harriet |weşanger=Tauris |tarîx=2014 |isbn=978-1-78076-563-1 |cih=London |series=Library of modern Middle East studies }}</ref> Di cotmeha sala 1927an de, Kurd Ava an jî [[Kurdava]] ku gundekî nêzîkî [[Çiyayê Agirî]] ye wek paytexta demkî ya [[Kurdistan]]ê hatibû ragihandin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Kurdish national movement: its origins and development |paşnav=Jwaideh |pêşnav=Wadie |weşanger=Syracuse Univ. Press |tarîx=2009 |isbn=978-0-8156-3093-7 |çap=1. ed., [Nachdr.] |cih=Syracuse, New York |series=Contemporary issues in the Middle East }}</ref><ref>{{Jêder-kitêb |sernav=La construction de l'état national turc et le mouvement national kurde, 1918-1938 |paşnav=Sayan |pêşnav=Celal |weşanger=Presses universitaires du septentrion |tarîx=2002 |isbn=978-2-284-03546-6 |ziman=fr |url=https://books.google.com/books?id=Y1MtAQAAIAAJ&q=Kurdava+1930 }}</ref> Xoybûnê bang li hêzên mezin û [[Cemiyeta Miletan]] dike û ji kurdên din ên [[Başûrê Kurdistanê]] û [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] re peyam dişîne ku daxwaza hevkariya bi Komara Agiriyê re bikin. Lê ji ber zextên dewleta tirk ji aliyê [[Împeratoriya Brîtanî]] û [[Fransa]] ve çalakiyên endamên Xoybûnê hatine sinor kirin. Ji ber derfetên sinor kirî Komara Agiriyê piştê çar salan di şerê di navbera hêzên dewleta tirk û hêzên Komara Agiriyê de di îlona sala 1931ê de dawî li rêveberiya komarê hatiye.<ref name="Allsopp2014"/> ==== Komkujiya Geliyê Zîlan ==== {{Gotara bingehîn|Komkujiya Geliyê Zîlan}} [[Wêne:Zilanmassacre.jpg|thumb|Rojnameya ''Cumhuriyet'' piştî Komkujiya Geliyê Zîlan wiha dinivîse: "Paqijî despêkiriye, kesên di Geliyê Zîlan de bi temamî hatine tine kirin".]] [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Geliyê Zîlan]] yan jî Birîna Geliyê Zîlan komkujiyeke giran e ku ji aliyê hêzên dewleta tirk ve di meha tîrmeha sala 1930an de li dijî kurdan pêk hatiye. Komkujî ji aliyê artêşa tirk ve di bin fermandariya serleşkerê tirk Ferîk Salih Omurtak de ji aliyê mila 9em a artêşa tirk ve pêk hatiye.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Kürt sorunu |paşnav=Tan |pêşnav=Altan |weşanger=Timaş yayınları |tarîx=2011 |isbn=978-975-263-884-6 |çap=10. baskı |cih=İstanbul |series=Timaş yayınları Düşünce dizisi }}</ref><ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Barışamadık |paşnav=Selek |pêşnav=Pınar |weşanger=İthaki |tarîx=2004 |isbn=978-975-8725-95-3 |cih=İstanbul |url=https://www.worldcat.org/title/ocm57505724 |series=Tarih-toplum-kuram |oclc=ocm57505724 }}</ref> Ji bo ku di geliyê de komkujiyê pêk bînin berê komkujiyê ji 18 gundên li derdora Geliyê Zîlan nêzîkê 47.000 kes komê geliyê kirine.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Belge, tanık ve yaşayanlarıyla Ağrı direnişi, 1926-1930 |paşnav=Kalman |pêşnav=M. |weşanger=Pêrı̂ Yayınları |tarîx=1997 |isbn=978-975-8245-01-7 |çap=1. baskı |cih=Aksaray, İstanbul }}</ref> Tê texmîn kirin ku 47.000 kesên ku hatine kom kirin bi temamî hetine kuştin. Di dema komkujiyê nêzîkî 200 gund ji aliyê hêzên dewleta tirk ve hatine şewitandin. Rojnameya Berlîner ''Tageblatt'' a ku navenda rojnameyê li [[Almanya]]yê ye di hejmara xwe di 3 cotmeha sala 1930an de nivîsiye ku tirkan li herêma geliyê zîlanê 220 gund şewitandine û 1.500 jin û extiyar qetil kirine.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Ris |pêşnav=M. M. |paşnav2=Deitrich |pêşnav2=R. A. |paşnav3=Von Wartburg |pêşnav3=J. P. |tarîx=1975-10-15 |sernav=Inhibition of aldehyde reductase isoenzymes in human and rat brain |url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18 |kovar=Biochemical Pharmacology |cild=24 |hejmar=20 |rr=1865–1869 |doi=10.1016/0006-2952(75)90405-0 |issn=0006-2952 |pmid=18 }}</ref> Akademiya Zanistî ya Yekîtîya Sovyetê ragihandiye ku "li geliyên herêma geliyê zîlanê 1.550 kes hatin serjêkirin, li herêma [[Erdîş]]ê 200 gund hatin şewitandin, li herêma [[Panos]]ê gundek jî nemaye ku nehatiye şewitandin û wêran kirin."<ref name="Sovyetler Birliği Bilimler Akademisi1998">{{Jêder-kitêb |sernav=Yeni ve yakın çağda Kürt siyaset tarihi |paşnav=Sovyetler Birliği Bilimler Akademisi, Doğu Bilimler Enstitüsü ve Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Bilimler Akdemisi, Doğu Bilimler Enstitüsü Kürt Komisyonu |weşanger=Pêrî Yayınları |tarîx=1998 |isbn=978-975-8245-06-2 |çap=3. baskı |cih=İstanbul |paşnavê-edîtor=Celil |pêşnavê-edîtor=Celîle |paşnavê-edîtor2=Gasaratyan |pêşnavê-edîtor2=M. A. |paşnavê-edîtor3=Aras |pêşnavê-edîtor3=M. }}</ref> Li gorî çavkaniyan ji xeynî komkujiya mezin a di newala Geliyê Zîlan de li gundên derdora Geliyê Zîlan gelek jin û extiyar ji aliyê hêzên dewleta tirk ve hatine kuştin.<ref name="Sovyetler Birliği Bilimler Akademisi1998" /> ==== Komkujiya Dêrsimê ==== {{Gotara bingehîn|Komkujiya Dêrsimê}} [[Wêne:Turkish soldiers and local people of Dersim region.jpg|thumb|çep|Dîmenek di dema Komkujiya Dersimê de ku komeke sivîl ji aliyê leşkerên tirk ve hatine kom kirin.]] Komkujiya Dêrsimê rêzeke komkujiyan e ku bi navê Jenosîda Dêrsimê jî tê zanîn. Komkujiya Dersimê komkujiyeke li dijî sivîlan e ku aliyê artêşa tirk ve bi sê qonaxên komkujiyan li herêma [[Dêrsim (herêm)|Dêrsimê]] di navbera salên 1937 û 1938an de li dijî kurdan pêk hatiye.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Ayata |pêşnav=Bilgin |paşnav2=Hakyemez |pêşnav2=Serra |tarîx=2013-03-01 |sernav=The AKP’s engagement with Turkey’s past crimes: an analysis of PM Erdoğan’s “Dersim apology” |url=https://link.springer.com/article/10.1007/s10624-013-9304-3 |kovar=Dialectical Anthropology |ziman=en |cild=37 |hejmar=1 |rr=131–143 |doi=10.1007/s10624-013-9304-3 |issn=1573-0786 }}</ref><ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Dersim Across Borders: Political Transmittances Between the Kurdish-Turkish Province Tunceli and Europe |paşnav=Strasser |pêşnav=Sabine |weşanger=Palgrave Macmillan UK |tarîx=2016 |rr=143–163 |isbn=978-1-137-60126-1 |cih=London |ziman=en |paşnavê-edîtor=Nowicka |pêşnavê-edîtor=Magdalena |url=https://link.springer.com/chapter/10.1057/978-1-137-60126-1_7 |paşnav2=Akçınar |pêşnav2=Mustafa |paşnavê-edîtor2=Šerbedžija |pêşnavê-edîtor2=Vojin |doi=10.1057/978-1-137-60126-1_7 }}</ref> Piştî damezrandina [[Tirkiye|Komara Tirkiyê]] di sala 1923an de hinek eşîrên kurdan ji hinek aliyên "siyaseta kemalîst" a [[Atatürk]] nerazî dibin ku bi "îdeolojiya elîta siyasî ya nû ya bi rejima yekpartî ve girêdayî ye" hatibû binavkirin ku li hemberê hemî aliyan siyaseta tirkkirinê ferz dikir. Nerazîbûna eşîrên Dersimê li dijî [[politîkayên tirkkirinê]], rayedarên dewleta tirk aciz dike û li dijî Dêrsimê planên operasyon û qirkirinê têne kirin. Dewleta tirk ji bo ku hêza Dersimê bişkîne ji bo komkujiya yekem 25.000 leşker dişîne Bakurê Kurdistanê. Li gel hêza eşîrên Dêrsimê dewleta tirk biryar dide ku hêza xwe du qatan zêde bike. Rayedarên dewleta tirk di beriya komkujiya yekem de ji bo lihevhatinê gazî [[Seyîd Riza]] dikin. Dema ku Seyîd Riza ji bo lihevhatinê diçe [[Ezirgan]]ê dewleta tirk lê îxanet dike û wî li wir dîl digire û dibe [[Xarpêt (navçe)|Xarpêtê]]. Piştê girtina [[Seyîd Riza]] dewleta tirk Seyîd Riza û 6 an 10 hevalên wî di 15 û 18 mijdara sala 1937an li Xarpêtê bidarve dike. Piştê bidarve kirina Seyîd Riza komkujiya yekem despêdike. Komkujiya duyem di 2ê çileya sala 1938an de dest pê dike û heya 7ê tebaxa heman salê 8 mehe berdewam dike. Di temamî ya komkujiya sêyem de dîsa di heman mehê de di navbera 10 û 17ê tebaxa sala 1938an de operasyoneke ku 7 roj berdewam dike hatiye destpêkirin. Piştî operasyona 10 û 17ê tebaxê komkujiya li dijî sivîlan di 6ê îlonê de dest pê kiriye heya 23 îlonê (17 roj) berdewam kiriye.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.taraf.com.tr/ayse-hur/makale-1937-1938de-dersimde-neler-oldu.htm |sernav=1937-1938’de Dersim’de neler oldu?" Taraf Gazetesi |malper=web.archive.org |tarîx=2010-05-22 |roja-gihiştinê=2024-10-25 |roja-arşîvê=2010-05-22 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20100522181621/http://www.taraf.com.tr/ayse-hur/makale-1937-1938de-dersimde-neler-oldu.htm |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Di komkujiyan de kurdên sivîl bi balefirên şer hatine bombebaran kirin ku di raporeke serfermandariya giştî ya dewleta tirk de hatiye parvekirin de hatiye nivîsandin ku bombeyên bi giranî ya 50 kîloyan bi ser komên sivîl ên ku direvin ve avêtine. Yek ji rêberên kurd [[Nûrî Dêrsimî]] di daxuyaniyekê de diyar kiriye ku balafirên şer ên tirk di sala 1938an de bi gaza jehrî navçeyan bombebaran kiriye. Li gorî daxuyaniya antropologa kurd [[Dilşa Deniz]] hejmara kesên ku di komkujiyê hatine kuştin di navbera 46.000 û 63.000 kesan de hatiye diyar kirin.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Deniz |pêşnav=Dilşa |tarîx=2020-09-04 |sernav=Re-assessing the Genocide of Kurdish Alevis in Dersim, 1937-38 |url=https://digitalcommons.usf.edu/gsp/vol14/iss2/5/ |kovar=Genocide Studies and Prevention: An International Journal |cild=14 |hejmar=2 |doi=10.5038/1911-9933.14.2.1728</p> |issn=1911-0359 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://baskinoran.com/1938-dersim-bir-belge-de-nazimiye-nufus-mudurlugunden/ |sernav=1938 Dersim: Bir belge de Nazımiye Nüfus Müdürlüğü’nden! |malper=Baskın Oran |tarîx=2014-08-28 |roja-gihiştinê=2024-10-25 |ziman=tr-TR }}</ref> Dîroknas [[Annika Törne]] hejmara kuştiyên di ku qetlîaman de hatine kuştin di navbera 32.000 û 70.000 de ye diyar kiriye ku [[Nicole Watts]] wekî çavkanî destnîşan kiriye. ==== Komkujiya Qilabanê ==== {{Gotara bingehîn|Komkujiya Qilabanê}} [[Wêne:Komkujiya roboskî.jpg|thumb|çep|Dîmenek ji Komkujiya Qilabanê.]] [[Komkujiya Qilabanê 2011|Komkujiya Qilabanê]] an jî Komkujiya Robozkê komkujiyeke ku di 28ê kanûna sala 2011an de li gundê Robozkê ya bi ser navçeya [[Qilaban]]ê li dijî kolberên kurd pêk hatiye. Komkujî piştî ku di heman demê de civîna Lijneya Ewlekariya Neteweyî ya Tirkiyeyê (MGK) lihev hatine civandin ji aliyê dewleta tirk ve bi balafirên şer pêk hatiye.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.economist.com/node/21556616 |sernav=The Kurds and Turkey: Massacre at Uludere {{!}} The Economist |malper=web.archive.org |tarîx=2012-08-05 |roja-gihiştinê=2024-11-02 |roja-arşîvê=2012-08-05 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20120805112123/http://www.economist.com/node/21556616 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=http://www.ekurd.net/mismas/articles/misc2012/5/turkey3931.htm |sernav=US Defense: "No comment about intelligence in Roboski massacre", Turkey denies report on U.S. help |malper=web.archive.org |tarîx=2012-05-28 |roja-gihiştinê=2024-11-02 |roja-arşîvê=2012-05-28 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20120528140212/http://www.ekurd.net/mismas/articles/misc2012/5/turkey3931.htm |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Di komkujiyê de 34 kurd bi bombebarana balafirên şer ji aliyê dewleta tirk ve hatine kuştin.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.theguardian.com/world/2011/dec/29/turkish-air-strikes-iraq-border |sernav=Turkish air strikes kill dozens of villagers near Iraq border {{!}} World news {{!}} The Guardian |malper=web.archive.org |tarîx=2013-10-01 |roja-gihiştinê=2024-11-02 |roja-arşîvê=2013-10-01 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20131001092428/http://www.theguardian.com/world/2011/dec/29/turkish-air-strikes-iraq-border |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=http://www.todayszaman.com/news-268332-concerns-raised-about-obscuring-evidence-in-uludere-killings.html |sernav=Concerns raised about obscuring evidence in Uludere killings - Today's Zaman, your gateway to Turkish daily news |malper=web.archive.org |tarîx=2013-12-21 |roja-gihiştinê=2024-11-02 |roja-arşîvê=2013-12-21 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20131221014048/http://www.todayszaman.com/news-268332-concerns-raised-about-obscuring-evidence-in-uludere-killings.html |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> Serdozgeriya Komarê ya Amedê di derbarê lêpirsîna komkujiyê de di hezîrana sala 2013an de di derbarê komkujiyê de biryara ne şopandinê daye û dosyayên di derbarê komkujiyê de ji Dozgeriya Leşkerî ya Serfermandariya Giştî re şandiye.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.radikal.com.tr/turkiye/uludere_dosyasi_askeri_savcilikta-1137176 |sernav=Serdozgeriya Komarê ya Qilabanê biryara neşopandinê da - Radikal |malper=web.archive.org |tarîx=2015-09-24 |roja-gihiştinê=2024-11-02 |roja-arşîvê=2015-09-24 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20150924144622/http://www.radikal.com.tr/turkiye/uludere_dosyasi_askeri_savcilikta-1137176 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Serdozgeriya Leşkerî ya Serfermandariya Giştî di biryara xwe ya bi hincet a di 7ê çileya sala 2013an de wiha gotiye: "Hem gumanbar û hem jî personelên din ên leşkerî ku di bûyerê de wezîfedar bûne di çarçoveya biryarên TBMMê û Lijneya Wezîran de di çarçoveya bikar anîna fermanên qanûnê de erkên ku ji wan re hatine dayîn bi cih anîne" û biryara ne şopandina komkujiyê daye.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.baskahaber.org/2014/01/iste-genelkurmay-baskanlg-askeri.html?m=1 |sernav=Dozgeriya Leşkerî ya Serfermandariya Giştî ya Qilabanê ve hat dayîn |malper=web.archive.org |tarîx=2018-09-01 |roja-gihiştinê=2024-11-02 |roja-arşîvê=2018-09-01 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20180901145716/http://www.baskahaber.org/2014/01/iste-genelkurmay-baskanlg-askeri.html?m=1 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> === Nakokiyên salên dawî û hewlên çareseriya pirsgirêka kurd === Şer û pêvçûn ên berdewam ên li Bakurê Kurdistan bi şerên gerîlayî ku ji aliyê gerîlayên girêdayî [[Partiya Karkerên Kurdistanê]] ku ji 15ê tebaxa sala 1984an vir ve hatiye despêkirin heya roja îro bê navber berdewam kiriye. [[Şerê gerîlayî]] bi çalakiya yekem ê ku ji aliyê yekem fermandarê hêzên gerîlayan [[Mahsum Korkmaz|Mahsun Korkmaz]] (Egît) di 15ê tebaxa sala 1984an de ku li dijî hêzên dewleta tirk pêk hatiye destpêkiriye.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Kurds and the Future of Turkey |paşnav=Gunter |pêşnav=Michael M. |weşanger=Palgrave Macmillan |tarîx=1997-05-15 |isbn=978-0-312-17265-7 |ziman=en |url=https://books.google.nl/books?id=dWmd8IS06FgC&pg=PA35&lpg=PA35&dq=Mahsum+Korkmaz+PKK+commander&source=bl&ots=UBXL7izm5a&sig=BwWPl0z0FW1beZSQP5ZjEkzjbLs&hl=nl&ei=iEuTTeCHHoKDOuHq5VA&sa=X&oi=book_result&ct=result }}</ref> Şerê di navbera gerîlayên kurd û hêzên artêşa tirk heya niha bi qonax û awayên cihêreng di nav sinorên Bakurê Kurdistan û [[Başûrê Kurdistanê]] berdewam kiriye. Ji sala 1984an vir ve ji xeynî hinek serdemên ku ji bo çareseriya înkara mafên kurdan li Bakurê Kurdistanê ku di navbera rayedarên dewleta tirk û partiyên siyasî yên Bakurê Kurdistanê de diyalog hatine despêkirin ku di van qonaxan de şer rawestiye, heya roja îro bê navber berdewam kiriye. Ji bo çareseriya pirsgirêka [[kurd]] di navbera rayedarên dewletê û aliyên partiyên siyasî yên Bakurê Kurdistanê gelek caran diyalog û pêvajoyên çareseriyê hatiye despêkirin. Pêvajoya çareseriyê ya ku bi gelek aliyan re hevdîtin hatibû pêk anîn di sala 2015an de pêk hatiye.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.cnnturk.com/2013/guncel/04/03/iste.63.isimden.olusan.akil.insanlar.listesi/702744.0/ |sernav=İşte 63 isimden oluşan akil insanlar listesi... - CNN TÜRK |malper=web.archive.org |tarîx=2015-02-20 |roja-gihiştinê=2024-10-25 |roja-arşîvê=2015-02-20 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20150220194507/http://www.cnnturk.com/2013/guncel/04/03/iste.63.isimden.olusan.akil.insanlar.listesi/702744.0/ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Pêvajoya çareseriyê ya pirsgirêka kurd ku di sala 2015an piştê hilbijartina gelemperî ya sala 2015an de bi hinek alozîyên bi guman, ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyip Erdoan]] ve hatiye bidawî kirin. Piştê bidawî kirina pêvajoya çareseriyê gelek siyasetmedarên [[kurd]] ku di nav wan de hevserokên [[Partiya Demokratîk a Gelan|Partîya Demokratîk a Gelan]] [[Selahattin Demirtaş]] û [[Figen Yüksekdağ]] hatine girtin<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.zeit.de/zustimmung?url=https://www.zeit.de/politik/ausland/2016-11/tuerkei-hdp-selahattin-demirta-figen-yueksekda-kurden |sernav=ZEIT ONLINE {{!}} Lesen Sie zeit.de mit Werbung oder im PUR-Abo. Sie haben die Wahl. |malper=web.archive.org |tarîx=2023-03-05 |roja-gihiştinê=2024-10-25 |roja-arşîvê=2023-03-05 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20230305110713/https://www.zeit.de/zustimmung?url=https://www.zeit.de/politik/ausland/2016-11/tuerkei-hdp-selahattin-demirta-figen-yueksekda-kurden |rewşa-urlyê=mirî }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.dw.com/de/t%C3%BCrkische-polizei-nimmt-f%C3%BChrende-kurden-politiker-fest/a-36094949 |sernav=Führende Kurden-Politiker festgenommen – DW – 04.11.2016 |malper=dw.com |roja-gihiştinê=2024-10-25 |ziman=de }}</ref> ku heya niha di girtîgehê de ne. Di sala 2016an de li seranserê Bakurê Kurdistanê û li deverên din ên Tirkiyê gelek saziyên zimanî û çandî ji aliyê dewleta tirk ve hatine girtin. Di nav saziyan de ji xeynî saziyên çandî gelek saziyên medyayê ku di nav wan de gelek qenalên televîzyon û radyoyên kurdan hebûn hatine girtin. Yek ji van saziyên zimanî ku hatibû girtin [[Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê]] bû ku bi salan lêkolînên çandî û zimanî meşandibû.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.evrensel.net/haber/302058/istanbul-kurt-enstitusu-kapatildi |sernav=Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê hat girtin |malper=Evrensel |tarîx=2016 }}</ref> == Polîtîka == === Yekem partiyên siyasî === Piştî damezrandina [[Partiya Karkerên Kurdistanê|Partiya Karkeren Kurdistanê]] ku bi damezrandina xwe re derbasê têkoşîna çekdarî bûye, yekem partiya siyasî yê li Bakurê Kurdistanê ku di qada sîvîl de dest bi sîyasetê kiriye [[Partiya Kedê ya Gel]] e ku di navbera salên 1990an û 1993an de li Bakurê Kurdistanê û li Tirkiyeyê siyaset kiriye.<ref name=":4">{{Jêder-malper |url=http://gazetearsivi.milliyet.com.tr/Ara.aspx?&ilkTar=01.01.1990&sonTar=30.06.1990&ekYayin=&drpSayfaNo=&araKelime=Halk%C4%B1n%20Emek%20Partisi&gelismisKelimeAynen=&gelismisKelimeHerhangi=&gelismisKelimeYakin=&gelismisKelimeHaric=&Siralama=RANK%20DESC&SayfaAdet=20&isAdv=true |sernav=Halkın Emek Partisi - MİLLİYET GAZETE ARŞİVİ |malper=web.archive.org |tarîx=2015-02-04 |roja-gihiştinê=2024-10-29 |roja-arşîvê=2015-02-04 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20150204175425/http://gazetearsivi.milliyet.com.tr/Ara.aspx?&ilkTar=01.01.1990&sonTar=30.06.1990&ekYayin=&drpSayfaNo=&araKelime=Halk%C4%B1n%20Emek%20Partisi&gelismisKelimeAynen=&gelismisKelimeHerhangi=&gelismisKelimeYakin=&gelismisKelimeHaric=&Siralama=RANK%20DESC&SayfaAdet=20&isAdv=true |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Partiya Kedê ya Gel di 7ê hezîrana sala 1990an de ji aliyê hinek endamên Partiya Sosyal Demokrata a Gel (SHP) ya berê ku nav wan de 10 parlamenterên îstifakirî Abdullah Baştürk, Ahmet Turk, Cüneyt Canver, Kenan Sönmez, Salih Sümer, İsmail Hakkı Önal, Mehmet Ali Eren, Arif Sağ, İbrahim Ekmen Aksoy hebû hatiye damezrandin.<ref name=":4" /> Parlamenterên [[Partiya Sosyal Demokrat a Gel]] ji ber ku hinek parlamenterên kurd û parlamenterên partiyê ku di cotmeha sala 1989an de li Parîsê beşdarî konferansa bi navê “Nasnameya Neteweyî ya Kurd û Mafên Mirovan” bûne di meha mijdara heman salê de ji partiyê hatibûn avêtin. Partiya Demokrasiya Gel di 11ê gulana sala 1994an de hatiye damezrandin. Partî di hilbijartinên giştî ya Bakurê Kurdistanê û Tirkiyê yên sala 1995an de milyonek û 171 hezar û 623 deng gel standiye. Di hilbijartinên giştî ya sala 1999an de 1 milyon û 482 hezar û 196 deng û di hilbijartinên herêmî yên li Bakurê Kurdistanê û Tirkiyê ku sala 1999an de hatiye lidarxistin li Bakurê Kurdistanê 37 şaredarî bi dest xistiye.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.gundem-online.com/haber.asp?haberid=53180 |sernav=Dadgeha Mafê Mirovan Doza HADEPê pejirand |malper=web.archive.org |tarîx=2009-04-08 |roja-gihiştinê=2024-10-29 |roja-arşîvê=2009-04-08 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20090408220507/http://www.gundem-online.com/haber.asp?haberid=53180 |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> Partiya Demokrasiya Gel di 13ê adara 2003an de ji aliyê Dadgeha Destûra Bingehîn a Komara Tirk ve bi hinceta "navenda çalakiyên derqanûnî" hatiye girtin. Serokê partîyê Murat Bozlak 46 siyasetmedarên kurd 5 sal bi qedexekirin siyasetê ji bo wan hatiye biryardayîn.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=68927 |sernav=Radikal-çevrimiçi / Türkiye / HADEP kapatıldı |malper=web.archive.org |tarîx=2015-04-17 |roja-gihiştinê=2024-10-29 |roja-arşîvê=2015-04-17 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20150417143630/http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=68927 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Heya niha li Bakurê Kurdistanê gelek partiyên siyasî yên kurd ji aliyê dewleta tirk ve hatine girtin û siyasetmedarên kurd bi dehan sal hatine zindanî kirin. Ji sala 1993an vir ve bi rêze ve [[Partiya Kedê ya Gel]], [[Partiya Demokrasiyê]], [[Partiya Demokrasiya Gel]] û [[Partiya Civaka Demokratîk]] ji aliyê dewleta tirk ve hatine girtin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.voaturkce.com/a/hepten-hdpye-kapatilan-kurt-partileri/5820797.html |sernav=Ji HEP’ê heta HDP’ê Partiyên Kurdan girtin |malper=VOA Türkçe |tarîx=2021-03-20 |roja-gihiştinê=2024-10-29 |ziman=tr }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://medyascope.tv/2023/10/12/kurt-siyasi-partileri-1991den-bugune-11-parti-kuruldu-5-partiyi-aym-kapatti-yesil-sol-parti-yonunu-ariyor/ |sernav=Ji sala 1991ê û vir ve 11 partî hatin avakirin, 5 partî ji aliyê dewleta tirk ve hatine girtin. |malper=Medyascope |tarîx=2023-10-12 |roja-gihiştinê=2024-11-04 |ziman=tr |paşnav=Bayır |pêşnav=Berfin }}</ref> === Hilbijartinên giştî yên sala 2015 === {{Multiple image | align = right | direction = vertical | header = | width = 250 | image1 = Yüksekdağ and Demirtaş.jpg | alt1 = | caption1 = Di dema hilbijartina sala 2015an de hevserokên HDPê Selahattin Demirtaş û Figen Yüksekdağ. | image2 = Parliament of Turkey June 2015.svg | alt2 = | caption2 = Rengê mor (binevşî) kursiyên HDPê li meclisê nîşan dide ku di hilbijartina sala 2015an de 80 parlamenter wergirtibû. }} Heya hilbijartina sala 2015an de siyasetmedarên kurd ji ber rêjeya ji %10 heya sala 2015an bi awayeke serbixwe beşdarî hilbijartinan bûne. Di hilbijartina giştî ya sala 2015an ji aliyê siyasetmedarên kurd ve biryar hatiye dayîn ku wekê berbijarê partiyeke siyasî beşdarê hilbijartinan bibin<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.radikal.com.tr/politika/hdp_secimlere_parti_olarak_girecek-1271729 |sernav=Demirtaş: HDP seçimlere parti olarak girecek - Politika Haberleri - Radikal |malper=web.archive.org |tarîx=2015-08-31 |roja-gihiştinê=2024-10-29 |roja-arşîvê=2015-08-31 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20150831134726/http://www.radikal.com.tr/politika/hdp_secimlere_parti_olarak_girecek-1271729 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> û di hilbijartina giştî de bi [[Partiya Demokratîk a Gelan|Partiya Demokratik a Gelan]] (HDP) beşdarî hilbijartinan bûne. Di heman hilbijartinê de bi hevserokatiya [[Selahattin Demirtaş]] û [[Figen Yüksekdağ]] Partiya Demokratik a Gelan serkevtineke dîrokî bidest xistiye ku ji %13 dengê giştî yên li seranserê Bakurê Kurdistanê û Tirkiye yê werdigire.<ref name=":5">{{Jêder-malper |url=https://www.bbc.com/turkce/articles/c99vv5927g9o |sernav=Hilbijartinên 7ê hezîranê: Li Tirkiyeyê di serdema beriya hilbijartinên 1ê mijdara sala 2015an û piştî wê de çi qewimî? |malper=BBC News Türkçe |tarîx=2024-09-16 |roja-gihiştinê=2024-10-29 |ziman=tr }}</ref> Partiya Demokratik a Gelan di hilbijartinê de ji Bakurê Kurdistanê û ji deverên din ên Tirkiyê 80 parlamenter werdigire û dibe sêyem partiya herî mezinê meclîsê.<ref name=":5" /> Ji ber ku di vê hilbijartinê de serokkomarê hikûmetê Recep Tayyip Erdogan bi tenê nabe desthilatdar encamên hilbijartinê qebûl nake û ji bo ku hilbijartin bê dubare kirin hikûmetê bi partiyên din re ava nekir. Piştî damezrandina hikûmeteke demkî ku ji aliyê meclîsa ve hatibû avakirin hilbijartin careke din dîsa di meha mijdara heman salê de hatiye lidarxistin. Di hilbijartina dubare de Partiya Demokratik a Gelan bi rêjeya %10,76 dengên giştî wergirtiye.<ref name=":5" /> Piştê hilbijartinên giştî yên ku di sala 2015an de hatine lidarxistin zextên dewleta tirk li ser siyasetmedarên kurd û li dijî kurdan zêdetir dibe heya ku gelek parlamenterên kurd ji aliyê dewleta tirk ve hatine girtin berdewam kiriye. Tê texmîn kirin ku nêzîkî 10 hezar kurd ji ber nêrînên xwe yên siyasî ji aliyê dewleta tirk ve hatine girtin. === Girtina siyasetmedarên kurd 2015–2019 === Di sala 2016an de ji bo ku siyasetmedarên kurd bêne girtin, girtina siyasetmedarên kurd ji aliyê Recep Tayyip Erdoğan ve bi caran hatiye rojevê û bi caran bangawazî li partiyên opozisyonê kiriye ji bo ku parlamenterên kurd bêne girtin li meclisê dengên xwe bidin. Piştre bi pejirandina [[Partiya Gel a Komarî]] ku di wê demê de [[Kemal Kılıçdaroğlu]] serokê partîyê bû parêzbendî ya (qanûneke taybet e ku tenê ji bo siyasetmedarên hilbijartî derbasdar e) siyasetmedarên kurd hatine rakirin. Piştî rakirina parêzbendiyên siyasetmedarên kurd ji 4ê mijdara 2016an ve gelek parlamenterên HDPê ku di nav wan de hevserokên giştî yên HDPê Selahattîn Demîrtaş û Fîgen Yuksekdag jî hene hatine girtin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-52932483 |sernav=Di vê pêvajoyê de ji rakirina parêzbendiyan heta kêmkirina kursiyên parlamentoyê çi qewimî? |malper=BBC News Türkçe |tarîx=2020-06-05 |roja-gihiştinê=2024-10-29 |ziman=tr }}</ref> Li gorî rapora ku Partîya Demokratîk a Gelan ji bo Hefteya Mafên Mirovan amade kiriye, ji sala 2015an heya sala 2019an di serdegirtinên li dijî partiyê û pêkhateyên partiyê de 15 hezar û 530 kes hatine binçavkirin. Di nav kesên binçavkirî de 750 ji wan endam û rêveberên Partiya Demokratik a Gelan bi giştî 6 hezar kes hatine girtin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.evrensel.net/haber/392848/hdpden-hak-ihlalleri-raporu-15-bin-kisi-gozaltina-alindi-6-bin-kisi-tutuklandi |sernav=Rapora binpêkirina mafan a HDPê: 15 hezar kes hatine binçavkirin, 6 hezar kes hatine girtin. |malper=Evrensel }}</ref> === Desteserkirina şaredariyên bajaran 2016–2020 === Tayînkirina qeyûman rêbazeke desteserkirina şaredariyên Bakurê Kurdistanê ye ku ji aliyê dewleta tirk ve tê bikaranîn.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.gazeteduvar.com.tr/gundem/2019/08/19/diyarbakir-mardin-ve-vana-kayyim-atandi/ |sernav=Li Amed, Mêrdîn û Wanê qeyûm hatin avêtin. |malper=web.archive.org |tarîx=2019-08-19 |roja-gihiştinê=2024-11-05 |roja-arşîvê=2019-08-19 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20190819165322/https://www.gazeteduvar.com.tr/gundem/2019/08/19/diyarbakir-mardin-ve-vana-kayyim-atandi/ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Desteserkirina şarederiyên bajarên Bakurê Kurdistanê yekem car di sala 2016an de bi desteserkirina 24 şaredariyên bajar û navçeyên kurd pêk hatiye.<ref>{{Jêder-nûçe |sernav=Li 28 şaredariyan qeyûm hatin tayînkirin |url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-37332272 |roja-gihiştinê=2024-11-05 |xebat=BBC News Türkçe |ziman=tr }}</ref> Di 19ê tebaxa sala 2019an de jî di saetên serê sibê de ji aliyê rayedarên dewleta tirk ve şaredarê [[Şaredariya Bajarê Mezin a Amedê]] [[Adnan Selçuk Mızraklı]], şaredarê [[Şaredariya Bajarê Mezin ê Mêrdînê]] [[Ahmet Türk]] û şaredara [[Şaredariya Bajarê Mezin a Wanê]] [[Bedia Özgokçe Ertan|Bedîa Ozgokçe Ertan]] ji ser karên wan hatine avêtin. Piştî jikaravêtina şaredarên kurd bi awayeke bilez li cihê wan rayedarên dewleta tirk hatine bicih kirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.birgun.net/haber/hdp-li-dort-belediyeye-kayyum-atandi-292774 |sernav=Li 4 şaredariyên HDPê qeyûm hatin tayînkirin |malper=web.archive.org |tarîx=2020-03-26 |roja-gihiştinê=2024-11-05 |roja-arşîvê=2020-03-26 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20200326221730/https://www.birgun.net/haber/hdp-li-dort-belediyeye-kayyum-atandi-292774 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Desteserkirin şaredariyan a sala 2020an ji 23ê adara sala 2020an despêdike ku şaredariyên [[Partiya Demokratîk a Gelan]], li 3 bajarên mezin, 2 bajar, 29 navçe û li 3 bajarokan şaredarên kurd ji ser karên wan hatine avêtin. Bikaranîna qeyûman bi gelemperî çend meh piştê hilbijartinan pêk tên. Di pêvajoya desteserkirin şaredariyan de piştê ku şaredarên kurd ji ser karên wan hatine avêtin li cihê wan hemiyan rayedarên tirk hatine bicihkirin û gelek ji wan ji aliyê dewleta tirk ve hatine girtin. Tayînkirina qeyûman yek ji awayên desteserkirin a şaredariyan û girtina siyasetmedarên kurd e ku ji aliyê serokkomarê dewleta tirk [[Recep Tayyip Erdoğan]] ve tê bikaranîn. == Ziman == [[Wêne:Kurdish languages map.svg|thumb|Belavbûna zimanê kurdî li seranserê [[Kurdistan]]ê, li [[Anatolya Navîn]] û li [[Xoresan]]ê.]] Zaravayê herî berfirehê [[zimanê kurdî]] [[kurmancî]] ye ku li seranserê Bakurê Kurdistanê ji aliyê kurdan ve tê axavtin. Li gel zaravaya kurmancî ya kurdî li hinek deverên Bakurê Kurdistanê zaravaya [[zazakî]] ya kurdî jî ji aliyê kurdan ve tê axavtin. Ji xeynî Bakurê Kurdistanê zimanê kurdî li herêmeke berfirehê deşta [[Anatolyaya Navîn]] ji aliyê [[Kurdên Anatolya Navîn]] ve tê axaftin. Zimanê kurdî zimanekî ji malabata hind û ewropî ye ku ji komeke zimanên kurdî pêk tê. Kurdî yek ji zimanên [[Rojhilata Navîn]] û [[Rojavayê Asyayê]] ye ku li herêmeke berfireh tê axavtin. Li Bakurê Kurdistanê zimanê kurdî bi Alfabeya Hawarê tê nivîsandin ku Alfabeya Hawarê bi yekem hejmara kovara Hawar di 15ê gulana 1932an de dest bi weşanê kiriye ku heta 15ê tebaxa sala 1943an 57 hejmar hatiye weşandin. Alfabeya Hawarê ji aliyê nivîskar û demaziranêrê kovarê [[Mîr Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin. === Polîtîkayên asîmîlasyonê === Bi avakirina dewleta tirk re zimanê kurdî ji aliyê dewleta tirk ve hatiye qedexekirin û xebatên zimanê kurdî hatine astengkirin. Bi caran hişyariyên trafîkê ku aliyê şaredariyan ve bi kurdî hatine nivîsandin ji aliyê rayedarên dewleta tirk ve hatine jêbirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.evrensel.net/haber/524552/kurtce-yazilar-bakanlik-talimatiyla-siliniyormus |sernav=Nivîsên bi kurdî bi talîmatên wezaretê hatine jêbirin. |malper=Evrensel }}</ref> Bi caran sazî û dibistanên taybet ên ku bi zimanê kurdî perwerdahî dane zarokan ji aliyê dewleta tirk ve hatine girtin. Hemî saziyên medyayê ku bi zimanê kurdî weşan kirine hatine girtin û gelek rojnamevanên ku di saziyan de xebitîn e hatine girtin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://artigercek.com/guncel/khk-ile-kapatilan-kurtce-gazete-welat-internet-uzerinden-yayina-basladi-144935h |sernav=Rojnameya Kurdî ya girtî Welat dest bi weşanê kir |malper=Artı Gerçek |tarîx=2020-11-27 |roja-gihiştinê=2024-10-30 |ziman=tr }}</ref> == Demografî == Nifûsa herî zêde yê [[Kurdistan]]ê li seranserê Bakurê Kurdistanê dijîn. Li hemberê hemî zextên koçberiyê ya valakirina gundan û guhertinên demografîk ku bi sedsalan e berdewam dike tê texmîn kirin ku li Bakurê Kurdistanê di navbera 20 û 25 milyon [[kurd]] dijîn. Heya niha bi awayeke zelal hêjmara kurdan li Bakurê Kurdistanê û deverên din ên Tirkiyê ji aliyê rayedarên tirk ve nehatiye eşkerekirin û nifûsa rastîn a kurdan her dem hatiye veşartin. Ji xeynî nifûsa heyî ya li Bakurê Kurdistanê hêjmareke zêde yê ku nêzîkî 10 milyon kurd tê texmîn kirin di dîrokên cihêreng de koçê bajarên din ên Tirkiyeyê bûne. Tevahiya nifûsa Bakurê Kurdistanê nêzîkî 30 milyon kes tê texmîn kirin. Nifûsa herî zêde yê li derveyî Bakurê Kurdistanê koçê bajarê [[Stembol]]ê bûne ku nifûsa wan di navbera 3 û 4 milyon kes de hatiye texmîn kirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://rlp.hds.harvard.edu/faq/kurds-turkey |sernav=Kurds in Turkey {{!}} Religious Literacy Project |malper=web.archive.org |tarîx=2019-04-22 |roja-gihiştinê=2024-10-31 |roja-arşîvê=2019-04-22 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20190422214227/https://rlp.hds.harvard.edu/faq/kurds-turkey |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> == Binpêkirinên mafên mirovan == Ji sala 1990an vir ve li Bakurê Kurdistanê gelek caran li dijî zarokan û girtiyên siyasî yên kurd di pêvajoyên binçavkirinê de ji aliyê hêzên dewleta tirk ve rastî xirabkarî, îşkence û binpêkirinên giran ên mafên mirovan hatine. Di dîrokên cihêreng de gelek zarokên kurd û kesên sivîl an jî siyasetmedarên kurd ji aliyê hêzên dewletê ve rastî îşkence û muameleya xirab hatine. Zarok rasterast bûne hedefa leşker û polîsên dewleta tirk ku hinek ji wan di encama êrişan de jiyana xwe jidest dane.<ref name=":7">{{Jêder-malper |url=https://www.evrensel.net/haber/4345/bu-ulkede-cocuklar-olduruluyor |sernav=Li welatê zarok têne kuştin. |malper=Evrensel |roja-gihiştinê=2024-10-11 }}</ref> Zarokên kurd ku kuştina wan ketine rojevê [[Kuştina Oxir Kaymaz|Uğur Kaymaz]], [[Kuştina Ceylan Önkol 2009|Ceylan Önkol]] û [[Kuştina Cemîle Çağırga 2015|Cemile Çağırga]] ye ku di dîrokên cihêreng de ji polês û leşkerên tirk ve hatine kuştin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.bbc.com/turkce/haberler/2015/09/150913_cizre_cemileninolumu_hatice_kamer |sernav=Dayika Cemîle Çagirga: 'Ew şevê bi cenazeyê keça min di hembêza min de bû, razam'' |malper=BBC News Türkçe |tarîx=2015-09-13 |roja-gihiştinê=2024-11-10 |ziman=tr}}</ref> Li gorî daneyên heyî di navbera salên 1992 û 2022an de li Bakurê Kurdistanê herî kêm 350 zarokên kurd ji aliyê hêzên dewleta tirk ve hatine kuştin.<ref name=":7" /> Di serdemên dawî de binpêkirinên mafên mirovan ji sala 2015an vir bi awayeke berbiçav her ku çûye zêde bûye. Ji ber ku guh nedaye hişyariya rawestandina polêsên tirk di sala 2016an de li Bakurê Kurdistanê 5 zarok ji aliyê hêzên dewletê ve hatine kuştin.<ref name=":6">{{Jêder-malper |url=https://ihddiyarbakir.org/tr/cat/rapor?p=2&Meta=%7BKategoriId:14528%7D |sernav=Raporên binpêkirina mafên mirovan |malper=ihddiyarbakir.org |roja-gihiştinê=2024-11-10 |ziman=tr |paşnav=Vertex }}</ref> Dîsa di heman salê de di dema şerê çekdarî de 22 zarok ji aliyê hêzên dewleta tirk ve hatine kuştin. Dîsa ji ber bikaranîna çekan 12 zarok birîndar bûn an jî bi awayeke mayîn de şopên birînan li ser laşê wan mane.<ref name=":6" /> Di sala 2016an de bi ji ber xwepêşandanên civakî di serdegirtina malan de 40 zarok hatine binçavkirin û hatine girtin. Îşkence û muameleya xerab a li dijî zarokên ku di demên qedexeyên derketina derve de hatin binçavkirin, hatine dîtin.<ref name=":6" /> Di dema binçavkirinê de herî kêm 6 zarok rastî îşkenceyê hatine û herî kêm 6 zarokên din jî li derve û li kolanan rastî tundûtîjiya hêzên dewleta tirk hatine.<ref name=":6" /> == Çand == === Muzîk === Bakurê Kurdistanê çavkaniya çanda muzîka kevneşopî ya [[dengbêjî]] ye. Dengbejên navdar ên kurd [[Şakiro]], [[Reso]] û [[Huseynê Mûşî|Huseyno]] ji Bakurê Kurdistanê ne. Di navbera salên 1982 û 1991ê gotin û tomarkirina muzika kurdî ji aliyê dewleta tirk ve hatiye qedexekirin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Shoot the singer! music censorship today |weşanger=Zed Books |tarîx=2004 |isbn=978-1-84277-505-9 |cih=London |paşnavê-edîtor=Korpe |pêşnavê-edîtor=Marie }}</ref> Ji ber zextên li ser zimanê kurdî û zindanî kirina wan hunermendên kurd neçar dimînin ku koçê welatên ewropî bin. Hunermendên kurd ên navdar ên wekê [[Şivan Perwer]], [[Hozan Kawa|Kawa]], [[Dîno]], [[Diyar]] û gelek hunermend û stranbêjên kurd heya roja îro ji ber ihtîmala girtin û zindanî kirina wan nikarin vegerin Bakurê Kurdistanê. Muzîka kurdî ya kevneşopî ji aliyê çandî ve ji muzîka erebî, farisî û tirkî cuda ye û helbestên muzîka kurdî bi piranî ji aliyê kesên anonîm (nenas) ve hatine nivîsandin. [[Muzîka kurdî]] di warê tematîk de karakterek melankolîk û elejîk bû lê bi demê re melodiyên dilgeş û şad hatine afirandin. Folklora Kurdî ji sê cureyên wekê dengbêj, hozan û ji stranbêjên gelêrî pêk tên. === Wêje === Hinek çavkanî [[Eliyê Herîrî|Elî Herîrî]] (1425–1495) wekê yekem helbestvanê navdar ku bi kurdî nivîsiye dibînin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.institutkurde.org/en/language/ |sernav=The Kurdish Language and Literature |malper=Institutkurde.org |roja-gihiştinê=2024-10-31 |ziman=en }}</ref> Wêjevanên navdar ên din ên ji Bakurê Kurdistanê [[Şerefxanê Bidlîsî]] ye ku nivîskarê [[Şerefname]]yê ye û [[Ehmedê Xanî]] ye ku destana netewî ya kurdî ''[[Mem û Zîn]]'' nivîsandiye.<ref>{{Jêder-malper |url=https://ifkurds.de/en/publications/item/66-mem-u-z%C3%AEn-%E2%80%93-a-classical-17th-century-epic.html |sernav=Mem u Zîn – A Classic Kurdish Epic from the 17th-Century |malper=ifkurds.de |roja-gihiştinê=2024-10-31 |ziman=en-gb }}</ref> Wêjevanên kurd [[Ebdulsemedê Babek]] di sedsala 10an de, Elî Herîrî di sedsala 11an de jiyan kirine û wêjevanên din jî di navbera sedsalên 15an û 17an de jiyan kirine û bi zaravayê kurmancî nivîsandine. Di vê serdemê de navenda wêjeya kurdan [[Mîrektiya Botan]]ê û paytexta mîrektiyê navçeya [[Cizîr]]ê bû.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Kürt edebiyatına giriş |paşnav=Uzun |pêşnav=Mehmed |weşanger=İthaki |tarîx=2015 |isbn=978-975-273-251-3 |çap=9. baskı |cih=İstanbul |paşnav2=Blau |pêşnav2=Joyce |series=İthaki yayınları }}</ref> Bi navçeya Cizîrê re bajarên [[Silêmanî (bajar)|Silêmanî]] û [[Sine]] navendên din ên girîng ên [[wêjeya kurdî]] bûn. Yekem helbestvanên kurd ên naskirî Ebdulsemedê Babek, Elî Herîrî, [[Melayê Batê]], Ehmedê Cizîrî, [[Feqiyê Teyran]] û Ehmedê Xanî ne. Di sedsalên 19 û 20an de wêjeya kurdî li gel [[zimanê kurdî]], bi taybetî [[wêjeya kurdî]] ya nivîskî eleqeyeke mezin û geşedaneke mezin dibîne. Çapemeniya kurd a ku bingehê çapemeniyê di sedsala 19an de hatiye avêtin di warê geşedana wêjeya kurdî de xwedî cihekî girîng e.<ref name="Chyet2018">{{Jêder-kitêb |sernav=The Future of the Kurdish Language: an Egalitarian Scenario |paşnav=Chyet |pêşnav=Michael L. |weşanger=Institut français d’études anatoliennes |tarîx=2018 |rr=169–179 |isbn=978-2-36245-068-6 |url=http://dx.doi.org/10.4000/books.ifeagd.2225 }}</ref> Yekem kovara kurdî bi navê [[Kurdistan (rojname)|Kurdistan]] di sala 1898an de li paytextê îro ya [[Misir]]ê li [[Qahîre]]yê derketiye.<ref name="Chyet2018" /> == Dîn == Piraniya kurdên Bakurê Kurdistanê misilmanên sunî ne lê hêjmareke girîng kurdên elewî jî hene. Piraniya zêde yê kurdan ji mezheba şafî ne lê bi kêmasî jî kurdên girêdayî mezheba hanêfî jî hene.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Creating a Diaspora within a Country: Kurds in Turkey |paşnav=Houston |pêşnav=Christopher |weşanger=Springer US |tarîx=2005 |rr=403–414 |isbn=978-0-387-29904-4 |cih=Boston, MA |ziman=en |paşnavê-edîtor=Ember |pêşnavê-edîtor=Melvin |url=https://link.springer.com/referenceworkentry/10.1007/978-0-387-29904-4_40 |paşnavê-edîtor2=Ember |pêşnavê-edîtor2=Carol R. |paşnavê-edîtor3=Skoggard |pêşnavê-edîtor3=Ian |doi=10.1007/978-0-387-29904-4_40 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/13602009708716377 |sernav=Southern Kurdistan during the last phase of Ottoman control: 1839–1914: Journal of Muslim Minority Affairs: Vol 17, No 2 |malper=web.archive.org |tarîx=2023-10-07 |roja-gihiştinê=2024-11-02 |doi=10.1080/13602009708716377 |roja-arşîvê=2023-10-07 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20231007235740/https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/13602009708716377 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> == Mijarên têkildar == * [[Dîroka Bakurê Kurdistanê]] == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Kategoriya Commonsê ya biçûk|Turkish Kurdistan}} * [http://www.travel-images.com/kurdistan.html Galeriya wêneyan] {{Parçeyên Kurdistanê}} {{Parêzgehên Kurdistanê}} {{Bajarên Kurdistanê}} {{Êl û eşîrên mezin ên kurdan}} {{Portal bar|Tirkiye|Kurdistan}} {{Kontrola otorîteyê}} [[Kategorî:Bakurê Kurdistanê| ]] [[Kategorî:Erdnîgariya Kurdistanê]] [[Kategorî:Hereketa serxwebûnê ya Kurdistanê]] [[Kategorî:Herêma Başûrê Rojhilatê Anatolyayê]] [[Kategorî:Herêma Rojhilatê Anatolyayê]] [[Kategorî:Herêmên Tirkiyeyê]] [[Kategorî:Kurdên Bakurê Kurdistanê]] [[Kategorî:Kurdistan]] [[Kategorî:Siyaseta Tirkiyeyê]] gkxwkx5nplwaaksuzg38l7zt35pirbj 0 10348 1878670 1763896 2024-12-05T10:58:31Z MikaelF 935 1878670 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank ziman (kevn) | nav = Gurcî<br /> ქართული ენა | rengamalbat = mediumseagreen | rengapişt = #E8FCD4 | welat = [[Gurcistan]], [[Ermenistan]], [[Azerbaycan]], [[Yewnanistan]], [[Îran]], [[Rûsya]] û [[Tirkîye]] | rêz = | hêrem = [[Dîroka kevnar a rojhilata navîn|Rojhilata Navîn]] | zimanaxêv = 6.000.000-7.000.000 | Zimanmalbat = [[malbata zimanên qefqazî]]<br /> :[[başûrê qefqazî]] ::Zimanê gurcî | zimanafermî = [[Gurcistan]] | tîpolojî = [[Elfûbêy gurcî]] | rêxistin = | iso1 = ka | iso2 = geo (B) kat (T) | iso3 = kat }} '''Gurcî''' (bi [[Zimanê gurcî|gurcî]]: ქართველები, ''kartvelebi'') zimanê gelê [[gurcî]] ye ku bi taybetî li [[Gurcistan]]ê tê xeberdan. Zimanê gurcî ji [[malbata zimanên qefqazî]] şaxa [[başûrê qefqazî]] ye. Nêzîkî [[svanî]], [[lazî]], [[megrelî]] ye. Gurcî li Gurcistan, [[Tirkiye]], [[Îran]], [[Azerbaycan]], başûrê [[Osetya]] û li hin welatên [[Ewropa]]yê dijîn. Li [[Kurdistana Bakur]] jî gurcî hene û [[osmanî]] û dûgela tirk ew anîne bicihkirine.<ref>Hiller 1994, p. 1</ref> Zimanê gurcî yek ji kevntirîn, dewlemendtirîn zimanê Qefqazê ye. Di sedsala 3. de bi zimanê gurcî pirtûk hatine nivîsîn. == Çavkanî == {{Rêza kategoriyê}} {{Çavkanî}} {{Kontrola otorîteyê}} {{Ziman-şitil}} [[Kategorî:Gurcistan]] [[Kategorî:Şablon (Gurcistan)]] [[Kategorî:Ziman]] [[Kategorî:Zimanên kartvelî]] [[Kategorî:Zimanên Azerbaycanê|Gurcî]] [[Kategorî:Zimanên Gurcistanê]] [[Kategorî:Zimanên Îranê]] [[Kategorî:Zimanên Rûsyayê]] [[Kategorî:Zimanên Tirkiyeyê|Gurcî]] pecqd20vhv5qzfjtagfo6nleq69pkzb 0 13588 1878623 1858893 2024-12-04T22:13:49Z Ferrus 5380 /* Bîbliyografî */ 1878623 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank nivîskar | nav = Elif Şafak | wêne = ElifShafak creditZeynelAbidin.jpg | mezinahiya_wêne = 175px | sernavê_wêne = Elif Şafak | navê_rastî = | zimanê_navê_rastî = | perwerde = | pîşe = Romannivîs | salên_çalak = | navê_jidayikbûnê = Elif Bilgin | navê_din = | roja_jidayikbûnê = {{Jidayikbûn|1|1|1971}} | cihê_jidayikbûnê = [[Strasbûrg]], [[Fransa]] | roja_mirinê = | cihê_mirinê = | netewe = [[Tirk]] | hevwelatî = | ziman = [[Tirkî]], [[îngilîzî]] û [[fransî]] | hevjîn = | xelat = | malper = {{URL|www.elifshafak.com}} | mijar = | tevger = | şêwe = Roman | serdem = | berhem = * ''[[Kem Gözlere Anadolu]]'' (çîrok, 1994) * ''[[Pinhan]]'' (roman, 1995) * ''[[The Bastard of Istanbul]]'' (roman, 2006) }} '''Elif Şafak''' li sala 1971ê li [[Strasbourg]]ê hatiye dinyayê. Nivîskareke bi koka xwe ji [[Tirkiye]]yê ye ku bi [[înglîzî]], [[tirkî]] û [[Zimanê fransî|fransî]] dinivîse. Dê û bavên wê [[dîplomat]]ên dewleta tirkan yê li Fransayê bûn. Piştî debavên wê ji veh cida bûn, ew bi dayîka xwe ra li Fransayê ma. Dema sinêleyî (nûcuwanî) a xwe li welatên mîna [[Spanya]]yê û [[Urdun|Ordonê]] derbas kirin. Pişt re vegeriya Tirkiyê û xwendina xwe di warê pêwendiyên navneteweyî li [[Zanîngeha Teknîkî ya Rojhilata Navîn]] li [[Enqere]]yê bi dawî kir. Xwediya bawernameya [[Mastera Zanistan]] di ware Lêkolînên Jinan û Guhnêlê e. Navnîşanê têza mastera wê ''Jiberhevhilweşandina Jinîniyê li goreyî Têgehiştinên Dewranî yên [[Derwêşî]] a Nekevneşopî di [[Îslam]]ê da'' bû. Wê [[Doktora|Diktoraya]] xwe li pişka Zanistên Sîyasî her li heman zanîngehê wergirt. Li sala xwendinê ya 2003-2004ê, Şefek zanistvaneka serdanker li [[Zanîngeha Mişîganê]] li Emrîkayê bû. Ev zanistvana [[civaknasî]] niha li Pişka Xwendinên Rojhilata Nêzîka [[Zanîngeha Arîzonayê]] [[Seydaya Arîkar]] ''(Assistant Professor)'' e. Destpêka karê Elîfê di edebiyatê da çîrokek bi navê ''Kem Gözlere Anadolu'' li sala 1994ê bû. Romana wê ya pêşîn, ''Pinhan'' (Sofî) li sala 1998ê Xelata Mewlanayê wergirt, ku ji baştirîn karên edebî yên Îrfani ra dihêt dan. Xwendayên nivîsînên wê bi romana ''Şehrin Aynalari'' (Neynikên Bajêrî) gelek zêde bûn. Ev roman bû sedema hindê ko li sala 2000ê xelatê "Yekîtiya Nivîskarên Tirkîyê" werbigire. Elîfê berî jiyê 30 saliyê hemî xelatên edebî yên giring ên Tirkiyê wergirtin û digel [[Orhan Pamuk]]î gihîşt kopîtka edebiyata hevçerxa Tirkiyê. Elîfê du roman bi înglîzî jî nivîsîne. Ji ber amajekirina bi [[Nîjadkujiya ermeniyan|Tuxmkujiya Ermeniyan]] di romana xwe ya înglîzî a duyê da, ''The Bastard of Istanbul'' (Bijjiyê Stembolê), li [[27ê hezîranê|27ê hezîrana]] [[2006]]ê, li goreyê [[Benda 301ê]] ji [[Qanûna Cezayê a Tirkan]] Elîf li Tirkiyê bi tawana "Biçûkxistina Tirkîtiyê" hat tawanbarkirin. Li goreyê wê dozgeriyê, reng e Elîf sê salan bihêt zîndanîkirin. Wergêrê romanê bo ser zimanê tirkî û weşanxaneya wê jî bi heman tawanê hatine tawanbarkirin. Li sala 2005ê, li heyama sefereka belavkirina kitêbekê li [[Berlîn]]a paytextê [[Elmanya|Almanyayê]] Elîf bi rojnamevanê tirk [[Eyûb Can]] ra zewicî. Li roja [[15ê îlonê|15ê îlûna]] [[2006]]ê keça wan, Şehrezad Zelka hat ser dinyayê. == Bîbliyografî == ;Tirkî: * ''Kem Gözlere Anadolu'', 96pp, 1994, Evrensel, ISBN 9789757837299 * ''Pinhan'', 224pp, 1997, Metis, ISBN 975-342-297-0 * ''Şehrin Aynaları'', 280pp, 1999, Metis, ISBN 975-342-298-9 * ''Mahrem'', 216pp, 2000, Metis, ISBN 975-342-285-7 * ''Bit Palas'', 361pp, 2002, Metis, ISBN 975-342-354-3 * ''Araf'' (wergera ''The Saint of Incipient Insanities''), 352pp, 2004, Metis, ISBN 975-342-465-5 * ''Beşpeşe'', 680pp, 2004, Metis, ISBN 975-342-467-1 (bi [[Murathan Mungan]], Faruk Ulay, Celil Oker û [[Pınar Kür]] re) * ''Med-Cezir'', 254pp, 2005, Metis, ISBN 975-342-533-3 * ''Baba ve Piç'' (translation of ''The Bastard of Istanbul''), 384 pp, 2006, Metis, ISBN 975-342-553-8 * ''Siyah Süt'', 303 pp, 2007, Doğan, ISBN 975-991-531-6 * ''Aşk'', 420 pp, 2009, Doğan, ISBN 978-605-111-107-0 * ''Kâğıt Helva'', 156pp, 2010, Doğan, ISBN 978-605-111-426-2 * ''Firarperest'', 236pp, 2010, Doğan, ISBN 978-605-111-902-1 * ''İskender'', 443pp, 2011, Doğan, ISBN 978-605-090-251-8 * ''Şemspare'', 248pp, 2012, Doğan, ISBN 978-605-090-799-5 * ''Ustam ve Ben'', 480pp, 2013, Doğan, ISBN 978-605-09-1803-8 ;Wergerên bi holendî: * ''De bastaard van Istanbul'', 2007, De Geus, ISBN 978-90-445-0973-1 * ''Het luizenpaleis'', 2008, De Geus, ISBN 978-90-445-1234-2 * ''De heilige van de beginnende waanzin'', 2008, De Geus, ISBN 978-90-445-0974-8 * ''Geheim'', 2009, De Geus, ISBN 978-90-445-0712-6 * ''Ask'', 2009, BerkBoeken, ISBN 978-605-111-107-0 * ''Liefde kent veertig regels'', 2011, De Geus, ISBN 9789044517422 * ''Zwarte melk : over schrijven, moederschap en mijn innerlijke harem'', 2012, De Geus, ISBN 9789044513738 ;Berhem û wergerên bi îngilîzî: * ''The Saint of Incipient Insanities'', 368pp, 2004, Farrar, Straus and Giroux, ISBN 0-374-25357-9 * ''The Flea Palace'' (wergera ''Bit Palas''), 260pp, 2005, Marion Boyars, ISBN 0-7145-3101-4 * ''The Gaze'' (wergera ''Mahrem''), 252pp, 2006, Marion Boyars, ISBN 0-7145-3121-9 * ''The Bastard of Istanbul'', 368pp, 2006, Viking Adult, ISBN 0-670-03834-2 * ''[[The Forty Rules of Love (roman)|The Forty Rules of Love]]: A Novel of [[Rumi]]'', 368 pp, 2010, Viking Adult, ISBN 0-670-02145-8 * ''Black Milk: On Writing, Motherhood, and the Harem Within'', 267 pp, 2011, Viking Books, ISBN 0-670-02264-0 * ''Honour'', 352pp, 2012, Viking, ISBN 0-670-92115-7 ;Wergerên bi fransî: * ''La Bâtarde d’Istanbul'' (wergera ''The Bastard of Istanbul''), 320 pp, 2007, Phébus, ISBN 978-2-7529-0278-8 * ''Bonbon Palace'' (wergera ''Bit Palas''), 464 pp, 2008, Phébus, ISBN 9782752902825 * ''Lait noir'' (wergera ''Black Milk''), 352 pp, 2009, Phébus, ISBN 978-2-7529-0378-5 * ''Soufi, mon amour'' (wergera ''The Forty Rules of Love''), 475 pp, 2010, Phébus, ISBN 978-2-264-05406-7 * ''Soufi, mon amour'' (wergera ''Honour''), 416 pp, 2013,Phébus, ISBN 978-2-7529-0743-1 ;Wergerên bi almanî: * ''Spiegel der Stadt'' (wergera ''Şehrin Aynaları'' ji tirkî), Literaturca Verlag 2004, ISBN 3-935535-06-6 * ''Die Heilige des nahenden Irrsinns'' (wergera ''The Saint of Incipient Insanities'' ji îngilîzî), Eichborn 2005, ISBN 3-8218-5750-1 * ''Der Bastard von Istanbul'' (wergera ''The Bastard of Istanbul'' ji îngilîzî), Eichborn 2007, ISBN 3-8218-5799-4 * ''Der Bonbonpalast'' (wergera ''Bit Palas'' ji tirkî), Eichborn 2008, ISBN 3-8218-5806-0 ;Wergerên bi îtalyanî: * ''La bastarda di Istanbul'', Rizzoli, Milano 2007, ISBN 978-88-17-01726-8 * ''Il palazzo delle pulci'', Rizzoli, Milano 2008 ISBN 8817021760 * ''Le quaranta porte'' Rizzoli, Milano 2009 ISBN 8817032384 * ''Latte nero'' Rizzoli, Milano 2010 ISBN 8817045629 * ''La casa dei quattro venti'' Rizzoli, Milano 2012 ISBN 8817057037 ;Wergerên bi polonî: * ''Pchli Pałac'', Wydawnictwo Literackie, Kraków 2009, ISBN 978-83-08-04332-5 * ''Bękart ze Stambułu'', Wydawnictwo Literackie, Kraków 2010, ISBN 978-83-08-04417-9 * ''Lustra miasta'', Wydawnictwo Literackie, Kraków 2011, ISBN 978-83-08-04556-5 * ''Czarne mleko'', Wydawnictwo Literackie, Kraków 2011, ISBN 978-83-08-04765-1 * ''40 zasad miłości'', Wydawnictwo Literackie, Kraków 2012, ISBN 978-83-08-04853-5 == Girêdanên derve == * [http://www.elifsafak.us/ Malpera fermî] {{Kontrola otorîteyê}} [[Kategorî:Femînîstên tirk]] [[Kategorî:Jidayikbûn 1971]] [[Kategorî:Jinên tirk]] [[Kategorî:Mirovên zindî]] [[Kategorî:Nivîskarên jin ên bîseksuel]] [[Kategorî:Nivîskarên tirk]] [[Kategorî:Romannivîsên bîseksuel]] 6xlxt4slr1dj5imvzro9b25oi7j18t7 0 35903 1878655 1752155 2024-12-05T07:51:14Z MikaelF 935 1878655 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank komên etnîkî | nav = Gurcî | navê rastî = | wêne = [[Wêne:Georgians (montage of 35).jpg|250px]] | ravek = | gelheKom = 5 mîlyon heya 7 û 8 mîlyon | salKom = 2020 taxmîn | çavkKom = | herêm1 = {{ala|Gurcistan}} | gelhe1 = 3.224.600 | sal1 = 2022 | çavk1 = <ref>Census data of National Statistics Office of Georgia</ref> | herêm2 = {{ala|Rûsya}} | gelhe2 = 157.803-900.000 (binerê; [[Gurcî li Rûsyayê]]) | sal2 = 2020 | çavk2 = <ref> ქართულ დიასპორათა განსახლება რუსეთის ფედერაციაში 27 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. State Ministry on Diaspora Issues of Georgia</ref><ref> Тома официальной публикации итогов Всероссийской переписи населения 2010 года 25 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.</ref> | herêm3 = {{ala|Tirkiye}} | gelhe3 = 91.500 - 1.500.000 (binerê; [[Gurcî li Tirkiyeyê]]) | sal3 = 2020 | çavk3 = <ref>"Ethnic groups in Turkey: Georgians".</ref><ref> "Ethnologue: Georgian".</ref> | herêm4 = {{ala|Îran}} | gelhe4 = 100.000 | sal4 = 2022 | çavk4 = <ref> Rezvani, Babak (Kış 2009). "The Fereydani Georgian Representation". Anthropology of the Middle East. 4 (2): 52-74. doi:10.3167/ame.2009.040205.</ref> | herêm5 = {{ala|DYA}} | gelhe5 = 100.000 | sal5 = | çavk5 = | herêm6 = {{ala|Yewnanistan}} | gelhe6 = 43.159 - 300.000 | sal6 = 2001 | çavk6 = <ref> "2001 Greek census" (PDF)</ref> | herêm7 = {{ala|Ûkrayna}} | gelhe7 = 34.199 | sal7 = 2001 | çavk7 = <ref> "Ukrainian Census 2001".</ref> | herêm8 = {{ala|Brezîl}} | gelhe8 = 20.750 | sal8 = | çavk = <ref>Brazil census 2017</ref> | herêm9 = {{ala|Japon}} | gelhe9 = 14.000 | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = {{ala|Îtalya}} | gelhe10 = 12.670 | sal10 = | çavk10 = | herêm11 = {{ala|Keyaniya Yekbûyî}} | gelhe11 = 12.000 | sal11 = | çavk11 = <ref> ქართული დიასპორა დიდ ბრიტანეთში State Ministry on Diaspora Issues of Georgia</ref> | herêm12 = {{ala|Fransa}} | gelhe12 = 10.000 | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{ala|Kurdistan}} | gelhe13 = 3.616 - 8.000 | sal13 = | çavk13 = <ref> "Iraq: As Third-Largest Contingent, Georgia Hopes To Show Its Worth".</ref> | têkildar = | ziman = [[Zimanê gurcî]], [[Zimanê tirkî]] | ol = [[Xristiyan]], [[Islam]] | nîşan = | nîşanSernav = <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gurcî''', yan jî '''Kartvelî''' (bi [[Zimanê gurcî|gurcî]]: ქართველები), gelê neteweyên kartvelî ye ku li welatê [[Gurcistan]]ê ne û bi [[Zimanê gurcî]] diaxivin. Gurcî xwedî dîrokek ku ji 4000 salan zêdetir tê hesab kirin. Her çend heya sedsala 11an [[Gurcistan]] a yekgirtî be jî, gelê gurcî ji sedsala 3ê berî zayînê ve hene ku li ser herêma nêzîkê ku îro wekî Gurcistanê tê zanîn hikum dikin. Gurciyan baweriya [[Xiristiyanî]] yê zû pejirand (Gurcistan, an jî wekî ku jê re digotin [[Padîşahiya Iberia]], duyemîn welatê yekem ê cîhanê bû ku Xirîstiyantî wekî olek fermî bû dema ku di sala 327 PZ de wekî dînê dewletê hate ragihandin). [[King David IV]] Avaker di sedsala 11an de Serdema Zêrîn a Gurcistanê vekir. Di sala 1801 de, Tsarê Rûsyayê [[Pawlos]], Gurcistanê dagir kir. Ev bû sedem ku welat paşê bibe beşek ji [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]], ku di sala 1922 de hate ragihandin. Gurciyan wê hingê xwe serbixwe ragihandin, lê serxwebûnê tenê 1918-1921 domand. Dûv re welat bû beşek ji Yekîtiya Sovyetê, her çend di sala 1936an de bû SSR ya Gurcistanê. Rêberê Sovyetê [[Yosîf Stalîn]] (bi gurcî: იოსებ ჯუღაშვილი, Ioseb Dzughashvili) gurcî bû. Piştî sala 1991, Gurcistanê dîsa serbixwe hate ragihandin. == Dîrok == [[Wêne: Georgian States Colchis and Iberia (600-150BC)-en.svg|thumb|Dewletên Kardînalên]] Gurcî bi [[Kraltiya Îberî|Îberya]] û [[Kolxîs]] şaristaniyên [[Antîk|Antîka Klasîk]] hatin qada dîrokê; Kolhîs ji aliyê çandî ve bi [[Yewnanistana Kevn|Helenîk]] ve girêdayî bû, lê Îberya di bin bandora [[Iskenderê Mezin]] de bû, heta ku [[Împeratoriya Hexamenişî|Împeratoriya Axamenî]] hat hilweşandin.<ref>Rayfield, pp. 18-19</ref> Bi belavbûna Xirîstiyantiyê li Îberyayê ji aliyê Kapadokiyan [[Saint Nîno]], ew bûn yek ji wan neteweyên yekem ku di sedsala 4-an de baweriya [[Îsa]] qebûl kirin, û îro jî piraniya Gurciyan [[Dêra ortodoks|Dîra Ortodoks a Rojhilat Xiristiyanên Ortodoks]] û li pey dêra xwe ya neteweyî [[Xweserîtî|xweserî]] [[Dêra ortodoks|Dêra Ortodoks a Gurcistanê]]<ref>Suny, r. 21</ref><ref>Rayfield, r. 39</ref> Civatên gurcî [[Katolîk]] û [[Îslam|Misilman]] jî hene, û hejmareke girîng ji Gurcîyên ne oldar. [[Asya]] û [[Ewropa]] li [[Qefqasya]], ku di sala 1008-an de wek pirek ku gurcîyan girêdide da ku împaratoriyek pan-Qefqasya ava bike <ref>Rapp (2016) bû şahidê damezrandina yekgirtî [[[Padîşahiya Gurcistanê]], cîh: 453</ref><ref>Suny, r. 32</ref><ref>Rayfield, r. 71</ref><ref>Eastmond, r. 39</ref> paşê, bi destpêkirina [[Serdema Zêrîn a Gurcistanê]], welat gihîşt lûtkeya hêza xwe ya siyasî û çandî. Di vê serdemê de [[Împeratoriya Mongolan|Mongolan]] û [[Tîmûrleng|Tîmûr]] hêrîşên,<ref>W.E.D. Allen, cih: 1157</ref> [[Deryaya Reş]], [[Konstantînopolîs|Kêtina Konstantînopolîsê]] û her weha dawîn ji padîşahên gurcî yên mezin [[V. Mirina Giorgi]] di sala 1346an de, di encama sedemên wek aloziya navxweyî de, berdewam kir heta ku padîşah lawaz bû û piştre hat dabeşkirin.<ref>W.E.D. Allen, cih: 337</ref> Di dema [[Serdema nû|Serdema Nû ya Destpêkê]] de, Gurcî ji aliyê siyasî ve hatin dabeşkirin, û serdema padîşahiyan û mîrekiyên bindest ên [[Împeratoriya Osmanî]] û Îranê [[Dîroka Îranê|xanedanên li pey hev]] dest pê kir. Gurciyan dest bi lêgerîna hevalbendan kirin û Rûsan li ser asoya siyasî wekî hevalbendek muhtemel "ji bo xatirê baweriya xiristiyan" dîtin ku li şûna yên windakirî [[Împeratoriya Bîzansê]] bigirin.<ref>W.E.D. Allen, cih: 1612</ref> Padîşahên Gurcistanê û [[Rûsyaya Çarî|Carên Rûsî]], Padîşahê Gurcistanê yê Rojhilat [[Kraltiya Kartli-Kakhetî|Kartlî-Kakhetî]] di sala 1783-an de. [[II. Wan bi kêmanî 17 qasid şandin ba hev, ku di encamê de Erekle]] Peymana Georgievsk bi [[Împeratoriya Rûsî|Imperatoriya Rûsyayê]] re çêkir.<ref>W.E.D. Allen, cih: 344</ref> Lêbelê, hevalbendiya Rûs-Gurcî, Padîşahiya Kartli-Kakhetî ya Rojhilatê Gurcistanê ya Rûsyayê, ku di sala 1801-an de bi tevliheviya navxweyî re têkoşîn kir <ref>Suny, r. 59</ref> û, di 1810 de, Gurcistana Rojava [[Padîşahiya Imereti]] <ref>Suny, pp. 64-66</ref> ji ber berdewamkirina pêvekirinê û nepêkanîna şertên peymanê bi dawî bû.<ref>Suny, pp. 63-65-88</ref><ref>Rayfield, rûp. 259</ref> Ji bo vejandina dewletê gelek serhildan û operasyon hatin organîzekirin, ji wan ya herî girîng [[Komploya Gurcistanê (1832)|Komploya 1832]] bû, ku bi ser neket.<ref>Suny, pp. 71-72</ref> Desthilatdariya Rûsyayê li ser Gurcistanê di encama peymanên aştiyê yên bi herêmên mayî yên Gurcistanê re ku Îran, Osmanî û Împaratoriya Rûsyayê di sedsala 19-an de perçe perçe kiribûn, hat qebûlkirin. Gurciyan ji sala 1918an heta 1921ê di dema [[Gurcistan|Komara Yekemîn a Gurcistanê]] de ji Rûsyayê serxwebûna xwe bi kurtî îlan kirin û di dawiyê de ji [[Yekîtiya Sovyetê]] 1991 dîsa bi ser ket. Miletê gurcî ji eşîrên coxrafî yên cihêreng, her yek bi kevneşopî, adet û [[zarava]] xwe û gelên girêdayî bi zimanên xwe yên herêmî yên wekî [[Swahîlî|Swanî]] û [[Megrelî]] pêk tê. [[Elfûbêy gurcî|Pergala nivîsandina taybet]] û bi kevneşopiyeke nivîskî ya kevnar a ku vedigere sedsala 5-an, [[Zimanê gurcî]] ji bo hemû Gurciyên ku li wî welatî dijîn û herwiha [[zimanê fermî]] ya Gurcistanê. Li gor Wezareta Dewletê ya Gurcistanê ya ji bo Pirsgirêkên Diyasporayê, statîstîkên nefermî dibêjin ku li dinyayê zêdetirî 5 milyon gurcî hene.<ref>[http://opendata.ge/ka/request/42514 Statistics] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200813023600/http://opendata.ge/ka/request/42514 |date=2020-08-13 }} {{Webarşiv|url =https://web .archive.org/web/20200813023600/http://opendata.ge/ka/request/42514 |date=13 Tebax 2020 }} 22.04.2015</ref> == Ziman == [[Wêne: Kartvelian languages.svg|thumb|belavbûna Zimanên Kartvelî]] {{Gotara bingehîn|Zimanê gurcî}} {{Gotara bingehîn|Zimanên kartvelî}} Gurcî ji gelê [[Gurcistan]]ê û ji zimanê wan re tê gotin. Zimanê gurcî ji malbata zimanên qefqazîşaxa başûrê qefqazî ye. Nêzîkî svanî, [[lazî]], megrelî ye. Gurcî li Gurcistan, [[Tirkiye]], [[Îran]], [[Azerbaycan]], başûrê [[Osetya]] û li hin welatên [[Ewropa]]yê dijîn. Li [[Kurdistana Bakur]] jî gurcî hene û [[osmanî]] û dûgela tirk ew anîne bicihkirine. Zimanê gurcî yek ji kevntirîn, dewlemendtirîn zimanê Qefqazê ye. Di sedsala 3. de bi zimanê gurcî pirtûk hatine nivîsîn. == Mijarên têkildar == * [[Padîşahiya Gurcistanê]] == Bîbliyografî == * Eastmond, Anthony (2010), Royal Imagery in Medieval Georgia, Penn State Press * Suny, R. G. (1994), The Making of the Georgian Nation, Indiana University Press * Lang, D. M. (1966), The Georgians, Thames & Hudson * Rayfield, D. (2013), Edge of Empires: A History of Georgia, Reaktion Books * Rapp, S. H. Jr. (2016) The Sasanian World Through Georgian Eyes, Caucasia and the Iranian Commonwealth in Late Antique Georgian Literature, Sam Houston State University, USA, Routledge * Toumanoff, C. (1963) Studies in Christian Caucasian History, Georgetown University Press == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Kontrola otorîteyê}} [[Kategorî:Gurcistan]] [[Kategorî:Gurcî| ]] [[Kategorî:Komên etnîk li Azerbaycanê]] [[Kategorî:Komên etnîk li Îranê]] [[Kategorî:Komên etnîk li Rojhilata Navîn]] [[Kategorî:Komên etnîk li Rûsyayê]] [[Kategorî:Komên etnîk li Tirkiyeyê]] [[Kategorî:Komên etnîk li Yewnanistanê]] [[Kategorî:Neteweyên Ewropayî]] r2jmdwe88nfz2oh607jwenv092c3jrn 1878656 1878655 2024-12-05T07:57:20Z MikaelF 935 1878656 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank komên etnîkî | nav = Gurcî | navê rastî = | wêne = [[Wêne:Georgians (montage of 35).jpg|250px]] | ravek = | gelheKom = 5 mîlyon heya 7 û 8 mîlyon | salKom = 2020 taxmîn | çavkKom = | herêm1 = {{ala|Gurcistan}} | gelhe1 = 3.224.600 | sal1 = 2022 | çavk1 = <ref>Census data of National Statistics Office of Georgia</ref> | herêm2 = {{ala|Rûsya}} | gelhe2 = 157.803-900.000 (binerê; [[Gurcî li Rûsyayê]]) | sal2 = 2020 | çavk2 = <ref> ქართულ დიასპორათა განსახლება რუსეთის ფედერაციაში 27 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. State Ministry on Diaspora Issues of Georgia</ref><ref> Тома официальной публикации итогов Всероссийской переписи населения 2010 года 25 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.</ref> | herêm3 = {{ala|Tirkiye}} | gelhe3 = 91.500 - 1.500.000 (binerê; [[Gurcî li Tirkiyeyê]]) | sal3 = 2020 | çavk3 = <ref>"Ethnic groups in Turkey: Georgians".</ref><ref> "Ethnologue: Georgian".</ref> | herêm4 = {{ala|Îran}} | gelhe4 = 100.000 | sal4 = 2022 | çavk4 = <ref> Rezvani, Babak (Kış 2009). "The Fereydani Georgian Representation". Anthropology of the Middle East. 4 (2): 52-74. doi:10.3167/ame.2009.040205.</ref> | herêm5 = {{ala|DYA}} | gelhe5 = 100.000 | sal5 = | çavk5 = | herêm6 = {{ala|Yewnanistan}} | gelhe6 = 43.159 - 300.000 | sal6 = 2001 | çavk6 = <ref> "2001 Greek census" (PDF)</ref> | herêm7 = {{ala|Ûkrayna}} | gelhe7 = 34.199 | sal7 = 2001 | çavk7 = <ref> "Ukrainian Census 2001".</ref> | herêm8 = {{ala|Brezîl}} | gelhe8 = 20.750 | sal8 = | çavk = <ref>Brazil census 2017</ref> | herêm9 = {{ala|Japon}} | gelhe9 = 14.000 | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = {{ala|Îtalya}} | gelhe10 = 12.670 | sal10 = | çavk10 = | herêm11 = {{ala|Keyaniya Yekbûyî}} | gelhe11 = 12.000 | sal11 = | çavk11 = <ref> ქართული დიასპორა დიდ ბრიტანეთში State Ministry on Diaspora Issues of Georgia</ref> | herêm12 = {{ala|Fransa}} | gelhe12 = 10.000 | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{ala|Kurdistan}} | gelhe13 = 3.616 - 8.000 | sal13 = | çavk13 = <ref> "Iraq: As Third-Largest Contingent, Georgia Hopes To Show Its Worth".</ref> | têkildar = | ziman = [[Zimanê gurcî]], [[Zimanê tirkî]] | ol = [[Xristiyan]], [[Islam]] | nîşan = | nîşanSernav = <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gurcî''', yan jî '''kartvelî''' (bi [[Zimanê gurcî|gurcî]]: ქართველები, ''kartvelebi'''), gelê neteweyên kartvelî ye ku li welatê [[Gurcistan]]ê ne û [[zimanê gurcî]] diaxivin. Gurcî xwedî dîrokek ku ji 4000 salan zêdetir tê hesabkirin. Her çend heya sedsala 11an [[Gurcistan]] a yekgirtî be jî, gelê gurcî ji sedsala 3ê berî zayînê ve hene ku li ser herêma nêzîkê ku îro wekî Gurcistanê tê zanîn hikum dikin. Gurciyan baweriya [[xiristiyanî]] yê zû pejirand (Gurcistan, an jî wekî ku jê re digotin [[Padîşahiya Iberia]], welatê yekem ê cîhanê bû ku xirîstiyantî wekî dînê fermî bû dema ku di sala 327 PZ de wekî dînê dewletê hate ragihandin. Padişah [[David IV]] di sedsala 11an de serdema zêrîn a Gurcistanê vekir. Di sala 1801 de, [[tsar]]ê Rûsyayê [[Pawlos]], Gurcistanê dagir kir. Ev bû sedem ku welat paşê bibe beşek ji [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]], ku di sala 1922 de hate ragihandin. Gurciyan wê hingê xwe serbixwe ragihandin, lê serxwebûnê tenê 1918-1921 domand. Dûv re welat bû beşek ji Yekîtiya Sovyetê, her çend di sala 1936an de bû SSR ya Gurcistanê. Rêberê Sovyetê [[Yosîf Stalîn]] (bi gurcî: იოსებ ჯუღაშვილი, Ioseb Dzughashvili) gurcî bû. Piştî sala 1991, Gurcistanê dîsa serbixwe hate ragihandin. == Dîrok == [[Wêne: Georgian States Colchis and Iberia (600-150BC)-en.svg|thumb|Dewletên Kardînalên]] Gurcî bi [[Kraltiya Îberî|Îberya]] û [[Kolxîs]] şaristaniyên [[Antîk|Antîka Klasîk]] hatin qada dîrokê; Kolhîs ji aliyê çandî ve bi [[Yewnanistana Kevn|Helenîk]] ve girêdayî bû, lê Îberya di bin bandora [[Iskenderê Mezin]] de bû, heta ku [[Împeratoriya Hexamenişî|Împeratoriya Axamenî]] hat hilweşandin.<ref>Rayfield, pp. 18-19</ref> Bi belavbûna Xirîstiyantiyê li Îberyayê ji aliyê Kapadokiyan [[Saint Nîno]], ew bûn yek ji wan neteweyên yekem ku di sedsala 4-an de baweriya [[Îsa]] qebûl kirin, û îro jî piraniya Gurciyan [[Dêra ortodoks|Dîra Ortodoks a Rojhilat Xiristiyanên Ortodoks]] û li pey dêra xwe ya neteweyî [[Xweserîtî|xweserî]] [[Dêra ortodoks|Dêra Ortodoks a Gurcistanê]]<ref>Suny, r. 21</ref><ref>Rayfield, r. 39</ref> Civatên gurcî [[Katolîk]] û [[Îslam|Misilman]] jî hene, û hejmareke girîng ji Gurcîyên ne oldar. [[Asya]] û [[Ewropa]] li [[Qefqasya]], ku di sala 1008-an de wek pirek ku gurcîyan girêdide da ku împaratoriyek pan-Qefqasya ava bike <ref>Rapp (2016) bû şahidê damezrandina yekgirtî [[[Padîşahiya Gurcistanê]], cîh: 453</ref><ref>Suny, r. 32</ref><ref>Rayfield, r. 71</ref><ref>Eastmond, r. 39</ref> paşê, bi destpêkirina [[Serdema Zêrîn a Gurcistanê]], welat gihîşt lûtkeya hêza xwe ya siyasî û çandî. Di vê serdemê de [[Împeratoriya Mongolan|Mongolan]] û [[Tîmûrleng|Tîmûr]] hêrîşên,<ref>W.E.D. Allen, cih: 1157</ref> [[Deryaya Reş]], [[Konstantînopolîs|Kêtina Konstantînopolîsê]] û her weha dawîn ji padîşahên gurcî yên mezin [[V. Mirina Giorgi]] di sala 1346an de, di encama sedemên wek aloziya navxweyî de, berdewam kir heta ku padîşah lawaz bû û piştre hat dabeşkirin.<ref>W.E.D. Allen, cih: 337</ref> Di dema [[Serdema nû|Serdema Nû ya Destpêkê]] de, gurcî ji aliyê siyasî ve hatin dabeşkirin, û serdema padîşahiyan û mîrekiyên bindest ên [[Împeratoriya Osmanî]] û Îranê [[Dîroka Îranê|xanedanên li pey hev]] dest pê kir. Gurciyan dest bi lêgerîna hevalbendan kirin û Rûsan li ser asoya siyasî wekî hevalbendek muhtemel "ji bo xatirê baweriya xiristiyan" dîtin ku li şûna yên windakirî [[Împeratoriya Bîzansê]] bigirin.<ref>W.E.D. Allen, cih: 1612</ref> Padîşahên Gurcistanê û [[Rûsyaya Çarî|Carên Rûsî]], Padîşahê Gurcistanê yê Rojhilat [[Kraltiya Kartli-Kakhetî|Kartlî-Kakhetî]] di sala 1783-an de. [[II. Wan bi kêmanî 17 qasid şandin ba hev, ku di encamê de Erekle]] Peymana Georgievsk bi [[Împeratoriya Rûsî|Imperatoriya Rûsyayê]] re çêkir.<ref>W.E.D. Allen, cih: 344</ref> Lêbelê, hevalbendiya Rûs-Gurcî, Padîşahiya Kartli-Kakhetî ya Rojhilatê Gurcistanê ya Rûsyayê, ku di sala 1801-an de bi tevliheviya navxweyî re têkoşîn kir <ref>Suny, r. 59</ref> û, di 1810 de, Gurcistana Rojava [[Padîşahiya Imereti]] <ref>Suny, pp. 64-66</ref> ji ber berdewamkirina pêvekirinê û nepêkanîna şertên peymanê bi dawî bû.<ref>Suny, pp. 63-65-88</ref><ref>Rayfield, rûp. 259</ref> Ji bo vejandina dewletê gelek serhildan û operasyon hatin organîzekirin, ji wan ya herî girîng [[Komploya Gurcistanê (1832)|Komploya 1832]] bû, ku bi ser neket.<ref>Suny, pp. 71-72</ref> Desthilatdariya Rûsyayê li ser Gurcistanê di encama peymanên aştiyê yên bi herêmên mayî yên Gurcistanê re ku Îran, Osmanî û Împaratoriya Rûsyayê di sedsala 19-an de perçe perçe kiribûn, hat qebûlkirin. Gurciyan ji sala 1918an heta 1921ê di dema [[Gurcistan|Komara Yekemîn a Gurcistanê]] de ji Rûsyayê serxwebûna xwe bi kurtî îlan kirin û di dawiyê de ji [[Yekîtiya Sovyetê]] 1991 dîsa bi ser ket. Miletê gurcî ji eşîrên coxrafî yên cihêreng, her yek bi kevneşopî, adet û [[zarava]] xwe û gelên girêdayî bi zimanên xwe yên herêmî yên wekî [[Swahîlî|Swanî]] û [[Megrelî]] pêk tê. [[Elfûbêy gurcî|Pergala nivîsandina taybet]] û bi kevneşopiyeke nivîskî ya kevnar a ku vedigere sedsala 5-an, [[Zimanê gurcî]] ji bo hemû Gurciyên ku li wî welatî dijîn û herwiha [[zimanê fermî]] ya Gurcistanê. Li gor Wezareta Dewletê ya Gurcistanê ya ji bo Pirsgirêkên Diyasporayê, statîstîkên nefermî dibêjin ku li dinyayê zêdetirî 5 milyon gurcî hene.<ref>[http://opendata.ge/ka/request/42514 Statistics] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200813023600/http://opendata.ge/ka/request/42514 |date=2020-08-13 }} {{Webarşiv|url =https://web .archive.org/web/20200813023600/http://opendata.ge/ka/request/42514 |date=13 Tebax 2020 }} 22.04.2015</ref> == Ziman == [[Wêne: Kartvelian languages.svg|thumb|belavbûna Zimanên Kartvelî]] {{Gotara bingehîn|Zimanê gurcî}} {{Gotara bingehîn|Zimanên kartvelî}} Gurcî ji gelê [[Gurcistan]]ê û ji zimanê wan re tê gotin. Zimanê gurcî ji malbata zimanên qefqazîşaxa başûrê qefqazî ye. Nêzîkî svanî, [[lazî]], megrelî ye. Gurcî li Gurcistan, [[Tirkiye]], [[Îran]], [[Azerbaycan]], başûrê [[Osetya]] û li hin welatên [[Ewropa]]yê dijîn. Li [[Kurdistana Bakur]] jî gurcî hene û [[osmanî]] û dûgela tirk ew anîne bicihkirine. Zimanê gurcî yek ji kevntirîn, dewlemendtirîn zimanê Qefqazê ye. Di sedsala 3. de bi zimanê gurcî pirtûk hatine nivîsîn. == Mijarên têkildar == * [[Padîşahiya Gurcistanê]] == Bîbliyografî == * Eastmond, Anthony (2010), Royal Imagery in Medieval Georgia, Penn State Press * Suny, R. G. (1994), The Making of the Georgian Nation, Indiana University Press * Lang, D. M. (1966), The Georgians, Thames & Hudson * Rayfield, D. (2013), Edge of Empires: A History of Georgia, Reaktion Books * Rapp, S. H. Jr. (2016) The Sasanian World Through Georgian Eyes, Caucasia and the Iranian Commonwealth in Late Antique Georgian Literature, Sam Houston State University, USA, Routledge * Toumanoff, C. (1963) Studies in Christian Caucasian History, Georgetown University Press == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Kontrola otorîteyê}} [[Kategorî:Gurcistan]] [[Kategorî:Gurcî| ]] [[Kategorî:Komên etnîk li Azerbaycanê]] [[Kategorî:Komên etnîk li Îranê]] [[Kategorî:Komên etnîk li Rojhilata Navîn]] [[Kategorî:Komên etnîk li Rûsyayê]] [[Kategorî:Komên etnîk li Tirkiyeyê]] [[Kategorî:Komên etnîk li Yewnanistanê]] [[Kategorî:Neteweyên Ewropayî]] lwfb8aqw1ev01v25k65og2rjm5qaccj 1878657 1878656 2024-12-05T07:57:56Z MikaelF 935 1878657 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank komên etnîkî | nav = Gurcî | navê rastî = | wêne = [[Wêne:Georgians (montage of 35).jpg|250px]] | ravek = | gelheKom = 5 mîlyon heya 7 û 8 mîlyon | salKom = 2020 taxmîn | çavkKom = | herêm1 = {{ala|Gurcistan}} | gelhe1 = 3.224.600 | sal1 = 2022 | çavk1 = <ref>Census data of National Statistics Office of Georgia</ref> | herêm2 = {{ala|Rûsya}} | gelhe2 = 157.803-900.000 (binerê; [[Gurcî li Rûsyayê]]) | sal2 = 2020 | çavk2 = <ref> ქართულ დიასპორათა განსახლება რუსეთის ფედერაციაში 27 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. State Ministry on Diaspora Issues of Georgia</ref><ref> Тома официальной публикации итогов Всероссийской переписи населения 2010 года 25 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.</ref> | herêm3 = {{ala|Tirkiye}} | gelhe3 = 91.500 - 1.500.000 (binerê; [[Gurcî li Tirkiyeyê]]) | sal3 = 2020 | çavk3 = <ref>"Ethnic groups in Turkey: Georgians".</ref><ref> "Ethnologue: Georgian".