Wikiquote kuwikiquote https://ku.wikiquote.org/wiki/Destp%C3%AAk MediaWiki 1.44.0-wmf.4 first-letter Medya Taybet Gotûbêj Bikarhêner Gotûbêja bikarhêner Wîkîgotin Gotûbêja Wîkîgotinê Wêne Gotûbêja wêneyî MediaWiki Gotûbêja MediaWiki Şablon Gotûbêja şablonê Alîkarî Gotûbêja alîkariyê Kategorî Gotûbêja kategoriyê TimedText TimedText talk Modul Gotûbêja modulê 2 4972 11981 11972 2024-11-19T14:06:10Z AmedDestan 4009 11981 wikitext text/x-wiki {{Babel|ku|de}} [[File:Flag of HPG.png|HPG FLAG]] [[File:Goldenwiki.png|Goldenwiki]] 7hpn8lpn15vy0mvqgi2myp0hvmyxzyv 11982 11981 2024-11-19T14:23:36Z AmedDestan 4009 11982 wikitext text/x-wiki {{Babel|ku|de}} [[File:Flag of HPG.png|HPG FLAG]] {{DISPLAYTITLE:Bikarhêner:<span style="font-family:Palatino Linotype, Book Antiqua, Palatino, serif; color:#0072B4; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.2em">AmedDestan</span>}} <div style="text-align:center; font-size:120%; text-shadow:0.2em 0.2em 0.3em grey; class=texhtml; font-family: Comic Sans MS; color:#CC0000"> '''Hûn bi xêr hatin rûpela min!''' [[File:Flag of HPG.png|HPG FLAG]] </div> {{Babîl|ku|de-1|Kurd|Birçî|Dijî Vandalîzm}} [[File:Goldenwiki.png|Goldenwiki]] 4sbcbk7tcmwd7b2xiz3cpl9cl2vk1e7 11983 11982 2024-11-19T14:24:57Z AmedDestan 4009 11983 wikitext text/x-wiki '''Hûn bi xêr hatin rûpela min!''' [[File:Flag of HPG.png|HPG FLAG]] {{Babel|ku|de}} {{DISPLAYTITLE:Bikarhêner:<span style="font-family:Palatino Linotype, Book Antiqua, Palatino, serif; color:#0072B4; text-shadow:gray 0.2em 0.2em 0.2em">AmedDestan</span>}} <div style="text-align:center; font-size:120%; text-shadow:0.2em 0.2em 0.3em grey; class=texhtml; font-family: Comic Sans MS; color:#CC0000"> </div> {{Babîl|ku|de-1|Kurd|Birçî|Dijî Vandalîzm}} [[File:Goldenwiki.png|Goldenwiki]] nsu5xoqfvenlaqa6pqbywj95j5v1pfq 0 4976 11984 2024-11-19T14:56:45Z AmedDestan 4009 Rûpel bi "{{Agahîdank ziman | nav = Kurdî | navê xwemalî = {{Collapsible list|title=<center>Navên xwemalî</center>|Kurmancî (Kurmanciya jorîn, Behdînî)|Soranî (Kurdî, Kurmanciya jêrîn)|Kurdiya jêrîn (Kurdî Xwarig, Pehlewanî) |Goranî (hewremanî)|Kirmanckî|Dimilî|Kirdî|Lekî}} | renga malbat = Hind û Ewropî | dewlet = {{Ala|Tirkiye}}<br /> {{Ala|Îran}} (weke zimanê herêmî)<br /> {{Ala|Iraq}} ({{Ala|Kurdistan}}..." hat çêkirin 11984 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank ziman | nav = Kurdî | navê xwemalî = {{Collapsible list|title=<center>Navên xwemalî</center>|Kurmancî (Kurmanciya jorîn, Behdînî)|Soranî (Kurdî, Kurmanciya jêrîn)|Kurdiya jêrîn (Kurdî Xwarig, Pehlewanî) |Goranî (hewremanî)|Kirmanckî|Dimilî|Kirdî|Lekî}} | renga malbat = Hind û Ewropî | dewlet = {{Ala|Tirkiye}}<br /> {{Ala|Îran}} (weke zimanê herêmî)<br /> {{Ala|Iraq}} ({{Ala|Kurdistan}}) (fermî)<br /> {{Ala|Sûrî}} ({{Ala|Rojava}})<br /> {{Ala|Ermenistan}} ({{Ala|Nagorno Qerebax}})<br />{{Ala|Azerbaycan}}<br />{{Ala|Gurcistan}}<br />{{Ala|Filistîn}}<br/>{{Ala|Îsraêl}}<br />{{Ala|Libnan}} [[Kurdên Asyayê|Asyaya Navendî]] <br /> '''[[Lîsteya welatên kurdîaxêv|Di diyasporaya kurdan de]]''' | herêm = [[Kurdistan]]<br /> [[Kurdên Anatoliyaya Navîn|Anatoliya Navîn]]<br /> [[Kurdên Xorasanê|Xorasan]] <br /> [[Asyaya Navendî]] | nexşe = Kurdish languages map.svg | firehiya nexşe = | binnexşe = Belavbûna zimanên kurdî {{Col-begin}} {{Col-break}} {{legend|#ef6662|[[Kurmancî]]}} {{legend|#c63143|[[Soranî]]}} {{legend|#a56c24|[[Zazakî]]}} {{Col-break}} {{legend|#c8a65d|Kurdiya başûr (zimanê [[Goranî]] jî di nav de ye)}} {{legend|#b3d423|Herêmên tevlîhev}} {{Col-end}} | zimanê zikmakî = Hejmara fermî nayê zanîn, lê çend çavkanî hejmarê di navbera '''35.000.000''' û '''40.000.000''' de dihesibînin.<ref>https://www.academia.edu/10667133/The_Comparative_Study_of_English_and_Kurdish_Phonology</ref> | malbat1 = [[Hind û Ewropî|Zimanên hind û ewropî]] | malbat2 = [[Zimanên hind û îranî]] | malbat3 = [[Zimanên îranî]] | malbat4 = [[Zimanên îranî#Zimanên îranî yên rojava|Zimanên îranî yên rojava]] | malbat5 = [[Zimanên îranî yên bakur-rojava]] | malbat6 = | pêşîn = [[Kurtî]] | pêşîn2 = [[Zimanê medî|Medî]] | pêşîn3 = [[Zimanî pallewîy eşkanî|Arşakî]] | zarava = [[Kurmancî]] <br/> [[Soranî]] <br/> [[Kurdiya jêrîn]] <br/> [[Zazakî]] <br/> [[Hewramî]] | nivîs = '''[[Alfabeyên kurdî]]''':<br />- [[Alfabeya kurdî ya latînî|Alfabeya latînî]] li [[Tirkiye]], [[Azerbaycan]], [[Sûrî]] û [[Ermenistan]]ê<br />- [[Alfabeya kurdî ya erebî|Alfabeya erebî]] li [[Iraq]] û [[Îran]] | netewe = {{Sembola alayê|Iraq}} [[Iraq]] *{{Sembola alayê|Kurdistan}} [[Herêma Kurdistanê|Başûrê Kurdistanê]] {{Sembola alayê|Sûrî}} [[Sûrî]] *{{Sembola alayê|Rojava}} [[Rêveberiya Xweser a Bakur û Rojhilatê Sûriyeyê|Rojavayê Kurdistanê]] | kêmnetewe = {{Sembola alayê|Ermenistan}} [[Ermenistan]]<br>{{Sembola alayê|Îran}} [[Îran]] | ajans = ''Sazkirina fermî nîne'' | iso1 = ku | iso2 = kur | iso3 = kur | lc1 = ckb | ld1 = [[Soranî]] | lc2 = kmr | ld2 = [[Kurmancî]] | lc3 = sdh | ld3 = [[Kurdiya başûr]] | lc4 = diq | ld4 = [[Dimilî]] | lc5 = kiu | ld5 = [[Kirmanckî]] | lc6 = hac | ld6 = [[Goranî (kurdî)|Goranî]] | agahdarî = | ld7 = [[Lekî]] | lc7 = lki }} '''Zimanê kurdî''', ziman yan jî komek zimanên kurdî