Wikipedia
liwiki
https://li.wikipedia.org/wiki/Veurblaad
MediaWiki 1.43.0-wmf.28
first-letter
Media
Speciaal
Euverlèk
Gebroeker
Euverlèk gebroeker
Wikipedia
Euverlèk Wikipedia
Plaetje
Euverlèk plaetje
MediaWiki
Euverlèk MediaWiki
Sjabloon
Euverlèk sjabloon
Help
Euverlèk help
Categorie
Euverlèk categorie
Portaol
Euverlèk portaol
TimedText
TimedText talk
Module
Overleg module
Limburgs
0
10
473955
471640
2024-10-29T15:06:37Z
Joorsm
30190
/* Extern links */
473955
wikitext
text/x-wiki
{{misjmasj}}
{{taal
|kopkläör=paleturquoise
|naam=Limburgs
|eigenaam=Limburgs, plat
|gebeed=Gooddeils [[Nederlands Limburg]],<br />[[Belsj Limburg]], midde-[[Rienland]],<br /> e paar dörper in [[Wallonië]].
|class=[[Indo-Europese taole|Indo-Europees]]<br /> [[Germaanse taole|Germaans]]<br /> [[Wesgermaanse taole|Wesgermaans]]<br /> [[Nederduuts]]<br /> [[Nederfrankisch]]<br /> [[Zuidnederfrankisch]]<br /> '''Limburgs'''
|sjpraekers=ca. 1,6 miljoen
|cons=Nederland: neet bedreig<br />Belsj en Duitsland: bedreig
|officieel=Erkinning in Nederland
|ISO= li, lim, lim
}}
[[File:Limburgish language-extent in dutch.png|thumb|Het Limburgse taalgebied incl. [[Noord-Limburgs]] met [[Venlo]] en [[Vèlbedersch|Oost-Bergisch]]]]
{{dialeksec|Norbiks}}
't '''Limburgs''' (ouch waal: '''Lèmburgs''', ''Limburgsj'' of ''Limburgisj'') is d'r populaere naam vör 'n verzameling dialekte die in de dialektologie 't [[Nederfrankisch|Zuidoosnederfrankisch]] geneumd werre. Me is ooch d'r term 'Limburgs' gaoë gebruke umdat de mètste gebroekers van dis dialekte in èng van de beide [[Limburge]] wonne, mae 't haat och luuj in Wallonië en Duutsjland die dis taal nog kalle. 't Limburgs is dus e [[diasysteem]]. 't Limburgs is ing vaan de winnige [[toeëntaal|toeëntale]] in [[Europa]].
In 1997 tekende de Hollendsje överhèèd 't [[Europees handvest ter erkenning van Europese regionaal tale]] en erkende daomit 't Limburgs in Nederland as Europese regionaal sjtreektaal. De Bèlzje överhèèd haat in 2001 't [[Kaderverdraag inzake de besjerming van nationaal minderhede]] getekend. Vlaandere weigert dit verdraag te ratificere, oeëdör 't Handvest ter erkenning van regionaal tale neet getekend kan werre en daorum besjteunt dis dialekte in [[Belsj Limburg]] nog neet officieel.
== Verspreiing ==
{{dialeksec|Mestreechs}}
't Woord ''Limburgs'' kin op twie maniere gedefinieerd weure: es sumpelweg alle dialekte die in Bèlsj en Hollands Limburg gesproke weure, en es 'n taolkundege einheid. Umtot 't Lèmburgs allewijl es streiktaol erkind weurt, is 't nötteg um die taol taolkundig aof te bakene[[Limburgs#Vootnoot|<sup>1</sup>]]. Boe de grens ligk is nog e bitteke umstreje: vreuger woort ze getrokke mèt de [[Uerdinger Linie]] en de [[Benrather Linie]], 't gebeed dös, boe-in me ''ich maak'' zeet veur ''ik maak'' of ''ich mach(e)''. Dat zouw evels beteikene tot 't [[Venloos]] en 't [[Kirchräödsj]] bei neet tot 't Limburgs hure. Allewijl weurt es belangriekste kinmèrk 't gebroek vaan sleep- en stoottoon gezeen, en wel 't gebroek vaan de sleeptoon veur de vaan oorsproonk lenger en stoottoon veur de vaan oorsprong körter syllabes. De twiede grens is daan de Benrather Linie, dee 't tonaliteitsgebeed in e noordwestelik deil, 't Limburgs, en e zuidoostelik deil, 't [[Ripuarisch]], verdeilt.
Zelfs de [[tonaliteitslien]] es wes- en noordgrens vaan 't Limburgs werp probleme op: bekaans ummer gief 't boete dit gebeed nog dialekte die wel 't versjèl tösse de twei toene kinne, meh die ''neet'' in oppositie gebruke. Zoe weurt in 't [[Venrojs]], 't [[Lommels]], en 't [[Sintruins]] wel "gezonge", meh trif me gein wäörd aon die mèt behölp vaan de toene oeterein gehawwe weure. Ouch beveent ziech te zuie vaan Mestreech e [[Neet-tonaol enclaaf van Riems en Aesjde|gebeed zoonder tonaliteit]].
Meistal hèlt de besjrieving vaan 't Limburgs bij de Duitse grens op, behave de [[Zelfkant]], e gebeedsje tot e hèpske oet [[Nederland]] vörmp en inkel jaore bij Nederland heet gehuurd. Toch geit 't Limburgs wied in Duitsland door, tot euver de [[Rien]], woe me vaan ''[[Bergisch]]'' sprik. Dees variante zien allein mèt e weineg routine es Limburgs te herkinne.
Soms nump me ouch de mier noordelike dialekte mèt (wie 't Venrojs), meh die zien in essentie [[Braobants]]. Wel kinne de [[Piellands]]e en [[Genneperlands]]e dialekte zuidoostelike kinmèrke wie versjeie saorte [[umlaut]]. De dialekte vaan de dörper oet de Braobantse gemeinte [[Kranedonk]] hure weer wel tot 't Limburgs.
't Weste vaan Belsj Limburg is 'n kwestie apaart. In de noordwestelike gemeintes [[Lommel]], [[Ham (Belsj Limburg)|Ham]] en De [[Loei]] weure dialekte gesproke die zoe good wie gans Braobants zien: 't Eineg Limburgs kinmèrk wat ze höbbe is de umlaut in diminutieve. 't Zuidweste, [[Sintruin]] en umgeving, ligk wel boete de tonaliteitsgrens meh binne de Uerdinger Linie. Bovedeen ligk dit gebeed t'n ooste vaan de [[Getelien]]: 'n bundeling vaan klein isoglöskes, die door hun groete aontal same belaangriek zien. Deze grens vörmp veur väöl lui e deil vaan de wesgrens. 't Ooste vaan [[Vlaoms-Braobant]], [[Tiene]] en umgeving, teslotte ligk te weste vaan die Getelien meh t'n ooste vaan de Uerdinger Linie.
Ouch weure de Ripuarische dialekte in 't uterste zuidooste vaan Nederlands Limburg, zeker ouch door de sprekers zelf, wel Limburgs geneump; dit is oonder taolkundige evels hoegs oongebrukelik.
== Kinmèrke ==
't Allerveurnaomste kinmerk is, wie gezag, de twietoenegheid. 't Twiede belangriekste, door de meiste dialekte gedeild, is 't wäördje ''i(e)ch'' boe 't Hollands ''ik'' heet. Derde is 't pronoom ''doe'' (soms ''diech'') - de westelike dialekte (Bèlsj Lèmburg vaanaof [[Hasselt]]), gebroeke daoveur evels, zjus wie 't Nederlands vörm vaan ''gij'' (bev. ''dzjie'' in 't [[Hessels]]). Wijer koueme in de meiste dialekte de Hollandse ''ui'' en ''ij'' trök es ''oe'' en ''ie''. In väöl dialekte weurt de t op 't eind vaan e woord in combinatie mèt väöl consonante neet oetgesproke (''s(j)lech'' veur ''slecht''). Lèstens, meh neet 't mins belangrieke, heet 't Limburgs 'n eige verbuigingssysteem, dat väöl vaan zoewaal 't Hollands/Brabantse es vaan 't Duitse aofwiek. 'rs Zien drei grammaticaal geslaachte (mennelik, vrouwlik, oonzijig), mèt de artikele ''dee, die, dat'' (toonloos ''d'n/d'r, de, 't'') en ''eine(n), ein, ei(n)'' ('''ne(n), 'n, e/'n''). 't Miervajd volg de vrouwelike vörm. Typisch Limburgs is, tot 't adjectief bij 't vrouwlik en 't miervajd in inkel gevalle de -e oetstoot:
* Dee/eine ('ne) sjoene maan.
* Die/ein ('n) sjoen vrouw.
* Dat/ei (e) sjoen keend.
* Die sjoen minse.
Zuug wijer [[Limburgse grammair]], [[Toeanen in 't Limbörgs]] en ouch [[Limburgse klaanklier en spelling]].
== Taolhistorie ==
=== ([[Nederfrankisch|Neder-]])[[Frankisch]] ===
't [[Wesgermaans]] volk de [[Franke]] vesteg ziech in de laat-Roemeinsen tied in noordelik [[Gallië]] es ''foederati'' vaan 't [[Roemeins Riek]]. Mèt de [[Groete Volksverhoezing]] en de collaps vaan 't riek trèkke de Franke noordweerts verspreie ze ziech euver e väöl groeter gebeed: ze kolonisere e groet deil vaan de [[Nederlen]] en grof eweg 't modern Midde-Duitsland. In de dao-opvolgende iewe nump hun expansie nog wijer touw, mèt es huugdepunt 't riek vaan [[Sjarel de Groete]] bij dee z'nen doed in [[814]]. De taol vaan de Franke weurt in hun kèrngebeed gesproke en breit ziech oet ten koste vaan ander Germaanse dialecte en Romaanse taolvörm. In de res vaan hun riek oondergoon de dao aonwezege taole sterken invlood vaan 't Frankisch. 't Limburgs ligk in 't Frankisch kerngebeed en is al vaanaof de vreug [[Middeliewe]] Frankischtaoleg.
De [[Hoegduitse klankversjuving]] heet in 't gans continentaal Wesgermaans taolgebeed gezörg veur [[Hoegduits]]e, [[Middelduits]]e en [[Nederduits]]e variante. 't Frankisch heet ze alledrei. 'n Taolkundege aofspraak heet de grens tösse 't Nederduits en 't Middelduits bij de [[Benrather Linie]] gelag. Daomèt zien de Limburgse dialekte Nederfrankisch.
=== [[Ingweoons]] ===
Aon de zuidweskös vaan de [[Noordzie]] weurt e Germaans dialek gesproke wat hendeg vaan dat Frankisch aofwiek: 't [[Fries]]. Veur de expansie vaan de Franke en 't Frankisch stoont dees taol evels neet zoe allein es denao: In zoe good wie gans modèrn [[Nederland]] en [[Vlaondere]] mote de direkte verwante vaan 't Fries geklónke höbbe, dewijl ouch 't [[Saksisch]] mèt zekerheid väöl korter bij 't Fries stoont es noe ('t is verfrankisch). De verzaomelnaom veur 't Fries en de verwante Germaanse dialekte is ''Ingweoons''. D'n opmars vaan de Franke vaanoet 't zuie kós dees taolinvlood neet euveral wegvege: 't Fries blaof bestoon, in ierste instantie zelfs in 't later [[Noord-Holland|Noord-]] en [[Zuid-Holland]], en in väöl andere gebejer blaof 'n Ingweoons [[substraot]] achter. In Limburg is dees oonderlaog evels relatief zwak. Ingweoonse wäörd die 't gehaold höbbe zien ''vief'' en ''zègke''. In de dialekte die kortbij 't [[Ripuarisch]] stoon, wie 't [[Heëlesj]], huurt me dao 't neet-Ingweoons ''vunnef'' en ''zage''.
=== De [[Kölse expansie]] ===
Roond 800 ligk de taol vaan 't later Limburg nog relatief kortbij de taol oet [[Braobant]] en [[Vlaondere]]. In de [[Karolinge|Karolingischen]] tied evels kump dao verandering in. De mechtegste stad in de wij umstreke weurt [[Kölle]] en de koumende veer iewe zörg dat deveur tot de kinmerke vaan 't [[Kölsj|Köls]], e Middenduits dialek, eint veur eint geëxporteerd weure. Zoewel in 't [[Rienland]], in [[Gelre]] es in 't [[Graafsjap Loen]] wèlt me 't Köls imitere, of kint me in eder geval aon de taol oet 't ooste 'n hoeger status touw. Zoe zalle stei wie [[Aoke]], [[Mestreech]] en [[Venlo]] tössestaties zien gewees in de verspreiing vaan de versjèllende dialekkinmerke.
Mèrkwierdeg genoog woorte de Kölse eigenaardeghede gans oongeliek in 't weste geïmporteerd. Limburg heet daodoor e terrasvörmeg taollandsjap gekrege: vaan 't zuide en ooste nao 't noorde en weste touw weurt de taol ummer Nederduitser, minder Köls vaan karakter. Vaan oos nao wes heet de Kölse expansie veur de volgende grenze gezörg:
* de [[Benrather Linie]] (''mache-make'');
* de grens vaan ''d'r'' es bestump artikel;
* de [[Panninger Linie]] (''sjlech-slech'');
* de [[Panninger Seitenlinie]] (''sjaop-schaop'');
* de [[betoeningslien]] (wel of gein oppositie tösse twie toene);
* de [[doe-gijlien]];
* de [[Getelien]] ('ne houp klein isoglöskes die min of mie samevalle);
* de grens aon d'n [[umlaut]] in oonregelmaotege [[verb]]e en miervajde;
* de grens aon d'n umlaut in [[diminutief|diminutieve]];
* de [[Uerdinger Linie]] (''ich-ik'')
'n Aontal vaan die grenze löp door tot boete 't Limburgs taolgebeed, m.n. de twie umlautsgrenze, die zelfs tot wied in 't [[Nedersaksisch]] procedere.
=== De [[Braobantse expansie]] ===
Tegen 't ind vaan de [[daartiende iew]] is de mach vaan Kölle gebroke en dómmeneert [[Braobant]] de zuidelike Nederlen. E groet deil vaan 't later Limburg riech ziech in cultureel opziech op Braobant. De Kölse taolexpansie stop direk, meh weurt eigelik amper trökgedrejd. Dit bliek beveurbild oet de [[Uerdinger Linie]], die nog ummer mèt 'ne boeg um de Braobantse stad [[Tiene]] heer ligk en oondanks de Braobantse expansie sjijns noets nao 't ooste versjove is.
Veranderinge die in e groet deil vaan 't later Belsj Limburg weure doorgeveurd zien:
* Umlaut en diftongering vaan de ''oe'' in ''ui'', diftongering vaan de ''ie'' in ''ij'': ''hoes > huis'', ''ies > ijs'';
* Mutatie vaan de ''ee'' en ''oo'' in ''ie'' en ''oe'': ''good > goed'', ''beer > bier'';
* Eliminatie vaan 't wäördsje ''doe'' te geunste vaan ''gij''.
Limburg waor evels in deen tied politiek zoe versnipperd tot deen invlood bij 't Maasland abrup ophoolt. De drei bove besjreve taolveranderinge höbbe hun isoglosses allemaol dao loupe, en bij [[Genk]] loupe ze zelfs, same mèt de Panninger Seitenlinie, geliek in de [[Genker barrièr]].
De Braobantse expansie heet nog iewe gedoord, al versjove de dialekgrenze vaanaof de zeventiende iew nog mer weineg. Feitelik waor op dat memint 't Limburgs taollandsjap gooddeils vasgelag. De dialekte zien daonao geleidelik aon oetereingegreujd. Mèt 't oontstoon en in beteikenis touwnumme vaan de Nederlandse Staanderdtaol kaome de dialekte oonder ummer touwnummenden invlood daovaan. Beter mobiliteit en gestege opleiingsnivo zörgde in de [[twintegste iew]] veur touwgenómme contak tösse vesjèllende dialeksprekers en brach laanksemaon 'n [[regiolek|regiolectisering]] op gaank.
== De [[Waols|Waolse Expansie]] ==
Vaanaof de [[19e ièw|19e iew]] begos de [[industrie]] op te komme. Dizzen tied weurt neet allein in Limbörg, meh ouch in de res vaan [[Europa]] de [[Industriële Rivvelutie]] geneump. Vaanaof dat momint kin me 't Limbörgstaoleg gebeed in veer ikkenomische gebeje opdeile: 't Gebeed dat ziech laot kènmerke mèt industrie roontelum de [[mijnwèrker|mijne]], 't gebeed dat ziech riech bis de febrieke vaan [[Liège]], 't gebeed dat ziech riech op de handel mèt [[Indhove]] en 't gebeed dat eigelek weineg tot gein indöstrie heet. De bekènde Zuid-Limbörgse Mijnstreek (roontelum [[Heerle]], [[Zitterd]], [[Geleen]] en [[Kèrkraoj]]) veraanderd in hun dialekte neet väöl (al geit dat later wel gebäöre), ouch veur 't utterste weste vaan Belsj-Limbörg gebäört d'r neet väöl, simpelweeg umtot 't neet väöl industrie dao gief. Roontelum [[Mestreech]] en [[Hasselt]] begint laankzaom meh zeker de vocabulaire evels hendeg snel te veraandere: Veural 't [[Waols]] en later ouch 't [[Frans]] vaan Liège heet 'n innorme invlooj op de steij, boe dat 't extreems gebäört in [[Eijsde]], [[Mestreech]] en [[Tóngere]]. Zoe weurt herinnere ''rappelere'' en zuver make ''sjoevenere''. Sommege vaan de Waols-Franse wäörd haole 't zelfs väöl wijer, bis aon [[Venlo]], zoewie versjèt in plaots vaan vork. Dit maak de kloof evels wel groeter tösse 't Limbörgs en 't oets zoe kortbij ligkende [[Ripuarisch]], dat niks vaan dees Waolse expansie mètkraog. In 't noorde begint de ik-ich lijn laankzaom mie en mie nao 't zuie te trèkke, vaanwege de ikkenomische invlooj vaan Indhove. Bis 't momint dat zelfs Venlo euver de streep geit. Nog ummertouw is Venlo e typisch geval vaan 'n euvergaangsdialek vaan 't dao origineel gesproke [[Limbörgs]] (ze spreke nog altied vaan ''mich'' en neet ''meej'' en ouch ''dich'', neet ''ow'' of ''geej'') en 't mie Indhoofse [[Kleverlands]] (ze spreke nimmie vaan ''ich'', meh ''ik'' en zègke neet ''sjoen'' meh ''moei'').
== Allewijle invlooje ==
Allewijl lieket 't Limbörgs vaan Belsj- en Nederlands-Limbörgs veur de ierste kier ech oeterein beginnentere te greuie. Belsj-Limbörg (mèt oetzoondering de grensdörpkes die ziech riechte op Mestreech) begint mie te vervlaomse, dewijl Nederlands-Limbörg begint te verhollandse. De plaotse roontelum Mestreech (zoewel Belsj es Nederlands) lieket mie en mie nao 't Mestreechs te greuie, dewijl me 'tzelfde zuut in Zitterd en Geleen (die laankzaom meh zeker ouch qua dialek op mekaar beginne te lieke), de dialekte in [[Parkstad]] beginne te veralgemeinieziere en in minder maote ouch 't Heuvelland (allewel dao ouch 't Mestreechs väöl invlooj heet door 't gebrek aon e eige cultureel centrum). De vraog is evels wat de strijd zal winne in Limbörg: de vernederlandiziering of de veralgemeiniziering.
== Dialekte ==
:''Hoofartikel: [[Limburgse dialekte]]''<br />
De versjèlle tösse de Limburgse dialekte zien aonzeenlik. Neet allein deit dat ziech veur aon de ren vaan 't taolgebeed, woe 't Limburgs laanksem meh dudelik euvergeit in ander taole en de typisch Limburgse kinmerke ei veur ei laote valle, ouch in 't hart vaan 't taolgebeed gief 't dèks al zoeväöl taolversjèlle, dèks geconcentreerd in taol-anclaves, tot wezelik eder plaots zien eige dialek heet. De meiste versjèlle zien groetendeils oos-wes georiënteerd, wat me dudelik bemerk bij 't reize vaan de Belsj-Brabants-Limburgse grens via Belsj en Nederlandse Limburg door 't Rienland. In noord-zuidriechting zien de versjèlle belangriek kleinder, vaandao tot me in groete deile vaan Nederlands Limburg ziech oonderein gemekelik kint verstoon, dewijl [[Hessels]] en [[Remunjs]] neet zoemer oonderein te verstoon zien.
== Gebruuk: taolverlees en -behaajd ==
't Limburgs heet sins kort in Nederland 'ne wèttelike status meh is nörges wèrkelik officieel. De taol heet altied 'n [[daktaol]] bove ziech gehad en steit noe euveral "oonder" 't Nederlands en 't Duits. In de modèrnen tied vaan massamedia beteikent dat tot immigrante ziech vaan de cultuurtaol, neet vaan 't Limburgs zalle bedene. Ouch beteikent 't soms tot awwers hun kinder neet mier optrèkke in de volkstaol.
In Nederlands Limburg sprik door 't groetste deil vaan de provincie de mierderheid nog 't dialek (dit is dös neet per se Limburgs), vaan 'n klein mierderheid in 't plattelaand vaan [[Gennep]] en umstreke en good de helf vaan de jóngere in [[Wieërt|Wiert]] tot mier es negeteg procint hei en dao in 't [[Heuvelland|Heuvellaand]]. Veural in 't zuie mote ouch de immigrés, wèlle ze bij de gemeinsjap hure, ziech 't plat eige make. Vaan noord nao zuid is 'nen dudeliken trend waor te numme vaan minder nao mie dialekgebroek. Oetzunderinge zien daobij de stei, meh hiel in 't bezoonder [[Heële|Heerle]], woe me 't aondeil vaan sprekers vaan 't [[Heëlesj]] op mer 20% sjat (meh woe 't ouch nog [[Heerles Nederlands]] gief). Door 't hoeg aonzien vaan 't Limburgs, wat in de leste jaore nog touwnump, zien dao relatief weineg lui die moodwèlleg 't Limburgs inwissele veur 't Nederlands.
In Belsj Limburg sprik de mierderheid vaan de ierste generatie nog Limburgs, meh de twiede generatie, veural de vrouwlui, höbbe 't dialek massaol laote valle, en trèkke hun kinder op 't Nederlands op. Me sjat tot vaan de daarde generatie nog umtrint 25% 't dialek behiers; dèks is dat 'n ander dialek es dat vaan de plaots woe ze woene. Väöl vaan die jóngere, veural de vrouwlui, gebruke 't dialek aamper nog. De volkstaol had in Vlaondere veural in de jaore '50 t/m '70 hiel weineg prestiesj. 't Veurbild vaan Heerle in Nederland wies evels oet tot dit neet noedzaokelik 't ind vaan 't Limburgs in 't Belsj hoof te beteikene.
In de Duitse gebejer is de situatie oonbekind, meh dao liekent 't gebruuk vaan 't plat ouch stèrk achteroet te goon, zoeget wie in 't Belsj.
== Gevolge van de installatie van de Raod veur 't Limburgs ==
{{Dialeksec|Valkebergs}}
In 2003 weurt door de [[Raod veur 't Limburgs]] in samewerking mèt [[Veldeke Limburg]] de 1<sup>e</sup> pos-hbo kadercursus [[lièrgank Limburgs]] georganiseerd. De sjtudie van 't Limburgs keumt in 'n sjroomversjnelling.
=== Zeve belangrieke dialekregio's ===
't Limburgs weurt in 't populair-weitesjappelik book ''Riek van Klank'', oetgegeve door [[Veldeke (vereiniging)|Veldeke]] in 2007, verdeild in zeve regio's die belangrieke dialekkènmerke gemein höbbe. <br />
Binne die grenze loupe ouch nog secundair taalgrenze of [[isoglos]]se. <br />
Die zeve regio's zin:
** 't [[Ripuarisch]], rónd [[Kirchroa]] en wiejer [[Duutsjland]] in (Boete besjowwing gelaote: [[Eupe]], [[Kelmis]] en res [[Duutsjtalige Gemeensjap]])
** 't [[Oas-Limburgs]], [[Nederlands Limburg|Zuud-Limburg]], rónd [[Zittert]], rónd [[Remunj]] tot achter [[Panninge]] (Boete besjowwing gelaote: [[Platdiets en Plattdütsch|Plattdütsch]] va [[Oos-Voeres|S'n Maeëte, S'n Pieëter, Teuve en Rimmersjdel]] en [[Plombières]])
** 't [[Centraal-Limburgs]], van [[Tóngere]], [[Mestreech]], [[Bilze]], [[Genk]], [[Maaseik]], [[Bree]] tot en mèt [[Wieërt]] ([[Voeres]] en [[Moelings]] boete besjowwing gelaote)
** 't [[Wes-Limburgs]], van [[Borgloon]], [[Hasselt]], [[Beringen]] tot en mèt [[Achel]]
** de [[Wes-Limburgse euvergangsdialekte]], [[Sint Truiden]] en umsjtreke
** 't [[Brabants-Limburgs]], [[Tessenderlo]] tot en mèt [[Lommel]]
** 't [[Kleverlands]], van [[Venlo]], [[Venroj]] tot [[Gennep]]
=== De versjillende Limburgse dialekte binne dees encyclopedie en de sjpelling ===
* de Limburgse Wikipedia haet 'n paar [[Wikipedia:Riechliene veur spèlling|Riechliene veur de spelling]]
* ein kort euverziech van de sjriefwies (sjpelling) in de diverse dialekte en de [[plaatsname]]lies in 't dialek sjtoon ouch op 'n [[Wikipedia:sjpellingssjpiekbreefke|sjpellingssjpiekpagina]] op dees Wikipedia.
* De besjrieving van 'n plaatselik [[Limburgse dialekte|Limburgs dialek]] kèns se op dees encyclopedie vinge via 'ne link in 't artikel van de betreffende plaats. Alle plaatse sjtoon in hun eige dialek op de Nederlands Limburgse [[plaatsname]]lies.
Veurbeelde van Limburgse dialekte o.a. 't [[Klummes]], 't [[Mestreechs]], 't [[Moferts]], 't [[Nuts]], 't [[Norbiks]], 't [[Remunjs]], 't [[Valkebergs]], 't [[Venloos]], 't [[Vieleter]], 't [[Voeres]] plat.
=== Limburgse literatuur ===
't Begin van de [[Limburgse literatuur]] geit truuk nao de [[12e iew]] mèt werk van de diechter [[Heinric van Veldeke]] oet [[Spalbeek|Sjpalbeek]] ([[Hasselt]] in [[Belsj]]). Ouch de [[Nederlandse literatuur]] en de [[Duutsje literatuur]] zeen häöm es sjtart van hunne [[literatuur]]. Tot aan de 17e ièw weurt d'r nieks gevónge op dialekgebied. In de [[17e ièw]], [[18e ièw]] en [[19e ièw]] ies sjpraoke van mer inkel dialeksjtökker. Op 'n inkel werk nao, bliek 't meiste geine literatuur te zin. Pas in de [[20e ièw]] en daonao zal 't Limburgs miè hoagwaerdige sjriefcultuur kriege.
Publicaties, sjtudies en beuk euver de sjtreektaal, 't Limburgs en de Limburgse dialekte sjtoon in [[Literatuur euver 't Limburgs]].
== Invloed van de Sjtaotskoele ==
{{Dialeksec|Norbiks}}
Bies wied in d'r 19de ieëw waor 't dialekt de taal oeë-in oonderwaeze waoërt in Nederland. Op èng oetzoondering nao, n.l. 't ooste va Limburg oeë 't Hoeëgduutsj de sjoeëltaal waor. Inspecteurs van d'r minister kalde va ''trage en vadsige pastoors'' die gewend waore [[Duutsj]] te kalle en gene zin howwe um op 't Nederlands uvver te goeë. Willem I sjtèlde gratis lieërmiddele ter besjikking mae pas in de twiede helft van dae ieëw begint me mèt oonderwies in en van de Nederlandse standaardtaal. De oontginning va kaole haat daobie 'n rol gesjpäöld; Zuid-Limburg waoërt opgenaome in de nationale infrasjtruktuur en geïntegreerd in 't nationaal communicatiesysteem. Dat de örsjte mienwijkers Duutsjers waore en dat 'n kwart van de bevolking tösje de twieë Waeltkrege Duutsj waor, haat, dör hunne lieëge maatsjappeleke sjtatus, gene invloed gehad op 't vernederlandingsproces dat inmiddels de sjteun how va belangrieke maatsjappeleke instituties, mèt naam van de Kèrk. <ref>P.H. van der Plank, Taalsociologie, een inleiding tot de rol van taal in het maatschappelijk verkeer, 1985, blz 164, ISBN 90-6283-636-4</ref>
<br />
== Rudimènte van naamvalle in 't Limburgs ==
{{dialeksec|Remunjs}}
't Limburgs haet nog [[wikt:lies van genetief vorme in 't Limburgs|euverbliefsele]] van de [[Genetief]] en inkele [[wikt:lies van locatief vorme in 't Limburgs|euverbliefsele]] van de [[Locatief]] wie ''heives'' (nao hoes).
== Vootnoot ==
* [[Limburgs#Verspreiing|<sup>1</sup>]]: De erkinning binne Nederland betrif evels alle dialekte in Limburg en is dus neet taolkundeg gedefinieerd.
== Referenties ==
{{referenties}}
== Extern links ==
* [http://www.veldeke.net/ www.veldeke.net]
* [http://www.limburgs.org Stiechting Limbörgse Academie (Limburgish Academy Foundation)] mèt dictionairs Limbörgs-Hollands, Limbörgs-Ingels, Hollands-Limbörgs en Ingels-Limbörgs en ouch 'n historie vaan de Limbörgse taol/spraok.
* [http://www.vanoostendorp.nl/fonologie/tongval/t33.html De Chinezen van Nederland] euver 't gebroek van [[sjtoèttoon|sjtoèttone]] en [[sjleiptoon|sjleiptone]] in 't Limburgs
* [https://web.archive.org/web/20100528030840/http://cf.hum.uva.nl/natlearn/limburgs/limbvrg.html Limburgs als streektaal: tien vragen]
* [https://web.archive.org/web/20050102084945/http://www.limburgsedialecten.nl/ Website vaan de Limburgse streiktaolfunctionaris]
* [https://web.archive.org/web/20041213095351/http://taal.phileon.nl/lim/limburgs.php/ Artikel euver 't Limburgs op de Nederlandse streiktaolesite]
* [http://www.limburghuis.com Thoespazjina vaan de werkgroop AGL, die ziech inzèt veur 'n algemein Limburgs]
* [http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=lim Volges etnologue]
*http://e-wld.nl/ Elektronisch Woordenboek van de Limburgse Dialecten (e-WLD) van Belgisch en Nederlands Limburg en de Platdietse streek in België. Méér dan 130.000 woorden en begrippen.
[[Categorie:Germaanse tale]]
[[Categorie:Tale in Nederlandj]]
[[Categorie:Limburgse dialekte|*]]
g9pmm267yxkjiiq299cmijcozhvw2cp
473986
473955
2024-10-29T15:50:49Z
Joorsm
30190
/* Extern links */
473986
wikitext
text/x-wiki
{{misjmasj}}
{{taal
|kopkläör=paleturquoise
|naam=Limburgs
|eigenaam=Limburgs, plat
|gebeed=Gooddeils [[Nederlands Limburg]],<br />[[Belsj Limburg]], midde-[[Rienland]],<br /> e paar dörper in [[Wallonië]].
|class=[[Indo-Europese taole|Indo-Europees]]<br /> [[Germaanse taole|Germaans]]<br /> [[Wesgermaanse taole|Wesgermaans]]<br /> [[Nederduuts]]<br /> [[Nederfrankisch]]<br /> [[Zuidnederfrankisch]]<br /> '''Limburgs'''
|sjpraekers=ca. 1,6 miljoen
|cons=Nederland: neet bedreig<br />Belsj en Duitsland: bedreig
|officieel=Erkinning in Nederland
|ISO= li, lim, lim
}}
[[File:Limburgish language-extent in dutch.png|thumb|Het Limburgse taalgebied incl. [[Noord-Limburgs]] met [[Venlo]] en [[Vèlbedersch|Oost-Bergisch]]]]
{{dialeksec|Norbiks}}
't '''Limburgs''' (ouch waal: '''Lèmburgs''', ''Limburgsj'' of ''Limburgisj'') is d'r populaere naam vör 'n verzameling dialekte die in de dialektologie 't [[Nederfrankisch|Zuidoosnederfrankisch]] geneumd werre. Me is ooch d'r term 'Limburgs' gaoë gebruke umdat de mètste gebroekers van dis dialekte in èng van de beide [[Limburge]] wonne, mae 't haat och luuj in Wallonië en Duutsjland die dis taal nog kalle. 't Limburgs is dus e [[diasysteem]]. 't Limburgs is ing vaan de winnige [[toeëntaal|toeëntale]] in [[Europa]].
In 1997 tekende de Hollendsje överhèèd 't [[Europees handvest ter erkenning van Europese regionaal tale]] en erkende daomit 't Limburgs in Nederland as Europese regionaal sjtreektaal. De Bèlzje överhèèd haat in 2001 't [[Kaderverdraag inzake de besjerming van nationaal minderhede]] getekend. Vlaandere weigert dit verdraag te ratificere, oeëdör 't Handvest ter erkenning van regionaal tale neet getekend kan werre en daorum besjteunt dis dialekte in [[Belsj Limburg]] nog neet officieel.
== Verspreiing ==
{{dialeksec|Mestreechs}}
't Woord ''Limburgs'' kin op twie maniere gedefinieerd weure: es sumpelweg alle dialekte die in Bèlsj en Hollands Limburg gesproke weure, en es 'n taolkundege einheid. Umtot 't Lèmburgs allewijl es streiktaol erkind weurt, is 't nötteg um die taol taolkundig aof te bakene[[Limburgs#Vootnoot|<sup>1</sup>]]. Boe de grens ligk is nog e bitteke umstreje: vreuger woort ze getrokke mèt de [[Uerdinger Linie]] en de [[Benrather Linie]], 't gebeed dös, boe-in me ''ich maak'' zeet veur ''ik maak'' of ''ich mach(e)''. Dat zouw evels beteikene tot 't [[Venloos]] en 't [[Kirchräödsj]] bei neet tot 't Limburgs hure. Allewijl weurt es belangriekste kinmèrk 't gebroek vaan sleep- en stoottoon gezeen, en wel 't gebroek vaan de sleeptoon veur de vaan oorsproonk lenger en stoottoon veur de vaan oorsprong körter syllabes. De twiede grens is daan de Benrather Linie, dee 't tonaliteitsgebeed in e noordwestelik deil, 't Limburgs, en e zuidoostelik deil, 't [[Ripuarisch]], verdeilt.
Zelfs de [[tonaliteitslien]] es wes- en noordgrens vaan 't Limburgs werp probleme op: bekaans ummer gief 't boete dit gebeed nog dialekte die wel 't versjèl tösse de twei toene kinne, meh die ''neet'' in oppositie gebruke. Zoe weurt in 't [[Venrojs]], 't [[Lommels]], en 't [[Sintruins]] wel "gezonge", meh trif me gein wäörd aon die mèt behölp vaan de toene oeterein gehawwe weure. Ouch beveent ziech te zuie vaan Mestreech e [[Neet-tonaol enclaaf van Riems en Aesjde|gebeed zoonder tonaliteit]].
Meistal hèlt de besjrieving vaan 't Limburgs bij de Duitse grens op, behave de [[Zelfkant]], e gebeedsje tot e hèpske oet [[Nederland]] vörmp en inkel jaore bij Nederland heet gehuurd. Toch geit 't Limburgs wied in Duitsland door, tot euver de [[Rien]], woe me vaan ''[[Bergisch]]'' sprik. Dees variante zien allein mèt e weineg routine es Limburgs te herkinne.
Soms nump me ouch de mier noordelike dialekte mèt (wie 't Venrojs), meh die zien in essentie [[Braobants]]. Wel kinne de [[Piellands]]e en [[Genneperlands]]e dialekte zuidoostelike kinmèrke wie versjeie saorte [[umlaut]]. De dialekte vaan de dörper oet de Braobantse gemeinte [[Kranedonk]] hure weer wel tot 't Limburgs.
't Weste vaan Belsj Limburg is 'n kwestie apaart. In de noordwestelike gemeintes [[Lommel]], [[Ham (Belsj Limburg)|Ham]] en De [[Loei]] weure dialekte gesproke die zoe good wie gans Braobants zien: 't Eineg Limburgs kinmèrk wat ze höbbe is de umlaut in diminutieve. 't Zuidweste, [[Sintruin]] en umgeving, ligk wel boete de tonaliteitsgrens meh binne de Uerdinger Linie. Bovedeen ligk dit gebeed t'n ooste vaan de [[Getelien]]: 'n bundeling vaan klein isoglöskes, die door hun groete aontal same belaangriek zien. Deze grens vörmp veur väöl lui e deil vaan de wesgrens. 't Ooste vaan [[Vlaoms-Braobant]], [[Tiene]] en umgeving, teslotte ligk te weste vaan die Getelien meh t'n ooste vaan de Uerdinger Linie.
Ouch weure de Ripuarische dialekte in 't uterste zuidooste vaan Nederlands Limburg, zeker ouch door de sprekers zelf, wel Limburgs geneump; dit is oonder taolkundige evels hoegs oongebrukelik.
== Kinmèrke ==
't Allerveurnaomste kinmerk is, wie gezag, de twietoenegheid. 't Twiede belangriekste, door de meiste dialekte gedeild, is 't wäördje ''i(e)ch'' boe 't Hollands ''ik'' heet. Derde is 't pronoom ''doe'' (soms ''diech'') - de westelike dialekte (Bèlsj Lèmburg vaanaof [[Hasselt]]), gebroeke daoveur evels, zjus wie 't Nederlands vörm vaan ''gij'' (bev. ''dzjie'' in 't [[Hessels]]). Wijer koueme in de meiste dialekte de Hollandse ''ui'' en ''ij'' trök es ''oe'' en ''ie''. In väöl dialekte weurt de t op 't eind vaan e woord in combinatie mèt väöl consonante neet oetgesproke (''s(j)lech'' veur ''slecht''). Lèstens, meh neet 't mins belangrieke, heet 't Limburgs 'n eige verbuigingssysteem, dat väöl vaan zoewaal 't Hollands/Brabantse es vaan 't Duitse aofwiek. 'rs Zien drei grammaticaal geslaachte (mennelik, vrouwlik, oonzijig), mèt de artikele ''dee, die, dat'' (toonloos ''d'n/d'r, de, 't'') en ''eine(n), ein, ei(n)'' ('''ne(n), 'n, e/'n''). 't Miervajd volg de vrouwelike vörm. Typisch Limburgs is, tot 't adjectief bij 't vrouwlik en 't miervajd in inkel gevalle de -e oetstoot:
* Dee/eine ('ne) sjoene maan.
* Die/ein ('n) sjoen vrouw.
* Dat/ei (e) sjoen keend.
* Die sjoen minse.
Zuug wijer [[Limburgse grammair]], [[Toeanen in 't Limbörgs]] en ouch [[Limburgse klaanklier en spelling]].
== Taolhistorie ==
=== ([[Nederfrankisch|Neder-]])[[Frankisch]] ===
't [[Wesgermaans]] volk de [[Franke]] vesteg ziech in de laat-Roemeinsen tied in noordelik [[Gallië]] es ''foederati'' vaan 't [[Roemeins Riek]]. Mèt de [[Groete Volksverhoezing]] en de collaps vaan 't riek trèkke de Franke noordweerts verspreie ze ziech euver e väöl groeter gebeed: ze kolonisere e groet deil vaan de [[Nederlen]] en grof eweg 't modern Midde-Duitsland. In de dao-opvolgende iewe nump hun expansie nog wijer touw, mèt es huugdepunt 't riek vaan [[Sjarel de Groete]] bij dee z'nen doed in [[814]]. De taol vaan de Franke weurt in hun kèrngebeed gesproke en breit ziech oet ten koste vaan ander Germaanse dialecte en Romaanse taolvörm. In de res vaan hun riek oondergoon de dao aonwezege taole sterken invlood vaan 't Frankisch. 't Limburgs ligk in 't Frankisch kerngebeed en is al vaanaof de vreug [[Middeliewe]] Frankischtaoleg.
De [[Hoegduitse klankversjuving]] heet in 't gans continentaal Wesgermaans taolgebeed gezörg veur [[Hoegduits]]e, [[Middelduits]]e en [[Nederduits]]e variante. 't Frankisch heet ze alledrei. 'n Taolkundege aofspraak heet de grens tösse 't Nederduits en 't Middelduits bij de [[Benrather Linie]] gelag. Daomèt zien de Limburgse dialekte Nederfrankisch.
=== [[Ingweoons]] ===
Aon de zuidweskös vaan de [[Noordzie]] weurt e Germaans dialek gesproke wat hendeg vaan dat Frankisch aofwiek: 't [[Fries]]. Veur de expansie vaan de Franke en 't Frankisch stoont dees taol evels neet zoe allein es denao: In zoe good wie gans modèrn [[Nederland]] en [[Vlaondere]] mote de direkte verwante vaan 't Fries geklónke höbbe, dewijl ouch 't [[Saksisch]] mèt zekerheid väöl korter bij 't Fries stoont es noe ('t is verfrankisch). De verzaomelnaom veur 't Fries en de verwante Germaanse dialekte is ''Ingweoons''. D'n opmars vaan de Franke vaanoet 't zuie kós dees taolinvlood neet euveral wegvege: 't Fries blaof bestoon, in ierste instantie zelfs in 't later [[Noord-Holland|Noord-]] en [[Zuid-Holland]], en in väöl andere gebejer blaof 'n Ingweoons [[substraot]] achter. In Limburg is dees oonderlaog evels relatief zwak. Ingweoonse wäörd die 't gehaold höbbe zien ''vief'' en ''zègke''. In de dialekte die kortbij 't [[Ripuarisch]] stoon, wie 't [[Heëlesj]], huurt me dao 't neet-Ingweoons ''vunnef'' en ''zage''.
=== De [[Kölse expansie]] ===
Roond 800 ligk de taol vaan 't later Limburg nog relatief kortbij de taol oet [[Braobant]] en [[Vlaondere]]. In de [[Karolinge|Karolingischen]] tied evels kump dao verandering in. De mechtegste stad in de wij umstreke weurt [[Kölle]] en de koumende veer iewe zörg dat deveur tot de kinmerke vaan 't [[Kölsj|Köls]], e Middenduits dialek, eint veur eint geëxporteerd weure. Zoewel in 't [[Rienland]], in [[Gelre]] es in 't [[Graafsjap Loen]] wèlt me 't Köls imitere, of kint me in eder geval aon de taol oet 't ooste 'n hoeger status touw. Zoe zalle stei wie [[Aoke]], [[Mestreech]] en [[Venlo]] tössestaties zien gewees in de verspreiing vaan de versjèllende dialekkinmerke.
Mèrkwierdeg genoog woorte de Kölse eigenaardeghede gans oongeliek in 't weste geïmporteerd. Limburg heet daodoor e terrasvörmeg taollandsjap gekrege: vaan 't zuide en ooste nao 't noorde en weste touw weurt de taol ummer Nederduitser, minder Köls vaan karakter. Vaan oos nao wes heet de Kölse expansie veur de volgende grenze gezörg:
* de [[Benrather Linie]] (''mache-make'');
* de grens vaan ''d'r'' es bestump artikel;
* de [[Panninger Linie]] (''sjlech-slech'');
* de [[Panninger Seitenlinie]] (''sjaop-schaop'');
* de [[betoeningslien]] (wel of gein oppositie tösse twie toene);
* de [[doe-gijlien]];
* de [[Getelien]] ('ne houp klein isoglöskes die min of mie samevalle);
* de grens aon d'n [[umlaut]] in oonregelmaotege [[verb]]e en miervajde;
* de grens aon d'n umlaut in [[diminutief|diminutieve]];
* de [[Uerdinger Linie]] (''ich-ik'')
'n Aontal vaan die grenze löp door tot boete 't Limburgs taolgebeed, m.n. de twie umlautsgrenze, die zelfs tot wied in 't [[Nedersaksisch]] procedere.
=== De [[Braobantse expansie]] ===
Tegen 't ind vaan de [[daartiende iew]] is de mach vaan Kölle gebroke en dómmeneert [[Braobant]] de zuidelike Nederlen. E groet deil vaan 't later Limburg riech ziech in cultureel opziech op Braobant. De Kölse taolexpansie stop direk, meh weurt eigelik amper trökgedrejd. Dit bliek beveurbild oet de [[Uerdinger Linie]], die nog ummer mèt 'ne boeg um de Braobantse stad [[Tiene]] heer ligk en oondanks de Braobantse expansie sjijns noets nao 't ooste versjove is.
Veranderinge die in e groet deil vaan 't later Belsj Limburg weure doorgeveurd zien:
* Umlaut en diftongering vaan de ''oe'' in ''ui'', diftongering vaan de ''ie'' in ''ij'': ''hoes > huis'', ''ies > ijs'';
* Mutatie vaan de ''ee'' en ''oo'' in ''ie'' en ''oe'': ''good > goed'', ''beer > bier'';
* Eliminatie vaan 't wäördsje ''doe'' te geunste vaan ''gij''.
Limburg waor evels in deen tied politiek zoe versnipperd tot deen invlood bij 't Maasland abrup ophoolt. De drei bove besjreve taolveranderinge höbbe hun isoglosses allemaol dao loupe, en bij [[Genk]] loupe ze zelfs, same mèt de Panninger Seitenlinie, geliek in de [[Genker barrièr]].
De Braobantse expansie heet nog iewe gedoord, al versjove de dialekgrenze vaanaof de zeventiende iew nog mer weineg. Feitelik waor op dat memint 't Limburgs taollandsjap gooddeils vasgelag. De dialekte zien daonao geleidelik aon oetereingegreujd. Mèt 't oontstoon en in beteikenis touwnumme vaan de Nederlandse Staanderdtaol kaome de dialekte oonder ummer touwnummenden invlood daovaan. Beter mobiliteit en gestege opleiingsnivo zörgde in de [[twintegste iew]] veur touwgenómme contak tösse vesjèllende dialeksprekers en brach laanksemaon 'n [[regiolek|regiolectisering]] op gaank.
== De [[Waols|Waolse Expansie]] ==
Vaanaof de [[19e ièw|19e iew]] begos de [[industrie]] op te komme. Dizzen tied weurt neet allein in Limbörg, meh ouch in de res vaan [[Europa]] de [[Industriële Rivvelutie]] geneump. Vaanaof dat momint kin me 't Limbörgstaoleg gebeed in veer ikkenomische gebeje opdeile: 't Gebeed dat ziech laot kènmerke mèt industrie roontelum de [[mijnwèrker|mijne]], 't gebeed dat ziech riech bis de febrieke vaan [[Liège]], 't gebeed dat ziech riech op de handel mèt [[Indhove]] en 't gebeed dat eigelek weineg tot gein indöstrie heet. De bekènde Zuid-Limbörgse Mijnstreek (roontelum [[Heerle]], [[Zitterd]], [[Geleen]] en [[Kèrkraoj]]) veraanderd in hun dialekte neet väöl (al geit dat later wel gebäöre), ouch veur 't utterste weste vaan Belsj-Limbörg gebäört d'r neet väöl, simpelweeg umtot 't neet väöl industrie dao gief. Roontelum [[Mestreech]] en [[Hasselt]] begint laankzaom meh zeker de vocabulaire evels hendeg snel te veraandere: Veural 't [[Waols]] en later ouch 't [[Frans]] vaan Liège heet 'n innorme invlooj op de steij, boe dat 't extreems gebäört in [[Eijsde]], [[Mestreech]] en [[Tóngere]]. Zoe weurt herinnere ''rappelere'' en zuver make ''sjoevenere''. Sommege vaan de Waols-Franse wäörd haole 't zelfs väöl wijer, bis aon [[Venlo]], zoewie versjèt in plaots vaan vork. Dit maak de kloof evels wel groeter tösse 't Limbörgs en 't oets zoe kortbij ligkende [[Ripuarisch]], dat niks vaan dees Waolse expansie mètkraog. In 't noorde begint de ik-ich lijn laankzaom mie en mie nao 't zuie te trèkke, vaanwege de ikkenomische invlooj vaan Indhove. Bis 't momint dat zelfs Venlo euver de streep geit. Nog ummertouw is Venlo e typisch geval vaan 'n euvergaangsdialek vaan 't dao origineel gesproke [[Limbörgs]] (ze spreke nog altied vaan ''mich'' en neet ''meej'' en ouch ''dich'', neet ''ow'' of ''geej'') en 't mie Indhoofse [[Kleverlands]] (ze spreke nimmie vaan ''ich'', meh ''ik'' en zègke neet ''sjoen'' meh ''moei'').
== Allewijle invlooje ==
Allewijl lieket 't Limbörgs vaan Belsj- en Nederlands-Limbörgs veur de ierste kier ech oeterein beginnentere te greuie. Belsj-Limbörg (mèt oetzoondering de grensdörpkes die ziech riechte op Mestreech) begint mie te vervlaomse, dewijl Nederlands-Limbörg begint te verhollandse. De plaotse roontelum Mestreech (zoewel Belsj es Nederlands) lieket mie en mie nao 't Mestreechs te greuie, dewijl me 'tzelfde zuut in Zitterd en Geleen (die laankzaom meh zeker ouch qua dialek op mekaar beginne te lieke), de dialekte in [[Parkstad]] beginne te veralgemeinieziere en in minder maote ouch 't Heuvelland (allewel dao ouch 't Mestreechs väöl invlooj heet door 't gebrek aon e eige cultureel centrum). De vraog is evels wat de strijd zal winne in Limbörg: de vernederlandiziering of de veralgemeiniziering.
== Dialekte ==
:''Hoofartikel: [[Limburgse dialekte]]''<br />
De versjèlle tösse de Limburgse dialekte zien aonzeenlik. Neet allein deit dat ziech veur aon de ren vaan 't taolgebeed, woe 't Limburgs laanksem meh dudelik euvergeit in ander taole en de typisch Limburgse kinmerke ei veur ei laote valle, ouch in 't hart vaan 't taolgebeed gief 't dèks al zoeväöl taolversjèlle, dèks geconcentreerd in taol-anclaves, tot wezelik eder plaots zien eige dialek heet. De meiste versjèlle zien groetendeils oos-wes georiënteerd, wat me dudelik bemerk bij 't reize vaan de Belsj-Brabants-Limburgse grens via Belsj en Nederlandse Limburg door 't Rienland. In noord-zuidriechting zien de versjèlle belangriek kleinder, vaandao tot me in groete deile vaan Nederlands Limburg ziech oonderein gemekelik kint verstoon, dewijl [[Hessels]] en [[Remunjs]] neet zoemer oonderein te verstoon zien.
== Gebruuk: taolverlees en -behaajd ==
't Limburgs heet sins kort in Nederland 'ne wèttelike status meh is nörges wèrkelik officieel. De taol heet altied 'n [[daktaol]] bove ziech gehad en steit noe euveral "oonder" 't Nederlands en 't Duits. In de modèrnen tied vaan massamedia beteikent dat tot immigrante ziech vaan de cultuurtaol, neet vaan 't Limburgs zalle bedene. Ouch beteikent 't soms tot awwers hun kinder neet mier optrèkke in de volkstaol.
In Nederlands Limburg sprik door 't groetste deil vaan de provincie de mierderheid nog 't dialek (dit is dös neet per se Limburgs), vaan 'n klein mierderheid in 't plattelaand vaan [[Gennep]] en umstreke en good de helf vaan de jóngere in [[Wieërt|Wiert]] tot mier es negeteg procint hei en dao in 't [[Heuvelland|Heuvellaand]]. Veural in 't zuie mote ouch de immigrés, wèlle ze bij de gemeinsjap hure, ziech 't plat eige make. Vaan noord nao zuid is 'nen dudeliken trend waor te numme vaan minder nao mie dialekgebroek. Oetzunderinge zien daobij de stei, meh hiel in 't bezoonder [[Heële|Heerle]], woe me 't aondeil vaan sprekers vaan 't [[Heëlesj]] op mer 20% sjat (meh woe 't ouch nog [[Heerles Nederlands]] gief). Door 't hoeg aonzien vaan 't Limburgs, wat in de leste jaore nog touwnump, zien dao relatief weineg lui die moodwèlleg 't Limburgs inwissele veur 't Nederlands.
In Belsj Limburg sprik de mierderheid vaan de ierste generatie nog Limburgs, meh de twiede generatie, veural de vrouwlui, höbbe 't dialek massaol laote valle, en trèkke hun kinder op 't Nederlands op. Me sjat tot vaan de daarde generatie nog umtrint 25% 't dialek behiers; dèks is dat 'n ander dialek es dat vaan de plaots woe ze woene. Väöl vaan die jóngere, veural de vrouwlui, gebruke 't dialek aamper nog. De volkstaol had in Vlaondere veural in de jaore '50 t/m '70 hiel weineg prestiesj. 't Veurbild vaan Heerle in Nederland wies evels oet tot dit neet noedzaokelik 't ind vaan 't Limburgs in 't Belsj hoof te beteikene.
In de Duitse gebejer is de situatie oonbekind, meh dao liekent 't gebruuk vaan 't plat ouch stèrk achteroet te goon, zoeget wie in 't Belsj.
== Gevolge van de installatie van de Raod veur 't Limburgs ==
{{Dialeksec|Valkebergs}}
In 2003 weurt door de [[Raod veur 't Limburgs]] in samewerking mèt [[Veldeke Limburg]] de 1<sup>e</sup> pos-hbo kadercursus [[lièrgank Limburgs]] georganiseerd. De sjtudie van 't Limburgs keumt in 'n sjroomversjnelling.
=== Zeve belangrieke dialekregio's ===
't Limburgs weurt in 't populair-weitesjappelik book ''Riek van Klank'', oetgegeve door [[Veldeke (vereiniging)|Veldeke]] in 2007, verdeild in zeve regio's die belangrieke dialekkènmerke gemein höbbe. <br />
Binne die grenze loupe ouch nog secundair taalgrenze of [[isoglos]]se. <br />
Die zeve regio's zin:
** 't [[Ripuarisch]], rónd [[Kirchroa]] en wiejer [[Duutsjland]] in (Boete besjowwing gelaote: [[Eupe]], [[Kelmis]] en res [[Duutsjtalige Gemeensjap]])
** 't [[Oas-Limburgs]], [[Nederlands Limburg|Zuud-Limburg]], rónd [[Zittert]], rónd [[Remunj]] tot achter [[Panninge]] (Boete besjowwing gelaote: [[Platdiets en Plattdütsch|Plattdütsch]] va [[Oos-Voeres|S'n Maeëte, S'n Pieëter, Teuve en Rimmersjdel]] en [[Plombières]])
** 't [[Centraal-Limburgs]], van [[Tóngere]], [[Mestreech]], [[Bilze]], [[Genk]], [[Maaseik]], [[Bree]] tot en mèt [[Wieërt]] ([[Voeres]] en [[Moelings]] boete besjowwing gelaote)
** 't [[Wes-Limburgs]], van [[Borgloon]], [[Hasselt]], [[Beringen]] tot en mèt [[Achel]]
** de [[Wes-Limburgse euvergangsdialekte]], [[Sint Truiden]] en umsjtreke
** 't [[Brabants-Limburgs]], [[Tessenderlo]] tot en mèt [[Lommel]]
** 't [[Kleverlands]], van [[Venlo]], [[Venroj]] tot [[Gennep]]
=== De versjillende Limburgse dialekte binne dees encyclopedie en de sjpelling ===
* de Limburgse Wikipedia haet 'n paar [[Wikipedia:Riechliene veur spèlling|Riechliene veur de spelling]]
* ein kort euverziech van de sjriefwies (sjpelling) in de diverse dialekte en de [[plaatsname]]lies in 't dialek sjtoon ouch op 'n [[Wikipedia:sjpellingssjpiekbreefke|sjpellingssjpiekpagina]] op dees Wikipedia.
* De besjrieving van 'n plaatselik [[Limburgse dialekte|Limburgs dialek]] kèns se op dees encyclopedie vinge via 'ne link in 't artikel van de betreffende plaats. Alle plaatse sjtoon in hun eige dialek op de Nederlands Limburgse [[plaatsname]]lies.
Veurbeelde van Limburgse dialekte o.a. 't [[Klummes]], 't [[Mestreechs]], 't [[Moferts]], 't [[Nuts]], 't [[Norbiks]], 't [[Remunjs]], 't [[Valkebergs]], 't [[Venloos]], 't [[Vieleter]], 't [[Voeres]] plat.
=== Limburgse literatuur ===
't Begin van de [[Limburgse literatuur]] geit truuk nao de [[12e iew]] mèt werk van de diechter [[Heinric van Veldeke]] oet [[Spalbeek|Sjpalbeek]] ([[Hasselt]] in [[Belsj]]). Ouch de [[Nederlandse literatuur]] en de [[Duutsje literatuur]] zeen häöm es sjtart van hunne [[literatuur]]. Tot aan de 17e ièw weurt d'r nieks gevónge op dialekgebied. In de [[17e ièw]], [[18e ièw]] en [[19e ièw]] ies sjpraoke van mer inkel dialeksjtökker. Op 'n inkel werk nao, bliek 't meiste geine literatuur te zin. Pas in de [[20e ièw]] en daonao zal 't Limburgs miè hoagwaerdige sjriefcultuur kriege.
Publicaties, sjtudies en beuk euver de sjtreektaal, 't Limburgs en de Limburgse dialekte sjtoon in [[Literatuur euver 't Limburgs]].
== Invloed van de Sjtaotskoele ==
{{Dialeksec|Norbiks}}
Bies wied in d'r 19de ieëw waor 't dialekt de taal oeë-in oonderwaeze waoërt in Nederland. Op èng oetzoondering nao, n.l. 't ooste va Limburg oeë 't Hoeëgduutsj de sjoeëltaal waor. Inspecteurs van d'r minister kalde va ''trage en vadsige pastoors'' die gewend waore [[Duutsj]] te kalle en gene zin howwe um op 't Nederlands uvver te goeë. Willem I sjtèlde gratis lieërmiddele ter besjikking mae pas in de twiede helft van dae ieëw begint me mèt oonderwies in en van de Nederlandse standaardtaal. De oontginning va kaole haat daobie 'n rol gesjpäöld; Zuid-Limburg waoërt opgenaome in de nationale infrasjtruktuur en geïntegreerd in 't nationaal communicatiesysteem. Dat de örsjte mienwijkers Duutsjers waore en dat 'n kwart van de bevolking tösje de twieë Waeltkrege Duutsj waor, haat, dör hunne lieëge maatsjappeleke sjtatus, gene invloed gehad op 't vernederlandingsproces dat inmiddels de sjteun how va belangrieke maatsjappeleke instituties, mèt naam van de Kèrk. <ref>P.H. van der Plank, Taalsociologie, een inleiding tot de rol van taal in het maatschappelijk verkeer, 1985, blz 164, ISBN 90-6283-636-4</ref>
<br />
== Rudimènte van naamvalle in 't Limburgs ==
{{dialeksec|Remunjs}}
't Limburgs haet nog [[wikt:lies van genetief vorme in 't Limburgs|euverbliefsele]] van de [[Genetief]] en inkele [[wikt:lies van locatief vorme in 't Limburgs|euverbliefsele]] van de [[Locatief]] wie ''heives'' (nao hoes).
== Vootnoot ==
* [[Limburgs#Verspreiing|<sup>1</sup>]]: De erkinning binne Nederland betrif evels alle dialekte in Limburg en is dus neet taolkundeg gedefinieerd.
== Referenties ==
{{referenties}}
== Extern links ==
* [http://www.veldeke.net/ www.veldeke.net]
* [http://www.limburgs.org Stiechting Limbörgse Academie (Limburgish Academy Foundation)] mèt dictionairs Limbörgs-Hollands, Limbörgs-Ingels, Hollands-Limbörgs en Ingels-Limbörgs en ouch 'n historie vaan de Limbörgse taol/spraok.
* [http://www.vanoostendorp.nl/fonologie/tongval/t33.html De Chinezen van Nederland] euver 't gebroek van [[sjtoèttoon|sjtoèttone]] en [[sjleiptoon|sjleiptone]] in 't Limburgs
* [https://web.archive.org/web/20100528030840/http://cf.hum.uva.nl/natlearn/limburgs/limbvrg.html Limburgs als streektaal: tien vragen]
* [https://web.archive.org/web/20050102084945/http://www.limburgsedialecten.nl/ Website vaan de Limburgse streiktaolfunctionaris]
* [https://web.archive.org/web/20041213095351/http://taal.phileon.nl/lim/limburgs.php/ Artikel euver 't Limburgs op de Nederlandse streiktaolesite]
* [http://www.limburghuis.com Thoespazjina vaan de werkgroop AGL, die ziech inzèt veur 'n algemein Limburgs]
* [http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=lim Volges etnologue]
*http://e-wld.nl/ Elektronisch Woordenboek van de Limburgse Dialecten (e-WLD) van Belgisch en Nederlands Limburg en de Platdietse streek in België. Méér dan 130.000 woorden en begrippen.
[[Categorie:Limburgse dialekte|*]]
[[Categorie:Germaanse tale]]
[[Categorie:Tale in Belsj]]
[[Categorie:Tale in Nederlandj]]
as01c86v88a4hzy9ekrchpixgwa9jq6
Taol
0
1002
473939
438933
2024-10-29T14:48:05Z
Joorsm
30190
473939
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
't Woord '''taol (taal)''' heet mie es ein betekenis. In d'n ierste plaots geit 't um 'n manier vaan communicatie in 't algemein en vaan minseleke communicatie mèt e systeem vaan geordende klang in 't biezoonder. Bij alle minse is 't vermoge taol te liere aongebaore, oetgezoonderd bij de ergste zwakzinnege. Inkel hoeg ontwikkelde [[walvèsse|walvèssoorte]] höbbe ouch taol, boe-oonder d'n [[tummeleer]] en d'n [[orka]].
In de twiede plaots is ''ein'' taol e systeem boebinne 't minselek (of "dolfienlik", zuug bove) vermoge tot taolvörming vörmgegeve en nao zieker regele gesjik weurt. De versjèlle tösse twei zölke systeme make, tot veer vaan versjeie taole spreke.
Evels heet edere mins zien eige manier vaan spreke. Aofzoonderleke minseleke spraak neump me 'n [[idiolek]]. E [[dialek]] is 't taolcontinuüm vaan mier dan ein spreker, die hun idiolekte zoe diech bijein ligke tot me kint zegke tot ze oongeveer 'tzelfde praote. 'n Aontal dialekte same ligke binne de band vaan ein taol. Väöl taole höbbe ei normatief dialek boe-in alle sjrifteleke communicatie en de meiste officieel mondeling conversatie plaotsveend; me sprèk in zoe geval vaan [[Sjtandaardtaal|Standerdtaol]]
In dees terminologie zit ei groet probleem: de grens tösse dialek en taol. Vreuger waor 't gebrukelek um, wienie örges e standerdtaol bestoont, alle taolvariëteite vaan dat gebeed, es ze neet hiel erg aofweke, es dialekte vaan die ein taol te beneume. Zoe woort 't dialek vaan [[Zittert]] [[Nederlands]] geneump, en 't dialek vaan [[Tudder]] [[Duits]]. Allewijl is 't evels gewoener um taole mie nao taolköndege eigensjappe in te deile. Zoe is de lèste decennia de vraog oontstoon of 't [[Limburgs]] neet es apaarte taol gezeen mós weure. Oeteindelek is de taol door de Nederlandse euverheid in [[1997]] erkind.
In [[Europa]] weure e kleine tachteg taole gesproke, sinds me de definitie vaan taol verwijd heet. In de ganse wereld weure wel 3000 tot 6000 taole gesproke, allewel tot väöl vaan die taole eigelek mie dialekte vaanein zien. De indeiling vaan [http://www.ethnologue.com ethnologue.com] oondersjeit beveurbeeld in [[Nederland]] "taole" wie [[Zieuws]], Noordoestveluws, Achterhooks, Veenkoloniaals etc.
't Is te verwachte tot temeenste de helf vaan alle taole binne viefteg jaor oetgestoorve zal zien, de meist pessimistische schaatinge goon zelfs oet vaan negeteg procent.
{{dialeksec|Norbiks}}
't Sjpraeëke van de èège taal is bie 't [[VN]]-Verdrag ''Bupo'' 'n kultureel rech. Allèng in 't oonderwies en 't beroepslaeve kènne eise gesjtèld waeëre. In alle aander formeel situaties haat me rech op 'ne [[tolk]]. <ref> Encyclopedie van de menselijkheid, oonder lemma taal, Daan Bronkhorst ISBN 978-90-445-1019-5</ref>
Klik [[Tale (lies)|hei]] veur 'n provisorische lies mèt taole.
== Referentie ==
{{referenties}}
{{Commons|Language}}
[[Categorie:Tale| ]]
[[Categorie:Communicatie]]
oycqsgnihnq7yixnki89vdthcfhuuup
Nederlands
0
1005
473957
465426
2024-10-29T15:07:43Z
Joorsm
30190
473957
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
{{taal
|kopkläör=paleturquoise
|naam=Nederlands
|eigenaam=Nederlands
|gebeed=[[Nederland]], [[Vlaondere (gewes)|Vlaondere]], [[Suriname]], [[Nederlandse Antille]]
|class=[[Indo-Europese taole|Indo-Europees]] <br /> [[Germaanse taole|Germaans]] <br /> [[Wesgermaanse taole|Wesgermaans]] <br /> [[Nederduits]] <br /> [[Nederfrankisch]] <br /> Wesnederfrankisch ([[Hollands]] en [[Braobants]])<br /> [[Nederlands]]
|sjpraekers=25-30 miljoen (totaol)
|cons=neet bedreig
|officieel=in [[Nederland]], 't [[Belsj]], [[Suriname]],<br /> [[Nederlandse Antille]], [[Aruba]]
|ISO= nl, nld (dut), nld
}}
't '''Nederlands''' is de meis gesproke en officieel taol vaan [[Nederland]] en 't [[Vlaandere (gewes)|gewes Vlaandere]]. Wijer is 't ouch de officieel taol vaan de [[Nederlandse Antille]], [[Aruba]] en [[Suriname]]. De dialekte die oonder ''Nederlands'' ingedeild weure zien genetisch ''Wesnederfrankisch''; 't [[Limburgs]] is daan ''Oosnederfankisch''/ ''Zuidoosnederfrankisch''. E klein deil vaan Duitsland, 't Neder-Rienland (bij [[Nijmege]] euver de grens), heet dialekte die ouch Wesnederfrankisch vaan karakter zien, wie vaanajds 't uterste noorde vaan [[Fraankriek]] (Frans Vlaandere). Zoe good wie alle Limburgers liere leze en sjrieve in de Nederlandse [[Standaardtaol]], op de [[Noordrien-Wesfale|Rienlenders]] roontelum [[Dusseldörp]] nao. Die liere [[Duits]] in 't [[oonderwies]]. 't Nederlands is veur de meiste Limburgse dialekte ouch de meis verwante taol. Oongeveer twinteg miljoen lui in de gaanse wereld spreke Nederlands, daoneve oongeveer vief miljoen es twiede taol (boeoonder de Limburgers).
Vaan oorspronk weurt de Nederlandse staanderttaol [[Nederduits]] geneump; 'n benaoming die aon populariteit verloor in d'n twieden haaf vaan d'n [[20e iew]].
[[Plaetje:Map of the Dutch World.svg|frameless|left|upright=1.5]]
== Dialekte ==
[[Plaetje:Niederländische Dialekte.png|thumb|'t Nederlands taolgebeed en häör dialekte]]
Meistens weurt in [[Limburg]] mèt de tèrm ''Hollands'' nao de gaanse Nederlandse taol verweze. In taolkundeg verband is dat evels sterk aof te raoje, umtot 't Hollands eigelek inkel ein gróp dialekte vaan 't Nederlands is. 't Is in groete lijne wel dee variant boe-op de [[Algemein Nederlands|Nederlandse Standaardtaol]] gebaseerd is. Rouweweg kin me drei hoofgrópe oondersjeie, naomelek 't [[Hollands]], 't [[Braobants]]-[[Oosvlaoms]] en 't [[Ziews]]-[[Wesvlaoms]]. 't Ziews en 't Wesvlaoms weure soms es 'n apaarte taol of zelfs twie apaarte taole besjouwd, umtot ze neet geaffecteerd zien door de [[Braobantse diftongering]]. De Braobantse en de Hollandse dialekte, die de groetste bijdrage gedoon höbbe aon de standaartaol, koume bij de meiste oonderzeukers neet veur 'n apaarte status in aonmerking.
't Hollands oondersjeit ziech vaan de aander dialekte door 't gebruuk vaan ''jij'' veur "doe" en 't vörme vaan [[diminutief|diminutieve]] op -ie. 't Braobants heet ''gij'' en vörmp diminutieve wie 't Limburgs. De Ziewse gróp kinmerk ziech door 't behawwe vaan de ii en uu boe de meiste aander dialekte ei/ai en ew/oi höbbe ('t Limburgs, mèt in de meiste dialekte ii en oe, is nog conservatiever). De Braobantse gróp is veur Limburg 't interessants, umtot zie 't mies ing mèt 't Limburgs verwant is en väöl dialekte in Noord-Limburg daotouw behure.
{{Nederlands}}
[[Categorie:Germaanse tale]]
[[Categorie:Tale in Nederlandj]]
[[Categorie:Nederlands|*]]
oyjoxnb7lbs32zjhnnci0c58rn9wvkp
473976
473957
2024-10-29T15:27:55Z
Joorsm
30190
/* Dialekte */
473976
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
{{taal
|kopkläör=paleturquoise
|naam=Nederlands
|eigenaam=Nederlands
|gebeed=[[Nederland]], [[Vlaondere (gewes)|Vlaondere]], [[Suriname]], [[Nederlandse Antille]]
|class=[[Indo-Europese taole|Indo-Europees]] <br /> [[Germaanse taole|Germaans]] <br /> [[Wesgermaanse taole|Wesgermaans]] <br /> [[Nederduits]] <br /> [[Nederfrankisch]] <br /> Wesnederfrankisch ([[Hollands]] en [[Braobants]])<br /> [[Nederlands]]
|sjpraekers=25-30 miljoen (totaol)
|cons=neet bedreig
|officieel=in [[Nederland]], 't [[Belsj]], [[Suriname]],<br /> [[Nederlandse Antille]], [[Aruba]]
|ISO= nl, nld (dut), nld
}}
't '''Nederlands''' is de meis gesproke en officieel taol vaan [[Nederland]] en 't [[Vlaandere (gewes)|gewes Vlaandere]]. Wijer is 't ouch de officieel taol vaan de [[Nederlandse Antille]], [[Aruba]] en [[Suriname]]. De dialekte die oonder ''Nederlands'' ingedeild weure zien genetisch ''Wesnederfrankisch''; 't [[Limburgs]] is daan ''Oosnederfankisch''/ ''Zuidoosnederfrankisch''. E klein deil vaan Duitsland, 't Neder-Rienland (bij [[Nijmege]] euver de grens), heet dialekte die ouch Wesnederfrankisch vaan karakter zien, wie vaanajds 't uterste noorde vaan [[Fraankriek]] (Frans Vlaandere). Zoe good wie alle Limburgers liere leze en sjrieve in de Nederlandse [[Standaardtaol]], op de [[Noordrien-Wesfale|Rienlenders]] roontelum [[Dusseldörp]] nao. Die liere [[Duits]] in 't [[oonderwies]]. 't Nederlands is veur de meiste Limburgse dialekte ouch de meis verwante taol. Oongeveer twinteg miljoen lui in de gaanse wereld spreke Nederlands, daoneve oongeveer vief miljoen es twiede taol (boeoonder de Limburgers).
Vaan oorspronk weurt de Nederlandse staanderttaol [[Nederduits]] geneump; 'n benaoming die aon populariteit verloor in d'n twieden haaf vaan d'n [[20e iew]].
[[Plaetje:Map of the Dutch World.svg|frameless|left|upright=1.5]]
== Dialekte ==
[[Plaetje:Niederländische Dialekte.png|thumb|'t Nederlands taolgebeed en häör dialekte]]
Meistens weurt in [[Limburg]] mèt de tèrm ''Hollands'' nao de gaanse Nederlandse taol verweze. In taolkundeg verband is dat evels sterk aof te raoje, umtot 't Hollands eigelek inkel ein gróp dialekte vaan 't Nederlands is. 't Is in groete lijne wel dee variant boe-op de [[Algemein Nederlands|Nederlandse Standaardtaol]] gebaseerd is. Rouweweg kin me drei hoofgrópe oondersjeie, naomelek 't [[Hollands]], 't [[Braobants]]-[[Oosvlaoms]] en 't [[Ziews]]-[[Wesvlaoms]]. 't Ziews en 't Wesvlaoms weure soms es 'n apaarte taol of zelfs twie apaarte taole besjouwd, umtot ze neet geaffecteerd zien door de [[Braobantse diftongering]]. De Braobantse en de Hollandse dialekte, die de groetste bijdrage gedoon höbbe aon de standaartaol, koume bij de meiste oonderzeukers neet veur 'n apaarte status in aonmerking.
't Hollands oondersjeit ziech vaan de aander dialekte door 't gebruuk vaan ''jij'' veur "doe" en 't vörme vaan [[diminutief|diminutieve]] op -ie. 't Braobants heet ''gij'' en vörmp diminutieve wie 't Limburgs. De Ziewse gróp kinmerk ziech door 't behawwe vaan de ii en uu boe de meiste aander dialekte ei/ai en ew/oi höbbe ('t Limburgs, mèt in de meiste dialekte ii en oe, is nog conservatiever). De Braobantse gróp is veur Limburg 't interessants, umtot zie 't mies ing mèt 't Limburgs verwant is en väöl dialekte in Noord-Limburg daotouw behure.
{{Nederlands}}
[[Categorie:Germaanse tale]]
[[Categorie:Tale in Nederlandj|*]]
[[Categorie:Nederlands|*]]
8yhso3et98smpp1r07r6gcr32ygj9y1
473977
473976
2024-10-29T15:38:21Z
Joorsm
30190
/* Dialekte */
473977
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
{{taal
|kopkläör=paleturquoise
|naam=Nederlands
|eigenaam=Nederlands
|gebeed=[[Nederland]], [[Vlaondere (gewes)|Vlaondere]], [[Suriname]], [[Nederlandse Antille]]
|class=[[Indo-Europese taole|Indo-Europees]] <br /> [[Germaanse taole|Germaans]] <br /> [[Wesgermaanse taole|Wesgermaans]] <br /> [[Nederduits]] <br /> [[Nederfrankisch]] <br /> Wesnederfrankisch ([[Hollands]] en [[Braobants]])<br /> [[Nederlands]]
|sjpraekers=25-30 miljoen (totaol)
|cons=neet bedreig
|officieel=in [[Nederland]], 't [[Belsj]], [[Suriname]],<br /> [[Nederlandse Antille]], [[Aruba]]
|ISO= nl, nld (dut), nld
}}
't '''Nederlands''' is de meis gesproke en officieel taol vaan [[Nederland]] en 't [[Vlaandere (gewes)|gewes Vlaandere]]. Wijer is 't ouch de officieel taol vaan de [[Nederlandse Antille]], [[Aruba]] en [[Suriname]]. De dialekte die oonder ''Nederlands'' ingedeild weure zien genetisch ''Wesnederfrankisch''; 't [[Limburgs]] is daan ''Oosnederfankisch''/ ''Zuidoosnederfrankisch''. E klein deil vaan Duitsland, 't Neder-Rienland (bij [[Nijmege]] euver de grens), heet dialekte die ouch Wesnederfrankisch vaan karakter zien, wie vaanajds 't uterste noorde vaan [[Fraankriek]] (Frans Vlaandere). Zoe good wie alle Limburgers liere leze en sjrieve in de Nederlandse [[Standaardtaol]], op de [[Noordrien-Wesfale|Rienlenders]] roontelum [[Dusseldörp]] nao. Die liere [[Duits]] in 't [[oonderwies]]. 't Nederlands is veur de meiste Limburgse dialekte ouch de meis verwante taol. Oongeveer twinteg miljoen lui in de gaanse wereld spreke Nederlands, daoneve oongeveer vief miljoen es twiede taol (boeoonder de Limburgers).
Vaan oorspronk weurt de Nederlandse staanderttaol [[Nederduits]] geneump; 'n benaoming die aon populariteit verloor in d'n twieden haaf vaan d'n [[20e iew]].
[[Plaetje:Map of the Dutch World.svg|frameless|left|upright=1.5]]
== Dialekte ==
[[Plaetje:Niederländische Dialekte.png|thumb|'t Nederlands taolgebeed en häör dialekte]]
Meistens weurt in [[Limburg]] mèt de tèrm ''Hollands'' nao de gaanse Nederlandse taol verweze. In taolkundeg verband is dat evels sterk aof te raoje, umtot 't Hollands eigelek inkel ein gróp dialekte vaan 't Nederlands is. 't Is in groete lijne wel dee variant boe-op de [[Algemein Nederlands|Nederlandse Standaardtaol]] gebaseerd is. Rouweweg kin me drei hoofgrópe oondersjeie, naomelek 't [[Hollands]], 't [[Braobants]]-[[Oosvlaoms]] en 't [[Ziews]]-[[Wesvlaoms]]. 't Ziews en 't Wesvlaoms weure soms es 'n apaarte taol of zelfs twie apaarte taole besjouwd, umtot ze neet geaffecteerd zien door de [[Braobantse diftongering]]. De Braobantse en de Hollandse dialekte, die de groetste bijdrage gedoon höbbe aon de standaartaol, koume bij de meiste oonderzeukers neet veur 'n apaarte status in aonmerking.
't Hollands oondersjeit ziech vaan de aander dialekte door 't gebruuk vaan ''jij'' veur "doe" en 't vörme vaan [[diminutief|diminutieve]] op -ie. 't Braobants heet ''gij'' en vörmp diminutieve wie 't Limburgs. De Ziewse gróp kinmerk ziech door 't behawwe vaan de ii en uu boe de meiste aander dialekte ei/ai en ew/oi höbbe ('t Limburgs, mèt in de meiste dialekte ii en oe, is nog conservatiever). De Braobantse gróp is veur Limburg 't interessants, umtot zie 't mies ing mèt 't Limburgs verwant is en väöl dialekte in Noord-Limburg daotouw behure.
{{Nederlands}}
[[Categorie:Nederlands|*]]
[[Categorie:Germaanse tale]]
[[Categorie:Tale in Belsj|*]]
[[Categorie:Tale in Nederlandj|*]]
saugmtzs7681zm5gw9tn7r8ixx4yuvm
Ingels
0
1006
473933
463777
2024-10-29T14:37:19Z
Joorsm
30190
/* Extern linke */
473933
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
{{taal
|kopkläör=paleturquoise
|naam=Ingels
|eigenaam=English
|gebeed=veural [[Vereineg Keuninkriek]],<br /> [[Noord-Amerika]] en [[Australië]]
|class=[[Indo-Europese taole|Indo-Europees]]<br /> [[Germaanse taole|Germaans]]<br /> [[Wes-Germaanse taole|Wes-Germaans]]<br /> [[Angelsaksisch]]<br /> [[Estuarium-Ingels]] en [[Amerikaans Ingels]]
|sjpraekers=380 miljoen vaan gebuurde,<br />1 miljard es vreem taol
|cons=neet bedreig
|officieel=Vereineg Keuninkriek (de facto), [[Vereinegde Staote]] (d.f.), [[Australië]], meiste len vaan 't [[Brits Gemeinebes]], [[Liberia]], [[Filipiene]], [[Belize (land)|Belize]], [[Canada]] (o.a.), [[Ierland]] (o.a.), [[Zuid-Afrika]] (o.a.), [[India]] (o.a.)
|ISO=en, en, eng
}}
De '''Ingelse''' taol is in 't huideg internationaal verkier de belangriekste taol vaan de wereld. Ze is de meist gesproke taol vaan [[Groet-Brittannië]], [[Ierland]], [[Canada]], de [[Vereinegde Staote]] en [[Australië]] en in talrieke ander len en binne de meiste internationaal organisaties (boe-oonder de [[Europese Unie]]) de officieel taol. Op de meiste sjaole in de wereld weurt 't Ingels es ierste vreem taol oonderwieze.
Es gesproeke taol is 't Ingels nommer drei, nao 't [[Chinees]] (daan wel [[Mandarijn (taol)|Mandarijn]]) en 't [[Spaons]]. 't Ingels weurt gesproke in versjèllende dialekte en heet ein zöstertaol: 't [[Sjots]]. Ouch gief 't talloes [[creooltaol]]e gebaseerd op 't Ingels. Wijer is 't vaan oersprunk ing verboonde mèt 't [[Fries]].
De taol is in de vijfden iew oonstande oet de verminging vaan de Angelse, Saksische en Deense dialekte die de [[Germane|Germaanse]] vereuvereers vaan 't [[Kelte|Keltisch]] [[Groet-Brittannië]] mètbrachte. De ierste documinte in 't Ingels datere oet de zevenden iew; 't belangriekste taoldocumint oet deen tied is 't epos [[Beowulf]]. Me neump dees taol [[Aajdingels]] of [[Angelsaksisch]]. Dees taol góng in d'n twelfden iew euver in 't [[Middelingels]], wat in de zèstienden iew weer tot [[Vreugmodern Ingels]] evolueerde.
== Beteikenis ==
't Modern Ingels, soms besjreve es de ierste wereldwij [[lingua franca]], is de belangriekse internationaal taol veur communicatie, weitesjap, lochvaart, vermaak, toerisme, radio, diplomatie en in de zakewereld. De oetbreiding van dees taol vanaaf de Britse eilen tot euver de gaanse wereld is begós same mit de greuj van 't [[Brits Riek]] en al aon 't ind vaan de neugetiende iew waas de taol wereldwijd verspreid. De taol is dominant in de [[Vereinegde Staote]] en door zien greujendje economische en culturelen invlood en zien machstatus sinds d'n [[Twiede Wereldoorlog]] is de positie vaan de taol wereldwijd versterk.
'n Gooj kènnis vaan 't Ingels is 'n vereisde in 'n aontal wirkgebiede en beroepe wie [[geneeskunde]] en [[informatica]]; es gevolg daovaan kènne minstes ei miljard lui de basisbeginsele vaan 't Ingels. 't Is ouch ein vaan de zès ambteleke taole vaan de [[Vereinegde Naties]].
Taolkundege wie [[David Crystal]] erkènne det ei vaan de gevolge vaan de greuj vaan 't Ingels (net wie ander wereldwij taole) is det de taolkundege diversiteit op väöl plaotse op de wereld verlore geit, in 't bezunder in [[Australasië]] en [[Noord-Amerika]].
== Historie ==
't Ingels is oontstande oet väöl versjèllende Germaanse dialekte die nao [[Groet-Brittanië]] gebrach woorte door de Angelsaksische koloniste aan de begin vaan de viefden iew, veural door de [[Angele]], [[Sakse]] en de [[Jutte]].
De taol woort sterk beïnvlood door de Aajdnoorse taol vaan de [[Vikinge]]. Nao de Normandische vereuvering vaan Ingeland in [[1066]], oondervoond de taol 'ne sterke Fransen invlood en oontwikkelde 't zich van 't Aajdingels tot 't Middelingels. 'n Reje veur dees verandering waas 't algemein gebruuk vaan lienweurd oet de Normandische woordesjat en 't gebruuk vaan Normandische spelregele. Huidaogs Ingels heet zelf zich hei-oet oontwikkeld en ging door mèt 't opnumme vaan lienweurd, veurnaomelek oet 't [[Latien]] en 't [[Aajdgrieks]]. Later volgde ouch väöl lienweurd oet Indische taole.
De grammaticaal structuur van 't Ingels is nog ummer euverwegend Germaans mèt inkel Romaans-oontliende zinsconstructies. Vaan de totaal Ingelse woordesjat zien de meiste weurd (roond de 60%) evel vaan Franse en Latiense herkóms. Lui verwieze soms nao 't Ingels es 'n euverbrögkingstaol tösse de wereld vaan de Germaanse en de Romaanse taole.
't Ingels weurt doorgaons es volg in periode oonderverdeild:
* [[Aajdingels]], zeuvenden en achsten iew, ouch bekind es [[Angelsaksisch]];
* [[Middelingels]], twellefde tot vieftienden iew, beïnvlood door 't [[Normandisch]] (e Frans dialek) nao de slaag bij [[Hastings]];
* Nui-Ingels (of Modern-Ingels), zèstienden iew tot noe.
== Modern gebruuk ==
De Ingelse taol is vanaof de twintigsten iew de invloodriekste taol t'r wereld. Dit is deils e gevolg vaan de Briste koloniaal oetbreiding in de neugetiende iew wodoor 't Ingels in väöl veurmaolege kolonies nog ummer de veurnaomste (ambteleke en bestuurs-) taol is, mer veural ouch door de cultureel en weitesjappelek dominerende Vereinegde Staote.
=== Ierste taol ===
[[Plaetje:Anglospeak (subnational version).svg|left|upright=2|thumb|Len, staote en pervincies op de wereld boe 't Ingels de ''de facto'' of ambteleke taol is zien duusterblaw; len en gebiede boe 't 'n ambteleke taol is, meh neet de voukstaol, zien leechblaw.]]
't Ingels is de ambteleke taol vaan oonder ander [[Australië]], [[Belize (land)|Belize]], [[Nui-Zieland]] en [[Nigeria]] en ein vaan de ambteleke taole vaan oonder ander [[Canada]], [[Ierland]] en [[Zuid-Afrika]]. 't Ingels functioneert ''de facto'' es de ambteleke taol vaan 't [[Vereineg Keuninkriek]] en de Vereinegde Staote vaan Amerika.
=== Twiede taol ===
't Ingels weurt door väöl lui es twiede taol gesproke. Es me die ierste- en twiedetaolsprekers bijein optèlt, is 't zelfs de meis-gebruukde taol t'r wereld. Kiek me slechs nao de modertaolsprekers, daan weurt 't Ingels nog euvertróffe door 't [[Mandarijn]] en 't [[Spaons]]. De taol deent es lingua franca bij de communicatie in weitesjap, technologie en in 't internationaal politiek en economisch verkier euver de gaanse wereld.
'n Initiatief vaan de Universiteit vaan Cambridge, de University of Cambridge ESOL examination, is 'n reeks sjaolexames die de behiersing vaan de Ingelse taol door neet-modertaolsprekers toets. Wereldwijd numme jaorleks twie miljoen luuj in mie es 130 len deil aan dees exames.
== Dialekte ==
Wie me ziech kin veurstèlle is de taolkundege variatie in Groet-Brittannië (zuug ouch [[Brits-Ingels]]), boe taol de laankste historie heet, 't groetste. Zier sterk aofwiekend is 't [[Sjots]], wat wie bove gezag ouch wel veur 'n apaarte taol doorgeit. In Ingeland kint me (vaan noordwes nao zuidoos) de volgende hoofdialekte: [[Noord-Ingels]], [[Wes-Midlandsingels]], [[Oos-Midlandsingels]], [[Oos-Anglish]], [[Zuidwestelek Ingels]] en [[Zuidoostelek Ingels]]. Binne eder dialek gief 't versjèllende plaotseleke tongvalle. De stadsdialekte stoon in 't gemein väöl korter bij de standaardtaol es de plattelandsdialekte; 't zien veur 't groetste deil accente.
Nao 't Brits-Ingels heet 't [[Amerikaans-Ingels]] de laankste historie. De groetste variatie vint me in 't ooste, umtot dat zoeget twie iewe ieder door Ingelstaolege is gekoloniseerd es 't weste. De groete diversiteit vaan Amerikaanse dialekte die in de negentienden iew nog bestoont, is sindsdeen evels sterk achteroetgegaange door touwgenome mobiliteit. 't [[Canadees-Ingels]] is zier ing aon 't Amerikaans-Ingels verwant; oet dialectologisch ougpunt heet 't geine zin veur de twie vaanein te sjeie.
In [[Ierland]] spreke de mieste lui [[Iers-Ingels]]; in 't ooste vaan 't land is dat al iewe 't geval. Opvallend aon dit dialek is veural de conservatieve klaanklier, die diverse versjèlle in iere hèlt die in aander dialekte verdwene zien. Nao 't weste touw weurt 't [[substraot]] vaan 't [[Iers|Gaelic]] sterker.
In [[Wales]] kraog 't Ingels in de negentienden iew vaste veuj aon de groond, al woort 't al iejer in deile vaan 't prinsdom gesproke. [[Welsh-Ingels]] vèlt vrij gemekelek bij de dialekte oet Ingeland in te deile, meh heet zien gans eige fonologie.
[[Zuid-Afrikaans-Ingels]] en [[Australisch-Ingels]] zien rillatief nui. 't Ierste oontstoont vaanaof de Ingelse annexatie vaan de [[Kaapkolonie]] en is sterk door 't [[Afrikaans]] beïnvleujd. 't Twiede oontstoont es [[koinè]] vaan 't Iers- en Zuidoostelek Ingels; de mieste vreug koloniste (zoewel veroerdeilde krimmenele es goudzeukers en aander vrijwèllege migrante) kaome veural oet Ierland en [[Londe]]. Verwant aon 't Australisch-Ingels is ouch 't [[Nui-Zielands-Ingels]]: de ierste Britse kolleniste waore via Australië gekoume, meh woorte dao later wel door lui oet aander gebeje bijgestande.
In de vreuger Ingelse/Britse kolonies in 't [[Caribisch gebeed]] bestoon diverse op 't Ingels gebaseerde [[creooltaol]]e. Die weure euver 't algemein neet tot de Ingelse dialekte gerekend, meh gelle es apaarte taole. Wijer heet eder land oet 't [[Brits Gemeinebès]] wel zienen eige variant vaan 't Ingels, beveurbeeld 't [[Indiaas-Ingels]] of 't [[Nigeriaans-Ingels]]. Strik gezeen zien dit ouch gein dialekte, meh iejer nationaol standaarde. De norm veur dees taole is ummer 't Brits-Ingels (soms in 'nen oetgesproke formele vörm, dee in 't Vereineg Keuninkriek zelf al verawwerd is), al laote ze allemaol wel 'n zeker maot vaan kleuring door inheimse taole touw.