</ref> | herêm4 = {{ala|Îran}} | gelhe4 = 100.000 | sal4 = 2022 | çavk4 = <ref> Rezvani, Babak (Kış 2009). "The Fereydani Georgian Representation". Anthropology of the Middle East. 4 (2): 52-74. doi:10.3167/ame.2009.040205.</ref> | herêm5 = {{ala|DYA}} | gelhe5 = 100.000 | sal5 = | çavk5 = | herêm6 = {{ala|Yewnanistan}} | gelhe6 = 43.159 - 300.000 | sal6 = 2001 | çavk6 = <ref> "2001 Greek census" (PDF)</ref> | herêm7 = {{ala|Ûkrayna}} | gelhe7 = 34.199 | sal7 = 2001 | çavk7 = <ref> "Ukrainian Census 2001".</ref> | herêm8 = {{ala|Brezîl}} | gelhe8 = 20.750 | sal8 = | çavk = <ref>Brazil census 2017</ref> | herêm9 = {{ala|Japon}} | gelhe9 = 14.000 | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = {{ala|Îtalya}} | gelhe10 = 12.670 | sal10 = | çavk10 = | herêm11 = {{ala|Keyaniya Yekbûyî}} | gelhe11 = 12.000 | sal11 = | çavk11 = <ref> ქართული დიასპორა დიდ ბრიტანეთში State Ministry on Diaspora Issues of Georgia</ref> | herêm12 = {{ala|Fransa}} | gelhe12 = 10.000 | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{ala|Kurdistan}} | gelhe13 = 3.616 - 8.000 | sal13 = | çavk13 = <ref> "Iraq: As Third-Largest Contingent, Georgia Hopes To Show Its Worth".</ref> | têkildar = | ziman = [[Zimanê gurcî]], [[Zimanê tirkî]] | ol = [[Xristiyan]], [[Islam]] | nîşan = | nîşanSernav = <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gurcî''', yan jî '''kartvelî''' (bi [[Zimanê gurcî|gurcî]]: ქართველები, ''kartvelebi''), gelê neteweyên kartvelî ye ku li welatê [[Gurcistan]]ê ne û [[zimanê gurcî]] diaxivin. Gurcî xwedî dîrokek ku ji 4000 salan zêdetir tê hesabkirin. Her çend heya sedsala 11an [[Gurcistan]] a yekgirtî be jî, gelê gurcî ji sedsala 3ê berî zayînê ve hene ku li ser herêma nêzîkê ku îro wekî Gurcistanê tê zanîn hikum dikin. Gurciyan baweriya [[xiristiyanî]] yê zû pejirand (Gurcistan, an jî wekî ku jê re digotin [[Padîşahiya Iberia]], welatê yekem ê cîhanê bû ku xirîstiyantî wekî dînê fermî bû dema ku di sala 327 PZ de wekî dînê dewletê hate ragihandin. Padişah [[David IV]] di sedsala 11an de serdema zêrîn a Gurcistanê vekir. Di sala 1801 de, [[tsar]]ê Rûsyayê [[Pawlos]], Gurcistanê dagir kir. Ev bû sedem ku welat paşê bibe beşek ji [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]], ku di sala 1922 de hate ragihandin. Gurciyan wê hingê xwe serbixwe ragihandin, lê serxwebûnê tenê 1918-1921 domand. Dûv re welat bû beşek ji Yekîtiya Sovyetê, her çend di sala 1936an de bû SSR ya Gurcistanê. Rêberê Sovyetê [[Yosîf Stalîn]] (bi gurcî: იოსებ ჯუღაშვილი, Ioseb Dzughashvili) gurcî bû. Piştî sala 1991, Gurcistanê dîsa serbixwe hate ragihandin. == Dîrok == [[Wêne: Georgian States Colchis and Iberia (600-150BC)-en.svg|thumb|Dewletên Kardînalên]] Gurcî bi [[Kraltiya Îberî|Îberya]] û [[Kolxîs]] şaristaniyên [[Antîk|Antîka Klasîk]] hatin qada dîrokê; Kolhîs ji aliyê çandî ve bi [[Yewnanistana Kevn|Helenîk]] ve girêdayî bû, lê Îberya di bin bandora [[Iskenderê Mezin]] de bû, heta ku [[Împeratoriya Hexamenişî|Împeratoriya Axamenî]] hat hilweşandin.<ref>Rayfield, pp. 18-19</ref> Bi belavbûna Xirîstiyantiyê li Îberyayê ji aliyê Kapadokiyan [[Saint Nîno]], ew bûn yek ji wan neteweyên yekem ku di sedsala 4-an de baweriya [[Îsa]] qebûl kirin, û îro jî piraniya Gurciyan [[Dêra ortodoks|Dîra Ortodoks a Rojhilat Xiristiyanên Ortodoks]] û li pey dêra xwe ya neteweyî [[Xweserîtî|xweserî]] [[Dêra ortodoks|Dêra Ortodoks a Gurcistanê]]<ref>Suny, r. 21</ref><ref>Rayfield, r. 39</ref> Civatên gurcî [[Katolîk]] û [[Îslam|Misilman]] jî hene, û hejmareke girîng ji Gurcîyên ne oldar. [[Asya]] û [[Ewropa]] li [[Qefqasya]], ku di sala 1008-an de wek pirek ku gurcîyan girêdide da ku împaratoriyek pan-Qefqasya ava bike <ref>Rapp (2016) bû şahidê damezrandina yekgirtî [[[Padîşahiya Gurcistanê]], cîh: 453</ref><ref>Suny, r. 32</ref><ref>Rayfield, r. 71</ref><ref>Eastmond, r. 39</ref> paşê, bi destpêkirina [[Serdema Zêrîn a Gurcistanê]], welat gihîşt lûtkeya hêza xwe ya siyasî û çandî. Di vê serdemê de [[Împeratoriya Mongolan|Mongolan]] û [[Tîmûrleng|Tîmûr]] hêrîşên,<ref>W.E.D. Allen, cih: 1157</ref> [[Deryaya Reş]], [[Konstantînopolîs|Kêtina Konstantînopolîsê]] û her weha dawîn ji padîşahên gurcî yên mezin [[V. Mirina Giorgi]] di sala 1346an de, di encama sedemên wek aloziya navxweyî de, berdewam kir heta ku padîşah lawaz bû û piştre hat dabeşkirin.<ref>W.E.D. Allen, cih: 337</ref> Di dema [[Serdema nû|Serdema Nû ya Destpêkê]] de, gurcî ji aliyê siyasî ve hatin dabeşkirin, û serdema padîşahiyan û mîrekiyên bindest ên [[Împeratoriya Osmanî]] û Îranê [[Dîroka Îranê|xanedanên li pey hev]] dest pê kir. Gurciyan dest bi lêgerîna hevalbendan kirin û Rûsan li ser asoya siyasî wekî hevalbendek muhtemel "ji bo xatirê baweriya xiristiyan" dîtin ku li şûna yên windakirî [[Împeratoriya Bîzansê]] bigirin.<ref>W.E.D. Allen, cih: 1612</ref> Padîşahên Gurcistanê û [[Rûsyaya Çarî|Carên Rûsî]], Padîşahê Gurcistanê yê Rojhilat [[Kraltiya Kartli-Kakhetî|Kartlî-Kakhetî]] di sala 1783-an de. [[II. Wan bi kêmanî 17 qasid şandin ba hev, ku di encamê de Erekle]] Peymana Georgievsk bi [[Împeratoriya Rûsî|Imperatoriya Rûsyayê]] re çêkir.<ref>W.E.D. Allen, cih: 344</ref> Lêbelê, hevalbendiya Rûs-Gurcî, Padîşahiya Kartli-Kakhetî ya Rojhilatê Gurcistanê ya Rûsyayê, ku di sala 1801-an de bi tevliheviya navxweyî re têkoşîn kir <ref>Suny, r. 59</ref> û, di 1810 de, Gurcistana Rojava [[Padîşahiya Imereti]] <ref>Suny, pp. 64-66</ref> ji ber berdewamkirina pêvekirinê û nepêkanîna şertên peymanê bi dawî bû.<ref>Suny, pp. 63-65-88</ref><ref>Rayfield, rûp. 259</ref> Ji bo vejandina dewletê gelek serhildan û operasyon hatin organîzekirin, ji wan ya herî girîng [[Komploya Gurcistanê (1832)|Komploya 1832]] bû, ku bi ser neket.<ref>Suny, pp. 71-72</ref> Desthilatdariya Rûsyayê li ser Gurcistanê di encama peymanên aştiyê yên bi herêmên mayî yên Gurcistanê re ku Îran, Osmanî û Împaratoriya Rûsyayê di sedsala 19-an de perçe perçe kiribûn, hat qebûlkirin. Gurciyan ji sala 1918an heta 1921ê di dema [[Gurcistan|Komara Yekemîn a Gurcistanê]] de ji Rûsyayê serxwebûna xwe bi kurtî îlan kirin û di dawiyê de ji [[Yekîtiya Sovyetê]] 1991 dîsa bi ser ket. Miletê gurcî ji eşîrên coxrafî yên cihêreng, her yek bi kevneşopî, adet û [[zarava]] xwe û gelên girêdayî bi zimanên xwe yên herêmî yên wekî [[Swahîlî|Swanî]] û [[Megrelî]] pêk tê. [[Elfûbêy gurcî|Pergala nivîsandina taybet]] û bi kevneşopiyeke nivîskî ya kevnar a ku vedigere sedsala 5-an, [[Zimanê gurcî]] ji bo hemû Gurciyên ku li wî welatî dijîn û herwiha [[zimanê fermî]] ya Gurcistanê. Li gor Wezareta Dewletê ya Gurcistanê ya ji bo Pirsgirêkên Diyasporayê, statîstîkên nefermî dibêjin ku li dinyayê zêdetirî 5 milyon gurcî hene.<ref>[http://opendata.ge/ka/request/42514 Statistics] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200813023600/http://opendata.ge/ka/request/42514 |date=2020-08-13 }} {{Webarşiv|url =https://web .archive.org/web/20200813023600/http://opendata.ge/ka/request/42514 |date=13 Tebax 2020 }} 22.04.2015</ref> == Ziman == [[Wêne: Kartvelian languages.svg|thumb|belavbûna Zimanên Kartvelî]] {{Gotara bingehîn|Zimanê gurcî}} {{Gotara bingehîn|Zimanên kartvelî}} Gurcî ji gelê [[Gurcistan]]ê û ji zimanê wan re tê gotin. Zimanê gurcî ji malbata zimanên qefqazîşaxa başûrê qefqazî ye. Nêzîkî svanî, [[lazî]], megrelî ye. Gurcî li Gurcistan, [[Tirkiye]], [[Îran]], [[Azerbaycan]], başûrê [[Osetya]] û li hin welatên [[Ewropa]]yê dijîn. Li [[Kurdistana Bakur]] jî gurcî hene û [[osmanî]] û dûgela tirk ew anîne bicihkirine. Zimanê gurcî yek ji kevntirîn, dewlemendtirîn zimanê Qefqazê ye. Di sedsala 3. de bi zimanê gurcî pirtûk hatine nivîsîn. == Mijarên têkildar == * [[Padîşahiya Gurcistanê]] == Bîbliyografî == * Eastmond, Anthony (2010), Royal Imagery in Medieval Georgia, Penn State Press * Suny, R. G. (1994), The Making of the Georgian Nation, Indiana University Press * Lang, D. M. (1966), The Georgians, Thames & Hudson * Rayfield, D. (2013), Edge of Empires: A History of Georgia, Reaktion Books * Rapp, S. H. Jr. (2016) The Sasanian World Through Georgian Eyes, Caucasia and the Iranian Commonwealth in Late Antique Georgian Literature, Sam Houston State University, USA, Routledge * Toumanoff, C. (1963) Studies in Christian Caucasian History, Georgetown University Press == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Kontrola otorîteyê}} [[Kategorî:Gurcistan]] [[Kategorî:Gurcî| ]] [[Kategorî:Komên etnîk li Azerbaycanê]] [[Kategorî:Komên etnîk li Îranê]] [[Kategorî:Komên etnîk li Rojhilata Navîn]] [[Kategorî:Komên etnîk li Rûsyayê]] [[Kategorî:Komên etnîk li Tirkiyeyê]] [[Kategorî:Komên etnîk li Yewnanistanê]] [[Kategorî:Neteweyên Ewropayî]] bs6lch66yl9mujlvzxup7xdpmf1nmbr 1878662 1878657 2024-12-05T08:40:54Z MikaelF 935 1878662 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank komên etnîkî | nav = Gurcî | navê rastî = | wêne = [[Wêne:Georgians (montage of 35).jpg|250px]] | ravek = | gelheKom = 5 mîlyon heya 7 û 8 mîlyon | salKom = 2020 taxmîn | çavkKom = | herêm1 = {{ala|Gurcistan}} | gelhe1 = 3.224.600 | sal1 = 2022 | çavk1 = <ref>Census data of National Statistics Office of Georgia</ref> | herêm2 = {{ala|Rûsya}} | gelhe2 = 157.803-900.000 (binerê; [[Gurcî li Rûsyayê]]) | sal2 = 2020 | çavk2 = <ref> ქართულ დიასპორათა განსახლება რუსეთის ფედერაციაში 27 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. State Ministry on Diaspora Issues of Georgia</ref><ref> Тома официальной публикации итогов Всероссийской переписи населения 2010 года 25 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.</ref> | herêm3 = {{ala|Tirkiye}} | gelhe3 = 91.500 - 1.500.000 (binerê; [[Gurcî li Tirkiyeyê]]) | sal3 = 2020 | çavk3 = <ref>"Ethnic groups in Turkey: Georgians".</ref><ref> "Ethnologue: Georgian".</ref> | herêm4 = {{ala|Îran}} | gelhe4 = 100.000 | sal4 = 2022 | çavk4 = <ref> Rezvani, Babak (Kış 2009). "The Fereydani Georgian Representation". Anthropology of the Middle East. 4 (2): 52-74. doi:10.3167/ame.2009.040205.</ref> | herêm5 = {{ala|DYA}} | gelhe5 = 100.000 | sal5 = | çavk5 = | herêm6 = {{ala|Yewnanistan}} | gelhe6 = 43.159 - 300.000 | sal6 = 2001 | çavk6 = <ref> "2001 Greek census" (PDF)</ref> | herêm7 = {{ala|Ûkrayna}} | gelhe7 = 34.199 | sal7 = 2001 | çavk7 = <ref> "Ukrainian Census 2001".</ref> | herêm8 = {{ala|Brezîl}} | gelhe8 = 20.750 | sal8 = | çavk = <ref>Brazil census 2017</ref> | herêm9 = {{ala|Japon}} | gelhe9 = 14.000 | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = {{ala|Îtalya}} | gelhe10 = 12.670 | sal10 = | çavk10 = | herêm11 = {{ala|Keyaniya Yekbûyî}} | gelhe11 = 12.000 | sal11 = | çavk11 = <ref> ქართული დიასპორა დიდ ბრიტანეთში State Ministry on Diaspora Issues of Georgia</ref> | herêm12 = {{ala|Fransa}} | gelhe12 = 10.000 | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{ala|Kurdistan}} | gelhe13 = 3.616 - 8.000 | sal13 = | çavk13 = <ref> "Iraq: As Third-Largest Contingent, Georgia Hopes To Show Its Worth".</ref> | têkildar = | ziman = [[Zimanê gurcî]], [[Zimanê tirkî]] | ol = [[Xristiyan]], [[Islam]] | nîşan = | nîşanSernav = <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gurcî''', yan jî '''kartvelî''' (bi [[Zimanê gurcî|gurcî]]: ქართველები, ''kartvelebi''), gelê neteweyên kartvelî ye ku li welatê [[Gurcistan]]ê ne û [[zimanê gurcî]] diaxivin. Gurcî xwedî dîrokek ku ji 4000 salan zêdetir tê hesabkirin. Her çend heya sedsala 11an [[Gurcistan]] a yekgirtî be jî, gelê gurcî ji sedsala 3ê berî zayînê ve hene ku li ser herêma nêzîkê ku îro wekî Gurcistanê tê zanîn hikum dikin. Gurciyan baweriya [[xiristiyanî]] yê zû pejirand (Gurcistan, an jî wekî ku jê re digotin [[Padîşahiya Iberia]], welatê yekem ê cîhanê bû ku xirîstiyantî wekî dînê fermî bû dema ku di sala 327 PZ de wekî dînê dewletê hate ragihandin. Padişah [[Davît IV]] di sedsala 11an de serdema zêrîn a Gurcistanê vekir. Di sala 1801 de, [[tsar]]ê Rûsyayê [[Pawlos]], Gurcistanê dagir kir. Ev bû sedem ku welat paşê bibe beşek ji [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]], ku di sala 1922 de hate ragihandin. Gurciyan wê hingê xwe serbixwe ragihandin, lê serxwebûnê tenê 1918-1921 domand. Dûv re welat bû beşek ji Yekîtiya Sovyetê, her çend di sala 1936an de bû SSR ya Gurcistanê. Rêberê Sovyetê [[Yosîf Stalîn]] (bi gurcî: იოსებ ჯუღაშვილი, Ioseb Dzughashvili) gurcî bû. Piştî sala 1991, Gurcistanê dîsa serbixwe hate ragihandin. == Dîrok == [[Wêne: Georgian States Colchis and Iberia (600-150BC)-en.svg|thumb|Dewletên Kardînalên]] Gurcî bi [[Kraltiya Îberî|Îberya]] û [[Kolxîs]] şaristaniyên [[Antîk|Antîka Klasîk]] hatin qada dîrokê; Kolhîs ji aliyê çandî ve bi [[Yewnanistana Kevn|Helenîk]] ve girêdayî bû, lê Îberya di bin bandora [[Iskenderê Mezin]] de bû, heta ku [[Împeratoriya Hexamenişî|Împeratoriya Axamenî]] hat hilweşandin.<ref>Rayfield, pp. 18-19</ref> Bi belavbûna Xirîstiyantiyê li Îberyayê ji aliyê Kapadokiyan [[Saint Nîno]], ew bûn yek ji wan neteweyên yekem ku di sedsala 4-an de baweriya [[Îsa]] qebûl kirin, û îro jî piraniya Gurciyan [[Dêra ortodoks|Dîra Ortodoks a Rojhilat Xiristiyanên Ortodoks]] û li pey dêra xwe ya neteweyî [[Xweserîtî|xweserî]] [[Dêra ortodoks|Dêra Ortodoks a Gurcistanê]]<ref>Suny, r. 21</ref><ref>Rayfield, r. 39</ref> Civatên gurcî [[Katolîk]] û [[Îslam|Misilman]] jî hene, û hejmareke girîng ji Gurcîyên ne oldar. [[Asya]] û [[Ewropa]] li [[Qefqasya]], ku di sala 1008-an de wek pirek ku gurcîyan girêdide da ku împaratoriyek pan-Qefqasya ava bike <ref>Rapp (2016) bû şahidê damezrandina yekgirtî [[[Padîşahiya Gurcistanê]], cîh: 453</ref><ref>Suny, r. 32</ref><ref>Rayfield, r. 71</ref><ref>Eastmond, r. 39</ref> paşê, bi destpêkirina [[Serdema Zêrîn a Gurcistanê]], welat gihîşt lûtkeya hêza xwe ya siyasî û çandî. Di vê serdemê de [[Împeratoriya Mongolan|Mongolan]] û [[Tîmûrleng|Tîmûr]] hêrîşên,<ref>W.E.D. Allen, cih: 1157</ref> [[Deryaya Reş]], [[Konstantînopolîs|Kêtina Konstantînopolîsê]] û her weha dawîn ji padîşahên gurcî yên mezin [[V. Mirina Giorgi]] di sala 1346an de, di encama sedemên wek aloziya navxweyî de, berdewam kir heta ku padîşah lawaz bû û piştre hat dabeşkirin.<ref>W.E.D. Allen, cih: 337</ref> Di dema [[Serdema nû|Serdema Nû ya Destpêkê]] de, gurcî ji aliyê siyasî ve hatin dabeşkirin, û serdema padîşahiyan û mîrekiyên bindest ên [[Împeratoriya Osmanî]] û Îranê [[Dîroka Îranê|xanedanên li pey hev]] dest pê kir. Gurciyan dest bi lêgerîna hevalbendan kirin û Rûsan li ser asoya siyasî wekî hevalbendek muhtemel "ji bo xatirê baweriya xiristiyan" dîtin ku li şûna yên windakirî [[Împeratoriya Bîzansê]] bigirin.<ref>W.E.D. Allen, cih: 1612</ref> Padîşahên Gurcistanê û [[Rûsyaya Çarî|Carên Rûsî]], Padîşahê Gurcistanê yê Rojhilat [[Kraltiya Kartli-Kakhetî|Kartlî-Kakhetî]] di sala 1783-an de. [[II. Wan bi kêmanî 17 qasid şandin ba hev, ku di encamê de Erekle]] Peymana Georgievsk bi [[Împeratoriya Rûsî|Imperatoriya Rûsyayê]] re çêkir.<ref>W.E.D. Allen, cih: 344</ref> Lêbelê, hevalbendiya Rûs-Gurcî, Padîşahiya Kartli-Kakhetî ya Rojhilatê Gurcistanê ya Rûsyayê, ku di sala 1801-an de bi tevliheviya navxweyî re têkoşîn kir <ref>Suny, r. 59</ref> û, di 1810 de, Gurcistana Rojava [[Padîşahiya Imereti]] <ref>Suny, pp. 64-66</ref> ji ber berdewamkirina pêvekirinê û nepêkanîna şertên peymanê bi dawî bû.<ref>Suny, pp. 63-65-88</ref><ref>Rayfield, rûp. 259</ref> Ji bo vejandina dewletê gelek serhildan û operasyon hatin organîzekirin, ji wan ya herî girîng [[Komploya Gurcistanê (1832)|Komploya 1832]] bû, ku bi ser neket.<ref>Suny, pp. 71-72</ref> Desthilatdariya Rûsyayê li ser Gurcistanê di encama peymanên aştiyê yên bi herêmên mayî yên Gurcistanê re ku Îran, Osmanî û Împaratoriya Rûsyayê di sedsala 19-an de perçe perçe kiribûn, hat qebûlkirin. Gurciyan ji sala 1918an heta 1921ê di dema [[Gurcistan|Komara Yekemîn a Gurcistanê]] de ji Rûsyayê serxwebûna xwe bi kurtî îlan kirin û di dawiyê de ji [[Yekîtiya Sovyetê]] 1991 dîsa bi ser ket. Miletê gurcî ji eşîrên coxrafî yên cihêreng, her yek bi kevneşopî, adet û [[zarava]] xwe û gelên girêdayî bi zimanên xwe yên herêmî yên wekî [[Swahîlî|Swanî]] û [[Megrelî]] pêk tê. [[Elfûbêy gurcî|Pergala nivîsandina taybet]] û bi kevneşopiyeke nivîskî ya kevnar a ku vedigere sedsala 5-an, [[Zimanê gurcî]] ji bo hemû Gurciyên ku li wî welatî dijîn û herwiha [[zimanê fermî]] ya Gurcistanê. Li gor Wezareta Dewletê ya Gurcistanê ya ji bo Pirsgirêkên Diyasporayê, statîstîkên nefermî dibêjin ku li dinyayê zêdetirî 5 milyon gurcî hene.<ref>[http://opendata.ge/ka/request/42514 Statistics] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200813023600/http://opendata.ge/ka/request/42514 |date=2020-08-13 }} {{Webarşiv|url =https://web .archive.org/web/20200813023600/http://opendata.ge/ka/request/42514 |date=13 Tebax 2020 }} 22.04.2015</ref> == Ziman == [[Wêne: Kartvelian languages.svg|thumb|belavbûna Zimanên Kartvelî]] {{Gotara bingehîn|Zimanê gurcî}} {{Gotara bingehîn|Zimanên kartvelî}} Gurcî ji gelê [[Gurcistan]]ê û ji zimanê wan re tê gotin. Zimanê gurcî ji malbata zimanên qefqazîşaxa başûrê qefqazî ye. Nêzîkî svanî, [[lazî]], megrelî ye. Gurcî li Gurcistan, [[Tirkiye]], [[Îran]], [[Azerbaycan]], başûrê [[Osetya]] û li hin welatên [[Ewropa]]yê dijîn. Li [[Kurdistana Bakur]] jî gurcî hene û [[osmanî]] û dûgela tirk ew anîne bicihkirine. Zimanê gurcî yek ji kevntirîn, dewlemendtirîn zimanê Qefqazê ye. Di sedsala 3. de bi zimanê gurcî pirtûk hatine nivîsîn. == Mijarên têkildar == * [[Padîşahiya Gurcistanê]] == Bîbliyografî == * Eastmond, Anthony (2010), Royal Imagery in Medieval Georgia, Penn State Press * Suny, R. G. (1994), The Making of the Georgian Nation, Indiana University Press * Lang, D. M. (1966), The Georgians, Thames & Hudson * Rayfield, D. (2013), Edge of Empires: A History of Georgia, Reaktion Books * Rapp, S. H. Jr. (2016) The Sasanian World Through Georgian Eyes, Caucasia and the Iranian Commonwealth in Late Antique Georgian Literature, Sam Houston State University, USA, Routledge * Toumanoff, C. (1963) Studies in Christian Caucasian History, Georgetown University Press == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Kontrola otorîteyê}} [[Kategorî:Gurcistan]] [[Kategorî:Gurcî| ]] [[Kategorî:Komên etnîk li Azerbaycanê]] [[Kategorî:Komên etnîk li Îranê]] [[Kategorî:Komên etnîk li Rojhilata Navîn]] [[Kategorî:Komên etnîk li Rûsyayê]] [[Kategorî:Komên etnîk li Tirkiyeyê]] [[Kategorî:Komên etnîk li Yewnanistanê]] [[Kategorî:Neteweyên Ewropayî]] 5sktthm6hdh90bo2dspm72i3xtefnf8 1878667 1878662 2024-12-05T10:51:32Z MikaelF 935 1878667 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank komên etnîkî | nav = Gurcî | navê rastî = | wêne = [[Wêne:Georgians (montage of 35).jpg|250px]] | ravek = | gelheKom = 5 mîlyon heya 7 û 8 mîlyon | salKom = 2020 taxmîn | çavkKom = | herêm1 = {{ala|Gurcistan}} | gelhe1 = 3.224.600 | sal1 = 2022 | çavk1 = <ref>Census data of National Statistics Office of Georgia</ref> | herêm2 = {{ala|Rûsya}} | gelhe2 = 157.803-900.000 (binerê; [[Gurcî li Rûsyayê]]) | sal2 = 2020 | çavk2 = <ref> ქართულ დიასპორათა განსახლება რუსეთის ფედერაციაში 27 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. State Ministry on Diaspora Issues of Georgia</ref><ref> Тома официальной публикации итогов Всероссийской переписи населения 2010 года 25 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.</ref> | herêm3 = {{ala|Tirkiye}} | gelhe3 = 91.500 - 1.500.000 (binerê; [[Gurcî li Tirkiyeyê]]) | sal3 = 2020 | çavk3 = <ref>"Ethnic groups in Turkey: Georgians".</ref><ref> "Ethnologue: Georgian".</ref> | herêm4 = {{ala|Îran}} | gelhe4 = 100.000 | sal4 = 2022 | çavk4 = <ref> Rezvani, Babak (Kış 2009). "The Fereydani Georgian Representation". Anthropology of the Middle East. 4 (2): 52-74. doi:10.3167/ame.2009.040205.</ref> | herêm5 = {{ala|DYA}} | gelhe5 = 100.000 | sal5 = | çavk5 = | herêm6 = {{ala|Yewnanistan}} | gelhe6 = 43.159 - 300.000 | sal6 = 2001 | çavk6 = <ref> "2001 Greek census" (PDF)</ref> | herêm7 = {{ala|Ûkrayna}} | gelhe7 = 34.199 | sal7 = 2001 | çavk7 = <ref> "Ukrainian Census 2001".</ref> | herêm8 = {{ala|Brezîl}} | gelhe8 = 20.750 | sal8 = | çavk = <ref>Brazil census 2017</ref> | herêm9 = {{ala|Japon}} | gelhe9 = 14.000 | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = {{ala|Îtalya}} | gelhe10 = 12.670 | sal10 = | çavk10 = | herêm11 = {{ala|Keyaniya Yekbûyî}} | gelhe11 = 12.000 | sal11 = | çavk11 = <ref> ქართული დიასპორა დიდ ბრიტანეთში State Ministry on Diaspora Issues of Georgia</ref> | herêm12 = {{ala|Fransa}} | gelhe12 = 10.000 | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{ala|Kurdistan}} | gelhe13 = 3.616 - 8.000 | sal13 = | çavk13 = <ref> "Iraq: As Third-Largest Contingent, Georgia Hopes To Show Its Worth".</ref> | têkildar = | ziman = [[Zimanê gurcî]], [[Zimanê tirkî]] | ol = [[Xristiyan]], [[Islam]] | nîşan = | nîşanSernav = <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gurcî''', yan jî '''kartvelî''' (bi [[Zimanê gurcî|gurcî]]: ქართველები, ''kartvelebi''), gelê neteweyên kartvelî ye ku li welatê [[Gurcistan]]ê ne û [[zimanê gurcî]] diaxivin. Gurcî xwedî dîrokek ku ji 4000 salan zêdetir tê hesabkirin. Her çend heya sedsala 11an [[Gurcistan]] a yekgirtî be jî, gelê gurcî ji sedsala 3ê berî zayînê ve hene ku li ser herêma nêzîkê ku îro wekî Gurcistanê tê zanîn hikum dikin. Gurciyan baweriya [[xiristiyanî]] yê zû pejirand (Gurcistan, an jî wekî ku jê re digotin [[Padîşahiya Iberia]], welatê yekem ê cîhanê bû ku xirîstiyantî wekî dînê fermî bû dema ku di sala 327 PZ de wekî dînê dewletê hate ragihandin. Di bin padişah [[Dawid IV]] di sedsala 11an de Serdema Zêrîn a Gurcistanê dest pê kir. Di sala 1801 de, [[tsar]]ê Rûsyayê [[Pawlos]], Gurcistanê dagir kir. Ev bû sedem ku welat paşê bibe beşek ji [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]], ku di sala 1922 de hate ragihandin. Gurciyan wê hingê xwe serbixwe ragihandin, lê serxwebûnê tenê 1918-1921 domand. Dûv re welat bû beşek ji Yekîtiya Sovyetê, her çend di sala 1936an de bû SSR ya Gurcistanê. Rêberê Sovyetê [[Yosîf Stalîn]] (bi gurcî: იოსებ ჯუღაშვილი, Ioseb Dzughashvili) gurcî bû. Piştî sala 1991, Gurcistanê dîsa serbixwe hate ragihandin. == Dîrok == [[Wêne: Georgian States Colchis and Iberia (600-150BC)-en.svg|thumb|Dewletên Kardînalên]] Gurcî bi [[Kraltiya Îberî|Îberya]] û [[Kolxîs]] şaristaniyên [[Antîk|Antîka Klasîk]] hatin qada dîrokê; Kolhîs ji aliyê çandî ve bi [[Yewnanistana Kevn|Helenîk]] ve girêdayî bû, lê Îberya di bin bandora [[Iskenderê Mezin]] de bû, heta ku [[Împeratoriya Hexamenişî|Împeratoriya Axamenî]] hat hilweşandin.<ref>Rayfield, pp. 18-19</ref> Bi belavbûna Xirîstiyantiyê li Îberyayê ji aliyê Kapadokiyan [[Saint Nîno]], ew bûn yek ji wan neteweyên yekem ku di sedsala 4-an de baweriya [[Îsa]] qebûl kirin, û îro jî piraniya Gurciyan [[Dêra ortodoks|Dîra Ortodoks a Rojhilat Xiristiyanên Ortodoks]] û li pey dêra xwe ya neteweyî [[Xweserîtî|xweserî]] [[Dêra ortodoks|Dêra Ortodoks a Gurcistanê]]<ref>Suny, r. 21</ref><ref>Rayfield, r. 39</ref> Civatên gurcî [[Katolîk]] û [[Îslam|Misilman]] jî hene, û hejmareke girîng ji Gurcîyên ne oldar. [[Asya]] û [[Ewropa]] li [[Qefqasya]], ku di sala 1008-an de wek pirek ku gurcîyan girêdide da ku împaratoriyek pan-Qefqasya ava bike <ref>Rapp (2016) bû şahidê damezrandina yekgirtî [[[Padîşahiya Gurcistanê]], cîh: 453</ref><ref>Suny, r. 32</ref><ref>Rayfield, r. 71</ref><ref>Eastmond, r. 39</ref> paşê, bi destpêkirina [[Serdema Zêrîn a Gurcistanê]], welat gihîşt lûtkeya hêza xwe ya siyasî û çandî. Di vê serdemê de [[Împeratoriya Mongolan|Mongolan]] û [[Tîmûrleng|Tîmûr]] hêrîşên,<ref>W.E.D. Allen, cih: 1157</ref> [[Deryaya Reş]], [[Konstantînopolîs|Kêtina Konstantînopolîsê]] û her weha dawîn ji padîşahên gurcî yên mezin [[V. Mirina Giorgi]] di sala 1346an de, di encama sedemên wek aloziya navxweyî de, berdewam kir heta ku padîşah lawaz bû û piştre hat dabeşkirin.<ref>W.E.D. Allen, cih: 337</ref> Di dema [[Serdema nû|Serdema Nû ya Destpêkê]] de, gurcî ji aliyê siyasî ve hatin dabeşkirin, û serdema padîşahiyan û mîrekiyên bindest ên [[Împeratoriya Osmanî]] û Îranê [[Dîroka Îranê|xanedanên li pey hev]] dest pê kir. Gurciyan dest bi lêgerîna hevalbendan kirin û Rûsan li ser asoya siyasî wekî hevalbendek muhtemel "ji bo xatirê baweriya xiristiyan" dîtin ku li şûna yên windakirî [[Împeratoriya Bîzansê]] bigirin.<ref>W.E.D. Allen, cih: 1612</ref> Padîşahên Gurcistanê û [[Rûsyaya Çarî|Carên Rûsî]], Padîşahê Gurcistanê yê Rojhilat [[Kraltiya Kartli-Kakhetî|Kartlî-Kakhetî]] di sala 1783-an de. [[II. Wan bi kêmanî 17 qasid şandin ba hev, ku di encamê de Erekle]] Peymana Georgievsk bi [[Împeratoriya Rûsî|Imperatoriya Rûsyayê]] re çêkir.<ref>W.E.D. Allen, cih: 344</ref> Lêbelê, hevalbendiya Rûs-Gurcî, Padîşahiya Kartli-Kakhetî ya Rojhilatê Gurcistanê ya Rûsyayê, ku di sala 1801-an de bi tevliheviya navxweyî re têkoşîn kir <ref>Suny, r. 59</ref> û, di 1810 de, Gurcistana Rojava [[Padîşahiya Imereti]] <ref>Suny, pp. 64-66</ref> ji ber berdewamkirina pêvekirinê û nepêkanîna şertên peymanê bi dawî bû.<ref>Suny, pp. 63-65-88</ref><ref>Rayfield, rûp. 259</ref> Ji bo vejandina dewletê gelek serhildan û operasyon hatin organîzekirin, ji wan ya herî girîng [[Komploya Gurcistanê (1832)|Komploya 1832]] bû, ku bi ser neket.<ref>Suny, pp. 71-72</ref> Desthilatdariya Rûsyayê li ser Gurcistanê di encama peymanên aştiyê yên bi herêmên mayî yên Gurcistanê re ku Îran, Osmanî û Împaratoriya Rûsyayê di sedsala 19-an de perçe perçe kiribûn, hat qebûlkirin. Gurciyan ji sala 1918an heta 1921ê di dema [[Gurcistan|Komara Yekemîn a Gurcistanê]] de ji Rûsyayê serxwebûna xwe bi kurtî îlan kirin û di dawiyê de ji [[Yekîtiya Sovyetê]] 1991 dîsa bi ser ket. Miletê gurcî ji eşîrên coxrafî yên cihêreng, her yek bi kevneşopî, adet û [[zarava]] xwe û gelên girêdayî bi zimanên xwe yên herêmî yên wekî [[Swahîlî|Swanî]] û [[Megrelî]] pêk tê. [[Elfûbêy gurcî|Pergala nivîsandina taybet]] û bi kevneşopiyeke nivîskî ya kevnar a ku vedigere sedsala 5-an, [[Zimanê gurcî]] ji bo hemû Gurciyên ku li wî welatî dijîn û herwiha [[zimanê fermî]] ya Gurcistanê. Li gor Wezareta Dewletê ya Gurcistanê ya ji bo Pirsgirêkên Diyasporayê, statîstîkên nefermî dibêjin ku li dinyayê zêdetirî 5 milyon gurcî hene.<ref>[http://opendata.ge/ka/request/42514 Statistics] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200813023600/http://opendata.ge/ka/request/42514 |date=2020-08-13 }} {{Webarşiv|url =https://web .archive.org/web/20200813023600/http://opendata.ge/ka/request/42514 |date=13 Tebax 2020 }} 22.04.2015</ref> == Ziman == [[Wêne: Kartvelian languages.svg|thumb|belavbûna Zimanên Kartvelî]] {{Gotara bingehîn|Zimanê gurcî}} {{Gotara bingehîn|Zimanên kartvelî}} Gurcî ji gelê [[Gurcistan]]ê û ji zimanê wan re tê gotin. Zimanê gurcî ji malbata zimanên qefqazîşaxa başûrê qefqazî ye. Nêzîkî svanî, [[lazî]], megrelî ye. Gurcî li Gurcistan, [[Tirkiye]], [[Îran]], [[Azerbaycan]], başûrê [[Osetya]] û li hin welatên [[Ewropa]]yê dijîn. Li [[Kurdistana Bakur]] jî gurcî hene û [[osmanî]] û dûgela tirk ew anîne bicihkirine. Zimanê gurcî yek ji kevntirîn, dewlemendtirîn zimanê Qefqazê ye. Di sedsala 3. de bi zimanê gurcî pirtûk hatine nivîsîn. == Mijarên têkildar == * [[Padîşahiya Gurcistanê]] == Bîbliyografî == * Eastmond, Anthony (2010), Royal Imagery in Medieval Georgia, Penn State Press * Suny, R. G. (1994), The Making of the Georgian Nation, Indiana University Press * Lang, D. M. (1966), The Georgians, Thames & Hudson * Rayfield, D. (2013), Edge of Empires: A History of Georgia, Reaktion Books * Rapp, S. H. Jr. (2016) The Sasanian World Through Georgian Eyes, Caucasia and the Iranian Commonwealth in Late Antique Georgian Literature, Sam Houston State University, USA, Routledge * Toumanoff, C. (1963) Studies in Christian Caucasian History, Georgetown University Press == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Kontrola otorîteyê}} [[Kategorî:Gurcistan]] [[Kategorî:Gurcî| ]] [[Kategorî:Komên etnîk li Azerbaycanê]] [[Kategorî:Komên etnîk li Îranê]] [[Kategorî:Komên etnîk li Rojhilata Navîn]] [[Kategorî:Komên etnîk li Rûsyayê]] [[Kategorî:Komên etnîk li Tirkiyeyê]] [[Kategorî:Komên etnîk li Yewnanistanê]] [[Kategorî:Neteweyên Ewropayî]] q6872ehedcs1cwg1xl60o9p5mitnhc0 1878668 1878667 2024-12-05T10:55:00Z MikaelF 935 1878668 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank komên etnîkî | nav = Gurcî | navê rastî = | wêne = [[Wêne:Georgians (montage of 35).jpg|250px]] | ravek = | gelheKom = 5 mîlyon heya 7 û 8 mîlyon | salKom = 2020 taxmîn | çavkKom = | herêm1 = {{ala|Gurcistan}} | gelhe1 = 3.224.600 | sal1 = 2022 | çavk1 = <ref>Census data of National Statistics Office of Georgia</ref> | herêm2 = {{ala|Rûsya}} | gelhe2 = 157.803-900.000 (binerê; [[Gurcî li Rûsyayê]]) | sal2 = 2020 | çavk2 = <ref> ქართულ დიასპორათა განსახლება რუსეთის ფედერაციაში 27 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. State Ministry on Diaspora Issues of Georgia</ref><ref> Тома официальной публикации итогов Всероссийской переписи населения 2010 года 25 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.</ref> | herêm3 = {{ala|Tirkiye}} | gelhe3 = 91.500 - 1.500.000 (binerê; [[Gurcî li Tirkiyeyê]]) | sal3 = 2020 | çavk3 = <ref>"Ethnic groups in Turkey: Georgians".</ref><ref> "Ethnologue: Georgian".</ref> | herêm4 = {{ala|Îran}} | gelhe4 = 100.000 | sal4 = 2022 | çavk4 = <ref> Rezvani, Babak (Kış 2009). "The Fereydani Georgian Representation". Anthropology of the Middle East. 4 (2): 52-74. doi:10.3167/ame.2009.040205.</ref> | herêm5 = {{ala|DYA}} | gelhe5 = 100.000 | sal5 = | çavk5 = | herêm6 = {{ala|Yewnanistan}} | gelhe6 = 43.159 - 300.000 | sal6 = 2001 | çavk6 = <ref> "2001 Greek census" (PDF)</ref> | herêm7 = {{ala|Ûkrayna}} | gelhe7 = 34.199 | sal7 = 2001 | çavk7 = <ref> "Ukrainian Census 2001".</ref> | herêm8 = {{ala|Brezîl}} | gelhe8 = 20.750 | sal8 = | çavk = <ref>Brazil census 2017</ref> | herêm9 = {{ala|Japon}} | gelhe9 = 14.000 | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = {{ala|Îtalya}} | gelhe10 = 12.670 | sal10 = | çavk10 = | herêm11 = {{ala|Keyaniya Yekbûyî}} | gelhe11 = 12.000 | sal11 = | çavk11 = <ref> ქართული დიასპორა დიდ ბრიტანეთში State Ministry on Diaspora Issues of Georgia</ref> | herêm12 = {{ala|Fransa}} | gelhe12 = 10.000 | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{ala|Kurdistan}} | gelhe13 = 3.616 - 8.000 | sal13 = | çavk13 = <ref> "Iraq: As Third-Largest Contingent, Georgia Hopes To Show Its Worth".</ref> | têkildar = | ziman = [[Zimanê gurcî]], [[Zimanê tirkî]] | ol = [[Xristiyan]], [[Islam]] | nîşan = | nîşanSernav = <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gurcî''', yan jî '''kartvelî''' (bi [[Zimanê gurcî|gurcî]]: ქართველები, ''kartvelebi''), gelê neteweyên kartvelî ye ku li welatê [[Gurcistan]]ê ne û [[zimanê gurcî]] diaxivin. Gurcî xwedî dîrokek ku ji 4000 salan zêdetir tê hesabkirin. Her çend heya sedsala 11an [[Gurcistan]] a yekgirtî be jî, gelê gurcî ji sedsala 3ê berî zayînê ve hene ku li ser herêma nêzîkê ku îro wekî Gurcistanê tê zanîn hikum dikin. Gurciyan baweriya [[xiristiyanî]] yê zû pejirand (Gurcistan, an jî wekî ku jê re digotin [[Padîşahiya Iberia]], welatê yekem ê cîhanê bû ku xirîstiyantî wekî dînê fermî bû dema ku di sala 327 PZ de wekî dînê dewletê hate ragihandin. Di bin hikumdariya padişah [[Dawid IV]] di sedsala 11an de Serdema Zêrîn a gurciyan dest pê kir. Di sala 1801 de, [[tsar]]ê Rûsyayê [[Pawlos]], Gurcistanê dagir kir. Ev bû sedem ku welat paşê bibe beşek ji [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]], ku di sala 1922 de hate ragihandin. Gurciyan wê hingê xwe serbixwe ragihandin, lê serxwebûnê tenê 1918-1921 domand. Dûv re welat bû beşek ji Yekîtiya Sovyetê, her çend di sala 1936an de bû SSR ya Gurcistanê. Rêberê Sovyetê [[Yosîf Stalîn]] (bi gurcî: იოსებ ჯუღაშვილი, Ioseb Dzughashvili) gurcî bû. Piştî sala 1991, Gurcistanê dîsa serbixwe hate ragihandin. == Dîrok == [[Wêne: Georgian States Colchis and Iberia (600-150BC)-en.svg|thumb|Dewletên Kardînalên]] Gurcî bi [[Kraltiya Îberî|Îberya]] û [[Kolxîs]] şaristaniyên [[Antîk|Antîka Klasîk]] hatin qada dîrokê; Kolhîs ji aliyê çandî ve bi [[Yewnanistana Kevn|Helenîk]] ve girêdayî bû, lê Îberya di bin bandora [[Iskenderê Mezin]] de bû, heta ku [[Împeratoriya Hexamenişî|Împeratoriya Axamenî]] hat hilweşandin.<ref>Rayfield, pp. 18-19</ref> Bi belavbûna Xirîstiyantiyê li Îberyayê ji aliyê Kapadokiyan [[Saint Nîno]], ew bûn yek ji wan neteweyên yekem ku di sedsala 4-an de baweriya [[Îsa]] qebûl kirin, û îro jî piraniya Gurciyan [[Dêra ortodoks|Dîra Ortodoks a Rojhilat Xiristiyanên Ortodoks]] û li pey dêra xwe ya neteweyî [[Xweserîtî|xweserî]] [[Dêra ortodoks|Dêra Ortodoks a Gurcistanê]]<ref>Suny, r. 21</ref><ref>Rayfield, r. 39</ref> Civatên gurcî [[Katolîk]] û [[Îslam|Misilman]] jî hene, û hejmareke girîng ji Gurcîyên ne oldar. [[Asya]] û [[Ewropa]] li [[Qefqasya]], ku di sala 1008-an de wek pirek ku gurcîyan girêdide da ku împaratoriyek pan-Qefqasya ava bike <ref>Rapp (2016) bû şahidê damezrandina yekgirtî [[[Padîşahiya Gurcistanê]], cîh: 453</ref><ref>Suny, r. 32</ref><ref>Rayfield, r. 71</ref><ref>Eastmond, r. 39</ref> paşê, bi destpêkirina [[Serdema Zêrîn a Gurcistanê]], welat gihîşt lûtkeya hêza xwe ya siyasî û çandî. Di vê serdemê de [[Împeratoriya Mongolan|Mongolan]] û [[Tîmûrleng|Tîmûr]] hêrîşên,<ref>W.E.D. Allen, cih: 1157</ref> [[Deryaya Reş]], [[Konstantînopolîs|Kêtina Konstantînopolîsê]] û her weha dawîn ji padîşahên gurcî yên mezin [[V. Mirina Giorgi]] di sala 1346an de, di encama sedemên wek aloziya navxweyî de, berdewam kir heta ku padîşah lawaz bû û piştre hat dabeşkirin.<ref>W.E.D. Allen, cih: 337</ref> Di dema [[Serdema nû|Serdema Nû ya Destpêkê]] de, gurcî ji aliyê siyasî ve hatin dabeşkirin, û serdema padîşahiyan û mîrekiyên bindest ên [[Împeratoriya Osmanî]] û Îranê [[Dîroka Îranê|xanedanên li pey hev]] dest pê kir. Gurciyan dest bi lêgerîna hevalbendan kirin û Rûsan li ser asoya siyasî wekî hevalbendek muhtemel "ji bo xatirê baweriya xiristiyan" dîtin ku li şûna yên windakirî [[Împeratoriya Bîzansê]] bigirin.<ref>W.E.D. Allen, cih: 1612</ref> Padîşahên Gurcistanê û [[Rûsyaya Çarî|Carên Rûsî]], Padîşahê Gurcistanê yê Rojhilat [[Kraltiya Kartli-Kakhetî|Kartlî-Kakhetî]] di sala 1783-an de. [[II. Wan bi kêmanî 17 qasid şandin ba hev, ku di encamê de Erekle]] Peymana Georgievsk bi [[Împeratoriya Rûsî|Imperatoriya Rûsyayê]] re çêkir.<ref>W.E.D. Allen, cih: 344</ref> Lêbelê, hevalbendiya Rûs-Gurcî, Padîşahiya Kartli-Kakhetî ya Rojhilatê Gurcistanê ya Rûsyayê, ku di sala 1801-an de bi tevliheviya navxweyî re têkoşîn kir <ref>Suny, r. 59</ref> û, di 1810 de, Gurcistana Rojava [[Padîşahiya Imereti]] <ref>Suny, pp. 64-66</ref> ji ber berdewamkirina pêvekirinê û nepêkanîna şertên peymanê bi dawî bû.<ref>Suny, pp. 63-65-88</ref><ref>Rayfield, rûp. 259</ref> Ji bo vejandina dewletê gelek serhildan û operasyon hatin organîzekirin, ji wan ya herî girîng [[Komploya Gurcistanê (1832)|Komploya 1832]] bû, ku bi ser neket.<ref>Suny, pp. 71-72</ref> Desthilatdariya Rûsyayê li ser Gurcistanê di encama peymanên aştiyê yên bi herêmên mayî yên Gurcistanê re ku Îran, Osmanî û Împaratoriya Rûsyayê di sedsala 19-an de perçe perçe kiribûn, hat qebûlkirin. Gurciyan ji sala 1918an heta 1921ê di dema [[Gurcistan|Komara Yekemîn a Gurcistanê]] de ji Rûsyayê serxwebûna xwe bi kurtî îlan kirin û di dawiyê de ji [[Yekîtiya Sovyetê]] 1991 dîsa bi ser ket. Miletê gurcî ji eşîrên coxrafî yên cihêreng, her yek bi kevneşopî, adet û [[zarava]] xwe û gelên girêdayî bi zimanên xwe yên herêmî yên wekî [[Swahîlî|Swanî]] û [[Megrelî]] pêk tê. [[Elfûbêy gurcî|Pergala nivîsandina taybet]] û bi kevneşopiyeke nivîskî ya kevnar a ku vedigere sedsala 5-an, [[Zimanê gurcî]] ji bo hemû Gurciyên ku li wî welatî dijîn û herwiha [[zimanê fermî]] ya Gurcistanê. Li gor Wezareta Dewletê ya Gurcistanê ya ji bo Pirsgirêkên Diyasporayê, statîstîkên nefermî dibêjin ku li dinyayê zêdetirî 5 milyon gurcî hene.<ref>[http://opendata.ge/ka/request/42514 Statistics] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200813023600/http://opendata.ge/ka/request/42514 |date=2020-08-13 }} {{Webarşiv|url =https://web .archive.org/web/20200813023600/http://opendata.ge/ka/request/42514 |date=13 Tebax 2020 }} 22.04.2015</ref> == Ziman == [[Wêne: Kartvelian languages.svg|thumb|belavbûna Zimanên Kartvelî]] {{Gotara bingehîn|Zimanê gurcî}} {{Gotara bingehîn|Zimanên kartvelî}} Gurcî ji gelê [[Gurcistan]]ê û ji zimanê wan re tê gotin. Zimanê gurcî ji malbata zimanên qefqazîşaxa başûrê qefqazî ye. Nêzîkî svanî, [[lazî]], megrelî ye. Gurcî li Gurcistan, [[Tirkiye]], [[Îran]], [[Azerbaycan]], başûrê [[Osetya]] û li hin welatên [[Ewropa]]yê dijîn. Li [[Kurdistana Bakur]] jî gurcî hene û [[osmanî]] û dûgela tirk ew anîne bicihkirine. Zimanê gurcî yek ji kevntirîn, dewlemendtirîn zimanê Qefqazê ye. Di sedsala 3. de bi zimanê gurcî pirtûk hatine nivîsîn. == Mijarên têkildar == * [[Padîşahiya Gurcistanê]] == Bîbliyografî == * Eastmond, Anthony (2010), Royal Imagery in Medieval Georgia, Penn State Press * Suny, R. G. (1994), The Making of the Georgian Nation, Indiana University Press * Lang, D. M. (1966), The Georgians, Thames & Hudson * Rayfield, D. (2013), Edge of Empires: A History of Georgia, Reaktion Books * Rapp, S. H. Jr. (2016) The Sasanian World Through Georgian Eyes, Caucasia and the Iranian Commonwealth in Late Antique Georgian Literature, Sam Houston State University, USA, Routledge * Toumanoff, C. (1963) Studies in Christian Caucasian History, Georgetown University Press == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Kontrola otorîteyê}} [[Kategorî:Gurcistan]] [[Kategorî:Gurcî| ]] [[Kategorî:Komên etnîk li Azerbaycanê]] [[Kategorî:Komên etnîk li Îranê]] [[Kategorî:Komên etnîk li Rojhilata Navîn]] [[Kategorî:Komên etnîk li Rûsyayê]] [[Kategorî:Komên etnîk li Tirkiyeyê]] [[Kategorî:Komên etnîk li Yewnanistanê]] [[Kategorî:Neteweyên Ewropayî]] 88tcnutm4zsb7lrpnvzbet89fy6l1m2 1878669 1878668 2024-12-05T10:55:53Z MikaelF 935 1878669 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank komên etnîkî | nav = Gurcî | navê rastî = | wêne = [[Wêne:Georgians (montage of 35).jpg|250px]] | ravek = | gelheKom = 5 mîlyon heya 7 û 8 mîlyon | salKom = 2020 taxmîn | çavkKom = | herêm1 = {{ala|Gurcistan}} | gelhe1 = 3.224.600 | sal1 = 2022 | çavk1 = <ref>Census data of National Statistics Office of Georgia</ref> | herêm2 = {{ala|Rûsya}} | gelhe2 = 157.803-900.000 (binerê; [[Gurcî li Rûsyayê]]) | sal2 = 2020 | çavk2 = <ref> ქართულ დიასპორათა განსახლება რუსეთის ფედერაციაში 27 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. State Ministry on Diaspora Issues of Georgia</ref><ref> Тома официальной публикации итогов Всероссийской переписи населения 2010 года 25 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.</ref> | herêm3 = {{ala|Tirkiye}} | gelhe3 = 91.500 - 1.500.000 (binerê; [[Gurcî li Tirkiyeyê]]) | sal3 = 2020 | çavk3 = <ref>"Ethnic groups in Turkey: Georgians".</ref><ref> "Ethnologue: Georgian".</ref> | herêm4 = {{ala|Îran}} | gelhe4 = 100.000 | sal4 = 2022 | çavk4 = <ref> Rezvani, Babak (Kış 2009). "The Fereydani Georgian Representation". Anthropology of the Middle East. 4 (2): 52-74. doi:10.3167/ame.2009.040205.</ref> | herêm5 = {{ala|DYA}} | gelhe5 = 100.000 | sal5 = | çavk5 = | herêm6 = {{ala|Yewnanistan}} | gelhe6 = 43.159 - 300.000 | sal6 = 2001 | çavk6 = <ref> "2001 Greek census" (PDF)</ref> | herêm7 = {{ala|Ûkrayna}} | gelhe7 = 34.199 | sal7 = 2001 | çavk7 = <ref> "Ukrainian Census 2001".</ref> | herêm8 = {{ala|Brezîl}} | gelhe8 = 20.750 | sal8 = | çavk = <ref>Brazil census 2017</ref> | herêm9 = {{ala|Japon}} | gelhe9 = 14.000 | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = {{ala|Îtalya}} | gelhe10 = 12.670 | sal10 = | çavk10 = | herêm11 = {{ala|Keyaniya Yekbûyî}} | gelhe11 = 12.000 | sal11 = | çavk11 = <ref> ქართული დიასპორა დიდ ბრიტანეთში State Ministry on Diaspora Issues of Georgia</ref> | herêm12 = {{ala|Fransa}} | gelhe12 = 10.000 | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{ala|Kurdistan}} | gelhe13 = 3.616 - 8.000 | sal13 = | çavk13 = <ref> "Iraq: As Third-Largest Contingent, Georgia Hopes To Show Its Worth".</ref> | têkildar = | ziman = [[Zimanê gurcî]], [[Zimanê tirkî]] | ol = [[Xristiyan]], [[Islam]] | nîşan = | nîşanSernav = <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gurcî''', yan jî '''kartvelî''', gelê neteweyên kartvelî ye ku li welatê [[Gurcistan]]ê ne û [[zimanê gurcî]] diaxivin. Gurcî xwedî dîrokek ku ji 4000 salan zêdetir tê hesabkirin. Her çend heya sedsala 11an [[Gurcistan]] a yekgirtî be jî, gelê gurcî ji sedsala 3ê berî zayînê ve hene ku li ser herêma nêzîkê ku îro wekî Gurcistanê tê zanîn hikum dikin. Gurciyan baweriya [[xiristiyanî]] yê zû pejirand (Gurcistan, an jî wekî ku jê re digotin [[Padîşahiya Iberia]], welatê yekem ê cîhanê bû ku xirîstiyantî wekî dînê fermî bû dema ku di sala 327 PZ de wekî dînê dewletê hate ragihandin. Di bin hikumdariya padişah [[Dawid IV]] di sedsala 11an de Serdema Zêrîn a gurciyan dest pê kir. Di sala 1801 de, [[tsar]]ê Rûsyayê [[Pawlos]], Gurcistanê dagir kir. Ev bû sedem ku welat paşê bibe beşek ji [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]], ku di sala 1922 de hate ragihandin. Gurciyan wê hingê xwe serbixwe ragihandin, lê serxwebûnê tenê 1918-1921 domand. Dûv re welat bû beşek ji Yekîtiya Sovyetê, her çend di sala 1936an de bû SSR ya Gurcistanê. Rêberê Sovyetê [[Yosîf Stalîn]] (bi gurcî: იოსებ ჯუღაშვილი, Ioseb Dzughashvili) gurcî bû. Piştî sala 1991, Gurcistanê dîsa serbixwe hate ragihandin. == Dîrok == [[Wêne: Georgian States Colchis and Iberia (600-150BC)-en.svg|thumb|Dewletên Kardînalên]] Gurcî bi [[Kraltiya Îberî|Îberya]] û [[Kolxîs]] şaristaniyên [[Antîk|Antîka Klasîk]] hatin qada dîrokê; Kolhîs ji aliyê çandî ve bi [[Yewnanistana Kevn|Helenîk]] ve girêdayî bû, lê Îberya di bin bandora [[Iskenderê Mezin]] de bû, heta ku [[Împeratoriya Hexamenişî|Împeratoriya Axamenî]] hat hilweşandin.<ref>Rayfield, pp. 18-19</ref> Bi belavbûna Xirîstiyantiyê li Îberyayê ji aliyê Kapadokiyan [[Saint Nîno]], ew bûn yek ji wan neteweyên yekem ku di sedsala 4-an de baweriya [[Îsa]] qebûl kirin, û îro jî piraniya Gurciyan [[Dêra ortodoks|Dîra Ortodoks a Rojhilat Xiristiyanên Ortodoks]] û li pey dêra xwe ya neteweyî [[Xweserîtî|xweserî]] [[Dêra ortodoks|Dêra Ortodoks a Gurcistanê]]<ref>Suny, r. 21</ref><ref>Rayfield, r. 39</ref> Civatên gurcî [[Katolîk]] û [[Îslam|Misilman]] jî hene, û hejmareke girîng ji Gurcîyên ne oldar. [[Asya]] û [[Ewropa]] li [[Qefqasya]], ku di sala 1008-an de wek pirek ku gurcîyan girêdide da ku împaratoriyek pan-Qefqasya ava bike <ref>Rapp (2016) bû şahidê damezrandina yekgirtî [[[Padîşahiya Gurcistanê]], cîh: 453</ref><ref>Suny, r. 32</ref><ref>Rayfield, r. 71</ref><ref>Eastmond, r. 39</ref> paşê, bi destpêkirina [[Serdema Zêrîn a Gurcistanê]], welat gihîşt lûtkeya hêza xwe ya siyasî û çandî. Di vê serdemê de [[Împeratoriya Mongolan|Mongolan]] û [[Tîmûrleng|Tîmûr]] hêrîşên,<ref>W.E.D. Allen, cih: 1157</ref> [[Deryaya Reş]], [[Konstantînopolîs|Kêtina Konstantînopolîsê]] û her weha dawîn ji padîşahên gurcî yên mezin [[V. Mirina Giorgi]] di sala 1346an de, di encama sedemên wek aloziya navxweyî de, berdewam kir heta ku padîşah lawaz bû û piştre hat dabeşkirin.<ref>W.E.D. Allen, cih: 337</ref> Di dema [[Serdema nû|Serdema Nû ya Destpêkê]] de, gurcî ji aliyê siyasî ve hatin dabeşkirin, û serdema padîşahiyan û mîrekiyên bindest ên [[Împeratoriya Osmanî]] û Îranê [[Dîroka Îranê|xanedanên li pey hev]] dest pê kir. Gurciyan dest bi lêgerîna hevalbendan kirin û Rûsan li ser asoya siyasî wekî hevalbendek muhtemel "ji bo xatirê baweriya xiristiyan" dîtin ku li şûna yên windakirî [[Împeratoriya Bîzansê]] bigirin.<ref>W.E.D. Allen, cih: 1612</ref> Padîşahên Gurcistanê û [[Rûsyaya Çarî|Carên Rûsî]], Padîşahê Gurcistanê yê Rojhilat [[Kraltiya Kartli-Kakhetî|Kartlî-Kakhetî]] di sala 1783-an de. [[II. Wan bi kêmanî 17 qasid şandin ba hev, ku di encamê de Erekle]] Peymana Georgievsk bi [[Împeratoriya Rûsî|Imperatoriya Rûsyayê]] re çêkir.<ref>W.E.D. Allen, cih: 344</ref> Lêbelê, hevalbendiya Rûs-Gurcî, Padîşahiya Kartli-Kakhetî ya Rojhilatê Gurcistanê ya Rûsyayê, ku di sala 1801-an de bi tevliheviya navxweyî re têkoşîn kir <ref>Suny, r. 59</ref> û, di 1810 de, Gurcistana Rojava [[Padîşahiya Imereti]] <ref>Suny, pp. 64-66</ref> ji ber berdewamkirina pêvekirinê û nepêkanîna şertên peymanê bi dawî bû.<ref>Suny, pp. 63-65-88</ref><ref>Rayfield, rûp. 259</ref> Ji bo vejandina dewletê gelek serhildan û operasyon hatin organîzekirin, ji wan ya herî girîng [[Komploya Gurcistanê (1832)|Komploya 1832]] bû, ku bi ser neket.<ref>Suny, pp. 71-72</ref> Desthilatdariya Rûsyayê li ser Gurcistanê di encama peymanên aştiyê yên bi herêmên mayî yên Gurcistanê re ku Îran, Osmanî û Împaratoriya Rûsyayê di sedsala 19-an de perçe perçe kiribûn, hat qebûlkirin. Gurciyan ji sala 1918an heta 1921ê di dema [[Gurcistan|Komara Yekemîn a Gurcistanê]] de ji Rûsyayê serxwebûna xwe bi kurtî îlan kirin û di dawiyê de ji [[Yekîtiya Sovyetê]] 1991 dîsa bi ser ket. Miletê gurcî ji eşîrên coxrafî yên cihêreng, her yek bi kevneşopî, adet û [[zarava]] xwe û gelên girêdayî bi zimanên xwe yên herêmî yên wekî [[Swahîlî|Swanî]] û [[Megrelî]] pêk tê. [[Elfûbêy gurcî|Pergala nivîsandina taybet]] û bi kevneşopiyeke nivîskî ya kevnar a ku vedigere sedsala 5-an, [[Zimanê gurcî]] ji bo hemû Gurciyên ku li wî welatî dijîn û herwiha [[zimanê fermî]] ya Gurcistanê. Li gor Wezareta Dewletê ya Gurcistanê ya ji bo Pirsgirêkên Diyasporayê, statîstîkên nefermî dibêjin ku li dinyayê zêdetirî 5 milyon gurcî hene.<ref>[http://opendata.ge/ka/request/42514 Statistics] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200813023600/http://opendata.ge/ka/request/42514 |date=2020-08-13 }} {{Webarşiv|url =https://web .archive.org/web/20200813023600/http://opendata.ge/ka/request/42514 |date=13 Tebax 2020 }} 22.04.2015</ref> == Ziman == [[Wêne: Kartvelian languages.svg|thumb|belavbûna Zimanên Kartvelî]] {{Gotara bingehîn|Zimanê gurcî}} {{Gotara bingehîn|Zimanên kartvelî}} Gurcî ji gelê [[Gurcistan]]ê û ji zimanê wan re tê gotin. Zimanê gurcî ji malbata zimanên qefqazîşaxa başûrê qefqazî ye. Nêzîkî svanî, [[lazî]], megrelî ye. Gurcî li Gurcistan, [[Tirkiye]], [[Îran]], [[Azerbaycan]], başûrê [[Osetya]] û li hin welatên [[Ewropa]]yê dijîn. Li [[Kurdistana Bakur]] jî gurcî hene û [[osmanî]] û dûgela tirk ew anîne bicihkirine. Zimanê gurcî yek ji kevntirîn, dewlemendtirîn zimanê Qefqazê ye. Di sedsala 3. de bi zimanê gurcî pirtûk hatine nivîsîn. == Mijarên têkildar == * [[Padîşahiya Gurcistanê]] == Bîbliyografî == * Eastmond, Anthony (2010), Royal Imagery in Medieval Georgia, Penn State Press * Suny, R. G. (1994), The Making of the Georgian Nation, Indiana University Press * Lang, D. M. (1966), The Georgians, Thames & Hudson * Rayfield, D. (2013), Edge of Empires: A History of Georgia, Reaktion Books * Rapp, S. H. Jr. (2016) The Sasanian World Through Georgian Eyes, Caucasia and the Iranian Commonwealth in Late Antique Georgian Literature, Sam Houston State University, USA, Routledge * Toumanoff, C. (1963) Studies in Christian Caucasian History, Georgetown University Press == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Kontrola otorîteyê}} [[Kategorî:Gurcistan]] [[Kategorî:Gurcî| ]] [[Kategorî:Komên etnîk li Azerbaycanê]] [[Kategorî:Komên etnîk li Îranê]] [[Kategorî:Komên etnîk li Rojhilata Navîn]] [[Kategorî:Komên etnîk li Rûsyayê]] [[Kategorî:Komên etnîk li Tirkiyeyê]] [[Kategorî:Komên etnîk li Yewnanistanê]] [[Kategorî:Neteweyên Ewropayî]] i11jmi6181gov5lb02zng3ekp208k3e 0 36743 1878539 1699650 2024-12-04T12:16:32Z Ferrus 5380 1878539 wikitext text/x-wiki {{Paqij bike|tarîx=gulan 2024}} '''Sînemaya Kurdî''' balê dikişîne ser [[Kurd|gel]] û [[Çanda kurdî|çanda kurd]]. Çarenûsa kurdan weke gelek bê dewlet tesîrek mezin da sînemaya kurdî. Lewma fîlmên kurdî gelek caran gazindên [[Civak|civakî]], [[zext]] û [[zordarî]], [[îşkence]], binpêkirina [[mafên mirovan]] û jiyana [[Xerîbî|xerîbiyê]] nîşan didin. Sînemaya kurdî ji bo kurdan xwedî girîngiyeke mezin e, ji ber ku derfetê dide ku bi awayeke [[Huner|hunerî]] balê bikşînin ser rewşa xwe. Lê belê ji ber zordariya dewletê, piraniya fîlm li sirgûnê tên çêkirin. Mînaka herî baş a vê yekê li [[Tirkiye|Tirkiyê]] ye, ku heta sala [[1991|1991ê]] destûr nedan kurdan ku bi [[Zimanê kurdî|zimanê xwe yê zikmakî]] biaxivin û vê yekê jî çêkirina fîlmên wan dijwartir kir.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20200322073551/http://www.kurdishcinema.com/ |sernav=KurdishCinemaHomePage |malper=web.archive.org |tarîx=2020-03-22 |roja-gihiştinê=2024-12-04}}</ref> == Dîrok == Bingeha '''Sînemaya kurdî''' bi filma [[Zerê]] li [[Ermenîsta]]nê hatibû kişandin. filmên ku bi derhêneriya Emil Ludwing di [[salên 1930î]] disa li Ermenîstanê kişandibû navê filman "Selahaddin", "[[Mem û Zîn]]", "Xanî Dimdim" û "Siyabendê Selîwan" destanên Kurdî re hatiye avêtin. Yekemîn fîlma kurdî ya belgekirî ku li [[Ermenîstana Sovyet|Ermenîstana Sovyetê]] hatiye çêkirin, fîlmeke bêdeng a bi navê [[Zerê]] ya sala [[1927|1927ê]] bû ku (li gor agahdariya ku [[Rohat Alakom]] daye) derhêneriya wê [[Hamo Beknazarian]] kiribû. Fîlm di sala [[1915|1915ê]] de rû dide, [[Evîn|evîneke]] di navbera jineke ciwan a êzdî, şivan Saydo û Zareyê navdar de nîşan dide. Fîlm li gorî [[Îdeolojî|îdeolojiyên]] [[salên 1920î]] nîşan dide ku rêveberiya Tsar çawa bi alîkariya mele û rêberên [[Dîn|olî]], nezaniya kurdan bikar tîne da ku ji wan îstismar bike. Filmên ku bi derhêneriya Emil Ludwing di [[salên 1930î]] disa li [[Ermenistan|Ermenîstanê]] hatibûn kişandin, fîlmên bi navê "Selahaddin", "[[Mem û Zîn]]", "Xanî Dimdim" û "Siyabendê Selîwan" in û destanên kurdî dikin mijar. Krder-ezidner (Kurd-Êzdî), [[Fîlma bêdeng|fîlmekî din ê bêdeng]] û [[Fîlma reş-spî|reş-spî]] ye (li gor agahdariya ku [[Rohat Alakom]] daye) û li ser [[Êzdî|kurdên êzdî]] yên Ermenîstana Sovyetê di sala [[1933|1933ê]] de derket. Derhêneriya wê [[Amasî Martirosyan]] kir û avakirina [[Kolxoz|Kolxozê]] li gundekî kurdan nîşan dide.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Cambridge History of the Kurds |weşanger=Cambridge University Press |tarîx=2021 |isbn=978-1-108-47335-4 |cih=Cambridge |paşnavê-edîtor=Bozarslan |pêşnavê-edîtor=Hamit |url=https://www.cambridge.org/core/books/cambridge-history-of-the-kurds/BDA1E4CBEA98ADFDC471D89A251C3FD4 |paşnavê-edîtor2=Gunes |pêşnavê-edîtor2=Cengiz |paşnavê-edîtor3=Yadirgi |pêşnavê-edîtor3=Veli}}</ref> == Pêşketina wê == Ji ber nebûna bazarakê netewî-[[azad]] û ji ber astengiyên [[aborî]] û [[sîyasî]] Kurd di qada sînemayê de gelek paş de man. Di vê navbera dirêj de di qada sînemayê de hin xebat pêk hatibin jî bi awayekî ciddî û profesynel di sala 1992’an de bi filma Nizamettin Ariç bi navê "Kilamek Ji Bo Beko" Sînemaya Kurdî çavên xwe li Dinyayê vekir. Bi filmên ku piştre hat kişandin jî sînemaya Kurdî dest bi çaplûkî çûnê kir. Di salên dawî de bi rastî ji pêşketinên erênî pêkhat. Bi taybetî azadiya li Başurê Kurdistanê û mercên ku hat guherandin, pêşketina Medyaya Kurdî, li dar xistina festivalên filmên Kurdî, derketina derhênerên Kurd ku xwedî perspektîf, serkeftina filmên Kurdî ku di festivalên navneteweyî de bidestxistin, bi hezaran çîrokên ku dîrok û coxrafyaya Kurdistan dihewîne ku bo sinemaya Kurdî pêşerojeke ronal pêşkeş dike û xalên din bo rabûna ser pêyan a Sinemaya Kurdî faktorên girîngin. Li Kurdistana Rojhilat û Bakur hejmara filmên ku tê weşandin roj bi roj zêdetir dibe. Bi taybetî li Kurdistana Rojhilat her sal bi dehan filmên metraja kurt tên kişandin. Pêşketina sinemaya Kurdî li Rojhilatê Kurdistanê de bandora perspektîfa sinemayê ku di sinemaya Îranê de pêk hatiye heye. Li başurê Kurdistanê festival û xebatên ku bi pişgiriya ku Hikumeta Kurdistanê tên kirin hejmara filmên ku tên kişandin jî zêde kir. Piraniya wan filman ne di asta Cihanî de be jî ji nav van derhênerên wek Bahman Qubadî û Hinêr Salim ispat kirin ku sinemaya Kurdî dikare ciranên Kurdan ku dîroka sinemaya wan 70 saliye jî derbas bike. == Fîlmên kurdî == Bi sedan filmên metraja dirêj û metraja kin (hejmara filmên metraja kin hin zêdetir e) dikarin mînak bên dayîn. === Filmên metraja dirêj === Filmên metraja dirêj ên ku di salên dawîn de hatine kişandin – li Kurdistana Başûr, Kurdistana Rojhilat, Kurdistana Bakur û [[Ewropa]] - wiha ne: * RÊ(YOL) -[[Yilmaz Güney]] * MEM Û ZÎN (1991) [[Umit Elçi]] * SÎYABEND U XECÊ (1993) [[Şahin Gök]] * REWÎTÎYA BÊ DENG (1994) [[Ibrahim Selman]] * RÊWÎTÎYA BER BI ROJÊ (GÜNEŞE YOLCULUK) (1997) [[Yeşim Ustaoğlu]] * BIJÎ BUK U RIZGARÎYA KURDISTANÊ (1997) [[Hiner Saleem]] * ZAROKÊ NEDIPÊYVÎ (1996) * EM HER TIM KOÇBERIN (1998) * [[Kazim Öz]], BA DÊ LI SER ME BIGIRÎ (1999) [[Abbas Kiarostami]] * TEXTÊ REŞ (Kurdistana Rojhilat) (2000) [[Samira Maxalbaf]] * DENGÊ ERDÎ, DÊMA HÊSPAN SERXWÊŞ (Kurdistana Rojhilat) (2001) [[Behmen Qubadî]] * JÎYAN (2001) (Kurdistana Başûr) [[Jano Rojbeyani]], FOTOGRAF (2001) (Kurdistana Bakûr) Kazım Oz * AWAZA DAYIKA NIŞTIMAN (2002) (Kurdistana Başûr) Behmen Qubadî * QEWDEK GIYA (2003) (Kurdistana Başûr) [[Roland Suso Richter]] * Kusî Jî Dikarin Bifirin (Kurdistana Başûr) (2005) Behmen Qubadî === Kurtefilmên kurdî === * HENASEYEK BO TO Mele Resûlî (Kurdistana Başûr) (2004) * RONAKÎ BO ÊME (Kurdistana Başûr) * ROJNAME (Kurdistana Başûr) * SATALAYT (Kurdistana Rojhilat) * TELEFON Hüseyin Ahmed Mihamed (Kurdistana Başûr-[[Kerkûk]]) * ZIRAN,AX (Kurdistana Bakûr) (1999) * LEŞKERÊN ŞIKESTÎ Batin Qubadî (Kurdistana Rojhilat) * CENG (Kurdistana Rojhilat) * XWARINA ÇIYAYÊ SOR == Gûftigoya sînemaya kurdî == Gelek caran niqaşeke bêwate ku “Sinemaya Kurdî heye an na” tê kirin.Ger ewqas film hatine kişandin ,ewqas derhêner xwe wekî derhÊnerÊ Kurd Û filmên xwe jî wek filmên Kurdî bi nav dikin û gele serkeftinên mezin jî bidest dixin bêwateyiya niqaşa sinemaya Kurdî heye an na jî derdikeve holê.Filmekê zimanê ku tê bikaranîn Kurdî be,derhênerê vê filmê Kurd be an j….î ev film filmekê Kurdî. Her ji çi be nav Kurdan de kesên xwe pir jîr û "welatparêz" dibînin û her tiştî de xwe wekî navend û pispor nîşan didin heye û ger mirovek ji wan re bipirse;Gelo tu derbarê weşangeriya Kurdî de çi difikirî?Bersiva wan amadeye;Çi! Ma weşangeriya Kurdî tuneye divê em xwe nexepînin. Yan jî di derbarê Weşangeriya Kurdî,Wêjeya Kurdî,Sinemaya Kurdî,Muzîka Kurdî,zimanê Kurdî de jî heman tişt dibêjin"Em xwe nexepînin rewşa me gelek xirabe, tiştên han hin ne pêk hatine"...Bi bersivên xwe kesayatiyên xwe yê eciz jî nişan didin ku her wiha ewqas korin ku pêşketina behît ku di van 13 salan de pêkhatiye nabînin. Şiroveyên wisa bêşit têvkariyek nade pêşketina ziman,weşangerî,sînema,medya û hwd. ên Kurdî. == Mijarên têkildar == * [[Lîsteya fîlmên kurdî]] == Çavkanî == {{çavkanî}} * [http://www.sinemayakurdi.com Malpera Fermî ya Sînemaya kurdî] {{Kontrola otorîteyê}} [[Kategorî:Sînema]] [[Kategorî:Sînemaya kurdî| ]] 86l1zqipan3ru1fwexc3vdh4lf6yp9q 1878540 1878539 2024-12-04T12:22:47Z Ferrus 5380 1878540 wikitext text/x-wiki '''Sînemaya Kurdî''' balê dikişîne ser [[Kurd|gel]] û [[Çanda kurdî|çanda kurd]]. Çarenûsa kurdan weke gelek bê dewlet tesîrek mezin da sînemaya kurdî. Lewma fîlmên kurdî gelek caran gazindên [[Civak|civakî]], [[zext]] û [[zordarî]], [[îşkence]], binpêkirina [[mafên mirovan]] û jiyana [[Xerîbî|xerîbiyê]] nîşan didin. Sînemaya kurdî ji bo kurdan xwedî girîngiyeke mezin e, ji ber ku derfetê dide ku bi awayeke [[Huner|hunerî]] balê bikşînin ser rewşa xwe. Lê belê ji ber zordariya dewletê, piraniya fîlm li sirgûnê tên çêkirin. Mînaka herî baş a vê yekê li [[Tirkiye|Tirkiyê]] ye, ku heta sala [[1991|1991ê]] destûr nedan kurdan ku bi [[Zimanê kurdî|zimanê xwe yê zikmakî]] biaxivin û vê yekê jî çêkirina fîlmên wan dijwartir kir.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20200322073551/http://www.kurdishcinema.com/ |sernav=KurdishCinemaHomePage |malper=web.archive.org |tarîx=2020-03-22 |roja-gihiştinê=2024-12-04}}</ref> == Dîrok == Bingeha '''Sînemaya kurdî''' bi filma [[Zerê]] li [[Ermenîsta]]nê hatibû kişandin. filmên ku bi derhêneriya Emil Ludwing di [[salên 1930î]] disa li Ermenîstanê kişandibû navê filman "Selahaddin", "[[Mem û Zîn]]", "Xanî Dimdim" û "Siyabendê Selîwan" destanên Kurdî re hatiye avêtin. Yekemîn fîlma kurdî ya belgekirî ku li [[Ermenîstana Sovyet|Ermenîstana Sovyetê]] hatiye çêkirin, fîlmeke bêdeng a bi navê [[Zerê]] ya sala [[1927|1927ê]] bû ku (li gor agahdariya ku [[Rohat Alakom]] daye) derhêneriya wê [[Hamo Beknazarian]] kiribû. Fîlm di sala [[1915|1915ê]] de rû dide, [[Evîn|evîneke]] di navbera jineke ciwan a êzdî, şivan Saydo û Zareyê navdar de nîşan dide. Fîlm li gorî [[Îdeolojî|îdeolojiyên]] [[salên 1920î]] nîşan dide ku rêveberiya Tsar çawa bi alîkariya mele û rêberên [[Dîn|olî]], nezaniya kurdan bikar tîne da ku ji wan îstismar bike. Filmên ku bi derhêneriya Emil Ludwing di [[salên 1930î]] disa li [[Ermenistan|Ermenîstanê]] hatibûn kişandin, fîlmên bi navê "Selahaddin", "[[Mem û Zîn]]", "Xanî Dimdim" û "Siyabendê Selîwan" in û destanên kurdî dikin mijar. Krder-ezidner (Kurd-Êzdî), [[Fîlma bêdeng|fîlmekî din ê bêdeng]] û [[Fîlma reş-spî|reş-spî]] ye (li gor agahdariya ku [[Rohat Alakom]] daye) û li ser [[Êzdî|kurdên êzdî]] yên Ermenîstana Sovyetê di sala [[1933|1933ê]] de derket. Derhêneriya wê [[Amasî Martirosyan]] kir û avakirina [[Kolxoz|Kolxozê]] li gundekî kurdan nîşan dide.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Cambridge History of the Kurds |weşanger=Cambridge University Press |tarîx=2021 |isbn=978-1-108-47335-4 |cih=Cambridge |paşnavê-edîtor=Bozarslan |pêşnavê-edîtor=Hamit |url=https://www.cambridge.org/core/books/cambridge-history-of-the-kurds/BDA1E4CBEA98ADFDC471D89A251C3FD4 |paşnavê-edîtor2=Gunes |pêşnavê-edîtor2=Cengiz |paşnavê-edîtor3=Yadirgi |pêşnavê-edîtor3=Veli}}</ref> Yek ji damezrînerên sînemaya kurdî ya nujên [[Yılmaz Güney|Yilmaz Guney]] e, ku di fîlmên xwe de, bi taybetî [[Sürü (fîlm)|Sürü]] û [[Rê (fîlm)|Yol]], çanda kurdî nîşan dide, tevî [[Qedexe|qedexeyên]] ku ji aliyê hikûmeta Tirkiyê ve li ser wî hatibûn danîn.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Yilmaz Guney: Cineaste Militant |paşnav=Biswas |pêşnav=Pradip |weşanger=Pradip Biswas |tarîx=1999 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=cehkAAAAMAAJ&q=Yilmaz+Guney}}</ref> Fîlmên wî j aliyê sînemagerên kurd ve gelek tê ecibandin. Guney di [[salên 1950î]] de dest bi çêkirina fîlman kir û di [[Festîvala Fîlman a Cannesê]] ya [[1982|1982ê]] de [[Xelata Palmiyeya Zêrîn]] bi fîlma xwe ya ''Rê'' wergirt.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.imdb.com/name/nm0351566/awards/ |sernav=Yilmaz Güney - Awards |malper=IMDb |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-US}}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.dailysabah.com/arts/portrait/nuri-bilge-ceylan-making-european-films-in-turkish-context |sernav=Nuri Bilge Ceylan: Making European films in Turkish context |malper=Daily Sabah |tarîx=2021-05-28 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-US |paşnav=Arslanbenzer |pêşnav=Hakan}}</ref> == Pêşketina wê == Ji ber nebûna bazarakê netewî-[[azad]] û ji ber astengiyên [[aborî]] û [[sîyasî]] Kurd di qada sînemayê de gelek paş de man. Di vê navbera dirêj de di qada sînemayê de hin xebat pêk hatibin jî bi awayekî ciddî û profesynel di sala 1992’an de bi filma Nizamettin Ariç bi navê "Kilamek Ji Bo Beko" Sînemaya Kurdî çavên xwe li Dinyayê vekir. Bi filmên ku piştre hat kişandin jî sînemaya Kurdî dest bi çaplûkî çûnê kir. Di salên dawî de bi rastî ji pêşketinên erênî pêkhat. Bi taybetî azadiya li Başurê Kurdistanê û mercên ku hat guherandin, pêşketina Medyaya Kurdî, li dar xistina festivalên filmên Kurdî, derketina derhênerên Kurd ku xwedî perspektîf, serkeftina filmên Kurdî ku di festivalên navneteweyî de bidestxistin, bi hezaran çîrokên ku dîrok û coxrafyaya Kurdistan dihewîne ku bo sinemaya Kurdî pêşerojeke ronal pêşkeş dike û xalên din bo rabûna ser pêyan a Sinemaya Kurdî faktorên girîngin. Li Kurdistana Rojhilat û Bakur hejmara filmên ku tê weşandin roj bi roj zêdetir dibe. Bi taybetî li Kurdistana Rojhilat her sal bi dehan filmên metraja kurt tên kişandin. Pêşketina sinemaya Kurdî li Rojhilatê Kurdistanê de bandora perspektîfa sinemayê ku di sinemaya Îranê de pêk hatiye heye. Li başurê Kurdistanê festival û xebatên ku bi pişgiriya ku Hikumeta Kurdistanê tên kirin hejmara filmên ku tên kişandin jî zêde kir. Piraniya wan filman ne di asta Cihanî de be jî ji nav van derhênerên wek Bahman Qubadî û Hinêr Salim ispat kirin ku sinemaya Kurdî dikare ciranên Kurdan ku dîroka sinemaya wan 70 saliye jî derbas bike. == Fîlmên kurdî == Bi sedan filmên metraja dirêj û metraja kin (hejmara filmên metraja kin hin zêdetir e) dikarin mînak bên dayîn. === Filmên metraja dirêj === Filmên metraja dirêj ên ku di salên dawîn de hatine kişandin – li Kurdistana Başûr, Kurdistana Rojhilat, Kurdistana Bakur û [[Ewropa]] - wiha ne: * RÊ(YOL) -[[Yilmaz Güney]] * MEM Û ZÎN (1991) [[Umit Elçi]] * SÎYABEND U XECÊ (1993) [[Şahin Gök]] * REWÎTÎYA BÊ DENG (1994) [[Ibrahim Selman]] * RÊWÎTÎYA BER BI ROJÊ (GÜNEŞE YOLCULUK) (1997) [[Yeşim Ustaoğlu]] * BIJÎ BUK U RIZGARÎYA KURDISTANÊ (1997) [[Hiner Saleem]] * ZAROKÊ NEDIPÊYVÎ (1996) * EM HER TIM KOÇBERIN (1998) * [[Kazim Öz]], BA DÊ LI SER ME BIGIRÎ (1999) [[Abbas Kiarostami]] * TEXTÊ REŞ (Kurdistana Rojhilat) (2000) [[Samira Maxalbaf]] * DENGÊ ERDÎ, DÊMA HÊSPAN SERXWÊŞ (Kurdistana Rojhilat) (2001) [[Behmen Qubadî]] * JÎYAN (2001) (Kurdistana Başûr) [[Jano Rojbeyani]], FOTOGRAF (2001) (Kurdistana Bakûr) Kazım Oz * AWAZA DAYIKA NIŞTIMAN (2002) (Kurdistana Başûr) Behmen Qubadî * QEWDEK GIYA (2003) (Kurdistana Başûr) [[Roland Suso Richter]] * Kusî Jî Dikarin Bifirin (Kurdistana Başûr) (2005) Behmen Qubadî === Kurtefilmên kurdî === * HENASEYEK BO TO Mele Resûlî (Kurdistana Başûr) (2004) * RONAKÎ BO ÊME (Kurdistana Başûr) * ROJNAME (Kurdistana Başûr) * SATALAYT (Kurdistana Rojhilat) * TELEFON Hüseyin Ahmed Mihamed (Kurdistana Başûr-[[Kerkûk]]) * ZIRAN,AX (Kurdistana Bakûr) (1999) * LEŞKERÊN ŞIKESTÎ Batin Qubadî (Kurdistana Rojhilat) * CENG (Kurdistana Rojhilat) * XWARINA ÇIYAYÊ SOR == Gûftigoya sînemaya kurdî == Gelek caran niqaşeke bêwate ku “Sinemaya Kurdî heye an na” tê kirin.Ger ewqas film hatine kişandin ,ewqas derhêner xwe wekî derhÊnerÊ Kurd Û filmên xwe jî wek filmên Kurdî bi nav dikin û gele serkeftinên mezin jî bidest dixin bêwateyiya niqaşa sinemaya Kurdî heye an na jî derdikeve holê.Filmekê zimanê ku tê bikaranîn Kurdî be,derhênerê vê filmê Kurd be an j….î ev film filmekê Kurdî. Her ji çi be nav Kurdan de kesên xwe pir jîr û "welatparêz" dibînin û her tiştî de xwe wekî navend û pispor nîşan didin heye û ger mirovek ji wan re bipirse;Gelo tu derbarê weşangeriya Kurdî de çi difikirî?Bersiva wan amadeye;Çi! Ma weşangeriya Kurdî tuneye divê em xwe nexepînin. Yan jî di derbarê Weşangeriya Kurdî,Wêjeya Kurdî,Sinemaya Kurdî,Muzîka Kurdî,zimanê Kurdî de jî heman tişt dibêjin"Em xwe nexepînin rewşa me gelek xirabe, tiştên han hin ne pêk hatine"...Bi bersivên xwe kesayatiyên xwe yê eciz jî nişan didin ku her wiha ewqas korin ku pêşketina behît ku di van 13 salan de pêkhatiye nabînin. Şiroveyên wisa bêşit têvkariyek nade pêşketina ziman,weşangerî,sînema,medya û hwd. ên Kurdî. == Mijarên têkildar == * [[Lîsteya fîlmên kurdî]] == Çavkanî == {{çavkanî}} * [http://www.sinemayakurdi.com Malpera Fermî ya Sînemaya kurdî] {{Kontrola otorîteyê}} [[Kategorî:Sînema]] [[Kategorî:Sînemaya kurdî| ]] 1hbsuvytxd7xb9vlrizzl59hq2locjt 1878544 1878540 2024-12-04T13:32:16Z Balyozbot 42414 [[User:Balyozxane/skrîpt/py/kuCosmeticsCore.py|Bot]]: Paqijiyên kozmetîk (Binê standard kir, Lînk paqij kir, --Valahiyên nehewce.) 1878544 wikitext text/x-wiki '''Sînemaya Kurdî''' balê dikişîne ser [[Kurd|gel]] û [[Çanda kurdî|çanda kurd]]. Çarenûsa kurdan weke gelek bê dewlet tesîrek mezin da sînemaya kurdî. Lewma fîlmên kurdî gelek caran gazindên [[civak]]î, [[zext]] û [[zordarî]], [[îşkence]], binpêkirina [[mafên mirovan]] û jiyana [[Xerîbî|xerîbiyê]] nîşan didin. Sînemaya kurdî ji bo kurdan xwedî girîngiyeke mezin e, ji ber ku derfetê dide ku bi awayeke [[huner]]î balê bikşînin ser rewşa xwe. Lê belê ji ber zordariya dewletê, piraniya fîlm li sirgûnê tên çêkirin. Mînaka herî baş a vê yekê li [[Tirkiye|Tirkiyê]] ye, ku heta sala [[1991]]ê destûr nedan kurdan ku bi [[Zimanê kurdî|zimanê xwe yê zikmakî]] biaxivin û vê yekê jî çêkirina fîlmên wan dijwartir kir.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20200322073551/http://www.kurdishcinema.com/ |sernav=KurdishCinemaHomePage |malper=web.archive.org |tarîx=2020-03-22 |roja-gihiştinê=2024-12-04}}</ref> == Dîrok == Bingeha '''Sînemaya kurdî''' bi filma [[Zerê]] li [[Ermenîsta]]nê hatibû kişandin. filmên ku bi derhêneriya Emil Ludwing di [[salên 1930î]] disa li Ermenîstanê kişandibû navê filman "Selahaddin", "[[Mem û Zîn]]", "Xanî Dimdim" û "Siyabendê Selîwan" destanên Kurdî re hatiye avêtin. Yekemîn fîlma kurdî ya belgekirî ku li [[Ermenîstana Sovyet]]ê hatiye çêkirin, fîlmeke bêdeng a bi navê [[Zerê]] ya sala [[1927]]ê bû ku (li gor agahdariya ku [[Rohat Alakom]] daye) derhêneriya wê [[Hamo Beknazarian]] kiribû. Fîlm di sala [[1915]]ê de rû dide, [[evîn]]eke di navbera jineke ciwan a êzdî, şivan Saydo û Zareyê navdar de nîşan dide. Fîlm li gorî [[Îdeolojî|îdeolojiyên]] [[salên 1920î]] nîşan dide ku rêveberiya Tsar çawa bi alîkariya mele û rêberên [[Dîn|olî]], nezaniya kurdan bikar tîne da ku ji wan îstismar bike. Filmên ku bi derhêneriya Emil Ludwing di [[salên 1930î]] disa li [[Ermenistan|Ermenîstanê]] hatibûn kişandin, fîlmên bi navê "Selahaddin", "[[Mem û Zîn]]", "Xanî Dimdim" û "Siyabendê Selîwan" in û destanên kurdî dikin mijar. Krder-ezidner (Kurd-Êzdî), [[Fîlma bêdeng|fîlmekî din ê bêdeng]] û [[Fîlma reş-spî|reş-spî]] ye (li gor agahdariya ku [[Rohat Alakom]] daye) û li ser [[Êzdî|kurdên êzdî]] yên Ermenîstana Sovyetê di sala [[1933]]ê de derket. Derhêneriya wê [[Amasî Martirosyan]] kir û avakirina [[Kolxoz]]ê li gundekî kurdan nîşan dide.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Cambridge History of the Kurds |weşanger=Cambridge University Press |tarîx=2021 |isbn=978-1-108-47335-4 |cih=Cambridge |paşnavê-edîtor=Bozarslan |pêşnavê-edîtor=Hamit |url=https://www.cambridge.org/core/books/cambridge-history-of-the-kurds/BDA1E4CBEA98ADFDC471D89A251C3FD4 |paşnavê-edîtor2=Gunes |pêşnavê-edîtor2=Cengiz |paşnavê-edîtor3=Yadirgi |pêşnavê-edîtor3=Veli}}</ref> Yek ji damezrînerên sînemaya kurdî ya nujên [[Yılmaz Güney|Yilmaz Guney]] e, ku di fîlmên xwe de, bi taybetî [[Sürü (fîlm)|Sürü]] û [[Rê (fîlm)|Yol]], çanda kurdî nîşan dide, tevî [[qedexe]]yên ku ji aliyê hikûmeta Tirkiyê ve li ser wî hatibûn danîn.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Yilmaz Guney: Cineaste Militant |paşnav=Biswas |pêşnav=Pradip |weşanger=Pradip Biswas |tarîx=1999 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=cehkAAAAMAAJ&q=Yilmaz+Guney}}</ref> Fîlmên wî j aliyê sînemagerên kurd ve gelek tê ecibandin. Guney di [[salên 1950î]] de dest bi çêkirina fîlman kir û di [[Festîvala Fîlman a Cannesê]] ya [[1982]]ê de [[Xelata Palmiyeya Zêrîn]] bi fîlma xwe ya ''Rê'' wergirt.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.imdb.com/name/nm0351566/awards/ |sernav=Yilmaz Güney - Awards |malper=IMDb |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-US}}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.dailysabah.com/arts/portrait/nuri-bilge-ceylan-making-european-films-in-turkish-context |sernav=Nuri Bilge Ceylan: Making European films in Turkish context |malper=Daily Sabah |tarîx=2021-05-28 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-US |paşnav=Arslanbenzer |pêşnav=Hakan}}</ref> == Pêşketina wê == Ji ber nebûna bazarakê netewî-[[azad]] û ji ber astengiyên [[aborî]] û [[sîyasî]] Kurd di qada sînemayê de gelek paş de man. Di vê navbera dirêj de di qada sînemayê de hin xebat pêk hatibin jî bi awayekî ciddî û profesynel di sala 1992’an de bi filma Nizamettin Ariç bi navê "Kilamek Ji Bo Beko" Sînemaya Kurdî çavên xwe li Dinyayê vekir. Bi filmên ku piştre hat kişandin jî sînemaya Kurdî dest bi çaplûkî çûnê kir. Di salên dawî de bi rastî ji pêşketinên erênî pêkhat. Bi taybetî azadiya li Başurê Kurdistanê û mercên ku hat guherandin, pêşketina Medyaya Kurdî, li dar xistina festivalên filmên Kurdî, derketina derhênerên Kurd ku xwedî perspektîf, serkeftina filmên Kurdî ku di festivalên navneteweyî de bidestxistin, bi hezaran çîrokên ku dîrok û coxrafyaya Kurdistan dihewîne ku bo sinemaya Kurdî pêşerojeke ronal pêşkeş dike û xalên din bo rabûna ser pêyan a Sinemaya Kurdî faktorên girîngin. Li Kurdistana Rojhilat û Bakur hejmara filmên ku tê weşandin roj bi roj zêdetir dibe. Bi taybetî li Kurdistana Rojhilat her sal bi dehan filmên metraja kurt tên kişandin. Pêşketina sinemaya Kurdî li Rojhilatê Kurdistanê de bandora perspektîfa sinemayê ku di sinemaya Îranê de pêk hatiye heye. Li başurê Kurdistanê festival û xebatên ku bi pişgiriya ku Hikumeta Kurdistanê tên kirin hejmara filmên ku tên kişandin jî zêde kir. Piraniya wan filman ne di asta Cihanî de be jî ji nav van derhênerên wek Bahman Qubadî û Hinêr Salim ispat kirin ku sinemaya Kurdî dikare ciranên Kurdan ku dîroka sinemaya wan 70 saliye jî derbas bike. == Fîlmên kurdî == Bi sedan filmên metraja dirêj û metraja kin (hejmara filmên metraja kin hin zêdetir e) dikarin mînak bên dayîn. === Filmên metraja dirêj === Filmên metraja dirêj ên ku di salên dawîn de hatine kişandin – li Kurdistana Başûr, Kurdistana Rojhilat, Kurdistana Bakur û [[Ewropa]] - wiha ne: * RÊ(YOL) -[[Yilmaz Güney]] * MEM Û ZÎN (1991) [[Umit Elçi]] * SÎYABEND U XECÊ (1993) [[Şahin Gök]] * REWÎTÎYA BÊ DENG (1994) [[Ibrahim Selman]] * RÊWÎTÎYA BER BI ROJÊ (GÜNEŞE YOLCULUK) (1997) [[Yeşim Ustaoğlu]] * BIJÎ BUK U RIZGARÎYA KURDISTANÊ (1997) [[Hiner Saleem]] * ZAROKÊ NEDIPÊYVÎ (1996) * EM HER TIM KOÇBERIN (1998) * [[Kazim Öz]], BA DÊ LI SER ME BIGIRÎ (1999) [[Abbas Kiarostami]] * TEXTÊ REŞ (Kurdistana Rojhilat) (2000) [[Samira Maxalbaf]] * DENGÊ ERDÎ, DÊMA HÊSPAN SERXWÊŞ (Kurdistana Rojhilat) (2001) [[Behmen Qubadî]] * JÎYAN (2001) (Kurdistana Başûr) [[Jano Rojbeyani]], FOTOGRAF (2001) (Kurdistana Bakûr) Kazım Oz * AWAZA DAYIKA NIŞTIMAN (2002) (Kurdistana Başûr) Behmen Qubadî * QEWDEK GIYA (2003) (Kurdistana Başûr) [[Roland Suso Richter]] * Kusî Jî Dikarin Bifirin (Kurdistana Başûr) (2005) Behmen Qubadî === Kurtefilmên kurdî === * HENASEYEK BO TO Mele Resûlî (Kurdistana Başûr) (2004) * RONAKÎ BO ÊME (Kurdistana Başûr) * ROJNAME (Kurdistana Başûr) * SATALAYT (Kurdistana Rojhilat) * TELEFON Hüseyin Ahmed Mihamed (Kurdistana Başûr-[[Kerkûk]]) * ZIRAN,AX (Kurdistana Bakûr) (1999) * LEŞKERÊN ŞIKESTÎ Batin Qubadî (Kurdistana Rojhilat) * CENG (Kurdistana Rojhilat) * XWARINA ÇIYAYÊ SOR == Gûftigoya sînemaya kurdî == Gelek caran niqaşeke bêwate ku “Sinemaya Kurdî heye an na” tê kirin.Ger ewqas film hatine kişandin ,ewqas derhêner xwe wekî derhÊnerÊ Kurd Û filmên xwe jî wek filmên Kurdî bi nav dikin û gele serkeftinên mezin jî bidest dixin bêwateyiya niqaşa sinemaya Kurdî heye an na jî derdikeve holê.Filmekê zimanê ku tê bikaranîn Kurdî be,derhênerê vê filmê Kurd be an j….