ye ku li seranserê [[Kurdistan]]ê, dîasporaya kurdan, li herêmeke berfirehê [[Anatolyaya navîn|Anatolyaya Navîn]] û li herêma Xorasanê ji aliyê kurdan ve tê axavtin. Zimanê kurdî yek ji zimanên [[malbata zimanên hind û ewropî]] û zimaneke şaxa [[Zimanên îranî|zimanê îranîya]] rojava ye ku ji çend zaravayan pêk tê. Zaravayê herî berfirehê zimanê kurdî [[kurmancî]] yan jî kurdiya bakur e ku li hemî perçeyên Kurdistanê bi awayekî berfireh tê axaftin. [[Zazakî]] û [[Kurmancî]] li [[Bakurê Kurdistanê]], [[Soranî]] li [[Başûrê Kurdistanê]] û li [[Rojhilatê Kurdistanê]] tê axaftin. Di roja îro de kurmancî bi alfabeya [[Hawar]]ê ku tîpê latînî ye, soranî jî bi alfabeya soranî ku ji tîpê erebî ye, tê nivîsandin. Berhema edebiyata kurdî bi pirranî bi helbestê ve girêdayî bû. Piştî sedsala 20an edebiyata wêjeya giştî ya kurdî pêş dikeve. Îro du zaravayên kurdî yên nivîskî yên sereke kurmancî û soranî ne. [[Soranî]] li gel erebî yek ji du zimanên fermî yên [[Iraq]]ê ye ku li [[Başûrê Kurdistanê]] û li Iraqê di belgeyên siyasî de wek "Kurdî" tê binavkirin.<ref>{{Jêder-malper |url=http://kurdishacademy.org/ |sernav=Kurdish Academy of Language {{!}} enables the Kurdish language in new |malper=Kurdish Academy of Language |ziman=en-GB |tarîxa-gihiştinê=2023-08-19 }}</ref> [[Kurmancî]] di roja îro de bi taybetî ji aliyê saziyên çapemeniya ve tê bikaranîn. [[Kurmancî]] bi taybetî di salên dawiyê de li [[Bakurê Kurdistanê]] ji aliyê [[Tirkiyê]] ve bi awayekî tundî hatiye astengkirin ku hemî sazî û dibistanên taybet ku bi [[Kurmancî]] xebat û perwerdeyên xwe dimeşandin ji aliyê Tirkiyê ve hatiye girtin.<ref>{{Jêder-nûçe |url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-37513869 |sernav=Kapatılan TV'lerin yöneticileri kararı nasıl değerlendiriyor? |malper=BBC News Türkçe |ziman=tr |tarîxa-gihiştinê=2023-08-19 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.cumhuriyet.com.tr/haber/12-tv-11-radyo-kanali-kapatildi-607682 |sernav=12 TV, 11 radyo kanalı kapatıldı |tarîx=2016-09-29 |malper=www.cumhuriyet.com.tr |ziman=tr |tarîxa-gihiştinê=2023-08-19 }}</ref> Yek ji saziyên [[Kurmancî]] ku ji aliyê Tirkiyê ve hatibû girtin [[Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê]] bû ku sazî niha xebatên xwe bi awayekî ne fermî dimeşîne.<ref>{{Jêder-malper |url=https://t24.com.tr/haber/musa-anter-ve-ismail-besikcinin-kurucusu-oldugu-istanbul-kurt-enstitusu-de-kapatildi,380383 |sernav=Musa Anter ve İsmail Beşikçi'nin kurucusu olduğu İstanbul Kürt Enstitüsü de kapatıldı |malper=T24 |ziman=tr |tarîxa-gihiştinê=2023-08-19 }}</ref> == Zimanê kurdî == {{Gotara bingehîn|Zaravayên kurdî}} Koda [[ISO 639-1]] ya kurdî <tt>KU</tt> ye. Koda [[ISO 639-2]] ya kurdî <tt>KUR</tt> e. Koda [[DIN 2335]] ya kurdî <tt>KU</tt> ye. Li gorî belavbûna erdnîgarî, zimanê kurdî ji bilî welatên [[Ewropa]] û yên biyanî bi taybetî li hemû erdnîgariya xwe yanî li hemî herêmên Kurdistanê tê bikaranîn. Tev li navçeyîbûyînê ji nifşê mirovên vê navçeyê, gelek gel, ji rojava heta rojhilatê, li gelek welatan zêde û belav bûn. Lewra ye ku zimanê kurdî, yê ku li ser axeka fireh tê axaftin, ji gelek zaravayan pêk tê. Li gorî kitêba [[Şerefxanê Bedlîsî]] a [[Şerefname]], [[zaravayên kurdî]], [[eşîr]], [[komên kurd]] ji aliyê ziman, kevneşopî û rewşên civakî di nav çar beşan de ji hev cuda dibin: * [[Kurmancî]] * [[Lor]] * [[Kelhûrî|Kelhûr]] * [[Goran]] Kurmanciya bakur ([[kurmancî]]) û kurmanciya başûr ([[soranî]]) du zaravayên sereke ne. Ev her du zarava wekî zaravayên ku xwediyê wêjeyeke nivîskî ne, têne pejirandin. Van demên dawîn, zaravayê kirmanckî (dimilkî-zazakî) jî hêdî hêdî ber bi nivîskîbûnê ve gavan diavêje. Di nav zaravayên kurdî de zaravayê ku herî zêde pê tê axaftin kurmancî ye. Kurmancî li hemû deverên ku kurd lê dijîn pê tê axaftin. Piraniya kurdên ku kurmancî û zazakî diaxivin li [[bakurê Kurdistan]]ê dijîn. Her wiha li [[Qerejdax]]a bakurê Kurdistanê û li çend deverên mîna [[Anatolyaya navîn|Anatolyaya Navîn]] [[şêxbizinî]] lê dijîn. Şêxbizinî devokeke kelhurî ye ku li bajarê Kirmaşan û Îlamê bi heman devokê diaxivin. Tevlihevîya di warê zaravayan de pirî caran jî, ji ber navlêkirinê tê. Bo nimûne, ji bo kurmanciya bakur, li başûr behdînî û li rojhilat jî şikakî tê gotin. Her wiha ji bo zaravayê kurmancîya jêrîn jî, kurmanciya xwarû, soranî tê gotin. Heman tevlihevî di warê dimilkî de jî balê dikişîne. Navên wekî kirdkî, kirmanckî, dimilî, dêrsimkî, sobê û hwd têne bikaranîn. Ji bo hewramî jî navê goranî jî heye. <ref name="Mehmed Uzun 1992">Mehmed Uzun, ''Kürt Edebiyatına Giriş'', Ithaki Publishing, r.38, 1992.</ref> <ref name="Mûrad Ciwan 1992">Mûrad Ciwan, ''Türkçe Açıklamalı Kürtçe Dilbilgisi (Kurmanc Lehçesi)'', Weşanên Jîna Nû, Çapa Yekemîn, Swêd 1992</ref> <ref name="Ziya Gökalp 1992">Ziya Gökalp, ''Kürt Aşiretleri Hakkında Sosyolojik Tetkikler'', Sosyal Yayınlar, Çapa Yekemîn, Stenbol 1992.</ref> <ref name="Emîr Hesenpûr 1992">Emîr Hesenpûr, ''Nationalism and Language In Kurdistan'', Mellen Research University Press, Kanada 1992.