== Woordesjat ==
't Ingels heet 'n hiel groete woordesjat en dao koume geregeld twie weurd veur veur 'n inkel begrip: ei Germaans en ei Romaans (wie "freedom" en "liberty" die allebei "vrijheid" beteikene). 't Versjèl in gebruuk weurt groetendeils bepaold door 't taolkundeg register: 't Germaans woord bie veurkäör in 't daogeleks leve en 't Romaans synoniem in officieel gesjreve taol. 't Totaal aontal weurd in de Ingelse taol is 'n oonderwirp vaan discussie, mer volges d'n [[Oxford Diksjeneer]] heet 't minstes 500.000 weurd.
Volges de ''Shorter Oxford Dictionary'' koume de weurd in 't Ingels veurnaomelek oet de volgende taole:
* [[Frans]], inclusief Aajd-Frans en Anglo-Frans: 28,3%
* [[Latien]]: 28,24%
* Ander Germaanse taole ([[Aajdingels]]/[[Middelingels]], [[Aajdnoors]] en ([[Middelnederlands|Middel]]- en [[Vreugmodern Nederlands|Vreugmodern]])[[Nederlands]]): 25%
* [[Grieks]] (veurnaomelek [[Aajdgrieks]]): 5,32%
* Ander taole/oonbekind: umtrint 8%
== Spelling ==
't Ingels heet 'n hiel lestege [[orthografie]], aongezien weineg verbaand is tösse de oetspraok en de sjrijfwijs. 40 klaanke kónne op 1120 versjèllende wijze gesjreve weure. Dit hèlt veurnaomelek verbaand mèt 't feit tot 't Ingels 'n hiel [[etymologie|etymologisch]] gebaseerde spelling heet die väöl iewe trökgeit, wodoor 't nog väöl stèl litters oetsjrijf die al hiel laang neet mie oetgesproke weure.
Volges oonderzeuker Eraldo Paulesu vaan de Universiteit van Milaan is dees lestige orthografie de oerzaak det in Ingelstaolige len twiemaol zoeväöl dyslexiediagnoses veurkoume es in Italië. In 't [[Italiaans]] weure 25 klaanke slechs op 33 versjèllende wijze gesjreve.
== Veurbeelder ==
Hei-oonder vint me veer kier dezelfden teks, 't begin vaan Mattheus 2, in achterein 't Aajdingels (''Wessexevangelie''), 't Middelingels (''Wycliffebiebel''), Vreugmodern Ingels (''Keuning Jamesversie'') en Nuiingels (''Contemporary English Version'').
{|
|- valign=top
|
===Aajdingels===
1. Eornostlice þa se Hælend acenned wæs on Iudeisce Bethlēēm, on þæs cyninges dagum Herodes, þa comon þa tungol-witegan fram east-dæle to Hierusalem, and cwædon: 2. Hwær ys se Iudea cyning þe acenned ys? soðlice we gesawon hys steorran on east-dæle, and we comon us him to geeaðmedenne. 3. Þa Herodes þæt gehyrde, þa wearð he gedrefed, and eal Herosolim-waru mid him. 4. And þa gegaderode Herodes ealle ealdras þæra sacerda, and þæs folces writeras, and acsode hwær Christ acenned wære. 5. Þa sædon hig him: On Iudeiscre Bethlēēm: witodlice þus is awriten þurh þone witegan, 6. And þu Bethlēēm, Iudea-land witodlice ne eart þu læst on Iudea eadlrum: of þe forð-gæð se here-toga, se þe recð min folc Israhel.
|
===Middelingels===
1. Therfor whanne Jhesus was borun in Bethleem of Juda, in the daies of king Eroude, lo! astromyenes camen fro the eest to Jerusalem, 2. and seiden, Where is he, that is borun king of Jewis? for we han seyn his sterre in the eest, and we comen to worschipe him. 3. But king Eroude herde, and was trublid, and al Jerusalem with hym. 4. And he gaderide to gidre alle the prynces of prestis, and scribis of the puple, and enqueride of hem, where Crist shulde be borun. 5. And thei seiden to hym, In Bethleem of Juda; for so it is writun bi a profete, 6. And thou, Bethleem, the lond of Juda, art not the leest among the prynces of Juda; for of thee a duyk schal go out, that schal gouerne my puple of Israel.
|
===Vreugmodern Ingels===
1. Now when Iesus was borne in Bethlehem of Iudea, in the dayes of Herod the king, behold, there came Wise men from the East to Hierusalem, 2. Saying, Where is he that is borne King of the Iewes? for we haue seene his Starre in the East, and are come to worship him. 3. When Herod the king had heard these things, he was troubled, and all Hierusalem with him. 4. And when he had gathered all the chiefe Priests and Scribes of the people together, hee demanded of them where Christ should be borne. 5. And they said vnto him, In Bethlehem of Iudea: For thus it is written by the Prophet; 6. And thou Bethlehem in the land of Iuda, art not the least among the Princes of Iuda: for out of thee shall come a Gouernour, that shall rule my people Israel.
|
===Modern Ingels===
1. When Jesus was born in the village of Bethlehem in Judea, Herod was king. During this time some wise men from the east came to Jerusalem 2. and said, “Where is the child born to be king of the Jews? We saw his star in the east and have come to worship him.” 3. When King Herod heard about this, he was worried, and so was everyone else in Jerusalem. 4. Herod brought together the chief priests and the teachers of the Law of Moses and asked them, “Where will the Messiah be born?” 5. They told him, “He will be born in Bethlehem, just as the prophet wrote, 6. ‘Bethlehem in the land of Judea, you are very important among the towns of Judea. From your town will come a leader, who will be like a shepherd for my people Israel.’ ”
|}
== Extern linke ==
{{interwiki|code=en|Ingelse}}
{{interwiki|code=ang|Aajdingelse}}
[[Categorie:Ingels| ]]
[[Categorie:Germaanse tale]]
[[Categorie:Australië]]
[[Categorie:Canada]]
[[Categorie:Ierlandj]]
[[Categorie:India]]
[[Categorie:Nuuj-Zielandj]]
[[Categorie:Vereinig Keuninkriek]]
[[Categorie:Vereinigde Sjtaote van Amerika]]
[[Categorie:Zuud-Afrika]]
3lz74pwbdtorz8sp281uc9dhlfv9hbc
473965
473933
2024-10-29T15:20:00Z
Joorsm
30190
/* Extern linke */
473965
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
{{taal
|kopkläör=paleturquoise
|naam=Ingels
|eigenaam=English
|gebeed=veural [[Vereineg Keuninkriek]],<br /> [[Noord-Amerika]] en [[Australië]]
|class=[[Indo-Europese taole|Indo-Europees]]<br /> [[Germaanse taole|Germaans]]<br /> [[Wes-Germaanse taole|Wes-Germaans]]<br /> [[Angelsaksisch]]<br /> [[Estuarium-Ingels]] en [[Amerikaans Ingels]]
|sjpraekers=380 miljoen vaan gebuurde,<br />1 miljard es vreem taol
|cons=neet bedreig
|officieel=Vereineg Keuninkriek (de facto), [[Vereinegde Staote]] (d.f.), [[Australië]], meiste len vaan 't [[Brits Gemeinebes]], [[Liberia]], [[Filipiene]], [[Belize (land)|Belize]], [[Canada]] (o.a.), [[Ierland]] (o.a.), [[Zuid-Afrika]] (o.a.), [[India]] (o.a.)
|ISO=en, en, eng
}}
De '''Ingelse''' taol is in 't huideg internationaal verkier de belangriekste taol vaan de wereld. Ze is de meist gesproke taol vaan [[Groet-Brittannië]], [[Ierland]], [[Canada]], de [[Vereinegde Staote]] en [[Australië]] en in talrieke ander len en binne de meiste internationaal organisaties (boe-oonder de [[Europese Unie]]) de officieel taol. Op de meiste sjaole in de wereld weurt 't Ingels es ierste vreem taol oonderwieze.
Es gesproeke taol is 't Ingels nommer drei, nao 't [[Chinees]] (daan wel [[Mandarijn (taol)|Mandarijn]]) en 't [[Spaons]]. 't Ingels weurt gesproke in versjèllende dialekte en heet ein zöstertaol: 't [[Sjots]]. Ouch gief 't talloes [[creooltaol]]e gebaseerd op 't Ingels. Wijer is 't vaan oersprunk ing verboonde mèt 't [[Fries]].
De taol is in de vijfden iew oonstande oet de verminging vaan de Angelse, Saksische en Deense dialekte die de [[Germane|Germaanse]] vereuvereers vaan 't [[Kelte|Keltisch]] [[Groet-Brittannië]] mètbrachte. De ierste documinte in 't Ingels datere oet de zevenden iew; 't belangriekste taoldocumint oet deen tied is 't epos [[Beowulf]]. Me neump dees taol [[Aajdingels]] of [[Angelsaksisch]]. Dees taol góng in d'n twelfden iew euver in 't [[Middelingels]], wat in de zèstienden iew weer tot [[Vreugmodern Ingels]] evolueerde.
== Beteikenis ==
't Modern Ingels, soms besjreve es de ierste wereldwij [[lingua franca]], is de belangriekse internationaal taol veur communicatie, weitesjap, lochvaart, vermaak, toerisme, radio, diplomatie en in de zakewereld. De oetbreiding van dees taol vanaaf de Britse eilen tot euver de gaanse wereld is begós same mit de greuj van 't [[Brits Riek]] en al aon 't ind vaan de neugetiende iew waas de taol wereldwijd verspreid. De taol is dominant in de [[Vereinegde Staote]] en door zien greujendje economische en culturelen invlood en zien machstatus sinds d'n [[Twiede Wereldoorlog]] is de positie vaan de taol wereldwijd versterk.
'n Gooj kènnis vaan 't Ingels is 'n vereisde in 'n aontal wirkgebiede en beroepe wie [[geneeskunde]] en [[informatica]]; es gevolg daovaan kènne minstes ei miljard lui de basisbeginsele vaan 't Ingels. 't Is ouch ein vaan de zès ambteleke taole vaan de [[Vereinegde Naties]].
Taolkundege wie [[David Crystal]] erkènne det ei vaan de gevolge vaan de greuj vaan 't Ingels (net wie ander wereldwij taole) is det de taolkundege diversiteit op väöl plaotse op de wereld verlore geit, in 't bezunder in [[Australasië]] en [[Noord-Amerika]].
== Historie ==
't Ingels is oontstande oet väöl versjèllende Germaanse dialekte die nao [[Groet-Brittanië]] gebrach woorte door de Angelsaksische koloniste aan de begin vaan de viefden iew, veural door de [[Angele]], [[Sakse]] en de [[Jutte]].
De taol woort sterk beïnvlood door de Aajdnoorse taol vaan de [[Vikinge]]. Nao de Normandische vereuvering vaan Ingeland in [[1066]], oondervoond de taol 'ne sterke Fransen invlood en oontwikkelde 't zich van 't Aajdingels tot 't Middelingels. 'n Reje veur dees verandering waas 't algemein gebruuk vaan lienweurd oet de Normandische woordesjat en 't gebruuk vaan Normandische spelregele. Huidaogs Ingels heet zelf zich hei-oet oontwikkeld en ging door mèt 't opnumme vaan lienweurd, veurnaomelek oet 't [[Latien]] en 't [[Aajdgrieks]]. Later volgde ouch väöl lienweurd oet Indische taole.
De grammaticaal structuur van 't Ingels is nog ummer euverwegend Germaans mèt inkel Romaans-oontliende zinsconstructies. Vaan de totaal Ingelse woordesjat zien de meiste weurd (roond de 60%) evel vaan Franse en Latiense herkóms. Lui verwieze soms nao 't Ingels es 'n euverbrögkingstaol tösse de wereld vaan de Germaanse en de Romaanse taole.
't Ingels weurt doorgaons es volg in periode oonderverdeild:
* [[Aajdingels]], zeuvenden en achsten iew, ouch bekind es [[Angelsaksisch]];
* [[Middelingels]], twellefde tot vieftienden iew, beïnvlood door 't [[Normandisch]] (e Frans dialek) nao de slaag bij [[Hastings]];
* Nui-Ingels (of Modern-Ingels), zèstienden iew tot noe.
== Modern gebruuk ==
De Ingelse taol is vanaof de twintigsten iew de invloodriekste taol t'r wereld. Dit is deils e gevolg vaan de Briste koloniaal oetbreiding in de neugetiende iew wodoor 't Ingels in väöl veurmaolege kolonies nog ummer de veurnaomste (ambteleke en bestuurs-) taol is, mer veural ouch door de cultureel en weitesjappelek dominerende Vereinegde Staote.
=== Ierste taol ===
[[Plaetje:Anglospeak (subnational version).svg|left|upright=2|thumb|Len, staote en pervincies op de wereld boe 't Ingels de ''de facto'' of ambteleke taol is zien duusterblaw; len en gebiede boe 't 'n ambteleke taol is, meh neet de voukstaol, zien leechblaw.]]
't Ingels is de ambteleke taol vaan oonder ander [[Australië]], [[Belize (land)|Belize]], [[Nui-Zieland]] en [[Nigeria]] en ein vaan de ambteleke taole vaan oonder ander [[Canada]], [[Ierland]] en [[Zuid-Afrika]]. 't Ingels functioneert ''de facto'' es de ambteleke taol vaan 't [[Vereineg Keuninkriek]] en de Vereinegde Staote vaan Amerika.
=== Twiede taol ===
't Ingels weurt door väöl lui es twiede taol gesproke. Es me die ierste- en twiedetaolsprekers bijein optèlt, is 't zelfs de meis-gebruukde taol t'r wereld. Kiek me slechs nao de modertaolsprekers, daan weurt 't Ingels nog euvertróffe door 't [[Mandarijn]] en 't [[Spaons]]. De taol deent es lingua franca bij de communicatie in weitesjap, technologie en in 't internationaal politiek en economisch verkier euver de gaanse wereld.
'n Initiatief vaan de Universiteit vaan Cambridge, de University of Cambridge ESOL examination, is 'n reeks sjaolexames die de behiersing vaan de Ingelse taol door neet-modertaolsprekers toets. Wereldwijd numme jaorleks twie miljoen luuj in mie es 130 len deil aan dees exames.
== Dialekte ==
Wie me ziech kin veurstèlle is de taolkundege variatie in Groet-Brittannië (zuug ouch [[Brits-Ingels]]), boe taol de laankste historie heet, 't groetste. Zier sterk aofwiekend is 't [[Sjots]], wat wie bove gezag ouch wel veur 'n apaarte taol doorgeit. In Ingeland kint me (vaan noordwes nao zuidoos) de volgende hoofdialekte: [[Noord-Ingels]], [[Wes-Midlandsingels]], [[Oos-Midlandsingels]], [[Oos-Anglish]], [[Zuidwestelek Ingels]] en [[Zuidoostelek Ingels]]. Binne eder dialek gief 't versjèllende plaotseleke tongvalle. De stadsdialekte stoon in 't gemein väöl korter bij de standaardtaol es de plattelandsdialekte; 't zien veur 't groetste deil accente.
Nao 't Brits-Ingels heet 't [[Amerikaans-Ingels]] de laankste historie. De groetste variatie vint me in 't ooste, umtot dat zoeget twie iewe ieder door Ingelstaolege is gekoloniseerd es 't weste. De groete diversiteit vaan Amerikaanse dialekte die in de negentienden iew nog bestoont, is sindsdeen evels sterk achteroetgegaange door touwgenome mobiliteit. 't [[Canadees-Ingels]] is zier ing aon 't Amerikaans-Ingels verwant; oet dialectologisch ougpunt heet 't geine zin veur de twie vaanein te sjeie.
In [[Ierland]] spreke de mieste lui [[Iers-Ingels]]; in 't ooste vaan 't land is dat al iewe 't geval. Opvallend aon dit dialek is veural de conservatieve klaanklier, die diverse versjèlle in iere hèlt die in aander dialekte verdwene zien. Nao 't weste touw weurt 't [[substraot]] vaan 't [[Iers|Gaelic]] sterker.
In [[Wales]] kraog 't Ingels in de negentienden iew vaste veuj aon de groond, al woort 't al iejer in deile vaan 't prinsdom gesproke. [[Welsh-Ingels]] vèlt vrij gemekelek bij de dialekte oet Ingeland in te deile, meh heet zien gans eige fonologie.
[[Zuid-Afrikaans-Ingels]] en [[Australisch-Ingels]] zien rillatief nui. 't Ierste oontstoont vaanaof de Ingelse annexatie vaan de [[Kaapkolonie]] en is sterk door 't [[Afrikaans]] beïnvleujd. 't Twiede oontstoont es [[koinè]] vaan 't Iers- en Zuidoostelek Ingels; de mieste vreug koloniste (zoewel veroerdeilde krimmenele es goudzeukers en aander vrijwèllege migrante) kaome veural oet Ierland en [[Londe]]. Verwant aon 't Australisch-Ingels is ouch 't [[Nui-Zielands-Ingels]]: de ierste Britse kolleniste waore via Australië gekoume, meh woorte dao later wel door lui oet aander gebeje bijgestande.
In de vreuger Ingelse/Britse kolonies in 't [[Caribisch gebeed]] bestoon diverse op 't Ingels gebaseerde [[creooltaol]]e. Die weure euver 't algemein neet tot de Ingelse dialekte gerekend, meh gelle es apaarte taole. Wijer heet eder land oet 't [[Brits Gemeinebès]] wel zienen eige variant vaan 't Ingels, beveurbeeld 't [[Indiaas-Ingels]] of 't [[Nigeriaans-Ingels]]. Strik gezeen zien dit ouch gein dialekte, meh iejer nationaol standaarde. De norm veur dees taole is ummer 't Brits-Ingels (soms in 'nen oetgesproke formele vörm, dee in 't Vereineg Keuninkriek zelf al verawwerd is), al laote ze allemaol wel 'n zeker maot vaan kleuring door inheimse taole touw.
== Woordesjat ==
't Ingels heet 'n hiel groete woordesjat en dao koume geregeld twie weurd veur veur 'n inkel begrip: ei Germaans en ei Romaans (wie "freedom" en "liberty" die allebei "vrijheid" beteikene). 't Versjèl in gebruuk weurt groetendeils bepaold door 't taolkundeg register: 't Germaans woord bie veurkäör in 't daogeleks leve en 't Romaans synoniem in officieel gesjreve taol. 't Totaal aontal weurd in de Ingelse taol is 'n oonderwirp vaan discussie, mer volges d'n [[Oxford Diksjeneer]] heet 't minstes 500.000 weurd.
Volges de ''Shorter Oxford Dictionary'' koume de weurd in 't Ingels veurnaomelek oet de volgende taole:
* [[Frans]], inclusief Aajd-Frans en Anglo-Frans: 28,3%
* [[Latien]]: 28,24%
* Ander Germaanse taole ([[Aajdingels]]/[[Middelingels]], [[Aajdnoors]] en ([[Middelnederlands|Middel]]- en [[Vreugmodern Nederlands|Vreugmodern]])[[Nederlands]]): 25%
* [[Grieks]] (veurnaomelek [[Aajdgrieks]]): 5,32%
* Ander taole/oonbekind: umtrint 8%
== Spelling ==
't Ingels heet 'n hiel lestege [[orthografie]], aongezien weineg verbaand is tösse de oetspraok en de sjrijfwijs. 40 klaanke kónne op 1120 versjèllende wijze gesjreve weure. Dit hèlt veurnaomelek verbaand mèt 't feit tot 't Ingels 'n hiel [[etymologie|etymologisch]] gebaseerde spelling heet die väöl iewe trökgeit, wodoor 't nog väöl stèl litters oetsjrijf die al hiel laang neet mie oetgesproke weure.
Volges oonderzeuker Eraldo Paulesu vaan de Universiteit van Milaan is dees lestige orthografie de oerzaak det in Ingelstaolige len twiemaol zoeväöl dyslexiediagnoses veurkoume es in Italië. In 't [[Italiaans]] weure 25 klaanke slechs op 33 versjèllende wijze gesjreve.
== Veurbeelder ==
Hei-oonder vint me veer kier dezelfden teks, 't begin vaan Mattheus 2, in achterein 't Aajdingels (''Wessexevangelie''), 't Middelingels (''Wycliffebiebel''), Vreugmodern Ingels (''Keuning Jamesversie'') en Nuiingels (''Contemporary English Version'').
{|
|- valign=top
|
===Aajdingels===
1. Eornostlice þa se Hælend acenned wæs on Iudeisce Bethlēēm, on þæs cyninges dagum Herodes, þa comon þa tungol-witegan fram east-dæle to Hierusalem, and cwædon: 2. Hwær ys se Iudea cyning þe acenned ys? soðlice we gesawon hys steorran on east-dæle, and we comon us him to geeaðmedenne. 3. Þa Herodes þæt gehyrde, þa wearð he gedrefed, and eal Herosolim-waru mid him. 4. And þa gegaderode Herodes ealle ealdras þæra sacerda, and þæs folces writeras, and acsode hwær Christ acenned wære. 5. Þa sædon hig him: On Iudeiscre Bethlēēm: witodlice þus is awriten þurh þone witegan, 6. And þu Bethlēēm, Iudea-land witodlice ne eart þu læst on Iudea eadlrum: of þe forð-gæð se here-toga, se þe recð min folc Israhel.
|
===Middelingels===
1. Therfor whanne Jhesus was borun in Bethleem of Juda, in the daies of king Eroude, lo! astromyenes camen fro the eest to Jerusalem, 2. and seiden, Where is he, that is borun king of Jewis? for we han seyn his sterre in the eest, and we comen to worschipe him. 3. But king Eroude herde, and was trublid, and al Jerusalem with hym. 4. And he gaderide to gidre alle the prynces of prestis, and scribis of the puple, and enqueride of hem, where Crist shulde be borun. 5. And thei seiden to hym, In Bethleem of Juda; for so it is writun bi a profete, 6. And thou, Bethleem, the lond of Juda, art not the leest among the prynces of Juda; for of thee a duyk schal go out, that schal gouerne my puple of Israel.
|
===Vreugmodern Ingels===
1. Now when Iesus was borne in Bethlehem of Iudea, in the dayes of Herod the king, behold, there came Wise men from the East to Hierusalem, 2. Saying, Where is he that is borne King of the Iewes? for we haue seene his Starre in the East, and are come to worship him. 3. When Herod the king had heard these things, he was troubled, and all Hierusalem with him. 4. And when he had gathered all the chiefe Priests and Scribes of the people together, hee demanded of them where Christ should be borne. 5. And they said vnto him, In Bethlehem of Iudea: For thus it is written by the Prophet; 6. And thou Bethlehem in the land of Iuda, art not the least among the Princes of Iuda: for out of thee shall come a Gouernour, that shall rule my people Israel.
|
===Modern Ingels===
1. When Jesus was born in the village of Bethlehem in Judea, Herod was king. During this time some wise men from the east came to Jerusalem 2. and said, “Where is the child born to be king of the Jews? We saw his star in the east and have come to worship him.” 3. When King Herod heard about this, he was worried, and so was everyone else in Jerusalem. 4. Herod brought together the chief priests and the teachers of the Law of Moses and asked them, “Where will the Messiah be born?” 5. They told him, “He will be born in Bethlehem, just as the prophet wrote, 6. ‘Bethlehem in the land of Judea, you are very important among the towns of Judea. From your town will come a leader, who will be like a shepherd for my people Israel.’ ”
|}
== Extern linke ==
{{interwiki|code=en|Ingelse}}
{{interwiki|code=ang|Aajdingelse}}
[[Categorie:Ingels| ]]
[[Categorie:Germaanse tale]]
[[Categorie:Tale in Vereinigde Sjtaote]]
[[Categorie:Australië]]
[[Categorie:Canada]]
[[Categorie:Ierlandj]]
[[Categorie:India]]
[[Categorie:Nuuj-Zielandj]]
[[Categorie:Vereinig Keuninkriek]]
[[Categorie:Zuud-Afrika]]
qada9mbkasg074rn6com29ecnp9yhx1
473975
473965
2024-10-29T15:27:19Z
Joorsm
30190
/* Extern linke */
473975
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
{{taal
|kopkläör=paleturquoise
|naam=Ingels
|eigenaam=English
|gebeed=veural [[Vereineg Keuninkriek]],<br /> [[Noord-Amerika]] en [[Australië]]
|class=[[Indo-Europese taole|Indo-Europees]]<br /> [[Germaanse taole|Germaans]]<br /> [[Wes-Germaanse taole|Wes-Germaans]]<br /> [[Angelsaksisch]]<br /> [[Estuarium-Ingels]] en [[Amerikaans Ingels]]
|sjpraekers=380 miljoen vaan gebuurde,<br />1 miljard es vreem taol
|cons=neet bedreig
|officieel=Vereineg Keuninkriek (de facto), [[Vereinegde Staote]] (d.f.), [[Australië]], meiste len vaan 't [[Brits Gemeinebes]], [[Liberia]], [[Filipiene]], [[Belize (land)|Belize]], [[Canada]] (o.a.), [[Ierland]] (o.a.), [[Zuid-Afrika]] (o.a.), [[India]] (o.a.)
|ISO=en, en, eng
}}
De '''Ingelse''' taol is in 't huideg internationaal verkier de belangriekste taol vaan de wereld. Ze is de meist gesproke taol vaan [[Groet-Brittannië]], [[Ierland]], [[Canada]], de [[Vereinegde Staote]] en [[Australië]] en in talrieke ander len en binne de meiste internationaal organisaties (boe-oonder de [[Europese Unie]]) de officieel taol. Op de meiste sjaole in de wereld weurt 't Ingels es ierste vreem taol oonderwieze.
Es gesproeke taol is 't Ingels nommer drei, nao 't [[Chinees]] (daan wel [[Mandarijn (taol)|Mandarijn]]) en 't [[Spaons]]. 't Ingels weurt gesproke in versjèllende dialekte en heet ein zöstertaol: 't [[Sjots]]. Ouch gief 't talloes [[creooltaol]]e gebaseerd op 't Ingels. Wijer is 't vaan oersprunk ing verboonde mèt 't [[Fries]].
De taol is in de vijfden iew oonstande oet de verminging vaan de Angelse, Saksische en Deense dialekte die de [[Germane|Germaanse]] vereuvereers vaan 't [[Kelte|Keltisch]] [[Groet-Brittannië]] mètbrachte. De ierste documinte in 't Ingels datere oet de zevenden iew; 't belangriekste taoldocumint oet deen tied is 't epos [[Beowulf]]. Me neump dees taol [[Aajdingels]] of [[Angelsaksisch]]. Dees taol góng in d'n twelfden iew euver in 't [[Middelingels]], wat in de zèstienden iew weer tot [[Vreugmodern Ingels]] evolueerde.
== Beteikenis ==
't Modern Ingels, soms besjreve es de ierste wereldwij [[lingua franca]], is de belangriekse internationaal taol veur communicatie, weitesjap, lochvaart, vermaak, toerisme, radio, diplomatie en in de zakewereld. De oetbreiding van dees taol vanaaf de Britse eilen tot euver de gaanse wereld is begós same mit de greuj van 't [[Brits Riek]] en al aon 't ind vaan de neugetiende iew waas de taol wereldwijd verspreid. De taol is dominant in de [[Vereinegde Staote]] en door zien greujendje economische en culturelen invlood en zien machstatus sinds d'n [[Twiede Wereldoorlog]] is de positie vaan de taol wereldwijd versterk.
'n Gooj kènnis vaan 't Ingels is 'n vereisde in 'n aontal wirkgebiede en beroepe wie [[geneeskunde]] en [[informatica]]; es gevolg daovaan kènne minstes ei miljard lui de basisbeginsele vaan 't Ingels. 't Is ouch ein vaan de zès ambteleke taole vaan de [[Vereinegde Naties]].
Taolkundege wie [[David Crystal]] erkènne det ei vaan de gevolge vaan de greuj vaan 't Ingels (net wie ander wereldwij taole) is det de taolkundege diversiteit op väöl plaotse op de wereld verlore geit, in 't bezunder in [[Australasië]] en [[Noord-Amerika]].
== Historie ==
't Ingels is oontstande oet väöl versjèllende Germaanse dialekte die nao [[Groet-Brittanië]] gebrach woorte door de Angelsaksische koloniste aan de begin vaan de viefden iew, veural door de [[Angele]], [[Sakse]] en de [[Jutte]].
De taol woort sterk beïnvlood door de Aajdnoorse taol vaan de [[Vikinge]]. Nao de Normandische vereuvering vaan Ingeland in [[1066]], oondervoond de taol 'ne sterke Fransen invlood en oontwikkelde 't zich van 't Aajdingels tot 't Middelingels. 'n Reje veur dees verandering waas 't algemein gebruuk vaan lienweurd oet de Normandische woordesjat en 't gebruuk vaan Normandische spelregele. Huidaogs Ingels heet zelf zich hei-oet oontwikkeld en ging door mèt 't opnumme vaan lienweurd, veurnaomelek oet 't [[Latien]] en 't [[Aajdgrieks]]. Later volgde ouch väöl lienweurd oet Indische taole.
De grammaticaal structuur van 't Ingels is nog ummer euverwegend Germaans mèt inkel Romaans-oontliende zinsconstructies. Vaan de totaal Ingelse woordesjat zien de meiste weurd (roond de 60%) evel vaan Franse en Latiense herkóms. Lui verwieze soms nao 't Ingels es 'n euverbrögkingstaol tösse de wereld vaan de Germaanse en de Romaanse taole.
't Ingels weurt doorgaons es volg in periode oonderverdeild:
* [[Aajdingels]], zeuvenden en achsten iew, ouch bekind es [[Angelsaksisch]];
* [[Middelingels]], twellefde tot vieftienden iew, beïnvlood door 't [[Normandisch]] (e Frans dialek) nao de slaag bij [[Hastings]];
* Nui-Ingels (of Modern-Ingels), zèstienden iew tot noe.
== Modern gebruuk ==
De Ingelse taol is vanaof de twintigsten iew de invloodriekste taol t'r wereld. Dit is deils e gevolg vaan de Briste koloniaal oetbreiding in de neugetiende iew wodoor 't Ingels in väöl veurmaolege kolonies nog ummer de veurnaomste (ambteleke en bestuurs-) taol is, mer veural ouch door de cultureel en weitesjappelek dominerende Vereinegde Staote.
=== Ierste taol ===
[[Plaetje:Anglospeak (subnational version).svg|left|upright=2|thumb|Len, staote en pervincies op de wereld boe 't Ingels de ''de facto'' of ambteleke taol is zien duusterblaw; len en gebiede boe 't 'n ambteleke taol is, meh neet de voukstaol, zien leechblaw.]]
't Ingels is de ambteleke taol vaan oonder ander [[Australië]], [[Belize (land)|Belize]], [[Nui-Zieland]] en [[Nigeria]] en ein vaan de ambteleke taole vaan oonder ander [[Canada]], [[Ierland]] en [[Zuid-Afrika]]. 't Ingels functioneert ''de facto'' es de ambteleke taol vaan 't [[Vereineg Keuninkriek]] en de Vereinegde Staote vaan Amerika.
=== Twiede taol ===
't Ingels weurt door väöl lui es twiede taol gesproke. Es me die ierste- en twiedetaolsprekers bijein optèlt, is 't zelfs de meis-gebruukde taol t'r wereld. Kiek me slechs nao de modertaolsprekers, daan weurt 't Ingels nog euvertróffe door 't [[Mandarijn]] en 't [[Spaons]]. De taol deent es lingua franca bij de communicatie in weitesjap, technologie en in 't internationaal politiek en economisch verkier euver de gaanse wereld.
'n Initiatief vaan de Universiteit vaan Cambridge, de University of Cambridge ESOL examination, is 'n reeks sjaolexames die de behiersing vaan de Ingelse taol door neet-modertaolsprekers toets. Wereldwijd numme jaorleks twie miljoen luuj in mie es 130 len deil aan dees exames.
== Dialekte ==
Wie me ziech kin veurstèlle is de taolkundege variatie in Groet-Brittannië (zuug ouch [[Brits-Ingels]]), boe taol de laankste historie heet, 't groetste. Zier sterk aofwiekend is 't [[Sjots]], wat wie bove gezag ouch wel veur 'n apaarte taol doorgeit. In Ingeland kint me (vaan noordwes nao zuidoos) de volgende hoofdialekte: [[Noord-Ingels]], [[Wes-Midlandsingels]], [[Oos-Midlandsingels]], [[Oos-Anglish]], [[Zuidwestelek Ingels]] en [[Zuidoostelek Ingels]]. Binne eder dialek gief 't versjèllende plaotseleke tongvalle. De stadsdialekte stoon in 't gemein väöl korter bij de standaardtaol es de plattelandsdialekte; 't zien veur 't groetste deil accente.
Nao 't Brits-Ingels heet 't [[Amerikaans-Ingels]] de laankste historie. De groetste variatie vint me in 't ooste, umtot dat zoeget twie iewe ieder door Ingelstaolege is gekoloniseerd es 't weste. De groete diversiteit vaan Amerikaanse dialekte die in de negentienden iew nog bestoont, is sindsdeen evels sterk achteroetgegaange door touwgenome mobiliteit. 't [[Canadees-Ingels]] is zier ing aon 't Amerikaans-Ingels verwant; oet dialectologisch ougpunt heet 't geine zin veur de twie vaanein te sjeie.
In [[Ierland]] spreke de mieste lui [[Iers-Ingels]]; in 't ooste vaan 't land is dat al iewe 't geval. Opvallend aon dit dialek is veural de conservatieve klaanklier, die diverse versjèlle in iere hèlt die in aander dialekte verdwene zien. Nao 't weste touw weurt 't [[substraot]] vaan 't [[Iers|Gaelic]] sterker.
In [[Wales]] kraog 't Ingels in de negentienden iew vaste veuj aon de groond, al woort 't al iejer in deile vaan 't prinsdom gesproke. [[Welsh-Ingels]] vèlt vrij gemekelek bij de dialekte oet Ingeland in te deile, meh heet zien gans eige fonologie.
[[Zuid-Afrikaans-Ingels]] en [[Australisch-Ingels]] zien rillatief nui. 't Ierste oontstoont vaanaof de Ingelse annexatie vaan de [[Kaapkolonie]] en is sterk door 't [[Afrikaans]] beïnvleujd. 't Twiede oontstoont es [[koinè]] vaan 't Iers- en Zuidoostelek Ingels; de mieste vreug koloniste (zoewel veroerdeilde krimmenele es goudzeukers en aander vrijwèllege migrante) kaome veural oet Ierland en [[Londe]]. Verwant aon 't Australisch-Ingels is ouch 't [[Nui-Zielands-Ingels]]: de ierste Britse kolleniste waore via Australië gekoume, meh woorte dao later wel door lui oet aander gebeje bijgestande.
In de vreuger Ingelse/Britse kolonies in 't [[Caribisch gebeed]] bestoon diverse op 't Ingels gebaseerde [[creooltaol]]e. Die weure euver 't algemein neet tot de Ingelse dialekte gerekend, meh gelle es apaarte taole. Wijer heet eder land oet 't [[Brits Gemeinebès]] wel zienen eige variant vaan 't Ingels, beveurbeeld 't [[Indiaas-Ingels]] of 't [[Nigeriaans-Ingels]]. Strik gezeen zien dit ouch gein dialekte, meh iejer nationaol standaarde. De norm veur dees taole is ummer 't Brits-Ingels (soms in 'nen oetgesproke formele vörm, dee in 't Vereineg Keuninkriek zelf al verawwerd is), al laote ze allemaol wel 'n zeker maot vaan kleuring door inheimse taole touw.
== Woordesjat ==
't Ingels heet 'n hiel groete woordesjat en dao koume geregeld twie weurd veur veur 'n inkel begrip: ei Germaans en ei Romaans (wie "freedom" en "liberty" die allebei "vrijheid" beteikene). 't Versjèl in gebruuk weurt groetendeils bepaold door 't taolkundeg register: 't Germaans woord bie veurkäör in 't daogeleks leve en 't Romaans synoniem in officieel gesjreve taol. 't Totaal aontal weurd in de Ingelse taol is 'n oonderwirp vaan discussie, mer volges d'n [[Oxford Diksjeneer]] heet 't minstes 500.000 weurd.
Volges de ''Shorter Oxford Dictionary'' koume de weurd in 't Ingels veurnaomelek oet de volgende taole:
* [[Frans]], inclusief Aajd-Frans en Anglo-Frans: 28,3%
* [[Latien]]: 28,24%
* Ander Germaanse taole ([[Aajdingels]]/[[Middelingels]], [[Aajdnoors]] en ([[Middelnederlands|Middel]]- en [[Vreugmodern Nederlands|Vreugmodern]])[[Nederlands]]): 25%
* [[Grieks]] (veurnaomelek [[Aajdgrieks]]): 5,32%
* Ander taole/oonbekind: umtrint 8%
== Spelling ==
't Ingels heet 'n hiel lestege [[orthografie]], aongezien weineg verbaand is tösse de oetspraok en de sjrijfwijs. 40 klaanke kónne op 1120 versjèllende wijze gesjreve weure. Dit hèlt veurnaomelek verbaand mèt 't feit tot 't Ingels 'n hiel [[etymologie|etymologisch]] gebaseerde spelling heet die väöl iewe trökgeit, wodoor 't nog väöl stèl litters oetsjrijf die al hiel laang neet mie oetgesproke weure.
Volges oonderzeuker Eraldo Paulesu vaan de Universiteit van Milaan is dees lestige orthografie de oerzaak det in Ingelstaolige len twiemaol zoeväöl dyslexiediagnoses veurkoume es in Italië. In 't [[Italiaans]] weure 25 klaanke slechs op 33 versjèllende wijze gesjreve.
== Veurbeelder ==
Hei-oonder vint me veer kier dezelfden teks, 't begin vaan Mattheus 2, in achterein 't Aajdingels (''Wessexevangelie''), 't Middelingels (''Wycliffebiebel''), Vreugmodern Ingels (''Keuning Jamesversie'') en Nuiingels (''Contemporary English Version'').
{|
|- valign=top
|
===Aajdingels===
1. Eornostlice þa se Hælend acenned wæs on Iudeisce Bethlēēm, on þæs cyninges dagum Herodes, þa comon þa tungol-witegan fram east-dæle to Hierusalem, and cwædon: 2. Hwær ys se Iudea cyning þe acenned ys? soðlice we gesawon hys steorran on east-dæle, and we comon us him to geeaðmedenne. 3. Þa Herodes þæt gehyrde, þa wearð he gedrefed, and eal Herosolim-waru mid him. 4. And þa gegaderode Herodes ealle ealdras þæra sacerda, and þæs folces writeras, and acsode hwær Christ acenned wære. 5. Þa sædon hig him: On Iudeiscre Bethlēēm: witodlice þus is awriten þurh þone witegan, 6. And þu Bethlēēm, Iudea-land witodlice ne eart þu læst on Iudea eadlrum: of þe forð-gæð se here-toga, se þe recð min folc Israhel.
|
===Middelingels===
1. Therfor whanne Jhesus was borun in Bethleem of Juda, in the daies of king Eroude, lo! astromyenes camen fro the eest to Jerusalem, 2. and seiden, Where is he, that is borun king of Jewis? for we han seyn his sterre in the eest, and we comen to worschipe him. 3. But king Eroude herde, and was trublid, and al Jerusalem with hym. 4. And he gaderide to gidre alle the prynces of prestis, and scribis of the puple, and enqueride of hem, where Crist shulde be borun. 5. And thei seiden to hym, In Bethleem of Juda; for so it is writun bi a profete, 6. And thou, Bethleem, the lond of Juda, art not the leest among the prynces of Juda; for of thee a duyk schal go out, that schal gouerne my puple of Israel.
|
===Vreugmodern Ingels===
1. Now when Iesus was borne in Bethlehem of Iudea, in the dayes of Herod the king, behold, there came Wise men from the East to Hierusalem, 2. Saying, Where is he that is borne King of the Iewes? for we haue seene his Starre in the East, and are come to worship him. 3. When Herod the king had heard these things, he was troubled, and all Hierusalem with him. 4. And when he had gathered all the chiefe Priests and Scribes of the people together, hee demanded of them where Christ should be borne. 5. And they said vnto him, In Bethlehem of Iudea: For thus it is written by the Prophet; 6. And thou Bethlehem in the land of Iuda, art not the least among the Princes of Iuda: for out of thee shall come a Gouernour, that shall rule my people Israel.
|
===Modern Ingels===
1. When Jesus was born in the village of Bethlehem in Judea, Herod was king. During this time some wise men from the east came to Jerusalem 2. and said, “Where is the child born to be king of the Jews? We saw his star in the east and have come to worship him.” 3. When King Herod heard about this, he was worried, and so was everyone else in Jerusalem. 4. Herod brought together the chief priests and the teachers of the Law of Moses and asked them, “Where will the Messiah be born?” 5. They told him, “He will be born in Bethlehem, just as the prophet wrote, 6. ‘Bethlehem in the land of Judea, you are very important among the towns of Judea. From your town will come a leader, who will be like a shepherd for my people Israel.’ ”
|}
== Extern linke ==
{{interwiki|code=en|Ingelse}}
{{interwiki|code=ang|Aajdingelse}}
[[Categorie:Ingels| ]]
[[Categorie:Germaanse tale]]
[[Categorie:Tale in Vereinigde Sjtaote|*]]
[[Categorie:Australië]]
[[Categorie:Canada]]
[[Categorie:Ierlandj]]
[[Categorie:India]]
[[Categorie:Nuuj-Zielandj]]
[[Categorie:Vereinig Keuninkriek]]
[[Categorie:Zuud-Afrika]]
3a8fnfvw6xsi1qijn0dyo4lxb1ekaj1
Duits
0
1008
473994
455420
2024-10-29T15:58:42Z
Joorsm
30190
/* Verwante streektaole en dialekte */
473994
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
{{taal
|kopkläör=paleturquoise
|naam=Duutsj
|eigenaam=Deutsch
|gebeed=* [[Duutsjland]]<br /> * [[Oasteriek]]<br /> * [[Zjweitserland]]<br /> * [[Belsj]] ([[Duutsjtalige Gemeinsjap]])<br /> * [[Luxembörg (land)|Luxembörg]]<br /> * [[Liechtenstein]]<br /> * [[Frankriek]] ([[Elzas]])<br /> * [[Italië]] ([[Zuud-Tirol]])<br /> * [[Daenemarke]] ([[Zuud-Jutland]])<br /> * Door emigrante in [[Namibië]], [[Vereinigde Sjtate]], [[Zuud-Amerika]] en [[Oas-Europa]]
|class=[[Indo-Europese taole|Indo-Europees]]<br /> [[Germaanse taole|Germaans]]<br /> [[Wes-Germaanse taole|Wes-Germaans]]<br /> [[Hoegduutsj]]<br /> [[Duutsj]]
|sjpraekers=101 mieljoon vaan gebuurde,<br />80 mieljoon es vreem taol
|cons=neet bedreig
|officieel=Alle bovegeneumde leng plus de [[Europese Unie]], [[Brazilië]] en [[Vaticaansjtad]], behalve in [[Frankriek]] woa allein [[Alemannisch]] (neet Sjtaandert-Duutsj) officieel ies
|ISO=en, en, eng
}}
[[File:Legal status of German in the world.svg|frameless|right]]
[[File:Legal status of German in Europe.svg|frameless|right]]
'''Duits''' (in aander dialekte: ''Duutsj'', ''Dutsj'' of ''Pruus'') is de cultuurtaol vaan [[Duitsland]], [[Oosteriek]], 't groetste deil vaan [[Zwitserland]] en de [[Duutsjtalige Gemeensjap]] van [[Belsj]]. Dees standerdtaol is gebaseerd op de [[Hoegfrankisch]]e dialekte, die gesproke weure in Zuid-[[Hessen]], Zuid-[[Thüringen]] en Noord-[[Beiere]]. De stad [[Eisenach]], boe [[Martin Luther]] de [[Biebel]] in 't Duits vertaold heet, ligk ouch in dat gebeed.
't Staandertduits weurt allewijl dèks '''Hoegduits''' geneump, wijl dat vaan oerspronk inkel 'n verwiezing is nao de Duitse dialekte vaan [[Beiere]] en [[Oesteriek]].
In brei zin is ''Duits'' de naom veur 't complex vaan [[Wes-Germaans]]e dialekte en streiktaole die in geneumde len, meh ouch in [[Holland]] en [[Vlaandere]] ligke. Nao de lèste weurt gewoenlik neet mèt de term ''Duits'' verweze. Allewel tot 't begrip ''Duits'' door de moderne tendens, streiktaole mie en mie es apaarte taole te beneume, e smaller begrip gewore-n is, en dus minder sprekers heet gekrege, blijf 't meenstens de cultuurtaol veur hoonderd miljoen minse.
Tot aon de [[Twiede Wereldoorlog]] waor Duits de cultuurtaol vaan Zuidoost-[[Nederlands Limburg|Lèmburg]]. Oonder aandere daoraon dank 't dialek vaan [[Kirchroa|Kèrkraoj]] en [[Vols]] zien väöl Duitse wäörd.
Duits is vaan aajdsher eine vaan de belaangriekste taole vaan [[Europa]]. Same mèt [[Ingels]] en [[Frans]], is Duits eine vaan de drei officieel [[taole vaan de Europese Unie]].
== Grammair ==
't Duits heet veer naomvalle, zjuus wie 't [[Ieslands]]. Dit zien: [[nominatief]], [[genetief]], [[datief]] en [[accusatief]]. Lidwäörd weure nao naomval en geslach verboge. De oetgeng veur de bijvogeleke naomwäörd die e lidwoord of e veurnaomwoord volge, zien gemekelek te oonthawwe mèt 't zoegenaomp ''stoolmodel'':
{|class="prettytable" style="text-align:center;"
|-
! Naomval
! Mannelek
! Vrouwelek
! Oonzijig
! Miervawd
|-
! Nominatief
| bgcolor="white" | -e
| bgcolor="white" | -e
| bgcolor="white" | -e
| bgcolor="yellow" | -en
|-
! Genetief
| bgcolor="yellow" | -en
| bgcolor="yellow" | -en
| bgcolor="yellow" | -en
| bgcolor="yellow" | -en
|-
! Datief
| bgcolor="yellow" | -en
| bgcolor="yellow" | -en
| bgcolor="yellow" | -en
| bgcolor="yellow" | -en
|-
! Accusatief
| bgcolor="yellow" | -en
| bgcolor="white" | -e
| bgcolor="white" | -e
| bgcolor="yellow" | -en
|}
== Verwante streektaole en dialekte ==
Welke [[streektaol]]e mie zien verwant mèt 't Duits en welke mie mèt 't [[Nederlands]], is dèks meuilek te zègke. Hei volge 'n aontal belaangriek streektaole in 't allewijl Duitsland en Oosteriek.
[[Brandebörgs]] - [[Hoegalemannisch]] - [[Hoegpruusj]] - [[Hoegsaksisch]] - [[Hoogsalemannisch]] - [[Lausitzisch-Neumärkisch]]- [[Lotharings-Frankisch]] - [[Mecklenbörgs-Voorpommers]] - [[Middelalemannisch]] - [[Middelhessisch]] - [[Middelbeiers]] - [[Middelpommers]] - [[Mozelfrankisch]] - [[Nederalemannisch]] - [[Nederpruusj]] - [[Noordbeiers]] - [[Noordnederduits]] - [[Nordobersächsisch]] - [[Nordhessisch]] - [[Oosfaals]] - [[Oosfrankisch]] - [[Ooshessisch]]
- [[Oospommers]] - [[Rienfrankisch]] - [[Ripuarisch]] - [[Silezisch-Duits]] - [[Thürings]] - [[Wesfaals]] - [[Zuid-Beiers]] - [[Zuid-Frankisch]] - [[Zwabisch]]
[[Categorie:Germaanse tale]]
[[Categorie:Tale in Belsj|*]]
[[Categorie:Duutsjland]]
[[Categorie:Liechtenstein]]
[[Categorie:Oosteriek]]
[[Categorie:Zjwitserlandj]]
5qbwsibnty94bja3jkpn8zz15ncqmgc
Westerlauwers Fries
0
1023
473961
465427
2024-10-29T15:10:23Z
Joorsm
30190
/* Externe link */
473961
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
{{taal
|kopkläör=paleturquoise
|naam=Westerlauwers Fries
|eigenaam=Frysk
|gebeed=[[Friesland]] (gooddeils)
|class=[[Indo-Europese taole|Indo-Europees]]<br /> [[Germaanse taole|Germaans]]<br /> [[Wesgermaanse taole|Wesgermaans]]<br /> [[Fries]]<br /> [[Westerlauwers Fries]]
|sjpraekers=350.000
|cons=bedreig
|officieel=provincie Friesland
|ISO=fy, fry, fri
}}
't '''Westerlauwers Fries''' is de westeleke gróp dialekte vaan 't [[Fries]], dat wèlt zegke 't Fries wie dat allewijl in [[Nederland]] gesproke weurt. Aander soorte zien 't [[Oosfries]] en 't [[Noordfries]]. Boete Nederland weurt dees taol miestal "Wesfries" geneump, meh umtot me [[Wesfries|daomèt]] in Nederland nao de dialekte oet de kop vaan [[Noord-Holland]] verwijs, geit me hei deze naom oet de weeg. Es me in Nederland euver ''Fries'' sprik, bedoelt me miestal allein 't Westerlauwers Fries.
De taol weurt nog door zoe'n 350.000 lui es [[mojertaol]] gesproke in de provincie [[Friesland]], die sinds de jaore negeteg officieel - Friestaoleg - ''Fryslân'' hèt, en is de twiede officieel taol vaan Nederland, boe 't sins 1995 toegestaon is de Friese taol in lokale en provinciale vergaderinge te gebroeke. Sins 1996 is 't Fries geratificeerd in 't [[Europees Haandvest vör regionaal tale en tale van minderhede]]. In 2001 woort e convenant geteikend.<ref>https://web.archive.org/web/20170213173522/http://taal.phileon.nl/fries.php</ref>
== Dialekte ==
Wat direk opvèlt aon 't Westerlauwers Fries is 'n relatief gering versjeieheid aon dialekte, vergeleke mèt beveurbeeld 't [[Limburgs]]. Umtot 't Fries veuraol 'n spreektaol is en iewelaank zelfs gaaroet gein [[standaardtaol]] bestoont, zou me e gefragminteerd dialekgebeed verwachte. Toch versjèlle de dialekte mer wieneg. Groofeweg kint me spreke vaan drei groete dialekte: 't [[Kleifries]], 't [[Woudfries]] en 't [[Zuidhooks]]. Die zien meujteloos oonderein te verstoon. Versjèlle zien oonder aander dinger wie 't wäördsje veur ''doe'': in 't Woudfries is dat ''dû'', in 't Kleifries ''do''. Belaankrieker zien de dialekte vaan [[Hindeloopen]], [[Terschelling]] ([[Terschellings]], verdeild in ''Aasters'' en ''Westers'') en [[Schiermonnikoog]]. Die wieke väöl mier aof en zien get awwerwètser es 't Standerdfries. Zoe heet 't [[Hindeloopers]] de aw vocale behawwe en 't [[Schiermonnikoogs]] de drei [[woordgeslach]]te.
== Aofstamming ==
't Fries weurt miestal bij de [[Ingweoons]]e taolgróp ingedeild, dat beteikent tot 't korter bij 't [[Ingels]] steit es bij 't [[Nederlands]], 't Limburgs en 't [[Duits]]. Dit kin me nog zien aon kinmerke wie [[palatalisatie]] (Ingels ''cheese'', Fries ''tsiis'', Hollands ''kaas'', Limburgs ''kies''), ''ee'' of ''ie'' veur de aw Germaanse ''ô'' (''grien'' veur Limburgs ''greun'') en zoe wijer.
== Zuug ouch ==
* [[Friese grammair]]
== Externe link ==
*[https://web.archive.org/web/20070701020213/http://www.fa.knaw.nl/ - De Fryske Akademy], die ziech o.a. inzèt veur de Friese taol
== Referenties ==
<references/>
[[Categorie:Fries]]
[[Categorie:Tale in Nederlandj]]
7k4rmhjhhy8g6fbfx3t7rrdbv227f8i
Nedersaksisch
0
1025
473958
471535
2024-10-29T15:08:18Z
Joorsm
30190
/* Extern links */
473958
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
't '''Nedersaksisch''' is de volkstaol vaan 't groetste deil vaan Oos-[[Nederland]], vaan bekans gans Noord-[[Duitsland]] en oersprunkelek ouch Noordwes-[[Pole]], al gief 't dao nimmie väöl mojlers seer de [[Twiede Wereldoorlog]]. De naom ''Nedersaksisch'' is boete de taolkunde nog neet zoe ingebörgerd. In Duitsland sprik me miestal vaan ''Plattdütsch'' (wat evels neet allein op 't Nedersaksisch sleit, zuug [[Nederduits]]), in Nederland neump me de taol ''plat'' of gebruuk me de naom vaan 't streekdialek wat me sprik.
==Verspreiing==
't Nedersaksisch taolgebeed begint in [[Gelderland]]: de [[Betuwe]], [[Nijmege]] en [[Arnem]] zien nog Frankischtaoleg, meh vaanaof de oosteleke [[Veluwe]] en d'n [[Achterhook]] begint 't Saksisch. De provincies [[Euveriesel]], [[Drente]] en [[Greuninge (provincie)|Greuninge]] zien hielemaol of haos hielemaol Saksisch, 't zuidweste vaan [[Friesland]] (de [[Stellingwerve]]) ouch. In dat gebeed woene oongeveer drei miljoen lui. Wie groet oonder hun 't aondeil dialeksprekers is is neet perceis bekind; sjattinge variëre hendeg. De ciefers vaan 't Duits Nedersaksisch zien neet bekind. Veur zoewel Nederland es Duitsland gelt tot 't dialekgebruuk hendeg tröklöp; de levendegheid vaan 't dialek versjèlt vaan streek tot streek en vaan plaots tot plaots.
Boete 't Saksisch kerngebeed vint me 't Nedersaksisch nog o.m. in de [[Vereinegde Staote]] es ''[[Plautdietsch]]'', en in ''[[Rusland]]'' en de ''[[Oekraïne]]''. Veur [[1945]] woort 't ouch gesproke in gebeed wat noe bij Pole huurt.
==Kinmerke==
Mier nog es 't Limburgs is 't Nedersaksisch verdeild in versjèllende dialekte; daodoor kinne versjèllende soorte Nedersaksisch mer hiel wienig kinmerke werkelek deile. De hoofstroum vaan de Nedersaksiche dialekte deilt de meiste volgende kinmerke evels wel:
* 'n [[Einheidsmiervoud]] op ''-t'' bij [[wèrkwoord|wèrkwäörd]] in 't [[presens]]: ''wiej waarkt, ieleuj waarkt, ziej waarkt'' (Twents: "veer wèrke, geer wèrk, zie wèrke"). In 't Wes-Veluws en 't Greunings/Oosfries is dit neet aonwezig: dao is 't einheidsmiervoud ''-en''. In 't imperfectum (verleien tied) is 't einheidsmiervoud in alle dialekte ''-en''.
* Behaajd vaan de aw vocaole ''ii'' en ''uu'' ("ie" en "oe"), wie in de meiste Limburgse dialekte. Allein in de westeleke sjèl vaan dialekte in Nederland (Drents, Sallands, Veluws) is de ''oe'' in ''uu'' veranderd. Veur 't Sallands en 't Oos-Veluws gelt evels get vreems: sommege wäörd höbbe 'n uu gekrege, ander höbbe de oe behawwe (''huus'' versus ''moes'')
* Oetspraok, miestal syllabedragend, vaan de ''n'' nao 'n [[sjwa]]. Dit is e versjèl mèt 't [[Nederlands]] ([[Hollands]] en [[Braobants]]) en Limburgs. ''Hebben'', ''laoten'' en ''wareken'' klink in haos alle dialekte es ''hebbm'', ''laotn'' en ''waarkng''.
* 'n Daarde (en soms ouch twiede, es 't dialek 't wäördsje ''[[doe]]'' kint) persoen inkelvoud vaan 't presens bij sterke verbe mèt klinkerverkorting: ''heej lik'' "heer liek".
Wijer höbbe väöl dialekte [[umlaut]] in diminutieve, evezoegood wie 't [[Duits]], Limburgs en [[Oos-Braobants]].
==Dialekte==
[[Plaetje:Niedersächsisches Sprachgebiet (Niederlande).PNG|thumb|280px|'t Nedersaksisch toalgebeed in Nederland]]
Me oondersjeit drei hoofgrópe: [[Noord-Nedersaksisch]], [[Wes-Nedersaksisch]] en [[Oosnederduits|Oes-Nederduits]]. De in Nederland gesproke dialekte hure alle bij 't Wes-Nedersaksisch, boete 't [[Gronings]] en 't [[Kollumerlands]], die Noord-Nedersaksisch zien.
In '''Nederland''' oondersjeit me de volgende dialekte:
* [[Wes-Veluws]], e Nedersaksisch-[[Nederlands|Nederfrankisch]] mingdialek;
* [[Oos-Veluws]], Nedersaksisch mèt Nederlandsen invlood;
* [[Urkers]], e hendeg idiosyncratisch mingdialek tösse 't Nedersaksisch en Nederfrankisch;
* [[Sallands]], Nedersaksisch mèt gedeiltelek Nederlandse vocaole;
* [[Stellingwerfs]], Nedersaksisch mèt Friesen invlood;
* [[Drents|Middel- en Zuiddrents]];
* [[Achterhooks]] en [[Twents]], Nedersaksisch mèt conservatief vocaole, die veur e good deil aonslete bij 't [[Limburgs]];
* [[Gronings]], Nedersaksisch op e Fries [[substraot]];
==Extern links==
* [[:nds:|Nedersaksische Wikipedia in Duitse spelling]]
* [[:nds-nl:|Idem, in Nederlandse spelling]]
[[Categorie:Nedersaksisch| ]]
[[Categorie:Germaanse tale]]
[[Categorie:Tale in Nederlandj]]
[[Categorie:Breme]]
[[Categorie:Hamburg]]
[[Categorie:Nedersakse]]
[[Categorie:Noordrien-Wesfale]]
[[Categorie:Sakse-Anhalt]]
[[Categorie:Sjleeswiek-Holstein]]
skrn5ta6kj28ynepcicwtitv8fpicoj
Frans
0
1029
473995
472854
2024-10-29T15:59:43Z
Joorsm
30190
/* Referenties */
473995
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
[[File:Countries where French is an official language.svg|right|frameless|upright=2]]
't '''Frans''' is 'n [[Romaanse taol]] en de [[offesjeel taol]] vaan [[Fraankriek]], [[Québec]], [[Wallonië]], westelek [[Zwitserland]] en väöl aw Franse kolonies wie [[Kongo (Kinshasa)|Kongo]]. Ze weurt door 128 miljoen lui verstande en gesproke, boevaan zoe'n 60 miljoen in Europa - dat zien de mojertaolsprekers vaan 't Frans en vaan dao-op liekenende taole wie 't [[Waols]] en 't [[Occitaans]]. 't Frans wint snel terrein op zien neet-officiële zusterkes.
't Frans is in [[Limburg]] lang de ierste [[cultuurtaol]] gewees, in 't bezunder in [[Mestreech]] en [[Belsj Limburg]]. Dees dialekte höbbe daan ouch väöl Franse lienwäörd, wie ''facteur'', ''gezèt'', ''compleminte'' en ''kemissie''; de lètse drei wäörd koume ouch in de dialekte vaan [[Nederlands Limburg|Hollands Limburg]] veur.
Oet 't Frans zien versjiedene [[creooltaol]]e wie 't [[Kreyòl]] ontsjtaon.
Es gevolg vaan't Frans [[kolonialisme]] heet 't Frans ziech vaanoet Europa naor aander werelddeile verspreid In mie as 30 landen is 't Frans tegewoordig de offesjeel taol, met naome in [[Afrika]], zoewie beveurbeeld in [[Mali]] boe zoe'n 30% vaan de bevolking Frans sprek. In dat aspek is Frans op diplomatiek gebied belaankrieker es beveurbeld [[Chinees]], dat ewels väöl mie sprekers heet. Vaan de [[zeventiende iew|zeventiende]] tot de [[twintegste iew]] waor 't Frans in Europa ouch de [[lingua franca]] vaan de gegoede staand.<ref>{{en}}http://www.franceinlondon.co.uk/en-Article-335-Is-the-French-obsession-with-cultural-exception-declininge-Culture--london-language.html</ref>
't Totaal aontal sprekers vaan 't Frans (moojertaol- en twiedetaolsprekers) weurt gesjat op 300 miljoon. 't is daoneve ouch de moojertaol vaan 25% vaan alle Canadeze.<ref>{{en}}http://cpfont.on.ca/nav/faq/Why%20learn%20French/default.htm</ref>
Frans is vaan aajdsher eine vaan de belaangriekste taole vaan [[Europa]]. In de [[18e iew|18e]] en [[19e iew]], zoe-ouch aon 't begin vaan de [[20e iew]], waor 't bij oetstèk de belaangriekste veurtaol tösse Europeane die boete 't gebeed vaan hun [[mojerstaol]] mooste spreke. 't Begrip [[lingua franca]] meint daan ouch lètterlek op 't [[Latien]] ''Franse taol''. Allewijl weurt 't [[Ingels]] es riechtege lingua france vaan Europa gezien. Toch is 't belaank vaan 't Frans in de polletiek vaan Europa neet gemekelek eweg te dinke. Zoe is Frans same mèt [[Ingels]] en [[Duits]], ein vaan de drei officieel [[taole vaan de Europese Unie]].
== Kiek ooch ==
* [[Aajdfrans]]
* [[Middelfrans]]
* [[Lies van Franstalige sjrievers]]
* [[Lies van Franstalige dichters]]
==Referenties==
<references/>
[[Categorie:Roemaanse tale]]
[[Categorie:Tale in Belsj|*]]
[[Categorie:Cultuur in Frankriek]]
[[Categorie:Luxemburg]]
[[Categorie:Monaco]]
[[Categorie:Zjwitserlandj]]
[[Categorie:Brusselse Gewes]]
[[Categorie:Wallonië]]
fy6ndemsduvo10h3kdde3rvs635l4na
Luxembörgs
0
1033
473993
418450
2024-10-29T15:55:54Z
Joorsm
30190
/* Extern linke */
473993
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
't '''Luxembörgs''' (eige naom ''Lëtzebuergesch'') is 'n [[Middelfrankisch]]e (Middelduitse) taol die veural in 't land [[Luxemburg (land)|Luxembörg]] gesproke weurt. Daoneve weurt de taol nog gesproke in [[Aarle]], in zuidelek ''Neubelgien'' ([[Sankt-Vith]]) en in [[Duitsland]], boe ze lankzaam in 't [[Duits]] euvergeit. In 't noorde geit de taol euver in 't [[Limbörgs]] en 't [[Ripuarisch]], boemèt 't daan ouch ing verwant is, in 't bezonder mèt de dialekte vaan [[Kirchroa|Kèrkraoj]] en umgeving. 't Luxembörgs heet evels ''gein'' twietunigheid. Boete Luxembörg is de taol dudelek in verval, meh in 't land zelf weurt ze nog door alle autochtone gesproke (evels kump e daarde vaan de bevolking neet oet 't land zelf). Luxembörgs weurd door 300.000 lui gemojld.
==Status==
't Luxembörgs heet sinds 1984 de status vaan apaarte taol, boemèt 't ein vaan de drei officieel taole vaan 't Groethertogdom
Luxembörg is. In 't [[oonderwies]] en op [[sjrif]] weurt veural 't [[Duits]] gebruuk, in de [[justitie]] en in 't internationaal verkier 't [[Fraans]].
== Veurbeeld in 't Luxembörgs ==
''Dit veurbeeld is oontliend aon de Luxembörgse Wikipedia''
'''Maastricht''' huet 122.000 Awunner an ass d'Haptstad vun der Provënz Limburg, am Süde vun [[Holland]]. Maastricht, eelste Stad vun Holland, ass um Iwwergang vun der Meuse entstan, um Iwwergang, deen d'Réimescht Räich ''Mosae Trajectum'' genannt hunn. Dës Bréck war e wichtegen Punkt um Wee vu Gallien no Germanien.
Bekannt gouf Maastricht an de leschte Joren duerch de Vertrag vu Maastricht vum 7. Februar 1992. Et ass de Grëndungsakt vun der Europäesch Unioun, deen op dräi Seilen rout an den Ausgangspunkt duerstellt:
* fir d'Schafung vun enger gemeinsamer Aussen- an Seecherheetspolitik,
* fir d'Verstierkung vun der Zesummenarbescht um Niveau vun der Polizei an der Justiz,
* a schlussendlech fir d'Schafung vun enger Europäesch Wirtschafts- an Währungsunioun, EWWU.
== Extern linke ==
{{commonscat|Luxembourgish language}}
*[http://lb.wikipedia.org Wikipedia op z'n Luxemburgs]
[[Categorie:Germaanse tale]]
[[Categorie:Tale in Belsj]]
[[Categorie:Luxemburg]]
[[Categorie:Wallonië]]
d2o8vi97df4aptyvnuu5cd1v2p696ml
Waols
0
1034
473992
472864
2024-10-29T15:55:05Z
Joorsm
30190
/* Extern linke */
473992
wikitext
text/x-wiki
{{Misjmasj}}
{{Dialeksec|Mestreechs}}
:''"Welsj" kump oet op dit artikel; veur de Keltische taol zoewie die gesproke weurt in Wales, zuug: "[[Welsh]]".''
----
{{taal|
|kopkläör=paleturquoise
|naam=Waols
|eigenaam=Walon
|gebeed=provincies [[Luuk (provincie)|Luik]], [[Name (provincie)|Name]], <br />[[Luxemburg (provincie)|Luxemburg]], umgeving [[Givet]]
|class=[[Indo-Europese taole|Indo-Europees]]<br /> [[Roemaanse taole|Roemaans]]<br /> [[Gallo-Roemaanse taole|Gallo-Roemaans]]<br /> [[Oïl-taole|Oïl]]<br /> Waols
|sjpraekers=ca. 600.000
|cons=bedreig (in Belsj), ernstig bedreig<br />(in Fraankriek), oetgesjtörve (in Luxemburg)
|officieel=erkind door en in [[Wallonië]]
|ISO=wa, wln, wln
}}
Oonder '''Waols''' (''Walon'' op z'ch Waals, ''Wallon'' op z'ch Frans) versteit me de zöstertaol vaan 't [[Frans]] die in 't groetste deil vaan 't [[Belsj]]e gewès [[Wallonië]] gesproke weurt.
== Boetegrenze ==
E klein stökske vaan Noord-[[Fraankriek]] heet traditioneel 't Waols es volkstaol (naomelek 't meis noordeleke gedeilte vaan de Franse [[Ardenne]], in 't departemint [[Ardennes]], zjus te noorde vaan de [[Maos]]), en tot in de jaore zeveteg woort 't in de [[Luxemburg (laand)|Luxemburgse]] dörpkes Doncols en Sonlez gesproke. In de provincie [[Henegouwe]] weurt gei Waols meh [[Picardisch]] gepraot, roond [[Aarle]] en [[Sankt-Vith]] [[Luxemburgs]] en roond [[Eupe]] e Limburgs/Ripuarisch euvergaanks of 'n [[Ripuarisch]] dialek. 't Waols is de mojertaol vaan minstens ein miljoen lui. In de stei is 't bekans door 't Frans vervange, en oonder de jonger generatie is 't verval groet, mer 't is sinds einege decennia ouch de taol vaan vernuiende kunsteneers. De taol weurt sinds [[1990]] door de Waolse gewèsregering erkind es binnelandse regionale taol. Sommege variante vaan 't [[Limbörgs]] die gelege zien aon de Waolse taolgrens, wie 't [[Èèsjdes]], gebruke väöl Waolse wäörd en ouch de oetspraok klink in dit Limbörgs Waols.
== Kenmerke ==
[[Plaetje:Fosses-la-Ville JPG06W.jpg|thumb|left|200px|Twietaoleg straotnaombord]]
Wie 't Frans en 't Picardisch huurt 't Waols tot de [[Oïl-taole]], dat zien de taole boe-in 't waord veur "ja" ''oïl/oui'' is. In de [[Middelieuwe]] trok 't Waols väöl mier op 't toen al normatief Frans vaan [[Paries]], meh umtot de taol conservatiever is heet ze väöl vaan de Middelieuwse klaanke bewaord. 't Middelfranse ''chapea(u)l'' (oetspraak [tSape'al]) woort in 't Nuifrans ''chapeau'' ([Sa'po]), meh in 't Waols ''tchapea'' ([tSa'pja] / [tSa'pe:]). Wijer weurt in sommege dialekte de ''h'' nog oetgesproke (dat spelt me dèks mèt ''xh'' veur dee klaank).
== Intern grenze ==
{{dialeksec|Norbiks}}
[[Plaetje:Wallonie-linguistique-fr.svg|thumb|400px|Gebied oeë Welsj gekald wert.]]
=== [[Oos-Welsj]] of Lukerwelsj ===
* Provincie [[Luuk]], behalve de [[Duutsjtalige Gemeensjap]], de gemèngdes [[Baelen]], [[Plombières]], [[Welkenraedt]] en ènnige naoberdörper oeë 'n Ripuarische taal of Limburgs-Ripuarische övergaankstaal gekald wert;
* Noorde van de provincie [[Luxemburg]], mèt naam 't [[Salm|Dal van de Salm]] en de regio van de [[Ourthe]] en [[Aisne]];
't Lukerwelsj wert gekald in de volgende veer laandsjappe:
* [[Ardenne]]
* [[Condroz]]
* [[Haspengouw]]
* [[Laand va Herf]].
=== [[Centraal-Welsj]] of Namerwelsj ===
* Ooste van de provincie Welsj Brabant;
* Brabants Haspengouw;
* Brabantse Ardenne;
* Groeëtste dèèl van de provincie Name;
* Fraankriek, ([[Givet]]).
=== [[West-Welsj]] of Picardisch Welsj ===
* West Welsj Brabant (Nivelle);
* Roman Païs;
* Ooste van de provincie Henegouwe;
* Zuid-ooste van de provincie Name (La Fagne);
* Ennige dörper in Fraankriek (departement Nord, Concolre).
=== [[Zuud-Welsj]] of Lotharisch Welsj ===
* Provincie Luxemburg, behalve Gaume en Arlon oeë Luxemburgs gekald wert;
* Zuid-ooste van de provincie Name of de Naamse Ardenne;
* Oetgesjtorve in ènnige dörper in Luxemburg (Doncols, Sonlez).
=== Brussel ===
't Welsj wert ooch gekald dör Welzje die in [[Brussel]] zeunt gaoë wonne. De variaties zeunt aafhankelek van d'r sjrieëk va herkomst.
=== Wisconsin ===
In de [[VS]], in ''Green Bay'' in [[Wisconsin]] wert Welsj gekald. In d'r [[negetiende ieëw|19de ieëw]] waor dat 'n raej vör Welsje um zjuus nao dao te emigrere.<ref>https://scholarspace.manoa.hawaii.edu/server/api/core/bitstreams/3a2e617b-445b-4bf4-8e0a-d8d331ccda39/content https://scholarspace.manoa.hawaii.edu/server/api/core/bitstreams/3a2e617b-445b-4bf4-8e0a-d8d331ccda39/content</ref> Noe zow 't doa noch foftig luuj haa die noch get ''bèlsj'' kènne.
=== Duutsjlaand èn Zjwède ===
{{Dialeksec|Plat va Rimmezjdel}}
't Welsj èès versjpriejd tiedes de eendeustrialisaasje va sommege plaatsje ee Duutsjlaand èn Zjwède in d'r 19de ieëw, wènt wèlsje sjtaalarbeidere doa gonge wèrreke.
Ee Zjwède èès daat vöraal roond [[Eskilstuna]].<ref>The Rademacher Forges https://web.archive.org/web/20210303061638/https://www.eskilstuna.se/uppleva-och-gora/museer-och-konst/rademachersmedjorna/besoksinfo/in-english.html</ref>.
Vör 't Duutsj hajjet 'n populair anekdote, die me överal roond Luuk kènt huëre: tiedes d'r Twède Weltkreeg kalde de luuj Welsj oonderèè om neet versjtoewe te wörre van de duutsje soldate. Do zaat ènge ''qwant n'èriront-îs'' (« wennieë geunt die noe 'ns weg ») en ene duutjse soldaat dèè noch gèt Welsj kènde huëde dat en how dan bie de luuj in 't Welsj aagedronge dat ze veurzeechtig mooste zieë.
== Welsj op sjrif ==
{{Dialeksec|Norbiks}}
* Vanaaf [[1100]] is Welsj gesjraeve, op z'n minst [[toponiem]]e en in juridische en notariële actes. De gesjraeve versie is gèng garantie väör de [[oetsjpraak]]. Zoe kan de ''u'' 'n notatie zieë väör de ''u'' of de ''ou'' (''oe'' in 't [[Limburgs]]). Typische notaties zeunt ''xh'', ''ea'', ''eie''.
* In d'r [[18de ieëw]] blieft me vashaowe an de [[Middelieëwe|Middeleeuwse]] notatie-gewoeëntes, zoewie ''xh'' in Villers en ''oi'' in 't Luuks theater.
* In d'r [[19de ieëw]] blieft 't sjrieve individueel. De örsjte poginge tut regularisatie werre gedoeë. Väör 't Lukerwelsj bemeujd zich ''Henry Forir'' en 't Namerwelsj ''Auguste Vierset'' en ''Léopold Godenne''.
* In d'r [[20ste ieëw]] is 't [[Sjpellingssysteem va Feller]] algemèng in gebroek. Bezeunder notaties: ''DJ'' en ''TCH'', de ''W'' en ''Y'', notatie van ''î'' väör de lang i en ''oû'' väör de lang ou. In [[1990]] wert 't Welsj es dör Wallonië erkaand es binnelandse regionale taal. [[Paul Lefin]] waor èng van ijveraars.
* D'r wert gesjtraefd nao 'n uvverèènkoms die tut 'n èèngemakde sjriefwies mot leide, die èè Welsj waoërd op èng meneer sjrieft mae dat op de èège meneer oetgesjpraoëke kan waeëre. 't [[Bretons]] is daobie inspirerend väörbeeld.
== Lies va Welzje/Limburgse wäörd ==
{{Dialeksec|Plat va Rimmezjdel}}
't Haat veul övverèèkeumste teusjen 't Platt en 't Welsj, een d'r woëdesjat en de oetsjpraak met z'n twèjklaanke. Dat zow truuk goeë nao d'r tied van d'r Karel d'r Groeëte.<ref>Neerlandistiek, 2019. [https://neerlandistiek.nl/2019/09/welke-taal-sprak-karel-de-grote-en-doet-dat-er-toe/ Welke taal sprak Karel de Grote en doet dat er toe?]</ref>
* A - A (allewiel zaet me hoi/hallo)
* à cabaye - bajpoal (à cabaye vör ''schrijdelings'')
* batch - batsj (va blowwe sjtèè dae brónwater ópvèngt of oeë de dere oet droonke)
* batte - [[Diek (waterkieëring)|bat]]
* bîles - biele (''dwarsliggers'' a gen baan)
* boûkète - [[boekwiet]]
* cabaye - baj
* champêt' - sjampèt
* chlope - sjlaope
* chmerlape - sjmèèrlap
* cramignon
* crompîre - [[kroompier]]
* cuche - kuusj
* cûrèye - kuurej ('n vaalsje of 'n lèstige vrow, in 't orizjeneel Welsj wöt dat woëd oach gebroekt vör 'n [[hoor]], mè neet in 't platt)
* dringuelle - dreenkgèld
* fiyesse - fiejes
* halcotî - halkoti (ene [[hoddelèr]])
* maquêye - [[fluitekieës|màkkè]]
* mononke - noonk
* pékêt - pikkè (e dröpke, zjenever)
* platezak - platzak
* pwète - paowet
* strins - sjtruë
* stron - sjtroont
* Tchantchès - Jaantsje
* tripe - [[witte trip|trip]]
* volegaz - vólle gaas
Oach veur de name va luuj haat 't ene interessaante "hybride" teusje 't Welsj en 't Limburgs, zieëker vör familiename va welsje aafkooms. Ieëmes dèè Joseph Dethioux hèèsj weuët in 't platt ''d'r Jèèf Tiejoe'' genömt, en d'r Léopold Demollin èès ''d'r Pol Molling''. Vergeliek mèt wie me ze in 't Welsj aakalt, oone vörnaam en oone ''de'': "hè Tîyoû", "hè Mollègn". Een 't Welsj is "tiyou" ene [[linjeboum|leendeboam]] èn "mollègn" ene [[watermeule|moële]].
== Extern linke ==
{{commonscat|Walloon language}}
* [[:wa:|De Waolse Wikipedia]]
* [http://croejhete.walon.org/ Waolse Grammair]
[[Categorie:Roemaanse tale]]
[[Categorie:Tale in Belsj]]
[[Categorie:Cultuur in Frankriek]]
[[Categorie:Wallonië]]
nmr8e7f0p39vdpxshqz5fbutpyqyof7
Picardisch
0
1035
473991
472855
2024-10-29T15:54:40Z
Joorsm
30190
/* Rifferenties */
473991
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
{{taal
|kopkläör=paleturquoise
|naam=Picardisch
|eigenaam=Picard, chti(mi)
|gebeed=klein stök vaan [[Normandië]], <br />[[Picardië]], [[Pas-de-Calais]], <br />provincie [[Henegouwe (provincie)|Henegouwe]],<br />klein stök vaan [[Name (provincie)|Name]]
|class=[[Indo-Europese taole|Indo-Europees]]<br /> [[Roemaanse taole|Romaans]]<br /> [[Gallo-Roemaanse taole|Wes-Romaans]]<br /> [[Oïl-taole|Oïl]]<br /> Picardisch
|sjpraekers=700.000
|cons=bedreig (in Belsj)<br />ernsteg bedreig (in Fraankriek)<ref>[http://www.unesco.org/languages-atlas/en/atlasmap/language-id-398.html Unesco.org - UNESCO Interactive Atlas of the World’s Languages in Danger]</ref>
|officieel=erkinning in [[Wallonië]]
|ISO= --, roa, pcd
}}
'''Picardisch''' is 'n streektaol vaan [[Fraankriek]] die ten noorde vaan [[Dieppe]], [[Senlis]], [[Compiègne]], [[Soissons]] en [[Laon]] en ouch in de Belzje provincie [[Henegouwe]] gesproke weurt. Zjus wie zien oosteleke naober, 't [[Waols]], is de taol get conservatiever es 't [[Frans]]. Sinds [[1990]] is de taol, same mèt 't Waols, 't [[Champenois]], 't [[Lotharings (Frans dialek)|Lotharings]] en 't [[Luxemburgs]], door de [[Wallonië|Waolse]] regering erkind.
[[Plaetje:Aire de répartition du picard.PNG|300px|center|thumb|Streek boe Picardisch gesproke weurt]]
==Links==
* '''[[:pcd:|Wikipedia op 't Picardisch]]'''
* '''[https://web.archive.org/web/20111108231340/http://www.picard.free.fr/lgpic/geo.htm Streek boe Picardisch gesproke weurt, andere kaart]''' op de site Chtimi*picard.com
===Audio===
::http://ches.diseux.free.fr/sons/d85.mp3
::http://ches.diseux.free.fr/diri/dir85.htm
::''Centre de Ressources pour la Description de l'Oral'' (CRDO) ( https://web.archive.org/web/20110811103713/http://www.language-archives.org/language/pcd )
==Rifferenties==
<references/>
[[Categorie:Roemaanse tale]]
[[Categorie:Tale in Belsj]]
[[Categorie:Cultuur in Frankriek]]
[[Categorie:Picardië]]
[[Categorie:Wallonië]]
2q3100ke4uv2jm4w1tsw5qzkrhsmx78
Castiliaans
0
1060
473974
458176
2024-10-29T15:26:49Z
Joorsm
30190
/* Externe link */
473974
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
{{taal
|kopkläör=paleturquoise
|naam=Castiliaans (Spaans)
|eigenaam=castellano, español
|gebeed=[[Spanje]], westelek [[Zuid-Amerika]], [[Middel-Amerika]], Caribisch gebeed, zuie vaan de [[Vereinegde Staote]]
|class=[[Indo-Europese taole|Indo-Europees]]<br /> [[Roemaanse taole|Roemaans]]<br /> [[Wes-Roemaanse taole|Wes-Roemaons]]<br /> [[Iberische taole|Iberisch]]<br /> Castiliaans<br /> Aajd-Castiliaans
|sjpraekers=500 miljoen vaan geboorte, zeker 100 miljoen es twiede taol
|cons=neet bedreig
|officieel=[[Argentinië]], [[Bolivia]], [[Chili]], [[Colombia]], [[Costa Rica]], [[Cuba]], [[Dominicaanse Republiek]], [[Ecuador]], [[El Salvador]], [[Equatoriaal Guinee]], [[Guatemala]], [[Honduras]], [[Mexico]], [[Nicaragua]], staot [[New Mexico]], [[Panama]], [[Paraguay]], [[Peru]], [[Puerto Rico]], [[Spanje]], [[Uruguay]], [[Venezuela]]
|ISO=es, spa, spa
}}
'''Castiliaans''' (meistal '''Spaons/Spaans''' geneump) is de officieel taol vaan [[Spanje]], en vaan väöl aander len in [[Latiens Amerika]] en inkel len in [[Afrika]]. In Spanje en Latiens Amerika is 't ouch de meist gesproke taol. Alles bijein tèlt de taol zoe'n 500 miljoen sprekers, boevaan de meiste mojertaolsprekers zien. Es me vaan taolbeheersing oetgeit is 't Castiliaans de derde wereldtaol, nao [[Sjinees]] en [[Ingels]], meh gerekend in mojertaolsprekers is 't de twiede. Allewel bekans ederein in [[Arizona]], [[VS]] 't Ingels beheers, is Castiliaans dao de groetste mojertaol. In [[Miami]] weurt zelfs mie Castiliaans es Ingels gesproke. Ouch in 't zuie vaan [[Californië]] en [[Texas]] bliek tot mie lui Castiliaans es mojertaol höbbe es Ingels.
De term ''Castiliaans'' veur ''Spaons'' weurt gebruuk umtot in Spanje zelf ouch 't [[Catalaans]] en 't [[Aragonees]] (en natuurlek 't [[Baskisch]]) es taole erkind weure, boemèt de taol vaan Castilië laank neet 't gaanse Spaonse groondgebeed besleit.
[[File:Detailed SVG map of the Hispanophone world.svg|frameless|center|upright=2]]
== Externe link ==
* [http://es.wikipedia.org/ De Castiliaanse Wikipedia]
[[Categorie:Roemaanse tale]]
[[Categorie:Sjpanje]]
[[Categorie:Tale in Vereinigde Sjtaote]]
qs4vhm7xkoma8c2not8rcz8yac6tdk3
Colla Bemelmans
0
1378
474050
434249
2024-10-30T09:22:02Z
Joorsm
30190
/* Zuug ouch */
474050
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Nuts}}
[[Plaetje:Colla.jpg|thumb|left|Colla Bemelmans leus veur bie de presentatie van zien book Wil vesper]]
'''Colla Bemelmans''' (gebaoëre in [[Nut]] [[1939]]) is 'ne [[Limburgstaolege sjrievers en diechters|Limburgstaoëlige dichter en sjriever]]. Hae woeënt in [[Nut]] en sjrif in 't [[Nuts]].
Nao zien sjtudie [[theologie]] in o.a. [[Bonn]] ([[Duutsjland]]), gaoëf hae part-time [[godsdeens]] en maatsjappielier aan 'n middelbaar sjoeël en daonaeve wèrkde hae op de boerderie. Hae is winnaer van de [[Veldeke-literatuurpries]]. Bemelmans zaot in de redaktie van 't [[Veldeke-Limburg]]tiedsjrif en waor ouch vuurzitter van de Veldekepries (tot 2006). Ónder zien eindredactie versjient in 2009 [[Platbook]] 3, uuëver sjerneermomente in 't laeve.
==Werk==
* ''De voele baer'', (prènte)book veur kinger LiLiLireeks nr 5 ([[LiLiLi]] is de Limburgse Literair Lies). Teikeninge van [[ Wim Simons]].
* ''De kaorewolf'', (prènte)book veur kinger, LiliLireeks nr 13. Teikeninge van Wim Simons.
* <i>'n Aomzeik haet ouch 'n laever</i>, gedichte LiLiLi nr 20
* ''Uëver-laeve'', [[Veldeke Literair]]-reeks deil 8, 1997 (dichbundel)
* * ''Nut(h)se kal is geine nötte kal'', Nuts woeërdebook, gezèkdes, gedichte, verhaoële, vuur- en achtername, gehuchtename en mieë LiDiLi nr. 01, 2002 (LidiLi) is de Limburgse Diksjonaire lies)
* ''Wil Vesper'', LiLiLi nr 53 (tonieël, gedichte en verhaoële), versjiëne op [[5 juni]] [[2006]], mèt teikeninge en illustraties van de Limburgse kunstenaer [[Jo Havenith]]. Zien thema's gunt vuural truk op de maatsjappie (laeve, doeëd gaoën, 't leid, 't dörp, Awacs, [[dementie]]) en 't gelouf (kaesjmes, paosje, de biebel).
* 2008, Same mèt [[Jo Wierts]] (oet Nut), 't beukske / wandelgids (in 't Nederlands) "Gehuchtenwandelingen in Groot Nuth".
* 2010, 2-Talige Reflectie. In 't [[Nuts]] en 't [[Nederlands|Hollends]] mèt foto's van Katinka Bemelmans.
In 't Wuurdje van te vure vertèlt hae dat, "als men tweetalig is, men twee talen evengoed kan spreken, verstaan en schrijven. Ik heb Nederlands en Limburgs gekozen omdat ik die twee talen perfect kan spreken, verstaan en zelfs schrijven. Ik kan wel meer talen verstaan of spreken, maar niet perfect". <br>
"Twieëtalig en ómdat v’r in ’t Limburgs aeveváöl wuurd of oetdrökkinge höbbe es in ’t Hollesj of Frans, kinne v’r ouch uëver alle óngerwerpe get fatsoendeliks zègke en zelfs get ónfatsoendeliks. En neet allein bie de sjlechter of op sjtraot, meh ouch op ’t gemeintehoes of in de kirk. Neet allein uëver vakwerkhuuskes en blujjende proemebömkes, meh aevegood uëver abortus, de doeëdsjtraof of filosofie. Vier hove ós neet vuur ’t Limburgs te sjame, ouch neet vuur ’t Hollesj, dat is jao ouch ’n taal".
* 2017, LiLiLi 79 ''Ouw leedjes vuur noe'', [[Nuts]], 't Hoeëg leedje en 50 psalmen 'n 'vertaling', mèt illustraties (sjilderieje) van [[Wim van Ratingen]] oet Nut.
==Sjtäölke==
"zeuk gein oplossing <br>
vuur de puzzel van 't laeve,<br>
allein verlossing <br>
Es d'r achter de buim <br>
achter de sjterre get is, <br>
dan eis ich, dan bae ich, <br>
dat 't 'ne verloskundige is" <br>
<small>''oet: Oplossing?, Wil Vesper 2006''</small>
Weg oet Nut
D’r waor ins e maedje van zieëvetieën jaor dat opins oet ’t dörp verdwieëne waor.
De jónge wiste ’t nog good: ze waor gister nog op de hangplek gewaes in häör sjtrak zjwart laere pak, de haore geverfd wie ’ne volièrevoeëgel, hóng vol mit iezer. Ze waor wie ummer nogal bleik van hoed, neet zoeë zier ómdat Nut gein sjtrand haet, meh ómdat ze ummer lang moewe droog en van die hoeëg gesjlaote truitjes van dat Minor_greun.
Opsporing verzocht: "Verdrónke in de Pletsjbaek?"
"Nei, doer speed."
"Toch neet in Nut!"
’ne Ouwere miensj oet ’t dörp houw häör gezieën: bie de Maas, taege dat de aovend vool. Ze zoot nao vlinders te kieke die van Kaardebol nao Teunisblome vloge. Gei miensj oet Nut geluifde häöm; hae drónk zich al ins gaer ènne.
En ’t pasde neet in ’t rampscenario, vóng de politie.
De luuj van Nut geluifde dat ze in de scene zoot, ’n hennepplantage houw, ingetrokke bie ’ne fundamentalist, dinkelik verkracht en zelf oetgelokt.
Me huurt zoeëväöl op d’n daag van huuj.
De ouwe miensj woert oetgelache.
In Nut geluift jao nieëmes dat e maedje van zieëvetieën aan ’t water nao blome en vlinders kiek.
== Zuug ouch ==
{{Wikibrón|Colla Bemelmans|Colla Bemelmans}}
{{DEFAULTSORT:Bemelmans, Colla}}
[[Categorie:Laevende luuj]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Limburgstalige dichters]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Recensente]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
h0y89f01q6770azbb107w74e7zl3rie
Categorie:Tale
14
1462
473941
347130
2024-10-29T14:49:17Z
Joorsm
30190
473941
wikitext
text/x-wiki
{{Commonscat|Languages}}
[[Categorie:Communicatie]]
[[Categorie:Taalweitesjap]]
t78aa7kb4gt3i3twhb38hdka85brcgy
Tim Berners-Lee
0
1477
474036
434252
2024-10-29T17:58:52Z
Joorsm
30190
/* Extern links */
474036
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Valkebergs}}
[[File:Tim Berners-Lee CP.jpg|thumb|Tim Berners-Lee in 2009]]
Sir '''Tim Berners-Lee''' ([[Londe]], [[8 juni]] [[1955]]) weurt gezeen es de bedènker en gróndlègker van 't [[World Wide Web]] (WWW), same mèt [[Robert Cailliau]].
== Leve en carrière ==
[[Plaetje:First Web Server.jpg|thumb|right|Ièrsjte webserver van Tim Berners-Lee]]
Berners-Lee woort gebore in [[Londe]]. Hae sjtudeerde aan 't [[Queen's College]], 'n onderdeil van de [[Universiteit van Oxford]]. Hae wèrkde es sofwareprogrammäör bie versjillende bedrieve.