î ev film filmekê Kurdî. Her ji çi be nav Kurdan de kesên xwe pir jîr û "welatparêz" dibînin û her tiştî de xwe wekî navend û pispor nîşan didin heye û ger mirovek ji wan re bipirse;Gelo tu derbarê weşangeriya Kurdî de çi difikirî?Bersiva wan amadeye;Çi! Ma weşangeriya Kurdî tuneye divê em xwe nexepînin. Yan jî di derbarê Weşangeriya Kurdî,Wêjeya Kurdî,Sinemaya Kurdî,Muzîka Kurdî,zimanê Kurdî de jî heman tişt dibêjin"Em xwe nexepînin rewşa me gelek xirabe, tiştên han hin ne pêk hatine"...Bi bersivên xwe kesayatiyên xwe yê eciz jî nişan didin ku her wiha ewqas korin ku pêşketina behît ku di van 13 salan de pêkhatiye nabînin. Şiroveyên wisa bêşit têvkariyek nade pêşketina ziman,weşangerî,sînema,medya û hwd. ên Kurdî. == Mijarên têkildar == * [[Lîsteya fîlmên kurdî]] == Çavkanî == {{çavkanî}} * [http://www.sinemayakurdi.com Malpera Fermî ya Sînemaya kurdî] {{Kontrola otorîteyê}} [[Kategorî:Sînema]] [[Kategorî:Sînemaya kurdî| ]] 738y0mnvufpcafgoy7ivmnw5vlzs510 1878545 1878544 2024-12-04T13:38:04Z Ferrus 5380 1878545 wikitext text/x-wiki '''Sînemaya Kurdî''' balê dikişîne ser [[Kurd|gel]] û [[Çanda kurdî|çanda kurd]]. Çarenûsa kurdan weke gelek bê dewlet tesîrek mezin da sînemaya kurdî. Lewma fîlmên kurdî gelek caran gazindên [[civak]]î, [[zext]] û [[zordarî]], [[îşkence]], binpêkirina [[mafên mirovan]] û jiyana [[Xerîbî|xerîbiyê]] nîşan didin. Sînemaya kurdî ji bo kurdan xwedî girîngiyeke mezin e, ji ber ku derfetê dide ku bi awayeke [[huner]]î balê bikşînin ser rewşa xwe. Lê belê ji ber zordariya dewletê, piraniya fîlm li sirgûnê tên çêkirin. Mînaka herî baş a vê yekê li [[Tirkiye|Tirkiyê]] ye, ku heta sala [[1991]]ê destûr nedan kurdan ku bi [[Zimanê kurdî|zimanê xwe yê zikmakî]] biaxivin û vê yekê jî çêkirina fîlmên wan dijwartir kir.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20200322073551/http://www.kurdishcinema.com/ |sernav=KurdishCinemaHomePage |malper=web.archive.org |tarîx=2020-03-22 |roja-gihiştinê=2024-12-04}}</ref> == Dîrok == Bingeha '''Sînemaya kurdî''' bi filma [[Zerê]] li [[Ermenîsta|Ermenîstanê]] hatibû kişandin. Yekemîn fîlma kurdî ya belgekirî ku li [[Ermenîstana Sovyet|Ermenîstana Sovyetê]] hatiye çêkirin, fîlmeke bêdeng a bi navê [[Zerê]] ya sala [[1927|1927ê]] bû ku (li gor agahdariya ku [[Rohat Alakom]] daye) derhêneriya wê [[Hamo Beknazarian]] kiribû. Fîlm di sala [[1915|1915ê]] de rû dide, [[Evîn|evîneke]] di navbera jineke ciwan a êzdî, şivan Saydo û Zareyê navdar de nîşan dide. Fîlm li gorî [[Îdeolojî|îdeolojiyên]] [[salên 1920î]] nîşan dide ku rêveberiya Tsar çawa bi alîkariya mele û rêberên [[Dîn|olî]], nezaniya kurdan bikar tîne da ku ji wan îstismar bike. Filmên ku bi derhêneriya Emil Ludwing di [[salên 1930î]] disa li [[Ermenistan|Ermenîstanê]] hatibûn kişandin, fîlmên bi navê "[[Selahaddin (fîlm)|Selahaddin]]", "[[Mem û Zîn]]", "[[Xan Dimdim (fîlm)|Xanî Dimdim]]" û "[[Siyabendê Selîwan (fîlm)|Siyabendê Selîwan]]" in û [[destanên kurdî]] dikin mijar. Krder-ezidner (Kurd-Êzdî), [[Fîlma bêdeng|fîlmekî din ê bêdeng]] û [[Fîlma reş-spî|reş-spî]] ye (li gor agahdariya ku [[Rohat Alakom]] daye) û li ser [[Êzdî|kurdên êzdî]] yên Ermenîstana Sovyetê di sala [[1933|1933ê]] de derket. Derhêneriya wê [[Amasî Martirosyan]] kir û avakirina [[Kolxoz|Kolxozê]] li gundekî kurdan nîşan dide.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Cambridge History of the Kurds |weşanger=Cambridge University Press |tarîx=2021 |isbn=978-1-108-47335-4 |cih=Cambridge |paşnavê-edîtor=Bozarslan |pêşnavê-edîtor=Hamit |url=https://www.cambridge.org/core/books/cambridge-history-of-the-kurds/BDA1E4CBEA98ADFDC471D89A251C3FD4 |paşnavê-edîtor2=Gunes |pêşnavê-edîtor2=Cengiz |paşnavê-edîtor3=Yadirgi |pêşnavê-edîtor3=Veli}}</ref> Yek ji damezrînerên sînemaya kurdî ya nujên [[Yılmaz Güney|Yilmaz Guney]] e, ku di fîlmên xwe de, bi taybetî [[Sürü (fîlm)|Sürü]] û [[Rê (fîlm)|Yol]], çanda kurdî nîşan dide, tevî [[Qedexe|qedexeyên]] ku ji aliyê hikûmeta Tirkiyê ve li ser wî hatibûn danîn.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Yilmaz Guney: Cineaste Militant |paşnav=Biswas |pêşnav=Pradip |weşanger=Pradip Biswas |tarîx=1999 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=cehkAAAAMAAJ&q=Yilmaz+Guney}}</ref> Fîlmên wî j aliyê sînemagerên kurd ve gelek tê ecibandin. Guney di [[salên 1950î]] de dest bi çêkirina fîlman kir û di [[Festîvala Fîlman a Cannesê]] ya [[1982|1982ê]] de [[Xelata Palmiyeya Zêrîn]] bi fîlma xwe ya ''Rê'' wergirt.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.imdb.com/name/nm0351566/awards/ |sernav=Yilmaz Güney - Awards |malper=IMDb |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-US}}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.dailysabah.com/arts/portrait/nuri-bilge-ceylan-making-european-films-in-turkish-context |sernav=Nuri Bilge Ceylan: Making European films in Turkish context |malper=Daily Sabah |tarîx=2021-05-28 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-US |paşnav=Arslanbenzer |pêşnav=Hakan}}</ref> Di [[salên 1990î]] de çanda sînemaya kurdî ji [[Navenda Çanda Mezopotamya|Navenda Çanda Mezopotamyayê]] (NÇM) ya ku nû hatbû avakirin piştgirî girt. NÇMê beşa sînemayê ava kir û tê de çend derhênerên kurd fîlmên xwe yên yekem çêkirin. Di sala [[1995|1995ê]] de, şaxa NÇMê ya [[Stembol|Stembolê]] atolyeya sînemayê pêk anî.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Koçer |pêşnav=Suncem |tarîx=2014 |sernav=Kurdish Cinema as a Transnational Discourse Genre: Cinematic Visibility, Cultural Resilience, and Political Agency |url=https://www.jstor.org/stable/43303181 |kovar=International Journal of Middle East Studies |cild=46 |hejmar=3 |rr=473–488 |issn=0020-7438}}</ref> Yilmaz Guney, [[Jano Rosebiani]], [[Bahman Qubadî]], [[Şewket Emîn Korkî]], [[Mano Xelîl]], [[Hişam Zeman|Hîşam Zaman]], [[Sahîm Omer Kalîfa]], [[Bîna Qeredaxî]] û [[Yüksel Yavuz]] di nav derhênerên kurd de ne. Hin fîlmçêkerên kurd ên wek [[Huner Selîm]] li derveyî [[Kurdistan|Kurdistanê]] dijîn û kar dikin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Aesthetics of Displacement: Turkey and its Minorities on Screen |paşnav=Koksal |pêşnav=Ozlem |weşanger=Bloomsbury Publishing USA |tarîx=2016-01-28 |isbn=978-1-5013-0649-5 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=EA4kCwAAQBAJ&q=hinar+salim}}</ref> Di sala [[1991|1991ê]] de fîlmeke kurdî ya bi navê [[Stranek ji bo Beko]] ya [[nivîskar]]-derhêner [[Nizamettin Ariç]] wek berhemeke [[Almanya|almanî]]-ermenî hatiye çêkirin. Di sala [[1992|1992ê]] de derhêner [[Ümit Elç|Ûmît Elçî]] [[Mem û Zîn (fîlm)|Mem û Zîn]] wek fîlmek [[Zimanê tirkî|tirkî]] kişandiye. Fîlma [[Siyabend û Xecê (fîlm)|Siyabend û Xecê]] vedigere sala [[1993|1993ê]] û ew jî li Tirkiyê hatiye çêkirin. Hejmara fîlmên kurdî yên ku li [[Îran|Îranê]] tên kişandin gav bi gav zêde dibe. Mînak Bahman Qubadî ji bo fîlmê xwe li [[Festîvala Navneteweyî ya Fîlman a Berlînê|Berlînale]] [[Kûsî jî dikarin bifirin (fîlm)|Kûsî jî dikarin bifirin]] ji aliyê ''Juriya Ciwanan'' ve X''elata Taybet'' wergirt.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.berlinale.de/en/archive/awards-juries/awards.html/y=2005/o=desc/p=1/rp=40 |sernav=Awards |malper=www.berlinale.de |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en}}</ref> Fîlma [[Miraz Bezar]] [[Min Dît (fîlm)|Min Dît: Zarokên Amedê]] di [[Festîvala fîlman|festîvalên fîlman]] ên [[Festîvala Fîlman a San Sebastian|San Sebastian]], [[Festîvala Fîlman a Hamburgê|Hamburg]] û [[Festîvala Fîlman a Gentê|Gentê]] de xelat girtin. Ev fîlm di festîvala fîlmên tirkî de yekemîn fîlma bi kurdî bû, di [[Festîvala Fîlman a Porteqala Zêrîn a Antalyayê]] de hat nîşandan û xelata taybet a juriyê wergirt.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.epd-film.de/filmkritiken/min-dit-die-kinder-von-diyarbakir |sernav=Kritik zu Min Dît – Die Kinder von Diyarbakir {{!}} epd Film |malper=www.epd-film.de |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=de}}</ref> Di van du salên dawî de li [[Almanya]] û [[Swîsre|Swîsreyê]], fîlmçêkerên kurd ên li sirgûnê ku ji dewletên ku lê dijîn fonên giştî distînin, şîrketên hilberîna fîlman jî ava kirine, wek mînak [[NEWA Film]] a li [[Berlîn|Berlinê]]<ref>{{Jêder-malper |url=http://newafilm.net/ |sernav=NEWA FILM |tarîx=2017-06-21 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=de}}</ref> an [[Frame Film GmbH]] a li [[Bern|Bernê]].<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.framefilm.ch/en/ |sernav=Frame Film GmbH |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-GB}}</ref> Di [[salên 2000î]] û [[Salên 2010î|2010î]] de li seranserê Kurdistanê herikîna [[Belgefîlm|belgefîlman]] çêbû. Fîlmçêkerên kurd ji bo perwerdekirina temaşevanên [[Ewropaya Rojava|rojavayî]], belgefîlman wekî amûrek bikar anîn. Wan fîlmên xwe di festîvalên fîlman de û li ser malperên [[medyaya civakî]] nîşan dane, da ku bala xwe bidin bûyerên berê û yên niha ku li Kurdistanê diqewimin û dibin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=World Directors and Their Films: Essays on African, Asian, Latin American, and Middle Eastern Cinema |paşnav=Cardullo |pêşnav=Bert |weşanger=Scarecrow Press |tarîx=2012 |isbn=978-0-8108-8524-0 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=Ln8iPBV-XX4C&q=Kurdish+cinema&pg=PA216}}</ref> Gelek ji van belgefîlman bi şêwazên sînemayê, bi budceyek piçûk û ekîbek piçûk hatine kişandin. Fîlma [[Banaz: Çîrokek Evînê]], ku derhêner û berhemhênera wê [[Deeyah Khan]] e, portreya Banaz Mahmod, jineke kurd a 20 salî ya ji [[Mitcham]], [[London|Londonê]], nîşan dide, ku di sala [[2006|2006ê]] de ji aliyê [[bav]], mamê xwe û [[Pismam|pismamên]] xwe ve di [[Kuştina namûsê|kuştineke namûsê]] de hate kuştin.<ref>{{Jêder-nûçe |tarîx=2010-11-10 |sernav=Banaz Mahmod 'honour' killing cousins jailed for life |url=https://www.bbc.co.uk/news/uk-england-london-11716272 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |xebat=BBC News |ziman=en-GB}}</ref> Vê fîlmê [[Xelatên Emmy|Xelata Emmy]] ya [[2013|2013ê]] ji bo ''Baştirîn Fîlma Navneteweyî ya Karûbarên Niha'' (Best International Current Affairs Film) wergirt.<ref>{{Jêder-malper |url=https://deadline.com/2013/08/international-emmy-current-affairs-news-nominees-announced-563982/ |sernav=International Emmy Current Affairs, News Nominees Announced |malper=Deadline |tarîx=2013-08-14 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-US |paşnav=Team |pêşnav=The Deadline}}</ref> == Pêşketina wê == Ji ber nebûna bazarakê netewî-[[azad]] û ji ber astengiyên [[aborî]] û [[sîyasî]] Kurd di qada sînemayê de gelek paş de man. Di vê navbera dirêj de di qada sînemayê de hin xebat pêk hatibin jî bi awayekî ciddî û profesynel di sala 1992’an de bi filma Nizamettin Ariç bi navê "Kilamek Ji Bo Beko" Sînemaya Kurdî çavên xwe li Dinyayê vekir. Bi filmên ku piştre hat kişandin jî sînemaya Kurdî dest bi çaplûkî çûnê kir. Di salên dawî de bi rastî ji pêşketinên erênî pêkhat. Bi taybetî azadiya li Başurê Kurdistanê û mercên ku hat guherandin, pêşketina Medyaya Kurdî, li dar xistina festivalên filmên Kurdî, derketina derhênerên Kurd ku xwedî perspektîf, serkeftina filmên Kurdî ku di festivalên navneteweyî de bidestxistin, bi hezaran çîrokên ku dîrok û coxrafyaya Kurdistan dihewîne ku bo sinemaya Kurdî pêşerojeke ronal pêşkeş dike û xalên din bo rabûna ser pêyan a Sinemaya Kurdî faktorên girîngin. Li Kurdistana Rojhilat û Bakur hejmara filmên ku tê weşandin roj bi roj zêdetir dibe. Bi taybetî li Kurdistana Rojhilat her sal bi dehan filmên metraja kurt tên kişandin. Pêşketina sinemaya Kurdî li Rojhilatê Kurdistanê de bandora perspektîfa sinemayê ku di sinemaya Îranê de pêk hatiye heye. Li başurê Kurdistanê festival û xebatên ku bi pişgiriya ku Hikumeta Kurdistanê tên kirin hejmara filmên ku tên kişandin jî zêde kir. Piraniya wan filman ne di asta Cihanî de be jî ji nav van derhênerên wek Bahman Qubadî û Hinêr Salim ispat kirin ku sinemaya Kurdî dikare ciranên Kurdan ku dîroka sinemaya wan 70 saliye jî derbas bike. == Fîlmên kurdî == Bi sedan filmên metraja dirêj û metraja kin (hejmara filmên metraja kin hin zêdetir e) dikarin mînak bên dayîn. === Filmên metraja dirêj === Filmên metraja dirêj ên ku di salên dawîn de hatine kişandin – li Kurdistana Başûr, Kurdistana Rojhilat, Kurdistana Bakur û [[Ewropa]] - wiha ne: * RÊ(YOL) -[[Yilmaz Güney]] * MEM Û ZÎN (1991) [[Umit Elçi]] * SÎYABEND U XECÊ (1993) [[Şahin Gök]] * REWÎTÎYA BÊ DENG (1994) [[Ibrahim Selman]] * RÊWÎTÎYA BER BI ROJÊ (GÜNEŞE YOLCULUK) (1997) [[Yeşim Ustaoğlu]] * BIJÎ BUK U RIZGARÎYA KURDISTANÊ (1997) [[Hiner Saleem]] * ZAROKÊ NEDIPÊYVÎ (1996) * EM HER TIM KOÇBERIN (1998) * [[Kazim Öz]], BA DÊ LI SER ME BIGIRÎ (1999) [[Abbas Kiarostami]] * TEXTÊ REŞ (Kurdistana Rojhilat) (2000) [[Samira Maxalbaf]] * DENGÊ ERDÎ, DÊMA HÊSPAN SERXWÊŞ (Kurdistana Rojhilat) (2001) [[Behmen Qubadî]] * JÎYAN (2001) (Kurdistana Başûr) [[Jano Rojbeyani]], FOTOGRAF (2001) (Kurdistana Bakûr) Kazım Oz * AWAZA DAYIKA NIŞTIMAN (2002) (Kurdistana Başûr) Behmen Qubadî * QEWDEK GIYA (2003) (Kurdistana Başûr) [[Roland Suso Richter]] * Kusî Jî Dikarin Bifirin (Kurdistana Başûr) (2005) Behmen Qubadî === Kurtefilmên kurdî === * HENASEYEK BO TO Mele Resûlî (Kurdistana Başûr) (2004) * RONAKÎ BO ÊME (Kurdistana Başûr) * ROJNAME (Kurdistana Başûr) * SATALAYT (Kurdistana Rojhilat) * TELEFON Hüseyin Ahmed Mihamed (Kurdistana Başûr-[[Kerkûk]]) * ZIRAN,AX (Kurdistana Bakûr) (1999) * LEŞKERÊN ŞIKESTÎ Batin Qubadî (Kurdistana Rojhilat) * CENG (Kurdistana Rojhilat) * XWARINA ÇIYAYÊ SOR == Gûftigoya sînemaya kurdî == Gelek caran niqaşeke bêwate ku “Sinemaya Kurdî heye an na” tê kirin.Ger ewqas film hatine kişandin ,ewqas derhêner xwe wekî derhÊnerÊ Kurd Û filmên xwe jî wek filmên Kurdî bi nav dikin û gele serkeftinên mezin jî bidest dixin bêwateyiya niqaşa sinemaya Kurdî heye an na jî derdikeve holê.Filmekê zimanê ku tê bikaranîn Kurdî be,derhênerê vê filmê Kurd be an j….î ev film filmekê Kurdî. Her ji çi be nav Kurdan de kesên xwe pir jîr û "welatparêz" dibînin û her tiştî de xwe wekî navend û pispor nîşan didin heye û ger mirovek ji wan re bipirse;Gelo tu derbarê weşangeriya Kurdî de çi difikirî?Bersiva wan amadeye;Çi! Ma weşangeriya Kurdî tuneye divê em xwe nexepînin. Yan jî di derbarê Weşangeriya Kurdî,Wêjeya Kurdî,Sinemaya Kurdî,Muzîka Kurdî,zimanê Kurdî de jî heman tişt dibêjin"Em xwe nexepînin rewşa me gelek xirabe, tiştên han hin ne pêk hatine"...Bi bersivên xwe kesayatiyên xwe yê eciz jî nişan didin ku her wiha ewqas korin ku pêşketina behît ku di van 13 salan de pêkhatiye nabînin. Şiroveyên wisa bêşit têvkariyek nade pêşketina ziman,weşangerî,sînema,medya û hwd. ên Kurdî. == Mijarên têkildar == * [[Lîsteya fîlmên kurdî]] == Çavkanî == {{çavkanî}} * [http://www.sinemayakurdi.com Malpera Fermî ya Sînemaya kurdî] {{Kontrola otorîteyê}} [[Kategorî:Sînema]] [[Kategorî:Sînemaya kurdî| ]] 5ofzvk2amq7pm2jof29nb1aycl4t3y8 1878546 1878545 2024-12-04T13:58:31Z Ferrus 5380 /* Pêşketina wê */ 1878546 wikitext text/x-wiki '''Sînemaya Kurdî''' balê dikişîne ser [[Kurd|gel]] û [[Çanda kurdî|çanda kurd]]. Çarenûsa kurdan weke gelek bê dewlet tesîrek mezin da sînemaya kurdî. Lewma fîlmên kurdî gelek caran gazindên [[civak]]î, [[zext]] û [[zordarî]], [[îşkence]], binpêkirina [[mafên mirovan]] û jiyana [[Xerîbî|xerîbiyê]] nîşan didin. Sînemaya kurdî ji bo kurdan xwedî girîngiyeke mezin e, ji ber ku derfetê dide ku bi awayeke [[huner]]î balê bikşînin ser rewşa xwe. Lê belê ji ber zordariya dewletê, piraniya fîlm li sirgûnê tên çêkirin. Mînaka herî baş a vê yekê li [[Tirkiye|Tirkiyê]] ye, ku heta sala [[1991]]ê destûr nedan kurdan ku bi [[Zimanê kurdî|zimanê xwe yê zikmakî]] biaxivin û vê yekê jî çêkirina fîlmên wan dijwartir kir.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20200322073551/http://www.kurdishcinema.com/ |sernav=KurdishCinemaHomePage |malper=web.archive.org |tarîx=2020-03-22 |roja-gihiştinê=2024-12-04}}</ref> == Dîrok == === Bingeha sînemaya kurdî === Bingeha '''Sînemaya kurdî''' bi filma [[Zerê]] li [[Ermenîsta|Ermenîstanê]] hatibû kişandin. Yekemîn fîlma kurdî ya belgekirî ku li [[Ermenîstana Sovyet|Ermenîstana Sovyetê]] hatiye çêkirin, fîlmeke bêdeng a bi navê [[Zerê]] ya sala [[1927|1927ê]] bû ku (li gor agahdariya ku [[Rohat Alakom]] daye) derhêneriya wê [[Hamo Beknazarian]] kiribû. Fîlm di sala [[1915|1915ê]] de rû dide, [[Evîn|evîneke]] di navbera jineke ciwan a êzdî, şivan Saydo û Zareyê navdar de nîşan dide. Fîlm li gorî [[Îdeolojî|îdeolojiyên]] [[salên 1920î]] nîşan dide ku rêveberiya Tsar çawa bi alîkariya mele û rêberên [[Dîn|olî]], nezaniya kurdan bikar tîne da ku ji wan îstismar bike. Filmên ku bi derhêneriya Emil Ludwing di [[salên 1930î]] disa li [[Ermenistan|Ermenîstanê]] hatibûn kişandin, fîlmên bi navê "[[Selahaddin (fîlm)|Selahaddin]]", "[[Mem û Zîn]]", "[[Xan Dimdim (fîlm)|Xanî Dimdim]]" û "[[Siyabendê Selîwan (fîlm)|Siyabendê Selîwan]]" in û [[destanên kurdî]] dikin mijar. Krder-ezidner (Kurd-Êzdî), [[Fîlma bêdeng|fîlmekî din ê bêdeng]] û [[Fîlma reş-spî|reş-spî]] ye (li gor agahdariya ku [[Rohat Alakom]] daye) û li ser [[Êzdî|kurdên êzdî]] yên Ermenîstana Sovyetê di sala [[1933|1933ê]] de derket. Derhêneriya wê [[Amasî Martirosyan]] kir û avakirina [[Kolxoz|Kolxozê]] li gundekî kurdan nîşan dide.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Cambridge History of the Kurds |weşanger=Cambridge University Press |tarîx=2021 |isbn=978-1-108-47335-4 |cih=Cambridge |paşnavê-edîtor=Bozarslan |pêşnavê-edîtor=Hamit |url=https://www.cambridge.org/core/books/cambridge-history-of-the-kurds/BDA1E4CBEA98ADFDC471D89A251C3FD4 |paşnavê-edîtor2=Gunes |pêşnavê-edîtor2=Cengiz |paşnavê-edîtor3=Yadirgi |pêşnavê-edîtor3=Veli}}</ref> === Sînemaya kurdî ya nujên === Ji ber nebûna bazarakê netewî-[[azad]] û ji ber astengiyên [[aborî]] û [[sîyasî]] kurd di qada sînemayê de gelek paş de mabûn. [[Yılmaz Güney|Yilmaz Guney]], [[Jano Rosebiani]], [[Bahman Qubadî]], [[Şewket Emîn Korkî]], [[Mano Xelîl]], [[Hişam Zeman|Hîşam Zaman]], [[Sahîm Omer Kalîfa]], [[Bîna Qeredaxî]] û [[Yüksel Yavuz]] di nav derhênerên kurd de ne. Hin fîlmçêkerên kurd ên wek [[Huner Selîm]] li derveyî [[Kurdistan|Kurdistanê]] dijîn û kar dikin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Aesthetics of Displacement: Turkey and its Minorities on Screen |paşnav=Koksal |pêşnav=Ozlem |weşanger=Bloomsbury Publishing USA |tarîx=2016-01-28 |isbn=978-1-5013-0649-5 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=EA4kCwAAQBAJ&q=hinar+salim}}</ref> Di [[sedsala 21ê]] de sînemaya kurdî rastî geşbûnek mezin hat. Azadiya hunerî ya li Başurê Kurdistanê, mercên ku guherîn, pêşketina [[medyaya kurdî]], derketina medyaya civakî, lidarxistina [[festivalên filmên kurdî]], derketina nifşeke nû ya derhênerên kurd: Ev hemî amadekirin û belavkirina fîlmên kurdî hêsantir kir û sînemaya kurdî her ku çû pêşxist. Ev yek rû da perspektîfên nû û serkeftinên filmên kurdî di festivalên navneteweyî de. Bi hezaran [[Çîrok|çîrokên]] ku [[Dîroka Kurdistanê|dîrok]] û [[Erdnîgarî|erdnîgariya]] Kurdistanê dihewîne, ji bo sinemaya kurdî pêşerojeke ronak pêşkeş dike û xalên din ji bo rabûna ser pêyan a sinemaya kurdî faktorên girîng in. ==== Bakurê Kurdistanê ==== Yek ji damezrînerên sînemaya kurdî ya nujên Yilmaz Guney e, ku di fîlmên xwe de, bi taybetî [[Sürü (fîlm)|Sürü]] û [[Rê (fîlm)|Yol]], çanda kurdî nîşan dide, tevî [[Qedexe|qedexeyên]] ku ji aliyê hikûmeta Tirkiyê ve li ser wî hatibûn danîn.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Yilmaz Guney: Cineaste Militant |paşnav=Biswas |pêşnav=Pradip |weşanger=Pradip Biswas |tarîx=1999 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=cehkAAAAMAAJ&q=Yilmaz+Guney}}</ref> Fîlmên wî j aliyê sînemagerên kurd ve gelek tê ecibandin. Guney di [[salên 1950î]] de dest bi çêkirina fîlman kir û di [[Festîvala Fîlman a Cannesê]] ya [[1982|1982ê]] de [[Xelata Palmiyeya Zêrîn]] bi fîlma xwe ya ''Rê'' wergirt.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.imdb.com/name/nm0351566/awards/ |sernav=Yilmaz Güney - Awards |malper=IMDb |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-US}}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.dailysabah.com/arts/portrait/nuri-bilge-ceylan-making-european-films-in-turkish-context |sernav=Nuri Bilge Ceylan: Making European films in Turkish context |malper=Daily Sabah |tarîx=2021-05-28 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-US |paşnav=Arslanbenzer |pêşnav=Hakan}}</ref> Di [[salên 1990î]] de çanda sînemaya kurdî ji [[Navenda Çanda Mezopotamya|Navenda Çanda Mezopotamyayê]] (NÇM) ya ku nû hatbû avakirin piştgirî girt. NÇMê beşa sînemayê ava kir û tê de çend derhênerên kurd fîlmên xwe yên yekem çêkirin. Di sala [[1995|1995ê]] de, şaxa NÇMê ya [[Stembol|Stembolê]] atolyeya sînemayê pêk anî.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Koçer |pêşnav=Suncem |tarîx=2014 |sernav=Kurdish Cinema as a Transnational Discourse Genre: Cinematic Visibility, Cultural Resilience, and Political Agency |url=https://www.jstor.org/stable/43303181 |kovar=International Journal of Middle East Studies |cild=46 |hejmar=3 |rr=473–488 |issn=0020-7438}}</ref> Di sala [[1991|1991ê]] de fîlmeke kurdî ya bi navê [[Klamek ji bo Beko (fîlm)|Kilamek ji bo Beko]] ya [[nivîskar]]-derhêner [[Nizamettin Ariç]] wek berhemeke [[Almanya|almanî]]-ermenî hatiye çêkirin. Di sala [[1992|1992ê]] de derhêner [[Ümit Elç|Ûmît Elçî]] [[Mem û Zîn (fîlm)|Mem û Zîn]] wek fîlmek [[Zimanê tirkî|tirkî]] kişandiye. Fîlma [[Siyabend û Xecê (fîlm)|Siyabend û Xecê]] vedigere sala [[1993|1993ê]] û ew jî li Tirkiyê hatiye çêkirin. Fîlma [[Miraz Bezar]] [[Min Dît (fîlm)|Min Dît: Zarokên Amedê]] di [[Festîvala fîlman|festîvalên fîlman]] ên [[Festîvala Fîlman a San Sebastian|San Sebastian]], [[Festîvala Fîlman a Hamburgê|Hamburg]] û [[Festîvala Fîlman a Gentê|Gentê]] de xelat girtin. Ev fîlm di festîvala fîlmên tirkî de yekemîn fîlma bi kurdî bû, di [[Festîvala Fîlman a Porteqala Zêrîn a Antalyayê]] de hat nîşandan û xelata taybet a juriyê wergirt.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.epd-film.de/filmkritiken/min-dit-die-kinder-von-diyarbakir |sernav=Kritik zu Min Dît – Die Kinder von Diyarbakir {{!}} epd Film |malper=www.epd-film.de |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=de}}</ref> ==== Rojhilata Kurdistanê ==== Hejmara fîlmên kurdî yên ku li [[Îran|Îranê]] tên kişandin gav bi gav zêde dibe. Mînak Bahman Qubadî ji bo fîlmê xwe li [[Festîvala Navneteweyî ya Fîlman a Berlînê|Berlînale]] [[Kûsî jî dikarin bifirin (fîlm)|Kûsî jî dikarin bifirin]] ji aliyê ''Juriya Ciwanan'' ve X''elata Taybet'' wergirt.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.berlinale.de/en/archive/awards-juries/awards.html/y=2005/o=desc/p=1/rp=40 |sernav=Awards |malper=www.berlinale.de |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en}}</ref> Di van du salên dawî de li [[Almanya]] û [[Swîsre|Swîsreyê]], fîlmçêkerên kurd ên li sirgûnê ku ji dewletên ku lê dijîn fonên giştî distînin, şîrketên hilberîna fîlman jî ava kirine, wek mînak [[NEWA Film]] a li [[Berlîn|Berlinê]]<ref>{{Jêder-malper |url=http://newafilm.net/ |sernav=NEWA FILM |tarîx=2017-06-21 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=de}}</ref> an [[Frame Film GmbH]] a li [[Bern|Bernê]].<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.framefilm.ch/en/ |sernav=Frame Film GmbH |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-GB}}</ref> ==== Başûrê Kurdistanê ==== Wê bê nivîsandin ==== Rojavayê Kurdistanê ==== Wê bê nivîsandin ==== Sînemaya kurd a navneteweyî ==== Di [[salên 2000î]] û [[Salên 2010î|2010î]] de li seranserê Kurdistanê herikîna [[Belgefîlm|belgefîlman]] çêbû. Fîlmçêkerên kurd ji bo perwerdekirina temaşevanên [[Ewropaya Rojava|rojavayî]], belgefîlman wekî amûrek bikar anîn. Wan fîlmên xwe di festîvalên fîlman de û li ser malperên [[medyaya civakî]] nîşan dane, da ku bala xwe bidin bûyerên berê û yên niha ku li Kurdistanê diqewimin û dibin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=World Directors and Their Films: Essays on African, Asian, Latin American, and Middle Eastern Cinema |paşnav=Cardullo |pêşnav=Bert |weşanger=Scarecrow Press |tarîx=2012 |isbn=978-0-8108-8524-0 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=Ln8iPBV-XX4C&q=Kurdish+cinema&pg=PA216}}</ref> Gelek ji van belgefîlman bi şêwazên sînemayê, bi budceyek piçûk û ekîbek piçûk hatine kişandin. Fîlma [[Banaz: Çîrokek Evînê]], ku derhêner û berhemhênera wê [[Deeyah Khan]] e, portreya Banaz Mahmod, jineke kurd a 20 salî ya ji [[Mitcham]], [[London|Londonê]], nîşan dide, ku di sala [[2006|2006ê]] de ji aliyê [[bav]], mamê xwe û [[Pismam|pismamên]] xwe ve di [[Kuştina namûsê|kuştineke namûsê]] de hate kuştin.<ref>{{Jêder-nûçe |tarîx=2010-11-10 |sernav=Banaz Mahmod 'honour' killing cousins jailed for life |url=https://www.bbc.co.uk/news/uk-england-london-11716272 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |xebat=BBC News |ziman=en-GB}}</ref> Vê fîlmê [[Xelatên Emmy|Xelata Emmy]] ya [[2013|2013ê]] ji bo ''Baştirîn Fîlma Navneteweyî ya Karûbarên Niha'' (Best International Current Affairs Film) wergirt.<ref>{{Jêder-malper |url=https://deadline.com/2013/08/international-emmy-current-affairs-news-nominees-announced-563982/ |sernav=International Emmy Current Affairs, News Nominees Announced |malper=Deadline |tarîx=2013-08-14 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-US |paşnav=Team |pêşnav=The Deadline}}</ref> == Pêşketina wê == Ji ber nebûna bazarakê netewî-[[azad]] û ji ber astengiyên [[aborî]] û [[sîyasî]] kurd di qada sînemayê de gelek paş de man. Li Kurdistana Rojhilat û Bakur hejmara filmên ku tê weşandin roj bi roj zêdetir dibe. Bi taybetî li Kurdistana Rojhilat her sal bi dehan filmên metraja kurt tên kişandin. Pêşketina sinemaya Kurdî li Rojhilatê Kurdistanê de bandora perspektîfa sinemayê ku di sinemaya Îranê de pêk hatiye heye. Li başurê Kurdistanê festival û xebatên ku bi pişgiriya ku Hikumeta Kurdistanê tên kirin hejmara filmên ku tên kişandin jî zêde kir. Piraniya wan filman ne di asta Cihanî de be jî ji nav van derhênerên wek Bahman Qubadî û Hinêr Salim ispat kirin ku sinemaya Kurdî dikare ciranên Kurdan ku dîroka sinemaya wan 70 saliye jî derbas bike. == Fîlmên kurdî == Bi sedan filmên metraja dirêj û metraja kin (hejmara filmên metraja kin hin zêdetir e) dikarin mînak bên dayîn. === Filmên metraja dirêj === Filmên metraja dirêj ên ku di salên dawîn de hatine kişandin – li Kurdistana Başûr, Kurdistana Rojhilat, Kurdistana Bakur û [[Ewropa]] - wiha ne: * RÊ(YOL) -[[Yilmaz Güney]] * MEM Û ZÎN (1991) [[Umit Elçi]] * SÎYABEND U XECÊ (1993) [[Şahin Gök]] * REWÎTÎYA BÊ DENG (1994) [[Ibrahim Selman]] * RÊWÎTÎYA BER BI ROJÊ (GÜNEŞE YOLCULUK) (1997) [[Yeşim Ustaoğlu]] * BIJÎ BUK U RIZGARÎYA KURDISTANÊ (1997) [[Hiner Saleem]] * ZAROKÊ NEDIPÊYVÎ (1996) * EM HER TIM KOÇBERIN (1998) * [[Kazim Öz]], BA DÊ LI SER ME BIGIRÎ (1999) [[Abbas Kiarostami]] * TEXTÊ REŞ (Kurdistana Rojhilat) (2000) [[Samira Maxalbaf]] * DENGÊ ERDÎ, DÊMA HÊSPAN SERXWÊŞ (Kurdistana Rojhilat) (2001) [[Behmen Qubadî]] * JÎYAN (2001) (Kurdistana Başûr) [[Jano Rojbeyani]], FOTOGRAF (2001) (Kurdistana Bakûr) Kazım Oz * AWAZA DAYIKA NIŞTIMAN (2002) (Kurdistana Başûr) Behmen Qubadî * QEWDEK GIYA (2003) (Kurdistana Başûr) [[Roland Suso Richter]] * Kusî Jî Dikarin Bifirin (Kurdistana Başûr) (2005) Behmen Qubadî === Kurtefilmên kurdî === * HENASEYEK BO TO Mele Resûlî (Kurdistana Başûr) (2004) * RONAKÎ BO ÊME (Kurdistana Başûr) * ROJNAME (Kurdistana Başûr) * SATALAYT (Kurdistana Rojhilat) * TELEFON Hüseyin Ahmed Mihamed (Kurdistana Başûr-[[Kerkûk]]) * ZIRAN,AX (Kurdistana Bakûr) (1999) * LEŞKERÊN ŞIKESTÎ Batin Qubadî (Kurdistana Rojhilat) * CENG (Kurdistana Rojhilat) * XWARINA ÇIYAYÊ SOR == Gûftigoya sînemaya kurdî == Gelek caran niqaşeke bêwate ku “Sinemaya Kurdî heye an na” tê kirin.Ger ewqas film hatine kişandin ,ewqas derhêner xwe wekî derhÊnerÊ Kurd Û filmên xwe jî wek filmên Kurdî bi nav dikin û gele serkeftinên mezin jî bidest dixin bêwateyiya niqaşa sinemaya Kurdî heye an na jî derdikeve holê.Filmekê zimanê ku tê bikaranîn Kurdî be,derhênerê vê filmê Kurd be an j….î ev film filmekê Kurdî. Her ji çi be nav Kurdan de kesên xwe pir jîr û "welatparêz" dibînin û her tiştî de xwe wekî navend û pispor nîşan didin heye û ger mirovek ji wan re bipirse;Gelo tu derbarê weşangeriya Kurdî de çi difikirî?Bersiva wan amadeye;Çi! Ma weşangeriya Kurdî tuneye divê em xwe nexepînin. Yan jî di derbarê Weşangeriya Kurdî,Wêjeya Kurdî,Sinemaya Kurdî,Muzîka Kurdî,zimanê Kurdî de jî heman tişt dibêjin"Em xwe nexepînin rewşa me gelek xirabe, tiştên han hin ne pêk hatine"...Bi bersivên xwe kesayatiyên xwe yê eciz jî nişan didin ku her wiha ewqas korin ku pêşketina behît ku di van 13 salan de pêkhatiye nabînin. Şiroveyên wisa bêşit têvkariyek nade pêşketina ziman,weşangerî,sînema,medya û hwd. ên Kurdî. == Mijarên têkildar == * [[Lîsteya fîlmên kurdî]] == Çavkanî == {{çavkanî}} * [http://www.sinemayakurdi.com Malpera Fermî ya Sînemaya kurdî] {{Kontrola otorîteyê}} [[Kategorî:Sînema]] [[Kategorî:Sînemaya kurdî| ]] pe5a90irrgqynafhi8w95n55uyzq44y 1878547 1878546 2024-12-04T14:03:53Z Ferrus 5380 /* Sînemaya kurd a navneteweyî */ 1878547 wikitext text/x-wiki '''Sînemaya Kurdî''' balê dikişîne ser [[Kurd|gel]] û [[Çanda kurdî|çanda kurd]]. Çarenûsa kurdan weke gelek bê dewlet tesîrek mezin da sînemaya kurdî. Lewma fîlmên kurdî gelek caran gazindên [[civak]]î, [[zext]] û [[zordarî]], [[îşkence]], binpêkirina [[mafên mirovan]] û jiyana [[Xerîbî|xerîbiyê]] nîşan didin. Sînemaya kurdî ji bo kurdan xwedî girîngiyeke mezin e, ji ber ku derfetê dide ku bi awayeke [[huner]]î balê bikşînin ser rewşa xwe. Lê belê ji ber zordariya dewletê, piraniya fîlm li sirgûnê tên çêkirin. Mînaka herî baş a vê yekê li [[Tirkiye|Tirkiyê]] ye, ku heta sala [[1991]]ê destûr nedan kurdan ku bi [[Zimanê kurdî|zimanê xwe yê zikmakî]] biaxivin û vê yekê jî çêkirina fîlmên wan dijwartir kir.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20200322073551/http://www.kurdishcinema.com/ |sernav=KurdishCinemaHomePage |malper=web.archive.org |tarîx=2020-03-22 |roja-gihiştinê=2024-12-04}}</ref> == Dîrok == === Bingeha sînemaya kurdî === Bingeha '''Sînemaya kurdî''' bi filma [[Zerê]] li [[Ermenîsta|Ermenîstanê]] hatibû kişandin. Yekemîn fîlma kurdî ya belgekirî ku li [[Ermenîstana Sovyet|Ermenîstana Sovyetê]] hatiye çêkirin, fîlmeke bêdeng a bi navê [[Zerê]] ya sala [[1927|1927ê]] bû ku (li gor agahdariya ku [[Rohat Alakom]] daye) derhêneriya wê [[Hamo Beknazarian]] kiribû. Fîlm di sala [[1915|1915ê]] de rû dide, [[Evîn|evîneke]] di navbera jineke ciwan a êzdî, şivan Saydo û Zareyê navdar de nîşan dide. Fîlm li gorî [[Îdeolojî|îdeolojiyên]] [[salên 1920î]] nîşan dide ku rêveberiya Tsar çawa bi alîkariya mele û rêberên [[Dîn|olî]], nezaniya kurdan bikar tîne da ku ji wan îstismar bike. Filmên ku bi derhêneriya Emil Ludwing di [[salên 1930î]] disa li [[Ermenistan|Ermenîstanê]] hatibûn kişandin, fîlmên bi navê "[[Selahaddin (fîlm)|Selahaddin]]", "[[Mem û Zîn]]", "[[Xan Dimdim (fîlm)|Xanî Dimdim]]" û "[[Siyabendê Selîwan (fîlm)|Siyabendê Selîwan]]" in û [[destanên kurdî]] dikin mijar. Krder-ezidner (Kurd-Êzdî), [[Fîlma bêdeng|fîlmekî din ê bêdeng]] û [[Fîlma reş-spî|reş-spî]] ye (li gor agahdariya ku [[Rohat Alakom]] daye) û li ser [[Êzdî|kurdên êzdî]] yên Ermenîstana Sovyetê di sala [[1933|1933ê]] de derket. Derhêneriya wê [[Amasî Martirosyan]] kir û avakirina [[Kolxoz|Kolxozê]] li gundekî kurdan nîşan dide.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Cambridge History of the Kurds |weşanger=Cambridge University Press |tarîx=2021 |isbn=978-1-108-47335-4 |cih=Cambridge |paşnavê-edîtor=Bozarslan |pêşnavê-edîtor=Hamit |url=https://www.cambridge.org/core/books/cambridge-history-of-the-kurds/BDA1E4CBEA98ADFDC471D89A251C3FD4 |paşnavê-edîtor2=Gunes |pêşnavê-edîtor2=Cengiz |paşnavê-edîtor3=Yadirgi |pêşnavê-edîtor3=Veli}}</ref> === Sînemaya kurdî ya nujên === Ji ber nebûna bazarakê netewî-[[azad]] û ji ber astengiyên [[aborî]] û [[sîyasî]] kurd di qada sînemayê de gelek paş de mabûn. [[Yılmaz Güney|Yilmaz Guney]], [[Jano Rosebiani]], [[Bahman Qubadî]], [[Şewket Emîn Korkî]], [[Mano Xelîl]], [[Hişam Zeman|Hîşam Zaman]], [[Sahîm Omer Kalîfa]], [[Bîna Qeredaxî]] û [[Yüksel Yavuz]] di nav derhênerên kurd de ne. Hin fîlmçêkerên kurd ên wek [[Huner Selîm]] li derveyî [[Kurdistan|Kurdistanê]] dijîn û kar dikin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Aesthetics of Displacement: Turkey and its Minorities on Screen |paşnav=Koksal |pêşnav=Ozlem |weşanger=Bloomsbury Publishing USA |tarîx=2016-01-28 |isbn=978-1-5013-0649-5 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=EA4kCwAAQBAJ&q=hinar+salim}}</ref> Di [[sedsala 21ê]] de sînemaya kurdî rastî geşbûnek mezin hat û hejmara filmên ku tên weşandin roj bi roj zêdetir dibe. Azadiya hunerî ya li Başurê Kurdistanê, mercên ku guherîn, pêşketina [[medyaya kurdî]], derketina medyaya civakî, lidarxistina [[festivalên filmên kurdî]], derketina nifşeke nû ya derhênerên kurd: Ev hemî amadekirin û belavkirina fîlmên kurdî hêsantir kir û sînemaya kurdî her ku çû pêşxist. Ev yek rû da perspektîfên nû û serkeftinên filmên kurdî di festivalên navneteweyî de. Bi hezaran [[Çîrok|çîrokên]] ku [[Dîroka Kurdistanê|dîrok]] û [[Erdnîgarî|erdnîgariya]] Kurdistanê dihewîne, ji bo sinemaya kurdî pêşerojeke ronak pêşkeş dike û xalên din ji bo rabûna ser pêyan a sinemaya kurdî faktorên girîng in. ==== Bakurê Kurdistanê ==== Yek ji damezrînerên sînemaya kurdî ya nujên Yilmaz Guney e, ku di fîlmên xwe de, bi taybetî [[Sürü (fîlm)|Sürü]] û [[Rê (fîlm)|Yol]], çanda kurdî nîşan dide, tevî [[Qedexe|qedexeyên]] ku ji aliyê hikûmeta Tirkiyê ve li ser wî hatibûn danîn.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Yilmaz Guney: Cineaste Militant |paşnav=Biswas |pêşnav=Pradip |weşanger=Pradip Biswas |tarîx=1999 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=cehkAAAAMAAJ&q=Yilmaz+Guney}}</ref> Fîlmên wî j aliyê sînemagerên kurd ve gelek tê ecibandin. Guney di [[salên 1950î]] de dest bi çêkirina fîlman kir û di [[Festîvala Fîlman a Cannesê]] ya [[1982|1982ê]] de [[Xelata Palmiyeya Zêrîn]] bi fîlma xwe ya ''Rê'' wergirt.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.imdb.com/name/nm0351566/awards/ |sernav=Yilmaz Güney - Awards |malper=IMDb |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-US}}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.dailysabah.com/arts/portrait/nuri-bilge-ceylan-making-european-films-in-turkish-context |sernav=Nuri Bilge Ceylan: Making European films in Turkish context |malper=Daily Sabah |tarîx=2021-05-28 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-US |paşnav=Arslanbenzer |pêşnav=Hakan}}</ref> Di [[salên 1990î]] de çanda sînemaya kurdî ji [[Navenda Çanda Mezopotamya|Navenda Çanda Mezopotamyayê]] (NÇM) ya ku nû hatbû avakirin piştgirî girt. NÇMê beşa sînemayê ava kir û tê de çend derhênerên kurd fîlmên xwe yên yekem çêkirin. Di sala [[1995|1995ê]] de, şaxa NÇMê ya [[Stembol|Stembolê]] atolyeya sînemayê pêk anî.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Koçer |pêşnav=Suncem |tarîx=2014 |sernav=Kurdish Cinema as a Transnational Discourse Genre: Cinematic Visibility, Cultural Resilience, and Political Agency |url=https://www.jstor.org/stable/43303181 |kovar=International Journal of Middle East Studies |cild=46 |hejmar=3 |rr=473–488 |issn=0020-7438}}</ref> Di sala [[1991|1991ê]] de fîlmeke kurdî ya bi navê [[Klamek ji bo Beko (fîlm)|Kilamek ji bo Beko]] ya [[nivîskar]]-derhêner [[Nizamettin Ariç]] wek berhemeke [[Almanya|almanî]]-ermenî hatiye çêkirin. Di sala [[1992|1992ê]] de derhêner [[Ümit Elç|Ûmît Elçî]] [[Mem û Zîn (fîlm)|Mem û Zîn]] wek fîlmek [[Zimanê tirkî|tirkî]] kişandiye. Fîlma [[Siyabend û Xecê (fîlm)|Siyabend û Xecê]] vedigere sala [[1993|1993ê]] û ew jî li Tirkiyê hatiye çêkirin. Fîlma [[Miraz Bezar]] [[Min Dît (fîlm)|Min Dît: Zarokên Amedê]] di [[Festîvala fîlman|festîvalên fîlman]] ên [[Festîvala Fîlman a San Sebastian|San Sebastian]], [[Festîvala Fîlman a Hamburgê|Hamburg]] û [[Festîvala Fîlman a Gentê|Gentê]] de xelat girtin. Ev fîlm di festîvala fîlmên tirkî de yekemîn fîlma bi kurdî bû, di [[Festîvala Fîlman a Porteqala Zêrîn a Antalyayê]] de hat nîşandan û xelata taybet a juriyê wergirt.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.epd-film.de/filmkritiken/min-dit-die-kinder-von-diyarbakir |sernav=Kritik zu Min Dît – Die Kinder von Diyarbakir {{!}} epd Film |malper=www.epd-film.de |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=de}}</ref> ==== Rojhilata Kurdistanê ==== Hejmara fîlmên kurdî yên ku li [[Îran|Îranê]] tên kişandin gav bi gav zêde dibe. Mînak Bahman Qubadî ji bo fîlmê xwe li [[Festîvala Navneteweyî ya Fîlman a Berlînê|Berlînale]] [[Kûsî jî dikarin bifirin (fîlm)|Kûsî jî dikarin bifirin]] ji aliyê ''Juriya Ciwanan'' ve X''elata Taybet'' wergirt.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.berlinale.de/en/archive/awards-juries/awards.html/y=2005/o=desc/p=1/rp=40 |sernav=Awards |malper=www.berlinale.de |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en}}</ref> Her sal bi dehan filmên metraja kurt li rojhilata Kurdistanê tên kişandin. Pêşketina sinemaya kurdî li Rojhilatê Kurdistanê bandorek erênî dide perspektîfa sinemaya Îranê. Di van du salên dawî de li [[Almanya]] û [[Swîsre|Swîsreyê]], fîlmçêkerên kurd ên li sirgûnê ku ji dewletên ku lê dijîn fonên giştî distînin, şîrketên hilberîna fîlman jî ava kirine, wek mînak [[NEWA Film]] a li [[Berlîn|Berlinê]]<ref>{{Jêder-malper |url=http://newafilm.net/ |sernav=NEWA FILM |tarîx=2017-06-21 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=de}}</ref> an [[Frame Film GmbH]] a li [[Bern|Bernê]].<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.framefilm.ch/en/ |sernav=Frame Film GmbH |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-GB}}</ref> ==== Başûrê Kurdistanê ==== Li başurê Kurdistanê festival û xebatên ku bi pişgiriya ku Hikumeta Kurdistanê tên kirin hejmara filmên ku tên kişandin jî zêde kir. Piraniya wan filman ne di asta cihanî de be jî, ji nav van derhênerên wek Bahman Qubadî û Hinêr Salim ispat kirin ku sinemaya kurdî xwedî potansiyel e ku beşdarî pîşesaziya fîlmên navneteweyî bibe. ==== Rojavayê Kurdistanê ==== Wê bê nivîsandin ==== Sînemaya kurd a navneteweyî ==== Di [[salên 2000î]] û [[Salên 2010î|2010î]] de li seranserê Kurdistanê herikîna [[Belgefîlm|belgefîlman]] çêbû. Fîlmçêkerên kurd ji bo perwerdekirina temaşevanên [[Ewropaya Rojava|rojavayî]], belgefîlman wekî amûrek bikar anîn. Wan fîlmên xwe di festîvalên fîlman de û li ser malperên [[medyaya civakî]] nîşan dane, da ku bala xwe bidin bûyerên berê û yên niha ku li Kurdistanê diqewimin û dibin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=World Directors and Their Films: Essays on African, Asian, Latin American, and Middle Eastern Cinema |paşnav=Cardullo |pêşnav=Bert |weşanger=Scarecrow Press |tarîx=2012 |isbn=978-0-8108-8524-0 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=Ln8iPBV-XX4C&q=Kurdish+cinema&pg=PA216}}</ref> Gelek ji van belgefîlman bi şêwazên sînemayê, bi budceyek piçûk û ekîbek piçûk hatine kişandin. Fîlma [[Banaz: Çîrokek Evînê]], ku derhêner û berhemhênera wê [[Deeyah Khan]] e, portreya Banaz Mahmod, jineke kurd a 20 salî ya ji [[Mitcham]], [[London|Londonê]], nîşan dide, ku di sala [[2006|2006ê]] de ji aliyê [[bav]], mamê xwe û [[Pismam|pismamên]] xwe ve di [[Kuştina namûsê|kuştineke namûsê]] de hate kuştin.<ref>{{Jêder-nûçe |tarîx=2010-11-10 |sernav=Banaz Mahmod 'honour' killing cousins jailed for life |url=https://www.bbc.co.uk/news/uk-england-london-11716272 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |xebat=BBC News |ziman=en-GB}}</ref> Vê fîlmê [[Xelatên Emmy|Xelata Emmy]] ya [[2013|2013ê]] ji bo ''Baştirîn Fîlma Navneteweyî ya Karûbarên Niha'' (Best International Current Affairs Film) wergirt.<ref>{{Jêder-malper |url=https://deadline.com/2013/08/international-emmy-current-affairs-news-nominees-announced-563982/ |sernav=International Emmy Current Affairs, News Nominees Announced |malper=Deadline |tarîx=2013-08-14 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-US |paşnav=Team |pêşnav=The Deadline}}</ref> == Fîlmên kurdî == Bi sedan filmên metraja dirêj û metraja kin (hejmara filmên metraja kin hin zêdetir e) dikarin mînak bên dayîn. === Filmên metraja dirêj === Filmên metraja dirêj ên ku di salên dawîn de hatine kişandin – li Kurdistana Başûr, Kurdistana Rojhilat, Kurdistana Bakur û [[Ewropa]] - wiha ne: * RÊ(YOL) -[[Yilmaz Güney]] * MEM Û ZÎN (1991) [[Umit Elçi]] * SÎYABEND U XECÊ (1993) [[Şahin Gök]] * REWÎTÎYA BÊ DENG (1994) [[Ibrahim Selman]] * RÊWÎTÎYA BER BI ROJÊ (GÜNEŞE YOLCULUK) (1997) [[Yeşim Ustaoğlu]] * BIJÎ BUK U RIZGARÎYA KURDISTANÊ (1997) [[Hiner Saleem]] * ZAROKÊ NEDIPÊYVÎ (1996) * EM HER TIM KOÇBERIN (1998) * [[Kazim Öz]], BA DÊ LI SER ME BIGIRÎ (1999) [[Abbas Kiarostami]] * TEXTÊ REŞ (Kurdistana Rojhilat) (2000) [[Samira Maxalbaf]] * DENGÊ ERDÎ, DÊMA HÊSPAN SERXWÊŞ (Kurdistana Rojhilat) (2001) [[Behmen Qubadî]] * JÎYAN (2001) (Kurdistana Başûr) [[Jano Rojbeyani]], FOTOGRAF (2001) (Kurdistana Bakûr) Kazım Oz * AWAZA DAYIKA NIŞTIMAN (2002) (Kurdistana Başûr) Behmen Qubadî * QEWDEK GIYA (2003) (Kurdistana Başûr) [[Roland Suso Richter]] * Kusî Jî Dikarin Bifirin (Kurdistana Başûr) (2005) Behmen Qubadî === Kurtefilmên kurdî === * HENASEYEK BO TO Mele Resûlî (Kurdistana Başûr) (2004) * RONAKÎ BO ÊME (Kurdistana Başûr) * ROJNAME (Kurdistana Başûr) * SATALAYT (Kurdistana Rojhilat) * TELEFON Hüseyin Ahmed Mihamed (Kurdistana Başûr-[[Kerkûk]]) * ZIRAN,AX (Kurdistana Bakûr) (1999) * LEŞKERÊN ŞIKESTÎ Batin Qubadî (Kurdistana Rojhilat) * CENG (Kurdistana Rojhilat) * XWARINA ÇIYAYÊ SOR == Gûftigoya sînemaya kurdî == Gelek caran niqaşeke bêwate ku “Sinemaya Kurdî heye an na” tê kirin.Ger ewqas film hatine kişandin ,ewqas derhêner xwe wekî derhÊnerÊ Kurd Û filmên xwe jî wek filmên Kurdî bi nav dikin û gele serkeftinên mezin jî bidest dixin bêwateyiya niqaşa sinemaya Kurdî heye an na jî derdikeve holê.Filmekê zimanê ku tê bikaranîn Kurdî be,derhênerê vê filmê Kurd be an j….î ev film filmekê Kurdî. Her ji çi be nav Kurdan de kesên xwe pir jîr û "welatparêz" dibînin û her tiştî de xwe wekî navend û pispor nîşan didin heye û ger mirovek ji wan re bipirse;Gelo tu derbarê weşangeriya Kurdî de çi difikirî?Bersiva wan amadeye;Çi! Ma weşangeriya Kurdî tuneye divê em xwe nexepînin. Yan jî di derbarê Weşangeriya Kurdî,Wêjeya Kurdî,Sinemaya Kurdî,Muzîka Kurdî,zimanê Kurdî de jî heman tişt dibêjin"Em xwe nexepînin rewşa me gelek xirabe, tiştên han hin ne pêk hatine"...Bi bersivên xwe kesayatiyên xwe yê eciz jî nişan didin ku her wiha ewqas korin ku pêşketina behît ku di van 13 salan de pêkhatiye nabînin. Şiroveyên wisa bêşit têvkariyek nade pêşketina ziman,weşangerî,sînema,medya û hwd. ên Kurdî. == Mijarên têkildar == * [[Lîsteya fîlmên kurdî]] == Çavkanî == {{çavkanî}} * [http://www.sinemayakurdi.com Malpera Fermî ya Sînemaya kurdî] {{Kontrola otorîteyê}} [[Kategorî:Sînema]] [[Kategorî:Sînemaya kurdî| ]] 5ugs5l9mguewq4f6gzbq6zml94jqzy2 1878548 1878547 2024-12-04T14:04:16Z Ferrus 5380 /* Sînemaya kurd a navneteweyî */ 1878548 wikitext text/x-wiki '''Sînemaya Kurdî''' balê dikişîne ser [[Kurd|gel]] û [[Çanda kurdî|çanda kurd]]. Çarenûsa kurdan weke gelek bê dewlet tesîrek mezin da sînemaya kurdî. Lewma fîlmên kurdî gelek caran gazindên [[civak]]î, [[zext]] û [[zordarî]], [[îşkence]], binpêkirina [[mafên mirovan]] û jiyana [[Xerîbî|xerîbiyê]] nîşan didin. Sînemaya kurdî ji bo kurdan xwedî girîngiyeke mezin e, ji ber ku derfetê dide ku bi awayeke [[huner]]î balê bikşînin ser rewşa xwe. Lê belê ji ber zordariya dewletê, piraniya fîlm li sirgûnê tên çêkirin. Mînaka herî baş a vê yekê li [[Tirkiye|Tirkiyê]] ye, ku heta sala [[1991]]ê destûr nedan kurdan ku bi [[Zimanê kurdî|zimanê xwe yê zikmakî]] biaxivin û vê yekê jî çêkirina fîlmên wan dijwartir kir.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20200322073551/http://www.kurdishcinema.com/ |sernav=KurdishCinemaHomePage |malper=web.archive.org |tarîx=2020-03-22 |roja-gihiştinê=2024-12-04}}</ref> == Dîrok == === Bingeha sînemaya kurdî === Bingeha '''Sînemaya kurdî''' bi filma [[Zerê]] li [[Ermenîsta|Ermenîstanê]] hatibû kişandin. Yekemîn fîlma kurdî ya belgekirî ku li [[Ermenîstana Sovyet|Ermenîstana Sovyetê]] hatiye çêkirin, fîlmeke bêdeng a bi navê [[Zerê]] ya sala [[1927|1927ê]] bû ku (li gor agahdariya ku [[Rohat Alakom]] daye) derhêneriya wê [[Hamo Beknazarian]] kiribû. Fîlm di sala [[1915|1915ê]] de rû dide, [[Evîn|evîneke]] di navbera jineke ciwan a êzdî, şivan Saydo û Zareyê navdar de nîşan dide. Fîlm li gorî [[Îdeolojî|îdeolojiyên]] [[salên 1920î]] nîşan dide ku rêveberiya Tsar çawa bi alîkariya mele û rêberên [[Dîn|olî]], nezaniya kurdan bikar tîne da ku ji wan îstismar bike. Filmên ku bi derhêneriya Emil Ludwing di [[salên 1930î]] disa li [[Ermenistan|Ermenîstanê]] hatibûn kişandin, fîlmên bi navê "[[Selahaddin (fîlm)|Selahaddin]]", "[[Mem û Zîn]]", "[[Xan Dimdim (fîlm)|Xanî Dimdim]]" û "[[Siyabendê Selîwan (fîlm)|Siyabendê Selîwan]]" in û [[destanên kurdî]] dikin mijar. Krder-ezidner (Kurd-Êzdî), [[Fîlma bêdeng|fîlmekî din ê bêdeng]] û [[Fîlma reş-spî|reş-spî]] ye (li gor agahdariya ku [[Rohat Alakom]] daye) û li ser [[Êzdî|kurdên êzdî]] yên Ermenîstana Sovyetê di sala [[1933|1933ê]] de derket. Derhêneriya wê [[Amasî Martirosyan]] kir û avakirina [[Kolxoz|Kolxozê]] li gundekî kurdan nîşan dide.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Cambridge History of the Kurds |weşanger=Cambridge University Press |tarîx=2021 |isbn=978-1-108-47335-4 |cih=Cambridge |paşnavê-edîtor=Bozarslan |pêşnavê-edîtor=Hamit |url=https://www.cambridge.org/core/books/cambridge-history-of-the-kurds/BDA1E4CBEA98ADFDC471D89A251C3FD4 |paşnavê-edîtor2=Gunes |pêşnavê-edîtor2=Cengiz |paşnavê-edîtor3=Yadirgi |pêşnavê-edîtor3=Veli}}</ref> === Sînemaya kurdî ya nujên === Ji ber nebûna bazarakê netewî-[[azad]] û ji ber astengiyên [[aborî]] û [[sîyasî]] kurd di qada sînemayê de gelek paş de mabûn. [[Yılmaz Güney|Yilmaz Guney]], [[Jano Rosebiani]], [[Bahman Qubadî]], [[Şewket Emîn Korkî]], [[Mano Xelîl]], [[Hişam Zeman|Hîşam Zaman]], [[Sahîm Omer Kalîfa]], [[Bîna Qeredaxî]] û [[Yüksel Yavuz]] di nav derhênerên kurd de ne. Hin fîlmçêkerên kurd ên wek [[Huner Selîm]] li derveyî [[Kurdistan|Kurdistanê]] dijîn û kar dikin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Aesthetics of Displacement: Turkey and its Minorities on Screen |paşnav=Koksal |pêşnav=Ozlem |weşanger=Bloomsbury Publishing USA |tarîx=2016-01-28 |isbn=978-1-5013-0649-5 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=EA4kCwAAQBAJ&q=hinar+salim}}</ref> Di [[sedsala 21ê]] de sînemaya kurdî rastî geşbûnek mezin hat û hejmara filmên ku tên weşandin roj bi roj zêdetir dibe. Azadiya hunerî ya li Başurê Kurdistanê, mercên ku guherîn, pêşketina [[medyaya kurdî]], derketina medyaya civakî, lidarxistina [[festivalên filmên kurdî]], derketina nifşeke nû ya derhênerên kurd: Ev hemî amadekirin û belavkirina fîlmên kurdî hêsantir kir û sînemaya kurdî her ku çû pêşxist. Ev yek rû da perspektîfên nû û serkeftinên filmên kurdî di festivalên navneteweyî de. Bi hezaran [[Çîrok|çîrokên]] ku [[Dîroka Kurdistanê|dîrok]] û [[Erdnîgarî|erdnîgariya]] Kurdistanê dihewîne, ji bo sinemaya kurdî pêşerojeke ronak pêşkeş dike û xalên din ji bo rabûna ser pêyan a sinemaya kurdî faktorên girîng in. ==== Bakurê Kurdistanê ==== Yek ji damezrînerên sînemaya kurdî ya nujên Yilmaz Guney e, ku di fîlmên xwe de, bi taybetî [[Sürü (fîlm)|Sürü]] û [[Rê (fîlm)|Yol]], çanda kurdî nîşan dide, tevî [[Qedexe|qedexeyên]] ku ji aliyê hikûmeta Tirkiyê ve li ser wî hatibûn danîn.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Yilmaz Guney: Cineaste Militant |paşnav=Biswas |pêşnav=Pradip |weşanger=Pradip Biswas |tarîx=1999 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=cehkAAAAMAAJ&q=Yilmaz+Guney}}</ref> Fîlmên wî j aliyê sînemagerên kurd ve gelek tê ecibandin. Guney di [[salên 1950î]] de dest bi çêkirina fîlman kir û di [[Festîvala Fîlman a Cannesê]] ya [[1982|1982ê]] de [[Xelata Palmiyeya Zêrîn]] bi fîlma xwe ya ''Rê'' wergirt.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.imdb.com/name/nm0351566/awards/ |sernav=Yilmaz Güney - Awards |malper=IMDb |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-US}}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.dailysabah.com/arts/portrait/nuri-bilge-ceylan-making-european-films-in-turkish-context |sernav=Nuri Bilge Ceylan: Making European films in Turkish context |malper=Daily Sabah |tarîx=2021-05-28 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-US |paşnav=Arslanbenzer |pêşnav=Hakan}}</ref> Di [[salên 1990î]] de çanda sînemaya kurdî ji [[Navenda Çanda Mezopotamya|Navenda Çanda Mezopotamyayê]] (NÇM) ya ku nû hatbû avakirin piştgirî girt. NÇMê beşa sînemayê ava kir û tê de çend derhênerên kurd fîlmên xwe yên yekem çêkirin. Di sala [[1995|1995ê]] de, şaxa NÇMê ya [[Stembol|Stembolê]] atolyeya sînemayê pêk anî.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Koçer |pêşnav=Suncem |tarîx=2014 |sernav=Kurdish Cinema as a Transnational Discourse Genre: Cinematic Visibility, Cultural Resilience, and Political Agency |url=https://www.jstor.org/stable/43303181 |kovar=International Journal of Middle East Studies |cild=46 |hejmar=3 |rr=473–488 |issn=0020-7438}}</ref> Di sala [[1991|1991ê]] de fîlmeke kurdî ya bi navê [[Klamek ji bo Beko (fîlm)|Kilamek ji bo Beko]] ya [[nivîskar]]-derhêner [[Nizamettin Ariç]] wek berhemeke [[Almanya|almanî]]-ermenî hatiye çêkirin. Di sala [[1992|1992ê]] de derhêner [[Ümit Elç|Ûmît Elçî]] [[Mem û Zîn (fîlm)|Mem û Zîn]] wek fîlmek [[Zimanê tirkî|tirkî]] kişandiye. Fîlma [[Siyabend û Xecê (fîlm)|Siyabend û Xecê]] vedigere sala [[1993|1993ê]] û ew jî li Tirkiyê hatiye çêkirin. Fîlma [[Miraz Bezar]] [[Min Dît (fîlm)|Min Dît: Zarokên Amedê]] di [[Festîvala fîlman|festîvalên fîlman]] ên [[Festîvala Fîlman a San Sebastian|San Sebastian]], [[Festîvala Fîlman a Hamburgê|Hamburg]] û [[Festîvala Fîlman a Gentê|Gentê]] de xelat girtin. Ev fîlm di festîvala fîlmên tirkî de yekemîn fîlma bi kurdî bû, di [[Festîvala Fîlman a Porteqala Zêrîn a Antalyayê]] de hat nîşandan û xelata taybet a juriyê wergirt.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.epd-film.de/filmkritiken/min-dit-die-kinder-von-diyarbakir |sernav=Kritik zu Min Dît – Die Kinder von Diyarbakir {{!}} epd Film |malper=www.epd-film.de |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=de}}</ref> ==== Rojhilata Kurdistanê ==== Hejmara fîlmên kurdî yên ku li [[Îran|Îranê]] tên kişandin gav bi gav zêde dibe. Mînak Bahman Qubadî ji bo fîlmê xwe li [[Festîvala Navneteweyî ya Fîlman a Berlînê|Berlînale]] [[Kûsî jî dikarin bifirin (fîlm)|Kûsî jî dikarin bifirin]] ji aliyê ''Juriya Ciwanan'' ve X''elata Taybet'' wergirt.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.berlinale.de/en/archive/awards-juries/awards.html/y=2005/o=desc/p=1/rp=40 |sernav=Awards |malper=www.berlinale.de |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en}}</ref> Her sal bi dehan filmên metraja kurt li rojhilata Kurdistanê tên kişandin. Pêşketina sinemaya kurdî li Rojhilatê Kurdistanê bandorek erênî dide perspektîfa sinemaya Îranê. Di van du salên dawî de li [[Almanya]] û [[Swîsre|Swîsreyê]], fîlmçêkerên kurd ên li sirgûnê ku ji dewletên ku lê dijîn fonên giştî distînin, şîrketên hilberîna fîlman jî ava kirine, wek mînak [[NEWA Film]] a li [[Berlîn|Berlinê]]<ref>{{Jêder-malper |url=http://newafilm.net/ |sernav=NEWA FILM |tarîx=2017-06-21 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=de}}</ref> an [[Frame Film GmbH]] a li [[Bern|Bernê]].<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.framefilm.ch/en/ |sernav=Frame Film GmbH |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-GB}}</ref> ==== Başûrê Kurdistanê ==== Li başurê Kurdistanê festival û xebatên ku bi pişgiriya ku Hikumeta Kurdistanê tên kirin hejmara filmên ku tên kişandin jî zêde kir. Piraniya wan filman ne di asta cihanî de be jî, ji nav van derhênerên wek Bahman Qubadî û Hinêr Salim ispat kirin ku sinemaya kurdî xwedî potansiyel e ku beşdarî pîşesaziya fîlmên navneteweyî bibe. ==== Rojavayê Kurdistanê ==== Wê bê nivîsandin ==== Sînemaya kurdî ya navneteweyî ==== Di [[salên 2000î]] û [[Salên 2010î|2010î]] de li seranserê Kurdistanê herikîna [[Belgefîlm|belgefîlman]] çêbû. Fîlmçêkerên kurd ji bo perwerdekirina temaşevanên [[Ewropaya Rojava|rojavayî]], belgefîlman wekî amûrek bikar anîn. Wan fîlmên xwe di festîvalên fîlman de û li ser malperên [[medyaya civakî]] nîşan dane, da ku bala xwe bidin bûyerên berê û yên niha ku li Kurdistanê diqewimin û dibin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=World Directors and Their Films: Essays on African, Asian, Latin American, and Middle Eastern Cinema |paşnav=Cardullo |pêşnav=Bert |weşanger=Scarecrow Press |tarîx=2012 |isbn=978-0-8108-8524-0 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=Ln8iPBV-XX4C&q=Kurdish+cinema&pg=PA216}}</ref> Gelek ji van belgefîlman bi şêwazên sînemayê, bi budceyek piçûk û ekîbek piçûk hatine kişandin. Fîlma [[Banaz: Çîrokek Evînê]], ku derhêner û berhemhênera wê [[Deeyah Khan]] e, portreya Banaz Mahmod, jineke kurd a 20 salî ya ji [[Mitcham]], [[London|Londonê]], nîşan dide, ku di sala [[2006|2006ê]] de ji aliyê [[bav]], mamê xwe û [[Pismam|pismamên]] xwe ve di [[Kuştina namûsê|kuştineke namûsê]] de hate kuştin.<ref>{{Jêder-nûçe |tarîx=2010-11-10 |sernav=Banaz Mahmod 'honour' killing cousins jailed for life |url=https://www.bbc.co.uk/news/uk-england-london-11716272 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |xebat=BBC News |ziman=en-GB}}</ref> Vê fîlmê [[Xelatên Emmy|Xelata Emmy]] ya [[2013|2013ê]] ji bo ''Baştirîn Fîlma Navneteweyî ya Karûbarên Niha'' (Best International Current Affairs Film) wergirt.<ref>{{Jêder-malper |url=https://deadline.com/2013/08/international-emmy-current-affairs-news-nominees-announced-563982/ |sernav=International Emmy Current Affairs, News Nominees Announced |malper=Deadline |tarîx=2013-08-14 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-US |paşnav=Team |pêşnav=The Deadline}}</ref> == Fîlmên kurdî == Bi sedan filmên metraja dirêj û metraja kin (hejmara filmên metraja kin hin zêdetir e) dikarin mînak bên dayîn. === Filmên metraja dirêj === Filmên metraja dirêj ên ku di salên dawîn de hatine kişandin – li Kurdistana Başûr, Kurdistana Rojhilat, Kurdistana Bakur û [[Ewropa]] - wiha ne: * RÊ(YOL) -[[Yilmaz Güney]] * MEM Û ZÎN (1991) [[Umit Elçi]] * SÎYABEND U XECÊ (1993) [[Şahin Gök]] * REWÎTÎYA BÊ DENG (1994) [[Ibrahim Selman]] * RÊWÎTÎYA BER BI ROJÊ (GÜNEŞE YOLCULUK) (1997) [[Yeşim Ustaoğlu]] * BIJÎ BUK U RIZGARÎYA KURDISTANÊ (1997) [[Hiner Saleem]] * ZAROKÊ NEDIPÊYVÎ (1996) * EM HER TIM KOÇBERIN (1998) * [[Kazim Öz]], BA DÊ LI SER ME BIGIRÎ (1999) [[Abbas Kiarostami]] * TEXTÊ REŞ (Kurdistana Rojhilat) (2000) [[Samira Maxalbaf]] * DENGÊ ERDÎ, DÊMA HÊSPAN SERXWÊŞ (Kurdistana Rojhilat) (2001) [[Behmen Qubadî]] * JÎYAN (2001) (Kurdistana Başûr) [[Jano Rojbeyani]], FOTOGRAF (2001) (Kurdistana Bakûr) Kazım Oz * AWAZA DAYIKA NIŞTIMAN (2002) (Kurdistana Başûr) Behmen Qubadî * QEWDEK GIYA (2003) (Kurdistana Başûr) [[Roland Suso Richter]] * Kusî Jî Dikarin Bifirin (Kurdistana Başûr) (2005) Behmen Qubadî === Kurtefilmên kurdî === * HENASEYEK BO TO Mele Resûlî (Kurdistana Başûr) (2004) * RONAKÎ BO ÊME (Kurdistana Başûr) * ROJNAME (Kurdistana Başûr) * SATALAYT (Kurdistana Rojhilat) * TELEFON Hüseyin Ahmed Mihamed (Kurdistana Başûr-[[Kerkûk]]) * ZIRAN,AX (Kurdistana Bakûr) (1999) * LEŞKERÊN ŞIKESTÎ Batin Qubadî (Kurdistana Rojhilat) * CENG (Kurdistana Rojhilat) * XWARINA ÇIYAYÊ SOR == Gûftigoya sînemaya kurdî == Gelek caran niqaşeke bêwate ku “Sinemaya Kurdî heye an na” tê kirin.Ger ewqas film hatine kişandin ,ewqas derhêner xwe wekî derhÊnerÊ Kurd Û filmên xwe jî wek filmên Kurdî bi nav dikin û gele serkeftinên mezin jî bidest dixin bêwateyiya niqaşa sinemaya Kurdî heye an na jî derdikeve holê.Filmekê zimanê ku tê bikaranîn Kurdî be,derhênerê vê filmê Kurd be an j….î ev film filmekê Kurdî. Her ji çi be nav Kurdan de kesên xwe pir jîr û "welatparêz" dibînin û her tiştî de xwe wekî navend û pispor nîşan didin heye û ger mirovek ji wan re bipirse;Gelo tu derbarê weşangeriya Kurdî de çi difikirî?Bersiva wan amadeye;Çi! Ma weşangeriya Kurdî tuneye divê em xwe nexepînin. Yan jî di derbarê Weşangeriya Kurdî,Wêjeya Kurdî,Sinemaya Kurdî,Muzîka Kurdî,zimanê Kurdî de jî heman tişt dibêjin"Em xwe nexepînin rewşa me gelek xirabe, tiştên han hin ne pêk hatine"...Bi bersivên xwe kesayatiyên xwe yê eciz jî nişan didin ku her wiha ewqas korin ku pêşketina behît ku di van 13 salan de pêkhatiye nabînin. Şiroveyên wisa bêşit têvkariyek nade pêşketina ziman,weşangerî,sînema,medya û hwd. ên Kurdî. == Mijarên têkildar == * [[Lîsteya fîlmên kurdî]] == Çavkanî == {{çavkanî}} * [http://www.sinemayakurdi.com Malpera Fermî ya Sînemaya kurdî] {{Kontrola otorîteyê}} [[Kategorî:Sînema]] [[Kategorî:Sînemaya kurdî| ]] a0hba0epy4n8b0h2zlal3lltmc83r4p 1878549 1878548 2024-12-04T14:05:07Z Ferrus 5380 /* Bakurê Kurdistanê */ 1878549 wikitext text/x-wiki '''Sînemaya Kurdî''' balê dikişîne ser [[Kurd|gel]] û [[Çanda kurdî|çanda kurd]]. Çarenûsa kurdan weke gelek bê dewlet tesîrek mezin da sînemaya kurdî. Lewma fîlmên kurdî gelek caran gazindên [[civak]]î, [[zext]] û [[zordarî]], [[îşkence]], binpêkirina [[mafên mirovan]] û jiyana [[Xerîbî|xerîbiyê]] nîşan didin. Sînemaya kurdî ji bo kurdan xwedî girîngiyeke mezin e, ji ber ku derfetê dide ku bi awayeke [[huner]]î balê bikşînin ser rewşa xwe. Lê belê ji ber zordariya dewletê, piraniya fîlm li sirgûnê tên çêkirin. Mînaka herî baş a vê yekê li [[Tirkiye|Tirkiyê]] ye, ku heta sala [[1991]]ê destûr nedan kurdan ku bi [[Zimanê kurdî|zimanê xwe yê zikmakî]] biaxivin û vê yekê jî çêkirina fîlmên wan dijwartir kir.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20200322073551/http://www.kurdishcinema.com/ |sernav=KurdishCinemaHomePage |malper=web.archive.org |tarîx=2020-03-22 |roja-gihiştinê=2024-12-04}}</ref> == Dîrok == === Bingeha sînemaya kurdî === Bingeha '''Sînemaya kurdî''' bi filma [[Zerê]] li [[Ermenîsta|Ermenîstanê]] hatibû kişandin. Yekemîn fîlma kurdî ya belgekirî ku li [[Ermenîstana Sovyet|Ermenîstana Sovyetê]] hatiye çêkirin, fîlmeke bêdeng a bi navê [[Zerê]] ya sala [[1927|1927ê]] bû ku (li gor agahdariya ku [[Rohat Alakom]] daye) derhêneriya wê [[Hamo Beknazarian]] kiribû. Fîlm di sala [[1915|1915ê]] de rû dide, [[Evîn|evîneke]] di navbera jineke ciwan a êzdî, şivan Saydo û Zareyê navdar de nîşan dide. Fîlm li gorî [[Îdeolojî|îdeolojiyên]] [[salên 1920î]] nîşan dide ku rêveberiya Tsar çawa bi alîkariya mele û rêberên [[Dîn|olî]], nezaniya kurdan bikar tîne da ku ji wan îstismar bike. Filmên ku bi derhêneriya Emil Ludwing di [[salên 1930î]] disa li [[Ermenistan|Ermenîstanê]] hatibûn kişandin, fîlmên bi navê "[[Selahaddin (fîlm)|Selahaddin]]", "[[Mem û Zîn]]", "[[Xan Dimdim (fîlm)|Xanî Dimdim]]" û "[[Siyabendê Selîwan (fîlm)|Siyabendê Selîwan]]" in û [[destanên kurdî]] dikin mijar. Krder-ezidner (Kurd-Êzdî), [[Fîlma bêdeng|fîlmekî din ê bêdeng]] û [[Fîlma reş-spî|reş-spî]] ye (li gor agahdariya ku [[Rohat Alakom]] daye) û li ser [[Êzdî|kurdên êzdî]] yên Ermenîstana Sovyetê di sala [[1933|1933ê]] de derket. Derhêneriya wê [[Amasî Martirosyan]] kir û avakirina [[Kolxoz|Kolxozê]] li gundekî kurdan nîşan dide.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Cambridge History of the Kurds |weşanger=Cambridge University Press |tarîx=2021 |isbn=978-1-108-47335-4 |cih=Cambridge |paşnavê-edîtor=Bozarslan |pêşnavê-edîtor=Hamit |url=https://www.cambridge.org/core/books/cambridge-history-of-the-kurds/BDA1E4CBEA98ADFDC471D89A251C3FD4 |paşnavê-edîtor2=Gunes |pêşnavê-edîtor2=Cengiz |paşnavê-edîtor3=Yadirgi |pêşnavê-edîtor3=Veli}}</ref> === Sînemaya kurdî ya nujên === Ji ber nebûna bazarakê netewî-[[azad]] û ji ber astengiyên [[aborî]] û [[sîyasî]] kurd di qada sînemayê de gelek paş de mabûn. [[Yılmaz Güney|Yilmaz Guney]], [[Jano Rosebiani]], [[Bahman Qubadî]], [[Şewket Emîn Korkî]], [[Mano Xelîl]], [[Hişam Zeman|Hîşam Zaman]], [[Sahîm Omer Kalîfa]], [[Bîna Qeredaxî]] û [[Yüksel Yavuz]] di nav derhênerên kurd de ne. Hin fîlmçêkerên kurd ên wek [[Huner Selîm]] li derveyî [[Kurdistan|Kurdistanê]] dijîn û kar dikin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Aesthetics of Displacement: Turkey and its Minorities on Screen |paşnav=Koksal |pêşnav=Ozlem |weşanger=Bloomsbury Publishing USA |tarîx=2016-01-28 |isbn=978-1-5013-0649-5 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=EA4kCwAAQBAJ&q=hinar+salim}}</ref> Di [[sedsala 21ê]] de sînemaya kurdî rastî geşbûnek mezin hat û hejmara filmên ku tên weşandin roj bi roj zêdetir dibe. Azadiya hunerî ya li Başurê Kurdistanê, mercên ku guherîn, pêşketina [[medyaya kurdî]], derketina medyaya civakî, lidarxistina [[festivalên filmên kurdî]], derketina nifşeke nû ya derhênerên kurd: Ev hemî amadekirin û belavkirina fîlmên kurdî hêsantir kir û sînemaya kurdî her ku çû pêşxist. Ev yek rû da perspektîfên nû û serkeftinên filmên kurdî di festivalên navneteweyî de. Bi hezaran [[Çîrok|çîrokên]] ku [[Dîroka Kurdistanê|dîrok]] û [[Erdnîgarî|erdnîgariya]] Kurdistanê dihewîne, ji bo sinemaya kurdî pêşerojeke ronak pêşkeş dike û xalên din ji bo rabûna ser pêyan a sinemaya kurdî faktorên girîng in. ==== Bakurê Kurdistanê ==== Yek ji damezrînerên sînemaya kurdî ya nujên Yilmaz Guney e, ku di fîlmên xwe de, bi taybetî [[Sürü (fîlm)|Sürü]] û [[Rê (fîlm)|Yol]], çanda kurdî nîşan dide, tevî [[Qedexe|qedexeyên]] ku ji aliyê hikûmeta Tirkiyê ve li ser wî hatibûn danîn.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Yilmaz Guney: Cineaste Militant |paşnav=Biswas |pêşnav=Pradip |weşanger=Pradip Biswas |tarîx=1999 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=cehkAAAAMAAJ&q=Yilmaz+Guney}}</ref> Fîlmên wî ji aliyê sînemagerên kurd ve gelek tê ecibandin. Guney di [[salên 1950î]] de dest bi çêkirina fîlman kir û di [[Festîvala Fîlman a Cannesê]] ya [[1982|1982ê]] de [[Xelata Palmiyeya Zêrîn]] bi fîlma xwe ya ''Rê'' wergirt.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.imdb.com/name/nm0351566/awards/ |sernav=Yilmaz Güney - Awards |malper=IMDb |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-US}}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.dailysabah.com/arts/portrait/nuri-bilge-ceylan-making-european-films-in-turkish-context |sernav=Nuri Bilge Ceylan: Making European films in Turkish context |malper=Daily Sabah |tarîx=2021-05-28 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-US |paşnav=Arslanbenzer |pêşnav=Hakan}}</ref> Di [[salên 1990î]] de çanda sînemaya kurdî ji [[Navenda Çanda Mezopotamya|Navenda Çanda Mezopotamyayê]] (NÇM) ya ku nû hatbû avakirin piştgirî girt. NÇMê beşa sînemayê ava kir û tê de çend derhênerên kurd fîlmên xwe yên yekem çêkirin. Di sala [[1995|1995ê]] de, şaxa NÇMê ya [[Stembol|Stembolê]] atolyeya sînemayê pêk anî.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Koçer |pêşnav=Suncem |tarîx=2014 |sernav=Kurdish Cinema as a Transnational Discourse Genre: Cinematic Visibility, Cultural Resilience, and Political Agency |url=https://www.jstor.org/stable/43303181 |kovar=International Journal of Middle East Studies |cild=46 |hejmar=3 |rr=473–488 |issn=0020-7438}}</ref> Di sala [[1991|1991ê]] de fîlmeke kurdî ya bi navê [[Klamek ji bo Beko (fîlm)|Kilamek ji bo Beko]] ya [[nivîskar]]-derhêner [[Nizamettin Ariç]] wek berhemeke [[Almanya|almanî]]-ermenî hatiye çêkirin. Di sala [[1992|1992ê]] de derhêner [[Ümit Elç|Ûmît Elçî]] [[Mem û Zîn (fîlm)|Mem û Zîn]] wek fîlmek [[Zimanê tirkî|tirkî]] kişandiye. Fîlma [[Siyabend û Xecê (fîlm)|Siyabend û Xecê]] vedigere sala [[1993|1993ê]] û ew jî li Tirkiyê hatiye çêkirin. Fîlma [[Miraz Bezar]] [[Min Dît (fîlm)|Min Dît: Zarokên Amedê]] di [[Festîvala fîlman|festîvalên fîlman]] ên [[Festîvala Fîlman a San Sebastian|San Sebastian]], [[Festîvala Fîlman a Hamburgê|Hamburg]] û [[Festîvala Fîlman a Gentê|Gentê]] de xelat girtin. Ev fîlm di festîvala fîlmên tirkî de yekemîn fîlma bi kurdî bû, di [[Festîvala Fîlman a Porteqala Zêrîn a Antalyayê]] de hat nîşandan û xelata taybet a juriyê wergirt.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.epd-film.de/filmkritiken/min-dit-die-kinder-von-diyarbakir |sernav=Kritik zu Min Dît – Die Kinder von Diyarbakir {{!}} epd Film |malper=www.epd-film.de |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=de}}</ref> ==== Rojhilata Kurdistanê ==== Hejmara fîlmên kurdî yên ku li [[Îran|Îranê]] tên kişandin gav bi gav zêde dibe. Mînak Bahman Qubadî ji bo fîlmê xwe li [[Festîvala Navneteweyî ya Fîlman a Berlînê|Berlînale]] [[Kûsî jî dikarin bifirin (fîlm)|Kûsî jî dikarin bifirin]] ji aliyê ''Juriya Ciwanan'' ve X''elata Taybet'' wergirt.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.berlinale.de/en/archive/awards-juries/awards.html/y=2005/o=desc/p=1/rp=40 |sernav=Awards |malper=www.berlinale.de |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en}}</ref> Her sal bi dehan filmên metraja kurt li rojhilata Kurdistanê tên kişandin. Pêşketina sinemaya kurdî li Rojhilatê Kurdistanê bandorek erênî dide perspektîfa sinemaya Îranê. Di van du salên dawî de li [[Almanya]] û [[Swîsre|Swîsreyê]], fîlmçêkerên kurd ên li sirgûnê ku ji dewletên ku lê dijîn fonên giştî distînin, şîrketên hilberîna fîlman jî ava kirine, wek mînak [[NEWA Film]] a li [[Berlîn|Berlinê]]<ref>{{Jêder-malper |url=http://newafilm.net/ |sernav=NEWA FILM |tarîx=2017-06-21 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=de}}</ref> an [[Frame Film GmbH]] a li [[Bern|Bernê]].<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.framefilm.ch/en/ |sernav=Frame Film GmbH |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-GB}}</ref> ==== Başûrê Kurdistanê ==== Li başurê Kurdistanê festival û xebatên ku bi pişgiriya ku Hikumeta Kurdistanê tên kirin hejmara filmên ku tên kişandin jî zêde kir. Piraniya wan filman ne di asta cihanî de be jî, ji nav van derhênerên wek Bahman Qubadî û Hinêr Salim ispat kirin ku sinemaya kurdî xwedî potansiyel e ku beşdarî pîşesaziya fîlmên navneteweyî bibe. ==== Rojavayê Kurdistanê ==== Wê bê nivîsandin ==== Sînemaya kurdî ya navneteweyî ==== Di [[salên 2000î]] û [[Salên 2010î|2010î]] de li seranserê Kurdistanê herikîna [[Belgefîlm|belgefîlman]] çêbû. Fîlmçêkerên kurd ji bo perwerdekirina temaşevanên [[Ewropaya Rojava|rojavayî]], belgefîlman wekî amûrek bikar anîn. Wan fîlmên xwe di festîvalên fîlman de û li ser malperên [[medyaya civakî]] nîşan dane, da ku bala xwe bidin bûyerên berê û yên niha ku li Kurdistanê diqewimin û dibin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=World Directors and Their Films: Essays on African, Asian, Latin American, and Middle Eastern Cinema |paşnav=Cardullo |pêşnav=Bert |weşanger=Scarecrow Press |tarîx=2012 |isbn=978-0-8108-8524-0 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=Ln8iPBV-XX4C&q=Kurdish+cinema&pg=PA216}}</ref> Gelek ji van belgefîlman bi şêwazên sînemayê, bi budceyek piçûk û ekîbek piçûk hatine kişandin. Fîlma [[Banaz: Çîrokek Evînê]], ku derhêner û berhemhênera wê [[Deeyah Khan]] e, portreya Banaz Mahmod, jineke kurd a 20 salî ya ji [[Mitcham]], [[London|Londonê]], nîşan dide, ku di sala [[2006|2006ê]] de ji aliyê [[bav]], mamê xwe û [[Pismam|pismamên]] xwe ve di [[Kuştina namûsê|kuştineke namûsê]] de hate kuştin.<ref>{{Jêder-nûçe |tarîx=2010-11-10 |sernav=Banaz Mahmod 'honour' killing cousins jailed for life |url=https://www.bbc.co.uk/news/uk-england-london-11716272 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |xebat=BBC News |ziman=en-GB}}</ref> Vê fîlmê [[Xelatên Emmy|Xelata Emmy]] ya [[2013|2013ê]] ji bo ''Baştirîn Fîlma Navneteweyî ya Karûbarên Niha'' (Best International Current Affairs Film) wergirt.<ref>{{Jêder-malper |url=https://deadline.com/2013/08/international-emmy-current-affairs-news-nominees-announced-563982/ |sernav=International Emmy Current Affairs, News Nominees Announced |malper=Deadline |tarîx=2013-08-14 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-US |paşnav=Team |pêşnav=The Deadline}}</ref> == Fîlmên kurdî == Bi sedan filmên metraja dirêj û metraja kin (hejmara filmên metraja kin hin zêdetir e) dikarin mînak bên dayîn. === Filmên metraja dirêj === Filmên metraja dirêj ên ku di salên dawîn de hatine kişandin – li Kurdistana Başûr, Kurdistana Rojhilat, Kurdistana Bakur û [[Ewropa]] - wiha ne: * RÊ(YOL) -[[Yilmaz Güney]] * MEM Û ZÎN (1991) [[Umit Elçi]] * SÎYABEND U XECÊ (1993) [[Şahin Gök]] * REWÎTÎYA BÊ DENG (1994) [[Ibrahim Selman]] * RÊWÎTÎYA BER BI ROJÊ (GÜNEŞE YOLCULUK) (1997) [[Yeşim Ustaoğlu]] * BIJÎ BUK U RIZGARÎYA KURDISTANÊ (1997) [[Hiner Saleem]] * ZAROKÊ NEDIPÊYVÎ (1996) * EM HER TIM KOÇBERIN (1998) * [[Kazim Öz]], BA DÊ LI SER ME BIGIRÎ (1999) [[Abbas Kiarostami]] * TEXTÊ REŞ (Kurdistana Rojhilat) (2000) [[Samira Maxalbaf]] * DENGÊ ERDÎ, DÊMA HÊSPAN SERXWÊŞ (Kurdistana Rojhilat) (2001) [[Behmen Qubadî]] * JÎYAN (2001) (Kurdistana Başûr) [[Jano Rojbeyani]], FOTOGRAF (2001) (Kurdistana Bakûr) Kazım Oz * AWAZA DAYIKA NIŞTIMAN (2002) (Kurdistana Başûr) Behmen Qubadî * QEWDEK GIYA (2003) (Kurdistana Başûr) [[Roland Suso Richter]] * Kusî Jî Dikarin Bifirin (Kurdistana Başûr) (2005) Behmen Qubadî === Kurtefilmên kurdî === * HENASEYEK BO TO Mele Resûlî (Kurdistana Başûr) (2004) * RONAKÎ BO ÊME (Kurdistana Başûr) * ROJNAME (Kurdistana Başûr) * SATALAYT (Kurdistana Rojhilat) * TELEFON Hüseyin Ahmed Mihamed (Kurdistana Başûr-[[Kerkûk]]) * ZIRAN,AX (Kurdistana Bakûr) (1999) * LEŞKERÊN ŞIKESTÎ Batin Qubadî (Kurdistana Rojhilat) * CENG (Kurdistana Rojhilat) * XWARINA ÇIYAYÊ SOR == Gûftigoya sînemaya kurdî == Gelek caran niqaşeke bêwate ku “Sinemaya Kurdî heye an na” tê kirin.Ger ewqas film hatine kişandin ,ewqas derhêner xwe wekî derhÊnerÊ Kurd Û filmên xwe jî wek filmên Kurdî bi nav dikin û gele serkeftinên mezin jî bidest dixin bêwateyiya niqaşa sinemaya Kurdî heye an na jî derdikeve holê.Filmekê zimanê ku tê bikaranîn Kurdî be,derhênerê vê filmê Kurd be an j….