</ref> [[Wêne:Kurdish manuscript in the British Library – start of the Nûbihara Biçûkan by Ahmad Khani (Ehmed Xani), the earliest Kurdish–Arabic dictionary in verse, 18th century (Or. 5932, f. 9r).jpg|thumb|Rûpelên yekem ên destnivîsek [[Nûbihara biçûkan|''Nûbihara Biçûkan'']] li [[British Library]], ''Or''. 5932, ''folio'' 9 ''recto''. ]] === Kurmancî, kurdiya bakur === {{Gotara bingehîn|Kurmancî}} Kurmancî jî yek ji zaravayên kurdî ye. Ji bo kurmancî, kirdasî, Bahdînan, û şikakî û kurmanciya bakur jî tê gotin. Kurmancî li her çar parçeyên Kurdistanê jî tê axaftin. Zaravayê kurmancî ew zaravayê kurdî ye ku herî zêde pê tê axaftin. Lê herî zêde li bakur û rojavayê Kurdistanê pê tê axaftin. li başur jî li duhok û şingal û li rojhilat jî li bajêrê ûrmîye tê axeftin. Zaravayê kurmancî her wiha li [[Ermenistan]]ê, li [[Xorasan]]ê, li nav kurdên [[Qefqasya]]yê, li Anatolyaya Navîn û li [[Diyaspora]]yê yanî li ([[Ewropa]] û [[Amerîka]]) yê pê tê axaftin <ref name=":0">Kovara Fêrname hejmar: 4</ref> [[Wêne:Kurdish manuscript in the British Library – start of the Edîqeya Îmanî by Ahmad Khani (Ehmed Xani), 18th century (Or. 5932, f. 14v).jpg|thumb|Rûpelên yekem ên destnivîsek ''[[Edîqeya Îmanî]]'' li [[British Library]], ''Or''. 5932, ''folio'' 14 ''verso''.]] ==== Rêzimana kurmancî ==== {{Gotara bingehîn|Rêzimana kurdî}} Ji ber ku zimanê kurdî zimanê gelekî bindesthîştî ye, îmkanên pêşdexistina sazî yên neteweyî nebûne û ji aliyê lêkolîn, lêgerîn, pêşxistina [[ziman]] û [[çand]]ê, hebûnên civakî û dîrokî ve bêpar maye. Zimanê kurdî têra xwe nehatiye lêkolînkirin û dewlemendiya wî nehatiye eşkerekirin.".<ref>Abdusamet Yigit, ''Şahmaran'', roman, Weşanên Han </ref> Sazî û dezgehên ku karibin vî zimanî pêş bixin, bi taybetî li hundurê welatî firsenda avabûnê nedîtine. Ji aliyê lêkolîn û lêgerînê ve zimannasên pispor yên bikêrhatî negihîştine. Hindek ronakbîrên ku bi îmkan û hewldanên xwe yên şexsî xwestine derkevin meydanê jî hergav rastî tehdîda dewletên serdest û zordar bûne. Ji ber vê yekê, lêkolînên li ser zimanê kurdî, heke em rewşa îstisnaî ya [[Başûrê Kurdistanê]] negrin ber çavan, bi xebatên van çend ronakbîran hatiye kirin û jixwe wan jî lêkolînên xwe li derveyî welatî kirine. Li Kurdistana Îraqê, ji ber vê serbestiya nisbî ya çandî ko encama têkoşîna neteweyî ya bêwestan û bênavber bûye û piştre jî, ji ber wê îmkana otonomiya mehdûtkirî ya berhema şerê salên 1960'an, li vê perçe ya Kurdistanê, wisa lê hatiye ko hejmara ronakbîr û saziyên ko li ser zimanê kurdî xebat kirine, ta dereceyekê zêdetir bûne. Li vê perçeya welatî mirov dikare behsa hin xebatên hêja bike. Ji bilî van tiştên ku li ser zimanê kurdî hatine nivîsîn, berhemên hin rojhilatnas, zimannas, gerrok û mîsyonerên biyanî hene. Ji xeynî vê, divê em xebatên wan dewletên ku Kurdistan bindest kirine û yên hin derûdorên ku hin hesabên wan li ser Kurdistanê hene jî nîşan bidin. Ev xebatên wiha yên li ser zimanê kurdî ne bi armanca zanistî, lê bi ya siyasî, hatine kirin. Ewan ne ku xwestine rastiyên zanistî derxin holê, lê xwestine îdîa û safseteyên ko xizmeta mexsedên wan ên siyasî dikin li nav gelî belav bikin. Dewleta Tirk ji ber ku heta îro hebûna gelê me înkar kiriye, muhawele kiriye ko kurdan wekî perçeyekê ji qewmên Tirk ên [[Asyaya Navîn]] bide nîşandan. Li ser zimanê kurdî jî îdîa kiriye ko ev ziman, zimanê civakeka tirknîjad (tirkên çiyayî) e û di netîceya asîmilasyonê da bûye zimanekî destkir (sunî) ku ji çend hezar peyvên erebî, farisî û tirkî pêkhatiye. Misyonerên biyanî jî gelek caran ji ber mexsedên siyasî yên li gor berjewendiyên welatên xwe û hin caran jî ji ber çavdêrî û lêkolînên xwe yên gelek seran serî (sethi) bi şaşî nivîsîne ku kurdî ne zimanekê serbixwe ye û devokeka farisiya kevin an jî ya nû ye. Hijmara yên ku li ser zimanê kurdî tehlîl û şiroveyên şaş ên qestî kirine yan jî bi nezanîn şaş çûne ji yek, du kesan ne zêdetir e, lê ji aliyê devokên zimanê kurdî de hejmara kesên ku bîr û baweriyên cuda cuda nivîsîne û pêşkar kirine gelek zêde ne. Li aliyê din, divê em rastiyekê jî qebûl bikin ku herçî lêkolînên niyetpak û zanistî bi hejmara xwe gelek kêm bin jî, ew bi xwe jî li ser zimanê Kurdî gihîştine bîr û baweriyên newek hev. Ji vî alî de jî nezelaliyek heye. Tevî hemû dijwarî, nezelalî û kêmasiyên lêkolînên ko li ser [[dengnasî]] ([[fonolojî]], [[peyvsazî]] ([[morfolojî]]) û [[hevoksazî|hevoksaziya]] ([[sîntaks]]a) zimanê kurdî hatine kirin, nîşan dane ku zimanê Kurdî, zimanekê serbixwe yê xwedî dîrokeka taybetî ya pêşveçûnê ye û vê rastiyê di warê zimannasiyê de xwe daye qebûlkirin. ==== Wêjeya kurmancî ==== {{Beşa vala|tarîx=adar 2024}} === Soranî === {{Gotara bingehîn|Soranî}} Soranî zaravayekî zimanê kurdî ye. Di rastiya xwe de ev navê devokekê ye ku li nêzîkî [[Hewlêr (parêzgeh)|Hewlêrê]] tê axaftin, lê di pêvajoya dîrokî de navê xwe li hemû devokên zaravayê [[kurdiya navendî]] kiriye. Îro devokên [[mukrî]], kurdî û yên din bi navê soranî têne nasîn. Bi giştî bi [[tîpên kurdî-erebî]] tê nivîsandin; herwiha, gotarên bi [[tîpên latînî]] jî hene. Soranî zêdetir li [[Kurdistan]]a başûr û rojhilat tê bikaranîn. === Kirmanckî/Zazakî === {{Gotara bingehîn|Zazakî}} [[Wêne:Distribution of Zaza Kurds.png|thumb|Geographical Distribution of Zaza Kurds]] Zazakî yanî kirmanckî yek ji zaravayên kurdî ye ku li bakurê