In [[1980]] bedach hae 'n systeem op basis van [[hypertext]], öm 't deile en biehouwte van informatie tösje ónderzeukersj mekkeliker te make. Same mèt [[Robert Cailliau]] bedach 'r 'n prototype van 't systeem, [[Enquire]]. In [[1988]] gebruukde hae zien ideeë van [[Enquire]] veur 't ontwerpe van 't World Wide Web. Hae boewde doe ouch de ièrsjte [[webbrowser]], dae ouch World Wide Web heesj, en de ièrsjte [[webserver]]. Berners-Lee vroog gein patent aan veur zien ideeë, meh goof ze vrie.
De ièrsjte [[website]] die Berners-Lee boewde (dit waor dus ouch de ièrsjte website oats), waor <nowiki>http://info.cern.ch/</nowiki>. De site besjteit neet miè, meh 'n archiefversie devan ies [http://www.w3.org/History/19921103-hypertext/hypertext/WWW/News/9201.html hie] te zeen. De site woort op [[6 augustus]] [[1991]] online gezat. Ze goof oetlègk euver wat 't World Wide Web ies en wie me eine browser koes gebruke.
In [[1994]] sjtiechde Berners-Lee 't [[World Wide Web Consortium]] (aafkorting: W3C) aan 't [[Massachusetts Institute of Technology]]. Hie-in woorte versjillende organisaties vereinig die sjtandaarde en aanbevelinge öm 't [[Internet]] te verbetere wolle make. In [[1996]] woort door W3C de sjtandaard [[Cascading Style Sheets]] gelanceerd. Pas vanaaf [[2000]] begoeste populair browsers deze sjtandaard te gebruke.
In [[2004]] woort hae [[professor]] aan de [[Universiteit van Southampton]]. Hae wèrk dao aan 't [[semantisch web]], zien nuujste projek. 't Semantisch web ies 'n vervolg op 't World Wide Web, woa-in de informatie zoa geannoteerd ies dat zie ouch door mesjiene te leze ies. Zoa kènne automatisch relaties tösje documente gelag were. In de academische waereld ies hie väöl aandach veur, meh 't ies nog óndudelik of 't ouch daoboete succes zal kriege.
== Erkènning ==
Berners-Lee kreeg versjillende pries en óndersjeiinge, zoawie de [[Japanpries]] van 2002 en de [[Millennium Technology Prize]] 2004. Op 16 juli 2004 woort hae tot ridder gesjlage door [[Keuningin Elizabeth II]] van 't [[Vereinig Keuninkriek]]. Hae kreeg de titel van [[Knight Commander]], de twiède hoagste rang in de [[Orde van 't Britse riek]].
== Werke ==
*''Spinning the Semantic Web: Bringing the World Wide Web to Its Full Potential'' Tim Berners-Lee (Foreword), Dieter Fensel (Editor), James Hendler (Editor), Henry Lieberman (Editor), Wolfgang Wahlster (Editor) (The MIT Press, 2005) ISBN 0-262-56212-X
*''Weaving the Web: Origins and Future of the World Wide Web'', Tim Berners-Lee (Texere Publishing, 1999) ISBN 0-7528-2090-7
== Extern links ==
* [http://www.w3.org/People/Berners-Lee/ De persoonlike website van Tim Berners-Lee]
*Tim Berners-Lee, Robert Cailliau, ''[http://www.w3.org/Proposal.html WorldWideWeb: Proposal for a HyperText Project]'', [[CERN]], [[12 november]] [[1990]]
{{DEFAULTSORT:Berners-Lee, Tim}}
[[Categorie:Persoene oet Vereinig Keuninkriek]]
[[Categorie:Informatici]]
[[Categorie:Laevende luuj]]
[[categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
mw0swu5xk694c9s57ng6ahys8wfdzxs
Lies van presidente van de Vereinigde Sjtaote
0
1503
473893
471042
2024-10-29T13:13:14Z
Joorsm
30190
473893
wikitext
text/x-wiki
Hei volg 'n lies mèt [[Vereinegde State van Amerika|Amerikaanse]] [[president]]e vaanaof de inwerkingtrejjing vaan de groondwèt, mèt de polletieke partij debijj vermeld.
# [[George Washington]], partijloes ([[1789]]-[[1797]])
# [[John Adams (prizzedent)|John Adams]], [[Federalistische Partij|federalis]] (1797-[[1801]])
# [[Thomas Jefferson]], [[Democratische Partij (VS)|democraat]]-[[Rippublikeinse Partij (VS)|rippublikein]] (1801-[[1809]])
# [[James Madison]], democraat-rippublikein (1809-[[1817]])
# [[James Monroe]], democraat-rippublikein (1817-[[1825]])
# [[John Quincy Adams]], democraat-rippublikein (1825-[[1829]])
# [[Andrew Jackson]], democraat (1829-[[1837]])
# [[Martin Van Buren]], democraat (1837-[[1841]])
# [[William Henry Harrison]], [[Whigs (VS)|Whig]] (1841)
# [[John Tyler]], Whig (1841-[[1845]])
# [[James K. Polk]], democraat (1845-[[1849]])
# [[Zachary Taylor]], Whig (1849-[[1850]])
# [[Millard Fillmore]], Whig (1850-[[1853]])
# [[Franklin Pierce]], democraat (1853-[[1857]])
# [[James Buchanan]], democraat (1857-[[1861]])
# [[Abraham Lincoln]], rippublikein (1861-[[1865]])
# [[Andrew Johnson]], democraat (1865-[[1869]])
# [[Ulysses S. Grant]], rippublikein (1869-[[1877]])
# [[Rutherford B. Hayes]], rippublikein (1877-[[1881]])
# [[James A. Garfield]], rippublikein (1881)
# [[Chester A. Arthur]], rippublikein (1881-[[1885]])
# [[Grover Cleveland]], democraat (1885-[[1889]])
# [[Benjamin Harrison]], rippublikein (1889-[[1893]])
# [[Grover Cleveland]], democraat (1893-[[1897]])
# [[William McKinley]], rippublikein (1897-[[1901]])
# [[Theodore Roosevelt]], rippublikein (1901-[[1909]])
# [[William Howard Taft]], rippublikein (1909-[[1913]])
# [[Woodrow Wilson]], democraat (1913-[[1921]])
# [[Warren G. Harding]], rippiblikein (1921-[[1923]])
# [[Calvin Coolidge]], rippublikein (1923-[[1929]])
# [[Herbert Hoover]], rippublikein (1929-[[1933]])
# [[Franklin D. Roosevelt]], democraat (1933-[[1945]])
# [[Harry S. Truman]], democraat (1945-[[1953]])
# [[Dwight D. Eisenhower]], rippublikein (1953-[[1961]])
# [[John F. Kennedy]], democraat (1961-[[1963]])
# [[Lyndon B. Johnson]], democraat (1963-[[1969]])
# [[Richard Nixon]], rippublikein (1969-[[1974]])
# [[Gerald Ford]], rippublikein (1974-[[1977]])
# [[Jimmy Carter]], democraat (1977-[[1981]])
# [[Ronald Reagan]], rippublikein (1981-[[1989]])
# [[George H.W. Bush]], rippublikein (1989-[[1993]])
# [[Bill Clinton]], democraat (1993-[[2001]])
# [[George W. Bush]], rippiblikein (2001-[[2009]])
# [[Barack Obama]], democraat (2009-[[2017]])
# [[Donald Trump]], rippublikein (2017-[[2021]])
# [[Joe Biden]], democraat (2021-)
[[Categorie:Presidente van de Vereinigde Sjtaote|*]]
[[Categorie:Lieste van politici|Presidente, Vereinigde Sjtaote]]
i722fzk1osbk2gqmoa027odfyyce361
473894
473893
2024-10-29T13:14:32Z
Joorsm
30190
473894
wikitext
text/x-wiki
Hei volg 'n lies mèt [[Vereinegde State van Amerika|Amerikaanse]] [[president]]e vaanaof de inwerkingtrejjing vaan de groondwèt, mèt de polletieke partij debijj vermeld.
# [[George Washington]], partijloes ([[1789]]-[[1797]])
# [[John Adams (prizzedent)|John Adams]], [[Federalistische Partij|federalis]] (1797-[[1801]])
# [[Thomas Jefferson]], [[Democratische Partij (VS)|democraat]]-[[Rippublikeinse Partij (VS)|rippublikein]] (1801-[[1809]])
# [[James Madison]], democraat-rippublikein (1809-[[1817]])
# [[James Monroe]], democraat-rippublikein (1817-[[1825]])
# [[John Quincy Adams]], democraat-rippublikein (1825-[[1829]])
# [[Andrew Jackson]], democraat (1829-[[1837]])
# [[Martin Van Buren]], democraat (1837-[[1841]])
# [[William Henry Harrison]], [[Whigs (VS)|Whig]] (1841)
# [[John Tyler]], Whig (1841-[[1845]])
# [[James K. Polk]], democraat (1845-[[1849]])
# [[Zachary Taylor]], Whig (1849-[[1850]])
# [[Millard Fillmore]], Whig (1850-[[1853]])
# [[Franklin Pierce]], democraat (1853-[[1857]])
# [[James Buchanan]], democraat (1857-[[1861]])
# [[Abraham Lincoln]], rippublikein (1861-[[1865]])
# [[Andrew Johnson]], democraat (1865-[[1869]])
# [[Ulysses S. Grant]], rippublikein (1869-[[1877]])
# [[Rutherford B. Hayes]], rippublikein (1877-[[1881]])
# [[James A. Garfield]], rippublikein (1881)
# [[Chester A. Arthur]], rippublikein (1881-[[1885]])
# [[Grover Cleveland]], democraat (1885-[[1889]])
# [[Benjamin Harrison]], rippublikein (1889-[[1893]])
# [[Grover Cleveland]], democraat (1893-[[1897]])
# [[William McKinley]], rippublikein (1897-[[1901]])
# [[Theodore Roosevelt]], rippublikein (1901-[[1909]])
# [[William Howard Taft]], rippublikein (1909-[[1913]])
# [[Woodrow Wilson]], democraat (1913-[[1921]])
# [[Warren G. Harding]], rippiblikein (1921-[[1923]])
# [[Calvin Coolidge]], rippublikein (1923-[[1929]])
# [[Herbert Hoover]], rippublikein (1929-[[1933]])
# [[Franklin D. Roosevelt]], democraat (1933-[[1945]])
# [[Harry S. Truman]], democraat (1945-[[1953]])
# [[Dwight D. Eisenhower]], rippublikein (1953-[[1961]])
# [[John F. Kennedy]], democraat (1961-[[1963]])
# [[Lyndon B. Johnson]], democraat (1963-[[1969]])
# [[Richard Nixon]], rippublikein (1969-[[1974]])
# [[Gerald Ford]], rippublikein (1974-[[1977]])
# [[Jimmy Carter]], democraat (1977-[[1981]])
# [[Ronald Reagan]], rippublikein (1981-[[1989]])
# [[George H.W. Bush]], rippublikein (1989-[[1993]])
# [[Bill Clinton]], democraat (1993-[[2001]])
# [[George W. Bush]], rippiblikein (2001-[[2009]])
# [[Barack Obama]], democraat (2009-[[2017]])
# [[Donald Trump]], rippublikein (2017-[[2021]])
# [[Joe Biden]], democraat (2021-)
[[Categorie:Presidente van de Vereinigde Sjtaote|*]]
[[Categorie:Historie van Noord-Amerika]]
[[Categorie:Lieste van politici|Presidente, Vereinigde Sjtaote]]
d5fr0l29gatohtbim5djr38243p8ej2
473926
473894
2024-10-29T14:02:02Z
Joorsm
30190
473926
wikitext
text/x-wiki
Hei volg 'n lies mèt [[Vereinegde State van Amerika|Amerikaanse]] [[president]]e vaanaof de inwerkingtrejjing vaan de groondwèt, mèt de polletieke partij debijj vermeld.
# [[George Washington]], partijloes ([[1789]]-[[1797]])
# [[John Adams (prizzedent)|John Adams]], [[Federalistische Partij|federalis]] (1797-[[1801]])
# [[Thomas Jefferson]], [[Democratische Partij (VS)|democraat]]-[[Rippublikeinse Partij (VS)|rippublikein]] (1801-[[1809]])
# [[James Madison]], democraat-rippublikein (1809-[[1817]])
# [[James Monroe]], democraat-rippublikein (1817-[[1825]])
# [[John Quincy Adams]], democraat-rippublikein (1825-[[1829]])
# [[Andrew Jackson]], democraat (1829-[[1837]])
# [[Martin Van Buren]], democraat (1837-[[1841]])
# [[William Henry Harrison]], [[Whigs (VS)|Whig]] (1841)
# [[John Tyler]], Whig (1841-[[1845]])
# [[James K. Polk]], democraat (1845-[[1849]])
# [[Zachary Taylor]], Whig (1849-[[1850]])
# [[Millard Fillmore]], Whig (1850-[[1853]])
# [[Franklin Pierce]], democraat (1853-[[1857]])
# [[James Buchanan]], democraat (1857-[[1861]])
# [[Abraham Lincoln]], rippublikein (1861-[[1865]])
# [[Andrew Johnson]], democraat (1865-[[1869]])
# [[Ulysses S. Grant]], rippublikein (1869-[[1877]])
# [[Rutherford B. Hayes]], rippublikein (1877-[[1881]])
# [[James A. Garfield]], rippublikein (1881)
# [[Chester A. Arthur]], rippublikein (1881-[[1885]])
# [[Grover Cleveland]], democraat (1885-[[1889]])
# [[Benjamin Harrison]], rippublikein (1889-[[1893]])
# [[Grover Cleveland]], democraat (1893-[[1897]])
# [[William McKinley]], rippublikein (1897-[[1901]])
# [[Theodore Roosevelt]], rippublikein (1901-[[1909]])
# [[William Howard Taft]], rippublikein (1909-[[1913]])
# [[Woodrow Wilson]], democraat (1913-[[1921]])
# [[Warren G. Harding]], rippiblikein (1921-[[1923]])
# [[Calvin Coolidge]], rippublikein (1923-[[1929]])
# [[Herbert Hoover]], rippublikein (1929-[[1933]])
# [[Franklin D. Roosevelt]], democraat (1933-[[1945]])
# [[Harry S. Truman]], democraat (1945-[[1953]])
# [[Dwight D. Eisenhower]], rippublikein (1953-[[1961]])
# [[John F. Kennedy]], democraat (1961-[[1963]])
# [[Lyndon B. Johnson]], democraat (1963-[[1969]])
# [[Richard Nixon]], rippublikein (1969-[[1974]])
# [[Gerald Ford]], rippublikein (1974-[[1977]])
# [[Jimmy Carter]], democraat (1977-[[1981]])
# [[Ronald Reagan]], rippublikein (1981-[[1989]])
# [[George H.W. Bush]], rippublikein (1989-[[1993]])
# [[Bill Clinton]], democraat (1993-[[2001]])
# [[George W. Bush]], rippiblikein (2001-[[2009]])
# [[Barack Obama]], democraat (2009-[[2017]])
# [[Donald Trump]], rippublikein (2017-[[2021]])
# [[Joe Biden]], democraat (2021-)
[[Categorie:Presidente van de Vereinigde Sjtaote|*]]
[[Categorie:Lieste van politici|Presidente, Vereinigde Sjtaote]]
i722fzk1osbk2gqmoa027odfyyce361
Franklin D. Roosevelt
0
1510
474137
469978
2024-10-30T11:39:49Z
Joorsm
30190
474137
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
[[Plaetje:FDR in 1933.jpg|thumb|right|200px|Franklin Delano Roosevelt in 1933]]
'''Franklin Delano Roosevelt''' (Hyde Park, [[New York (staot)|New York]], [[30 januari]] [[1882]] - Warm Springs, [[Georgia]], [[12 april]] [[1945]]) waor de 32e [[Presidente van de VS|president]] vaan de [[Vereinegde State]] en regeerde vaan [[1933]] tot [[1945]], zjus dezelfde periode wie [[Adolf Hitler]], en ouch 'nen hoofrolspeuler in d'n [[Twiede Wereldoorlog]]. Heer waor 'ne neef vaan [[Theodore Roosevelt]], dee vaan [[1905]] tot [[1913]] president waor. Heer behuurde tot de [[Democratische Partij (VS)|Democratische Partij]].
== Leve ==
In [[1904]] studeerde heer aof aon de [[Harvard-universiteit]] en in [[1908]] bij [[Columbia Law School]]. Heer trouwde in [[1905]] zie nisjeke en ze kraoge zès kinder. Op zien 39e euverleefde heer [[polio]]; de gevolge vaan die krenkde zouwe zie gaans leve merkbaar blieve.
In 1933 versloog heer mèt 'n euverweldegende mierderheid ziene rivaal, de zittende president [[Herbert Hoover]]. Zie programma heel 'n hervörming vaan de Amerikaanse ikkenomie in, die in [[1929]] mèt de [[Groete Depressie]] volkoume ineingestort waor. Hoover, 'ne rippeblikein, wouw niks verandere aon zienen ikkenomische polletiek, umtot heer heileg geluifde in de potentie vaan 'n merretikkenomie um tegeslaag te euverwinne. Roosevelt wouw de malaise evels wel bestrije, door "get te doen, wat daan ouch". Zie plan duipde heer de "[[New Deal (VS)]]".
Door 't succes vaan dee New Deal woort heer neet minder es drei kier herkoze. D'n [[Twiede Wereldoorlog]] begós heer besjeie; heer beperkde ziech tot 't levere vaan inkel troepe in [[Noorwege]], meh wie de [[Japan]]se lochmach in [[1942]] de Amerikaanse vloot bij [[Pearl Harbor]] vernietegde, begóste de VS vol mèt te doen aon d'n oorlog. Heer gold oonder de geallieerde kopstökker es gemaoteg, in tegestèlling tot de radicalere [[Winston Churchill]], dee mèt Roosevelt en [[Jozef Stalin]] de "Groete drei" ging vörme.
In [[april]] 1945 storf heer aon 'n herseblojing. [[Harry S. Truman]] volgde häöm op.
{{Presidente Vereinigde Sjtaote}}
{{DEFAULTSORT:Roosevelt, Franklin D.}}
[[Categorie:Avvekate]]
[[Categorie:Gouverneure]]
[[Categorie:Persoene oet Twiede Waereldoorlog]]
[[Categorie:Luuj gebaore in de neugeteenden iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:New York]]
1sv8n1n1bpjjut56hceciolbfm1ud6u
Twiede Wereldoorlog
0
1536
473929
471287
2024-10-29T14:07:12Z
Joorsm
30190
/* Externe links */
473929
wikitext
text/x-wiki
{{misjmasj}}
{{Dialeksec|Mestreechs}}
[[Plaetje:WW2 collage.jpg|thumb|right|350px|Impressies oet d'n tied vaan d'n Twiede Wereldoorlog: [[Albert Speer]], [[Adolf Hitler]] en [[Arno Breker]] veur d'n [[Ieffeltore]] te [[Paries]], juni [[1940]] • zinkende ''[[USS Arizona]]'' nao d'n aonval op [[Pearl Harbor]] vaan 't [[Japan]]s leger op [[7 december]] [[1941]] • [[Sovjet-Unie|Sovjetische]] bataillons-kommandäör, dee mèt ziene pistool tot aonval reup op [[12 juli]] [[1942]] (Foto vaan [[Max Alpert]]) • 'nen Duitse pantser genaomp ''Tiger'' in [[miert]] [[1944]], in [[Hauts-de-France|Noord-Fraankriek]] • Lending vaan d'n ierste ''US-Infantry-Division'' op [[6 juni]] [[1944]] aon [[Omaha Beach]] ([[Normandië]]) • Soldaote heise de [[veendel]] vaan de [[Vereinegde Staote]] op [[23 fibberwarie]] [[1945]] te [[Iwojima]] • de sovjetische veendel op de [[Reichstag]] in [[mei]] [[1945]] • de atoomoontploffing vaan ''[[Fat Man]]'' op [[Nagasaki]] op [[9 augustus]] [[1945]]]]
D'n '''Twiede Wereldoorlog''' (aofgekört tot '''WO II''') waor 'ne zesjaorege [[oorlog]] dee doorde vaan [[1939]] tot [[1945]] (in [[Limburg]] evels mer van [[1940]] tot [[1944]]) en boebij mie [[börger]]slachoffers (slachoffers boete de [[slachveld]]e um) vele es in welken aanderen oorlog daan ouch. Veural de [[Holocaust]] (de [[genocide]]s op versjèllende [[minderheid|minderhede]] in [[Europa]] wie de [[Jude]] en de [[Roma]]) zawwe 'n enorm impek achterlaote in de Europese cultuur en weurt es ein vaan de belaangriekste historische drijfvere achter versjèllende [[polletiek]]e projecte in 't Europa vaan nao WO II gezien, wie de [[democratie|herdemocratisering]] vaan Europese [[dictatuur|dictature]] en 't [[supranationalisme|supranationalistisch]] projek vaan de [[Europese Unie]]. Eveneins waor e record-aontal len bij dezen oorlog betrokke en woort 'n oongekinde kwantiteit nui [[kriegstechniek]] oontwikkeld. De naosleep vaan dezen oorlog doorde decennia en had es veurnaomste polletiek gevolg tot de wereld 'nen haven iew laank betrokke raakde in de [[Kawwen Oorlog]]: de blievende spanninge tösse de twie euverwinneers vaan WO II, naomelek de [[kapitalisme|kapitalistische]] [[Vereinegde Staote]] en de [[communisme|communistische]] [[Sovjet-Unie]].
D'n Twiede Wereldoorlog had zoe'n benkelek groete invlooj op de [[maotsjappij]] in [[Europa]] en [[Noord-Amerika]], tot me de [[periood]] nao d'n Twiede Wereldoorlog ouch wel de [[Nao-oorlogsen tied]] neump.
== Deilnemers ==
De twie partije weure ''Centrale'' en ''Geallieerde'' geneump. De kirn vaan de Centrale bestoont oet de [[As-Berlien-Rome]], boetouw neve [[Duitsland]] en [[Italië]] later ouch [[Japan]] huurde. Bondgenote waor oonder mie [[Hongarieë|Hongarije]]. De len die Duitsland veur en oonder de Twiede Wereldoorlog binneveel woorte door hunzelf ouch tot de Asmogendhede gereikend. 't [[Fraankriek vaan Vichy]] waor ouch mèt Berlien geallieerd.
De geallieerde bestoonte in d'n ierste plaots oet de "Groete Drei": 't [[Vereineg Keuninkriek]], de [[Vereinegde Staote]] en de [[Sovjet-Unie]]. De lèste len kaome pas laoter bij d'n oorlog.
== Veurhistorie ==
D'n [[Ierste Wereldoorlog]] had verlerer [[Duutsland]] gans in ermooj achtergelaote. Neet allein hei Duutsland zjwoar verleze te verwèrke, och eisde de euverwinnaarsj, en mèt name [[Frankriek]], väöl hersjtelbetalinge veur de geleije sja aan hun eige land. Dees betalinge drökde zjwoar op de totaal vernietigde Duutsje economie en zörgde d'r eigelik veur dat 't economisch hersjtel väöl langer op zich leet wachte. Allewel tot dao in [[1919]] 'n [[democratie]] gevesteg woort radicaliseerde de bevölking gestaojeg. Wie in [[1929]] 'n waereldwieje economische crisis oetbraok lökde 't [[Adolf Hitler]] in veer jaor op democratische wies de mach te vereuvere, tot heer in [[1933]] 'n [[dictatuur]] vestegde. In [[Italië]] had de [[fascisme|fascistische]] bewaeging vaan [[Benito Mussolini]] de mach al tieën jaor iëder gegrepe. In 1936 sjlote Duutsjland en [[Italië]] 'n alliantie, och waal 't [[Staalpact]] genump.
<br />Duutsjland vereuverde d'n [[Elzas]] in [[1936]] op Frankriek. Bie de Anschluss van 1938 woort [[Oosteriek]] ein deilsjtaat van Duutsjland. Sudetenland, 'n sjtök van [[Tjechoslowakije]] mèt 'ne minderheidsgroep van Duutsjersj, woort ingenómme nao goodkäöring durch o.a. Ingeland op de [[Conferentie van Munchen]]. De res van Tsjechië volgde in mieërt 1939 en Slowakije woort 'n vazalsjtoat.
Wie Hitler op [[1 september]] [[1939]] [[Pole]] binneveel verklaorde [[Frankriek]] en 't [[Vereineg Keuninkriek]] häöm d'n oorlog weges 't sjende van 't neet-aanvalsverdraag op Pole.
== Verloup vaan d'n oorlog in Europa ==
{{Dialeksec|Klummes}}
''''t Westfront'''
<br />Nederland wert op 10 mei 1940 geconfronteerd mit de Duutsje legers mit d'r geliektiedige inval in Nederland, Belsj en Luxemburg. Het eigelijke doel van de Duutsjers waor Frankriek. Op 12 mei sjtonge ze al via de Ardenne aan de Franse grens. Nao zjwaor bombardemente op [[Rotterdam]] capituleerde Nederland op 15 mei. In Zeeland ging d'r sjtried nog twieë daag verder durch biesjtand van Franse troepe. D'r Duutsje opmarsj durch Frankriek verleep sjnel mit hun Blitzkrieg-taktiek. Al op 20 mei sjtonge ze aan de Kanaalkus. Dat waor sjneller dan de Britte verwach houwe en dus moste ze hals uuëver kop evacuere. [[Belsj]] capituleerde op 28 mei.
'''’t Oostfront'''
<br />In d’r zoeëmer van 1941 richtte Hitler zieng aandach op Rusland. Hoewaal hae ’n verdraag hei mit [[Sjtalin]], veel hae toch onger de codenaam [[Operatie Barbarossa]] aan. Dees besjlissing wurt gezeen es de ieësjte strategisje fout van Hitler. Aanvankelik koste de Duutsjers durchsjtoëte tot deep in Rusland, mèr dat kaom omdat de Russe truuktrokke. Ze leje dus ging groëte verleze. Tegeliekertied maakte de Russe gebroek van de taktiek van de ''[[versjroeide erd]]'' woadurch de aanveurlijne van de Duutsjers zjwaor belast werde. Probleem vuuër de Duutsjers waor och nog dat de Russe veurbereid waore op de zjwaor Russisje wintersj. De Duutsjers neet. Hie sjtokte dan och de Duutsje opmars en daomit kieërde ’t tij veur de Duutsjers. Toch wiste de Duutsjers in ’t vuurjaor van 1942 [[Stalingrad]] in ’t zude van Rusland, ’t hudige Wolgorad, te bereike. Dao wert ’n langdurig en blojerig sjtraotgevech geveurd wat bekend sjteet es d’r [[Sjlaag um Stalingrad]]. In dizze sjlaag zunt missjien waal 2 miljoon miensje umgekomme.
Zuug ouch: [[Twiede Wereldoorlog in gebäörtenisse]].
== Einde van d'oorlog in Europa ==
D'r geallieerde opmars begós mit 'n landing op [[Sicilië]] op 10 juli 1943. Van dao-oet sjtaoke ze op 3 september de Sjtraot van Messina euver nao Italië. In opdrach van könning Victor Emmanuel III woort [[Mussolini]] op 25 juli aafgezat en gearresteerd. Ziene vervanger sjloot op 8 september mit de geallieerde 'n waopesjtilsjtand. [[Rome]] woert pas 4 juni 1944 bevried, twieë daag veur [[D-Day]].
<br />Op 6 juni 1944 vele de geallieerde Duutsj Europa binne aan de kös va Normandië (D-Day). Ongertösje veroorzaakde de voortdorende bombardemente groëte sja aan de Duutsje infra-sjtructuur en de sjtei. 't Duutsj militair apparaat hou in de rampzalige Russische
campagne al zien krachte opgebroek.
''[[Operation Market Garden]]'' hei tot doel om belangrieke brögke uëver de groëte revere
in heng te kriege. Doamit wilde de geallieerde in eine kier durchsjtoëte tot in 't Ruhrgebeed en de res va Duutsjland. 't Jaomerlik fale van de lochlanding bie [[Arnem]] beteikende dat ein van de belangriekste brögke in Nederland neet in geallieerd bezit kaom. Veur Nederland bove de revere hou dis vertraging in de dao-op volgende winter rampzalige gevolge. Durch dat ein deil van Nederland waal bevried waor en ein deil neet, stopde de toeveur van middele en voodsel. Terwiel Limburg, Brabant en deile va Gelderland de bevrieding veerde, voltrok zich veurnamelik in de groëte sjtei in de Randsjtad 'n ramp: d'r [[hóngerwinter]]. 't Zou nog tot 5 mei 1945 doere, veurdat hieël Nederland eindelik bevried waor. De geallieerde waore óngertösje durchgetrokke nao Duutsjland.
<br />De Amerikaanse en Russische troepe troffe zich op 25 april 1945 aan de reveer de [[Elbe]]. Daomit waor 't versjlaon van Duutsjland 'n feit en woert Duutsjland in 4 geallieerde zones verdeild: 'n Amerikaanse, Ingelsje, Sovjetrussische ('t later Oos-Duutsjland of [[DDR]]) en
Franse zone. [[Oos-Pruse]], [[Wes-Pruse]] en [[Silezië]] mós 't land aafsjtaon aan Pole en de USSR.
<br />Terwiel d'r in en óm Berlien flink gevochte woert, pleegde [[Hitler]] same mit zien vrouw [[Eva Braun]] zelfmaord in d'r commandobunker. Ze waore net vanteveure getrouwd. Op 7 mei 1945 woert de oeteindelike euvergave van [[Duutsjland]] óngerteikend durch generaal [[Alfred Jodl]].
<br />Mit 't binnevalle in Duutsjland óntdekde de geallieerde en de res va de welt de daadwerkelike omvang en ramp va de [[concentrasiekampe]]. De bekendste van dis kampen zunt
[[Auschwitz]], [[Bergen-Belsen]], [[Buchenwald]], [[Sobibor]], modelkamp [[Theresienstadt]] en [[Treblinka]]. [[Anne Frank]], Nederlands bekendste Juddin, is via 't Nederlandse durchveurkamp [[Westerbork]] ieësj terechgekómme in Auschwitz en daonao in Bergen-Belsen woeë 't 'n paar waeke vur d'n bevrieding gesjtorve is. Häör aopehartig dagbook is nao de aorlog gepubliceerd en óngertösje vertaald en gelaeze in väöl tale. D'r waore nao sjatting 12 miljoen luu opgesjlaote in de concentrasiekampe. De helf ongevaer besjtóng oet [[Juud|Judde]], de res oet [[Roma]], [[Sjlave]] (Oost-Europeanen), [[homo-seksuele]], [[Getuiges vaan Jehova|Jehova's Getuigen]] en anger minderhede. Pas nao de oorlog woert de daadwerkelike ramp dudelik dae in de kampe hei plaatsjgevónge. Dizze durch de Nazi's gepleegde volkermaord wurt aoch waal ''[[Holocaust]]'' genump. Noch noeëts waor d'r in de gesjiedenis op zoeë 'n groeëtsjalige en doeltreffende manir geprobaerd um volke en minderheedsgroepe te vernetige.
== Externe links ==
* [http://www.annefrank.org/content.asp?pid=1&lid=1| Anne Frank Huis te Amsterdam]
* https://www.tracesofwar.nl
* http://www.mei1940.org
* http://www.oorlogsmuseum-overloon.nl
* [http://www.oorlogsdoc.knaw.nl| Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie]
[[Categorie:Twiede Waereldoorlog| ]]
[[Categorie:Historie van Afrika]]
[[Categorie:Historie van Azië]]
[[Categorie:Historie van Oceanië]]
[[Categorie:Historie van Belsj]]
[[Categorie:Historie van Duutsjland]]
[[Categorie:Historie van Frankriek]]
[[Categorie:Historie van Nederlandj]]
[[Categorie:Historie van Vereinigde Sjtaote]]
q1h0i64ngke5vfwh3z56g18ddfjscmc
Jazz
0
1798
474148
470398
2024-10-30T11:52:07Z
Joorsm
30190
/* Zuug ouch */
474148
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
'''Jazz''' is 'nen oersprunkelek [[Afro-Amerikaone|Afro-Amerikaanse]] [[meziek]]stijl mèt es hoofkinmerke [[improvisatie]] en [[swing]]. Soliste improvisere binne e veuraof vasgestèld kader hun solo's, die in de regel e gesyncopeerd ritme höbbe. Jazz weurt 't mieste in [[kamermeziek]]bezètting gespäöld, meh besteit ouch in orkesvörm (big band) en solovörm (miestens mèt piano).
De meziek oontstoont roond in 1900 in [[New Orleans]] en heet zien wortele in diverse awwer meziekgenres vaan alderlei aofkoms, in 't bezunder de [[ragtime]]. Nao d'n [[Ierste Wereldoorlog]] verspeide de meziek ziech euver gans de [[Vereinegde Staote]], zeker ouch - zij 't in verwaterde vörm - euver de blaanke bevolking. Ouch in Europa zouw in 't [[Interbellum]] hendeg populair weure. In de jaore daarteg oontwikkelde ziech de swing, die evels in de loup vaan de jaore veerteg laankzaamaon verwaterde tot populaire meziek mèt jazzinvlood.
Nao d'n Twiede Wereldoorlog kraog de jazz e twiede leve es [[kunsmeziek]]; de [[bebop]], dee ziech de jaore daoveur boeten 't gehuur vaan de mainstream had oontwikkeld, kaom noe aon de oppervlaakde. In de jaore viefteg kristalliseerde ze oet in get rösteger stijle wie cool jazz en hard bop, stijle die in de ganse westerse wereld door combo's woorte euvergenome en al gaw e vertrojd geluid woorte. E klein grupke musici eisde nog mie vrijheid en kaom tot de ''free jazz'', 'ne belaankrieke stijl vaan de jaore zèsteg.
Vaanaof de jaore zèsteg leep de jazz, oondaanks flirts mèt oonder mie popmeziek, in populariteit trök, zeker wie de groete stare eine veur eine storve en de media de jazz doedverklaorde. Sinds 1980 höbbe väöl muzikante ziech geriech op fusiestijle in alle meugeleke soorte. Oondaanks tot de jazz noets mie ech groet is gewore, gief 't nog ummer 'n oetgebreide infrastructuur die de meziek oondersteunt.
==Gaank vaan zake==
===Improvisatie===
Wie gezag drejt jazzmeziek in de ierste plaots um improvisatie. Dit wèlt zègke tot de musici, binne aofgesproke kaders, zelf hunne meziek t'r plaotse bedinke.
Miestens musicere jazzmuzikante op 'n [[akkoord]]sjema. Dit is dèks 't bluessjema (12 maote mèt de akkoorde I-I-I-I-IV-IV-I-I-V-IV-I-I/V), of 't sjema vaan 'ne song. De klassieke [[Tin Pan Alley]]song kint 32 maote, georganiseerd volgens 't sjema AABA (twie kier ach maote A, ach maote B, daan nog ins ach maote A). Ouch väöl oersprunkeleke jazzcomposities ('n traditie die pas nao d'n Oorlog veuj aon de groond kraog) volge dat AABA-sjema. Vaanajds späölt me iers 't orzjineel eine kier door en geit me daonao improvisere. Ederskier tot 't akkoordsjema gans veurbijkump neump me e ''chorus'' (lètterlek 'refrein', umtot de 12 of 32 maote soms allein mer 't refrein vaan 'ne ganse song zien). 'ne Solo kin bestoon oet ein of miejer ''choruses''.
In de [[modaole jazz]] weurt neet op 'n akkoordsjema, meh op 'n modus ('n aw kèrktoensoort) geïmproviseerd. De free jazz is atonaol en improviseert daorum neet op akkoorde; dèks is 't dao ouch touwgestande um mèt miejer speulers doorein te solere ('[[collectief improvisatie]]').
Wee 'ne solo geit speule, moot vaan teveure weure aofgesproke, al kinne sommege dinger ('t begin en ind vaan 'ne solo) wel speulentere weure beslote. Bij de New Orleans-jazz waor en is de solo veurbehawwe aon de melodie-instruminte, bij big bands zelfs aon mer e paar orkesleje. In de moderne jazz nump evels de piano ummer wel 'ne solo veur häör rekening, dewijl ouch bas- en drumsolo's neet oongewoen zien. Drummers kinne natuurlek neet op 'n akkoord of 'ne modus improvisere en hove ziech neet aon choruses te hawwe; hun soli gelle es oonderbrekinge vaan 't normaal sjema. Ouch zengers kinne improvisere; dit doen ze dèks mèt oonzinlèttergrepe (zoegeneump '[[scatte]]'). Veural [[Ella Fitzgerald]] heet de zaank es volweerdeg improvisatie-instrumint tot groete huugde gebrach.
===Ritme===
====Syncopering====
Wie bekaans alle Afro-Amerikaonse meziek is de jazz sterk gesyncopeerd. De vreuge jazz heet in groete lijne 'tzelfde ritme wie de ragtime: De bas gief de sterke maotdeile aon, de akkordinstruminte geve alle veer de tèlle aon, dewijl de melodie in syncope verlöp. Aon dit contras - melodie in syncope, begeleiing zjus strak in 't ritme - oontlient de jazz häör dansante spanning. Vaanaof de swing deit de bas alle veer de tèlle (zuug oonder); de ''groove'' ('t veulbaar ritme) weurt daodoor aanders.
In snelle stijle, beveurbeeld in de bebop verlöp de solo soms in continu zèstiende note. In dat geval is vaan syncopering gein spraoke.
====Swing (ritme)====
[[Plaetje:Swung_notes_dotted.png|thumb|''Hard swing'': d'n ierste noet doort wel drei kier zoe laank es de twiede, allewel tot de notatie aanders kin suggerere.]]
Kinmerk vaan de mieste jazz is ''swing''. Dit wèlt zègke tot me 'n gelieke twiedeilege verdeiling vaan 'n tèl (in de regel dus twie achste note: ♫) veraandert in 'n oongelieke: d'n ierste noot krijg mie naodrök en doort e stök laanger es de twiede. Dèks weurt dat neet in de notatie weergegeve. 't Rizzeltaot kin klinke wie 'n trioolverdeiling (♩♪) of zelfs wie e gepuncteerd ritme (zuug pleetsje heineve).
De ''swing'' is ech al e dujelek kinmerk vaan d'n allerierste jazz, dewijl 't in de klassieke ragtimes vaan [[Scott Joplin]] en zien tiedgenoete nog neet veurkump. Dit versjèl is ouch dujelek te hure in beveurbeeld [[Jelly Roll Morton]] zien versie vaan de Joplin-compositie ''Maple leaf rag''. Wel kump 't soms in de [[blues]] veur. 't Liekent daorum get typisch veur de regio. Me heet dit wèlle verklaore oet 't Frans verleie vaan [[Louisiana]]: ouch in de Franse barokmeziek kump dit princiep vaan oongelieke achste note veur, boe me 't ''[[inégalité]]'' neump.
Swing oontbrik soms wel in de snelste jazzstiele, umtot 't in zoe'n tempo neet zouw klinke. Dao kint me daan 'n gelieke verdeiling in zèstiende note.
===Instrumentatie===
D'n instrumentatie vaan de jazz versjèlt per stijl en zeker allewijl is alles meugelek. De constante door de jaore heer is evels wel tot blaosinstruminte dominere. Dit kump door de wortele vaan de jazz in de gesyncopeerde blaosmeziek (zuug oonder).
D'n oersprunkeleke New Orleans jazz of Dixieland had en heet es melodie-instrumente de [[klarinèt]], de [[trompöt]] of [[kornèt]] en de [[trombone]]. De ritmesectie varieert, nao gelaank of me wel of neet löp. Stoonde/loupende bandsjes laote de bastoene dèks door 'nen [[tuba]] speule en de akkoorde door 'ne [[banjo]]; bij zittende/concerterende bandsjes zien [[contrabas]] en [[piano]] ouch meugelek. De contrabas weurt in de jazz - in alle stijle - in de regel [[pizzicato|geplök]]. Ouch 't [[wesbord]] is in de vreuge jazz e väöl gehuurd instrument.
In de jaore twinteg kump de [[saxofoon]] in de mode, dee ummer mie e symbool vaan de jazz ''tout court'' weurt. In Europa nump [[Django Reinhardt]] de [[gitaar]] es jazzinstrument op. [[Joe Venuti]] nump de [[viool]] mèt de meziek in. Dees twie instruminte vinde evels door hun klein volume geinen ingaank in de mainstreamjazz, umtot ze te zach klinke.
In 'ne [[bigband]] speule dèks veer trompötte, veer trombones, veer saxofoons, piano en slaagwerk. Trompöttiste mote soms wissele nao de kornèt, en vaan saxoniste weurt soms gevraog 'n aander typ saxofoon te numme (alt > sopraon; tenor > bariton), al nao gelaank wat de partituur vreug. De klarinèt oontbrik dèks, meh kin eventueel ouch door 'ne saxofonis weure bespäöld.
In de moderne jazz kristalliseert ziech e vas combo, miestens e kwartèt vaan ei melodie-instrumint (miestens trompöt of saxofoon), piano, bas en drums. De ritmesectie is zoe normaal tot me, wienie ein instrumint weurt eweggelaote, dèks expliciet vaan ''[[pianoloes kwartèt|piano-]]'', ''bas-'' of ''drumloes kwartèt'' sprik. Ouch groeter combo's mèt miejer melodie-instruminte koume veur, zoewie groete ensembles boe-in ritme- of akkoordinstruminte dobbel bezat zien. Zeker in de rockjazz weure modern, elektrisch versterkde instruminte gans normaal ([[èllentrikke gitaar]], [[èllentrikke piano]], [[basgitaar]] [dee de contrabas vervingk], [[vibrafoon]]).
't Touwveuge vaan 'ne zenger is in de mieste stijle vrij normaal, al blijf jazz wel in de ierste plaots instrumentaole meziek. Sommege jazzmusici, wie Louis Armstrong en [[Chet Baker]], woorte zoewel es zenger wie es instrumentalis hendeg bekind.
== Historie en stijle vaan de jazz ==
[[Plaetje:Scott Joplin 19072.jpg|thumb|Scott Joplin maakde de ragtime in gans Amerika (en daoboete) populair.]]
Heieuver besteit gein einstummegheid, meh 'ne consensus besteit wel. Me moot ziech ouch bedinke tot de oontwikkeling vaan de jazz hendeg snel is verloupe. Es gevolg heivaan höbbe oontwikkelinge, die hei weure geprizzenteerd es nao-ein gebäörd, ziech in feite dèks euverlap. D'n oonderstroum vaan bebop begint al op te koume es de swing, in eder geval in populariteit, op zie huugdepunt steit. Daobij zien oet de mode geraakde stijle blieve bestoon en zien hun groethede ouch blieve optrejje. Louis Armstrong traoj beveurbeeld nog op wie in 1960 d'n ierste ''free jazz'' woort gemaak; heer trok daobij ouch in zien naodaog e väöl groeter pebliek es d'n avant-garde.
=== De prehistorie ===
Vaan de late [[zestiende iew]] tot de [[negentiende iew]] woorte [[negers]] oet Wes-[[Afrika]] nao de [[Nuie Wereld]] versjeep. In deen oonderdrökde wereld verlore de slaove hun taole en religies, meh hunne meziek en dans bleef nog laank behawwe; de lèste rapporte vaan zulke ritueel danse stamme oet de jaore viefteg vaan de twintegste iew. Zeker zoe belaankriek is evels d'n invlood - toen al, meh zeker ouch nao de slaovetied - vaan de westerse meziek, die de slaove tot ziech krege door christeleke hymnes en volksleedsjes. De ''[[work song]]s'' en ''[[negro spiritual]]s'' stoonte aon de weeg vaan versjèllende 'zwarte' stijle.
Wie de [[slavernij]] in [[1865]] woort aofgesjaf in de [[Vereinegde Staote]] raakde de zwarte bevolking hendeg verpauperd meh kaom wel nog mie mèt de blanke muziekcultuur in aonraoking. Dit rizzelteerde in sumpel lejer mèt akkoordbegeleiding en 'n typische ritmeveuring: de [[blues]]. Neve deze meziek, dee op 't platteland vaan de [[Mississippi]]delta tot bleuj kaom, oontwikkelde ziech in de stei 'nen aandere muziek mèt Afrikaansen invlood: de [[ragtime]], miestal veur piano solo, 'nen hendeg ritmische meziek boebij de syncopes in de melodie zörgde voor 'n veur deen tied oongekind dansant geveul. Ragtime gespäöld door 'ne [[brassband]], wie de muziek vaan [[James Reese Europe]] (populair gewore in d'n [[Ierste Wereldoorlog]]), waor de directe veurluiper vaan de jazz.
=== New Orleans jazz ===
[[Plaetje:Louis Armstrong restored.jpg|thumb|Kornèttis en trompöttis Louis Armstrong is de bekindste New Orleans-jazzmusicus.]]
In [[New Orleans]] oontstoont de jazz doortot brassbands blanke [[song]]s, lendelek-zwarte blues en steidelek-zwarte ragtimes gónge speule en dat op dezelfde gesyncopeerde meneer bewèrkde. Es stiechter en leier vaan 't ierste jazzensemble weurt [[Buddy Bolden]] geneump; de ier vaan ''inventor of jazz'' woort later door de weineg besjeie [[Jelly Roll Morton]] nao ziech touwgetrokke. In 1917 zörgde d'n [[Original Dixieland Jass Band]] veur de ierste [[grammofoonplaat]] mèt jazz, de ''Livery stable blues''.
De jazz sloog, zeker ouch door dit succes, snel euver nao aander stei, veural in [[New York City|New York]] en [[Chicago]]. De groetste naome oet deen tied zien kornèttis en trompöttis [[Louis Armstrong]] en pianis [[Art Tatum]]. De muziek woort in commerciële vörm euvergenome door de blanke, wie [[Paul Whiteman]], um dee zien orkes de [[charleston]]-rage oontstoont en veur wee [[George Gerschwin]] zien orkeswerke sjreef.
De New Orleans jazz weurt ouch wel ''[[Dixieland]]'' geneump, meh dèks is dat de naom veur de börgerleke jazzmeziek vaan nao d'n oorlog, dee sterk op de vreuge jazz trökgreep (zuug oonder). Belaankriekste kinmerk vaan deze meziek is de [[heterofonie|heterofoon]] melodie-indeiling: in de neet-solistische gedeiltes blijf de trompöt 't diechste bij de oersprunkeleke melodie, dewijl de klarinèt ze get drökker umspäölt en de trombone allein de hooflijne volg. Ouch kinmerkend is de ritmesectie, die 't ''[[stride]]''-princiep vaan de ragtime euvernump: de ierste en daarde tel weure sterk benaodrök (door d'n tuba of de bas, zoewie door de groete trom), de twiede en veerde get zwaker.
=== Swing (stijlperiood) ===
In de jaore daarteg oontstoont in New York 'n nui soort jazz: de [[swing (stijl)|swing]]. Dezen jazz waor [[homofonie|homofoon]] (in plaots vaan [[heterofonie|heterofoon]], wat de New Orleans jazz waor), lag geine naodrök allein op de ierste en twiede slaag meh op alle veer slaoge, en leep op 'n loupende, oonoonderbroke baslien. 't Besjeie ensemble woort ouch ummer groeter, tot 't op 't niveau vaan 'n [[big band]] kaom: veur eder instrumint dèks veer stök. Arranzjere woort zoe get professioneels. Gevolg waor ouch tot de mieste muzikante zelde of noets aon 'ne solo touwkaome; allein d'n ierste trompöttis, saxofonis, trombinis etc. had dat rech. Aon 't eind vaan de jaore daarteg kaom Amerika in de greep vaan 'n big-bandraazj. Groetste naome oet deen tied waore [[Duke Ellington]], dee opelek inspiratie haolde oet de [[klassieke muziek]], en de blaanke [[Benny Goodman]].
Daonao vercommercialiseerde 't genre. Bij populair bandleiers wie [[Glenn Miller]] gónge de solo's nao d'n achtergroond en kraoge romantische, touwgenkeleke nommers sterk d'n euverhand. Ouch woort de zenger, vreuger 'n bijfiguur, ummer belaankrieker, wat stare wie [[Frank Sinatra]] oplieverde. Deze vörm vaan swing vèlt koelek nog jazz te neume, veural umtot 't improvisatie-illemint bekaans oontbrik. Toch is ze vaan groet historisch belaank: gestileerde swing bleef tot deep in de jaore viefteg de populaire meziek vaan de VS.
Intösse waor de jazz ouch nao Europa euvergeslage, en waore Europese muzikante ouch begós ze zelf te speule. Internationaol 't bekindste woort de Fransoos [[Django Reinhardt]], dee de gitaar es solo-instrumint inveurde en de groondslag lag veur de [[zigeunderjazz]]. Ouch in Nederland oontstoont 'ne scene, mèt oonder mie de Surinaamse saxofonis [[Kid Dynamite]] en mèt [[The Ramblers]], 't showorkes vaan de [[VARA]], wat jazz combineerde mèt e rippertoire vaan Nederlandse populaire meziek en dao oongekind geleef mèt woort.
=== Bebop ===
[[Plaetje:Dizzy Gillespie01.JPG|thumb|Dizzy Gillespie, ein vaan de belaankriekste figure oet de bebop.]]
Wie de swingraasj veurbij waor en 't groet pebliek ziech mier op songs góng riechte, hadde sommeg getalenteerde muzikante genoog vaan de conformistische conventies in de muziek, e gónge die conventies verbreke of temeenste sterk oprekke, in klein [[combo]]'s boe edere speuler solis kós zien. Zoe oontstoont de [[bebop]], mèt hiel sterke harmonische oetbreiing (dreiklaanke en veerklaanke make plaots veur vief-, zès- en zeveklaanke; chromatische alteratie weurt de gewoenste zaak vaan de wereld), hoeg tempo's, en wieneg melodieus, wèl solo's (dèks opgebouwd oet lang series vaan zèstiende note). Hei had de jazz definitief 't niveau vaan [[kunsmuziek]] gehaold. Groondlègkers waore [[Charlie Parker]], [[Dizzy Gillespie]] en [[Thelonius Monk]]. Veural Parker greep sterk trök op de jazz vaan [[Kansas City]], dee dèks es veurluiper vaan de bebop weurt geneump.
Allewel tot de bebop noets ech populair woort, stoont 't wel volop in de belaankstèlling en lokden 'r sterke discussies oet oonder jazzfans. 'n Exclusief Amerikaanse zaak waor 'r ouch neet: in de jaore viefteg woort oonder mie [[Paries]] e bleujend centrum vaan moderne jazz. Ouch bleujde in dezen tied d'n ierste groete fusiestijl op: de [[Latin jazz]]. Wie Dizzie Gillespie góng samewèrke mèt de Cubaanse muzikant [[Chano Pozo]] oontstoont de 'Cubop'.
=== Reacties op de bebop ===
====Neo-Dixieland====
'n Reactie op d'n euververhitte, väöl vaan de luustereer en de speuler vragende bebop bleef neet oet. Sommege lui gónge veur 'ne revival vaan de jazz oet de jaore twinteg, mèt artieste wie [[Lu Watters]]. Deze meziek heet oet d'n hook vaan jazzleefhöbbers kritiek gekrege, neet allein umtot ze oet d'n tied waor meh ouch umtot väöl vaan de meziek in vergelieking mèt d'n jazz vaan roond 1920 get taam kloonk. D'n Dixieland, dee zeker ouch in Nederland hendeg populair woort, is veural 'n zaak vaan de blaanke, al kraog 'r ouch steun vaan zwarte aajdgedeende oet de jazzwereld; neet in de lèste plaots vaan Louis Armstrong, dee bebop es 'Chinese meziek' umsjreef.
====Cool jazz====
[[Plaetje:Miles Davis by Palumbo.jpg|thumb|D'n invloodrieke Miles Davis heet 'n rol vaan beteikenis gespäöld in versjèllende stijle.]]
De [[cool jazz]] waor väöl wat de bebop neet is, en bij oetbreiing wat de mieste jazz tot daan touw noets waor gewees. De ritmische puls oontbrik gooddeils, de soli zien neet al te wèld en dèks ouch neet virtuoos. D'n iersten aonzat vint me al in de bebop-tied bij figure wie [[Cannonball Adderly]], die bij väörkäör trökvalle op romantische songs boe e snel ritme noe eine kier neet pas. Pas in de loup vaan de jaore viefteg weurt 't evels 'n eige stijl, mèt es groetste naom [[Miles Davis]] (album ''[[Birth of the cool]]''). Ouch in [[Californië]] oontsteit 'n oetgebreide scene, bekind es [[Weskösjazz]]. Hei-in speule opvallend väöl blaanke, wie pianis [[Dave Brubeck]]. Astrein oontsteit in de cool jazz 'n neiging tot experimentere. Miles Davis veurt de [[modaole jazz]] in (dee me gemeinelek liet beginne mèt ''[[So what]]''), boe gein akkoordsjemata meh toenreekse es basis weure gebruuk. Ouch mèt 't ritme woort geëxperimenteerd, beveurbeeld in 't album ''[[Time out]]'' vaan Brubeck en zien ensemble.
====Hard bop====
D'n [[hard bop]] kaom naoventrint tegeliek op, mèt vertegewoordegers wie [[Sonny Rollins]] en veural [[John Coltrane]] (same te hure op ''[[Tenor madness]]''). Deze stijl waor, aanders es de cool jazz, neet gemeind es tegestèlling tot de bebop. De tempo's ligke hei vrij hoeg, en de soli zien ouch e stök virtuozer en zwoerder belaojer. Wel is de meziek in 't gemein sumpeler vaan opzet, en weurt de ritmische cadans dujeleker neergezat es in de bebop. Heidoor ligk de vreugen hard bop vrij good in 't gehuur. Noe nog is dit geluid naoventrint de mainstream vaan de jazz.
Ouch in deze stijl sloog me evels aon 't experimentere. In naovolging vaan Davis góng ouch Coltrane modaole jazz speule (beveurbeeld in zien versie vaan ''[[My favorite things]]''), zoewie verwied tonaole jazz (beveurbeeld ''[[Giant steps]]'', boe de hermenie constant in [[tertsverwantsjap]]pe moduleert). Tegen 't ind vaan de jaore viefteg waor de jazz, nao e paar jaor vaan bezinning, weer sterk in d'n avant-gardemodus gekoume. Regele en dogma's kaome ummer mie t'r discussie te stoon.
=== Free jazz ===
De touwgenome vrijheid in de hard bop veurde tot slot in [[1960]] tot de [[free jazz]], bedach door 'n gróp musici oonder leiing vaan saxofonis [[Ornette Coleman]]. Zie doel waor veur alle parameters los te laote: gein akkoordsjema of leed mie es basis vaan improvisatie, gein tonaliteit, gein al te sterk ritmegeveul. Ouch 't gebruuk vaan [[verwijde technieke]] ('t 'ooneigelek' bespeule vaan de instruminte) woort normaal, zeker in de saxofoonsoli vaan Coleman zelf. Vaan kortbij bezeen blik evels ouch deze meziek structuur en regele te höbbe, al waore 't mer negatief regele wie "gein tonaliteit". Daobij zien de musici noe eine kier gesjaold in de jazz, wat in de improvisaties doorklink: me huurt dèks nog 'ne loupende bas, swing-ritmes of bebop-echtege melodielijne.
De free jazz had en heet wieneg aonhengers, meh is historisch wel belaankriek. Diverse muzikante die 't in later vörm vaan jazz höbbe gemaak, zien in de free jazz begós; soms höbbe ze nog gans get vaan die esthetiek nao hun later werk mètgenome.
=== Rock jazz ===
Wie me op dezen doedloupende weeg neet mie wijer kós, zoch me inspiratie in verminging mèt [[popmeziek]]. De mingvörm weurt miestens "jazzrock" geneump, meh "[[rock jazz|rockjazz]]" is correcter, umtot de meziek in weze jazz en neet rock is. Ouch de naom ''fusion'' weurt gebruuk. De grooves vaan de rock en 't gebruuk vaan elektrische piano's, gitare en basgitare zien kinmerke die de rockjazz dudelek oondersjeie. Neve de rock waor zeker ouch de [[funk]] (op dat memint de groete populaire muziek vaan de zwarte bevolking) vaan groeten invlood. [[Chick Corea]] is 'ne bekinde en gewaardeerde rockjazzpianis. Heer is oonder mie mèt Miles Davis te hure op 't album ''[[Bitches brew]]'' oet 1970, de ierste groete fusionplaat en zeker die mèt de miesten invlood.
In de jaore zeventeg en tachteg verwaterde de meziek tot 't niveau vaan muzak-echteg materiaal (bekind es ''smooth jazz''); zoe'n artieste (wie de sopraonsaxofonis [[Kenny G]]) weure in de jazzwereld algemein verach meh hole soms oongekinde verkoupciefers.
=== Posmoderne jazz ===
[[Plaetje:Wynton Marsalis 2009 09 13.jpg|thumb|Wynton Marsalis is eine vaan de toenaongevende jazzmusici sinds de jaore tachteg.]]
Roond 1980 waor in de gezètte te leze "Jazz is dead". De artieste verkochte minder plaote es oets en väöl groethede oet 't verleje waore gehiemeld. In eder geval treujt in dezen tied 't [[postmodernisme]] in d'n jazz in: artieste perbere neet mie te vernuie meh griepe trök op jazzstijle vaan vreuger. Verminging vaan jazzstijle, wie ouch de incorporatie vaan n'importe welk muzikaal materiaol vaan boete de jazz, is hiel gewoen. Groete naome zien [[Wynton Marsalis]] en [[John Zorn]].
Boe dit in de Vereinegde Staote pas ind jaore zeventeg vörm kreeg, gaof 't in Nederland, veural in [[Amsterdam]], e paar jaor iejer al 'n bleujende scene mèt posmoderne jazz. Umtot de scene neet al te sterk aon de dogma's vaan de jazz wèlt vaszitte, sprik me soms vaan ''geïmproviseerde meziek''. Spèlfiguur in dees beweging waor [[Willem Breuker]].
==Zuug ouch==
* [[Lies van jazzmusici]]
[[Categorie:Jazz| ]]
[[Categorie:Vereinigde Sjtaote van Amerika]]
[[Categorie:Louisiana]]
ez4xatb1brqwmz7s9zejbsrref60y50
Frits Criens
0
2176
474056
456407
2024-10-30T09:28:57Z
Joorsm
30190
/* Externe link */
474056
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Valkebergs}}
'''Frits Criens''' ([[30 april]] [[1949]]) is 'ne sjriever en dichter. Van zien vak is hae lieraar Nederlands. Hae kump oet en woont in [[Hale]]. Hae sjrief in 't [[Hales]] en in 't [[Nederlands]], (väöl [[toneel]] en [[light verse]]). Hae is tekssjriever van leedsjes veur o.a. ''Cabaret Puik''. <br>
In 1993 kreeg 'r de [[Veldeke (vereineging)|Veldeke Dialekpries]]. <br>
Ziene zoon, Frits Criens jr, is ouch diechter en publiceert ónder 't pseudoniem [[Quirien van Haelen]].
==Limburgs Werk==
# Wekelikse column ''Modertaal'', op dinsdig in [[Dagblad de Limburger]], editie Miede-Limburg;
# ''Tösse Gister & Mörge'', sonnette
# ''Vergaete Aorlog,'' roman.
# ''Ederein'', verhaolgedicht. [[LiLiLi]]
# ''Zónne op het Noorde'', sonnette. LLiLi
# ''6 Koreaanse Nachte'', verhaole. LiLiLi
# Tekssjiever van de leedtekste veur de historische documentaire film ''Boerinnelaeve'', 'n filmprojek van 't [[Limburgs museum]]. [[Venlo]], 2004.
# Opgenómme in de bundel Alles Theater. 2002;
# Opgenómme in de bundel PLAT-eweg, 'ne bundel van Limburgse auteurs die ouch 't in ABN publicere. 1998;
# Opgenómme in de bundel Platt langs 't Pieterpad. 2003
# Opgenómme in de bundel Loester ins, vertelselkes oet Midde-Limburg veur klein en grote kienjer. Veldeke Kring Remunj, 1995;
# Opgenómme in de bundel Verhäölkes um vuuër te laeze. Veldeke Krînk Wieërt, 2003;
# Opgenómme in de internationale bundel Dialekte und Dialelektliteratur in d'r Euregio Rhein-Maas-Nord, [mèt CD]. [[Kölle]] 1997;
# Opgenómme in de bundel Van de A tot de AA, 't dialektebook
# Vaste columnis [gesjproke columns] biej Leudal tv, in programma Bombarie, en Salon Remunj;
# Versjpreide publicaties in [[Veldeke (vereineging)|Veldeke]].
==Vertaling in 't Limburgs==
#Limburgse vertaling van de Nederlandse gedichte oet d'r driejtalige bundel (Nederlands, [[Fries]] en Limburgs) ''Gysbert Japicx bezoekt het drielandenpunt'' (uitgaaf van de Friese Pers Boekerij) van Chrétien Breukers, 2009<ref>Zuiderlucht, oktober 2009, ''De toestand is niet hopeloos'', Fons Geraets</ref>
==Bibliografie AN==
* Roept u maar! Een amuzante komedie. Toneeluitgeverij Vink.
* Verloren kost. Windroosreeks. 2007
* Liefde uit blik. Bundel light verse. 2006.
* De buit is binnen, berijmde kwis in 11 inhaaksonnetten. 2002.
Publicaties same mèt andere:
* Haelen, waard om te herinneren. Gedinkbook van de gemeinte [[Haelen]] met 32 light verses van Frits Criens en Quirien van Haelen.
* Vliegende wissels. bundel light verse in estafettegedichte. Frits Criens, Hendrik Jan Bosman, Peter van den Tillaart, Gé van den Bovenkamp. 2006.
* Vader & zoon. bundel light verse, same met zoon Quirien van Haelen 2003.
* Opgenómme in de volgende verzamelbundels
* Van geluk gesproken. Uitg.2007.
* Zo klinkt dus weggesmeten geld. 2007.
* Het kerstkonijn en andere gedichten. 2006
* 25 jaar Nederlandstalige poëzie. 2006.
* Kastanjegedichten. 2006.
* Op de kaart. 2005.
* Elf Geboden. bundel light verse met alle vaderlandse light- versecoryfeeën onder redactie van Frits Criens en Hendrik Jan Bosman 2004.
* Het Latijn van Japan. Light verse over taal. U 2003.
* Kutgedichten. Uitg. 2001.
* Geld Geldt. 2001.
* De Balade van Arie Hop en andere lichte verzen. Een bloemlezing light verse.
* O reisgenoten op dit narrenschip. 1993.
* Koester kleine delen van de dag. Onthaastingsgedichten. 1997.
Losse publicaties:
* Meulenhoffs Dagkalender Nederlandse Poëzie uitg. Meulenhoff Amsterdam. [ 1999 en 2000].
* 'n aantal light kalenders van uitg. Nijgh en van Ditmar, Amsterdam,
* 5 Light Verse in 't Amsterdamse studenteblaad Propria Cures.
* Vaste mètwèrker in de rubriek Light Verse van het literair tiedsjrif ''De Tweede Ronde''.
==Sjtäölke==
Ode aan Limburg<br>
<br>
Mèt prachtnatuur van Heuvellandj of Piël<br>
De Maas die ós zoeë grellig haet doorsjneje<br>
Mèt sjoeën geboewe -kloeëster, kèrk, kesjtiël<br>
Modern of oet ein laevendj, riek verleje -<br>
Traditie en folklore die wae beje<br>
Haet Limburg het väör väöl toeriste hiël<br>
Wae make goud van mergel, grind en zandj<br>
En ouch al zeen de koele gans verdwene<br>
En krumptj van jaor tot jaor de boeresjtandj<br>
Ein bótram kan hie ederein verdene<br>
Want äöveral is anger werk versjene<br>
En Limburg haet Europa bie de handj<br>
Ouch is hie eder dörp of sjtad sjpesjaal:<br>
Apaart van dialekt, mer eín van taal!<br>
<br>
(Gesjreve op verzeuk van de [[Sjtreektaalfunctionaris]])
== Zuug ouch ==
{{Wikibrón|Frits Criens|Frits Criens}}
==Referentie==
{{referenties}}
==Externe link==
[https://web.archive.org/web/20070930155307/http://members.home.nl/gcriens/index1.htm]
{{DEFAULTSORT:Criens, Frits}}
[[Categorie:Laevende luuj]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Limburgse Nederlandstalige sjrievers]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Limburgstalige dichters]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
p4ej26x3jxgl5hdy2ytjz30hlo68k1k
Wim Kuipers
0
2179
474062
471872
2024-10-30T09:42:31Z
Joorsm
30190
/* Zuug ouch */
474062
wikitext
text/x-wiki
{{dialek2|AGL|Neels}}
'''Wim Kuipers''' is 'ne [[Neel]]se sjriever dae in [[1939]] is gebore in [[Neel]] (Maasniel) en noe in [[Mestreech]] woent. Hae sjrief in 't [[Nederlands]] en sjrief verhaole en gedichte in 't [[Neels]]. <br>
Hae is veurvechter van 't [[Maaslands]] of zoegeneump [[AGL]], [[Algemein Gesjreve Limburgs]].
Kuipers sjtudeerde [[Nederlands]] en wèrkde es journalis in [[Eindhove]], [[Amsterdam]], [[Hilversum]], [[Nijmege]] en bie [[De Limburger|Dagblad De Limburger]] in [[Mestreech]].
==Bibliografie==
* 'n Taalrubriek in Dagblad De Limburger ''Letterbak'', dat in 1988 es book ies versjene.
* 400 Columns bie radio Umroop Limburg ónger de titel: ''Waor of neet waor''.
Van häöm versjene twie bunjele in de [[LiLiLi]] (Limburgse Literair Lies).
* ''Platlandj'', LiLiLi 7
* ''Kaoleries'', LiLiLi 34 <br>
In 2000 kreeg hae de driejaorlikse pries veur de [[Populair cultuur|Limburgse volkscultuur]].
* Verhaol '''t Menke'' in 't Maaslands in PlAT-eweg LiLiLi nr 8
* Vertaalde in 2006 de televiserie [[De Hemelpaort]] in 't Limburgs.
* Publiceerde in 2007 ''Aek op de sjóttelsplak'', de sjoenste Limburgse wäörd.
* Initieërde in 2008 't ierste [[Platbook]] mit columns van bekènde Limburgstalige sjrievers.
* Initieërde in augustus 2010 de sjtart van 't dichtersforum ''[[Veldgewas]]'' op internet en in de e-bös.
* December 2010, publicatie van 't book ''Waar de brede stroom der Maas'' (Nederlands)
==Sjtäölke==
Mien leef, lef gezjwuulke langs driej en dor,<br>
dien blauw drefkes en de danj in de goes<br>
Leve, de Spék en Azeraoj auch thoes, <br>
ich gluif det nieks in de vroe wiej hoe sor.<br>
---
<br>
De sjeper keimp de kletskop van de maon, <br>
de sjötteriej maak kiendjes in 't kaore <br>
Borkdoezig kaerbuif: dao bönn ich gebaore.
<small>oet ''Mien Neel'', 'n sonnet, lofdich of ''sonnode'' in Letterbak 1988</small>
== Zuug ouch ==
{{Wikibrón|Wim Kuipers|Wim Kuipers}}
{{DEFAULTSORT:Kuipers, Wim}}
[[Categorie:Limburgstalige dichters]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Limburgse Nederlandstalige sjrievers]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
[[Categorie:Taalkundige]]
[[Categorie:Laevende luuj]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
e1kojzllsownuzffnkgfcnjg0vmu1o5
Marie-Catherine Plantaz
0
2182
474073
453237
2024-10-30T10:09:12Z
Joorsm
30190
474073
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
'''Marie Catherine Plantaz''' wèrk en sjrijf in 't [[Mestreechs]]. Ze sjrijf al 25 jaor laank eine wekelekse column veur [[de Trompetter]], e hoes-aon-hoes-blaad.
==Bibliografie==
* ''Zoe zien veer Mestreechtenere'', [[LiLiLi]] 4
* <i>'ne werme Jas veur Sint Zjozef</i>, LiLiLi 17
* ''Fabuleuze vertèllinge'', LiLiLi 29.
* Geinen daag geit veurgood veurbij (Gadet 1980)
{{sjtumpke}}
{{DEFAULTSORT:Plantaz, Marie-Catherine}}
[[Categorie:Laevende luuj]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
[[Categorie:Cultuur in Mestreech]]
g8uljvpnp5dws9ukgfi6lzn186elp32
Maria Scheres
0
2183
474086
426277
2024-10-30T10:40:41Z
Joorsm
30190
474086
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
'''Maria Scheres''' is gebore in 1949 in [[Riêkelt]] (Rijckholt) / [[Groêselt]] (Gronsveld), gesjtorve 26-2-2018. Sinds 1972 woende ze in [[Mestreech]].
Veur e deil sjreef ze in 't [[Mestreechs]] en veur 'n deil in 't plat vaan häör geboortedörp.
==Publikaties==
Ze heet twie beuk oetgegeve in de Limburgse Literair Lies ([[LiLiLi]]).
* ''Sp(r)ookverhaole'', es [[LiLiLi]] 11
* 2006 Bundel verhaole mèt de titel: ''Sjoorpepier'', LiLiLireeks, nr. 54
Ze sjrijf ouch gediechte boevaan d'r väöl zien gepubliceerd in GRUELES, e heemkundebläod van Groésselt en in 't [[Veldeke]]blaad.
Nao 20 jaor sjrieve in 't dialek wint zie in 2005 de [[Veldeke-Limburg|Veldeke-literatuurpries]] mèt 'n autobiografisch verhaol, getiteld:'Opruime'.
==Stäölkes==
E veurbeeld vaan twie stäölkes in twie versjèllende dialekte:
[[Groêselts]]:
''Zoëmerweend'':
Voldräoge aore wege hun zonnekeender rytmisch traog ién lawwe zoëmerweend
Basaal bewoëge noete gedûip ién zjwert geriépte erd Sacraal gebraach op vluugel.
[[Mestreechs]]:
Voldrage aore wege hun zonnekinder rytmisch traog in lawwe zomerwind
Basaal bewoge noete geduip in zwart geriepte eerd sacraal gebrach op vleugel.
'''Vreugjaor'''.
En inèns weurt de dikke loch opgesjoord <br>
de boer trèk rechte regels in 't laand <br>
bevrore ink kiemp in de vore <br>
"en inèns <br>
steit 't duuster gries <br>
ziech greun en geel te wasse <br>
gezwolle wäörd<br>
barste oet hun knup<br>
en geve sjèlders kleure"<br>
<small>''oet: Vreugjaor, Limburgse gedichte en verhaole Sjrief plat 2005''</small>
{{DEFAULTSORT:Scheres, Maria}}
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
[[Categorie:Limburgstalige dichters]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in d'n einentwintigsten iew]]
lp80vv4e0t235jiz90ty08dex6ffh4y
474087
474086
2024-10-30T10:41:19Z
Joorsm
30190
474087
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
'''Maria Scheres''' is gebore in 1949 in [[Riêkelt]] (Rijckholt) / [[Groêselt]] (Gronsveld), gesjtorve 26-2-2018. Sinds 1972 woende ze in [[Mestreech]].
Veur e deil sjreef ze in 't [[Mestreechs]] en veur 'n deil in 't plat vaan häör geboortedörp.
==Publikaties==
Ze heet twie beuk oetgegeve in de Limburgse Literair Lies ([[LiLiLi]]).
* ''Sp(r)ookverhaole'', es [[LiLiLi]] 11
* 2006 Bundel verhaole mèt de titel: ''Sjoorpepier'', LiLiLireeks, nr. 54
Ze sjrijf ouch gediechte boevaan d'r väöl zien gepubliceerd in GRUELES, e heemkundebläod van Groésselt en in 't [[Veldeke]]blaad.
Nao 20 jaor sjrieve in 't dialek wint zie in 2005 de [[Veldeke-Limburg|Veldeke-literatuurpries]] mèt 'n autobiografisch verhaol, getiteld:'Opruime'.
==Stäölkes==
E veurbeeld vaan twie stäölkes in twie versjèllende dialekte:
[[Groêselts]]:
''Zoëmerweend'':
Voldräoge aore wege hun zonnekeender rytmisch traog ién lawwe zoëmerweend
Basaal bewoëge noete gedûip ién zjwert geriépte erd Sacraal gebraach op vluugel.
[[Mestreechs]]:
Voldrage aore wege hun zonnekinder rytmisch traog in lawwe zomerwind
Basaal bewoge noete geduip in zwart geriepte eerd sacraal gebrach op vleugel.
'''Vreugjaor'''.
En inèns weurt de dikke loch opgesjoord <br>
de boer trèk rechte regels in 't laand <br>
bevrore ink kiemp in de vore <br>
"en inèns <br>
steit 't duuster gries <br>
ziech greun en geel te wasse <br>
gezwolle wäörd<br>
barste oet hun knup<br>
en geve sjèlders kleure"<br>
<small>''oet: Vreugjaor, Limburgse gedichte en verhaole Sjrief plat 2005''</small>
{{DEFAULTSORT:Scheres, Maria}}
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
[[Categorie:Limburgstalige dichters]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in d'n einentwintigsten iew]]
[[Categorie:Cultuur in Mestreech]]
o1ldat3ugg3doofz9acws9lgyp5b59b
Frans Schleiden
0
2184
474088
439183
2024-10-30T10:43:43Z
Joorsm
30190
/* Bibliografie */
474088
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Vielender}}
'''Frans Schleiden''' (''Pastoer Schleiden'', [[Setterich-Siersdorf]], Duutsjland, [[7 miert|7 maart]] [[1896]]- [[Kèrkrao]], [[12 juli]] [[1955]]) wirkde in [[Viele]] es [[keploan]]. Dat woar heë sjpieëder óch i [[Kirchroa]] (Hoots). Heë woar joarelank [[sikkerteer]] van [[Veldeke (vereineging)|Veldeke]].
Heë is Nederlander woade beej de wet va 26-02-1914. Noadat heë gewied woar, kómp heë als [[keplaon|kaploan]] noa Viele, i 1920. Doanoa kaploan i [[Gebrook (Heële)|Gebrook]] va 1928 bis 1936. Dan óp [[Mölleberg]] va 1936 bis 1939. I 1939 beneumd als pastoer i [[Maer|Mheer]] bis 1945. Uvvergeplaatsjt noa [[Holz]]-[[Kirkroa]] bis †12 juli 1955.
Pastoer Schleiden woar besjtuurslid va Veldeke va 1929 bis 1955. Hoofdredakteur va 1931 bis 1938.
Heë is egelik d'r man dae d'r basis hat gelaad um 't [[Vieleter]] dialekt óp papier te zètte. Dat how als vurdeel dat, in ing tsiet woa nog ginge televisie en zich benoa ginge de luxe van inge radio koeënt permittere, toch get d'ra gedoa is woade dat de luuj zich ins koeënte amezere. Dat boete de kermis of e deup- of kommuniefès.
Umdat ''[[Veldeke (vereineging)|Veldeke]]'' vunnef joar besjtóng, is óp zóndig d'r 25e januari 1931, ''D'r brand va Bellent'' ópgevuurd. Dat woar i dreej bedrieve, tusjedurch koeënt me loestere noa de moeziek van 'É Heëlesj sjtriek-orkes'.
''D'r brand va Bellent'' woat midde 70er joare durch mieë bekende luuj oet Viele (allemoal amateurs) an de Boom i Viele ópgevuurd.
Beej de ónthulling van 't monument óp d'r hoek Vieleberg/Vielenersjtroat, dónge benoa alle vereniginge mit.
In 1965 sjrieft [[Cor Bertrand]] in 't tiedsjrif [[Veldeke-orgaan|Veldeke]] (nr.218) dat 't gemingdebesjtuur van Haeële wijle pasjtoeër F. Schleiden oonlangs ieërde dör 'n sjtraot in de sjtadswieëk Mäöleberg nao 'm te neume. De ''Schleidenstraat'' liekt in de buurt van sjtraote geneumd nao ander sjrievers, zoewie [[Hendrik van Veldeke]], [[Jacob van Maerlant]] en [[Guido Gezelle]].
==Bibliografie==
* ''Hazegerf en Brommeleblaar''
* ''Piër va Hanne''
* ''De hillige va g'n dörp''
* ''Pastor Selderke'' in Veldeke, nr. 244, 1969
* ''In Sjiek Klassiek'' ([[LiLiLi]] 18) sjteet ing jesjiechte van zieng hank.
{{DEFAULTSORT:Schleiden, Frans}}
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Persoene oet katholicisme]]
[[Categorie:Luuj gebaore in de neugeteenden iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in d'n twintigsten iew]]
8xpm95ci1v8cebbwng5hcrhrswj7na1
474089
474088
2024-10-30T10:44:46Z
Joorsm
30190
/* Bibliografie */
474089
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Vielender}}
'''Frans Schleiden''' (''Pastoer Schleiden'', [[Setterich-Siersdorf]], Duutsjland, [[7 miert|7 maart]] [[1896]]- [[Kèrkrao]], [[12 juli]] [[1955]]) wirkde in [[Viele]] es [[keploan]]. Dat woar heë sjpieëder óch i [[Kirchroa]] (Hoots). Heë woar joarelank [[sikkerteer]] van [[Veldeke (vereineging)|Veldeke]].
Heë is Nederlander woade beej de wet va 26-02-1914. Noadat heë gewied woar, kómp heë als [[keplaon|kaploan]] noa Viele, i 1920. Doanoa kaploan i [[Gebrook (Heële)|Gebrook]] va 1928 bis 1936. Dan óp [[Mölleberg]] va 1936 bis 1939. I 1939 beneumd als pastoer i [[Maer|Mheer]] bis 1945. Uvvergeplaatsjt noa [[Holz]]-[[Kirkroa]] bis †12 juli 1955.
Pastoer Schleiden woar besjtuurslid va Veldeke va 1929 bis 1955. Hoofdredakteur va 1931 bis 1938.
Heë is egelik d'r man dae d'r basis hat gelaad um 't [[Vieleter]] dialekt óp papier te zètte. Dat how als vurdeel dat, in ing tsiet woa nog ginge televisie en zich benoa ginge de luxe van inge radio koeënt permittere, toch get d'ra gedoa is woade dat de luuj zich ins koeënte amezere. Dat boete de kermis of e deup- of kommuniefès.
Umdat ''[[Veldeke (vereineging)|Veldeke]]'' vunnef joar besjtóng, is óp zóndig d'r 25e januari 1931, ''D'r brand va Bellent'' ópgevuurd. Dat woar i dreej bedrieve, tusjedurch koeënt me loestere noa de moeziek van 'É Heëlesj sjtriek-orkes'.
''D'r brand va Bellent'' woat midde 70er joare durch mieë bekende luuj oet Viele (allemoal amateurs) an de Boom i Viele ópgevuurd.
Beej de ónthulling van 't monument óp d'r hoek Vieleberg/Vielenersjtroat, dónge benoa alle vereniginge mit.
In 1965 sjrieft [[Cor Bertrand]] in 't tiedsjrif [[Veldeke-orgaan|Veldeke]] (nr.218) dat 't gemingdebesjtuur van Haeële wijle pasjtoeër F. Schleiden oonlangs ieërde dör 'n sjtraot in de sjtadswieëk Mäöleberg nao 'm te neume. De ''Schleidenstraat'' liekt in de buurt van sjtraote geneumd nao ander sjrievers, zoewie [[Hendrik van Veldeke]], [[Jacob van Maerlant]] en [[Guido Gezelle]].
==Bibliografie==
* ''Hazegerf en Brommeleblaar''
* ''Piër va Hanne''
* ''De hillige va g'n dörp''
* ''Pastor Selderke'' in Veldeke, nr. 244, 1969
* ''In Sjiek Klassiek'' ([[LiLiLi]] 18) sjteet ing jesjiechte van zieng hank.
{{DEFAULTSORT:Schleiden, Frans}}
[[Categorie:Persoene oet Duutsjland]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
[[Categorie:Persoene oet katholicisme]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Luuj gebaore in de neugeteenden iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in d'n twintigsten iew]]
j354nqh03imqf91rkon4coj1vf5ibmu
Helma Cremers
0
2186
474055
434330
2024-10-30T09:27:51Z
Joorsm
30190
/* Publicaties */
474055
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Venloos}}
'''Helma Cremers''' ([[1950]]) woont en sjrief in [[Venlo]]. Ze kump van [[de Maagdenberg]]. Zie publiceerde in 2004 'ne verhaolebundel in 't [[Venloos]], ''Met 'n hempelke zalt''. Zie is redacteur van de ''Tegelse Courant/’t Gazetje''.
==Publicaties==
*''Met 'n hempelke zalt'' (verhaole, [[LiLiLi]] 44, 2004)
*''Wat & Hoe reisgids Limburg'' (reisgids, 2004)
{{sjtumpke}}
{{DEFAULTSORT:Cremers, Helma}}
[[Categorie:Laevende luuj]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Limburgstalige dichters]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
aydt0th837hpgr3qqrbpb6eaxxcqzd1
Jean Meijntz
0
2187
474068
455895
2024-10-30T09:55:38Z
Joorsm
30190
/* Externe links/brónne */
474068
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Gelaens}}
'''Jean Meijntz''' ([[Gelaen]], [[27 september]] [[1946]]), is eine Limburgse autoriteit op carnavalsgebeed. Hae sjrief ouch verhaole en vastelaovesleedjes. In Limburg geneet hae groate bekèndheid door zien väöle insjpanninge die hae deeg en deit veur de Limburgse [[vastelaovend]].
==Biografie==
Carnaval is de in Gelaen gebaore en getaoge Jean Meijntz mèt de paplaepel ingegaeve. Zoa-es hae zelf zaet: ''Ich bèn al mien heële laeve mèt carnaval bezig. In mien mojers boek waas ich d'r al van aan 't aete en 't drènke''. In 1947 waas zien vader Giel ein van de medeoprichtesj van de Sjtadsvastelaoves vereiniging 'De Flaarisse' in Gelaen. Hae woort vanaaf de 1960-er jaore actief op allerlei gebeed in en róndj de vastelaovend. In 1968 woort hae zelf oetgerope tot Sjtads Prins Jean II van de [[Waereldsjtad]]. Hae is al meë es veërtig jaor op allerlei gebeed in 't carnavalsgebeure actief en wirt inmiddels in heël Limburg, in de Duutsje grensjtreek en Belsj besjouwd es dé carnavalskènner biej oetsjtek.
In 1992 is Jean de initiatiefnummer en organistor - mèt hölp van 't ''Kreatief Centrum'' in Gelaen - van de ''cursus Bütteredner''. De cursus woort gegaeve in 't wiekcentrum ''Het Plenkhoes'' in [[Gelaen Zuid]] wo Jean in die daag de beheërder waas.
Jean nóm diverse maole deil aan 't Gelaens Vastelaovesleedjes Konkoer. Hae sjreef en zóng väölal zien eige leedjes, wovan 't bekèndste ''Klein cafèke'' in 1994 op de CD ''Gelaen Alaaf'' is versjene. Ouch stóng hae mèt ein zekere regelmaot zelf in de buut óm 't Gelaense sjtadslaeve op de hak te numme.
Jean promeveerde aan de in 1995 opgerichde Limburgse ''Narre-universiteit'' in Mesjtreech, de NUL en beheuërde daodoor es prefesser tot ein biejzunjer gezelsjap cultuurdragesj van de vastelaovend.<br>
Ouch waas hae ónger angere besjtuurslid van de LVKA (Limburgse Vereniging van Karnavals Artiesten) en maakde hae radio-oetzendinge veur de regionale zender L1 euver carnavalsmusea in Europa. <br>
Dees lètste activiteit deeg häöm besjloete zien bevènjinge vas te lègke in ein book, namelik ''Vastelaovend in een museum''. Hiejin geuf hae ein enorme hoeväölheid aan infermatie die hae vergaarde in de 20 musea die hae bezoch tiedes zien zeuktochte door Europa.
Vanwaege zien bekèndheid sjpruk hae nog ummer regelmaotig veur de regionale radiozenders, mèr is hae ouch regelmaotig te beloestere biej de lanjelike radio zenders.
==Sjriever==
De lèste jaore geneet hae groate bekèndheid vanwaege de oetgaaf van zien beuk euver carnaval. <br>
't Book ''De Bütt en de Büttenredner'' haet hae in 1997 gesjreve nao aanleiding van de drie buutreednersjoale die hae haet opgezat in [[Nijmege]], Gelaen en [[Aoke]]. In dit book haet hae veural väöl informatie gegaeve euver de gesjiedenis van de bütt, algemein informatie euver de carnaval en ein recent euverzich van Limburgse buutreedner.<br>
In 2003 versjeen zien book ''De nar en hofnar in de akademische karnaval''. Dit book lieët zeen dat d'r naeve de optochte, vastelaovend, buutreedne en dergelike, meë besjteit róndjóm de carnaval, namelik narre-rechbanke, narre-academies en narre-universiteite, die oetgebreid waere belich in dit book. Nao aanleiding van de publicatie van dit book promeveerde hae opnuuj aan de narre-universiteit Limburg.<br>
Jean haet ein biezunjere poszegelverzameling opgeboewd mèt es thema: Karnaval in de Filatelie. Dees verzameling stelt hae inmiddels tentoan in Sittard, 's-Hertogenbosch en Groenlo en ze reis ouch bènnekort nao 't boetelandj. Nao aanleiding van zien verzameling haet hae in 2006 zien book ''Karnaval in de Filatelie'' oetgebrach.
Meyntz sjreef ónger angere ouch dertieën carnavalsleedjes en versjillende carnavalsbute. Hae sjtóng zelf ouch ach jaor in de buut.
==Óngersjeijinge==
Meijntz woort in Belsj en Duutsjlandj al versjillende keëre geieërd veur zien biedrages aan ’t carnavalsgebeure. In 't Duutsje Neukirchen-Vluyn woort hae oetgerope tot ''Spasvogel des Jahres''. Ouch óntving hae de hoagste óngersjeijing van 't Schwäbisch-Allemannisch insjtituut, 't awtste narre-insjtituut van Duutsjlandj en hae woort tiedes 'ne gala-aovend van de Aachener Karneval Verein 1857 gehöldigd vanwaege 't succesvol doorloupe van de buuttereednersjoal. <br>
In 1996 óntving hae vanwaege zien biezunjere verdeenste de Piet Giesberts herinneringsmedaje, de jaorliks hoagste óngersjeiding van de Vastelaovesvereiniging 'De Sjoutvotte' oet Gelaen.<br>
In 2005 woort Jean Meijntz in zien eige sjtad geieërd mèt de 'Orde van d'n Aafgebrende Gaaskaetel, de 'Hoesorde' van carnavalsvereiniging De Flaarisse, vanwaege zien biejzunjere verdeenste veur de Gelaense vastelaovend.
==Bibliografie==
* ''Laoker völle'', lachverhaole in 't Gelaens ([[LiLiLi]] 16).
* De Bütt en de Büttenredner, uitg. 1997.
* De Nar en de Hofnar in de Akademische Karnaval, uitg. 2003.
* Van Carrus Navalus tot Blauw Schuit, uitg. 2004.
* Karnaval in de Filatelie dl. 1, uitg. 2006.
* Alaaf en alleluja, kerk en karnaval, uitg. 2007.
* Laach, kortverhaole en inleiding euver humor dör Jean Meijntz, diverse auteurs, 2008 ([[LiLiLi]] 63).
==Externe links/brónne==
* [http://www.tonpraten.nl/ Buutreednen.nl]
* [http://www.gelaensemeziek.nl/gmpJean%20Meyntz.html Jean Meyntz op Gelaense Meziek]
* [https://web.archive.org/web/20050215100913/http://tonpraten.nl/nieuws/news_select.php?id=179 Interview mèt Jean Meijntz]
{{DEFAULTSORT:Meijntz, Jean}}
[[Categorie:Vastelaovend]]
[[Categorie:Laevende luuj]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
27atbb7i10leoj2bcfundy2yalik0cw
Herman Veugelers
0
2190
474094
437356
2024-10-30T10:52:53Z
Joorsm
30190
474094
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek2|Valkebergs|Obbichs}}
'''Herman Veugelers''', gebore op [[18 september]] 1937 in [[Obbicht]] en gesjtorve op [[25 juli]] 2000 in [[Mestreech]] waor 'ne Limburgstalige ([[Obbichs]]), proteszenger, diechter en sjriever.
Herman volgde in [[Zittert]] de [[ambachsjoal]], wèrkde op versjillende fabrieke, en begoes es 18- jaorige aan 't [[gymnasium]] in Zittert, dat 'r op [[klein seminarie]] [[Rolduc]] aafmaakde. Daonao sjtudeerde hae [[filosofie]], [[theologie]] en [[pedagogiek]] en waor vörmingswèrker bie de arbeidersjeug. In de jaore '70 en '80 waor hae leraar pedagogiek en methodiek aan de Katholieke Opleidingssjoal veur [[kleuterleidster]]sj in Mestreech.
==Visie en werk ==
Zien thema's: natuur, ónderwies, de mien (arbeider) en de [[emancipatie]] van de vrouw. Hae sjreef leedtekste en toneelsjtökker euver 't zjwoar leve van de [[koempel]]s o.a. veur muziek-theater-produktie ''Es de wendj zich dreejt'' (1985) van 't [[Limburgs Toneel]]. Fel koes hae te kièr goon tege de aantasting 't landsjap, ( [[De Graathei]] en 't plateau van [[Mergraote]]). Euver de Graathei versjeen 'n [[L.P.]] mèt loesterleedsjes ''Gaape taege eine bakoave''.
* 1993 De Heks van Limborgh bie gelegenheid van 't 750 jaorig besjtoon van de sjtad Zittert.
* 1996: 't Toneelsjtök ''Caspar en Sebil.''
* Toneel: ''Es ene kwakkert os wilt zeen''.
Hae waor reigelmaotig op de [[ROZ]], de regionale radiozender in [[Nederlands Limburg]] mèt zien protesleedsjes.
Dees woorte door de umroop op 'n L.P. ónder de titel ''De Saneringsroute'' oetgegeve. Hae rekende hie aaf mèt geromantiseerde beeld van Limburg dat de traditioneel [[troubadour]]s dèks nao veure brachte.