î ev film filmekê Kurdî. Her ji çi be nav Kurdan de kesên xwe pir jîr û "welatparêz" dibînin û her tiştî de xwe wekî navend û pispor nîşan didin heye û ger mirovek ji wan re bipirse;Gelo tu derbarê weşangeriya Kurdî de çi difikirî?Bersiva wan amadeye;Çi! Ma weşangeriya Kurdî tuneye divê em xwe nexepînin. Yan jî di derbarê Weşangeriya Kurdî,Wêjeya Kurdî,Sinemaya Kurdî,Muzîka Kurdî,zimanê Kurdî de jî heman tişt dibêjin"Em xwe nexepînin rewşa me gelek xirabe, tiştên han hin ne pêk hatine"...Bi bersivên xwe kesayatiyên xwe yê eciz jî nişan didin ku her wiha ewqas korin ku pêşketina behît ku di van 13 salan de pêkhatiye nabînin. Şiroveyên wisa bêşit têvkariyek nade pêşketina ziman,weşangerî,sînema,medya û hwd. ên Kurdî. == Mijarên têkildar == * [[Lîsteya fîlmên kurdî]] == Çavkanî == {{çavkanî}} * [http://www.sinemayakurdi.com Malpera Fermî ya Sînemaya kurdî] {{Kontrola otorîteyê}} [[Kategorî:Sînema]] [[Kategorî:Sînemaya kurdî| ]] 0tdpxe4ckq0x8k1kc6gdsd83rm98h5m 1878550 1878549 2024-12-04T14:12:17Z Ferrus 5380 1878550 wikitext text/x-wiki {{Agahîdanka giştî | wêne = Wêne:Kurdish image for Cinema of Kurdistan.png | sernavê_wêne = Logoyek ji bo sînemaya kurdî }} '''Sînemaya Kurdî''' balê dikişîne ser [[Kurd|gel]] û [[Çanda kurdî|çanda kurd]]. Çarenûsa kurdan weke gelek bê dewlet tesîrek mezin da sînemaya kurdî. Lewma fîlmên kurdî gelek caran gazindên [[civak]]î, [[zext]] û [[zordarî]], [[îşkence]], binpêkirina [[mafên mirovan]] û jiyana [[Xerîbî|xerîbiyê]] nîşan didin. Sînemaya kurdî ji bo kurdan xwedî girîngiyeke mezin e, ji ber ku derfetê dide ku bi awayeke [[huner]]î balê bikşînin ser rewşa xwe. Lê belê ji ber zordariya dewletê, piraniya fîlm li sirgûnê tên çêkirin. Mînaka herî baş a vê yekê li [[Tirkiye|Tirkiyê]] ye, ku heta sala [[1991]]ê destûr nedan kurdan ku bi [[Zimanê kurdî|zimanê xwe yê zikmakî]] biaxivin û vê yekê jî çêkirina fîlmên wan dijwartir kir.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20200322073551/http://www.kurdishcinema.com/ |sernav=KurdishCinemaHomePage |malper=web.archive.org |tarîx=2020-03-22 |roja-gihiştinê=2024-12-04}}</ref> Ji ber nebûna bazarakê netewî-[[azad]] û ji ber astengiyên [[aborî]] û [[sîyasî]] kurd di qada sînemayê de gelek paş de mabûn. == Dîrok == === Bingeha sînemaya kurdî === Bingeha '''Sînemaya kurdî''' bi filma [[Zerê]] li [[Ermenîsta|Ermenîstanê]] hatibû kişandin. Yekemîn fîlma kurdî ya belgekirî ku li [[Ermenîstana Sovyet|Ermenîstana Sovyetê]] hatiye çêkirin, fîlmeke bêdeng a bi navê [[Zerê]] ya sala [[1927|1927ê]] bû ku (li gor agahdariya ku [[Rohat Alakom]] daye) derhêneriya wê [[Hamo Beknazarian]] kiribû. Fîlm di sala [[1915|1915ê]] de rû dide, [[Evîn|evîneke]] di navbera jineke ciwan a êzdî, şivan Saydo û Zareyê navdar de nîşan dide. Fîlm li gorî [[Îdeolojî|îdeolojiyên]] [[salên 1920î]] nîşan dide ku rêveberiya Tsar çawa bi alîkariya mele û rêberên [[Dîn|olî]], nezaniya kurdan bikar tîne da ku ji wan îstismar bike. Filmên ku bi derhêneriya Emil Ludwing di [[salên 1930î]] disa li [[Ermenistan|Ermenîstanê]] hatibûn kişandin, fîlmên bi navê "[[Selahaddin (fîlm)|Selahaddin]]", "[[Mem û Zîn]]", "[[Xan Dimdim (fîlm)|Xanî Dimdim]]" û "[[Siyabendê Selîwan (fîlm)|Siyabendê Selîwan]]" in û [[destanên kurdî]] dikin mijar. Krder-ezidner (Kurd-Êzdî), [[Fîlma bêdeng|fîlmekî din ê bêdeng]] û [[Fîlma reş-spî|reş-spî]] ye (li gor agahdariya ku [[Rohat Alakom]] daye) û li ser [[Êzdî|kurdên êzdî]] yên Ermenîstana Sovyetê di sala [[1933|1933ê]] de derket. Derhêneriya wê [[Amasî Martirosyan]] kir û avakirina [[Kolxoz|Kolxozê]] li gundekî kurdan nîşan dide.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Cambridge History of the Kurds |weşanger=Cambridge University Press |tarîx=2021 |isbn=978-1-108-47335-4 |cih=Cambridge |paşnavê-edîtor=Bozarslan |pêşnavê-edîtor=Hamit |url=https://www.cambridge.org/core/books/cambridge-history-of-the-kurds/BDA1E4CBEA98ADFDC471D89A251C3FD4 |paşnavê-edîtor2=Gunes |pêşnavê-edîtor2=Cengiz |paşnavê-edîtor3=Yadirgi |pêşnavê-edîtor3=Veli}}</ref> === Sînemaya kurdî ya nujên === Di [[sedsala 21ê]] de sînemaya kurdî rastî geşbûnek mezin hat û hejmara filmên ku tên weşandin roj bi roj zêdetir dibe. Azadiya hunerî ya li Başurê Kurdistanê, mercên ku guherîn, pêşketina [[medyaya kurdî]], derketina medyaya civakî, lidarxistina [[festivalên filmên kurdî]], derketina nifşeke nû ya derhênerên kurd: Ev hemî amadekirin û belavkirina fîlmên kurdî hêsantir kir û sînemaya kurdî her ku çû pêşxist. Ev yek rû da perspektîfên nû û serkeftinên filmên kurdî di festivalên navneteweyî de. Bi hezaran [[Çîrok|çîrokên]] ku [[Dîroka Kurdistanê|dîrok]] û [[Erdnîgarî|erdnîgariya]] Kurdistanê dihewîne, ji bo sinemaya kurdî pêşerojeke ronak pêşkeş dike û xalên din ji bo rabûna ser pêyan a sinemaya kurdî faktorên girîng in. [[Yılmaz Güney|Yilmaz Guney]], [[Jano Rosebiani]], [[Bahman Qubadî]], [[Şewket Emîn Korkî]], [[Mano Xelîl]], [[Hişam Zeman|Hîşam Zaman]], [[Sahîm Omer Kalîfa]], [[Bîna Qeredaxî]] û [[Yüksel Yavuz]] di nav derhênerên kurd de ne. Hin fîlmçêkerên kurd ên wek [[Huner Selîm]] li derveyî [[Kurdistan|Kurdistanê]] dijîn û kar dikin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Aesthetics of Displacement: Turkey and its Minorities on Screen |paşnav=Koksal |pêşnav=Ozlem |weşanger=Bloomsbury Publishing USA |tarîx=2016-01-28 |isbn=978-1-5013-0649-5 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=EA4kCwAAQBAJ&q=hinar+salim}}</ref> ==== Bakurê Kurdistanê ==== Yek ji damezrînerên sînemaya kurdî ya nujên Yilmaz Guney e, ku di fîlmên xwe de, bi taybetî [[Sürü (fîlm)|Sürü]] û [[Rê (fîlm)|Yol]], çanda kurdî nîşan dide, tevî [[Qedexe|qedexeyên]] ku ji aliyê hikûmeta Tirkiyê ve li ser wî hatibûn danîn.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Yilmaz Guney: Cineaste Militant |paşnav=Biswas |pêşnav=Pradip |weşanger=Pradip Biswas |tarîx=1999 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=cehkAAAAMAAJ&q=Yilmaz+Guney}}</ref> Fîlmên wî ji aliyê sînemagerên kurd ve gelek tê ecibandin. Guney di [[salên 1950î]] de dest bi çêkirina fîlman kir û di [[Festîvala Fîlman a Cannesê]] ya [[1982|1982ê]] de [[Xelata Palmiyeya Zêrîn]] bi fîlma xwe ya ''Rê'' wergirt.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.imdb.com/name/nm0351566/awards/ |sernav=Yilmaz Güney - Awards |malper=IMDb |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-US}}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.dailysabah.com/arts/portrait/nuri-bilge-ceylan-making-european-films-in-turkish-context |sernav=Nuri Bilge Ceylan: Making European films in Turkish context |malper=Daily Sabah |tarîx=2021-05-28 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-US |paşnav=Arslanbenzer |pêşnav=Hakan}}</ref> Di [[salên 1990î]] de çanda sînemaya kurdî ji [[Navenda Çanda Mezopotamya|Navenda Çanda Mezopotamyayê]] (NÇM) ya ku nû hatbû avakirin piştgirî girt. NÇMê beşa sînemayê ava kir û tê de çend derhênerên kurd fîlmên xwe yên yekem çêkirin. Di sala [[1995|1995ê]] de, şaxa NÇMê ya [[Stembol|Stembolê]] atolyeya sînemayê pêk anî.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Koçer |pêşnav=Suncem |tarîx=2014 |sernav=Kurdish Cinema as a Transnational Discourse Genre: Cinematic Visibility, Cultural Resilience, and Political Agency |url=https://www.jstor.org/stable/43303181 |kovar=International Journal of Middle East Studies |cild=46 |hejmar=3 |rr=473–488 |issn=0020-7438}}</ref> Di sala [[1991|1991ê]] de fîlmeke kurdî ya bi navê [[Klamek ji bo Beko (fîlm)|Kilamek ji bo Beko]] ya [[nivîskar]]-derhêner [[Nizamettin Ariç]] wek berhemeke [[Almanya|almanî]]-ermenî hatiye çêkirin. Di sala [[1992|1992ê]] de derhêner [[Ümit Elç|Ûmît Elçî]] [[Mem û Zîn (fîlm)|Mem û Zîn]] wek fîlmek [[Zimanê tirkî|tirkî]] kişandiye. Fîlma [[Siyabend û Xecê (fîlm)|Siyabend û Xecê]] vedigere sala [[1993|1993ê]] û ew jî li Tirkiyê hatiye çêkirin. Fîlma [[Miraz Bezar]] [[Min Dît (fîlm)|Min Dît: Zarokên Amedê]] di [[Festîvala fîlman|festîvalên fîlman]] ên [[Festîvala Fîlman a San Sebastian|San Sebastian]], [[Festîvala Fîlman a Hamburgê|Hamburg]] û [[Festîvala Fîlman a Gentê|Gentê]] de xelat girtin. Ev fîlm di festîvala fîlmên tirkî de yekemîn fîlma bi kurdî bû, di [[Festîvala Fîlman a Porteqala Zêrîn a Antalyayê]] de hat nîşandan û xelata taybet a juriyê wergirt.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.epd-film.de/filmkritiken/min-dit-die-kinder-von-diyarbakir |sernav=Kritik zu Min Dît – Die Kinder von Diyarbakir {{!}} epd Film |malper=www.epd-film.de |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=de}}</ref> ==== Rojhilata Kurdistanê ==== Hejmara fîlmên kurdî yên ku li [[Îran|Îranê]] tên kişandin gav bi gav zêde dibe. Mînak Bahman Qubadî ji bo fîlmê xwe li [[Festîvala Navneteweyî ya Fîlman a Berlînê|Berlînale]] [[Kûsî jî dikarin bifirin (fîlm)|Kûsî jî dikarin bifirin]] ji aliyê ''Juriya Ciwanan'' ve X''elata Taybet'' wergirt.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.berlinale.de/en/archive/awards-juries/awards.html/y=2005/o=desc/p=1/rp=40 |sernav=Awards |malper=www.berlinale.de |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en}}</ref> Her sal bi dehan filmên metraja kurt li rojhilata Kurdistanê tên kişandin. Pêşketina sinemaya kurdî li Rojhilatê Kurdistanê bandorek erênî dide perspektîfa sinemaya Îranê. Di van du salên dawî de li [[Almanya]] û [[Swîsre|Swîsreyê]], fîlmçêkerên kurd ên li sirgûnê ku ji dewletên ku lê dijîn fonên giştî distînin, şîrketên hilberîna fîlman jî ava kirine, wek mînak [[NEWA Film]] a li [[Berlîn|Berlinê]]<ref>{{Jêder-malper |url=http://newafilm.net/ |sernav=NEWA FILM |tarîx=2017-06-21 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=de}}</ref> an [[Frame Film GmbH]] a li [[Bern|Bernê]].<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.framefilm.ch/en/ |sernav=Frame Film GmbH |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-GB}}</ref> ==== Başûrê Kurdistanê ==== Li başurê Kurdistanê festival û xebatên ku bi pişgiriya ku Hikumeta Kurdistanê tên kirin hejmara filmên ku tên kişandin jî zêde kir. Piraniya wan filman ne di asta cihanî de be jî, ji nav van derhênerên wek Bahman Qubadî û Hinêr Salim ispat kirin ku sinemaya kurdî xwedî potansiyel e ku beşdarî pîşesaziya fîlmên navneteweyî bibe. ==== Rojavayê Kurdistanê ==== Wê bê nivîsandin ==== Sînemaya kurdî ya navneteweyî ==== Di [[salên 2000î]] û [[Salên 2010î|2010î]] de li seranserê Kurdistanê herikîna [[Belgefîlm|belgefîlman]] çêbû. Fîlmçêkerên kurd ji bo perwerdekirina temaşevanên [[Ewropaya Rojava|rojavayî]], belgefîlman wekî amûrek bikar anîn. Wan fîlmên xwe di festîvalên fîlman de û li ser malperên [[medyaya civakî]] nîşan dane, da ku bala xwe bidin bûyerên berê û yên niha ku li Kurdistanê diqewimin û dibin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=World Directors and Their Films: Essays on African, Asian, Latin American, and Middle Eastern Cinema |paşnav=Cardullo |pêşnav=Bert |weşanger=Scarecrow Press |tarîx=2012 |isbn=978-0-8108-8524-0 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=Ln8iPBV-XX4C&q=Kurdish+cinema&pg=PA216}}</ref> Gelek ji van belgefîlman bi şêwazên sînemayê, bi budceyek piçûk û ekîbek piçûk hatine kişandin. Fîlma [[Banaz: Çîrokek Evînê]], ku derhêner û berhemhênera wê [[Deeyah Khan]] e, portreya Banaz Mahmod, jineke kurd a 20 salî ya ji [[Mitcham]], [[London|Londonê]], nîşan dide, ku di sala [[2006|2006ê]] de ji aliyê [[bav]], mamê xwe û [[Pismam|pismamên]] xwe ve di [[Kuştina namûsê|kuştineke namûsê]] de hate kuştin.<ref>{{Jêder-nûçe |tarîx=2010-11-10 |sernav=Banaz Mahmod 'honour' killing cousins jailed for life |url=https://www.bbc.co.uk/news/uk-england-london-11716272 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |xebat=BBC News |ziman=en-GB}}</ref> Vê fîlmê [[Xelatên Emmy|Xelata Emmy]] ya [[2013|2013ê]] ji bo ''Baştirîn Fîlma Navneteweyî ya Karûbarên Niha'' (Best International Current Affairs Film) wergirt.<ref>{{Jêder-malper |url=https://deadline.com/2013/08/international-emmy-current-affairs-news-nominees-announced-563982/ |sernav=International Emmy Current Affairs, News Nominees Announced |malper=Deadline |tarîx=2013-08-14 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-US |paşnav=Team |pêşnav=The Deadline}}</ref> == Fîlmên kurdî == Bi sedan filmên metraja dirêj û metraja kin (hejmara filmên metraja kin hin zêdetir e) dikarin mînak bên dayîn. === Filmên metraja dirêj === Filmên metraja dirêj ên ku di salên dawîn de hatine kişandin – li Kurdistana Başûr, Kurdistana Rojhilat, Kurdistana Bakur û [[Ewropa]] - wiha ne: * RÊ(YOL) -[[Yilmaz Güney]] * MEM Û ZÎN (1991) [[Umit Elçi]] * SÎYABEND U XECÊ (1993) [[Şahin Gök]] * REWÎTÎYA BÊ DENG (1994) [[Ibrahim Selman]] * RÊWÎTÎYA BER BI ROJÊ (GÜNEŞE YOLCULUK) (1997) [[Yeşim Ustaoğlu]] * BIJÎ BUK U RIZGARÎYA KURDISTANÊ (1997) [[Hiner Saleem]] * ZAROKÊ NEDIPÊYVÎ (1996) * EM HER TIM KOÇBERIN (1998) * [[Kazim Öz]], BA DÊ LI SER ME BIGIRÎ (1999) [[Abbas Kiarostami]] * TEXTÊ REŞ (Kurdistana Rojhilat) (2000) [[Samira Maxalbaf]] * DENGÊ ERDÎ, DÊMA HÊSPAN SERXWÊŞ (Kurdistana Rojhilat) (2001) [[Behmen Qubadî]] * JÎYAN (2001) (Kurdistana Başûr) [[Jano Rojbeyani]], FOTOGRAF (2001) (Kurdistana Bakûr) Kazım Oz * AWAZA DAYIKA NIŞTIMAN (2002) (Kurdistana Başûr) Behmen Qubadî * QEWDEK GIYA (2003) (Kurdistana Başûr) [[Roland Suso Richter]] * Kusî Jî Dikarin Bifirin (Kurdistana Başûr) (2005) Behmen Qubadî === Kurtefilmên kurdî === * HENASEYEK BO TO Mele Resûlî (Kurdistana Başûr) (2004) * RONAKÎ BO ÊME (Kurdistana Başûr) * ROJNAME (Kurdistana Başûr) * SATALAYT (Kurdistana Rojhilat) * TELEFON Hüseyin Ahmed Mihamed (Kurdistana Başûr-[[Kerkûk]]) * ZIRAN,AX (Kurdistana Bakûr) (1999) * LEŞKERÊN ŞIKESTÎ Batin Qubadî (Kurdistana Rojhilat) * CENG (Kurdistana Rojhilat) * XWARINA ÇIYAYÊ SOR == Gûftigoya sînemaya kurdî == Gelek caran niqaşeke bêwate ku “Sinemaya Kurdî heye an na” tê kirin.Ger ewqas film hatine kişandin ,ewqas derhêner xwe wekî derhÊnerÊ Kurd Û filmên xwe jî wek filmên Kurdî bi nav dikin û gele serkeftinên mezin jî bidest dixin bêwateyiya niqaşa sinemaya Kurdî heye an na jî derdikeve holê.Filmekê zimanê ku tê bikaranîn Kurdî be,derhênerê vê filmê Kurd be an j….î ev film filmekê Kurdî. Her ji çi be nav Kurdan de kesên xwe pir jîr û "welatparêz" dibînin û her tiştî de xwe wekî navend û pispor nîşan didin heye û ger mirovek ji wan re bipirse;Gelo tu derbarê weşangeriya Kurdî de çi difikirî?Bersiva wan amadeye;Çi! Ma weşangeriya Kurdî tuneye divê em xwe nexepînin. Yan jî di derbarê Weşangeriya Kurdî,Wêjeya Kurdî,Sinemaya Kurdî,Muzîka Kurdî,zimanê Kurdî de jî heman tişt dibêjin"Em xwe nexepînin rewşa me gelek xirabe, tiştên han hin ne pêk hatine"...Bi bersivên xwe kesayatiyên xwe yê eciz jî nişan didin ku her wiha ewqas korin ku pêşketina behît ku di van 13 salan de pêkhatiye nabînin. Şiroveyên wisa bêşit têvkariyek nade pêşketina ziman,weşangerî,sînema,medya û hwd. ên Kurdî. == Mijarên têkildar == * [[Lîsteya fîlmên kurdî]] == Çavkanî == {{çavkanî}} * [http://www.sinemayakurdi.com Malpera Fermî ya Sînemaya kurdî] {{Kontrola otorîteyê}} [[Kategorî:Sînema]] [[Kategorî:Sînemaya kurdî| ]] 2ryv1xbo0w3jq276nim9aj4pqq1e87z 1878554 1878550 2024-12-04T14:21:10Z Ferrus 5380 /* Sînemaya kurdî ya nujên */ 1878554 wikitext text/x-wiki {{Agahîdanka giştî | wêne = Wêne:Kurdish image for Cinema of Kurdistan.png | sernavê_wêne = Logoyek ji bo sînemaya kurdî }} '''Sînemaya Kurdî''' balê dikişîne ser [[Kurd|gel]] û [[Çanda kurdî|çanda kurd]]. Çarenûsa kurdan weke gelek bê dewlet tesîrek mezin da sînemaya kurdî. Lewma fîlmên kurdî gelek caran gazindên [[civak]]î, [[zext]] û [[zordarî]], [[îşkence]], binpêkirina [[mafên mirovan]] û jiyana [[Xerîbî|xerîbiyê]] nîşan didin. Sînemaya kurdî ji bo kurdan xwedî girîngiyeke mezin e, ji ber ku derfetê dide ku bi awayeke [[huner]]î balê bikşînin ser rewşa xwe. Lê belê ji ber zordariya dewletê, piraniya fîlm li sirgûnê tên çêkirin. Mînaka herî baş a vê yekê li [[Tirkiye|Tirkiyê]] ye, ku heta sala [[1991]]ê destûr nedan kurdan ku bi [[Zimanê kurdî|zimanê xwe yê zikmakî]] biaxivin û vê yekê jî çêkirina fîlmên wan dijwartir kir.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20200322073551/http://www.kurdishcinema.com/ |sernav=KurdishCinemaHomePage |malper=web.archive.org |tarîx=2020-03-22 |roja-gihiştinê=2024-12-04}}</ref> Ji ber nebûna bazarakê netewî-[[azad]] û ji ber astengiyên [[aborî]] û [[sîyasî]] kurd di qada sînemayê de gelek paş de mabûn. == Dîrok == === Bingeha sînemaya kurdî === Bingeha '''Sînemaya kurdî''' bi filma [[Zerê]] li [[Ermenîsta|Ermenîstanê]] hatibû kişandin. Yekemîn fîlma kurdî ya belgekirî ku li [[Ermenîstana Sovyet|Ermenîstana Sovyetê]] hatiye çêkirin, fîlmeke bêdeng a bi navê [[Zerê]] ya sala [[1927|1927ê]] bû ku (li gor agahdariya ku [[Rohat Alakom]] daye) derhêneriya wê [[Hamo Beknazarian]] kiribû. Fîlm di sala [[1915|1915ê]] de rû dide, [[Evîn|evîneke]] di navbera jineke ciwan a êzdî, şivan Saydo û Zareyê navdar de nîşan dide. Fîlm li gorî [[Îdeolojî|îdeolojiyên]] [[salên 1920î]] nîşan dide ku rêveberiya Tsar çawa bi alîkariya mele û rêberên [[Dîn|olî]], nezaniya kurdan bikar tîne da ku ji wan îstismar bike. Filmên ku bi derhêneriya Emil Ludwing di [[salên 1930î]] disa li [[Ermenistan|Ermenîstanê]] hatibûn kişandin, fîlmên bi navê "[[Selahaddin (fîlm)|Selahaddin]]", "[[Mem û Zîn]]", "[[Xan Dimdim (fîlm)|Xan Dimdim]]" û "[[Siyabendê Selîwan (fîlm)|Siyabendê Selîwan]]" in û [[destanên kurdî]] dikin mijar. Krder-ezidner (Kurd-Êzdî), [[Fîlma bêdeng|fîlmekî din ê bêdeng]] û [[Fîlma reş-spî|reş-spî]] ye (li gor agahdariya ku [[Rohat Alakom]] daye) û li ser [[Êzdî|kurdên êzdî]] yên Ermenîstana Sovyetê di sala [[1933|1933ê]] de derket. Derhêneriya wê [[Amasî Martirosyan]] kir û avakirina [[Kolxoz|Kolxozê]] li gundekî kurdan nîşan dide.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Cambridge History of the Kurds |weşanger=Cambridge University Press |tarîx=2021 |isbn=978-1-108-47335-4 |cih=Cambridge |paşnavê-edîtor=Bozarslan |pêşnavê-edîtor=Hamit |url=https://www.cambridge.org/core/books/cambridge-history-of-the-kurds/BDA1E4CBEA98ADFDC471D89A251C3FD4 |paşnavê-edîtor2=Gunes |pêşnavê-edîtor2=Cengiz |paşnavê-edîtor3=Yadirgi |pêşnavê-edîtor3=Veli}}</ref> === Sînemaya kurdî ya nujên === Di [[sedsala 21ê]] de sînemaya kurdî rastî geşbûnek mezin hat û hejmara filmên ku tên weşandin roj bi roj zêdetir dibe. Azadiya hunerî ya li Başurê Kurdistanê, mercên ku guherîn, pêşketina [[medyaya kurdî]], derketina medyaya civakî, lidarxistina [[festivalên filmên kurdî]], derketina nifşeke nû ya derhênerên kurd: Ev hemî amadekirin û belavkirina fîlmên kurdî hêsantir kir û sînemaya kurdî her ku çû pêşxist. Ev yek rû da perspektîfên nû û serkeftinên filmên kurdî di festivalên navneteweyî de. Bi hezaran [[Çîrok|çîrokên]] ku [[Dîroka Kurdistanê|dîrok]] û [[Erdnîgarî|erdnîgariya]] Kurdistanê dihewîne, ji bo sinemaya kurdî pêşerojeke ronak pêşkeş dike û xalên din ji bo rabûna ser pêyan a sinemaya kurdî faktorên girîng in. [[Yılmaz Güney|Yilmaz Guney]], [[Jano Rosebiani]], [[Bahman Qubadî]], [[Şewket Emîn Korkî]], [[Mano Xelîl]], [[Hişam Zeman|Hîşam Zaman]], [[Sahîm Omer Kalîfa]], [[Bîna Qeredaxî]] û [[Yüksel Yavuz]] di nav derhênerên kurd de ne. Hin fîlmçêkerên kurd ên wek [[Huner Selîm]] li derveyî [[Kurdistan|Kurdistanê]] dijîn û kar dikin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Aesthetics of Displacement: Turkey and its Minorities on Screen |paşnav=Koksal |pêşnav=Ozlem |weşanger=Bloomsbury Publishing USA |tarîx=2016-01-28 |isbn=978-1-5013-0649-5 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=EA4kCwAAQBAJ&q=hinar+salim}}</ref> ==== Bakurê Kurdistanê ==== Yek ji damezrînerên sînemaya kurdî ya nujên Yilmaz Guney e, ku di fîlmên xwe de, bi taybetî [[Sürü (fîlm)|Sürü]] û [[Rê (fîlm)|Yol]], çanda kurdî nîşan dide, tevî [[Qedexe|qedexeyên]] ku ji aliyê hikûmeta Tirkiyê ve li ser wî hatibûn danîn.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Yilmaz Guney: Cineaste Militant |paşnav=Biswas |pêşnav=Pradip |weşanger=Pradip Biswas |tarîx=1999 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=cehkAAAAMAAJ&q=Yilmaz+Guney}}</ref> Fîlmên wî ji aliyê sînemagerên kurd ve gelek tê ecibandin. Guney di [[salên 1950î]] de dest bi çêkirina fîlman kir û di [[Festîvala Fîlman a Cannesê]] ya [[1982|1982ê]] de [[Xelata Palmiyeya Zêrîn]] bi fîlma xwe ya ''Rê'' wergirt.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.imdb.com/name/nm0351566/awards/ |sernav=Yilmaz Güney - Awards |malper=IMDb |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-US}}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.dailysabah.com/arts/portrait/nuri-bilge-ceylan-making-european-films-in-turkish-context |sernav=Nuri Bilge Ceylan: Making European films in Turkish context |malper=Daily Sabah |tarîx=2021-05-28 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-US |paşnav=Arslanbenzer |pêşnav=Hakan}}</ref> Di [[salên 1990î]] de çanda sînemaya kurdî ji [[Navenda Çanda Mezopotamya|Navenda Çanda Mezopotamyayê]] (NÇM) ya ku nû hatbû avakirin piştgirî girt. NÇMê beşa sînemayê ava kir û tê de çend derhênerên kurd fîlmên xwe yên yekem çêkirin. Di sala [[1995|1995ê]] de, şaxa NÇMê ya [[Stembol|Stembolê]] atolyeya sînemayê pêk anî.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Koçer |pêşnav=Suncem |tarîx=2014 |sernav=Kurdish Cinema as a Transnational Discourse Genre: Cinematic Visibility, Cultural Resilience, and Political Agency |url=https://www.jstor.org/stable/43303181 |kovar=International Journal of Middle East Studies |cild=46 |hejmar=3 |rr=473–488 |issn=0020-7438}}</ref> Di sala [[1991|1991ê]] de fîlmeke kurdî ya bi navê [[Klamek ji bo Beko (fîlm)|Kilamek ji bo Beko]] ya [[nivîskar]]-derhêner [[Nizamettin Ariç]] wek berhemeke [[Almanya|almanî]]-ermenî hatiye çêkirin. Di sala [[1992|1992ê]] de derhêner [[Ümit Elç|Ûmît Elçî]] [[Mem û Zîn (fîlm)|Mem û Zîn]] wek fîlmek [[Zimanê tirkî|tirkî]] kişandiye. Fîlma [[Siyabend û Xecê (fîlm)|Siyabend û Xecê]] vedigere sala [[1993|1993ê]] û ew jî li Tirkiyê hatiye çêkirin. Fîlma [[Miraz Bezar]] [[Min Dît (fîlm)|Min Dît: Zarokên Amedê]] di [[Festîvala fîlman|festîvalên fîlman]] ên [[Festîvala Fîlman a San Sebastian|San Sebastian]], [[Festîvala Fîlman a Hamburgê|Hamburg]] û [[Festîvala Fîlman a Gentê|Gentê]] de xelat girtin. Ev fîlm di festîvala fîlmên tirkî de yekemîn fîlma bi kurdî bû, di [[Festîvala Fîlman a Porteqala Zêrîn a Antalyayê]] de hat nîşandan û xelata taybet a juriyê wergirt.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.epd-film.de/filmkritiken/min-dit-die-kinder-von-diyarbakir |sernav=Kritik zu Min Dît – Die Kinder von Diyarbakir {{!}} epd Film |malper=www.epd-film.de |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=de}}</ref> ==== Rojhilata Kurdistanê ==== [[Wêne:Turtles Can Fly movie.jpg|thumb|Afîşa fîlma ''Kûsî jî dikarin bifirin'']] Hejmara fîlmên kurdî yên ku li [[Îran|Îranê]] tên kişandin gav bi gav zêde dibe. Mînak Bahman Qubadî ji bo fîlmê xwe li [[Festîvala Navneteweyî ya Fîlman a Berlînê|Berlînale]] [[Kûsî jî dikarin bifirin (fîlm)|Kûsî jî dikarin bifirin]] ji aliyê ''Juriya Ciwanan'' ve X''elata Taybet'' wergirt.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.berlinale.de/en/archive/awards-juries/awards.html/y=2005/o=desc/p=1/rp=40 |sernav=Awards |malper=www.berlinale.de |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en}}</ref> Her sal bi dehan filmên metraja kurt li rojhilata Kurdistanê tên kişandin. Pêşketina sinemaya kurdî li Rojhilatê Kurdistanê bandorek erênî dide perspektîfa sinemaya Îranê. Di van du salên dawî de li [[Almanya]] û [[Swîsre|Swîsreyê]], fîlmçêkerên kurd ên li sirgûnê ku ji dewletên ku lê dijîn fonên giştî distînin, şîrketên hilberîna fîlman jî ava kirine, wek mînak [[NEWA Film]] a li [[Berlîn|Berlinê]]<ref>{{Jêder-malper |url=http://newafilm.net/ |sernav=NEWA FILM |tarîx=2017-06-21 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=de}}</ref> an [[Frame Film GmbH]] a li [[Bern|Bernê]].<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.framefilm.ch/en/ |sernav=Frame Film GmbH |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-GB}}</ref> ==== Başûrê Kurdistanê ==== Li başurê Kurdistanê festival û xebatên ku bi pişgiriya ku Hikumeta Kurdistanê tên kirin hejmara filmên ku tên kişandin jî zêde kir. Piraniya wan filman ne di asta cihanî de be jî, ji nav van derhênerên wek Bahman Qubadî û Hinêr Salim ispat kirin ku sinemaya kurdî xwedî potansiyel e ku beşdarî pîşesaziya fîlmên navneteweyî bibe. ==== Rojavayê Kurdistanê ==== Wê bê nivîsandin ==== Sînemaya kurdî ya navneteweyî ==== Di [[salên 2000î]] û [[Salên 2010î|2010î]] de li seranserê Kurdistanê herikîna [[Belgefîlm|belgefîlman]] çêbû. Fîlmçêkerên kurd ji bo perwerdekirina temaşevanên [[Ewropaya Rojava|rojavayî]], belgefîlman wekî amûrek bikar anîn. Wan fîlmên xwe di festîvalên fîlman de û li ser malperên [[medyaya civakî]] nîşan dane, da ku bala xwe bidin bûyerên berê û yên niha ku li Kurdistanê diqewimin û dibin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=World Directors and Their Films: Essays on African, Asian, Latin American, and Middle Eastern Cinema |paşnav=Cardullo |pêşnav=Bert |weşanger=Scarecrow Press |tarîx=2012 |isbn=978-0-8108-8524-0 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=Ln8iPBV-XX4C&q=Kurdish+cinema&pg=PA216}}</ref> Gelek ji van belgefîlman bi şêwazên sînemayê, bi budceyek piçûk û ekîbek piçûk hatine kişandin. Fîlma [[Banaz: Çîrokek Evînê]], ku derhêner û berhemhênera wê [[Deeyah Khan]] e, portreya Banaz Mahmod, jineke kurd a 20 salî ya ji [[Mitcham]], [[London|Londonê]], nîşan dide, ku di sala [[2006|2006ê]] de ji aliyê [[bav]], mamê xwe û [[Pismam|pismamên]] xwe ve di [[Kuştina namûsê|kuştineke namûsê]] de hate kuştin.<ref>{{Jêder-nûçe |tarîx=2010-11-10 |sernav=Banaz Mahmod 'honour' killing cousins jailed for life |url=https://www.bbc.co.uk/news/uk-england-london-11716272 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |xebat=BBC News |ziman=en-GB}}</ref> Vê fîlmê [[Xelatên Emmy|Xelata Emmy]] ya [[2013|2013ê]] ji bo ''Baştirîn Fîlma Navneteweyî ya Karûbarên Niha'' (Best International Current Affairs Film) wergirt.<ref>{{Jêder-malper |url=https://deadline.com/2013/08/international-emmy-current-affairs-news-nominees-announced-563982/ |sernav=International Emmy Current Affairs, News Nominees Announced |malper=Deadline |tarîx=2013-08-14 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-US |paşnav=Team |pêşnav=The Deadline}}</ref> == Fîlmên kurdî == Bi sedan filmên metraja dirêj û metraja kin (hejmara filmên metraja kin hin zêdetir e) dikarin mînak bên dayîn. === Filmên metraja dirêj === Filmên metraja dirêj ên ku di salên dawîn de hatine kişandin – li Kurdistana Başûr, Kurdistana Rojhilat, Kurdistana Bakur û [[Ewropa]] - wiha ne: * RÊ(YOL) -[[Yilmaz Güney]] * MEM Û ZÎN (1991) [[Umit Elçi]] * SÎYABEND U XECÊ (1993) [[Şahin Gök]] * REWÎTÎYA BÊ DENG (1994) [[Ibrahim Selman]] * RÊWÎTÎYA BER BI ROJÊ (GÜNEŞE YOLCULUK) (1997) [[Yeşim Ustaoğlu]] * BIJÎ BUK U RIZGARÎYA KURDISTANÊ (1997) [[Hiner Saleem]] * ZAROKÊ NEDIPÊYVÎ (1996) * EM HER TIM KOÇBERIN (1998) * [[Kazim Öz]], BA DÊ LI SER ME BIGIRÎ (1999) [[Abbas Kiarostami]] * TEXTÊ REŞ (Kurdistana Rojhilat) (2000) [[Samira Maxalbaf]] * DENGÊ ERDÎ, DÊMA HÊSPAN SERXWÊŞ (Kurdistana Rojhilat) (2001) [[Behmen Qubadî]] * JÎYAN (2001) (Kurdistana Başûr) [[Jano Rojbeyani]], FOTOGRAF (2001) (Kurdistana Bakûr) Kazım Oz * AWAZA DAYIKA NIŞTIMAN (2002) (Kurdistana Başûr) Behmen Qubadî * QEWDEK GIYA (2003) (Kurdistana Başûr) [[Roland Suso Richter]] * Kusî Jî Dikarin Bifirin (Kurdistana Başûr) (2005) Behmen Qubadî === Kurtefilmên kurdî === * HENASEYEK BO TO Mele Resûlî (Kurdistana Başûr) (2004) * RONAKÎ BO ÊME (Kurdistana Başûr) * ROJNAME (Kurdistana Başûr) * SATALAYT (Kurdistana Rojhilat) * TELEFON Hüseyin Ahmed Mihamed (Kurdistana Başûr-[[Kerkûk]]) * ZIRAN,AX (Kurdistana Bakûr) (1999) * LEŞKERÊN ŞIKESTÎ Batin Qubadî (Kurdistana Rojhilat) * CENG (Kurdistana Rojhilat) * XWARINA ÇIYAYÊ SOR == Gûftigoya sînemaya kurdî == Gelek caran niqaşeke bêwate ku “Sinemaya Kurdî heye an na” tê kirin.Ger ewqas film hatine kişandin ,ewqas derhêner xwe wekî derhÊnerÊ Kurd Û filmên xwe jî wek filmên Kurdî bi nav dikin û gele serkeftinên mezin jî bidest dixin bêwateyiya niqaşa sinemaya Kurdî heye an na jî derdikeve holê.Filmekê zimanê ku tê bikaranîn Kurdî be,derhênerê vê filmê Kurd be an j….î ev film filmekê Kurdî. Her ji çi be nav Kurdan de kesên xwe pir jîr û "welatparêz" dibînin û her tiştî de xwe wekî navend û pispor nîşan didin heye û ger mirovek ji wan re bipirse;Gelo tu derbarê weşangeriya Kurdî de çi difikirî?Bersiva wan amadeye;Çi! Ma weşangeriya Kurdî tuneye divê em xwe nexepînin. Yan jî di derbarê Weşangeriya Kurdî,Wêjeya Kurdî,Sinemaya Kurdî,Muzîka Kurdî,zimanê Kurdî de jî heman tişt dibêjin"Em xwe nexepînin rewşa me gelek xirabe, tiştên han hin ne pêk hatine"...Bi bersivên xwe kesayatiyên xwe yê eciz jî nişan didin ku her wiha ewqas korin ku pêşketina behît ku di van 13 salan de pêkhatiye nabînin. Şiroveyên wisa bêşit têvkariyek nade pêşketina ziman,weşangerî,sînema,medya û hwd. ên Kurdî. == Mijarên têkildar == * [[Lîsteya fîlmên kurdî]] == Çavkanî == {{çavkanî}} * [http://www.sinemayakurdi.com Malpera Fermî ya Sînemaya kurdî] {{Kontrola otorîteyê}} [[Kategorî:Sînema]] [[Kategorî:Sînemaya kurdî| ]] 2zdlae7fwi3p7prl3t15z8odq0ty4z5 1878559 1878554 2024-12-04T14:32:24Z Balyozbot 42414 [[User:Balyozxane/skrîpt/py/kuCosmeticsCore.py|Bot]]: Paqijiyên kozmetîk (Destpêkê standard kir, Lînk paqij kir, --Valahiyên nehewce.) 1878559 wikitext text/x-wiki {{Agahîdanka giştî | wêne = Wêne:Kurdish image for Cinema of Kurdistan.png | sernavê_wêne = Logoyek ji bo sînemaya kurdî }} '''Sînemaya Kurdî''' balê dikişîne ser [[Kurd|gel]] û [[Çanda kurdî|çanda kurd]]. Çarenûsa kurdan weke gelek bê dewlet tesîrek mezin da sînemaya kurdî. Lewma fîlmên kurdî gelek caran gazindên [[civak]]î, [[zext]] û [[zordarî]], [[îşkence]], binpêkirina [[mafên mirovan]] û jiyana [[Xerîbî|xerîbiyê]] nîşan didin. Sînemaya kurdî ji bo kurdan xwedî girîngiyeke mezin e, ji ber ku derfetê dide ku bi awayeke [[huner]]î balê bikşînin ser rewşa xwe. Lê belê ji ber zordariya dewletê, piraniya fîlm li sirgûnê tên çêkirin. Mînaka herî baş a vê yekê li [[Tirkiye|Tirkiyê]] ye, ku heta sala [[1991]]ê destûr nedan kurdan ku bi [[Zimanê kurdî|zimanê xwe yê zikmakî]] biaxivin û vê yekê jî çêkirina fîlmên wan dijwartir kir.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20200322073551/http://www.kurdishcinema.com/ |sernav=KurdishCinemaHomePage |malper=web.archive.org |tarîx=2020-03-22 |roja-gihiştinê=2024-12-04}}</ref> Ji ber nebûna bazarakê netewî-[[azad]] û ji ber astengiyên [[aborî]] û [[sîyasî]] kurd di qada sînemayê de gelek paş de mabûn. == Dîrok == === Bingeha sînemaya kurdî === Bingeha '''Sînemaya kurdî''' bi filma [[Zerê]] li [[Ermenîsta]]nê hatibû kişandin. Yekemîn fîlma kurdî ya belgekirî ku li [[Ermenîstana Sovyet]]ê hatiye çêkirin, fîlmeke bêdeng a bi navê [[Zerê]] ya sala [[1927]]ê bû ku (li gor agahdariya ku [[Rohat Alakom]] daye) derhêneriya wê [[Hamo Beknazarian]] kiribû. Fîlm di sala [[1915]]ê de rû dide, [[evîn]]eke di navbera jineke ciwan a êzdî, şivan Saydo û Zareyê navdar de nîşan dide. Fîlm li gorî [[Îdeolojî|îdeolojiyên]] [[salên 1920î]] nîşan dide ku rêveberiya Tsar çawa bi alîkariya mele û rêberên [[Dîn|olî]], nezaniya kurdan bikar tîne da ku ji wan îstismar bike. Filmên ku bi derhêneriya Emil Ludwing di [[salên 1930î]] disa li [[Ermenistan|Ermenîstanê]] hatibûn kişandin, fîlmên bi navê "[[Selahaddin (fîlm)|Selahaddin]]", "[[Mem û Zîn]]", "[[Xan Dimdim (fîlm)|Xan Dimdim]]" û "[[Siyabendê Selîwan (fîlm)|Siyabendê Selîwan]]" in û [[destanên kurdî]] dikin mijar. Krder-ezidner (Kurd-Êzdî), [[Fîlma bêdeng|fîlmekî din ê bêdeng]] û [[Fîlma reş-spî|reş-spî]] ye (li gor agahdariya ku [[Rohat Alakom]] daye) û li ser [[Êzdî|kurdên êzdî]] yên Ermenîstana Sovyetê di sala [[1933]]ê de derket. Derhêneriya wê [[Amasî Martirosyan]] kir û avakirina [[Kolxoz]]ê li gundekî kurdan nîşan dide.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Cambridge History of the Kurds |weşanger=Cambridge University Press |tarîx=2021 |isbn=978-1-108-47335-4 |cih=Cambridge |paşnavê-edîtor=Bozarslan |pêşnavê-edîtor=Hamit |url=https://www.cambridge.org/core/books/cambridge-history-of-the-kurds/BDA1E4CBEA98ADFDC471D89A251C3FD4 |paşnavê-edîtor2=Gunes |pêşnavê-edîtor2=Cengiz |paşnavê-edîtor3=Yadirgi |pêşnavê-edîtor3=Veli}}</ref> === Sînemaya kurdî ya nujên === Di [[sedsala 21ê]] de sînemaya kurdî rastî geşbûnek mezin hat û hejmara filmên ku tên weşandin roj bi roj zêdetir dibe. Azadiya hunerî ya li Başurê Kurdistanê, mercên ku guherîn, pêşketina [[medyaya kurdî]], derketina medyaya civakî, lidarxistina [[festivalên filmên kurdî]], derketina nifşeke nû ya derhênerên kurd: Ev hemî amadekirin û belavkirina fîlmên kurdî hêsantir kir û sînemaya kurdî her ku çû pêşxist. Ev yek rû da perspektîfên nû û serkeftinên filmên kurdî di festivalên navneteweyî de. Bi hezaran [[çîrok]]ên ku [[Dîroka Kurdistanê|dîrok]] û [[Erdnîgarî|erdnîgariya]] Kurdistanê dihewîne, ji bo sinemaya kurdî pêşerojeke ronak pêşkeş dike û xalên din ji bo rabûna ser pêyan a sinemaya kurdî faktorên girîng in. [[Yılmaz Güney|Yilmaz Guney]], [[Jano Rosebiani]], [[Bahman Qubadî]], [[Şewket Emîn Korkî]], [[Mano Xelîl]], [[Hişam Zeman|Hîşam Zaman]], [[Sahîm Omer Kalîfa]], [[Bîna Qeredaxî]] û [[Yüksel Yavuz]] di nav derhênerên kurd de ne. Hin fîlmçêkerên kurd ên wek [[Huner Selîm]] li derveyî [[Kurdistan]]ê dijîn û kar dikin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Aesthetics of Displacement: Turkey and its Minorities on Screen |paşnav=Koksal |pêşnav=Ozlem |weşanger=Bloomsbury Publishing USA |tarîx=2016-01-28 |isbn=978-1-5013-0649-5 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=EA4kCwAAQBAJ&q=hinar+salim}}</ref> ==== Bakurê Kurdistanê ==== Yek ji damezrînerên sînemaya kurdî ya nujên Yilmaz Guney e, ku di fîlmên xwe de, bi taybetî [[Sürü (fîlm)|Sürü]] û [[Rê (fîlm)|Yol]], çanda kurdî nîşan dide, tevî [[qedexe]]yên ku ji aliyê hikûmeta Tirkiyê ve li ser wî hatibûn danîn.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Yilmaz Guney: Cineaste Militant |paşnav=Biswas |pêşnav=Pradip |weşanger=Pradip Biswas |tarîx=1999 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=cehkAAAAMAAJ&q=Yilmaz+Guney}}</ref> Fîlmên wî ji aliyê sînemagerên kurd ve gelek tê ecibandin. Guney di [[salên 1950î]] de dest bi çêkirina fîlman kir û di [[Festîvala Fîlman a Cannesê]] ya [[1982]]ê de [[Xelata Palmiyeya Zêrîn]] bi fîlma xwe ya ''Rê'' wergirt.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.imdb.com/name/nm0351566/awards/ |sernav=Yilmaz Güney - Awards |malper=IMDb |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-US}}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.dailysabah.com/arts/portrait/nuri-bilge-ceylan-making-european-films-in-turkish-context |sernav=Nuri Bilge Ceylan: Making European films in Turkish context |malper=Daily Sabah |tarîx=2021-05-28 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-US |paşnav=Arslanbenzer |pêşnav=Hakan}}</ref> Di [[salên 1990î]] de çanda sînemaya kurdî ji [[Navenda Çanda Mezopotamya]]yê (NÇM) ya ku nû hatbû avakirin piştgirî girt. NÇMê beşa sînemayê ava kir û tê de çend derhênerên kurd fîlmên xwe yên yekem çêkirin. Di sala [[1995]]ê de, şaxa NÇMê ya [[Stembol]]ê atolyeya sînemayê pêk anî.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Koçer |pêşnav=Suncem |tarîx=2014 |sernav=Kurdish Cinema as a Transnational Discourse Genre: Cinematic Visibility, Cultural Resilience, and Political Agency |url=https://www.jstor.org/stable/43303181 |kovar=International Journal of Middle East Studies |cild=46 |hejmar=3 |rr=473–488 |issn=0020-7438}}</ref> Di sala [[1991]]ê de fîlmeke kurdî ya bi navê [[Klamek ji bo Beko (fîlm)|Kilamek ji bo Beko]] ya [[nivîskar]]-derhêner [[Nizamettin Ariç]] wek berhemeke [[Almanya|almanî]]-ermenî hatiye çêkirin. Di sala [[1992]]ê de derhêner [[Ümit Elç|Ûmît Elçî]] [[Mem û Zîn (fîlm)|Mem û Zîn]] wek fîlmek [[Zimanê tirkî|tirkî]] kişandiye. Fîlma [[Siyabend û Xecê (fîlm)|Siyabend û Xecê]] vedigere sala [[1993]]ê û ew jî li Tirkiyê hatiye çêkirin. Fîlma [[Miraz Bezar]] [[Min Dît (fîlm)|Min Dît: Zarokên Amedê]] di [[Festîvala fîlman|festîvalên fîlman]] ên [[Festîvala Fîlman a San Sebastian|San Sebastian]], [[Festîvala Fîlman a Hamburgê|Hamburg]] û [[Festîvala Fîlman a Gentê|Gentê]] de xelat girtin. Ev fîlm di festîvala fîlmên tirkî de yekemîn fîlma bi kurdî bû, di [[Festîvala Fîlman a Porteqala Zêrîn a Antalyayê]] de hat nîşandan û xelata taybet a juriyê wergirt.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.epd-film.de/filmkritiken/min-dit-die-kinder-von-diyarbakir |sernav=Kritik zu Min Dît – Die Kinder von Diyarbakir {{!}} epd Film |malper=www.epd-film.de |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=de}}</ref> ==== Rojhilata Kurdistanê ==== [[Wêne:Turtles Can Fly movie.jpg|thumb|Afîşa fîlma ''Kûsî jî dikarin bifirin'']] Hejmara fîlmên kurdî yên ku li [[Îran]]ê tên kişandin gav bi gav zêde dibe. Mînak Bahman Qubadî ji bo fîlmê xwe li [[Festîvala Navneteweyî ya Fîlman a Berlînê|Berlînale]] [[Kûsî jî dikarin bifirin (fîlm)|Kûsî jî dikarin bifirin]] ji aliyê ''Juriya Ciwanan'' ve X''elata Taybet'' wergirt.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.berlinale.de/en/archive/awards-juries/awards.html/y=2005/o=desc/p=1/rp=40 |sernav=Awards |malper=www.berlinale.de |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en}}</ref> Her sal bi dehan filmên metraja kurt li rojhilata Kurdistanê tên kişandin. Pêşketina sinemaya kurdî li Rojhilatê Kurdistanê bandorek erênî dide perspektîfa sinemaya Îranê. Di van du salên dawî de li [[Almanya]] û [[Swîsre]]yê, fîlmçêkerên kurd ên li sirgûnê ku ji dewletên ku lê dijîn fonên giştî distînin, şîrketên hilberîna fîlman jî ava kirine, wek mînak [[NEWA Film]] a li [[Berlîn|Berlinê]]<ref>{{Jêder-malper |url=http://newafilm.net/ |sernav=NEWA FILM |tarîx=2017-06-21 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=de}}</ref> an [[Frame Film GmbH]] a li [[Bern]]ê.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.framefilm.ch/en/ |sernav=Frame Film GmbH |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-GB}}</ref> ==== Başûrê Kurdistanê ==== Li başurê Kurdistanê festival û xebatên ku bi pişgiriya ku Hikumeta Kurdistanê tên kirin hejmara filmên ku tên kişandin jî zêde kir. Piraniya wan filman ne di asta cihanî de be jî, ji nav van derhênerên wek Bahman Qubadî û Hinêr Salim ispat kirin ku sinemaya kurdî xwedî potansiyel e ku beşdarî pîşesaziya fîlmên navneteweyî bibe. ==== Rojavayê Kurdistanê ==== Wê bê nivîsandin ==== Sînemaya kurdî ya navneteweyî ==== Di [[salên 2000î]] û [[Salên 2010î|2010î]] de li seranserê Kurdistanê herikîna [[belgefîlm]]an çêbû. Fîlmçêkerên kurd ji bo perwerdekirina temaşevanên [[Ewropaya Rojava|rojavayî]], belgefîlman wekî amûrek bikar anîn. Wan fîlmên xwe di festîvalên fîlman de û li ser malperên [[medyaya civakî]] nîşan dane, da ku bala xwe bidin bûyerên berê û yên niha ku li Kurdistanê diqewimin û dibin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=World Directors and Their Films: Essays on African, Asian, Latin American, and Middle Eastern Cinema |paşnav=Cardullo |pêşnav=Bert |weşanger=Scarecrow Press |tarîx=2012 |isbn=978-0-8108-8524-0 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=Ln8iPBV-XX4C&q=Kurdish+cinema&pg=PA216}}</ref> Gelek ji van belgefîlman bi şêwazên sînemayê, bi budceyek piçûk û ekîbek piçûk hatine kişandin. Fîlma [[Banaz: Çîrokek Evînê]], ku derhêner û berhemhênera wê [[Deeyah Khan]] e, portreya Banaz Mahmod, jineke kurd a 20 salî ya ji [[Mitcham]], [[London]]ê, nîşan dide, ku di sala [[2006]]ê de ji aliyê [[bav]], mamê xwe û [[pismam]]ên xwe ve di [[Kuştina namûsê|kuştineke namûsê]] de hate kuştin.<ref>{{Jêder-nûçe |tarîx=2010-11-10 |sernav=Banaz Mahmod 'honour' killing cousins jailed for life |url=https://www.bbc.co.uk/news/uk-england-london-11716272 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |xebat=BBC News |ziman=en-GB}}</ref> Vê fîlmê [[Xelatên Emmy|Xelata Emmy]] ya [[2013]]ê ji bo ''Baştirîn Fîlma Navneteweyî ya Karûbarên Niha'' (Best International Current Affairs Film) wergirt.<ref>{{Jêder-malper |url=https://deadline.com/2013/08/international-emmy-current-affairs-news-nominees-announced-563982/ |sernav=International Emmy Current Affairs, News Nominees Announced |malper=Deadline |tarîx=2013-08-14 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-US |paşnav=Team |pêşnav=The Deadline}}</ref> == Fîlmên kurdî == Bi sedan filmên metraja dirêj û metraja kin (hejmara filmên metraja kin hin zêdetir e) dikarin mînak bên dayîn. === Filmên metraja dirêj === Filmên metraja dirêj ên ku di salên dawîn de hatine kişandin – li Kurdistana Başûr, Kurdistana Rojhilat, Kurdistana Bakur û [[Ewropa]] - wiha ne: * RÊ(YOL) -[[Yilmaz Güney]] * MEM Û ZÎN (1991) [[Umit Elçi]] * SÎYABEND U XECÊ (1993) [[Şahin Gök]] * REWÎTÎYA BÊ DENG (1994) [[Ibrahim Selman]] * RÊWÎTÎYA BER BI ROJÊ (GÜNEŞE YOLCULUK) (1997) [[Yeşim Ustaoğlu]] * BIJÎ BUK U RIZGARÎYA KURDISTANÊ (1997) [[Hiner Saleem]] * ZAROKÊ NEDIPÊYVÎ (1996) * EM HER TIM KOÇBERIN (1998) * [[Kazim Öz]], BA DÊ LI SER ME BIGIRÎ (1999) [[Abbas Kiarostami]] * TEXTÊ REŞ (Kurdistana Rojhilat) (2000) [[Samira Maxalbaf]] * DENGÊ ERDÎ, DÊMA HÊSPAN SERXWÊŞ (Kurdistana Rojhilat) (2001) [[Behmen Qubadî]] * JÎYAN (2001) (Kurdistana Başûr) [[Jano Rojbeyani]], FOTOGRAF (2001) (Kurdistana Bakûr) Kazım Oz * AWAZA DAYIKA NIŞTIMAN (2002) (Kurdistana Başûr) Behmen Qubadî * QEWDEK GIYA (2003) (Kurdistana Başûr) [[Roland Suso Richter]] * Kusî Jî Dikarin Bifirin (Kurdistana Başûr) (2005) Behmen Qubadî === Kurtefilmên kurdî === * HENASEYEK BO TO Mele Resûlî (Kurdistana Başûr) (2004) * RONAKÎ BO ÊME (Kurdistana Başûr) * ROJNAME (Kurdistana Başûr) * SATALAYT (Kurdistana Rojhilat) * TELEFON Hüseyin Ahmed Mihamed (Kurdistana Başûr-[[Kerkûk]]) * ZIRAN,AX (Kurdistana Bakûr) (1999) * LEŞKERÊN ŞIKESTÎ Batin Qubadî (Kurdistana Rojhilat) * CENG (Kurdistana Rojhilat) * XWARINA ÇIYAYÊ SOR == Gûftigoya sînemaya kurdî == Gelek caran niqaşeke bêwate ku “Sinemaya Kurdî heye an na” tê kirin.Ger ewqas film hatine kişandin ,ewqas derhêner xwe wekî derhÊnerÊ Kurd Û filmên xwe jî wek filmên Kurdî bi nav dikin û gele serkeftinên mezin jî bidest dixin bêwateyiya niqaşa sinemaya Kurdî heye an na jî derdikeve holê.Filmekê zimanê ku tê bikaranîn Kurdî be,derhênerê vê filmê Kurd be an j….î ev film filmekê Kurdî. Her ji çi be nav Kurdan de kesên xwe pir jîr û "welatparêz" dibînin û her tiştî de xwe wekî navend û pispor nîşan didin heye û ger mirovek ji wan re bipirse;Gelo tu derbarê weşangeriya Kurdî de çi difikirî?Bersiva wan amadeye;Çi! Ma weşangeriya Kurdî tuneye divê em xwe nexepînin. Yan jî di derbarê Weşangeriya Kurdî,Wêjeya Kurdî,Sinemaya Kurdî,Muzîka Kurdî,zimanê Kurdî de jî heman tişt dibêjin"Em xwe nexepînin rewşa me gelek xirabe, tiştên han hin ne pêk hatine"...Bi bersivên xwe kesayatiyên xwe yê eciz jî nişan didin ku her wiha ewqas korin ku pêşketina behît ku di van 13 salan de pêkhatiye nabînin. Şiroveyên wisa bêşit têvkariyek nade pêşketina ziman,weşangerî,sînema,medya û hwd. ên Kurdî. == Mijarên têkildar == * [[Lîsteya fîlmên kurdî]] == Çavkanî == {{çavkanî}} * [http://www.sinemayakurdi.com Malpera Fermî ya Sînemaya kurdî] {{Kontrola otorîteyê}} [[Kategorî:Sînema]] [[Kategorî:Sînemaya kurdî| ]] q6l2h3tlsa3fgg5sx4r4ervpaxoxj9o 0 36951 1878573 1795275 2024-12-04T18:10:26Z Andre Engels 5 Ji bo [[Harûn Elkî]] hat beralîkirin 1878573 wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Harûn Elkî]] jlrw44rn6nh1abak7vy6mey07dxtu88 0 64695 1878562 632379 2024-12-04T15:46:17Z EmausBot 7548 Beralîkirina ducarî li ser [[Kî ne em? (stran)]] hat sererastkirin 1878562 wikitext text/x-wiki #BERALÎKIRIN [[Kî ne em? (stran)]] fe8cbuc7pbq4jo9d2jhvqvtvnbxurgn 0 66677 1878626 1753232 2024-12-04T23:03:04Z CommonsDelinker 599 [[c:COM:CDC|Bot]]: State_flag_of_Iran_(1964–1980).svg şonê State_flag_of_Iran_1964-1980.svg 1878626 wikitext text/x-wiki {{Bêçavkanî|tarîx=hezîran 2024}} {{Agahîdanka giştî }} '''Kesk û Spî û Sor''' an jî '''rengên panîranî'''{{Çavkanî hewce ye|tarîx=hezîran 2024}} ji rengên alayên [[ariyan]] in.{{Çavkanî hewce ye|tarîx=hezîran 2024}} Di nav kurdan de ji wan rengên ha re jî wek "[[Kesk]], [[Spî]] û [[Sor]]" dibêjin. == Alayên îranî yên modern bi rengên panîranî == [[Wêne:State flag of Iran (1964–1980).svg|thumb|Alaya dawîn a Keyaksariya Qacarê]] [[Wêne:Flag of Iran (1964–1980).svg|center|thumb|571x571px|Alaya Rengine Gelen Qacari]] <gallery> Wêne:Flag of Afghanistan.svg|<center>[[Alaya Efxanistanê|Alaya]] [[Efxanistan]]ê Wêne:Flag of the Baloch People.svg|Alaya [[Belûçistan]]ê Wêne:Flag of Iran.svg|<center>[[Alaya Îranê|Alaya]] [[Îran|Islami Îranê]] Wêne:Flag of Tajikistan.svg|<center>[[Alaya Tacîkistanê|Alaya]] [[Tacîkistan]]ê Wêne:Flag of Kurdistan.svg|[[Alaya Kurdistanê|Alaya]] [[Kurdistan]]ê Wêne:Flag of Rojava.svg|Alaya Rojavayê Wêne:Flag of North Ossetia.svg|[[Alaya Alanistanê|Alaya]] [[Bakurê Alanistanê]] Wêne:Flag of South Ossetia.svg|[[Alaya Alanistanê|Alaya]] [[Başûrê Alanistanê]] </gallery> == Binêre == [[Şêr û Roj]] {{Kontrola otorîteyê}} {{Ala-şitil}} [[Kategorî:Ala]] stiwioxei9j7wk9vn4z8230l484z7ky 4 70679 1878660 1878482 2024-12-05T08:39:08Z Balyozbot 42414 [[User:Balyozxane/skrîpt/py/listeyabikarhêneran.py|Bot]]: Lîsteya guhartinên bikarhêneran hat rojanekirin 1878660 wikitext text/x-wiki {{/ser}} <center> {|class="wikitable sortable" ! # ! Bikarhêner ! Hejmara guhartinan |- | 1 | {{b|Penaber49}} | 82130 |- | 2 | {{b|MikaelF}} | 78730 |- | 3 | {{b|Balyozxane}} | 67108 |- | 4 | {{b|Avestaboy}} | 63602 |- | 5 | {{b|Ghybu}} | 56781 |- | 6 | {{b|Erdal Ronahi}} | 21894 |- | 7 | {{b|Gomada}} | 16419 |- | 8 | {{b|Xwedêda}} | 12178 |- | 9 | {{b|Sayit25}} | 9902 |- | 10 | {{b|Bablekan}} | 9690 |- | 11 | {{b|Luqman}} | 9281 |- | 12 | {{b|Mohajeer}} | 8049 |- | 13 | {{b|Mors maku}} | 7848 |- | 14 | {{b|Baran Agir}} | 7542 |- | 15 | {{b|Bangin}} | 7395 |- | 16 | {{b|Şêr}} | 7348 |- | 17 | {{b|GPinkerton}} | 6523 |- | 18 | {{b|Ramikurd}} | 6292 |- | 19 | {{b|Takabeg}} | 5720 |- | 20 | {{b|Ferrus}} | 5038 |- | 21 | {{b|Alkd}} | 4570 |- | 22 | {{b|Dilovan Gervan}} | 3949 |- | 23 | {{b|Kurdodino}} | 3563 |- | 24 | {{b|Biyolojiyabikurdi}} | 3204 |- | 25 | {{b|Baran Ruciyar}} | 3123 |- | 26 | {{b|Cyrus the virus}} | 2994 |- | 27 | {{b|Bikarhêner}} | 2512 |- | 28 | {{b|Ahmetbeg}} | 2464 |- | 29 | {{b|Rasti}} | 1853 |- | 30 | {{b|Guherto}} | 1773 |- | 31 | {{b|Mehk63}} | 1758 |- | 32 | {{b|Diyako~kuwiki}} | 1725 |- | 33 | {{b|Cirano}} | 1689 |- | 34 | {{b|ئاسۆ}} | 1685 |- | 35 | {{b|Haco}} | 1654 |- | 36 | {{b|Cuneytewrares}} | 1458 |- | 37 | {{b|Bibliophile}} | 1429 |- | 38 | {{b|QazîKurd}} | 1423 |- | 39 | {{b|Xani~kuwiki}} | 1420 |- | 40 | {{b|Merivan}} | 1333 |- | 41 | {{b|Klk737dldj636do377eki3737}} | 1328 |- | 42 | {{b|KurdoChali}} | 1325 |- | 43 | {{b|Ilamxan}} | 1161 |- | 44 | {{b|Xweka}} | 1078 |- | 45 | {{b|Jiju}} | 1045 |- | 46 | {{b|Aras-real}} | 966 |- | 47 | {{b|Calak}} | 947 |- | 48 | {{b|Dilo2121}} | 937 |- | 49 | {{b|Zanistvan}} | 876 |- | 50 | {{b|Zeki}} | 851 |- | 51 | {{b|Piling}} | 749 |- | 52 | {{b|Cyrus abdi}} | 734 |- | 53 | {{b|RewşenBaran}} | 689 |- | 54 | {{b|Thothr}} | 671 |- | 55 | {{b|KureCewlik81}} | 663 |- | 56 | {{b|RezanTovjin}} | 660 |- | 57 | {{b|Bûraẍ Derdilî}} | 633 |- | 58 | {{b|KurdîmHeval}} | 605 |- | 59 | {{b|Silêman}} | 596 |- | 60 | {{b|Hamid}} | 591 |- | 61 | {{b|Sebriko}} | 587 |- | 62 | {{b|PanchoS}} | 573 |- | 63 | {{b|Alsace38}} | 552 |- | 64 | {{b|Reality006}} | 541 |- | 65 | {{b|Talizok}} | 538 |- | 66 | {{b|EmrahÖ}} | 521 |- | 67 | {{b|Webmaster}} | 520 |- | 68 | {{b|Makenzis}} | 518 |- | 69 | {{b|Baaqo92}} | 503 |- | 70 | {{b|Key Mîrza}} | 496 |- | 71 | {{b|Welat}} | 484 |- | 72 | {{b|Benyadem}} | 478 |- | 73 | {{b|Ferhad y}} | 459 |- | 74 | {{b|Aza}} | 450 |- | 75 | {{b|Wejevan}} | 437 |- | 76 | {{b|Khoshhat}} | 431 |- | 77 | {{b|MIKAEELL}} | 425 |- | 78 | {{b|Pathoschild}} | 416 |- | 80 | {{b|Kurdî27}} | 409 |- | 79 | {{b|PowerBUL}} | 409 |- | 81 | {{b|Pill}} | 407 |- | 82 | {{b|Irecmehrbexs}} | 399 |- | 83 | {{b|Ehmedbeg}} | 394 |- | 84 | {{b|Cobar~kuwiki}} | 393 |- | 85 | {{b|Sakura emad}} | 393 |- | 86 | {{b|Jiyanalpirani}} | 363 |- | 87 | {{b|E2m}} | 360 |- | 88 | {{b|Bohater~kuwiki}} | 323 |- | 89 | {{b|Mêzgir}} | 320 |- | 91 | {{b|LA2}} | 302 |- | 90 | {{b|Derbaz}} | 302 |- | 92 | {{b|Rokarali}} | 300 |- | 93 | {{b|Nesimis}} | 297 |- | 94 | {{b|Fawaz rengzerî}} | 292 |- | 96 | {{b|Bargiranewe}} | 283 |- | 95 | {{b|Edo Makuyî}} | 283 |- | 97 | {{b|Kêzê}} | 277 |- | 99 | {{b|Paraw}} | 276 |- | 98 | {{b|Liesel}} | 276 |- | 100 | {{b|Weşanvan}} | 268 |} 6vds1n6bx7mqv9kcf7svvux3lt3umyj 4 75842 1878575 1878282 2024-12-04T18:25:04Z UOzurumba (WMF) 46681 /* Proposal to enable the "Contribute" entry point in Kurdish Wikipedia */ Bersiv 1878575 wikitext text/x-wiki <noinclude>{{Wîkîpediya:Dîwan/destpêk}}</noinclude> {{Bikarhêner:Balyozbot/archiveconfig |archive = Wîkîpediya:Dîwan (peyamên MediaWiki)/Arşîv %(counter)d |algo = old(90d) |counter = 4 |maxarchivesize = 70K |archiveheader = {{Arşîvkirin}} |minthreadstoarchive = 1 |minthreadsleft = 5 }}<!-- Template:Setup auto archiving --> {{align|left|{{arşîv|search=1|bot=Balyozbot|age=90}} }}{{clear}} <!--Ji kerema xwe re ji bo parvekirinên xwe beşên têkildar bi kar bîne! --> == <span lang="en" dir="ltr">Announcing the Universal Code of Conduct Coordinating Committee</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/board-elections@lists.wikimedia.org/thread/OKCCN2CANIH2K7DXJOL2GPVDFWL27R7C/ Original message at wikimedia-l]. [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement - results|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement - results}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Hello all, The scrutineers have finished reviewing the vote and the [[m:Special:MyLanguage/Elections Committee|Elections Committee]] have certified the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Results|results]] for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) special election]]. I am pleased to announce the following individual as regional members of the U4C, who will fulfill a term until 15 June 2026: * North America (USA and Canada) ** Ajraddatz The following seats were not filled during this special election: * Latin America and Caribbean * Central and East Europe (CEE) * Sub-Saharan Africa * South Asia * The four remaining Community-At-Large seats Thank you again to everyone who participated in this process and much appreciation to the candidates for your leadership and dedication to the Wikimedia movement and community. Over the next few weeks, the U4C will begin meeting and planning the 2024-25 year in supporting the implementation and review of the UCoC and Enforcement Guidelines. You can follow their work on [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Meta-Wiki]]. On behalf of the U4C and the Elections Committee,<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 14:06, 2 îlon 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27183190 --> == <span lang="en" dir="ltr">Have your say: Vote for the 2024 Board of Trustees!</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> Hello all, The voting period for the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024|2024 Board of Trustees election]] is now open. There are twelve (12) candidates running for four (4) seats on the Board. Learn more about the candidates by [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024/Candidates|reading their statements]] and their [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2024/Questions_for_candidates|answers to community questions]]. When you are ready, go to the [[Special:SecurePoll/vote/400|SecurePoll]] voting page to vote. '''The vote is open from September 3rd at 00:00 UTC to September 17th at 23:59 UTC'''. To check your voter eligibility, please visit the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2024/Voter_eligibility_guidelines|voter eligibility page]]. Best regards, The Elections Committee and Board Selection Working Group<section end="announcement-content" /> </div> [[Bikarhêner:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Gotûbêja bikarhêner:MediaWiki message delivery|gotûbêj]]) 12:14, 3 îlon 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27183190 --> == 'Wikidata item' link is moving. Find out where... == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"><i>Apologies for cross-posting in English. Please consider translating this message.</i>{{tracked|T66315}} Hello everyone, a small change will soon be coming to the user-interface of your Wikimedia project. The [[d:Q16222597|Wikidata item]] [[w:|sitelink]] currently found under the <span style="color: #54595d;"><u>''General''</u></span> section of the '''Tools''' sidebar menu will move into the <span style="color: #54595d;"><u>''In Other Projects''</u></span> section. We would like the Wiki communities feedback so please let us know or ask questions on the [[m:Talk:Wikidata_For_Wikimedia_Projects/Projects/Move_Wikidata_item_link|Discussion page]] before we enable the change which can take place October 4 2024, circa 15:00 UTC+2. More information can be found on [[m:Wikidata_For_Wikimedia_Projects/Projects/Move_Wikidata_item_link|the project page]].<br><br>We welcome your feedback and questions.<br> [[Bikarhêner:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Gotûbêja bikarhêner:MediaWiki message delivery|gotûbêj]]) 18:57, 27 îlon 2024 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Danny Benjafield (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Danny_Benjafield_(WMDE)/MassMessage_Test_List&oldid=27524260 --> == <span lang="en" dir="ltr">Preliminary results of the 2024 Wikimedia Foundation Board of Trustees elections</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> Hello all, Thank you to everyone who participated in the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024|2024 Wikimedia Foundation Board of Trustees election]]. Close to 6000 community members from more than 180 wiki projects have voted. The following four candidates were the most voted: # [[User:Kritzolina|Christel Steigenberger]] # [[User:Nadzik|Maciej Artur Nadzikiewicz]] # [[User:Victoria|Victoria Doronina]] # [[User:Laurentius|Lorenzo Losa]] While these candidates have been ranked through the vote, they still need to be appointed to the Board of Trustees. They need to pass a successful background check and meet the qualifications outlined in the Bylaws. New trustees will be appointed at the next Board meeting in December 2024. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2024/Results|Learn more about the results on Meta-Wiki.]] Best regards, The Elections Committee and Board Selection Working Group <section end="announcement-content" /> </div> [[User:MPossoupe_(WMF)|MPossoupe_(WMF)]] 08:25, 14 çiriya pêşîn 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:MPossoupe (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27183190 --> == <span lang="en" dir="ltr">Seeking volunteers to join several of the movement’s committees</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> Each year, typically from October through December, several of the movement’s committees seek new volunteers. Read more about the committees on their Meta-wiki pages: * [[m:Special:MyLanguage/Affiliations_Committee|Affiliations Committee (AffCom)]] * [[m:Special:MyLanguage/Ombuds_commission|Ombuds commission (OC)]] * [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation/Legal/Community Resilience and Sustainability/Trust and Safety/Case Review Committee|Case Review Committee (CRC)]] Applications for the committees open on 16 October 2024. Applications for the Affiliations Committee close on 18 November 2024, and applications for the Ombuds commission and the Case Review Committee close on 2 December 2024. Learn how to apply by [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation/Legal/Committee_appointments|visiting the appointment page on Meta-wiki]]. Post to the talk page or email [mailto:cst@wikimedia.org cst@wikimedia.org] with any questions you may have. For the Committee Support team, <section end="announcement-content" /> </div> -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 23:08, 16 çiriya pêşîn 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27601062 --> == 'Wikidata item' link is moving, finally. == Hello everyone, I previously wrote on the 27th September to advise that the ''Wikidata item'' sitelink will change places in the sidebar menu, moving from the '''General''' section into the '''In Other Projects''' section. The scheduled rollout date of 04.10.2024 was delayed due to a necessary request for Mobile/MinervaNeue skin. I am happy to inform that the global rollout can now proceed and will occur later today, 22.10.2024 at 15:00 UTC-2. [[m:Talk:Wikidata_For_Wikimedia_Projects/Projects/Move_Wikidata_item_link|Please let us know]] if you notice any problems or bugs after this change. There should be no need for null-edits or purging cache for the changes to occur. Kind regards, -[[m:User:Danny Benjafield (WMDE)|Danny Benjafield (WMDE)]] 11:29, 22 çiriya pêşîn 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:Danny Benjafield (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Danny_Benjafield_(WMDE)/MassMessage_Test_List&oldid=27535421 --> == Sign up for the language community meeting on November 29th, 16:00 UTC == Hello everyone, The next language community meeting is coming up next week, on November 29th, at 16:00 UTC (Zonestamp! For your timezone <https://zonestamp.toolforge.org/1732896000>). If you're interested in joining, you can sign up on this wiki page: <https://www.mediawiki.org/wiki/Wikimedia_Language_and_Product_Localization/Community_meetings#29_November_2024>. This participant-driven meeting will be organized by the Wikimedia Foundation’s Language Product Localization team and the Language Diversity Hub. There will be presentations on topics like developing language keyboards, the creation of the Moore Wikipedia, and the language support track at Wiki Indaba. We will also have members from the Wayuunaiki community joining us to share their experiences with the Incubator and as a new community within our movement. This meeting will have a Spanish interpretation. Looking forward to seeing you at the language community meeting! Cheers, [[User:SSethi (WMF)|Srishti]] 19:54, 21 çiriya paşîn 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:SSethi (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27746256 --> == Proposal to enable the "Contribute" entry point in Kurdish Wikipedia == {{Int:Hello}} Kurdish Wikipedians, Apologies as this message is not in your language. {{Int:please-translate}}. The [[mediawikiwiki:Wikimedia_Language_and_Product_Localization|WMF Language and Product Localization]] team proposes enabling an entry point called "Contribute" to your Wikipedia. The [[:bn:বিশেষ:Contribute|Contribute]] entry point is based on collaborative work with other product teams in the Wikimedia Foundation on [[mediawikiwiki:Edit_Discovery|Edit discovery]], which validated the entry point as a persistent and constant path that contributors took to discover ways to contribute content in Wikipedia. Therefore, enabling this entry point in your Wikipedia will help contributors quickly discover available tools and immediately click to start using them. This entry point is designed to be a central point for discovering contribution tools in Kurdish Wikipedia. '''Who can access it''' Once it is enabled in your Wikipedia, newcomers can access the entry point automatically by just logging into their account, click on the User drop-down menu and choose the "Contribute" icon, which takes you to another menu where you will find a self-guided description of what you can do to contribute content, as shown in the image below. An option to "view contributions" is also available to access the list of your contributions. [[Wêne:Mobile_Contribute_Page.png|Mobile Contribute Page]] [[Wêne:Mobile_contribute_menu_(detailed).png|Mobile contribute menu (detailed)]] For experienced contributors, the Contribute icon is not automatically shown in their User drop-down menu. They will still see the "Contributions" option unless they change it to the "Contribute" manually. This feature is available in four Wikipedia (Albanian, Malayalam, Mongolian, and Tagalog). We have gotten valuable feedback that helped us improve its discoverability. Now, it is ready to be enabled in other Wikis. One major improvement was to [[phab:T369041|make the entry point optional for experienced contributors]] who still want to have the "Contributions" entry point as default.           We plan to enable it '''on mobile''' for Wikis, where the Section translation tool is enabled. In this way, we will provide a main entry point to the mobile translation dashboard, and the exposure can still be limited by targeting only the mobile platform for now. If there are no objections to having the entry point for mobile users from your community, we will enable it by 10th December 2024. We welcome your feedback and questions in this thread on our proposal to enable it here. Suppose there are no objections, we will deploy the "Contribute" entry point in your Wikipedia. We look forward to your response soon. Thank you! On behalf of the WMF Language and Product Localization team. [[Bikarhêner:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[Gotûbêja bikarhêner:UOzurumba (WMF)|gotûbêj]]) 04:34, 28 çiriya paşîn 2024 (UTC) :Hello Mr. @[[Bikarhêner:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] this plugin is good and I think it can be improved a little more. Learn A search field for writing a new article can be added to the top of the list of articles that need to be written. [[Bikarhêner:Penaber49|Penaber49]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Penaber49|gotûbêj]]) 05:07, 28 çiriya paşîn 2024 (UTC) ::Thank you, @[[Bikarhêner:Penaber49|Penaber49]], for your feedback and suggestions. I would greatly appreciate it if you could clarify your thoughts on the idea of adding a Learn A search field for writing new articles to the list of articles that need to be written. Are you suggesting that we provide access to the [[mediawikiwiki:Growth/Feature_summary#NH|Newcomer homepage]], the [[mediawikiwiki:Growth/Feature_summary#HP|help panel]] and the [[mediawikiwiki:Growth/Feature_summary#NT|Newcomer tasks]] feature to the Contribute entry point? This way, newcomers would have the necessary resources at their disposal to assist them in making their first edits through the suggested edit feed. [[Bikarhêner:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[Gotûbêja bikarhêner:UOzurumba (WMF)|gotûbêj]]) 02:58, 3 kanûna pêşîn 2024 (UTC) :::Hello @[[Bikarhêner:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] the help panel may make sense. I also think that if an extra search bar is added, the plugin will be more useful. For example, when a search bar is added, the plugin becomes both more useful and more suitable for its purpose. [[Bikarhêner:Penaber49|Penaber49]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Penaber49|gotûbêj]]) 04:33, 3 kanûna pêşîn 2024 (UTC) ::::@[[Bikarhêner:Penaber49|Penaber49]], thank you for the clarification; your suggestion is noted. [[Bikarhêner:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[Gotûbêja bikarhêner:UOzurumba (WMF)|gotûbêj]]) 18:25, 4 kanûna pêşîn 2024 (UTC) 2y2fnmcjjd9bsi4n2x1v1y3tj3g3ryq 1 77198 1878551 1699639 2024-12-04T14:13:49Z Ferrus 5380 /* Wêneyek ji bo Wîkîpediya kurdî */ beşeke nû 1878551 wikitext text/x-wiki {{Serê gotûbêjê}} {{Kalika wîkîprojeyê |sinif=Destpêkî |1= {{Wîkîproje Kurdistan |muhîmî=Zêde}} }} == Zare an jî Zerê ? == Silav ! Min gotarek li ser fîlma bêden a ermenî bi sernavê Zare nivîsand. Di gotara wê de navê fîlmê bi Kurdî Zerê ye . Gelo kîjan sernav raste ? https://ku.m.wikipedia.org/wiki/Zare_(fîlm) [[Bikarhêner:Avestaboy|Avestaboy]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Avestaboy|gotûbêj]]) 16:36, 16 kewçêr 2018 (UTC) == Wêneyek ji bo Wîkîpediya kurdî == Silav hevalno, gelo kes dikare vî wêneyî bar li Wîkîpediya kurdî bike? https://en.wikipedia.org/wiki/File:Zare_film_poster.jpg Ev wêne ji xwe hatiye li Wîkîpediyayê barkirin, lê ez nikarim ji bo gotara kurdî bikar bînim. Rêyek heye ji bo lê zêdekirinê? Ji neha ve spas dikim. [[Bikarhêner:Ferrus|Ferrus]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Ferrus|gotûbêj]]) 14:13, 4 kanûna pêşîn 2024 (UTC) i4g6vd1qzdqthewgi243mvu5q9p9dc9 1878553 1878551 2024-12-04T14:17:46Z Ferrus 5380 /* Wêneyek ji bo Wîkîpediya kurdî */ 1878553 wikitext text/x-wiki {{Serê gotûbêjê}} {{Kalika wîkîprojeyê |sinif=Destpêkî |1= {{Wîkîproje Kurdistan |muhîmî=Zêde}} }} == Zare an jî Zerê ? == Silav ! Min gotarek li ser fîlma bêden a ermenî bi sernavê Zare nivîsand. Di gotara wê de navê fîlmê bi Kurdî Zerê ye . Gelo kîjan sernav raste ? https://ku.m.wikipedia.org/wiki/Zare_(fîlm) [[Bikarhêner:Avestaboy|Avestaboy]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Avestaboy|gotûbêj]]) 16:36, 16 kewçêr 2018 (UTC) == Wêneyek ji bo Wîkîpediya kurdî == Silav hevalno, gelo kes dikare van wêneyî bar li Wîkîpediya kurdî bike? Ev wêne ji xwe hatiye li Wîkîpediyayê barkirin, lê ez nikarim ji bo gotara kurdî bikar bînim. Rêyek heye ji bo lê zêdekirinê? Ji neha ve spas dikim. * https://en.wikipedia.org/wiki/File:Zare_film_poster.jpg * https://en.wikipedia.org/wiki/File:Yol_(1982_film).jpg [[Bikarhêner:Ferrus|Ferrus]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Ferrus|gotûbêj]]) 14:13, 4 kanûna pêşîn 2024 (UTC) 87medcl12ehonxi0isqngyst4ercdmd 1878555 1878553 2024-12-04T14:22:43Z Ferrus 5380 kes dikare alîkar be? 1878555 wikitext text/x-wiki {{Serê gotûbêjê}} {{Kalika wîkîprojeyê |sinif=Destpêkî |1= {{Wîkîproje Kurdistan |muhîmî=Zêde}} }} == Zare an jî Zerê ? == Silav ! Min gotarek li ser fîlma bêden a ermenî bi sernavê Zare nivîsand. Di gotara wê de navê fîlmê bi Kurdî Zerê ye . Gelo kîjan sernav raste ? https://ku.m.wikipedia.org/wiki/Zare_(fîlm) [[Bikarhêner:Avestaboy|Avestaboy]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Avestaboy|gotûbêj]]) 16:36, 16 kewçêr 2018 (UTC) == Wêneyek ji bo Wîkîpediya kurdî == Silav hevalno, gelo kes dikare van wêneyî bar li Wîkîpediya kurdî bike? Ev wêne ji xwe hatiye li Wîkîpediyayê barkirin, lê ez nikarim ji bo gotara kurdî bikar bînim. Rêyek heye ji bo lê zêdekirinê? Ji neha ve spas dikim. * https://en.wikipedia.org/wiki/File:Zare_film_poster.jpg * https://en.wikipedia.org/wiki/File:Yol_(1982_film).jpg * https://en.wikipedia.org/wiki/File:Girls_of_the_Sun.jpg [[Bikarhêner:Ferrus|Ferrus]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Ferrus|gotûbêj]]) 14:13, 4 kanûna pêşîn 2024 (UTC) jwmtegh9m4121rnrx622wtg66ip9w4d 1878556 1878555 2024-12-04T14:24:14Z Ferrus 5380 1878556 wikitext text/x-wiki {{Serê gotûbêjê}} {{Kalika wîkîprojeyê |sinif=Destpêkî |1= {{Wîkîproje Kurdistan |muhîmî=Zêde}} }} == Zare an jî Zerê ? == Silav ! Min gotarek li ser fîlma bêden a ermenî bi sernavê Zare nivîsand. Di gotara wê de navê fîlmê bi Kurdî Zerê ye . Gelo kîjan sernav raste ? https://ku.m.wikipedia.org/wiki/Zare_(fîlm) [[Bikarhêner:Avestaboy|Avestaboy]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Avestaboy|gotûbêj]]) 16:36, 16 kewçêr 2018 (UTC) == Wêneyek ji bo Wîkîpediya kurdî == Silav hevalno, gelo kes dikare van wêneyî bar li Wîkîpediya kurdî bike? Ev wêne ji xwe hatiye li Wîkîpediyayê barkirin, lê ez nikarim ji bo gotara kurdî bikar bînim. Rêyek heye ji bo lê zêdekirinê? Ji neha ve spas dikim. * https://en.wikipedia.org/wiki/File:Zare_film_poster.jpg * https://en.wikipedia.org/wiki/File:Yol_(1982_film).jpg * https://en.wikipedia.org/wiki/File:Girls_of_the_Sun.jpg * https://en.wikipedia.org/wiki/My_Sweet_Pepper_Land#/media/File:My_Sweet_Pepper_Land.jpg [[Bikarhêner:Ferrus|Ferrus]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Ferrus|gotûbêj]]) 14:13, 4 kanûna pêşîn 2024 (UTC) qsipjeccblcq2ofhxydmdhkyyi9e4yu 1878557 1878556 2024-12-04T14:24:49Z Ferrus 5380 /* Wêneyek ji bo Wîkîpediya kurdî */ Ji neha ve spas bo alîkariyê 1878557 wikitext text/x-wiki {{Serê gotûbêjê}} {{Kalika wîkîprojeyê |sinif=Destpêkî |1= {{Wîkîproje Kurdistan |muhîmî=Zêde}} }} == Zare an jî Zerê ? == Silav ! Min gotarek li ser fîlma bêden a ermenî bi sernavê Zare nivîsand. Di gotara wê de navê fîlmê bi Kurdî Zerê ye . Gelo kîjan sernav raste ? https://ku.m.wikipedia.org/wiki/Zare_(fîlm) [[Bikarhêner:Avestaboy|Avestaboy]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Avestaboy|gotûbêj]]) 16:36, 16 kewçêr 2018 (UTC) == Wêneyên ji bo Wîkîpediya kurdî == Silav hevalno, gelo kes dikare van wêneyan bar li Wîkîpediya kurdî bike? Ev wêne ji xwe hatiye li Wîkîpediyayê barkirin, lê ez nikarim ji bo gotara kurdî bikar bînim. Rêyek heye ji bo lê zêdekirinê? Ji neha ve spas dikim. * https://en.wikipedia.org/wiki/File:Zare_film_poster.jpg * https://en.wikipedia.org/wiki/File:Yol_(1982_film).jpg * https://en.wikipedia.org/wiki/File:Girls_of_the_Sun.jpg * https://en.wikipedia.org/wiki/My_Sweet_Pepper_Land#/media/File:My_Sweet_Pepper_Land.jpg [[Bikarhêner:Ferrus|Ferrus]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Ferrus|gotûbêj]]) 14:13, 4 kanûna pêşîn 2024 (UTC) nvo7a21kzi22364qezqdmal3fhccr0b 1878577 1878557 2024-12-04T19:18:04Z Ferrus 5380 /* Wêneyên ji bo Wîkîpediya kurdî */ Bersiv 1878577 wikitext text/x-wiki {{Serê gotûbêjê}} {{Kalika wîkîprojeyê |sinif=Destpêkî |1= {{Wîkîproje Kurdistan |muhîmî=Zêde}} }} == Zare an jî Zerê ? == Silav ! Min gotarek li ser fîlma bêden a ermenî bi sernavê Zare nivîsand. Di gotara wê de navê fîlmê bi Kurdî Zerê ye . Gelo kîjan sernav raste ? https://ku.m.wikipedia.org/wiki/Zare_(fîlm) [[Bikarhêner:Avestaboy|Avestaboy]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Avestaboy|gotûbêj]]) 16:36, 16 kewçêr 2018 (UTC) == Wêneyên ji bo Wîkîpediya kurdî == Silav hevalno, gelo kes dikare van wêneyan bar li Wîkîpediya kurdî bike? Ev wêne ji xwe hatiye li Wîkîpediyayê barkirin, lê ez nikarim ji bo gotara kurdî bikar bînim. Rêyek heye ji bo lê zêdekirinê? Ji neha ve spas dikim. * https://en.wikipedia.org/wiki/File:Zare_film_poster.jpg * https://en.wikipedia.org/wiki/File:Yol_(1982_film).jpg * https://en.wikipedia.org/wiki/File:Girls_of_the_Sun.jpg * https://en.wikipedia.org/wiki/My_Sweet_Pepper_Land#/media/File:My_Sweet_Pepper_Land.jpg [[Bikarhêner:Ferrus|Ferrus]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Ferrus|gotûbêj]]) 14:13, 4 kanûna pêşîn 2024 (UTC) :@[[Bikarhêner:Avestaboy|Avestaboy]], @[[Bikarhêner:Penaber|Penaber]], @[[Bikarhêner:Guherto|Guherto]], @[[Bikarhêner:MikaelF|MikaelF]], @[[Bikarhêner:Balyozxane|Balyozxane]], @[[Bikarhêner:Ghybu|Ghybu]] … ? [[Bikarhêner:Ferrus|Ferrus]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Ferrus|gotûbêj]]) 19:18, 4 kanûna pêşîn 2024 (UTC) b6och288rbjpgpb0c755vinrtc7gxuu 1878580 1878577 2024-12-04T19:30:41Z Ferrus 5380 /* Wêneyên ji bo Wîkîpediya kurdî */ 1878580 wikitext text/x-wiki {{Serê gotûbêjê}} {{Kalika wîkîprojeyê |sinif=Destpêkî |1= {{Wîkîproje Kurdistan |muhîmî=Zêde}} }} == Zare an jî Zerê ? == Silav ! Min gotarek li ser fîlma bêden a ermenî bi sernavê Zare nivîsand. Di gotara wê de navê fîlmê bi Kurdî Zerê ye . Gelo kîjan sernav raste ? https://ku.m.wikipedia.org/wiki/Zare_(fîlm) [[Bikarhêner:Avestaboy|Avestaboy]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Avestaboy|gotûbêj]]) 16:36, 16 kewçêr 2018 (UTC) == Wêneyên ji bo Wîkîpediya kurdî == Silav hevalno, gelo kes dikare van wêneyan bar li Wîkîpediya kurdî bike? Ev wêne ji xwe li Wîkîpediyayê hatine barkirin, lê ez nikarim ji bo gotara kurdî bikar bînim. Rêyek heye ji bo lê zêdekirina wan? Ji neha ve spas dikim. * https://en.wikipedia.org/wiki/File:Zare_film_poster.jpg * https://en.wikipedia.org/wiki/File:Yol_(1982_film).jpg * https://en.wikipedia.org/wiki/File:Girls_of_the_Sun.jpg * https://en.wikipedia.org/wiki/My_Sweet_Pepper_Land#/media/File:My_Sweet_Pepper_Land.jpg [[Bikarhêner:Ferrus|Ferrus]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Ferrus|gotûbêj]]) 14:13, 4 kanûna pêşîn 2024 (UTC) :@[[Bikarhêner:Avestaboy|Avestaboy]], @[[Bikarhêner:Penaber|Penaber]], @[[Bikarhêner:Guherto|Guherto]], @[[Bikarhêner:MikaelF|MikaelF]], @[[Bikarhêner:Balyozxane|Balyozxane]], @[[Bikarhêner:Ghybu|Ghybu]] … ? [[Bikarhêner:Ferrus|Ferrus]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Ferrus|gotûbêj]]) 19:18, 4 kanûna pêşîn 2024 (UTC) dd1wf3xef8q0p7ply0q6p0a23todj3q 1878590 1878580 2024-12-04T20:27:42Z Avestaboy 34898 /* Wêneyên ji bo Wîkîpediya kurdî */ Bersiv 1878590 wikitext text/x-wiki {{Serê gotûbêjê}} {{Kalika wîkîprojeyê |sinif=Destpêkî |1= {{Wîkîproje Kurdistan |muhîmî=Zêde}} }} == Zare an jî Zerê ? == Silav ! Min gotarek li ser fîlma bêden a ermenî bi sernavê Zare nivîsand. Di gotara wê de navê fîlmê bi Kurdî Zerê ye . Gelo kîjan sernav raste ? https://ku.m.wikipedia.org/wiki/Zare_(fîlm) [[Bikarhêner:Avestaboy|Avestaboy]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Avestaboy|gotûbêj]]) 16:36, 16 kewçêr 2018 (UTC) == Wêneyên ji bo Wîkîpediya kurdî == Silav hevalno, gelo kes dikare van wêneyan bar li Wîkîpediya kurdî bike? Ev wêne ji xwe li Wîkîpediyayê hatine barkirin, lê ez nikarim ji bo gotara kurdî bikar bînim. Rêyek heye ji bo lê zêdekirina wan? Ji neha ve spas dikim. * https://en.wikipedia.org/wiki/File:Zare_film_poster.jpg * https://en.wikipedia.org/wiki/File:Yol_(1982_film).jpg * https://en.wikipedia.org/wiki/File:Girls_of_the_Sun.jpg * https://en.wikipedia.org/wiki/My_Sweet_Pepper_Land#/media/File:My_Sweet_Pepper_Land.jpg [[Bikarhêner:Ferrus|Ferrus]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Ferrus|gotûbêj]]) 14:13, 4 kanûna pêşîn 2024 (UTC) :@[[Bikarhêner:Avestaboy|Avestaboy]], @[[Bikarhêner:Penaber|Penaber]], @[[Bikarhêner:Guherto|Guherto]], @[[Bikarhêner:MikaelF|MikaelF]], @[[Bikarhêner:Balyozxane|Balyozxane]], @[[Bikarhêner:Ghybu|Ghybu]] … ? [[Bikarhêner:Ferrus|Ferrus]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Ferrus|gotûbêj]]) 19:18, 4 kanûna pêşîn 2024 (UTC) ::Silav @[[Bikarhêner:Ferrus|Ferrus]] dema ku min bi Wîkîpediyayê destpê kir . Min jî vê fam nekiribû. Wêneyên [[Wikimedia Commons]] tenê ji bo [[Naveroka azad|Naverokên azad]] de . Ew wêneyên tu dixwazî bi mafê kopîkirinê hatine tomarkirin û seva [[Mafê daneriyê]] lewma li ser Wikimedia Commonsê tunin. [[Bikarhêner:Avestaboy|Avestaboy]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Avestaboy|gotûbêj]]) 20:27, 4 kanûna pêşîn 2024 (UTC) 8m7j4v5z2yt5fivi76qfqr32f9ju4st 1878591 1878590 2024-12-04T20:28:11Z Avestaboy 34898 1878591 wikitext text/x-wiki {{Serê gotûbêjê}} {{Kalika wîkîprojeyê |sinif=Destpêkî |1= {{Wîkîproje Kurdistan |muhîmî=Zêde}} }} == Zare an jî Zerê ? == Silav ! Min gotarek li ser fîlma bêden a ermenî bi sernavê Zare nivîsand. Di gotara wê de navê fîlmê bi Kurdî Zerê ye . Gelo kîjan sernav raste ? https://ku.m.wikipedia.org/wiki/Zare_(fîlm) [[Bikarhêner:Avestaboy|Avestaboy]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Avestaboy|gotûbêj]]) 16:36, 16 kewçêr 2018 (UTC) == Wêneyên ji bo Wîkîpediya kurdî == Silav hevalno, gelo kes dikare van wêneyan bar li Wîkîpediya kurdî bike? Ev wêne ji xwe li Wîkîpediyayê hatine barkirin, lê ez nikarim ji bo gotara kurdî bikar bînim. Rêyek heye ji bo lê zêdekirina wan? Ji neha ve spas dikim. * https://en.wikipedia.org/wiki/File:Zare_film_poster.jpg * https://en.wikipedia.org/wiki/File:Yol_(1982_film).jpg * https://en.wikipedia.org/wiki/File:Girls_of_the_Sun.jpg * https://en.wikipedia.org/wiki/My_Sweet_Pepper_Land#/media/File:My_Sweet_Pepper_Land.jpg [[Bikarhêner:Ferrus|Ferrus]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Ferrus|gotûbêj]]) 14:13, 4 kanûna pêşîn 2024 (UTC) :@[[Bikarhêner:Avestaboy|Avestaboy]], @[[Bikarhêner:Penaber|Penaber]], @[[Bikarhêner:Guherto|Guherto]], @[[Bikarhêner:MikaelF|MikaelF]], @[[Bikarhêner:Balyozxane|Balyozxane]], @[[Bikarhêner:Ghybu|Ghybu]] … ? [[Bikarhêner:Ferrus|Ferrus]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Ferrus|gotûbêj]]) 19:18, 4 kanûna pêşîn 2024 (UTC) ::Silav @[[Bikarhêner:Ferrus|Ferrus]] dema ku min bi Wîkîpediyayê destpê kir . Min jî vê fam nekiribû. Wêneyên [[Wikimedia Commons]] tenê ji bo [[Naveroka azad|Naverokên azad]] ne . Ew wêneyên tu dixwazî bi mafê kopîkirinê hatine tomarkirin û seva [[Mafê daneriyê]] lewma li ser Wikimedia Commonsê tunin. [[Bikarhêner:Avestaboy|Avestaboy]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Avestaboy|gotûbêj]]) 20:27, 4 kanûna pêşîn 2024 (UTC) 7v4dph1erq59f8nyjyk80m0bliz9cne 0 83751 1878537 1870488 2024-12-04T12:08:23Z Makenzis 35367 1878537 wikitext text/x-wiki {{Sêwî|tarîx=hezîran 2024}} {{Agahîdank yaneya futbolê | navê_yaneyê = FK Kauno Žalgiris | logo = | logo_firehî = | logo_binnivîs = | navê_tev = Futbolo klubas Kauno Žalgiris | bernavk = žalgiriečiai | navê_pêşanî = | damezrandin = [[2004]] FK Spyris | reng = {{Reng box|#FFFFFF|Spî|border=grey}}{{Reng box|#008800|Kesk|White|border=grey}} | stadyum = Dariaus ir Girėno stadionas | zerengî = 15 000 | şampiyona = [[A lyga]] | darayîvan = | serok = [[Mantas Kalnietis]] | rahêner = Eivinas Černiauskas | malper = [http://zalgiris.lt/football/ zalgiris.lt] <!