Kurdistanê tê axaftin. Kirmanckî herî zêde li Dêrsim, Amed, Semsûr, Çewlig, Riha, Xarpêt, Erzîrom, Mûş û Bilîsê tê axaftin. Ji nav van bajaran li navenda Dêrsim û Çewligê herî zêde kirmanckî tê qisekirin. Feqet li navenda bajarên din kurmancî tê qisekirin. Kirmanckî tenê li bakurê Kurdistanê cih digire <ref name=":0"/> Ji bo kirmanckî; kirdkî, dimilî û zazakî jî tê gotin. {{Multiple image|image1=Kurdish manuscript in the British Library – Page of poetry in Gorani from the Gorani anthology in safina format, copied in 1197–8 AH 1782–4 CE (Or. 6444, f. 11r).jpg|image2=Kurdish manuscript in the British Library – Page of poetry in Gorani from the Gorani anthology in safina format, copied in 1197–8 AH 1782–4 CE (Or. 6444, f. 55r).jpg|header=Destnivîsara ya helbestan goranî li [[British Library]], ''Or''. 6444 (1197–1198 PH/1782–1784 [[PZ]])|header_align=c|caption1=''Or''. 6444, ''folio'' 11 ''recto''|caption2=''Or''. 6444, ''folio'' 55 ''recto''}} === Goranî/Hewramî === {{Gotara bingehîn|Hewramî}} [[Hewramî]] zaravayekî kurdî ye ku li başûr û rojhilatê Kurdistanê tê axaftin. Ligorî lêkolînên ku ta niha hatine kirin, hewramî yekem zaravayê kurdî ye ku pê nivîs hatîye nivîsîn. Zimanê wêjeya klasîk heta sedsala nozdehem li nav kurdên soranî-axêv, lekî-axêv, kelhurî-axêv û lorî-axêv bi giştî hewramî bûye. Ji vê hewramîyê re, ku ji bo wêjeyê hatîye bikaranîn, goranî hatîye gotin. Lewma jî ji hewramî re gelek caran goranî jî tê gotin. Feqet xelk ji bo vî zaravayî bi piranî hewramî dibêje <ref name=":0"/> Hewramî li başûr û rojhilatê Kurdistanê tê axaftin. === Kirmaşanî/Kelhurî === {{Gotara bingehîn|Kelhurî}} [[Kelhurî]] yek ji [[zarava]]yên [[kurdî]] ye. Çawa ku ji bo zaravayên din navên cuda cuda tên gotin, her heman tişt ji bo kelhurî jî heye. Ji bo kelhurî; [[feylî]], kirmaşanî, û [[kurdiya başûr]] tê gotin; lê esasen hemû jî eynî zarava ne yanî kelhurî. Divê em di bin banê kelhurî de behsa [[şêxbizinî]] jî bikin. Şêxbizinî her çend li hin deverên [[bakur]]ê [[Kurdistan]]ê li hin gundan bê axaftin jî, zêdetir li Anatolyaya Navîn tê axaftin. Li gorî lêkolîneran şêxbizinî jî beşek ji kelhurî ye. Kelhurî her çend bi piranî li [[rojhilat]]ê Kurdistanê bê axaftin jî, li başûrê Kurdistanê jî li [[Xaneqîn]] û [[Mendelî]] tê axaftin. Feqet kelhurî bi [[Kirmaşan]]ê tê naskirin. Li Kirmaşanê, her çend zaravayên [[soranî]], [[lekî]] û [[hewramî]] hebin jî, li wir zaravayê hevpar li nav kurdan kelhurî ye<ref>Kovara Fêrname, hejmar: 4</ref> === Lekî === {{Gotara bingehîn|Lekî}} Zaravayekî din ê [[kurdî]] jî [[lekî]] ye. Lekî li rojhilatê Kurdistanê, bi giştî li Loristanê tê axaftin lê li hin navçeyên Kirmaşanê jî tê axaftin. Li Loristanê li navçeyên Kûdeşt, Nûrabad, Eleşter, Xoremabad, Birûcird, Endîmişk tê axaftin. Li Kirmaşanê li navçeyên Sehne, Kengawer û Hersînê tê axaftin. Navekî din bo lekî nîne. Lekî her lekî ye <ref name=":0"/> === Lorî/Bextiyarî === {{Gotara bingehîn|Lorî}} [[Lorî]] jî wekî [[lekî]] tenê li rojhilatê [[Kurdistan]]ê li [[Loristan]]ê tê axaftin. Di dîrokê de lor wek [[kurd]] hatine liqelemdan. Li gorî lêkolînan, [[Baba Tahirê Uryan]] bi lorî berhemên xwe dane <ref name=":0"/> === Ebdûyî === {{Gotara bingehîn|Kelûn Abdû}} Kelûn Abdû navê zaravayeke kurdî li Farsê ye. Gorî zimannasê alman [[Oskar Mann]] ev zarava yek ji zaravayên kurdî ye, a ku pir di têsîra farisî de maye. Kesên bi ve zaravaye diaxivin li gundê Abdû di navbera Kazerun û Şîrazê de rûdinên. Bi texmînî vana kurdên ku ji aliyê Sefewiyan ve ji Kurdistanê hatine mişextkirin in. Ji du eşîran pêk tê: Kardaran û Ebdûyî == Dîroka zimanê kurdî == [[Wêne:Gegenwärtiges Kerngebiet der kurdischen Siedlungsgebiete.jpg|thumb|321px|rast|Belavbûna zimanê kurdî li Rojhilata navîn û Sovyeta kevin]] [[Wêne:Kurdistan perce.jpg|thumb|321px|rast|Nexşeya erdan a Kurd]] Îro Kurd ji ber perçebûna erdnîgariya xwe Kurdistan di nav sînorên dugelên [[Sovyet]]a berê ([[Ermenistan]], [[Azerbaycan]], [[Naxçivan]] û [[Gurcistan]]) [[Îran]], [[Iraq]], [[Tirkiye]] û [[Sûriyê]] de dijîn. Ji xeynî Iraqê, zimanê fermî yê tenê yê van dewletan [[tirkî]] (Tirkiye), [[erebî]] (Sûrî) û [[farisî]] (Îran) e. Li Iraqê jî hem erebî hem jî kurdî fermî ne. Bi zimanê kurdî re; li rojava Tirkî, li bakur ermenîkî, li rojhilata bakur azerî, li rojhilat farisî û li başûr zimanê erebî cîrantî dike. Kurdî her wiha li Ermenistan, [[Pakistan]], [[Efxanistan]], [[Hindistan]], Urdun, Filistîn, Misir û Libnanê jî tê axaftin. Li Xorasan, Tehran, Bexda, Şam, Enqere, Stembol, [[Qonye]] û bajarên wek Îzmîrê jî ji ber ku gelheyek mezin dijîn, zimanê Kurdî li van herêman jî tê axaftin. Bê guman ji ber ku gelê Kurd li gellek cihan bi cih bûye, Kurdî li wir tê bikaranîn. Sedema jiyîna gelê Kurd a li derveyî erdnîgariya xwe, digihîje bi deh an sedsalan berê. Cihên wek Efxanistan, Pakistan, Hindistan û Misir ji bo cîhadê çûne û li wir mane. Li cihên din jî ji ber mişextîkirinê bi cih bûne. Li gor lêgerînan îro gellek Kurd ji ber van koçan li welatên Ewropa, Amerîka û Awistralyayê jî dijîn. Zimanê tirkî ji malbata zimanê [[ûral-altay]], erebî ji ya [[Zimanên semîtîk|semîtîk]] (samî) û farisî jî, ji ya [[hind-ewropî]] ye. Ji van zimanan tenê kurdî û farisî ji heman koma zimanî ne<ref>Philip Baldi, ''An introduction to the Indo-European languages'', SIU Press, rûpelê 13., 1999.