Sjlagersj van häöm: ''Wo mien mooder mich gelaerd haet om te laeve''; ''Vilt 't laeve om de nondedjuu neet mit'' en ''Nölke Sjmeets wilt renner waere''. Ouch bie de latere [[Radio Limburg]] en [[L1]]-televisie woort Herman dèks gevraog.
* In 2000 versjeen van häöm zien debuut, in de maond van ziene doad, de historische roman ''De Heks van Limborgh'' in de [[LiLiLi]]-reeks nummer 22.
* In 2009 versjient, postuum, in de [[LiLiLi]]reeks, nr 64, de bloomlezing oet zien werk, ''Welteröste leef Limburg'', met leefdesleedsjes, carnavalsleedsjes, gelegenheidsleedsjes, natuurleedsjes, levesleder, religieuze leder en volksleedsjes.
==(Veurluipig) sjtäölke==
Laot mich noe mer vertrèkke<br>
Nao det vraemde sjtille lentj<br>
Want zonger mich kènt geer ouch bes wal laeve.<br>
Ich zeen 'm dao al wènke op mich aan d'n euverkentj<br>
Om mich eindelik mien vrae en rös te gaeve<br>
1978
== Zuug ouch ==
{{Wikibrón|Herman Veugelers|Herman Veugelers}}
{{DEFAULTSORT:Veugelers, Herman}}
[[Categorie:Limburgse componiste]]
[[Categorie:Limburgstalige dichters]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Limburgse zengers]]
[[Categorie:Luuj gebaore in de neugeteenden iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
k2ms16aj5r6ftjgh92av0bsg8nevah6
474095
474094
2024-10-30T10:53:53Z
Joorsm
30190
/* Zuug ouch */
474095
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek2|Valkebergs|Obbichs}}
'''Herman Veugelers''', gebore op [[18 september]] 1937 in [[Obbicht]] en gesjtorve op [[25 juli]] 2000 in [[Mestreech]] waor 'ne Limburgstalige ([[Obbichs]]), proteszenger, diechter en sjriever.
Herman volgde in [[Zittert]] de [[ambachsjoal]], wèrkde op versjillende fabrieke, en begoes es 18- jaorige aan 't [[gymnasium]] in Zittert, dat 'r op [[klein seminarie]] [[Rolduc]] aafmaakde. Daonao sjtudeerde hae [[filosofie]], [[theologie]] en [[pedagogiek]] en waor vörmingswèrker bie de arbeidersjeug. In de jaore '70 en '80 waor hae leraar pedagogiek en methodiek aan de Katholieke Opleidingssjoal veur [[kleuterleidster]]sj in Mestreech.
==Visie en werk ==
Zien thema's: natuur, ónderwies, de mien (arbeider) en de [[emancipatie]] van de vrouw. Hae sjreef leedtekste en toneelsjtökker euver 't zjwoar leve van de [[koempel]]s o.a. veur muziek-theater-produktie ''Es de wendj zich dreejt'' (1985) van 't [[Limburgs Toneel]]. Fel koes hae te kièr goon tege de aantasting 't landsjap, ( [[De Graathei]] en 't plateau van [[Mergraote]]). Euver de Graathei versjeen 'n [[L.P.]] mèt loesterleedsjes ''Gaape taege eine bakoave''.
* 1993 De Heks van Limborgh bie gelegenheid van 't 750 jaorig besjtoon van de sjtad Zittert.
* 1996: 't Toneelsjtök ''Caspar en Sebil.''
* Toneel: ''Es ene kwakkert os wilt zeen''.
Hae waor reigelmaotig op de [[ROZ]], de regionale radiozender in [[Nederlands Limburg]] mèt zien protesleedsjes.
Dees woorte door de umroop op 'n L.P. ónder de titel ''De Saneringsroute'' oetgegeve. Hae rekende hie aaf mèt geromantiseerde beeld van Limburg dat de traditioneel [[troubadour]]s dèks nao veure brachte.
Sjlagersj van häöm: ''Wo mien mooder mich gelaerd haet om te laeve''; ''Vilt 't laeve om de nondedjuu neet mit'' en ''Nölke Sjmeets wilt renner waere''. Ouch bie de latere [[Radio Limburg]] en [[L1]]-televisie woort Herman dèks gevraog.
* In 2000 versjeen van häöm zien debuut, in de maond van ziene doad, de historische roman ''De Heks van Limborgh'' in de [[LiLiLi]]-reeks nummer 22.
* In 2009 versjient, postuum, in de [[LiLiLi]]reeks, nr 64, de bloomlezing oet zien werk, ''Welteröste leef Limburg'', met leefdesleedsjes, carnavalsleedsjes, gelegenheidsleedsjes, natuurleedsjes, levesleder, religieuze leder en volksleedsjes.
==(Veurluipig) sjtäölke==
Laot mich noe mer vertrèkke<br>
Nao det vraemde sjtille lentj<br>
Want zonger mich kènt geer ouch bes wal laeve.<br>
Ich zeen 'm dao al wènke op mich aan d'n euverkentj<br>
Om mich eindelik mien vrae en rös te gaeve<br>
1978
== Zuug ouch ==
{{Wikibrón|Herman Veugelers|Herman Veugelers}}
{{DEFAULTSORT:Veugelers, Herman}}
[[Categorie:Limburgse componiste]]
[[Categorie:Limburgstalige dichters]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Limburgse zengers]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
brjvu5ivmvszx1dsc1upnqg5yciid3r
Gaston Chambille
0
2191
474041
433943
2024-10-29T21:30:06Z
Joorsm
30190
474041
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
'''Gaston Chambille''' is eine vaan de groondlègkers vaan de [[nuie Mestreechsen Dictionair]].
'n Aantal van zien verhaole zien verzaomeld in 't book ''Verhäölselkes oet de boum'' ([[LiLiLi]] 25). Heer storf in [[2000]].
{{sjtumpke}}
{{DEFAULTSORT:Chambille, Gaston}}
[[Categorie:Cultuur in Mestreech]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in d'n twintigsten iew]]
0vfdnnk5qdnirxdchg4cshlk6ypo713
474042
474041
2024-10-29T21:32:24Z
Joorsm
30190
474042
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
'''Gaston Chambille''' is eine vaan de groondlègkers vaan de [[nuie Mestreechsen Dictionair]].
'n Aantal van zien verhaole zien verzaomeld in 't book ''Verhäölselkes oet de boum'' ([[LiLiLi]] 25). Heer storf in [[2001]].
{{sjtumpke}}
{{DEFAULTSORT:Chambille, Gaston}}
[[Categorie:Cultuur in Mestreech]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in d'n twintigsten iew]]
muxx1m2snw4noohc871yjc1ug23q758
474043
474042
2024-10-29T21:35:22Z
Joorsm
30190
474043
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
'''Gaston Chambille''' ([[Mestreech]], [[28 juli]] [[1924]] - Mestreech, [[31 mei]] [[2001]]) is eine vaan de groondlègkers vaan de [[nuie Mestreechsen Dictionair]].
'n Aantal van zien verhaole zien verzaomeld in 't book ''Verhäölselkes oet de boum'' ([[LiLiLi]] 25).
{{sjtumpke}}
{{DEFAULTSORT:Chambille, Gaston}}
[[Categorie:Cultuur in Mestreech]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in d'n einentwintigsten iew]]
3wxwx46lycx4tenh9myh346006brggk
474044
474043
2024-10-29T21:38:52Z
Joorsm
30190
474044
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
'''Gaston Chambille''' ([[Mestreech]], [[28 juli]] [[1924]] - Mestreech, [[31 mei]] [[2001]]) is eine vaan de groondlègkers vaan de [[nuie Mestreechsen Dictionair]].
'n Aantal van zien verhaole zien verzaomeld in 't book ''Verhäölselkes oet de boum'' ([[LiLiLi]] 25).
== Extern linke ==
* [https://www.dbnl.org/tekst/spro012boek01_01/spro012boek01_01_0081.php Gaston Chambille (1924-2001). Dit verhäölselke], dbnl
{{sjtumpke}}
{{DEFAULTSORT:Chambille, Gaston}}
[[Categorie:Cultuur in Mestreech]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in d'n einentwintigsten iew]]
m0ukup2vgicgnyhmybzmac7wwwocxqu
Jan Bremmers
0
2192
474053
433801
2024-10-30T09:24:53Z
Joorsm
30190
/* Bibliografie */
474053
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Remunjs}}
'''Jan Bremmers''' (1926-2008) kaom oet [[Remunj]]. Hae sjreef sonnette en verhaole in 't [[Remunjs]].
==Biografie==
Hae is gebaore in [[Remunj]] op 23 mei 1926.
As 18-jaorige waerde hae in 1944 opgepak mit anger Remunjenere veur dwangarbeid in [[Pruses]]. Wie d’r dao in 1945 van trök kwaam mós hae in militaire deens en waerde nao [[Nederlands-Indië]] gesjtuurd. Euver det landj haet hae ouch [[sonnet]]te gesjreve.
Mit 59 jaor is hae mit pensjoen gegange en nao ’t winne van de tweede plaats bie de [[Veldeke-literair|Veldeke-literatuurpries]] in [[Weert]] mit zien verhaol “de boot” ging hae wiejer mit ‘t sjrieve van verhaole en sonnette. Heel döks waerde hae genomineerd veur dae pries.
Hae waas lid van de [[Veldeke-Krink-Remunj]] en van de Sjrieverskrink van Veldeke Literair.
In 2001 kwaam zien eerste book oet. De gedichtebundel : ”Örges mós ich beginne”.
In zien tweede book “Öorlog wie ’t kwaam en wie ’t ging” sjtaon verhaole euver d’n oorlog en zienen tied in Pruses as dwangarbeider.
De beuk zeen allebei oetgegaeve bie Oetgaeverie TIC in [[Mesjtreech]].
Same mit diverse anger sjrievers van Veldeke Literair haet Jan ouch ’n gedeilte van ‘t book ”’t Titelgevech” van [[Asterix|Asterix en Obelix]] in versjillende Limburgse dialecte vertaald. Hae haet de Remunjse tekst (de sjeldaote) veur zien raekening genaome.
Hae waas versjillende jaore achterein jurylid bie ‘t Groot Remunjs Dictee en haet bie ’t dictee van 2007 Lodewijk Imkamp ‘n map mit 100 sonnette aangebaoje veur ’t Gemeintearchief mit de wäörd: “Dan motte degene dae nao mich kómme mer zeen waat ze daomit doon”. (Dees map is te vinje bie ’t Gemeintearchief ónger nómmer 41 B 170).
Hae haet mitgewèrk aan ’n sjtudie euver ”Stoot- en sleeptonen van het Roermonds” die gehaje waerde aan de Universiteit van Nijmegen. Ouch veur [[Belsj]] en Pruses zeen de versjille in dialecte bekeke.
Bie Veldeke en in Pruses haet hae dök veurgelaeze oet eige wèrk.
Op 20 januari 2008 is hae in Remunj gesjtórve.
==Bibliografie==
* ''Örges mós ich beginne'', 2001, [[LiLiLi]] 28
* ''Oorlog, wie 't kwaam en wie 't ging'', 2005, LiLiLi 46
* ''In de jaorbeuk van de Heemkunde vereniging Roerstreek 2001-2007 en in meerdere tiedsjrifte van Veldeke zeen sonnette van Jan opgenaome
{{DEFAULTSORT:Bremmers, Jan}}
[[Categorie:Limburgstalige dichters]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in d'n einentwintigsten iew]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
34epzty1a8c04y59oz65ytjyqr4f2z7
Frans Bremen
0
2195
474052
434276
2024-10-30T09:24:29Z
Joorsm
30190
474052
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Sjeter}}'''Frans Bremen''' (21 april 1950) is gepensioneerd [[cultuurambtenaar|''cultuurambtenaar'']] van de gemeente [[Lankgraaf]]. Heë sjrievet joarelank [[column]]s vuur d'r [[Landgraaf Koerier]]. 'n Aantal woeëte verzameld in ''Truukblik'' (2000) en ''Paprika Wielie'' (2003 [[LiLiLi]] 36). Heë sjrieft och gedichte in 't Sjeter plat. Zieng verhoale en gedichte weëde regelmatig opgenoame in publicaties en beuker.
Doaneëve is heë och sjriever van tekste en moeziek van (carnavals)leedjes. Heë is ''Oad Prins'' van [[d'r Sjeet]] (Schaesberg) en woar toen och ''Sjtadsprins'' va Lankgraaf (1995). Heë zoot och al 3x in de [[LVK]] finale mit d'r [[Prinse Road|''Prinse Road'']]. In 1983 woar heë initiatiefneumer en mitoprichter van de ''<nowiki/>'Sjeeter Hoaf vol Harmenie de Trek Zek'<nowiki/>'' Ing sjpasskapel die in Lankgraaf mar och wiet doaboeete bekind is. Och woar heë in 1992 medeinitiatiefneumer van ''<nowiki/>'t Landgraafs Carnavals Moeziek konkoer'', (LCMK) dat durch ''<nowiki/>'t Perpluucomité'' woeet georganiseerd. In 2002 kreeg heë d'r ''Kultoerpriees'' van de gemeente Lankgraaf en in 2009 woeët heë Kunninklik ongersjeie als ''lid in de Orde van Oranje Nassau''. In 2013 woeet heë ongersjeie mit de gemeentelikke carnavalsorde d'r ''<nowiki/>'Lankgraafbok''' de de huëgste carnavalsorde die Lankgraaf kint. In datzelfde joar woeët heë gevroagd um lid te weëde van 't ''Comité Sjeeter Dialecmès''.
'''Anger functies''':
1994 - noe lid van 't besjtuur van de ''Sjtichting Poëziefestival Lankgraaf''. Heë is doa projectcoördinator
1996 - 2015 Secretaris van de ''Sjtichting Promotie Limburgse Kunstenaars''
2014 - noe is heë besjtuursvuurzitter van ''Theater Lankgraaf.''
2014 - noe lid Féscomité Sjeeter Dialecmes 'Sjaasberg Waggelt'
{{sjtumpke}}
{{DEFAULTSORT:Bremen, Frans}}
[[Categorie:Laevende luuj]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
4h67wpebb02u1cfrwb8edi1ylxrix4x
Sid Vicious
0
3007
474037
460492
2024-10-29T18:00:20Z
Joorsm
30190
/* Bibliografie */
474037
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Valkebergs}}
[[Plaetje:Sid Vicious.jpg|thumb|Sid Vicious]]
'''Sid Vicious''' ([[Londe]], [[10 mei]] [[1957]] - [[New York City|New York]], [[2 februari]] [[1979]]) ies bekènd gewore es [[basgitaar|basgitaris]] van de punkband [[Sex Pistols]]. Hae woort gebore es '''John Simon Ritchie'''. Naodat [[Johnny Rotten]] oet dees band waor gesjtap naom hae ouch 'n aantal zangpartieje veur zien rekening.
<div style="float: left; margin: 1em 1em 0 0; padding: 0.5em; background: #fffff4; border: 1px solid #ddddbb; width: 250px;">
'''Sid Vicious:'''
<small>
''Undermine their pompous authority, reject their moral standards, make Anarchy and disorder your trademarks, cause as much chaos and disruption as possible but don’t let them take you alive.''
:''[[1977]]''
</small></div>
== Discografie ==
===Sid Vicious===
* ''My Way/Something Else/C’mon Everybody'' (1979, 12”, Barclay, Barclay 740 509)
* ''Sid Sings'' (1979, LP, Virgin, V2144)
* ''Live'' (1980, LP, Creative Industry Inc., JSR 21)
* ''Vicious Burger'' (1980, LP, UD-6535, VD 6336)
* ''Love Kills N.Y.C.'' (1985, LP, Konexion, KOMA 788020)
* ''The Sid Vicious Experience – Jack Boots and Dirty Looks'' (1986, LP, Antler 37)
* ''The Idols With Sid Vicious'' (1993, CD, Last Call Records, LC22289)
* ''Never Mind the Reunion Here’s Sid Vicious'' (1997, CD)
* ''Sid Dead Live'' (1997, CD, Anagram, PUNK 86)
* ''Sid Vicious Sings'' (1997, CD)
* ''Vicious & Friends'' (1998, CD, Dressed To Kill Records, Dress 602)
* ''Better (to provoke a reaction than to react to a provocation)'' (1999, CD, Almafame, YEAAH6)
* ''Probably His Last Ever Interview'' (2000, CD, OZIT, OZITCD62)
* ''Better'' (2001, CD)
* ''Vive Le Rock'' (2003, 2CD)
* ''Too Fast To Live...'' (2004, CD)
* ''Naked & Ashamed'' (7”, Wonderful Records, WO-73)
* ''Sid Live At Max’s Kansas City'' (LP, JSR 21)
* ''Sid Vicious'' (LP, Innocent Records, JSR 21)
* ''Sid Vicious McDonald Bros. Box'' (3CD, Sound Solutions, 003)
===Sid and Nancy===
* ''Love Kills'' (1986, LP, MCA, MCG 6011)
===Sid Vicious & Friends===
* ''(Don’t You Gimme) No Lip/(I’m Not Your) Steppin’ Stone'' (1989, 7”, SCRATCH 7)
* ''Sid Vicious & Friends'' (1998, CD, Cleopatra, #251, ASIN: B0000061AS)
===Sid Vicious/[[Eddie Cochran]]===
* ''Sid Vicious v’s Eddie Cochran – The Battle Of The Rockers'' (LP, Jock, LP 6)
===Sid Vicious/[[Elvis Presley]]===
* ''Cult Heroes'' (1993, CD)
===[[Vicious White Kids]]===
* ''The Vicious White Kids'' (1987, LP, Ritchie 1)
* ''Vicious White Kids'' (2001, CD, Sanctuary, CMRCD372)
===[[Sex Pistols]]===
== Filmografie ==
# Sex Pistols Number One (1976, dir. Derek Jarman)
# Will Your Son Turn into Sid Vicious? (1978)
# Mr. Mike's Mondo Video (1979, dir. Michael O'Donoghue)
# The Punk Rock Movie (1979, dir. Don Letts)
# The Great Rock'n'Roll Swindle (1980, dir. Julian Temple, VHS/DVD)
# DOA (1981, dir. Lech Kowalski)
# Buried Alive (1991, Sex Pistols)
# Decade (1991, Sex Pistols)
# Bollocks to Every (1995, Sex Pistols)
# Filth to Fury (1995, Sex Pistols)
# Classic Chaotic (1996, Sex Pistols)
# Kill the Hippies (1996, Sex Pistols, VHS)
# The Filth and The Fury (2000, dir. Julien Temple, VHS/NTSC/DVD)
# Live at the Longhorn (2001, Sex Pistols)
# Live at Winterland (2001, Sex Pistols, DVD)
# Never Mind the Bollocks Here's the Sex Pistols (2002, Sex Pistols, VHS/DVD)
# Punk Rockers (2003, Sex Pistols, DVD)
# Blood on the Turntable: The Sex Pistols (2004, dir. Steve Crabtree)
# Music Box Biographical Collection (2005, Sex Pistols, DVD)
# Punk Icons (2006, Sex Pistols, DVD)
# Chaos! Ex Pistols Secret History: The Dave Goodman Story (2007, Sex Pistols, DVD)
# Pirates of Destiny (2007, dir. Tõnu Trubetsky, DVD)
# Rock Case Studies (2007, Sex Pistols, DVD)
# In Search of Sid (2009, BBC Radio 4, Jah Wobble)<ref>[https://the-shortlisted.co.uk/jah-wobble-invaders-heart-interview/ Interview with post-punk legend Jah Wobble about music, Sid Vicious, star signs, Brexit and everything else you can think of - Silvia Pingitore, the-shortlisted.co.uk]</ref>
== Bibliografie ==
{{commonscat}}
* Anne Beverley, ''The Sid Vicious Family album'' (1980, Virgin Books)
* Gerald Cole, ''Sid And Nancy'' (1986, Methuen)
* Alex Cox & Abbe Wool, ''Sid And Nancy'' (1986, Faber and Faber)
* Keith Bateson and Alan Parker, ''Sid’s Way'' (1991, Omnibus Press)
* Tom Stockdale, ''Sid Vicious. They Died Too Young'' (1995, Parragon)
* Malcolm Butt, ''Sid Vicious. Rock‘n’Roll Star'' (1997, Plexus)
* David Dalton, ''El Sid'' (1998, St. Martin’s Griffin)
* Sid Vicious, ''Too Fast To Live...Too Young to Die'' (1999, Retro Publishing)
* Alan Parker, ''Vicious. Too Fast To Live...'' (2004, Creation Books)
{{DEFAULTSORT:Vicious, Sid}}
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Persoene oet Vereinig Keuninkriek]]
[[Categorie:Gitariste]]
[[Categorie:Punk]]
3fzqzlzsnemyu89xuk5mxr05a6ejuhs
474038
474037
2024-10-29T18:02:32Z
Joorsm
30190
/* Bibliografie */
474038
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Valkebergs}}
[[Plaetje:Sid Vicious.jpg|thumb|Sid Vicious]]
'''Sid Vicious''' ([[Londe]], [[10 mei]] [[1957]] - [[New York City|New York]], [[2 februari]] [[1979]]) ies bekènd gewore es [[basgitaar|basgitaris]] van de punkband [[Sex Pistols]]. Hae woort gebore es '''John Simon Ritchie'''. Naodat [[Johnny Rotten]] oet dees band waor gesjtap naom hae ouch 'n aantal zangpartieje veur zien rekening.
<div style="float: left; margin: 1em 1em 0 0; padding: 0.5em; background: #fffff4; border: 1px solid #ddddbb; width: 250px;">
'''Sid Vicious:'''
<small>
''Undermine their pompous authority, reject their moral standards, make Anarchy and disorder your trademarks, cause as much chaos and disruption as possible but don’t let them take you alive.''
:''[[1977]]''
</small></div>
== Discografie ==
===Sid Vicious===
* ''My Way/Something Else/C’mon Everybody'' (1979, 12”, Barclay, Barclay 740 509)
* ''Sid Sings'' (1979, LP, Virgin, V2144)
* ''Live'' (1980, LP, Creative Industry Inc., JSR 21)
* ''Vicious Burger'' (1980, LP, UD-6535, VD 6336)
* ''Love Kills N.Y.C.'' (1985, LP, Konexion, KOMA 788020)
* ''The Sid Vicious Experience – Jack Boots and Dirty Looks'' (1986, LP, Antler 37)
* ''The Idols With Sid Vicious'' (1993, CD, Last Call Records, LC22289)
* ''Never Mind the Reunion Here’s Sid Vicious'' (1997, CD)
* ''Sid Dead Live'' (1997, CD, Anagram, PUNK 86)
* ''Sid Vicious Sings'' (1997, CD)
* ''Vicious & Friends'' (1998, CD, Dressed To Kill Records, Dress 602)
* ''Better (to provoke a reaction than to react to a provocation)'' (1999, CD, Almafame, YEAAH6)
* ''Probably His Last Ever Interview'' (2000, CD, OZIT, OZITCD62)
* ''Better'' (2001, CD)
* ''Vive Le Rock'' (2003, 2CD)
* ''Too Fast To Live...'' (2004, CD)
* ''Naked & Ashamed'' (7”, Wonderful Records, WO-73)
* ''Sid Live At Max’s Kansas City'' (LP, JSR 21)
* ''Sid Vicious'' (LP, Innocent Records, JSR 21)
* ''Sid Vicious McDonald Bros. Box'' (3CD, Sound Solutions, 003)
===Sid and Nancy===
* ''Love Kills'' (1986, LP, MCA, MCG 6011)
===Sid Vicious & Friends===
* ''(Don’t You Gimme) No Lip/(I’m Not Your) Steppin’ Stone'' (1989, 7”, SCRATCH 7)
* ''Sid Vicious & Friends'' (1998, CD, Cleopatra, #251, ASIN: B0000061AS)
===Sid Vicious/[[Eddie Cochran]]===
* ''Sid Vicious v’s Eddie Cochran – The Battle Of The Rockers'' (LP, Jock, LP 6)
===Sid Vicious/[[Elvis Presley]]===
* ''Cult Heroes'' (1993, CD)
===[[Vicious White Kids]]===
* ''The Vicious White Kids'' (1987, LP, Ritchie 1)
* ''Vicious White Kids'' (2001, CD, Sanctuary, CMRCD372)
===[[Sex Pistols]]===
== Filmografie ==
# Sex Pistols Number One (1976, dir. Derek Jarman)
# Will Your Son Turn into Sid Vicious? (1978)
# Mr. Mike's Mondo Video (1979, dir. Michael O'Donoghue)
# The Punk Rock Movie (1979, dir. Don Letts)
# The Great Rock'n'Roll Swindle (1980, dir. Julian Temple, VHS/DVD)
# DOA (1981, dir. Lech Kowalski)
# Buried Alive (1991, Sex Pistols)
# Decade (1991, Sex Pistols)
# Bollocks to Every (1995, Sex Pistols)
# Filth to Fury (1995, Sex Pistols)
# Classic Chaotic (1996, Sex Pistols)
# Kill the Hippies (1996, Sex Pistols, VHS)
# The Filth and The Fury (2000, dir. Julien Temple, VHS/NTSC/DVD)
# Live at the Longhorn (2001, Sex Pistols)
# Live at Winterland (2001, Sex Pistols, DVD)
# Never Mind the Bollocks Here's the Sex Pistols (2002, Sex Pistols, VHS/DVD)
# Punk Rockers (2003, Sex Pistols, DVD)
# Blood on the Turntable: The Sex Pistols (2004, dir. Steve Crabtree)
# Music Box Biographical Collection (2005, Sex Pistols, DVD)
# Punk Icons (2006, Sex Pistols, DVD)
# Chaos! Ex Pistols Secret History: The Dave Goodman Story (2007, Sex Pistols, DVD)
# Pirates of Destiny (2007, dir. Tõnu Trubetsky, DVD)
# Rock Case Studies (2007, Sex Pistols, DVD)
# In Search of Sid (2009, BBC Radio 4, Jah Wobble)<ref>[https://the-shortlisted.co.uk/jah-wobble-invaders-heart-interview/ Interview with post-punk legend Jah Wobble about music, Sid Vicious, star signs, Brexit and everything else you can think of - Silvia Pingitore, the-shortlisted.co.uk]</ref>
== Bibliografie ==
{{commonscat}}
* Anne Beverley, ''The Sid Vicious Family album'' (1980, Virgin Books)
* Gerald Cole, ''Sid And Nancy'' (1986, Methuen)
* Alex Cox & Abbe Wool, ''Sid And Nancy'' (1986, Faber and Faber)
* Keith Bateson and Alan Parker, ''Sid’s Way'' (1991, Omnibus Press)
* Tom Stockdale, ''Sid Vicious. They Died Too Young'' (1995, Parragon)
* Malcolm Butt, ''Sid Vicious. Rock‘n’Roll Star'' (1997, Plexus)
* David Dalton, ''El Sid'' (1998, St. Martin’s Griffin)
* Sid Vicious, ''Too Fast To Live...Too Young to Die'' (1999, Retro Publishing)
* Alan Parker, ''Vicious. Too Fast To Live...'' (2004, Creation Books)
== Rifferenties ==
<references/>
{{DEFAULTSORT:Vicious, Sid}}
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Persoene oet Vereinig Keuninkriek]]
[[Categorie:Gitariste]]
[[Categorie:Punk]]
34yny7kzuh07o7910ma3bslglvk2tbp
Hub van der Maar
0
3224
474064
434051
2024-10-30T09:46:55Z
Joorsm
30190
/* Zuug ouch */
474064
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Klummesj}}
'''Hub van der Maar''' (gebaore in [[Sjin op Geul]] op [[4 mei]] [[1907]] es Johannes Mathias Hubertus Delahaye - gesjtorve [[Douvenrade]] ([[Heerle]]), [[11 juli]] [[1992]]) is 'ne Limburgstalige sjrieëver oet [[Termaar (Klumme)|Termaar]] bie [[Klumme]] in [[Nederlands Limburg|Zuud-Limburg]]. Hub van der Maar is d'r sjoelnaam vanwaege zien woeënplaats. Hae sjreef in 't dialek van [[Klummesj|Termaar]] en waor verzamelaer va dialekweud.<br> Hae wèrkde es mienbeambte aan de [[Oranje Nassaumien]] i [[Heële]]. <br>
Zien zustersj [[Net Frederix-Delahaye]] en [[Maria Hoen-Delahaye]] sjreve ouch in 't [[Klummes|Termaars]]. Huub waor d'r oudste oet 'n gezin van 15 kinger. [[Albert Delahaye]] (archivaris en historicus) waor eine van de 8 breursj.
==publicaties==
* Sjtökskes uuëver dialek in ''Het land van Valkenburg'' (weekblaad 't Gezètsje) en in kwartaalmagazine ''Geulrand''.
* 1972 't book in 't dialek van Termaar: ''De reuze va Weusterich''
* Diverse dialekverhaole in Geulrand.
* 1976 in de Bloomlezing van [[Veldeke-Limburg]] 'Mosalect'.
* 1992 in de Bloomlezing ''Rierank'' van [[Veldeke-Valkeberg]]
* 1993 in de Bloomlezing [[Veldeke Literair]] nr. 2
==sjtäölke==
"Aan d'r veersjprunk sjteit nog ummer 't hoes, woeë vieër mieë es fieftig jaor in- en oetgegange zint. Mit dat in- en oetgao is neet
't verdene van d'r Porsjónkele-[[aaflaot]] gemèngd; dat noeëmte vieër ouch zoeë. En toch is 't hoes krek zoeë'n hèlligdóm wie de kirk,
zoeë gaar nóg mieë vertroewd en eige. De kirk sjteit jao vuur alle luuj aope; oos hoes waor van ós allein." <br>
<small>'' oet: Oos hoes, oos heim, Rierank 1992'' </small>
== Zuug ouch ==
{{Wikibrón|Hub van der Maar|Hub van der Maar}}
{{DEFAULTSORT:Maar, Hub van der}}
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
r22ylj9dv80ijytmoiw36smiiwr8g2d
474065
474064
2024-10-30T09:47:57Z
Joorsm
30190
/* publicaties */
474065
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Klummesj}}
'''Hub van der Maar''' (gebaore in [[Sjin op Geul]] op [[4 mei]] [[1907]] es Johannes Mathias Hubertus Delahaye - gesjtorve [[Douvenrade]] ([[Heerle]]), [[11 juli]] [[1992]]) is 'ne Limburgstalige sjrieëver oet [[Termaar (Klumme)|Termaar]] bie [[Klumme]] in [[Nederlands Limburg|Zuud-Limburg]]. Hub van der Maar is d'r sjoelnaam vanwaege zien woeënplaats. Hae sjreef in 't dialek van [[Klummesj|Termaar]] en waor verzamelaer va dialekweud.<br> Hae wèrkde es mienbeambte aan de [[Oranje Nassaumien]] i [[Heële]]. <br>
Zien zustersj [[Net Frederix-Delahaye]] en [[Maria Hoen-Delahaye]] sjreve ouch in 't [[Klummes|Termaars]]. Huub waor d'r oudste oet 'n gezin van 15 kinger. [[Albert Delahaye]] (archivaris en historicus) waor eine van de 8 breursj.
==Publicaties==
* Sjtökskes uuëver dialek in ''Het land van Valkenburg'' (weekblaad 't Gezètsje) en in kwartaalmagazine ''Geulrand''.
* 1972 't book in 't dialek van Termaar: ''De reuze va Weusterich''
* Diverse dialekverhaole in Geulrand.
* 1976 in de Bloomlezing van [[Veldeke-Limburg]] 'Mosalect'.
* 1992 in de Bloomlezing ''Rierank'' van [[Veldeke-Valkeberg]]
* 1993 in de Bloomlezing [[Veldeke Literair]] nr. 2
==sjtäölke==
"Aan d'r veersjprunk sjteit nog ummer 't hoes, woeë vieër mieë es fieftig jaor in- en oetgegange zint. Mit dat in- en oetgao is neet
't verdene van d'r Porsjónkele-[[aaflaot]] gemèngd; dat noeëmte vieër ouch zoeë. En toch is 't hoes krek zoeë'n hèlligdóm wie de kirk,
zoeë gaar nóg mieë vertroewd en eige. De kirk sjteit jao vuur alle luuj aope; oos hoes waor van ós allein." <br>
<small>'' oet: Oos hoes, oos heim, Rierank 1992'' </small>
== Zuug ouch ==
{{Wikibrón|Hub van der Maar|Hub van der Maar}}
{{DEFAULTSORT:Maar, Hub van der}}
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
nre635h21xdjg9pjeqi5qasi3fe9efz
Els Diederen
0
3227
474057
455416
2024-10-30T09:32:09Z
Joorsm
30190
/* Externe link */
474057
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Valkebergs}}
[[Plaetje:ElsDiederen.jpg|thumb|right|Els Diederen declameert bie de presentatie van ''Sjakelt de zinne'' in 2006]]
'''Els Diederen''' (''Els van Dedere'', [[Sint-Pièter]], [[Valkeberg]], [[19 november]] [[1946]]) ies 'n diechteres en sjriefster in 't [[Valkebergs]] en in 't [[Nederlands]]. Zie ies gebore es neugende kind van èlf, dochter van ónderwiezer Huub Diederen oet Valkeberg en Lieske Steins oet [[Zjwier]]. [[Jan Diederen|Jan]] en [[Bert Diederen]] zint breursj van häör.
Diederen volgde, nao de [[pabo|pedagogische academie]], de lièrare-opleidinge teikene, handvaardigheid en textiel wèrkvörme. Docent [[Limburgs]] woort zie nao 't hole van 't diploma van de (ièrsjte) pos-hbo-kadercursus ''Lièrgank Limburgs'' in 2004. In 't dageliks leve waor zie lièrares op 'n basissjoal.
Zie ies saer 1970 besjtuurslid van de [[Veldeke-Valkeberg|Veldekekrink Valkeberg]], in 2003 maakde ze de website van Veldeke-Valkeberg, die in 2016 't predicaat digitaal erfgood kreeg. Daonaeve functioneerde ze es lid van de Algemein vergadering van [[Veldeke Limburg]], lid van de commissie Volkscultuur, lid van de redactie van 't [[Jeugdmagazine Veldeke]] en van de Veldeke-Nuujsbreef.
In 2010 woort zie lid in de [[Orde van Oranje Nassau]].
==Publicaties==
In 't begin diechde ze in 't [[Nederlands]], vanaaf 1980 in 't Valkebergs. Häör gediechte en artikele versjene in 't [[Veldeke-orgaan]] van [[Veldeke (vereineging)|Veldeke]]-Limburg en in diverse ander regionaal tiedsjriefte. Zie maakde ouch 'n aantal vertalinge, woa-ónder 't Valkebergs van twiè personages in 't [[sjtripverhaol]] van [[Suske en Wiske]] ''De waerwouf van Ieëtselder'', volks[[kaersjleedsjes]] veur de kaersjvieringe van de Veldekekrink Valkeberg en tekste/dialekbewèrkinge van zangsjtökker veur [[zangvereiniging Orphée]], woavan zie zingend lid ies. Ein van die bewèrkinge waor de dialekvertaling van 't [[Limburgs volksleed]] in 1996.
Vanaaf 2005 sjrief ze artikele op de Limburgse Wikipedia en van 2005 tot 2020 wekeliks ''Sjtökske plat'' in de regionaal gezèt [[Heuvelland Aktueel]] later Via-Limburg.
===Gediechte===
* 1980, ''Blomekinger'': bundel dialekversjkes veur kinger en kingermusical ''Blomekinger''
* 1992, 3 gediechte in de bloomlezing ''Rierank'' van [[Veldeke-Valkeberg]]
* 1992, 1 gediech in de bloomlezing 1, in de reeks [[Veldeke Literair]] van [[Veldeke-Limburg]]
* 1993, 2 gediechte in de bloomlezing 2, in de reeks Veldeke Literair van Veldeke-Limburg
* 1994, 1 gediech in de bloomlezing 5, in de reeks Veldeke Literair van Veldeke-Limburg
* 2006, ''Sjakelt de zinne'', gediechtebundel in 't Valkebergs mèt eige illustraties, nr 52 in de serie Limburgse Literair Lies [[LiLiLi]], door oetgeverie TIC
* 2009, [[L1]] Poëzie uit het Zuiden [http://www.l1.nl/popups/mediaplayerpopup/_rp_comm_lsvideoId/1_3882212 Aaflevering Els Diederen]
* 2010, 2 gediechte in de bundel ''D'r hergod versjteet óch plat'', LiLiLi nr. 67;
* 2013, in Veldeke jaorbook 2012
* Gediechte in [[Platbook]] 4, 5, 6, 8, 10, 11, 13, 16, 17, 18, 20, 22, 23
* 2016, Gediech in jaorbook van [[Stichting Historische en Heemkundige Studies in en rond het Geuldal]]
* 2018, Gediechte in In Vredesnaam, bundel oetgegeve door Stichting Kunst en Cultuur Valkenburg
===Sjrieverie, artikele e.d.===
* 1983, ''Valkebergs laesplenkske'', laeskleurplaat
* 1984, '''t [[Vallekebergs]] [[Laesplenkske]]'' A3-formaat in kleur;
* 1993, artikel: ''Dialekname van plante in Valkeberg'' e.u. in [[Veldeke]] vol. 68, afl.3, pag.76-79.
** De lies ies ouch versjene in 't heemkundeperiodiek van [[Sjin op Geul]] (1994)
* 1998, ''Sjpele mèt weurd en klanke'', dialeklèsse, behuèrend bie 't leesplenkske, veur kinger van groep 7/8 van de basissjoale in [[Valkeberg]] aan de Geul, oetgegeve door Veldeke-Valkeberg
* 2000, Digitaal Valkebergs laesplenkske mèt oetsjpraok, op de website <ref>[https://www.veldeke-valkeberg.nl/leesplenkske.html]</ref>
* 2003, artikel: ''St. Pièter, kruuspunt en kloaster'', in 't Veldeke-Valkeberg jaorbeukske 2003
* 2005, artikel: ''Wat name van plante oes vertèlle, ‘ne kroedwösj'', in ’t Veldeke-orgaan van Veldeke Limburg,
** Veldeke-Valkeberg jaorbeukske 2004 en
** in 2005 in ''’t Sjtegelke'' van de Heemkundevereiniging Houthem-St. Gerlach
* 2007, ''Sjtökskes plat'', ‘n verzameling van 122 sjtökskes plat, die van medio 2005 t/m 2007 wekeliks versjene zint in de weekgezèt [[Heuvelland Aktueel]]. Oetgegeve door Veldeke-Valkeberg
* 2008, In 't [[VJM]] (Veldeke Jeugmagazine) de artikele: ''Vakwerkboew in Limburg'' (mèt foto's), ''Van Poëzie tot Hyves'' (mèt foto's), ''Limburgs Volksleed'' en de ''Valkeberg-limmerick''
* 2008, ''Sjins'' [[Laesplenksjke]], basissjoal van [[Sjin op Geul]]
* 2009, ''Limburgs volksleed'' in 't [[Houtems]] in 't Sjtegelke, Heemkundeblaad van Houtem-St. Gerlach.
* 2009, Beukske ''Dialekhuweliksmès''
* 2009, teks van ''Veldeke-Valkeberg-dialekmès'', beukske mèt (vernuujde) dialek[[Heilige-Mès|mèstekste]] volges de [[canon]] van de [[liturgie]], oetgegeve door Veldeke-krink-Valkeberg.
* 2010, artikel mèt foto's in 't [[Veldeke Jeugmagazine]]: ''Giechelmoos en ander dialekname veur plante en dere''.
* 2010, artikel in en redactie van Platbook 5 ''Moder Maas''.
* 2010, ''Leesplenkskes'', artikel in Veldeke-jaorbook 2010
* 2011, ''Houtems'' ''Laesplenkske''
* 2011, samesjtèlling en teks van de [[Lèsbreef]] ''Mergel'' veur de basissjoale van Limburg, oetgegeve door Veldeke-Volkscultuur
* 2011, artikele in 't Veldeke Jeugmagazine, thema ''Lekker Limburgs''.
* 2013, ''I g'ne leem'', sjtreektaal in 't Limburgs vakwerkhoes', artikel (40 pag. mèt foto's) in [[Veldeke-jaorbook]] 2012
* 2013, ''Valkebergs'', 'n (twiètalige), taalkundige besjrieving van 't Valkebergs, beukske, oetgegeve door Veldeke-krink-Valkeberg
* 2014, 2 Artikele euver de ''historie'' van [[zangvereiniging Orphée]] 1864-2014, in [['t Sjtegelke]] van Heemkundevereniging Houthem-St. Gerlach (Nederlands).
* 2014, ''Fièsdaag en loerdaag'', artikel in Veldeke Nuujsbreef
* 2015, ''Limburgse Wikipedia 10 jaor'', artikel in 't [[Veldeke-jaorbook]] 2014
* 2015, ''Rukend veurjaor'' ([[daslook]] en [[meizäödsje]]); ''Kretse en wil kem'' ([[groate kaardebol]] en [[kleine kaardebol]]), artikele in Veldeke Nuujsbreef
* 2016, '''t Hommelt in de [[kroedwösj]]''; ''[[haamsjeut]] en [[heksebessem]]'' artikele in Veldeke Nuujsbreef
* 2016, ''Hölsbergs'' [[laesplenkske]], basissjoal van Hölsberg
* 2016, ''Druimtuin'', verhaol in oetgaaf van 't [[Veldeke-verhaolekonkoer]]
* 2016, [[Lèsbreef]] ''In Limburg zit meziek'', veur de basissjoale van Limburg, oetgegeve door Veldeke-Volkscultuur.
* 2016, ''Geschiedenis van een oude [[vakwerk]]hoeve in [[Zjwier]]'', artikel in het [[Bulletin van Wijnandsrade]] ([[Wienesroa]]) (Nederlands)
* 2017, ''A g'ne boan'', geïllustreerd artikel in 't Veldekejaorbook 2016 euver 't belang van drinkwater en euver peul, waterpötte en pómpe in Limburg
* 2017, ''A g'ne boan'', aan de bron, geïllustreerd artikel in jaarboek [[Stichting Historische en Heemkundige Studies in en rond het Geuldal]] (Nederlands)
* 2017, ''Sjtrieëktaal in de vakwerkhoezer i Zjwier en omgeëving'' deile I en II (Nederlands en Zjwiers)
* 2018, '''t Bakkes in Limburg'', euver broad bakke en 't typisch Limburgs bakkes. Geïllustreerd artikel in 't Jaorbook Veldeke 2017
* 2018, '''t Bakkes in Zuud-Limburg'', geïllustreerd artikel over de karakteristiek van 't Limburgs bakkes in Zuid Limburg en de aantallen in de 19de eeuw in jaarboek [[Stichting Historische en Heemkundige Studies in en rond het Geuldal]] (Nederlands).
* 2019 en 2020, ''Volksbotanie van aels tot zemp'', Limburgse sjtreektaal in de name van plante, geïllustreerd artikel in twiè deile gepubliceerd in de Jaorbeuk van Veldeke 2018 en 2019
* 2019, verhaol in 'Valkenburg 75 jaar bevrijd': 'De Pruusje en de Amerikane op de Reinaldsjtraot'.
* 2020 Eindredactie en inleiding in 'Valkenburg aan de Geul beleeft 75 jaar bevrijding'.
===Leedtekste en vertalinge===
* 1995, ''Och Hièr dien Goodheid'' op muziek van [[A.E. Grell]] (1800-1886)
* 1995, ''Hoop'' op muziek van [[Karl Glosz]]
* 1996, ''Limburgs volksleed'' op muziek van [[Henri Thijssen]] (1929)
==Sjtäölke==
<blockquote>
'''''Mozart'''''<br>
aart <br>
Mozart <br>
nao de veugel <br>
't keuninkske van boetemaot en euverwiech <br>
of link 'r nao de vink <br>
mèt tegetoanig ing <br>
boewt hae de fien tuèntsjes van de blauwmeis oet <br>
of miè de luiper van de ander <br>
akkoord <br>
muziek greujt <br>
ouch oet de vleugel <br>
en de aansjlaag op zien brein <br>
same breujt <br>
't trio <br>
van interval tot groate terts <br>
zien composities biejein <br>
</blockquote>
<small>oet: ''Sjakelt de zinne'' (2006)</small>
==Referenties==
<references/>
== Zuug ouch ==
{{Wikibrón|Els Diederen|Els Diederen}}
==Externe link==
els-diederen.jouwweb.nl (Website van Els Diederen, mèt o.m. gediechte en beeldend werk)
{{DEFAULTSORT:Diederen, Els}}
[[Categorie:Laevende luuj]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Limburgstalige dichters]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
qfr36dnn1b0b9rwsgoel8nmdqujwb4p
Ziews
0
3301
473964
472722
2024-10-29T15:15:03Z
Joorsm
30190
/* Extern links */
473964
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
't '''Ziews''' is 'ne cluster vaan [[Nederfrankisch]]e [[dialek]]te die in 't zuidweste vaan [[Nederland]], en wel in de provincie [[Zieland]] en op 't veurmaoleg eiland [[Goeree-Overflakkee]] (provincie [[Zuid-Holland]]) weure gesproke. De Ziewse dialekte vörme e [[dialekcontinuüm]] mèt 't [[Hollands]] nao 't noorde en mèt 't [[Wes-Vlaoms]] nao 't zuie. Mèt 't [[Braobants]] evels heet 't Ziews 'n sjerpe grens.
==Naom en etymologie==
''Ziews'', Nederlands ''Zeeuws'', is 't gaankbaar [[adjectief]] bij ''[[Zieland]]/Zeeland'', allewel tot me in de volkstaol dèks wel 'Zielands' huurt zègke. In Zieland is 't gebrukelek es naom veur 't dialek, op Goeree-Overflakkee neet per se. De aonduiing ''plat'', die veural in 't ooste weurt gebruuk, kump ouch in Zieland wel veur, zoe heet 't blaad ''Noe'' (zuug oonder) es oondertitel ''glad in 't plat''. Ouch is meugelek te zègke: ''(op z'n) boers'', boebij me daan speciaol de dialekte vaan 't platteland meint. 't Nederlands (en de vernederlandsde stadsdialekte) heite daan ''(op z'n) burgers''.
''Ziews'' es 'taol vaan de ziestrieke' kump al in de [[middeliewe]] veur, en wel bij [[Jacob van Maerlant]], dee sjrijf:
{|
|
''Men moet om de rime te souken<br>
''Misselike tonghe in bouken:<br>
''Duuts, Diets, Brabants, Vlaemsch, Zeeus;<br>
''Walsch, Latijn, Griex ende Hebreeus<ref>Jacob van Maerlant, ''Sinte Fransiscus Leven'': proloog.</ref>
|
''Veur te rijme moot me in beuk<br>
''Nao versjèllende taole zeuke:<br>
''Hoegduits, Nederduits, Braobants, Vlaams, Ziews;<br>
''Frans, Latien, Grieks en Hebreeuws
|}
Evenhuis zuut in ''Zeeus'' de naom veur de taol vaan de Vlaamse kös, dus neve 't eigelek Ziews ouch 't [[Wes-Vlaams#Oonderverdeiling|Kös-Wes-Vlaams]].<ref name=evenh1>[https://web.archive.org/web/20110511143141/http://people.zeelandnet.nl/evenhuis/info.htm De Zeêuwse taelsite - Over Zeeuws]</ref>
==Verspreiing en definitie==
't Ziews is neet beperk tot Zieland en weurt ouch neet in de ganse provincie gesproke.
In 't noorde geit 't [[Hollands]] euver in 't Ziews; dit gebäört op [[Zuid-Holland]]s gebeed. Soms weure de dialekte vaan de dörper [[Rockanje]], [[Oostvoorne]] en [[De Tinte]], gemeinte [[Westvoorne]], al bij 't Ziews gerekend. Winkler (1874) späölt mèt dat idee<ref>[http://www.dbnl.nl/tekst/wink007alge02/wink007alge02_039.php Johan Winkler, Dialecticon: Tinte]</ref>; Evenhuis neump 't expliciet.<ref name=evenh1/> Belaankriekste argumint veur insleting bij 't Ziews zien de vocaole vaan dees dialekte. De mieste indeilinge rekene ze evels nog bij 't Hollands.<ref name=daan>Daan c.s., 1967</ref><ref name=ginn>Van Ginneken: http://www.mijnwoordenboek.nl/img/dialectenkaart.jpg. Allewel tot Van Ginneken 't Ziews tot 't Hollands rekent, oondersjeit heer wel 'n Ziewse dialekgróp; Oostvoorne e.u. huurt dao neet bij.</ref><ref name=hopp>Hoppenbrouwers (2001): http://taal.phileon.nl/kaart/hoppenbrouwers.php</ref> Ouch in 't ''Woordenboek der Zeeuwse Dialecten'' weure ze neet behandeld.<ref name=wzd>Ha.C.M. Ghijsen (red.), ''Woordenboek der Zeeuwse Dialecten'', Krabbendijke, 1964, <sup>10</sup>1998</ref> De dialekte vaan [[Goeree-Overflakkee]], die ouch nog in Zuid-Holland gesproke weure, valle evels in alle indeilinge in de Ziewse dialekgróp.
De zuidgrens is al zjus zoe umstreje. De dialekte oonder de [[Westerschelde]], in [[Ziews-Vlaandere]], numme 'n ambigu positie in. 't ''Woordenboek'' behandelt ze allemaol<ref name=wzd/>, meh gief al aon tot 't Land vaan Hulst (wat zoeget samevèlt mèt de [[Hulst (gemeinte)|gemeinte Hulst]]) en de zuidoosteleke grensstreek neet bij 't Ziews taolgebeed hure.<ref>''Woordenboek der Zeeuwse dialecten'': veurwoord</ref> Zuug veur 'n gedetailleerde besjrieving vaan dit gebeed 't artikel ''[[Oos-Vlaams]]''. Ouch alle indeilinge vaan de 'Nederlandse' dialekte rekene dees dialekte tot 't Oos-Vlaams, of zelfs tot 't [[Braobants]].<ref name=hopp/>
Blieve euver 't Land-vaan-Cadzands in 't weste en 't Land-vaan-Axels in 't midde. Boete 't Woordenboek zuut ouch Evenhuis dees dialekte es Ziews; heer merk daobij op tot (wat häöm betröf) de grens tösse 't Ziews en 't Wes-Vlaams dinkbeeldeg is.<ref name=evenh1/> Daan en Hoppenbrouwers goon dao neet in mèt en rekene bei dialekgrope tot 't (Wes-)Vlaams.<ref name=daan/><ref name=hopp/> Dees indeiling berös op de klaankliere vaan de dialekte in kwestie, die nao Vlaondere wieze en minder nao de Ziewse eilen. Allein Van Ginneken maak versjèl tösse 't Land-vaan-Cadzands - wat heer al tot 't Wes-Vlaams rekent - en 't Land-vaan-Axels - wat heer es Ziews zuut.<ref name=ginn/> Dees indeiling is te verdeidege op grammiticaol grun: 't Land-vaan-Axels is zwoer gevörmp door de taol vaan de eilen en deit daodoor in väöl opziechte neet mèt in typische [[Wes-Vlaams]]e dialekkinmerke. Dat geit me [[#Grammair|hei-oonder]] ouch leze.
==Erkinning en plaots in de 'Nederlandse' dialekte==
In tegestèlling tot 't [[Westerlauwers Fries|Fries]] en de oosteleke dialekgrope [[Nedersaksisch]] en [[Limburgs|Limbörgs]] weurt 't Ziews neet erkind oonder 't [[Europees Haandvest vör regionaal tale en tale van minderhede|Europees Haandves veur Striektaole en Taole vaan Minderhede]]. 't Is roond 't jaor 2000 daoveur wel veurgedrage, meh woort, oonder aandere nao negatief advies vaan de [[Taalunie]],<ref>https://web.archive.org/web/20060925102108/http://people.zeelandnet.nl/evenhuis/noe13.htm</ref><ref>http://taalunieversum.org/taalunie/advies_inzake_de_erkenning_van_het_zeeuws_als_regionale_taal/</ref> door minister [[Johan Remkes]] aofgeweze: de Ziewse dialekte weure geach oonder 't Nederlands te hure.<ref>http://www.vanoostendorp.nl/linguist/streektaalfunctionarissen.html</ref> Op provinciaol niveau is 't Ziews wel e soort vaan erkind: de provincie heet 'ne [[striektaolfunctionair]] ingestèld. Anno 2010 is dit Veronique de Tier. Ouch bij [[Ethnologue]] gelt 't Ziews es 'n apaarte taol.<ref>http://www.ethnologue.org/show_language.asp?code=zea</ref> Aongezeen [[ISO]] de taolelies vaan Ethnologue heet euvergenome, heet 't Ziews ouch 'n code in [[ISO 639]]-3: <tt>zea</tt><ref>http://www.sil.org/iso639-3/documentation.asp?id=zea. Opmerking: de lètters <tt>zea</tt> koume vaan de minder gebrukeleke spelling ''ea'' veur de vallenden diftong ''eê'': ''Zeaws''. Zuug ouch oonder [[#Klaanklier|Klaanklier]].</ref>
De zeenswijs vaan 't Ziews es Nederlands dialek hèlt verband mèt zien taolkundege aofkóms: 't is e Wes-[[Nederfrankisch]] dialek en vèlt daomèt in de gróp die 't mieste materiaol heet gelieverd veur de [[Standaardnederlands|standaardtaol]]. D'n invlood vaan 't Ziews zelf op die standaardtaol is evels klein. Neve 't Ziews hure nog 't [[Hollands]], 't [[Utrechs-Alblasserwaards|Utrechs]], 't [[Wes-Vlaams|Wes-]] en [[Oos-Vlaams]], 't [[Braobants]], 't [[Kleverlands]] en 't [[Stadsfries]] bij de Wes-Nederfrankische dialekte (in de Nederlandse [[dialectologie]] ouch wel de ''westeleke dialekte'' geneump). Wie bove gezag heet 't Ziews direkte euvergeng mèt 't Hollands en 't Wes-Vlaams, dees drei grope weure (same mèt 't Stadsfries) wel Frisofrankisch geneump. De dialekte ligke op 'n [[Aajdfries]] substraot en höbbe daodoor mier [[Ingweeons]]e kinmerke es beveurbeeld 't [[Braobants]]. 't Ziews heet, aanders es 't Hollands en 't Oos-Vlaams, neet mètgedoon aon de [[Braobantse expansie]] in de late middeliewe (die veur de klaanke ''ij'' en ''ui'' zörgde); Ziews en Wes-Vlaams zien daodoor perifeer Nederlandse dialekte. 't Neet-deile vaan dees innovatie höbbe de twie gemein mèt o.m. 't Nedersaksisch, 't Kleverlands en de mieste Limbörgse dialekte.
==Oonderverdeiling==
[[Plaetje:Zealandic dialects.PNG|frame|Ziewse dialekte, inclusief Oostvoorns.]]
't Ziews liet ziech wijer verdeile in 'n aontal striek-dialekte, die miestens samevalle mèt ei vreuger eiland. Binne groeter eilen (Overflakkee, Schouwen, Walcheren, Zuid-Beveland) kinne ouch belaankrieke versjèlle bestoon, die gemeinelek oos-wesgeoriënteerd zien.
* [[Oostvoorns]] (nómmer 1 op 't keertsje, dèkser tot 't [[Zuid-Hollands]] gerekend), in de gemeinte [[Westvoorne]]
* [[Goerees]] (nómmer 2), op 't veurmaoleg eiland Goeree, in de veurmaolege gemeinte [[Goedereede]]
* [[Flakkees]] (nómmer 3), op 't veurmaoleg eiland [[Overflakkee]] (in de aw gemeintes [[Middelharnis]], [[Dirksland]] en [[Oostflakkee]])
* [[Schouwen-Duivelands]] (nómmer 4), op 't eiland [[Schouwen-Duiveland]]
* Philipslands (nómmer 5), op 't dörp en 't eiland [[Sint Philipsland]], gemeinte [[Tholen]] (dèks oondersjeie, meh neet wezelek versjèllend vaan de volgende)
* [[Thools]] (nómmer 6), op 't eiland en in de gemeinte Tholen (zuug direk bove)
* [[Noord-Bevelands]] (nómmer 7), op 't eiland en in de gemeinte [[Noord-Beveland]]
* [[Walchers]] (nómmer 8), in de gemeintes [[Veere (gemeinte)|Veere]], [[Middelburg]] en [[Vlissingen]] (eiland [[Walcheren]])
** ''Börgerziews'' (nómmer 9), de dialekte vaan de stei Middelburg en Vlissingen, atypisch veur 't Walchers en 't Ziews in 't algemein<ref name=evenh1/>
* [[Zuid-Bevelands]] (nómmer 10), in de gemeintes [[Goes]], [[Borsele]], [[Kapelle (Zieland)|Kapelle]] en [[Reimerswaal]] (eiland [[Zuid-Beveland]])
* [[Land-vaan-Cadzands]] (nómmer 12, miestal tot 't Wes-Vlaams gerekend), in de gemeinte [[Sluis (gemeinte)|Sluis]] en 't stedsje [[Biervliet]] (gemeinte [[Terneuzen]])
** [[Braziliaans Ziews]], e bekaans oetgestorve migrantedialek in de [[Brazilië|Braziliaanse]] staot [[Espírito Santo]]
* [[Land-vaan-Axels]] (nómmer 11, dèks tot 't Wes-Vlaams gerekend), in de plaotse Terneuzen, [[Othene]], [[Hoek]], [[Sluiskil]], [[Axel]] en [[Zaamslag]] (gemeinte Terneuzen)
==Klaanklier==
Euver 't algemein deile de Ziewse dialekte, entans die vaan de eilen, oongeveer dezelfde klaanklier, die op subtiel details vaanein versjèlle. 'tzelfde foneem kin in versjèllende tóngvalle trökkoume es lange vocaol, korte vocaol of [[diftong]].<ref>Ganse paragraaf gebaseerd op Van Driel (2004): pp. 35-55 en Ghijsen (1964): pp. vii-x.</ref>
===Vocalisme===
====Korte vocaole====
De korte '''a''' /ɑ/ steit gemeinelek op de plaotse boe ze in de standaardtaol ouch veurkump. Ze kin get mie nao veure koume. Zuug oonder veur de oersprunkeleke ''a'' veur 'n ''l''.
De korte '''e''' is miestal haafope: /æ/. Zjus wie de Limbörgse ''e'' klink de Ziewse ''e'' dus a-echteger es de standaardnederlandse. In sommige dialekte, beveurbeeld, 't Walchers, is dat extreem 't geval: dao kin de ''e'' op (of minstes in de buurt vaan) 'n [a] of [ɐ] oetkoume.
'ne Variant vaan de korte '''e''' is geslotener, en weurt ''è'' gesjreve (zoewie in de Veldekespèlling).<ref>Ghijsen (1964): p. vii</ref> De twie e's kinne ouch in 't Ziews [[minimaolpaar|minimaolpare]] vörme: ''ende'' 'eend' - ''ènde'' 'ind'.<ref>Ghijsen (1964): p. 221</ref> Zuug [[#Lang vocaole|oonder]] veur de oersprunkelek korte ''e'' veur 'n ''r''.
De korte '''i''' /ɪ/ kump veur in de mieste posities boe ze in de standaardtaol ouch steit. Zuug de volgende klaank veur oetzunderinge. Ouch steit de korte i op plaotse boe de standaardtaol 'n ''u'' heet: ''pit'' 'pöt', ''ripse'' 'röps'. Dees [[oontrunding]] is oeraajd: ze heet [[Ingewoons]]e wortele en is nog trök te vinde in o.a. 't Fries en väöl Hollandse dialekte.<ref>Van Driel (2004): p. 41</ref>
De korte '''ie''' /i/ correspondeert miestal mèt de lang ''ij'' oet de standaardtaol ([[Oergermaans]] en [[Middelnederlands]] ''î''): ''kieke(n)'', ''tied''. De standaardnederlandse ''ie'' is in 't Ziews in principe laank, entans in èrfwäörd (zuug ouch oonder). In (recinter) lienwäörd oet de standaardtaol is ouch de ''ie'' kort. Ouch de Nederlandse ''ij'' kin in 't Ziews laank versjijne. De /i/ kump ouch veur es correlaot vaan de Standaardnederlandse ''i'', naomelek veur /ŋ/ (''-nk'', ''-ng-''): ''zienge(n)'', ''rienk''.
De korte '''o''' /ɔ/ kump veur op mieste plaotse boe ze in 't Standaardnederlands ouch steit. Oetzunderinge zien wäörd mèt [[palatalisatie]] (oongeveer: umlaut; daan weurt de ''o'' 'n ''u'') en veur /ŋ/ (''-nk'', ''-ng-''); zuug oonder. De [ɔ] kump op Zuid-Beveland veur es realisatie vaan de oersprunkeleke ''a'' veur 'n ''l'': ''olles'' 'alles'.<ref>Ghijsen (1964): kaart V</ref>
De korte '''oe''' /u/ kump in väöl - neet alle - dialekte veur es de velaire nasaol /ŋ/ volg: ''joenk'', ''doenker''. Op Walcheren en in 't Land vaan Cadzand gebäört dat consequint, op Tholen, Noord- en Zuid-Beveland en in 't Land vaan Axel bij sommege wäörd.<ref>Ghijsen (1964): kaart XI</ref> De ''oe'' oet de standaardtaol is in 't Ziews miestens laank; zuug oonder.
De korte '''u''' /ʏ/ kump veur op de mieste plaotse boe ze in 't Standaardnederlands ouch steit, plus 'n aontal gevalle boe-in de oersprunkeleke ''o'' [[umlaut|palatalisatie]] heet oondergaange: ''vurm'', ''wurm'', ''durp''.<ref name=palat>Van Driel (2004): pp. 39-41</ref> Zoeväöl wie in 't Wes-Vlaams kump 't evels neet veur. Zoewie de ''u'' kin verdwiene door oontrunding (zuug bove bij de ''i''), kin ze ouch door [[runding]] versjiene: ''murpel'' 'huif' (oet ''mèrbel'').<ref>Ghijsen (1964): p. 583</ref><ref>Van Driel (2004): pp. 41-2</ref>
De korte '''uu''' /y/ is miestal 't correlaot vaan de Standaardnederlandse ''ui''. Wijer kump ze ouch veur in de mieste wäörd boe 't Nederlands 'n ''uu'' heet. Zuug oonder veur de ''uu'' die aon de ''r'' veuraofgeit. In vief wäörd correspondeert de Ziewse ''uu'' mèt de Standaardnederlandse ''ij'': ''bluve(n)'' 'blieve', ''pupe'' 'piep', ''twuvel'' 'twievel', ''vuuf/vuve'' 'vief/vijf' en ''wuuf'' 'wief'. In zwoer door 't Ziews gekleurd Nederlands kin dao 'n ''ui'' optrejje (''vuif'', ''wuif'').<ref>Gijsen (1964): kaart XIV</ref> De ''uu'' op dees plaotse (e geval vaan runding) heet 't Ziews gemein mèt 't [[Wes-Vlaams]] (en oonder mier 't [[Wes-Veluws]]).
====Lang vocaole====
In èrfwäörd kump de Nederlandse ''aa'' gemeinelek geslotener trök: /ɛ:/. Deze klaank weurt gesjreve es '''ae''': ''maeke(n)'' 'make'. Heer kump ouch veur es realisatie vaan de aw ''e'' veur 'n r, meh weurt daan es ''è'' gesjreve: ''wèrke'' ['ʋɛ:r<sup>ə</sup>kə]. In Ziews-Vlaandere kump dees bezunder realisatie vaan de ''aa'' neet veur (zuug direk oonder). Op gans Zuid-Beveland boete de stad Goes weurt de ''ae'' wijer geslote, tot [e:] of [ɪ:]: ''mîke(n)''. In sommege dörper in de gemeinte Borsele weurt de klaank nog verkort: ''mikke''. Veur 'n ''i'' sleet ziech de ''aa'', neet; zuug oonder.<ref name=wdbI>Ghijsen (1964): kaart I</ref>
De '''ao''' is ofwel de gerunde ofwel de oongerunde langen achterklinker: [ɒ:] of [ɑ:]. De realisatie versjèlt per dialek en per fonetische umgeving. 't Is de standaardrealisatie vaan de Algemein Nederlandse ''aa'' in Ziews-Vlaandere en in de stei Middelburg en Vlissingen. Veur 'n oersprunkeleke ''i'' is de aw ''â'' ouch 'n ''ao'' geweure: ''draoie(n)'' 'drejje', ''kraoie'' 'krej'. Dit gelt evels neet veur de ''i'' die in plaots vaan 'n ''d'' is gekoume: ''raeie'' 'raoje', oet Mnl. ''raeden''. Vaandao: ''maoie(n)'' is 'mejje', meh ''maeie'' is 'maoj (larf)'. In inkel aander èrfwäörd kump ouch ''ao'' te stoon boe me ''ae'' zouw kinne verwachte: ''aor'' en ''aors'' 'aander' resp. 'aanders' (trouwes neve ''ander'', wat ouch good Ziews is). ''Ae(r)s'' (zuug [[#Consonantisme|oonder]] veur de r) besteit ouch, meh beteikent 'aars'. In lienwäörd trejt noets 'n ''ae'' veur meh altied 'n ''ao'': ''alteraosie'', ''plakkaot'', ''Arjaon'' 'Adriaan' ('ne väöl veurkoumende naom in Zieland). Ouch ''vaoder'' krijg gein ''ae''; dit is e woord oet de standaardtaol (tegeneuver 't inheims ''vaer''). Tot slot kriege de wèrkwäörd ''gaon'', ''staon'' en ''slaon'' ouch de (sterk gerunde) ''ao''-klaank op Goeree ([[sjibbolet]]: ''Gao je weig of ik slao je weig''), wat evels nörges aanders op de eilen gebäört (dao gewoen ''gae(n)'', ''stae(n)'', ''slae(n)'').<ref name=wdbI/><ref>Van Driel (2004): p. 33</ref>
Dao zien twie soorte ''ee''s: de sjerplang ee, gesjreve '''eê''' en de weiklang ee, gesjreve '''ee'''. De spelling mèt mer eine [[circonflex]] kump vaan 't blaad ''Noe''<ref>https://web.archive.org/web/20110108175741/http://people.zeelandnet.nl/evenhuis/SturmNL.htm</ref>; 'ne variant dee ouch väöl weurt gebruuk is ''êê'', wat in 't ''Woordenboek'' de norm is. Euver 't algemein correspondeert de weiklang ee mèt de Limbörgse ''ae'' (of ''ee'', in 't Mestreechs), en de sjerplang ee mèt de Limbörgse ''ieë/ee/ie/iè/eë'' of de ''ei(ee)''. Veur oetzunderinge op de lèste regel zuug [[#Diftonge|oonder]]. De zachlang ''ee'' klink oongeveer wie in de standaardtaol, es 'n ''ee'' mèt eventueel 'ne leechte i-echtege naoslaag [e<sup>i</sup>], zoetot 't strik gezeen 'nen diftong weurt. De sjerplang ''ee'' heet, zjus wie in 't Limbörgs, versjèllende realisaties, meh euver 't algemein is 't e haos geslote hoofdeil mèt 'ne relatief geëupende naoslaag, dèks 'ne sjwa (vallenden of centrerenden diftong): [ɪə], in extreem gevalle ouch [iɐ].<ref name=vandriel2kl>Van Driel(2004): pp. 37-9</ref> Soms steit de ''eê'' op plaotse boe de standaardtaol 'n ''ei'' heet: ''teêle'' 'teil', 'ummer',<ref>Ghijsen (1964): p. 969</ref> ''zeêke(n)'' 'pisse' (vgl. ''zeiken'').<ref name=zeeken>Ghijsen (1964): p. 1170</ref>
De lang '''ie''' - in 't ''Woordenboek'' ''ie:'' gesjreve - nump de plaots vaan de Nederlandse ''ie'', en wel in èrfwäörd en in aw lienwäörd. In moderner lienwäörd oet of via 't Standaardnederlands mèt 'n ie is deze klaank hei ouch kort. In de standaardtaol is de ''ie'' allein veur 'n ''r'' laank, in 't Ziews in principe neet. De lèste decennia raak dit versjèl evels in verval. In de ''Noe''-spelling weurt 't versjèl neet weergegeve. De lang ''ie'' kin ouch mèt 'n Standaardnederlandse ''ij'' euvereinstumme, en wel veur 'ne sjwa: ''blie:e'' 'blij' (<Mnl. ''bli(j)de''). De lang ''ie'' kin ouch mèt de Nederlandse ''uu'' correspondere, es gevolg vaan [[oontrunding]]. Dit is 't geval in de wäörd ''vier'' 'vuur', ''stiere(n)'' 'sjikke' (~Standaardtaol ''sturen'') en ''kieken'' 'kuke'.<ref name=ie>Ghijsen (1964): kaart VIII</ref>
Zoewie tot 't twie ee-klaanke gief, kint me ouch in beginsel twie oo's, meh heibij ligk de kwestie gecompliceerder, aongezeen neet allein de etymologie, meh ouch de positie vaan de klaank in e woord (conteks) mètspäölt. 't Versjil is basaol dat tösse de sjerplang '''oô''' en de weiklang '''oo'''. De ierste geit normaal gesproke op 'n historische twieklaank trök en kump soms euverein mèt de Limbörgse ''ou'', daan weer mèt de ''oeë''. De realisatie vaan de ''oô'' versjèlt nao gelaank ze veur 'nen [[dentaol]] of veur 'n aander lètter steit.<br>
Veur 'nen dentaol is de ''oô'' bekans euveral 'nen haafope achtervocaol mèt naoslaag, dèks [oə], soms [uɐ] (''doead''). Soms is 't 'ne stijgende klaank, ''wò'': dit kump veur in [[Achthuizen]] (gemeinte [[Oostflakkee]]), [[Colijnsplaat]] (gemeinte [[Noord-Beveland]]) en hei en dao in Ziews-Vlaandere.<br>
Op aander plaotse, wie in ''boôm'' 'boum', geit 't weer aanders. Hiel dèks is dit 'ne lange monoftong, die mier of minder ope kin zien ([ɒ:], [ɔ:]). Dit weurt soms gesjreve es ''oa''. Dees realisatie vint me exclusief op Goeree-Overflakkee, Schouwen-Duiveland en Tholen en neve de variant mèt naoslaag (oô) op Noord- en Zuid-Beveland. In Ziews-Vlaandere huurt me allein ''oô''. Walcheren is dao divers in. De ''oa'' kump veur in [[Westkapelle]] en [[Koudekerke]] (allebei gemeinte [[Veere (gemeinte)|Veere]]). De res vaan 't eiland is verdeild: oostelek vaan de lijn Veere-Middelburg-Vlissingen (die plaotse inbegrepe) kint me allein de ''oô'', westelek zeet me daoveur de ''oo'', dus de klaank vaan de weiklang ''oo''. Daodoor is 't contras tösse de twie oo's in westelek Walchere oondudelek. In [[Domburg]], [[Oostkapelle]] en [[Aagtekerke]] (gemeinte Veere) is 't zelfs gans verdwene: umtot dao ''alle'' oo's veur dentaole in ''oô'' verandere, zien de twie klaanke allofone vaanein.<ref>Van Ghijsen: kaarte IX en X</ref><ref name=vandriel2kl/>
De Nederlandse '''oe''', corresponderend mèt de Limbörgse ''oo'', is in 't Ziews vaanaajds laank, oetgezunderd 't uterste ooste vaan Goeree-Overflakkee, Sint-Philipsland en oostelek Tholen. Dees verkorting sjrijf me aon Braobantsen invlood touw.<ref>Van Ghijsen: kaart XII</ref>
De '''eu''' is ummer laank, wie in 't Nederlands. Door [[spontaan palatalisatie]] kump ze dèks op plaotse boe de standaardtaol 'n ''oo'' heet: ''beuter'', ''meulen'', ''peugen''. Dit kump in de standaardtaol ouch wel veur (''deugen'', ''kreuken''), meh minder dèks.<ref name=palat/>
De '''uu''' is laank veur 'n ''r'' (''muu:r''), ouch al wie in de standaardtaol. Väöl kump de lang ''uu'', neet veur: ze weurt dèks oontrund tot ''ie'' (zuug bove).<ref name=ie/>
====Diftonge====
Boete de vallende diftonge ''eê'' en ''oô'', die bove stoon besjreve, heet de Ziewse taol ouch nog e paar echte diftonge.
In 't Ziews is dèks nog versjèl te hure tösse de '''au''' en de '''ou''', die in 't Nederlands 'tzelfde klinke. Beter gezag: e paar èrfwäörd mèt ''au'' weure gerealiseerd es ''aeu'' [ɛ:u]: ''blaeuw'', ''graeuw''. De ''ou'' weurt wie in 't Nederlands gerealiseerd ([ɑu]).<ref>Ghijsen (1964): kaart III</ref>
De '''ei''' weurt soms get ''ai''-echteg oetgesproke (beveurbeeld [æi]). De exakte realisatie versjèlt per streek of plaots. De ''ij'', die identiek klink mèt de ''ei'', kump allein veur in lienwäörd oet de standaardtaol (in èrfwäörd correspondeert de Nederlandse ''ij'' mèt 'n Ziewse ''ie''). In e paar wäörd steit nog 'n ''ei'' die trökgeit op de Aajdgermaanse ''ai'', op plaotse boe me etymologisch gezeen 'n ''eê'' zou verwachte. Dit geit um ''vleis'',<ref>Ghijsen (1964): p. 1076</ref> ''bleik''<ref>Ghijsen (1964): pp. 105-6</ref> en, zjus wie in de standaardtaol, ''klein'' en ''eik''. Dees wäörd huurt me ouch in sommege [[Hollands]]e dialekte.
De '''ui''' kump ouch wieneg veur: gemeinelek steit in 't Ziews 'n ''uu'' op de plaots boe in de standaardtaol 'n ''ui'' steit. Wäörd boe de ''ui'' wel veurkump zien ''fluit'' en ''stuitje'' 'tiedsje'. (''Stuutje'' besteit ouch; dit beteikent evels 'stutske'.)<ref>Van Driel (2004): p. 102</ref>
===Consonantisme===
De '''h''' besteit neet in 't Ziews; oetzundering zien de dialekte vaan Goeree-Overflakkee. Zelfs dao evels kinne de dialekte vaan de op Braobant geriechde dörper (Achthuizen, Ooltgensplaat en de katholieke gemeinsjap vaan Oude Tonge) de h neet. Zieland maak deil oet vaan e gans groet gebeed in 't zuidweste vaan 't Nederlands taolgebeed boe de h neet weurt gerealiseerd. De h kin wel weure gehuurd in lienwäörd. In 't Woordenboek en 't blaad Noe weurt op de plaots vaan de h 'nen [[apostrof]] gezat, veur de leesbaarheid (um beveurbeeld ''ouwe'' 'awwe' en '' 'ouwe'' 'hawwe', die geliek klinke, oeterin te kinne).<ref name=ix>Ghijsen (1964): p. ix</ref>
De '''g''' weurt zwakker oetgesproke es in de standaardtaol. Toch is dit gein ''[[weike g]]'' wie in 't Braobants of Limbörgs; 't is ieder 'ne klaank dee in de riechting vaan de h geit. De perceis realisatie versjèlt per plaots of zelfs per spreker ([[idiolek]]): soms is 't nog 'n dudeleke g, soms 'n zuver h. Dit verhaol geit neet op veur Goeree-Overflakkee: 'n zwakke g zouw dao verwarring sjöppe mèt de 'echte' h (die dao gewoen besteit). In dialektekste weurt de ''g'' dèks es <h> gespèld; zoewel 't Woordenboek es 't blaad Noe doen dat evels neet.<ref name=ix/>
D'n oetgaank '''en''' weurt gans mèt ''n'' oetgesproke, meh neet euveral boe ze in de Nederlandse sjrieftaol steit. In 't groetste deil vaan 't taolgebeed is de situatie zoe: in 't miervoud vaan substantieve huurt me de ''n'' wel, in wèrkwäördsvörm neet, oetgezunderd de speciaolen infinitief (zuug oonder bij grammair). In 't ooste vaan Zuid-Beveland weurt de ''n'' in alle gevalle oetgesproke; bovedeen is de ''n'' dao, wie in 't Nedersaksisch, syllabedragend (''zittn'' veur ''zitte(n)'', ''werkng'' veur ''werke(n)''). De ''n'' weurt gaaroet neet oetgesproke in 't ooste vaan Goeree-Overflakkee, sinds d'n twintegsten iew in 't ooste vaan Tholen (allebei oonder invlood vaan 't Braobants) en in de stei Middelburg en Vlissingen (oonder invlood vaan 't Hollands).<ref>Ghijsen (1964): pp. ix-x</ref>
De '''r''' weurt euveral gerold, meh neet in Vlissingen. Dao heet me, wie in wel mier stadsdialekte, 'n Franse brouw-r. De r vèlt evels oet veur 'n s, entans in de mieste wäörd: ''kaese'' 'boezjie', ''kes'' 'keers', ''gos'' 'graas' (oet ''gors''). Dit is (weer) neet 't geval op Goeree-Overflakkee, boe die ''r'' euveral steit. In de stadsdialekte vaan Middelburg, Vlissingen, [[Goes]] en [[Zierikzee]] (gemeinte Schouwen-Duiveland) gebäört dit neet mie (of in eder geval neet altied mie), oonder invlood vaan de standaardtaol.<ref>Ghijsen (1964): kaart XV</ref> In 'n inkel geval blijf de r (ouch boete de besjreve plaotse) stoon veur 'n s: wienie de s miervoud- of genitiefoetgaank is en in 't woord ''aors'' 'aanders'.
==Grammair==
De Ziewse grammair vèlt op door 'n aontal typerende archaïsmes.<ref>Ganse paragraaf gebaseerd op Van Driel (2004): pp.56-83</ref>
===Substantieve===
[[Plaetje:JuunBottienge.jpg|thumb|''Juun'' - inkelvoud en miervoud - weurt dèks es e typisch Ziews woord gezeen.]]
In tegestèlling tot de (Noord-)Nederlandse spreektaol kint 't Ziews nog drei woordgeslachte, die grammaticaol gemarkeerd zien. 't Versjèl is evels vager es in 't Braobants of Limbörgs. De geslachte koume laank neet altied euverein mèt wat 't verzörg Algemein Nederlands veursjrijf.
Vrouweleke wäörd zien euver 't algemein te herkinne aon d'n oetgaank ''-e'', die in de standaardtaol (boete archaïsche registers wie de [[Staotebiebel]]) is verdwene: ''brugge'' (of <i>'eule</i>) 'brögk', ''egge'' 'eeg', ''katte'' 'kat', ''pupe'' 'piep', ''vraeke'' 'vraak'. Dao zien oetzunderinge. Manneleke wäörd op ''-e'' wieze ummer manneleke wezes aon ('' 'aene'' 'haon'); 'n oonzijeg woord op ''-e'' is beveurbeeld '' 'arte'' 'hart'. D'n oetgaank ''-in'' veur vrouweleke persoene weurt ''-inne'' (''vriendinne''). Aander vrouweleke oetgeng zien ''-ieng(e)/-ege'' (= '-ing', wie in ''verkerienge/verkerege'') en ''-'eid'' (e woord wie ''schoôn'eid'' weurt zoonder ''-e'' toch es vrouwelek aongeveuld). De ''-e'' is verdwene in de stadsdialekte en op oostelek Flakkee en Oostelek Tholen.<ref name=x>Ghijsen (1964): p. x</ref>
Es manneleke wäörd beginne mèt 'n ''b'', ''d'', ''h'' (op Goeree-Overflakkee), ''t'' of vocaal, daan weurt 't bepaold lidwoord ''d'n'' (''Noe'' sjrijf ''den'' veur),<ref name=wieze>[https://web.archive.org/web/20110108175741/http://people.zeelandnet.nl/evenhuis/SturmNL.htm De Zeêuwse taelsite - Schriefwieze]</ref> wie dat ouch in sommege Limbörgse dialekte gebäört (ouch Mestreechs, mèt 't versjèl tot 't dao neet veur de b gelt). Bij vrouweleke wäörd die mèt 'ne vocaol beginne weurt 't lidwoord ''d' '' ([[elisie]]). Zoe kint me ''d'n boer'', meh ''de boerinne'', ''d'n diek'' meh ''de dulve'' ('de sloot'), ''d'n trekker'' meh ''de touwe'', ''d'n 'aene'' meh ''d' opoe'' 'de bomma'.<ref>Ghijsen (1964): pp. 158-9</ref> 't Bepaold lidwoord veur oonzijeg is ummer '' 't''. Versjèl weurt bij 't oonbepaold lidwoord neet gemaak, dat is ummer '' 'n''. 't Blaad ''Noe'' sjrijf dit consequent es ''een''.<ref name=wieze/>
[[Miervoud]]e weure miestal gevörmp op ''-en'', bij de klas vaan wäörd op ''-e'' is d'n oetgaank ''-n'' (''katte - katten''). (In e paar plaotse sprik me de ''-n'' neet oet, zuug nog [[#Consonantisme|bove]].) De mieste wäörd die in 't Standaardnederlands ''-s'' kriege, höbbe dat in 't Ziews ouch. Wäörd op ''-el'', ''-em'', ''-en'' en ''-aer'' kriege gemeinelek ''-s'' (''artikels'', ''appels'', ''leraers''), dewijl in 't Standaardnederlands dèks allebei meugelek is en soms dudelek de veurkäör veur ''-en'' besteit. Wäörd die in de standaardtaol ''-eren'' kriege, höbbe in 't Ziews ''-ers'' (''eiers'', '' 'oenders'' 'hinne, hoonder', ''kinders''). Oonregelmaoteg zien oonder mie ''paerd - paeren'' ('pee.rd - peerd'), ''zeune - zeuns'' ('zoon - zäöns') en ''juun'' ('un' en 'unne').<ref>Ghijsen (1964): p. 389</ref> ''Kind'' kin neve ''kinders'' ouch ''guus'' es miervoud kriege; dèks beteikent dat daan 'iemes zien kinder', 'de kinder oet ei gezin'.<ref>Ghijsen (1964): p. 299</ref>
[[Verkleinwoord|Verkleinwäörd]] weure praktisch gevörmp wie in de standaardtaol, dus op ''-je'' en ''-tje''.
===Adjectieve===
't Bove besproke versjijnsel bij manneleke wäörd strèk ziech oet tot bij de [[adjectief|adjectieve]], die d'n oetgaank ''-en'' kriege es 't woord wat volg mèt ''b'', ''d'', (''h'') of klinker begint. N.B. es veur 't adjectief nog e bepaold lidwoord steit, pas dit lèste ziech aon aon de ierste lètter vaan dat adjectief (de lètter boe 't substantief later mèt begint is daan neet mie belaankriek). Vaandao ''d'n dikken boer'', ''de rieken dominee'', ''d'n ievalligen aevend'' 'de kawwen aovend'.
===Veurnaomwäörd===
Ouch veurnaomwäörd ''deze'' en ''die'' weure soms ''dezen'' en ''dien'' veur manneleke wäörd, volges perceis dezelfde regele wie bove.
Betrèkkeleke veurnaomwäörd weure dèks oetgebreid tot ''die(n)-a'', ''dat-a''. Dat lèste elemint kin weure verweug wie e werkwoord; zuug [[#Morfosyntaxis|heioonder]].
Aonwiezende veurnaomwäörd die zelfstandeg weure gebruuk, breie ziech oet tot ''d'n dezen, de deze, ditte'' en ''d'n dieën, de dieë, datte'', zjus wie in väöl Zuid-Nederlandse dialekte. De manneleke vörm mèt twie kier ''-n'' weure hei ummer gebruuk.
Persoeneleke veurnaomwäörd valle veural op in 't miervoud: ''veer'' is ''ons'' of ''wulder'' (Tholen, Ziews-Vlaandere), ''geer'' is ''julder'', ''zij'' is '' 'ulder''. ''Geer'' of ''u'' besteit neet, in d'n twiede persoen inkelvoud is 't ummer ''jie'' en ''joe''.
[[Reflexief|Reflexieve]] weure gevörmp wie in väöl aander westeleke dialekte. ''Zi(e)ch'' besteit neet en de reflexieve indege op ''eige'': ''m'n eige'', ''j'n eige'', ''z'n eige'' etc.
===Werkwäörd===
De mieste Ziewse dialekte kinne twie [[infinitief|infinitieve]]: eine op ''-e'', eine op ''-en''. Dit heet 't gemein mèt 't Fries, 't Stadsfries en 't Wesfries. D'n infinitief op ''-en'' weurt gebruuk nao ''te'' en bij zelfstendeg gebruuk (''Fietse'''n''' is gaef a je d'r zunne bie eit''). Dit gelt ouch veur korte werkwäörd: ''gae(n)'', ''stae(n)'', ''zieë(n)''. Neet alle dialekte doen dao-in mèt. De börgerdialekte vaan Middelburg en Vlissingen, de dialekte vaan oostelek Tholen en die vaan oostelek Flakkee kinne de ''-n'' nao de sjwa neet; bijgevolg indeg dao d'n infinitief ummer op ''-e''. Alle infinitieve op ''-en'' kump veur op oostelek Zuid-Beveland en wijer in Ziews-Vlaandere (in 't Wes-Vlaams is 't systeem mèt twie infinitieve jummers ouch oonbekind).<ref name=x/>
De ierste persoen inkelvoud krijg in d'n tegewoordegen tied dèks 'n ''-e'': ''Ik maeke wè da'k wegkomme, as d'n boer mien ziet'' 'Iech zörg wel tot iech eweg bin es de boer miech zuut'. Ouch de twiede persoen kin soms 'n ''-e'', kriege; ''-t'' is evels frequinter. Die ''-t'' bij de twiede en derde persoen inkelvoud vèlt trouwes dèkser wel oet es neet: ze versjijnt allein veur 'n spreekpauze (beveurbeeld 't ind vaan 'ne zin) en es 't volgend woord mèt 'ne vocaal begint. Zoe is 't: ''Je kom maer a-je d'r lust an eit'' ('De kums mer este zin drin höbs'), ''M'n vaer ei nog nie van z'n eige 'ore laete'' ('M'ne pa heet nog neet vaan ziech laote hure'), meh ''Die lampe bluuf'''t''' 'ier in de kaemer zòlank a ze 't nog doet'' ('Die lamp blijf hei in de kamer zoelaank es ze nog wèrk). 't Ziews kint 'n einheidsmiervoud op ''-e'', d.w.z. tot de ierste, twiede en derde persoen miervoud allemaol op ''-e'' indege. De gebeje boe d'n infinitief ummer op ''-en'' oetgeit (zuug bove) höbbe 'n einheidsmiervoud op ''-en''.
Väöl werkwäörd zien in 't Ziews sterk dewijl ze dat in de standaardtaol neet zien: ''jaege(n) - joeg - (g)ejoge(n)'', ''vege(n) - voog - (g)evoge(n)''. 't Umgekierde kump ouch veur: ''bidde(n) - bidde(de) - gebid'' 'beie - beide - gebeid' (standaardtaol ''bad, gebeden''). De lange vörm mèt ''-ede'' bij stamme op ''-d'' kump bij awwer sprekers op Walcheren nog veur.<ref>Van Driel (2004): pp. 70-1</ref> 't [[Voltoejd deilwoord]] begint mèt ''ge-'' (Flakkee, Tholen en Sint-Philipsland, Walcheren, Ziews-Vlaandere) of ''e-'' (Goeree, Schouwen-Duiveland, Noord- en Zuid-Beveland en Westkapelle op Walcheren; Noord-Beveland kint ze allebei) en geit oet op ''-e'', hei en dao ''-en'' (in de plaotse die ouch d'n infinitief en 't einheidsmiervoud op ''-en'' höbbe).<ref name=x/>
===Morfosyntaxis===
't Ziews deit aon [[veugwoordverveuging]], e wereldwied zeldzaam meh in Nederlandse dialekte algemein versjijnsel. In 't Ziews weure de veugwäörd verboge es 't woord wat volg in 't miervoud steit; ze indege daan op 'n ''-n''. '' 't Kindje is gesturve, vòdat 't gedoopt is'', meh '' 't Kindje is gesturve, voda'''n''' ze 't dope konden''. Betrèkkeleke veurnaomwäörd weure ouch wel verveug, dan weure ze oetgebreid mèt 't partikel ''a'': ''De man, dien-a je gistere 'ier gezieën ei, è ze vandaeg doôd gevonde.'' In 't miervoud: ''De man, die-a'''n''' julder gistere gezieën è, ...''.<ref>Van Driel: pp. 80-3</ref>
===Syntaxis===
In 't Ziews euverweeg de greun volgorde; dat beteikent tot in bijzinne 't gezègke indeg mèt de persoensvörm. Zoe is 't gewoen veur te zègke: ''Je weête toch dat 'n nie 'arder '''loôpe kan''''' 'De wèts toch tot heer neet helder kin loupe'.