-- Xelat ----> | xelat_neteweyî = | xelat_navneteweyî = <!-- Mayo: mal --> | pattern_la1 = _hummelauthentic20gg | pattern_b1 = _hummelauthentic20gg | pattern_ra1 = _hummelauthentic20gg | pattern_sh1 = _hummelauthentic20gg | pattern_so1 = _hummel20gg | leftarm1 = 00FF00 | body1 = 00FF00 | rightarm1 = 00FF00 | shorts1 = 00FF00 | socks1 = 00FF00 <!-- Mayo: deplasman --> | pattern_la2 = _hummelcoreXKwb | pattern_b2 = _hummelcoreXKwb | pattern_ra2 = _hummelcoreXKwb | pattern_sh2 = _hummelcoreXKwb | pattern_so2 = _hummel20w | leftarm2 = FFFFFF | body2 = FFFFFF | rightarm2 = FFFFFF | shorts2 = FFFFFF | socks2 = FFFFFF <!-- Mayo: sêyem --> }} '''Futbolo klubas Kauno Žalgiris''' yaneyeke [[futbol]]ê ya [[Lîtvanya]]yê ye. Di sala [[2004]]an de hatiye damezrandin. Xwedî yarigeheke bi navê [[Dariaus ir Girėno stadionas]] e. Di [[lîga yekem a Lîtvanyayê]] de cih digire û yek ji sê tîmên [[Kaunas]]ê ye. == Statîstîk == === FK Spyris (2013–2015) === {|class="wikitable" ! Werz ! Ast ! Kom ! Pozisyon ! Çavkanî |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2013''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Lyga|Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#1lyga</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2014''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Lyga|Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2014.html#1lyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A Lyga 2015|2015]]''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#alyga</ref> |- |} === FK Kauno Žalgiris (2016–....) === {|class="wikitable" ! Werz ! Ast ! Kom ! Pozisyon ! Çavkanî |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A Lyga 2016|2016]]''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''8.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A Lyga 2017|2017]]''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''8.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A Lyga 2018|2018]]''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A Lyga 2019|2019]]''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref name=":0">http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A Lyga 2020|2020]]''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#DEB678" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2021''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#DEB678" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref name=":0"/> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#DEB678" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#FFF" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |} == Çavkanî == {{çavkanî|3}} == Girêdanên derve == * [http://zalgiris.lt/football/ Malpera fermî ya Kauno Žalgiris] * [https://www.facebook.com/fkkaunozalgiris FK Kauno Žalgiris: facebook] * [https://alyga.lt/komanda/k-zalgiris FK Kauno Žalgiris: alyga.lt] * [https://int.soccerway.com/teams/lithuania/spyris-kaunas/8413/ FK Kauno Žalgiris: Soccerway] * [https://www.sofascore.com/team/football/fk-kauno-zalgiris/80741 FK Kauno Žalgiris: Sofascore] * [https://globalsportsarchive.com/team/soccer/fk-kauno-zalgiris/15855/ Globalsportsarchive] {{Kontrola otorîteyê}} {{Futbol-şitil}} {{DEFAULTSORT:Kauno Žalgiris}} [[Kategorî:Avabûnên 2004an li Lîtvanyayê]] [[Kategorî:Futbol]] [[Kategorî:Yaneyên futbolê ji Lîtvanyayê]] 8f6m5ccq6rot9gdafnpi6b3phnwxs7t 0 85449 1878627 1814754 2024-12-04T23:08:49Z CommonsDelinker 599 [[c:COM:CDC|Bot]]: State_flag_of_Iran_(1964–1980).svg şonê State_flag_of_Iran_1964-1980.svg 1878627 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank dewleta dîrokî | nav kurdî = Xanedana Pehlewîyan | sal destpêk = 1925 | sal dawî = 1979 | sal destpêk 2 = | al = State flag of Iran (1964–1980).svg | al lînk = | nîşan = Lion and Sun Emblem of Persia.svg | nîşan lînk = [[Şêr û Roj]] | nexşe = Map of Iran.svg | binnexşe = | hikûmet = | paytext = [[Tehran]] (1925-1979) | sernav paytext = | ziman = [[Farsi]] | ol = Îslam | berê1 = [[Xanedana Qacaran]] | berê1_rûpel = Dûgela Qacaran | berê1 al = Tricolour Flag of Iran (1886).svg | paşê1 = [[Îran]] | paşê1_rûpel = Îran | paşê1 al = Flag of Iran.svg }} '''Xanedana Pehlewiyan''' an jî '''Dewleta Împaratoriya Faris''' ({{bi-fa|کشور شاهنشاهی ایران|Kešvar-e Šâhanšâhi-ye Irân}}) ji 1925an heya 1935an li Rojavaya Asyayê dewleteke serwer bû. Xanedan sînor bû ji hêla [[Tirkiye]] û [[Iraq]] ve li rojava, Yekîtiya Soviyetê li bakur, [[Efxanistan]] û [[Pakistan]] li rojhilat û ber bi başûr ve bi [[Oman]] re tixûbek deryayî parve kirin. Di sala 1979an de bi nifûsa 37 mîlyonî, [[Tehran]] wekî paytexta xwe kar kir. Di sala [[1921]]an de fermandarê yekîneya [[Qazaxistan]]ê Reza Xan di nava Xanedaniya Kaczynskî de bû desthilat û di sala 1925an de xwe wek padîşah îlan kir û wek Reza Şah Pehlewî li ser text e Piştî ku YSKê di Tîrmeha [[1941]]an de di dema Şerê Duyemîn ê Cîhanê de ji başûr û bakur ve Îran dagir kir, Reza Şah Pehlewî li [[Afrîkaya Başûr]] geriya û kurê wî [[Muhemmed Reza Pehlewî]] li ser text bi ser ket. Di Çileya [[1979]]an de, [[Şoreşa Îslamî ya Îranê]] ya bi pêşengiya malbatê [[Ayetula]], malûmatî xera kir û Mûhammed Reza Pehlewî xwest penaberî Misirê bike. == Malbata Pehlewiyan == Xanedaniya Pehlewî xanedanek keyanî ya Iranî ye ku ji nijada [[Teberi (gel)|Teberî]] ye. Xanedaniya Pehlewî li eyaleta Mazenderan a Iranranê çêbû. Di sala 1878-an de Reza Shah Pahlavi li Gundê Alasht li Navçeya Savadkuh, eyaleta [[Mazenderan (parêzgeh)]], hate dinê. Dêûbavên wî Abbas Ali khan û Noushafarin Ayromlou bûn. Diya wî koçberek misilman bû ji Gurcistanê (wê demê beşek ji Empiremparatoriya Rûsî bû), ku malbata wî piştî toerên Rûsî-Farisî neçar mabû ku hemî deverên xwe yên li Kafkasyayê bide hev û bar kiriba parzemîna Qajar Iran. çend dehsal berî zayîna [[Reza Şah]]. Bavê wî Mazenderanî bû, di Alaya Savadkuh a 7-an de hate peywirdarkirin, û di 1856-an de di Warerê de xebitî. == Dîroka Îrana Pehlewî == {{Gotara bingehîn|Dîroka Îranê}} === Reza Şah Pehlewî === [[Wêne:Reza-shah.jpg|thumb|Reza Şah Pehlewî]] {{Gotara bingehîn|Reza Şah}} Reza Şah dema hatiye ser rêvebirina dewletê, dewlet di halekê ne-navendî de bû. Hkûmeteke merkezî tune bû û li her derê kesekê bihêz ew der birêve dibir. Li Kurdistanê rêvebirin û nerazîbûna [[Simkoyê Şikak]] hebû li dijî desthilata Qacariyan, li Tebrîzê serhildanên Xiyabanî, li Gîlanê Xanê Biçûk û cengeliyan hwd. hebûn. Reza Şah ji ber van sedeman, artêşa xwe bihêz kir û ev rêvebirin û serhildanên herêmî jinav birin. Reza Şah Pehlewî dewleta xwe ber bi modernîzasyonekê ve dibir. Navên Erebî hemû kirine Farisî, navê dewletê guherand, her wisa paşnavê xwe jî ku îrana kevn tîne bîra mirov, wek pehlewî binav kir. Leşkeriya mecbûr ragihand û bi vê hêza dewletê mezintir lêhat. Di encama şoreşa cotmehê ya li rûsî, sala 1921ê Partiya Komûnîst a Îran hate avakirin. Vê partiyê heta sala 1931ê xebatên xwe dewam kirin û ji aliyê Reza Şah ve hate girtin<ref>İran:Ketlenmiş Halk, Hamid Dabashi, Metis Yyaınları, r:133</ref>. Hêjayî gotinê ye ku heta sala 1941ê partiyên komûnîst li Îranê nebûn. Sala 1941ê de [[Hîzba Tudeh]] hate ava kirin Di dema Qacariyan de ji bilî pişka hikûmeta Îranê, şîrketa petrolê ji ewlehiya herêmê %3 pişk jî da bû eşîrên Bextiyarî û hindek eşîrên Ereban. Şah Reza ev pişka petrolê jî kir malê dewletê. Her wisa li sala 1932an de pişka Îranê ya petrolê her çend %16 be jî, li vê salê li gor salên din kêm pare hate dayîn bo Îranê. Ev jî bû sedema pirsgirêkê di navbera Şah Reza û Îngîlîzan de. Ji ber vê 28ê Gulana 1933ê de hevpeymaneke nû di navbera wan de hate destnîşan kirin. Bi vê hevpeymanê pişka Îranê bû %20 û her wisa hevpeyman ji 60 salên din jî hate dirêj kirin <ref>http://www.academia.edu/8891882/Anglo_Persian_Oil_Companyden_British_Petroleuma_İngilterenin_İrandaki_Petrol_Macerası</ref>. Her wisa navê şîrketê jî wek "Anglo-Iranian Oil Company" hate guherandin. Piştî dahatên dewletê zêde bûn; Reza Şah rê çêkirin, artêşa hewayî bi firokeyan bihêztir kir. Reza Şah ewqas ber bi modernîzasyonê ve çû ku heta peçe û cilûbergên dînî hemî qedexe kirin û kulavê fotr mecbûr kir. Di desthilata Reza Pehlewî de reformên neteweyî jî dihatin kirin. Bo mînak li sala 1935ê de Ferhengîstan, akademiyeke zimanê Farisî hate vekirin ku armanca wê ew bû ku zimanê farisî ji zimanê erebî û biyanî were paqij kirin ji layê peyvan ve. Li sala 1934ê Zaningeha Tehranê hate vekirin. Yekem zaningeha Îranê ye. Berî vê zaningehê perwerdehî li medreseyam dihate dayîn. Lê ev siyaset her çend destpê kiribe jî dewam nekir. ==== Serhildanên dijî Şah Reza ==== * Serhildana Simkoyê Şikak * Serhildana Mîrza Xanê Biçûk li Gîlanê rû da * Serhildana Şêx Mihemed Xiyabanî li Azerbaycanê * Serhildana Mihemed Takî Xanê Pesyan li Xorasanê * Serhildana Meşhedê li sala 1935ê === Mihemed Reza Pehlewî === {{Gotara bingehîn|Muhemmed Reza Pehlewî}} [[Wêne:Mohammad Pahlavi Coronation (cropped version).jpg|thumb|Mihemed Reza Pehlewî û malbata wî]] Li sala 1935ê li Meşhedê Mollayekê Şîî li dijî Şahê Îranê weezek da û rûdanên bixwîn li vir derketin ji sed kesan bêhtir mirov li vî bajêrî dînî ji aliyê leşkerên şahî ve hatin kuştin. Van kuştina li dijî desthilata Îranê pirsgirêkên mezin ava kiribûn. Paşî [[Şerê Cîhanî yê Duyem]] jî destpê kiribû. Her çend Îran di vî şerî da bêteref xwe îlan kiribe jî, ji ber erdnigariya îranê ya stratejîk ji welatên şerker, Îran jî bû cihê hêznîşandanê. Li sala 1941ê İngilîzan başûrê Îranê, Sovyetan jî bakurê Îranê dagir kir. Dagirkirina Sovyetan bi alikariya Azerbaycana Sovyet re hatiye kirin. Bûrayê [[Heyder Eliyev]]ê serokkomarê kevn yê Azerbaycanê Ezîz Eliyev serokê mîsyona Sovyetan bû ku wê çawan Azerbaycanê Îranê dagir bikin<ref>Soğuk Savaşın İlk Çatışması İran Azerbaycanı, Cemil Hasanlı, r:40</ref>. Jixwe ev bûyer ta niha jî tesîrê li têkiliyên Îran û Azerbaycanê dike. Wek dema Qacariyan, Îran dîsa bû sê parçe. Parçeyê navendî jî ji bo dewleta Îranê ma. Bi vê dagirkirinê [[Reza Şah]] ji kar hate dûrxistin.Hate sirgûnkirin li welatê Afrîkaya Başûr û li wir jî mir. Şûna wî, kurê wî [[Muhemmed Reza Pehlewî]] bû desthilatê nû yê Îranê. Lê di dema Muhemmed Reza da dewleta Îranê di bin tesîrên dewletên İngîlîzan û Sovyetan de bû. Tesîra Şah li ser hikûmetê kêm mabû. Rêvebirina dewletê ji bo hikûmet û meclîsê hêla bû. Li sala 1941ê de meclîsa 14emîn hate ava kirin. Di vê meclîsê de çar fraksiyonên sereke hebûn; Fraksiyona Azadî,fraksiyona eşaîrî, frksiyona îtîhadî millî û fraksiyona mîhan. Hêjayî gotinê ye ku serokê fraksiyona eşaîrî serokeşîrê kelhûran Ebbas Qubadiyan(Emîr Mexsûs) bû. Serkêşên îttîhadî millî jî Seyîd Muhemmed Tabatabayî û Seyîd Ehmed Behbehanî bûn. Hêjayî gotinê ye ku kesek jî hebû di meclîsê de girêdayi ti fraksiyonan nebû; Muhemmed Museddiq.<ref>Ervand Abrahamian, Modern İran Tarihi,r:138</ref>. Her wisa bi rêberiya Îrec Îskenderî partiyeke komûnîst hate ava kirin; [[Hizba Tudeh]]. Di dewra Reza Şah de kesên komûnîst dihatin zîndankirin. [[Îrec Îskenderî]] jî yek ji wan bû. Gelek partî û rêxistinên din jî hatin vekirin. Destilata Muhemmed Reza Şah di bin van şert û mercan da destpê kir. 3yê gulana 1943ê [[DYA]]yê bi awayeke fermî yekitiya axa Îranê daxuyand<ref>Soğuk savaşın İlk Çatışması İran Azerbaycanı, Cemil Hasanlı, r:65</ref>. Evê pêngavê destê Îranê li dijî mixalifan û Sovyetan bihêz kir. Di şerê cîhanî yê duyem de di gulana 1945ê de Almanyayê xwe teslîmî kir û şerê li gel Almanyayê xelas. Tu hêceta İngilîzan, Amerîkiyan û Sovyetan nema ku li Îranê bimînin. Ji ber vê sedemê Sovyeta bi taybetî li Azerbaycanê û Kurdistanê xebatên siyasî kirin ku li van deran bimîne.Jixwe tîrmeha 1945ê de serokê Amerikayê Truman da xuya kirin ku ew hairin hêzên xwe ji Îranê vekêşe. Li sala 1945ê Sovyetan wek Îngîlîzan, li bakurê Îranê îmtiyaz ji hikûmeta Îranê xwast, her çend partiya Tudeh dijatiya xwe nîşanî Sovyetan da be jî, parastina wê yekê dikir ku dê Sovyet ji Îngîlîzan bêhtir pişkê bide Îranê. Her wisa bi piştgiriya Sovyetan li Azerbaycanê û Kurdistanê du herêmên xweser bi navên [[Komara Kurdistan]] û [[Hikûmeta Netewî ya Azerbaycanê]] hatin ava kirin. Tudehê piştgiriya van partiyan jî dikir ku herêmên xweser ava kirin. Dagirkirina Sovyetan bû sedema netewperestiya Îraniya û piştgiriya Tudehê bo Sovyetan jî bû sedema qedexekirina Tudehê di reşemeha 1049an de. Piştî qedexekirina Tudehê bayekê netewperestî li nav rêvebir û parlamenterên Îranê de derket. Gulana 1946an de Sovyet ji herêm vekişiyan û Îranê ev her du herêmên xweser serûbin kirin. Li sala 1947ê de hilbijartinên giştî hatin kirin; Ehmed Qavam bû serokwezîrê nû. Lê ji ber dijatiya parlamenteran ji bo hevpeymana wî û Sovyetan, îstîfa kir. Şûna wî Îbrahîm Hakîmî bû serokwezîr. Li sala 1949ê de hilbijartineke din ya giştî hate kirin. General Razmara bû serokwezîrê nû. Cepheya Millî jî di vê hilbijartinê bihêztir bû. Her wisa hêza [[Fedaiyên Îslamê]] jî her roja diçû zêdetir dibû. Ayetulah Seyîd Ebdulqasim Qaşanî jî têkildarî vê rêxistinê bû. Vê rêxistinê navê xwe bi sûîkastan anî rojevê. Dîroknas [[Ahmed Kesrewî Tebrîzî]] bi kêran ji aliyê terefdarên wan hate kuştin. Gelek bûrokrat û zanayên din jî kuştin. Di dawiyê de serokwezîr Razmara jî bi hinceta piştgiriya imtiyazên Îngîlîzan bi sûîkastekê jiyana xwe ji dest da. Armanca Fedaiyên Îslamê dewleteke şerî bû. Her wisa dixwastin gelek burokrat ji wan bin. Bi vê mebestê gelek caran Museddiq jî tehdîd dikirin. == Reforma petrolê û operasyona Ajaxê == [[Wêne:Mossadeghmohammad.jpg|thumb|Muhemed Musediqq]] Piştî van bûyeran [[Muhemmed Museddiq]] derket sehneya siyasî ya Îranê de. Museddiq dijî Îngîlîzan bû. Li sala 1952ê de petrola Îranê ya ku Îngîlîzan derdixist bi rêya meclîsê kir malê dewletê. Piştî vê pêngavê ji aliyê Şah ve wek serokwezîr hate tayîn kirin. Piştî vê hemleya wî derbeyeke leşkerî bi alikariya [[DYA]] û İngîlîzan çêbû û Museddiq ji kar hate dûr xistin. Ev buyer di dîrokê de wek [[Operasyon AJax]] tê binavkirin. Ev rûdane destpêka têkiliyên Îran û DYAyê ye jî. DYAyê îdîa dikir ku Museddiq piştgirê Sovyetan e û alikariya Tudehê dike. Lê ev tenê hêcet bû. Piştî vê derbeya leşkerî qedemên hereketên netewperest û komûnist şikest. Hêdî hêdî tevgerên Îslamî zêde dibûn. Piştî rêvebirinên meclîsê, bi vê derbeya leşkerî rêvebirin ket destê Şahê îranê. Şah Muhemmed Reza êdî bi dilê xwe reform kirin. Li sala 1957ê de bi alikariya Mossad û CIAyê [[Savak]] hate ava kirin. Şoreşa Sipî da destpê kirin. Reforma axê kir. Hindî reform hatibin kirin jî ji bo ferqa tebeqeyên civakê nebû çareserî. Di navbera feqîr û zengînan de gelek ferq hebûn. == Şoreşa sipî == Li sala 1963yê Şahê Îranê paketeke reformê îlan kir. Bi dûçûna wê paketê ax û zevîyên di bin kontrola mollayên Şîî de xist nav malên dewletê. Di navbera hereketên Îslamî de jî hêdî hêdî cûdabîn zêde bûn. Piştî salên 1960an du fraksitonên serekê yên Îslamî navdar bûn. Fikrên [[Elî Şerîetî]] di navbera zana û rewşenbîrên ciwan de her roja diçû zêde dibû. Şerîetî wek îslamparêzên din ne dijê sosyalîzmê bû; bilakis fikrên wî têkeliya Îslama şîî û sosyalîzm bû. Yekemîn pirtuka wî li ser Ebû Zer bû. Di pirtukê de Ebû Zerî wek mislimanekê sosyalîst dide nasîn.Her wisa ulema û dîndarên Îranê her rexne dikir ku mislimanan pê dîn bêhiş dikin. Hetta dijberê bikaranîna peyvên Ayetulah û Huccetul Îslam jî bû. Hêjayî gotinê ye ku gelek terefdar û piştgirên wî bi navê [[Micahîdên Gel]] rêxistineke gerîla ava kirin. Berî şoreşa Îslamê li sala 1977ê li Brîtanya bi awayeke gumanbar mir. Li aliyê din di navbera ulema û dîndarên Îranê de fikrên [[Ayetula Xumênî]] dibişkivîn. Bi nêrîna Xumênî divêt heta Mehdî tê dewlet di destê muctehîdan de be. Ev fikrên xwe jî bi pirtuka bi navê Velâyeti Fakih yâ Hukûmeti İslamî weşand. Li sala 1971ê de ji aligirên partiya Tudeh û Cepheya Millî rêxistineke bi navê [[Fedaiyên Gel]] hate ava kirin. Micahidên Gel û Fedaiyên Gel gelek caran bi hevra çalakî li dijî malbata Şah û burokratên Şah re lidardixist. Di adara 1975ê de du partiyên sereke yên meclîsê bi fermana Şah Muhemmed Reza hatin girtin. Şûna van her du partiyan; Hizbi Ristehîz (Hizba Vejîn) hate damezrandin. Bi vê partiyê Şah dixwast Îraniyan bike yekdeng. Lê ev bi dilê Şah birêve neçû. Li gelek cihan nerazîbûnên dijî vê partiyê li kolanan peyda bû. Bi taybetî di nav molla û xwendevanên wan de nerazîbûn zêde bûn. Li gelek cihan şer derketin. Kuştî û brîndar peyda bûn. Li Abadanê jî agir bi saloneke sînemayê ket û di encamê de nêzîkî 400 karkeran jiyana xwe ji dest da. Ev jî bû sebeba nerazîbûnên mezin. Çepgir û dîndarên Îranê bi hevra çalakî lidarxistin, şerên aktîf di navbera wan û leşkerên Şahî de derketin. Di van çalakiyan de rola [[Ayetulahê Mezin Şerîetedarî]] gelek mezin bû. Piştî van bûyeran 1ê reşemeha 1979ê [[Ayetula Xumênî]] vegeriya welat. Mixalifan derbeya mezin li meydana Jale li leşkerên Îranê da. Fedaiyên Gel û Micahîdên Gel li vê meydanê li gel mihafizên qesra Şah şer kir. Di encamê de leşker binketin û vegeriyan<ref>Ervand Abrahamian, Modern İran Tarihi,r:211</ref>. Şah Muhemmed Reza ji welat reviya û di radyoya Tehranê da ev deng belav bû: ''Ev der dengê Îranê ye, dengê Îrana rasteqîn, dengê Şoreşa Îslamî''...<ref>Ervand Abrahamian, Modern İran Tarihi,r:212</ref>. ==== Bûyerên girîng ==== * Serhildana Şiiyan li sala 1963yê * Rûdana siyahkel li sala 1971ê == Mijarên tekîldar == * [[Mazenderanî]] * [[Îran]] == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Kontrola otorîteyê}} [[Kategorî:Dewletên dîrokî]] [[Kategorî:Îran]] gicyc0g3znh45ld0hbwgf6v6gexuhoa 0 89579 1878552 1878536 2024-12-04T14:15:15Z Avestaboy 34898 1878552 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank fîlm | nav = Keçên rojê | berwara pêşanî = | amg_id = | malper = | fîlma piştre = | fîlma dawîn = | derameta nesafî = $19,712 | terazûn = | ziman = *Kurdî *Fransî *Erebî *Îngilîzî | welat = | dom/mawe = 115 hûrdem | çapkirin = | çêkirin = | navê fîlmê = Les filles du soleil | pevxistin/sazk = | derhênêrê dîmenê = | muzîk = [[Morgan Kibby]] | lîstikvan = | senaryo = Eva Husson | nivîskar = | çêker = | derhêner = [[Eva Husson]] | wêne mezinî = | sernûçe = | wêne = | imdb_id = }} '''Keçên rojê''' ({{Bi-fr|Les filles du soleil}}) [[fîlm]]eke drama ya [[şer]] a [[Fransa|fransî]] ya sala [[2018]]ê e ku ji hêla [[Eva Husson]] ve hatiye [[derhêner]] kirin. Rola sereke ya fîlmê ji aliyê [[Gulşîfte Ferahanî]] ve tê lîstin. Ew ji bo [[Darqespa zêrîn]] di [[Festîvala Fîlman a Cannesê|Festîvala Fîlman ya Cannes]] a 2018ê de hate hilbijartin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.festival-cannes.com/en/press/press-releases/the-2018-official-selection/ |sernav=The 2018 Official Selection |malper=Festival de Cannes |tarîx=2018-04-12 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-US}}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://variety.com/2018/film/news/cannes-lineup-includes-new-films-from-spike-lee-jean-luc-godard-1202751300/ |sernav=Cannes Lineup Includes New Films From Spike Lee, Jean-Luc Godard |malper=Variety |tarîx=2018-04-12 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-US |paşnav=Keslassy |pêşnav=Peter Debruge,Elsa}}</ref> == Naveroka fîlmê == Fîlm li ser serpêhatiyên [[jin]]ên [[kurd]] ên li dijî [[Dewleta Îslamî ya Iraq û Şamê|DAIŞê]] şer dikin hatiye avakirin û çîroka [[şervan]]a kurd Bahar vedibêje, ku di [[gurdan]]eke kurd de li dijî [[rêxistina terorîst]] şer dike. Bahar, [[fermandar]]a [[gurdan]]a ''Keçên Rojê,'' leşkerek bi tecrûbe ye ku rastî trajediyek kesane hatiye: [[hevjîn]]ê wê ji aliyê DAIŞê ve hatiye kuştin û keça wê jî hatiye revandin. Bahar, bi hêviya ku keça xwe bibîne, amade dike ku [[bajarok]]ê xwe ji destên [[tundraw]]ên [[Îslamîzm|îslamîst]] rizgar bike. [[Rojnamevan]]eke [[fransayî]], Mathilde, tê ku têlefona êrîşkariyê vedibêje û govaniya [[dîrok]]a van [[şervan]]ên bêhempa dike. Ji ber ku [[jiyan]]a wan hat guhartin, hemî bi heman armancê re têkoşîn: [[Jin, Jiyan, Azadî]]. Çîrok bi Bahar û yekîneya wê re dest pê dike, ku di şerekî girîng de li dijî hêzên DAIŞê tevdigerin. Bahar rêberek bihêz e û leşkerên xwe motîve dike, lê di heman demê de bi nakokiyên navxweyî re rû bi rû ye. Jin bi biryardariyek mezin şer dikin, û di heman demê de ew di jiyana xwe de şerek rojane jî derbas dikin. Jinên yekîneyê ne tenê şervan in, di heman demê de [[sembol]]a [[berxwedan]]ê ya li dijî zilma DAIŞ û [[Baviksalarî|baviksalariyê]] ne. Di heman demê de, fîlm çîroka rojnamevana fransî Mathilde tê vedibêje, ku wek [[Nûçegîhaniya şer|nûçegîhana şer]] diçe herêma şer û [[pevçûn]]an, da ku li ser jinên di nav yekîneyên kurd de [[rapor]]ê bide. Mathilde bi xwe xwedî paşerojeke dijwar e û gelek di bin bandora jinên wêrek dimîne. Ew bi hestyarî her diçe dikeve nav êş û têkoşîna Bahar û şervanên wê. Bahar û leşkerên din ên jin gelek caran bi şerên xeternak re rû bi rû dimînin. Di heman demê de, ew barê windakirinên kesane û [[trawma]]yên cûr bi cûr hildigirin. Tevliheviya hundurîn a Baharê û [[bîranîn]]ên wê yên jiyana beriya şer bi rêya [[flashback]]an derdikeve holê. Bahar xeyala siberojekê dike ku tê de keça wê dîsa bi wê re be, û jinên herêma wê di dawiyê de [[Aştî|aramiyê]] bibînin. Fîlma ''Keçên rojê'' bi mijarên windakirin, trawma, xwebirêvebirin û îradeya jiyanê ve mijûl dibe. Ew rola jinên di şer de ronî dike, û wan ne tenê wekî mexdûr, di heman demê de wekî aktorên bihêz jî xuya dike. Şervan bi hovîtiya şer re rû bi rû dimînin, lê di berxwedana xwe de [[fedakarî]] û [[Hêvî|hêviyê]] dibînin. Çîrok bi hêz û dramatîk e, û fîlm di navbera kêliyên hêvî û bêhêvîtiyê de derbas dibe. Di beşa dawî ya fîlmê de, alozî digihîje lûtkeya xwe, dema ku Bahar û hevalên wê ji bo rizgarkirina herêmê ji çeteyên DAIŞê divê şerekî diyarker derbas bikin. Wêneyên wêranî û berxwedanê xurt û bi bandor in. Fîlm bi kulmek hestyarî bi dawî dibe, ku balê dikişîne ser bedelê şer û îradeya bênavber a jinan. == Rol == * [[Gulşîfte Ferahanî]] : Bahar, gerîllayeke êzidî * [[Emmanuelle Bercot]] :Mathilde, nûçegihanek şerê yekçav e. Karakter ji hêla [[Marie Colvin]] ve hatiye îlhamkirin. * [[Zübeyde Bulut]] : Lamia * [[Maia Shamoevi]] : Amal * [[Evîn Ahmadguli]] : Berîvan * [[Nia Mirianashvili]] : Nofa * [[Mari Semidovi]] : Arafat * [[Roza Mirzoiani]] : Rojîn * [[Behi Djanati Ataï]] : Dahia * [[Zinaida Gasoiani]] : Tolhildan * [[Sinama Alievi]] : Guli * [[Zirek]] : fermandar Zîrek * [[Erol Afsin]] : Tirêj == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Kontrola otorîteyê}} [[Kategorî:Fîlmên 2018an]] hdwh6t2duwhek979u50tdswa6gcg3am 0 123545 1878629 1826517 2024-12-05T02:11:47Z CommonsDelinker 599 [[c:COM:CDC|Bot]]: Pamir_Mountains,_Lake_Yashikul_viewed_from_the_south_(August_2017).jpg şonê Bulunkul_from_South.jpg 1878629 wikitext text/x-wiki {{Sêwî|tarîx=gulan 2024}} {{Agahîdank çiya | nav = Çiyayên Pamîrê | navê_din = Zîncîreçiyayên Pamîrê | wêne = Ледник Советских офицеров южн. - panoramio (3).jpg | wêne_sernav = Dîmenek ji Çiyayên Pamîrê, li Tacikîstanê. | çiyayê_bilind = | bilindayî = 7.649 | dirêjayî = 500 | firehî = 300 | cih = [[Efxanistan]], [[Qirgizistan]], [[Çîn]], [[Tacikîstan]] | nexşeya_cihan = Tacîkistan | koordînat = | cure = Zincîrçiya | çalakbûna_dawî = }} '''Çiyayên Pamîrê''' yan jî '''Zincîreçiyayên Pamîrê''', zîncîreçiyayeke di navbera herêmên [[Asyaya Navendî|Asyaya Navîn]], [[Asyaya Başûr]] û [[Asyaya Rojhilat]] de ye. Pamîr di navberên sîstemên rêzeçiyayên din ên girîng wekî [[Tian Şan]], [[Qerekoram]], [[Kunlun]], [[Çiyayên Hindokûşê|Hindokûş]] û [[Hîmalaya|Rêzeçiyayên Himalaya]] yê de ye. Piraniya çiyayên Pamirê li parêzgeha [[Gorno-Bedakşan]] a [[Tacîkistan]]ê ne. Li başûr, bi çiyayên [[Çiyayên Hindokujê]] re li ser Korîdora Wakhan a Efxanistanê bi parêzgeha Badakhshan sînor e. Ji aliyê bakur ve bi çiyayên [[Tian Shan]] ên li ser [[Geliyê Alay]] a [[Qirgizistan]]ê re dibin yek. Li aliyê rojhilat ve jî berbi rêza ku [[Kongur Taghê]] ya [[Çîn]]ê vedihewîne, li "Pamirên Rojhilat" dirêj dibe ku bi geliyê Yarkand ji [[Çiyayên Kunlun]] veqetandî ye. == Dîrok == Li beşa rojhilat a girseyê bi qasî pêncî cihên ji [[serdema kevirî]] hatine kifşkirin. Ji 10 hezarî zêdetir [[petroglîf]] û [[pîktogram]] hatine tespîtkirin ku di esasê xwe de sembolên dînî û heywanan û helbestên ku hinek ji wan diroka wan heta [[Paleolîtîka Jorîn|paleolîtîka jorîn]] diçe hatine dîtin. Şopên komirê yên ji maleke mirovan a li Pamîrê bi rengekî zanistî heta 9500 sal berê diçe. Li şikefteke li başûrê [[Murghab]]ê, ku ji asta deryayê bi bilindahiya 4000 metreyî ye, nûnertiyên parietal ên neolîtîkê hene ku weke bilindtirîn ên cîhanê tên qebûlkirin. Lê belê, berevajî li çiyayên Tianê, ji wê serdemê ve ti amûr nehatiye dîtin. Di dawiyê de bermahiyên arkeolojîk ên gorên ku bi lûleyên darîn hatine girtin, li zozanên bilind ên rojhilat hatine derxistin. Madenên [[Lacîwerd|Lapis lazulis]] ên li Pamîrê di demên [[Sumer]]iyan de li [[Mezopotamya]] û di şaristaniya Harappanê de jî di hezarsaliya sêyemîn a berî zayînê de hatine dîtin.<ref>{{Jêder-malper |url=http://pamir-adventure.com/pamir_mountains.html |sernav=Pamîr |roja-gihiştinê=2021-10-09 |roja-arşîvê=2016-12-03 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20161203164228/http://pamir-adventure.com/pamir_mountains.html |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> Derbasbûna çiyayan di salên 1273-1274an de dema ku ber bi Çînê ve çûye, yekem şahidiyên rastîn ên dîroka herêmî, xebata gerokê Venedîkî [[Marco Polo]] ye. Derbasî geliyê [[Waxan-Daria]] û [[Kaşgar]]ê derbas dibe û bi kurtepênaseyeke kurt behsa dijwariya bihurikên çiyê, peyzaj, erdnîgarî, avhewa, fauna, hilberînên çandiniyê, niştecih, kevneşopî û ola wan dike.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.pamir-adventure.com/pamir_mountains.html |sernav=Pamir mountains |tarîx=2012-04-03 |malper=web.archive.org |roja-gihiştinê=2021-10-09 |roja-arşîvê=2012-04-03 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20120403191206/http://www.pamir-adventure.com/pamir_mountains.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> == Erdnîgarî == [[Wêne:Peak Korzhenevskoi Pamir from Borodkina ridge at sunset.jpg|thumb|300px|Lûtkeya Korzhenevskoiyê]] Ji ber kombûna çiyayên Tiyan ber bi bakur ve, Rêzeçiyayên Kunlunê yên li rojhilat, Karakoçamê li başûr, Çiyayên Hindokujê jî li başûrê rojava hatine avakirin, li Asyaya Navîn Çiyayên Pamîr girêkeke orografîk ava dike.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.tajikistan.orexca.com/pamir_mountains.shtml |sernav=Pamir Mountains :: Mountains of Tajikistan. Passes and Mountains of Tajikistan regions |tarîx=2015-05-21 |malper=web.archive.org |roja-gihiştinê=2021-10-09 |roja-arşîvê=2015-05-21 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20150521010039/http://www.tajikistan.orexca.com/pamir_mountains.shtml |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Ev rêze çiyayên ha li eyaleta Otonom a Badaxşan a Jorîn ku bi temamî dagir kirine, bi cih bûne. Beşek ji Zîncîreçiyayê Pamîrê li Tacikîstana Rojhilat bi cih bûne û bi heft herêmên bi navên Darvaz, Vanç, Rûşen, Şognan, Roştkala, Îşkaşîm û Murgabê ku tê de bajarê Xorog ê paytexta eyaleta xweser lê tê zêdekirin, hatine dabeşkirin. Çiya di bin serweriya komarparêzan de beşek ji herêmê dirêj dibe û li Oş Oblast a li başûrê Qirgizistanê jî dirêj dibe. Beşek ji zîncîreçiyayê li eyaleta Badaxşanê ku li bakurê rojhilatê Exanistanê ye û beşek li herêma Sygûr a Herêma Xweser a Sînkiyangê ya Komara Gel a Çînê ye.<ref name=":0">{{Jêder-malper |url=https://www.peakbagger.com/range.aspx?rid=454 |sernav=Pamir - Peakbagger.com |malper=www.peakbagger.com |roja-gihiştinê=2021-10-09 }}</ref> Sînorê çiyayê li başûr bi geliyê Waxan-Darîa ya ku çemê Waxan lê diherike, bi dawî dibe. Sînorê bakur jî bi depresyona mezin a Geliyê Alayê ku Kyzyl-Sou vedihewîne, li qiraxa jorîn a Çemê Vajşê tê bidawîkirin.<ref name=":0"/> Sînorê rojhilat, ji bo sinorê Çiyayên Kunlunê bi nîqaş e. Hinek jê ji sinorê heta rêya bejahî ya Qerekurumê dibînin, hinek jî bi qasî 150-200 kmyî tîne aliyê rojhilat ve. {|class="wikitable sortable" style="text-align:right" |- !Nav !! Bilindî !! Koordînat !! Jêr-navber !! Welêt |- |style="text-align:left" |[[Kongur Tagh|Kongur]] (''Kungur Tagh'')|| 7649 || ({{Koord|38.593428|75.312560|type:mountain_region:CN-65_elevation:7649|name=Kongur}}) || [[Kongur Shan]]|| Çîn |- |style="text-align:left" |[[Kongur Jiubie]] (''Kungur Tjube Tagh'')|| 7530 || ({{Koord|38.615833|75.195833|type:mountain_region:CN-65_elevation:7530|name=Kungur Tjube Tagh}}) || [[Kongur Shan]]|| Çîn |- |style="text-align:left" |[[Muztagh Ata]]|| 7509 || ({{Koord|38.275855|75.1161|type:mountain_region:CN-65_elevation:7509|name=Muztagata}}) || Muztagh Ata Massif || Çîn |- |style="text-align:left" |[[Ismoil Somoni Peak]] (berê lûtkeya komunîzmê, lûtkeya Stalîn)|| 7495 || ({{Koord|38.943422|72.015803|type:mountain_region:TJ_elevation:7495|name=Ismoil Somoni Peak}}) || [[Academy of Sciences Range]]|| Tacîkistan |- |style="text-align:left" |[[Lenin Peak]] (Navê nû: Çîçek Ebû Elî Îbnî Sîno; berê Kaufmann Peak)|| 7134 || ({{Koord|39.343724|72.877536|type:mountain_elevation:7134|name=Pik Lenin}}) || [[Trans-Alay Range]]|| Tacîkistan, Kirgizîstan |- |style="text-align:left" |[[Peak Korzhenevskaya]]|| 7105 || ({{Koord|39.057317|72.00983|type:mountain_region:TJ_elevation:7105|name=Peak Korzhenevskaya}}) || [[Academy of Sciences Range]]|| Tacîkistan |- |style="text-align:left" |[[Independence Peak]] (jî Qullai Istiqlol, berê Şoreşa Peak, Dreispitz)|| 6940 || ({{Koord|38.51|72.354167|type:mountain_region:TJ-GB_elevation:6940|name=Independence Peak}}) || [[Yazgulem Range]]|| Tacîkistan |- |style="text-align:left" |[[Russia Peak]]|| 6875 || ({{Koord|38.896|72.029|type:mountain_region:TJ_elevation:6875|name=Russia Peak}}) || [[Academy of Sciences Range]]|| Tacîkistan |- |style="text-align:left" |[[Moscow Peak]]|| 6785 || ({{Koord|38.948563|71.8344|type:mountain_region:TJ_elevation:6785|name=Moscow Peak}}) || [[Peter I Range]]|| Tacîkistan |- |style="text-align:left" |[[Karl Marx Peak]]|| 6726 || ({{Koord|37.1625|72.481667|type:mountain_region:TJ-GB_elevation:6726|name=Karl Marx Peak}}) || [[Shakhdara Range]]|| Tacîkistan |- |style="text-align:left" |[[Gora Kurumdy]]|| 6614 || ({{Koord|39.455812|73.566978|type:mountain_elevation:6614|name=Gora Kurumdy}}) || [[Trans-Alay Range]]|| Tacîkistan, Kirgizîstan |- |style="text-align:left" |[[Mount Garmo]]|| 6595 || ({{Koord|38.810955|72.072344|type:mountain_region:TJ_elevation:6595|name=Mount Garmo}}) || [[Academy of Sciences Range]]|| Tacîkistan |- |style="text-align:left" |[[Engels Peak]]|| 6510 || ({{Koord|37.171671|72.522898|type:mountain_region:TJ-GB_elevation:6510|name=Engels Peak}}) || [[Shakhdara Range]]|| Tacîkistan |- |style="text-align:left" |[[Koh-e Pamir]]|| 6320 || ({{Koord|37.15|73.21|type:mountain_region:AF-BDS_elevation:6320|name=Koh-e Pamir}}) || [[Wachan Range]]|| Efxanistan |- |style="text-align:left" |[[Peak of the Soviet Officers]]|| 6233 || ({{Koord|38.424|73.302|type:mountain_region:TJ-GB_elevation:6233|name=Peak of the Soviet Officers}}) || [[Muskol Range]]|| Tacîkistan |- |style="text-align:left" |[[Mayakovskiy Peak]]|| 6095 || ({{Koord|37.021092|71.715138|type:mountain_region:TJ-GB_elevation:6095|name=Mayakovskiy Peak}}) || [[Shakhdara Range]]|| Tacîkistan |- |style="text-align:left" |[[Patkhor Peak]]|| 6083 || ({{Koord|37.889167|72.189167|type:mountain_region:TJ-GB_elevation:6083|name=Patkhor Peak}}) || [[Rushan Range]]|| Tacîkistan |- |style="text-align:left" |[[Leipzig Peak]]|| 5725 || ({{Koord|39.348|72.477|type:mountain_elevation:5725|name=Leipzig Peak}}) || [[Trans-Alay Range]]|| Tacîkistan, Kirgizîstan |- |style="text-align:left" |[[Skalisty Peak (Schugnan Range)|Pik Skalisty]]|| 5707 || ({{Koord|37.6005|72.227|type:mountain_region:TJ-GB_elevation:5707|name=Skalisty Peak}}) || [[Schugnan Range]]|| Tacîkistan |- |style="text-align:left" |[[Kysyldangi Peak]]|| 5704 || ({{Koord|37.4006|72.8435|type:mountain_region:TJ-GB_elevation:5704|name=Kysyldangi Peak}}) || [[Southern Alitschur Range]]|| Tacîkistan |} == Lêkolîn == [[Wêne:82 expedition to TÜ 350 (32).jpg|thumb|300px|Di sala 1982an de gera li Tartu Ülikool 350 Peak]] Lapis lazuli ku di gorên Misrê de hatine dîtin, tê texmîn kirin ku ji herêma Pamir a parêzgeha [[Badakhşan]] a [[Efxanistan]]ê ye. Tê texmînkirin ku karbidestê Çînî [[Zhang Qian]] nêzîkî 138 BZ gihîşte [[Geliyê Fergana]] li bakurê rojavayê Çiyayên Pamîrê. Ptolemy bi zelalî rêyek bazirganiyê di nav deverê re vedibêje. Nêzîkî 600 PZê heciyên Budîst li her du aliyên Pamirê diçûn ku ji Çînê bigihîjin Hindistanê. Di 747 de artêşek Tang li ser çemê Wakhan bû. Raporên cuda yên Ereb û Çînî hene. Dibe ku Marco Polo bi li seranserê Çemê Panj de geriyaye. Di sala 1602an de Bento de Goes ji Kabulê çû Yarkand û raporek bi kêmasî di derbarê Pamîrê hiştiye. Di sala 1838an de Lieutenant John Wood gihîşt ber ava çemê Pamirê. Ji salên 1868 û heta 1880an, hejmarek Hindistan di xizmeta Brîtanî de bi dizî deverên Çemê Panj lêkolîn kirin. Di sala 1873an de, [[Brîtanya]] û [[Rûsya]]yê li ser sînorê Efxanistanê li ser deverên Çemê Panjê li hev kirin. Li pêy rûsan gelek kesên ne-rûs di nav de [[Ney Elias]], [[George Littledale]], [[Earl of Dunmore]], [[Wilhelm Filchner]] û [[Lord Curzon]] yekem bûn ku gihîşte çavkaniya Wakhan a [[Çemê Oxusê]]. Di sala 1892an de tabûrek Rûsan di bin serokatiya Mikhail Ionov de ket herêmê û li nêzîkî Murghab a niha kon vedan. Di sala 1928an de deverên vala yên dawîn ên li dora [[Qeşaya Fedchenko]] ji hêla lêkolînek Alman-Sovyetê ve di bin serokatiya [[Willi Rickmer Rickmers]] de hatine nexşe kirin. == Geştiyarî == Di kanûna 2009an de, ''[[New York Times]]'' gotarên li ser îmkanên geştyariyên li herêma Pamir a [[Tacîkistan]]ê ji xwendevanan xwe re nivîsî.<ref>{{Jêder-nûçe |url=https://www.nytimes.com/slideshow/2009/12/20/travel/20091220-pamir-slideshow_index.html |sernav=The Pamir Mountains of Tajikistan |tarîx=2011-04-29 |malper=The New York Times |ziman=en-US |roja-gihiştinê=2022-03-03 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=http://www.nytimes.com/2009/12/20/travel/20Pamir.html |sernav=In the Pamir Mountains, at the Crossroads of History - NYTimes.com |tarîx=2014-08-11 |malper=web.archive.org |roja-gihiştinê=2022-03-03 |roja-arşîvê=2014-08-11 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20140811052521/http://www.nytimes.com/2009/12/20/travel/20Pamir.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Sala 2013an ji bo geştiyarî ya li herêmê sala herî serkevtî ye û geşepêdana geştiyariyê berdewam dike ku li herêmê sektora aboriyê ya herî bilez geş dibe. [[META|Malpera META]] (Komeleya Ekoturîzma Murghab) (www.meta.tj) ji bo herêma Pamira Rojhilat qadeke baş ên çavkaniyên têkildarî geştyariyê peyda dike. == Helwesta stratejîk == Di dîrokê de, Çiyayên Pamir di navbera [[Kaşxer]] û Kokand de li ser Rêya Hevrîşimê ya Bakur, rêgezek pêşdîrokî, rêyek bazirganiyê ya stratejîk dihat hesibandin. Jiber vî yekê çiya gelek car hatiye dagirkirin. Rêya Îpekê ya Bakur (bi dirêjahiya nêzîkî 2,600 km) paytexta kevnar a Çînê Xi'an li ser çiyayên Pamirî ye. Di sedsala 20an de, çiya ji bo Şerê Navxweyî yê Tacîkistanê, nakokiyên sînorî di navbera Çîn û Sovyetê de, avakirina baregehên leşkerî yên Amerîkî, Rûsî, Hindî. Jiber vê yekê eleqeya ji bo geşepêdana bazirganî û lêgerîna jêderên nû zêde bû. Çîn ji wê demê ve piraniya wan nakokiyan bi welatên Asyaya Navîn re çareser kiriye. == Galerî == <gallery mode="packed"> Usoi Sarez.png Fly over Pamir Mountains and Karakoram Highway.jpg Lenin peak from Sary-mogol.jpg Kongur south.jpg Peak Korzhenevskoi Pamir from Borodkina ridge at sunset.jpg Muztagh Ata Xinjiang China.jpg Вершина Уртабуз. Вдали - Пик Ленина. Внизу - озеро Каракуль.JPG Gutman Karakul lake.jpg Lac Karakul (754379539).jpg Himalaya vulture (bya rgod ) (2926948182).jpg Pamir Mountains, Lake Yashikul viewed from the south (August 2017).jpg Пик Эйлера.jpg Jan Kwiatowski & Iwona Jasser - Wyprawa po sine runo - 03.jpg Jan Kwiatowski & Iwona Jasser - Wyprawa po sine runo - 07.jpg 1982 expedition to Tartu Ülikool 350 (44).jpg Pik Engels.jpg Panorama from Chimtarga.jpg Pamir Mountains, Tajikistan, 06-04-2008.jpg </gallery> == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Kontrola otorîteyê}} [[Kategorî:Çiyayên Pamîrê| ]] [[Kategorî:Parêzgehên fizîyografîk]] [[Kategorî:Rêzeçiya]] [[Kategorî:Şiklên erdê yên Asyaya Navendî]] c312b1wcpych8c0e41705qke9r8eefq 1878630 1878629 2024-12-05T03:32:14Z Balyozbot 42414 [[User:Balyozxane/skrîpt/py/kuCosmeticsCore.py|Bot]]: Paqijiyên kozmetîk (--{{Sêwî}}, Destpêkê standard kir.) 1878630 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank çiya | nav = Çiyayên Pamîrê | navê_din = Zîncîreçiyayên Pamîrê | wêne = Ледник Советских офицеров южн. - panoramio (3).jpg | wêne_sernav = Dîmenek ji Çiyayên Pamîrê, li Tacikîstanê. | çiyayê_bilind = | bilindayî = 7.649 | dirêjayî = 500 | firehî = 300 | cih = [[Efxanistan]], [[Qirgizistan]], [[Çîn]], [[Tacikîstan]] | nexşeya_cihan = Tacîkistan | koordînat = | cure = Zincîrçiya | çalakbûna_dawî = }} '''Çiyayên Pamîrê''' yan jî '''Zincîreçiyayên Pamîrê''', zîncîreçiyayeke di navbera herêmên [[Asyaya Navendî|Asyaya Navîn]], [[Asyaya Başûr]] û [[Asyaya Rojhilat]] de ye. Pamîr di navberên sîstemên rêzeçiyayên din ên girîng wekî [[Tian Şan]], [[Qerekoram]], [[Kunlun]], [[Çiyayên Hindokûşê|Hindokûş]] û [[Hîmalaya|Rêzeçiyayên Himalaya]] yê de ye. Piraniya çiyayên Pamirê li parêzgeha [[Gorno-Bedakşan]] a [[Tacîkistan]]ê ne. Li başûr, bi çiyayên [[Çiyayên Hindokujê]] re li ser Korîdora Wakhan a Efxanistanê bi parêzgeha Badakhshan sînor e. Ji aliyê bakur ve bi çiyayên [[Tian Shan]] ên li ser [[Geliyê Alay]] a [[Qirgizistan]]ê re dibin yek. Li aliyê rojhilat ve jî berbi rêza ku [[Kongur Taghê]] ya [[Çîn]]ê vedihewîne, li "Pamirên Rojhilat" dirêj dibe ku bi geliyê Yarkand ji [[Çiyayên Kunlun]] veqetandî ye. == Dîrok == Li beşa rojhilat a girseyê bi qasî pêncî cihên ji [[serdema kevirî]] hatine kifşkirin. Ji 10 hezarî zêdetir [[petroglîf]] û [[pîktogram]] hatine tespîtkirin ku di esasê xwe de sembolên dînî û heywanan û helbestên ku hinek ji wan diroka wan heta [[Paleolîtîka Jorîn|paleolîtîka jorîn]] diçe hatine dîtin. Şopên komirê yên ji maleke mirovan a li Pamîrê bi rengekî zanistî heta 9500 sal berê diçe. Li şikefteke li başûrê [[Murghab]]ê, ku ji asta deryayê bi bilindahiya 4000 metreyî ye, nûnertiyên parietal ên neolîtîkê hene ku weke bilindtirîn ên cîhanê tên qebûlkirin. Lê belê, berevajî li çiyayên Tianê, ji wê serdemê ve ti amûr nehatiye dîtin. Di dawiyê de bermahiyên arkeolojîk ên gorên ku bi lûleyên darîn hatine girtin, li zozanên bilind ên rojhilat hatine derxistin. Madenên [[Lacîwerd|Lapis lazulis]] ên li Pamîrê di demên [[Sumer]]iyan de li [[Mezopotamya]] û di şaristaniya Harappanê de jî di hezarsaliya sêyemîn a berî zayînê de hatine dîtin.<ref>{{Jêder-malper |url=http://pamir-adventure.com/pamir_mountains.html |sernav=Pamîr |roja-gihiştinê=2021-10-09 |roja-arşîvê=2016-12-03 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20161203164228/http://pamir-adventure.com/pamir_mountains.html |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> Derbasbûna çiyayan di salên 1273-1274an de dema ku ber bi Çînê ve çûye, yekem şahidiyên rastîn ên dîroka herêmî, xebata gerokê Venedîkî [[Marco Polo]] ye. Derbasî geliyê [[Waxan-Daria]] û [[Kaşgar]]ê derbas dibe û bi kurtepênaseyeke kurt behsa dijwariya bihurikên çiyê, peyzaj, erdnîgarî, avhewa, fauna, hilberînên çandiniyê, niştecih, kevneşopî û ola wan dike.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.pamir-adventure.com/pamir_mountains.html |sernav=Pamir mountains |tarîx=2012-04-03 |malper=web.archive.org |roja-gihiştinê=2021-10-09 |roja-arşîvê=2012-04-03 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20120403191206/http://www.pamir-adventure.com/pamir_mountains.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> == Erdnîgarî == [[Wêne:Peak Korzhenevskoi Pamir from Borodkina ridge at sunset.jpg|thumb|300px|Lûtkeya Korzhenevskoiyê]] Ji ber kombûna çiyayên Tiyan ber bi bakur ve, Rêzeçiyayên Kunlunê yên li rojhilat, Karakoçamê li başûr, Çiyayên Hindokujê jî li başûrê rojava hatine avakirin, li Asyaya Navîn Çiyayên Pamîr girêkeke orografîk ava dike.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.tajikistan.orexca.com/pamir_mountains.shtml |sernav=Pamir Mountains :: Mountains of Tajikistan. Passes and Mountains of Tajikistan regions |tarîx=2015-05-21 |malper=web.archive.org |roja-gihiştinê=2021-10-09 |roja-arşîvê=2015-05-21 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20150521010039/http://www.tajikistan.orexca.com/pamir_mountains.shtml |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Ev rêze çiyayên ha li eyaleta Otonom a Badaxşan a Jorîn ku bi temamî dagir kirine, bi cih bûne. Beşek ji Zîncîreçiyayê Pamîrê li Tacikîstana Rojhilat bi cih bûne û bi heft herêmên bi navên Darvaz, Vanç, Rûşen, Şognan, Roştkala, Îşkaşîm û Murgabê ku tê de bajarê Xorog ê paytexta eyaleta xweser lê tê zêdekirin, hatine dabeşkirin. Çiya di bin serweriya komarparêzan de beşek ji herêmê dirêj dibe û li Oş Oblast a li başûrê Qirgizistanê jî dirêj dibe. Beşek ji zîncîreçiyayê li eyaleta Badaxşanê ku li bakurê rojhilatê Exanistanê ye û beşek li herêma Sygûr a Herêma Xweser a Sînkiyangê ya Komara Gel a Çînê ye.<ref name=":0">{{Jêder-malper |url=https://www.peakbagger.com/range.aspx?rid=454 |sernav=Pamir - Peakbagger.com |malper=www.peakbagger.com |roja-gihiştinê=2021-10-09 }}</ref> Sînorê çiyayê li başûr bi geliyê Waxan-Darîa ya ku çemê Waxan lê diherike, bi dawî dibe. Sînorê bakur jî bi depresyona mezin a Geliyê Alayê ku Kyzyl-Sou vedihewîne, li qiraxa jorîn a Çemê Vajşê tê bidawîkirin.<ref name=":0"/> Sînorê rojhilat, ji bo sinorê Çiyayên Kunlunê bi nîqaş e. Hinek jê ji sinorê heta rêya bejahî ya Qerekurumê dibînin, hinek jî bi qasî 150-200 kmyî tîne aliyê rojhilat ve. {|class="wikitable sortable" style="text-align:right" |- !Nav !! Bilindî !! Koordînat !! Jêr-navber !! Welêt |- |style="text-align:left" |[[Kongur Tagh|Kongur]] (''Kungur Tagh'')|| 7649 || ({{Koord|38.593428|75.312560|type:mountain_region:CN-65_elevation:7649|name=Kongur}}) || [[Kongur Shan]]|| Çîn |- |style="text-align:left" |[[Kongur Jiubie]] (''Kungur Tjube Tagh'')|| 7530 || ({{Koord|38.615833|75.195833|type:mountain_region:CN-65_elevation:7530|name=Kungur Tjube Tagh}}) || [[Kongur Shan]]|| Çîn |- |style="text-align:left" |[[Muztagh Ata]]|| 7509 || ({{Koord|38.275855|75.1161|type:mountain_region:CN-65_elevation:7509|name=Muztagata}}) || Muztagh Ata Massif || Çîn |- |style="text-align:left" |[[Ismoil Somoni Peak]] (berê lûtkeya komunîzmê, lûtkeya Stalîn)|| 7495 || ({{Koord|38.943422|72.015803|type:mountain_region:TJ_elevation:7495|name=Ismoil Somoni Peak}}) || [[Academy of Sciences Range]]|| Tacîkistan |- |style="text-align:left" |[[Lenin Peak]] (Navê nû: Çîçek Ebû Elî Îbnî Sîno; berê Kaufmann Peak)|| 7134 || ({{Koord|39.343724|72.877536|type:mountain_elevation:7134|name=Pik Lenin}}) || [[Trans-Alay Range]]|| Tacîkistan, Kirgizîstan |- |style="text-align:left" |[[Peak Korzhenevskaya]]|| 7105 || ({{Koord|39.057317|72.00983|type:mountain_region:TJ_elevation:7105|name=Peak Korzhenevskaya}}) || [[Academy of Sciences Range]]|| Tacîkistan |- |style="text-align:left" |[[Independence Peak]] (jî Qullai Istiqlol, berê Şoreşa Peak, Dreispitz)|| 6940 || ({{Koord|38.51|72.354167|type:mountain_region:TJ-GB_elevation:6940|name=Independence Peak}}) || [[Yazgulem Range]]|| Tacîkistan |- |style="text-align:left" |[[Russia Peak]]|| 6875 || ({{Koord|38.896|72.029|type:mountain_region:TJ_elevation:6875|name=Russia Peak}}) || [[Academy of Sciences Range]]|| Tacîkistan |- |style="text-align:left" |[[Moscow Peak]]|| 6785 || ({{Koord|38.948563|71.8344|type:mountain_region:TJ_elevation:6785|name=Moscow Peak}}) || [[Peter I Range]]|| Tacîkistan |- |style="text-align:left" |[[Karl Marx Peak]]|| 6726 || ({{Koord|37.1625|72.481667|type:mountain_region:TJ-GB_elevation:6726|name=Karl Marx Peak}}) || [[Shakhdara Range]]|| Tacîkistan |- |style="text-align:left" |[[Gora Kurumdy]]|| 6614 || ({{Koord|39.455812|73.566978|type:mountain_elevation:6614|name=Gora Kurumdy}}) || [[Trans-Alay Range]]|| Tacîkistan, Kirgizîstan |- |style="text-align:left" |[[Mount Garmo]]|| 6595 || ({{Koord|38.810955|72.072344|type:mountain_region:TJ_elevation:6595|name=Mount Garmo}}) || [[Academy of Sciences Range]]|| Tacîkistan |- |style="text-align:left" |[[Engels Peak]]|| 6510 || ({{Koord|37.171671|72.522898|type:mountain_region:TJ-GB_elevation:6510|name=Engels Peak}}) || [[Shakhdara Range]]|| Tacîkistan |- |style="text-align:left" |[[Koh-e Pamir]]|| 6320 || ({{Koord|37.15|73.21|type:mountain_region:AF-BDS_elevation:6320|name=Koh-e Pamir}}) || [[Wachan Range]]|| Efxanistan |- |style="text-align:left" |[[Peak of the Soviet Officers]]|| 6233 || ({{Koord|38.424|73.302|type:mountain_region:TJ-GB_elevation:6233|name=Peak of the Soviet Officers}}) || [[Muskol Range]]|| Tacîkistan |- |style="text-align:left" |[[Mayakovskiy Peak]]|| 6095 || ({{Koord|37.021092|71.715138|type:mountain_region:TJ-GB_elevation:6095|name=Mayakovskiy Peak}}) || [[Shakhdara Range]]|| Tacîkistan |- |style="text-align:left" |[[Patkhor Peak]]|| 6083 || ({{Koord|37.889167|72.189167|type:mountain_region:TJ-GB_elevation:6083|name=Patkhor Peak}}) || [[Rushan Range]]|| Tacîkistan |- |style="text-align:left" |[[Leipzig Peak]]|| 5725 || ({{Koord|39.348|72.477|type:mountain_elevation:5725|name=Leipzig Peak}}) || [[Trans-Alay Range]]|| Tacîkistan, Kirgizîstan |- |style="text-align:left" |[[Skalisty Peak (Schugnan Range)|Pik Skalisty]]|| 5707 || ({{Koord|37.6005|72.227|type:mountain_region:TJ-GB_elevation:5707|name=Skalisty Peak}}) || [[Schugnan Range]]|| Tacîkistan |- |style="text-align:left" |[[Kysyldangi Peak]]|| 5704 || ({{Koord|37.4006|72.8435|type:mountain_region:TJ-GB_elevation:5704|name=Kysyldangi Peak}}) || [[Southern Alitschur Range]]|| Tacîkistan |} == Lêkolîn == [[Wêne:82 expedition to TÜ 350 (32).jpg|thumb|300px|Di sala 1982an de gera li Tartu Ülikool 350 Peak]] Lapis lazuli ku di gorên Misrê de hatine dîtin, tê texmîn kirin ku ji herêma Pamir a parêzgeha [[Badakhşan]] a [[Efxanistan]]ê ye. Tê texmînkirin ku karbidestê Çînî [[Zhang Qian]] nêzîkî 138 BZ gihîşte [[Geliyê Fergana]] li bakurê rojavayê Çiyayên Pamîrê. Ptolemy bi zelalî rêyek bazirganiyê di nav deverê re vedibêje. Nêzîkî 600 PZê heciyên Budîst li her du aliyên Pamirê diçûn ku ji Çînê bigihîjin Hindistanê. Di 747 de artêşek Tang li ser çemê Wakhan bû. Raporên cuda yên Ereb û Çînî hene. Dibe ku Marco Polo bi li seranserê Çemê Panj de geriyaye. Di sala 1602an de Bento de Goes ji Kabulê çû Yarkand û raporek bi kêmasî di derbarê Pamîrê hiştiye. Di sala 1838an de Lieutenant John Wood gihîşt ber ava çemê Pamirê. Ji salên 1868 û heta 1880an, hejmarek Hindistan di xizmeta Brîtanî de bi dizî deverên Çemê Panj lêkolîn kirin. Di sala 1873an de, [[Brîtanya]] û [[Rûsya]]yê li ser sînorê Efxanistanê li ser deverên Çemê Panjê li hev kirin. Li pêy rûsan gelek kesên ne-rûs di nav de [[Ney Elias]], [[George Littledale]], [[Earl of Dunmore]], [[Wilhelm Filchner]] û [[Lord Curzon]] yekem bûn ku gihîşte çavkaniya Wakhan a [[Çemê Oxusê]]. Di sala 1892an de tabûrek Rûsan di bin serokatiya Mikhail Ionov de ket herêmê û li nêzîkî Murghab a niha kon vedan. Di sala 1928an de deverên vala yên dawîn ên li dora [[Qeşaya Fedchenko]] ji hêla lêkolînek Alman-Sovyetê ve di bin serokatiya [[Willi Rickmer Rickmers]] de hatine nexşe kirin. == Geştiyarî == Di kanûna 2009an de, ''[[New York Times]]'' gotarên li ser îmkanên geştyariyên li herêma Pamir a [[Tacîkistan]]ê ji xwendevanan xwe re nivîsî.<ref>{{Jêder-nûçe |url=https://www.nytimes.com/slideshow/2009/12/20/travel/20091220-pamir-slideshow_index.html |sernav=The Pamir Mountains of Tajikistan |tarîx=2011-04-29 |malper=The New York Times |ziman=en-US |roja-gihiştinê=2022-03-03 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=http://www.nytimes.com/2009/12/20/travel/20Pamir.html |sernav=In the Pamir Mountains, at the Crossroads of History - NYTimes.com |tarîx=2014-08-11 |malper=web.archive.org |roja-gihiştinê=2022-03-03 |roja-arşîvê=2014-08-11 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20140811052521/http://www.nytimes.com/2009/12/20/travel/20Pamir.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Sala 2013an ji bo geştiyarî ya li herêmê sala herî serkevtî ye û geşepêdana geştiyariyê berdewam dike ku li herêmê sektora aboriyê ya herî bilez geş dibe. [[META|Malpera META]] (Komeleya Ekoturîzma Murghab) (www.meta.tj) ji bo herêma Pamira Rojhilat qadeke baş ên çavkaniyên têkildarî geştyariyê peyda dike. == Helwesta stratejîk == Di dîrokê de, Çiyayên Pamir di navbera [[Kaşxer]] û Kokand de li ser Rêya Hevrîşimê ya Bakur, rêgezek pêşdîrokî, rêyek bazirganiyê ya stratejîk dihat hesibandin. Jiber vî yekê çiya gelek car hatiye dagirkirin. Rêya Îpekê ya Bakur (bi dirêjahiya nêzîkî 2,600 km) paytexta kevnar a Çînê Xi'an li ser çiyayên Pamirî ye. Di sedsala 20an de, çiya ji bo Şerê Navxweyî yê Tacîkistanê, nakokiyên sînorî di navbera Çîn û Sovyetê de, avakirina baregehên leşkerî yên Amerîkî, Rûsî, Hindî. Jiber vê yekê eleqeya ji bo geşepêdana bazirganî û lêgerîna jêderên nû zêde bû. Çîn ji wê demê ve piraniya wan nakokiyan bi welatên Asyaya Navîn re çareser kiriye. == Galerî == <gallery mode="packed"> Usoi Sarez.png Fly over Pamir Mountains and Karakoram Highway.jpg Lenin peak from Sary-mogol.jpg Kongur south.jpg Peak Korzhenevskoi Pamir from Borodkina ridge at sunset.jpg Muztagh Ata Xinjiang China.jpg Вершина Уртабуз. Вдали - Пик Ленина. Внизу - озеро Каракуль.JPG Gutman Karakul lake.jpg Lac Karakul (754379539).jpg Himalaya vulture (bya rgod ) (2926948182).jpg Pamir Mountains, Lake Yashikul viewed from the south (August 2017).jpg Пик Эйлера.jpg Jan Kwiatowski & Iwona Jasser - Wyprawa po sine runo - 03.jpg Jan Kwiatowski & Iwona Jasser - Wyprawa po sine runo - 07.jpg 1982 expedition to Tartu Ülikool 350 (44).jpg Pik Engels.jpg Panorama from Chimtarga.jpg Pamir Mountains, Tajikistan, 06-04-2008.jpg </gallery> == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Kontrola otorîteyê}} [[Kategorî:Çiyayên Pamîrê| ]] [[Kategorî:Parêzgehên fizîyografîk]] [[Kategorî:Rêzeçiya]] [[Kategorî:Şiklên erdê yên Asyaya Navendî]] dcljmokvlbfdkz07xtqa6r64897g2zm 2 138502 1878563 1169979 2024-12-04T15:46:37Z EmausBot 7548 Beralîkirina ducarî li ser [[Bikarhêner:Nivîser]] hat sererastkirin 1878563 wikitext text/x-wiki #BERALÎKIRIN [[Bikarhêner:Nivîser]] mgx0sjxonh4vt1mttfeczj4tslra1o6 3 138503 1878564 1169980 2024-12-04T15:46:48Z EmausBot 7548 Beralîkirina ducarî li ser [[Gotûbêja bikarhêner:Nivîser]] hat sererastkirin 1878564 wikitext text/x-wiki #BERALÎKIRIN [[Gotûbêja bikarhêner:Nivîser]] kkwtdapiu1x2jtolq4ldjiaxi2slodb 2 156563 1878658 1878478 2024-12-05T08:20:50Z Balyozbot 42414 Bota sererastkirina beralîkirinên kategoriyan 1878658 wikitext text/x-wiki == 2024-12-05T08:20:49Z == * Beralîkirinên nû ji rapora dawî ve: == 2024-12-04T08:20:34Z == * Beralîkirinên nû ji rapora dawî ve: *# [[:Kategorî:Zanîngehên Almanyayê]] → [[:Kategorî:Zanîngehên li Almanyayê]] *# [[:Kategorî:Zanîngehên Awistiryayê]] → [[:Kategorî:Zanîngehên li Awistiryayê]] == 2024-12-03T08:20:46Z == * Beralîkirinên nû ji rapora dawî ve: == 2024-12-02T08:20:30Z == * Beralîkirinên nû ji rapora dawî ve: == 2024-12-01T08:20:48Z == * Beralîkirinên nû ji rapora dawî ve: == 2024-11-30T08:20:48Z == * Beralîkirinên nû ji rapora dawî ve: == 2024-11-29T08:20:29Z == * Beralîkirinên nû ji rapora dawî ve: *# [[:Kategorî:Gundên noqavkirî bi sedema Projeya Başûrê Rojhilata Anatoliyayê (GAP)]] → [[:Kategorî:Cihên noqavkirî bi sedema Projeya Başûrê Rojhilata Anatoliyayê (GAP)]] '''[//ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Bikarh%C3%AAner%3ABalyozbot%2Fkontrol%2Fberal%C3%AEkirin%C3%AAn_kategoriyan&oldid=1877568 Qeydên kevn]''' fh12w5i4dwh3wy4e1yxyrcfai9swqu0 828 181400 1878664 1877593 2024-12-05T09:03:27Z Balyozbot 42414 rojanekirin 1878664 Scribunto text/plain return { ["MONTHNAME"] = 2400, ["MONTHNUMBER"] = 2500, ["Main_other"] = 158000, ["Max"] = 143000, ["Max/2"] = 43000, ["Mbox"] = 2900, ["Mehsal"] = 7200, ["Mehsal-1"] = 5400, ["Monthyear"] = 7200, ["Monthyear-1"] = 5400, ["Modul:Mapframe"] = 50000, ["Modul:Matematîk"] = 45000, ["Modul:Math"] = 154000, ["Modul:Message_box"] = 106000, ["Modul:Message_box/ambox.css"] = 18000, ["Modul:Message_box/cmbox.css"] = 5500, ["Modul:Message_box/configuration"] = 25000, ["Modul:Message_box/tmbox.css"] = 85000, } os3ifiz64w5niu2uxqirtqi6qz3t0zr 828 181408 1878665 1876001 2024-12-05T09:03:35Z Balyozbot 42414 rojanekirin 1878665 Scribunto text/plain return { ["Talk_header/styles.css"] = 85000, ["Tamî"] = 45000, ["Template_other"] = 25000, ["Title_decade"] = 2400, ["Title_year"] = 7700, ["Tooltip"] = 9800, ["Trim"] = 2800, ["Trim0"] = 2400, ["Modul:TableTools"] = 51000, ["Modul:Template_parameter_value"] = 81000, } qp3yum82lfdzdz8s77ef5zhcls6hrxq 2 211750 1878586 1878432 2024-12-04T19:56:27Z Balyozbot 42414 Problemek hat qeydkirin 1878586 wikitext text/x-wiki * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Civak û zanistên civakî]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Pirzimanî]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Multilingualism]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Biyolojî û zanistên sihetê]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Civak û zanistên civakî]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Pirzimanî]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Multilingualism]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Biyolojî û zanistên sihetê]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Civak û zanistên civakî]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Pirzimanî]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Multilingualism]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Biyolojî û zanistên sihetê]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Civak û zanistên civakî]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Pirzimanî]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Multilingualism]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Biyolojî û zanistên sihetê]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Civak û zanistên civakî]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Pirzimanî]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Multilingualism]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Biyolojî û zanistên sihetê]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Biyolojî û zanistên sihetê]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Biyolojî û zanistên sihetê]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Gotûbêj:Wêjeya spanî]] tine ye * [[Gotûbêj:Ewlekariya neteweyî]] tine ye * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Biyolojî û zanistên sihetê]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. bwzh8ipswwsr2mt9snh01op6wp7i8dd 1878587 1878586 2024-12-04T20:02:21Z Balyozbot 42414 Problemek hat qeydkirin 1878587 wikitext text/x-wiki * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Biyolojî û zanistên sihetê]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Civak û zanistên civakî]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Pirzimanî]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Multilingualism]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Biyolojî û zanistên sihetê]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Civak û zanistên civakî]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Pirzimanî]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Multilingualism]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Biyolojî û zanistên sihetê]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Civak û zanistên civakî]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Pirzimanî]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Multilingualism]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Biyolojî û zanistên sihetê]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Civak û zanistên civakî]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Pirzimanî]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Multilingualism]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Biyolojî û zanistên sihetê]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Civak û zanistên civakî]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Pirzimanî]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Multilingualism]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Biyolojî û zanistên sihetê]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Biyolojî û zanistên sihetê]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Biyolojî û zanistên sihetê]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Gotûbêj:Wêjeya spanî]] tine ye * [[Gotûbêj:Ewlekariya neteweyî]] tine ye * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Biyolojî û zanistên sihetê]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. 6ffsdzovb6hqpndli4b4alp1lzrxnbw 1878588 1878587 2024-12-04T20:04:55Z Balyozbot 42414 Problemek hat qeydkirin 1878588 wikitext text/x-wiki * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Civak û zanistên civakî]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Pirzimanî]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Multilingualism]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Biyolojî û zanistên sihetê]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Civak û zanistên civakî]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Pirzimanî]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Multilingualism]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Biyolojî û zanistên sihetê]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Civak û zanistên civakî]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Pirzimanî]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Multilingualism]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Biyolojî û zanistên sihetê]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Civak û zanistên civakî]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Pirzimanî]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Multilingualism]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Biyolojî û zanistên sihetê]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Civak û zanistên civakî]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Pirzimanî]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Multilingualism]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Biyolojî û zanistên sihetê]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Civak û zanistên civakî]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Pirzimanî]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Multilingualism]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Biyolojî û zanistên sihetê]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Biyolojî û zanistên sihetê]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Biyolojî û zanistên sihetê]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Gotûbêj:Wêjeya spanî]] tine ye * [[Gotûbêj:Ewlekariya neteweyî]] tine ye * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn/Level/4/Biyolojî û zanistên sihetê]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. * [[Wîkîpediya:Gotarên bingehîn]]: Li gorî wîkîdaneyê rûpela [[Mîkrop]] heye lê belê param {{param|en}} ya şablona {{ş|lgb}} şûnda vî navî [[Archaea]] bi kar tîne. jwtlsnblbhnogzcnxq9xrcymvcy7z9m 4 214165 1878661 1878483 2024-12-05T08:39:09Z Balyozbot 42414 [[User:Balyozxane/skrîpt/py/listeyabikarhêneran.py|Bot]]: Lîsteya guhartinên botan hat rojanekirin 1878661 wikitext text/x-wiki {{/ser}} <center> {|class="wikitable sortable" ! # ! Bikarhêner ! Hejmara guhartinan |- | 1 | {{b|Balyozbot}} | 752812 |- | 2 | {{b|WîkîBot}} | 37319 |- | 3 | {{b|SieBot}} | 26410 |- | 4 | {{b|TXiKiBoT}} | 19321 |- | 5 | {{b|Luckas-bot}} | 17287 |- | 6 | {{b|VolkovBot}} | 13954 |- | 7 | {{b|InternetArchiveBot}} | 12721 |- | 8 | {{b|Escarbot}} | 10256 |- | 9 | {{b|Thijs!bot}} | 9729 |- | 10 | {{b|JAnDbot}} | 9153 |- | 11 | {{b|WikitanvirBot}} | 8977 |- | 12 | {{b|AramBot}} | 7122 |- | 13 | {{b|MelancholieBot}} | 6834 |- | 14 | {{b|AlleborgoBot}} | 5091 |- | 15 | {{b|Alexbot}} | 4188 |- | 16 | {{b|GanimalBot}} | 4109 |- | 17 | {{b|FoxBot}} | 3926 |- | 18 | {{b|Loveless}} | 3922 |- | 19 | {{b|TobeBot}} | 3779 |- | 20 | {{b|SakuraBot}} | 3603 |- | 21 | {{b|Idioma-bot}} | 2800 |- | 22 | {{b|PipepBot}} | 2080 |- | 23 | {{b|JhsBot}} | 1904 |- | 24 | {{b|Synthebot}} | 1842 |- | 25 | {{b|BotMultichill}} | 1825 |- | 26 | {{b|Ripchip Bot}} | 1823 |- | 27 | {{b|CalakBot}} | 1795 |- | 28 | {{b|タチコマ robot}} | 1648 |- | 29 | {{b|Mjbmrbot}} | 1587 |- | 30 | {{b|AvocatoBot}} | 1501 |- | 31 | {{b|MediaWiki message delivery}} | 1441 |- | 32 | {{b|Purbo T}} | 1435 |- | 33 | {{b|YurikBot}} | 1349 |- | 34 | {{b|Robbot}} | 1233 |- | 35 | {{b|AvicBot}} | 1122 |- | 36 | {{b|RobotJcb}} | 1088 |- | 37 | {{b|BodhisattvaBot}} | 1027 |- | 38 | {{b|Vagobot}} | 1002 |} jaspug8upwvo46ncigv4qfd6ntkx4sr 0 277377 1878640 1853467 2024-12-05T05:52:22Z Balyozbot 42414 [[User:Balyozxane/skrîpt/py/removexebat.py|Bot]]: Şablona {{[[Şablon:Xebat|xebat]]}} hat rakirin; paqijiyên kozmetîk (Destpêkê standard kir.) 1878640 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mirov/wîkîdane2}} '''Krystyna Pyszková''' (bi polonî: ''Krystyna Pyszko''; jdb.19ê kanûna paşîn a 1999an li Třinec, Çekya) modeleke çekyayî ye û xwediyê sernavê pêşbirkiya bedewiyê ye ku taca Miss World 2023 wergirt .Ew jixwe taca [[Miss Czech Republic 2022]]wergirtibû û duyem jina çekyayî e ku Miss World qezenc kir. == Jiyana berî û perwerde == Pyszková di 19ê kanûna paşîn a 1999an de li Třinecê ji dayik bû, ku li wir beşdarî Lîseya Třinecê bû. Ew li gundê nêzîk Návsí wekî endama Goralên silezî, kemnetweyeke polon li [[Zaolzie]] mezin bû. Pyszková paşê çû Pragê da ku xwendina xwe bidomîne. Berî ku wek Miss Czech Republic 2022 hat hilbijartin, Pyszková li Zanîngeha Pragê dad û rêveberî li Navenda Rêveberiya MCI Innsbruck li Innsbruckê xwend. == Çavkanî == {{çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Kategoriya Commonsê|audio=0|video=0}} * {{Kontrola otorîteyê}} [[Kategorî:Jidayikbûn 1999]] [[Kategorî:Jinên çekyayî]] [[Kategorî:Mirovên zindî]] [[Kategorî:Modelên çekyayî]] etzuvm3p8r96lcruazxxjbzumk61j7w 0 277421 1878639 1853501 2024-12-05T05:52:18Z Balyozbot 42414 [[User:Balyozxane/skrîpt/py/removexebat.py|Bot]]: Şablona {{[[Şablon:Xebat|xebat]]}} hat rakirin; paqijiyên kozmetîk (Destpêkê standard kir.) 1878639 wikitext text/x-wiki {{Sêwî|tarîx=çiriya pêşîn 2024}} {{Agahîdank mirov/wîkîdane2}} '''Jackie Guerrido''' (jdb. 24ê îlona1970an li San Juan,Porto Rîko) [[Pêşkeşvanê rewşa hewayê|pêşkeşvana rewşa hewayê]] û [[rojnamevan]]eke televîzyonê ya portorîkoyî ye ji bo ''Primer Impacto'' li ser Univision. Ew di heman demê de ji bo ''Despierta America en Domingo'' pêşkêşvana televîzyonê ye. == Jiyana berî == Guerrido li San Juan, Puerto Rico ji dayik bû û mezin bû, li wir xwendina xwe ya seretayî û navîn wergirt. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * {{IMDb name|1505408}} {{Kontrola otorîteyê}} [[Kategorî:Jidayikbûn 1972]] [[Kategorî:Jinên portorîkoyî]] [[Kategorî:Mirovên zindî]] [[Kategorî:Rojnamevanên portorîkoyî]] tf7qg83f0mcr9ye0rfltgqcw1m6ekme 0 277470 1878638 1853786 2024-12-05T05:52:15Z Balyozbot 42414 [[User:Balyozxane/skrîpt/py/removexebat.py|Bot]]: Şablona {{[[Şablon:Xebat|xebat]]}} hat rakirin; paqijiyên kozmetîk (Destpêkê standard kir.) 1878638 wikitext text/x-wiki {{Sêwî|tarîx=çiriya pêşîn 2024}} {{Agahîdank mirov/wîkîdane2 | wêne = Hayvi Bouzo.jpg | esil = [[Kurd]] | malper = {{URL|hayvibouzo.com}} }} '''Hayvi Bouzo''' (bi [[Zimanê erebî|erebî]] هيفي بوظو ) rojnamevan û qunciknivîsa amerîkî ye ku bi eslê xwe kurda sûriyê ye. Ew bi Len Khodorkovsky re, xebatkarê siyasî yê rêveberiya Trump, hevdamezrînera Yalla Productions e. Bouzo pêşkeşvana pêşandana "Yalla" ye. Nivîsîn û şîroveyên wê di rojname û dezgehên di nav de The Jerusalem Post û Khaleej Times de hatine weşandin. == Kariyera wê == {{Kontrola otorîteyê}} [[Kategorî:Jinên kurd]] [[Kategorî:Kurdên Rojavaya Kurdistanê]] [[Kategorî:Mirovên zindî]] [[Kategorî:Rojnamevanên kurd]] 8rbv8255346yw6amts7mgzmuixpigz3 0 277710 1878641 1855043 2024-12-05T05:52:25Z Balyozbot 42414 [[User:Balyozxane/skrîpt/py/removexebat.py|Bot]]: Şablona {{[[Şablon:Xebat|xebat]]}} hat rakirin; paqijiyên kozmetîk (Destpêkê standard kir.) 1878641 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mirov/wîkîdane2}} '''Seren Serengil''' (jdb. 6ê nîsana 1971an li Stembol, Tirkiye) pêşkêşvan, stranbêj û lîstikvana tirk e. Ew keça lîstikvan Öztürk Serengil e. == Jiyan û kariyera wê == Serengil di 6ê nîsana 1971an de li Nexweşxaneya Amerîkî ya Stembolê ji dayik bû.Seren Serengil cara yekem di sala 1977an de ligel bavê xwe Özturk Serengil di fîlma "Sarhoş" de wek lîstikvana zarok cih girt. == Dîskografî == ;Albûm * ''Ayrıldık'' (1991) * ''Alıştım Sana Birtanem'' (1994) * ''Bana Yasak'' (1996) * ''Bu Gecenin Hatırına'' (1998) * ''Dost Bile Kalamadık'' (2006) * ''Ben Adamı Ayrılırken Tanırım'' (2011) ;Single * "Beni Benimle Bırak" (Yaşar İpek ile düet) (2018) * "Çok Geç" (2019) * "Kim O Sakallı Adam?" (Yasin Aydın ile düet) (2019) * "Valla" (2022) == Fîlmnîgarî == ;Fîlm û rêzefîlm * ''Sarhoş'' (1977) * ''Alev Gibi Bir Kız'' (1990) * ''[[Başka Olur Ağaların Düğünü]]'' (1990) * ''Yasak Sokaklar'' (1993) * ''Belalım Benim'' (1999) * ''Şükran Büfe'' (2000) * ''Şaşkın Assolist'' (2005) ;Bernameyên televîzyonê * ''Seren Serengil Show'' (TGRT) * ''Bu Gecenin Hatrına Show'' (TGRT) * ''Yeniden Başlayalım (Barışalım)'' (StarMax) * ''[[Ünlüler Çiftliği]]'' (2004) (atv) * ''Uçankuş 4x4'' (Show TV) * ''Seren Serengil ile Evlenir Misin ?'' (2011) (Show TV) * ''Yalnızlar Kulübü'' (2011) (Beyaz TV) * ''Kim Ne Derse Desin'' (2014) (Cine5) * ''Duymayan Kalmasın'' (2016-2018) (Star TV) * ''Duymadık Demeyin'' (2019) (TV100) * ''Söylemezsem Olmaz'' (2020-2023) (Beyaz TV) == Çavkanî == {{çavkanî}} {{Kontrola otorîteyê}} [[Kategorî:Jidayikbûn 1971]] [[Kategorî:Mirovên zindî]] 8p0695axdfc12ty5742zvumbczh3bg3 0 285664 1878628 1878449 2024-12-05T00:55:01Z Xqbot 3029 Beralîkirina ducarî li ser [[Kurdish Kurmanji: English-Kurmanji-English Dictionary & Phrasebook (pirtûk)]] hat sererastkirin 1878628 wikitext text/x-wiki #BERALÎKIRIN [[Kurdish Kurmanji: English-Kurmanji-English Dictionary & Phrasebook (pirtûk)]] k2e1p502x641el84qxf11h6yocyts1v 0 285665 1878541 1878529 2024-12-04T12:44:56Z MikaelF 935 /* Hin berhemên wî */ 1878541 wikitext text/x-wiki {{Xebat}} {{Agahîdanka giştî }} '''Nicholas Awde''', yan jî '''Nick Awde Hill''', nivîskar, hunermend û [[ferhengdaner]]ekî brîtanî ye ku di 29ê kanûna pêşîn a 1961ê de li [[London]]ê hatiye dinyayê. Ew li [[Afrîka]]yê mezin bûye.<ref>https://saqibooks.com/author/awde-nicholas/</ref> Awde xwedî gelek ferhengên zimanên Afrîka û Asyayê ye, di nav wana de, rehberên duzimanî û ferhengokên soranî û kurmancî ne. == Hin berhemên wî == * [[Women in Islam: An Anthology from the Qu'ran and Hadith]] * [[Alfabeya erebî]], 1986 * [[Hausa: Hausa-English/English-Hausa Practical Dictionary]], 1996 * [[Serbo-Croatian: Serbo-Croatian English / English Serbo-Croatian Practical Dictionary]], 1996 * [[Armenian Perspectives]], 1997 * [[Azerbaijani: Azerbaijani Dictionary and Phrasebook]], 1999 * [[Igbo: Igbo-English/English-Igbo Dictionary & Phrasebook]], 1999 * [[Somali: Somali-English/English-Somali Dictionary & Phrasebook]], 1999 * [[Swahili: Practical Dictionary Swahili-English/English-Swahili]], 2000 * [[Swahili: Swahili-English/English-Swahili Dictionary & Phrasebook]], 2002 * [[Uzbek: Uzbek-English/English-Uzbek Dictionary and Phrasebook]], 2002 * [[Dari: Dari-English/English-Dari Dictionary & Phrasebook]], 2003 * [[Pashto-English/English-Pashto Dictionary & Phrasebook]], 2003 * [[Urdu: Urdu-English/English-Urdu Dictionary & Phrasebook]], 2003 * [[Turkmen: Turkmen-English/English-Turkmen Dictionary and Phrasebook]], 2005 * [[Farsi: Farsi-English/English-Farsi (Persian) Dictionary & Phrasebook]], 2006 * [[Western Armenian-English/ English-Western Armenian Dictionary & Phrasebook]], 2006 * [[Aramaic: Modern Aramaic-English/English-Modern Aramaic Dictionary & Phrasebook: Assyrian/Syriac]], 2007 * [[Georgian: Georgian-English/English-Georgian Dictionary & Phrasebook]], 2009 * [[Kurdish Sorani: Dictionary & Phrasebook]], 2009 * [[Georgian: Georgian-English/English-Georgian Dictionary & Phrasebook]], 2010 * [[Chechen: Chechen-English English-Chechen Dictionary and Phrasebook]], 2017 * [[Arabic: Arabic-English/ English-Arabic Practical Dictionary]], 2022 * [[Kurdish Kurmanji: English-Kurmanji-English Dictionary & Phrasebook]], 2024 == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Kontrola otorîteyê}} {{şitil}} [[Kategorî:Ferhengdanerên brîtanî]] [[Kategorî:Jidayikbûn 1961]] [[Kategorî:Mirovên zindî]] 0zzpqgrzaxgnvqbkrnuhf8fczeu8o3a 1878542 1878541 2024-12-04T12:56:11Z MikaelF 935 /* Hin berhemên wî */ 1878542 wikitext text/x-wiki {{Xebat}} {{Agahîdanka giştî }} '''Nicholas Awde''', yan jî '''Nick Awde Hill''', nivîskar, hunermend û [[ferhengdaner]]ekî brîtanî ye ku di 29ê kanûna pêşîn a 1961ê de li [[London]]ê hatiye dinyayê. Ew li [[Afrîka]]yê mezin bûye.<ref>https://saqibooks.com/author/awde-nicholas/</ref> Awde xwedî gelek ferhengên zimanên Afrîka û Asyayê ye, di nav wana de, rehberên duzimanî û ferhengokên soranî û kurmancî ne. == Hin berhemên wî == * [[Women in Islam: An Anthology from the Qu'ran and Hadith]] * [[Alfabeya erebî]], 1986 * [[Hausa: Hausa-English/English-Hausa Practical Dictionary]], 1996 ([[hausayî]]-inglîzî-hausayî) * [[Serbo-Croatian: Serbo-Croatian English / English Serbo-Croatian Practical Dictionary]], 1996 ([[serbî û xirwatî]]-inglîzî-serbî û xirwatî) * [[Armenian Perspectives]], 1997 * [[Azerbaijani: Azerbaijani Dictionary and Phrasebook]], 1999 ([[azerî]]-inglîzî-azerî) * [[Igbo: Igbo-English/English-Igbo Dictionary & Phrasebook]], 1999 ([[]]îgboyî-inglîzî-îgboyî) * [[Somali: Somali-English/English-Somali Dictionary & Phrasebook]], 1999 ([[somalî]]-inglîzî-somalî) * [[Swahili: Practical Dictionary Swahili-English/English-Swahili]], 2000 ([[swahîlî]]-inglîzî-swahîlî) * [[Swahili: Swahili-English/English-Swahili Dictionary & Phrasebook]], 2002 ([[swahîlî]]-inglîzî-swahîlî) * [[Uzbek: Uzbek-English/English-Uzbek Dictionary and Phrasebook]], 2002 ([[ûzbêkî]]-inglîzî-ûzbêkî) * [[Dari: Dari-English/English-Dari Dictionary & Phrasebook]], 2003 ([[darî]]-inglîzî-darî) * [[Pashto-English/English-Pashto Dictionary & Phrasebook]], 2003 ([[peştoyî]]-inglîzî-peştoyî) * [[Urdu: Urdu-English/English-Urdu Dictionary & Phrasebook]], 2003 ([[ûrduyî]]-inglîzî-ûrduyî) * [[Turkmen: Turkmen-English/English-Turkmen Dictionary and Phrasebook]], 2005 ([[tirkmenî]]-inglîzî-tirkmenî * [[Farsi: Farsi-English/English-Farsi (Persian) Dictionary & Phrasebook]], 2006 ([[farisî]]-inglîzî-farisî) * [[Western Armenian-English/ English-Western Armenian Dictionary & Phrasebook]], 2006 ([[ermeniya rojava]]-inglîzî-ermeniya rojava) * [[Aramaic: Modern Aramaic-English/English-Modern Aramaic Dictionary & Phrasebook: Assyrian/Syriac]], 2007 ([[siryanî]]-inglîzî-siryanî) * [[Georgian: Georgian-English/English-Georgian Dictionary & Phrasebook]], 2009 ([[gurcî]]-inglîzî-gurcî) * [[Kurdish Sorani: Dictionary & Phrasebook]], 2009 (kurdiya [[soranî]]-inglîzî-kurdiya soranî) * [[Georgian: Georgian-English/English-Georgian Dictionary & Phrasebook]], 2010 ([[gurcî]]-inglîzî-gurcî) * [[Chechen: Chechen-English English-Chechen Dictionary and Phrasebook]], 2017 ([[çeçenî]]-inglîzî-çeçenî) * [[Arabic: Arabic-English/ English-Arabic Practical Dictionary]], 2022 ([[erebî]]-inglîzî-erebî) * [[Kurdish Kurmanji: English-Kurmanji-English Dictionary & Phrasebook]], 2024 (kurdiya [[kurmancî]]-inglîzî-kurdiya kurmancî) == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Kontrola otorîteyê}} {{şitil}} [[Kategorî:Ferhengdanerên brîtanî]] [[Kategorî:Jidayikbûn 1961]] [[Kategorî:Mirovên zindî]] 3w9vt6vaqodmxw2c5xu1nhfa8x03cr2 1878543 1878542 2024-12-04T12:57:01Z MikaelF 935 /* Hin berhemên wî */ 1878543 wikitext text/x-wiki {{Xebat}} {{Agahîdanka giştî }} '''Nicholas Awde''', yan jî '''Nick Awde Hill''', nivîskar, hunermend û [[ferhengdaner]]ekî brîtanî ye ku di 29ê kanûna pêşîn a 1961ê de li [[London]]ê hatiye dinyayê. Ew li [[Afrîka]]yê mezin bûye.<ref>https://saqibooks.com/author/awde-nicholas/</ref> Awde xwedî gelek ferhengên zimanên Afrîka û Asyayê ye, di nav wana de, rehberên duzimanî û ferhengokên soranî û kurmancî ne. == Hin berhemên wî == * [[Women in Islam: An Anthology from the Qu'ran and Hadith]] * [[Alfabeya erebî]], 1986 * [[Hausa: Hausa-English/English-Hausa Practical Dictionary]], 1996 ([[hausayî]]-inglîzî-hausayî) * [[Serbo-Croatian: Serbo-Croatian English / English Serbo-Croatian Practical Dictionary]], 1996 ([[serbî û xirwatî]]-inglîzî-serbî û xirwatî) * [[Armenian Perspectives]], 1997 * [[Azerbaijani: Azerbaijani Dictionary and Phrasebook]], 1999 ([[azerî]]-inglîzî-azerî) * [[Igbo: Igbo-English/English-Igbo Dictionary & Phrasebook]], 1999 ([[îgboyî]]-inglîzî-îgboyî) * [[Somali: Somali-English/English-Somali Dictionary & Phrasebook]], 1999 ([[somalî]]-inglîzî-somalî) * [[Swahili: Practical Dictionary Swahili-English/English-Swahili]], 2000 ([[swahîlî]]-inglîzî-swahîlî) * [[Swahili: Swahili-English/English-Swahili Dictionary & Phrasebook]], 2002 ([[swahîlî]]-inglîzî-swahîlî) * [[Uzbek: Uzbek-English/English-Uzbek Dictionary and Phrasebook]], 2002 ([[ûzbêkî]]-inglîzî-ûzbêkî) * [[Dari: Dari-English/English-Dari Dictionary & Phrasebook]], 2003 ([[darî]]-inglîzî-darî) * [[Pashto-English/English-Pashto Dictionary & Phrasebook]], 2003 ([[peştoyî]]-inglîzî-peştoyî) * [[Urdu: Urdu-English/English-Urdu Dictionary & Phrasebook]], 2003 ([[ûrduyî]]-inglîzî-ûrduyî) * [[Turkmen: Turkmen-English/English-Turkmen Dictionary and Phrasebook]], 2005 ([[tirkmenî]]-inglîzî-tirkmenî * [[Farsi: Farsi-English/English-Farsi (Persian) Dictionary & Phrasebook]], 2006 ([[farisî]]-inglîzî-farisî) * [[Western Armenian-English/ English-Western Armenian Dictionary & Phrasebook]], 2006 ([[ermeniya rojava]]-inglîzî-ermeniya rojava) * [[Aramaic: Modern Aramaic-English/English-Modern Aramaic Dictionary & Phrasebook: Assyrian/Syriac]], 2007 ([[siryanî]]-inglîzî-siryanî) * [[Georgian: Georgian-English/English-Georgian Dictionary & Phrasebook]], 2009 ([[gurcî]]-inglîzî-gurcî) * [[Kurdish Sorani: Dictionary & Phrasebook]], 2009 (kurdiya [[soranî]]-inglîzî-kurdiya soranî) * [[Georgian: Georgian-English/English-Georgian Dictionary & Phrasebook]], 2010 ([[gurcî]]-inglîzî-gurcî) * [[Chechen: Chechen-English English-Chechen Dictionary and Phrasebook]], 2017 ([[çeçenî]]-inglîzî-çeçenî) * [[Arabic: Arabic-English/ English-Arabic Practical Dictionary]], 2022 ([[erebî]]-inglîzî-erebî) * [[Kurdish Kurmanji: English-Kurmanji-English Dictionary & Phrasebook]], 2024 (kurdiya [[kurmancî]]-inglîzî-kurdiya kurmancî) == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Kontrola otorîteyê}} {{şitil}} [[Kategorî:Ferhengdanerên brîtanî]] [[Kategorî:Jidayikbûn 1961]] [[Kategorî:Mirovên zindî]] 76c10068t2rn5wvxnw14qdsa1sss6o1 1878558 1878543 2024-12-04T14:31:00Z MikaelF 935 /* Hin berhemên wî */ 1878558 wikitext text/x-wiki {{Xebat}} {{Agahîdanka giştî }} '''Nicholas Awde''', yan jî '''Nick Awde Hill''', nivîskar, hunermend û [[ferhengdaner]]ekî brîtanî ye ku di 29ê kanûna pêşîn a 1961ê de li [[London]]ê hatiye dinyayê. Ew li [[Afrîka]]yê mezin bûye.<ref>https://saqibooks.com/author/awde-nicholas/</ref> Awde xwedî gelek ferhengên zimanên Afrîka û Asyayê ye, di nav wana de, rehberên duzimanî û ferhengokên soranî û kurmancî ne. == Hin berhemên wî == * [[Women in Islam: An Anthology from the Qu'ran and Hadith]], 1985/2005 * [[Alfabeya erebî]], 1986 * [[Hausa: Hausa-English/English-Hausa Practical Dictionary]], 1996 ([[hausayî]]) * [[Serbo-Croatian: Serbo-Croatian English / English Serbo-Croatian Practical Dictionary]], 1996 ([[serbî û xirwatî]]) * [[Armenian Perspectives]], 1997 * [[Azerbaijani: Azerbaijani Dictionary and Phrasebook]], 1999 ([[azerî]]) * [[Igbo: Igbo-English/English-Igbo Dictionary & Phrasebook]], 1999 ([[îgboyî]]) * [[Somali: Somali-English/English-Somali Dictionary & Phrasebook]], 1999 ([[somalî]]) * [[Swahili: Practical Dictionary Swahili-English/English-Swahili]], 2000 ([[swahîlî]]) * [[Swahili: Swahili-English/English-Swahili Dictionary & Phrasebook]], 2002 ([[swahîlî]]) * [[Uzbek: Uzbek-English/English-Uzbek Dictionary and Phrasebook]], 2002 ([[ûzbêkî]]) * [[Dari: Dari-English/English-Dari Dictionary & Phrasebook]], 2003 ([[darî]]) * [[Pashto-English/English-Pashto Dictionary & Phrasebook]], 2003 ([[peştoyî]]) * [[Urdu: Urdu-English/English-Urdu Dictionary & Phrasebook]], 2003 ([[ûrduyî]]) * [[Turkmen: Turkmen-English/English-Turkmen Dictionary and Phrasebook]], 2005 ([[tirkmenî]]) * [[Farsi: Farsi-English/English-Farsi (Persian) Dictionary & Phrasebook]], 2006 ([[farisî]]) * [[Western Armenian-English/ English-Western Armenian Dictionary & Phrasebook]], 2006 ([[ermeniya rojava]]) * [[Aramaic: Modern Aramaic-English/English-Modern Aramaic Dictionary & Phrasebook: Assyrian/Syriac]], 2007 ([[siryanî]]) * [[Georgian: Georgian-English/English-Georgian Dictionary & Phrasebook]], 2009 ([[gurcî]]) * [[Kurdish Sorani: Dictionary & Phrasebook]], 2009 (kurdiya [[soranî]]) * [[Georgian: Georgian-English/English-Georgian Dictionary & Phrasebook]], 2010 ([[gurcî]]) * [[Chechen: Chechen-English English-Chechen Dictionary and Phrasebook]], 2017 ([[çeçenî]]) * [[Arabic: Arabic-English/ English-Arabic Practical Dictionary]], 2022 ([[erebî]]) * [[Kurdish Kurmanji: English-Kurmanji-English Dictionary & Phrasebook]], 2024 (kurdiya [[kurmancî]]) == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Kontrola otorîteyê}} {{şitil}} [[Kategorî:Ferhengdanerên brîtanî]] [[Kategorî:Jidayikbûn 1961]] [[Kategorî:Mirovên zindî]] staepgxluacqntces84bforjehlztw1 1878560 1878558 2024-12-04T14:35:35Z MikaelF 935 /* Hin berhemên wî */ 1878560 wikitext text/x-wiki {{Xebat}} {{Agahîdanka giştî }} '''Nicholas Awde''', yan jî '''Nick Awde Hill''', nivîskar, hunermend û [[ferhengdaner]]ekî brîtanî ye ku di 29ê kanûna pêşîn a 1961ê de li [[London]]ê hatiye dinyayê. Ew li [[Afrîka]]yê mezin bûye.<ref>https://saqibooks.com/author/awde-nicholas/</ref> Awde xwedî gelek ferhengên zimanên Afrîka û Asyayê ye, di nav wana de, rehberên duzimanî û ferhengokên soranî û kurmancî ne. == Hin berhemên wî == * [[Women in Islam: An Anthology from the Qu'ran and Hadith]], 1985/2005 * [[The Arabic Alphabet. How to Read & Write It]], li gel [[Putros Samano]], 1987 ([[alfabeya erebî]]) * [[Hausa: Hausa-English/English-Hausa Practical Dictionary]], 1996 ([[hausayî]]) * [[Serbo-Croatian: Serbo-Croatian English / English Serbo-Croatian Practical Dictionary]], 1996 ([[serbî û xirwatî]]) * [[Armenian Perspectives]], 1997 * [[Azerbaijani: Azerbaijani Dictionary and Phrasebook]], 1999 ([[azerî]]) * [[Igbo: Igbo-English/English-Igbo Dictionary & Phrasebook]], 1999 ([[îgboyî]]) * [[Somali: Somali-English/English-Somali Dictionary & Phrasebook]], 1999 ([[somalî]]) * [[Swahili: Practical Dictionary Swahili-English/English-Swahili]], 2000 ([[swahîlî]]) * [[Swahili: Swahili-English/English-Swahili Dictionary & Phrasebook]], 2002 ([[swahîlî]]) * [[Uzbek: Uzbek-English/English-Uzbek Dictionary and Phrasebook]], 2002 ([[ûzbêkî]]) * [[Dari: Dari-English/English-Dari Dictionary & Phrasebook]], 2003 ([[darî]]) * [[Pashto-English/English-Pashto Dictionary & Phrasebook]], 2003 ([[peştoyî]]) * [[Urdu: Urdu-English/English-Urdu Dictionary & Phrasebook]], 2003 ([[ûrduyî]]) * [[Turkmen: Turkmen-English/English-Turkmen Dictionary and Phrasebook]], 2005 ([[tirkmenî]]) * [[Farsi: Farsi-English/English-Farsi (Persian) Dictionary & Phrasebook]], 2006 ([[farisî]]) * [[Western Armenian-English/ English-Western Armenian Dictionary & Phrasebook]], 2006 ([[ermeniya rojava]]) * [[Aramaic: Modern Aramaic-English/English-Modern Aramaic Dictionary & Phrasebook: Assyrian/Syriac]], 2007 ([[siryanî]]) * [[Georgian: Georgian-English/English-Georgian Dictionary & Phrasebook]], 2009 ([[gurcî]]) * [[Kurdish Sorani: Dictionary & Phrasebook]], 2009 (kurdiya [[soranî]]) * [[Georgian: Georgian-English/English-Georgian Dictionary & Phrasebook]], 2010 ([[gurcî]]) * [[Chechen: Chechen-English English-Chechen Dictionary and Phrasebook]], 2017 ([[çeçenî]]) * [[Arabic: Arabic-English/ English-Arabic Practical Dictionary]], 2022 ([[erebî]]) * [[Kurdish Kurmanji: English-Kurmanji-English Dictionary & Phrasebook]], 2024 (kurdiya [[kurmancî]]) == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Kontrola otorîteyê}} {{şitil}} [[Kategorî:Ferhengdanerên brîtanî]] [[Kategorî:Jidayikbûn 1961]] [[Kategorî:Mirovên zindî]] 5u8ot4eqpzcgxf3r67ewqtjo4ujf0zm 0 285672 1878538 1878535 2024-12-04T12:12:15Z Balyozbot 42414 [[Bikarhêner:Balyozxane/skrîpt/py/citeKurdifier.py|Bot]]: Kurdîkirina çavkaniyan 1878538 wikitext text/x-wiki {{Sêwî|tarîx=kanûna pêşîn 2024}} {{Agahîdanka giştî}} '''Baghdad in My Shadow''' [[Fîlma drama|fîlmek drama]] ya [[Keyaniya Yekbûyî|brîtanî]]-[[Swîsre|swîsrî]] ya sala [[2019]]ê ye ku ji hêla derhêner [[Samir (derhêner)|Samir]] ve hatiye çêkirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.swissfilms.ch/en/movie/baghdad-in-my-shadow/34914C89ACEB44F3A6F750B7C0F82274 |sernav=Baghdad in my Shadow |malper=swissfilms |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en }}</ref><ref>{{Jêder |paşnav=Samir |sernav=Baghdad in My Shadow |tarîx=2021-09-30 |cure=Drama, Thriller |url=https://www.imdb.com/title/tt6864088/ |roja-gihiştinê=2024-12-04 |kesên-din=Haitham Abdel-Razzaq, Zahraa Ghandour, Waseem Abbas |weşanger=Dschoint Ventschr Filmproduktion AG, Coin Film, Ipso Facto Productions }}</ref> Di vê fîlmê de Samîr ku [[senaryo]]ya wê jî nivîsiye, balê dikişîne ser serpêhatiyên [[Koçberî|koçberên]] [[Iraq]]ê, ku li [[London]]ê bi kêşeyên koçberiyê, [[nasname]]ya xwe ya [[çand]]î û nakokiyên [[Siyaset|siyasî]] yên [[welat]]ê xwe re rû bi rû ne. Fîlm ji aliyê Samir, [[Shaun D. O'Riordan]] û [[Parisa Taghizadeh]] ve, [[kamera]] ji aliyê [[Christian Grosse]] û [[Muzîk|mûzîk]] jî ji aliyê [[Max Richter]] ve hatiye çêkirin. Fîlma ku bi [[Zimanê inglîzî|îngilîzî]] û [[Zimanê erebî|erebî]] hatiye kişandin, 100 xulek e û promiyera xwe ya cîhanî di [[Festîvala Fîlman a Londonê]] ya sala 2019ê de kir. Fîlm ji ber lêkolîna wê ya kûr a mijarên koçberiyê, nasname û berpirsiyariya siyasî li qada [[navneteweyî]] hatiye pesindan.<ref>{{Jêder-nûçe |paşnav=Egger |pêşnav=Christoph |tarîx=2019-11-27 |sernav=«Baghdad in My Shadow» ist Samirs schönste Liebeserklärung |url=https://www.nzz.ch/feuilleton/baghdad-in-my-shadow-ist-samirs-schoenste-liebeserklaerung-an-seine-alte-heimat-ld.1524287 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |xebat=Neue Zürcher Zeitung |ziman=de-CH |issn=0376-6829 }}</ref> == Naveroka fîlmê == Fîlm li Londonê derbas dibe û çîroka çar koçberên îraqî dişopîne. Karaktera sereke Reşa ​​ye, jineke ciwan û biaqil e ku ji Iraqê reviyaye. Ew bi mamê xwe re dijî û hewl dide ku li Londonê ji xwe re jiyanek nû ava bike. Têkiliya wê bi mamê xwe re, zilamek muhafezekar, teng dibe ji ber ku ew nirxên [[Ewropaya Rojava|rojavayî]] û [[serxwebûn]]a wê napejirîne. Rojekê Reşa rastî​​hevalê xwe yê kevn yê iraqî Samî tê. Samî xortekî çalak ê [[Siyaset|siyasî]] ye, ku li dijî [[Dîktatorî|dîktatoriya]] [[Sedam Huseyn]] di qada [[berxwedan]]a Iraqê de cih digire. Her du evîndarên kevn têkiliya ji nû ve nêzikî hev dibin, lê baweriya wan a siyasî dibe sedema aloziyê. Di vê navberê de, Emcedê iraqî jî derdikeve holê, ku wek penaber li Londonê dijî û bi [[trawma]]yên [[paşeroj]]a xwe re rû bi rû dimîne. Ew bi tevahî çand û normên [[civak]]î yên brîtanî nizane û bi dijwariya entegrasyonê re têdikoşe. Çîrok li hemberî aloziyên siyasî yên li Iraqê û bandorên berdewam ên şer derdikeve pêş. Fîlm nîşan dide, ku Iraq û dîroka wê çawa jiyana karakterên sirgunkirî bi bandor dike. Fîlm behsa pîvana siyasî ya serpêhatiya sirgûnê dike û bandora şer û dîktatoriyê li ser jiyana mirovan nîşan dide. Her ku fîlm pêşve diçe, diyar dibe ku karakterên cihêreng çawa bi nakokiyên xwe yên kesane re mijûl dibin, û çawa hevsengiyê di navbera parastina rehên xwe yên çandî û daxwaza [[Azadî (felsefe)|azadiya]] rojavayî de pêk tînin. Raşa her ku diçe bi vê pirsê re rûbirû dimîne ku çiqasî ji nasnameya xwe ya Iraqî dikare xwe feda bike bêyî ku xwe winda bike. Samî bi berpirsiyariya xwe ya siyasî têdikoşe, dema ku Amced hewl dide ku xwe ji paşerojê rizgar bike. Dawiya fîlm, pêvajoya dijwar a entegrasyonê û peydakirina nasnameyê nîşan dide. == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Kontrola otorîteyê}} 0v9mkw4n7cu2k5q3f84a3q7ut39u2jt 0 285673 1878565 2024-12-04T17:38:05Z Alpine liver 75389 Rûpel bi "{{Xebat}}" hat çêkirin 1878565 wikitext text/x-wiki {{Xebat}} 5pyls4libz67dy65ymzxmp1kqy6xerf 1878570 1878565 2024-12-04T17:55:27Z Alpine liver 75389 1878570 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mirov | çînaser = hunermend }} '''Engin Ayhan''' ku wekî '''Engin Nurşani''' tê nasîn ([[Zimanê kurdî|kurdî]]: ''Engîn Nûrşanî''; jdb. 9ê çileya 1984an, [[Krefeld]], [[Almanya]] - m. 25ê çileya pêşîn 2020an, [[Stembol]], [[Tirkiye]]) stranbejêkî [[kurd]] di nav salên 2003 û 2020an bû ku bi [[Zimanê tirkî|tirkî]] û kurdî strana lîst. Ew kariyera xwe bi derxistina albûma ''Adına Bir Çizik Çektim'' (Min li ser navê te xêzek çêkir) di sala 2003an destpêkir. Pêştir heya 2019an, Ayhan heşt albûmên din derxist heya sala 2019an ku nexweşiya xwe pençeşêra qirikê hat diyagnoskirin. == Jiyana destpêkê == Ayhan di 9ê çileya 1984an li Krefeldê, Almanya, hatiye dinê. Ew yek ji du zarokên Ali Ayhan, stranbej û dengbêjekî kurd<ref>{{Cite web |url=https://www.youtube.com/watch?v=5kZjkJLM-F4 |title=Ali Nursani Yil 1990 (Kürtce) |website=YouTube |access-date=2022-03-15}}</ref> a navdar ji [[Dîlok|Dîlokê]] û dayikeke alman.<ref name="hur">{{cite news |date=22 August 2020 |title=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |trans-title=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |access-date=20 October 2019 |work=[[Hürriyet]] |language=tr}}</ref> Di zarokatiya xwe de ji aliyê bavê xwe ve perwerdeya muzîkê dîtiye û beşdarî konseran bûye.<ref name="hur2">{{cite news |date=22 August 2020 |title=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |trans-title=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |access-date=20 October 2019 |work=[[Hürriyet]] |language=tr}}</ref> == Mirin == Ayhan di 25ê çileya pêşîn a 2020an ji dest nexweşiya xwe pençeşêra qirikê jiyana xwe ji dest da.<ref>{{cite news |date=25 December 2020 |title=Engin Nurşani hayatını kaybetti |trans-title=Last minute ... Engin Nurşani lost his life |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-41698190 |accessdate=25 December 2020 |work=[[Hürriyet]] |language=tr}} - {{cite news |date=25 December 2020 |title=Türk Halk Müziği sanatçısı Engin Nurşani hayatını kaybetti! Engin Nurşani kimdir ve neden vefat etti? |trans-title=Turkish Folk Music artist Engin Nurşani passed away! Who is Engin Nurşani and why did he die? |url=https://www.sabah.com.tr/yasam/2020/12/25/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-turk-halk-muzigi-sanatcisi-engin-nursaninin-hayati |accessdate=25 December 2020 |work=[[Sabah (newspaper)|Sabah]] |language=tr}} - {{cite news |date=25 December 2020 |title=Engin Nurşani hayatını kaybetti |trans-title=Engin Nurşani lost his life |url=https://www.sozcu.com.tr/hayatim/magazin-haberleri/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti/ |accessdate=25 December 2020 |work=[[Sözcü]] |language=tr}}</ref> == Dîskografî == *''Adına Bir Çizik Çektim'' (2003) *''Mutlu musun?'' (2004) *''Sen Nefsine Köle Oldun'' (2006) *''Üç Ozan Üç Oğul'' (2008) *''Üç Ozan Üç Oğul 2'' (2011) *''Gözün Aydın'' (2012) *''Kolay mı Sandın?'' (2017) *''Bu Dünyada Yalnız Kaldım'' (2021) == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Giredanên derve == *[http://www.songtextemania.com/engin_nursani_songtexte.html Sitranekî Engîn Nurşaniyê] [[Kategorî:Jidayikbûn 1984]] [[Kategorî:Mirin 2020]] [[Kategorî:Stranbejên kurd]] [[Kategorî:Kurdên Almanyayê]] [[Kategorî:Hunermendên kurd]] rvya19vm0rzjyj3vaqdk7s46ngkeyyl 1878571 1878570 2024-12-04T17:59:24Z Alpine liver 75389 1878571 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mirov | çînaser = hunermend | roja_jidayikbûnê = {{Jidayikbûn|9|1|1984}} | cihê_jidayikbûnê = [[Krefeld]], Almanya | roja_mirinê = {{Mirin|25|12|2020}} | cihê_mirinê = [[Stembol]], Tirkiye | esil = [[Kurd]] û [[Alman]] | hevwelatî = [[Almanya]] | pîşe = Stranbej | salên_çalak = 2003-2020 | hevjîn = Dilek Nurşani | zarok = 1 | dê = Angelika Ayhan | bav = Ali Ayhan }} '''Engin Ayhan''' ku wekî '''Engin Nurşani''' tê nasîn ([[Zimanê kurdî|kurdî]]: ''Engîn Nûrşanî''; jdb. 9ê çileya 1984an, [[Krefeld]], [[Almanya]] - m. 25ê çileya pêşîn 2020an, [[Stembol]], [[Tirkiye]]) stranbejêkî [[kurd]] di nav salên 2003 û 2020an bû ku bi [[Zimanê tirkî|tirkî]] û kurdî strana lîst. Ew kariyera xwe bi derxistina albûma ''Adına Bir Çizik Çektim'' (Min li ser navê te xêzek çêkir) di sala 2003an destpêkir. Pêştir heya 2019an, Ayhan heşt albûmên din derxist heya sala 2019an ku nexweşiya xwe pençeşêra qirikê hat diyagnoskirin. == Jiyana destpêkê == Ayhan di 9ê çileya 1984an li Krefeldê, Almanya, hatiye dinê. Ew yek ji du zarokên Ali Ayhan, stranbej û dengbêjekî kurd<ref>{{Cite web |url=https://www.youtube.com/watch?v=5kZjkJLM-F4 |title=Ali Nursani Yil 1990 (Kürtce) |website=YouTube |access-date=2022-03-15}}</ref> a navdar ji [[Dîlok|Dîlokê]] û dayikeke alman.<ref name="hur">{{cite news |date=22 August 2020 |title=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |trans-title=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |access-date=20 October 2019 |work=[[Hürriyet]] |language=tr}}</ref> Di zarokatiya xwe de ji aliyê bavê xwe ve perwerdeya muzîkê dîtiye û beşdarî konseran bûye.<ref name="hur2">{{cite news |date=22 August 2020 |title=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |trans-title=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |access-date=20 October 2019 |work=[[Hürriyet]] |language=tr}}</ref> == Mirin == Ayhan di 25ê çileya pêşîn a 2020an ji dest nexweşiya xwe pençeşêra qirikê jiyana xwe ji dest da.<ref>{{cite news |date=25 December 2020 |title=Engin Nurşani hayatını kaybetti |trans-title=Last minute ... Engin Nurşani lost his life |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-41698190 |accessdate=25 December 2020 |work=[[Hürriyet]] |language=tr}} - {{cite news |date=25 December 2020 |title=Türk Halk Müziği sanatçısı Engin Nurşani hayatını kaybetti! Engin Nurşani kimdir ve neden vefat etti? |trans-title=Turkish Folk Music artist Engin Nurşani passed away! Who is Engin Nurşani and why did he die? |url=https://www.sabah.com.tr/yasam/2020/12/25/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-turk-halk-muzigi-sanatcisi-engin-nursaninin-hayati |accessdate=25 December 2020 |work=[[Sabah (newspaper)|Sabah]] |language=tr}} - {{cite news |date=25 December 2020 |title=Engin Nurşani hayatını kaybetti |trans-title=Engin Nurşani lost his life |url=https://www.sozcu.com.tr/hayatim/magazin-haberleri/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti/ |accessdate=25 December 2020 |work=[[Sözcü]] |language=tr}}</ref> == Dîskografî == *''Adına Bir Çizik Çektim'' (2003) *''Mutlu musun?'' (2004) *''Sen Nefsine Köle Oldun'' (2006) *''Üç Ozan Üç Oğul'' (2008) *''Üç Ozan Üç Oğul 2'' (2011) *''Gözün Aydın'' (2012) *''Kolay mı Sandın?'' (2017) *''Bu Dünyada Yalnız Kaldım'' (2021) == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Giredanên derve == *[http://www.songtextemania.com/engin_nursani_songtexte.html Sitranekî Engîn Nurşaniyê] [[Kategorî:Jidayikbûn 1984]] [[Kategorî:Mirin 2020]] [[Kategorî:Stranbejên kurd]] [[Kategorî:Kurdên Almanyayê]] [[Kategorî:Hunermendên kurd]] s418gcxlu899f4dhaq18jepwufyo293 1878572 1878571 2024-12-04T18:02:11Z Alpine liver 75389 1878572 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mirov | çînaser = hunermend | roja_jidayikbûnê = {{Jidayikbûn|9|1|1984}} | cihê_jidayikbûnê = [[Krefeld]], Almanya | roja_mirinê = {{Mirin|25|12|2020}} | cihê_mirinê = [[Stembol]], Tirkiye | esil = [[Kurd]] û [[Alman]] | hevwelatî = [[Almanya]] | pîşe = Stranbêj | salên_çalak = 2003-2020 | hevjîn = Dilek Nurşani | zarok = 1 | dê = Angelika Ayhan | bav = Ali Ayhan }} '''Engin Ayhan''' ku wekî '''Engin Nurşani''' tê nasîn ([[Zimanê kurdî|kurdî]]: ''Engîn Nûrşanî''; jdb. 9ê çileya 1984an, [[Krefeld]], [[Almanya]] - m. 25ê çileya pêşîn 2020an, [[Stembol]], [[Tirkiye]]) stranbêjekî [[kurd]] di nav salên 2003 û 2020an bû ku bi [[Zimanê tirkî|tirkî]] û kurdî strana lîst. Ew kariyera xwe bi derxistina albûma ''Adına Bir Çizik Çektim'' (Min li ser navê te xêzek çêkir) di sala 2003an destpêkir. Pêştir heya 2019an, Ayhan heşt albûmên din derxist heya sala 2019an ku nexweşiya xwe pençeşêra qirikê hat diyagnoskirin. == Jiyana destpêkê == Ayhan di 9ê çileya 1984an li Krefeldê, Almanya, hatiye dinê. Ew yek ji du zarokên Ali Ayhan, stranbêj û dengbêjekî kurd<ref>{{Cite web |url=https://www.youtube.com/watch?v=5kZjkJLM-F4 |title=Ali Nursani Yil 1990 (Kürtce) |website=YouTube |access-date=2022-03-15}}</ref> a navdar ji [[Dîlok|Dîlokê]] û dayikeke alman.<ref name="hur">{{cite news |date=22 August 2020 |title=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |trans-title=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |access-date=20 October 2019 |work=[[Hürriyet]] |language=tr}}</ref> Di zarokatiya xwe de ji aliyê bavê xwe ve perwerdeya muzîkê dîtiye û beşdarî konseran bûye.<ref name="hur2">{{cite news |date=22 August 2020 |title=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |trans-title=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |access-date=20 October 2019 |work=[[Hürriyet]] |language=tr}}</ref> == Mirin == Ayhan di 25ê çileya pêşîn a 2020an ji dest nexweşiya xwe pençeşêra qirikê jiyana xwe ji dest da.<ref>{{cite news |date=25 December 2020 |title=Engin Nurşani hayatını kaybetti |trans-title=Last minute ... Engin Nurşani lost his life |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-41698190 |accessdate=25 December 2020 |work=[[Hürriyet]] |language=tr}} - {{cite news |date=25 December 2020 |title=Türk Halk Müziği sanatçısı Engin Nurşani hayatını kaybetti! Engin Nurşani kimdir ve neden vefat etti? |trans-title=Turkish Folk Music artist Engin Nurşani passed away! Who is Engin Nurşani and why did he die? |url=https://www.sabah.com.tr/yasam/2020/12/25/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-turk-halk-muzigi-sanatcisi-engin-nursaninin-hayati |accessdate=25 December 2020 |work=[[Sabah (newspaper)|Sabah]] |language=tr}} - {{cite news |date=25 December 2020 |title=Engin Nurşani hayatını kaybetti |trans-title=Engin Nurşani lost his life |url=https://www.sozcu.com.tr/hayatim/magazin-haberleri/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti/ |accessdate=25 December 2020 |work=[[Sözcü]] |language=tr}}</ref> == Dîskografî == *''Adına Bir Çizik Çektim'' (2003) *''Mutlu musun?'' (2004) *''Sen Nefsine Köle Oldun'' (2006) *''Üç Ozan Üç Oğul'' (2008) *''Üç Ozan Üç Oğul 2'' (2011) *''Gözün Aydın'' (2012) *''Kolay mı Sandın?'' (2017) *''Bu Dünyada Yalnız Kaldım'' (2021) == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Giredanên derve == *[http://www.songtextemania.com/engin_nursani_songtexte.html Sitranekî Engîn Nurşaniyê] [[Kategorî:Jidayikbûn 1984]] [[Kategorî:Mirin 2020]] [[Kategorî:Stranbejên kurd]] [[Kategorî:Kurdên Almanyayê]] [[Kategorî:Hunermendên kurd]] jl7eo408129jmz6etv40jyrq2p2410q 1878574 1878572 2024-12-04T18:12:16Z Balyozbot 42414 [[Bikarhêner:Balyozxane/skrîpt/py/citeKurdifier.py|Bot]]: Kurdîkirina çavkaniyan; paqijiyên kozmetîk (Binê standard kir, Lînk paqij kir, +Valahiya lîsteyan, Sernavên beşan rast kir.) 1878574 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mirov | çînaser = hunermend | roja_jidayikbûnê = {{Jidayikbûn|9|1|1984}} | cihê_jidayikbûnê = [[Krefeld]], Almanya | roja_mirinê = {{Mirin|25|12|2020}} | cihê_mirinê = [[Stembol]], Tirkiye | esil = [[Kurd]] û [[Alman]] | hevwelatî = [[Almanya]] | pîşe = Stranbêj | salên_çalak = 2003-2020 | hevjîn = Dilek Nurşani | zarok = 1 | dê = Angelika Ayhan | bav = Ali Ayhan }} '''Engin Ayhan''' ku wekî '''Engin Nurşani''' tê nasîn ([[Zimanê kurdî|kurdî]]: ''Engîn Nûrşanî''; jdb. 9ê çileya 1984an, [[Krefeld]], [[Almanya]] - m. 25ê çileya pêşîn 2020an, [[Stembol]], [[Tirkiye]]) stranbêjekî [[kurd]] di nav salên 2003 û 2020an bû ku bi [[Zimanê tirkî|tirkî]] û kurdî strana lîst. Ew kariyera xwe bi derxistina albûma ''Adına Bir Çizik Çektim'' (Min li ser navê te xêzek çêkir) di sala 2003an destpêkir. Pêştir heya 2019an, Ayhan heşt albûmên din derxist heya sala 2019an ku nexweşiya xwe pençeşêra qirikê hat diyagnoskirin. == Jiyana destpêkê == Ayhan di 9ê çileya 1984an li Krefeldê, Almanya, hatiye dinê. Ew yek ji du zarokên Ali Ayhan, stranbêj û dengbêjekî kurd<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.youtube.com/watch?v=5kZjkJLM-F4 |sernav=Ali Nursani Yil 1990 (Kürtce) |malper=YouTube |roja-gihiştinê=2022-03-15 }}</ref> a navdar ji [[Dîlok]]ê û dayikeke alman.<ref name="hur">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> Di zarokatiya xwe de ji aliyê bavê xwe ve perwerdeya muzîkê dîtiye û beşdarî konseran bûye.<ref name="hur2">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> == Mirin == Ayhan di 25ê çileya pêşîn a 2020an ji dest nexweşiya xwe pençeşêra qirikê jiyana xwe ji dest da.<ref>{{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Last minute ... Engin Nurşani lost his life |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-41698190 |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }} - {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Türk Halk Müziği sanatçısı Engin Nurşani hayatını kaybetti! Engin Nurşani kimdir ve neden vefat etti? |tercimeya-sernav=Turkish Folk Music artist Engin Nurşani passed away! Who is Engin Nurşani and why did he die? |url=https://www.sabah.com.tr/yasam/2020/12/25/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-turk-halk-muzigi-sanatcisi-engin-nursaninin-hayati |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sabah (newspaper)|Sabah]] |ziman=tr }} - {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Engin Nurşani lost his life |url=https://www.sozcu.com.tr/hayatim/magazin-haberleri/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti/ |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sözcü]] |ziman=tr }}</ref> == Dîskografî == * ''Adına Bir Çizik Çektim'' (2003) * ''Mutlu musun?'' (2004) * ''Sen Nefsine Köle Oldun'' (2006) * ''Üç Ozan Üç Oğul'' (2008) * ''Üç Ozan Üç Oğul 2'' (2011) * ''Gözün Aydın'' (2012) * ''Kolay mı Sandın?'' (2017) * ''Bu Dünyada Yalnız Kaldım'' (2021) == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * [http://www.songtextemania.com/engin_nursani_songtexte.html Sitranekî Engîn Nurşaniyê] [[Kategorî:Hunermendên kurd]] [[Kategorî:Jidayikbûn 1984]] [[Kategorî:Kurdên Almanyayê]] [[Kategorî:Mirin 2020]] [[Kategorî:Stranbejên kurd]] n5gezipjgu6g00blbfg5bsc1h51hbo6 1878576 1878574 2024-12-04T18:52:36Z Balyozbot 42414 [[Bikarhêner:Balyozxane/skrîpt/py/categorizeWithCreator.py|Bot]]: Kategoriyên kêm ji en.wîkiyê lê hatin zêdekirin; paqijiyên kozmetîk (Binê standard kir.) 1878576 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mirov | çînaser = hunermend | roja_jidayikbûnê = {{Jidayikbûn|9|1|1984}} | cihê_jidayikbûnê = [[Krefeld]], Almanya | roja_mirinê = {{Mirin|25|12|2020}} | cihê_mirinê = [[Stembol]], Tirkiye | esil = [[Kurd]] û [[Alman]] | hevwelatî = [[Almanya]] | pîşe = Stranbêj | salên_çalak = 2003-2020 | hevjîn = Dilek Nurşani | zarok = 1 | dê = Angelika Ayhan | bav = Ali Ayhan }} '''Engin Ayhan''' ku wekî '''Engin Nurşani''' tê nasîn ([[Zimanê kurdî|kurdî]]: ''Engîn Nûrşanî''; jdb. 9ê çileya 1984an, [[Krefeld]], [[Almanya]] - m. 25ê çileya pêşîn 2020an, [[Stembol]], [[Tirkiye]]) stranbêjekî [[kurd]] di nav salên 2003 û 2020an bû ku bi [[Zimanê tirkî|tirkî]] û kurdî strana lîst. Ew kariyera xwe bi derxistina albûma ''Adına Bir Çizik Çektim'' (Min li ser navê te xêzek çêkir) di sala 2003an destpêkir. Pêştir heya 2019an, Ayhan heşt albûmên din derxist heya sala 2019an ku nexweşiya xwe pençeşêra qirikê hat diyagnoskirin. == Jiyana destpêkê == Ayhan di 9ê çileya 1984an li Krefeldê, Almanya, hatiye dinê. Ew yek ji du zarokên Ali Ayhan, stranbêj û dengbêjekî kurd<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.youtube.com/watch?v=5kZjkJLM-F4 |sernav=Ali Nursani Yil 1990 (Kürtce) |malper=YouTube |roja-gihiştinê=2022-03-15 }}</ref> a navdar ji [[Dîlok]]ê û dayikeke alman.<ref name="hur">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> Di zarokatiya xwe de ji aliyê bavê xwe ve perwerdeya muzîkê dîtiye û beşdarî konseran bûye.<ref name="hur2">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> == Mirin == Ayhan di 25ê çileya pêşîn a 2020an ji dest nexweşiya xwe pençeşêra qirikê jiyana xwe ji dest da.<ref>{{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Last minute ... Engin Nurşani lost his life |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-41698190 |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }} - {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Türk Halk Müziği sanatçısı Engin Nurşani hayatını kaybetti! Engin Nurşani kimdir ve neden vefat etti? |tercimeya-sernav=Turkish Folk Music artist Engin Nurşani passed away! Who is Engin Nurşani and why did he die? |url=https://www.sabah.com.tr/yasam/2020/12/25/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-turk-halk-muzigi-sanatcisi-engin-nursaninin-hayati |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sabah (newspaper)|Sabah]] |ziman=tr }} - {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Engin Nurşani lost his life |url=https://www.sozcu.com.tr/hayatim/magazin-haberleri/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti/ |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sözcü]] |ziman=tr }}</ref> == Dîskografî == * ''Adına Bir Çizik Çektim'' (2003) * ''Mutlu musun?'' (2004) * ''Sen Nefsine Köle Oldun'' (2006) * ''Üç Ozan Üç Oğul'' (2008) * ''Üç Ozan Üç Oğul 2'' (2011) * ''Gözün Aydın'' (2012) * ''Kolay mı Sandın?'' (2017) * ''Bu Dünyada Yalnız Kaldım'' (2021) == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * [http://www.songtextemania.com/engin_nursani_songtexte.html Sitranekî Engîn Nurşaniyê] [[Kategorî:Hunermendên alman]] [[Kategorî:Hunermendên kurd]] [[Kategorî:Jidayikbûn 1984]] [[Kategorî:Kurdên Almanyayê]] [[Kategorî:Mirin 2020]] [[Kategorî:Stranbejên kurd]] 44ybqu7t1lnimu23xw0o95ubi0it1oh 1878578 1878576 2024-12-04T19:23:09Z Penaber49 39672 1878578 wikitext text/x-wiki {{Çav lê gerandin}} {{Agahîdank mirov | çînaser = hunermend | roja_jidayikbûnê = {{Jidayikbûn|9|1|1984}} | cihê_jidayikbûnê = [[Krefeld]], Almanya | roja_mirinê = {{Mirin|25|12|2020}} | cihê_mirinê = [[Stembol]], Tirkiye | esil = [[Kurd]] û [[Alman]] | hevwelatî = [[Almanya]] | pîşe = Stranbêj | salên_çalak = 2003-2020 | hevjîn = Dilek Nurşani | zarok = 1 | dê = Angelika Ayhan | bav = Ali Ayhan }} '''Engin Ayhan''' ku wekî '''Engin Nurşani''' tê nasîn ([[Zimanê kurdî|kurdî]]: ''Engîn Nûrşanî''; jdb. 9ê çileya 1984an, [[Krefeld]], [[Almanya]] - m. 25ê çileya pêşîn 2020an, [[Stembol]], [[Tirkiye]]) stranbêjekî [[kurd]] di nav salên 2003 û 2020an bû ku bi [[Zimanê tirkî|tirkî]] û kurdî strana lîst. Ew kariyera xwe bi derxistina albûma ''Adına Bir Çizik Çektim'' (Min li ser navê te xêzek çêkir) di sala 2003an destpêkir. Pêştir heya 2019an, Ayhan heşt albûmên din derxist heya sala 2019an ku nexweşiya xwe pençeşêra qirikê hat diyagnoskirin. == Jiyana destpêkê == Ayhan di 9ê çileya 1984an li Krefeldê, Almanya, hatiye dinê. Ew yek ji du zarokên Ali Ayhan, stranbêj û dengbêjekî kurd<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.youtube.com/watch?v=5kZjkJLM-F4 |sernav=Ali Nursani Yil 1990 (Kürtce) |malper=YouTube |roja-gihiştinê=2022-03-15 }}</ref> a navdar ji [[Dîlok]]ê û dayikeke alman.<ref name="hur">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> Di zarokatiya xwe de ji aliyê bavê xwe ve perwerdeya muzîkê dîtiye û beşdarî konseran bûye.<ref name="hur2">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> == Mirin == Ayhan di 25ê çileya pêşîn a 2020an ji dest nexweşiya xwe pençeşêra qirikê jiyana xwe ji dest da.<ref>{{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Last minute ... Engin Nurşani lost his life |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-41698190 |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }} - {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Türk Halk Müziği sanatçısı Engin Nurşani hayatını kaybetti! Engin Nurşani kimdir ve neden vefat etti? |tercimeya-sernav=Turkish Folk Music artist Engin Nurşani passed away! Who is Engin Nurşani and why did he die? |url=https://www.sabah.com.tr/yasam/2020/12/25/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-turk-halk-muzigi-sanatcisi-engin-nursaninin-hayati |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sabah (newspaper)|Sabah]] |ziman=tr }} - {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Engin Nurşani lost his life |url=https://www.sozcu.com.tr/hayatim/magazin-haberleri/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti/ |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sözcü]] |ziman=tr }}</ref> == Dîskografî == * ''Adına Bir Çizik Çektim'' (2003) * ''Mutlu musun?'' (2004) * ''Sen Nefsine Köle Oldun'' (2006) * ''Üç Ozan Üç Oğul'' (2008) * ''Üç Ozan Üç Oğul 2'' (2011) * ''Gözün Aydın'' (2012) * ''Kolay mı Sandın?'' (2017) * ''Bu Dünyada Yalnız Kaldım'' (2021) == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * [http://www.songtextemania.com/engin_nursani_songtexte.html Sitranekî Engîn Nurşaniyê] [[Kategorî:Hunermendên alman]] [[Kategorî:Hunermendên kurd]] [[Kategorî:Jidayikbûn 1984]] [[Kategorî:Kurdên Almanyayê]] [[Kategorî:Mirin 2020]] [[Kategorî:Stranbejên kurd]] jat3s2v2o8q5mqa4a7wj1m5vabpof0m 1878579 1878578 2024-12-04T19:25:28Z Penaber49 39672 1878579 wikitext text/x-wiki {{Çav lê gerandin}} {{Ne rind kurdî}} {{Agahîdank mirov | çînaser = hunermend | roja_jidayikbûnê = {{Jidayikbûn|9|1|1984}} | cihê_jidayikbûnê = [[Krefeld]], Almanya | roja_mirinê = {{Mirin|25|12|2020}} | cihê_mirinê = [[Stembol]], Tirkiye | esil = [[Kurd]] û [[Alman]] | hevwelatî = [[Almanya]] | pîşe = Stranbêj | salên_çalak = 2003-2020 | hevjîn = Dilek Nurşani | zarok = 1 | dê = Angelika Ayhan | bav = Ali Ayhan }} '''Engin Ayhan''' ku wekî '''Engin Nurşani''' tê nasîn ([[Zimanê kurdî|kurdî]]: ''Engîn Nûrşanî''; jdb. 9ê çileya 1984an, [[Krefeld]], [[Almanya]] - m. 25ê çileya pêşîn 2020an, [[Stembol]], [[Tirkiye]]) stranbêjekî [[kurd]] di nav salên 2003 û 2020an bû ku bi [[Zimanê tirkî|tirkî]] û kurdî strana lîst. Ew kariyera xwe bi derxistina albûma ''Adına Bir Çizik Çektim'' (Min li ser navê te xêzek çêkir) di sala 2003an destpêkir. Pêştir heya 2019an, Ayhan heşt albûmên din derxist heya sala 2019an ku nexweşiya xwe pençeşêra qirikê hat diyagnoskirin. == Jiyana destpêkê == Ayhan di 9ê çileya 1984an li Krefeldê, Almanya, hatiye dinê. Ew yek ji du zarokên Ali Ayhan, stranbêj û dengbêjekî kurd<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.youtube.com/watch?v=5kZjkJLM-F4 |sernav=Ali Nursani Yil 1990 (Kürtce) |malper=YouTube |roja-gihiştinê=2022-03-15 }}</ref> a navdar ji [[Dîlok]]ê û dayikeke alman.<ref name="hur">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> Di zarokatiya xwe de ji aliyê bavê xwe ve perwerdeya muzîkê dîtiye û beşdarî konseran bûye.<ref name="hur2">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> == Mirin == Ayhan di 25ê çileya pêşîn a 2020an ji dest nexweşiya xwe pençeşêra qirikê jiyana xwe ji dest da.<ref>{{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Last minute ... Engin Nurşani lost his life |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-41698190 |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }} - {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Türk Halk Müziği sanatçısı Engin Nurşani hayatını kaybetti! Engin Nurşani kimdir ve neden vefat etti? |tercimeya-sernav=Turkish Folk Music artist Engin Nurşani passed away! Who is Engin Nurşani and why did he die? |url=https://www.sabah.com.tr/yasam/2020/12/25/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-turk-halk-muzigi-sanatcisi-engin-nursaninin-hayati |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sabah (newspaper)|Sabah]] |ziman=tr }} - {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Engin Nurşani lost his life |url=https://www.sozcu.com.tr/hayatim/magazin-haberleri/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti/ |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sözcü]] |ziman=tr }}</ref> == Dîskografî == * ''Adına Bir Çizik Çektim'' (2003) * ''Mutlu musun?'' (2004) * ''Sen Nefsine Köle Oldun'' (2006) * ''Üç Ozan Üç Oğul'' (2008) * ''Üç Ozan Üç Oğul 2'' (2011) * ''Gözün Aydın'' (2012) * ''Kolay mı Sandın?'' (2017) * ''Bu Dünyada Yalnız Kaldım'' (2021) == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * [http://www.songtextemania.com/engin_nursani_songtexte.html Sitranekî Engîn Nurşaniyê] [[Kategorî:Hunermendên alman]] [[Kategorî:Hunermendên kurd]] [[Kategorî:Jidayikbûn 1984]] [[Kategorî:Kurdên Almanyayê]] [[Kategorî:Mirin 2020]] [[Kategorî:Stranbejên kurd]] dk5ritesoti9sywc5548yib2rkftlog 1878581 1878579 2024-12-04T19:32:12Z Balyozbot 42414 [[User:Balyozxane/skrîpt/py/kuCosmeticsCore.py|Bot]]: Paqijiyên kozmetîk (Şablonên beralîkirî guhart.) 1878581 wikitext text/x-wiki {{Paqij bike}} {{Rêzimana xelet}} {{Agahîdank mirov | çînaser = hunermend | roja_jidayikbûnê = {{Jidayikbûn|9|1|1984}} | cihê_jidayikbûnê = [[Krefeld]], Almanya | roja_mirinê = {{Mirin|25|12|2020}} | cihê_mirinê = [[Stembol]], Tirkiye | esil = [[Kurd]] û [[Alman]] | hevwelatî = [[Almanya]] | pîşe = Stranbêj | salên_çalak = 2003-2020 | hevjîn = Dilek Nurşani | zarok = 1 | dê = Angelika Ayhan | bav = Ali Ayhan }} '''Engin Ayhan''' ku wekî '''Engin Nurşani''' tê nasîn ([[Zimanê kurdî|kurdî]]: ''Engîn Nûrşanî''; jdb. 9ê çileya 1984an, [[Krefeld]], [[Almanya]] - m. 25ê çileya pêşîn 2020an, [[Stembol]], [[Tirkiye]]) stranbêjekî [[kurd]] di nav salên 2003 û 2020an bû ku bi [[Zimanê tirkî|tirkî]] û kurdî strana lîst. Ew kariyera xwe bi derxistina albûma ''Adına Bir Çizik Çektim'' (Min li ser navê te xêzek çêkir) di sala 2003an destpêkir. Pêştir heya 2019an, Ayhan heşt albûmên din derxist heya sala 2019an ku nexweşiya xwe pençeşêra qirikê hat diyagnoskirin. == Jiyana destpêkê == Ayhan di 9ê çileya 1984an li Krefeldê, Almanya, hatiye dinê. Ew yek ji du zarokên Ali Ayhan, stranbêj û dengbêjekî kurd<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.youtube.com/watch?v=5kZjkJLM-F4 |sernav=Ali Nursani Yil 1990 (Kürtce) |malper=YouTube |roja-gihiştinê=2022-03-15 }}</ref> a navdar ji [[Dîlok]]ê û dayikeke alman.<ref name="hur">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> Di zarokatiya xwe de ji aliyê bavê xwe ve perwerdeya muzîkê dîtiye û beşdarî konseran bûye.<ref name="hur2">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> == Mirin == Ayhan di 25ê çileya pêşîn a 2020an ji dest nexweşiya xwe pençeşêra qirikê jiyana xwe ji dest da.<ref>{{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Last minute ... Engin Nurşani lost his life |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-41698190 |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }} - {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Türk Halk Müziği sanatçısı Engin Nurşani hayatını kaybetti! Engin Nurşani kimdir ve neden vefat etti? |tercimeya-sernav=Turkish Folk Music artist Engin Nurşani passed away! Who is Engin Nurşani and why did he die? |url=https://www.sabah.com.tr/yasam/2020/12/25/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-turk-halk-muzigi-sanatcisi-engin-nursaninin-hayati |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sabah (newspaper)|Sabah]] |ziman=tr }} - {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Engin Nurşani lost his life |url=https://www.sozcu.com.tr/hayatim/magazin-haberleri/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti/ |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sözcü]] |ziman=tr }}</ref> == Dîskografî == * ''Adına Bir Çizik Çektim'' (2003) * ''Mutlu musun?'' (2004) * ''Sen Nefsine Köle Oldun'' (2006) * ''Üç Ozan Üç Oğul'' (2008) * ''Üç Ozan Üç Oğul 2'' (2011) * ''Gözün Aydın'' (2012) * ''Kolay mı Sandın?'' (2017) * ''Bu Dünyada Yalnız Kaldım'' (2021) == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * [http://www.songtextemania.com/engin_nursani_songtexte.html Sitranekî Engîn Nurşaniyê] [[Kategorî:Hunermendên alman]] [[Kategorî:Hunermendên kurd]] [[Kategorî:Jidayikbûn 1984]] [[Kategorî:Kurdên Almanyayê]] [[Kategorî:Mirin 2020]] [[Kategorî:Stranbejên kurd]] jvg8u18o1guzaq932yvtulbp1s8u5cq 1878589 1878581 2024-12-04T20:22:53Z Balyozbot 42414 [[Bikarhêner:Balyozxane/skrîpt/py/addtarix.py|Bot]]: Parametreya tarîx lê hat zêdekirin: {{[[Şablon:Paqij bike|Paqij bike]]}} {{[[Şablon:Rêzimana xelet|Rêzimana xelet]]}} 1878589 wikitext text/x-wiki {{Paqij bike|tarîx=kanûna pêşîn 2024}} {{Rêzimana xelet|tarîx=kanûna pêşîn 2024}} {{Agahîdank mirov | çînaser = hunermend | roja_jidayikbûnê = {{Jidayikbûn|9|1|1984}} | cihê_jidayikbûnê = [[Krefeld]], Almanya | roja_mirinê = {{Mirin|25|12|2020}} | cihê_mirinê = [[Stembol]], Tirkiye | esil = [[Kurd]] û [[Alman]] | hevwelatî = [[Almanya]] | pîşe = Stranbêj | salên_çalak = 2003-2020 | hevjîn = Dilek Nurşani | zarok = 1 | dê = Angelika Ayhan | bav = Ali Ayhan }} '''Engin Ayhan''' ku wekî '''Engin Nurşani''' tê nasîn ([[Zimanê kurdî|kurdî]]: ''Engîn Nûrşanî''; jdb. 9ê çileya 1984an, [[Krefeld]], [[Almanya]] - m. 25ê çileya pêşîn 2020an, [[Stembol]], [[Tirkiye]]) stranbêjekî [[kurd]] di nav salên 2003 û 2020an bû ku bi [[Zimanê tirkî|tirkî]] û kurdî strana lîst. Ew kariyera xwe bi derxistina albûma ''Adına Bir Çizik Çektim'' (Min li ser navê te xêzek çêkir) di sala 2003an destpêkir. Pêştir heya 2019an, Ayhan heşt albûmên din derxist heya sala 2019an ku nexweşiya xwe pençeşêra qirikê hat diyagnoskirin. == Jiyana destpêkê == Ayhan di 9ê çileya 1984an li Krefeldê, Almanya, hatiye dinê. Ew yek ji du zarokên Ali Ayhan, stranbêj û dengbêjekî kurd<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.youtube.com/watch?v=5kZjkJLM-F4 |sernav=Ali Nursani Yil 1990 (Kürtce) |malper=YouTube |roja-gihiştinê=2022-03-15 }}</ref> a navdar ji [[Dîlok]]ê û dayikeke alman.<ref name="hur">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> Di zarokatiya xwe de ji aliyê bavê xwe ve perwerdeya muzîkê dîtiye û beşdarî konseran bûye.<ref name="hur2">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> == Mirin == Ayhan di 25ê çileya pêşîn a 2020an ji dest nexweşiya xwe pençeşêra qirikê jiyana xwe ji dest da.<ref>{{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Last minute ... Engin Nurşani lost his life |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-41698190 |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }} - {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Türk Halk Müziği sanatçısı Engin Nurşani hayatını kaybetti! Engin Nurşani kimdir ve neden vefat etti? |tercimeya-sernav=Turkish Folk Music artist Engin Nurşani passed away! Who is Engin Nurşani and why did he die? |url=https://www.sabah.com.tr/yasam/2020/12/25/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-turk-halk-muzigi-sanatcisi-engin-nursaninin-hayati |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sabah (newspaper)|Sabah]] |ziman=tr }} - {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Engin Nurşani lost his life |url=https://www.sozcu.com.tr/hayatim/magazin-haberleri/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti/ |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sözcü]] |ziman=tr }}</ref> == Dîskografî == * ''Adına Bir Çizik Çektim'' (2003) * ''Mutlu musun?'' (2004) * ''Sen Nefsine Köle Oldun'' (2006) * ''Üç Ozan Üç Oğul'' (2008) * ''Üç Ozan Üç Oğul 2'' (2011) * ''Gözün Aydın'' (2012) * ''Kolay mı Sandın?'' (2017) * ''Bu Dünyada Yalnız Kaldım'' (2021) == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * [http://www.songtextemania.com/engin_nursani_songtexte.html Sitranekî Engîn Nurşaniyê] [[Kategorî:Hunermendên alman]] [[Kategorî:Hunermendên kurd]] [[Kategorî:Jidayikbûn 1984]] [[Kategorî:Kurdên Almanyayê]] [[Kategorî:Mirin 2020]] [[Kategorî:Stranbejên kurd]] 0tj7zy8j97livspdyh88po80kjxrx69 1878593 1878589 2024-12-04T20:38:46Z Alpine liver 75389 Serrastkirin 1878593 wikitext text/x-wiki {{Xebat}}{{Agahîdank mirov | çînaser = hunermend | roja_jidayikbûnê = {{Jidayikbûn|9|1|1984}} | cihê_jidayikbûnê = [[Krefeld]], Almanya | roja_mirinê = {{Mirin|25|12|2020}} | cihê_mirinê = [[Stembol]], Tirkiye | esil = [[Kurd]] û [[Alman]] | hevwelatî = [[Almanya]] | pîşe = Stranbêj | salên_çalak = 2003-2020 | hevjîn = Dilek Nurşani | zarok = 1 | dê = Angelika Ayhan | bav = Ali Ayhan }} '''Engin Ayhan''' ku wekî '''Engin Nurşani''' tê nasîn ([[Zimanê kurdî|kurdî]]: ''Engîn Nûrşanî''; jdb. 9ê çileya 1984an, [[Krefeld]], [[Almanya]] - m. 25ê çileya pêşîn 2020an, [[Stembol]], [[Tirkiye]]) stranbêjekî [[kurd]] ku di navbera salên 2003 û 2020an de çalak bû û bi [[Zimanê tirkî|tirkî]] û kurdî strana weşandine. Ew kariyera xwe bi derxistina albûma ''Adına Bir Çizik Çektim'' (Min li ser navê te xêzek çêkir) di sala 2003an destpêkir. Ji bilî kariyera xwe, Ayhan heşt albûmên din derxist heya sala 2019an ku nexweşiya pençeşêra qirikê li wî hat teşhîs kirin. == Jiyana destpêkê == Ayhan di 9ê çileya 1984an li Krefeldê, Almanya, hatiye dinê. Ew yek ji du zarokên Ali Ayhan, stranbêj û dengbêjekî kurd<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.youtube.com/watch?v=5kZjkJLM-F4 |sernav=Ali Nursani Yil 1990 (Kürtce) |malper=YouTube |roja-gihiştinê=2022-03-15 }}</ref> a navdar ji [[Dîlok]]ê û dayikeke alman.<ref name="hur">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> Di zarokatiya xwe de ji aliyê bavê xwe ve perwerdeya muzîkê dîtiye û beşdarî konseran bûye.<ref name="hur2">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> == Mirin == Ayhan di 25ê çileya pêşîn a 2020an ji dest nexweşiya pençeşêra qirikê jiyana xwe ji dest da.<ref>{{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Last minute ... Engin Nurşani lost his life |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-41698190 |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }} - {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Türk Halk Müziği sanatçısı Engin Nurşani hayatını kaybetti! Engin Nurşani kimdir ve neden vefat etti? |tercimeya-sernav=Turkish Folk Music artist Engin Nurşani passed away! Who is Engin Nurşani and why did he die? |url=https://www.sabah.com.tr/yasam/2020/12/25/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-turk-halk-muzigi-sanatcisi-engin-nursaninin-hayati |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sabah (newspaper)|Sabah]] |ziman=tr }} - {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Engin Nurşani lost his life |url=https://www.sozcu.com.tr/hayatim/magazin-haberleri/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti/ |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sözcü]] |ziman=tr }}</ref> == Dîskografî == * ''Adına Bir Çizik Çektim'' (2003) * ''Mutlu musun?'' (2004) * ''Sen Nefsine Köle Oldun'' (2006) * ''Üç Ozan Üç Oğul'' (2008) * ''Üç Ozan Üç Oğul 2'' (2011) * ''Gözün Aydın'' (2012) * ''Kolay mı Sandın?'' (2017) * ''Bu Dünyada Yalnız Kaldım'' (2021) == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * [http://www.songtextemania.com/engin_nursani_songtexte.html Sitranekî Engîn Nurşaniyê] [[Kategorî:Hunermendên alman]] [[Kategorî:Hunermendên kurd]] [[Kategorî:Jidayikbûn 1984]] [[Kategorî:Kurdên Almanyayê]] [[Kategorî:Mirin 2020]] [[Kategorî:Stranbejên kurd]] 7bj8wrnd614dp987kb0dbtesss931rk 1878595 1878593 2024-12-04T20:44:24Z Alpine liver 75389 Wergera kurdî + 1878595 wikitext text/x-wiki {{Xebat}}{{Agahîdank mirov | çînaser = hunermend | roja_jidayikbûnê = {{Jidayikbûn|9|1|1984}} | cihê_jidayikbûnê = [[Krefeld]], Almanya | roja_mirinê = {{Mirin|25|12|2020}} | cihê_mirinê = [[Stembol]], Tirkiye | esil = [[Kurd]] û [[Alman]] | hevwelatî = [[Almanya]] | pîşe = Stranbêj | salên_çalak = 2003-2020 | hevjîn = Dilek Nurşani | zarok = 1 | dê = Angelika Ayhan | bav = Ali Ayhan }} '''Engin Ayhan''' ku wekî '''Engin Nurşani''' tê nasîn ([[Zimanê kurdî|kurdî]]: ''Engîn Nûrşanî''; jdb. 9ê çileya 1984an, [[Krefeld]], [[Almanya]] - m. 25ê çileya pêşîn 2020an, [[Stembol]], [[Tirkiye]]) stranbêjekî [[kurd]] ku di navbera salên 2003 û 2020an de çalak bû û bi [[Zimanê tirkî|tirkî]] û kurdî strana weşandine. Ew kariyera xwe bi derxistina albûma ''Adına Bir Çizik Çektim'' (Min li ser navê te xêzek çêkir) di sala 2003an destpêkir. Ji bilî kariyera xwe, Ayhan heşt albûmên din derxist heya sala 2019an ku nexweşiya pençeşêra qirikê li wî hat teşhîs kirin. == Jiyana destpêkê == Ayhan di 9ê çileya 1984an li Krefeldê, Almanya, hatiye dinê. Ew yek ji du zarokên Ali Ayhan, stranbêj û dengbêjekî kurd<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.youtube.com/watch?v=5kZjkJLM-F4 |sernav=Ali Nursani Yil 1990 (Kürtce) |malper=YouTube |roja-gihiştinê=2022-03-15 }}</ref> a navdar ji [[Dîlok]]ê û dayikeke alman.<ref name="hur">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> Di zarokatiya xwe de ji aliyê bavê xwe ve perwerdeya muzîkê dîtiye û beşdarî konseran bûye.<ref name="hur2">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> == Mirin == Ayhan di 25ê çileya pêşîn a 2020an ji dest nexweşiya pençeşêra qirikê jiyana xwe ji dest da.<ref>{{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Last minute ... Engin Nurşani lost his life |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-41698190 |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }} - {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Türk Halk Müziği sanatçısı Engin Nurşani hayatını kaybetti! Engin Nurşani kimdir ve neden vefat etti? |tercimeya-sernav=Turkish Folk Music artist Engin Nurşani passed away! Who is Engin Nurşani and why did he die? |url=https://www.sabah.com.tr/yasam/2020/12/25/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-turk-halk-muzigi-sanatcisi-engin-nursaninin-hayati |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sabah (newspaper)|Sabah]] |ziman=tr }} - {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Engin Nurşani lost his life |url=https://www.sozcu.com.tr/hayatim/magazin-haberleri/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti/ |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sözcü]] |ziman=tr }}</ref> == Dîskografî == * ''Adına Bir Çizik Çektim'' (“Min li ser navê te xêzek çêkir”, 2003) * ''Mutlu musun?'' (“Ma tu kêfxweş î?“, 2004) * ''Sen Nefsine Köle Oldun'' (“Tu buyî xulamê xwe“, 2006) * ''Üç Ozan Üç Oğul'' (“Sê Bard Sê Kur”, 2008) * ''Üç Ozan Üç Oğul 2'' (“Sê Bard Sê Kur 2”, 2011) * ''Gözün Aydın'' (“Çavên te rewşenbîr in”, 2012) * ''Kolay mı Sandın?'' (“Tê difikir ku ev hêsan e?“, 2017) * ''Bu Dünyada Yalnız Kaldım'' (“Li ve dinê ez tenê mamê“, 2021) == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * [http://www.songtextemania.com/engin_nursani_songtexte.html Sitranekî Engîn Nurşaniyê] [[Kategorî:Hunermendên alman]] [[Kategorî:Hunermendên kurd]] [[Kategorî:Jidayikbûn 1984]] [[Kategorî:Kurdên Almanyayê]] [[Kategorî:Mirin 2020]] [[Kategorî:Stranbejên kurd]] 2ao3vy14sfbxveo3uorchwik3ziant9 1878597 1878595 2024-12-04T20:47:27Z Alpine liver 75389 1878597 wikitext text/x-wiki {{Xebat}}{{Agahîdank mirov | çînaser = hunermend | roja_jidayikbûnê = {{Jidayikbûn|9|1|1984}} | cihê_jidayikbûnê = [[Krefeld]], Almanya | roja_mirinê = {{Mirin|25|12|2020}} | cihê_mirinê = [[Stembol]], Tirkiye | esil = [[Kurd]] û [[Alman]] | hevwelatî = [[Almanya]] | pîşe = Stranbêj | salên_çalak = 2003-2020 | hevjîn = Dilek Nurşani | zarok = 1 | dê = Angelika Ayhan | bav = Ali Ayhan }} '''Engin Ayhan''' ku wekî '''Engin Nurşani''' tê nasîn ([[Zimanê kurdî|kurdî]]: ''Engîn Nûrşanî''; jdb. 9ê çileya 1984an, [[Krefeld]], [[Almanya]] - m. 25ê çileya pêşîn 2020an, [[Stembol]], [[Tirkiye]]) stranbêjekî [[kurd]] ku di navbera salên 2003 û 2020an de çalak bû û bi [[Zimanê tirkî|tirkî]] û kurdî strana weşandine. Ew kariyera xwe bi derxistina albûma ''Adına Bir Çizik Çektim'' (Min li ser navê te xêzek çêkir) di sala 2003an destpêkir. Ji bilî kariyera xwe, Ayhan heşt albûmên din derxist heya sala 2019an ku nexweşiya pençeşêra qirikê li wî hat teşhîs kirin. == Jiyana destpêkê == Ayhan di 9ê çileya 1984an li Krefeldê, Almanya, hatiye dinê. Ew yek ji du zarokên Ali Ayhan, stranbêj û dengbêjekî kurd<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.youtube.com/watch?v=5kZjkJLM-F4 |sernav=Ali Nursani Yil 1990 (Kürtce) |malper=YouTube |roja-gihiştinê=2022-03-15 }}</ref> a navdar ji [[Dîlok]]ê û dayikeke alman.<ref name="hur">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> Di zarokatiya xwe de ji aliyê bavê xwe ve perwerdeya muzîkê dîtiye û beşdarî konseran bûye.<ref name="hur2">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> == Mirin == Ayhan di 25ê çileya pêşîn a 2020an ji dest nexweşiya pençeşêra qirikê jiyana xwe ji dest da.<ref>{{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Deqeya dawî... Engin Nurşani jiyana xwe ji dest da |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-41698190 |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr}} - {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Türk Halk Müziği sanatçısı Engin Nurşani hayatını kaybetti! Engin Nurşani kimdir ve neden vefat etti? |tercimeya-sernav=Stranbêjê tirkî Engin Nurşani jiyana xwe feda kir! Engin Nurşani kî ye û çima mir? |url=https://www.sabah.com.tr/yasam/2020/12/25/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-turk-halk-muzigi-sanatcisi-engin-nursaninin-hayati |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sabah (newspaper)|Sabah]] |ziman=tr}} {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Engin Nurşani jiyana xwe feda kir |url=https://www.sozcu.com.tr/hayatim/magazin-haberleri/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti/ |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sözcü]] |ziman=tr}}</ref> == Dîskografî == * ''Adına Bir Çizik Çektim'' (“Min li ser navê te xêzek çêkir”, 2003) * ''Mutlu musun?'' (“Ma tu kêfxweş î?“, 2004) * ''Sen Nefsine Köle Oldun'' (“Tu buyî xulamê xwe“, 2006) * ''Üç Ozan Üç Oğul'' (“Sê Bard Sê Kur”, 2008) * ''Üç Ozan Üç Oğul 2'' (“Sê Bard Sê Kur 2”, 2011) * ''Gözün Aydın'' (“Çavên te rewşenbîr in”, 2012) * ''Kolay mı Sandın?'' (“Tê difikir ku ev hêsan e?“, 2017) * ''Bu Dünyada Yalnız Kaldım'' (“Li ve dinê ez tenê mamê“, 2021) == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * [http://www.songtextemania.com/engin_nursani_songtexte.html Sitranekî Engîn Nurşaniyê] [[Kategorî:Hunermendên alman]] [[Kategorî:Hunermendên kurd]] [[Kategorî:Jidayikbûn 1984]] [[Kategorî:Kurdên Almanyayê]] [[Kategorî:Mirin 2020]] [[Kategorî:Stranbejên kurd]] ig66r0pvhdhrtxxj9wn3c7turn1yq4r 1878598 1878597 2024-12-04T20:48:48Z Alpine liver 75389 1878598 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mirov | çînaser = hunermend | roja_jidayikbûnê = {{Jidayikbûn|9|1|1984}} | cihê_jidayikbûnê = [[Krefeld]], Almanya | roja_mirinê = {{Mirin|25|12|2020}} | cihê_mirinê = [[Stembol]], Tirkiye | esil = [[Kurd]] û [[Alman]] | hevwelatî = [[Almanya]] | pîşe = Stranbêj | salên_çalak = 2003-2020 | hevjîn = Dilek Nurşani | zarok = 1 | dê = Angelika Ayhan | bav = Ali Ayhan }} '''Engin Ayhan''' ku wekî '''Engin Nurşani''' tê nasîn ([[Zimanê kurdî|kurdî]]: ''Engîn Nûrşanî''; jdb. 9ê çileya 1984an, [[Krefeld]], [[Almanya]] - m. 25ê çileya pêşîn 2020an, [[Stembol]], [[Tirkiye]]) stranbêjekî [[kurd]] ku di navbera salên 2003 û 2020an de çalak bû û bi [[Zimanê tirkî|tirkî]] û kurdî strana weşandine. Ew kariyera xwe bi derxistina albûma ''Adına Bir Çizik Çektim'' (Min li ser navê te xêzek çêkir) di sala 2003an destpêkir. Ji bilî kariyera xwe, Ayhan heşt albûmên din derxist heya sala 2019an ku nexweşiya pençeşêra qirikê li wî hat teşhîs kirin. == Jiyana destpêkê == Ayhan di 9ê çileya 1984an li Krefeldê, Almanya, hatiye dinê. Ew yek ji du zarokên Ali Ayhan, stranbêj û dengbêjekî kurd<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.youtube.com/watch?v=5kZjkJLM-F4 |sernav=Ali Nursani Yil 1990 (Kürtce) |malper=YouTube |roja-gihiştinê=2022-03-15 }}</ref> a navdar ji [[Dîlok]]ê û dayikeke alman.<ref name="hur">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> Di zarokatiya xwe de ji aliyê bavê xwe ve perwerdeya muzîkê dîtiye û beşdarî konseran bûye.<ref name="hur2">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> == Mirin == Ayhan di 25ê çileya pêşîn a 2020an ji dest nexweşiya pençeşêra qirikê jiyana xwe ji dest da.<ref>{{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Deqeya dawî... Engin Nurşani jiyana xwe ji dest da |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-41698190 |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr}} - {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Türk Halk Müziği sanatçısı Engin Nurşani hayatını kaybetti! Engin Nurşani kimdir ve neden vefat etti? |tercimeya-sernav=Stranbêjê tirkî Engin Nurşani jiyana xwe feda kir! Engin Nurşani kî ye û çima mir? |url=https://www.sabah.com.tr/yasam/2020/12/25/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-turk-halk-muzigi-sanatcisi-engin-nursaninin-hayati |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sabah (newspaper)|Sabah]] |ziman=tr}} {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Engin Nurşani jiyana xwe feda kir |url=https://www.sozcu.com.tr/hayatim/magazin-haberleri/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti/ |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sözcü]] |ziman=tr}}</ref> == Dîskografî == * ''Adına Bir Çizik Çektim'' (“Min li ser navê te xêzek çêkir”, 2003) * ''Mutlu musun?'' (“Ma tu kêfxweş î?“, 2004) * ''Sen Nefsine Köle Oldun'' (“Tu buyî xulamê xwe“, 2006) * ''Üç Ozan Üç Oğul'' (“Sê Bard Sê Kur”, 2008) * ''Üç Ozan Üç Oğul 2'' (“Sê Bard Sê Kur 2”, 2011) * ''Gözün Aydın'' (“Çavên te rewşenbîr in”, 2012) * ''Kolay mı Sandın?'' (“Tê difikir ku ev hêsan e?“, 2017) * ''Bu Dünyada Yalnız Kaldım'' (“Li ve dinê ez tenê mamê“, 2021) == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * [http://www.songtextemania.com/engin_nursani_songtexte.html Sitranekî Engîn Nurşaniyê] [[Kategorî:Hunermendên alman]] [[Kategorî:Hunermendên kurd]] [[Kategorî:Jidayikbûn 1984]] [[Kategorî:Kurdên Almanyayê]] [[Kategorî:Mirin 2020]] [[Kategorî:Stranbejên kurd]] 615g4idsonx39t2w1mn0xtef2jdxwf9 1878600 1878598 2024-12-04T20:49:40Z Alpine liver 75389 1878600 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mirov | çînaser = hunermend | roja_jidayikbûnê = {{Jidayikbûn|9|1|1984}} | cihê_jidayikbûnê = [[Krefeld]], Almanya | roja_mirinê = {{Mirin|25|12|2020}} | cihê_mirinê = [[Stembol]], Tirkiye | esil = [[Kurd]] û [[Alman]] | hevwelatî = [[Almanya]] | pîşe = Stranbêj | salên_çalak = 2003-2020 | hevjîn = Dilek Nurşani | zarok = 1 | dê = Angelika Ayhan | bav = Ali Ayhan }} '''Engin Ayhan''' ku wekî '''Engin Nurşani''' tê nasîn ([[Zimanê kurdî|kurdî]]: ''Engîn Nûrşanî''; jdb. 9ê çileya 1984an, [[Krefeld]], [[Almanya]] - m. 25ê çileya pêşîn 2020an, [[Stembol]], [[Tirkiye]]) stranbêjekî [[kurd]] ku di navbera salên 2003 û 2020an de çalak bû û bi [[Zimanê tirkî|tirkî]] û kurdî strana weşandine. Ew kariyera xwe bi derxistina albûma ''Adına Bir Çizik Çektim'' (Min li ser navê te xêzek çêkir) di sala 2003an destpêkir. Ji bilî kariyera xwe, Ayhan heşt albûmên din derxist heya sala 2019an ku nexweşiya pençeşêra qirikê li wî hat teşhîs kirin. == Jiyana destpêkê == Ayhan di 9ê çileya 1984an li Krefeldê, Almanya, hatiye dinê. Ew yek ji du zarokên Ali Ayhan, stranbêj û dengbêjekî kurd<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.youtube.com/watch?v=5kZjkJLM-F4 |sernav=Ali Nursani Yil 1990 (Kürtce) |malper=YouTube |roja-gihiştinê=2022-03-15 }}</ref> a navdar ji [[Dîlok]]ê û dayikeke alman.<ref name="hur">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> Di zarokatiya xwe de ji aliyê bavê xwe ve perwerdeya muzîkê dîtiye û beşdarî konseran bûye.<ref name="hur2">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> == Mirin == Ayhan di 25ê çileya pêşîn a 2020an ji dest nexweşiya pençeşêra qirikê jiyana xwe ji dest da.<ref>{{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Deqeya dawî... Engin Nurşani jiyana xwe ji dest da |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-41698190 |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr}} - {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Türk Halk Müziği sanatçısı Engin Nurşani hayatını kaybetti! Engin Nurşani kimdir ve neden vefat etti? |tercimeya-sernav=Stranbêjê tirkî Engin Nurşani jiyana xwe feda kir! Engin Nurşani kî ye û çima mir? |url=https://www.sabah.com.tr/yasam/2020/12/25/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-turk-halk-muzigi-sanatcisi-engin-nursaninin-hayati |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sabah (newspaper)|Sabah]] |ziman=tr}} {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Engin Nurşani jiyana xwe feda kir |url=https://www.sozcu.com.tr/hayatim/magazin-haberleri/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti/ |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sözcü]] |ziman=tr}}</ref> == Dîskografî == * ''Adına Bir Çizik Çektim'' (“Min li ser navê te xêzek çêkir”, 2003) * ''Mutlu musun?'' (“Ma tu kêfxweş î?