</ref><ref>[https://global.britannica.com/topic/Indo-Iranian-languages Britannica - Indo-Iranian Languages]{{Mirin girêdan|bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes |tarîx=tebax 2021 }}</ref>. Hem rêveberiya ereb û hem jî ya [[Gelê Farsê|faris]] hebûna kurdan wek kurd û zimanê wan jî wek zimanekî serbixwe dipejirînin, lê nêrîna fermî ya rêveberiya [[Tirkiye]]yê, vê yekê red dike û dibêje ku kurd bi binyada xwe ve tirk in. Ev raman bi taybetî piştî damezîrana komarê serdest bûye û wek bîrdoza fermî hatiye parastin. === Berî zayînê === Hê di deme sûmeriyan de, zimanê kurdî xwediyê pêşketina xwe bi awayê civatî ye. Gotina [[Gilgamêş]] bixwe jî, ku mirov li ser difikirê, Ji "ga" û "gir pêk tê. Bi wê re, mirovekî ku şibandina wî ya weke gayekî tê ser ziman. Girbûna wî, bi wê re tê ser ziman. Bo mînak, ga pirr gir e. Bi wê girbûna xwe re lê tê şibandin. Di kêvalbarên tofane Nûh de, ji mihê re gotina "mî" û ji guh re "gû" tê gotin<ref>Abdusamet Yigit, ''Dîroka zimanê kurdî, lêkolîn, beş: Kevneşopî, aqil û ziman, rûpel: ji 2an heta 7an çavkanî, malpere pene-kurd''</ref>. Kurd, gelekî dêrin ê herêma ([[Mezopotamya]]yê) ne û xwedî şaristaniyeke dewlemend in. Ji pêşiyên kurdan pir bermayî mane, ku hinek jê berhemên nivîskî ne. Ji belgeyên ku bi dest ketine, em pê dihesin ku kurdan ji berê de nivîs bi kar anîne. Belê, ev kitêbok ne li dû aşkerakirin û peyitandina wan tiştan e ku li cîhanê gelek pispor û mirovên sade jî pê dizanin. Lê ji ber ku di van demên dawîn de, li ser mijara zimanê kurdî û kurdan gelek gengeşî û hewlên berevajîkirina rastiyan pêk hatin û di van gengeşiyan de ne pisporên mijarê yên kurd û ne jî saziyên wek enstîtuyê hebûn, ji lewre me pêwîst dît ku em bi awayekî puxteyî ji mijarên li ser zimanê kurdî behs bikin. Em xwedî wê baweriyê ne ku, ev kitêbok dê bi kêr bê da ku gengeşî û nîqaş li ser zemîneke rast bên kirin. [[Alfabe]]yên ku kurdan bi kar anîne Palpişt û belgeyên di dest me de, bi me bidin zanîn ku kurdan bi dirêjiya dîrokê re gelek alfabe bi kar anîne. Lê belê em pê nizanin bê kurdan serê pêşîn kîjan alfabe bi kar aniye û kengê dest bi nivîsandina nivîsê kiriye. Ji bilî alfabeyên ku em dê li jêrê bidin, kurdan [[xetên|xet]] [[aramî]], [[suryanî]] û [[grekî]] jî bi kar anîne. [[Wêne:Kurdish manuscript in the British Library – opening pages of Mem û Zîn by Ahmad Khani (Ehmed Xani), copied in 1221 AH 1806–7 CE (Or. 11996, ff. 1v–2r).jpg|thumb|Rûpelên yekem ên destnivîsek [[Mem û Zîn|''Mem û Zîn'']] li [[British Library]], ''Or''. 11996, ff. 1v–2r. (1221 PH/1806–1807 [[PZ]])]] [[Wêne:Kurdish manuscript in the British Library – two better-preserved pages of the Seyfu'l-mulûk showing a fully-vocalized rendering of the text, copied 1286 AH 1869–70 CE (Or. 8208, ff. 45v–46r).jpg|thumb|Rûpelên ên destnivîsek ''[[Sayf al-Mulūk]]'' li [[British Library]], ''Or''. 8208, ff. 45v–46r. (1286 PH/1869–1870 [[PZ]])]] === Zimanê kurdî di dema Şedadî û Merwaniyan de === Tê zanîn ku, beriya komarê, kurd wek qewmekî cihê û zimanê wan jî wek zimanekî serbixwe dihate dîtin. Ji bo nimûne, [[Ewliya Çelebî]] di berhema xwe ya navdar ‘[[Seyahatname]]yê de behsa zimanê kurdî û zaravayê wê dike<ref>Martin Van Bruinessen, ''Evliya Çelebi’nin Seyahatname’sinde 16 ve 17. Yüzyıllarda Kürdistan''.</ref><ref>M.V.Bruinessen & H.Boeschoten, ''Evliya Çelebi̇in Diyarbekir: the relevant section of the Seyahatname'', Brill Archive, 1988.</ref>. Ewliya Çelebî, dide xuyakirin ku zimanê kurdî zimanekî dêrin ango qedîm e û ji zimanên mîna farisî, dêrî û îbrî cuda ye. Her wiha, [[Sami Frashëri]], di kitêba xwe ya bi navê Kamusu'l-Alâm de û [[Ziya Gökalp]] jî di gotar, daxuyanî û berhema xwe ya bi navê "Kürt Aşiretleri Hakkında Sosyolojik Tetkikler" de, amaje dikin ku kurdî bi tu awayî naşibe zimanên din û kurdî zimanekî dewlemend û serbixwe ye. Lê piştî avakirina komarê, nemaze bi qanûna bingehîn a sala 1924’an, hebûna kurdan tê redkirin, her kesê li Tirkiyeyê dijî mîna tirk tê pejirandin. Peyvên mîna kurd, kurdî û [[Kurdistan]], ku di gelek belgeyên fermî yên [[osmanî]] û Tirkiyeyê de dihatin bikaranîn, têne qedexekirin. Hemû zanyarên ku li ser zimanê kurdî lêkolînên zanistî kirine didin xuyakirin ku, kurdî zimanekî serbixwe ye û tu têkilî û pêwendiya wê ne bi tirkî û ne jî bi erebî re heye. Li hêla din, kurd arî ne û ew farisan lêzimên hev in, zimanên wan jî, ji heman koma zimên e. Lê her yek jê zimanekî serbixwe ye. Ji mêj ve kurdan bi zimanê xwe perwerde û hîndekariyê dikirin. Li medreseyan li ser mijarên wekî [[matematîk]], [[mentiq]], [[gramer]], [[fiqih]] û hwd perwerdehî bi zimanê kurdî û erebî dibû.<ref>Mehmed Uzun, ''Kürt Edebiyatına Giriş'', Ithaki Publishing, r.36, 1992.