De [[dóbbel oontkinning]], allewijl veural nog in Oos- en Wes-Vlaandere bekind, kump in westelek Walchere nog veur bij awwere, in 't bezunder in 't spreekwoord ''Wat niet-en weêt, dat niet-en deert''.<ref>Van Ghijsen (1964): p. 221</ref>
==Vocabulair==
't Ziews heet 'n eige vocabulair, wat de lèste tientalle jaore wel vervlaak: wie dat miestal bij dialekte gebäört, raak de woordesjat es ierste beïnvlood door de standaardtaol, veur grammair en laank veur de oetspraok. In geïsoleerde plaotse wie Westkapelle, die altied al e dialek mèt 'n aofwiekend vocabulair hadde, weite ziech de karakteristieke wäörd en oetdrökkinge beter te hawwe es daoboete.<ref name=evenh1/><ref>Van driel (2004): p. 20</ref>
Typisch Ziewse wäörd<ref>Van Driel (2004): pp. 84-102</ref> - me moot natuurlek demèt rekene tot die wäörd es regel ouch örges aanders veurkoume, dèks in Hollandse en/of Vlaamse dialekte - zien oonder mie ''baemesse'' 'herfs', ''binst'' 'binne', 'dewijl', ''guus'' 'kinder' (zuug [[#Substantieve|bove]]), ''puut'' 'kwakker', ''touter'' 'sjogkel' (awwewèts)<ref>Ghijsen (1964): p. 990</ref> en ''vuulte'' 'oonkroed'.<ref>Van Driel (2004): pp. 73-4</ref> E paar jaor trök heel me 'n verkezing vaan 't sjoenste Ziews woord, winner woort ''platte zeuge'' 'verkesbeurstel'; ouch ''gosternokke'' 'nondezjouw' waor populair.<ref>[https://web.archive.org/web/20100817074531/http://www.vlissingen.nl/web/show/id=172122/contentid=4753 Vlissingen.nl - Platte zeuge mooiste Zeeuwse woord]</ref><ref>[http://www.druimentaere.nl/platte%20zeuge.htm Blog-bijdraog dao-euver op Druimentaere.nl] (in 't Limbörgs)</ref> 't Ziews kint ouch e relatief groet aontal lienwäörd oet 't [[Frans]] en/of [[Picardisch]], al ligk dit aontal neet zoe hoeg wie in 't [[Mestreechs]] of [[Wes-Vlaams]]. Sommege wäörd, wie ''aveseren'', koume eigelek door gans 't land veur, aander wäörd, wie ''passeviet'' '(reur)zei' (neve èrfwaord ''zeêle'', wat in boerejargon neet 'tzelfde typ hoof te zien), ''frinze'' 'erebeis' (veural op Walcheren) en ''pimpampoentje'' '[[slivvenierebieske]]' (oet ''papillon'') zien mie typisch veur de regio ('t lèste woord is wel alum bekind in Vlaandere).<ref>Van Driel (2004): pp. 103-6</ref>
Dao zien ouch wäörd die zoewel in 't Standaardnederlands es in 't Ziews bestoon, meh in bei taolvariante 'n aander beteikenis of geveulsweerde höbbe. ''Pisse(n)'' is, wie in 't Mestreechs, in 't Ziews gei plat wäörd; ''zeêke(n)'' is dat allein es 't euver lui geit (bij bieste is 't normaal). 'n ''Beêste'' is zeker e 'bies (dier)' in 't algemein, meh in 't bezunder meint me dao keuj mèt (''koeie, koeë'' veur 'kooj' evels e gewoen woord). ''Angenaem'', ''beleid'' en ''oprieze(n)'' 'opstoon', die in de standaardtaol formeel zien, weure in 't Ziews algemein gebruuk. ''Bescheid'' is neet 'amtelek stök', meh de kuns veur oondersjeid te zien: '' 'k Zieë 'ier gin bescheid vò oôgen eej!'' ''Keutele(n)'' is neet 'kakke' meh 'roondsaajele', ''opzien'' beteikent 'veuroetziech' en ''ordinair'' beteikent nog ummer 'gewoen'.<ref>Van Driel (2004): pp. 94-7</ref>
==Sprekers en vitaliteit==
In de jaore negeteg is oonderzeuk gedoon nao 't aontal sprekers vaan 't Ziews. Op dat memint spraok zeker 60% vaan de bevolking nog Ziews; vaan de res had zeker de helf deil wel actief of passief kinnes. In de stei laog dat percentaasj väöl lieger, in geïsoleerde, dunbevolkde gebeje belaankriek hoeger. De bèste scores haolde [[Bruinisse]] (gemeinte [[Schouwen-Duiveland]]), [[Arnemuiden]] (gemeinte [[Middelburg]]) en plaotse in de gemeinte [[Sluis (gemeinte)|Sluis]], in 't bezunder [[Breskens]], [[Hoofdplaat]] en [[Schoondijke]]. Roond 1995 praotde dao zelfs mie es 90% vaan de joongere Ziews.<ref name=evenh1/> Dao zien evels teikene tot de kinnes vaan 't dialek oonder joongere sinds deen tied sterk is verminderd; awwers trèkke hun kinder väöl mier op in de standaardtaol.<ref>Zuug heiveur versjèllende bijdraoge vaan 't blaad [http://www.wchzeeland.nl/nehall.htm ''Nehalennia'']</ref> Recinte ciefers zien dao neet vaan veurhan. 't Aontal sprekers vaan 't Ziews, dialekte in westelek Ziews-Vlaandere mètgerekend en rekening hawwend mèt emigrante die 't nog spreke, ligk daomèt tege of roond de 250.000.
==Cultivatie==
===Literatuur===
Al veur d'n oorlog woorte door eine Pier Boudens gediechter in 't Ziews gesjreve. Nao d'n oorlog is die traditie door sommege wijergezat, meh ech väöl literatuur is neet versjene. 't Blaad ''Noe'' beit evels e platform veur dialeksjrievers.<ref>[https://web.archive.org/web/20090302120014/http://people.zeelandnet.nl/evenhuis/noe.htm 't Blaad ''Noe'']</ref> Jan Zwemer, ouch actief bij ''Noe'', brach ins e beukske mèt spreukskes in 't Ziews.<ref>Jan Zwemer, ''De Sprookjes van Moedertje Jans en de Faobels van Jodocus.'' Vlissingen, 1992</ref> Endrik ([[pseudoniem]] veur Henk Blom) sjreef colums veur 'n plaotseleke gezèt op Schouwen.<ref>Endrik, ''Schouwse stikjes. Korte verhalen geschreven in dialect.'' Zierikzee, s.d.</ref> Versjèllende [[biebel]]beuk zien ouch in 't Ziews vertaold, dao-oonder de [[Psalme]],<ref>Wim Joosse (conv.), ''Psalmen in het Zeeuws.'' Haarlem/Biervliet, 2000</ref> [[Job (book)|Job]]<ref>Quidam (conv.), ''Erme Job''. Heinkenszand, 2006</ref> en 't [[Hoegleed]].<ref>Stichting 't Kerkje van Ellesdiek (convv.), ''Waèr a 't arte vol van is... Salomo z'n moôiste lied.'' Goes, 2008</ref> Dit gebäörde door losse initiatieve, die oonaofhenkelek vaanein bij versjèllende oetgevers versjene.
Op 'ne [[roman]] in 't Ziews is 't nog wachte, meh de debuutroman ''Dorsvloer vol confetti'' vaan [[Franca Treur]] bevat hiel väöl Ziewse wäörd.
===Muziek===
Dao is 'n aontal artiste wat in 't Ziews zingk. Oonder de bekindste zien de 'troubadours' Engel Reinhoud<ref>[http://www.streektaalzang.nl/strk/zeel/zeeleren.htm Streektaalzang.nl - Engel Reinhoudt]</ref> en Peter Dieleman<ref>[http://www.streektaalzang.nl/strk/zeel/zeelpedn.htm Streektaalzang.nl - Peter Dieleman]</ref> en de rockband Surrender,<ref>[http://www.streektaalzang.nl/strk/zeel/zeelsurn.htm Streektaalzang.nl - Surrender]</ref> dee muziek maak nao 't veurbeeld vaan [[Normaal]].
===Film===
De film ''Wilde Mossels'' oet 2000 oonder regie vaan [[Erik de Bruyn]] späölt in Zieland en heet väöl Ziewse dialoog.<ref>[http://www.imdb.com/title/tt0204055/ ''Wilde Mossels'' op IMDb]</ref><ref>[http://www.youtube.com/watch?v=3Vbc0cJxlRY YouTube - Trailer ''Wilde Mossels'']</ref>
==Literatuur euver 't Ziews==
'n Selectief lies vaan literatuur euver 't Ziews
* E.J. Broecke-De Man, ''Dialect in West-Zeeuwsch-Vlaanderen''. Groede, 1978
* id. (mèt M. Dieleman), ''Dialect in het Land van Axel''. Terneuzen, 1981
* id. (mèt J.L. Eggermont), ''Dialecten in Oost-Zeeuwsch-Vlaanderen''. Kloosterzande, 1982
* id. (mèt L. Eikenhout), ''Dialect op Noord-Beveland''. Kruiningen, 1984
* id. (mèt J.A. van Gilst), ''Dialect op Zuid-Beveland''. Kruiningen, 1985
* id. (mèt A.A. Krijger-Goedegebuure), ''Dialect op Tholen en St.-Philipsland''. Kruiningen, 1986
* id. (mèt A. Franke), ''Dialect op Walcheren''. Kruiningen, 1987.
* id. (mèt D.K. Soldaat-Poortvliet en P. Heerschap), ''Dialect op Goeree-Overflakkee''. Ouddorp, 1988
* Dr. F. Debrabandere, ''Zeeuws etymologisch woordenboek. De herkomst van de Zeeuwse woorden.'' Amsterdam/Antwerpe, 2007
* L. van Driel, ''Taal in stad en land: Zeeuws''. Den Haag, 2004
* Dr. Ha.C.M. Ghijsen (red.), ''Woordenboek der Zeeuwse dialecten''. Krabbendijke, 1964, <sup>10</sup>1998
** K. Fraanje e.a. (redd.), ''Supplement Woordenboek der Zeeuwse dialecten''. Krabbendijke, 1993.
==Vootnote==
<references/>
== Extern links ==
{{commonscat|Zeelandic}}
* [[:zea:|Wikipedia op 't Ziews]]
* [https://web.archive.org/web/20090830211438/http://people.zeelandnet.nl/evenhuis/ De Ziewse taolsite]
* [https://web.archive.org/web/20110218185956/http://www.zeeuwsdialect.nl/ Website vaan de Ziewse Dialekvereineging]
{{Nederlands}}
[[Categorie:Ziews|*]]
[[Categorie:Nederlands]]
[[Categorie:Tale in Nederlandj]]
[[Categorie:Zieland]]
0wpuysdafakihjphb706selxuiqdxzq
Lies van premiers van 't Belsj
0
3328
473891
473557
2024-10-29T13:08:25Z
Joorsm
30190
/* Extern linke */
473891
wikitext
text/x-wiki
<center>'''Lies van alle Premiers van [[Belsj]]</center>
{| border="2" cellpadding="2" cellspacing="2" align="center"
|colspan="3" bgcolor="#cccc99" | <center>'''[[Belsj|Belzje premiers]]'''</center>
|-----
|[[1 oktober]] [[2020]] || noe || [[Alexander De Croo]]
|-----
|[[27 oktober]] [[2019]] || [[1 oktober]] [[2020]] || [[Sophie Wilmès]]
|-----
|[[11 oktober]] [[2014]] || [[27 oktober]] [[2019]] || [[Charles Michel]]
|-----
|[[6 december]] [[2011]]||[[11 oktober]] [[2014]]||[[Elio Di Rupo]]
|-----
|[[25 november]] [[2009]]||[[6 december]] [[2011]]||[[Yves Leterme]]
|-----
|[[30 december]] [[2008]]||[[25 november]] [[2009]]||[[Herman Van Rompuy]]
|-----
|[[20 miert]] [[2008]]||[[30 december]] [[2008]]||Yves Leterme
|-----
|[[12 juli]] [[1999]]||[[20 miert]] [[2008]]||[[Guy Verhofstadt]]
|-----
|[[7 miert]] [[1992]]||[[12 juli]] [[1999]]||[[Jean-Luc Dehaene]]
|-----
|[[17 december]] [[1981]]||[[7 miert]] [[1992]]||[[Wilfried Martens]]
|-----
|[[6 april]] [[1981]]||[[17 december]] [[1981]]||[[Mark Eyskens]]
|-----
|[[3 april]] [[1979]]||[[6 april]] [[1981]]||Wilfried Martens
|-----
|[[20 oktober]] [[1978]]||[[3 april]] [[1979]]||[[Paul Vanden Boeynants]]
|-----
|[[25 april]] [[1974]]||[[20 oktober]] [[1978]]||[[Leo Tindemans]]
|-----
|[[26 jannewarie]] [[1973]]||[[25 april]] [[1974]]||[[Edmond Leburton]]
|-----
|[[17 juni]] [[1968]]||[[26 jannewarie]] [[1973]]||[[Gaston Eyskens]]
|-----
|[[19 miert]] [[1966]]||[[17 juni]] [[1968]]||Paul Vanden Boeynants
|-----
|[[28 juli]] [[1965]]||[[19 miert]] [[1966]]||[[Pierre Harmel]]
|-----
|[[25 april]] [[1961]]||[[28 juli]] [[1965]]||[[Théo Lefèvre]]
|-----
|[[26 juni]] [[1958]]||[[25 april]] [[1961]]||Gaston Eyskens
|-----
|[[23 april]] [[1954]]||[[26 juni]] [[1958]]||[[Achille Van Acker]]
|-----
|[[15 jannewarie]] [[1952]]||[[23 april]] [[1954]]||[[Jean van Houtte]]
|-----
|[[16 augustus]] [[1950]]||[[15 jannewarie]] [[1952]]||[[Joseph Pholien]]
|-----
|[[8 juni]] [[1950]]||[[16 augustus]] [[1950]]||[[Jean Duvieusart]]
|-----
|[[11 augustus]] [[1949]]||[[8 juni]] [[1950]]||Gaston Eyskens
|-----
|[[20 miert]] [[1947]]||[[11 augustus]] [[1949]]||[[Paul-Henri Spaak]]
|-----
|[[3 augustus]] [[1946]]||[[20 miert]] [[1947]]||[[Camille Huysmans]]
|-----
|[[31 miert]] [[1946]]||[[3 augustus]] [[1946]]||[[Achille Van Acker]]
|-----
|[[13 miert]] [[1946]]||[[31 miert]] [[1946]]||Paul-Henri Spaak
|-----
|[[12 fibberwarie]] [[1945]]||[[13 miert]] [[1946]]||Achille Van Acker
|-----
|[[22 fibberwarie]] [[1939]]||[[12 fibberwarie]] [[1945]]||[[Hubert Pierlot]]
|-----
|[[15 mei]] [[1938]]||[[22 fibberwarie]] [[1939]]||Paul-Henri Spaak
|-----
|[[24 november]] [[1937]]||[[15 mei]] [[1938]]||[[Paul-Emile Janson]]
|-----
|[[25 miert]] [[1935]]||[[24 november]] [[1937]]||[[Paul van Zeeland]]
|-----
|[[20 november]] [[1934]]||[[25 miert]] [[1935]]||[[Georges Theunis]]
|-----
|[[22 oktober]] [[1932]]||[[20 november]] [[1934]]||[[Charles de Broqueville]]
|-----
|[[6 juni]] [[1931]]||[[22 oktober]] [[1932]]||[[Jules Renkin]]
|-----
|[[20 mei]] [[1926]]||[[6 juni]] [[1931]]||[[Henri Jaspar]]
|-----
|[[17 juni]] [[1925]]||[[20 mei]] [[1926]]||[[Prosper Poullet]]
|-----
|[[13 mei]] [[1925]]||[[17 juni]] [[1925]]||[[Aloys van de Vijvere]]
|-----
|[[16 december]] [[1921]]||[[13 mei]] [[1925]]||[[Georges Theunis]]
|-----
|[[20 november]] [[1920]]||[[16 december]] [[1921]]||[[Henri Carton de Wiart]]
|-----
|[[21 november]] [[1918]]||[[20 november]] [[1920]]||[[Léon Delacroix]]
|-----
|[[1 juni]] [[1918]]||[[21 november]] [[1918]]||[[Gerhard Cooreman]]
|-----
|[[17 juni]] [[1911]]||[[1 juni]] [[1918]]||Charles de Broqueville
|-----
|[[9 jannewarie]] [[1908]]||[[17 juni]] [[1911]]||[[Frans Schollaert]]
|-----
|[[2 mei]] [[1907]]||[[9 jannewarie]] [[1908]]||[[Jules de Trooz]]
|-----
|[[5 augustus]] [[1899]]||[[2 mei]] [[1907]]||[[Paul de Smet de Naeyer]]
|-----
|[[24 jannewarie]] [[1899]]||[[5 augustus]] [[1899]]||[[Jules Vandenpeereboom]]
|-----
|[[25 fibberwarie]] [[1896]]||[[24 jannewarie]] [[1899]]||Paul de Smet de Naeyer
|-----
|[[26 miert]] [[1894]]||[[25 fibberwarie]] [[1896]]||[[Jules de Burlet]]
|-----
|[[26 oktober]] [[1884]]||[[26 miert]] [[1894]]||[[August Beernaert]]
|-----
|[[16 juni]] [[1884]]||[[26 oktober]] [[1884]]||[[Jules Malou]]
|-----
|[[19 juni]] [[1878]]||[[16 juni]] [[1884]]||[[Walthère Frère-Orban|H.-J.-W. Frère-Orban]]
|-----
|[[7 december]] [[1871]]||[[19 juni]] [[1878]]||Jules Malou
|-----
|[[2 juli]] [[1870]]||[[7 december]] [[1871]]||[[Jules Joseph d'Anethan]]
|-----
|[[3 jannewarie]] [[1868]]||[[2 juli]] [[1870]]||H.-J.-W. Frère-Orban
|-----
|[[9 november]] [[1857]]||[[3 jannewarie]] [[1868]]||[[Charles Rogier]]
|-----
|[[30 miert]] [[1855]]||[[9 november]] [[1857]]||[[Pieter Dedecker]]
|-----
|[[31 oktober]] [[1852]]||[[30 miert]] [[1855]]||[[Henri de Brouckère]]
|-----
|[[12 augustus]] [[1847]]||[[31 oktober]] [[1852]]||Charles Rogier
|-----
|[[31 miert]] [[1846]]||[[12 augustus]] [[1847]]||[[B.-T. de Theux de Meylandt]]
|-----
|[[30 juli]] [[1845]]||[[31 miert]] [[1846]]||[[Sylvain Van de Weyer]]
|-----
|[[13 april]] [[1841]]||[[30 juli]] [[1845]]||[[Jean-Baptiste Nothomb]]
|-----
|[[18 april]] [[1840]]||[[13 april]] [[1841]]||[[Joseph Lebeau]]
|-----
|[[4 augustus]] [[1834]]||[[18 april]] [[1840]]||B.-T. de Theux de Meylandt
|-----
|[[20 oktober]] [[1832]]||[[4 augustus]] [[1834]]||[[Albert Goblet d'Alviella]]
|-----
|[[24 juli]] [[1831]]||[[20 oktober]] [[1832]]||[[Felix de Muelenaere]]
|-----
|[[6 fibberwarie]] [[1831]]||[[24 juli]] [[1831]]||Regering van [[Regent]] [[Surlet de Chokier]]
|-----
|colspan="3"|<center>'''Ónaafhankelikheid oetgerope op 4 oktoeber 1830'''
|-----
|[[27 september]] [[1830]]||[[26 fibberwarie]] [[1831]]||'''[[Veurluipig Bewind]]'''
|-----
|}
== Extern linke ==
* [https://web.archive.org/web/20120718113646/http://premier.fgov.be/biografie/yves-leterme Lies van Bèlsje Premiers mèt biografieë]
[[Categorie:Premiers van 't Belsj|*]]
[[Categorie:Lieste van politici|Premiers, Belsj]]
1gkb1cnczluaazvotz3wpxxfnfk99fg
Léon Pluymaekers
0
3491
474076
394678
2024-10-30T10:14:41Z
Joorsm
30190
/* Zuug ouch */
474076
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Valkebergs}}
'''Léon Pluymaekers''' ([[1924]]-[[1988]]) waor sjriever en diechter in 't [[Valkebergs]].
Hae waor van 1948 bies 1981 hoofredakteur en oetgever van '''t Land van Valkenburg'' ('t Gezètsje) en naoderhand van 't kwartaalmagazine ''Geulrand''. Daoneve waor hae co-auteur van de ''Geschiedenis van Valkenburg-Houthem'' in 1979. Pluymaekers sjreef verhaole, gediechte en 'n groat aantal leedsjes (o.a. ''De ode aan Valkeberg'').
==Publicaties==
* De revue ''Aan de Geul zint veer gebaore'', same mèt [[Roep Lambriks]] in de jaore 50.
* in 't weekblaad '' 't Land van Valkenburg''
* in 't ''Veldeke-orgaan'' van [[Veldeke-Limburg]]
* in de bloomlezing oet de Limburgse dialekliteratuur ''Mosalect'' in 1976
* in 't kwartaalmagazine ''Geulrand''
* 't Book "Ransdaal, drie heren een gemeenschap" in 1982. <br>
* in de bloomlezing ''Rierank'' van [[Veldeke-Valkeberg]] in 1992
* in de bundel ''Vallekebergse leedsjes en karnavalssjlagersj'' in 2002
==Sjtäölke==
"Dao ies mie Valkeberg, dao aan de Geul<br>
woa bie rewien en berg iech miech zoa gelukkig veul<br>
es iech mie Valkeberg, diech verlaote moot<br>
dan dink iech altied aan diech, iech weit 't in miech<br>
mien hart klop veur diech<br>
want dan ièrsj veul iech pas good, mie Valkebergs blood"
<small> oet: ''Ode aan Valkeberg'', [[Rierank]] 1992 </small>
==Allerhand==
In 't plat weurt de naam Pluymaekers oetgesjproke wie Plumekersj. Zoawie in Valkeberg gebrukelik bie luuj woort hae ouch waal ''Léon van de Plumeker'' geneump.
== Zuug ouch ==
{{Wikibrón|Léon Pluymaekers|Léon Pluymaekers}}
{{DEFAULTSORT:Pluymaekers, Léon}}
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Limburgstalige dichters]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
9zm6g367ldkon1ppse2gk0btk4okj4y
Bep Mergelsberg
0
4159
474069
472421
2024-10-30T09:56:12Z
Joorsm
30190
/* Externe leenk */
474069
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Norbiks}}
[[Plaetje:1236730 398461403589177 544144630 n-001.jpg|thumb|250px|Bep Mergelsberg vertèlt e verhaol]]
'''Bep Mergelsberg''' is 'ne [[Belsj|Belzje]] dichter, sjriever, columnist in ‘t [[Norbiks]] en in ‘t [[Nederlands]]. Ze is gebaore in [[Norbik]], gemèngde [[Èèsde-Mergraote]] in [[Nederlands Limburg|Zuud-Limburg]] op [[30 april]] [[1957]]. Ze wónde in [[Mestreech]], [[Leuve]], [[Voere]] en allewiel in [[Sittard]].<br>
Mergelsberg is drama-docente en theatermaker en gèft dramalès an keender, jóngere en volwassene en [[regisseur|regisseert]] in 't amateurtoneel. <br>
Mergelsberg haat wiejer 't sjtatuut van 'Erkènde Vlaamse toeristische gids' (Pos-HBO) en haet jaorelang ervaring es [[gids (beroep)|gids]] in de [[Euregio Maas-Rien]]. Es HBO kultureel werker haet ze ervaring in de politiek/kultureel/sociaal interessante gemeinte [[Voere (gemeinte)|Voere]].<br>
Ze is mieë es 30 jaor gelaeje begonne mit 't vertale van toneelsjtukke - [[Fitgerarld Kuzs]] oet 't [[Frankisch]] en [[Shakespeare]] - in 't [[Norbiks]] en in de [[Veldekesjpelling]] vör [[toneelgroep De Bron]]. Bie 't [[Groeët Limburg Dictee]] waoërt ze in 2008 twiede; in 2009 achste.
==Literair waerk ==
* 2010: Sonnet ''Vatsj 1914/1998'' in [[Platbook]] 4
* 2010: Sonnet ''D'r nuje miensj'' in ''D'r Hergod versjteet óch Plat'' in de [[LiLiLi]] reeks. (67)
* 2010: ''Typisch Limburgs'', biedrage an discussie ''Limburgs accent'', 16 januari 2010, Dagblad de Limburger
* 2009: ''Mysterie van 't sjtereblood'', verhaol 2009
* 2009: Nederlandse vertaling van gedich ''Être Poète'' van [[Maurice Carême]] in ''Woordwerk'', tiedsjrif van de Vereniging Literaire Activiteiten [[Maastricht]], [[VLAM]]
* 2008: Historisch kórtverhaol ''De nachmerrie va Seent Hubertus'' óp ège blog hie-oonder
* 2008: Nederlandstalig sonnet ''De lelie der Dalen'' in de Horizon van Dagblad De Limburger
* 2008: ''De luuj van Ardoewa'', kórtverhaol in LiLiLi Laach, 63ste oetgave in de reeks LiLiLi
* 2007: Limburgstalig sonnet ''Kostume'' in [[Dagblad de Limburger]], editie Sittard-Geleen
* 2006: Nederlandstalige column ''Korset'' in ''Woordwerk''
* 2005: Veer Limburgstalige [[sonnet]]te in ''Sjrief Plat'', 51ste oetgave in de reeks [[LiLiLi]]
* 2004: Nederlands verhaol ''Pagina 158'' in ''Wel'', universitair tiedsjrif veur media en literatuur, [[Leuven]]<ref>[http://bltvn.kb.nl/find?id=BLTVN:ARTICLE:1657033359&strr=1&s=s&twrd=&owrp=&pers=mergelsberg&oper=AND]</ref>
* Vanaaf 2002: Gedichte en verhaole in ’t orgaan van [[Veldeke (vereineging)|Veldeke Limburg]]
* Vanaaf 2000: Róndsjtuurbreve in de Gezèt De [[De Limburger|Limburger]].
* 2000: Twietalig (N/Fr) groeët interview mit de Voerense verzetssjtrijdster [[Joséphine Wolfs]]. Oetgegaeve dör Retour à Liège.
* 2000: Driejtalig (N/Fr/Plat)groeët interview mit 'ne aod-burgemeester oet Moelinge. Oetgegaeve dör Retour à Liège.
* 1999: ''Verzet in Voeren/Résistance dans les Fourons'', 'n twieëtalig oonderzeuk nao 't verzet van d'r internationale groep ''Clarence'' in Voeren tiedens WO ll en 'n interview met o.m. de dochters van [[Jules Goffin]], verzetsstrijder. Oetgegaeve dör Retour à Liège.
* 1993: [[Inventarisatie-onderzeuk]] en vastsjtèlling plaats en sjriefwies van Norbikse [[toponymie|toponieme]] in 'n oetgaaf van 'Heem en groen' [[Norbik]].
* 1990-2002: Artikele in ''d’r Koeënwoof'', [[Voere (gemeinte)|Voere]]
* 1990-1998: Jaorlijks Nederlandstalig groeët interview met 'ne Voerenaer, in [[Voeren Aktueel]], oetgegaeve dör Voerbelange
* 1990: De waeg va Voere (gedich) onder pseudoniem gepubliceerd in D'r Koeënwòòf<ref>[https://web.archive.org/web/20200815205755/http://users.skynet.be/fa393867/lit/kwoof03.html zie laatste pagina]</ref>
=== Nominaties in 't verlaeje ===
*2003: nominatie [[kórtverhaol]] ''Laandboewerstied''; publicatie in Veldeke orgaan
*2006: ieërvolle vermelding van d'r [[doeëje-dialoog]] ''Gesjprek mit [[Shakespeare]]''; publicatie óp ège blog hie oonder
== Regisseur en theatermaker ==
*''Hippoliet Konijn'', verteltoneel (script BM) met kleuters en jonge kinderen, februari 2010, lesgroep 2, Pitboel Theater
*''Röshoes de Zónnebloom'', klucht, maart 2010, Sjaubik Sjpeelt, Sjaubik.
*''Verborgen geheimen'', een jongerenproductie met [[film]] (script BM), 2009, lesgroep 6B, Pitboel Theater
*''Commissaris de Voogd en de zaak van Vliet'', een tienerkrimi (script BM), 2009, lesgroep 5/6A, Pitboel Theater
*''De avonturen van Frits en Frida'', tienertoneelstuk (script BM), 2009, lesgroep 5B, Pitboel Theater
*''Edelsteen en diamant'', verteltoneelstuk (script BM) met kleuters, 2009, lesgroep 2, Pitboel Theater
*''O'Dschipen'', muzikale theaterproductie door [[Roma|Sinti]] oet Limburg, 2009; TABOR, [[klee theatercircuit Limburg]]
*''De Sjuinsmersjeerder'', komedie van Bert Nysten, 2009; Toneelvereniging Sjpaubik Sjpeelt, [[Sjpaubik]]
*''Een goed soldaat'', komedie van Johan Dobelaar, 2009; Toneelvereniging ''Een Aardigheid'', [[Brunssum]]
*''Merlijn en Sint Maarten'', Halloween-voorstelling voor kinderen door Bep Mergelsberg, 2008; Toneelgroep Sittard Oost i.o., [[Sittard]]
* Wijkproductie Brunssum ism ACMW, 2008
*''Moordweekend'', komedie van Carl Slotboom, 2007; Toneelvereniging ''Een Aardigheid'', Brunssum
*''De nacht van de Pauw'', Nederlands drama [[Willem-Jan Otten]], 2007; ''Toneelgroep Pallieter'', [[Elsloo]]
*'''n Zaak van gewich'', komedie van Ton Davids, 2006; Toneelvereniging ''Een Aardigheid'', Brunssum
*'''t Oonbesjraeve blaedje'', komedie van Ton Davids, 2005; Toneelvereniging ''Een Aardigheid'', Brunssum
*''Kale kak en kaad beer'', komedie van Johan Dobbelman, 2005; Toneelvereniging ''Zet Door'', [[Tegele]]
*''Make my day'', eigen productie in Limburgs klee theatercircuit, 2005
*'''t Sjoesterke'', kluchtige eenakter, 2004; Toneelvereniging ''Een Aardigheid'', Brunssum
*''Moederliefde'' van [[August Strindberg]], 2004; Toneelvereniging ''Een Aardigheid'', Brunssum
*''Rus, vraej en Kèrkhofs'' komedie van [[Ton Davids]], 2003; Toneelvereniging ''Een Aardigheid'', [[Brunssum]]
*''De zwarte keizer'', ège bewerking van kórtverhaol van Hugo Claus, 2003, [[Venlo]]
==Referentie==
{{referenties}}
== Zuug ouch ==
{{Wikibrón|Bep Mergelsberg|Bep Mergelsberg}}
== Externe leenk ==
*[http://bepmergelsberg.blogspot.com D'r blog va Bep Mergelsberg]
{{DEFAULTSORT:Mergelsberg, Bep}}
[[Categorie:Limburgstalige dichters]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Limburgse regisseure]]
[[Categorie:Persoene oet Belsj]]
[[Categorie:Laevende luuj]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
q40g539ghlc5hddsb5lbkiv0dyd00t4
Sjeng Rouvroye
0
4490
474082
358000
2024-10-30T10:32:47Z
Joorsm
30190
/* Zuug ouch */
474082
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Valkebergs}}
'''Sjeng Rouvroye''' ies 'ne diechter en toneelsjriever oet [[Vild|Vilt]]. Hae sjrief in 't [[Valkebergs|dialek]] van Vilt, woa hae in [[1922]] ies gebore.<br>
Bie de toneelclub van Vilt ''de Vriendenkring'' ies hae neve acteur ouch de [[regisseur]]. Naojaor 2005 ies zien allerlètste toneelproductie, de einacter ''Vrundsjap en laevesvreugde'', oetgeveurd.
==Publikaties==
* Dialeksjtökskes in 't weekblaad '''t Land van Valkenburg''
* 1992 in bloomlezing ''Rierank'' van Veldeke-Valkeberg
* 1996 in Bloomlezing ''Veldeke-Literair'' nr. 7
* Diverse toneelsjtökker
==Sjtäölke==
[[Jezus|Slivvenhièr]] pakde e knäöke grónd<br>
't waor neet väöl, neet sjoan, neet rónd<br>
Hae sjmeet 't weg: "Dat 't vilt woa 't vilt!<br>
en dat woort doe 't dörpke Vilt<br>
[[Vild|Vilt]], effe aan [[Valkeberg]] geplak,<br>
zoa roew e weg dao neergesjmak<br>
e [[bakhoes|bakkes]], ein hóndshut, ein [[kapel]] en ei [[sjop]]<br>
eigelik nog minder es 't zout in de sop <br>
Meh veer höbbe dat knäöke inhoud gegaeve<br>
Noe ies 't e sjtökske van oos laeve <br>
<small> oet Rierank 1992</small>
== Zuug ouch ==
{{Wikibrón|Sjeng Rouvroye|Sjeng Rouvroye}}
{{DEFAULTSORT:Rouvroye, Sjeng}}
[[Categorie:Laevende luuj]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Limburgstalige dichters]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
lqsrfcx6590vkvqsklwo6ahvugwmnjc
474083
474082
2024-10-30T10:35:05Z
Joorsm
30190
474083
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Valkebergs}}
'''Sjeng Rouvroye''' ies 'ne diechter en toneelsjriever oet [[Vild|Vilt]]. Hae sjrief in 't [[Valkebergs|dialek]] van Vilt, woa hae in [[1922]] ies gebore.<br>
Bie de toneelclub van Vilt ''de Vriendenkring'' ies hae neve acteur ouch de [[regisseur]]. Naojaor 2005 ies zien allerlètste toneelproductie, de einacter ''Vrundsjap en laevesvreugde'', oetgeveurd.
==Publikaties==
* Dialeksjtökskes in 't weekblaad '''t Land van Valkenburg''
* 1992 in bloomlezing ''Rierank'' van Veldeke-Valkeberg
* 1996 in Bloomlezing ''Veldeke-Literair'' nr. 7
* Diverse toneelsjtökker
==Sjtäölke==
[[Jezus|Slivvenhièr]] pakde e knäöke grónd<br>
't waor neet väöl, neet sjoan, neet rónd<br>
Hae sjmeet 't weg: "Dat 't vilt woa 't vilt!<br>
en dat woort doe 't dörpke Vilt<br>
[[Vild|Vilt]], effe aan [[Valkeberg]] geplak,<br>
zoa roew e weg dao neergesjmak<br>
e [[bakhoes|bakkes]], ein hóndshut, ein [[kapel]] en ei [[sjop]]<br>
eigelik nog minder es 't zout in de sop <br>
Meh veer höbbe dat knäöke inhoud gegaeve<br>
Noe ies 't e sjtökske van oos laeve <br>
<small> oet Rierank 1992</small>
== Zuug ouch ==
{{Wikibrón|Sjeng Rouvroye|Sjeng Rouvroye}}
{{DEFAULTSORT:Rouvroye, Sjeng}}
[[Categorie:Meugelik laevende luuj]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Limburgstalige dichters]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Limburgse regisseure]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
d48gbfy8fvwm0i98o31t9mv1x4fwhhq
Lou Pluijmen
0
4491
474074
462574
2024-10-30T10:11:10Z
Joorsm
30190
474074
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Valkebergs}}
'''Lou Pluijmen''' ies 'ne sjriever in 't [[Valkebergs]]. Hae ies gebore in [[1930]] in
[[Berg]], [[Boete de Paort]], gesjtorve in Valkeberg in december 2023.
Van zien vak waor hae ónderwiezer. Daoneve waor hae 30 jaor lank besjtuurslid van [[Veldeke-Valkeberg]]. Hae waor veurzieter van de Sjtiechting Sjaasbergergank en besjtuurslid van de sjtiechting [[Valkebergsen Dieksjonaer]].
==Publikaties==
* Sjökskes in 't weekblaad '''t Land van Valkenburg''
* Artikele en proza in 't kwartaalmagazine ''Geulrand''
* Artikele en proza in 't Carnavalsmagazine de ''Mirliton''
* 1992 Proza in bloomlezing ''Rierank'' van Veldeke Valkeberg;
* 2001 Gediech in Bloomlezing Veldeke-Literair nr.12 ''Mosaiek''
{{sjtumpke}}
{{DEFAULTSORT:Pluijmen, Lou}}
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in d'n einentwintigsten iew]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
b2qvk7dyigeh2hqg7kb3of9dj2yos8f
474075
474074
2024-10-30T10:12:01Z
Joorsm
30190
474075
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Valkebergs}}
'''Lou Pluijmen''' ies 'ne sjriever in 't [[Valkebergs]]. Hae ies gebore in [[1930]] in
[[Berg (Valkeberg)|Berg]], [[Boete de Paort]], gesjtorve in Valkeberg in december 2023.
Van zien vak waor hae ónderwiezer. Daoneve waor hae 30 jaor lank besjtuurslid van [[Veldeke-Valkeberg]]. Hae waor veurzieter van de Sjtiechting Sjaasbergergank en besjtuurslid van de sjtiechting [[Valkebergsen Dieksjonaer]].
==Publikaties==
* Sjökskes in 't weekblaad '''t Land van Valkenburg''
* Artikele en proza in 't kwartaalmagazine ''Geulrand''
* Artikele en proza in 't Carnavalsmagazine de ''Mirliton''
* 1992 Proza in bloomlezing ''Rierank'' van Veldeke Valkeberg;
* 2001 Gediech in Bloomlezing Veldeke-Literair nr.12 ''Mosaiek''
{{sjtumpke}}
{{DEFAULTSORT:Pluijmen, Lou}}
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in d'n einentwintigsten iew]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
8g7bcqlnt313wbp55xcd4wfw1k92yjn
Braobants
0
4639
473963
443355
2024-10-29T15:14:11Z
Joorsm
30190
/* Oonderverdeiling */
473963
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
't '''Braobants''' is 'n groop vaan [[Nederfrankisch]]e, Wesnederfrankische ([[Nederlands]]e) [[dialek]]te die gesproke weure in [[Nederland]] en 't [[Belsj]], en roem gedefinieerd ouch in e klei deil vaan [[Duitsland]]. In diezelfde roem definitie zien de dialekte vaan noordelek [[Nederlands Limburg]] ouch Braobants. De dialekte oet 't westelekste [[Belsj Limburg]], in 't bezoonder noordweste ([[Lommel]], [[Ham (Belsj Limburg)|Ham]], De [[Loei]]) zien zeker Braobants vaan aard. Ze slete in 't noordweste aon bij 't [[Hollands]], in 't noordooste bij 't [[Nedersaksisch]], in 't zuidooste bij 't [[Limburgs]] en in 't zuidweste bij 't [[Oosvlaoms]]; mèt al dees dialekgrope vörmp 't Braobants e [[dialekcontinuüm]]. Mèt 't [[Ziews]] evels besteit 'n sjerpe grèns.
==Kinmèrke==
't Braobants kinmèrk ziech door 't [[persuunlik pronoom]] ''gij'' veur "doe", tegeneuver 't Nedersaksich ''ie'' en 't Hollands ''jij'', en de constructie vaan vraoge mèt dit pronoom in de persoensvörm ingesloete es ''komde?'' ("kumste"?). Wijer heet 't Braobants wie 't Hollands gooddeils de Staanderdnederlandse vocaole, woebij ''a'' evels verwijt tot ''aa'' en ''aa'' nao ''ao'' verkleurt. De Braobantse dialekte, op 't Markiezaats nao, passe [[umlaut]] touw op de Aajdgermaonse ''ô'', die es ''uu'' trökkump (Limburgs ''greun'', Hollands ''groen'', Braobants ''gruun''). In de meiste Braobantse dialekte weurt de ''[[stumhöbbendje glottale fricatief|h]]'' neet oetgesproke.
==Oonderverdeiling==
De hoofverdeiling vaan 't Brabants is oos-wesgeoriënteerd: gans in 't ooste vint me 't [[Zuidgelders]] en 't [[Noordlimburgs]] (beveurbeeld [[Venrojs]]), woetouw ouch de dialekte oet 't noordooste vaan Brabant, um [[Kuuk]], nog touwhure. Die oondersjeie ziech door de ''ie'' en ''uu'' veur de Standaardnederlandse ''ij'' en ''ui''. Um die eigensjap weure dees dialekte dèks vaan 't Braobants aofgeknip en in 'n eige groop ingedeild.
De res weurt ingedeild in [[Oos-Braobants]] en [[Wes-Braobants]]. De grens tösse Oos- en Wes-Braobants weurt dèks getrokke bij de umlautgrens veur [[diminutief|diminutieve]]. Ouch de grens tösse wel (Oos-Braobant) en gein ''h'' (Wes-Braobant) en de [[wiel-radisoglosse]] weure dao dèks veur gebruuk. 't Oos-Braobants besteit oet 't [[Kempelands]], 't [[Wes-Piellands]] en 't [[Noord-Meierijs]]. Wes-Braobants strek ziech daan wijer oet tot in de Belzje provincies [[Antwerpe (provincie)|Antwerpe]] en [[Vlaoms-Braobant]]; dit liet ziech opdeile in [[Hollands-Braobants]] ([[land vaan Altena]], gein [[h-deletie]]), 't [[Baronies]] (um [[Breda]]), 't [[Markiezaats]] (geinen umlaut, steit relatief kortbij 't Nederlands), 't [[Antwerps]] (in de stad en de umstreke), 't [[Mechels]], 't [[Brössels]] (bekans oetgestörve, mèt väöl klinkers die aon 't Limburgs doen dinke!), 't [[Leuves]] en 't [[Tienes]], wat te zuidooste vaan de [[Uerdinger Linie]] ligk en vreuger tot 't Limburgs gerekend woort. Grof-eweg de Braobantse dialekte vaan Belzje bojem weure wel ''Zuid-Braobants'' geneump.
In de Noordweshook en in de gemeinte [[Kranedonk]] weure gein Braobantse dialekte gesproke, meh Hollandse ([[Noordweshooks]]) resp. Limburgse (zuug [[Buuls]]).
{{Nederlands}}
[[Categorie:Braobents|*]]
[[Categorie:Nederlands]]
[[Categorie:Tale in Nederlandj]]
ftj2rv7i4s0m9s6zxhg0c3bvsotgfgg
473985
473963
2024-10-29T15:50:02Z
Joorsm
30190
/* Oonderverdeiling */
473985
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
't '''Braobants''' is 'n groop vaan [[Nederfrankisch]]e, Wesnederfrankische ([[Nederlands]]e) [[dialek]]te die gesproke weure in [[Nederland]] en 't [[Belsj]], en roem gedefinieerd ouch in e klei deil vaan [[Duitsland]]. In diezelfde roem definitie zien de dialekte vaan noordelek [[Nederlands Limburg]] ouch Braobants. De dialekte oet 't westelekste [[Belsj Limburg]], in 't bezoonder noordweste ([[Lommel]], [[Ham (Belsj Limburg)|Ham]], De [[Loei]]) zien zeker Braobants vaan aard. Ze slete in 't noordweste aon bij 't [[Hollands]], in 't noordooste bij 't [[Nedersaksisch]], in 't zuidooste bij 't [[Limburgs]] en in 't zuidweste bij 't [[Oosvlaoms]]; mèt al dees dialekgrope vörmp 't Braobants e [[dialekcontinuüm]]. Mèt 't [[Ziews]] evels besteit 'n sjerpe grèns.
==Kinmèrke==
't Braobants kinmèrk ziech door 't [[persuunlik pronoom]] ''gij'' veur "doe", tegeneuver 't Nedersaksich ''ie'' en 't Hollands ''jij'', en de constructie vaan vraoge mèt dit pronoom in de persoensvörm ingesloete es ''komde?'' ("kumste"?). Wijer heet 't Braobants wie 't Hollands gooddeils de Staanderdnederlandse vocaole, woebij ''a'' evels verwijt tot ''aa'' en ''aa'' nao ''ao'' verkleurt. De Braobantse dialekte, op 't Markiezaats nao, passe [[umlaut]] touw op de Aajdgermaonse ''ô'', die es ''uu'' trökkump (Limburgs ''greun'', Hollands ''groen'', Braobants ''gruun''). In de meiste Braobantse dialekte weurt de ''[[stumhöbbendje glottale fricatief|h]]'' neet oetgesproke.
==Oonderverdeiling==
De hoofverdeiling vaan 't Brabants is oos-wesgeoriënteerd: gans in 't ooste vint me 't [[Zuidgelders]] en 't [[Noordlimburgs]] (beveurbeeld [[Venrojs]]), woetouw ouch de dialekte oet 't noordooste vaan Brabant, um [[Kuuk]], nog touwhure. Die oondersjeie ziech door de ''ie'' en ''uu'' veur de Standaardnederlandse ''ij'' en ''ui''. Um die eigensjap weure dees dialekte dèks vaan 't Braobants aofgeknip en in 'n eige groop ingedeild.
De res weurt ingedeild in [[Oos-Braobants]] en [[Wes-Braobants]]. De grens tösse Oos- en Wes-Braobants weurt dèks getrokke bij de umlautgrens veur [[diminutief|diminutieve]]. Ouch de grens tösse wel (Oos-Braobant) en gein ''h'' (Wes-Braobant) en de [[wiel-radisoglosse]] weure dao dèks veur gebruuk. 't Oos-Braobants besteit oet 't [[Kempelands]], 't [[Wes-Piellands]] en 't [[Noord-Meierijs]]. Wes-Braobants strek ziech daan wijer oet tot in de Belzje provincies [[Antwerpe (provincie)|Antwerpe]] en [[Vlaoms-Braobant]]; dit liet ziech opdeile in [[Hollands-Braobants]] ([[land vaan Altena]], gein [[h-deletie]]), 't [[Baronies]] (um [[Breda]]), 't [[Markiezaats]] (geinen umlaut, steit relatief kortbij 't Nederlands), 't [[Antwerps]] (in de stad en de umstreke), 't [[Mechels]], 't [[Brössels]] (bekans oetgestörve, mèt väöl klinkers die aon 't Limburgs doen dinke!), 't [[Leuves]] en 't [[Tienes]], wat te zuidooste vaan de [[Uerdinger Linie]] ligk en vreuger tot 't Limburgs gerekend woort. Grof-eweg de Braobantse dialekte vaan Belzje bojem weure wel ''Zuid-Braobants'' geneump.
In de Noordweshook en in de gemeinte [[Kranedonk]] weure gein Braobantse dialekte gesproke, meh Hollandse ([[Noordweshooks]]) resp. Limburgse (zuug [[Buuls]]).
{{Nederlands}}
[[Categorie:Braobents|*]]
[[Categorie:Nederlands]]
[[Categorie:Tale in Belsj]]
[[Categorie:Tale in Nederlandj]]
p1ueb0feznhqph1q6dzns20es54nlnh
Will Kohnen
0
6309
474061
456770
2024-10-30T09:41:16Z
Joorsm
30190
/* Externe link */
474061
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Vielender}}
Dialektsjriever [[Will Kohnen]], is geboare i [[Vols]], [[1951]]. Hat óch (mit zieng vrauw, oet Viele) uvver zès joar i [[Viele]] gewoand, ze woane noe al joare i [[Lemieësj]]. Heë sjrieft al vanaaf zie elfde/twelfde joar. Nit alling in 't Hollensj, óch gedichte en kótte verhale sjrieve in 't dialekt vóng heë sjun. Zoegaar e kót toneelsjtuk hat heë óp zie drutsingde in 't dialekt gesjreëve. Vanaaf 2000 sjrieft heë sjtreekromans in 't dialekt. Heë hat mierdere verhale en gedichte vur e weëkblad gesjreëve. Giddes weëk ing aaflivvering van de 'Bende van 't Zuide' verdeeld i zèsentswantsig kier. Vur 't bóch zunt twei hoofdsjtukker extra d'rbeej gesjreëve. Doanoa kómp 't verhaal "Woa is 't Eefje?", dat is óch uvver mierdere weëke gepubliceerd. Noaderhand hat heë dat verhaal umgesjreëve en als titel vur zie dreide bóch gebroekt: 9 verhale mit d'r titel: "Woa is 't Eefje? en ach anger verhale". D'r umsjlaag is noa e aquarel van [[Finy Kohnen-Heijenrath]], en beej giddes verhaal ing tekening va vurneumde.
Heë sjrieft zoe realistisch meugelik, óch al zunt de verhale fictief. Miëstal zunt 't detektiveverhale, romantiek en humor zunt nit vergeëte. 't Tweide bóch "De geheimzinnige Viela" is e bietje thrillerèchtig woade en umdat doa kinger i mitdunt, egelik e bóch vur gidderinge. De bucher hat d'r sjriever zelf oetgegevve. Heë moelt en sjrieft in 't [[Vieleter]] dialekt, 't zal wel d'rmit te make ha dat zieng mam va [[Mellesjet]] woar. Dat in 't dialekt óch 'chique en sjpannend' ken weëde gesjreëve, lotte de bucher zieë. Nevver 't sjrieve, is heë óch dök an 't fotografere in zieng sjtreek. Gedichte sjrieve, vingt heë nog ummer sjun, ze mótte waal inge bepaalde 'deepgank' ha.
== Bibliografie ==
*''De Bende van 't Zuide''
*''De geheimzinnige Viela''
*''"Woa is 't Eefje?" en ach anger verhale''
== Externe link ==
* [https://web.archive.org/web/20100314041241/http://willkohnen.dialectshop.nl/ Nederlandstalige biografie van Will Kohnen]
{{DEFAULTSORT:Kohnen, Will}}
[[Categorie:Laevende luuj]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
j4yky39z9si6687d53mlr5qi9kcp5hm
Huub Duijzings
0
6513
474058
434364
2024-10-30T09:34:23Z
Joorsm
30190
/* Zuug ouch */
474058
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Valkebergs}}
'''Huub Duijzings''' ies 'n sjriever, dae verhaole sjrief in 't [[Valkebergs|Vilts]]. Hae ies gebore in Vilt in [[1934]].
In zien dageliks leve wèrkde hae es lièraar Nederlands in [[Broensem|Brunsum]].
==werk==
* Verhaole in 't kwartaalmagazine ''Geulrand''
* Verhaol in de bloomlezing ''Rierank'' van [[Veldeke-Valkeberg]] in 1992
==sjtäölke==
"Merie: Gank miensj, gank ièrsj aan de kaersjsjtal wèrke, andersj bis te dalek zoa zaat wie e verke<br>
Joep: e verke? 't Viè, de sjäöp mós te nog zeuke, Es te die neet vings, pak dan mer e keuke<br>
Merie: Dao sjting gein koo in 't krubke, Wat einen os bis dich, mie leef Jupke <br>
Joep: Sjus! Einen os, en eine aezel d'r naeve, dae tösje de maskes, dae móste mich gaeve<br>
<small> oet: '''t Krubke en e dröpke'', [[Rierank]] 1992</small>
== Zuug ouch ==
{{Wikibrón|Huub Duijzings|Huub Duijzings}}
{{DEFAULTSORT:Duijzings, Huub}}
[[Categorie:Laevende luuj]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
jxjtu2pxm3cjshvs67r3y1zvob6svs2
Hallefers Nor
0
6575
474070
357989
2024-10-30T10:02:39Z
Joorsm
30190
474070
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Tungelders}}
'''Hallefers Nor''', sjoelnaam van George F. Kooiman, gebore in 1922, is 'ne dialekverzamelaer en sjriever van 't [[Tungelders]].
In 1943 begost student/óngerduiker George F. Kooiman oet [[Haarlem]], aan `t verzamele van alle, tot inne jaore vieftig van de 20e ieëw gangbaar, Tungelderse weurd en oetdrökkinge.
==Werk==
* Vanaaf 1946 woorte tieëntalle van zien gedichte en verhäölkes in 't tieêdsjrift "[[Veldeke-orgaan|Veldeke]]" gepubliceerdj.
* In 1975 in de bloomlezing ''Mosalect'' van Veldeke-Limburg e gedich
* In 1985 woort zien 500-pagina dikke ''Thematisch Woordenboek van het Tungelroys'', mèt veurbieëldjzinne en illustraties, biej Rodopi in [[Amsterdam]] oetgegaeve.
* In 1992 versjeen 't beukske ''Herstjes inne Pan'' (plezerige en anger herinjerìnge aan ziene óngerduiktiêd in Tungelder.
* In 1994 in nr. 4 van de reeks [[Veldeke Literair]], 5 gedichte
* In 1995 in nr. 6 van de reeks Veldeke Literair, 1 gedich
* In 1996 in nr. 7 van de reeks Veldeke Literair, 2 gedichte
* In 1998 in nr. 10 van de reeks Veldeke Literair, 3 gedichte
* In 2000 in de bloomlezing ''Mosaiek'', Veldeke Literair nr 12, e gedich.
* In 2007, es deil 57 vanne Limburgse Literair Lies ([[LiLiLi]]), de gedichtebundel: ''Strouwtsel''
{{DEFAULTSORT:Nor, Hallefers}}
[[Categorie:Laevende luuj]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Limburgstalige dichters]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
ikfj0beg2uudx4fzux7kgb4argu3h4h
474071
474070
2024-10-30T10:06:20Z
Joorsm
30190
474071
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Tungelders}}
'''Hallefers Nor''', sjoelnaam van George F. Kooiman, gebore in 1922, is 'ne dialekverzamelaer en sjriever van 't [[Tungelders]].
In 1943 begost student/óngerduiker George F. Kooiman oet [[Haarlem]], aan `t verzamele van alle, tot inne jaore vieftig van de 20e ieëw gangbaar, Tungelderse weurd en oetdrökkinge.
==Werk==
* Vanaaf 1946 woorte tieëntalle van zien gedichte en verhäölkes in 't tieêdsjrift "[[Veldeke-orgaan|Veldeke]]" gepubliceerdj.
* In 1975 in de bloomlezing ''Mosalect'' van Veldeke-Limburg e gedich
* In 1985 woort zien 500-pagina dikke ''Thematisch Woordenboek van het Tungelroys'', mèt veurbieëldjzinne en illustraties, biej Rodopi in [[Amsterdam]] oetgegaeve.
* In 1992 versjeen 't beukske ''Herstjes inne Pan'' (plezerige en anger herinjerìnge aan ziene óngerduiktiêd in Tungelder.
* In 1994 in nr. 4 van de reeks [[Veldeke Literair]], 5 gedichte
* In 1995 in nr. 6 van de reeks Veldeke Literair, 1 gedich
* In 1996 in nr. 7 van de reeks Veldeke Literair, 2 gedichte
* In 1998 in nr. 10 van de reeks Veldeke Literair, 3 gedichte
* In 2000 in de bloomlezing ''Mosaiek'', Veldeke Literair nr 12, e gedich.
* In 2007, es deil 57 vanne Limburgse Literair Lies ([[LiLiLi]]), de gedichtebundel: ''Strouwtsel''
{{DEFAULTSORT:Nor, Hallefers}}
[[Categorie:Meugelik laevende luuj]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Limburgstalige dichters]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
04skte226a6o24szdqmynz4jlehg7ph
Aonsleeg vaan 11 september 2001
0
7288
473924
471001
2024-10-29T14:00:33Z
Joorsm
30190
/* Externe links */
473924
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
[[Plaetje:September_11_Photo_Montage.jpg|thumb|'n Fotomontage vaan de aonsleeg vaan 11 september 2001]]
Op '''[[11 september]] [[2001]]''' weure e aontal '''aonsleeg''' gepleeg op de [[Twin Towers]] in [[New York City|New York]] en 't Pentagon in [[Arlington County]], [[Virginia]]. Bij dees aonsleeg valle bekans 3.000 börgerdoeje.
=== Officieel lezing ===
De officieel lezing is tot [[al-Qaeda]], 'n terroristische groepering die geleid weurt door [[Osama bin Laden]] de aonsleeg heet gepleeg. Op dee mörge weure veer vleegmasjienes gekaap door 19 manslui die verboonde zien aon al-Qaeda. In eder team vaan kapers zaot 'ne getrainde piloot. Twie vleegmasjienes vlege in de Twin Towers vaan het [[World Trade Center]] in New York City, eint in edere tore. Alle twie de tores valle binne twie oor inein. De piloot vaan het daarde vleegmasjien stort neer in het Pentagon in Arlington County, Virginia. Passageers en bemanning vaan het veerde vleegmasjien perbere de kóntrol vaan het vleegmesjien trök te kriege; het vleegmasjien stort neer in e veld bij [[Shanksville]] in [[Somerset County]], [[Pennsylvania]]. Boete de 19 kapers weurt vasgesteld tot 2973 lui doed zien en 24 lui vermis tot op de daag vaan vendaog.
=== Twiefels ===
Nao de aonsleeg zien versjèllende theorie nao väör gekómme, boe-in gespikkeleerd weurt euver de waren touwdrach. Zoe zówwe mierdere lui vaan de euverheid al ieder op de huugte zien gewees vaan de aonsleeg en höbbe ze niks gedoon met die kinnes, of zelfs tot zie zelf de planne veur de aonsleeg höbbe gemaak. Aandere zègke tot 't oeteindelek instorte vaan de tores vaan het World Trade Center veroorzaak is door explosies. Weer aandere zègke tot gaaroet gein vleegmasjien in het Pentagon is neergestort, en tot het veerde vleegmasjien zou zien neergesjote.
=== Reakties ===
Es gevolg vaan de aonsleeg is de euverheid vaan de [[Vereinegde State van Amerika]] 'nen oorlog tege 't terrorisme begós. Es ierste höbbe ze, same met 'n 'coalitie' vaan aander len, de [[Taliban]]-regering vaan [[Afghanistan]] aofgezat umtot dat 't land waor boe al-Qaeda zien trainingskampe zouw höbbe en boe Osama bin Laden zouw verblieve.
D'n oorlog in [[Irak]] is volges de euverheid van de V.S. ouch e gevolg vaan de aonsleeg vaan 11 september.
==Externe links==
* {{en}} [http://projects.washingtonpost.com/911victims/ Euverziech slachoffers]
* {{en}} [https://web.archive.org/web/20190119080505/http://www.historycommons.org/timeline.jsp?timeline=complete_911_timeline&the_alleged_9%2F11_hijackers=ziadJarrah complete 9/11 timeline]
[[Categorie:Historie van Vereinigde Sjtaote]]
[[Categorie:Terrorisme]]
d10yybrgzig8vyzh0d86rwgsuz6rpc7
Laurent Polis
0
9392
474077
456548
2024-10-30T10:15:52Z
Joorsm
30190
/* Externe link */
474077
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
'''Laurent Polis''' ([[1845]]-[[1915]]) waor ein vaan de ierste diechters en sjrijvers dee in 't [[Limburgs]] ([[Mestreechs]]) sjreef. <br>
Zien werk besteit oet gediechte, verhaole en toneelsjtökker. <br>
Ouch waor heer d'n opriechter vaan 't ierste [[Mestreech]]se [[mannehoes]], wat trouwes nog ummer besteit.
==Externe link==
*[https://web.archive.org/web/20070919043115/http://www.limburgsedialecten.nl/pdf/Momusklanken.pdf ''Momusklanken'' (pdf)] mèt gediechte vaan Laurent Polis en [[Théodore Weustenraad]]
{{DEFAULTSORT:Polis, Laurent}}
[[Categorie:Cultuur in Mestreech]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Limburgstalige dichters]]
[[Categorie:Luuj gebaore in de neugeteenden iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
smszvg80y4tuulnvo8dxwj6fygsqixj
Felix Rutten
0
9520
474084
434097
2024-10-30T10:36:08Z
Joorsm
30190
/* Externe link */
474084
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek2|Valkebergs|Zittesj}}
[[Plaetje:Felix Rutten statue.JPG|right|thumb|200px| Felix Rutten]]
'''Felix Rutten''' waor 'ne sjriever en diechter, in 't [[Nederlands]] en in 't [[Zitterts]]. Hae woort gebore op [[13 juli]] [[1882]] in [[Zittert]] en sjtorf op [[22 december]] [[1971]] in [[Roame]], op dezelfde daag es ziene vrund en sjriever [[Godfried Bomans]].
==Biografie==
Rutten sjtudeerde Germaanse [[filologie]] aan de doe nog [[Frans|Franstalige]] universiteit in [[Leuve]] ([[Belsj]]) en promoveerde in 1909 in [[Luuk]] op 'n proofsjrief euver [[Joost van den Vondel]].<br>
Vanaaf 1910 maakde hae reize door [[Europa]] en [[Noord-Afrika]] en deeg daovan versjlaag in [[literair genre|literair reisbeuk]]. Tösje 1914 en 1929 verbleef 'r in Nederland. Van 1919 tot 1929 waor hae getrouwd mèt [[Marie Koenen]], ouch 'n sjriefster, woamet hae in [[Gäöl (dörp)|Gäöl]] op de Sjieversberg bie 't [[Sjtómmeveldsje]] woonde. Nao de sjeiing vertrók hae nao Roame. Es ''Limburgse Romein'' woort hae bekènd en veur zien promotie veur de sjtad kreeg hae in 1957 de ''medaille van verdeenste van de Ièwige sjtad''.
De meiste verhaole en gediechte in 't Zitterts sjreef 'r vanaaf zien 70e verjäördaag. Bie ziene 80e verjäördaag woort 'r ièrebörger van de sjtad Zittert.
Es diechter ies 'r 'ne naovolger van de [[Tachtigersj]].
==Werk==
Hae publiceerde [[poëzie]] en [[proza]] in [[Veldeke (vereineging)|Veldeke]], ''Dietsche Warande en Belfort'', ''De Beweging'', ''Gemeenschap'', ''De Groene Linde'', ''De Gids'', ''Roeping'', ''Onze Eeuw'', ''De Beiaard'', ''De Aarde en haar Volken'', ''Orpheus'', ''Eigen Haard'', ''Den Gulden Winckel'', ''Ons Eigen Tijdschrift'', ''Vlaamsche Arbeid'', ''Mededeelingen Nederlands Historisch Instituut Rome'' en [[Limburgs Dagblad]] 1955-1958.
Daonaeve waar hae ein van de redakteure van 't tiedsjrif ''Nedermaas''.
* Eerste verzen (1905)
* Ons Eigen Land: Van de zuidelijke zandvlakten en heuvelrijen (1908)
* Goede Vrijdag (1914)
* Onder den rook der mijn (1914)
* Limburgsche sagen (1916)
* Hagar (1917)
* Levenswijding (1917)
* Sinte-Franciscus-Gebarenspel (1917)
* Eva's droom (1917)
* De rabbijn van Selcha (1917)
* Beatrijs (1918)
* Ons mooie Nederland: Limburg (1918)
* Jessonda (1920)
* Jong Leven Verzen (1920), saame gesjreeve mit Maria Koenen
* Sonnetten (1921)
* De verzonken tuin (1923)
* Spanje (1924)
* Brugge (1925)
* Bijbelsch Leesboek (1926), saame gesjreeve mit Huib Luns
* Polen, een herboren land (1931)
* Geschiedenis van Asselt (z.j.), saame gesjreeve mit G. Krekelberg en Pinckers
* Joegoslavië (1937)
* Confiteor (1938)
* Alexander Manzoni (1939)
* Iwan (1955)
* Toskane, druivenland (1962)
* Terugblik 1880-1930 (2003)
Dialek:
* ''Alaaf Zitterd, Leidjes in Oos Plat'' (1956)
* ''Dialektverzen'' "Registro" (1957)
* ''Daags veur Krismes'' (1957)
* ''Limburg Zingt'' Liederen in Sittards Dialekt (1957)
* ''Novellen'' Sittards dialect (1958)
* ''t Geheim van de gröb'' Veldeke-serie (1962)
* ''Doe bleefs in mich'', bloomlezing oet zien dialekwerk (1982)
* ''Oet awd Zitterd'' (1993)
==Sjtäölke==
Michel en zien "femme".
Zie waar wirkelik, dat moos gezag zeen, ein sjoon vrouw. Mit heure man, dae vööl geldj verdeind haw nao den oorlog van '70, woonde ze in ein deftig hoes op de bètste sjtandj van et aristokrate-sjtedje Remunj. Es me mer geldj haet! En ze hawwen et noe eimaol. Wie me de wit-marmere gank bènnekoum, keek me taenge e'laevesgroot beeld, op sokkel, van irges eine Mercurius, ein copie oet gips; en oppen euverluip van den trap, belag met roë luiper, taengen ein dito Flora. Baove, oppe verdeiping, waar de waat-ze-nuimde blawwe salon, mit aansjtotende meziekkamer, wo de piano sjtong: dat heisjde auch de balkonkamer. Mer de eigelike deftigheid waar onger, de grote zaal, mit pluche portière es me binnekoum en vaste karpet, mit sjwaor floere gerdiene veur de vinstere, sofa mit geborduurde antimakassars, wo gouddraod doorhaer leip, en besjilderde kösses in vööl kleure, zaedelaere gans mit satien bekleid, zogenaamde "crapaux", en "pouffes" mit lang fraanjele derlangs. Hie waar alles zie en pluusj en chenille. Gein taofel in de midde, mer loeter klein töfelkes hie en dao, bekend es "mimi's"...
== Zuug ouch ==
{{Wikibrón|Felix Rutten|Felix Rutten}}
==Externe link==
*[http://www.dbnl.org/auteurs/auteur.php?id=rutt004 Felix Rutten in dbnl]
{{DEFAULTSORT:Rutten, Felix}}
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
[[Categorie:Limburgse Nederlandstalige dichters]]
[[Categorie:Limburgse Nederlandstalige sjrievers]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Luuj gebaore in de neugeteenden iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in d'n twintigsten iew]]
4hds45j3ne2cvm2en6ihwobzd91xh1o
474085
474084
2024-10-30T10:37:47Z
Joorsm
30190
/* Externe link */
474085
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek2|Valkebergs|Zittesj}}
[[Plaetje:Felix Rutten statue.JPG|right|thumb|200px| Felix Rutten]]
'''Felix Rutten''' waor 'ne sjriever en diechter, in 't [[Nederlands]] en in 't [[Zitterts]]. Hae woort gebore op [[13 juli]] [[1882]] in [[Zittert]] en sjtorf op [[22 december]] [[1971]] in [[Roame]], op dezelfde daag es ziene vrund en sjriever [[Godfried Bomans]].
==Biografie==
Rutten sjtudeerde Germaanse [[filologie]] aan de doe nog [[Frans|Franstalige]] universiteit in [[Leuve]] ([[Belsj]]) en promoveerde in 1909 in [[Luuk]] op 'n proofsjrief euver [[Joost van den Vondel]].<br>
Vanaaf 1910 maakde hae reize door [[Europa]] en [[Noord-Afrika]] en deeg daovan versjlaag in [[literair genre|literair reisbeuk]]. Tösje 1914 en 1929 verbleef 'r in Nederland. Van 1919 tot 1929 waor hae getrouwd mèt [[Marie Koenen]], ouch 'n sjriefster, woamet hae in [[Gäöl (dörp)|Gäöl]] op de Sjieversberg bie 't [[Sjtómmeveldsje]] woonde. Nao de sjeiing vertrók hae nao Roame. Es ''Limburgse Romein'' woort hae bekènd en veur zien promotie veur de sjtad kreeg hae in 1957 de ''medaille van verdeenste van de Ièwige sjtad''.
De meiste verhaole en gediechte in 't Zitterts sjreef 'r vanaaf zien 70e verjäördaag. Bie ziene 80e verjäördaag woort 'r ièrebörger van de sjtad Zittert.
Es diechter ies 'r 'ne naovolger van de [[Tachtigersj]].
==Werk==
Hae publiceerde [[poëzie]] en [[proza]] in [[Veldeke (vereineging)|Veldeke]], ''Dietsche Warande en Belfort'', ''De Beweging'', ''Gemeenschap'', ''De Groene Linde'', ''De Gids'', ''Roeping'', ''Onze Eeuw'', ''De Beiaard'', ''De Aarde en haar Volken'', ''Orpheus'', ''Eigen Haard'', ''Den Gulden Winckel'', ''Ons Eigen Tijdschrift'', ''Vlaamsche Arbeid'', ''Mededeelingen Nederlands Historisch Instituut Rome'' en [[Limburgs Dagblad]] 1955-1958.
Daonaeve waar hae ein van de redakteure van 't tiedsjrif ''Nedermaas''.
* Eerste verzen (1905)
* Ons Eigen Land: Van de zuidelijke zandvlakten en heuvelrijen (1908)
* Goede Vrijdag (1914)
* Onder den rook der mijn (1914)
* Limburgsche sagen (1916)
* Hagar (1917)
* Levenswijding (1917)
* Sinte-Franciscus-Gebarenspel (1917)
* Eva's droom (1917)
* De rabbijn van Selcha (1917)
* Beatrijs (1918)
* Ons mooie Nederland: Limburg (1918)
* Jessonda (1920)
* Jong Leven Verzen (1920), saame gesjreeve mit Maria Koenen
* Sonnetten (1921)
* De verzonken tuin (1923)
* Spanje (1924)
* Brugge (1925)
* Bijbelsch Leesboek (1926), saame gesjreeve mit Huib Luns
* Polen, een herboren land (1931)
* Geschiedenis van Asselt (z.j.), saame gesjreeve mit G. Krekelberg en Pinckers
* Joegoslavië (1937)
* Confiteor (1938)
* Alexander Manzoni (1939)
* Iwan (1955)
* Toskane, druivenland (1962)
* Terugblik 1880-1930 (2003)
Dialek:
* ''Alaaf Zitterd, Leidjes in Oos Plat'' (1956)
* ''Dialektverzen'' "Registro" (1957)
* ''Daags veur Krismes'' (1957)
* ''Limburg Zingt'' Liederen in Sittards Dialekt (1957)
* ''Novellen'' Sittards dialect (1958)
* ''t Geheim van de gröb'' Veldeke-serie (1962)
* ''Doe bleefs in mich'', bloomlezing oet zien dialekwerk (1982)
* ''Oet awd Zitterd'' (1993)
==Sjtäölke==
Michel en zien "femme".
Zie waar wirkelik, dat moos gezag zeen, ein sjoon vrouw. Mit heure man, dae vööl geldj verdeind haw nao den oorlog van '70, woonde ze in ein deftig hoes op de bètste sjtandj van et aristokrate-sjtedje Remunj. Es me mer geldj haet! En ze hawwen et noe eimaol. Wie me de wit-marmere gank bènnekoum, keek me taenge e'laevesgroot beeld, op sokkel, van irges eine Mercurius, ein copie oet gips; en oppen euverluip van den trap, belag met roë luiper, taengen ein dito Flora. Baove, oppe verdeiping, waar de waat-ze-nuimde blawwe salon, mit aansjtotende meziekkamer, wo de piano sjtong: dat heisjde auch de balkonkamer. Mer de eigelike deftigheid waar onger, de grote zaal, mit pluche portière es me binnekoum en vaste karpet, mit sjwaor floere gerdiene veur de vinstere, sofa mit geborduurde antimakassars, wo gouddraod doorhaer leip, en besjilderde kösses in vööl kleure, zaedelaere gans mit satien bekleid, zogenaamde "crapaux", en "pouffes" mit lang fraanjele derlangs. Hie waar alles zie en pluusj en chenille. Gein taofel in de midde, mer loeter klein töfelkes hie en dao, bekend es "mimi's"...
== Zuug ouch ==
{{Wikibrón|Felix Rutten|Felix Rutten}}
==Externe link==
*[http://www.dbnl.org/auteurs/auteur.php?id=rutt004 Felix Rutten in dbnl]
{{DEFAULTSORT:Rutten, Felix}}
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
[[Categorie:Limburgse Nederlandstalige dichters]]
[[Categorie:Limburgse Nederlandstalige sjrievers]]
[[Categorie:Limburgstalige dichters]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Luuj gebaore in de neugeteenden iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in d'n twintigsten iew]]
qc861w2lb542rrvtylwghvsahrpu1r8
Rambo: First Blood
0
10416
474006
340006
2024-10-29T16:16:05Z
Joorsm
30190
474006
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Remunjs}}
'''First Blood''' (ouchwaal '''Rambo: First Blood''') is 'ne actiefilm oet [[1982]] mit [[Sylvester Stallone]] in de hoofrol. Hae sjpeelt [[John J. Rambo]].
De film krieg 3 vervolg deile, 't létste deil (Rambo IV) is inmiddels in de maak en draag de titel [[John Rambo]].
== Gegaeves ==
Film: '''Rambo First Blood'''
regie = [[Ted Kotcheff]]
sjriever = [[David Morrell]] en [[Michael Kozoll]]
producer = [[Buzz Feitshanz]]
première = 1982
muziek = [[Jerry Goldsmith]]
genre = Actie
taol = Ingels (Amerikaans)
lingte = 97 minute
landj = V.S.
veurlaoper = -
vervolg = [[Rambo: First Blood part 2|Rambo: First Blood II]]
imdb = 0083944
=='t Verhaal==
Ex-commando en oorlogsveteraan John Rambo geit nao Hope (Washington) om 'ne aaje vrundj van hem op te zeuke. Hae kömp in confrontatie mit 'ne stadsheriff, en wörd zonger reeje door hem gearresteerd. Op 't politiebureau krieg John trökblikke van de oorlog in Vietnam; hae wörd gek en ontsnapt, woornao d'r 'ne aorlog begint van 200 man taenge de laevende moordmachine.
== Cast ==
[[Sylvester Stallone]] - John J. Rambo <br>
[[Richard Crenna]] - Col. Samuel Trautman <br>
[[Brian Dennehy]] - Hope Sheriff Will Teasle<br>
[[Bill McKinney]] - State Police Capt. Dave Kern<br>
[[Jack Starrett]] - Deputy Sgt. Arthur Galt<br>
[[Michael Talbott]] - Deputy Balford<br>
[[Chris Mulkey]] - Deputy Ward
[[Categorie:Films geproduceerd in Vereinigde Sjtaote]]
auskbhad9vnls1233mbquiy7hewy3ty
Rambo: First Blood part 2
0
10419
474007
340007
2024-10-29T16:16:48Z
Joorsm
30190
474007
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Remunjs}}
{{Infobox film|
titel = Rambo II
|regie = [[George P Cosmatos]]
|sjriever = [[Kevin Jarre]]<br />Sylvester Stallone<br />[[James Cameron]]
|producer = Buzz Feitzhans
|distributäör = Paramount pictures<br />MGM
|meziek = [[Jerry Goldsmith]]
|genre = Actie<br />Oorlog
|lengde = 94 minute
|taal = Ingels<br />Vietnamees
|landj = Vereinigde Staote
|veurlouper = [[First Blood|Rambo: First Blood]]
|vervolg = [[Rambo III]]
|imdb = 0089880
}}
'''Rambo: First Blood part 2''' is 'ne Amerikaanse film uit [[1985]].
De film vertelt 't verhaol euver de Amerikaanse ex-soldaot [[John J. Rambo]] dae is achtergelaote, nao de Vietnamoorlog es kriegsgevangene.
== Verhaol ==
{{Leeswaarsjoewing}}
Het is 1985, en John Rambo, ex-commando en Vietnamveteraan, zit vas veur de misdade die hae haet begaon in Hope, Washington. Hae krieg de kans op gratie, door 'n gevaorlikke missie oet te veure in de jungle van Vietnam. Hae mot foto's make van 'n Vietnamees kamp, deep in de jungle, maar hae moog absoluut gén kriegsgevange bevrieje. Nao 'ne wilde trek, mit 'ne mislukte parachutesprong, en 'n boottoch mit corrupte pirate, kömp Rambo same mit zien lokale helpster, biej 't kamp. Hiej bevriejd hae éine gevangene. Es ze nao 'ne lange achtervolging door Vietnamese soldaote aankomme op de plaots woor ze waere opgepik door de helikopter, géf de laffe commandant van de missie, Murdoch, de opdrach de heli trök te trekke. Rambo en de kriegsgevange waere gepak. Nao hun aankoms in 't kamp, arriveert d'r 'ne helikopter mit Russische soldaote. Rambo wörd wreed gemarteld, in 'ne poging hem te dwinge nao zien basis te laote seine. Hae wit te ontsnappe en same mit zien helpster probeert hae aan de Vietnamese en Russische soldaote te ontkomme. Hae belaoft 't maedje mit te nömme nao Amerika. Gek van bliedsjap let hét neet op en wörd hét doodgeschote. Rambo zint op wraak. Allein roeit hae bao 'n heel leger oet. Hae sjtaelt de Russische helikopter, vernietigt 't kamp, en bevriejt de gevangene. Nao 'n spectaculair lóggevech, kömp Rambo mit de gevangene aan op de lógmachbasis, woor hae aafraekent mit Murdoch.
== Cast ==
*[[Sylvester Stallone]] - [[John Rambo]]
*[[Richard Crenna]] - Samuel Trautman
*[[Charles Napier]] - Murdoch
*[[Steven Berkoff]] - Podovsky
*[[Julia Nickson]] - Co Boa
*[[Martin Cove]] - Erickson
[[Categorie:Films geproduceerd in Vereinigde Sjtaote]]
ccvput64lcfa946ptsh7y7jexhuk8c3
Rambo III
0
10420
474005
340008
2024-10-29T16:15:10Z
Joorsm
30190
474005
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Remunjs}}
{{Infobox film|
titel = Rambo 3
|regie = [[Peter Macdonald]]
|sjriever = Sylvester Stallone<br />Sheldon Lettich
|producer = Buzz Feitshanz
|première = 1988
|meziek = [[Jerry Goldsmith]]
|genre = Actie
|taal = Amerikaans<br />Russisch
|lengde = 92 minute
|landj = Vereinigde Staote
|veurlouper = [[Rambo: First Blood part 2|Rambo: First Blood II]]
|vervolg = [[John Rambo]]
|imdb = 0095956
}}
'''Rambo 3''' of '''Rambo III''' is 'ne Amerikaanse actie/oorlogsfilm oet [[1988]].
== Verhaol ==
John Rambo (Stallone) mot weer in actie kómme in deze 3e reeks es ziene commandant en goje vrundj (Grenna) gevange wört genaome door de Russe. Rambo mot door de dreuge woestijn trekke om biej 't belegerde fort van de sadistische Russe te komme, ongerwaeg kömp hae biej 'n kamp woor zich inheemse burgers van [[Afghanistan]] ophaoje. Die wille irs groepere om dan de strijd aan te gaon mit de Russe. Rambo kin hiej neet op wachte en vräög twee vriewilligers om hem te begleide. Nao twee reddingspoginge wit Rambo ziene commandant te bevrijde en weite ze door middel van 'ne helikopter mit wat medegevangene te ontsnappe. De helikopter stort neer en de manne motte te voot wiejer, woornao de achtervolging wörd ingezat door de Russe. Rambo duit d'r doornao alles aan om die van zich aaf te sjudde.
== Cast ==
* [[Sylvester Stallone]] - [[John Rambo]]
* Richard Crenna - LT Samuel Trautman
* Kurtwood Smith - Veld Officier
* Spiros Focas
* Doudi Shoua
* Randy Raney
[[Categorie:Films geproduceerd in Vereinigde Sjtaote]]
r89x2mfdz3skrssxbu8np5weeec5ucd
Categorie:Grammatica
14
10425
473935
347090
2024-10-29T14:43:41Z
Joorsm
30190
473935
wikitext
text/x-wiki
{{Commonscat|Grammar}}
[[Categorie:Tale|*]]
8xiog39kjiy0ag1590ohj83w6fcp27q
Joep Leerssen
0
10432
474063
471868
2024-10-30T09:45:45Z
Joorsm
30190
/* Bron */
474063
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Norbiks}}
[[Plaetje:Joep Leerssen.jpg|thumb|200px|Joep Leerssen]]
'''Joep Leerssen''' ([[Leiden]], [[12 juni]] [[1955]]) is 'ne Nederlandse [[literatuur]] [[weitesjap]]per en [[historie|historicus]]. E waor ooch d'r väörzitter van de Erkenningscommissie va [[Veldeke]] die d'r väör gezörgd haat dat 't [[Limburgs]] erkaant waoërd binne de kaders van 't [[Europees Haandvest vör regionaal tale en tale van minderhede]].
==Laevesloop==
Driej jaor nao de gebaoërte verhuusde d'r Joep (vooloet ''Joseph Theodoor'') en 't gezin Leerssen naar [[Heuvelland|Zuid-Limburg]] oeë d'r pap van d'r Joep vandaan kieëm. D'r Joep greujde op in [[Mestreech]] en [[Maer]]. Nao z'n sjoeëljaore an 't [[Henric van Veldeke]] College è Mestreech sjtudeerde-e vergeliekende literatuurwetensjap en [[Ingelsj]] an de Universiteit va [[Aoke]]. Tiedens die sjtudie begoes-e ooch an 'n [[conservatorium]]sjtudie [[dwarsjflöt]] è Mestreech. Nao z'n afsjtudere in Aoke gong-e nao [[Ierland]] vör 'n promotie-sjtudie in Anglo-Irish Studies aan het University College va [[Dublin]]. Dao makde-e ooch z'n conservatoriumsjtudie aaf en waor tiedens z'n promotieoonderzeuk twieë jaor wèrkzaam es beroepsmusicus. In [[1986]] promoveerde Leerssen an de [[Universiteit van Utrecht]] (cum laude). Saer 1991 is-e hoeëgleraar Moderne Europese Letterkunde an de [[Universiteit van Amsterdam]]. Van [[1995]] tot [[2006]] waor-e directeur van 't [[Huizinga Instituut]] (Landelijke Onderzoekschool voor Cultuurgeschiedenis). In [[2003]] waor-e gasthoeëgleraar aan [[Harvard University]].
Joep Leerssen is getrowd met 'n Ierse vrow, haat twie keender en wont in [[Utrei (stad)|Utrech]].
== Spinozapries ==
In 2008 oontvèngt Leerssen d'r [[Spinoza]]-pries, d'r hoeëgste Nederlandse pries, ooch wal d'r Nederlandse [[nobelpries]] geneumd, vör 'ne wetensjapper.<ref>[https://web.archive.org/web/20101001180205/http://www.nwo.nl/nwohome.nsf/pages/NWOP_5VNCW6 Website NWO mèt winnaars]</ref>
Mèt 't oonderhaof miljoeën an priezegaeld haat Leerssen 'n oonderzeuksinstituut ópgezat, de SPIN (Study Platform on Interlocking [[Nationalisme|Nationalism]]). Dit internationaal en interdisciplinair wèrkend instituut wilt [[weitesjap]]pers oet diverse [[Europa|Europese]] leng en disciplines in e [[netwaerk]] biejee brènge en töt 'n intersiever samewèrking brènge. De bedoeling is öm de cultureel en historische wórtele in kaart te brènge van intellectueel netwaerke in d'r Romantiek en in d'r ''lange 19de ieëw (1770-1914)''. Concreet betekent dit dat internationaal tekste gedigitaliseerd werre en e groeët multi-nationaal vergeliekend överzich óp 't web keumt, mèt 'n variëteet an brónne wie vaderlandslievende gedichte, sjtaandbeelde, historie-sjilderieje en groeëte vaderlanders óp baankbiljette.<ref>Interview in Geschiedenis Magazine mei 2009</ref>
==Publicaties==
Leerssen publiceerde in binne- en boetenland väöl artikele en beuk över nationaal [[stereotype]] en över 't verbaand tösje literatuur, historisch besef en [[nationalisme]].
Same mèt [[Menno Spiering]] begoes Leerssen 't ''Yearbook of European Studies'' (1988; vanaf deel 16 getiteld ''European Studies''). Mèt [[Hugo Dyserinck]] is-e redacteur van de serie ''Studia Imagologica'' ( Theorie en geschiedenis van nationale en [[cross-cultureel|cross-culturele]] stereotypen). E is ooch redactielid van de reeks ''Comparative Critical Studies and Dutch Crossing''.
In 't [[Limburgs]] sjreef-e 'ne korte roman getiteld '''t verhaol Muringe mèt en zónder Paulien'' (oetgegeve in de reeks [[Veldeke Literair]] in 1992) en 'n verzameling [[anamnese|anamnestische]] verhaole getiteld'' D'r Herinneringskunstenaer'' (1999).
===Publicaties in 't Nederlands ('n selectie)===
*''Literatuurgeschiedenis : een hoorcollege over de geschiedenis van de Europese letteren''. DenHaag: Home Academy / 2007 8 CD’s ISBN 978-90-8530-0618
*''Nationaal denken in Europa : een cultuurhistorische schets'' Amsterdam: Amsterdam University Press / 1999 ISBN 978-90-5356-397-7
*''De bronnen van het vaderland : taal, literatuur en de afbakening van Nederland, 1806-1890'' Nijmegen: Van Tilt / 2006 ISBN 978-90-77503-48-5
*''Historische verkenning van [[Mheer]]''. Geschreven samen met Wim Senden. Maastricht: Gadet/1995 ISBN 90-70469-03-0
* Historische doorblik op het [[MHAL-sjtrieëk|MHAL-gebied]]. Historische golfbewegingen in de grensregio Maastricht/Heerlen, Hasselt/Genk, Aken en Luik.
*''Notitieboek pastoor D'Affnay (1691-1773)'', een transcriptie <ref>[http://jonckbloet.hum.uva.nl/leerssen/images/daffnay/daffnay.html Notitieboek d'Affnay]</ref>
[[Plaetje:Kaft_boek_Leerssen.jpg|thumb|150px|Omslag van book Leerssen mèt index gelinkt aan Wikipedia]]
===Publicaties in andere tale ('n selectie)===
*''National thought in Europe : a cultural history'' Amsterdam: Amsterdam University Press / 2006 ISBN 978-90-5356-956-6
Bie dit book leet Leerssen 'ne index make oeë-in alle name en begrippe rechtsjtreeks gelinkt zeunt nao desbetreffende artikele in d'r Engelstalige Wikipedia en sóms nao de Fraanstalige en Duutsjtalige Wikipedia.
<!---Dit is opmerkelijk ömdat 'ne väöraansjtaande wetesjapper hiemèt z'n vertroewe sjeenkt an de kwalitèèt van artikele op (d'r Engelstalige) Wikipedia. Kiek de externe leenke oonderaa dis pagina (driejde leenk va baove).--->
*''Historians and Social Values''in samenwerking met Ann Rigney (Eds.) Amsterdam: Amsterdam University Press'' / 2000 ISBN 978-90-5356-451-6
*''Remembrance and imagination : patterns in the historical and literary representation of Ireland in the nineteenth century'' Cork: Cork University Press, in samenwerking met [[Field Day]] / 1996 ISBN 978 18 5918 11 10
*''Mere Irish and Fíor-Ghael : studies in the idea of Irish nationality, its development and literary expression prior to the nineteenth century'' [2nd ed.] / Cork: Cork University Press / 1986/1996 ISBN 9781859181120
*''Remous révolutionnaires: République batave, armée française'', in samenwerking met Annie Jourdan (Eds.) Amsterdam: Amsterdam University Press / 1996
*''Machiavelli: Figure-Reputation'', in samenwerking met [[Menno Spiering]] (Eds.) Amsterdam/Atlanta: Rodopi, 1996 ISBN 978-90-5183-996-8
*''The 'contention of the Bards' and its place in Irish political and literary history''. London: Irish Text Society, 1994.
*''National identity : symbol and representations'', in samenwerking met [[Menno Spiering]] (Eds.) Amsterdam/Atlanta: Rodopi, 1991 ISBN 978-90-5183-254-9
*''Komparatistik in Grossbritannien, 1800-1950'' / Bouvier Verlag Herbert Grundmann / 1984
==Taalvariatie in Vlaandere, m.n. [[Voere (gemeinte)|Voere]]==
D'r va [[Maer]] aafkomstige Leerssen zaet in 't [[L1]]-programma ''De Stemming'' van 8.8.2009 dat e taalviariatie in Nederland belangriek en de erkènning van 't [[Fries]] en 't [[Limburgs]] daovan 'n oeting vindt.
== Referentie ==
{{referenties}}
==Externe links==
*https://web.archive.org/web/20070705145908/http://cf.hum.uva.nl/images/cvhum/index2.htm Persoonlijke pagina op website van de Universiteit van Amsterdam
*http://www.tcd.ie/Secetary/FellowsScholars Website van de University of Dublin, Trinity College
*https://web.archive.org/web/20070322185037/http://cf.hum.uva.nl/images/cvhum/hyper.html Index van namen, stromingen etc. in het boek National Thought in Europe met directe links naar de gelijknamige artikelen in de Engelstalige Wikipedia
*https://web.archive.org/web/20071021085352/http://www.onderzoekinformatie.nl/nl/oi/nod/onderzoeker/PRS1237099/ Website van de KNAW met informatie over lopende onderzoeken van Joep Leerssen
*https://web.archive.org/web/20070205064757/http://cf.hum.uva.nl/natlearn/limburgs/adindex.html Tekst van het ''Advies inzake de erkenning van [[Limburgs]] als streektaal'' opgesteld in 1996 door een commissie onder voorzitterschap van Joep Leerssen
== Bron ==
Hollendsje Wikipedia
{{DEFAULTSORT:Leerssen, Joep}}
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Limburgse weitesjappers]]
[[Categorie:Historici]]
[[Categorie:Taalkundige]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
[[Categorie:Laevende luuj]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
epfn1juzs0g0soc9y4g0nuhck8s7u09
Papiaments
0
10687
473959
465430
2024-10-29T15:08:47Z
Joorsm
30190
/* Extern links */
473959
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
't '''Papiaments''' is de taol vaan de inheimse bevolking op de [[Oonderwindse Eilen]] [[Aruba]], [[Bonaire]] en [[Curaçao]]. 't Is 'n [[creooltaole|creooltaol]] gebaseerd op 't [[Portugees]], mèt ouch väöl [[Castiliaans|Spaonse]] en [[Ingels]]e invlode en daonaeve väöl wäörd oet 't [[Nederlands]].
== Oontstoon ==
Allewel tot de sprekers zelf veural verwantsjap zien mèt 't Spaons (dat kortbij, op 't [[Zuid-Amerika]]ans vasteland, gesproke weurt) is de primaire brón vaan de taol 't Portugees. De Afrikaanse slaove, aofkumsteg oet mie es ei volk, mote dat veur de oonderling communicatie höbbe euvergenómme. Boe en wie 't is oontstande is neet dudelek; dao zien twie hooftheorieë euver. De gebrukelekste theorie nump aon tot de taol t'r plaotse in de Wes is oontstande (ofwel op Aruba, ofwel op Curaçao). 't Portugees waor d'n taol vaan de slaovehandelere die de Afrikane nao de Antille brachte. 'n Ander theorie is tot 't Papiaments 'n aofgeleide is vaan ander Portugese creooltaole, die in Wes-Afrika gesproke weure, wie de [[Kaapverdische taole]], 't [[Angolees]] (allewijl gesproke op [[Saõ Tomé en Principe]]) en 't [[Guinee-Bissaus]]. De naom ''Papiamento/u'' kump vaan 't woord ''papear'' (creool: ''papia''), wat "praote" (of "mojle") beteikent. ''Papiaments'' beteikent dus zoeväöl wie "spreektaol" of "dialek".
In de taol bleve nog väöl wäörd oet de versjèllende Wes-Afrikaanse taole achter. T'r plaotse mingde 't Papiaments mèt de locaol aonwezege Indiaanse [[Arawaktaole]] (veural op Aruba, boe de Indiane neet op zoe groete sjaol door de Spaanjerds waore aofgeslach). Later invlode kaome vaan de Spaonse missionaire (de Nederlandse euverhiersers lete dat touw, umtot ze de slaove neet weerd voonte tot 't [[calvinisme]] te bekiere) en vaan 't iewelaank Nederlands bewind. Umtot 't Nederlands tot veur kort de einege officieel taol waor en nog ummertouw domineert in formeel situaties is dee lèsten invlood hendeg groet.