“, 2004) * ''Sen Nefsine Köle Oldun'' (“Tu bûyî xulamê xwe“, 2006) * ''Üç Ozan Üç Oğul'' (“Sê Bard Sê Kur”, 2008) * ''Üç Ozan Üç Oğul 2'' (“Sê Bard Sê Kur 2”, 2011) * ''Gözün Aydın'' (“Çavên te rewşenbîr in”, 2012) * ''Kolay mı Sandın?'' (“Tê difikir ku ev hêsan e?“, 2017) * ''Bu Dünyada Yalnız Kaldım'' (“Li ve dinê ez tenê mamê“, 2021) == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * [http://www.songtextemania.com/engin_nursani_songtexte.html Sitranekî Engîn Nurşaniyê] [[Kategorî:Hunermendên alman]] [[Kategorî:Hunermendên kurd]] [[Kategorî:Jidayikbûn 1984]] [[Kategorî:Kurdên Almanyayê]] [[Kategorî:Mirin 2020]] [[Kategorî:Stranbejên kurd]] 73hbwa9jyvyo0y728hl4ooayn2y1shb 1878631 1878600 2024-12-05T03:51:16Z Penaber49 39672 1878631 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mirov | çînaser = hunermend | roja_jidayikbûnê = {{Jidayikbûn|9|1|1984}} | cihê_jidayikbûnê = [[Krefeld]], Almanya | roja_mirinê = {{Mirin|25|12|2020}} | cihê_mirinê = [[Stembol]], Tirkiye | esil = [[Kurd]] û [[Alman]] | hevwelatî = [[Almanya]] | pîşe = Stranbêj | salên_çalak = 2003-2020 | hevjîn = Dilek Nurşani | zarok = 1 | dê = Angelika Ayhan | bav = Ali Ayhan }} '''Engîn Nûrşanî''' bi navê fermî Engin Ayhan''' (jdb. 9ê çileya 1984an, [[Krefeld]], [[Almanya]] - m. 25ê çileya pêşîn 2020an, [[Stembol]], [[Tirkiye]]) stranbêjekî [[kurd]] ku di navbera salên 2003 û 2020an de çalak bû û muzîka xwe bi [[Zimanê tirkî|tirkî]] û kurdî çêkiriye. Nûrşanî kariyera xwe bi derxistina albûma ''Adına Bir Çizik Çektim'' (Min li ser navê te xêzek çêkir) di sala 2003an destpêkiriye. Engîn Nûranî berê ku bi pençeşêra qirikê bikeve heya sala 2019an heşt albûmên din derxistiye. Nûrşanî di sala 2019an de bi pençeşêra qirikê dikeve. == Jiyana destpêkê == Ayhan di 9ê çileya 1984an li Krefeldê, Almanya, hatiye dinê. Ew yek ji du zarokên Ali Ayhan, stranbêj û dengbêjekî kurd<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.youtube.com/watch?v=5kZjkJLM-F4 |sernav=Ali Nursani Yil 1990 (Kürtce) |malper=YouTube |roja-gihiştinê=2022-03-15 }}</ref> a navdar ji [[Dîlok]]ê û dayikeke alman.<ref name="hur">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> Di zarokatiya xwe de ji aliyê bavê xwe ve perwerdeya muzîkê dîtiye û beşdarî konseran bûye.<ref name="hur2">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> == Mirin == Ayhan di 25ê çileya pêşîn a 2020an ji dest nexweşiya pençeşêra qirikê jiyana xwe ji dest da.<ref>{{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Deqeya dawî... Engin Nurşani jiyana xwe ji dest da |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-41698190 |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr}} - {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Türk Halk Müziği sanatçısı Engin Nurşani hayatını kaybetti! Engin Nurşani kimdir ve neden vefat etti? |tercimeya-sernav=Stranbêjê tirkî Engin Nurşani jiyana xwe feda kir! Engin Nurşani kî ye û çima mir? |url=https://www.sabah.com.tr/yasam/2020/12/25/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-turk-halk-muzigi-sanatcisi-engin-nursaninin-hayati |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sabah (newspaper)|Sabah]] |ziman=tr}} {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Engin Nurşani jiyana xwe feda kir |url=https://www.sozcu.com.tr/hayatim/magazin-haberleri/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti/ |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sözcü]] |ziman=tr}}</ref> == Dîskografî == * ''Adına Bir Çizik Çektim'' (“Min li ser navê te xêzek çêkir”, 2003) * ''Mutlu musun?'' (“Ma tu kêfxweş î?“, 2004) * ''Sen Nefsine Köle Oldun'' (“Tu bûyî xulamê xwe“, 2006) * ''Üç Ozan Üç Oğul'' (“Sê Bard Sê Kur”, 2008) * ''Üç Ozan Üç Oğul 2'' (“Sê Bard Sê Kur 2”, 2011) * ''Gözün Aydın'' (“Çavên te rewşenbîr in”, 2012) * ''Kolay mı Sandın?'' (“Tê difikir ku ev hêsan e?“, 2017) * ''Bu Dünyada Yalnız Kaldım'' (“Li ve dinê ez tenê mamê“, 2021) == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * [http://www.songtextemania.com/engin_nursani_songtexte.html Sitranekî Engîn Nurşaniyê] [[Kategorî:Hunermendên alman]] [[Kategorî:Hunermendên kurd]] [[Kategorî:Jidayikbûn 1984]] [[Kategorî:Kurdên Almanyayê]] [[Kategorî:Mirin 2020]] [[Kategorî:Stranbejên kurd]] dssnic7ysdg5lswgn2pjp8h4gzp55yo 1878632 1878631 2024-12-05T03:51:41Z Penaber49 39672 1878632 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mirov | çînaser = hunermend | roja_jidayikbûnê = {{Jidayikbûn|9|1|1984}} | cihê_jidayikbûnê = [[Krefeld]], Almanya | roja_mirinê = {{Mirin|25|12|2020}} | cihê_mirinê = [[Stembol]], Tirkiye | esil = [[Kurd]] û [[Alman]] | hevwelatî = [[Almanya]] | pîşe = Stranbêj | salên_çalak = 2003-2020 | hevjîn = Dilek Nurşani | zarok = 1 | dê = Angelika Ayhan | bav = Ali Ayhan }} '''Engîn Nûrşanî''' bi navê fermî '''Engin Ayhan''' (jdb. 9ê çileya 1984an, [[Krefeld]], [[Almanya]] - m. 25ê çileya pêşîn 2020an, [[Stembol]], [[Tirkiye]]) stranbêjekî [[kurd]] ku di navbera salên 2003 û 2020an de çalak bû û muzîka xwe bi [[Zimanê tirkî|tirkî]] û kurdî çêkiriye. Nûrşanî kariyera xwe bi derxistina albûma ''Adına Bir Çizik Çektim'' (Min li ser navê te xêzek çêkir) di sala 2003an destpêkiriye. Engîn Nûranî berê ku bi pençeşêra qirikê bikeve heya sala 2019an heşt albûmên din derxistiye. Nûrşanî di sala 2019an de bi pençeşêra qirikê dikeve. == Jiyana destpêkê == Ayhan di 9ê çileya 1984an li Krefeldê, Almanya, hatiye dinê. Ew yek ji du zarokên Ali Ayhan, stranbêj û dengbêjekî kurd<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.youtube.com/watch?v=5kZjkJLM-F4 |sernav=Ali Nursani Yil 1990 (Kürtce) |malper=YouTube |roja-gihiştinê=2022-03-15 }}</ref> a navdar ji [[Dîlok]]ê û dayikeke alman.<ref name="hur">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> Di zarokatiya xwe de ji aliyê bavê xwe ve perwerdeya muzîkê dîtiye û beşdarî konseran bûye.<ref name="hur2">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> == Mirin == Ayhan di 25ê çileya pêşîn a 2020an ji dest nexweşiya pençeşêra qirikê jiyana xwe ji dest da.<ref>{{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Deqeya dawî... Engin Nurşani jiyana xwe ji dest da |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-41698190 |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr}} - {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Türk Halk Müziği sanatçısı Engin Nurşani hayatını kaybetti! Engin Nurşani kimdir ve neden vefat etti? |tercimeya-sernav=Stranbêjê tirkî Engin Nurşani jiyana xwe feda kir! Engin Nurşani kî ye û çima mir? |url=https://www.sabah.com.tr/yasam/2020/12/25/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-turk-halk-muzigi-sanatcisi-engin-nursaninin-hayati |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sabah (newspaper)|Sabah]] |ziman=tr}} {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Engin Nurşani jiyana xwe feda kir |url=https://www.sozcu.com.tr/hayatim/magazin-haberleri/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti/ |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sözcü]] |ziman=tr}}</ref> == Dîskografî == * ''Adına Bir Çizik Çektim'' (“Min li ser navê te xêzek çêkir”, 2003) * ''Mutlu musun?'' (“Ma tu kêfxweş î?“, 2004) * ''Sen Nefsine Köle Oldun'' (“Tu bûyî xulamê xwe“, 2006) * ''Üç Ozan Üç Oğul'' (“Sê Bard Sê Kur”, 2008) * ''Üç Ozan Üç Oğul 2'' (“Sê Bard Sê Kur 2”, 2011) * ''Gözün Aydın'' (“Çavên te rewşenbîr in”, 2012) * ''Kolay mı Sandın?'' (“Tê difikir ku ev hêsan e?“, 2017) * ''Bu Dünyada Yalnız Kaldım'' (“Li ve dinê ez tenê mamê“, 2021) == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * [http://www.songtextemania.com/engin_nursani_songtexte.html Sitranekî Engîn Nurşaniyê] [[Kategorî:Hunermendên alman]] [[Kategorî:Hunermendên kurd]] [[Kategorî:Jidayikbûn 1984]] [[Kategorî:Kurdên Almanyayê]] [[Kategorî:Mirin 2020]] [[Kategorî:Stranbejên kurd]] tnfu2zqw63zbz4gjmm3fgndb6ckokel 1878634 1878632 2024-12-05T05:13:17Z Alpine liver 75389 Alpine liverî/ê navê [[Engin Nurşani]] weke [[Engîn Nûrşanî]] guhart 1878632 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mirov | çînaser = hunermend | roja_jidayikbûnê = {{Jidayikbûn|9|1|1984}} | cihê_jidayikbûnê = [[Krefeld]], Almanya | roja_mirinê = {{Mirin|25|12|2020}} | cihê_mirinê = [[Stembol]], Tirkiye | esil = [[Kurd]] û [[Alman]] | hevwelatî = [[Almanya]] | pîşe = Stranbêj | salên_çalak = 2003-2020 | hevjîn = Dilek Nurşani | zarok = 1 | dê = Angelika Ayhan | bav = Ali Ayhan }} '''Engîn Nûrşanî''' bi navê fermî '''Engin Ayhan''' (jdb. 9ê çileya 1984an, [[Krefeld]], [[Almanya]] - m. 25ê çileya pêşîn 2020an, [[Stembol]], [[Tirkiye]]) stranbêjekî [[kurd]] ku di navbera salên 2003 û 2020an de çalak bû û muzîka xwe bi [[Zimanê tirkî|tirkî]] û kurdî çêkiriye. Nûrşanî kariyera xwe bi derxistina albûma ''Adına Bir Çizik Çektim'' (Min li ser navê te xêzek çêkir) di sala 2003an destpêkiriye. Engîn Nûranî berê ku bi pençeşêra qirikê bikeve heya sala 2019an heşt albûmên din derxistiye. Nûrşanî di sala 2019an de bi pençeşêra qirikê dikeve. == Jiyana destpêkê == Ayhan di 9ê çileya 1984an li Krefeldê, Almanya, hatiye dinê. Ew yek ji du zarokên Ali Ayhan, stranbêj û dengbêjekî kurd<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.youtube.com/watch?v=5kZjkJLM-F4 |sernav=Ali Nursani Yil 1990 (Kürtce) |malper=YouTube |roja-gihiştinê=2022-03-15 }}</ref> a navdar ji [[Dîlok]]ê û dayikeke alman.<ref name="hur">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> Di zarokatiya xwe de ji aliyê bavê xwe ve perwerdeya muzîkê dîtiye û beşdarî konseran bûye.<ref name="hur2">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> == Mirin == Ayhan di 25ê çileya pêşîn a 2020an ji dest nexweşiya pençeşêra qirikê jiyana xwe ji dest da.<ref>{{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Deqeya dawî... Engin Nurşani jiyana xwe ji dest da |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-41698190 |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr}} - {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Türk Halk Müziği sanatçısı Engin Nurşani hayatını kaybetti! Engin Nurşani kimdir ve neden vefat etti? |tercimeya-sernav=Stranbêjê tirkî Engin Nurşani jiyana xwe feda kir! Engin Nurşani kî ye û çima mir? |url=https://www.sabah.com.tr/yasam/2020/12/25/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-turk-halk-muzigi-sanatcisi-engin-nursaninin-hayati |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sabah (newspaper)|Sabah]] |ziman=tr}} {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Engin Nurşani jiyana xwe feda kir |url=https://www.sozcu.com.tr/hayatim/magazin-haberleri/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti/ |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sözcü]] |ziman=tr}}</ref> == Dîskografî == * ''Adına Bir Çizik Çektim'' (“Min li ser navê te xêzek çêkir”, 2003) * ''Mutlu musun?'' (“Ma tu kêfxweş î?“, 2004) * ''Sen Nefsine Köle Oldun'' (“Tu bûyî xulamê xwe“, 2006) * ''Üç Ozan Üç Oğul'' (“Sê Bard Sê Kur”, 2008) * ''Üç Ozan Üç Oğul 2'' (“Sê Bard Sê Kur 2”, 2011) * ''Gözün Aydın'' (“Çavên te rewşenbîr in”, 2012) * ''Kolay mı Sandın?'' (“Tê difikir ku ev hêsan e?“, 2017) * ''Bu Dünyada Yalnız Kaldım'' (“Li ve dinê ez tenê mamê“, 2021) == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * [http://www.songtextemania.com/engin_nursani_songtexte.html Sitranekî Engîn Nurşaniyê] [[Kategorî:Hunermendên alman]] [[Kategorî:Hunermendên kurd]] [[Kategorî:Jidayikbûn 1984]] [[Kategorî:Kurdên Almanyayê]] [[Kategorî:Mirin 2020]] [[Kategorî:Stranbejên kurd]] tnfu2zqw63zbz4gjmm3fgndb6ckokel 1878642 1878634 2024-12-05T07:16:09Z MikaelF 935 1878642 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mirov/wîkîdane2 | çînaser = hunermend | roja_jidayikbûnê = {{Jidayikbûn|9|1|1984}} | cihê_jidayikbûnê = [[Krefeld]], Almanya | roja_mirinê = {{Mirin|25|12|2020}} | cihê_mirinê = [[Stembol]], Tirkiye | esil = [[Kurd]] û [[alman]] | hevwelatî = [[Almanya]] | pîşe = Stranbêj | salên_çalak = 2003-2020 | hevjîn = Dilek Nurşani | zarok = 1 | dê = Angelika Ayhan | bav = Ali Ayhan }} '''Engîn Nûrşanî''' bi navê fermî '''Engin Ayhan''' (jdb. 9 kanûna paşîn 1984, [[Krefeld]], [[Almanya]] - m. 25 çileya pêşîn 2020, [[Stembol]], [[Tirkiye]]) stranbêjekî [[kurd]] ku di navbera salên 2003 û 2020an de çalak bû û muzîka xwe bi [[Zimanê tirkî|tirkî]] û kurdî çêkiriye. Nûrşanî kariyera xwe bi derxistina albûma ''Adına Bir Çizik Çektim'' (Min li ser navê te xêzek çêkir) di sala 2003an destpêkiriye. Engîn Nûranî berê ku nexweş bikeve heya sala 2019an heşt albûmên din derxistiye. Nûrşanî di sala 2019an de bi [[pençeşêra qirikê]] dikeve. == Jiyana destpêkê == Nûrşanî di 9ê kanûna paşîn a 1984an li Krefeldê, Almanya, hatiye dinê. Ew yek ji du zarokên Ali Ayhan, stranbêj û dengbêjekî kurd<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.youtube.com/watch?v=5kZjkJLM-F4 |sernav=Ali Nursani Yil 1990 (Kürtce) |malper=YouTube |roja-gihiştinê=2022-03-15 }}</ref> a navdar ji [[Dîlok]]ê û dayikeke alman.<ref name="hur">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> Di zarokatiya xwe de ji aliyê bavê xwe ve perwerdeya muzîkê dîtiye û beşdarî konseran bûye.<ref name="hur2">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> == Mirin == Ayhan di 25ê çileya pêşîn a 2020an ji dest nexweşiya pençeşêra qirikê jiyana xwe ji dest da.<ref>{{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Deqeya dawî... Engin Nurşani jiyana xwe ji dest da |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-41698190 |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr}} - {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Türk Halk Müziği sanatçısı Engin Nurşani hayatını kaybetti! Engin Nurşani kimdir ve neden vefat etti? |tercimeya-sernav=Stranbêjê tirkî Engin Nurşani jiyana xwe feda kir! Engin Nurşani kî ye û çima mir? |url=https://www.sabah.com.tr/yasam/2020/12/25/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-turk-halk-muzigi-sanatcisi-engin-nursaninin-hayati |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sabah (newspaper)|Sabah]] |ziman=tr}} {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Engin Nurşani jiyana xwe feda kir |url=https://www.sozcu.com.tr/hayatim/magazin-haberleri/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti/ |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sözcü]] |ziman=tr}}</ref> == Dîskografî == === Bi tirkî === * ''Adına Bir Çizik Çektim'' (“Min li ser navê te xêzek çêkir”, 2003) * ''Mutlu musun?'' (“Ma tu kêfxweş î?“, 2004) * ''Sen Nefsine Köle Oldun'' (“Tu bûyî xulamê xwe“, 2006) * ''Üç Ozan Üç Oğul'' (“Sê Bard Sê Kur”, 2008) * ''Üç Ozan Üç Oğul 2'' (“Sê Bard Sê Kur 2”, 2011) * ''Gözün Aydın'' (“Çavên te rewşenbîr in”, 2012) * ''Kolay mı Sandın?'' (“Tê difikir ku ev hêsan e?“, 2017) * ''Bu Dünyada Yalnız Kaldım'' (“Li ve dinê ez tenê mamê“, 2021) === Bi kurdî === {{...}} == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * [http://www.songtextemania.com/engin_nursani_songtexte.html Sitranekî Engîn Nurşaniyê] [[Kategorî:Hunermendên alman]] [[Kategorî:Hunermendên kurd]] [[Kategorî:Jidayikbûn 1984]] [[Kategorî:Kurdên Almanyayê]] [[Kategorî:Mirin 2020]] [[Kategorî:Stranbejên kurd]] pa3tl63qbrduldkfp4na2268c7z7gmd 1878643 1878642 2024-12-05T07:19:19Z MikaelF 935 Navê wî yê rast 1878643 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mirov/wîkîdane2 | çînaser = hunermend | roja_jidayikbûnê = {{Jidayikbûn|9|1|1984}} | cihê_jidayikbûnê = [[Krefeld]], Almanya | roja_mirinê = {{Mirin|25|12|2020}} | cihê_mirinê = [[Stembol]], Tirkiye | esil = [[Kurd]] û [[alman]] | hevwelatî = [[Almanya]] | pîşe = Stranbêj | salên_çalak = 2003-2020 | hevjîn = Dilek Nurşani | zarok = 1 | dê = Angelika Ayhan | bav = Ali Ayhan }} '''Engin Nurşani''' bi navê fermî '''Engin Ayhan''' (jdb. 9 kanûna paşîn 1984, [[Krefeld]], [[Almanya]] - m. 25 çileya pêşîn 2020, [[Stembol]], [[Tirkiye]]) stranbêjekî [[kurd]] ku di navbera salên 2003 û 2020an de çalak bû û muzîka xwe bi [[Zimanê tirkî|tirkî]] û kurdî çêkiriye. Nûrşanî kariyera xwe bi derxistina albûma ''Adına Bir Çizik Çektim'' (Min li ser navê te xêzek çêkir) di sala 2003an destpêkiriye. Engîn Nûranî berê ku nexweş bikeve heya sala 2019an heşt albûmên din derxistiye. Nûrşanî di sala 2019an de bi [[pençeşêra qirikê]] dikeve. == Jiyana destpêkê == Nurşani di 9ê kanûna paşîn a 1984an li Krefeldê, Almanya, hatiye dinê. Ew yek ji du zarokên Ali Ayhan, stranbêj û dengbêjekî kurd<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.youtube.com/watch?v=5kZjkJLM-F4 |sernav=Ali Nursani Yil 1990 (Kürtce) |malper=YouTube |roja-gihiştinê=2022-03-15 }}</ref> a navdar ji [[Dîlok]]ê û dayikeke alman.<ref name="hur">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> Di zarokatiya xwe de ji aliyê bavê xwe ve perwerdeya muzîkê dîtiye û beşdarî konseran bûye.<ref name="hur2">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> == Mirin == Ayhan di 25ê çileya pêşîn a 2020an ji dest nexweşiya pençeşêra qirikê jiyana xwe ji dest da.<ref>{{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Deqeya dawî... Engin Nurşani jiyana xwe ji dest da |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-41698190 |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr}} - {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Türk Halk Müziği sanatçısı Engin Nurşani hayatını kaybetti! Engin Nurşani kimdir ve neden vefat etti? |tercimeya-sernav=Stranbêjê tirkî Engin Nurşani jiyana xwe feda kir! Engin Nurşani kî ye û çima mir? |url=https://www.sabah.com.tr/yasam/2020/12/25/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-turk-halk-muzigi-sanatcisi-engin-nursaninin-hayati |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sabah (newspaper)|Sabah]] |ziman=tr}} {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Engin Nurşani jiyana xwe feda kir |url=https://www.sozcu.com.tr/hayatim/magazin-haberleri/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti/ |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sözcü]] |ziman=tr}}</ref> == Dîskografî == === Bi tirkî === * ''Adına Bir Çizik Çektim'' (“Min li ser navê te xêzek çêkir”, 2003) * ''Mutlu musun?'' (“Ma tu kêfxweş î?“, 2004) * ''Sen Nefsine Köle Oldun'' (“Tu bûyî xulamê xwe“, 2006) * ''Üç Ozan Üç Oğul'' (“Sê Bard Sê Kur”, 2008) * ''Üç Ozan Üç Oğul 2'' (“Sê Bard Sê Kur 2”, 2011) * ''Gözün Aydın'' (“Çavên te rewşenbîr in”, 2012) * ''Kolay mı Sandın?'' (“Tê difikir ku ev hêsan e?“, 2017) * ''Bu Dünyada Yalnız Kaldım'' (“Li ve dinê ez tenê mamê“, 2021) === Bi kurdî === {{...}} == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * [http://www.songtextemania.com/engin_nursani_songtexte.html Sitranekî Engîn Nurşaniyê] [[Kategorî:Hunermendên alman]] [[Kategorî:Hunermendên kurd]] [[Kategorî:Jidayikbûn 1984]] [[Kategorî:Kurdên Almanyayê]] [[Kategorî:Mirin 2020]] [[Kategorî:Stranbejên kurd]] i0m58aexk4dkosnvybysw8xrzg7uyv3 1878644 1878643 2024-12-05T07:19:42Z MikaelF 935 MikaelF navê [[Engîn Nûrşanî]] guhart û kir [[Engin Nurşani]] 1878643 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mirov/wîkîdane2 | çînaser = hunermend | roja_jidayikbûnê = {{Jidayikbûn|9|1|1984}} | cihê_jidayikbûnê = [[Krefeld]], Almanya | roja_mirinê = {{Mirin|25|12|2020}} | cihê_mirinê = [[Stembol]], Tirkiye | esil = [[Kurd]] û [[alman]] | hevwelatî = [[Almanya]] | pîşe = Stranbêj | salên_çalak = 2003-2020 | hevjîn = Dilek Nurşani | zarok = 1 | dê = Angelika Ayhan | bav = Ali Ayhan }} '''Engin Nurşani''' bi navê fermî '''Engin Ayhan''' (jdb. 9 kanûna paşîn 1984, [[Krefeld]], [[Almanya]] - m. 25 çileya pêşîn 2020, [[Stembol]], [[Tirkiye]]) stranbêjekî [[kurd]] ku di navbera salên 2003 û 2020an de çalak bû û muzîka xwe bi [[Zimanê tirkî|tirkî]] û kurdî çêkiriye. Nûrşanî kariyera xwe bi derxistina albûma ''Adına Bir Çizik Çektim'' (Min li ser navê te xêzek çêkir) di sala 2003an destpêkiriye. Engîn Nûranî berê ku nexweş bikeve heya sala 2019an heşt albûmên din derxistiye. Nûrşanî di sala 2019an de bi [[pençeşêra qirikê]] dikeve. == Jiyana destpêkê == Nurşani di 9ê kanûna paşîn a 1984an li Krefeldê, Almanya, hatiye dinê. Ew yek ji du zarokên Ali Ayhan, stranbêj û dengbêjekî kurd<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.youtube.com/watch?v=5kZjkJLM-F4 |sernav=Ali Nursani Yil 1990 (Kürtce) |malper=YouTube |roja-gihiştinê=2022-03-15 }}</ref> a navdar ji [[Dîlok]]ê û dayikeke alman.<ref name="hur">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> Di zarokatiya xwe de ji aliyê bavê xwe ve perwerdeya muzîkê dîtiye û beşdarî konseran bûye.<ref name="hur2">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> == Mirin == Ayhan di 25ê çileya pêşîn a 2020an ji dest nexweşiya pençeşêra qirikê jiyana xwe ji dest da.<ref>{{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Deqeya dawî... Engin Nurşani jiyana xwe ji dest da |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-41698190 |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr}} - {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Türk Halk Müziği sanatçısı Engin Nurşani hayatını kaybetti! Engin Nurşani kimdir ve neden vefat etti? |tercimeya-sernav=Stranbêjê tirkî Engin Nurşani jiyana xwe feda kir! Engin Nurşani kî ye û çima mir? |url=https://www.sabah.com.tr/yasam/2020/12/25/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-turk-halk-muzigi-sanatcisi-engin-nursaninin-hayati |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sabah (newspaper)|Sabah]] |ziman=tr}} {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Engin Nurşani jiyana xwe feda kir |url=https://www.sozcu.com.tr/hayatim/magazin-haberleri/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti/ |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sözcü]] |ziman=tr}}</ref> == Dîskografî == === Bi tirkî === * ''Adına Bir Çizik Çektim'' (“Min li ser navê te xêzek çêkir”, 2003) * ''Mutlu musun?'' (“Ma tu kêfxweş î?“, 2004) * ''Sen Nefsine Köle Oldun'' (“Tu bûyî xulamê xwe“, 2006) * ''Üç Ozan Üç Oğul'' (“Sê Bard Sê Kur”, 2008) * ''Üç Ozan Üç Oğul 2'' (“Sê Bard Sê Kur 2”, 2011) * ''Gözün Aydın'' (“Çavên te rewşenbîr in”, 2012) * ''Kolay mı Sandın?'' (“Tê difikir ku ev hêsan e?“, 2017) * ''Bu Dünyada Yalnız Kaldım'' (“Li ve dinê ez tenê mamê“, 2021) === Bi kurdî === {{...}} == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * [http://www.songtextemania.com/engin_nursani_songtexte.html Sitranekî Engîn Nurşaniyê] [[Kategorî:Hunermendên alman]] [[Kategorî:Hunermendên kurd]] [[Kategorî:Jidayikbûn 1984]] [[Kategorî:Kurdên Almanyayê]] [[Kategorî:Mirin 2020]] [[Kategorî:Stranbejên kurd]] i0m58aexk4dkosnvybysw8xrzg7uyv3 1878648 1878644 2024-12-05T07:21:33Z MikaelF 935 1878648 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mirov/wîkîdane2 | çînaser = hunermend | roja_jidayikbûnê = {{Jidayikbûn|9|1|1984}} | cihê_jidayikbûnê = [[Krefeld]], Almanya | roja_mirinê = {{Mirin|25|12|2020}} | cihê_mirinê = [[Stembol]], Tirkiye | esil = [[Kurd]] û [[alman]] | hevwelatî = [[Almanya]] | pîşe = Stranbêj | salên_çalak = 2003-2020 | hevjîn = Dilek Nurşani | zarok = 1 | dê = Angelika Ayhan | bav = Ali Ayhan }} '''Engin Nurşani''' bi navê fermî '''Engin Ayhan''' (jdb. 9 kanûna paşîn 1984, [[Krefeld]], [[Almanya]] - m. 25 çileya pêşîn 2020, [[Stembol]], [[Tirkiye]]) stranbêjekî [[kurd]] ku di navbera salên 2003 û 2020an de çalak bû û muzîka xwe bi [[Zimanê tirkî|tirkî]] û kurdî çêkiriye. Nurşani kariyera xwe bi derxistina albûma ''Adına Bir Çizik Çektim'' (Min li ser navê te xêzek çêkir) di sala 2003an dest pê kiriye. Nurşani berê ku nexweş bikeve heya sala 2019an heşt albûmên din derxistiye. Nurşani di sala 2019an de bi [[pençeşêra qirikê]] dikeve. == Jiyana destpêkê == Nurşani di 9ê kanûna paşîn a 1984an li Krefeldê, Almanya, hatiye dinê. Ew yek ji du zarokên Ali Ayhan, stranbêj û dengbêjekî kurd<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.youtube.com/watch?v=5kZjkJLM-F4 |sernav=Ali Nursani Yil 1990 (Kürtce) |malper=YouTube |roja-gihiştinê=2022-03-15 }}</ref> a navdar ji [[Dîlok]]ê û dayikeke alman.<ref name="hur">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> Di zarokatiya xwe de ji aliyê bavê xwe ve perwerdeya muzîkê dîtiye û beşdarî konseran bûye.<ref name="hur2">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> == Mirin == Ayhan di 25ê çileya pêşîn a 2020an ji dest nexweşiya pençeşêra qirikê jiyana xwe ji dest da.<ref>{{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Deqeya dawî... Engin Nurşani jiyana xwe ji dest da |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-41698190 |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr}} - {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Türk Halk Müziği sanatçısı Engin Nurşani hayatını kaybetti! Engin Nurşani kimdir ve neden vefat etti? |tercimeya-sernav=Stranbêjê tirkî Engin Nurşani jiyana xwe feda kir! Engin Nurşani kî ye û çima mir? |url=https://www.sabah.com.tr/yasam/2020/12/25/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-turk-halk-muzigi-sanatcisi-engin-nursaninin-hayati |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sabah (newspaper)|Sabah]] |ziman=tr}} {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Engin Nurşani jiyana xwe feda kir |url=https://www.sozcu.com.tr/hayatim/magazin-haberleri/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti/ |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sözcü]] |ziman=tr}}</ref> == Dîskografî == === Bi tirkî === * ''Adına Bir Çizik Çektim'' (“Min li ser navê te xêzek çêkir”, 2003) * ''Mutlu musun?'' (“Ma tu kêfxweş î?“, 2004) * ''Sen Nefsine Köle Oldun'' (“Tu bûyî xulamê xwe“, 2006) * ''Üç Ozan Üç Oğul'' (“Sê Bard Sê Kur”, 2008) * ''Üç Ozan Üç Oğul 2'' (“Sê Bard Sê Kur 2”, 2011) * ''Gözün Aydın'' (“Çavên te rewşenbîr in”, 2012) * ''Kolay mı Sandın?'' (“Tê difikir ku ev hêsan e?“, 2017) * ''Bu Dünyada Yalnız Kaldım'' (“Li ve dinê ez tenê mamê“, 2021) === Bi kurdî === {{...}} == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * [http://www.songtextemania.com/engin_nursani_songtexte.html Sitranekî Engîn Nurşaniyê] [[Kategorî:Hunermendên alman]] [[Kategorî:Hunermendên kurd]] [[Kategorî:Jidayikbûn 1984]] [[Kategorî:Kurdên Almanyayê]] [[Kategorî:Mirin 2020]] [[Kategorî:Stranbejên kurd]] q2wq1bpks3owlk2s6b3b8lq0e2jt679 1878649 1878648 2024-12-05T07:25:14Z MikaelF 935 1878649 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mirov/wîkîdane2 | çînaser = hunermend | roja_jidayikbûnê = {{Jidayikbûn|9|1|1984}} | cihê_jidayikbûnê = [[Krefeld]], Almanya | roja_mirinê = {{Mirin|25|12|2020}} | cihê_mirinê = [[Stembol]], Tirkiye | esil = [[Kurd]] û [[alman]] | hevwelatî = [[Almanya]] | pîşe = Stranbêj | salên_çalak = 2003-2020 | hevjîn = Dilek Nurşani | zarok = 1 | dê = Angelika Ayhan | bav = Ali Ayhan }} '''Engin Nurşani''' bi navê fermî '''Engin Ayhan''' (jdb. 9 kanûna paşîn 1984, [[Krefeld]], [[Almanya]] - m. 25 çileya pêşîn 2020, [[Stembol]], [[Tirkiye]]) stranbêjekî [[kurd]]-[[alman]] ku di navbera salên 2003 û 2020an de çalak bû û muzîka xwe bi [[Zimanê tirkî|tirkî]] û kurdî çêkiriye. Nurşani kariyera xwe bi derxistina albûma ''Adına Bir Çizik Çektim'' (Min li ser navê te xêzek çêkir) di sala 2003an dest pê kiriye. Nurşani berê ku nexweş bikeve heya sala 2019an heşt albûmên din derxistiye. Nurşani di sala 2019an de bi [[pençeşêra qirikê]] dikeve. == Jiyana destpêkê == Nurşani di 9ê kanûna paşîn a 1984an li Krefeldê, Almanya, hatiye dinê. Ew yek ji du zarokên Ali Ayhan, stranbêj û dengbêjekî kurd<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.youtube.com/watch?v=5kZjkJLM-F4 |sernav=Ali Nursani Yil 1990 (Kürtce) |malper=YouTube |roja-gihiştinê=2022-03-15 }}</ref> a navdar ji [[Dîlok]]ê û dayikeke alman.<ref name="hur">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> Di zarokatiya xwe de ji aliyê bavê xwe ve perwerdeya muzîkê dîtiye û beşdarî konseran bûye.<ref name="hur2">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> == Mirin == Ayhan di 25ê çileya pêşîn a 2020an ji dest nexweşiya pençeşêra qirikê jiyana xwe ji dest da.<ref>{{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Deqeya dawî... Engin Nurşani jiyana xwe ji dest da |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-41698190 |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr}} - {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Türk Halk Müziği sanatçısı Engin Nurşani hayatını kaybetti! Engin Nurşani kimdir ve neden vefat etti? |tercimeya-sernav=Stranbêjê tirkî Engin Nurşani jiyana xwe feda kir! Engin Nurşani kî ye û çima mir? |url=https://www.sabah.com.tr/yasam/2020/12/25/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-turk-halk-muzigi-sanatcisi-engin-nursaninin-hayati |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sabah (newspaper)|Sabah]] |ziman=tr}} {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Engin Nurşani jiyana xwe feda kir |url=https://www.sozcu.com.tr/hayatim/magazin-haberleri/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti/ |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sözcü]] |ziman=tr}}</ref> == Dîskografî == === Bi tirkî === * ''Adına Bir Çizik Çektim'' (“Min li ser navê te xêzek çêkir”, 2003) * ''Mutlu musun?'' (“Ma tu kêfxweş î?“, 2004) * ''Sen Nefsine Köle Oldun'' (“Tu bûyî xulamê xwe“, 2006) * ''Üç Ozan Üç Oğul'' (“Sê Bard Sê Kur”, 2008) * ''Üç Ozan Üç Oğul 2'' (“Sê Bard Sê Kur 2”, 2011) * ''Gözün Aydın'' (“Çavên te rewşenbîr in”, 2012) * ''Kolay mı Sandın?'' (“Tê difikir ku ev hêsan e?“, 2017) * ''Bu Dünyada Yalnız Kaldım'' (“Li ve dinê ez tenê mamê“, 2021) === Bi kurdî === {{...}} == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * [http://www.songtextemania.com/engin_nursani_songtexte.html Sitranekî Engîn Nurşaniyê] [[Kategorî:Hunermendên alman]] [[Kategorî:Hunermendên kurd]] [[Kategorî:Jidayikbûn 1984]] [[Kategorî:Kurdên Almanyayê]] [[Kategorî:Mirin 2020]] [[Kategorî:Stranbejên kurd]] 7b5ts590t2geeoxxblmc8ud5rdixmov 1878650 1878649 2024-12-05T07:29:01Z MikaelF 935 1878650 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mirov/wîkîdane2 | çînaser = hunermend | esil = [[Kurd]] û [[alman]] | salên_çalak = 2003-2020 | hevjîn = Dilek Nurşani | zarok = 1 | dê = Angelika Ayhan | bav = Ali Ayhan }} '''Engin Nurşani''' bi navê fermî '''Engin Ayhan''' (jdb. 9 kanûna paşîn 1984, [[Krefeld]], [[Almanya]] - m. 25 çileya pêşîn 2020, [[Stembol]], [[Tirkiye]]) stranbêjekî [[kurd]]-[[alman]] ku di navbera salên 2003 û 2020an de çalak bû û muzîka xwe bi [[Zimanê tirkî|tirkî]] û kurdî çêkiriye. Nurşani kariyera xwe bi derxistina albûma ''Adına Bir Çizik Çektim'' (Min li ser navê te xêzek çêkir) di sala 2003an dest pê kiriye. Nurşani berê ku nexweş bikeve heya sala 2019an heşt albûmên din derxistiye. Nurşani di sala 2019an de bi [[pençeşêra qirikê]] dikeve. == Jiyana destpêkê == Nurşani di 9ê kanûna paşîn a 1984an li Krefeldê, Almanya, hatiye dinê. Ew yek ji du zarokên Ali Ayhan, stranbêj û dengbêjekî kurd<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.youtube.com/watch?v=5kZjkJLM-F4 |sernav=Ali Nursani Yil 1990 (Kürtce) |malper=YouTube |roja-gihiştinê=2022-03-15 }}</ref> a navdar ji [[Dîlok]]ê û dayikeke alman.<ref name="hur">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> Di zarokatiya xwe de ji aliyê bavê xwe ve perwerdeya muzîkê dîtiye û beşdarî konseran bûye.<ref name="hur2">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> == Mirin == Ayhan di 25ê çileya pêşîn a 2020an ji dest nexweşiya pençeşêra qirikê jiyana xwe ji dest da.<ref>{{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Deqeya dawî... Engin Nurşani jiyana xwe ji dest da |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-41698190 |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr}} - {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Türk Halk Müziği sanatçısı Engin Nurşani hayatını kaybetti! Engin Nurşani kimdir ve neden vefat etti? |tercimeya-sernav=Stranbêjê tirkî Engin Nurşani jiyana xwe feda kir! Engin Nurşani kî ye û çima mir? |url=https://www.sabah.com.tr/yasam/2020/12/25/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-turk-halk-muzigi-sanatcisi-engin-nursaninin-hayati |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sabah (newspaper)|Sabah]] |ziman=tr}} {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Engin Nurşani jiyana xwe feda kir |url=https://www.sozcu.com.tr/hayatim/magazin-haberleri/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti/ |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sözcü]] |ziman=tr}}</ref> == Dîskografî == === Bi tirkî === * ''Adına Bir Çizik Çektim'' (“Min li ser navê te xêzek çêkir”, 2003) * ''Mutlu musun?'' (“Ma tu kêfxweş î?“, 2004) * ''Sen Nefsine Köle Oldun'' (“Tu bûyî xulamê xwe“, 2006) * ''Üç Ozan Üç Oğul'' (“Sê Bard Sê Kur”, 2008) * ''Üç Ozan Üç Oğul 2'' (“Sê Bard Sê Kur 2”, 2011) * ''Gözün Aydın'' (“Çavên te rewşenbîr in”, 2012) * ''Kolay mı Sandın?'' (“Tê difikir ku ev hêsan e?“, 2017) * ''Bu Dünyada Yalnız Kaldım'' (“Li ve dinê ez tenê mamê“, 2021) === Bi kurdî === {{...}} == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * [http://www.songtextemania.com/engin_nursani_songtexte.html Sitranekî Engîn Nurşaniyê] [[Kategorî:Hunermendên alman]] [[Kategorî:Hunermendên kurd]] [[Kategorî:Jidayikbûn 1984]] [[Kategorî:Kurdên Almanyayê]] [[Kategorî:Mirin 2020]] [[Kategorî:Stranbejên kurd]] 7nuohqor39bsdu2t6p3hk2zub4li4k4 1878651 1878650 2024-12-05T07:31:28Z MikaelF 935 /* Girêdanên derve */ 1878651 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mirov/wîkîdane2 | çînaser = hunermend | esil = [[Kurd]] û [[alman]] | salên_çalak = 2003-2020 | hevjîn = Dilek Nurşani | zarok = 1 | dê = Angelika Ayhan | bav = Ali Ayhan }} '''Engin Nurşani''' bi navê fermî '''Engin Ayhan''' (jdb. 9 kanûna paşîn 1984, [[Krefeld]], [[Almanya]] - m. 25 çileya pêşîn 2020, [[Stembol]], [[Tirkiye]]) stranbêjekî [[kurd]]-[[alman]] ku di navbera salên 2003 û 2020an de çalak bû û muzîka xwe bi [[Zimanê tirkî|tirkî]] û kurdî çêkiriye. Nurşani kariyera xwe bi derxistina albûma ''Adına Bir Çizik Çektim'' (Min li ser navê te xêzek çêkir) di sala 2003an dest pê kiriye. Nurşani berê ku nexweş bikeve heya sala 2019an heşt albûmên din derxistiye. Nurşani di sala 2019an de bi [[pençeşêra qirikê]] dikeve. == Jiyana destpêkê == Nurşani di 9ê kanûna paşîn a 1984an li Krefeldê, Almanya, hatiye dinê. Ew yek ji du zarokên Ali Ayhan, stranbêj û dengbêjekî kurd<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.youtube.com/watch?v=5kZjkJLM-F4 |sernav=Ali Nursani Yil 1990 (Kürtce) |malper=YouTube |roja-gihiştinê=2022-03-15 }}</ref> a navdar ji [[Dîlok]]ê û dayikeke alman.<ref name="hur">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> Di zarokatiya xwe de ji aliyê bavê xwe ve perwerdeya muzîkê dîtiye û beşdarî konseran bûye.<ref name="hur2">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> == Mirin == Ayhan di 25ê çileya pêşîn a 2020an ji dest nexweşiya pençeşêra qirikê jiyana xwe ji dest da.<ref>{{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Deqeya dawî... Engin Nurşani jiyana xwe ji dest da |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-41698190 |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr}} - {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Türk Halk Müziği sanatçısı Engin Nurşani hayatını kaybetti! Engin Nurşani kimdir ve neden vefat etti? |tercimeya-sernav=Stranbêjê tirkî Engin Nurşani jiyana xwe feda kir! Engin Nurşani kî ye û çima mir? |url=https://www.sabah.com.tr/yasam/2020/12/25/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-turk-halk-muzigi-sanatcisi-engin-nursaninin-hayati |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sabah (newspaper)|Sabah]] |ziman=tr}} {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Engin Nurşani jiyana xwe feda kir |url=https://www.sozcu.com.tr/hayatim/magazin-haberleri/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti/ |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sözcü]] |ziman=tr}}</ref> == Dîskografî == === Bi tirkî === * ''Adına Bir Çizik Çektim'' (“Min li ser navê te xêzek çêkir”, 2003) * ''Mutlu musun?'' (“Ma tu kêfxweş î?“, 2004) * ''Sen Nefsine Köle Oldun'' (“Tu bûyî xulamê xwe“, 2006) * ''Üç Ozan Üç Oğul'' (“Sê Bard Sê Kur”, 2008) * ''Üç Ozan Üç Oğul 2'' (“Sê Bard Sê Kur 2”, 2011) * ''Gözün Aydın'' (“Çavên te rewşenbîr in”, 2012) * ''Kolay mı Sandın?'' (“Tê difikir ku ev hêsan e?“, 2017) * ''Bu Dünyada Yalnız Kaldım'' (“Li ve dinê ez tenê mamê“, 2021) === Bi kurdî === {{...}} == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * [http://www.songtextemania.com/engin_nursani_songtexte.html Sitraneke Engin Nurşani] [[Kategorî:Hunermendên alman]] [[Kategorî:Hunermendên kurd]] [[Kategorî:Jidayikbûn 1984]] [[Kategorî:Kurdên Almanyayê]] [[Kategorî:Mirin 2020]] [[Kategorî:Stranbejên kurd]] jopbzp99o0a3fcqqphf4vykl8ukwncv 1878652 1878651 2024-12-05T07:32:27Z Balyozbot 42414 [[User:Balyozxane/skrîpt/py/kuCosmeticsCore.py|Bot]]: Paqijiyên kozmetîk (Şablonên beralîkirî guhart.) 1878652 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mirov/wîkîdane2 | çînaser = hunermend | esil = [[Kurd]] û [[alman]] | salên_çalak = 2003-2020 | hevjîn = Dilek Nurşani | zarok = 1 | dê = Angelika Ayhan | bav = Ali Ayhan }} '''Engin Nurşani''' bi navê fermî '''Engin Ayhan''' (jdb. 9 kanûna paşîn 1984, [[Krefeld]], [[Almanya]] - m. 25 çileya pêşîn 2020, [[Stembol]], [[Tirkiye]]) stranbêjekî [[kurd]]-[[alman]] ku di navbera salên 2003 û 2020an de çalak bû û muzîka xwe bi [[Zimanê tirkî|tirkî]] û kurdî çêkiriye. Nurşani kariyera xwe bi derxistina albûma ''Adına Bir Çizik Çektim'' (Min li ser navê te xêzek çêkir) di sala 2003an dest pê kiriye. Nurşani berê ku nexweş bikeve heya sala 2019an heşt albûmên din derxistiye. Nurşani di sala 2019an de bi [[pençeşêra qirikê]] dikeve. == Jiyana destpêkê == Nurşani di 9ê kanûna paşîn a 1984an li Krefeldê, Almanya, hatiye dinê. Ew yek ji du zarokên Ali Ayhan, stranbêj û dengbêjekî kurd<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.youtube.com/watch?v=5kZjkJLM-F4 |sernav=Ali Nursani Yil 1990 (Kürtce) |malper=YouTube |roja-gihiştinê=2022-03-15 }}</ref> a navdar ji [[Dîlok]]ê û dayikeke alman.<ref name="hur">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> Di zarokatiya xwe de ji aliyê bavê xwe ve perwerdeya muzîkê dîtiye û beşdarî konseran bûye.<ref name="hur2">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> == Mirin == Ayhan di 25ê çileya pêşîn a 2020an ji dest nexweşiya pençeşêra qirikê jiyana xwe ji dest da.<ref>{{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Deqeya dawî... Engin Nurşani jiyana xwe ji dest da |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-41698190 |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr}} - {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Türk Halk Müziği sanatçısı Engin Nurşani hayatını kaybetti! Engin Nurşani kimdir ve neden vefat etti? |tercimeya-sernav=Stranbêjê tirkî Engin Nurşani jiyana xwe feda kir! Engin Nurşani kî ye û çima mir? |url=https://www.sabah.com.tr/yasam/2020/12/25/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-turk-halk-muzigi-sanatcisi-engin-nursaninin-hayati |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sabah (newspaper)|Sabah]] |ziman=tr}} {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Engin Nurşani jiyana xwe feda kir |url=https://www.sozcu.com.tr/hayatim/magazin-haberleri/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti/ |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sözcü]] |ziman=tr}}</ref> == Dîskografî == === Bi tirkî === * ''Adına Bir Çizik Çektim'' (“Min li ser navê te xêzek çêkir”, 2003) * ''Mutlu musun?'' (“Ma tu kêfxweş î?“, 2004) * ''Sen Nefsine Köle Oldun'' (“Tu bûyî xulamê xwe“, 2006) * ''Üç Ozan Üç Oğul'' (“Sê Bard Sê Kur”, 2008) * ''Üç Ozan Üç Oğul 2'' (“Sê Bard Sê Kur 2”, 2011) * ''Gözün Aydın'' (“Çavên te rewşenbîr in”, 2012) * ''Kolay mı Sandın?'' (“Tê difikir ku ev hêsan e?“, 2017) * ''Bu Dünyada Yalnız Kaldım'' (“Li ve dinê ez tenê mamê“, 2021) === Bi kurdî === {{Beşa vala}} == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * [http://www.songtextemania.com/engin_nursani_songtexte.html Sitraneke Engin Nurşani] [[Kategorî:Hunermendên alman]] [[Kategorî:Hunermendên kurd]] [[Kategorî:Jidayikbûn 1984]] [[Kategorî:Kurdên Almanyayê]] [[Kategorî:Mirin 2020]] [[Kategorî:Stranbejên kurd]] 7ztksj3t2h6yulxjd8a58cpuiqe9c8o 1878653 1878652 2024-12-05T07:33:42Z MikaelF 935 1878653 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mirov/wîkîdane2 | çînaser = hunermend | esil = [[Kurd]] û [[alman]] | salên_çalak = 2003-2020 | hevjîn = Dilek Nurşani | zarok = 1 | dê = Angelika Ayhan | bav = Ali Ayhan }} '''Engin Nurşani''' bi navê fermî '''Engin Ayhan''' (jdb. 9 kanûna paşîn 1984, [[Krefeld]], [[Almanya]] - m. 25 çileya pêşîn 2020, [[Stembol]], [[Tirkiye]]) stranbêjekî [[kurd]]-[[alman]] ku di navbera salên 2003 û 2020an de çalak bû û muzîka xwe bi [[Zimanê tirkî|tirkî]] û kurdî{{Çavk}} çêkiriye. Nurşani kariyera xwe bi derxistina albûma ''Adına Bir Çizik Çektim'' (Min li ser navê te xêzek çêkir) di sala 2003an dest pê kiriye. Nurşani berê ku nexweş bikeve heya sala 2019an heşt albûmên din derxistiye. Nurşani di sala 2019an de bi [[pençeşêra qirikê]] dikeve. == Jiyana destpêkê == Nurşani di 9ê kanûna paşîn a 1984an li Krefeldê, Almanya, hatiye dinê. Ew yek ji du zarokên Ali Ayhan, stranbêj û dengbêjekî kurd<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.youtube.com/watch?v=5kZjkJLM-F4 |sernav=Ali Nursani Yil 1990 (Kürtce) |malper=YouTube |roja-gihiştinê=2022-03-15 }}</ref> a navdar ji [[Dîlok]]ê û dayikeke alman.<ref name="hur">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> Di zarokatiya xwe de ji aliyê bavê xwe ve perwerdeya muzîkê dîtiye û beşdarî konseran bûye.<ref name="hur2">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> == Mirin == Ayhan di 25ê çileya pêşîn a 2020an ji dest nexweşiya pençeşêra qirikê jiyana xwe ji dest da.<ref>{{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Deqeya dawî... Engin Nurşani jiyana xwe ji dest da |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-41698190 |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr}} - {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Türk Halk Müziği sanatçısı Engin Nurşani hayatını kaybetti! Engin Nurşani kimdir ve neden vefat etti? |tercimeya-sernav=Stranbêjê tirkî Engin Nurşani jiyana xwe feda kir! Engin Nurşani kî ye û çima mir? |url=https://www.sabah.com.tr/yasam/2020/12/25/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-turk-halk-muzigi-sanatcisi-engin-nursaninin-hayati |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sabah (newspaper)|Sabah]] |ziman=tr}} {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Engin Nurşani jiyana xwe feda kir |url=https://www.sozcu.com.tr/hayatim/magazin-haberleri/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti/ |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sözcü]] |ziman=tr}}</ref> == Dîskografî == === Bi tirkî === * ''Adına Bir Çizik Çektim'' (“Min li ser navê te xêzek çêkir”, 2003) * ''Mutlu musun?'' (“Ma tu kêfxweş î?“, 2004) * ''Sen Nefsine Köle Oldun'' (“Tu bûyî xulamê xwe“, 2006) * ''Üç Ozan Üç Oğul'' (“Sê Bard Sê Kur”, 2008) * ''Üç Ozan Üç Oğul 2'' (“Sê Bard Sê Kur 2”, 2011) * ''Gözün Aydın'' (“Çavên te rewşenbîr in”, 2012) * ''Kolay mı Sandın?'' (“Tê difikir ku ev hêsan e?“, 2017) * ''Bu Dünyada Yalnız Kaldım'' (“Li ve dinê ez tenê mamê“, 2021) === Bi kurdî === {{Beşa vala}} == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * [http://www.songtextemania.com/engin_nursani_songtexte.html Sitraneke Engin Nurşani] [[Kategorî:Hunermendên alman]] [[Kategorî:Hunermendên kurd]] [[Kategorî:Jidayikbûn 1984]] [[Kategorî:Kurdên Almanyayê]] [[Kategorî:Mirin 2020]] [[Kategorî:Stranbejên kurd]] a88rekrik66b6h17d0yz2far3ihxl08 1878659 1878653 2024-12-05T08:22:54Z Balyozbot 42414 [[Bikarhêner:Balyozxane/skrîpt/py/addtarix.py|Bot]]: Parametreya tarîx lê hat zêdekirin: {{[[Şablon:Çavk|Çavk]]}} {{[[Şablon:Beşa vala|Beşa vala]]}}; paqijiyên kozmetîk (Şablonên beralîkirî guhart.) 1878659 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mirov/wîkîdane2 | çînaser = hunermend | esil = [[Kurd]] û [[alman]] | salên_çalak = 2003-2020 | hevjîn = Dilek Nurşani | zarok = 1 | dê = Angelika Ayhan | bav = Ali Ayhan }} '''Engin Nurşani''' bi navê fermî '''Engin Ayhan''' (jdb. 9 kanûna paşîn 1984, [[Krefeld]], [[Almanya]] - m. 25 çileya pêşîn 2020, [[Stembol]], [[Tirkiye]]) stranbêjekî [[kurd]]-[[alman]] ku di navbera salên 2003 û 2020an de çalak bû û muzîka xwe bi [[Zimanê tirkî|tirkî]] û kurdî{{Çavkanî hewce ye|tarîx=kanûna pêşîn 2024}} çêkiriye. Nurşani kariyera xwe bi derxistina albûma ''Adına Bir Çizik Çektim'' (Min li ser navê te xêzek çêkir) di sala 2003an dest pê kiriye. Nurşani berê ku nexweş bikeve heya sala 2019an heşt albûmên din derxistiye. Nurşani di sala 2019an de bi [[pençeşêra qirikê]] dikeve. == Jiyana destpêkê == Nurşani di 9ê kanûna paşîn a 1984an li Krefeldê, Almanya, hatiye dinê. Ew yek ji du zarokên Ali Ayhan, stranbêj û dengbêjekî kurd<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.youtube.com/watch?v=5kZjkJLM-F4 |sernav=Ali Nursani Yil 1990 (Kürtce) |malper=YouTube |roja-gihiştinê=2022-03-15 }}</ref> a navdar ji [[Dîlok]]ê û dayikeke alman.<ref name="hur">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> Di zarokatiya xwe de ji aliyê bavê xwe ve perwerdeya muzîkê dîtiye û beşdarî konseran bûye.<ref name="hur2">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> == Mirin == Ayhan di 25ê çileya pêşîn a 2020an ji dest nexweşiya pençeşêra qirikê jiyana xwe ji dest da.<ref>{{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Deqeya dawî... Engin Nurşani jiyana xwe ji dest da |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-41698190 |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr}} - {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Türk Halk Müziği sanatçısı Engin Nurşani hayatını kaybetti! Engin Nurşani kimdir ve neden vefat etti? |tercimeya-sernav=Stranbêjê tirkî Engin Nurşani jiyana xwe feda kir! Engin Nurşani kî ye û çima mir? |url=https://www.sabah.com.tr/yasam/2020/12/25/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-turk-halk-muzigi-sanatcisi-engin-nursaninin-hayati |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sabah (newspaper)|Sabah]] |ziman=tr}} {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Engin Nurşani jiyana xwe feda kir |url=https://www.sozcu.com.tr/hayatim/magazin-haberleri/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti/ |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sözcü]] |ziman=tr}}</ref> == Dîskografî == === Bi tirkî === * ''Adına Bir Çizik Çektim'' (“Min li ser navê te xêzek çêkir”, 2003) * ''Mutlu musun?'' (“Ma tu kêfxweş î?“, 2004) * ''Sen Nefsine Köle Oldun'' (“Tu bûyî xulamê xwe“, 2006) * ''Üç Ozan Üç Oğul'' (“Sê Bard Sê Kur”, 2008) * ''Üç Ozan Üç Oğul 2'' (“Sê Bard Sê Kur 2”, 2011) * ''Gözün Aydın'' (“Çavên te rewşenbîr in”, 2012) * ''Kolay mı Sandın?'' (“Tê difikir ku ev hêsan e?“, 2017) * ''Bu Dünyada Yalnız Kaldım'' (“Li ve dinê ez tenê mamê“, 2021) === Bi kurdî === {{Beşa vala|tarîx=kanûna pêşîn 2024}} == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * [http://www.songtextemania.com/engin_nursani_songtexte.html Sitraneke Engin Nurşani] [[Kategorî:Hunermendên alman]] [[Kategorî:Hunermendên kurd]] [[Kategorî:Jidayikbûn 1984]] [[Kategorî:Kurdên Almanyayê]] [[Kategorî:Mirin 2020]] [[Kategorî:Stranbejên kurd]] 2mvx0wk802ntixf66j8e65bcrn8p2b6 1878674 1878659 2024-12-05T11:12:23Z Balyozbot 42414 Bot: +{{[[Şablon:Kontrola otorîteyê|Kontrola otorîteyê]]}} (bnr. [[Taybet:PermanentLink/1295521#Şablona_Kontrola_otorîteyê|gotûbêjê]]); paqijiyên kozmetîk (Binê standard kir.) 1878674 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mirov/wîkîdane2 | çînaser = hunermend | esil = [[Kurd]] û [[alman]] | salên_çalak = 2003-2020 | hevjîn = Dilek Nurşani | zarok = 1 | dê = Angelika Ayhan | bav = Ali Ayhan }} '''Engin Nurşani''' bi navê fermî '''Engin Ayhan''' (jdb. 9 kanûna paşîn 1984, [[Krefeld]], [[Almanya]] - m. 25 çileya pêşîn 2020, [[Stembol]], [[Tirkiye]]) stranbêjekî [[kurd]]-[[alman]] ku di navbera salên 2003 û 2020an de çalak bû û muzîka xwe bi [[Zimanê tirkî|tirkî]] û kurdî{{Çavkanî hewce ye|tarîx=kanûna pêşîn 2024}} çêkiriye. Nurşani kariyera xwe bi derxistina albûma ''Adına Bir Çizik Çektim'' (Min li ser navê te xêzek çêkir) di sala 2003an dest pê kiriye. Nurşani berê ku nexweş bikeve heya sala 2019an heşt albûmên din derxistiye. Nurşani di sala 2019an de bi [[pençeşêra qirikê]] dikeve. == Jiyana destpêkê == Nurşani di 9ê kanûna paşîn a 1984an li Krefeldê, Almanya, hatiye dinê. Ew yek ji du zarokên Ali Ayhan, stranbêj û dengbêjekî kurd<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.youtube.com/watch?v=5kZjkJLM-F4 |sernav=Ali Nursani Yil 1990 (Kürtce) |malper=YouTube |roja-gihiştinê=2022-03-15 }}</ref> a navdar ji [[Dîlok]]ê û dayikeke alman.<ref name="hur">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> Di zarokatiya xwe de ji aliyê bavê xwe ve perwerdeya muzîkê dîtiye û beşdarî konseran bûye.<ref name="hur2">{{Jêder-nûçe |tarîx=22 tebax 2020 |sernav=Engin Nurşani kimdir? Engin Nurşani kaç yaşında ve nereli? |tercimeya-sernav=Who is Engin Nurşani? How old is Engin Nurşani and where is he from? |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/engin-nursani-kimdir-engin-nursani-kac-yasinda-ve-nereli-41354761 |roja-gihiştinê=20 çiriya pêşîn 2019 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr }}</ref> == Mirin == Ayhan di 25ê çileya pêşîn a 2020an ji dest nexweşiya pençeşêra qirikê jiyana xwe ji dest da.<ref>{{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Deqeya dawî... Engin Nurşani jiyana xwe ji dest da |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/magazin/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-41698190 |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Hürriyet]] |ziman=tr}} - {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Türk Halk Müziği sanatçısı Engin Nurşani hayatını kaybetti! Engin Nurşani kimdir ve neden vefat etti? |tercimeya-sernav=Stranbêjê tirkî Engin Nurşani jiyana xwe feda kir! Engin Nurşani kî ye û çima mir? |url=https://www.sabah.com.tr/yasam/2020/12/25/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti-turk-halk-muzigi-sanatcisi-engin-nursaninin-hayati |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sabah (newspaper)|Sabah]] |ziman=tr}} {{Jêder-nûçe |tarîx=25 kanûna pêşîn 2020 |sernav=Engin Nurşani hayatını kaybetti |tercimeya-sernav=Engin Nurşani jiyana xwe feda kir |url=https://www.sozcu.com.tr/hayatim/magazin-haberleri/son-dakika-engin-nursani-hayatini-kaybetti/ |roja-gihiştinê=25 kanûna pêşîn 2020 |xebat=[[Sözcü]] |ziman=tr}}</ref> == Dîskografî == === Bi tirkî === * ''Adına Bir Çizik Çektim'' (“Min li ser navê te xêzek çêkir”, 2003) * ''Mutlu musun?'' (“Ma tu kêfxweş î?“, 2004) * ''Sen Nefsine Köle Oldun'' (“Tu bûyî xulamê xwe“, 2006) * ''Üç Ozan Üç Oğul'' (“Sê Bard Sê Kur”, 2008) * ''Üç Ozan Üç Oğul 2'' (“Sê Bard Sê Kur 2”, 2011) * ''Gözün Aydın'' (“Çavên te rewşenbîr in”, 2012) * ''Kolay mı Sandın?'' (“Tê difikir ku ev hêsan e?“, 2017) * ''Bu Dünyada Yalnız Kaldım'' (“Li ve dinê ez tenê mamê“, 2021) === Bi kurdî === {{Beşa vala|tarîx=kanûna pêşîn 2024}} == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * [http://www.songtextemania.com/engin_nursani_songtexte.html Sitraneke Engin Nurşani] {{Kontrola otorîteyê}} [[Kategorî:Hunermendên alman]] [[Kategorî:Hunermendên kurd]] [[Kategorî:Jidayikbûn 1984]] [[Kategorî:Kurdên Almanyayê]] [[Kategorî:Mirin 2020]] [[Kategorî:Stranbejên kurd]] 0ceg2vp1o00wjb825qe72flww86ez2q 1 285674 1878582 2024-12-04T19:36:12Z Penaber49 39672 /* Hevokên ecêb. */ beşeke nû 1878582 wikitext text/x-wiki == Hevokên ecêb. == @[[Bikarhêner:Alpine liver|Alpine liver]] ''sitran lîst'' çiye, kesek sitran çawa dilîze? ''Pêştir heya 2019an, Ayhan heşt albûmên din derxist'' di vê hevokê de Pêştir tê çi wateyê? ''diyagniskirin'' çiye? ''stranbêjekî kurd di nav salên 2003 û 2020an bû'' kesek çawa dikeve nav salan? Ger tu van xeletiyan sererast nekî ez ê şablona jêbirinê li gotarê zêde dikim. [[Bikarhêner:Penaber49|Penaber49]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Penaber49|gotûbêj]]) 19:36, 4 kanûna pêşîn 2024 (UTC) enlrz25cnzy96e1l8bsc8c8c38ef69c 1878583 1878582 2024-12-04T19:39:16Z Penaber49 39672 1878583 wikitext text/x-wiki == Hevokên ecêb. == @[[Bikarhêner:Alpine liver|Alpine liver]] ''sitran lîst'' çiye, kesek sitran çawa dilîze, gelo sitran lîstika zarokan e? ''Pêştir heya 2019an, Ayhan heşt albûmên din derxist'' di vê hevokê de Pêştir tê çi wateyê? ''diyagniskirin'' çiye? Ev dişibe okumîşkirina tirkî. Madem tu bi kurdî nizanî çi mafê te heye ku tu bi van kaerên qirêj wîkîpediyayê diherêmînî? ''stranbêjekî kurd di nav salên 2003 û 2020an bû'' kesek çawa dikeve nav salan? Ger tu van xeletiyan sererast nekî ez ê şablona jêbirinê li gotarê zêde dikim. [[Bikarhêner:Penaber49|Penaber49]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Penaber49|gotûbêj]]) 19:36, 4 kanûna pêşîn 2024 (UTC) l7gexog3pn53d4gfzxdwvqkp9any4t8 1878584 1878583 2024-12-04T19:40:03Z Penaber49 39672 1878584 wikitext text/x-wiki == Hevokên ecêb. == @[[Bikarhêner:Alpine liver|Alpine liver]] ''sitran lîst'' çiye, kesek sitran çawa dilîze, gelo sitran lîstika zarokan e? ''Pêştir heya 2019an, Ayhan heşt albûmên din derxist'' di vê hevokê de Pêştir tê çi wateyê? ''diyagniskirin'' çiye? Ev dişibe okumîşkirina tirkî. Madem tu bi kurdî nizanî çi mafê te heye ku tu bi van kaerên qirêj wîkîpediyayê diherêmînî? ''stranbêjekî kurd di nav salên 2003 û 2020an bû'' kesek çawa dikeve nav salan, gelo sal tûr an jî kisîk e ku mirov bikeve nav? Ger tu van xeletiyan sererast nekî ez ê şablona jêbirinê li gotarê zêde dikim. [[Bikarhêner:Penaber49|Penaber49]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Penaber49|gotûbêj]]) 19:36, 4 kanûna pêşîn 2024 (UTC) iegxmce72mw3m3vv47knrlv264y4x17 1878585 1878584 2024-12-04T19:42:06Z Penaber49 39672 1878585 wikitext text/x-wiki == Hevokên ecêb. == @[[Bikarhêner:Alpine liver|Alpine liver]] (Kelê û Xelfetî) ''sitran lîst'' çiye, kesek sitran çawa dilîze, gelo sitran lîstika zarokan e? ''Pêştir heya 2019an, Ayhan heşt albûmên din derxist'' di vê hevokê de Pêştir tê çi wateyê? ''diyagniskirin'' çiye? Ev dişibe okumîşkirina tirkî. Madem tu bi kurdî nizanî çi mafê te heye ku tu bi van kaerên qirêj wîkîpediyayê diherêmînî? ''stranbêjekî kurd di nav salên 2003 û 2020an bû'' kesek çawa dikeve nav salan, gelo sal tûr an jî kisîk e ku mirov bikeve nav? Ger tu van xeletiyan sererast nekî ez ê şablona jêbirinê li gotarê zêde dikim. [[Bikarhêner:Penaber49|Penaber49]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Penaber49|gotûbêj]]) 19:36, 4 kanûna pêşîn 2024 (UTC) j35n8anbmy9vyr4tv7vhlk71ay3w4y5 1878592 1878585 2024-12-04T20:33:03Z Alpine liver 75389 /* Hevokên ecêb. */ Bersiv 1878592 wikitext text/x-wiki == Hevokên ecêb. == @[[Bikarhêner:Alpine liver|Alpine liver]] (Kelê û Xelfetî) ''sitran lîst'' çiye, kesek sitran çawa dilîze, gelo sitran lîstika zarokan e? ''Pêştir heya 2019an, Ayhan heşt albûmên din derxist'' di vê hevokê de Pêştir tê çi wateyê? ''diyagniskirin'' çiye? Ev dişibe okumîşkirina tirkî. Madem tu bi kurdî nizanî çi mafê te heye ku tu bi van kaerên qirêj wîkîpediyayê diherêmînî? ''stranbêjekî kurd di nav salên 2003 û 2020an bû'' kesek çawa dikeve nav salan, gelo sal tûr an jî kisîk e ku mirov bikeve nav? Ger tu van xeletiyan sererast nekî ez ê şablona jêbirinê li gotarê zêde dikim. [[Bikarhêner:Penaber49|Penaber49]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Penaber49|gotûbêj]]) 19:36, 4 kanûna pêşîn 2024 (UTC) :Ez ê hewl bidim. Spas. [[Bikarhêner:Alpine liver|Alpine liver]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Alpine liver|gotûbêj]]) 20:33, 4 kanûna pêşîn 2024 (UTC) q7hrq1ux36l7f453cvyv5rj0ag9fvlj 1878633 1878592 2024-12-05T03:53:09Z Balyozbot 42414 Bot: {{[[Şablon:Serê gotûbêjê|Serê gotûbêjê]]}} lê hat zêdekirin 1878633 wikitext text/x-wiki {{Serê gotûbêjê}} == Hevokên ecêb. == @[[Bikarhêner:Alpine liver|Alpine liver]] (Kelê û Xelfetî) ''sitran lîst'' çiye, kesek sitran çawa dilîze, gelo sitran lîstika zarokan e? ''Pêştir heya 2019an, Ayhan heşt albûmên din derxist'' di vê hevokê de Pêştir tê çi wateyê? ''diyagniskirin'' çiye? Ev dişibe okumîşkirina tirkî. Madem tu bi kurdî nizanî çi mafê te heye ku tu bi van kaerên qirêj wîkîpediyayê diherêmînî? ''stranbêjekî kurd di nav salên 2003 û 2020an bû'' kesek çawa dikeve nav salan, gelo sal tûr an jî kisîk e ku mirov bikeve nav? Ger tu van xeletiyan sererast nekî ez ê şablona jêbirinê li gotarê zêde dikim. [[Bikarhêner:Penaber49|Penaber49]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Penaber49|gotûbêj]]) 19:36, 4 kanûna pêşîn 2024 (UTC) :Ez ê hewl bidim. Spas. [[Bikarhêner:Alpine liver|Alpine liver]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Alpine liver|gotûbêj]]) 20:33, 4 kanûna pêşîn 2024 (UTC) lz6hevfttnm8gcf7i97rmrp8n57qd2b 1878636 1878633 2024-12-05T05:13:17Z Alpine liver 75389 Alpine liverî/ê navê [[Gotûbêj:Engin Nurşani]] weke [[Gotûbêj:Engîn Nûrşanî]] guhart 1878633 wikitext text/x-wiki {{Serê gotûbêjê}} == Hevokên ecêb. == @[[Bikarhêner:Alpine liver|Alpine liver]] (Kelê û Xelfetî) ''sitran lîst'' çiye, kesek sitran çawa dilîze, gelo sitran lîstika zarokan e? ''Pêştir heya 2019an, Ayhan heşt albûmên din derxist'' di vê hevokê de Pêştir tê çi wateyê? ''diyagniskirin'' çiye? Ev dişibe okumîşkirina tirkî. Madem tu bi kurdî nizanî çi mafê te heye ku tu bi van kaerên qirêj wîkîpediyayê diherêmînî? ''stranbêjekî kurd di nav salên 2003 û 2020an bû'' kesek çawa dikeve nav salan, gelo sal tûr an jî kisîk e ku mirov bikeve nav? Ger tu van xeletiyan sererast nekî ez ê şablona jêbirinê li gotarê zêde dikim. [[Bikarhêner:Penaber49|Penaber49]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Penaber49|gotûbêj]]) 19:36, 4 kanûna pêşîn 2024 (UTC) :Ez ê hewl bidim. Spas. [[Bikarhêner:Alpine liver|Alpine liver]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Alpine liver|gotûbêj]]) 20:33, 4 kanûna pêşîn 2024 (UTC) lz6hevfttnm8gcf7i97rmrp8n57qd2b 1878646 1878636 2024-12-05T07:19:43Z MikaelF 935 MikaelF navê [[Gotûbêj:Engîn Nûrşanî]] guhart û kir [[Gotûbêj:Engin Nurşani]] 1878633 wikitext text/x-wiki {{Serê gotûbêjê}} == Hevokên ecêb. == @[[Bikarhêner:Alpine liver|Alpine liver]] (Kelê û Xelfetî) ''sitran lîst'' çiye, kesek sitran çawa dilîze, gelo sitran lîstika zarokan e? ''Pêştir heya 2019an, Ayhan heşt albûmên din derxist'' di vê hevokê de Pêştir tê çi wateyê? ''diyagniskirin'' çiye? Ev dişibe okumîşkirina tirkî. Madem tu bi kurdî nizanî çi mafê te heye ku tu bi van kaerên qirêj wîkîpediyayê diherêmînî? ''stranbêjekî kurd di nav salên 2003 û 2020an bû'' kesek çawa dikeve nav salan, gelo sal tûr an jî kisîk e ku mirov bikeve nav? Ger tu van xeletiyan sererast nekî ez ê şablona jêbirinê li gotarê zêde dikim. [[Bikarhêner:Penaber49|Penaber49]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Penaber49|gotûbêj]]) 19:36, 4 kanûna pêşîn 2024 (UTC) :Ez ê hewl bidim. Spas. [[Bikarhêner:Alpine liver|Alpine liver]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Alpine liver|gotûbêj]]) 20:33, 4 kanûna pêşîn 2024 (UTC) lz6hevfttnm8gcf7i97rmrp8n57qd2b 0 285675 1878594 2024-12-04T20:44:17Z Ferrus 5380 Rûpel bi "'''The Forty Rules of Love''' (ji [[Zimanê inglîzî|îngilîzî]] tê wateya ''Çil Rêgezên Evînê'') [[Roman (wêje)|romanek]] e ku ji hêla nivîskara [[tirk]]-[[fransayî]] [[Elif Şafak]] ve hatiye nivîsandin,<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20190803104813/https://archive.nytimes.com/www.nytimes.com/2013/11/28/opinion/our-compass.html |sernav=Our Compass - NYTimes.com |malper=web.archive.org |tarîx=2019-08-03 |roja-gihiştinê=2024-1..." hat çêkirin 1878594 wikitext text/x-wiki '''The Forty Rules of Love''' (ji [[Zimanê inglîzî|îngilîzî]] tê wateya ''Çil Rêgezên Evînê'') [[Roman (wêje)|romanek]] e ku ji hêla nivîskara [[tirk]]-[[fransayî]] [[Elif Şafak]] ve hatiye nivîsandin,<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20190803104813/https://archive.nytimes.com/www.nytimes.com/2013/11/28/opinion/our-compass.html |sernav=Our Compass - NYTimes.com |malper=web.archive.org |tarîx=2019-08-03 |roja-gihiştinê=2024-12-04}}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://alif.id/read/sarah-monica/mencari-tuhan-menyusuri-jalan-cinta-b223730p/ |sernav=Mencari Tuhan: Menyusuri Jalan Cinta |malper=Alif.ID |tarîx=2019-10-13 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=id}}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.firstpost.com/living/books-of-the-week-from-stephen-kings-the-institute-to-margaret-atwoods-the-testaments-our-picks-7334961.html |sernav=Books of the week: From Stephen King's The Institute to Margaret Atwood's The Testaments, our picks |malper=Firstpost |tarîx=2019-09-15 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-us}}</ref> Eleqeya wê ya ji bo nivîsandina vê [[Pirtûk|pirtûkê]] bi standina [[Bawername|bawernameya]] wê ya di warê [[Zayendperestî|zayend]] û [[Lêkolîn|lêkolînên]] [[Jin|jinan]] de derket holê û ew teşwîq kir, ku bi mijarên pirtûkê re mijûl bibe.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Safak |pêşnav=Elif |paşnav2=Chancy |pêşnav2=Myriam J. A. |tarîx=2003 |sernav=Migrations: A Meridians Interview with Elif Shafak |url=https://muse.jhu.edu/pub/3/article/51147 |kovar=Meridians: feminism, race, transnationalism |cild=4 |hejmar=1 |rr=55–85 |issn=1547-8424}}</ref> Pirtûk di [[Adar|adara]] [[2009|2009ê]] de hate çapkirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20190803104815/http://analysisoflove-ersin2777.blogspot.com/2010/02/analysis-forty-rules-of-love.html |sernav=analysis of Love: Analysis: The Forty Rules of Love |malper=analysis of Love |tarîx=22 Şubat 2010 Pazartesi |roja-gihiştinê=2024-12-04 |paşnav=Ersin2777}}</ref> Naveroka pirtûkê li ser [[Helbestvan|helbestvanê]] [[Mîstîzm|mîstîk]] ê [[Gelê Farsê|faris]] [[Celaledînê Rûmî|Mewlana Celaledînê Rumî]] ye, ku bi navê Rûmî jî tê naskirin, û hevrêyê wî [[Şemsê Tebrîzî]] ye.<ref>{{Jêder-nûçe |paşnav=Afzii47 |tarîx=2014-12-05 |sernav=The Forty Rules of Love - review |url=https://www.theguardian.com/childrens-books-site/2014/dec/05/review-elif-shafak-forty-rules-of-love |roja-gihiştinê=2024-12-04 |xebat=The Guardian |ziman=en-GB |issn=0261-3077}}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://tribune.com.pk/article/50060/the-forty-rules-of-love-taught-me-that-weve-been-asking-ourselves-all-the-wrong-questions |sernav=The Forty Rules of Love taught me that we’ve been asking ourselves all the wrong questions |malper=The Express Tribune |tarîx=2017-06-01 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en |paşnav=Rashid |pêşnav=Yamna}}</ref> Di vê pirtûkê de tê ravekirin ku çawa Şems bi evînê alimekî veguherandiye [[Sofî|sûfî]] (mîstîk).<ref>{{Jêder-malper |url=https://pamirtimes.net/2018/03/03/overview-of-forty-rules-of-love/ |sernav=Overview of Forty Rules of Love |malper=PAMIR TIMES |tarîx=2018-03-03 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-US}}</ref> Zêdeyî 750 hezar nusxeyên vê pirtûkê li Tirkiye û Fransayê hatin firotin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://lagazetteverdun.wordpress.com/2016/11/29/forty-rules-of-love-by-elif-shafak/ |sernav=Forty Rules Of Love by ELIF SHAFAK |malper=La Gazette |tarîx=2016-11-29 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=fr-FR |paşnav=zoubeida1999}}</ref> == Naverok == Ella Rubinstein, [[Amerîkî|amerîkîyek]] 40 salî, wekî hevjîn, [[dayik]] û [[jina malê]] [[Jiyan|jiyanek]] bêkêmasî dimeşîne, lê di hundurê xwe de xwe vala û bêserkeftî hîs dike. Jiyana wê ya rojane bi rûtîn û zewaca wê bê [[evîn]] e. Lewma li tiştekî nû digere, [[Kar|karekî]] wekî [[Rexnegir|rexnegirek]] [[Wêje|wêjeyê]] digire û ji bo nirxandina destnivîsa romanek bi navê ''Kufrê Şîrîn'' tê wezîfedarkirin. Ev pirtûka ku ji aliyê Ezîz Zahara ve hatiye nivîsandin, [[Çîrok|çîroka]] balkêş a hevdîtina helbestvanê navdar Rûmî û mîstîkê gerok Şemsê Tebrîzî di [[sedsala 13an]] de vedibêje. Di romanê de Rumî, [[Îlahiyat|îlahiyatnasekî]] rêzdar, bi saya Şems fêrî hêza veguhertina evînê dibe. Şems, ku xwediyê ruhê [[Azadî (felsefe)|azad]] û ruhanî ye, dike ku Rumî pîvanên civakê bipirse û dev ji [[Ego|egoya]] xwe berde, da ku evîna [[Xweda|Xwedê]] ya rastîn bibîne. Ew 40 rêgezên aqilmendî dide wî, ku beşa sereke ya pirtûkê pêk tînin, û jiyana Rumî bi awayekî [[Tundraw|radîkal]] diguherîne. Di bin bandora Şems de, Rûmî ne tenê dibe ronakbîrekî giyanî, lê di heman demê de dibe yek ji mezintirîn helbestvanên sûfî yê dîrokê. Lê dostaniya xurt di navbera her duyan de dibe sedema [[çavnebarî]] û [[Nefret|nefretê]] li derdora Rûmî. Bi taybetî [[malbat]] û [[Xwendekar|xwendekarên]] Rûmî xwe di bin [[Metirsî|metirsiyê]] de dibînin, ku di dawiyê de werdigere komploya li dijî Şems. Şems di bin şert û mercên nepenî de winda dibe, û Rûmî di nav [[Xemgînî|xemgîniyek]] kûr de dihêle. Lê dîsa jî, ew rêwîtiya xwe ya ruhî didomîne û vê windabûnê werdigerîne helbestên xwe yên domdar. Dema ku Ella destnivîsê dixwîne, ew dest bi dîtina paralelên jiyana xwe dike. Ew ji 40 rêgezên evînê îlhama xwe digire, û ew jî wek Rûmî dest bi pirskirina nirx û biryarên xwe dike. Meraqa wê ji nivîskarê pirtûkê re mezin dibe û ew bi Aziz Zahara re dikeve têkiliyê. Di navbera herduyan de diyalogek xurt çêdibe. Azîz ku şopdarê [[Felsefe|felsefeya]] Şems e, Ella teşwîq dike ku li dû dilê xwe biçe û xwebûnê bixe jiyana wê. Ella pê dihese ku di jiyana xwe de tu carî evîna rast nas nekiriye û evîndarê Ezîz dibe. Lê ev evîna nû Ellayê dixe pêş biryarên dijwar. Ezîz di dawiyê de jê re diyar dike ku ew [[nexweşiya mirinê]] ye û rojên wî êdî kêm in. Tevî vê [[Rastebînî|rastebîniya]] tehl, Ella biryar dide ku bi Aziz re bibe û di rojên wî yên dawî de li ba wî derbas bike. Mirina wî ji bo wê dibe kêliya [[Xwenasîn|xwenasîneke]] kûr û mezinbûna giyanî. Ew jiyana xwe ya berê li dû xwe dihêle û dest bi qonaxek nû dike. Çîrokên Rûmî û Şems û Ella û Ezîz bi hev ve girêdayî ne û nîşan didin ku evîn çawa dikare îlhamek veguherîner be. ''Çil Rêgezên Evînê'' yên ku di pirtûkê de derbas dibin, prensîbên gerdûnî ne ku xwe-refleks û mezinbûna hundurîn teşwîq dikin. Elif Şafak pirsa sereke dike, ka tê çi wateyê hezkirin û jinyandin a rast. Di dawiyê de diyar dibe ku evîn ne tenê girêdanek di navbera mirovan de ye, lê rêwîtiyek berbi xwe ye û dikare jiyana mirov bi kûrahî biguhezîne. == Çavkanî == {{çavkanî}} 3u61j3i5fy374n3taqgnmhtw63aj82i 1878596 1878594 2024-12-04T20:45:11Z Ferrus 5380 1878596 wikitext text/x-wiki {{Agahîdanka giştî}} '''The Forty Rules of Love''' (ji [[Zimanê inglîzî|îngilîzî]] tê wateya ''Çil Rêgezên Evînê'') [[Roman (wêje)|romanek]] e ku ji hêla nivîskara [[tirk]]-[[fransayî]] [[Elif Şafak]] ve hatiye nivîsandin,<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20190803104813/https://archive.nytimes.com/www.nytimes.com/2013/11/28/opinion/our-compass.html |sernav=Our Compass - NYTimes.com |malper=web.archive.org |tarîx=2019-08-03 |roja-gihiştinê=2024-12-04}}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://alif.id/read/sarah-monica/mencari-tuhan-menyusuri-jalan-cinta-b223730p/ |sernav=Mencari Tuhan: Menyusuri Jalan Cinta |malper=Alif.ID |tarîx=2019-10-13 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=id}}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.firstpost.com/living/books-of-the-week-from-stephen-kings-the-institute-to-margaret-atwoods-the-testaments-our-picks-7334961.html |sernav=Books of the week: From Stephen King's The Institute to Margaret Atwood's The Testaments, our picks |malper=Firstpost |tarîx=2019-09-15 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-us}}</ref> Eleqeya wê ya ji bo nivîsandina vê [[Pirtûk|pirtûkê]] bi standina [[Bawername|bawernameya]] wê ya di warê [[Zayendperestî|zayend]] û [[Lêkolîn|lêkolînên]] [[Jin|jinan]] de derket holê û ew teşwîq kir, ku bi mijarên pirtûkê re mijûl bibe.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Safak |pêşnav=Elif |paşnav2=Chancy |pêşnav2=Myriam J. A. |tarîx=2003 |sernav=Migrations: A Meridians Interview with Elif Shafak |url=https://muse.jhu.edu/pub/3/article/51147 |kovar=Meridians: feminism, race, transnationalism |cild=4 |hejmar=1 |rr=55–85 |issn=1547-8424}}</ref> Pirtûk di [[Adar|adara]] [[2009|2009ê]] de hate çapkirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20190803104815/http://analysisoflove-ersin2777.blogspot.com/2010/02/analysis-forty-rules-of-love.html |sernav=analysis of Love: Analysis: The Forty Rules of Love |malper=analysis of Love |tarîx=22 Şubat 2010 Pazartesi |roja-gihiştinê=2024-12-04 |paşnav=Ersin2777}}</ref> Naveroka pirtûkê li ser [[Helbestvan|helbestvanê]] [[Mîstîzm|mîstîk]] ê [[Gelê Farsê|faris]] [[Celaledînê Rûmî|Mewlana Celaledînê Rumî]] ye, ku bi navê Rûmî jî tê naskirin, û hevrêyê wî [[Şemsê Tebrîzî]] ye.<ref>{{Jêder-nûçe |paşnav=Afzii47 |tarîx=2014-12-05 |sernav=The Forty Rules of Love - review |url=https://www.theguardian.com/childrens-books-site/2014/dec/05/review-elif-shafak-forty-rules-of-love |roja-gihiştinê=2024-12-04 |xebat=The Guardian |ziman=en-GB |issn=0261-3077}}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://tribune.com.pk/article/50060/the-forty-rules-of-love-taught-me-that-weve-been-asking-ourselves-all-the-wrong-questions |sernav=The Forty Rules of Love taught me that we’ve been asking ourselves all the wrong questions |malper=The Express Tribune |tarîx=2017-06-01 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en |paşnav=Rashid |pêşnav=Yamna}}</ref> Di vê pirtûkê de tê ravekirin ku çawa Şems bi evînê alimekî veguherandiye [[Sofî|sûfî]] (mîstîk).