</ref> Ev [[medrese]] piştî avakirina komarê hatin qedexekirin. Her wiha ligel vê yekê, weşan û nivîsandina bi kurdî jî hatin qedexekirin. Îro, rewş piçek guheriye, wekî berê bi tundî înkara kurdan û zimanê kurdî nayê kirin. Hejmara kesên ku vê yekê dikin, hindik e. Kesên statukoparêz, hebûna zimanê kurdî qebûl dikin, encax zimanê kurdî wek zimanekî paşvemayî û cîgehî (mehelî) bi nav dikin û hebûna zarava û devokên di zimanê kurdî de jî wek asteng li pêşiya perwerde, hîndekarî û weşanê didine nîşandan. Rast e ku di kurdî de zarava û devok hene, lêbelê ev rewş, ne tenê [[xweserî]] zimanê kurdî ye. Di hemû zimanan de zarava û devok hene. === Ji sedsala 20an heta îro === Ji ber parçekirina erdnigariya xwe ku ji alî mêtingeran pêk hatiye û piştê vî parçebûnê, gelê kurd di bin serweriya dugelên ku ew parçê Kurdistanê kirine nav sînorên xwe de jiyane, ji gellek nirxên xwe mehrûm mane. Bi taybetî pêşveçûna gelê kurd nehatiye xwestin û tu mafê saziyek ji alî sazûmanên damezrandî ve nehatiye dayîn. Tev li viya gellek mafê wî yê xwezayî hatiye qedexekirin û hemî saziyên van dugelan ku ji bo helandina ziman û pişaftinê hatine damezrandin, ji bo vî armanca xwe xebitîne. Digel van yên xwestine bi van nirxên xwe bijîn, ji bo wan hewl dane. Dawiya jiyanên xwe di zindan an jî di dardekirinê de dîtine. Ji ber vî yekê di warê ziman de em dikarin wisa bibêjin ku, pir hindik zimannas xwe gihîştandine. Lewra di van mercên dijwar de û tev li hemû qedexeyan mirov, derfetên fêrbûn û pêşvebirina zimanê xwe nedîtine. Zimannasên xwe gihîştandine jî, bi derfetên xwe û bi hewlên xwe, xwe gihîştandine û berhem danîne. Pirê wan jî li Ewropa perwerdehî û lêgerînan hîn bûne. Her wiha, îro ji ber bêdugelbûna gelê kurd, her zimannasê kurd rêzikên cuda didin an jî fikrên wan ên li ser rêzimanê kurdî diguherin. Ev jî ji ber bê dugelbûna gelê kurd û di warê zimanê kurdî de tunebûna saziyek zanistî ye. Li ser lêgerîna zimanê kurdî hinek zimannasên [[Ewropî]] jî xebitîne û di vî mijarê de berhem danîne holê. Piştê salê 1960an, li Başûr dû têkoşîna [[Mele Mistefa Barzanî]] bi damezrandina otonomiya gelê Kurd êdî rewşenbîr û zimannas hinek be jî bi hêsanî lêgerînên xwe pêş ve birine. Dugela tirk jî jixwe biteşeyek pêkenî gelê kurd wek gelek ji qewmên tirk ên [[Asyaya Navîn]] dihesiband û bi vî awayê dida naskirin. Zimanê kurdî jî wek "Ev, zimanek ji hezar peyvên wek tirkî, farisî û erebî pêk hatiye" daye zanîn. Yanî li gor dugela tirk; kurd ji nijadê tirk in, lê ji ber mercên erdnîgariya dijîn, zaravayê wan guheriye û navên wan jî tirkên çiyayî ne… Bi vî awayê azîneyek li ser helandina zimanê kurdî pêk aniye. Lê tev li bi sînor, li ser lêkolîn û lêgerîna xebata zimanê kurdî, li gorî pisporên vî babetê; zimanê kurdî, zimanek serbixwe ye û bi serê xwe xwemalî ye. Lewra li gor nivîs, jêma û dîroka xwe encam ev e ku, di warê zimanasiyê de zimanê kurdî xwe daye pêjirandin. === Derheqê standardbûna zimanê kurdî === Standardbûna zimanê kurdî tenê di zimanê nivîskî de heye, ne di yê devkî de. Armanca stadardkirinê bi piranî ji bo kurdiya nivîskî ya berbelav e. ==== Konferansa Zimanê Kurdî ==== {{Gotara bingehîn|Konferansa Zanistî ya Zimanê Kurdî}} Ji bo standardkirina zimanê kurdî gelek hewldan hene. Hewldana dawî '''Konferansa Zimanê Kurdî''' bû. Konferansa Neteweyî ya Kurdî ji sala 2001an pê ve çend salan hatiye lidarxistin. Ji bo beşdariya konferansê bi sedan delege, zimannas û kurdnas li Amedê civiyabûn. “Konferansa netewî ya zimanê kurdî, siyaseta ziman û birêxistinkirina tevgereke zimanê” 3-5 roj domiyaye. Di van rojan de panelên cuda pêk hatine. Digel bidawîbûna her konferansê encamnameyek ji bo parastin û pêşxistina zimanê kurdî hatiye weşandin. == Alfabeyên kurdî == {{Gotara bingehîn|Alfabeyên kurdî}} Di zimanê hemû gel û neteweyên [[misilman]] de serdestî û bandora zimanê erebî berbiçav e. Her wiha di zimanê gelên îsewî de jî mirov rastî hîkarî û bandora zimanê [[latînî]] tê. Ev rewşa hanê ji ber ol û dîn e. Ji ber ku zimanê [[mizgeft]]ê û [[Quran]]ê erebî û yê dêrê jî [[latînî]] ye. Ji bilî vê yekê, hemû gelên cîranên hev ji ber sedemên cihê, ji aliyê zimên ve jî bandor li hev kirine û peyv dane hev û ji hev stendine. Îro mirov bi awayekî zelal di zimanê tirkî, kurdî û farisî de rastî peyvên erebî tê, her wiha van her çar zimanan ji hev û din peyv standine û dane hev. Ji ber ku wêjeya farisî demekê gelên wekî kurd, ereb û tirk ji xwe re hijmetkar hiştiye lewma jî peyvên wî zimanî ketine nav zimanê van gelan. Ev jî tiştekî asayî û siruştî ye. Alfabeyên ku heta niha kurdan bi kar anîne ev in: * [[Alfabeya kurdên êzîdî]]: Bi sedan sal e ev alfabe ji aliyê kurdan ve tê bikaranîn û ji 31 tîpan pêk tê. Ji milê rastê ber bi milê çepê ve tê nivîsandin. Hinek kes ji vê alfabeyê re ''Alfabeya Sirê'' (ango, bi erebî ''Huruful el-Sır'') jî dibêjin. Kitêba olî ya pîroz a êzîdiyan [[Mishefa Reş]] û [[Cilwe]] bi vê alfabeyê hatine nivîsandin .{{Çavkanî hewce ye|tarîx=adar 2024}} * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] <ref name="Mehmed Uzun 1992">Mehmed Uzun, ''Kürt Edebiyatına Giriş'', Ithaki Publishing, r.38, 1992.</ref>. * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] <ref name="Mehmed Uzun 1992"/>. * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] <ref>Mehmed Uzun, Aslı Tohumcu, ''Küllerinden doğan dil ve roman'', Ithaki Publishing, r.298, 2005.</ref>. Ji bilî van alfabeyan, li [[Herêma Zêwê]] ya [[Rojhilatê Kurdistan]]ê, çav bi cureyeke nivîsê hatiye ketin ku li ser tepsiyeke zîvîn e. Li gor lêkolîneran, ev nivîs ji sedsala 8'an a berî zayînê maye û ev nivîs aîdê [[med]]an e.