== Dialekte/variante ==
't Papiaments heet drei dialekte, eint veur eder eiland. 't Dialek vaan Curaçao hèt ''Papiamentu'', dat vaan Aruba ''Papiamento'' en dat vaan Bonaire ''Papiamen''. Op Aruba spelt me de taol etymologisch, op Bonaire en Curaçao fonetisch (vaandao 't versjèl tösse ''Papiamento''/''Papiamentu''; die naome weure gliek oetgesproke). De verandering ''-mentu/-men'' is typisch veur Bonaire en trejt op in alle wäörd mèt dee suffix. 't Dialek vaan Aruba versjèlt wijer door e groeter aondeil vaan Arawakse wäörd, veural veur inheimse bieste- en plantesoorte.
== Sprekers ==
Op de drei eilen boe 't Papiaments inheims is sprik 70 (Aruba) tot 80 (Curaçao) percint vaan de bevolking toes gemeinlik Papiaments (volkstèllinge op Aruba en de [[Nederlandse Antille]], 2000 resp. 2001). Dat kump neer op oongeveer 175.000 lui. Daobovenop koume nog lui die 't Papiaments neet es belangriekste taol höbbe (blaanke, immigrante en mojertaolsprekers die 't höbbe laote valle). In Nederland zien volges 't [[CBS]] oongeveer 130.000 Antilliaanse en Arubaanse allochtone. Vaan die in Nederland woenende sprekers zal laank neet edereine de taol nog daogeleks gebruke. 't Totaol aontal sprekers kump daomèt op mie es 300.000, 't aontal daogelekse sprekers zal neet bove de 250.000 oetkoume.
== Gebruuk ==
Wie heibove al opgemerk gebruke de Antialliane hun eige taol neet allemaol eveväöl. 'n Oonderzeuk oet [[1986]] oonder lieger sjolere wees oet tot toen 't mierendeil toes ummer Papiaments praotde, en e belangrieke minderheid boete de sjaol noets Nederlands praotde. Es de kinder awwer woorte en 't Nederlands beter behiersde góng hun gebruuk vaan die taol wel umhoeg.
Of 't oonderwies Nederlands- of Papiamentstaoleg moot zien is 'n aw discussie. Wie de vrijgelaote slaove in de negentiende iew veur 't iers les kraoge gebäörde dat in 't Nederlands. Neet allein de blaanke, meh ouch de zwarte bevolking zaog hendeg neer op 't Papiaments, dus drin lesgeve waor gein serjeus optie. Dit had evels tot gevolg tot de lierlinge hun sjaolmeisters aamper verstoonte. In [[1935]] woort bepaold tot mèt touwstumming vaan de gouverneur lesse in 't Papiaments gegeve kóste weure. Vaan dees bepaoling is evels noets gebruuk gemaak. Nao d'n oorlog woort ouch mie es eine kier veur gepleit veur oonderwies in de volkstaol, meh 't oontbreke vaan 'n vaste spelling en 'n besjrievende grammair verhinderde dat. Zoe gaof 't veur de spelling twie kampe, wat oetindelek leide tot de situtatie vaan fonetische spelling op Curaçao en etymologische spelling op Aruba (wat mier op [[Venezuela]] en de Spaonse taol geriech is). In [[1976]] stèlde Curaçao einzijeg 'n spelling vas, die in 't oonderwies gebruuk kós weure. 't Bleef evels bij korte lesse Papiaments in 't basisoonderwies.
In 't debat euver de taolkeus in 't oonderwies stoon al jaorelaank twie meininge tegeneuverein. Veural de awwers wèlle tot hun kinder in de ierste plaots good Nederlands liere, zoetot ze later in Nederland kinne wèrke. Wie in [[2005]] de regering vaan de Nederlandse Antille besloot de basissjaole Papiamentstaoleg te make sjikde hiel väöl awwers hun kinder nao de nog euvergebleve Nederlandstaolege sjaole. De lèsten tied goon stumme op veur twietaoleg oonderwies, wie me dat beveurbeeld ouch in [[Friesland]] en in [[Luxemburg]] kint.
== Status ==
Pas hiel recint heet 't Papiaments status es officieel taol gekrege. Op Aruba gebäörde dat in [[2004]], op de Nederlandse Antille is dat sinds [[6 miert]] [[2007]] zoe. De euverheid gebruuk evels nog veural 't Nederlands.
== Kinmerke ==
De grammair vaan 't Papiaments is [[analytische taole|analytisch]], meh neet strik [[isolerende taole|isolerend]].
Wèrkwäörd vaan Romaonsen aofkóms indege op ''-a''. Gewoene [[wèrkwaord|wèrkwäörd]] kinne neet es [[persoensvörm]] dene; alle wèrkwoordstije weure mèt [[hölpwèrkwaord|hölpwèrkwäörd]] gevörmp. Zoe kint me ''mi ta traha'' "iech wèrk", ''mi tabata traha'' "iech wèrkde", ''mi a traha'' "iech höb gewèrk" en ''mi lo traha'' "iech zouw wèrke". 't Papiaments kint 'n onvoltoejd [[particiep]] op ''-andu/o'': ''mi ta trahandu'' "iech bin aon 't wèrke".
Aanders es ander creooltaole heet 't Papiaments zoewel 't bestump es 't oonbestump lidwaord euvergenomme: ''un'' ('ne, 'n, e) en ''e'' (dae/die/dat). [[Substantief|Substantieve]] höbbe 'n miervoud, consequint gevörmp mèt 't [[achtervoogsel]] ''-nan''. Me kint e substantief vaan e wèrkwaord aofleie door ''-mentu/o'' drachter te plekke. Dit is nog ummer productief, zelfs bij Nederlandse wäörd (''duikmentu/o'' = "'t duke", "d'n duuksport").
== Extern links ==
{{interwiki|code=pap|Papiaments}}
* [http://www.papiamentu.com/ Ingelstaolege site euver 't Papiaments, mèt veurbeelde]
[[Categorie:Roemaanse tale]]
[[Categorie:Creooltale]]
[[Categorie:Tale in Nederlandj]]
dbfvoxam9tvs7tmpj5cntsr7vrhfaxr
Categorie:Oetgesjtorve tale
14
11096
473952
340229
2024-10-29T15:04:25Z
Joorsm
30190
473952
wikitext
text/x-wiki
{{Commonscat|Extinct languages}}
[[Categorie:Tale|*]]
[[Categorie:Historische taalweitesjap]]
7clf3g62u6h6p28zhnef05w91wiedlg
Indogermaanse taole
0
11099
473942
455887
2024-10-29T14:54:30Z
Joorsm
30190
/* Rifferenties */
473942
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
[[Plaetje:Human Language Families (wikicolors).png|thumb|300px|Taolfemilies vaan de wereld. De Indogermaanse taole zien liechgreun aongegeve.]]
[[Plaetje:IE countries.png|thumb|300px|Len boe Indogermaanse taole es spreektaol dominere (oranje) of (meugelek neve ander taole) officieel zien (geel).]]
[[Plaetje:IndoEuropeanTree.svg|thumb|300px|Indogermaanse taole]]
De '''Indogermaanse taole''' of '''Indo-Europese taole''' zien 'n [[taolfamilie|familie]] vaan e paar hoonderd [[taol]]e en [[dialekt]]e. Ze weure vaandaog d'n daag op alle continente gesproke en in 'n mierderheid vaan alle len op de wereld is 'n Indogermaanse taol officieel. Sommege leie vaan dees taolfemilie, wie [[Ingels]], [[Spaons]] en [[Hindi]], höbbe hoonderde miljoene sprekers. In totaol bedräög 't aontal sprekers vaan Indo-Europese taole oongeveer drei miljard, de helf vaan de wereldbevolking, meh 't gief nog ongeveer 250 anger taolfemilies. De Indogermaanse taole valle wie alle groete taolfemilies oeterein in 'n aontal kleinder families.
== Oorsproonk vaan 't idee ==
D'n ierste dee, veur zoewied bekind, 't idee oetspraok tot väöl Europese taole aonein verwant zien waor de [[Leiden|Leidse]] professor [[Marcus Zuerius van Boxhorn]]. Heer brach 't [[Nederlands]], [[Duits]], [[Latien]], [[Grieks]] en [[Perzisch]] mètein in verband en meinde de taole aof te kinne leie oet 'n oertaol die 'r ''Scytisch'' neumde, nao de Scythe. Mèt later oonderzeuk brach heer ouch de Keltische, Slavische en de Baltische taole heimèt in verband en, belangriek, ''neet'' taole wie 't [[Hebreeuws]].<ref>https://web.archive.org/web/20050920221330/http://www.leidenuniv.nl/mare/2004/32/libri13.html</ref>
De hypothese kaom pas good op gaank ind [[achtiende iew]], wie 't [[Sanskriet]] in Wes-Europa bekind woort. Sir [[William Jones]] deeg in [[1786]] 'n lezing euver de euvereinkómste tösse veer aw taole: Sanskriet, Aajdperzisch, Grieks en Latien. Deepgoonder oonderzeuk woort verriech door [[Franz Bopp]], dee z'ne systematische grammair tösse [[1833]] en [[1852]] versjeen. Dit zuut me euver 't algemein es 't begin vaan de vergliekende studie nao de Indogermaanse taole. De naom ''Indogermaans'' koam voort oet 't oostelekste en 't westelekste volk wat me in de hypothees betrok. Pas later in de negentiende iew woorte de Keltische taole es Indogermaans herkind; 't Tochaars woort pas in [[1890]] oontdèk. Ouch 't [[Hethitisch]] woort, um ziene sterk aofwiekende woordesjat, pas later bij de Indogermaanse taole ingedeild.
De naom ''Indogermaans'' is gebrukelek in de Duitstaolege wereld, de term ''Indo-Europees'' euverhiers in de Angelsaksische en Romaanse wereld. Gein vaan bei naome dek de laojing good. Veural in de negentiende iew waor de term ''Arische taole'' veur alle Indogermaanse taole (en neet allein de Indische en Iraanse taole) in gebruuk, veural vaanwege 't groet belaank wat me aon 't Sanskriet touwkós.
== Historie ==
[[Plaetje:IE5500BP.png|thumb|300px|De Indogermaanse taole roond 3500 v.Chr. volges de gaankbaar hypothees]]
=== De Indogermaanse ''Urheimat'' ===
't Volk dat de Indogermaanse groondtaol gesproke moot höbbe weurt de ''[[Indogermane]]'' geneump. Weitesjappers zien 't oonderein neet eins boe dat volk geleef heet. De locatie vaan dit volk weurt de ''Urheimat'' geneump.
De mies geaccepteerde visie is tot de Indogermane oorsprunkelek aon de noordkös vaan de [[Zwarte Zie]] leefde (zuug 't keertsje). Dit hèt de ''Kurgische hypothees'' en die is in [[1956]] door [[Marija Gimbutas]] opgestèld. Ze stèlde dees theorie op mèt behölp vaan archeologische aonwiezinge: zoe meint me bepaolde kunsveurwerpe en ander archeologische voondste aon de Indogermane touw te kinne sjrieve. 'n Ander theorie stèlt tot de Indogermane in [[Anatolië]] (oongeveer 't modern [[Turkije]]) hunnen oorsproonk höbbe. Daonao zal 'n groete groop esnog nao de noordeleke Zwarte-Ziekös getrokke zien. Dees hypothees kump vaan [[Colin Renfrew]] en woort opgestèld in [[1987]]. Verawwerde of entans neet door de mainstream geaccepteerde hypotheses laote de Indogermaanse taole oet India koume, of zelfs oet Noord-Europa. Dees lèste hypothees heet oonder mie aonleiing gegeve tot väöl rassetheorieë en gelt vendaog d'n daag es pseudo-wetensjappelek.
Vaanoet de Urheimat, woersjijnelek dus Kurgië of Anatolië, höbbe ziech de Indo-Europeane verspreid. Hun taol moot lankzaamaon versjèlle zien goon vertuine. De ierste groop die 'n contak mèt de ander Indogermane verloor waore de Anatolische taole. Dit leit me aof oet de groete versjèlle die 't Hethitisch vertuint mèt de ander aw Indogermaanse taole, dewijl 't de allerajdste euvergelieverde Indogermaanse taol is en me dus zjus zouw verwachte tot 't väöl mie gemein zouw höbbe mèt de andere leie vaan de groop. Sommege höbbe zelfs gestèld tot 't Proto-Anatolisch 'n zöstertaol waor vaan 't Proto-Indogermaans, en neet 'n aofstammeling. De mieste taolwetensjappers goon dao neet vaanoet.
=== Satem en kentum ===
[[Plaetje:Centum Satem map.png|thumb|300px|Sjematische weergaof vaan de satem- en kentumtaole, mèt 't kerngebeed vaan de satemisatie in vol roed.]]
Intösse bleve de ander Indogermaanse variante in 'n aoneingeslote gebeed bijein. In deen tied moot ziech de sjifting tösse [[satem- en kentumtaole]] höbbe veurgedoon. Negentiende-iewse taolwetensjappers merkde op tot de oosteleke taolgrope - Baltisch, Slavisch, Armeens en Arisch - 'n aontal klaankveranderinge consequint hadde doorgeveurd die in de westeleke grope - Keltisch, Germaans, Italisch, Grieks - oetgebleve waore. De naome vaan de bei grope koume vaan respectievelek 't [[Avestisch]] en 't Latiens woord veur ''hoonderd'' en geve al mètein ei belaangriek versjèl tösse bei grope: de verandering vaan *''kV-'' in *''sV'' (''V'' steit veur "[[vocaal]]"). Me meinde tot de Indogermane ziech op e zeker memint in twie grope hadde verdeild. In de oosteleke groop zouwe daan de bewöste [[taolverandering]]e plaotsgegrepe höbbe.
Dat is evels neet noedzakelek en lievert e probleem op. Vaanaof 't ind vaan de negentiende iew kraog me kinnes vaan 't Tochaars, 't oostelekste lid vaan de Indogermaanse taolfemilie, wat de satemkinmerke neet had. Toch laog 't neet veur de haand 't Tochaars bij de kentumtaole in te deile. Daorum geit me noe vaan 't volgende oet. De Indogermaanse taole minus Anatolisch zien nog laank es e [[dialekcontinuüm]] in 'n aoneingeslote gebeed blieve bestoon. De ierste trèkke vaan 't later Germaans, Keltisch, Italisch enz. waore al presint, meh 't waore nog dialekte die in eder geval veur de directe naobervolke te verstoon waore. De satemkinmerke höbbe ziech toen vaanoet örges oostelek in 't Indogermaans taolgebeed euver mierder dialekte verspreid. Noch de westeleke dialekte, noch 't Tochaars höbbe aon die expansie mètgedoon. Daonao pas gónge de Indogermane en hun taole definitief oeterein.
Zoe'n theorieë stoon bekind es de ''[[golftheorie]]''.
=== De taole goon oeterein ===
De golftheorie weurt vendaog d'n daag algemein geaccepteerd. Ze is naomelek neet allein good gesjik um d'n aard vaan de satemisatie te verklaore, ouch ander zakes kinne vaanoet zoe'n theorie weure oetgelag. Zoe zien d'r dèks subtiel euvereinkómste tösse twie naobergrope die me allein in die twie grope aontröf en neet in wèllekäörege ander Indogermaanse taole. Zoe'n euvereinkómste zien d'r beveurbeeld tösse 't Germaans en 't Keltisch, Germaans en Baltisch-Slavisch, Keltisch en Italisch. Bovedeen gief 't soms dudeleke missing links tösse twie taolgrope. E veurbeeld is 't [[Venetisch]], 'n taol die mer oet e paar inscripties bekind es, meh die, allewel tot ze väöl op 't Italisch liekende, ouch deepgoonde euvereinkómste mèt de Germaanse taole vertuinde. Zoe'n affiniteite kinne neet verklaord weure oet de [[stamboumtheorie]], de klassieke visie die allein rekent mèt veurawwertaole boe-oet ziech door taolverandering ander taole oontwikkele, meh te beter oet de golftheorie.
Op e zeker memint ligke de taolgrope toch zoe wied oeterein tot ze eine kier neet mie oonderein te verstoon zien en dudeleke grenze kriege. De versjèllende Indogermaanse volker vele dèks len binne die al door ander lui bewoend woorte. Genetische studies tuine ouch dudelek aon tot de Indogermane genetisch väöl diverser zien es taolkundeg, en tot sprekers vaan ander taole in Europa en westelek Azië dèks zjus genetisch neet neumesweerd versjèlle vaan Indogermane. De volker in de door Indogermane binnegevalle len gaove hun eige taole gewoenelek op. Toch lete ze hun spore nao in de taol vaan de euverhiersers ([[substraot]]). 't Vèlt evels op tot de rol vaan die substraote in alle Indogermaanse taole beperk is gebleve. 't Geit veural um wäörd die neet mer in ein taolgroop veurkoume. Klaankveranderinge zien ouch droet te verklaore: zoe weurt de [[Germaanse klaankversjuving]] touwgesjreve aon 't substraot vaan de [[Monumintebouwers]], die de Germaanse len veur d'n inval vaan de Indogermane bewoend mote höbbe.
== Classificatie ==
De volgende families weure tot de Indogermaanse taole gerekend:
* [[Albanees]] (deil vaan de Illyrische groop?)
* [[Anatolische taole]] (zuug de teks)
* [[Arische taole]] (= Indo-Iraanse taole)
** [[Indische taole]]
** [[Iraanse taole]]
** [[Nuristaanse taole]]
* [[Armeens]]
* [[Baltische taole]]
* [[Frygisch (taol)|Frygisch]]
* [[Germaanse taole]]
* [[Helleense taole|Grieks]]
* [[Illyrisch]]
* [[Italische taole]]
** ''[[Romaanse taole]]'' (oet 't [[Latien]])
* [[Keltische taole]]
* [[Ligurisch]]
* [[Slavische taole]]
* [[Thracisch]]
* [[Tochaarse taole]]
* [[Venetisch]]
=== Veurgestèlde superfamilies ===
Sins 't begin vaan de twintegste iew höbbe versjèllende taolkundege de meugelekheid oetgesproke tot de Indogermaanse taole deil oetmake vaan 'n nog groetere groop. De bekindste vaan dees grope is die vaan de [[Nostratische taole]], die boete 't Indogermaans ouch de [[Oeralische taole]], de [[Altaïsche taole]], de [[Zuid-Kaukasische taole]] en, aofhenkelek vaan definitie, nog ander taolgrope zouw mote umvatte. Zoe'n theorieë zien controversieel en weure neet algemein geaccepteerd.
== Kinmerke ==
:''Zuug ouch: [[Proto-Indogermaans]]''
Umtot ziech de Indogermaanse taole wied vaan de groondtaol aof oontwikkeld höbbe is 't lesteg um gemeinsjappeleke kinmerke te geve. 't Is evels wel meugelek de kinmerke vaan de Indogermaanse groondtaol in de moderne taole aon te wieze.
=== Klaanklier ===
==== Consonante ====
't Proto-Indogermaans had väöl versjèllende consonante. Wat betref de plosieve kós me labiaal (p), coronaal (t), palatovelaar (k'), velaar (k) en labiovelaar (k<sup>w</sup>) consonante. Palatovelaar hèlt in tot de tóng bij 't oetspreke tege 't verhemelte zit; labiovelaar meint tot d'r 'ne vlöchtege w-klaank aon de consonant woort touwgevoog. De plosieve kóste stumhöbbend, stumloos en stumloos geaspireerd zien, en die drei variante kóste bij alle plosieve veurkoume. Dit substiel systeem is nog wijer oontwikkeld in de Indische taole, die daodoor tientalle consonante höbbe gekrege. Opvallend is tot fricatieve wie ''þ'', ''ð'', ''f'', ''v'', ''ch'' en ''γ'' oontbreke. Zoe'n klaanke höbbe ziech in väöl vaan de dochtertaole oontwikkeld. Dit had tot gevolg tot de geaspireerde consonante verdwene.
Me heet, veural op basis vaan 't Hethitisch, geconcludeerd tot 't Proto-Indogermaans neet minder es drei versjèllende h's had. Die weure gesjreve es ''h<sub>1</sub>'', ''h<sub>2</sub>'' en ''h<sub>3</sub>''. In de modern taole is dao in directe zin niks vaan euvergebleve.
==== Vocale ====
't Proto-Indogermaans waor bezoonder erm in vocale. Väöl taolwetensjappers vermeuje tot 't in 't begin vaan zien oontwikkeling mer einen echte vocaal had, de ''e'', in twie klaanklengdes, kort en laank. Door [[ablaut]] kós de e in 'n o verandere; dit kaom väöl veur. De ''i'' en de ''u'' bestoonte allein es [[allofonie|allofone]] vaan de ''j'' en de ''w'', twie [[haafvocaal|haafvocale]]. De a teslotte weurt geach ziech oontwikkeld te höbbe oonder invlood vaan de ''h<sub>1</sub>'' (zuug heibove). Dit kaom in de praktiek drop neer tot 't Proto-Indogermaans aon 't ind vaan zien oontwikkeling gewoen vief vocale had, die ouch volop tot [[diftong]]e gecombineerd kóste weure.
In de modern Indogermaanse taole zien dat 'rs dèks mier gewore. De mieste taole höbbe 't versjèl tösse korte en lang vocale behawwe. De Limburgse dialekte zitte zeker in de veurhoede es 't geit um welke taol de mieste vocale heet.
De consonante ''l'', ''m'', ''n'' en ''r'' kóste es vocale deensdoen es t'r geinen echte vocaal in 'n syllaab stoont. De mieste Indogermaanse taole höbbe dat systeem laote valle en steunvocaole ingevoog um syllabes gemekeleker oetspreekbaar te make. Me zuut 't evels nog väölvöldeg in 't Sanskriet en ouch in de mieste Slavische taole is 't (mèt de r en soms ouch mèt de l) meugelek gebleve um 'ne consonant es vocaal deens te laote doen.
==== Klemtoen en pitch accent ====
In 't Proto-Indogermaans kós de klemtoen woersjijnelek op alle syllabes valle. Dat is noe nog zoe in oonder mier 't Grieks en in de mieste Slavische taole. Ander taole höbbe op de lang door wètte oontwikkeld die regele boe de klemtoen vèlt. 't Latien hèlt ziech hiel streng de [[dreisyllabewèt]] en in de Germaanse taole vèlt de klemtoen consequint op de stam (bij samestèllinge: op de stam vaan 't ierste lid).
Oet 't Aajdgrieks en 't Vedisch is e muzikaal accint bekind, wat in de taolkunde miestentieds ''pitch accent'' weurt geneump, en wat bestoont oet drei versjèllende manere um 'n beklemtoende syllaab oet te spreke. Die systeme zien in later taolfases verdwene. De picth accents in 't Noors en Zweeds zien aon later taolveranderinge touw te sjrieve, zoe good wie de sleip- en stoettoen vaan 't Limburgs.
=== Vörmlier ===
't Proto-Indogermaans waor 'n [[flecterende taole|flecterende taol]] mèt 'n groete vörmeriekdóm. Kinmerkend veur flecterende taole is tot grammaticaol betrèkkinge weure aongegeve mèt oetgeng: door d'n oetgaank vaan e woord te verandere verandert de beteikenis en/of de grammaticaol functie. Dit steit in tegestèlling tot de [[agglutinerende taole]], die 'nzelfde soort betrèkkinge mèt achtervoogsels, die vaan ziechzelf nog beteikenis höbbe, aongeve.
Alle levende Indogermaanse taole, [[creooltaole]] neet mètgerekend, zien ouch flecterende taole. Daobij zien evels twie oontwikkelinge aon te wieze. T'n ierste gief de aard vaan flecterende taole aonleiing tot 't oontstoon vaan ''oonregelmaotege flexie''. Verbuiginge die väöl gebruuk weure oontwikkele ziech zelfstendeg tot vörm die neet volges de (hoof-)regel tot stand koume. Me zuut in awwer taole dudelek minder oonregelmaotege vörm optrejje es in modern taole, en de oonregelmaoteghede zien ouch minder sterk. T'n twiede nump de vörmeriekdóm door de iewe heer dudelek aof. Gein levende Indogermaanse taol heet nog zoeväöl vörm wie 't Proto-Indogermaans. De snelheid boemèt dat gebäört versjèlt hiel sterk vaan taol tot taol. De mieste Slavische taole, de Baltische taole en 't Armeens vertuine nog altied hiel väöl flexie, taole wie 't [[Afrikaans]] en 't [[Ingels]] zien bekans [[isolerende taole|isolerend]].
==== Naomwäörd ====
't Proto-Indogermaans had ach [[naomval]]le ([[nominatief]], [[genitief]], [[datief]], [[accusatief]], [[vocatief]], [[ablatief]], [[instrumentalis]] en [[locatief]]) en drei [[getal (taolkunde)|getalle]] ([[inkelvoud]], [[miervoud]] en [[dualis]] [twievoud]). De ach naomvalle koume nog allemaol trök in de klassieke Arische taole Sanskriet, Aajdperzisch en Avestisch. Vaan de modern taole heet 't Armeens (alle naomvalle boete de vocatief) 't mieste vaan de naomvalsinflexie bewoerd. D'n dualis vint me, boete in aw taole wie 't Sanksriet, [[Episch Grieks]] en [[Aajdkèrkslavisch]], nog in e paar modern taole trök, naomelek [[Oppersorbisch|Opper-]] en [[Nedersorbisch]] en [[Sloveens]]. De substantieve valle oeterein in drei [[woordgeslach]]te, mannelek, vrouwelek en oonzijeg. De verbuiging vaan manneleke en oonzijege wäörd is veur e groet deil dezelfde. De mieste taole höbbe teminste twie vaan die geslachte bewoerd (en dèks genoog nog alledrei), 'n opmerkeleke oetzoondering is 't Armeens (wat wijer zoe awwerwets is).
De adjectieve sjikke ziech nao 't substantief boe ze bijhure. Hunnen oetgaank weurt verboge nao geslach, naomval en getal, zoetot 'n adjectief dèks dezelfden oetgaank krijg es 't substantief boe 't bijhuurt. Flexie vaan adjectieve is in bekans alle Indogermaanse taole bewoerd gebleve.
In 'n ieder fase had 't Proto-Indogermaans woersjijnelek mer twie woordgeslachte: geslachtelek en oonzijeg. Vrouweleke wäörd zien daan pas later 'n grammaticaol klasse op ziech goon vörme. De belaankriekste aonwiezing daoveur is 't Hettitisch, wat dit systeem heet behawwe. Wijer beit 't Aajdgrieks 'n sterke aonwiezing: samegestèlde adjectieve höbbe dao gein vrouweleke vörm (''athanatos doksè'' 'oonsterfeleke roem'). Me dink tot 't Hettitisch vaan de aander Indogermaanse taole is aofgesplits veur de inveuring vaan 't vrouwelek woordgeslach.
==== Veurnaomwäörd ====
Dao waore oorspunkelek allein persoenleke veurnaomwäörd veur de ierste en twiede persoen, verboge in alle naomvalle en getalle. Veur de daarde persoen gebruukde aonwiezende veurnaomwäörd.
Dao waore in 't Proto-Indogermaans in weze twie aonwiezende veurnaomwäörd. 't Versjèl laog in de aonwiesbaarheid vaan 't besprokene. Allewel tot väöl modern Indogermaanse taole ouch e vergeliekbaar versjèl kinne moot me constatere tot väöl dochtertaole vaan 't Proto-Indogermaans dit aontal höbbe oetgebreid. Zoe leit me ''deze/dees/dit'' en ''dee/die/dat'' vaan 'tzelfde woord aof, naomelek ''so/seh<sub>2</sub>/tod''. 't Ander aonwiezend veurnaomwoord (''h<sub>1</sub>e/ih<sub>2</sub>/id'') deeg dèks deens um nao 'n persoen te verwieze (zuug heibove) en greujde beveurbeeld in de Germaanse taole oet tot 't gewoen persoenlek veurnaomwoord: ''heer, zie, het''.
't Vraogend veurnaomwoord en 't betrèkkelek veurnaomwoord waore sterk verwant. Groondvörm (nominatief mannelek inkelvoud) waor ''k<sup>w</sup>is'', wat v'r in väöl taole trökvinde (Latien ''quis'', Limburgs ''wae/wee'').
't Proto-Indogermaans had gei [[lidwoord]]. De Germaanse taole, de Romaanse taole en 't Grieks höbbe 't lidwoord later oet aonwiezende veurnaomwäörd oontwikkeld.
==== Telwäörd ====
De Indogermaanse telwäörd tot en mèt hoonderd kinne vaanoet haos alle taole weure gereconstrueerd. De taol had ouch e woord veur ''doezend'', meh dat vint me neet in alle taole trök. Allein de telwäörd ''ein'', ''twie'' en ''drei'' woorte verboge, en wel wie adjectieve. Veer en hoeger waore oonverbuigbaar, tenzij 't geit um samegestèlde telwäörd. Dat is opmerkelek, oonder mier umtot dat in ander taolgrope gans normaal is. In later Indogermaanse taole is 't soms wel meugelek gewore hoeg telwäörd te verbuige, beveurbeeld in de Slavische taole.
==== Werkwäörd ====
Ouch 't werkwoord is vaan oorsproonk gecompliceerd en hendeg vörmeriek. 't Proto-Indogermaans vervoogde 't werkwoord in drei persoene (ierste, twiede en daarde persoen) en drei getalle (inkelvoud, miervoud en dualis). Doortot veur edere persoen 'nen apaarte vörm waor kós me de persoenleke veurnaomwäörd eweglaote. In de mieste noe nog gesproke Indogermaanse taole is dat nog ummer zoe: de werkwoordsvörm allein is genoog um de persoen te bepaole. 't Italiaans ''faccio'' beteikent dus "iech maak" en neet allein "maak". In mieste Germaanse taole, de mieste Keltische taole en 't [[Frans]] is dat anders. Dao is de werkwoordsvörm te zier aofgeslete um oet te kinne make wat 't oonderwerp is. 't Limburgs ''maak'' drök vaan ziechzelf neet oet wat 't oonderwerp is; daoveur moot me persoenleke veurnaomwäörd gebruke (''iech maak'', ''heer maak'', ''geer maak'').
't Proto-Indogermaans kós veer modi of "wijze": [[indicatief]], [[conjunctief]], [[optatief]] en [[imperatief]]. 't [[Vedisch]] kint ouch nog d'n [[injunctief]], meh in morfologisch opziech is dat geinen echte modus. Gein modern taol heet ze alleveer behawwe. De conjunctief en optatief zien dèks goon samevalle en in sommege taole zien ze zelfs hielemaol verdwene.
De groondtaol had twie [[diathese|agensvörm]]: actief en mediopassief. Mèt de lèste vörm kós - in eine werkwoordsvörm - weure oetgedrök tot 't [[subjek (taol))|subjek]] 'n actie ''veur ziechzelf'' deeg ("heer ''èt ziech'' twie stökker broed"), 't subjek ouch 't objek vaan zien eige actie waor ("heer ''was ziech''") of tot 't subjek de handeling neet zelf deeg, meh oondergóng ("heer ''weurt gezeen''"). De ierste twie beteikenisse neump me ''mediaal'', de lèste ''passief''. In 't [[Aajdgrieks]] zien mediaal en passief oetereingetrokke zoetot d'r drei agensvörm oontstande zien. In ander aw taole heet 't mediopassief allein de passieve beteikenis euvergehawwe (Latien, [[Gotisch]]). In de modern Indogermaanse taole is vaan 't mediopassivum neet väöl euvergebleve; 't [[Nuigrieks]] evels kint 't nog wel.
't Proto-Indogermaans has teminste drei werkwoordstije: [[praesens]] (tegewoordegen tied), [[aoristus]] en [[perfectum]]. Alle drei die tije kóste in alle meugeleke vörm vervoog weure; ze hadde zelfs alledrei hun eige [[infinitief|infinitieve]]. 'ne Veerden tied, 't [[imperfectum]], waor woersjijnelek al rudimentair aonwezeg, in eder geval in de dialekte die later Grieks, Armeens en Arisch woorte. E [[futurum]] waor d'r neet. Sommege taolgrope höbbe dat aontal tije trökgebrach tot mer twie (Slavisch, Germaans), ander taole höbbe zjus 't aontal tije oetgebreid. Dat gelt in 't bezoonder veur 't [[Latien]] en 't Aajdgrieks. In de Germaanse taole heet me väöl nui tije gecreëerd mèt behölp vaan hölpwerkwäörd. Zoe kinne ouch nuances in de verleien tied en in d'n touwkómmenden tied weure oetgedrök. 't Mies oontwikkeld en genuanceerd is 't systeem vaan 't modern Ingels.
== Rifferenties ==
<references/>
[[Categorie:Indogermaanse tale|*]]
41b9sji4u1at5dp3luy5xktf63z6prh
Categorie:Limburgstalige dichters
14
11879
473950
469779
2024-10-29T15:01:11Z
Joorsm
30190
473950
wikitext
text/x-wiki
Zuug ouch '''[[Lies van Limburgstalige sjrievers en dichters]]'''
[[Categorie:Limburgse kunstenaere|Dichters]]
[[Categorie:Limburgse literatuur]]
[[Categorie:Limburgs]]
[[Categorie:Dichters nao taol]]
k8odsjgpenrxjn6ze70lc94n5w8z7yq
Veldeke Literair
0
12039
474092
358007
2024-10-30T10:50:33Z
Joorsm
30190
474092
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Valkebergs}}
Door de wèrkgroep '''Veldeke-literair''', 'n commissie ónder [[Veldeke-Limburg]], were van 1992 tot 2001 Limburgstalige bloomlezinge oetgegeve in de ''Veldeke Literair Reeks''. De meiste sjrieversj en diechtersj höbbe al ins de Veldeke-literatuurpries gewonne. De wèrkgroep organiseert ouch de jaorlikse wedsjtried veur de [[Veldeke-literatuurpries]].
==Veldeke-literair-reeks==
Dao versjene 12 deile:
* 1 (1992) WOEË DE WÎNDJ ZAOCHTER WEITJ…. Verhaole en gediechte in 't dialek van [[Wieërt]] tot [[Èèsjde]]. Sjrieversj en diechtersj: [[Tijs Strijbos]], [[Jeanne Alsters-van der Hor]], [[J. Bremmers]], [[Toos Schoenmakers-Visschers]], [[Frits Criens]], [[Peter Swinkels]],[[ Mia Frenken-Rutjens]], [[Karin Vossen]], [[Pierre Feller]], [[Elly Bronneberg]], [[Jo Caris]], [[Els Diederen]], [[Jef Habets]], [[G. Rapaille]], [[Ger Prickaerts]], [[Pierre Essers]], [[Hens van de Weijer]], [[Willy Theunissen]].
* 2 (1993) NAG NET OP DE RANDJ VAN DE REGEL...D'n inhoud besjteit veurnamelik oet werk van de winnaersj van de Veldeke-Literauurpries. Sjrieversj en diechtersj: [[Wim Kuipers]], [[Toos Schoenmakers-Visschers]], [[Frits Criens]], [[Leny van Gennip-Clerx]], [[D'n Trotwaarleeper]], [[Pol Brounts]],[[ Hub Delahaye]], [[Hens van de Weijer]], [[Jo Caris]], [[Theo Desir]], [[Jan Vissers]], [[Jeanne Alsters-van der Hor]], [[Paul C.H. van der Goor]], [[Els Diederen]], [[Albert Meertens]], [[Hub Nijssen]].
* 3 (1993) 'T VERHAOL MURINGE MèT EN ZÓNGER PAULIEN. Auteur: 't Dörpke Muringe ies deil van 'n surrealistisch Limburg en herinnert aan haufvergete druime en kingerjaore; Limburg neet wie 't ies meh wie 't houw kènne zin es v'r neet versjtendig en volwasse waore gewore. Sjriever: [[Joep Leerssen]].
* 4 (1994) ICH DICHT EN SJRIEF VAN WAAT MICH BEZIGHELTJ… D'n inhoud besjteit veurnamelik oet werk van de winnaersj van de Veldeke-Literauurpries. Sjrieversj of diechtersj: [[Frits Criens]], [[Hallefers Nor]], [[Toos Schoenmakers-Visschers]], [[A.A. van Moorsel]], [[Theo Smeets]], [[Fons Otten]], [[Ger Prickaerts]], [[Hub Beckers]], [[Paul Weelen]], [[Pierre Bakkes]].
* 5 (1994) TIEËN KLING NEGERKES. Ein beukske gans apaart veur de kinger, door groate luuj gesjreve en de kinger (van de basissjoal van [[Sjin op Geul]]) höbbe de teikeninge gemaak. Sjrieversj en diechtersj: [[Marijke Ozek-Gulpers]], [[Els Diederen]], [[Pol Brounts]], [[Tilly-Zeegers-Douffet]], [[Albert Meertens]], [[F. Geurts-Leeder]], [[Pierre Essers|Pieejeer Essers]], [[Gène Coehorst]], [[Toos Schoenmakers-Visschers]], [[Huub Hesdahl]], [[Jo Caris]], [[Theo Aelmans]], [[Mien Wijnhoven]], [[Ad van Mierlo]], [[Fons Otten]], [[Jeanne Alsters-van der Hor]].
* 6 (1995) GEVÓNGE WEURD… Verhaole en gediechte in 't dialek van [[Wieërt]] bies [[Kirchroa]]. Daobiej ziete de winnaersj van de Veldeke-Literatuurpries 1994. Sjrieversj en diechtersj: [[Paul Wëele]], [[Col van Oppeberg]], [[Th. Swinkels]], [[Hallefers Nor]], [[Pierre Feller]], [[Toos Schoenmakers-Vissers]], [[Jeanne Alsters-van der Hor]], [[Jo Caris]], [[Huub Brouns]], [[Frits Criens]], [[Mia Frenken]], [[E. Zits]], [[L.Geujen]], [[Hub Fobr]], [[Mien Wijnhoven]], [[Colla Bemelmans]], [[Huub Stultjens]], [[F. Smeets]], [[Jette van Thor-Braun]], [[G. Reumers]], [[Karin Vossen]], [[Koos Neijnens]], [[Paul van der Goor]], [[Hens van de Weijer]], [[Hub Nijssen]], [[Jo Hansen]].
* 7 (1996) ALLE KLEURE VAAN DE REGEBAOG, 85 pagina's. Bloomlaezing van korte verhaole en gediechte in versjillende Limburgse dialekte oet de inzendinge veur de Veldeke-Literatuurpries 1995. Sjrieversj en diechtersj: [[G. van Gemen-Bruijnen]], [[Hallefers Nor]], [[Annie van Gansewinkel]], [[Colla Bemelmans]], [[J. Biermans]], [[Pierre Essers]], [[Jette van Thor-Braun]], [[Willy Theunissen]], [[E. Stollman]], [[M.Ehlen]], [[Sjeng Rouvroye]], [[Jo Caris]], [[Cleo Gubbels]], [[Hens van de Weijer]], [[M. Opdenacker]].
* 8 (1997) UËVER-LAEVE, 64 pagina's. Gediechte in 't dialek van [[Nut]]. diechter: [[Colla Bemelmans]]
* 9 (1997) ONBESJRIEFELIK, 102 pagina's. Bloomlaezing van korte verhaole en gedichte in verschillende Limburgse dialekte o.a oet de inzendinge veur de Veldeke-Literatuurpries 1996. Sjrieversj en diechtersj: [[Jac Felix]], [[Jette van Thor-Braun]], [[Toos Schoenmakers-Visschers]], [[Willy Theunissen]], [[Hugo Luyten]], [[Paul Weële]], [[J.M. Scheepers]], [[Karel Theelen]], [[Cleo Gubbels]], [[H.L. Scholtes]], [[Veronique de Wit]], [[Karel Ruiten]], [[Colla Bemelmans]], [[Hannelore Winter]], [[Ger Bertholet]], [[Jeanne Alsters-van der Hor]], [[Herman Veugelers]], [[A.J. Simons]], [[Jo Caris]], [[Math Mertens]], [[Karel Ruiten]].
* 10 (1998) WIE ZACHTE RAENGE LANGS 'N HELLING, 61 pagina's. Bloomlaezing van korte verhaole en gediechte in versjillende Limburgse dialekte o.a oet de inzendinge veur de Veldeke-Literatuurpries 1997. Diechtersj en sjrieversj: [[M. Ehlen]], [[Joep Leerssen]], [[G. Kooiman]], [[Annie van Gansewinkel]], [[M. Hendrikx-Kilkens]], [[L. Hompes-Caris]], [[Maria Scheres|Maria Schouteten-Scheres]], [[K. Ruiten]], [[Paul Weelen]], [[Ed Gubbels]], [[P. Snackers]],
* 11 (1999) 'T LEICH DREET ZACH DE NACH IN, 111 pagina's. Bloomlaezing van korte verhaole en gediechte in de dialekte van [[Maer]], [[Mestreech]], [[Heel]], [[Kirchroa]], [[Sjpawbik]], [[Baolder]], [[Wieërt]] en [[Bree (Belsj-Limburg)|Bree]] ([[Belsj]]).
* 12 (2001) MOSAIEK, 220 pagina's. 'n bloomlaezing oet 75 jaor Veldeke-orgaan, oetgegaeve bie gelegenheid van 't 75-jäörig jubileum van Veldeke-vereiniging.
[[Categorie:Veldeke]]
[[Categorie:Limburgse literatuur]]
6mwrb8gqsk0o4llxi5lyya9qxwt69lt
Ann Philipsen
0
13372
474040
427995
2024-10-29T21:28:59Z
Joorsm
30190
/* Referenties */
474040
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Heljes}}
'''Ann Philipsen''', gebaore [[6 miert|6 maart]] [[1950]], op de [[Meule]] in [[Helje]], as viefde kink, in ein gezin van zeve kinger, is 'n sjriefster in 't [[Heljes]].
== Biografie ==
Philipsen geit nao de [[Hoeshaldsjoeël]], óndanks det zeej mieër had gekós. Eur elders vónge dit baeter. Zeej trouwt as zeej 19 jaor is en krieg dreej kinger. Zeej is weduwe as ze 29 jaor is. Dees tieën jaor bepaole eur ganse verdere laeve. Nao 't euverlieje van Ton <!--wae?--> geit Philipsen nao de [[Modermavo]]. Daonao duit ze [[MBO]]-''sociale dienstverlening'' en vervolges [[HBO]] ''Maatschappelijk Werk''. In 't derde jaor van die opleiding vult zeej gèn persuuenlike verdeping. Philipsen wól invulling gaeve aan de dinger zelf. Zeej waas hieël erg op zeuk nao zingaeving. "Waoröm besjtaon ich en wiezoeë? Waoröm gebeure dinger in mien laeve woe ich niks aan te besjtèlle heb? Waem bèn ich?"
Daoröm is zeej de veerjäörige opleiding ''Psycho-synthese'' gaon doon. Die opleiding lierde eur inzichte te kriege euver 't laeve zelf, boeëte alle emoties öm; det 't laeve nów einmaol gelaefd deent te waere, wie 't zich aan 'ne mins veurduit; en det se altieëd de keuze haes, get op te pakke of neet. Det goof eur antwaord op: ich bön emes en ouch det was se neet zuus huuert daobeej, det is ein gehieël.
Zeej volgde [[intuïtie]]training, lieërde anger minse [[laeze]] (det nump me ouch waal "reading"), mer ouch [[vootzaolreflexmassage]], wat ze tieën jaor oetoefent. Al twelf jaor is zeej [[oetvaartbegeleider]] vur 't [[Humanistisch Verbond]] en sjprèkt beej neet-kerkelike oetvaarte en crematies.
In 1982 zit Ann Philipsen vur 't ieërs in de [[gemeinte]]raod vur de [[PPR]] wies 1988. Dèn van 1994-1998. Toen wir van 2002 wies nów veur de [[PvdA]]-[[GroenLinks]].
Zeej haet veer kleinkinger.
Eur ambitie is öm te sjrieve euver wie 't is öm allein in 't laeve te sjtaon. Ooch sjildert ze.
== Werk ==
*In 1998 is 'n dichsjrif oeëtgegaeve beej [[Peregrinus]] mèt inkel [[Nederlands]]talige versjes
*Alle korte, gepubliceerde, verhaole sjtaon in tiedsjrifte wie [[Veldeke-orgaan|Veldeke]], de [[Kroedwis]] (2006) en [[Op ruwe planken]].
*In de bundel ''Weerklank'' sjtaon 'n aantal gedichte van Ann Philipsen.
*''Ceciel'', 'n revue in 2002 opgeveurd in Helje-Dörp.
*In 2005 wuuert de roman ''Tango in drejkwartsmaot'' oeëtgegaeve door [[TIC]] (Text & Image communicatie in Mesjtreech) es nr. 47 van [[LiLiLi]].
*''Laetitia’s lot'', 'n revue in 2006.
*In 2007 'n absurdistisch [[tenieël]], gesjreve en [[regisseur|geregisseerd]] door Ann:''de 8ste daag''. Dit is twie kier opgeveurd in [[Dok 6]] in [[Helden-Panningen]].
* In 2017 sjrieft ze same mèt eur dochter Josje Korsten 't sjtuk Broebels, det op 8 juni 2018 in DOK6 in première geit.
== Sjtäölke ==
Oet ''Tango in driekwartsmaot'':
{{Cquote|Autobiografie.
De moder van Ann lik op sjterve.
’t Begin van’t book vertèlt wie Ann eur jeug verbringk, as dochter van de mulder. Ze vertèlt,det ze zich dök verborg ónger ’t bureau van eur vader
Wie ze eure mins Ton lieërt kènne en al gauw gaon ze trouwen. Op eur 21e krieg ze eur 1e kink, Josje ’n maedje, d’r volge nag twieë kiendjes,’n maedje en ’n jungske. Jill, en Sam.
Ton sjtörf door ‘nen hertsjtilsjtand.
Op ‘ne werme zomeraovend is Ann beej eure vriend Kees, as eur twieëde dochter kump vertèlle, det Sam ’n óngelök haet gehad, aangereje door ‘nen auto. Sam lik in coma.
Truuk oet ’t ziekenhoes, zittend aan taofel, vèlt ’n zuske, Nellie, binne.Daovan huuere ze det ‘t vuuel sjlechter geit mèt mam. Zeej sjtörf de volgende morge, zónger det Ann beej eur is kènne zien.
’n Buurvrouw wies eur op ‘n expositie van ‘ne jónge kunstenaer Idwar. Dao aangekómme zuut Ann ‘n sjilderie van de plek woeë Sam ’t óngelök haet gehad
Kees geit op verkansie, allein,kèn d’r neet mieër taege.
Ze zuk hölp beej ‘ne psycho therapeutisch homeopaat de la Parra. Ze vertèlt ‘m alles, wat eur op ’t hert lik. Euver Ton, Sam, moder (’t op verkansie gaon nao Frankriek as moder krank is, maar neet mieër in ‘t ziekenhoes lik. “Tösse twieë veure in” Nao ‘n paar daag huuert ze van Sam, det ’t neet good geit mèt oma. Hals euver kop nao hoes, maar de verkansie van Kees is nag neet vurbeej….) Wakend beej moder krieg Ann ‚nen daagdruim Sam hieël hoeëg in de wolke, loupend in ’t zónleech, euver eine raegembaog.
Den óngerbrik De la Parra eur. Hae wilt eur get vertèlle, hae zuut ziene zoon ‘n óngelök kriege. As hae den hieël óngerös nao hoes belt, huuert hae van ziene zoon det hae ’t óngelök van Sam haet gezeen en beej Sam is gebleve, wies det de ziekewage kwaam. Ze gaon nao hoes, maar ‘t luuet öm neet los. Jidderskieër wir huuert hae ´n sjtum, die öm zaet det e Sam mót helpe. Hae haet körrelkes ligge vur Sam.
Óngerwaeges nao ´t ziekenhoes begriep Ann det Idwar de zoon van de la Parra is.
Sam krieg de körrelkes en hieël lanksaam kump Sam oet coma.
‘nen Aangriepende zin in ’t book naodet Ann gepraot haet met de moder van de chauffeur, dae Sam “vanne zök haet gereje”:
''Angere de sjöld gaeve, wat dich euverkómme is, bringk niks. Hoeëgoet opónthaad öm neet ónger ouge te heuve zeen, det’t is, wie ’t is.''}}
== Referenties ==
{{referenties}}
<!-- == Externe links == -->
{{DEFAULTSORT:Philipsen, Ann}}
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
8dbqcbwkco6faxpk93s2yiyz56ezuak
474072
474040
2024-10-30T10:08:00Z
Joorsm
30190
/* Referenties */
474072
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Heljes}}
'''Ann Philipsen''', gebaore [[6 miert|6 maart]] [[1950]], op de [[Meule]] in [[Helje]], as viefde kink, in ein gezin van zeve kinger, is 'n sjriefster in 't [[Heljes]].
== Biografie ==
Philipsen geit nao de [[Hoeshaldsjoeël]], óndanks det zeej mieër had gekós. Eur elders vónge dit baeter. Zeej trouwt as zeej 19 jaor is en krieg dreej kinger. Zeej is weduwe as ze 29 jaor is. Dees tieën jaor bepaole eur ganse verdere laeve. Nao 't euverlieje van Ton <!--wae?--> geit Philipsen nao de [[Modermavo]]. Daonao duit ze [[MBO]]-''sociale dienstverlening'' en vervolges [[HBO]] ''Maatschappelijk Werk''. In 't derde jaor van die opleiding vult zeej gèn persuuenlike verdeping. Philipsen wól invulling gaeve aan de dinger zelf. Zeej waas hieël erg op zeuk nao zingaeving. "Waoröm besjtaon ich en wiezoeë? Waoröm gebeure dinger in mien laeve woe ich niks aan te besjtèlle heb? Waem bèn ich?"
Daoröm is zeej de veerjäörige opleiding ''Psycho-synthese'' gaon doon. Die opleiding lierde eur inzichte te kriege euver 't laeve zelf, boeëte alle emoties öm; det 't laeve nów einmaol gelaefd deent te waere, wie 't zich aan 'ne mins veurduit; en det se altieëd de keuze haes, get op te pakke of neet. Det goof eur antwaord op: ich bön emes en ouch det was se neet zuus huuert daobeej, det is ein gehieël.
Zeej volgde [[intuïtie]]training, lieërde anger minse [[laeze]] (det nump me ouch waal "reading"), mer ouch [[vootzaolreflexmassage]], wat ze tieën jaor oetoefent. Al twelf jaor is zeej [[oetvaartbegeleider]] vur 't [[Humanistisch Verbond]] en sjprèkt beej neet-kerkelike oetvaarte en crematies.
In 1982 zit Ann Philipsen vur 't ieërs in de [[gemeinte]]raod vur de [[PPR]] wies 1988. Dèn van 1994-1998. Toen wir van 2002 wies nów veur de [[PvdA]]-[[GroenLinks]].
Zeej haet veer kleinkinger.
Eur ambitie is öm te sjrieve euver wie 't is öm allein in 't laeve te sjtaon. Ooch sjildert ze.
== Werk ==
*In 1998 is 'n dichsjrif oeëtgegaeve beej [[Peregrinus]] mèt inkel [[Nederlands]]talige versjes
*Alle korte, gepubliceerde, verhaole sjtaon in tiedsjrifte wie [[Veldeke-orgaan|Veldeke]], de [[Kroedwis]] (2006) en [[Op ruwe planken]].
*In de bundel ''Weerklank'' sjtaon 'n aantal gedichte van Ann Philipsen.
*''Ceciel'', 'n revue in 2002 opgeveurd in Helje-Dörp.
*In 2005 wuuert de roman ''Tango in drejkwartsmaot'' oeëtgegaeve door [[TIC]] (Text & Image communicatie in Mesjtreech) es nr. 47 van [[LiLiLi]].
*''Laetitia’s lot'', 'n revue in 2006.
*In 2007 'n absurdistisch [[tenieël]], gesjreve en [[regisseur|geregisseerd]] door Ann:''de 8ste daag''. Dit is twie kier opgeveurd in [[Dok 6]] in [[Helden-Panningen]].
* In 2017 sjrieft ze same mèt eur dochter Josje Korsten 't sjtuk Broebels, det op 8 juni 2018 in DOK6 in première geit.
== Sjtäölke ==
Oet ''Tango in driekwartsmaot'':
{{Cquote|Autobiografie.
De moder van Ann lik op sjterve.
’t Begin van’t book vertèlt wie Ann eur jeug verbringk, as dochter van de mulder. Ze vertèlt,det ze zich dök verborg ónger ’t bureau van eur vader
Wie ze eure mins Ton lieërt kènne en al gauw gaon ze trouwen. Op eur 21e krieg ze eur 1e kink, Josje ’n maedje, d’r volge nag twieë kiendjes,’n maedje en ’n jungske. Jill, en Sam.
Ton sjtörf door ‘nen hertsjtilsjtand.
Op ‘ne werme zomeraovend is Ann beej eure vriend Kees, as eur twieëde dochter kump vertèlle, det Sam ’n óngelök haet gehad, aangereje door ‘nen auto. Sam lik in coma.
Truuk oet ’t ziekenhoes, zittend aan taofel, vèlt ’n zuske, Nellie, binne.Daovan huuere ze det ‘t vuuel sjlechter geit mèt mam. Zeej sjtörf de volgende morge, zónger det Ann beej eur is kènne zien.
’n Buurvrouw wies eur op ‘n expositie van ‘ne jónge kunstenaer Idwar. Dao aangekómme zuut Ann ‘n sjilderie van de plek woeë Sam ’t óngelök haet gehad
Kees geit op verkansie, allein,kèn d’r neet mieër taege.
Ze zuk hölp beej ‘ne psycho therapeutisch homeopaat de la Parra. Ze vertèlt ‘m alles, wat eur op ’t hert lik. Euver Ton, Sam, moder (’t op verkansie gaon nao Frankriek as moder krank is, maar neet mieër in ‘t ziekenhoes lik. “Tösse twieë veure in” Nao ‘n paar daag huuert ze van Sam, det ’t neet good geit mèt oma. Hals euver kop nao hoes, maar de verkansie van Kees is nag neet vurbeej….) Wakend beej moder krieg Ann ‚nen daagdruim Sam hieël hoeëg in de wolke, loupend in ’t zónleech, euver eine raegembaog.
Den óngerbrik De la Parra eur. Hae wilt eur get vertèlle, hae zuut ziene zoon ‘n óngelök kriege. As hae den hieël óngerös nao hoes belt, huuert hae van ziene zoon det hae ’t óngelök van Sam haet gezeen en beej Sam is gebleve, wies det de ziekewage kwaam. Ze gaon nao hoes, maar ‘t luuet öm neet los. Jidderskieër wir huuert hae ´n sjtum, die öm zaet det e Sam mót helpe. Hae haet körrelkes ligge vur Sam.
Óngerwaeges nao ´t ziekenhoes begriep Ann det Idwar de zoon van de la Parra is.
Sam krieg de körrelkes en hieël lanksaam kump Sam oet coma.
‘nen Aangriepende zin in ’t book naodet Ann gepraot haet met de moder van de chauffeur, dae Sam “vanne zök haet gereje”:
''Angere de sjöld gaeve, wat dich euverkómme is, bringk niks. Hoeëgoet opónthaad öm neet ónger ouge te heuve zeen, det’t is, wie ’t is.''}}
== Referenties ==
{{referenties}}
<!-- == Externe links == -->
{{DEFAULTSORT:Philipsen, Ann}}
[[Categorie:Laevende luuj]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
r87o6o4ateumryupic65ynrfk4vfcrr
Amerikaanse Burgeroorlog
0
13778
473922
471000
2024-10-29T13:57:40Z
Joorsm
30190
473922
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Klummesj}}Midde de verkiezing van [[Abraham Lincoln]] tot president van de [[Vereinigde Sjtate]] in 1860, sjeide 't zuude van de V.S. zich aaf tot de [[Confederatie van Amerikaanse Sjtate]]. Lincoln waor namelik 'ne taegesjtander van [[sjlavernij]], terwijl in 't zuude talloze sjlave op de katoenplantages wirkten. Lincoln kos 'n sjeiding van de V.S. neet toesjtaon en sjikte 't leger nao 't zuude. Hiemit waor d'n [[burgeroorlog]] 'n feit.
Aanvankelijk waore de zuudelijken aan de winnende hand, mer toen 't noordelijke leger mieë versjterkinge kreeg, werd d'n oorlog in 1863 besjlis mit d'r [[Sjlaag bie Gettysburg]]. Lang haet Lincoln neet kenne geniete van de vrede, want hae werd in 1865 vermoord.
De periode die volgt op d'n burgeroorlog wurt de periode van de [[Reconstructie]] genump.
[[Categorie:Historie van Vereinigde Sjtaote]]
[[Categorie:Oorloge]]
2i9uy0jdrwwkxfgrj1z3ac4geshw4sy
Gerard Kessels
0
13961
474059
442201
2024-10-30T09:37:36Z
Joorsm
30190
474059
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Baoksems}}
'''G.P.M.J. (Gerard) Kessels''' is 'ne Limburgstalige sjriever, gebaore op 9 oktoeëber [[1946]] in [[Neejwieërt]]. Hae woeëntj noe in [[Cadier en Kieër]]. Nao ’t [[gymnasium]] haet d’r de Sjoeël veur [[Journalistiek]] in [[Utrech]] gedaon.
== Werk ==
Nao dees opleiïng haaj Gerard Kessels diverse functies in de regionale journalistiek. In [[1971]] is d’r begós as journalist bie de Maas-en Roerbode ([[Remunj]]). In [[1981]] vertrok Kessels nao [[Bonn]] as correspondent veur ein samewèrkingsverbandj van Nederlandse regionale gezètte, de Zuid-Oost Pers. Van [[1985]] tót [[1989]] woor d’r correspondent in [[Rome]] veur dezelfdje combinatie. Daonao waerdje G. Kessels adjunct-hoofdredacteur van [[dagblad De Limburger]] tót [[1998]]. Vanaaf 1998 woor hae wèrkzaam as commentator, opinieredacteur en columnist bie de gezètte De Limburger en [[Limburgs Dagblad]] tót [[2005]]. Nao dae tied wèrktj d’r veural as columnist bie baovesjtaondje gezètte en bie ’t tiedsjrif [[Chapeau]].
== Limburgstalig werk ==
Daonaeve haet Kessels vief tenieëlsjtökke gesjreve in ’t [[Neejwieërts]] dialect veur de tenieëlvereiniging De Krottepoffers oet [[Neejwieërt]]. Hie-ónger de titels van zien aovendjvöllendje tenieëlsjtökke, meist bliesjpele:
* 1978: Het Wônger van Caelen
* 1980: De Rândjweêg
* 1981: De Neejwieërter Schötters
* 1983: Laotj Pestoeër mer gewaere
* 2007: De Gezösters
'''Het Wônger van Caelen:'''
De buurtjsjap Caelen huuertj bie Wieërt, mer de bewoeëners wille bie Neejwieërt. Ze waere taegegewèrktj door de Wieërtse börgemeister. Nao allerlei verwikkelinge waertj d’r bie ein kepelke gebaejdj tót de Neejwieërtse heilige Antonius. Oeteindelik gebäöre d’r allerlei wónjere, zoëdet de börgemeister zich d’r bie neerlèktj det Caelen bie Neejwieërt kumtj.
'''De Rândjweêg:'''
Dit sjtök geit euver eine nuje verbinjingswaeg dae d’r zooj mótte kómme tösse Wieërt en Neejwieërt, volges de börgemeister teminste. Mer dao kumtj fel verzèt taege de aanlèk van dae randjwaeg en d’r gaon rake klappe valle…
'''De Neejwieërter Schötters:'''
Dit sjpeeltj in de Middelieëwe: hertog Jan van Braobantj wiltj ’n groeët deil van Limburg, woeë-ónger Neejwieërt, gaon verovere. In dit sjtök kómme plaatselikke toesjtenj (wie de rivaliteit tösse Wieërt en Neejwieërt) en chauvinisme aan de orde.
'''Laotj Pestoeër mer gewaere:'''
W.O. II sjteit veur de deur, dus crisistied. Ouch in Neejwieërt, det hel ein nuuj kèrkgeboew
nuuedig haet. De boewpesjtoeër, dae euveral geldj mót los zeen te peutere, waertj daobie behuuerlik taegegewèrktj door ’n deil notabele oet ’t dörp.
'''De Gezösters:'''
Dit lèste sjtök is dudelik mieër drama, ofwaal in eige wäörd van de sjriever:
“De Gezösters” is ’n kroniek van de ingriependje verangeringe in Neejwieërt
in de twieëdje helftj van de veurige ieëw”.
== Sjtäölkes ==
Ein fragment oet "De Gezösters":
''“Harrie: Boor zeen es niks vör mich, Sjra. Mien vader zag: Harrie, zörgtj det de boorderij
''straks nao mienen doeëd wieter geveurdj wurdj. Dao heb ich vör gezörgdj, ich heb ze drek '
''verkochtj. Aan Nelis. Det es unne echte boor, net wi-j jae, Sjra, eine dae ’t leefst met zien
''hang in d’n aerd zitj. Boor det zeeje, of det zeeje neet.
''Sjra (levendig, bewegingen): Des waor waat dejje now zektj. Boor det zeeje, of det zeeje
''neet. Ich werk mich kepot, mer di-j boorderi-j es mien laeven. Bin eigen baas. Ich bin gaer
''boeten. Op mien eigen landj. Allein de geluiden van ’t paerd en de ploog en boven miene kop,
''hoeëg inne locht, dao hingtj unne buizerd…
''Harrie: Buizers zeeje hi-j onger auch zat…
''Sjra (levendig): ’t Geveul det ’t eure grondj es, zoeëwieet ajje kuntj kieken. En as dejje dan
''’s zomers ane gang zeetj inne hitst, d’n damp dae van ’t paerd aafslieëtj en gae zeetj dan
''dao gunds de zon ongergaon achter de kerktoren, jong, dan es d’r gein baeter bestaon as det
''van boor. Neemus deut uch wat, gae hetj eur eigen keuninkriekske.”''
Ouch haet Gerard Kessels ein leedje van [[Bob Dylan]] in zien dialect vertaaldj veur de aovendj “Dylan geit plat” ([[Venlo]], 28-2-2008). Det leedje oet ’t album “New Morning”, mèt de titel “If not for you”, ofwaal “Woors dich d’r neet”, haet d’r op dae aovendj zelf veurgedrage:
''Woorst dich d’r neet<br>
''Ich wist neet waat te doon<br>
''Vong neet ens mien schoon<br>
''Ich haaj geine weet<br>
''Woorst dich d’r neet<br>
''Woorst dich d’r neet<br>
''Loog wakker hieël de nacht<br>
''Waas zoeë slap<br>
''Haaj gein kracht<br>
''Zoot op mien luie reet<br>
''Woorst dich d’r neet<br>
''Woorst dich d’r neet<br>
''Ich wist niks, haaj geine kal<br>
''Zoot hieëlemaol vast<br>
''Wi-j in ’n val<br>
''’N lieëlik stök verdreet<br>
''Woorst dich d’r neet<br>
''Woorst dich d’r neet<br>
''Ich waas ‘ne bezopen zak<br>
''Dronk ’s mergus al konjak<br>
''En ich weit echt neet<br>
''Of mich det speet<br>
''Woorst dich d’r neet<br>
''Woorst dich d’r neet<br>
''Ich waas unne erme kloeët<br>
''Loog langoet in un sloeët<br>
''Det es wi-j ich mien dagen sleet<br>
''Woorst dich d’r neet<br>
{{DEFAULTSORT:Kessels, Gerard}}
[[Categorie:Laevende luuj]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
gucgvx06soog72yf8nuswaax50xtaez
Lies Cillekens-Cox
0
13976
474039
434320
2024-10-29T21:27:28Z
Joorsm
30190
/* Toneel */
474039
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Remunjs}}
'''Lies Cillekens-Cox''' (1923-2009) waas 'n sjriefster in ’t [[Remunjs]]. Ze is aafkomstig oet de [[Remunj]]se binnesjtad. Det deil van de waereld haet häör absolute leefde en die dreug zie oet, wo ’t ouch mer kan. Van kienjs aaf aan haet zie prima Remunjs geleerd. Ze haet ouch väöl kinnis euver häör sjtad en de bewoners daovan mitgekrege. Det maak häör op dit moment (2008) toet eine van dae kleine groep dae alles euver Remunj en ’t Remunjs wit. ‘Remunj’ hèlt dan neet allein in de geboewe van de sjtad mit alle typische kinmèrke daovan, mer ouch kinnis van de Remunjse miense.
Cillekens-Cox is neet allein besjouwster. Zie duit ouch mit alle inzat mit aan ’t Remunjs laeve. Mit häöre man Har haet zie teentalle jaore mitgelaef bie ’t Keuninklik Remunjs Mannekoor. Zie is opgetraoje in allerlei programma’s en documentaires euver alles waat Remunjse vrouwe en kienjer op ’t inj van d’n oorlog – vanaaf [[kersmes]] 1944 - höbbe mitgemaak.
Remunj waas [[Twiede Waeltkrèèg|frontsjtad]] gewaore, 3000 manne en jongens, tösse de 16 en 60 waerde in december nao [[Duitsland]] gedeporteerd. De vrouwe en kienjer bleve achter es laevend sjild tösse twee fronte, toet de situatie neet meer te haje waas. Ouch zie móste op transport: in januari en februari 1945. De meiste van die vrouwe en kienjer kwame veur maondje in [[Frieslandj]] terech, zie kome pas in juni 1945 trök in ein zjwaor gehavende sjtad.
== Werk ==
Häör herinneringe aan die rampjaore haet ze dökker opgesjreve en nog väöl dökker vertèld.
Es sjriefster haet zie in bienao al häör werke häör sjtad en alles waat dao-in reilt en zeilt toet óngerwerp. Mer zie is neet poesleef of romantisch. Zie ergert zich oppertied aan sjloopwerk, sjlapheid, ónbenul en nieksweterie. En det geveul sjrief ze oet: in prozasjtökker, in gedichte of in toneelsjtökker.
Väöl werk van häör is waal väöl gebroek mer noots gedrök. ‘t Geit in Remunj van handj toet handj róndj. Van tied toet tied wilt ouch häöre naam waal ins van ’n gedich of ’n prozasjtök aafvalle. Lies vinjt det neet zo erg. Es d’r mer aandach is veur alle missjtenj. Zie zaet ouch det zie neet oet is op ’t bie-einbringe van al häör werk. Volges häör zól häör book verlaore gaon tösse al die doezjende beuk per jaor. Daomit óngersjat zie de waerd van häör werk. In allerlei Remunjse verzamelbundels van tekste van de letste dertig jaor haet Lies häör biedrage sjtaon. Oet alles bliek häör eigezinnige leefde veur häör sjtad en de miense: mer det is waal depe leefde.
===Carnaval===
Jaorelank haet Lies de ganse teks of ’n groot deil van de kienjervastelaovesrevue gesjreve. De gedichskes en vertèlselkes dao-oet kump me geregeld taege in peutersjpeelzale en in groep 1 en 2 van de basissjool. Zie sjrief ouch veure vastelaovesgezèt van D’n Uul ’t Zjwetkammezaol, en veur de gezet van de Uulejeug, D’n Uulewapper. Det letste gezètje is uniek veur Limburg: de jeugprins haet zien eige gezèt.
===Kaainaas===
Häör vaste rubriek haet zie – ónger de sjoelnaam ‘Kaainaas’ – op de seniorepagina van hoes-aan-hoesblaad [[De Trómpetter]]. Dao-in pak zie alles aan waat volges häör aangepak mót waere. Zie sjrief altied in ’t veurdeil van de geweune man of vrouw, van de ajere, van de allerkleinste; Lies is emes die pertie trèk veur de zjwakere. Zie duit det zónger deukskes dróm te drejje. Bevèlt get häór neet, dan sjrief ze det oet. Det duit ze in die sjitterende taal die ze zo good meister is.
===Cabaret===
Ze leet zich gemekkelik insjpirere, veural es ’n óngerwerp häör raak. Jaorelank verzorgde zie de tekste veur de cabaretgroep van ’t Katholiek VrouweGilde. Zie sjpeelde zelf dao-in mit. Lies goof in de vastelaovestied fascinerende conferences oppe biljaar, in ’n kefee det dan ‘Circus Willems’ hèt. Det wilt heel get zègke in Remunj!
=== Toneel ===
Wie de Remunjse VrouweRaod (RVR) ‘t probleem van de Mantelzorg ane orde wól sjtèlle, waas Lies ’t die ’n sjtummingbepaolend toneelsjtök sjreef: ‘Wie mót ’t noe mit mam!’ Kinmèrkend zeen de pittige dialoge dao-in en de sjerpe verwiete van d’n eine nao d’n angere. Waem nao det kort toneelsjtök kiek, zit toet euver zien ore in de aangereikde probleme. Mer ’t sjtök hilt op mit milje humor.
{{DEFAULTSORT:Cillekens-Coks, Lies}}
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in d'n einentwintigsten iew]]
7cjyy17c951y34vqqbhjorvpmszxty0
Categorie:Nederlandstalige dichters
14
14784
473951
357921
2024-10-29T15:01:32Z
Joorsm
30190
473951
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Dichters nao taol]]
[[Categorie:Nederlandstalige sjrievers]]
90ljvpi8cy6omfzqdhub3lm2wqqocfu
Categorie:Franstalige dichters
14
14785
473948
379950
2024-10-29T15:00:27Z
Joorsm
30190
473948
wikitext
text/x-wiki
{{Commonscat|Poets from France}}
[[Categorie:Dichters nao taol]]
[[Categorie:Franstalige literatuur]]
4ofr68za8vmpe5mur36v0jjthsoufvm
Örsjte Waeltkreeg
0
15487
473928
472141
2024-10-29T14:06:15Z
Joorsm
30190
/* Èng van d'r kreeg */
473928
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Norbiks}}
D'r '''Örsjte Waeltkreeg''' brook oet óp [[28 juli]] [[1914]] en doorde bies [[11 november]] [[1918]]. De aanleiding vör dit militair conflict waor d'r moord óp Frans-Ferdinant in [[Sarajevo]], troeënópvolger van [[Hongarije-Oostenriek]]. De oorzaak mót gezóch werre in o.m. de betwisting van d'r [[Elzas]].
Dizze kreeg wert óp 't [[Belsj]] nog ömmer "D'r groeëte kreeg" geneumd.
[[Plaetje:Schlieffen_Plan.jpg|thumb|250px|von Schlieffen Plan]]
==Veuraofgaond==
{{Dialeksec|Mestreechs}}
De wortele vaan WK I motte weure gezoch in 't veerde kwartaol vaan de [[negentiende iew]], wie de leiingsjinkende mechde in [[Europa]] - zjus zoewie in de res vaan de wereld - e polletiek hoegs riskant späölke speulde. Bis de betrèkkend partije betaomde ziech [[Oesteriek]]-[[Hóngarije]], [[Groet-Brittannië]], [[Fraankriek]], [[Duutsland]] en [[Rösland]]. Veurwèrp vaan hun rivaoliteit, aongewekkerd door e gans en al aonwezeg [[nationalisme]], waore de ikkenomische expansies, de wèdloup nao kolonies en 't aspirere nao militair prestige. Aon de wèdren nao mech en aonzeen nom ouch de Duutse keizer [[Wilhelm II]] deil, 'ne besleetloeze en beïnvloojbare militaris dee ziechzelf betitelde es Duutslands 'Ierse Soldaot'. Heer kaom in [[1888]] aon de mech. 't [[Kolonialisme]], boebij 'nen aandere staot ziech de heersjappij incasseer euver e gebeed en zien inwoeners, woort gestimuleerd door 't nationalisme, de meining tot e ras superiäör is aon 'n aander. De Europees koloniste waore euvertuig vaan hun superioriteit en hu rech um gebeje te bezètte vaan volker die zie es inferiäör besjoide.
Veur de leiingsjinkende mechde in Europa, zjus wie in de [[Vereinegde Staote]] en [[Japan]], booje kolonies twie veurdeil. Oonder 't möm tot ze de inheimse lui civilisatie bijbringe, gebruukde ze de kolonies es brónne vaan groondstof en potentiëel aofzètmerret, wat hun regiering prestiesj goof. Allewel de wèdloup nao kolonies däör oetveel en ze meistens geëxploiteerd woorte door privé-oondernömminge, deije de Europese regieringe d'r alles aon um hun rivaole bij te blieve. De koloniaol expansie kaom pas riechteg op dreef in de twiede haaf vaan de 19e iew: in [[1870]] controleerde de Europese mechde zoe'e zeventeg persent vaan de wereldbol, in [[1914]] al 85%. Ze concentreerde ziech veural op 't [[Afrika]], dat ierder aon kolonisatie oontsnap waor.
=== Schliffenplan ===
{{Dialeksec|Norbiks}}
Nao d'r Fraans-Duutsje kreeg van 1870 waoërt d'r Elzas bie 't Duutsje keizerriek gevoegd. Begin 20ste ieëw wól Fraankriek dit gebied evvel truuk.
De Duutsjers gónge oet van 't von Schlieffenplan dat es doel how öm de Fraanse sóldaote in d'r [[Elzas]] klem te zètte en te versjloeë. 't Waor de bedoeling öm ooch dör Nederlands [[Limburg]] nao [[Hasselt]] te trèkke mae dao waoërt later vanaaf gezieë. Óp de aafbeelding is waal te zieë dat d'r sjtrieëk tösje [[Moelinge]] en [[Visé]] es örsjte sjlaagvaeld beneumd waor. Óp [[4 augustus]] 1914 trókke de Duutsjers Belsj binne.
== Kaampe ==
De ''Entente'', oonder mieë [[Frankriek]], 't [[Verenigd Koninkriek]], [[Keizerriek Rusland]] (töt 1917), [[Italië]] (vanaaf [[1915]]) en de [[VS|Verenigde Sjtaote]] (vanaf [[1917]]) sjtraeje same taege de ''Centraal Mogendhede'', gevörmd dör [[Oostenriek-Hongarije]], [[Duutsjland]], [[Bulgarije]] en 't [[Ottomaanse Riek]].
== Middele en sjtrategieë ==
't Waor d'r örsjte kreeg oeëin fabrieksmaotig en flót geproduceerde middele en d'r techniek de överhaand krege, zoewie [[Machinegewaeër|machinegewaeëre]], [[Chemische waopes|gifgaas]], [[knón|kanonne]] en [[elektrische draod|prikkeldraad]], en oeëin [[tank]]s en [[vleegmesjieng]]er algemèng in gebroek genaome waoërte. De gebroekde tactieke dateerde evvel nog oet d'r vörige ieëw en dat waor vólges [[polemologie|polemologe]] èng van de raejes van de enorm aantalle doeje en gewonde. 'ne Belangrieke factor dae ooch biedroog an de massaal ópóffering van miensjelaeves va alle betrókke leng waor de mäögelekheed eenkel jaore achtereen coonstaant ópeenvólgende [[lichting]]e mèt doezende jóng mansluuj es [[deenstplicht]]ige óp te rope, nao de [[froont]]e te veure en dao in te zètte. Deze inzat waoërt vooral berucht deurdat dèk oondaanks de ópóffering van hieël väöl militaire mer gaanse klèng successe koesse werre gemeld, zoewie de verovering van klèng sjtökskes dèk gaans kapótgesjaoëte [[Niemandsland (begrip)|niemandsland]], dat vervólges wer över en waer moes werre verdedigd of heroverd mèt aeve massaal taegeaanvalle, wie in de [[Sjlaag an de Somme]]. Gifgaas waoërt hieël väöl gebroekd in d'r [[Sjlaag an de IJzer]].
== Èng van d'r kreeg ==
An 't èng van d'r kreeg waore veer Centraal Mogendhede politiek en militair versjlage: [[Duutsjland]], [[Bulgarije]], [[Oostenriek-Hongarije]] en 't [[Ottomaanse Riek]] - de lètste twieë hele zelfs óp te besjtoeë. Oet 't Russische Riek óntsjtóng de revolutionair [[Soviet-Unie]], terwiel in Centraal-Europa allerlèj nuuj klèng sjtaote waoërte gevörmd. D'r [[Vólkeboond]] waoërt ópgerich öm vanaaf da 'ne waeltkreeg te väörkaome. Mae d'r kreeg èges leidde töt [[nationalisme]] in Europa en de gevolge van de nederlaag van Duutjsland en 't [[Vraej van Versailles (1919)|Verdraag van Versailles]] leidde oeteindelek töt d'r [[Twiede Waeltkreeg]] in 1939.
[[Categorie:Oorloge]]
[[Categorie:Oorloge in Europa]]
[[Categorie:Historie van Belsj]]
[[Categorie:Historie van Duutsjland]]
[[Categorie:Historie van Frankriek]]
[[Categorie:Historie van Vereinigde Sjtaote]]
5utscz3gooc3g8ruikbgkuirsdu3m5m
Audrey Laven
0
15526
474067
473673
2024-10-30T09:53:58Z
Joorsm
30190
474067
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek2|Valkebergs|Kirchröadsj}}
'''Audrey Laven''' is 'n sjriefster in 't [[Kirchröadsj]] dialek, gebaore in [[Kirchroa]]. Saer häör achtiènde laevesjaor woont ze in [[Leide]].
==Werk==
In 2008 wint ze de jaorlikse [[Veldeke Literair|Veldeke literatuurpries]] mèt 't verhaol :'' 't Sacramint.''
{{sjtumpke}}
{{DEFAULTSORT:Laven, Audrey}}
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Laevende luuj]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
9h45iwspb63vvabnb04usiievsk523n
Herman Bors
0
15528
474051
451051
2024-10-30T09:23:23Z
Joorsm
30190
474051
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Ruivers}}
'''Herman Bors''' is 'ne [[Limburgs]]e sjriever oet [[Ruiver]]. Hae sjrief in 't [[Ruivers]].
==Werk==
*In 2003 kreeg hae de [[Veldeke Literair|Veldeke Literatuurpries]] veur 't verhaol "Thea 13".
* 2005 In de [[Raadselige Roos]] (jaorlikse sjriefwedsjtried, saer 1993, van Literair Café Venray-regio veur amateurs (proza en poëzie), woeënachtig in of aafkomstig oet Zuud-Nederlandj en Belsj Limburg): bekroeënd werk: 'De laatste biecht'
* 2007 Veldeke Literatuurpries [oetgereik in Hasselt] veur 't verhaol: Lazarus in 't glaas
* 2007 In de Raadselige Roos: bekroeënd werk: 'Lazarus in het glas'
* 2009 Bie de Raadselige Roos: bekroeënd werk: "Het einde van een vaderskind"
* 2011 Oetgave: Dochters van de wereld, verhaole, foto's en gedichte.
{{Sjtumpke}}
{{DEFAULTSORT:Bors, Herman}}
[[Categorie:Laevende luuj]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
oulihgknw3z8g8manrzxjlo47kin7n1
Dead Poets Society
0
15564
473999
341098
2024-10-29T16:10:19Z
Joorsm
30190
/* Pries */
473999
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Norbiks}}
{{Infobox film | titel = Dead Poets Society
| regie = [[Peter Weir]]
| producer = Steven Haft<br />Paul Junger Witt<br />Tony Thomas
| sjriever = [[Tom Schulman]]
| sjpelersj =[[Robin Williams]]<br />[[Robert Sean Leonard]]<br />[[Ethan Hawke]]<br />[[Josh Charles]]
| meziek = [[Maurice Jarre]]
| cinematografie = [[John Seale]]
| distributäör = [[Buena Vista Pictures]]
| première = [[2 juni]] [[1989]]
| genre = [[Drama (genre)|drama]]
| lengde = 128 minute
| taal = [[Engels]]
| landj = [[Vereinigde Staote]]
| imdb = 0097165
}}
'''Dead Poets Society''' (''Doeëj dichters maatsjappiej'') is 'ne [[VS|Amerikaanse]] [[film]] oet [[1989]] va [[regisseur]] [[Peter Weir]]. De muziek is va [[Maurice Jarre]]. D'r film wón 'ne [[Academy Award|Oscar]] vör bètste origineel filmscript.
== Verhaol ==
{{leeswaarsjoewing}}
D'r film sjpäölt zich aaf in 't internaat van de middelbaar sjoeël ''Welton'' in d'r sjtaot [[Vermont]]. Óp dis elitekóssjoeël werre jónges ópgeleid öm nao de bètste universitète oet de [[Ivy League]] te goeë oonder 't motto ''tradition, honor, discipline, excellence'' ('traditie, ieër, discipline, oetmuntendhèèd'). D'r docaent Ingels is 't vörige semester mét pensioeën gegange en John Keating, gesjpäöld dör [[Robin Williams]] is z'ne ópvólger.
Keating is èges ooch 'ne aod-lieërling va Welton en daagt, in taegesjtèlling töt de res van de docaente, z'n lieërlinge oet öm èges 'n waeërdsjaal te oontwikkele en neet vólgzaam die van de docaente of de owwersj te vólge. Centraal sjtèèt d'r [[Latien]]se sjpreuk ''[[Carpe diem]]'' of 'pluk d'r daag'. Zjuus wie Keating in ziene sjtudaentetied, beginne eenkel jónge oet de klas de ''Dead Poets Society'', 'n club oeë ze gedichte laeze en sjrieve, mae ooch muziek make en plezeer haant. E gedich dat in d'r film ömer truukkeumt, is 'Captain, oh captain!' van [[Walt Whitman]]. Dit 'Captain' verwiest in d'r film nao d'r bewoonderde docaent John Keating.
Neil Perry, énge van de lieërlinge in de club en d'r ènige va hun dae oet e burgerlek milieu sjtamt, dreumt d'r van öm acteur te werre, mae dat maog e neet van ziene pap dae vindt dat e arts mót werre. E sjrieft zich tóch in vör 'n auditie vör 'n bewèrking van 't toneelsjtök ''[[A Midsummer Night's Dream]]'' en kriet de hoofdról, [[Puck (mythologie)|Puck]]. Nao de vörsjtèlling nèmt d'r pap Niel mèt nao hèèm en zaet 'm dat e nao 'n militair academie gèèt. Niel kan 't innerlek conflict tösje wat e èges wilt en wat ziene pap wilt en wat e ooch versjtèèt, neet överwinne en pleegt zelfmoord.
Pa Perry besjuldigt Keating d'r va dat haeë de raej is vör d'r zelfmoord en al flót wert 'n oonderzeuk ingesjtèld nao zieng lèsmethodes. D'r conservatieve directeur griept dis kaans öm Kaeting te oontsjloeë mèt twieë heng aa.
== Pries ==
''Dead Poets Society'' kreeg veer ''[[Golden Globe|Golden Globe Award]]''nominaties: vör Bètste Regisseur, vör Bètste Dramafilm, vör Bètste Ról in d'r Dramafilm en vör Bètste Filmscript, mae d'r film verzilverde gènge van dis nominaties. D'r film wón waal d'r ''[[Academy Award|Oscar]]'' vör Bètste Origineel Filmscript. E kreeg in totaal veer oscarnominaties, de ander waore vör Bètste Acteur, vör Bètste Regisseur en vör Bètste Film. D'r film wón nog versjèjje aander internationaal pries vör Bètste Film en Bètste Script.
[[Categorie:Films geproduceerd in Vereinigde Sjtaote]]
soqrfpq7o0smah23o5xijuhr2h4uead
Thomas Jefferson
0
15618
474144
469870
2024-10-30T11:45:55Z
Joorsm
30190
/* Referenties */
474144
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Norbiks}}
[[Plaetje:T_Jefferson_by_Charles_Willson_Peale_1791_2.jpg|thumb|200px|Thomas Jefferson]]
[[Plaetje:ThomasJeffersonSignature.png|thumb|250px|Signatuur]]
'''Thomas Jefferson''' ([[Shadwell (Virginia)|Shadwell]], [[13 april]] [[1743]] – [[Monticello (laandgood)|Monticello]] kórtbie [[Charlottesville (Virginia)|Charlottesville]], [[4 juli]] [[1826]]) waor 'ne [[VS|Amerikaans]] [[sjtaotsmaan]], [[filosoof]] en [[architekt]] en d'r driejde [[Presidente van de VS|Presidaent van de Verenigde Sjtate]]. 't Oontwaerp van de [[Amerikaanse Oonaafhankelekheedsverklaoring]] van [[1776]] (aangenaome op d'r 4e juli van dat jaor) waor groeëtendeels zieng verdeenste. Daomèt weurt Jefferson ouch es 'ne weichtege [[polletieke filosofie|polletieke filosofie]] in de Amerikaanse historie gezeen.
== Citaat ==
''I believe that banking institutions are more dangerous to our liberties than standing armies. If the American people ever allow private banks to control the issue of their currency, first by inflation, then by deflation, the banks and corporations that will grow up around [the banks] will deprive the people of all property until their children wake-up homeless on the continent their fathers conquered.'' (1802)<ref>[http://www.britannica.com/presidents/article-9116907 Encyclopaedia Britannica Profils]</ref>
Vertaling [[Norbiks]]:<br />
Ich geleuf dat baankerende insjtitute e groeëter gevaor zeunt vör ós vrieheed wie sjtaonde legers. Es de Amerikane oeëts toesjteunt öm an de private baanke de cóntról te gaeve över d'r issue van hön kónkuraens, örsj dör inflatie en daonao dör recessie, da zulle de baanke en de corporaties die roondöm hön oontsjteunt de luuj beklowwe van al hön bezittinge bies dat hön keender óp 'ne daag wakker werre es laandleuper, zoonder hoes of daak baove d'r kóp, in 't laand dat hön vaders övverwónne.
<!--** This is cited as from a letter to Secretary of the Treasury Albert Gallatin (1802) in ''Flight to Financial Freedom - Fasten Your Finances'' (2007) by Nathan A. Martin, and earlier appears in ''How to Take Advantage of the People Who Are Trying to Take Advantage of You'' (2006) by Joseph Stephen Breese Morse, p. 51. It appears to be a concoction of some actual statements by Jefferson, and others that may not be. It has not yet been found to appear earlier in precisely this form.
** ''Respectfully Quoted'' says this is "obviously spurious", noting that the OED's earliest citation for the word "deflation" is from 1920.
** Variant: I believe that banking institutions are more dangerous to our liberties than standing armies. Already they have raised up a monied aristocracy that has set the Government at defiance. The issuing power should be taken from the banks and restored to the people, to whom it properly belongs.
*** This is an earlier variant which contains a portion of the above statement and appears in ''Life Work of Thomas L. Nugent'' (1896) compiled by Catharine Nugent. Both of these expressions appear to mix a well documented statement that is to be found in Jefferson's published letters, and poorly documented ones which do not. The only portions of them thus far definitely sourced to Jefferson occur in a [http://www.britannica.com/presidents/article-9116907 letter to John Taylor (28 May 1816)] [ME 15:23]: "'''I sincerely believe, with you, that banking establishments are more dangerous than standing armies'''." This is quoted more extensively in the sourced section.-->
== Architekt ==
Jefferson leet zich dör 't [[Maison Carée]] va [[Nîmes]] inspirere bie d'r boew van 't [[neoclassicisme|neoclassicistische]] [[Capitool va Richmond]]. E vervóng de corintische [[kapiteel|kapitele]] evvel dör de ionische orde.
== Varia ==
Thomas Jefferson zów es örsjte in 1802 [[friete]] an zien gaste geserveerd ha. <ref> Straatmagazine (dak- en thuislozen), augustus 2009, Van pieper tot patat, blz 12</ref>
== Referenties ==
{{referenties}}
{{Presidente Vereinigde Sjtaote}}
{{DEFAULTSORT:Jefferson, Thomas}}
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n achteenden iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in de neugeteenden iew]]
[[Categorie:Ambassadeure]]
[[Categorie:Architekte]]
[[Categorie:Avvekate]]
[[Categorie:Filosofe]]
[[Categorie:Gouverneure]]
[[Categorie:Rivveluusjenaers]]
[[Categorie:Virginia]]
lkv3aj89nnt00s7b9ac5d8mh0o71xkp
Categorie:Presidente van de Vereinigde Sjtaote
14
15619
473925
473881
2024-10-29T14:01:31Z
Joorsm
30190
473925
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Persoene oet Vereinigde Sjtaote]]
[[Categorie:Historie van Vereinigde Sjtaote]]
[[Categorie:Presidente|Vereinigde Sjtaote]]
cuie2k9ugj4vg9aqkjgwtxb8q9wyajq
Historie va Cyprus
0
15787
473930
426517
2024-10-29T14:08:38Z
Joorsm
30190
/* Brónne */
473930
wikitext
text/x-wiki
{{misjmasj}}
{{sjterartikel}}
{{Dialeksec|Norbiks}}
De '''Historie va Cyprus''' besjleit de ganse, miensjeleke gesjiedenis van 't eiland Cyprus, oftewaal 't gebeed dat allewiel onger de [[Cyprus|Cypriotische Rippebliek]] vilt en de de-facto rippebliek [[Noord-Cyprus]].
== Prehistorie ==
Vör d'r koms van d'r miensj hele zich op [[Cyprus]] [[diere|deersaoërte]] in sjtaand, die in de [[iestieje]] gevlucht waore vör de kow. Dis saoërte kieëme dao vas te zitte dördat dör de opwerming van de atmosfeer de [[gletsjer]]s gonge sjmeelte en 't waterpeil sjteeg. Dör 't sjaarse voedsel en d'r inteelt kieëme bie dis saoërte dwergachtige kenmaerke tut oontwikkeling.
=== Paleolithicum ===
Vör 10.000 v. chr. goof 't warsjienlek ging luuj op Cyprus. Op 't sjier-eiland Akrotirion, neet wied va Limassol zeunt reste van jager-verzamelaers oet dae tied aa-getroffe, zoewie sjtènge werktuge en aetesreste, o.a. sjelpe en knäök van 't [[dwergnijlpaerd]] dat dao doe nog laefde.
=== Neolithicum ===
De belangriekste historische plaatsje op Cyprus, oeë luuj begoese mit [[akkerboew]] en [[vieëteelt]] en hun nederzettinge sjtichde zeunt: Choirokoitia, Kalavaso-Tenta, Petra tou Limniti en bie Kastros-Kaap Andreas.