<ref>{{Jêder-malper |url=https://pamirtimes.net/2018/03/03/overview-of-forty-rules-of-love/ |sernav=Overview of Forty Rules of Love |malper=PAMIR TIMES |tarîx=2018-03-03 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-US}}</ref> Zêdeyî 750 hezar nusxeyên vê pirtûkê li Tirkiye û Fransayê hatin firotin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://lagazetteverdun.wordpress.com/2016/11/29/forty-rules-of-love-by-elif-shafak/ |sernav=Forty Rules Of Love by ELIF SHAFAK |malper=La Gazette |tarîx=2016-11-29 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=fr-FR |paşnav=zoubeida1999}}</ref> == Naverok == Ella Rubinstein, [[Amerîkî|amerîkîyek]] 40 salî, wekî hevjîn, [[dayik]] û [[jina malê]] [[Jiyan|jiyanek]] bêkêmasî dimeşîne, lê di hundurê xwe de xwe vala û bêserkeftî hîs dike. Jiyana wê ya rojane bi rûtîn û zewaca wê bê [[evîn]] e. Lewma li tiştekî nû digere, [[Kar|karekî]] wekî [[Rexnegir|rexnegirek]] [[Wêje|wêjeyê]] digire û ji bo nirxandina destnivîsa romanek bi navê ''Kufrê Şîrîn'' tê wezîfedarkirin. Ev pirtûka ku ji aliyê Ezîz Zahara ve hatiye nivîsandin, [[Çîrok|çîroka]] balkêş a hevdîtina helbestvanê navdar Rûmî û mîstîkê gerok Şemsê Tebrîzî di [[sedsala 13an]] de vedibêje. Di romanê de Rumî, [[Îlahiyat|îlahiyatnasekî]] rêzdar, bi saya Şems fêrî hêza veguhertina evînê dibe. Şems, ku xwediyê ruhê [[Azadî (felsefe)|azad]] û ruhanî ye, dike ku Rumî pîvanên civakê bipirse û dev ji [[Ego|egoya]] xwe berde, da ku evîna [[Xweda|Xwedê]] ya rastîn bibîne. Ew 40 rêgezên aqilmendî dide wî, ku beşa sereke ya pirtûkê pêk tînin, û jiyana Rumî bi awayekî [[Tundraw|radîkal]] diguherîne. Di bin bandora Şems de, Rûmî ne tenê dibe ronakbîrekî giyanî, lê di heman demê de dibe yek ji mezintirîn helbestvanên sûfî yê dîrokê. Lê dostaniya xurt di navbera her duyan de dibe sedema [[çavnebarî]] û [[Nefret|nefretê]] li derdora Rûmî. Bi taybetî [[malbat]] û [[Xwendekar|xwendekarên]] Rûmî xwe di bin [[Metirsî|metirsiyê]] de dibînin, ku di dawiyê de werdigere komploya li dijî Şems. Şems di bin şert û mercên nepenî de winda dibe, û Rûmî di nav [[Xemgînî|xemgîniyek]] kûr de dihêle. Lê dîsa jî, ew rêwîtiya xwe ya ruhî didomîne û vê windabûnê werdigerîne helbestên xwe yên domdar. Dema ku Ella destnivîsê dixwîne, ew dest bi dîtina paralelên jiyana xwe dike. Ew ji 40 rêgezên evînê îlhama xwe digire, û ew jî wek Rûmî dest bi pirskirina nirx û biryarên xwe dike. Meraqa wê ji nivîskarê pirtûkê re mezin dibe û ew bi Aziz Zahara re dikeve têkiliyê. Di navbera herduyan de diyalogek xurt çêdibe. Azîz ku şopdarê [[Felsefe|felsefeya]] Şems e, Ella teşwîq dike ku li dû dilê xwe biçe û xwebûnê bixe jiyana wê. Ella pê dihese ku di jiyana xwe de tu carî evîna rast nas nekiriye û evîndarê Ezîz dibe. Lê ev evîna nû Ellayê dixe pêş biryarên dijwar. Ezîz di dawiyê de jê re diyar dike ku ew [[nexweşiya mirinê]] ye û rojên wî êdî kêm in. Tevî vê [[Rastebînî|rastebîniya]] tehl, Ella biryar dide ku bi Aziz re bibe û di rojên wî yên dawî de li ba wî derbas bike. Mirina wî ji bo wê dibe kêliya [[Xwenasîn|xwenasîneke]] kûr û mezinbûna giyanî. Ew jiyana xwe ya berê li dû xwe dihêle û dest bi qonaxek nû dike. Çîrokên Rûmî û Şems û Ella û Ezîz bi hev ve girêdayî ne û nîşan didin ku evîn çawa dikare îlhamek veguherîner be. ''Çil Rêgezên Evînê'' yên ku di pirtûkê de derbas dibin, prensîbên gerdûnî ne ku xwe-refleks û mezinbûna hundurîn teşwîq dikin. Elif Şafak pirsa sereke dike, ka tê çi wateyê hezkirin û jinyandin a rast. Di dawiyê de diyar dibe ku evîn ne tenê girêdanek di navbera mirovan de ye, lê rêwîtiyek berbi xwe ye û dikare jiyana mirov bi kûrahî biguhezîne. == Çavkanî == {{çavkanî}} pxb0uju1o9odno6ic9ppf0ns4s935su 1878599 1878596 2024-12-04T20:49:06Z Ferrus 5380 1878599 wikitext text/x-wiki {{Agahîdanka giştî}} '''The Forty Rules of Love''' (ji [[Zimanê inglîzî|îngilîzî]] tê wateya ''Çil Rêgezên Evînê'') [[Roman (wêje)|romanek]] e ku ji hêla nivîskara [[tirk]]-[[fransayî]] [[Elif Şafak]] ve hatiye nivîsandin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20190803104813/https://archive.nytimes.com/www.nytimes.com/2013/11/28/opinion/our-compass.html |sernav=Our Compass - NYTimes.com |malper=web.archive.org |tarîx=2019-08-03 |roja-gihiştinê=2024-12-04}}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://alif.id/read/sarah-monica/mencari-tuhan-menyusuri-jalan-cinta-b223730p/ |sernav=Mencari Tuhan: Menyusuri Jalan Cinta |malper=Alif.ID |tarîx=2019-10-13 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=id}}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.firstpost.com/living/books-of-the-week-from-stephen-kings-the-institute-to-margaret-atwoods-the-testaments-our-picks-7334961.html |sernav=Books of the week: From Stephen King's The Institute to Margaret Atwood's The Testaments, our picks |malper=Firstpost |tarîx=2019-09-15 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-us}}</ref> Eleqeya wê ya ji bo nivîsandina vê [[Pirtûk|pirtûkê]] bi standina [[Bawername|bawernameya]] wê ya di warê [[Zayendperestî|zayend]] û [[Lêkolîn|lêkolînên]] [[Jin|jinan]] de derket û ew teşwîq kir, ku bi mijarên pirtûkê re mijûl bibe.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Safak |pêşnav=Elif |paşnav2=Chancy |pêşnav2=Myriam J. A. |tarîx=2003 |sernav=Migrations: A Meridians Interview with Elif Shafak |url=https://muse.jhu.edu/pub/3/article/51147 |kovar=Meridians: feminism, race, transnationalism |cild=4 |hejmar=1 |rr=55–85 |issn=1547-8424}}</ref> Pirtûk di [[Adar|adara]] [[2009|2009ê]] de hate çapkirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20190803104815/http://analysisoflove-ersin2777.blogspot.com/2010/02/analysis-forty-rules-of-love.html |sernav=analysis of Love: Analysis: The Forty Rules of Love |malper=analysis of Love |tarîx=22 Şubat 2010 Pazartesi |roja-gihiştinê=2024-12-04 |paşnav=Ersin2777}}</ref> Naveroka pirtûkê li ser [[Helbestvan|helbestvanê]] [[Mîstîzm|mîstîk]] ê [[Gelê Farsê|faris]] [[Celaledînê Rûmî|Mewlana Celaledînê Rumî]], ku bi navê Rûmî jî tê naskirin, û hevrêyê wî [[Şemsê Tebrîzî]] ye.<ref>{{Jêder-nûçe |paşnav=Afzii47 |tarîx=2014-12-05 |sernav=The Forty Rules of Love - review |url=https://www.theguardian.com/childrens-books-site/2014/dec/05/review-elif-shafak-forty-rules-of-love |roja-gihiştinê=2024-12-04 |xebat=The Guardian |ziman=en-GB |issn=0261-3077}}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://tribune.com.pk/article/50060/the-forty-rules-of-love-taught-me-that-weve-been-asking-ourselves-all-the-wrong-questions |sernav=The Forty Rules of Love taught me that we’ve been asking ourselves all the wrong questions |malper=The Express Tribune |tarîx=2017-06-01 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en |paşnav=Rashid |pêşnav=Yamna}}</ref> Di vê pirtûkê de tê ravekirin ku çawa Şems bi [[Evîn|evînê]] alimekî veguherandiye [[Sofî|sûfî]] (mîstîk).<ref>{{Jêder-malper |url=https://pamirtimes.net/2018/03/03/overview-of-forty-rules-of-love/ |sernav=Overview of Forty Rules of Love |malper=PAMIR TIMES |tarîx=2018-03-03 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-US}}</ref> Zêdeyî 750 hezar nusxeyên vê pirtûkê li Tirkiye û Fransayê hatin firotin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://lagazetteverdun.wordpress.com/2016/11/29/forty-rules-of-love-by-elif-shafak/ |sernav=Forty Rules Of Love by ELIF SHAFAK |malper=La Gazette |tarîx=2016-11-29 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=fr-FR |paşnav=zoubeida1999}}</ref> == Naverok == Ella Rubinstein, [[Amerîkî|amerîkîyek]] 40 salî, wekî hevjîn, [[dayik]] û [[jina malê]] [[Jiyan|jiyanek]] bêkêmasî dimeşîne, lê di hundurê xwe de xwe vala û bêserkeftî hîs dike. Jiyana wê ya rojane bi rûtîn û zewaca wê bê evîn e. Lewma li tiştekî nû digere, [[Kar|karekî]] wekî [[Rexnegir|rexnegirek]] [[Wêje|wêjeyê]] digire û ji bo nirxandina destnivîsa romanek bi navê ''Kufrê Şîrîn'' tê wezîfedarkirin. Ev pirtûka ku ji aliyê Ezîz Zahara ve hatiye nivîsandin, [[Çîrok|çîroka]] balkêş a hevdîtina helbestvanê navdar Rûmî û mîstîkê gerok Şemsê Tebrîzî di [[sedsala 13an]] de vedibêje. Di romanê de Rumî, [[Îlahiyat|îlahiyatnasekî]] rêzdar, bi saya Şems fêrî hêza veguhertina evînê dibe. Şems, ku xwediyê ruhê [[Azadî (felsefe)|azad]] û ruhanî ye, dike ku Rumî pîvanên civakê bipirse û dev ji [[Ego|egoya]] xwe berde, da ku evîna [[Xweda|Xwedê]] ya rastîn bibîne. Ew 40 rêgezên aqilmendî dide wî, ku beşa sereke ya pirtûkê pêk tînin, û jiyana Rumî bi awayekî [[Tundraw|radîkal]] diguherîne. Di bin bandora Şems de, Rûmî ne tenê dibe ronakbîrekî giyanî, lê di heman demê de dibe yek ji mezintirîn helbestvanên sûfî yê dîrokê. Lê dostaniya xurt di navbera her duyan de dibe sedema [[çavnebarî]] û [[Nefret|nefretê]] li derdora Rûmî. Bi taybetî [[malbat]] û [[Xwendekar|xwendekarên]] Rûmî xwe di bin [[Metirsî|metirsiyê]] de dibînin, ku di dawiyê de werdigere komploya li dijî Şems. Şems di bin şert û mercên nepenî de winda dibe, û Rûmî di nav [[Xemgînî|xemgîniyek]] kûr de dihêle. Lê dîsa jî, ew rêwîtiya xwe ya ruhî didomîne û vê windabûnê werdigerîne helbestên xwe yên domdar. Dema ku Ella destnivîsê dixwîne, ew dest bi dîtina paralelên jiyana xwe dike. Ew ji 40 rêgezên evînê îlhama xwe digire, û ew jî wek Rûmî dest bi pirskirina nirx û biryarên xwe dike. Meraqa wê ji nivîskarê pirtûkê re mezin dibe û ew bi Aziz Zahara re dikeve têkiliyê. Di navbera herduyan de diyalogek xurt çêdibe. Azîz ku şopdarê [[Felsefe|felsefeya]] Şems e, Ella teşwîq dike ku li dû dilê xwe biçe û xwebûnê bixe jiyana wê. Ella pê dihese ku di jiyana xwe de tu carî evîna rast nas nekiriye û evîndarê Ezîz dibe. Lê ev evîna nû Ellayê dixe pêş biryarên dijwar. Ezîz di dawiyê de jê re diyar dike ku ew [[nexweşiya mirinê]] ye û rojên wî êdî kêm in. Tevî vê [[Rastebînî|rastebîniya]] tehl, Ella biryar dide ku bi Aziz re bibe û di rojên wî yên dawî de li ba wî derbas bike. Mirina wî ji bo wê dibe kêliya [[Xwenasîn|xwenasîneke]] kûr û mezinbûna giyanî. Ew jiyana xwe ya berê li dû xwe dihêle û dest bi qonaxek nû dike. Çîrokên Rûmî û Şems û Ella û Ezîz bi hev ve girêdayî ne û nîşan didin ku evîn çawa dikare îlhamek veguherîner be. ''Çil Rêgezên Evînê'' yên ku di pirtûkê de derbas dibin, prensîbên gerdûnî ne ku xwe-refleks û mezinbûna hundurîn teşwîq dikin. Elif Şafak pirsa sereke dike, ka tê çi wateyê hezkirin û jinyandin a rast. Di dawiyê de diyar dibe ku evîn ne tenê girêdanek di navbera mirovan de ye, lê rêwîtiyek berbi xwe ye û dikare jiyana mirov bi kûrahî biguhezîne. == Çavkanî == {{çavkanî}} n79oy55kev2rcqqjjgmc2bjmtcfljty 1878601 1878599 2024-12-04T20:53:07Z Ferrus 5380 1878601 wikitext text/x-wiki {{Agahîdanka giştî | wêne = Wêne:ElifShafak Ask EbruBilun Wiki.jpg | sernavê_wêne = Elif Şafak bi pirtûka xwe ya "Aşk", ku çapkirina tirkî ya ''Forty Rules of Love'' e. }} '''The Forty Rules of Love''' (ji [[Zimanê inglîzî|îngilîzî]] tê wateya ''Çil Rêgezên Evînê'') [[Roman (wêje)|romanek]] e ku ji hêla nivîskara [[tirk]]-[[fransayî]] [[Elif Şafak]] ve hatiye nivîsandin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20190803104813/https://archive.nytimes.com/www.nytimes.com/2013/11/28/opinion/our-compass.html |sernav=Our Compass - NYTimes.com |malper=web.archive.org |tarîx=2019-08-03 |roja-gihiştinê=2024-12-04}}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://alif.id/read/sarah-monica/mencari-tuhan-menyusuri-jalan-cinta-b223730p/ |sernav=Mencari Tuhan: Menyusuri Jalan Cinta |malper=Alif.ID |tarîx=2019-10-13 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=id}}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.firstpost.com/living/books-of-the-week-from-stephen-kings-the-institute-to-margaret-atwoods-the-testaments-our-picks-7334961.html |sernav=Books of the week: From Stephen King's The Institute to Margaret Atwood's The Testaments, our picks |malper=Firstpost |tarîx=2019-09-15 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-us}}</ref> Eleqeya wê ya ji bo nivîsandina vê [[Pirtûk|pirtûkê]] bi standina [[Bawername|bawernameya]] wê ya di warê [[Zayendperestî|zayend]] û [[Lêkolîn|lêkolînên]] [[Jin|jinan]] de derket û ew teşwîq kir, ku bi mijarên pirtûkê re mijûl bibe.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Safak |pêşnav=Elif |paşnav2=Chancy |pêşnav2=Myriam J. A. |tarîx=2003 |sernav=Migrations: A Meridians Interview with Elif Shafak |url=https://muse.jhu.edu/pub/3/article/51147 |kovar=Meridians: feminism, race, transnationalism |cild=4 |hejmar=1 |rr=55–85 |issn=1547-8424}}</ref> Pirtûk di [[Adar|adara]] [[2009|2009ê]] de hate çapkirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20190803104815/http://analysisoflove-ersin2777.blogspot.com/2010/02/analysis-forty-rules-of-love.html |sernav=analysis of Love: Analysis: The Forty Rules of Love |malper=analysis of Love |tarîx=22 Şubat 2010 Pazartesi |roja-gihiştinê=2024-12-04 |paşnav=Ersin2777}}</ref> Naveroka pirtûkê li ser [[Helbestvan|helbestvanê]] [[Mîstîzm|mîstîk]] ê [[Gelê Farsê|faris]] [[Celaledînê Rûmî|Mewlana Celaledînê Rumî]], ku bi navê Rûmî jî tê naskirin, û hevrêyê wî [[Şemsê Tebrîzî]] ye.<ref>{{Jêder-nûçe |paşnav=Afzii47 |tarîx=2014-12-05 |sernav=The Forty Rules of Love - review |url=https://www.theguardian.com/childrens-books-site/2014/dec/05/review-elif-shafak-forty-rules-of-love |roja-gihiştinê=2024-12-04 |xebat=The Guardian |ziman=en-GB |issn=0261-3077}}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://tribune.com.pk/article/50060/the-forty-rules-of-love-taught-me-that-weve-been-asking-ourselves-all-the-wrong-questions |sernav=The Forty Rules of Love taught me that we’ve been asking ourselves all the wrong questions |malper=The Express Tribune |tarîx=2017-06-01 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en |paşnav=Rashid |pêşnav=Yamna}}</ref> Di vê pirtûkê de tê ravekirin ku çawa Şems bi [[Evîn|evînê]] alimekî veguherandiye [[Sofî|sûfî]] (mîstîk).<ref>{{Jêder-malper |url=https://pamirtimes.net/2018/03/03/overview-of-forty-rules-of-love/ |sernav=Overview of Forty Rules of Love |malper=PAMIR TIMES |tarîx=2018-03-03 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-US}}</ref> Zêdeyî 750 hezar nusxeyên vê pirtûkê li Tirkiye û Fransayê hatin firotin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://lagazetteverdun.wordpress.com/2016/11/29/forty-rules-of-love-by-elif-shafak/ |sernav=Forty Rules Of Love by ELIF SHAFAK |malper=La Gazette |tarîx=2016-11-29 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=fr-FR |paşnav=zoubeida1999}}</ref> == Naverok == Ella Rubinstein, [[Amerîkî|amerîkîyek]] 40 salî, wekî hevjîn, [[dayik]] û [[jina malê]] [[Jiyan|jiyanek]] bêkêmasî dimeşîne, lê di hundurê xwe de xwe vala û bêserkeftî hîs dike. Jiyana wê ya rojane bi rûtîn û zewaca wê bê evîn e. Lewma li tiştekî nû digere, [[Kar|karekî]] wekî [[Rexnegir|rexnegirek]] [[Wêje|wêjeyê]] digire û ji bo nirxandina destnivîsa romanek bi navê ''Kufrê Şîrîn'' tê wezîfedarkirin. Ev pirtûka ku ji aliyê Ezîz Zahara ve hatiye nivîsandin, [[Çîrok|çîroka]] balkêş a hevdîtina helbestvanê navdar Rûmî û mîstîkê gerok Şemsê Tebrîzî di [[sedsala 13an]] de vedibêje. Di romanê de Rumî, [[Îlahiyat|îlahiyatnasekî]] rêzdar, bi saya Şems fêrî hêza veguhertina evînê dibe. Şems, ku xwediyê ruhê [[Azadî (felsefe)|azad]] û ruhanî ye, dike ku Rumî pîvanên civakê bipirse û dev ji [[Ego|egoya]] xwe berde, da ku evîna [[Xweda|Xwedê]] ya rastîn bibîne. Ew 40 rêgezên aqilmendî dide wî, ku beşa sereke ya pirtûkê pêk tînin, û jiyana Rumî bi awayekî [[Tundraw|radîkal]] diguherîne. Di bin bandora Şems de, Rûmî ne tenê dibe ronakbîrekî giyanî, lê di heman demê de dibe yek ji mezintirîn helbestvanên sûfî yê dîrokê. Lê dostaniya xurt di navbera her duyan de dibe sedema [[çavnebarî]] û [[Nefret|nefretê]] li derdora Rûmî. Bi taybetî [[malbat]] û [[Xwendekar|xwendekarên]] Rûmî xwe di bin [[Metirsî|metirsiyê]] de dibînin, ku di dawiyê de werdigere komploya li dijî Şems. Şems di bin şert û mercên nepenî de winda dibe, û Rûmî di nav [[Xemgînî|xemgîniyek]] kûr de dihêle. Lê dîsa jî, ew rêwîtiya xwe ya ruhî didomîne û vê windabûnê werdigerîne helbestên xwe yên domdar. Dema ku Ella destnivîsê dixwîne, ew dest bi dîtina paralelên jiyana xwe dike. Ew ji 40 rêgezên evînê îlhama xwe digire, û ew jî wek Rûmî dest bi pirskirina nirx û biryarên xwe dike. Meraqa wê ji nivîskarê pirtûkê re mezin dibe û ew bi Aziz Zahara re dikeve têkiliyê. Di navbera herduyan de diyalogek xurt çêdibe. Azîz ku şopdarê [[Felsefe|felsefeya]] Şems e, Ella teşwîq dike ku li dû dilê xwe biçe û xwebûnê bixe jiyana wê. Ella pê dihese ku di jiyana xwe de tu carî evîna rast nas nekiriye û evîndarê Ezîz dibe. Lê ev evîna nû Ellayê dixe pêş biryarên dijwar. Ezîz di dawiyê de jê re diyar dike ku ew [[nexweşiya mirinê]] ye û rojên wî êdî kêm in. Tevî vê [[Rastebînî|rastebîniya]] tehl, Ella biryar dide ku bi Aziz re bibe û di rojên wî yên dawî de li ba wî derbas bike. Mirina wî ji bo wê dibe kêliya [[Xwenasîn|xwenasîneke]] kûr û mezinbûna giyanî. Ew jiyana xwe ya berê li dû xwe dihêle û dest bi qonaxek nû dike. Çîrokên Rûmî û Şems û Ella û Ezîz bi hev ve girêdayî ne û nîşan didin ku evîn çawa dikare îlhamek veguherîner be. ''Çil Rêgezên Evînê'' yên ku di pirtûkê de derbas dibin, prensîbên gerdûnî ne ku xwe-refleks û mezinbûna hundurîn teşwîq dikin. Elif Şafak pirsa sereke dike, ka tê çi wateyê hezkirin û jinyandin a rast. Di dawiyê de diyar dibe ku evîn ne tenê girêdanek di navbera mirovan de ye, lê rêwîtiyek berbi xwe ye û dikare jiyana mirov bi kûrahî biguhezîne. == Çavkanî == {{çavkanî}} 19nzz225v2plrbznduo9up930ofdx8c 1878602 1878601 2024-12-04T20:55:23Z Ferrus 5380 1878602 wikitext text/x-wiki {{Agahîdanka giştî | wêne = Wêne:ElifShafak Ask EbruBilun Wiki.jpg | sernavê_wêne = Elif Şafak bi pirtûka xwe ya "Aşk", ku çapkirina tirkî ya ''Forty Rules of Love'' e. }} '''The Forty Rules of Love''' (ji [[Zimanê inglîzî|îngilîzî]] tê wateya ''Çil Rêgezên Evînê'') [[Roman (wêje)|romanek]] e ku ji hêla nivîskara [[tirk]]-[[fransayî]] [[Elif Şafak]] ve hatiye nivîsandin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20190803104813/https://archive.nytimes.com/www.nytimes.com/2013/11/28/opinion/our-compass.html |sernav=Our Compass - NYTimes.com |malper=web.archive.org |tarîx=2019-08-03 |roja-gihiştinê=2024-12-04}}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://alif.id/read/sarah-monica/mencari-tuhan-menyusuri-jalan-cinta-b223730p/ |sernav=Mencari Tuhan: Menyusuri Jalan Cinta |malper=Alif.ID |tarîx=2019-10-13 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=id}}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.firstpost.com/living/books-of-the-week-from-stephen-kings-the-institute-to-margaret-atwoods-the-testaments-our-picks-7334961.html |sernav=Books of the week: From Stephen King's The Institute to Margaret Atwood's The Testaments, our picks |malper=Firstpost |tarîx=2019-09-15 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-us}}</ref> Eleqeya wê ya ji bo nivîsandina vê [[Pirtûk|pirtûkê]] bi standina [[Bawername|bawernameya]] wê ya di warê [[Zayendperestî|zayend]] û [[Lêkolîn|lêkolînên]] [[Jin|jinan]] de derket û ew teşwîq kir, ku bi mijarên pirtûkê re mijûl bibe.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Safak |pêşnav=Elif |paşnav2=Chancy |pêşnav2=Myriam J. A. |tarîx=2003 |sernav=Migrations: A Meridians Interview with Elif Shafak |url=https://muse.jhu.edu/pub/3/article/51147 |kovar=Meridians: feminism, race, transnationalism |cild=4 |hejmar=1 |rr=55–85 |issn=1547-8424}}</ref> Pirtûk di [[Adar|adara]] [[2009|2009ê]] de hate çapkirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20190803104815/http://analysisoflove-ersin2777.blogspot.com/2010/02/analysis-forty-rules-of-love.html |sernav=analysis of Love: Analysis: The Forty Rules of Love |malper=analysis of Love |tarîx=22 Şubat 2010 Pazartesi |roja-gihiştinê=2024-12-04 |paşnav=Ersin2777}}</ref> Naveroka pirtûkê li ser [[Helbestvan|helbestvanê]] [[Mîstîzm|mîstîk]] ê [[Gelê Farsê|faris]] [[Celaledînê Rûmî|Mewlana Celaledînê Rumî]], ku bi navê Rûmî jî tê naskirin, û hevrêyê wî [[Şemsê Tebrîzî]] ye.<ref>{{Jêder-nûçe |paşnav=Afzii47 |tarîx=2014-12-05 |sernav=The Forty Rules of Love - review |url=https://www.theguardian.com/childrens-books-site/2014/dec/05/review-elif-shafak-forty-rules-of-love |roja-gihiştinê=2024-12-04 |xebat=The Guardian |ziman=en-GB |issn=0261-3077}}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://tribune.com.pk/article/50060/the-forty-rules-of-love-taught-me-that-weve-been-asking-ourselves-all-the-wrong-questions |sernav=The Forty Rules of Love taught me that we’ve been asking ourselves all the wrong questions |malper=The Express Tribune |tarîx=2017-06-01 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en |paşnav=Rashid |pêşnav=Yamna}}</ref> Di vê pirtûkê de tê ravekirin ku çawa Şems bi [[Evîn|evînê]] alimekî veguherandiye [[Sofî|sûfî]] (mîstîk).<ref>{{Jêder-malper |url=https://pamirtimes.net/2018/03/03/overview-of-forty-rules-of-love/ |sernav=Overview of Forty Rules of Love |malper=PAMIR TIMES |tarîx=2018-03-03 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-US}}</ref> Tenê li [[Tirkiye]] û [[Fransa|Fransayê]] zêdeyî 750 hezar kopiyên vê pirtûkê hatine firotin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://lagazetteverdun.wordpress.com/2016/11/29/forty-rules-of-love-by-elif-shafak/ |sernav=Forty Rules Of Love by ELIF SHAFAK |malper=La Gazette |tarîx=2016-11-29 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=fr-FR |paşnav=zoubeida1999}}</ref> == Naverok == Ella Rubinstein, [[Amerîkî|amerîkîyek]] 40 salî, wekî hevjîn, [[dayik]] û [[jina malê]] [[Jiyan|jiyanek]] bêkêmasî dimeşîne, lê di hundurê xwe de xwe vala û bêserkeftî hîs dike. Jiyana wê ya rojane bi rûtîn û zewaca wê bê evîn e. Lewma li tiştekî nû digere, [[Kar|karekî]] wekî [[Rexnegir|rexnegirek]] [[Wêje|wêjeyê]] digire û ji bo nirxandina destnivîsa romanek bi navê ''Kufrê Şîrîn'' tê wezîfedarkirin. Ev pirtûka ku ji aliyê Ezîz Zahara ve hatiye nivîsandin, [[Çîrok|çîroka]] balkêş a hevdîtina helbestvanê navdar Rûmî û mîstîkê gerok Şemsê Tebrîzî di [[sedsala 13an]] de vedibêje. Di romanê de Rumî, [[Îlahiyat|îlahiyatnasekî]] rêzdar, bi saya Şems fêrî hêza veguhertina evînê dibe. Şems, ku xwediyê ruhê [[Azadî (felsefe)|azad]] û ruhanî ye, dike ku Rumî pîvanên civakê bipirse û dev ji [[Ego|egoya]] xwe berde, da ku evîna [[Xweda|Xwedê]] ya rastîn bibîne. Ew 40 rêgezên aqilmendî dide wî, ku beşa sereke ya pirtûkê pêk tînin, û jiyana Rumî bi awayekî [[Tundraw|radîkal]] diguherîne. Di bin bandora Şems de, Rûmî ne tenê dibe ronakbîrekî giyanî, lê di heman demê de dibe yek ji mezintirîn helbestvanên sûfî yê dîrokê. Lê dostaniya xurt di navbera her duyan de dibe sedema [[çavnebarî]] û [[Nefret|nefretê]] li derdora Rûmî. Bi taybetî [[malbat]] û [[Xwendekar|xwendekarên]] Rûmî xwe di bin [[Metirsî|metirsiyê]] de dibînin, ku di dawiyê de werdigere komploya li dijî Şems. Şems di bin şert û mercên nepenî de winda dibe, û Rûmî di nav [[Xemgînî|xemgîniyek]] kûr de dihêle. Lê dîsa jî, ew rêwîtiya xwe ya ruhî didomîne û vê windabûnê werdigerîne helbestên xwe yên domdar. Dema ku Ella destnivîsê dixwîne, ew dest bi dîtina paralelên jiyana xwe dike. Ew ji 40 rêgezên evînê îlhama xwe digire, û ew jî wek Rûmî dest bi pirskirina nirx û biryarên xwe dike. Meraqa wê ji nivîskarê pirtûkê re mezin dibe û ew bi Aziz Zahara re dikeve têkiliyê. Di navbera herduyan de diyalogek xurt çêdibe. Azîz ku şopdarê [[Felsefe|felsefeya]] Şems e, Ella teşwîq dike ku li dû dilê xwe biçe û xwebûnê bixe jiyana wê. Ella pê dihese ku di jiyana xwe de tu carî evîna rast nas nekiriye û evîndarê Ezîz dibe. Lê ev evîna nû Ellayê dixe pêş biryarên dijwar. Ezîz di dawiyê de jê re diyar dike ku ew [[nexweşiya mirinê]] ye û rojên wî êdî kêm in. Tevî vê [[Rastebînî|rastebîniya]] tehl, Ella biryar dide ku bi Aziz re bibe û di rojên wî yên dawî de li ba wî derbas bike. Mirina wî ji bo wê dibe kêliya [[Xwenasîn|xwenasîneke]] kûr û mezinbûna giyanî. Ew jiyana xwe ya berê li dû xwe dihêle û dest bi qonaxek nû dike. Çîrokên Rûmî û Şems û Ella û Ezîz bi hev ve girêdayî ne û nîşan didin ku evîn çawa dikare îlhamek veguherîner be. ''Çil Rêgezên Evînê'' yên ku di pirtûkê de derbas dibin, prensîbên gerdûnî ne ku xwe-refleks û mezinbûna hundurîn teşwîq dikin. Elif Şafak pirsa sereke dike, ka tê çi wateyê hezkirin û jinyandin a rast. Di dawiyê de diyar dibe ku evîn ne tenê girêdanek di navbera mirovan de ye, lê rêwîtiyek berbi xwe ye û dikare jiyana mirov bi kûrahî biguhezîne. == Çavkanî == {{çavkanî}} buelcx1ikoi4cv10nedtzvz27d4yrw8 1878603 1878602 2024-12-04T20:55:57Z Avestaboy 34898 1878603 wikitext text/x-wiki {{Agahîdanka giştî | wêne = Wêne:ElifShafak Ask EbruBilun Wiki.jpg | sernavê_wêne = Elif Şafak bi pirtûka xwe ya "Aşk", ku çapkirina tirkî ya ''Forty Rules of Love'' e. }} '''The Forty Rules of Love''' (ji [[Zimanê inglîzî|îngilîzî]] tê wateya ''Çil Rêgezên Evînê'') [[Roman (wêje)|romanek]] e ku ji hêla nivîskara [[tirk]]-[[fransayî]] [[Elif Şafak]] ve hatiye nivîsandin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20190803104813/https://archive.nytimes.com/www.nytimes.com/2013/11/28/opinion/our-compass.html |sernav=Our Compass - NYTimes.com |malper=web.archive.org |tarîx=2019-08-03 |roja-gihiştinê=2024-12-04}}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://alif.id/read/sarah-monica/mencari-tuhan-menyusuri-jalan-cinta-b223730p/ |sernav=Mencari Tuhan: Menyusuri Jalan Cinta |malper=Alif.ID |tarîx=2019-10-13 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=id}}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.firstpost.com/living/books-of-the-week-from-stephen-kings-the-institute-to-margaret-atwoods-the-testaments-our-picks-7334961.html |sernav=Books of the week: From Stephen King's The Institute to Margaret Atwood's The Testaments, our picks |malper=Firstpost |tarîx=2019-09-15 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-us}}</ref> Eleqeya wê ya ji bo nivîsandina vê [[Pirtûk|pirtûkê]] bi standina [[Bawername|bawernameya]] wê ya di warê [[Zayendperestî|zayend]] û [[Lêkolîn|lêkolînên]] [[Jin|jinan]] de derket û ew teşwîq kir, ku bi mijarên pirtûkê re mijûl bibe.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Safak |pêşnav=Elif |paşnav2=Chancy |pêşnav2=Myriam J. A. |tarîx=2003 |sernav=Migrations: A Meridians Interview with Elif Shafak |url=https://muse.jhu.edu/pub/3/article/51147 |kovar=Meridians: feminism, race, transnationalism |cild=4 |hejmar=1 |rr=55–85 |issn=1547-8424}}</ref> Pirtûk di [[Adar|adara]] [[2009|2009ê]] de hate çapkirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20190803104815/http://analysisoflove-ersin2777.blogspot.com/2010/02/analysis-forty-rules-of-love.html |sernav=analysis of Love: Analysis: The Forty Rules of Love |malper=analysis of Love |tarîx=22 Şubat 2010 Pazartesi |roja-gihiştinê=2024-12-04 |paşnav=Ersin2777}}</ref> Naveroka pirtûkê li ser [[Helbestvan|helbestvanê]] [[Mîstîzm|mîstîk]] ê [[Gelê Farsê|faris]] [[Celaledînê Rûmî|Mewlana Celaledînê Rumî]], ku bi navê Rûmî jî tê naskirin, û hevrêyê wî [[Şemsê Tebrîzî]] ye.<ref>{{Jêder-nûçe |paşnav=Afzii47 |tarîx=2014-12-05 |sernav=The Forty Rules of Love - review |url=https://www.theguardian.com/childrens-books-site/2014/dec/05/review-elif-shafak-forty-rules-of-love |roja-gihiştinê=2024-12-04 |xebat=The Guardian |ziman=en-GB |issn=0261-3077}}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://tribune.com.pk/article/50060/the-forty-rules-of-love-taught-me-that-weve-been-asking-ourselves-all-the-wrong-questions |sernav=The Forty Rules of Love taught me that we’ve been asking ourselves all the wrong questions |malper=The Express Tribune |tarîx=2017-06-01 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en |paşnav=Rashid |pêşnav=Yamna}}</ref> Di vê pirtûkê de tê ravekirin ku çawa Şems bi [[Evîn|evînê]] alimekî veguherandiye [[Sofî|sûfî]] (mîstîk).<ref>{{Jêder-malper |url=https://pamirtimes.net/2018/03/03/overview-of-forty-rules-of-love/ |sernav=Overview of Forty Rules of Love |malper=PAMIR TIMES |tarîx=2018-03-03 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-US}}</ref> Tenê li [[Tirkiye]] û [[Fransa|Fransayê]] zêdeyî 750 hezar kopiyên vê pirtûkê hatine firotin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://lagazetteverdun.wordpress.com/2016/11/29/forty-rules-of-love-by-elif-shafak/ |sernav=Forty Rules Of Love by ELIF SHAFAK |malper=La Gazette |tarîx=2016-11-29 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=fr-FR |paşnav=zoubeida1999}}</ref> == Naverok == Ella Rubinstein, [[Amerîkî|amerîkîyek]] 40 salî, wekî hevjîn, [[dayik]] û [[jina malê]] [[Jiyan|jiyanek]] bêkêmasî dimeşîne, lê di hundurê xwe de xwe vala û bêserkeftî hîs dike. Jiyana wê ya rojane bi rûtîn û zewaca wê bê evîn e. Lewma li tiştekî nû digere, [[Kar|karekî]] wekî [[Rexnegir|rexnegirek]] [[Wêje|wêjeyê]] digire û ji bo nirxandina destnivîsa romanek bi navê ''Kufrê Şîrîn'' tê wezîfedarkirin. Ev pirtûka ku ji aliyê Ezîz Zahara ve hatiye nivîsandin, [[Çîrok|çîroka]] balkêş a hevdîtina helbestvanê navdar Rûmî û mîstîkê gerok Şemsê Tebrîzî di [[sedsala 13an]] de vedibêje. Di romanê de Rumî, [[Îlahiyat|îlahiyatnasekî]] rêzdar, bi saya Şems fêrî hêza veguhertina evînê dibe. Şems, ku xwediyê ruhê [[Azadî (felsefe)|azad]] û ruhanî ye, dike ku Rumî pîvanên civakê bipirse û dev ji [[Ego|egoya]] xwe berde, da ku evîna [[Xweda|Xwedê]] ya rastîn bibîne. Ew 40 rêgezên aqilmendî dide wî, ku beşa sereke ya pirtûkê pêk tînin, û jiyana Rumî bi awayekî [[Tundraw|radîkal]] diguherîne. Di bin bandora Şems de, Rûmî ne tenê dibe ronakbîrekî giyanî, lê di heman demê de dibe yek ji mezintirîn helbestvanên sûfî yê dîrokê. Lê dostaniya xurt di navbera her duyan de dibe sedema [[çavnebarî]] û [[Nefret|nefretê]] li derdora Rûmî. Bi taybetî [[malbat]] û [[Xwendekar|xwendekarên]] Rûmî xwe di bin [[Metirsî|metirsiyê]] de dibînin, ku di dawiyê de werdigere komploya li dijî Şems. Şems di bin şert û mercên nepenî de winda dibe, û Rûmî di nav [[Xemgînî|xemgîniyek]] kûr de dihêle. Lê dîsa jî, ew rêwîtiya xwe ya ruhî didomîne û vê windabûnê werdigerîne helbestên xwe yên domdar. Dema ku Ella destnivîsê dixwîne, ew dest bi dîtina paralelên jiyana xwe dike. Ew ji 40 rêgezên evînê îlhama xwe digire, û ew jî wek Rûmî dest bi pirskirina nirx û biryarên xwe dike. Meraqa wê ji nivîskarê pirtûkê re mezin dibe û ew bi Aziz Zahara re dikeve têkiliyê. Di navbera herduyan de diyalogek xurt çêdibe. Azîz ku şopdarê [[Felsefe|felsefeya]] Şems e, Ella teşwîq dike ku li dû dilê xwe biçe û xwebûnê bixe jiyana wê. Ella pê dihese ku di jiyana xwe de tu carî evîna rast nas nekiriye û evîndarê Ezîz dibe. Lê ev evîna nû Ellayê dixe pêş biryarên dijwar. Ezîz di dawiyê de jê re diyar dike ku ew [[nexweşiya mirinê]] ye û rojên wî êdî kêm in. Tevî vê [[Rastebînî|rastebîniya]] tehl, Ella biryar dide ku bi Aziz re bibe û di rojên wî yên dawî de li ba wî derbas bike. Mirina wî ji bo wê dibe kêliya [[Xwenasîn|xwenasîneke]] kûr û mezinbûna giyanî. Ew jiyana xwe ya berê li dû xwe dihêle û dest bi qonaxek nû dike. Çîrokên Rûmî û Şems û Ella û Ezîz bi hev ve girêdayî ne û nîşan didin ku evîn çawa dikare îlhamek veguherîner be. ''Çil Rêgezên Evînê'' yên ku di pirtûkê de derbas dibin, prensîbên gerdûnî ne ku xwe-refleks û mezinbûna hundurîn teşwîq dikin. Elif Şafak pirsa sereke dike, ka tê çi wateyê hezkirin û jinyandin a rast. Di dawiyê de diyar dibe ku evîn ne tenê girêdanek di navbera mirovan de ye, lê rêwîtiyek berbi xwe ye û dikare jiyana mirov bi kûrahî biguhezîne. == Çavkanî == {{çavkanî}} [[Kategorî:Romanên Elif Şafak]] 7sxblskcj8isuyyv41gry73nkokwiek 1878605 1878603 2024-12-04T20:56:19Z Ferrus 5380 1878605 wikitext text/x-wiki {{Agahîdanka giştî | wêne = Wêne:ElifShafak Ask EbruBilun Wiki.jpg | sernavê_wêne = Elif Şafak bi pirtûka xwe ya "Aşk" re, ku çapkirina tirkî ya ''Forty Rules of Love'' e. }} '''The Forty Rules of Love''' (ji [[Zimanê inglîzî|îngilîzî]] tê wateya ''Çil Rêgezên Evînê'') [[Roman (wêje)|romanek]] e ku ji hêla nivîskara [[tirk]]-[[fransayî]] [[Elif Şafak]] ve hatiye nivîsandin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20190803104813/https://archive.nytimes.com/www.nytimes.com/2013/11/28/opinion/our-compass.html |sernav=Our Compass - NYTimes.com |malper=web.archive.org |tarîx=2019-08-03 |roja-gihiştinê=2024-12-04}}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://alif.id/read/sarah-monica/mencari-tuhan-menyusuri-jalan-cinta-b223730p/ |sernav=Mencari Tuhan: Menyusuri Jalan Cinta |malper=Alif.ID |tarîx=2019-10-13 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=id}}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.firstpost.com/living/books-of-the-week-from-stephen-kings-the-institute-to-margaret-atwoods-the-testaments-our-picks-7334961.html |sernav=Books of the week: From Stephen King's The Institute to Margaret Atwood's The Testaments, our picks |malper=Firstpost |tarîx=2019-09-15 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-us}}</ref> Eleqeya wê ya ji bo nivîsandina vê [[Pirtûk|pirtûkê]] bi standina [[Bawername|bawernameya]] wê ya di warê [[Zayendperestî|zayend]] û [[Lêkolîn|lêkolînên]] [[Jin|jinan]] de derket û ew teşwîq kir, ku bi mijarên pirtûkê re mijûl bibe.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Safak |pêşnav=Elif |paşnav2=Chancy |pêşnav2=Myriam J. A. |tarîx=2003 |sernav=Migrations: A Meridians Interview with Elif Shafak |url=https://muse.jhu.edu/pub/3/article/51147 |kovar=Meridians: feminism, race, transnationalism |cild=4 |hejmar=1 |rr=55–85 |issn=1547-8424}}</ref> Pirtûk di [[Adar|adara]] [[2009|2009ê]] de hate çapkirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20190803104815/http://analysisoflove-ersin2777.blogspot.com/2010/02/analysis-forty-rules-of-love.html |sernav=analysis of Love: Analysis: The Forty Rules of Love |malper=analysis of Love |tarîx=22 Şubat 2010 Pazartesi |roja-gihiştinê=2024-12-04 |paşnav=Ersin2777}}</ref> Naveroka pirtûkê li ser [[Helbestvan|helbestvanê]] [[Mîstîzm|mîstîk]] ê [[Gelê Farsê|faris]] [[Celaledînê Rûmî|Mewlana Celaledînê Rumî]], ku bi navê Rûmî jî tê naskirin, û hevrêyê wî [[Şemsê Tebrîzî]] ye.<ref>{{Jêder-nûçe |paşnav=Afzii47 |tarîx=2014-12-05 |sernav=The Forty Rules of Love - review |url=https://www.theguardian.com/childrens-books-site/2014/dec/05/review-elif-shafak-forty-rules-of-love |roja-gihiştinê=2024-12-04 |xebat=The Guardian |ziman=en-GB |issn=0261-3077}}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://tribune.com.pk/article/50060/the-forty-rules-of-love-taught-me-that-weve-been-asking-ourselves-all-the-wrong-questions |sernav=The Forty Rules of Love taught me that we’ve been asking ourselves all the wrong questions |malper=The Express Tribune |tarîx=2017-06-01 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en |paşnav=Rashid |pêşnav=Yamna}}</ref> Di vê pirtûkê de tê ravekirin ku çawa Şems bi [[Evîn|evînê]] alimekî veguherandiye [[Sofî|sûfî]] (mîstîk).<ref>{{Jêder-malper |url=https://pamirtimes.net/2018/03/03/overview-of-forty-rules-of-love/ |sernav=Overview of Forty Rules of Love |malper=PAMIR TIMES |tarîx=2018-03-03 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-US}}</ref> Tenê li [[Tirkiye]] û [[Fransa|Fransayê]] zêdeyî 750 hezar kopiyên vê pirtûkê hatine firotin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://lagazetteverdun.wordpress.com/2016/11/29/forty-rules-of-love-by-elif-shafak/ |sernav=Forty Rules Of Love by ELIF SHAFAK |malper=La Gazette |tarîx=2016-11-29 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=fr-FR |paşnav=zoubeida1999}}</ref> == Naverok == Ella Rubinstein, [[Amerîkî|amerîkîyek]] 40 salî, wekî hevjîn, [[dayik]] û [[jina malê]] [[Jiyan|jiyanek]] bêkêmasî dimeşîne, lê di hundurê xwe de xwe vala û bêserkeftî hîs dike. Jiyana wê ya rojane bi rûtîn û zewaca wê bê evîn e. Lewma li tiştekî nû digere, [[Kar|karekî]] wekî [[Rexnegir|rexnegirek]] [[Wêje|wêjeyê]] digire û ji bo nirxandina destnivîsa romanek bi navê ''Kufrê Şîrîn'' tê wezîfedarkirin. Ev pirtûka ku ji aliyê Ezîz Zahara ve hatiye nivîsandin, [[Çîrok|çîroka]] balkêş a hevdîtina helbestvanê navdar Rûmî û mîstîkê gerok Şemsê Tebrîzî di [[sedsala 13an]] de vedibêje. Di romanê de Rumî, [[Îlahiyat|îlahiyatnasekî]] rêzdar, bi saya Şems fêrî hêza veguhertina evînê dibe. Şems, ku xwediyê ruhê [[Azadî (felsefe)|azad]] û ruhanî ye, dike ku Rumî pîvanên civakê bipirse û dev ji [[Ego|egoya]] xwe berde, da ku evîna [[Xweda|Xwedê]] ya rastîn bibîne. Ew 40 rêgezên aqilmendî dide wî, ku beşa sereke ya pirtûkê pêk tînin, û jiyana Rumî bi awayekî [[Tundraw|radîkal]] diguherîne. Di bin bandora Şems de, Rûmî ne tenê dibe ronakbîrekî giyanî, lê di heman demê de dibe yek ji mezintirîn helbestvanên sûfî yê dîrokê. Lê dostaniya xurt di navbera her duyan de dibe sedema [[çavnebarî]] û [[Nefret|nefretê]] li derdora Rûmî. Bi taybetî [[malbat]] û [[Xwendekar|xwendekarên]] Rûmî xwe di bin [[Metirsî|metirsiyê]] de dibînin, ku di dawiyê de werdigere komploya li dijî Şems. Şems di bin şert û mercên nepenî de winda dibe, û Rûmî di nav [[Xemgînî|xemgîniyek]] kûr de dihêle. Lê dîsa jî, ew rêwîtiya xwe ya ruhî didomîne û vê windabûnê werdigerîne helbestên xwe yên domdar. Dema ku Ella destnivîsê dixwîne, ew dest bi dîtina paralelên jiyana xwe dike. Ew ji 40 rêgezên evînê îlhama xwe digire, û ew jî wek Rûmî dest bi pirskirina nirx û biryarên xwe dike. Meraqa wê ji nivîskarê pirtûkê re mezin dibe û ew bi Aziz Zahara re dikeve têkiliyê. Di navbera herduyan de diyalogek xurt çêdibe. Azîz ku şopdarê [[Felsefe|felsefeya]] Şems e, Ella teşwîq dike ku li dû dilê xwe biçe û xwebûnê bixe jiyana wê. Ella pê dihese ku di jiyana xwe de tu carî evîna rast nas nekiriye û evîndarê Ezîz dibe. Lê ev evîna nû Ellayê dixe pêş biryarên dijwar. Ezîz di dawiyê de jê re diyar dike ku ew [[nexweşiya mirinê]] ye û rojên wî êdî kêm in. Tevî vê [[Rastebînî|rastebîniya]] tehl, Ella biryar dide ku bi Aziz re bibe û di rojên wî yên dawî de li ba wî derbas bike. Mirina wî ji bo wê dibe kêliya [[Xwenasîn|xwenasîneke]] kûr û mezinbûna giyanî. Ew jiyana xwe ya berê li dû xwe dihêle û dest bi qonaxek nû dike. Çîrokên Rûmî û Şems û Ella û Ezîz bi hev ve girêdayî ne û nîşan didin ku evîn çawa dikare îlhamek veguherîner be. ''Çil Rêgezên Evînê'' yên ku di pirtûkê de derbas dibin, prensîbên gerdûnî ne ku xwe-refleks û mezinbûna hundurîn teşwîq dikin. Elif Şafak pirsa sereke dike, ka tê çi wateyê hezkirin û jinyandin a rast. Di dawiyê de diyar dibe ku evîn ne tenê girêdanek di navbera mirovan de ye, lê rêwîtiyek berbi xwe ye û dikare jiyana mirov bi kûrahî biguhezîne. == Çavkanî == {{çavkanî}} [[Kategorî:Romanên Elif Şafak]] ckey9alvbvbrncg9na435of2xg2jmuw 1878619 1878605 2024-12-04T21:12:16Z Balyozbot 42414 [[Bikarhêner:Balyozxane/skrîpt/py/citeKurdifier.py|Bot]]: Kurdîkirina çavkaniyan; paqijiyên kozmetîk (+{{Sêwî}}, Lînk paqij kir, --Valahiyên nehewce.) 1878619 wikitext text/x-wiki {{Sêwî|tarîx=kanûna pêşîn 2024}} {{Agahîdanka giştî | wêne = Wêne:ElifShafak Ask EbruBilun Wiki.jpg | sernavê_wêne = Elif Şafak bi pirtûka xwe ya "Aşk" re, ku çapkirina tirkî ya ''Forty Rules of Love'' e. }} '''The Forty Rules of Love''' (ji [[Zimanê inglîzî|îngilîzî]] tê wateya ''Çil Rêgezên Evînê'') [[Roman (wêje)|romanek]] e ku ji hêla nivîskara [[tirk]]-[[fransayî]] [[Elif Şafak]] ve hatiye nivîsandin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20190803104813/https://archive.nytimes.com/www.nytimes.com/2013/11/28/opinion/our-compass.html |sernav=Our Compass - NYTimes.com |malper=web.archive.org |tarîx=2019-08-03 |roja-gihiştinê=2024-12-04 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://alif.id/read/sarah-monica/mencari-tuhan-menyusuri-jalan-cinta-b223730p/ |sernav=Mencari Tuhan: Menyusuri Jalan Cinta |malper=Alif.ID |tarîx=2019-10-13 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=id }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.firstpost.com/living/books-of-the-week-from-stephen-kings-the-institute-to-margaret-atwoods-the-testaments-our-picks-7334961.html |sernav=Books of the week: From Stephen King's The Institute to Margaret Atwood's The Testaments, our picks |malper=Firstpost |tarîx=2019-09-15 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-us }}</ref> Eleqeya wê ya ji bo nivîsandina vê [[pirtûk]]ê bi standina [[bawername]]ya wê ya di warê [[Zayendperestî|zayend]] û [[lêkolîn]]ên [[jin]]an de derket û ew teşwîq kir, ku bi mijarên pirtûkê re mijûl bibe.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Safak |pêşnav=Elif |paşnav2=Chancy |pêşnav2=Myriam J. A. |tarîx=2003 |sernav=Migrations: A Meridians Interview with Elif Shafak |url=https://muse.jhu.edu/pub/3/article/51147 |kovar=Meridians: feminism, race, transnationalism |cild=4 |hejmar=1 |rr=55–85 |issn=1547-8424 }}</ref> Pirtûk di [[adar]]a [[2009]]ê de hate çapkirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20190803104815/http://analysisoflove-ersin2777.blogspot.com/2010/02/analysis-forty-rules-of-love.html |sernav=analysis of Love: Analysis: The Forty Rules of Love |malper=analysis of Love |tarîx=22 sibat 2010 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |paşnav=Ersin2777 }}</ref> Naveroka pirtûkê li ser [[helbestvan]]ê [[Mîstîzm|mîstîk]] ê [[Gelê Farsê|faris]] [[Celaledînê Rûmî|Mewlana Celaledînê Rumî]], ku bi navê Rûmî jî tê naskirin, û hevrêyê wî [[Şemsê Tebrîzî]] ye.<ref>{{Jêder-nûçe |paşnav=Afzii47 |tarîx=2014-12-05 |sernav=The Forty Rules of Love - review |url=https://www.theguardian.com/childrens-books-site/2014/dec/05/review-elif-shafak-forty-rules-of-love |roja-gihiştinê=2024-12-04 |xebat=The Guardian |ziman=en-GB |issn=0261-3077 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://tribune.com.pk/article/50060/the-forty-rules-of-love-taught-me-that-weve-been-asking-ourselves-all-the-wrong-questions |sernav=The Forty Rules of Love taught me that we’ve been asking ourselves all the wrong questions |malper=The Express Tribune |tarîx=2017-06-01 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en |paşnav=Rashid |pêşnav=Yamna }}</ref> Di vê pirtûkê de tê ravekirin ku çawa Şems bi [[evîn]]ê alimekî veguherandiye [[Sofî|sûfî]] (mîstîk).<ref>{{Jêder-malper |url=https://pamirtimes.net/2018/03/03/overview-of-forty-rules-of-love/ |sernav=Overview of Forty Rules of Love |malper=PAMIR TIMES |tarîx=2018-03-03 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-US }}</ref> Tenê li [[Tirkiye]] û [[Fransa]]yê zêdeyî 750 hezar kopiyên vê pirtûkê hatine firotin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://lagazetteverdun.wordpress.com/2016/11/29/forty-rules-of-love-by-elif-shafak/ |sernav=Forty Rules Of Love by ELIF SHAFAK |malper=La Gazette |tarîx=2016-11-29 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=fr-FR |paşnav=zoubeida1999 }}</ref> == Naverok == Ella Rubinstein, [[amerîkî]]yek 40 salî, wekî hevjîn, [[dayik]] û [[jina malê]] [[jiyan]]ek bêkêmasî dimeşîne, lê di hundurê xwe de xwe vala û bêserkeftî hîs dike. Jiyana wê ya rojane bi rûtîn û zewaca wê bê evîn e. Lewma li tiştekî nû digere, [[kar]]ekî wekî [[rexnegir]]ek [[wêje]]yê digire û ji bo nirxandina destnivîsa romanek bi navê ''Kufrê Şîrîn'' tê wezîfedarkirin. Ev pirtûka ku ji aliyê Ezîz Zahara ve hatiye nivîsandin, [[çîrok]]a balkêş a hevdîtina helbestvanê navdar Rûmî û mîstîkê gerok Şemsê Tebrîzî di [[sedsala 13an]] de vedibêje. Di romanê de Rumî, [[îlahiyat]]nasekî rêzdar, bi saya Şems fêrî hêza veguhertina evînê dibe. Şems, ku xwediyê ruhê [[Azadî (felsefe)|azad]] û ruhanî ye, dike ku Rumî pîvanên civakê bipirse û dev ji [[ego]]ya xwe berde, da ku evîna [[Xweda|Xwedê]] ya rastîn bibîne. Ew 40 rêgezên aqilmendî dide wî, ku beşa sereke ya pirtûkê pêk tînin, û jiyana Rumî bi awayekî [[Tundraw|radîkal]] diguherîne. Di bin bandora Şems de, Rûmî ne tenê dibe ronakbîrekî giyanî, lê di heman demê de dibe yek ji mezintirîn helbestvanên sûfî yê dîrokê. Lê dostaniya xurt di navbera her duyan de dibe sedema [[çavnebarî]] û [[nefret]]ê li derdora Rûmî. Bi taybetî [[malbat]] û [[xwendekar]]ên Rûmî xwe di bin [[Metirsî|metirsiyê]] de dibînin, ku di dawiyê de werdigere komploya li dijî Şems. Şems di bin şert û mercên nepenî de winda dibe, û Rûmî di nav [[Xemgînî|xemgîniyek]] kûr de dihêle. Lê dîsa jî, ew rêwîtiya xwe ya ruhî didomîne û vê windabûnê werdigerîne helbestên xwe yên domdar. Dema ku Ella destnivîsê dixwîne, ew dest bi dîtina paralelên jiyana xwe dike. Ew ji 40 rêgezên evînê îlhama xwe digire, û ew jî wek Rûmî dest bi pirskirina nirx û biryarên xwe dike. Meraqa wê ji nivîskarê pirtûkê re mezin dibe û ew bi Aziz Zahara re dikeve têkiliyê. Di navbera herduyan de diyalogek xurt çêdibe. Azîz ku şopdarê [[felsefe]]ya Şems e, Ella teşwîq dike ku li dû dilê xwe biçe û xwebûnê bixe jiyana wê. Ella pê dihese ku di jiyana xwe de tu carî evîna rast nas nekiriye û evîndarê Ezîz dibe. Lê ev evîna nû Ellayê dixe pêş biryarên dijwar. Ezîz di dawiyê de jê re diyar dike ku ew [[nexweşiya mirinê]] ye û rojên wî êdî kêm in. Tevî vê [[Rastebînî|rastebîniya]] tehl, Ella biryar dide ku bi Aziz re bibe û di rojên wî yên dawî de li ba wî derbas bike. Mirina wî ji bo wê dibe kêliya [[xwenasîn]]eke kûr û mezinbûna giyanî. Ew jiyana xwe ya berê li dû xwe dihêle û dest bi qonaxek nû dike. Çîrokên Rûmî û Şems û Ella û Ezîz bi hev ve girêdayî ne û nîşan didin ku evîn çawa dikare îlhamek veguherîner be. ''Çil Rêgezên Evînê'' yên ku di pirtûkê de derbas dibin, prensîbên gerdûnî ne ku xwe-refleks û mezinbûna hundurîn teşwîq dikin. Elif Şafak pirsa sereke dike, ka tê çi wateyê hezkirin û jinyandin a rast. Di dawiyê de diyar dibe ku evîn ne tenê girêdanek di navbera mirovan de ye, lê rêwîtiyek berbi xwe ye û dikare jiyana mirov bi kûrahî biguhezîne. == Çavkanî == {{çavkanî}} [[Kategorî:Romanên Elif Şafak]] 6yue7vqukiyc8ln1v8yyjzr8ixle1jg 1878624 1878619 2024-12-04T22:32:20Z Balyozbot 42414 [[User:Balyozxane/skrîpt/py/kuCosmeticsCore.py|Bot]]: Paqijiyên kozmetîk (--{{Sêwî}}, Destpêkê standard kir.) 1878624 wikitext text/x-wiki {{Agahîdanka giştî | wêne = Wêne:ElifShafak Ask EbruBilun Wiki.jpg | sernavê_wêne = Elif Şafak bi pirtûka xwe ya "Aşk" re, ku çapkirina tirkî ya ''Forty Rules of Love'' e. }} '''The Forty Rules of Love''' (ji [[Zimanê inglîzî|îngilîzî]] tê wateya ''Çil Rêgezên Evînê'') [[Roman (wêje)|romanek]] e ku ji hêla nivîskara [[tirk]]-[[fransayî]] [[Elif Şafak]] ve hatiye nivîsandin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20190803104813/https://archive.nytimes.com/www.nytimes.com/2013/11/28/opinion/our-compass.html |sernav=Our Compass - NYTimes.com |malper=web.archive.org |tarîx=2019-08-03 |roja-gihiştinê=2024-12-04 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://alif.id/read/sarah-monica/mencari-tuhan-menyusuri-jalan-cinta-b223730p/ |sernav=Mencari Tuhan: Menyusuri Jalan Cinta |malper=Alif.ID |tarîx=2019-10-13 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=id }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.firstpost.com/living/books-of-the-week-from-stephen-kings-the-institute-to-margaret-atwoods-the-testaments-our-picks-7334961.html |sernav=Books of the week: From Stephen King's The Institute to Margaret Atwood's The Testaments, our picks |malper=Firstpost |tarîx=2019-09-15 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-us }}</ref> Eleqeya wê ya ji bo nivîsandina vê [[pirtûk]]ê bi standina [[bawername]]ya wê ya di warê [[Zayendperestî|zayend]] û [[lêkolîn]]ên [[jin]]an de derket û ew teşwîq kir, ku bi mijarên pirtûkê re mijûl bibe.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Safak |pêşnav=Elif |paşnav2=Chancy |pêşnav2=Myriam J. A. |tarîx=2003 |sernav=Migrations: A Meridians Interview with Elif Shafak |url=https://muse.jhu.edu/pub/3/article/51147 |kovar=Meridians: feminism, race, transnationalism |cild=4 |hejmar=1 |rr=55–85 |issn=1547-8424 }}</ref> Pirtûk di [[adar]]a [[2009]]ê de hate çapkirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20190803104815/http://analysisoflove-ersin2777.blogspot.com/2010/02/analysis-forty-rules-of-love.html |sernav=analysis of Love: Analysis: The Forty Rules of Love |malper=analysis of Love |tarîx=22 sibat 2010 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |paşnav=Ersin2777 }}</ref> Naveroka pirtûkê li ser [[helbestvan]]ê [[Mîstîzm|mîstîk]] ê [[Gelê Farsê|faris]] [[Celaledînê Rûmî|Mewlana Celaledînê Rumî]], ku bi navê Rûmî jî tê naskirin, û hevrêyê wî [[Şemsê Tebrîzî]] ye.<ref>{{Jêder-nûçe |paşnav=Afzii47 |tarîx=2014-12-05 |sernav=The Forty Rules of Love - review |url=https://www.theguardian.com/childrens-books-site/2014/dec/05/review-elif-shafak-forty-rules-of-love |roja-gihiştinê=2024-12-04 |xebat=The Guardian |ziman=en-GB |issn=0261-3077 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://tribune.com.pk/article/50060/the-forty-rules-of-love-taught-me-that-weve-been-asking-ourselves-all-the-wrong-questions |sernav=The Forty Rules of Love taught me that we’ve been asking ourselves all the wrong questions |malper=The Express Tribune |tarîx=2017-06-01 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en |paşnav=Rashid |pêşnav=Yamna }}</ref> Di vê pirtûkê de tê ravekirin ku çawa Şems bi [[evîn]]ê alimekî veguherandiye [[Sofî|sûfî]] (mîstîk).<ref>{{Jêder-malper |url=https://pamirtimes.net/2018/03/03/overview-of-forty-rules-of-love/ |sernav=Overview of Forty Rules of Love |malper=PAMIR TIMES |tarîx=2018-03-03 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-US }}</ref> Tenê li [[Tirkiye]] û [[Fransa]]yê zêdeyî 750 hezar kopiyên vê pirtûkê hatine firotin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://lagazetteverdun.wordpress.com/2016/11/29/forty-rules-of-love-by-elif-shafak/ |sernav=Forty Rules Of Love by ELIF SHAFAK |malper=La Gazette |tarîx=2016-11-29 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=fr-FR |paşnav=zoubeida1999 }}</ref> == Naverok == Ella Rubinstein, [[amerîkî]]yek 40 salî, wekî hevjîn, [[dayik]] û [[jina malê]] [[jiyan]]ek bêkêmasî dimeşîne, lê di hundurê xwe de xwe vala û bêserkeftî hîs dike. Jiyana wê ya rojane bi rûtîn û zewaca wê bê evîn e. Lewma li tiştekî nû digere, [[kar]]ekî wekî [[rexnegir]]ek [[wêje]]yê digire û ji bo nirxandina destnivîsa romanek bi navê ''Kufrê Şîrîn'' tê wezîfedarkirin. Ev pirtûka ku ji aliyê Ezîz Zahara ve hatiye nivîsandin, [[çîrok]]a balkêş a hevdîtina helbestvanê navdar Rûmî û mîstîkê gerok Şemsê Tebrîzî di [[sedsala 13an]] de vedibêje. Di romanê de Rumî, [[îlahiyat]]nasekî rêzdar, bi saya Şems fêrî hêza veguhertina evînê dibe. Şems, ku xwediyê ruhê [[Azadî (felsefe)|azad]] û ruhanî ye, dike ku Rumî pîvanên civakê bipirse û dev ji [[ego]]ya xwe berde, da ku evîna [[Xweda|Xwedê]] ya rastîn bibîne. Ew 40 rêgezên aqilmendî dide wî, ku beşa sereke ya pirtûkê pêk tînin, û jiyana Rumî bi awayekî [[Tundraw|radîkal]] diguherîne. Di bin bandora Şems de, Rûmî ne tenê dibe ronakbîrekî giyanî, lê di heman demê de dibe yek ji mezintirîn helbestvanên sûfî yê dîrokê. Lê dostaniya xurt di navbera her duyan de dibe sedema [[çavnebarî]] û [[nefret]]ê li derdora Rûmî. Bi taybetî [[malbat]] û [[xwendekar]]ên Rûmî xwe di bin [[Metirsî|metirsiyê]] de dibînin, ku di dawiyê de werdigere komploya li dijî Şems. Şems di bin şert û mercên nepenî de winda dibe, û Rûmî di nav [[Xemgînî|xemgîniyek]] kûr de dihêle. Lê dîsa jî, ew rêwîtiya xwe ya ruhî didomîne û vê windabûnê werdigerîne helbestên xwe yên domdar. Dema ku Ella destnivîsê dixwîne, ew dest bi dîtina paralelên jiyana xwe dike. Ew ji 40 rêgezên evînê îlhama xwe digire, û ew jî wek Rûmî dest bi pirskirina nirx û biryarên xwe dike. Meraqa wê ji nivîskarê pirtûkê re mezin dibe û ew bi Aziz Zahara re dikeve têkiliyê. Di navbera herduyan de diyalogek xurt çêdibe. Azîz ku şopdarê [[felsefe]]ya Şems e, Ella teşwîq dike ku li dû dilê xwe biçe û xwebûnê bixe jiyana wê. Ella pê dihese ku di jiyana xwe de tu carî evîna rast nas nekiriye û evîndarê Ezîz dibe. Lê ev evîna nû Ellayê dixe pêş biryarên dijwar. Ezîz di dawiyê de jê re diyar dike ku ew [[nexweşiya mirinê]] ye û rojên wî êdî kêm in. Tevî vê [[Rastebînî|rastebîniya]] tehl, Ella biryar dide ku bi Aziz re bibe û di rojên wî yên dawî de li ba wî derbas bike. Mirina wî ji bo wê dibe kêliya [[xwenasîn]]eke kûr û mezinbûna giyanî. Ew jiyana xwe ya berê li dû xwe dihêle û dest bi qonaxek nû dike. Çîrokên Rûmî û Şems û Ella û Ezîz bi hev ve girêdayî ne û nîşan didin ku evîn çawa dikare îlhamek veguherîner be. ''Çil Rêgezên Evînê'' yên ku di pirtûkê de derbas dibin, prensîbên gerdûnî ne ku xwe-refleks û mezinbûna hundurîn teşwîq dikin. Elif Şafak pirsa sereke dike, ka tê çi wateyê hezkirin û jinyandin a rast. Di dawiyê de diyar dibe ku evîn ne tenê girêdanek di navbera mirovan de ye, lê rêwîtiyek berbi xwe ye û dikare jiyana mirov bi kûrahî biguhezîne. == Çavkanî == {{çavkanî}} [[Kategorî:Romanên Elif Şafak]] l8qtv6xkjvw135y5g7mucvawu06uurg 1878673 1878624 2024-12-05T11:12:18Z Balyozbot 42414 Bot: +{{[[Şablon:Kontrola otorîteyê|Kontrola otorîteyê]]}} (bnr. [[Taybet:PermanentLink/1295521#Şablona_Kontrola_otorîteyê|gotûbêjê]]); paqijiyên kozmetîk (Binê standard kir.) 1878673 wikitext text/x-wiki {{Agahîdanka giştî | wêne = Wêne:ElifShafak Ask EbruBilun Wiki.jpg | sernavê_wêne = Elif Şafak bi pirtûka xwe ya "Aşk" re, ku çapkirina tirkî ya ''Forty Rules of Love'' e. }} '''The Forty Rules of Love''' (ji [[Zimanê inglîzî|îngilîzî]] tê wateya ''Çil Rêgezên Evînê'') [[Roman (wêje)|romanek]] e ku ji hêla nivîskara [[tirk]]-[[fransayî]] [[Elif Şafak]] ve hatiye nivîsandin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20190803104813/https://archive.nytimes.com/www.nytimes.com/2013/11/28/opinion/our-compass.html |sernav=Our Compass - NYTimes.com |malper=web.archive.org |tarîx=2019-08-03 |roja-gihiştinê=2024-12-04 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://alif.id/read/sarah-monica/mencari-tuhan-menyusuri-jalan-cinta-b223730p/ |sernav=Mencari Tuhan: Menyusuri Jalan Cinta |malper=Alif.ID |tarîx=2019-10-13 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=id }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.firstpost.com/living/books-of-the-week-from-stephen-kings-the-institute-to-margaret-atwoods-the-testaments-our-picks-7334961.html |sernav=Books of the week: From Stephen King's The Institute to Margaret Atwood's The Testaments, our picks |malper=Firstpost |tarîx=2019-09-15 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-us }}</ref> Eleqeya wê ya ji bo nivîsandina vê [[pirtûk]]ê bi standina [[bawername]]ya wê ya di warê [[Zayendperestî|zayend]] û [[lêkolîn]]ên [[jin]]an de derket û ew teşwîq kir, ku bi mijarên pirtûkê re mijûl bibe.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Safak |pêşnav=Elif |paşnav2=Chancy |pêşnav2=Myriam J. A. |tarîx=2003 |sernav=Migrations: A Meridians Interview with Elif Shafak |url=https://muse.jhu.edu/pub/3/article/51147 |kovar=Meridians: feminism, race, transnationalism |cild=4 |hejmar=1 |rr=55–85 |issn=1547-8424 }}</ref> Pirtûk di [[adar]]a [[2009]]ê de hate çapkirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20190803104815/http://analysisoflove-ersin2777.blogspot.com/2010/02/analysis-forty-rules-of-love.html |sernav=analysis of Love: Analysis: The Forty Rules of Love |malper=analysis of Love |tarîx=22 sibat 2010 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |paşnav=Ersin2777 }}</ref> Naveroka pirtûkê li ser [[helbestvan]]ê [[Mîstîzm|mîstîk]] ê [[Gelê Farsê|faris]] [[Celaledînê Rûmî|Mewlana Celaledînê Rumî]], ku bi navê Rûmî jî tê naskirin, û hevrêyê wî [[Şemsê Tebrîzî]] ye.<ref>{{Jêder-nûçe |paşnav=Afzii47 |tarîx=2014-12-05 |sernav=The Forty Rules of Love - review |url=https://www.theguardian.com/childrens-books-site/2014/dec/05/review-elif-shafak-forty-rules-of-love |roja-gihiştinê=2024-12-04 |xebat=The Guardian |ziman=en-GB |issn=0261-3077 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://tribune.com.pk/article/50060/the-forty-rules-of-love-taught-me-that-weve-been-asking-ourselves-all-the-wrong-questions |sernav=The Forty Rules of Love taught me that we’ve been asking ourselves all the wrong questions |malper=The Express Tribune |tarîx=2017-06-01 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en |paşnav=Rashid |pêşnav=Yamna }}</ref> Di vê pirtûkê de tê ravekirin ku çawa Şems bi [[evîn]]ê alimekî veguherandiye [[Sofî|sûfî]] (mîstîk).<ref>{{Jêder-malper |url=https://pamirtimes.net/2018/03/03/overview-of-forty-rules-of-love/ |sernav=Overview of Forty Rules of Love |malper=PAMIR TIMES |tarîx=2018-03-03 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=en-US }}</ref> Tenê li [[Tirkiye]] û [[Fransa]]yê zêdeyî 750 hezar kopiyên vê pirtûkê hatine firotin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://lagazetteverdun.wordpress.com/2016/11/29/forty-rules-of-love-by-elif-shafak/ |sernav=Forty Rules Of Love by ELIF SHAFAK |malper=La Gazette |tarîx=2016-11-29 |roja-gihiştinê=2024-12-04 |ziman=fr-FR |paşnav=zoubeida1999 }}</ref> == Naverok == Ella Rubinstein, [[amerîkî]]yek 40 salî, wekî hevjîn, [[dayik]] û [[jina malê]] [[jiyan]]ek bêkêmasî dimeşîne, lê di hundurê xwe de xwe vala û bêserkeftî hîs dike. Jiyana wê ya rojane bi rûtîn û zewaca wê bê evîn e. Lewma li tiştekî nû digere, [[kar]]ekî wekî [[rexnegir]]ek [[wêje]]yê digire û ji bo nirxandina destnivîsa romanek bi navê ''Kufrê Şîrîn'' tê wezîfedarkirin. Ev pirtûka ku ji aliyê Ezîz Zahara ve hatiye nivîsandin, [[çîrok]]a balkêş a hevdîtina helbestvanê navdar Rûmî û mîstîkê gerok Şemsê Tebrîzî di [[sedsala 13an]] de vedibêje. Di romanê de Rumî, [[îlahiyat]]nasekî rêzdar, bi saya Şems fêrî hêza veguhertina evînê dibe. Şems, ku xwediyê ruhê [[Azadî (felsefe)|azad]] û ruhanî ye, dike ku Rumî pîvanên civakê bipirse û dev ji [[ego]]ya xwe berde, da ku evîna [[Xweda|Xwedê]] ya rastîn bibîne. Ew 40 rêgezên aqilmendî dide wî, ku beşa sereke ya pirtûkê pêk tînin, û jiyana Rumî bi awayekî [[Tundraw|radîkal]] diguherîne. Di bin bandora Şems de, Rûmî ne tenê dibe ronakbîrekî giyanî, lê di heman demê de dibe yek ji mezintirîn helbestvanên sûfî yê dîrokê. Lê dostaniya xurt di navbera her duyan de dibe sedema [[çavnebarî]] û [[nefret]]ê li derdora Rûmî. Bi taybetî [[malbat]] û [[xwendekar]]ên Rûmî xwe di bin [[Metirsî|metirsiyê]] de dibînin, ku di dawiyê de werdigere komploya li dijî Şems. Şems di bin şert û mercên nepenî de winda dibe, û Rûmî di nav [[Xemgînî|xemgîniyek]] kûr de dihêle. Lê dîsa jî, ew rêwîtiya xwe ya ruhî didomîne û vê windabûnê werdigerîne helbestên xwe yên domdar. Dema ku Ella destnivîsê dixwîne, ew dest bi dîtina paralelên jiyana xwe dike. Ew ji 40 rêgezên evînê îlhama xwe digire, û ew jî wek Rûmî dest bi pirskirina nirx û biryarên xwe dike. Meraqa wê ji nivîskarê pirtûkê re mezin dibe û ew bi Aziz Zahara re dikeve têkiliyê. Di navbera herduyan de diyalogek xurt çêdibe. Azîz ku şopdarê [[felsefe]]ya Şems e, Ella teşwîq dike ku li dû dilê xwe biçe û xwebûnê bixe jiyana wê. Ella pê dihese ku di jiyana xwe de tu carî evîna rast nas nekiriye û evîndarê Ezîz dibe. Lê ev evîna nû Ellayê dixe pêş biryarên dijwar. Ezîz di dawiyê de jê re diyar dike ku ew [[nexweşiya mirinê]] ye û rojên wî êdî kêm in. Tevî vê [[Rastebînî|rastebîniya]] tehl, Ella biryar dide ku bi Aziz re bibe û di rojên wî yên dawî de li ba wî derbas bike. Mirina wî ji bo wê dibe kêliya [[xwenasîn]]eke kûr û mezinbûna giyanî. Ew jiyana xwe ya berê li dû xwe dihêle û dest bi qonaxek nû dike. Çîrokên Rûmî û Şems û Ella û Ezîz bi hev ve girêdayî ne û nîşan didin ku evîn çawa dikare îlhamek veguherîner be. ''Çil Rêgezên Evînê'' yên ku di pirtûkê de derbas dibin, prensîbên gerdûnî ne ku xwe-refleks û mezinbûna hundurîn teşwîq dikin. Elif Şafak pirsa sereke dike, ka tê çi wateyê hezkirin û jinyandin a rast. Di dawiyê de diyar dibe ku evîn ne tenê girêdanek di navbera mirovan de ye, lê rêwîtiyek berbi xwe ye û dikare jiyana mirov bi kûrahî biguhezîne. == Çavkanî == {{çavkanî}} {{Kontrola otorîteyê}} [[Kategorî:Romanên Elif Şafak]] msw0fd9769rije0ypdmtjt2hymt3drb 14 285676 1878604 2024-12-04T20:56:19Z Avestaboy 34898 Rûpeleke vala hat çêkirin 1878604 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 1878606 1878604 2024-12-04T20:58:59Z Avestaboy 34898 1878606 wikitext text/x-wiki [[Kategorî:Romanên tirkî li gorî nivîskaran]] h92j5rjncul3jl4detfnvfeuuchcs2w 14 285677 1878607 2024-12-04T20:59:31Z Avestaboy 34898 Rûpeleke vala hat çêkirin 1878607 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 1878608 1878607 2024-12-04T21:01:03Z Avestaboy 34898 1878608 wikitext text/x-wiki [[Kategorî:Romanên tirkî]] eaujj5s4h2r896k2m55rfn3kvuml7lg 1878609 1878608 2024-12-04T21:02:12Z Avestaboy 34898 1878609 wikitext text/x-wiki [[Kategorî:Pirtûkên tirkî li gorî nivîskaran]] [[Kategorî:Romanên tirkî]] po4kdv8bm8l554wikb2h7su7wjj4wnl 1878610 1878609 2024-12-04T21:02:57Z Avestaboy 34898 1878610 wikitext text/x-wiki [[Kategorî:Pirtûkên tirkî li gorî nivîskaran]] [[Kategorî:Romanên tirkî]] [[Kategorî:Roman li gorî nivîskaran]] pcxu7x8et0qgt1t7wnvt4hfdsgmbd15 1878611 1878610 2024-12-04T21:03:44Z Avestaboy 34898 1878611 wikitext text/x-wiki [[Kategorî:Pirtûkên tirkî li gorî nivîskaran]] [[Kategorî:Romanên tirkî]] [[Kategorî:Roman li gorî nivîskaran]] [[Kategorî:Kategoriyên sereke]] k2lqx3eb9nf2e8r0rhb922li4uu6tu5 1878625 1878611 2024-12-04T22:32:26Z Balyozbot 42414 [[User:Balyozxane/skrîpt/py/kuCosmeticsCore.py|Bot]]: Paqijiyên kozmetîk (Binê standard kir.) 1878625 wikitext text/x-wiki [[Kategorî:Kategoriyên sereke]] [[Kategorî:Pirtûkên tirkî li gorî nivîskaran]] [[Kategorî:Romanên tirkî]] [[Kategorî:Roman li gorî nivîskaran]] 6hrhtvzyyhjk3xe75poye04qpwrardv 14 285678 1878612 2024-12-04T21:04:02Z Avestaboy 34898 Rûpeleke vala hat çêkirin 1878612 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 1878613 1878612 2024-12-04T21:05:25Z Avestaboy 34898 1878613 wikitext text/x-wiki [[Kategorî:Roman li gorî welatan]] 5ww42rdstz7b6fz3e3fzdtpxscg7y7f 1878614 1878613 2024-12-04T21:06:15Z Avestaboy 34898 1878614 wikitext text/x-wiki [[Kategorî:Pirtûkên tirkî]] [[Kategorî:Roman li gorî welatan]] 9kqbq73nipojwp1tf8xj1p59sabe8a6 14 285679 1878615 2024-12-04T21:07:19Z Avestaboy 34898 Rûpeleke vala hat çêkirin 1878615 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 1878616 1878615 2024-12-04T21:09:13Z Avestaboy 34898 1878616 wikitext text/x-wiki [[Kategorî:Pirtûk li gorî neteweya nivîskaran]] sf99gggtt7bybj052ezpn19nananf28 1878617 1878616 2024-12-04T21:10:44Z Avestaboy 34898 1878617 wikitext text/x-wiki [[Kategorî:Berhemên nivîskarên tirk]] [[Kategorî:Pirtûk li gorî neteweya nivîskaran]] qjsha92ou5aigsponiyzvi419ystfzg 14 285680 1878618 2024-12-04T21:11:51Z Avestaboy 34898 Rûpeleke vala hat çêkirin 1878618 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 1878620 1878618 2024-12-04T21:14:08Z Avestaboy 34898 1878620 wikitext text/x-wiki [[Kategorî:Berhem li gorî neteweya nivîskaran]] tilchb29c8tyvyz4tv4y8h13m3c8a9d 1878621 1878620 2024-12-04T21:15:12Z Avestaboy 34898 1878621 wikitext text/x-wiki [[Kategorî:Berhemên tirkan]] [[Kategorî:Berhem li gorî neteweya nivîskaran]] 1nej3m7ryjj1iqbl433ubyj2hj3e3lw 1878622 1878621 2024-12-04T21:15:59Z Avestaboy 34898 1878622 wikitext text/x-wiki [[Kategorî:Berhemên tirkan]] [[Kategorî:Berhem li gorî neteweya nivîskaran]] [[Kategorî:Wêjeya tirkî]] 8avxy84cxiae9nb5aa8c9zoj7v1lhmi 0 285683 1878645 2024-12-05T07:19:43Z MikaelF 935 MikaelF navê [[Engîn Nûrşanî]] guhart û kir [[Engin Nurşani]] 1878645 wikitext text/x-wiki #BERALÎKIRIN [[Engin Nurşani]] 5wpt8z1yfa57xd88b0rb8rxk0hypiqw 1 285684 1878647 2024-12-05T07:19:43Z MikaelF 935 MikaelF navê [[Gotûbêj:Engîn Nûrşanî]] guhart û kir [[Gotûbêj:Engin Nurşani]] 1878647 wikitext text/x-wiki #BERALÎKIRIN [[Gotûbêj:Engin Nurşani]] 8v6vjbanqgryc2revauyhmk1ctydyvf 0 285685 1878654 2024-12-05T07:50:54Z Ferrus 5380 Rûpel bi "{{Agahîdanka giştî}} '''Şemsê Tebrîzî''' (bi [[Zimanê farisî|farisî]]: شمس تبریزی) an jî '''Şemseddîn Mihemed''' (jdb. [[1185]]– m. [[1248]]) [[Helbestvan|helbestvanekî]] [[Mîstîzm|mîstîk]] ê [[Gelê Farsê|fars]] yê [[Şafiî|Şafîî]]<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Muslim diaspora |paşnav=Everett Jenkins |weşanger=McFarland |tarîx=1999 |isbn=978-0-7864-0431-5 |kesên-din=Internet Archive |url=https://archive.org/details/muslimd..." hat çêkirin 1878654 wikitext text/x-wiki {{Agahîdanka giştî}} '''Şemsê Tebrîzî''' (bi [[Zimanê farisî|farisî]]: شمس تبریزی) an jî '''Şemseddîn Mihemed''' (jdb. [[1185]]– m. [[1248]]) [[Helbestvan|helbestvanekî]] [[Mîstîzm|mîstîk]] ê [[Gelê Farsê|fars]] yê [[Şafiî|Şafîî]]<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Muslim diaspora |paşnav=Everett Jenkins |weşanger=McFarland |tarîx=1999 |isbn=978-0-7864-0431-5 |kesên-din=Internet Archive |url=https://archive.org/details/muslimdiasporaco00jenk}}</ref> bû, ku wek [[Perwerde|perwerdekarê]] ruhanî yê [[Celaledînê Rûmî|Mewlana Celaledînê Rumî]] tê hesibandin. Di berhevoka [[Helbest|helbestên]] Rûmî de, bi taybetî ''Dîwan-i Şems-î Tebrîzî'' de, bi [[Hurmet|hurmeteke]] mezin behsa wî tê kirin. Li gorî [[Kevneşopî|kevneşopiyê]] Şems li [[Qonye|Qonyê]] ji bo demekê çil rojî ders daye Rûmî, berî ku bireve [[Şam|Şamê]]. [[Gor|Gora]] Şemsê Tebrîzî herî dawî ji aliyê [[UNESCO|UNESCOyê]] ve wekî [[kelepûra Cîhanê ya UNESCO]] hate hilbijartin. == Çavkanî == {{çavkanî}} kc2utu7q7nc7l3lpy43elpi1picjy7p 1878663 1878654 2024-12-05T08:52:59Z Balyozbot 42414 [[Bikarhêner:Balyozxane/skrîpt/py/categorizeWithCreator.py|Bot]]: Kategoriyên kêm ji en.wîkiyê lê hatin zêdekirin; paqijiyên kozmetîk (Binê standard kir, Lînk paqij kir.) 1878663 wikitext text/x-wiki {{Agahîdanka giştî}} '''Şemsê Tebrîzî''' (bi [[Zimanê farisî|farisî]]: شمس تبریزی) an jî '''Şemseddîn Mihemed''' (jdb. [[1185]]– m. [[1248]]) [[helbestvan]]ekî [[Mîstîzm|mîstîk]] ê [[Gelê Farsê|fars]] yê [[Şafiî|Şafîî]]<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Muslim diaspora |paşnav=Everett Jenkins |weşanger=McFarland |tarîx=1999 |isbn=978-0-7864-0431-5 |kesên-din=Internet Archive |url=https://archive.org/details/muslimdiasporaco00jenk}}</ref> bû, ku wek [[perwerde]]karê ruhanî yê [[Celaledînê Rûmî|Mewlana Celaledînê Rumî]] tê hesibandin. Di berhevoka [[helbest]]ên Rûmî de, bi taybetî ''Dîwan-i Şems-î Tebrîzî'' de, bi [[hurmet]]eke mezin behsa wî tê kirin. Li gorî [[Kevneşopî|kevneşopiyê]] Şems li [[Qonye|Qonyê]] ji bo demekê çil rojî ders daye Rûmî, berî ku bireve [[Şam]]ê. [[Gor]]a Şemsê Tebrîzî herî dawî ji aliyê [[UNESCO]]yê ve wekî [[kelepûra Cîhanê ya UNESCO]] hate hilbijartin. == Çavkanî == {{çavkanî}} [[Kategorî:Jidayikbûn 1185]] [[Kategorî:Mirin 1248]] 4tv8hxou65u4pr72tjlwfloaedp8m7t 1878672 1878663 2024-12-05T11:12:14Z Balyozbot 42414 Bot: +{{[[Şablon:Kontrola otorîteyê|Kontrola otorîteyê]]}} (bnr. [[Taybet:PermanentLink/1295521#Şablona_Kontrola_otorîteyê|gotûbêjê]]); paqijiyên kozmetîk (Binê standard kir.) 1878672 wikitext text/x-wiki {{Agahîdanka giştî}} '''Şemsê Tebrîzî''' (bi [[Zimanê farisî|farisî]]: شمس تبریزی) an jî '''Şemseddîn Mihemed''' (jdb. [[1185]]– m. [[1248]]) [[helbestvan]]ekî [[Mîstîzm|mîstîk]] ê [[Gelê Farsê|fars]] yê [[Şafiî|Şafîî]]<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Muslim diaspora |paşnav=Everett Jenkins |weşanger=McFarland |tarîx=1999 |isbn=978-0-7864-0431-5 |kesên-din=Internet Archive |url=https://archive.org/details/muslimdiasporaco00jenk}}</ref> bû, ku wek [[perwerde]]karê ruhanî yê [[Celaledînê Rûmî|Mewlana Celaledînê Rumî]] tê hesibandin. Di berhevoka [[helbest]]ên Rûmî de, bi taybetî ''Dîwan-i Şems-î Tebrîzî'' de, bi [[hurmet]]eke mezin behsa wî tê kirin. Li gorî [[Kevneşopî|kevneşopiyê]] Şems li [[Qonye|Qonyê]] ji bo demekê çil rojî ders daye Rûmî, berî ku bireve [[Şam]]ê. [[Gor]]a Şemsê Tebrîzî herî dawî ji aliyê [[UNESCO]]yê ve wekî [[kelepûra Cîhanê ya UNESCO]] hate hilbijartin. == Çavkanî == {{çavkanî}} {{Kontrola otorîteyê}} [[Kategorî:Jidayikbûn 1185]] [[Kategorî:Mirin 1248]] 6ax4pzk3cfgv75pqgvl9n94gfei8bbp 0 285686 1878666 2024-12-05T10:05:53Z Ferrus 5380 Rûpel bi "'''Diyar Kurde''' (jdb. sibat 1992 li [[Rewandiz]], [[Hewlêr (parêzgeh)|Hewlêr]], [[Herêma Kurdistanê]] ) [[Rojnamevan|rojnamevanekî]] [[kurd]] ê [[Iraq|îraqî]] û berpirsê buroya [[Rûdaw|tora Medyayî ya Rûdawê]] li [[Washington, District of Columbia|Washington D.C.]] ye. Kurde di sala [[2015|2015ê]] de wek edîtor li ''Maseya Navdewletî'' tevlî Rûdawê bû û piştre jî di [[Tîrmeh|tîrmeha]] [[2020|2020ê]] de bû serokê beşa plansaziyê d..." hat çêkirin 1878666 wikitext text/x-wiki '''Diyar Kurde''' (jdb. sibat 1992 li [[Rewandiz]], [[Hewlêr (parêzgeh)|Hewlêr]], [[Herêma Kurdistanê]] ) [[Rojnamevan|rojnamevanekî]] [[kurd]] ê [[Iraq|îraqî]] û berpirsê buroya [[Rûdaw|tora Medyayî ya Rûdawê]] li [[Washington, District of Columbia|Washington D.C.]] ye. Kurde di sala [[2015|2015ê]] de wek edîtor li ''Maseya Navdewletî'' tevlî Rûdawê bû û piştre jî di [[Tîrmeh|tîrmeha]] [[2020|2020ê]] de bû serokê beşa plansaziyê di heman kompaniyê de. Ew di sala [[2022|2022ê]] de mala xwe barî Washington D.C. ê kir û niha berpirsê buroya Rûdawê ya Washington D.C ye. Diyar hem rojeva [[Siyaseta derve|Wezareta Derve]] û hem jî [[Qesra Spî]] dişopîne, bi berdewamî beşdarî [[Civîna çapemeniyê|civînên çapemeniyê]] yên [[Wezareta Derve ya DYAyê|Wezareta Derve]] dibe û pirs û lêkolînên li ser [[Rojhilata Navîn]], Iraq, [[Sûrî]], [[Îran]] û pirsgirêkên kurdan li herêmê dike.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.rudaw.net/notfound.html |sernav=ERROR |malper=www.rudaw.net |roja-gihiştinê=2024-12-05}}</ref> == Xelatkirin == Diyar Kurde ji ber çalakî û karên xwe yên baş û bibandor, di sala [[2024|2024ê]] de wekî herî baştirîn nûçegihanê Rojhilata Navîn ê li DYAyê hate hilbijartin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.rudaw.net/notfound.html |sernav=Diyar Kurde li Amerîkayê wekî yek ji baştirîn nûçegihanên biyanî hat hilbijartin |malper=www.rudaw.net |roja-gihiştinê=2024-12-05}}</ref> == Çavkanî == {{çavkanî}} pioiz5ehyq3gnido68t4iz37xx4ao63 1878671 1878666 2024-12-05T11:12:10Z Balyozbot 42414 Bot: +{{[[Şablon:Kontrola otorîteyê|Kontrola otorîteyê]]}} (bnr. [[Taybet:PermanentLink/1295521#Şablona_Kontrola_otorîteyê|gotûbêjê]]); paqijiyên kozmetîk (+{{Sêwî}}, +{{Bêkategorî}}, Binê standard kir, Lînk paqij kir, --Valahiyên nehewce.) 1878671 wikitext text/x-wiki {{Bêkategorî|tarîx=kanûna pêşîn 2024}} {{Sêwî|tarîx=kanûna pêşîn 2024}} '''Diyar Kurde''' (jdb. sibat 1992 li [[Rewandiz]], [[Hewlêr (parêzgeh)|Hewlêr]], [[Herêma Kurdistanê]] ) [[rojnamevan]]ekî [[kurd]] ê [[Iraq|îraqî]] û berpirsê buroya [[Rûdaw|tora Medyayî ya Rûdawê]] li [[Washington, District of Columbia|Washington D.C.]] ye. Kurde di sala [[2015]]ê de wek edîtor li ''Maseya Navdewletî'' tevlî Rûdawê bû û piştre jî di [[tîrmeh]]a [[2020]]ê de bû serokê beşa plansaziyê di heman kompaniyê de. Ew di sala [[2022]]ê de mala xwe barî Washington D.C. ê kir û niha berpirsê buroya Rûdawê ya Washington D.C ye. Diyar hem rojeva [[Siyaseta derve|Wezareta Derve]] û hem jî [[Qesra Spî]] dişopîne, bi berdewamî beşdarî [[Civîna çapemeniyê|civînên çapemeniyê]] yên [[Wezareta Derve ya DYAyê|Wezareta Derve]] dibe û pirs û lêkolînên li ser [[Rojhilata Navîn]], Iraq, [[Sûrî]], [[Îran]] û pirsgirêkên kurdan li herêmê dike.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.rudaw.net/notfound.html |sernav=ERROR |malper=www.rudaw.net |roja-gihiştinê=2024-12-05}}</ref> == Xelatkirin == Diyar Kurde ji ber çalakî û karên xwe yên baş û bibandor, di sala [[2024]]ê de wekî herî baştirîn nûçegihanê Rojhilata Navîn ê li DYAyê hate hilbijartin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.rudaw.net/notfound.html |sernav=Diyar Kurde li Amerîkayê wekî yek ji baştirîn nûçegihanên biyanî hat hilbijartin |malper=www.rudaw.net |roja-gihiştinê=2024-12-05}}</ref> == Çavkanî == {{çavkanî}} {{Kontrola otorîteyê}} pvkyvdqc6x5swwjsm2yuupemdca3e3y