{{Çavkanî hewce ye|tarîx=adar 2024}} Ji bilî vê belgeyê, li cihekî din kes rastî heman cureyê nivîsê nehatiye. ==== Nîmûneyên alfabeyên kurdî ==== <gallery> Wêne:Kurmancî latînî.jpg|Kurdî (zaravayê kurmancî), bi tîpên latînî Wêne:Kurmancî erebî.jpg|Kurdî (zaravayê kurmancî), bi tîpên erebî Wêne:Kurmancî kîrîlî.jpg|Kurdî (zaravayê kurmancî), bi tîpên kîrîlî Wêne:Soranî latînî.jpg|Ev helbesta [[Evdila Peşêw]] bi soranî û tîpên latînî ye Wêne:Soranî erebî 2.jpg|Kurdî (zaravayê soranî), bi tîpên erebî </gallery> == Devokên zaravayên kurdî == [[Wêne:Kurdishdialects.png|thumb|Devok û zaravayên kurdî|471x471px]] Gelek devok û zarava, li gor navên mezhep, dever, eşîr û ol hatiye danîn. Bi vî awayê ji ber ku hatiye tevlihevkirin, ji bo van zaravayan nêrîn diguherin. Van navên zaravayan him ji alî lêkolîneran, him jî ji alî gel hatine dayîn. Di encama viya de jî li zaravayekî carna çend nav bi hev re hatine danîn. Wek mînak; navê zaravaya Kurmanciya bakur, di Kurdistana Rojhilat de wek Şikakî, di Kurdistana Başûr de wek Bahdînî, di Kurdistana Bakur de wek Kurmancî, di nav dimiliyan de jî Kirdasî an Kirmoncî tê binavkirin. Navê Kurmanciya Başûr di Kurdistana Rojhilat de wek Mukrî, di Kurdistana Başûrê biçûk de, di ya Bakur de û li Behdînanê Soranî ye. Di nav zarayan de ya herî tê tev li hev kirin di derbarê Goranî, Lûrî û Dimilî de ye. Hinekan van zaravayan zimanên wek bi serê xwe, hinekan jî wek zarava dîtine. Kesên ku naxwazin zimanê kurdî wek zimanekî serbixwe bipejirînin, axaftina her bajarî, heta ya her gundî wekî devok, heta hin caran jî wekî zarava bi nav dikin. Çawa ku di hemû zimanan de zarava û devok hene, wisa di zimanê kurdî de jî hene. Em ji bîr nekin ku standardî di zimanê nivîskî de heye, lê di zimanê devkî de. Bêyî mudaxele û statûya siyasî, zimanê standard pêk nayê. [[Ehmedê Xanî]] (sedsala 17’an), di berhema xwe ya navdar [[Mem û Zîn]]ê de<ref>11</ref> zaravayê kurmancî li ser sê devokên bingehîn pareve kiriye. Em vê peyt û tespîta wî bi malikeke ji şahesera wî nîşan bidin: {{Jêgirtin|<br>Bohtî û mehmedî û silîvî Hin la’l û hinik ji zêr û zîvî. Mirov dikare vê gotina Ehmedê Xanî ji bo devokê kurmancî wekî bingeh bigire. Bi awayekî giştî lêkolîner, devokên zaravayên din jî wiha rêz dikin: Kurmanciya naverast (soranî): silêmanî, mukrî, sineyî. Kirmanckî (zazakî): devoka Dêrsimê û devoka Siwêregê.}} Kemal Fuat ku li ser ziman û wêjeya kurdî xebatê wî hene, zimanê Kurdî bi devok û zaravayan wisa ji hev cuda dike. {| class="wikitable" style="text-align:center" |- !style="width:18%;"|[[Kurdiya bakûr]] !style="width:18%;"|[[Kurdiya navîn]] ([[Soranî]]) !style="width:18%;"|[[Kurdiya başûr]] !style="width:18%;"|[[Dimilî|Kurdiya Goran - Dimilî]] |- | # [[Kurdên Xorasanê]] # [[Şingal]]î # [[Şikakî]] # [[Bayezîdî]] # [[Hekarî]] û [[Bahdînî|Bahdînan]] # [[Botan]]î # [[Devoka Serhedê|Serhedî]] # [[Hesîçe (parêzgeh)|Hesekî]] # [[Licê]] # [[urmîyê]] # [[Şêxanî]] | # ([[Mukriyan (herêm)|Mukriyanî]] # [[Hewlêrî]] ([[Soranî Jêrî|Soranî]]) # [[Xoşnaw]]î # [[Pişder (navçe)|Pişderî]] # [[Silêmanî (soranî)|Silêmanî]] # [[Germiyanî]] ([[Kerkûkî]]) # Warmawayî # [[Cafî]] # [[Erdelanî]] ([[Erdelanî|Sineyî]]) # [[Gerrûsî]] | # [[Kirmaşan (parêzgeh)|Kirmaşanî]] # [[Kelhûrî|Kelhorî]] # [[Xaneqîn (navçe)|Xaneqînî]] # Kulyayî # Sincawî # [[Feylî (êl)|Feylî]] # Lekî # Beyrewendî # [[Mendelî|Mendali]] # [[Îlam (parêzgeh)|Ilam]]<br /> | * '''Dimilî''' * [[Hewramî (zarava)|'''Hewramanî''']] # Hewramî-Luhonî # Hewramî-Textî # Hewramî-Javerudî # Hewramî-Bêsaranî # Hewramî-Şayxanî # Hewramî-Helebceyî # Hewramî-Kenûleyî * '''Goranî''' # Bacelanî # [[Şebekî]] # [[Kakêyî]] # Zengeneyî # Gehwareyî |- |} == Dabeşandina kurdî == [[Wêne:Mid_East_Linguistic_lg_Kopiellllll.jpg|thumb|360px|Ciha zimanên kurdî (kurmancî, zazakî, soranî...) li nav zimanên Rojhilata Navîn'ê]] Cihê zimanê kurdî di dabeşandina zimanên hind û ewropî de wiha ye: * [[Zimanên hind û ewropî]] ** [[Zimanên hind û îranî]] *** [[Zimanên îranî]] **** Zimanên îranî yên rojava ***** Zimanên îranî yên bakûr-rojava ****** Zimanê kurdî û yên îraniya navendî {{Çavkanî hewce ye|tarîx=adar 2024}} ******* Zimanê kurdî ******** Kurmancî ******** Soranî ******** Kirmaşanî ******** Zazakî-Goranî Li gorî vê, zimanê kurdî zimanekî hind û ewropî ye, dikeve nav şaxê zimanên îranî û di vir de jî, ji desteka [[îraniya bakurê rojava]] dihêt hesabkirin. Her wekî tê zanîn, zimannasan di encama lêkolînên li ser zimanên dinyayê de, li gor nêzîkbûn an dûrbûna zimanan li ser esasê reh û rêçik û yên gelek aliyên din ev ziman ji hev veqetandine. Li goreyî hin zimanan, hin zimanên din nêzî hev dîtine û ew di malbateka zimanî de hesibandine. Dema mirov bala xwe dide zimanên hind û ewropî mirov rastî gelek peyvên nêzî hev tê. Ew rewşa hanê ji bo hemû zimanê ku di heman malbat û komê de ne, wisan e. [[Wêne:Kurdish manuscript in the British Library – pages of an English–Kurdish wordlist, early 19th century (Add MS 26319, ff. 9v) (detail).jpg|thumb|Destnivîs ferhenga [[brîtanî]] [[Înglîzî]]-Kurdî li [[British Library]], ''Add MS'' 26319, ff. 9r–10r. (Sedsala 19-an)]] === Li gorî lêkolinerên biyanî === Zimanê kurdî di dîroka nêzik de ji aliyê lêkolînerên biyanî ve cuda-cuda hatiye dabeşandin. Li ser vê mijarê [[Vladîmîr Mînorskî|Mînorskî]] wiha dibêje: {{Jêgirtin|Kurdî jî wekî farisî yek ji zimanên rojavayê Îranê ye. Her wekî [[Andreas]], [[Salamann]], [[Oskar Mann]], [[Meillet]], [[Lent]] û [[T. Tedesco]] jî gotiye, zimanê rojavayê Îranê dibin du bir, bakur û başûr, ew her du bir tevî hev bûne. Digel vê yekê jî, di zimanên îroyîn de gelek tiştên ji hev re biyanî hene, kurdî û farisî ji gelek aliyan ve xwediyên taybetiyên serbixwe ne. Ango zimanê kurdî dikeve birê bakurê rojavayê zimanê îranî.