De ursjte laandboewers makde nog geen aardewaerk mae ze gebruukde potte va hoot, derehoed of vlechtwaerk. Och waoërt [[andesiet]], 'ne sjtèèsaoërt oetgehold.
De luuj waore klèng va gesjtalte en begrove hun doeëje oonder d'r vloer van hun hoezer, mit opgetrokke knèè, op hun ziej liegkend en soms mit 'ne sjtèè op hun baoërsj, es um d'r truukkieër nao 't riek der laevende te wille verhindere. Aanders dan bie alle aander prehistorische laandboewersculture, die de modergodin vereerde, bleef op Cyprus de masculien religie van de jagers-verzamelaers behaowe.
Ze boewde ''thotoi'' of sjtènge hutte, die roond waore en ze makde och 'n besjermde umheining roond hun durper. Volges recaente oonderzeuke mieë um de bewonde waelt te sjèjje van 't neet-bewonde deel dan um zich taege aanvalle te besjerme.
Dit volk verboewde graan, gaersj, linze en aerte en ze oogsde olieve, viege en proeme die in 't weeld greujde. Ze zeunt d'r och in gesjlaagd um d'r gaanse fauna te vervange. Laefde de luuj van 10.000 bies 7000 v. chr. van de uvvergeblaeve fauna, de laandboewers brache taam deersaoërte mit, wie sjäöp, verkes, hon en zelfs damherte.
Pas in de zèsde millenium v. Chr., en dat late tiedsjtip haat och te make mit 't isolemaent oeë-in de luuj op Cyprus laefde, oontsjtoond de pottebakkerskeuns, die zich in 't viefde millenium tot 'n hoeëg niveau oontwikkelde. Episkopi is de belangriekste archeologische veendplaatsj. De sjaoëtele, [[baar|bare]] en kroeke haant 'n helroeëj kleur, die ieëwelaank bekaand sjtong es d'r Cyprische sjtiel.
=== Kaoëpertied en [[Broonstied]] ===
Cyprus waor hieël riek an [[koper|kaoëper-erts]]. Vanaaf 5000 v. Chr. haat 't vervange van de sjtènge dör kaoëpere waerktuge, same mèt de aardewerkkeuns, dan och gezurgd vör d'r intensivering van d'r handel mèt 't vastelaand. Al de haandgemakde vörwaerpe va aardewaerk of metaal wieze op 'n nauw verwaantsjap mèt [[Anatolië]]. Cyprus waoërt 'n handelscentrum.
Os waoërd ''kaoëper'' is aafgeleid van 't [[Aajdgrieks|Griekse]] waoërd vör Cyprus: Κύπρος, ''Kýpros''. Neet zieëker is te zigke of d'r naam van 't eiland aafgeleid is van d'r naam van 't erts of dat d'r naam van 't erts aafgeleid is van d'r naam van 't eiland.
Roond 2800 v. Chr. begint d'r broonstied en van danaaf, bies 2500 v. Chr., belaeft Cyprus 'n gaans èège oontwikkeling in de vervaardiging va wapens en waerktuge. Me sjakelt uvver op 'n systematische fabrikaasje. Archeologe gebruke dan och zoewaal d'r naam [[broonstied|Broons]] es Cyprisch bie 't datere van dis periode.
== Griekse Aodhèèd ==
=== Kontakte mit 't Menoïsche Kreta ===
Vanaaf 1800 v. Chr. haat Cyprus kontakte mit [[Kreta]], oeë op dat momaent de rieke Menoïsche besjaving hör hoeëgtepeunt haat. Kretenzers vestige zich op Cyprus en aandersj-um. In dae tied van oetwisselinge keumt, roond 1550 v. Chr., 't [[syllabisch sjrif]] aa op 't eiland. Dit sjrif is aafgeleid van 't Kretenzische [[Lineair A]]. Bekaand is de aanpassing van dit sjrif dör de Myceners um hun dialekt vas te ligke, 't [[Lineair B]] geneumd. Minder bekaand is de aanpassing die deende um de aander Cypriotische tale te kinne optekene, 'n variaant dae de bron zow zieë van de Cypro-Menoïsche lineaire sjrifte.
=== Driej Griekse invasiegolve ===
De Grieke vestigde zich in 'n driejtal invasiegolve geleidelek aa in d'r loop van twieë driej ieëwe op 't eiland. Ze sjtichte kunninkrieke, drieve handel mèt èèderèè en gelle de vraej dör 't aafdrage va jaorlèkse sjattinge an [[Egypte]]. De lètste invasie is die van de Achaeërs die oet [[Accadië]] verdraeve waore mit de Dorische volkverhuzing. Ze lache 't eiland hun taal, hun religie en hun gebruke op. Zoe waoërt d'r hoeëgste bergtop umgedupt tut [[Olympus]] en och de kultusse nome ze mit oet hun vaderland. [[Zeus]], [[Athene]] en [[Aphrodite]], die op Cyprus [[Aeneas]] baarde. Bies op dat momaent makde Cyprus deel oet van 't Nabije Ooste. Daonao richde 't zich op de Egeïsche zieë.
=== De Fenisische handelaere ===
Roond d'r 10de en d'r 9de ieëw begoese de Fenisische handelaere, die langs de kust van 't huidige Libanon gevestigd waore, 'n offensief op alle kuste van de Middellandse Zieë en ze makde zich mèèster van 'n aantal Cypriotische sjtaej, wie o.m. Amathous, Soli en Salamis. 't Eiland kreeg 't aa-zieë van 'n miensjelek en cultureel mozaïek: de Griekse kunninkrieke gebruukde 't [[Arcadocypriotisch|Cyprisch dialekt]], de Feniciërs behele [[Fenicisch|hun èège taal]] en in sommige sjtaej waor de oorsjpronkeleke bevolking in de mieërhèèd en die gebruukde de [[Eteocypriotisch|Aodcyprische taal]]. Dit samelaeve haat och tut cultureel syncretisme geleid: elemaente van de Fenisische godin Astarte, godin van de vruchbaarhèèd, waoërte uvverbrach op Aphrodite, godin van de leefde.
Aphrodite waoërt in 't vervolg naakt aafgebeeld, zjuus wie Astarte, mit de heng vör d'r boezem, nao 't beeld van de oosterse godin.
=== Assyrische uvverheersing ===
Roond 707 v. Chr. veel d'r [[Assyrische]] kunning Sargon ll va [[Ninive]] Cyprus binne en oonderworp zuvve kunninkrieke an 'n zjoeër sjatplich, och al moeche ze 'n zieëker autonomie behaowe. In dis periode belaefde [[Salamis]] z'ne bleuj. Graaftombes va preester-kunninge die polletieke, militaire en kèrkleke mach vergaarde, zeunt in dae tied van 'ne oongehuurde luuks: 'n sjat an ivore vörwerpe en broonze vaze vergezelde d'r doeëje en z'n paeërd waoërte geofferd in d'r ''dromos'' dae nao 't mausoleum veurde.
=== Korte oonafhankelekhèèd ===
Va 650 bis 570 v. Chr. waor Cyprus oonaafhankelek en belaefde 'ne groeëte culturele bleuj. Väöl versjillende oosterse kultusse, aafkomstig oet [[Mesopotamië]] waoërte dör de Cypriote uvvergenaome en aa-gepaast. In dis periode oondernoom [[Solon]], d'r Atheense rechsgelieërde en ènge van de [[Zuvve Wies]], op verzeuk va kunning Philocyprus van Soli, 'n rees nao Cyprus. E sjtorf tiedens die rees.
=== Egyptische uvverheersing ===
Va 570 bis 525 v. Chr. waor 't Saïtische Egypte d'r baas op 't eiland. [[Farao]] Amasis ll makde Cyprus sjatplichtig mae e respecteerde waal de religieus plaatsje en sjoonk kostbare gesjenke an de belangriekste taempels. Daodör verleep 'n umvurming nao de Egyptische kultusse flot. D'r kunning va Salami waor in dis periode d'r hoeëgste machshubber, went-e neet al d'r goeverneur in naam van d'r farao waor. An dit lètste wert getwiefeld mae e waor in alle gevaal d'r ursjte dae 'ne Cyprische [[meunt]] leet sjloeë in [[530 v. Chr.]] Och al waor-e 'ne vazal va Egypte, toch heel-e vas an z'n pro-Helleense sympathieje. Dat bliekt oet de sjenking van e wierooksvat an d'r taempel va Apollo in [[Delphi]]. Tiedens de Egyptische uvverheersing bleve de Cypriote min of mieë in d'r sjaem, en behele daodör des te sjterker hun Griekse identitèèt en wisse die zelfs vas te zitte es 't mits waezenleke elemaent in hun geveul va èègewaeërd.
=== Perzische uvverheersing ===
Nao d'r val van 't Babylonische Riek trok [[Cyrus ll]] nao Egypte en koom oonderwaeg Cyprus taege, dat in de confontatie tussje Egypte en Perzië d'r kaant va Cyrus kaos. Dizze loot 't eiland de tieën kunninge behaowe en och 'n militaire bezètting loot-e achterwaeg. Later waoërd Cyprus opgenaome in de viefde provincie en oonderworpe an 'n sjatting va 50 talente.
Cyrus sjtèlde in [[539 v. Chr.]] 'n [[charter vör de miensjerechte]] op, d'r [[Cyrus-cylinder]].
Dis semi-autonomie booj de Cypriote van Griekse oorsjprong de mäögelekhèèd um hun cultuur te versjprèjje en d'r voond dus 'n wieërgaonde hellenisering plaatsj. Dis oontwikkeling gong neet same mit polletiek èèn-waeëre: ijverde de Grieke vör zelfsjtandèghèèd, de Feniciërs kieërde zich nao de Perze en taege de oonafhankelekhèèd, oeëvan dat zie vonge dat die bewaeging te sjtaerk mit de Griekse sjtaej verbonge waor.
Vanaaf 500 v. Chr. lèjde de versjillende sjtaandpeunte tut 'ne burgerkreeg op 't eiland en in 498 v. Chr. waoërt, mit oetzoondering van de Fenicische sjtad Amathous, de oonafhankelekhèèd oetgerope. Daonao trokke de Ioniërs en de Feniciërs mit hun vloot nao Cyprus. Och Darius, in dae tied d'r kunning van de Perze, sjikde sjtrijdkrachte um 't eiland tut de orde te dwinge. De Ioniërs versjloge de Feniciërs glansriek op de zieë mae op 't eilaand èèges verleep d'r sjtrijd contraer. De Perze oonderworpe de sjlech bewapende Cypriote mit gemaak. Binne 't jaor 497 v. Chr. uvvermeesterde de Perze Cyprus en oonderworpe 't vanaaf dan och. De inwoners van Amathous, die de oonaafhankelekhèèd neet gesjteund howwe en daomit de Perze troew waore blaeve, oontvonge privileges.
Dis pienleke lès waor in 481 v. Chr. nog neet vergaeëte, wie [[Xerxes]] zich in 'n kollosaal undernumming op Griekelaand sjtortte. De Cypriote lieëverde 150 sjipper en versjillende admiraals, die wie-'t-sjaen neet uvverlepe van enthoesiasme en daodör argwaan wekte bie Xerxes' boondgenote. De Griekse uvverwinninge makde 'n èng an de Perzische ambities in 't Weste en 'n begin van d'r Griekse aandach vör Griekse sjtaej in 't Ooste. De volgende hoonderd jaor sjtonge in Cyprus dan och in 't teke va krèèg, dae aanvankelek winste vör de Grieke oplieëverde. Wie in 499 v. Chr d'r heldhaftige vaeldhieër Cimon op Cyprus sjtorf, trokke de Grieke zich truuk en kieëm 't eiland wer an de Perze, die de belangriekste peus dör neet-Griekse Cypriote lete bezètte.
Euagoras, e lid van de dynastie der Teucride, wirkde an de oonafhankelekhèèd va Cyprus en how aanvankelek och succes daomit. E kreeg 't gaans eiland in z'n heng. De Atheners makde 'm tut sjtaatsburger van Athene. Later oondermijnde 't individualisme van de aander kunninge 'm dör geheim boondgenootsjappe mit de Perze te sjlete en wie Athene 'm leet valle, zoedat ze separaat mit de Perze koese oonderhandele, waor e gedwonge um de vraej te tekene. E bleef kunning va Salamis en betaalde 'n jaorlekse sjatting an de Perze.
Isocrates besjrieft Euagoras es 'ne opmerkelijke besjtuurder: ''E koom alle take van 'ne kunning nao en kaoës oet eeder besjtuursvorm de bètste; democraat in z'n zurg um de massa, sjtaotsmaan in de meneer oeë-op e d'r sjtaot besjtuurde, 'ne echte krieger in z'n sjtandvastighèèd oonder gevaar, 'ne groeëte geest dör z'n suprioritèèt op alle gebied.''
Wie Euagorus in 374 dan och vermoord waoërt betekende dit 't èng van de oonafhankelekhèèd va Cyprus en d'r doeëdsjtieëk vör de Teucride.
=== 't Hellenistische Cyprus ===
Doe versjeen [[Alexander de Groete]] op 't toneel en versjloog in [[333 v. Chr.]] Darius III. Daomit verdween 't Perzische Riek. Ursj sjlaoëte de Cypriote zich aa bie Darius, mae wie ze van z'n nederlaag vernome sjikde ze Alexander 'n vloot va 120 sjipper. Zoe haoëpde ze hun zelfsjtandèghèèd te kriege, mae och al liefde Alexander 't eiland neet in, e heel 't toch sjtrak oonder zie besjtuur. Nao z'ne doeëd op 13 juni 323 grepe de officiere de mach, eeder in z'n èège gouvernemaent. In 320 keem 't eiland in heng van de Egyptische kunning Ptolemaeus I Soter. D'r gedwonge zelfmoord va Nicocreon, d'r lètste kunning va Salamis, in 310, symboliseerde de inlijving va Cyprus in 't va Alexander geërfde Griekelaand. De volgende twieë-en-'ne haove ieëw, bies 58 v. Chr. regeerde de dynastie der Lagiden vanoet Alexandrië uvver Cyprus en oonderworp gaandeweg alle kunninkriekskes. 'ne Laandvoogd besjtuurde 't eiland en de Ptolemeeën brache de cultureel raffines van Alexandrië en d'r hellenistische geest, oeëvan [[Zeno va Citium]], d'r groondlègger van 't stoïcisme, èng van de geniaalste vörbèlder is.
In d'r Ptolemeïsche tied makde 't Arcado-Cypriotische dialekt plaatsj vör 't Griekse, de koinè, de gemeensjappeleke taal van alle Griekse volkere en oeë och 't hedendaags Grieks van is aafgeleid. 't Syllabische sjrif waoërt vervange dör 't Griekse alfabetische sjrif.
De Cypriote krege 'n sjien-autonomie mit 't ''Koinon ton Kyprion'' (Verboond va Cypriote) dat verantwoordelek waor vör godsdienstige zakes, zoewie d'r sjtaotscultus roond Aphrodite, en 't sjloeë va broonze meunte.
== Va Rome bies Byzantium ==
[[Plaetje:Kourion - Marsyas.jpg|thumb|200px|Romeinse Fresco's]]
In [[58 v. Chr.]] waoërt Cyprus dör de [[Romeins Riek|Romeine]] oonder [[Julius Caesar]] geannexeerd en 't eiland waoërt toegevoegd an de provincie Celicië, mit es [[hoofsjtad]] Tarsus.
In 52 v. Chr. waoërt [[Cicero]] gouverneur van Celicië en e sjikde Quintus Volucius nao 't eiland um 'n aantal klachte van bewoners uvver machsmisbroek van 't vurrige besjtuur te oonderzeuke.
In 36 v. Chr. goof [[Antonius]], dae 'n gooj versjtandhouding how met [[Cleopatra]], Cyprus wer an de Ptolemeeën truuk.
In 31 greep [[Augustus (keizer)|Augustus]] de mach, wie e Antonius en de Egyptische kunningin versjlage how, en makde va Cyprus 'n keizerleke provincie, ursj oonder 't gezag van 'ne legaat. Nao vief jaor waoërt 't 'n senatoriale provincie. In plaatsj va Salamis waoërt noe Nea Paphos de hoofsjtad. [[Rome]] paasde 'ne polletiek toe dae vörbehouwe waor an gepacificeerde provincies. De vörnaamste [[sjtaej]], te beginne mèt de nuuj hoofsjtad, waoërte verfraaid mèt [[temples]], [[theaters]], [[aquaducte]], [[stadions]] en [[villa]]'s. D'r [[mienboew]] waoërt geactiveerd en d'r handel bleujde. D'r Aphrodite-cultus bleef d'r nationale eredeens en d'r ''Koinon ton Kyrion'' bleef de rol va organisator van de aphroditische spölder en feeste. Och de meunte die oonder Vespasius en Titus gesjlage waoërte droge nog ummer de jaortalle van hun regeringe. Tot sjlot bleef 't [[Aajdgrieks|Grieks]] de landstaal.
=== De groeëte Joodse Gemeensjap ===
[[Plaetje:Mafra34.jpg|thumb|200px|Sjtaandbeeld Hèllige Barnabas in de kèrk van 't palies Mafra, Portugal.]] In Salamis besjtong 'n groeëte [[Jäödom|Joodse]] gemeensjap, die zich oonder Ptolemeeën in versjèjje golve dao gevestigd how.
In 45 n. Chr. kieëme twieë Jode vanoet [[Antiochië]] in Salamis aa. D'r ene waor Saulus oet Tarsus, d'r [[apostel]] [[Paulus]] dus, en d'r andere waor 'ne leviet oet 't Cyprische Salamis, Joseph, biegenaamd [[Barnabas]] (in 't Grieks ''Varnava'', dat wilt zègke ''haeë dae truuëst kint gaeve''). Paulus en Barnabas waore leiders van de Joods-Christeleke gemeensjap in Antiochië, die nao de sjteniging van [[Stefanus]] vervolgd waoërt. Same mit Johannes, biegenaamd [[Marcus]], d'r [[evangeliste|evangelist]] en 'ne naef va Barnabas, kaoëze zie vör Cyprus en ze besjlaoëte um allèng 't Waoërd te praeëke oonder de Jode, te beginne in de [[synagoge]] va Salamis. Later trokke ze uvver 't gaans eiland bies in de hoofsjtad Paphos. Later zow dis rees de örsjte [[zendingsrees]] geneumd waeëre. Ze waoërte oetgenuëdigd dör d'r proconsul Lucius Sergius Paulus, dae in zie gevolg 'ne Joodse magiër how, Elymas, biegenaamd Bar-Jezus. Elymas probeerde d'r proconsul aaf te leide en geërgerd vervlookde Paulus 'm. Saer doe waor Elymas bleend. ''Wie e noe zoog wat gebäörde, umhelsde d'r proconsul 't geleuf'' (Hand. 13,12) En zoe waoërt Cyprus volgens de [[Handelinge]] 't ursjte laand dat dör 'ne Christen waoërt geregeerd.
An 't èng van de regering va [[Trajanus]] va [[Italica]] (115/117) kieëme de Jode van o.m. [[Egypte]] in opsjtaand en de Joodse gemeensjap op Cyprus volgde dat vörbeeld, oeë-bie ze 'n groeët aantal neet-Joodse Cypriote oetmoordde. Dao-op waoërte troepe nao 't eiland gesjikt, die d'r opsjtaand mit hel haand onderdrukte. D'r [[Senaat]] makde 'n decreet dat alle Jode van 't eiland in d'r ban deeg en ooch waoërt bepaald dat èèdere Jood, ooch al kieëm-e per toeval - sjipbreuk e.d. - op 't eiland aa, ter doeëd veroordeeld zow werre.
=== 't Christeleke Cyprus ===
In [[313 n. Chr.]] veurde [[keizer]] [[Constantijn de Groete|Constantijn]] bie 't ''Edict va Milaan'' de vriehèèd va eredeens vör de [[christendom|christene]] in en doe begoese de elites van z'n riek zich ooch te bekieëre.
In [[325]] reep e in ''Nicea'' 't örsjte oecumenisch concilie biejèè, oeë ooch 't Cyrische episcopaat sjtaerk vertegenwoordigd waor. Wie e in [[330]] besjlaoët-e d'r zaeëtel nao [[Byzantium]] te verplaatsje en de sjtad oet te breide en d'r [[Constantinopel]] van te make, profiteerde Cyprus van de verhuzing van de regering.
Zoe waoërt [[Salamis]], nao twieë aeërdbaevinge wer opgeboewd dör [[Constantijn II]], zoon van Constantijn de Groete en ömgedöpd töt [[Constantia]] en wer oetgerope töt hoofsjtad en aeërds-bissjopszaeëtel. D'r aeërdbissjop ''Epiphanius'' leidde in [[401]] 't concilie op 't eiland oeë de gesjrifte va [[Origenes]] waoërte veroordeeld.
In [[395]] waoërt 't eiland dör besjtuurleke probleme in twieë gesjplitst. De twieë zone va ''Theodosius l'' regeerde eeder över 'n dèèl. 't Oostelek dèèl waoërt vanoet [[Byzantium]] besjtuurd, 't westelek dèèl vanoet [[Rome]]. De kèrkeleke organisatie koom mèt de besjtuurleke överèè. Cyprus vool oonder 't gezag va Antiochië. Dat wreef zich mèt de Cyprische gèseleke, ömdat de oosteleke kèrke oonafhankelekhèèd allèng gove an kèrke die dör de apostele gesjtich waore en de kèrk va Cyprus daankde zie oontsjtoeë an Barnabas, 'ne discipel va Paulus.
[[File:Andrea Mantegna 087.jpg|thumb|200px|Afbeelding va [[Marcus]] dör [[Andrea Mantegna]].]]Op 't driejde oecumenische concilie in [[Ephese]] ([[431]]) koom dis kwestie ter sjprake. Aeërdbissjop ''Reginos'' wis de vergadering d'r evvel van te övertuge dat de kèrk va Cyprus d'r [[autocefaal|autocefale]] sjtatus toekieëm. Antiochië bleef toch de suprematie opeise en de controverse bereikde oonder [[keizer Zeno]] z'n hoeëgtepeunt.
In [[478]] makde ''Petrus va Antiochië'', dae in de geuns sjtong bie Zeno van die gelegenhèèd gebroek öm z'n aansjprake op de kèrk va Cyprus te hernuujje. Op dat uuterst gelaege momaent versjaen d'r hèllige Barnabas an ''Anthemius'', d'r aeërdbissjop va Cyprus öm 'm te vertèlle dat e op 'n waalbepaalde plaatsj in de buurt va Salamis moes goeë grave. D'r volgende mörge leidde Anthemius de processie va bissjoppe en gèseleke nao de plaatsj oonder 'ne boom, dae in de versjiening aa-gewaeze waor. Nog mer zjuus mèt grave begonne oontdèkde me dao 'n graaf mèt 't oongesjonde lichaam va d'r gènnige dae dör Anthemius aangeduid waoërt es de hèllige èèges. Dizze heel op de baoërsj 't [[Evangelie|Evangelie va Marcus]] vas, dat dör 'm èèges waor gekopieerd en dat-e tiedens al z'n reze noeëts oet heng gegaeve how. Anthemius slaoët 't graaf wer, noom 't evangelie mèt en trok nao Byzantium.
Anthemius kreeg 'n audiëntie bie Zeno en sjoonk 'm 't evangeliebook mèt 't verzeuk de proteste va Cyprus taege Antiochië te sjteune. Getroffe dör 't gesjaenk, goof Zeno gaeld öm 'n kèrk te boewe op 't graaf va Barnabas. Ooch reep-e 'n concilie biejèè dat d'r autocefale status va Cyprus erkaant. Zeno sjoonk d'r aeërdsbissjop [[privilege|privileges]] die ooch huuj nog gelde. E kroog d'r [[keizer|keizerleke]] [[goud|gowwe]] en [[zilver]]e [[scepter]], e moeg z'n haandtekening in de roeëj kleur sjrieve en e moeg 'n purpere mantel drage. Dis privileges makde van d'r aeërdbissjop väöl mieë es 'ne kèrkeleke hoeëgwaardighèèdsbeklèjjer. In de owwe va gaans Cyprus waoërt-e [[ethnarch]], wat 'm naeve de kèrkeleke [[rech|jurisdictie]], 'n civiele jurisdictie över 't gaans eiland versjafde. In [[692]] waoërt d'r autofecale sjtatus va Cyprus bie 't [[Concilie va Trullo]] bevestigd en daonao noeëts mie aa-gevochte.
Van dit besjluut dateert de mach van de Cyprische kèrk, die saer doe bie alle dreiginge de identitèèt van 't Cyprische volk belichaamde.
=== De Arabische dreiginge ===
D'r [[islam]] verbreidde zich flót an 't begin van d'r zaeëvende ieëw en oonder 't kalifaat va Omar l (634-644) veroverde e Syrië, dat de kaomende daarteg jaor es oetvalsbasis zów dene väör de neet minder es 24 aanvalle op Cyprus, oeëbie de kustsjtaej verwoest waoërte. D'r voonte versjèjje groeëte sjlachtinge plaatsj en 't eiland waoërt dör zjoeër sjattinge totaal an d'r groond geliek gemakd. In 688 sjlaoëte keizer Justinianus ll en kalief Abd al-Malik e verdraag dat Cyprus 'n hieël hypothetische neutralitèèt verlieënde. Al flót begoese de aanvalle obbenuujs. Tössje 692 en 698 verleet 'n groeët dèèl van de Cyprische bevolking 't eiland öm zich te vestige in Nova Justianopolis, 'n dör Justianus nuuj gesjtichde sjtad bie Cyzicus op de Aziatische kust van de Marmara Zieë. In 698 krèèg keizer Tiberius lll wer de control över Cyprus en doe gónge de emigraante wer truuk.
In 743 doog kalief al-Walid lll wer 'ne ival en veurde 'n groeët dèèl van de bevolking es sjlaaf nao Syrië. In 790 en 806 leidde kalief Haroen al-Rachid èges twieë expedities taege 't eiland. 'n Groeët aantal kèrke waoërte verbraand en 16.000 Cypriote, oeë-oonder ooch d'r aardsbisjop, waoërte es sjlave e-weg geveurd.
Dis lètste periode vömt 't oonderwaerp van 't middelieëwse epos Digenis Akritas, 'n haeld oet d'r sjtijd taege de Saracene. D'r persoon Digenis verenigt in dit haeldedicht, dat es akritische poëzie bekaand sjtèèt, zoewaal de herinnering an Alexander de Groete es an de haelde van d'r sjtrijd taege de Arabiere.
{{dialeksec|Mestreechs}}
== Vreugmodernen Tied ==
[[Plaetje:Cyprus_gold_bezant_derived_from_Byzantine_design_1218_1253_Cyprus_Western_style_silver_gros_1285_1324.jpg|thumb|left|300px|Cypriotisch sent oet 't Keuninkriek]]
=== 't Keuninkriek Cyprus ===
In d'n [[twelfden iew]] woort Cyprus vereuverd door [[Isaak Comnenus]], dee ziech tot de keuning vaan Cyprus kroende en 't aon zien [[Latiens Keizerriek]] touwveugde. Heidoor woort Cyprus e zoegenaomp ''[[Kruusveurdersstaote|kruusveerderskeuninkriek]]'', dat meint tot 't land ei veurnaom doel had: 't [[christendom]] besjerme en, zoe meugelek, de relizjie ouch wijer verspreije. In [[1191]] woort 't vereuverd door [[Richard Liewehart]], dee op weeg waor veur de [[Daarde Kruustoch]]. Heimèt bleef Cyprus e deil vaan 't Latien Keizerriek. E jaor later, in [[1192]], verkoch heer 't evels um financieel probleme door aon [[Guy de Lusignan]]. Guy heersde mer twie jaor, hendeg oonverwachs. Zoe oonverwachs tot me in die twie jaor ziech nog neet had bezeg gehawwe mèt 'n kroening, aongezeen Guy nog laank de tied had um dat te doen. In [[1194]] hiemelde heer, boenao ziene broor [[Amalrik de Lusignan]] 't in [[1195]] euvernom. Heer leet ziech wel kroene tot keuning vaan Cyprus.
Laankzaam meh zeker oontstoont dus 't Keuninkriek Cyprus, dat qua [[economie]] hendeg hel veuroet geit door Amalrik zie financieel instink. Ouch de ech tösse häöm en [[Isabella vaan Jeruzalem]] is 'ne hendeg slumme zat gewees. Heidoor weurt heer ouch keuning vaan [[Keuninkriek Jeruzalem|Jeruzalem]] en is de handel tösse Cyprus en Jeruzalem taksvrij. Dit is euvereges nao zien ech mèt [[Eschiva vaan Ibelin]], die alweer gauw störf. De Ibelin-tak krijg evels wel veur de res vaan de periood in 't Cypriotisch Keuninkriek vrij väöl mach in han. Amalrik hiemelt in [[1205]], ziene zoon [[Hugo de Lusignan]] nump de troen euver es ''Hugo d'n Ierste vaan Cyprus''. Hugo d'n Ierste störf evels al gauw, naomelek daartien jaor daonao in [[1218]], op veerentwintigjaorege leeftied in [[Tripoli]] ('t modern [[Libië]]), boe heer de ech vaan vrun bezeuk. Wat dao noe perceis is gebäörd is nog ummertouw duuster. Ziene zoon, Hendrik d'n Ierste, is hendeg geleef bij 't volk. Heer sleet oonder aandere e verdraag mèt de mieste [[islam|Mohammedaonse]] len, boe door 't geinen oorlog gief in zien rezjeerperiood. Door bepaolde verwèkkingsperbleme krijg Hendrik d'n Ierste mer eine zoon en dat pas bij zien twiede vrouw. Es heer hiemelt, störf d'n twaalfjaoregen Hugo d'n Twiede ouch gauw, boedoor 't gein direk naogeslach mie gief.
't Gief nui perbleme in Cyprus. Wee noe keuning moot weure is gaar neet dudelek, umtot 't gein direk zoon op zoon naogeslach mie guuf. Oetindelek weurt d'r in [[1267]] e besluit genome: Hugo vaan Antiocië, zoon vaan Isabella vaan Antiochië, dochter vaan Hugo d'n Ierste vaan Cyprus, weurt keuning. Oetindelek dus toch 'ne keuning dee direk femilie is, evels neet vaan maan op maan. Heer heet veurtaon twie naome: Hugo d'n Daarde vaan Cyprus en Hugo d'n Ierste vaan Jeruzalem. 't Gief d'r wel 'n groet conflik tösse Cyprus en [[Karel vaan Anjou]] dee ouch Jeruzalem claimp te höbbe. Hugo d'n Daarde heet evels geine zin in ruizing en besluit 't laand achter ziech te laote en veurtaon allein mer op Cyprus te rezjere. Heer hiemelt in [[1284]], boenao ziene zoon Jan d'n Ierste häöm opvolg. Dee weurt e jaor daonao al weer vergiefteg. Zien opvolger is Hendrik d'n Twiede. Bekind um zien vechlös, get wat de Cypriote al laank nimmie verwachde vaan 'ne keuning. Heer wach neet laank en sjop alle aonhengers vaan Karel vaan Anjou oet Jeruzalem. Heer kos evels mer op weinig hölp rekene in [[Europa]], die hadde 't al drök genog mèt eige perbleme. In [[1310]], wie de joede en Mohammedaone ummertouw mie pertestere in Jeruzalem, guuf 'r 't ''Heilig Laand'' op, boenao 't Christedom noets mie zal rezjere euver dat gebeed (allewijl is 't ein vaan de gebeje dat oonder [[Israël]] vèlt). In [[1324]] hiemelt Hendrik d'n Twiede.
Zienen ópvolger is Hugo de Veerde vaan Cyprus, dee, oonder aandere door femilieperbleme, neet laank op de troen bleef. Heer woort al gauw ópgevolg door Peter d'n Ierste. Dee wouw 'ne nuije kruustoch beginne en wis de [[Kruusvaart vaan Alexandrië]] te realisere. Evels mislökde dee. Wel kraog Peter 't keuninsjap vaan [[Armenië]], dat toen evels zoe hendeg väöl gekrompe waor tot 't vaan 'n gebeed in de [[Kaukasus]] zoe groet wie allewijl [[Fraankriek]] kroomp tot inkel 't stedje [[Korikos]]. Peter d'n Ierste woort evels um duuster reijes in [[1396]] vermaord door drei, nog umemrtouw oonbekinde, ridders. Heer woort opgevolg door Peter d'n Twiede. Oonder zie bewind kraoge de [[Venetië|Venetiaonse Sjachelere]] mie mach. Peter d'n Twiede hiemelde hendeg joonk, te vreug um al keender te höbbe gehad, boedoor ziene noonk Jacobus d'n Ierste vaan Cyprus de mach euvernaom. Dizze woort giefteg vaan de groete wieväölegheid Venetiaone op 't eiland. Dat tollereerde de Venetiaone evels neet, die oondertösse toch al bès väöl economische mach hadde. D'r woort veur gekoze um mèt 'ne nuije keuning te komme: Janus d'n Ierste. Zjus wie ziene pa mós heer de Venetiaone gaaroet neet en ouch heer woort vaan de troen gezat. Johannes d'n Tiwede koos deveur 't strategischer aon te pakke, door sumpelweeg mie [[Griekeland|Griekse]] sjachelere toe te laote, zoetot die twie gróppe 't oonderein mer oetvochte. Heer góng daorum ouch in 'n ech mèt 'n Griekse prinses. Heer kraog mèt häör inkel dochters, boedoor oetindelek 'ne bastaardzoon, Jacobus d'n Twiede, mèt hölp vaan 'n häörleger oet [[Egypte]], de mach kraog noetot ziene neet erkinde pa waor gehiemeld. Heer had genog vaan de Veetiaonse perbleme op zien eiland en koos deveur um daan mer vrijeg in 'n ech te gaon mèt 'n Venetiaonse: Catharina Cornaro. Evels hiemelde hunne zoon Jacobus d'n Daarde hendeg joonk. Heidoor veelt 't eiland vaanaof [[1489]] bis [[1571]] oonder Venetiaons beweend, nog ummertouw symbolisch oonder de naom Keuninkriek Cyprus. 't [[Ottomaons Riek]] nom dat lètsgenumde jaor de mach euver op 't eiland. Dat zaw zoe hiel laank blieve.
=== De Ottomaonse euverhiersing ===
[[Plaetje:Ottoman empire.svg|thumb|450px|right|'t Ottomaons Riek vaan 1481 tot 1683]]
De Cypriote voonde 't in ierste instantie gaar neet erg tot de Ottomaone Cyprus in han hadde. Veural de [[Grieks-Orthodoxie|Grieks-Orthodoxe kèrk]] hètde de Turke metein gewuns. Dit kaom umtot de Ottomaone op relizjieus gebeed bekind stoonde es mesjiens wel de mies breiddinkende Europeane in deen tied. Vaanaof dit memint oontstoond evels 'n aander oontwikkeling, die later de aonleijing zou zien veur e groet perbleem op Cyprus. Op 't gans eiland begós ziech laankzaam mer zeker Turkse bevolking te nestele. Op 't begin vaan de [[negentienden iew]] waore de Turke in 't uterste noorde vaan 't eiland zelfs al 'n groete mierderheid. Toch leefde de Turke en Grieke nevenein, rillatief in vrei. De Turke zaoge de Grieke dèks nog ummertouw es de oersprunkeleke Cypriote en de Grieke zaoge de Turke es de redders vaan de Orthodoxe Kèrk. Zoonder hun waore ze inderdaod hoegswoersjijnlek [[katheliek]] gewore. 't Begós pas e perbeem te weure wie in [[1829]] [[Griekeland]] oonaofhenkelek woort. De relatie tösse Cyprus en Griekeland waor in de aofgelaope iew, veural door 't opkommend Hellinistisch Nationalisme (alle Griekssprekende gebeeje in Europa vereinegd), hendeg sterk gewore. De Turke waore es de doed tot Cyprus noe oonaofhenkelek wilde weure, umtot Griekeland had beweze tot Ottomaone neet nudeg waore veur 'n behouw vaan de Grieks-Orthodoxe Kèrk.
== Modern historie vaan Cyprus ==
=== Verval vaan 't Ottomaons Riek ===
[[Plaetje:Paralimni Collage.jpg|200px|thumb|left|Paralimni; de stad boe de beröchde, gelieknaomege beweging waor oontstande in de 19e iew]]
Vaan [[1570]] tot [[1878]] maakde Cyprus deil oet vaan 't [[Ottomaons Riek]], zoewie ierder gezach. In [[1878]] naom evels 't [[Vereineg Keuninkriek]], es gevolg vaan 't Verdraag vaan Cyprus, 't eiland gans en al euver es e protectoraat umtot 't Ottomaons Riek de Britse mach in ruil veur hunne steun in de Russisch-Turksen oorlog had verliend euver 't eiland. Allewel tot in de euvereinkoms neet de [[Suezkanaal|Suezkenaar]] vaan [[Egypte]] woort geneump, oonderhandelde de Britse mech in Cyprus ouch in häör eige belaank dao-in. D'n ierste Britsen Hoege Commissaris waor zjeneraol-mazjoor [[Garnet Wolseley Joseph]] ([[1833]] tot [[1913]]). De ierste Britse euverhiersing woort verwelkomp door de Grieks-Cypriote, die haopde op welvaart, democratie en nationaol bevrijing. De Brite lagte evels zwoer belastinge op hun in ruil veur de hoeg betaolinge die ze móste doen aon d'n Ottomaonse sultan. 't Gaof väöl lui die rechte op deilnaome aon de regering vaan 't eiland aonvroge. Evels claimde d'n Hoge Commissaris en [[Londe]] alle mach. Inkel jaore later woort 't systeem hervörmp, 'n aontal leje vaan de Wètgevende Raod woorte woersjijnelek gekoze door de Cypriote, daodwèrkelek waor hunnen deilnaome meh zier bepèrk. Veur de Britte gaof 't op 't eilaand twie groete oetdaginge. De ierste waor de wuns vaan 'n deil vaan de bevolking vaan 'n vereineging mèt Griekelaand. Dees beweging woort de ''Paralimni'' genump en waor hendeg populair gewore oonder de Griekstaolege Cypriote. 't Idee tot gans Griekstaoleg Europa same mós weure gebrach bestoont al e paar iewe, evels bewees Griekelaand noe, wat ou'nog (boete Cyprus) alle Griekstaolege eilendjes veur de Turkse kös wis te vereuvere, tot 'n oonaofhenkelek en vereineg Griekstaoleg land, oonder de naom Griekeland (wie kin 't ouch aanders), meugelek waor. E deil vaan de Cypriote, 't Griekstaoleg deil, wouw ouch deil daovaan oetmake. Boe ze neet aon hadde gedach is tot oongeveer tösse de 20 en 25 percint vaan 't eiland op dat memint al [[Turks|Turkstaoleg]] waor. 't Twiede perbleem betrof däörum ouch 't resulterend perbleem vaan 't hawwe vaan de twie etnische gemeinsjappe in e harmonieus evewiech, wie de Turks-Cypriote begóste te zègke tot de Parlimni 'nen argressieven oproop waor um de Turkstaolege oet te reuje. Zie hadde daan nog liever de zoegenaomde ''Taksim'': 'n twietaoleg land, zoewie [[Belsj]].
[[Plaetje:Troops of the Eight nations alliance 1900.jpg|right|thumb|260px|'n Gróp seldaote oet de Ierste Wereldoorlog, vaan links nao rechs (en groet nao klein): 'ne Brit (Ingelsmaan), 'nen Amerikaon, 'nen Australiër, 'ne Britsen Indiër, 'ne Pruus, 'ne Fransoos, 'nen Oesteriek-Hóngaar, 'nen Iteliaon en 'ne Japanner]]
Cyprus es e protectoraat indegde in [[1914]], wie 't Ottomaons Riek d'n oorlog verklaorde aon de ''Entente'', 'n gróp len boe 't Vereineg Keuninkriek ouch lid vaan waor. Op [[2 november]] woort Cyprus geannexeerd door de Britte. In d'n [[Ierste Wereldoorlog]]. 't VK had genog han nudeg aon de oorlog mie in 't noorde, boe de loupgrave waore op 't Belsj. Daorum vroog 't VK aon Griekelaand of ze Cyprus wouwe höbbe. De Cypriotische wuns leek noe toch oet te koume. Griekeland wouw evels neet. 't Waor neutraol en wouw dat ouch gere zoe hawwe. 'n Akkäördsje mèt 't VK beteikende in praktiek lid weure vaan de Entente en daomèt de oorlog verklaore mèt naoberlen [[Bulgarije]] en [[Turkije]]. Cyprus bleef verbaos achter. Nao de Britse vraog te höbbe gehuurd of Cyprus daan neet gewoen gaans en al oonaofhenkelek woj weure, antwoordde de Cypriote ouch nein. Zoonder e land dat Cyprus besjermp, laog 't, op 't Belsj nao, mesjiens wel op de mies gevierleke plaots vaan Europa. Ganse oonaofhenkelekheid zaw d'n doed meine veur Cyprus.
Nao d'n Ierste Wereldoorlog, goof 't al snel, in de periood [[1921]] bis [[1922]], 'n nui oorlog: de Grieks-Turksem oorlog, meh die meistens bekind steit es de Turksen Oonaofhenklekheidsoorlog. 't Goof vaan alles in de regio [[Balkan (sjiereiland)|Balkan]] - [[Turkije]] - [[Cyprus]]. Aon de eine kant wouw de sultan vaan 't Ottomaons Riek Griekeland weer debij höbbe, daodoor góng 't d'r in [[Epirus]] al snel hel aon touw. Al gaw woort dudelek veur de sultan tot Griekeland noets mie Ottomaons zouw weure. 't Góng häöm veur Griekeland d'r daan noe um twie aander dinger: de grens tösse Griekeland en 't Ottomaons Riek westeleker plaotse, in eder geval ummertouw in 't veurdeil vaan 't Ottomaons Riek, en daoneve Griekeland eve helder make wee hei de baos is. Neet allein in [[Epirus]] ('t stökske vastelaand tösse Griekeland en Turkije) woort hel gevochte; ouch in de [[Ionische Eilen]] (boevaan de meiste vaan dees Griekse eilen pal neve de Turkse kös ligke). 't Haolde niks oet. Allewel tot väöl Grieke dao doed gónge, waor hun verdeijeging good. Daoneve moot neet vergete weure tot de sultan e nui perbleem had, örges aanders in 't land: deep in [[Anatolië]], roontelum de stad [[Ankara]] (toen veural e handelsstedje, later de hoofstad vaan 't land). Hei begos [[Atatürk]] ziech lui mèt te numme in de oonaofhenkelekheidsoptoch vaan de Turkse Rippubliek. 't Volk in Centraol-Anatolië wouw niks mie te make höbbe mèt dee sultan. In 't begin woort dees beweging neet zoe serieus genomme, meh al gauw (binne e paar maond) waor gaans Turkije plat, inclusief [[Istanbul]] dat tot 't ind sultangeriech leek te zien. Boete d'n oorlog mèt Griekeland en de börgeroorlog in Anatolië, goof 't nog ein dink: de poging vaan 't Ottomaons Riek um Cyprus te vereuvere, of op ze mins 't noorde daovaan. Mèt 't Verdraag vaan Lausane kaom 'n ind aon de korte meh helle oorlog tösse, in prinsiep, vief len: Griekeland, Cyprus, 't Ottomaons Riek, 't Vereineg Keuninkriek en de nui Turkse Rippubliek. De groete verlezer waor 't Ottomaons Riek dat sindsdeen nimmie besteit. Turkije woort 'n [[rippubliek]] en kraog de grenze die 't nog ummertouw heet. Griekeland bleef ouch in zien aw vörm bestaon. Cyprus woort in [[1925]], volges de Britte oet veilegheid meh in praktiek door de nui kopereconomie, Britse kroenkolonie.
=== De nui Rippebliek en 't begin vaan de Enosis ===
[[Plaetje:Sir Richmond Palmer.jpg|thumb|left|230px|D'n Hier Richmond Palmer, in 1921]]
Door 't gevolg vaan 't [[Verdraag vaan Lausanne]], boe 't de Internationaol erkènning vaan de nui Turkse Rippebliek goof, woort de Britse soevereiniteit euver Cyprus mètein door de Cypriotische regiering erkind, umtot ze neet allein zomin meugelek in verband gelag wouwe wore mèt 't Ottemaons Riek, meh ouch neet mie wouwe mètdoen aon de indeloes oorloge roontelum 't oostelek deil vaan de [[Middellandse Zie]]. Eilen in de [[Egeïsche Zie]] en de [[Ionische Eilen]] hoorte oondertösse nimmie bij Törkije, meh bij [[Griekeland]]. Dit waore gevolge vaan 'n opkoumende politieke beweging, genaomp de [[enosis]], die bekind steit es 'n idiaol (hendeg beïnvloojd door 't modern [[Grieks-Orthodoxie]]) um gans Griekstaoleg Europa te vereinege in ei land. Dat waor zoe good es gelök. Merkweerdeg genog leet Turkije mètein, nao 't opriechte vaan de Rippubliek, alle Griekse eilen goon; zelfs de eilen die nog geine kilometer vaan de Turkse kös aofligke. Dees eilen zien daodoor gemekelek te verdedege vaanoet Turkije en zelfs gemekelek te 'verturkse'. Toch wouw Turkije gein inkel risico numme. 't Einegs Griekstaoleg plekske dat evels neet Grieks woort waor Cyprus. Toch leefde ouch hei de enosis op. De periood tösse [[oktober]] [[1931]] en oktober [[1940]] woorte lestege jaore veur Cyprus, mèt hevege Cypriotische enosis-relle, mèt naome roontelum [[Nicosia]]. 't Huugdepunt vaan die relle veel in 1931, en liekent ouch 't begin te zien gewees vaan de nege-jaor lange relle, mèt d'n aovend tot 't Britse ''Government House'' in vlamme opgeit. De Gouverneur vaan deen tied, [[Richmond Palmer]], waor zier impopulair oonder de Cypriote en stoond bekind um zien oonderdrökkende maotregele, boeoonder 't bepèrke op 't behier en de wèrking vaan Griekstaolege sjaole en verbod op vakboonde en vereiniginge van n'importe wat veur soort. 't Bewind vaan dit regime woort door de Cypriote spóttend ''Palmerokratía'' genump, vernump nao Palmer zelf, dee d'r op duide tot Cyprus toch ech 'nen [[democratie]] waor (demokratía), dewijl 't in feite 'n dictatuur waor. Door -kratía achter Palmer te zitte, gove de Cypriote aon tot Palmer 'n eige polletiek bewind had; in eder geval gein democratie. Opvallend is tot 't pas 'n ind vaan de relle gaof in 't begin vaan de [[Twiede Wereldoorlog]], wie de Cypriote in Britse deens moste vechte in oonder aandere (nota bene) Griekeland, um de [[Duutsland|Pruusje]] te verjage.
=== De Opbleuj vaan de Enosis ===
[[Plaetje:Hurricane 213 Sqn RAF over Cyprus c1941.jpg|right|300px|thumb|Brits vleegmesjien euver Cyprus in de Twiede Wereldoorlog, roontelum 1941]]
Keuning [[Paul d'n Ierste vaan Griekeland]] verklaorde neet laank nao de Twiede Wereldoorlog, in [[1948]], tot Griekeland 'n vereineging mèt Cyprus wunsde: 'n [[Enosis]] dus. De Orthodoxe Kèrk vaan Cyprus, die ummertouw de groetse invlood heet gehad op de populariteit vaan de Enosis in Cyprus, reageerde metein mèt e referendum boe-in ze meinde tot 97 percint vaan de Grieks-Cypriote veur de Enosis waor. De [[VN]] erkós 't referendum es ierste, nog gein week naotot 't referendum waor gepresenteerd aon de nog ummertouw regerende Britte op 't eiland. De Britte hadde zjus [[Pakistan]] en [[India]] mèt leeg hen verlaote en zaoge noe tot 't e zelfde dekolonisatieperbleem goof op Cyprus. 't Veroerzaakde mètein e groet Europees perbleem. [[Londe]] wouw naomelek niks vaan de Enosis weite en stèlde e tienjaoreg pergram vaan sociaol en ikkenomische oontwikkeling veur, dat mètein woort aofgeweze door de Cypriote. 't Perbleem woort allein mer groeter wie Griekeland en Turkije allebei lid woorte vaan de VN in [[1952]]. Turkije waor doedsbang tot, wienie Cyprus in de hen vaan de Grieke veel, de Turks-Cypriote niks mie te zègke zouwe höbbe. Obbenuits goof 't weer greujende spanning tösse dees twie len, mèt Cyprus in de midde. Meh al snel zaog me tot de Cypriote, de Turkse zoe good wie de Griekse, mie bezeg waore mèt 't gedeild perbleem: de Britte. Zoe luide 't motto op dat momint op 't eilaand: Nog liever leve veer (Turkse en Griekse Cypriote) same, es tot v'r nog langer oonder 't mök vaan de Britte motte leve. 't Waor dudelek. Zoewie in de res vaan de wereld, begós ouch in dees Britse kolonie opstande te oontstoon en 't zaw neet laank mie däöre tot Cyprus oonaofhaankelek woort.
=== Cypriotische Oonaofhaankelekheid ===
In [[1959]] waor 't daan zoewied: Cyprus woort oonaofhaankelek, evels woort dao 'ne groete ''mer'' achter gezèt bij 't Cypriotisch verdraag dat in [[oktober]] [[1959]] in 't [[Zwitserland|Zwitsers]] [[Zürich]] woort geslote tösse 't Vereineg Keuninkriek, Griekeland en Turkije. Dees drei len wouwe naomelek allemaol hun mach (blieve) höbbe in 't laand. 't VK es kroenkolonie, Griekeland in de sfeer vaan de enosis en Turkije had zien radars op 't noorde gezat, dat veural door Turks-Cypriote woort bevolk. In 't verdraag stoond tot Cyprus neutraol mos blieve en dus geine vaan hun kante maag keze. Zouw dit wel gebäöre, daan zouw edert vaan de drei len 't rech op interventie höbbe. De vörm en maot vaan interventie woort evels neet good besjreve in 't verdraag, boedoor tot d'n daag vaan vaandaog me kin discutere of Turkije good draon deed later, in [[1974]], 't noorde binne te valle.
't Doel waor um vaan Cyprus 'n soort Mediterraons [[Belsj]] te make. De groondwèt bepaolde tot vaanaof [[16 augustus]] [[1960]] ein vaan de twie leiders (ofwel de prizzedent, ofwel de viceprizzedent) Grieks-Cypriotisch mós zien en d'n aander Turks-Cypriotisch. Allewel de Turks-Cypriote mer oet achtien percint vaan bevolking bestoont op dat memint, woort dit deil vaan 't volk gereprizzenteerd door daarteg percint vaan de parlemintszetels, daarteg percint vaan de ambteleke functies, veerteg percint vaan de pelitiemach en in bepaolde belaankrieke oonderwerpe, wie keeswèt en belestingwètgeving zelfs viefteg percint vaan de stumme in de hen heet, boedoor ze dus e soort vetorech hadde. In de plaotse boe ein vaan de twie gróppe mier es vief percint vaan de bevolking besloog mós 'ne vice-börgemeister koume mèt 'nen aanderen achtergroond es de börgemeister. (Beveurbeeld: Es de börgemeister vaan Nicosia Grieks-Cypriotisch waor, daan moos de vice-börgemeister Turks-Cypriotisch zien, en aandersum).
In praktiek bleek dit systeem evels neet te wèrke. Al hendeg snel goof 't perbleme bij 't vervölle vaan plaotse in de ambtenaorij, 't leger en de pelitie en de organisatie vaan de gesjeije gemeintebesture, die neet vaan de groond kaom. Ouch gebruukde de Törks-Cypriote hun veto um belaankrieke belastingwetgeving te blokkere. 't Bestuur kaom tot stilstand, boedoor de president besloot um in [[1963]] 'n aontal wijzeginge in de groondwèt veur te stèlle, die d'n invlood vaan de Turks-Cypriote zouw vermindere. Heidoor oontstoont ´n oetbarsting vaan geweld op Cyprus. De Britte boje hun hölp aon um vrei te make tösse de twie partije. Ze woorte nog datzelfde jaor nao binne gebrach en maakde 'n sjijing tösse de Törks- en Grieks-Cypriotische bevolking. Dit waor 't ierse teike vaan de 'greun lijn', die 't noorde en zuie vaan mekaar zouw gaon sjije. 't [[Kolonelsregime]] in Griekeland naom de mach euver en 't land góng vaan 'n democratie nao 't fascisme. 't Goof väöl aonhengers vaan dit regime op Cyprus. Al gaw vele doezende Grieks-Cypriotische fasciste Turkstaolege dörpkes in 't zuie aon. Nao mierdere staotsgrepe oontstoont in [[1974]] indelek de Cypriotische Rippebliek. Hoonderdoezende Turkstaolege Cypriote vlöchde nao Turkije en Noord-Cyprus umtot ze es illegaol besjojd woorte. In [[1984]] verklaorde de Noord-Cypriote ziechzelf oonaofhenkelek. Tot allewijl weurt [[Noord-Cyprus]] nog ummertouw allein door Törkije erkind.
== Cyprus en de EU ==
Wie Cyprus in [[1990]] volweerdeg lidmaotsjap aonvroog bij de [[EU]] veroerzaakde dat 'ne störm in de Turks-Cypriotische gemeinsjap, die zagte tot Cyprus ziech allein mer vaanoet 't zuie presenteerde in [[Brussel]] en dat 'n aonvraog veur lidmaotsjap allein mer wunselek waor es Noord-Cyprus toustumming zouw geve en politieken invlood zouw höbbe op de touwnaodering. Vaan dit alles waor niks 't geval. Nao aonleiing vaan de in [[december]] [[1997]] beginnende oetbreiing vaan de EU, besloot de top vaan de Unie te beginne mèt serieus Cypriotische touwtreijingsoonderhandelinge. Die begóste op [[31 miert]], in 't jaor [[1998]]. Cyprus traoj touw tos de Europese Unie op [[1 mei]] [[2004]] en nóm later ouch de [[euro]] aon. In 't ein en aander moos Cyprus nog väöl opgeve um lid te weure. Zoe waor Cyprus e bekind belastingparadies tot in d'n [[einentwintigsten iew]]. Daonao mooste ze e 'mie Europees' systeem euvernumme. De rei boerum Cyprus, tot edereine zien verassing, zoe gaw 'nen EU-staot woort waor de groete steun vaanoet Griekeland. [[Athene]] dreigde mèt 'n vetostum tege de koumende oetbreijing nao 't veurmaoleg Oosblok es Cyprus geinen EU-staot kós zien. Neet allein de vete tösse 't noorde en zuie waor 'n oonderwerp vaan discussie in de EU, ouch umtot 't sumpel-eweg door de meiste geografe neet weurt gezeen es e land op zuver Europees groondgebeed. De EU heet in [[2006]] e referendum, zoewel in 't zuie wie 't noorde, gehawwe mèt de vraog of Cyprus weer 'n federaole staot zaw mote weure. 't Waor e novum tot 'n entiteit wie de EU zake deeg mèt de neet-erkinde Turkse Rippubliek Cyprus. 't Noorde stumde mèt groete mierderheid (76 percint) veur 'ne federaole staot, dewijl 't zuie mèt mierderheid (61 percint) tege 'n federaole staot koos. Sinds kort gief 't evels wel veur de ierste kier weer 'n opening in de moer tösse 't zuie en noorde, boedoor me veur de ierste kier in mier es daarteg jaor weer mètein kos communicere.
== Crisis en situatie vaan noe op Cyprus==
Sinds de Europese sjöldecrisis vaan [[2009]] geit 't financieel slech mèt Cyprus. Laank leek 't mèt Cyprus laank neet zoe slech te gaon wie mèt [[Spaanje]], laot stoon [[Griekeland]]. Evels begoof Cyprus ziech obbenuits in 'n deeptepunt in [[2011]]. Verwach weurt tot Cyprus ziech sneller zal herstèlle es de groetere mediterraonse len. Laankzaam begint de ikkenemie op Cyprus weer d'r bove op te komme, al is de wèrkeloesheid nog ummertouw hoeg, veural bij joongere.
Zjus wie [[Malta]] is Cyprus 'n oontmoetingsplaots gewees vaan [[Europa]] en [[Arabisch|Arabië]]. Evels heet Cyprus, in tegestèlling tot Malta, gein gemingde cultuur vaan twie groete cultuurbrónne, meh is 't ierder 'n kloof gewore. Nog ummertouw heet Cyprus groete perbleme de Europese en islamitische wereld (specifiek Grieks en Turks) te vereinege. Neet allein de economische perbleme lieke groeter te weure, ouch de politieke perbleme tösse 't noorde en zuie stoon op spanning en de cultureel einheid vaan 't eilaand liekent nog wijer weg te zien es 't oets is gewees.
==Brónne==
* ''[[:en:Kingdom of Cyprus|Kingdom of Cyprus]]'', Ingelstaolege Wikipedia (Hoofstök: Keuninkriek Cyprus)
* ''[[:de:Osmanisches Reich|Osmanisches Reich]]'', Duitstaolege Wikipedia (Hoofstök: De Ottomaonse Euverhiersing)
* ''[[:de:Geschichte Zyperns seit der Kolonialzeit|Geschichte Zyperns seit der Kolonialzeit]]'', Duitstaolege Wikipedia ('t Ierste deil vaan Hoofstök: Modern Historie vaan Cyprus)
* ''[[:en:Modern history of Cyprus|Modern History of Cyprus]]'', Ingelstaolege Wikipedia ('t Twiede deil vaan Hoofstök: Modern Historie vaan Cyprus)
* ''[[:nl:Geschiedenis van Cyprus#Onafhankelijkheid en deling|Geschiedenis van Cyprus: onafhankelijkheid en deling]]'', Neerlandstaolege Wikipedia (Hoofstökke: "Cypriotische Indiependèntie" en "Deiling vaan 't Eiland")
[[Categorie:Cyprus]]
[[Categorie:Historie van Europa|*]]
[[tr:Kıbrıs Cumhuriyeti#Tarih]]
6t55r1247ipy32pzy3yemgfiy7dunp7
Mathieu Kessels
0
16208
474060
438959
2024-10-30T09:38:53Z
Joorsm
30190
/* Nuët */
474060
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Heëlesj}}
[[Plaetje:mkessels.jpg|thumb|Mathieu Kessels (1858-1932) oet Heële]]
'''Mathieu Kessels''' ([[Heële]] 1858, [[Tilburg]] 1932) woar inne componis, sjriever, fabrikant va moeziekinsjtrumente en oetgeëver va moezieksjtukke oet Heële en Tilburg. Heë is d'r sjriever van e bekank Heëlesj book, ''D'r Koehp va Hehle''.
==Leëve==
Mathijs Jozef Hubertus Kessels woar d’r ieësjte meëts 1858 i Heële geboare es zoeën va d’r sjnieder Pieter Kessels en zieng vrouw Maria Wetzels. In 't jaor 1880 begós heë mit ziene broar Jos Kessels ing oetgeëverei va blaadmoeziek i Heële. Mathieu Kessels houw e bezónger moezikalisj talent: wie Kessels vieftieën joar aod woar, woeëd heë beneumd tot dirigent va harmonie Sint Caecilia oet Heële. I 1886 begós heë i Heële mit 't oetgeëve van e moeziektiedsjrif, ''De Muziekbode''. <ref>''M.J.H. Kessels, Een bekend musicus heengegaan'', i: Limburgs Dagblad, 24 december 1932.</ref>
Later dat joar verplaatsjde Kessels zie bedrief noa Tilburg. I 1888 begós heë doa mit ’t reparare va insjtrumente, en sjpieëder óch mit de fabrekaasj va insjtrumente, vuural piano's, i zieng ''Koninklijke Nederlandsche Fabriek van Muziekinstrumenten''.<ref>''De Koninklijke Nederlandse Fabriek van Muziekinstrumenten'', C. Gorisse, i: Industriële archeologie joargank 10 nommer 36, blz. 82 bis 98, 1990.</ref> Kessels woar oprichter va de ''Nederlandse Federatie van Harmonie- en Fanfaregezelschappen'' en mit-oprichter va g'n Tilburgse moezieksjoeël. Kessels hat óch vöal composities gesjrieëve, deks uëver Limburgse óngerwerpe: heë sjreef operettes wie ''De Meikoningin van Geleen'', ''De Bokkerijders'' en ''Walram van Valkenburg''.<ref>"Composities? Ja, honderden en honderden heb ik geschreven onder eigen naam en schuilnaam, meestal kleinere en grootere werken voor harmonie en fanfare, waarbij marschen en kleine concertstukken alsmede een groot aantal ouvertures, fantasies, potpourri's enz. waarbij de bekende 'Slag bij Waterloo', die door elk goed korps ene of meerdere keren per jaar wordt gespeeld." ''M.J.H. Kessels, Een interview'', i: Limburgs Dagblad, 31 meëts 1928.</ref>
==D'r Koehp va Hehle==
Kessels sjreef i 1883 e book op [[Heëlesj]] [[Plat]], ''Der Koehp va Hehle, ee Hehlisj Vertelsel'', oetgegeëve durch oetgeëverei Jos Crolla oet [[Valkeberg]], dat i 1971 obbenüts oetgegeëve is. 't Is e mit vöal geveul vuur humor gesjrieëve vertelsel uëver inne Heëlesje soldoat, inne ''sjtuutbroar'' wie me i Heële zouw zage, deë vuur d'r [[Napoleon]] gevochte hei i 1815 i d'r sjlaag va Waterloo, en zich trük i Heële wiechtiger vuurdoog es dat heë es einfache soldoat woar geweës. 't Book is wiechtig weil 't 't aodste book i Heëlesj plat is. Boete Heële is Kessels evvel neet bekank es sjriever. <ref>"Dat M.J.H. Kessels als auteur niet echt bekend werd en niet tot de Limburgse literatuur ging behoren zoals een Seipgens, een Weustenraedt en Majoor Perelaer (...) zal men wellicht moeten toeschrijven aan het feit dat hij musicus was. (...) De letterkundige Mathias Kemp heeft eens gezegd, dat de vertellingen, als ze in een wereldtaal waren geschreven, ook wereldroem zouden hebben verworven." Paul Haimon, ''Schepper van Koehp bekend als musicus'', i: Limburgs Dagblad, 4 september 1971.</ref> De geminde Heële hat d'r Koehp i d'r 20e ieëw e sjtandbild gegeëve, gemaak durch Vera van Hasselt. I modern Heëlesj heesj d'r soldoat ''Kuëb va Heële''.
==Sjtöalke==
''Ich sjprook hum aa en zaan helop: "Dag Koehp." Heh kiekt ins onversjillig op of wentte ing vloeh in ee oehr houw en zeeht: "Weh bist doe." Ich zaahn: "Doe zols mich waal neet mieh kinne; maar vuur vief joar has de mich ins dien interessante gesjiechte van der kreeg in Roesland verteld." "Iejaah, vuur vief joar woar ich noch inne angere kehl en noch iesj drej-en-nuhgentig joar. 't Is noew versjliehte werk; ich bin pamp op en murg vuur de piehringe."''
''(...)''
''Doh kumt graat der Napolejong op zienne witte sjummel aagejaage en zeeht: "Alla ginnereels, noew op uur plaatsje, vier gont beginne." Ich treehn doew vuur en zaan: "Monampreur, ee woaht gefelligs." "Dan kot Koehp," zeeht heh. Ich zaan: "Vilt de ouw garde dadelik mit aa?" "Nee," zeeht heh. "Darf ich dan zoehlang hej en doh woh het nuhdig is ing hank mit helpe?" vroog ich. "Towgesjtange en ooch vuur der Bamberg," zeeht heh en riejt in galop vot.''
==Publicaties==
* M.J.H. Kessels, Der Koehp va Hehle, ee Hehlisj Vertelsel, Valkeberg, 1922.
* M.J.H. Kessels, Kermis: eene Limburgsche schets, Valkeberg, 1922.
==Nuët==
<references/>
{{DEFAULTSORT:Kessels, Mathieu}}
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
[[Categorie:Limburgse componiste]]
[[Categorie:Limburgse zakeluuj]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Luuj gebaore in de neugeteenden iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in d'n twintigsten iew]]
263brr7ss9geyoxqsujqj904n8wsox3
Categorie:Taalbeleid
14
17150
473937
159423
2024-10-29T14:44:42Z
Joorsm
30190
473937
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Politiek]]
[[Categorie:Tale|*]]
fmjyytqnrl6yoidz6yngjjnf9lyw778
Connecticut
0
17241
474099
375654
2024-10-30T11:01:02Z
Joorsm
30190
/* Demografie */
474099
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
[[Plaetje:Flag of Connecticut.svg|thumb|right|125px|Veendel vaan Connecticut]]
[[Plaetje:Map of USA highlighting Connecticut.png|thumb|right|500px|Connecticut en de res vaan Amerika]]
'''Connecticut''' is ein vaan de staote vaan de [[VS]]. De standaardaofkorting veur "The Constitution State" is CT. De hoofdstad is [[Hartford (Connecticut)|Hartford]].
== Historie ==
[[Plaetje:Stepneycemetery03.jpg|thumb|left|180px|'t Kèrkhof ''Gunntown'' in Connecticut]]De naom Connecticut kump vaan 't woord ''Quinnehtukcut'', wat in de taol vaan de [[Algonquin]]-Indianen "langs de lange geteierivier" beteikent; 't heet niks mèt 't Ingels [[wèrkwoord]] "to connect" (verbinde) te make. In de oetspraok kin me dit nog hure doordat de twiede 'c' zoonder klaank is.
D'n ierste Europesen oontdekker vaan Connecticut waor 'nen Hollender: [[oontdekkingsreiziger]] [[Adriaen Block]]. Nao zien oontdèkkingsreis door 't gebeed in 1614 zien Hollandse pelshandelere weier de '[[Connecticut River]]' (dee de naom ''Versche Rivier'' kraog vaan de Hollenders) opgevare. Ze höbbe e fort neergezat op '[[Dutch Point]]' kortbij wat allewijl [[Hartford]] is en neumde dees nederzètting 'Huis van Hoop' (Hoes vaan Hoop).
Aander Europeane arriveerde neet väöl later. In [[1633]], kaome de oet [[Massachusetts]] aofkomstege [[Puritein]]e. E jaor later woort 't [[kèrkhof]] ''Gunntown'' gestiech. Connecticut steit bekind um Gunntown, aongezeen 't ein vaan de ajdste kèrkhove vaan [[Noord-Amerika]] is.
Connecticut waor ein vaan de dertien kolonieë die in d'n [[18e iew]] in opstand kaome tège de [[Vereinig Keuninkriek|Ingelse]] euverhiersing (de [[Amerikaanse Revolutie]]). Op [[9 januari]] [[1788]] woort Connecticut formeel, es 5de, 'ne staot vaan de Vereinegde Staote. Tijdes de [[Amerikaanse Burgeroorlog]] zeukde de staot de kant vaan de Unie.
== Geografie ==
De staot Connecticut besleit 14.371 km², boe vaan 12.559 km² land, en is ein vaan de kleinste staote. Het hoegste punt van de staot, 725 m, bevind ziech in 't uterste noordweste. De staot ligk in de ''Eastern''-[[tiedzone]].
Connecticut grenst in 't weste aon de [[New York (staot)|staot New York]], in 't noorde aon [[Massachusetts]] en in 't ooste aon [[Rhode Island (staot)|Rhode Island]]. 't Zuie vaan de staot ligk aon Long Island Sound en aon d'n [[Atlantische Oceaan]].
't Noorde vaan de staot is berg- en heuvelechtig, 't zuie vrij vlak. 't Tèlt väöl mere en reviere, boe vaan de veurnaomste de [[Connecticut (rivier)|Connecticut]] is, dee vanoet Massachusetts langs Hartford nao 't zuie nao d'n oceaan struimp.
[[Plaetje:NewCanaanRRstaTracksideView07222007.jpg|left|thumb|120px|De statie vaan New Canaan]]
== Demografie ==
In [[2000]] tèlde Connecticut 3.405.565 lui (271 per km²).
De veurnaomste stei zien hoofstad [[Hartford (Connecticut)|Hartford]], [[Stamford (Connecticut)|Stamford]], [[Bridgeport (Connecticut)|Bridgeport]], [[New Haven (Connecticut)|New Haven]] en [[Windsor (Connecticut)|Windsor]]. In New Haven is de prestigieuze [[Universiteit van Yale|Yale-universiteit]]. Ouch ligk 't riekste stedsje vaan de VS in Connecticut, naomelek: [[New Canaan]].
{{VS}}
[[Categorie:Connecticut| ]]
oxd9tx9sh0werf57up2dwe736cbky0g
Massachusetts
0
17258
474101
453588
2024-10-30T11:02:00Z
Joorsm
30190
/* Geografie */
474101
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
[[Plaetje:Flag of Massachusetts.svg|130px|thumb|right|Veendel vaan Massachusetts]]
[[Plaetje:Map of USA highlighting Massachusetts.png|thumb|right|500px|Massachusetts en de res vaan Amerika]]
'''Massachusetts''' is ein vaan de staote vaan de [[VS]] en ligk in de regio [[Nui Ingeland]]. De bijnaom vaan de staot is de "Bay State" ("baojstaot"), nao ''Massachusetts Bay'', 't deil vaan d'n [[Atlantischen Oceaan]] veur de kös vaan Massachusetts. De standaardaofkorting is MA. De hoofstad is [[Boston]].
== De naom ==
De officieel benaoming is "Commonwealth of Massachusetts", nao de naom vaan de oersprunkeleke kolonie veur de [[Amerikaanse Oonaofhenkelekheidsverklaoring]]. "Commonwealth" ouch wel "[[Gemenebest (Verenigde Staten)|gemenebest]]" heet allein beteikenis es deil vaan de naom; 't verandert niks aon de status vaan Massachusetts es 'ne staot vaan de [[VS]]. De naom Massachusetts zou aofkomstig zien vaan 't Indiaanse ''Massa-dchu-es-at'', of "groete heuvel, klein plaots".
== Geografie ==
De staot heet 'n oppervlak vaan 27.360 km², boevaan 20.317 km² land. Heimèt is 't ein vaan de kleinste staote. 't Hoegste punt vaan Massachusetts is [[Mount Greylock]] (1063 m). Massachusetts ligk in de ''Eastern''-[[tiedzone]].
Massachusetts grens in 't noorde aon [[New Hampshire]] en [[Vermont]], in 't weste aon [[New York (staot)|New York]] en in 't zuie aon [[Connecticut]] en [[Rhode Island]].
't Klimaat vaan Massachusetts is e keul landklimaat, en is 't bèste te vergelieke mèt dat vaan [[Zwede]].
<gallery>
Image:Frost on Mt Greylock, from Notch Rd, Adams MA.jpg|<center>Mount Greylock</center>
Image:Lexington Battle Green during performance of Old Guard Fife & Drum Corps.jpg|<center>Lexington Common</center>
Image:USA 09562 Boston Luca Galuzzi 2007.jpg|<center>Boston</center>
</gallery>
{{VS}}
[[Categorie:Massachusetts| ]]
0mt86lja1cuug7rtrrh1gi4dhn3atuz
New Hampshire
0
17260
474103
375677
2024-10-30T11:02:56Z
Joorsm
30190
/* Historie */
474103
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
[[Plaetje:Flag of New Hampshire.svg|thumb|right|125px|Veendel vaan New Hampshire]]
[[Plaetje:Map of USA highlighting New Hampshire.png|thumb|right|500px|New Hampshire en de res vaan Amerika]]
'''New Hampshire''' (soms ''Nui Hampshire'' geneump) is ein vaan de staote vaan de [[VS]] en behuurt tot de regio [[Nui Ingeland]]. De standaardaofkorting veur de "Granite State", zoewie de bijnaom lojd, is NH. De hoofstad is [[Concord (New Hampshire)|Concord]].
== Geografie ==
New Hampshire heet 'n oppervlak vaan 24.239 km² (4,1% water), en heet 1.299.500 inwoeners (53,20/km²). 't Hoegste punt vaan New Hampshire is [[Mount Washington]] (1917 m). De staot ligk in de ''Eastern''-[[tiedzone]].
New Hampshire grens in 't noorde aon [[Canada]], in 't weste aon [[Vermont]], in het ooste aon [[Maine]] en in 't zuie aon [[Massachusetts]].
New Hampshire heet e werm landklimaat, en is 't bèste te vergelieke mèt 't klimaat vaan [[Noorwege]].
== Historie ==
't Gebeed wat noe de staot New Hampshire hèt, woort al in [[1623]] gekoloniseerd, slechs drei jaor nao tot de [[Pilgrim Fathers|Pilgrims]] in [[Massachusetts]] waore geland. 't Is geneump nao 't [[Ingeland|Ingelse]] graofsjap [[Hampshire County]].
{{VS}}
[[Categorie:New Hampshire| ]]
j3uf40bqaf1oopkegrsiemasbqave0g
Theo van Dael
0
17863
474091
413917
2024-10-30T10:48:34Z
Joorsm
30190
474091
wikitext
text/x-wiki
{{dialek2|Norbiks|Kinders}}
'''Theo van Dael''' is 'ne [[Belsj Limburg]]se sjriever dae in 't [[Kinders]] sjrieft. E waoërt in 1934 gebaore in [[Geistinge]] en wónt saer z'n trów in [[Aod-Kinder]]. In 2000 en 2003 wón e d'r gedeelde driejde pries van d'r [[Veldeke Literair|Veldeke literatuurpries]]. In 2002 sjtichde van Dael [[veldeke (vereiniging)|Belsj Veldeke]], oeëvan e saer doe d'r secretaer is.
==Sjtäölke==
<poem>
EUVER
In de wintjer van het laeve
is de lente toch zoe sjoeën.
Van de zomer en de herfst nog
krege wae oos laevesloeën!
</poem>
{{DEFAULTSORT:Van Dael, Theo}}
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Limburgstalige dichters]]
[[Categorie:Laevende luuj]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Persoene oet Belsj]]
givvgzd1n21foe52gbvmakzvd40nudj
Categorie:Connecticut
14
18239
474100
345115
2024-10-30T11:01:21Z
Joorsm
30190
474100
wikitext
text/x-wiki
{{Commonscat|Connecticut}}
[[Categorie:Nuuj Ingelandj]]
[[Categorie:Sjtaote van de Vereinigde Sjtaote]]
ny4bq3oifw685uq7w67loacnzr3yd3s
Categorie:Massachusetts
14
18310
474102
343874
2024-10-30T11:02:18Z
Joorsm
30190
474102
wikitext
text/x-wiki
{{Commonscat|Massachusetts}}
[[Categorie:Nuuj Ingelandj]]
[[Categorie:Sjtaote van de Vereinigde Sjtaote]]
0pha46gb0appupmbbr60cbzn8z2gz2l
Categorie:New Hampshire
14
18486
474104
345104
2024-10-30T11:03:13Z
Joorsm
30190
474104
wikitext
text/x-wiki
{{Commonscat|New Hampshire}}
[[Categorie:Nuuj Ingelandj]]
[[Categorie:Sjtaote van de Vereinigde Sjtaote]]
lyursd1ja2tn4ak9hc47fsn06cuhnmk
New York (staot)
0
18869
474116
375681
2024-10-30T11:19:52Z
Joorsm
30190
474116
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
[[Plaetje:Flag of New York.svg|thumb|right|125px|Veendel vaan New York]]
[[Plaetje:Map of USA NY.svg|thumb|right|500px|New York en de res vaan de VS]]
'''New York''' is ein vaan de staote vaan de [[VS]]. New York grens in 't noorde en weste aon [[Canada]] en de 't [[Eriemeer]] en 't [[Ontariomeer]]. In 't zuie grens 't aon [[Pennsylvanië]] en [[New Jersey|Nui Jersey]], en in 't ooste aon [[Connecticut]], [[Massachusetts]] en [[Vermont]]. De hoofstad is [[Albany]]. De groetste stad is [[New York City]].
't Symbool (of eigenlek waope) vaan de staot is e sjèld mèt de twie [[God|Godinne]]: de [[Godin vaan de Vrijheid]] en de [[Godin vaan de Gerechtegheid]]. De bijnaom vaan de staot is ''Empire State''.
==Geografie==
't Oppervlak vaan de staot bedreug 141.205 km², boevaan 122.409 km² land. 't Klimaat is e [[zieklimaot]]. 't Hoegste punt vaan New York is [[Mount Marcy]] (1629 meter).
==Graofsjappe==
{{hoofartikel|Lies vaan graofsjappe in New York}}
New York besteit oet 62 [[graofsjap|graofsjappe]], boevaan 't groetste [[Suffolk County (New York)|Suffolk County]] is en dat mèt de mieste bevolking [[Kings County (New York)|Kings County]].
{{VS}}
[[Categorie:New York| ]]
0yt0tyymsss2ch9oucq1xd0vjjoids0
474117
474116
2024-10-30T11:21:29Z
Joorsm
30190
474117
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
[[Plaetje:Flag of New York.svg|thumb|right|250px|Veendel vaan New York]]
[[Plaetje:Map of USA NY.svg|thumb|right|250px|New York en de res vaan de VS]]
'''New York''' is ein vaan de staote vaan de [[VS]]. New York grens in 't noorde en weste aon [[Canada]] en de 't [[Eriemeer]] en 't [[Ontariomeer]]. In 't zuie grens 't aon [[Pennsylvanië]] en [[New Jersey|Nui Jersey]], en in 't ooste aon [[Connecticut]], [[Massachusetts]] en [[Vermont]]. De hoofstad is [[Albany]]. De groetste stad is [[New York City]].
't Symbool (of eigenlek waope) vaan de staot is e sjèld mèt de twie [[God|Godinne]]: de [[Godin vaan de Vrijheid]] en de [[Godin vaan de Gerechtegheid]]. De bijnaom vaan de staot is ''Empire State''.
==Geografie==
't Oppervlak vaan de staot bedreug 141.205 km², boevaan 122.409 km² land. 't Klimaat is e [[zieklimaot]]. 't Hoegste punt vaan New York is [[Mount Marcy]] (1629 meter).
==Graofsjappe==
{{hoofartikel|Lies vaan graofsjappe in New York}}
New York besteit oet 62 [[graofsjap|graofsjappe]], boevaan 't groetste [[Suffolk County (New York)|Suffolk County]] is en dat mèt de mieste bevolking [[Kings County (New York)|Kings County]].
{{VS}}
[[Categorie:New York| ]]
7vggurjcyp9ednzh7ic2n5tqkjl561v
Veldeke-literatuurpries
0
18872
474093
451631
2024-10-30T10:51:18Z
Joorsm
30190
474093
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Valkebergs}}
De '''Veldeke-literatuurpries''' weurt saer 1996 eder jaor oetgereik door de dialekvereiniging [[Veldeke-Limburg]]. De wedsjtried in Limburgs proza en poëzie weurt georganiseerd door de wèrkgroep [[Veldeke Literair]]. De bedoeling ies 't sjrieve in 't [[Limburgs]] te sjtimulere en de auteursj de kans te geve ziech te mete mèt ander sjrieversj. Sóms ging de wedsjtried um 'n bepaald thema, meh meistal waore de auteursj vrie in de keus van ónderwerpe.
==Pries==
De pries veur de winnaer besjteit oet 'n kunswerk van [[Desirée Tonnaer]] oet [[Mestreech]] en 500 euro. Veur de categorie jeug (tot 21 jaor) ies d'r 'ne speciale pries van 250 euro.
==Jury==
De jury besjteit in 2007 oet [[Peter Winkels]] oet [[Ruiver]], [[Colla Bemelmans]] oet [[Nut]], [[Ine Bams-Claessens]] oet [[Gebrook]] en [[Guus Urlings]] oet [[Sjömmert]]. In 2008 geit Colla Bemelmans oet de jury, weurt [[Peter Winkels]] de veurzieter en kump [[Frans Pollux]] oet [[Venlo]] d'r bie.
==Winnaersj Veldeke-literatuurpries==
De prieswinnaersj bies noe waore:
* [[Wim Kuipers]], [[Neel]]
* [[Frits Criens]], [[Hale]]
* [[Paul Weelen]], [[Kirchroa]] in 1997
* [[Colla Bemelmans]], [[Nut]] in 1995 --- (anger genómmeneerde: [[Godelieve van Gemen]] en [[Felix Stelten]])
* [[Ed Gubbels]], [[Waobich]]
* [[Mia Liedekerken]], [[Sjpawbik]]
* [[Wim Heijmans]], Kirchroa in 1999
* [[Jo Caris]], [[Mestreech]]
* [[Godelieve van Gemen]], [[Baolder]] 2001
* [[Wim Heijmans]], ('n verhaol) 2002
* [[Herman Bors]], ('n verhaol) 2003 --- (ander genomineerde: [[Bep Mergelsberg]])
* [[Har Sniekers]], [[Thorn]], (gedichte) in 2004 --- (ander genomineerde: [[Jan Bremmers]], [[Jo Caris]] en [[Guus Peters]])
* [[Maria Scheres]], Mestreech, ('n verhaol) in 2005 --- (ander genomineerde: [[Annie van Gansewinkel]] en [[Manuela Vrehen-Simons]])
* [[Yoep Offermans]], (gedichte) Kirchroa in 2006 --- (ander genomineerde: [[Jo Caris]] en [[Annie van Gansewinkel]])
* [[Herman Bors]], ('n verhaol) [[Ruiver]] in 2007 --- (ander genomineerde: [[Luc de Rooy]] en [[Manuela Vrehen-Simons]])
* [[Audrey Laeven]], ('n verhaol) oet Kirchroa in 2008 --- (ander genomineerde: [[John Bovendeert]], [[Luc de Rooy]] en [[Har Sniekers]])
*[[John Bovendeert]] oet [[Hölsberg]] in 't [[Heëlesj]] in 2009. (ander genomineerde waore: Luc de Rooy oet [[Elsloo]] en [[Joop Schaminée]] oet [[Wessem]]/[[Bemmel]].
*[[Luc de Rooy]], [[Elsloo]] in 2010. (Ander genomineerde: Annie van Gansewinkel ([[Wageninge]]/[[Weert]]) en [[Ed Gubbels]] ([[Landgraaf]]))
*[[Lambert Verlaek]], [[Genk]] in 2011. (Ander genomineerde: [[Maria Scheres]] oet [[Mestreech]] en [[Herman Bors]] oet [[De Ruiver]].)
*[[Marleen Schmitz]] oet [[Oeësjbik]] in 2012. Ander genomineerde: [[Godelieve van Gemen]] en [[Paul Weelen]].
*[[Annie van Gansewinkel]] in 2013 de pries mèt 'Aoje kraom'. De ander genomineerde waore [[Wim Kallen]] oet [[Zitterd]] mèt de gedichtecycli ‘De veer sezoene van de leefde’ en [[Frans Adriaens]] oet Wieërt mèt ‘Sókkerkuuerkes’.
* In 2014 weurt de Veldeke-Literatuurpries neet miè gehoute. De organisatie (Veldeke Literair) sjtart in plaats daovan vanaaf 2015 't [[Veldeke-Verhaole-Konkoer]].
[[Categorie:Veldeke]]
[[Categorie:Limburgse literatuur]]
d436st20obxaed7ei0b5u9cjnaseho7
The Fox and the Hound
0
18940
474008
437849
2024-10-29T16:17:33Z
Joorsm
30190
474008
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
'''The Fox and the Hound''' is 'ne [[VS|Amerikaanse]] [[film|animatiefilm]] oet [[1981]]. 't Waor eine vaan de populairste jäögfilms vaan 't jaor 1981, en woort geproduceerd door [[The Walt Disney Company|Walt Disney Productions]].
Stömme in de film weure gedaon door [[Kurt Russell]], [[Mickey Rooney]], [[Pearl Bailey]], [[Pat Buttram]], [[Sandy Duncan]], [[Richard Bakalyan]], [[Paul Winchell]], [[Jack Albertson]], [[Jeanette Nolan]], [[Keith Coogan]], en [[Corey Feldman]].
{{sjtumpke}}
[[Categorie:Animatie]]
[[Categorie:Films geproduceerd in Vereinigde Sjtaote]]
h62u7vyxce9oh9lx00hzhssw4cmxfog
474009
474008
2024-10-29T16:18:30Z
Joorsm
30190
474009
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
'''The Fox and the Hound''' is 'ne [[VS|Amerikaanse]] [[film|animatiefilm]] oet [[1981]]. 't Waor eine vaan de populairste jäögfilms vaan 't jaor 1981, en woort geproduceerd door [[The Walt Disney Company|Walt Disney Productions]].
Stömme in de film weure gedaon door [[Kurt Russell]], [[Mickey Rooney]], [[Pearl Bailey]], [[Pat Buttram]], [[Sandy Duncan]], [[Richard Bakalyan]], [[Paul Winchell]], [[Jack Albertson]], [[Jeanette Nolan]], [[Keith Coogan]], en [[Corey Feldman]].
{{sjtumpke}}
{{DEFAULTSORT:Fox and the hound}}
[[Categorie:Animatie]]
[[Categorie:Films geproduceerd in Vereinigde Sjtaote]]
c51d2tew5nj9vvsfr92vgut7uzwufhj
The Rescuers
0
18945
474012
425151
2024-10-29T16:21:24Z
Joorsm
30190
474012
wikitext
text/x-wiki
'''The Rescuers''' is 'ne [[VS|Amerikaanse]] [[film|Anematiefilm]] oet [[1977]]. 't Waor eine vaan de populairste jäögfilms vaan 't jaor 1977, en woort geproduceerd door [[The Walt Disney Company|Walt Disney Productions]].
Stömme in de film waere gedaon door [[Eva Gabor]], [[Bob Newhart]], [[Geraldine Page]], [[Jim Jordan]], [[Joe Flynn]], en [[Candy Candido]].
{{sjtumpke}}
{{DEFAULTSORT:Rescuers}}
[[Categorie:Animatie]]
[[Categorie:Films geproduceerd in Vereinigde Sjtaote]]
77tyw24bav1jexkokjcasxlnvfnm22o
Tennessee
0
19192
474124
375700
2024-10-30T11:26:40Z
Joorsm
30190
474124
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
[[Plaetje:Flag of Tennessee.svg|thumb|right|125px|Veendel vaan Tennessee]]
[[Plaetje:Map of USA highlighting Tennessee.png|thumb|right|500px|Tennessee en de res vaan Amerika]]
'''Tennessee''' (Spreek oet: ''Tennussie'') is qua inwoenertal de 18de staot vaan de [[VS]], en tèlt 5.900.962 inwoeners. De hoofstad is [[Nashville (Mississippi)|Nashville]]. Tennessee grens aon [[Virginia]], [[Alabama]], [[Georgia]], [[Louisiana]], [[Arkansas]], [[Missouri]] en [[Noord-Carolina]].
De veendel vaan Tennessee besteit oet drei witte stare in 'ne blauwe cirkel mèt 'ne blauwe band aon 't oetind. De blauwe band weurt vaan 't veld gesjeie door 'n witte lijn.
== Geografie ==
't Oppervlak vaan de staot bedreug 109.247 km² km² (boevaan 2,2% water). 't Klimaat vaan Tennessee kint me 't mies vergelieke mèt 't klimaat vaan 't noorde vaan [[Italië]]. Zoe e genre klimaat weurt e werm chinaklimaat geneump.
't Hoegste punt vaan Tennessee zien de [[Appalache]].
== Graofsjappe ==
{{hoofartikel|Lies vaan graofsjappe in Tennessee}}
{{VS}}
[[Categorie:Tennessee| ]]
g2g4iodxgxk2x49auexxo8711mpubzs
Maine
0
19272
474111
473844
2024-10-30T11:11:11Z
Joorsm
30190
474111
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
[[Plaetje:Flag of Maine.svg|thumb|right|125px|Veendel vaan Maine]]
[[Plaetje:Map of USA ME.png|thumb|right|500px|Maine en de res vaan Amerika]]
'''Maine''' is 'ne staot in de [[VS]]. Ouch behuurt 't tot de regio [[Nui Ingeland]]. De aofkorting is ''ME''. De hoofstad is [[Augusta (Maine)|Augusta]].
== Geografie ==
Maine heet 'n oppervlak vaan 86.542 km² (12,8% water), en heet 1.317.253 inwoeners (15,95/km²). 't Hoegste punt vaan Maine is [[Mount Katahdin]] (1608 m). De staot ligk in de ''Eastern''-[[tiedzone]].
Maine grens in 't noorde en ooste aon [[Canada]] en in 't zuie en weste aon [[New Hampshire]].
Allewel Maine aon d'n oceaon ligk heet 't e landklimaat, en is 't bèste te vergelieke mèt 't klimaat vaan [[Denemarke|Noord-Denemarke]].
<gallery perrow="5">
Plaetje:Corthell_Hall,_University_of_Southern_Maine,_Gorham_ME.jpg
Plaetje:Hamlin Peak seen from Baxter Peak.jpg
Plaetje:Cape-Neddick-Light.jpg
</gallery>
{{Sjtumpke}}
{{VS}}
[[Categorie:Maine| ]]
owk47vlstgb0bjvtew08yqibvj8vfg1
Vermont
0
19274
474097
473846
2024-10-30T10:59:46Z
Joorsm
30190
474097
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
[[Plaetje:Flag of Vermont.svg|thumb|right|125px|Veendel vaan Vermont]]
[[Plaetje:Map of USA highlighting Vermont.png|thumb|right|500px|Vermont en de res vaan Amerika]]
'''Vermont''' is 'ne staot in de [[VS]]. Ouch behuurt 't tot de regio [[Nui Ingeland]]. De aofkorting is ''VT''. De hoofstad is [[Montpelier]].
== Geografie ==
Vermont heet 'n oppervlak vaan 24.923 km² (3,8% water), heet 621.394 inwoeners (25,41/km²), en is ein vaan de kleinste staote. 't Hoegste punt vaan Vermont is [[Mount Mansfield]] (1339 m). De staot ligk in de Eastern-[[tiedzone]].
Vermont grenst aon [[New Hampshire]] in 't ooste, in 't zuie aon [[Massachuttes]], in 't weste aon [[New York (staot)|New York]] en in 't noorde aon [[Canada]].