}} Di salên 1836-1837'an de G. Givrinli, di çend nivîsarên xwe de di babeta zimanê kurdî û etnografya wî de zimanê kurdî wek kurdiya xwarê û ya Jor ji hev cuda kiriye. Wî kurdiya jorîn wek; [[Mukrî]], [[Hekarî]], [[Şukakî]] û [[Bayezidî]], kurdiya xwarê jî wek; [[Lûr]], [[Kirmaşanî]], [[Lekî]] û [[Goranî]] ji hev cuda kiriye. [[Mele Mehmûdê Bazîdî]] ku ji bo konsolosê [[Erzirom]]ê [[Rûsya]]yê [[Auguste Jaba|Alexsander Jaba]] di sala 1858'an de, ferhenga di naveroka wî de zaravaya Hekarî û ya Rewendî heye, amade kir. Bazîdî di nav vî namilkeya amade kiribû de rêzikên rêziman û ya ewil jî di kitêbê de li gor cihêbûna herêm û eşîrên xwedî zaravayên cuda nivîsiye. [[Peter Lerch]], zimanê kurdî wek [[Zaza]], [[Kurmancî]], [[Kirmaşanî]], [[Goranî]] û [[Lor]] kiriye pênc beş. [[Ely Bannister Soane]], di sala 1913'an de di berhema xwe de zimanê kurdî bi sê zaravayan ji hev cuda dike: [[Kurmancî|Kurmanciya Jorîn]] - [[Kurdiya jêrîn]] - [[Lûrî]], [[Dimilî]], [[Hewramî]] û [[Goranî]] Herwiha, [[Eladîn Secadî|Elaeddîn Secadî]] di berhema xweya "destûr û ferhenga zimanê kurdî, erebî û farisî" de wusa diyar dike: {| class="sortable wikitable" |+Nimûneyên ji zaravayên kurdî |- ! [[Kurmancî|Kurdiya Bakur]]||[[Soranî|Kurdiya Navîn]]||[[Kurdiya jêrîn]]||[[Lekî]]||[[Hewramî]]||[[Zazakî]] |- |Êvar||êware||îware||îware||wêrega||şan, êre |- |Bira||bira||bira||bira||bira||bira |- |Tu, te||tu||tu||tu||to||ti, to |- |Hesin||asin||asin||asin||asin||asin |- |Erd/zemîn||herd/zemîn/zewî or eriz||zeü/zemîn||zewî||?||erd/hard |- |Vir||êre||îre||îre||îge||îta/ewta |- |Hingiv||hengwîn||heseł||?||?||hingimên |- |Kurt||kurt||kuł||kul||kurt||kilm, kirr |- |Lêv||lêw||lîw|| lêw/liç||lêw/lic||lew |- |Meh||mang||maň||mang||mange||aşme, menge |- |Nav||naw||naw||nom||nam||name |- |Na||na||ne||na||na||nê |- |Nû, nuh||niwê, nêw, taze||nû/ taze||?||newe||newe |- |Neh||no||nû||nû||no||new/now/no |- |Parêz, bihişt||perdêz/beheşt||beheyşt||?||?||behişt, cenet |- |Sipînax||sipenax||isfenac||?||?||îspenax |- |Sitêr||estêre||sitare/hesare||asare||hesare||estare |- |Keç, dot||-||düet||dit||-||keyna/çêna |- |Dilop||dilop||tik||?||dilop||dalpa |- |Roj||roj||řûj||řûj||roj||roj/roz/roc |- |} == Binêre == * [[Zimanê kurdî li gora Şerefxan]] * [[Zimanê kurdî li gora Kemal Fûad]] * [[Zimanê kurdî li gora Fûad Heme Xurşîd]] * [[Zimanê kurdî li gora Ziya Gökalp]] * [[Nêrûmên Kurdî]] == Çavkanî == {{Çavkanî|2}} == Girêdanên derve == * [http://kurdonline.ru/ Online ferhengoka rûsî-kurdî û kurdî-rûsî] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140517154019/http://kurdonline.ru/ |date=2014-05-17 }} * [http://www.pen-kurd.org/2011/2012/Abdusamet_DirokaZiman.html Dîroka Zimanê Kurdî, ji Pena-kurd] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130623084235/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/Abdusamet_DirokaZiman.html |date=2013-06-23 }} − [[Abdusamet Yigit]] * [http://www.institutkurde.org/langue/ La langue kurde] ji aliya [http://www.institutkurde.org/ Enstîtuya kurdî ya Parîsê] (fr) * [http://www.kurdishacademy.org The Kurdish Academy of Language] * [http://www.kurdigeh.com/rwdx/sitepdf/ibrahimseydo-demenkurdi-ZEND.pdf Di kurmanciyê de sîstema deman] − [[Îbrahîm Seydo Aydogan]] * [http://www.kurdigeh.com/rwdx/sitepdf/Ib.Seydo-terminoloji.pdf Rêzimanên kurdî û termînolojiya wan ya zimannasiyê] − [[Îbrahîm Seydo Aydogan]] * [http://www.institutkurde.org/en/conferences/kurdish_studies_irbil_2006/Ibrahim+Seydo+AYDOGAN.html Identification des temps verbaux dans les grammaires kurdes] (fr) * [http://vahidrch.persiangig.com/document/ph.pdf Southern kurdish phonetic] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120723065907/http://vahidrch.persiangig.com/document/ph.pdf |date=2012-07-23 }} * [http://ferheng.org/ ferheng.org] − Ferheng * [http://dictionary.suleyman.cc/kurtce.php Ferhengê Kurdî <-> Tirkî ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090830174607/http://dictionary.suleyman.cc/kurtce.php |date=2009-08-30 }} * [Kovara Fêrname, hejmar: 4] {{Zimanên îranî}} {{Zimanê kurdî}} {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{Kontrola otorîteyê}} [[Kategorî:Zimanên Azerbaycanê|Kurdî]] [[Kategorî:Zimanên Ermenistanê|Kurdî]] [[Kategorî:Zimanên Gurcistanê|Kurdî]] [[Kategorî:Zimanên Iraqê|Kurdî]] [[Kategorî:Zimanên Îranê|Kurdî]] [[Kategorî:Zimanên Îsraêlê|Kurdî]] [[Kategorî:Zimanên Kurdistanê|Kurdî]] [[Kategorî:Zimanên Libnanê|Kurdî]] [[Kategorî:Zimanên Sûriyê|Kurdî]] [[Kategorî:Zimanên Tirkiyeyê|Kurdî]] [[Kategorî:Zimanê kurdî| ]] 50s7i2setayzp0qm0moutc4y8kct9ps