E groet deil vaan de staot weurt bestuit oet de [[Geen Mountains]], die oonderdeil zien vaan de [[Appalache]].
<gallery perrow="5">
Plaetje:Lake Champlain, Burlington VT.jpg
Plaetje:Bartonsville Covered Bridge.jpg
Plaetje:Willoughby lake westmore vermont.jpg
</gallery>
{{Sjtumpke}}
{{VS}}
[[Categorie:Vermont| ]]
79yq0em4cpopnxfegwor2a9lbuhzlqa
Indiana
0
19285
473912
453598
2024-10-29T13:36:11Z
Joorsm
30190
473912
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
[[Plaetje:Flag of Indiana.svg|thumb|right|125px|Veendel vaan Indiana]]
[[Plaetje:Map of USA IN.svg|thumb|right|500px|Indiana en de res vaan Amerika]]
'''Indiana''' is 'ne staot in de [[VS]]. De aofkorting is ''IN''. De hoofstad is [[Indianapolis]].
==Geografie==
Indiana heet 'n oppervlak vaan 140.998 km² (4,0% water), en heet 12.713.634 inwoeners (86,27/km²).
{{Sjtumpke}}
{{VS}}
[[Categorie:Indiana| ]]
jxp9z0j3q4cf7xl88g4jjpplj88rv2i
Iowa
0
19286
474118
375662
2024-10-30T11:22:33Z
Joorsm
30190
474118
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
[[Plaetje:Flag of Iowa.svg|thumb|right|125px|Veendel vaan Iowa]]
[[Plaetje:Map of USA highlighting Iowa.png|thumb|right|500px|Iowa en de res vaan Amerika]]
'''Iowa''' is 'ne staot in de [[VS]]. De aofkorting is ''IA''. De hoofstad is [[Des Moines (Iowa)|Des Moines]].
==Geografie==
Iowa heet 'n oppervlak vaan 145.743 km² (0,7% water), en heet 2.954.451 inwoeners (20,22/km²).
{{Sjtumpke}}
{{VS}}
[[Categorie:Iowa| ]]
lkh79i8nujzieb2sbhs7bxxoikabdsv
Kentucky
0
19288
474120
375664
2024-10-30T11:23:49Z
Joorsm
30190
474120
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
[[Plaetje:Flag of Kentucky.svg|thumb|right|125px|Veendel vaan Kentucky]]
[[Plaetje:Map of USA highlighting Kentucky.png|thumb|right|500px|Kentucky en de res vaan Amerika]]
'''Kentucky''' is 'ne staot in de [[VS]]. De aofkorting is ''KS''. De hoofstad is [[Frankfort (Kentucky)|Frankfort]].
==Geografie==
Kentucky heet 'n oppervlak vaan 104.749 km² (1,7% water), en heet 4.145.922 inwoeners (39,28/km²).
{{Sjtumpke}}
{{VS}}
[[Categorie:Kentucky| ]]
r06zrvxn7ij0werp8ern0sf52m1pjub
Michigan
0
19290
473907
375669
2024-10-29T13:30:10Z
Joorsm
30190
473907
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
[[Plaetje:Flag of Michigan.svg|thumb|right|125px|Veendel vaan Michigan]]
[[Plaetje:Map of USA highlighting Michigan.png|thumb|right|500px|Michigan en de res vaan Amerika]]
'''Michigan''' is 'ne staot in de [[VS]]. De aofkorting is ''MI''. De hoofstad is [[Lansing (Michigan)|Lansing]].
== Geografie ==
Michigan heet 'n oppervlak vaan 250.941 km² (41,3% water), en heet 10.112.620 inwoeners (67,55/km²).
{{Sjtumpke}}
{{VS}}
[[Categorie:Michigan| ]]
hyex31ke53jwopp41f1ls84nut92dl7
Missouri
0
19299
474122
375672
2024-10-30T11:25:19Z
Joorsm
30190
474122
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
[[Plaetje:Flag of Missouri.svg|thumb|right|125px|Veendel vaan Missouri]]
[[Plaetje:Map of USA highlighting Missouri.png|thumb|right|500px|Missouri en de res vaan Amerika]]
'''Missouri''' is 'ne staot in de [[VS]]. De aofkorting is ''MO''. De hoofstad is [[Jefferson City (Missouri)|Jefferson City]].
== Geografie ==
Missouri heet 'n oppervlak vaan 180.693 km² (1,2% water), en heet 5.754.618 inwoeners (31,36/km²).
{{Sjtumpke}}
{{VS}}
[[Categorie:Missouri| ]]
4p7swsnov3x19uyop1g1x3o2xirxhh2
Minnesota
0
19311
473908
375670
2024-10-29T13:30:54Z
Joorsm
30190
473908
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
[[Plaetje:Flag of Minnesota.svg|thumb|right|125px|Veendel vaan Minnesota]]
[[Plaetje:Map of USA highlighting Minnesota.png|thumb|right|500px|Minnesota en de res vaan Amerika]]
'''Minnesota''' is 'ne staot in de [[VS]]. De aofkorting is ''MN''. De hoofstad is [[Saint Paul]].
==Geografie==
Minnesota heet 'n oppervlak vaan 225.365 km² (8,4% water), en heet 5.100.958 inwoeners (23,86/km²).
==Bekinde lui oet Minnesota==
* [[Owl City]] - 'n Popgróp die allewijl erg populair is.
{{Sjtumpke}}
{{VS}}
[[Categorie:Minnesota| ]]
bluicxbvfdf24ulr4qaq5oy3mgk5esp
Nebraska
0
19332
474138
375675
2024-10-30T11:40:43Z
Joorsm
30190
474138
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
[[Plaetje:Flag of Nebraska.svg|thumb|right|125px|Veendel vaan Nebraska]]
[[Plaetje:Map of USA highlighting Nebraska.png|thumb|right|500px|Nebraska en de res vaan Amerika]]
'''Nebraska''' is 'ne staot in de [[VS]]. De aofkorting is ''NE''. De hoofstad is [[Lincoln (Nebraska)|Lincoln]].
== Geografie ==
Nebraska heet 'n oppervlak vaan 200.520 km² (0,6% water), en heet 1.747.214 inwoeners (8,60/km²).
{{Sjtumpke}}
{{VS}}
[[Categorie:Nebraska| ]]
15qrv9jkefpsfot1z8wn8vnboau70an
New Jersey
0
19334
474151
449778
2024-10-30T11:55:01Z
Joorsm
30190
474151
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
[[Plaetje:Flag of New Jersey.svg|thumb|right|125px|Veendel vaan New Jersey]]
[[Plaetje:Map of USA highlighting New Jersey.png|thumb|right|500px|New Jersey en de res vaan Amerika]]
'''New Jersey''' is 'ne staot in de [[VS]]. Dèks weurt New Jersey mèt gerekend es deil vaan de regio [[Nui Ingeland]], mer dit is neet zjus. De aofkorting is ''NJ''. De hoofstad is [[Trenton (New Jersey)|Trenton]]. Belaangriek groete stei in New Jersey zien [[Jersey City]] en [[Newark]]. Bei stei zien min of mie deil vaan 't versteielek gebeed vaan [[New York City]]. Door de staotssgrens die 't Newyorks [[Manhattan]] oondersjeid vaan dees twie stei, zulle ze evels noets deil gaon oetmake vaan dezelfde stad.
==Geografie==
New Jersey heet 'n oppervlak vaan 200.520 km² (0,6% water), en heet 1.747.214 inwoeners (8,60/km²).
{{Sjtumpke}}
{{VS}}
[[Categorie:New Jersey| ]]
6l4pdzjf8d0q6awcfolzrm9xr2swaxq
Virginia
0
19338
474141
473843
2024-10-30T11:43:51Z
Joorsm
30190
474141
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
[[Plaetje:Flag of Virginia.svg|thumb|right|125px|Veendel vaan Virginia]]
[[Plaetje:Map of USA highlighting Virginia.png|thumb|right|500px|Virginia en de res vaan Amerika]]
'''Virginia''' is 'ne staot in de [[VS]]. De aofkorting is ''VA''. De hoofstad is [[Richmond, Virginia|Richmond]].
==Geografie==
Virginia heet 'n oppervlak vaan 110.862 km² (7,4% water), en heet 7.459.827 inwoeners (69,03/km²).
{{Sjtumpke}}
{{VS}}
[[Categorie:Virginia| ]]
70z852i3vgh0ry6be0haow5kzov81kt
Frans Appelmans
0
19351
474049
456406
2024-10-30T09:20:47Z
Joorsm
30190
/* Rifferenties */
474049
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Zittesj}}
'''Frans Appelmans''' ([[Opeve]], [[31 december]] [[1918]] - Zittert? [[2 september]] [[1986]]), baeter bekèndj as '''Frenske van Zittert''',<ref>[[Pierre Bakkes]], ''Taal in stad en land: Venloos, Roermonds en Sittards'', Den Haag 2002: p. 92</ref> waar 'ne [[Zitterd|Zittesje]] dichter dae in 't [[Zittesj]] sjreef.
Op [[28 augustus]] [[1993]] woort an de [[Geuweg]] ([[Ophaove (Zitterd)|Ophaove]]) ei bronze beeldj veur de dichter onthuld, dat in 2006 woort gesjtole. In 2009 is ei nuuj beeldj veur de dichter onthuld.<ref>[https://web.archive.org/web/20110808170307/http://www.wijkplatformophoven.nl/?page_id=228 Wijkplatform Ophoven - Frans Appelmans]</ref>
==Werk==
*''Kroene krane''. Drie gedichtebundels in 't Zittesj, oetgegaeve door de V.V.V. in de 70-er jaore en gaon euver de jaore 1968/69 en 70.
*''De zaak Hoppenpopper'', eine ein-akter es wagesjpeel gebrach door de dialekgróp van 't Limburgs Toneel Zitterd.
==Rifferenties==
<references/>
{{DEFAULTSORT:Appelmans, Frans}}
[[Categorie:Buuttereedners]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
0fmlef5e20lybj8eaegbg9gq065bnwu
Jackie Brown
0
19655
474002
342013
2024-10-29T16:13:13Z
Joorsm
30190
474002
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
'''Jackie Brown''' is 'ne film vaan [[Quentin Tarantino]] oet [[1997]]. Tarantino heet de film zoewel geregisseerd es gesjreve. De hoofrolle weure gespäöld door de [[acteur|aktäörs]] [[Pam Grier]], [[Robert de Niro]], [[Bridget Fonda]], [[Samuel L. Jackson]] en [[Robert Forster]].
== 't Verhaol ==
{{leeswaarsjoewing}}
De stewardess Jackie Brown weurt gepak wie ze cent veur häöre baas smokkelde. Ze krijg 'n aonbod um mèt de pelitie same te wèrke um de wapehandeleer boe ze veur wèrk te kinne pakke. Ze tröf Max Cherry, dee häöre borgsom betaolt. Ze beslete e plan te smeie boedoor ze de partije tegenein oet kinne speule, en zelf mèt 'n groet bedraag de tössenoet kinne goon.
[[Categorie:Films geproduceerd in Vereinigde Sjtaote]]
7aipm6n4q648g2mkq9unostrub4m5gj
Oos-Vlaoms
0
19994
473987
466883
2024-10-29T15:52:00Z
Joorsm
30190
/* Extern links */
473987
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
[[Plaetje:Nederlands-oostvlaams.png|frame|Ligking vaan 't Oos-Vlaoms binne 't verruimp Nederlandsetaolgebeed.]]
'''Oos-Vlaoms''' (otoniem ''Uuëst-Vlams'') is de naom veur 'n gróp vaan [[Nederfrankisch]]e dialekte veural gesproke in de [[Belsj|Belzje]] provincie [[Oos-Vlaondere]]. Taolkundeg gezeen nump 't 'n positie in tösse 't [[Wes-Vlaams]] (boemèt 't historisch 'n einheid waor) en 't [[Braobants]] (boedoor 't sinds de late [[middeliewe]] hendeg beïnvlood is). De dialekgróp is intern zier divers.
==Dialekgebeed==
't Dialekgebeed vaan 't Oos-Vlaoms vèlt veur e good deil same mèt de provincie Oos-Vlaondere, meh 't Oos-Vlaoms weurt neet in de ganse provincie gesproke. De dialekte gesproke in en roond [[Dendermonde]], [[Aalst]], [[Ninove]] en [[Geraardsbergen]] moot me zoonder mie es Braobants zien. De dialekte vaan 't [[Waasland]] (noordoostelek Oos-Vlaondere, de umgeving vaan [[Sint-Niklaas]]), 't [[Waaslands]], zien e twievelgeval. Datzelfde gelt feitelek ouch veur 't [[Gents]], wat, allewel tot 't in de Oos-Vlaamse hoofstad [[Gent]] weurt gesproke, veur dees dialekgróp hendeg atypisch is en hiel väöl Braobantse trèkke dreug. Ouch 't [[Ronses]] (in [[Ronse]], tege de taolgrens aon) is e taoleiland.
Oos-Vlaomse dialekte weure evels ouch boete de provincie gesproke. 'n Euvergaankszone mèt 't Wes-Vlaoms strek ziech oet e stök in de provincie [[Wes-Vlaondere]], tot kort bij [[Tielt]] en [[Kortrijk]] (meh neet in die stei zelf!). Oos-Vlaoms weurt ouch vaanaajds gesproke op 't groondgebeed vaan de gemeintes [[Elzele]] (''Ellezelles'') en [[Lessen]] (''Lessines''), in de [[Wallonië|Waolse]] provincie [[Henegouwe]] en in de plaotse [[Philippine]], [[Overslag]], [[Zuiddorpe]], [[Westdorpe]] en [[Sas-van-Gent]] in de [[Nederland]]se provincie [[Zieland]] (en wel gemeinte [[Terneuzen]]).<ref name=WZD>Woordenboek der Zeeuwse Dialecten. Geciteerd in Van Driel (2004).</ref> 't Waaslands strek ziech ouch tot in Zieland oet: 't weurt gesproke in [[Koewacht]], [[Heikant]], [[Sint-Jansteen]], [[Clinge]] en [[Nieuw-Namen]], gooddeils gemeinte [[Hulst (gemeinte)|Hulst]].<ref name=WZD/> In de res vaan die gemeinte, boe-oonder de [[Hulst (sjtedsje)|plaots Hulst]] zelf, sprik me 't [[Hulsters]], ouch 'n euvergaanksdialek, nog minder typisch Oos-Vlaams es 't Waaslands. Tot slot huurt me nog e Waaslands dialek in [[Zwijndrecht (Belsj)|Zwijndrecht]], provincie [[Antwerpe (provincie)|Antwerpe]], welke plaots vreuger bij Oos-Vlaondere hoort.
==Taolhistorie==
In de historie vaan 't Oos-Vlaoms zien drei versjèllende echelons te vinde, die alledrei hun spoere in de taol höbbe achtergelaote en alledrei gemaak höbbe tot de dialekte noch Wes-Vlaams, noch Braobants zien.
De oonderlaog, 't [[substraot]], is Vlaoms; in vreuger gaof 't dao ein Vlaomse dialekgróp, die oongeveer sameveel mèt 't graofsjap Vlaondere. In de vreug en hoeg middeliewe laoge häör ingste verwantsjappe neet bij 't Braobants meh bij aandere westeleke dialekte: 't [[Ziews]] en 't [[Hollands]]. De mies karakteristieke kinmerke in 't modern Oos-Vlaoms zien de spontaan palatalisatie in wäörd wie ''puppe'' 'póp' en ''wulle'' 'wol', 't oontbreke vaan umlaut vaan de Aajdgermaanse ''*ô'' in e woord wie ''groen'' 'greun' (vergeliek Braobants ''gruun'') en ''kaos'' 'kies' (vergeliek Braobants ''kees'').
Allewel tot Vlaondere tot in de late middeliewe 't belaankriekste gewes waor gewees vaan de Nederlen, kaom dao vaanaof de veertienden iew verandering in. Stei wie [[Leuve]], [[Brussel|Breusel]] en [[Antwerpe]] bleujde sterk en hun taol stoont in hoeg aonzien. Zjus in zuidelek Braobant (Leuve en Breusel) waore aon 't ind vaan de middeliewe sterke taolveranderinge op gaank gekoume. De oosteleke Vlaomse dialekte naome sommege vaan die kinmerke euver, wie de breking vaan de aw ''ii'' in ''ij'' en de ''uu'' in ''ui'' en de verwijing vaan de diftonge ''eê'' en ''oô'' nao resp. ''ieë'' en ''uuë''. In Gent gebäörde dat trouwes radicaolder es in de umgeving, wat vaan dees stad e soort quasi-Braobants taoleiland maakde. De Braobantsen invlood is de twiede laog.
De derde laog die me moot oondersjeie zien de nui taolveranderinge die hunnen oersprunk voonte in Oos-Vlaondere zelf. Väöl góng 't toch um veranderinge die neet in gans 't taolgebeed optraoje. Zoe verdween de tegestèlling tösse korte en lang vocaole ([[isochronie]]) en woorte de intervocalische plosieve ''p'', ''t'' en ''k'' stumhöbbend gemaak.
==Klaankversjijnsele==
Me deit verkierd um te spreke vaan 'n Oos-Vlaomse klaanklier. De taolgróp is intern naomelek te versjèllend um ein klaanklier op te stèlle. Ieder zal deze paragraaf de typische klaank-kinmerke vaan versjèllende Oos-Vlaomse dialekte besjrieve. Toch zien 't zjus de klaanke, en neet de wäörd of de grammair, die de Oos-Vlaamse gróp (desnoeds negatief) definiëre t'n opziechte vaan aander Nederlandse dialekte.
===Vocaole===
't Fundamenteelste versjèl tösse 't Oos- en 't Wes-Vlaoms is de breking vaan de Aajdgermaanse ''*î'' en ''*û'' in twieklaanke. In 't Wes-Vlaoms zien die klaanke ''ie'' ([i:]) en ''uu'' ([y:]) gebleve of verkort tot ''i'' ([ɪ]) en ''u'' ([ʏ]). In 't Oos-Vlaoms tröf me variante aon vaan de ''ij'' en ''ui''. Veur 't groetste deil vaan 't taolgebeed zien de realisaties ''è'' en ''ù'' (fonetisch [ɛ] en [œ]). In 't Waaslands kint me klaanke die perceis mèt 't Algemein Nederlands euvereinkoume ([ɛi] en [œi]). 't Gents en 't Hulsters höbbe zwoerder diftonge die mier aon 't Braobants herinnere: ''a(i)'' en ''oi'' of fonetisch [ai]/[a:] en [oə].
'n Aander kinmerk, wat zjus wie 't veureg vaan Braobantsen oersprunk is, zien de sjerper realisaties vaan de sjerplang ''ee'' en ''oo''. Ouch 't Wes-Vlaoms kint, wie de mieste dialekte (meh neet 't Algemein Nederlands) die klaanke wel, meh dees streektaol realiseert ze conservatiever en minder extreem: es ''eê'' ([eə]) en ''oô'' ([oə]). In 't Oos-Vlaoms daorentege is 't ierste deil vaan die diftonge sterk geslote en gefronteerd, wat ''ieë'' resp. ''uuë'' (fonetisch: [iə] en [yə]) tot rizzeltaote heet. In 't Gents is dee naoslaag vervalle en zien de klaanke geëvolueerd tot lang monoftonge: ''ie'' en ''uu''.
Centrerende diftonge vint me neet allein bij de aw ''ee'' en ''oo'', meh ouch bij twie vaanajds korte vocaole: de ''i'' en ''u'' oet de standaardtaol klinke in de gewoen Oos-Vlaomse dialekte es [ɪə] respectievelek [ʌə]. 't Gents heet ouch daovaan lang monoftonge gemaak: [ɪ:] en [ʌ:].
De echte Oos-Vlaomse dialekte doen aon isochronie: dat wèlt zègke tot dao gei beteikenisvol versjèl besteit tösse korte en lang vocaole. In de typische dialekte zien lang vocaole kort gewore (''riet'' [rit], ''beke'' [begə], ''open'' [opm]), in 't Gents gebäörde 't umgekierde (''zitten'' [zɪ:tə], ''pad'' [pɑ:də], ''zot'' [zo:t). In 't Waaslands en 't Hulsts is 't versjèl tösse lang en korte vocaole bewoerd gebleve.
Wie al bove gezag höbbe de oosteleke umlautsversjijnsele in wäörd wie 't Hollands ''groen'' en ''kaas'' en 't [[Limbörgs]] ''greun'' en ''kies'' in 't Oos-Vlaoms neet plaotsgegrepe. 't Oos-Vlaoms deit daorin dus mèt 't Hollands mèt, 't Braobants mèt 't Limbörgs.
===Consonante===
Väöl Oos-Vlaomse dialekte höbbe nogal wiedgoonde [[elisie]]s vaan consonante in 't midde vaan e woord, tösse vocaole in. Es dao 'ne consonant ewegvèlt, weurt de vocaol deveur verlengk, es oetzundering op de bove besjreve regel tot vocaole ummer kort zien. Opvallend is tot ze allemaol oontbreke in Gent, en ouch in 't Waaslands en 't Hulsters oonbekind zien.
Veural de ''-j-'' en ''-w-'' (väölal, meh neet altied, op plaotse boe vreuger 'n ''-d-'' stoont) weure dao dèks door getroffe: ''bloeien'' [blu:ən], ''eiers'' [æərs], ''ouwe'' [æ:ə]. Dit is 't geval in de mieste echte Oos-Vlaomse dialekte, meh neet in de euvergaankszone mèt 't Wes-Vlaams en neet in Gent en de oosteleke randgebeie (zuug oonmiddellek bove).
De ''-g-'' tösse twie vocaole verdwijnt bekans eve dèks, al oontbrik dit kinmerk in 't uterste zuie (Ronse en umgeving): ''vliegen'' [vli:ən], ''mage'' [mɔ:ə].
De deletie vaan de ''-ng-'' is minder algemein: zij oontbrik in 't zuidooste (tot veurbij [[Oudenaarde]] en ouch zuidelek en oostelek vaan Gent oonbekind). Dit kinmerk noe maag vreuger in 't Gents ouch zien veurgekoume, wat bliek oet de versterking vaan dee klaank. ''Zingen'' weurt dao soms bekans ''zèingge'' ([zɛ<sup>i</sup>ŋɣə], neve minder extreem [zɛ<sup>i</sup>ŋə]), es dudelek contras tege 't 'boers' [zɛ:ən].
Ouch midde in e woord trejt 'n aander typisch Oos-Vlaoms kinmerk op: de verweiking vaan de tenues (hel plofklaanke) ''p'', ''t'' en ''k'' tot mediae ([b], [d], [g]). De verbreiing vaan dit kinmerk is te verglieke mèt de elisie vaan de -ng- ('t zuidooste deit neet mèt), meh daan get algemeiner (zoe kump 't euveral in de umgeving vaan Gent veur): ''gieten'' [ɣidn], ''trekken'' [trægŋ]. 't Gents deit ouch hei neet aon mèt ([ɣɪ<sup>i</sup>tə], [tʀæ:kə]).
Wie in 't Wes-Vlaoms en aanders es in 't Braobants is vaan de väöl verkoumenden oetgaank ''-en'' 't lèste lid bewaord gebleve en de sjwa geëlideerd. De ''-n'' weurt progressief geassimileerd tot [m] (nao 'n ''b'' of ''p'') en tot [ŋ] (nao 'n ''k'' of ''gk''). Dees articulatie kint me in Nederland oet de [[Nedersaksisch]]e dialekte. 't Gents deit hei neet aon mèt: wie in 't Braobants (en Limbörgs) sprik me hei allein de sjwa oet. Vaandao Gents ''pakke'' tege plattelands ''pakng''.
Wie alle Wes-Vlaomse en de mieste Braobantse en Ziewse dialekte deit 't Oos-Vlaoms aon [[h-deletie]], wat wèlt zègke tot de h neet veurkump. Hei-op zien in dees dialekgróp gein oetzunderinge.
==Grammairversjijnsele==
Wie alle zuideleke dialekte heet ouch 't Oos-Vlaoms drei woordgeslachte. 't Versjèl tösse manneleke en vrouweleke wäörd weurt, zjus wie in 't Wes-Vlaoms en 't Ziews, gemaak doortot vrouweleke wäörd op ''-e'' oetgoon (''beke'', ''vrouwe'', ''wonde''). Zelfs 't Gents deit dao-in mèt, oondaanks tot dao de miervouds-''n'' neet weurt oetsproke. Dit heet es gevolg tot in Gent ''katte'' zoewel ''kat'' es ''katte'' kin beteikene. Hei-in steit 't Oos-Vlaoms tegeneuver 't Braobants (boe 't versjèl, zjus wie in 't Limbörgs, tösse mannelek en vrouwelek allein ''dependent-marking'' in de verwieswäörd te zien is).
==Cultivatie==
Dialekte weure in Vlaondere (nog) neet al te dèks opgesjreve en 't Oos-Vlaoms liekent dao-in nog get achter te stoon op 't Wes-Vlaoms. Wel is 't vertegenwoordeg in de [[popmuziek]]: eint vaan de bekindste 'Nederlandstaolege' leedsjes, ''De wilde boerndochtere'' vaan [[Ivan Heylen]], is in 't Oos-Vlaoms. Begin 2009 woort in Vlaondere de [[hiphop|rap]] ''Mijn leven'' vaan [[Andy Sierens|Andy 'Vijvenveertig' Sierens]] 'nen hit. Op e lieger niveau vaan bekindheid is 'n verzaomel-cd vaan Oos-Vlaomse dialekzengers versjene (''Azuuë gezeid, azuuë gezoeng'n'').<ref>http://www.muziekmozaiek.be/index.php?onderdeel=3920&titel=Cd%27s</ref> In 't Land vaan Hulst weurt in 't dialek gezoonge door Ambras oet Westdorpe.<ref>http://www.ambras.info/</ref><ref>http://www.streektaalzang.nl/strk/zeel/zeelambn.htm</ref>
==Literatuur==
* ''Woordenboek van de Vlaamse Dialekten''. Gent/Tóngere, 1979- (ouch veur Wes- en Frans-Vlaandere)
* F. Debrabandere, ''Oost-Vlaams en Zeeuws-Vlaams etymologisch woordenboek. De herkomst van de Oost- en Zeeuws-Vlaamse woorden''. Amsterdam, 2005
* E.J. van den Broecke-De Man en J.L. Eggermont, ''Dialecten in Oost-Zeeuwsch-Vlaanderen''. Kloosterzande, 1982
* A. Joos, ''Waasch Idioticon.'' Gent/Sint-Niklaas, 1900; Sint-Niklaas, 1979
* L. Lievevrouw-Coopman, ''Gents Woordenboek''. Gent, 1950, <sup>4</sup>1974
* J. Taeldeman, "De vokaalstruktuur van de Oostvlaamse Dialekten" in ''Bijdragen en Mededelingen van de Dialectencommissie 51''. Amsterdam, 1978
* J. Taeldeman, "Het Gents. Een eiland in het Oost-Vlaamse dialectgebied" in J. Kruijsen, N. van der Sijs (redd.), ''Honderd jaar stadstaal''. Amsterdam/Antwerpe, 1999
* J. Taeldeman, ''Taal in stad en land: Oost-Vlaams''. Tielt, 2005
* I. Teirlinck, ''Zuid-Oostvlaanders Idioticon''. Gent, 1908-1922; Handzame, 1987
* I. Teirlinck, ''Klank- en Vormleer van het Zuid-Oost-Vlaandersch Dialect''. Gent, 1924
==Referenties==
<references/>
==Extern links==
* [http://www.dbnl.nl/tekst/wink007alge02_01/wink007alge02_01_0078.htm De geliekenis vaan de Verlore Zoon in 't Eekloos] (Winkler, 1874)
* [http://www.dbnl.nl/tekst/wink007alge02_01/wink007alge02_01_0051.htm ...in 't Hulsters]
* [http://www.dbnl.nl/tekst/wink007alge02_01/wink007alge02_01_0081.htm ...in 't Gents]
* [http://www.dbnl.nl/tekst/wink007alge02_01/wink007alge02_01_0077.htm ...in 't Waaslands] (Sint-Niklaas)
{{Nederlands}}
[[Categorie:Provincie Oos-Vlaondere]]
[[Categorie:Nederlands]]
[[Categorie:Tale in Belsj]]
[[Categorie:Tale in Nederlandj]]
t0z4km5bofuomguakne9zphvag7fukx
473989
473987
2024-10-29T15:53:08Z
Joorsm
30190
/* Extern links */
473989
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
[[Plaetje:Nederlands-oostvlaams.png|frame|Ligking vaan 't Oos-Vlaoms binne 't verruimp Nederlandsetaolgebeed.]]
'''Oos-Vlaoms''' (otoniem ''Uuëst-Vlams'') is de naom veur 'n gróp vaan [[Nederfrankisch]]e dialekte veural gesproke in de [[Belsj|Belzje]] provincie [[Oos-Vlaondere]]. Taolkundeg gezeen nump 't 'n positie in tösse 't [[Wes-Vlaams]] (boemèt 't historisch 'n einheid waor) en 't [[Braobants]] (boedoor 't sinds de late [[middeliewe]] hendeg beïnvlood is). De dialekgróp is intern zier divers.
==Dialekgebeed==
't Dialekgebeed vaan 't Oos-Vlaoms vèlt veur e good deil same mèt de provincie Oos-Vlaondere, meh 't Oos-Vlaoms weurt neet in de ganse provincie gesproke. De dialekte gesproke in en roond [[Dendermonde]], [[Aalst]], [[Ninove]] en [[Geraardsbergen]] moot me zoonder mie es Braobants zien. De dialekte vaan 't [[Waasland]] (noordoostelek Oos-Vlaondere, de umgeving vaan [[Sint-Niklaas]]), 't [[Waaslands]], zien e twievelgeval. Datzelfde gelt feitelek ouch veur 't [[Gents]], wat, allewel tot 't in de Oos-Vlaamse hoofstad [[Gent]] weurt gesproke, veur dees dialekgróp hendeg atypisch is en hiel väöl Braobantse trèkke dreug. Ouch 't [[Ronses]] (in [[Ronse]], tege de taolgrens aon) is e taoleiland.
Oos-Vlaomse dialekte weure evels ouch boete de provincie gesproke. 'n Euvergaankszone mèt 't Wes-Vlaoms strek ziech oet e stök in de provincie [[Wes-Vlaondere]], tot kort bij [[Tielt]] en [[Kortrijk]] (meh neet in die stei zelf!). Oos-Vlaoms weurt ouch vaanaajds gesproke op 't groondgebeed vaan de gemeintes [[Elzele]] (''Ellezelles'') en [[Lessen]] (''Lessines''), in de [[Wallonië|Waolse]] provincie [[Henegouwe]] en in de plaotse [[Philippine]], [[Overslag]], [[Zuiddorpe]], [[Westdorpe]] en [[Sas-van-Gent]] in de [[Nederland]]se provincie [[Zieland]] (en wel gemeinte [[Terneuzen]]).<ref name=WZD>Woordenboek der Zeeuwse Dialecten. Geciteerd in Van Driel (2004).</ref> 't Waaslands strek ziech ouch tot in Zieland oet: 't weurt gesproke in [[Koewacht]], [[Heikant]], [[Sint-Jansteen]], [[Clinge]] en [[Nieuw-Namen]], gooddeils gemeinte [[Hulst (gemeinte)|Hulst]].<ref name=WZD/> In de res vaan die gemeinte, boe-oonder de [[Hulst (sjtedsje)|plaots Hulst]] zelf, sprik me 't [[Hulsters]], ouch 'n euvergaanksdialek, nog minder typisch Oos-Vlaams es 't Waaslands. Tot slot huurt me nog e Waaslands dialek in [[Zwijndrecht (Belsj)|Zwijndrecht]], provincie [[Antwerpe (provincie)|Antwerpe]], welke plaots vreuger bij Oos-Vlaondere hoort.
==Taolhistorie==
In de historie vaan 't Oos-Vlaoms zien drei versjèllende echelons te vinde, die alledrei hun spoere in de taol höbbe achtergelaote en alledrei gemaak höbbe tot de dialekte noch Wes-Vlaams, noch Braobants zien.
De oonderlaog, 't [[substraot]], is Vlaoms; in vreuger gaof 't dao ein Vlaomse dialekgróp, die oongeveer sameveel mèt 't graofsjap Vlaondere. In de vreug en hoeg middeliewe laoge häör ingste verwantsjappe neet bij 't Braobants meh bij aandere westeleke dialekte: 't [[Ziews]] en 't [[Hollands]]. De mies karakteristieke kinmerke in 't modern Oos-Vlaoms zien de spontaan palatalisatie in wäörd wie ''puppe'' 'póp' en ''wulle'' 'wol', 't oontbreke vaan umlaut vaan de Aajdgermaanse ''*ô'' in e woord wie ''groen'' 'greun' (vergeliek Braobants ''gruun'') en ''kaos'' 'kies' (vergeliek Braobants ''kees'').
Allewel tot Vlaondere tot in de late middeliewe 't belaankriekste gewes waor gewees vaan de Nederlen, kaom dao vaanaof de veertienden iew verandering in. Stei wie [[Leuve]], [[Brussel|Breusel]] en [[Antwerpe]] bleujde sterk en hun taol stoont in hoeg aonzien. Zjus in zuidelek Braobant (Leuve en Breusel) waore aon 't ind vaan de middeliewe sterke taolveranderinge op gaank gekoume. De oosteleke Vlaomse dialekte naome sommege vaan die kinmerke euver, wie de breking vaan de aw ''ii'' in ''ij'' en de ''uu'' in ''ui'' en de verwijing vaan de diftonge ''eê'' en ''oô'' nao resp. ''ieë'' en ''uuë''. In Gent gebäörde dat trouwes radicaolder es in de umgeving, wat vaan dees stad e soort quasi-Braobants taoleiland maakde. De Braobantsen invlood is de twiede laog.
De derde laog die me moot oondersjeie zien de nui taolveranderinge die hunnen oersprunk voonte in Oos-Vlaondere zelf. Väöl góng 't toch um veranderinge die neet in gans 't taolgebeed optraoje. Zoe verdween de tegestèlling tösse korte en lang vocaole ([[isochronie]]) en woorte de intervocalische plosieve ''p'', ''t'' en ''k'' stumhöbbend gemaak.
==Klaankversjijnsele==
Me deit verkierd um te spreke vaan 'n Oos-Vlaomse klaanklier. De taolgróp is intern naomelek te versjèllend um ein klaanklier op te stèlle. Ieder zal deze paragraaf de typische klaank-kinmerke vaan versjèllende Oos-Vlaomse dialekte besjrieve. Toch zien 't zjus de klaanke, en neet de wäörd of de grammair, die de Oos-Vlaamse gróp (desnoeds negatief) definiëre t'n opziechte vaan aander Nederlandse dialekte.
===Vocaole===
't Fundamenteelste versjèl tösse 't Oos- en 't Wes-Vlaoms is de breking vaan de Aajdgermaanse ''*î'' en ''*û'' in twieklaanke. In 't Wes-Vlaoms zien die klaanke ''ie'' ([i:]) en ''uu'' ([y:]) gebleve of verkort tot ''i'' ([ɪ]) en ''u'' ([ʏ]). In 't Oos-Vlaoms tröf me variante aon vaan de ''ij'' en ''ui''. Veur 't groetste deil vaan 't taolgebeed zien de realisaties ''è'' en ''ù'' (fonetisch [ɛ] en [œ]). In 't Waaslands kint me klaanke die perceis mèt 't Algemein Nederlands euvereinkoume ([ɛi] en [œi]). 't Gents en 't Hulsters höbbe zwoerder diftonge die mier aon 't Braobants herinnere: ''a(i)'' en ''oi'' of fonetisch [ai]/[a:] en [oə].
'n Aander kinmerk, wat zjus wie 't veureg vaan Braobantsen oersprunk is, zien de sjerper realisaties vaan de sjerplang ''ee'' en ''oo''. Ouch 't Wes-Vlaoms kint, wie de mieste dialekte (meh neet 't Algemein Nederlands) die klaanke wel, meh dees streektaol realiseert ze conservatiever en minder extreem: es ''eê'' ([eə]) en ''oô'' ([oə]). In 't Oos-Vlaoms daorentege is 't ierste deil vaan die diftonge sterk geslote en gefronteerd, wat ''ieë'' resp. ''uuë'' (fonetisch: [iə] en [yə]) tot rizzeltaote heet. In 't Gents is dee naoslaag vervalle en zien de klaanke geëvolueerd tot lang monoftonge: ''ie'' en ''uu''.
Centrerende diftonge vint me neet allein bij de aw ''ee'' en ''oo'', meh ouch bij twie vaanajds korte vocaole: de ''i'' en ''u'' oet de standaardtaol klinke in de gewoen Oos-Vlaomse dialekte es [ɪə] respectievelek [ʌə]. 't Gents heet ouch daovaan lang monoftonge gemaak: [ɪ:] en [ʌ:].
De echte Oos-Vlaomse dialekte doen aon isochronie: dat wèlt zègke tot dao gei beteikenisvol versjèl besteit tösse korte en lang vocaole. In de typische dialekte zien lang vocaole kort gewore (''riet'' [rit], ''beke'' [begə], ''open'' [opm]), in 't Gents gebäörde 't umgekierde (''zitten'' [zɪ:tə], ''pad'' [pɑ:də], ''zot'' [zo:t). In 't Waaslands en 't Hulsts is 't versjèl tösse lang en korte vocaole bewoerd gebleve.
Wie al bove gezag höbbe de oosteleke umlautsversjijnsele in wäörd wie 't Hollands ''groen'' en ''kaas'' en 't [[Limbörgs]] ''greun'' en ''kies'' in 't Oos-Vlaoms neet plaotsgegrepe. 't Oos-Vlaoms deit daorin dus mèt 't Hollands mèt, 't Braobants mèt 't Limbörgs.
===Consonante===
Väöl Oos-Vlaomse dialekte höbbe nogal wiedgoonde [[elisie]]s vaan consonante in 't midde vaan e woord, tösse vocaole in. Es dao 'ne consonant ewegvèlt, weurt de vocaol deveur verlengk, es oetzundering op de bove besjreve regel tot vocaole ummer kort zien. Opvallend is tot ze allemaol oontbreke in Gent, en ouch in 't Waaslands en 't Hulsters oonbekind zien.
Veural de ''-j-'' en ''-w-'' (väölal, meh neet altied, op plaotse boe vreuger 'n ''-d-'' stoont) weure dao dèks door getroffe: ''bloeien'' [blu:ən], ''eiers'' [æərs], ''ouwe'' [æ:ə]. Dit is 't geval in de mieste echte Oos-Vlaomse dialekte, meh neet in de euvergaankszone mèt 't Wes-Vlaams en neet in Gent en de oosteleke randgebeie (zuug oonmiddellek bove).
De ''-g-'' tösse twie vocaole verdwijnt bekans eve dèks, al oontbrik dit kinmerk in 't uterste zuie (Ronse en umgeving): ''vliegen'' [vli:ən], ''mage'' [mɔ:ə].
De deletie vaan de ''-ng-'' is minder algemein: zij oontbrik in 't zuidooste (tot veurbij [[Oudenaarde]] en ouch zuidelek en oostelek vaan Gent oonbekind). Dit kinmerk noe maag vreuger in 't Gents ouch zien veurgekoume, wat bliek oet de versterking vaan dee klaank. ''Zingen'' weurt dao soms bekans ''zèingge'' ([zɛ<sup>i</sup>ŋɣə], neve minder extreem [zɛ<sup>i</sup>ŋə]), es dudelek contras tege 't 'boers' [zɛ:ən].
Ouch midde in e woord trejt 'n aander typisch Oos-Vlaoms kinmerk op: de verweiking vaan de tenues (hel plofklaanke) ''p'', ''t'' en ''k'' tot mediae ([b], [d], [g]). De verbreiing vaan dit kinmerk is te verglieke mèt de elisie vaan de -ng- ('t zuidooste deit neet mèt), meh daan get algemeiner (zoe kump 't euveral in de umgeving vaan Gent veur): ''gieten'' [ɣidn], ''trekken'' [trægŋ]. 't Gents deit ouch hei neet aon mèt ([ɣɪ<sup>i</sup>tə], [tʀæ:kə]).
Wie in 't Wes-Vlaoms en aanders es in 't Braobants is vaan de väöl verkoumenden oetgaank ''-en'' 't lèste lid bewaord gebleve en de sjwa geëlideerd. De ''-n'' weurt progressief geassimileerd tot [m] (nao 'n ''b'' of ''p'') en tot [ŋ] (nao 'n ''k'' of ''gk''). Dees articulatie kint me in Nederland oet de [[Nedersaksisch]]e dialekte. 't Gents deit hei neet aon mèt: wie in 't Braobants (en Limbörgs) sprik me hei allein de sjwa oet. Vaandao Gents ''pakke'' tege plattelands ''pakng''.
Wie alle Wes-Vlaomse en de mieste Braobantse en Ziewse dialekte deit 't Oos-Vlaoms aon [[h-deletie]], wat wèlt zègke tot de h neet veurkump. Hei-op zien in dees dialekgróp gein oetzunderinge.
==Grammairversjijnsele==
Wie alle zuideleke dialekte heet ouch 't Oos-Vlaoms drei woordgeslachte. 't Versjèl tösse manneleke en vrouweleke wäörd weurt, zjus wie in 't Wes-Vlaoms en 't Ziews, gemaak doortot vrouweleke wäörd op ''-e'' oetgoon (''beke'', ''vrouwe'', ''wonde''). Zelfs 't Gents deit dao-in mèt, oondaanks tot dao de miervouds-''n'' neet weurt oetsproke. Dit heet es gevolg tot in Gent ''katte'' zoewel ''kat'' es ''katte'' kin beteikene. Hei-in steit 't Oos-Vlaoms tegeneuver 't Braobants (boe 't versjèl, zjus wie in 't Limbörgs, tösse mannelek en vrouwelek allein ''dependent-marking'' in de verwieswäörd te zien is).
==Cultivatie==
Dialekte weure in Vlaondere (nog) neet al te dèks opgesjreve en 't Oos-Vlaoms liekent dao-in nog get achter te stoon op 't Wes-Vlaoms. Wel is 't vertegenwoordeg in de [[popmuziek]]: eint vaan de bekindste 'Nederlandstaolege' leedsjes, ''De wilde boerndochtere'' vaan [[Ivan Heylen]], is in 't Oos-Vlaoms. Begin 2009 woort in Vlaondere de [[hiphop|rap]] ''Mijn leven'' vaan [[Andy Sierens|Andy 'Vijvenveertig' Sierens]] 'nen hit. Op e lieger niveau vaan bekindheid is 'n verzaomel-cd vaan Oos-Vlaomse dialekzengers versjene (''Azuuë gezeid, azuuë gezoeng'n'').<ref>http://www.muziekmozaiek.be/index.php?onderdeel=3920&titel=Cd%27s</ref> In 't Land vaan Hulst weurt in 't dialek gezoonge door Ambras oet Westdorpe.<ref>http://www.ambras.info/</ref><ref>http://www.streektaalzang.nl/strk/zeel/zeelambn.htm</ref>
==Literatuur==
* ''Woordenboek van de Vlaamse Dialekten''. Gent/Tóngere, 1979- (ouch veur Wes- en Frans-Vlaandere)
* F. Debrabandere, ''Oost-Vlaams en Zeeuws-Vlaams etymologisch woordenboek. De herkomst van de Oost- en Zeeuws-Vlaamse woorden''. Amsterdam, 2005
* E.J. van den Broecke-De Man en J.L. Eggermont, ''Dialecten in Oost-Zeeuwsch-Vlaanderen''. Kloosterzande, 1982
* A. Joos, ''Waasch Idioticon.'' Gent/Sint-Niklaas, 1900; Sint-Niklaas, 1979
* L. Lievevrouw-Coopman, ''Gents Woordenboek''. Gent, 1950, <sup>4</sup>1974
* J. Taeldeman, "De vokaalstruktuur van de Oostvlaamse Dialekten" in ''Bijdragen en Mededelingen van de Dialectencommissie 51''. Amsterdam, 1978
* J. Taeldeman, "Het Gents. Een eiland in het Oost-Vlaamse dialectgebied" in J. Kruijsen, N. van der Sijs (redd.), ''Honderd jaar stadstaal''. Amsterdam/Antwerpe, 1999
* J. Taeldeman, ''Taal in stad en land: Oost-Vlaams''. Tielt, 2005
* I. Teirlinck, ''Zuid-Oostvlaanders Idioticon''. Gent, 1908-1922; Handzame, 1987
* I. Teirlinck, ''Klank- en Vormleer van het Zuid-Oost-Vlaandersch Dialect''. Gent, 1924
==Referenties==
<references/>
==Extern links==
* [http://www.dbnl.nl/tekst/wink007alge02_01/wink007alge02_01_0078.htm De geliekenis vaan de Verlore Zoon in 't Eekloos] (Winkler, 1874)
* [http://www.dbnl.nl/tekst/wink007alge02_01/wink007alge02_01_0051.htm ...in 't Hulsters]
* [http://www.dbnl.nl/tekst/wink007alge02_01/wink007alge02_01_0081.htm ...in 't Gents]
* [http://www.dbnl.nl/tekst/wink007alge02_01/wink007alge02_01_0077.htm ...in 't Waaslands] (Sint-Niklaas)
{{Nederlands}}
[[Categorie:Nederlands]]
[[Categorie:Provincie Oos-Vlaondere]]
[[Categorie:Tale in Belsj]]
[[Categorie:Tale in Nederlandj]]
pppp8nklr5dbhbtcqazzy23y6igjmsz
Wes-Vlaoms
0
20073
473988
472721
2024-10-29T15:52:28Z
Joorsm
30190
/* Liermateriaol */
473988
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
[[Plaetje:West-Vlaams.JPG|thumb|Wes-Vlaoms taolgebeed. De verspreiing in Zieland is get mèt de nate vinger aongegeve; zuug de teks.]]
't '''Wes-Vlaoms''' (otoniem ''West-Vlams'') is 'n [[Nederfrankisch]]e dialekgróp die weurt gesproke in 't uterste zuidweste vaan 't "Nederlandsetaolgebeed": in de [[Belsj|Belzje]] provincie [[Wes-Vlaondere]], in [[Fraankriek]] ([[Frans Vlaondere]]) en, aofhenkelek vaan definitie, ouch in deile vaan [[Ziews Vlaondere]] (in de [[Nederland]]se provincie [[Zieland]]). De ingste verwantsjap besteit mèt de naoberdialekte [[Oos-Vlaoms]] en [[Ziews]]. 't Wes-Vlaoms gelt es 't conservatiefste en - es me 't [[Nedersaksisch]] en 't [[Limbörgs]] neet mètrekent - mies vaan de standaardtaol aofwiekend Nederlands dialek - de notie vaan 't Wes-Vlaoms es apaarte taol weurt aof en touw opgebrach.
==Dialekgebeed==
{{wrapper}}
|[[Plaetje:Sluis Belfort.jpg|thumb|[[Belfort]]e in Sluis...]]
|-
|[[Plaetje:Belfort Brugge.jpg|thumb|...Brugge...]]
|-
|[[Plaetje:Kortrijk Belfry.jpg|thumb|...Kortrijk...]]
|-
|[[Plaetje:Winokbelfort.jpg|thumb|...en Sint-Winoksbergen wieze op de cultureel einheid vaan 't dialekgebeed.]]
|}
Wie bovenaon gezag liet me 't Wes-Vlaoms soms wel, soms neet tot in Nederland doorloupe. De dialekte oet Wes-Ziews Vlaondere ('t Land vaan Sluis) zien evels op e paar oetzunderinge nao ieder Wes-Vlaoms es Ziews vaan karakter. Um die taolkundege woerheid zalle ze ouch hei weure behandeld. De dialekte vaan Midde-Ziews-Vlaondere ('t Land vaan Axel) zien väöl Ziewser vaan karakter, meh drage ouch nog Wes-Vlaomse trèkke en zalle veur de samehaank hei evegood aon de orde koume. Ziews-Vlaondere is taolkundeg primair verdeild in e Wes-Vlaoms en 'n Oos-Vlaoms taolgebeed. Wes-(Ziews-)Vlaomse dialekte huurt me in gans de gemeinte [[Sluis (gemeinte)|Sluis]] en in 't groetste deil vaan de gemeinte [[Terneuzen]] (Terneuzen-stad, [[Biervliet]], [[Hoeke]], [[Sluiskil]], [[Axel (sjtedsje)|Axel]] en [[Zaamslag]]).<ref>Woordenboek der Zeeuwse dialecten (<sup>10</sup>1998): Inleiding en kaart VII</ref>
De aofgrenzing vaan 't Wes-Vlaoms op Belsj gebeed is lesteger: de grens tösse Oos-Vlaoms en Wes-Vlaoms taolgebeed is get raofeleg. Numme v'r noe de veurnaomste isoglos, die tösse ''ijs'' en variante aon oosteleke kant en ''ies'' aon westeleke, daan is de verdeiling zoe: in 't noorde huurt [[Maldegem]], in de provincie [[Oos-Vlaondere]], nog bij 't Wes-Vlaoms gebeed, zoe good wie 't dörp [[Maria-Aalter]] (gemeinte [[Aalter]]).<ref name=voskerck22>Devos en Vandekerckhove 2005): p. 22</ref> Zuidelek vaan Aalter geit de taolgrens Wes-Vlaondere in; ieder Oos-Vlaoms es Wes-Vlaoms vaan karakter zien de dialekte vaan o.m. [[Heestert]], [[Otegem]], [[Ingooigem]], [[Deerlijk]], [[Waregem]], [[Wakken]] en [[Ruiselede]].<ref name=voskerck44>Devos en Vandekerckhove (2005): p. 44</ref> Vaanajds Wes-Vlaamstaoleg is de Waolse enclaaf [[Komen-Waasten]] (''Comines-Warneton''). De dörpkes [[Ten Brielen]], [[Houthem (Henegouwe)|Houthem]] en [[Ploegsteert]] zien dat gedeiltelek nog; ze weure nog ummertouw op de dialekkaart ingeteikend. 'tzelfde gelt veur [[Dottenijs]] (''Dottignies''), gemeinte [[Moeskroen]] (''Mouscron'').<ref name=voskerck22/>
In Fraankriek weurt 't Wes-Vlaoms gesproke in Frans Vlaondere. 't Taolgebeed is de aofgeloupe iewe kleinder gewore doortot 't dialek hei en dao al gans is oetgestorve (ouch in de res vaan 't gebeed verdwijnt 't dialek; zuug [[#Sprekers en vitaliteit|oonder]]). Allewel begint dit gebeed in [[Belle]] (''Bailleul''), boenao 't doorlöp tot aon [[Steenbeke]] (''Steenbecque'') bij [[Hazebroek]] (''Hazebrouck''). Vreuger leep de taolgrens door tot aon de kus bij [[Grevelingen (Fraankriek)|Grevelingen]] (''Gravelines''); allewijl drejt ze um [[Kapellebroek]] (''Cappelle-Brouck'') en is de agglomeratie vaan [[Duinkerke]] (''Dunkerque'') gooddeils eintaoleg Frans (in oonder mie [[Leffrinkhoeke]] (''Leffrinckoucke'') is dat nog neet 't geval).<ref name=verschuren>Verschuren (1946); geciteerd in Ryckeboer (2004): p. 2)</ref> 't Oetgestorve dialek vaan Duinkerke zal in dit artikel nog wel aon de orde koume.
==Oonderverdeiling==
't Wes-Vlaoms is e relatief homogeen dialek, meh neet zoonder intern versjèlle. Me kin de volgende subdialekte oondersjeie:
* 't [[Land-vaan-Axels]], in de plaotse Terneuzen, Hoeke, Sluiskil, Axel en Zaamslag. Dit dialek heet väöl veranderinge oet de res vaan 't Wes-Vlaoms neet doorgeveurd en is hendeg door 't Ziews beïnvleujd.
* 't [[Land-vaan-Cadzands]], in de gemeinte Sluis en in Biervliet. Ouch dit dialek deilt sommege Wes-Vlaomse innovaties neet. 't Plat vaan e paar köspläötskes is door 't Ziews beïnvleujd, de res vaan 't gebeed neet zoe. Taolkundeg gezeen vèlt ouch Maldegem in dees zone.
* 't [[Noordelek Wes-Vlaoms]], vaanaof de Belsj-Nederlandse grens tot aon d'n [[IJzer (reveer)|IJzer]], in 'n zone tot haos 15 kilometer vaan de kös. [[Brugge]] ligk dao nog zjus binne.
* 't [[Westelek Wes-Vlaoms]], vaanaof d'n IJzer tot aon de Franse grens, zuidelek tot in Komen-Waasten.
** 't [[Frans-Vlaoms]], in Frans Vlaandere. Taolkundeg te zien es deil vaan 't Westelek Wes-Vlaoms, meh nog gans get conservatiever.
* 't [[Continentaol Wes-Vlaoms]], um [[Torhout]], [[Tielt]], [[Roeselare]], [[Kortrijk]] en [[Menen]]. Heet minder [[Ingweoons]]e kinmerke es de veurege gróppe.
* De [[Euvergaankszone Wes- en Oos-Vlaoms]]. Begint oonmiddellek ten ooste vaan Tielt en Kortrijk.
De ierste veer grope same kinne weure aongegeve mèt ''Kös-Wes-Vlaoms''. Dat zal in dit artikel ouch hei en dao gebäöre.
==Taolhistorie==
De taolhistorie vaan Wes-Vlaandere begint mèt 't Ingweoons, de taole vaan de [[Ingweone]], de Germaanse Noordziekösbewoeners in de aajdheid. Hun taole waore [[Fries]] en aonverwante dialekte. Ingweoonse stamme mote nao de Groete Volksverhuizinge in Wes- en Frans Vlaondere de kösstreke zien goon bewoene. Zij woorte oonderworpe door de [[Franke]], die hun taol, 't [[Frankisch]], mètbrachte. Ingweoonsen invlood bleef in gans 't kösgebeed vaan de Nederlen evels sterk. Daodoor heet 't Wes-Vlaoms e dudelek Ingweoons [[substraot]].
Vaanaof de vreug [[middeliewe]] kraoge veural de Oos-Frankische dialekte (die tot 't [[Aajdnederfrankisch]] of Aajdnederlands hure) te make mèt oosteleken invlood, oetgestraold door mechtege stei wie [[Kölle]]. 't Limbörgs woort hei zwoer door gevörmp, 't [[Braobants]] in liechter maote ouch. De westeleke dialekte bleve dao evels vrij vaan. De combinatie vaan Ingweoons substraot wat vaan wes nao oos zwaker woort en d'n Hoegduitsen invlood die nao 't ooste zjus touwnaom, maakde tot de Aajdnederlandse dialekte wes-oosgeoriënteerd waore. 't Vlaoms - toen nog ein dialekgróp - waor in de middeliewe 'n relatief einheid mèt 't Ziews en 't [[Hollands]]. 't Waor 't Vlaoms dialek boe-in de ierste bekinde Nederlandse zin op sjrif woort gestèld (''[[hebban olla vogala]]...'').<ref>Sisam (1938). Sinds inkel jaore umstreje; dao-op zal hei evels neet weure ingegaange.</ref>
In de hoeg middeliewe woort Vlaondere ouch tot 't belaankriekste gewes vaan de Nederlen. Stei wie Brugge (mèt [[Damme]]) en later [[Gent]] hoorte tot de riekste en groetste in de regio. Zien taol waor naovenant belaankriek en stoont in hoeg aonzien. Dit zörgde veur de [[Vlaomse expansie]]: d'n export vaan Vlaomse dialekkinmerke nao aander gróppe. Belaankrieke veranderinge waore 't verdwijne vaan 't wäördsje ''thu/du'' 'doe' (nog presint in de zin vaan Sisam) en de oetspraok vaan de ''uu'' es [y:] in plaots vaan [u:]. Ouch 't [[h-deletie|eweglaote vaan de h]] is hei woersjijnelek begós. Dees lèste twie veranderinge tuine d'n invlood vaan 't [[Frans]], in dit geval 't [[Picardisch]]: Vlaondere hoort gooddeils bij 't keuninkriek Fraankriek en in de väöl Vlaomse stei woort handel mèt de Franse gedreve. Gei Nederlands dialek is daan ouch zoe laank en zoe deepgoond beïnvleujd door 't Frans es 't Wes-Vlaoms. Sommege veranderinge in de taol waore neet specifiek Vlaoms meh ieder algemein zuidelek vaan oersprunk, beveurbeeld de evolutie vaan de cluster ''-ft'' es ''-cht'' (''after > achter'').
Aon 't ind vaan de middeliewe raakde Vlaondere zien veuraonstoonde positie kwiet aon [[Braobant]]. De Vlaomse expansie veel daan ouch stèl; noe woort de [[Braobantse expansie]] ingezat. Ouch 't Vlaoms kaom oonder Braobantsen invlood. E belaankriek kinmerk wat me euvernaom waore de [[diftong]]e ''ij'' en ''ui''. Dit gebäörde evels allein in 't oostelek deil vaan Vlaondere, te beginne in Gent. Zoe oontstoont 't Oos-Vlaoms. Westelek Vlaondere, wieneg versteidelek en door zien stagnatie sterk vaan Braobant geïsoleerd, heel zien eige taol, die ziech oonaofhenkelek dooroontwikkelde. De politieke sjeiing mèt Frans-Vlaondere kaom ind zeventienden iew tot stand wie [[Lowie XIV vaan Fraankriek]] dit gebeed vereuverde. Ziews-Vlaondere kaom nao 1648 in Nederlandse han, meh profiteerde es [[Generaliteitsland]] neet vaan de welvaort en kaom ouch aamper oonder Hollandsen invlood. Wel waore de bewoeners vaan dees gebeie calvinistisch, boedoor ze ziech ouch isoleerde vaan Brugge en aander stei in katholiek Vlaandere.
Pas in d'n twintegsten iew, wie 't gebruuk vaan 't (Algemein) Nederlands in Belsj es officieel taol touwnaom, raakde de Wes-Vlaomse dialekte weer in contak mèt de res vaan 't Nederlands en begóste ze dedoor beïnvlood te weure. Bij 't Ziews-Vlaoms begós dat perces ieder, meh ouch dao is d'n invlood tot op d'n daag vaan vendaog beperk. In Frans-Vlaondere, boe wieneg lui Algemein Nederlands kinne, steit 't dialek veural nog oonder zwoere Fransen invlood.<ref>Devos en Vandekerckhove (2005): pp. 23-7</ref><ref>Ryckeboer (2004): pp. 20-39</ref>
==Klaanklier==
In de Wes-Vlaomse klaanke zitte de groetste versjèlle mèt 't Oos-Vlaoms, wie ouch e paar belaankrieke euvereinkómste mèt 't Ziews. Op väöl punte zien de Wes-Vlaomse dialekte hei-in evels verdeild; 't taollandsjap kin op details soms hendeg complex zien.
===Vocalisme===
====Archaïsmes====
De [[Oergermaans]]e lang klinkers ''*î'' en ''*û'' zien in 't Wes-Vlaoms [[monoftong]]e (einklaanke) gebleve, al weurt de lèste noe wel oetgesproke es ''uu'' /y/. Zoe stoon Wes-Vlaoms en (Oos-)Limbörgs ''ies'' tegeneuver ''ijs'' en variante (Standaardnederlands, Oos-Vlaoms etc.), en steit Wes-Vlaoms ''[h]uus'' tegeneuver Limbörgs ''hoes'' en Standaardnederlands ''huis''. In 't bove geneump euvergaanksgebeed sprik me de klaanke in kwestie traditioneel es diftonge oet; in recinte jaore sjijnt me dao evels de Wes-Vlaomse monoftongische oetspraok euver te numme.<ref name=voskerck44/>
De sjerplang ''ee'' en ''oo'' höbbe neet de extreem oetspraok die ze in 't Oos-Vlaoms höbbe. Euver 't algemein klinke ze es ''eë'' [eə] resp. ''ooë'' [oə] (tegeneuver Oos-Vlaoms ''ieë'' [iə] en ''uuë'' [yə]). Variante op de ''ee'' zien [ɛ:] (Oostende), [jı] (Land vaan Cadzand), [e:] (Ieper) en [ɛiə] (Blankenberg). Variante op de ''oo'' zien [o:] (Oostende), [ɔ:] (Brugge) en [wɔ] (Land vaan Cadzand). De weiklang ''ee'' en ''oo'' weure bekans euveral es [e:] resp. [o:] gerealiseerd. Allein in 't plat Brugs zien dat diftonge: [ɛi] en [ou].<br>
Euveregens höbbe de Kös-Wes-Vlaomse dialekte 't structureel versjèl tösse weiklang en sjerplang ''oo'' opgegeve: veur 'nen dentale consonant zien alle oo's sjerplaank, euveral aanders weiklaank.<ref>Devos en Vandekerckhove (2005): pp. 45-7</ref><br>
De Germaanse ''ai'' is in de westeleke dialekte (en 't Standaardnederlands) algemein in de sjerplang ''ee'' opgegaange. 't Wes-Vlaoms heet minder oetzunderinge op die regel es de standaardtaol of aander dialekte. Zoe kint me hei ''kleên'' en ''geête'' veur resp. 'klein' en 'geit'. In Frans-Vlaondere zien dao-op zelfs hielemaol gein oetzunderinge: ''meêsje'' 'meidske', ''eêgen'' 'eige' (in de res vaan 't Wes-Vlaoms nog wel ''meisje'' en ''eigen'').<ref>Ryckeboer (2004): p. 49</ref><br>
De ''ee'' veur 'n r in e woord wie ''peerd'' eupent ziech in sommege plaoste bij de kus tot [æ:], 'ne klaank dee relatief kort bij 't Standaardnederlands ''paard'' steit. Dit is 't geval in en um Brugge, Oostende, Diksmuide, Ieper, Veurne en Duinkerke. In de res vaan 't dialekgebeed is de realisatie [ɛ:].<ref>Devos en Vandekerckhove (2005): p. 56</ref>
De oersprunkeleke ''ie'' en ''oe'', die in de mieste Limbörgse dialekte ''ee'' en ''oo'' zien, zien in 't Wes-Vlaoms bekans euveral nog vallende diftonge, wie dat in 't [[Middelnederlands]] ouch zoe waor: ''rieët'' 'reet', ''goeëd'' 'good'. De sjwa, 't twiede deil vaan dees twieklaanke weurt evels mer vlöchteg oetgesproke.<ref>Devos en Vandekerckhove (2005): p. 47</ref>
De sjwa aon e woordind, die in 't Limbörgs en in 't Standaardnederlands is vervalle, is in 't Wes-Vlaoms euveral blieve stoon (''brugge'', ''roze'', ''beke''). Miestal is dit 't kinmerk vaan 't vrouwelek woordgeslag; zuug [[#Grammair|oonder]].<ref name=sjwa>Devos en Vandekerckhove (2005): pp. 47-8</ref>
In 't westelek Wes-Vlaoms, vaanaof Diksmuide en Ieper, weurt 't achterveugsel ''-ig'' nog mèt 'ne volle klinker oetgesproke, zoewie ouch in 't ooste vaan 't Limbörgs Heuvelland: ''lastieg'' of ''lastig''.<ref>Devos en Vandekerckhove (2005): p. 35</ref><ref name=ryck52>Ryckeboer (2004): p. 52</ref> In Frans Vlaandere huurt me zelfs nog 'ne volle klinker in 't achtervoogsel ''-lijk'': ''waarlik''.<ref name=ryck52/>
====Runding en oontrunding====
De korte ''u'' weurt dèks oontrund tot 'n ''i''. Dit is e typisch Ingweoons kinmerk. Neet in alle wäörd gebäört dat evels eve dèks. E woord wie ''stik'' 'stök' kump in de ganse provincie veur, wie ouch in 't Ziews en zelfs 't Oos-Vlaoms. ''Pit'' 'pöt' (ouch in 't Ziews en 't Hollands) en ''dinne'' 'dun' koume evels neet veur in väöl continentaol Wes-Vlaomse dialekte; ''knippel'' 'klöppel' (e paar dörpkes in noordelek Wes-Vlaondere en Frans-Vlaondere) en ''brigge'' 'brögk' (westelek Frans-Vlaandere) zien nog mer lokaol bekind. Oontrunding vaan de lang ''uu'' kump ouch veur, beveurbeeld in ''diere'' 'deur', ''stieren'' 'sjikke' en ''vier'' 'vuur'. Alledrei zien die wäörd ouch in 't Ziews bekind, dewijl 't lèste ouch in Hollandse dialekte veurkump.<ref>Devos en Vandekerckhove (2005): pp. 34-5</ref><ref>Ryckeboer (2004): pp. 45-6</ref>
De ii weurt ouch wel ins gerund tot ''uu'', in de wäörd ''bluven'' 'blieve', ''pupe'' 'piep', ''twuvel'' 'twievel', ''vuuf'' 'vijf' en ''wuuf'' 'wijf', boe de fonetische umgeving drum vraog.<ref>Devos en Vandekerckhove (2005): p. 45</ref> Percies die wäörd vint me ouch in 't Ziews, dewijl ze touwvalleg ouch in 't [[Wes-Veluws]] veurkoume. In Frans-Vlaondere strek ziech dit euver mie wäörd oet: ''grupen'' 'griepe', ''zwuun'' 'zwijn', 'verke'.<ref>Ryckeboer (2004): p. 41</ref>
====Picardisch-Franse innovaties====
De ''ou'', oontstande oet ''ol[t]'' of ''al[t]'', is in 't Wes-Vlaoms veranderd in ''oe'' [u]: ''koed'' 'kaajd', ''hoed'' 'goud'. Dees innovatie kump neet veur in Ziews-Vlaandere; ze heet de rieksgrens es taolgrens. 't Wes-Vlaoms heet dit in de middeliewe oongeveer gliektijeg mèt 't Picardisch doorgeveurd (''[[Sprachbund]]'').
De ''uu'' veur 'n ''r'' is geëvolueerd tot ''eu'': ''zeur'' 'zoer'. Ouch dit versjijnsel hèlt op bij de Nederlandse grens en ouch hei is spraoke vaan 'n Sprachbund mèt 't Picardisch.<ref>Ganse paragraaf gebaseerd op Devos en Vandekerckhove (2005): pp. 48-9</ref>
====Palatalisatie====
Bij zoewel de korte en de zachlang ''oo'' trejt in 't Wes-Vlaoms dèks spontaan [[palatalisatie]] vaan klinkers (d.w.z. 'n umlaut-echteg versjijnsel zoonder oonderligkende reje) op. Hiel algemein (en mèt hun verspreiing tot in 't Ziews en Oos-Vlaams) zien ''zeune'' 'zoon', ''puppe'' 'póp', ''veugel'' 'vogel' en ''weunen'' 'woene', minder algemein zien ''mussel'' 'móssel' en ''neute'' 'noet' (allein Kös-Wes-Vlaoms). Vreem genoog kump in westelek Frans-Vlaondere ouch minder spontaan palatalisatie veur: ''op'' (tegeneuver Wes-Vlaoms ''up'', ''ip''), ''bok'' (tegeneuver Wes-Vlaoms ''buk'').<ref>Devos en Vandekerckhove (2005): pp. 39-41</ref>
In zuid(west)elek Frans-Vlaondere kump ouch palatalisatie bij sommege wäörd mèt ''oe'', die daan 'n ''uu'' kriege. Dit kump 't mieste veur in de buurt vaan labiaole. Zoe weurt ''bloeme'' 'blóm' tot ''blume'' in 't zuidelek deil vaan 't gebeed. Aander veurbeelder zien ''uunsdag'' 'goonsdag' en ''gruuje(n)'' 'greuje'.<ref>Ryckeboer (2004): pp. 50-2</ref>
====Versjijnsele um de ''a''====
In 't Wes-Vlaoms weurt gei versjèl mie gemaak tösse de [[Aajd- en nuilang a|aajd-lang en verlengde ''aa'']]. Wel versjèlt in väöl dialekte de realisatie vaan de klaank al nao [[fonologie|fonologische]] umgeving. Veur dentaole weurt ze ummer es 'n gerunde achtervocaol oetgesproke. In 't Continentaol Wes-Vlaoms krijg ze dao 'ne naoslaag bij: [ɔ:ə]; in de res vaan 't taolgebeed huurt me dee naoslaag neet ([ɒ:] en [ɔ:]). In aander posities klink de ''aa'' in gans 't Continentaol Wes-Vlaoms es [ɒ:] of [ɔ:]; dit is ouch nog zoe in Ziews-Vlaondere en um Brugge, Torhout en Ieper. In 't groetste deil vaan 't Kös-Wes-Vlaoms in de provincie Wes-Vlaondere huurt me dao evels 'nen oongerunde klinker: [ɑ:]. In e groet deil vaan Frans Vlaondere is 't zelfs 'ne veurklinker: [a:]. 't Extreemste geval zien de dialekte vaan Steenbeke en [[Moerbeke]] (''Morbecque''), boe de klaank e bitteke ''e''-echteg geslote is ([æ:]).<ref>Devos en Vandekerckhove (2005): pp. 30-1 en 32</ref><ref>Ryckeboer (2004): p. 48</ref>
De korte ''a'' verandert soms in ''o''. In de werkwoordsvörm ''brocht'' 'brach' en ''docht'' 'dach' is dat algemein veur 't groetste deil vaan 't Nederlands taolgebeed.<ref>[https://web.archive.org/web/20110808040612/http://taal.phileon.nl/kaart/bracht.php Taolkaart '[hij] bracht'</ref> ''Of'' 'aof' is in 't gans Wes-Vlaoms gebeed in gebruuk, boete 't groetste deil vaan Frans-Vlaandere (meh wel in deile vaan Zieland, ouch bove de Westerschelde).<ref>Woordenboek der Zeeuwse dialecten: kaart IV</ref> 't Woord ''zocht'' 'weik', 'zach' kump veural in 't Kös-Wes-Vlaoms veur. De Ingweoonse natuur vaan dit kinmerk bliek oet 'n verglieking mèt 't [[Ingels]]: ''brought'', ''off'', ''soft''.<ref>Devos en Vandekerckhove (2005): p. 43</ref>
====Euvereg====
De ''i'' veurt wel ins geslote tot 'n korte ''ie''. Dit gebäört veural veur 'nen ''ng''-klaank (''rienk'', 'rink' ''ziengen'' 'zinge'; ouch in 't Ziews), meh ouch veur ''-nd'' en ''-nt'': ''wiend'' 'wind', ''kiend'' 'keend', ''piente'' 'pint'.<ref>Devos en Vandekerckhove (2005): p. 50</ref> In aander posities weurt de ''i'' zjus ieder get opener oetgesproke, zoetot e woord zie ''pit'' de kant vaan ''pet'' opgeit. Ouch de korte ''e'' en ''u'' tröf dit lot. Dit heet obbenuits zien parallelle in 't Ziews, dewijl tot de geslote e-klaank [æ] ouch in 't Limbörgs veurkump.<ref>Devos en Vandekerckhove: pp. 41-2</ref>
===Consonantisme===
====Gutturaole en laryngaole====
De ''h'' [[h-deletie|verdwijnt]] zoonder oetzundering in alle Wes-Vlaomse dialekte.
De ''g'' weurt euveral verzwak tot 'n [h]. Dit tröf me ouch aon in westelek Oos-Vlaondere en, dèks get minder sterk, in de Ziewse dialekte.<ref>Woordenboek der Zeeuwse Dialecten: p. ix</ref> Sprekers vaan 't Wes-Vlaoms [[interferentie|interferere]] dit kinmerk dèks nao hun Algemein Nederlands; soms passe ze [[hypercorrectie]] touw. Dit weurt in de res vaan Vlaondere in stereotiepe wie ''de Geilige Geest'' bespot.<ref>Devos en Vandekerckhove (2005): p. 41</ref>
De typisch Ingweoonse verweiking vaan de ''-g-'' nao 'n ''e'' (''zeil'' tegeneuver Duits ''Segel'') heet ziech in Frans-Vlaondere soms wijer doorgezat. Dao kint me ouch ''vleil'' 'vlegel' en ''wei'' 'weeg' (vergliek Fries ''wei'' en Ingels ''way'').<ref>Ryckeboer (2004): pp. 49-50</ref>
====Realisatie aw ''sk''====
De Oergermaanse ''sk-'', in de standaardtaol ''sch-'' en in de mieste Limbörgse dialekte ''sj-'', heet in 't Wes-Vlaoms väöl versjèllende realisaties.
* ''sch-'' ([sx], [sh]) kump exclusief veur in Ziews Vlaondere en in [[Nieuwpoort]]. In noordelek Wes-Vlaondere besteit 't neve ''sjch-'' (zuug oonder).
* ''sk-'', de oersprunkeleke realisatie, is veural typisch veur Kortrijk en umgeving. 't Gebeed boe-in de klaank veurkump breit ziech in de nuiste tije oet. Ouch 't oetgestorve dialek vaan Duinkerke had de klaank (wijer evels gein aander plaots in de buurt).
* ''sj-'' ([ʃ]) vint me in Frans-Vlaondere boete Duinkerke (neve ''sjch-'').
* ''sʔ-'' (''s'' mèt 'ne glottisslaag) vint me in Brugge, Tielt en 't gebeed detösse. Allewijl raak dees bezunder realisatie in oonbruuk.
* ''sjch-'' ([ʃx], [ʃh]) vint me exclusief in westelek Wes-Vlaondere en neve aander realisaties (zuug bove) in Frans-Vlaondere en noordelek Wes-Vlaandere.
Neet allein aon 't begin vaan e woord, ouch op aander plaotse is de Oergermaanse ''sk'' nog huurbaar. Veural in de [[inlaut]] (midde in e woord): dao is ze euveral te hure op Ziews-Vlaandere nao. E Nederlands woord wie ''mensen'' weurt in 't Wes-Vlaams daan ouch ''menschen'' (''mensken'', ''mensjen'' etc.) - 'n hendeg archaïsche realisatie die wel tot 1946 in de Nederlandse spelling woort weergegeve, meh in väöl streke al sinds de late middeliewe waor verdwene. De ''-sk'' op 't woordind is zeldzaomer: die kump allein, es ''-sj'', nog veur in 't Frans-Vlaams: ''Dieën mensj es Vlamsj'' neve euveral ''Vlamsche menschen'' (vergliek dees gevalle mèt väöl Limbörgse dialekte: ''minsj'').<ref>Ganse paragraaf gebaseerd op Devos en Vandekerckhove (2005): pp. 52-4.</ref>
====Realisatie Middelnederlandse ''-en''====
De ''-en'' aon 't woordind weurt bekans euveral es ''-n'' oetgesproke. De ''-n'' is daan 'ne syllaabdragende nasaol, 'n lètter die allein 'n syllaab vörmp. Nao labiaole (''b'', ''p'') verandert die n in ''m'', nao gutturaole (''k'', ''g'') in ''ng''. Zoe weurt ''lopen'' es ''loôpm'', ''pakken'' es ''pakkng'' oetgesproke. 't Brugs deit dao vaanaajds neet aon mèt: dao weurt d'n oetgaank ''-en'' gans oetgesproke. Tot midde twintegsten iew waor 't in Kortrijk ouch neet te hure: dao spraok me zelfs allein de ''-e'' oet. Dit kinmerk is dao noe gans verdwene.<ref>Devos en Vandekerckhove (2005): p. 42</ref> In 't uterste weste vaan Frans Vlaondere (vieftien dörper westelek vaan [[Bollezele]] [''Bollezeele'']) verdwijnt de ''-n'' ouch in sommege posities, op 'n meneer die get aon 't Ziews herinnert: wel in werkwoordsvörm (zuug ouch [[#Grammair|oonder]]) en in wäörd wie ''binne[n]'' en ''bute[n]'', meh neet in miervoudsvörm.<ref>Ryckeboer (2004): p. 53</ref>
====Realisatie aw ''-d-''====
De intervocalische ''-d-'' oet 't Vreugmiddelnederlands is in de mieste Nederlandse dialekte (ouch in 't Limbörgs) verdwene. 't Westelek Wes-Vlaoms vörmp dao 'n oetzundering op: ''aw(we)'' is dao ''oede'' (in noordelek en zuidoostelek Wes-Vlaoms wel gewoen ''oewe''), mèt zjus wie in de standaardtaol 'n -d-. Nao de klaank ''uu'' ligk dat nog get gecompliceerder. In 't noorde versjijnt dao miestal 'n ''-w-'', in 't binneland 'n ''-j-'' en in 't weste is de ''-d-'' blieve stoon. Vaandao Brugs ''luwen'', Kortrijks ''lujen'' en Veurnes ''luden'' 'luie'. In 't Continentaol Wes-Vlaoms weurt, zjus wie in 't Limbörgs, ouch nog 'n ''-j-'' achter de ''uu'' gezat boe historisch 'n ''w'' stoont: ''dujen'' 'duie' tegeneuver Kös-Wes-Vlaoms (en standaardtaol) ''duwen''.<ref>Devos en Vandekerckhove (2005): pp. 51-2</ref>
==Grammair==
<!--Neet alles vertèlle, aanders weurt 't artikel te laank. Iech sleet op d'n door 'n apaart artikel euver de Wes-Vlaomse grammair neet oet - d'n oteur-->
In de Wes-Vlaomse grammair zitte väöl raokvlaker mèt 't Ziews en 't Oos-Vlaoms, boebij de kösdialekte dèkser mèt de ierste, de continentaol dialekte mie mèt de lèste gróp mètdoen. Nao 't zuidweste touw weurt de morfologie bezunderder, mèt mier trèkke die me nörges aanders in 't Nederlands taolgebeed tegekump.
===Naomwäörd===
====Geslach====
Alle Wes-Vlaomse dialekte höbbe in princiep drei [[woordgeslach]]te: mannelek, vrouwelek en oonzijeg. Euver 't algemein kump 't woordgeslach euverein mèt dat vaan 't (verzörg) Algemein Nederlands.
'''Manneleke''' wäörd weure in de continentaol dialekte - 't zuie vaan Frans-Vlaondere deit hei ouch nog aon mèt - [[head-marking en dependent-marking|dependint gemarkeerd]]: 't bijbehurend woord krijg 'nen oetgaank. Zoe is 't ''ne vent'' (ouch: <nowiki>'</nowiki>'ne maan' gewoen), ''geêne vent'' 'geine vent/maan', ''miene vent'' en ''dieën vent'' tegeneuver <i>'n vroewe</i> <nowiki>'</nowiki>'n vrouw', ''geên vroewe'', ''mien vrouwe'' en ''die vroewe''. Dit systeem kint me ouch in 't Oos-Vlaoms (en kump sprekers vaan 't Braobants en Limbörgs ouch neet oonbekind veur). In 't Kös-Wes-Vlaoms, inclusief 't Ziews-Vlaoms (en 't Ziews), is dit alles oonbekind: ''e vent'', ''geên vent'', ''me vent'', ''die vent''.<ref name=voskerck70>Devos en Vandekerckhove (2005): p. 70</ref>
'''Vrouweleke''' wäörd zien te herkinne aon de ''-e'' op 't woordind: ''roôze'' (ouch ''roze'', zuug [[#Vocalisme|bove]]) 'roes', ''padde'', ''lampe'', ''deure''. Ouch manneleke en oonzijege wäörd höbbe dee suffix soms. Manneleke wäörd vaan dat typ verwieze dèks nao manneleke wezes: ''oane'' 'haon', ''osse'', ''broeëre'' 'broor'. ''Broeëk'' 'brook' is 't eineg vrouwelek woord wat neet op 'n ''-e'' indeg.<ref name=sjwa/> In de Kös-Wes-Vlaomse dialekte, boe 't versjèl tösse mannelek en vrouwelek aanders neet gemarkeerd weurt, is dit woord daan ouch dèks mannelek. Dit lot tröf zelfs al de gewoen vrouweleke wäörd: me kin veural joongere in de kösstreek hure zègke: ''de zonne, ..., '''je''' ''('heer')'' zit achter de wolken''. In 't binneland is dat oongrammaticaol; wijer is 't in Vlaondere get wat me ieder mèt 't Nederlands oet Nederland associeert.<ref name=voskerck70/>
'''Oonzijege''' wäörd weure zjus zoe wie in de standaardtaol gemarkeerd op 't bepaold lidwoord en 't veurnaomwoord mèt vörm op 't: ''Et doenker ejland'' '[[#Literatuur|'t Doonker eiland]]'.
====Naomval====
De [[genitief]] vint me trök bij persoens- en verwantsjapsnaome (wie in de standaardtaol: ''Triens uus'' <nowiki>'</nowiki>'t hoes vaan Trien', ''voaders moaten'' 'pa zien vrun') meh ouch bij berope en dergelieke, wat in 't Nederlands op ze mins oonnnatuurlek is: ''de smeds vroewe'' 'de vrouw vaan de smeed'. Dit herinnert, zeker al umtot 't bijhurend lidwoord neet weurt mètverboge, aon 't Ingels. Zjus wie in dees lèste taol is 't ouch meugelek veur te zègke: <i>'k Goa nor de smeds</i> 'Iech gaon nao de smeed'. Bij verzelfstendegde adjectieve kump de genitief op ''-ens'' te indege: ''de blendens stok'' 'de blindestek'.
D'n [[datief]] is bewoerd gebleve in e groet aontal [[stoonde oetdrökking]]e, zjus wie in de standaardtaol, 't Ziews en 't [[Zuid-Hollands]]. Zoe in tiedsoetdrökkinge (''ik kom zondage'', ''te naaste jare'' 'volgend jaor') en wijer in losse oetdrökkinge zoewie ''te voete'', ''te rikke'' 'op de rögk vaan e peerd', ''te lande''.<ref>Ganse paragraaf gebaseerd op Devos en Vandekerckhove (2005): pp. 59-62</ref>
====Miervoudsvörming====
Väöl wäörd kriege e miervoud op ''-s'', dèks in gevalle boe die neiging in aander dialekte aamper besteit. De veurbeelde zien legio: ''dweils'', ''stiers'' 'deure'<!--mèt stoettoen-->, ''mols'', ''zwiens''. Nao 't weste touw kump dit dèkser veur; in Frans Vlaondere is 't 't algemeinste. Oonder drök vaan aander dialekte en de standaardtaol zuut me 't wel bij sommege wäörd verdwijne.<ref name=voskerck68>Devos en Vandekerckhove (2005): pp. 68-9</ref><ref>Ryckeboer (2004): p. 66</ref>
'n Wijer bezunderheid beujt 't Kortrijks: dao kriege vreem wäörd op 'ne beklemtoende vocaol e miervoud op ''-ts'' (''caféts'', ''veloots'').<ref name=voskerck68/>
====Verkleinwäörd====
De vörming vaan verkleinwäörd vertuint groete versjèlle binne 't taolgebeed. Hei volg daan ouch gei compleet euverziech vaan alle meugeleke systeme vaan verkleinwoordvörming. De belaankriekste tegestèlling is die tösse 't binneland en de kösstreek: in 't continentaol Wes-Vlaoms heet me de neiging um verkleinwäörd op ''-ke'' te vörme, in 't Kös-Wes-Vlaoms deit me dat lever mèt ''-tje''.
Es veurbeeld volg hei noe de meugeleke oetgeng achter 't diminutief vaan ''uus'' 'hoes'. Komma's geve aon tot tösse die plaotse de vörm ouch nog veurkump; kommapunte geve 'n geografische sjeiing aon (tösse de twie plaotse in weurt get aanders gezag).<ref>Pée (1938). Geciteerd in Ryckeboer (2004): pp. 69-71 en Devos en Vandekerckhove (2005): pp. 65-68</ref>
* ''-etje'': Ziews-Vlaandere, Brugge, Oostende, Nieuwpoort; Ieper, Komen-Waasten, Duinkerke, Kassel.
* ''-eke'': Tielt, Waregem, Menen; Belle. Vreuger ouch Duinkèrke; Kassel.<ref>De Coussemaker (1859). Allein opgegeve veur die plaotse, neet veur 't tösseligkend gebeed. ''-eke'' in de twintegsten iew in Kassel neet gehuurd.</ref>
* ''-eje'': Kortrijk; Diksmuide, Torhout
* ''-(i)ege'': Veurne, Roeselare, Poperinge, Hondschote, Hazebroek. Kin in Frans Vlaondere ouch ''-egie'' weure.
===Veurnaomwäörd===
====Persoenleke====
't Persoenlek veurnaomwoord veur de ierste persoen inkelvoud is ''ik'', oonbetoend <i>'k</i>. De veurwerpsvörm is ''mien'' (kös) of ''mie'' (binneland).
Bij de twiede persoen wissele dèks variante vaan ''jij'' en ''gij'' ziech oonderein aof. Allein in 't Land-vaan-Axels is 't euveral ''jie'', ''je'' en ''joe''; dit kin me aon Ziewsen invlood touwsjrieve. De betoende vörm is in de res vaan 't taolgebeed ummer ''hie''. Es de oonbeklemtoende vörm veur 't werkwoord kump, luit ze in binneland ''he'', meh in de kösstreek ''je''. In Brugge en umgeving koume allebei de vörm veur (''je, he komt''). Achter 'ne werkwoordsvörm aon is 't in 't Kös-Wes-Vlaoms ouch ummer ''je'', in 't continentaol Wes-Vlaoms dèks ''-dje'' (''da meendje nie''). In 't euvergaanksgebeed nao 't Oos-Vlaoms huurt me de "Braobantse" (en Oos-Vlaomse) vörm ''-de'' (''komde''). Veurwerpsvörm heibij is ''joe(n)'' (mèt ''-n'' aon de kös, zoonder mie nao 't binneland) of ''uuj'' (nog mie nao 't binneland, um Tielt en Kortrijk).
De derde persoen mannelek is betoend ''ie''. Oonbetoend weurt dat ''je'' (noorde), ''e'', ''n'' (weste) of blijf 't ''ie'' (zuidooste). 't Veurwerp is daan ''im''.
De ierste persoen miervoud heet es veurnaomwoord ''wieder'', ouch wel ''wulder/wudder'' (Ziews-Vlaandere, uterste zuidooste vaanaof Tielt en Kortrijk) en ''miender'' (allein Brugge en Zeebrugge). D'n objeksvörm is hei ''ons'' (Ziews-Vlaandere, Brugge, Tielt en umgeving), ''oes'' (Roeselare, Kortrijk), ''uus'' (Oostende, Torhout, Diksmuide, Veurne, Ieper en tösseligkend gebeed) of ''nuus'' (Poperinge en Frans Vlaondere).
De twiede persoen miervoud weurt aongegeve mèt ''julder'' (weste en Ziews-Vlaondere), ''hiender'' (noorde) of ''hulder'' (binneland), mèt versjèllende klein plaotseleke variante. ''Hiender'' heet es bijbehurende objeksvörm ''junder'', ''hulder'' heet daoveur ''ulder''.
De derde persoen miervoud is ''ziender'' (noorde en weste) of ''ulder'' en variante (binneland, Ziews-Vlaondere). ''Ziender'' heet es bijbehurende objeksvörm ''under'', ''ulder'' verandert neet.<ref>Alle gegeves euver de persoenleke veurnaomwäörd oontliend aon Devos en Vandekerckhove (2005): pp. 76-81 en Van Driel (2004): pp. 56-61.</ref>
====Betrèkkeleke====
't Betrèkkelek veurnaomwoord is, oongeach 't geslach vaan 't woord boenao 't verwijs, ummer ''die'' veur 't oonderwerp en ''dat'' veur 't veurwerp. Zoe kint me ''Daar was e wuf '''die''' spon'' (bekind volksleedsje) en ''de man, <b>da</b>'k loôpen zag''. Dit systeem kump euverein mèt 't Frans, wat ouch ummer ''qui'' es oonderwerp en ''que'' es veurwerp heet.<ref>Devos en Vandekerckhove (2005): p. 83</ref>
===Werkwäörd===
De Wes-Vlaomse werkwoordsvörm wieke neet al te väöl aof vaan die in 't Algemein Nederlands. De groetste bezunderheid vertuint de ierste persoen inkelvoud: in de Kös-Wes-Vlaomse dialekte (meh neet in Ziews-Vlaondere!) is de vörm daoveur samegevalle mèt de miervoudsvörm: ''ik zien'' 'iech bin', ''ik doeën'' 'iech daon', ''ik werken'' 'iech wèrk'. Bij sommege oonregelmaotege werkwäörd kump dat ouch boete Wes-Vlaondere veur (en soms zelfs in 't Limbörgs), meh tot ''ik'' consequent geinen eige vörm heet is typisch veur dees regio. Me nump aon tot 't aon 't ind vaan de middeliewe vaanoet Brugge geëxporteerd is.<ref>Devos en Vandekerckhove (2005): pp. 32-3</ref> Bij continentaol Wes-Vlaomse dialekte is d'n oetgaank bij d'n ierste persoen inkelvoud gemeinelek ''-e'': ''ik werke''.
Zwake werkwäörd kriege in de verleien tied soms 'nen dobbelen oetgaank. D'n oersprunkeleke vörm ''e werktede'' 'heer wèrkde' huurt me nog in Frans-Vlaondere en tot veur kort in Oostende.<ref>Desnerck (1972)</ref> De variant ''(j)e werktege'' kump frequint veur in 't noorde en 't zuie vaan Wes-Vlaondere, meh ze raak allewijl verawwerd te geunste vaan sumpel ''e werkte''.<ref>Devos en Vandekerckhove (2005): p. 71</ref> Zjus wie in 't Ziews zien väöl werkwäörd sterk die oersprunkelek zwaak waore: ''duwen - douw - (g)edouwen'', ''verven - vorf - (g)evorven''.<ref>Devos en Vandekerckhove: pp. 71-2</ref><ref>Ryckeboer (2004): p. 64</ref> Oonregelmaotege werkwäörd die in 't Algemein Nederlands regelmaoteg goon, zien ''raken - rocht (g)erocht'' en ''werken - wrocht - (g)ewrocht''.
Voltoejde deilwäörd beginne in 't westelek Wes-Vlaoms mèt ''e-''; dit veurveugsel weurt oetgesproke es ''è-''.<ref>Ryckeboer (2004): pp. 52-3</ref> Oetval vaan de de ''g-'' op die plaots kump op väöl plaotse in Nederland en Vlaondere veur, ouch dèks in 't Zieland, meh neet in Ziews-Vlaondere.
===Morfosyntaxis===
====Flectie vaan antwoordpartikele====
De antwoordpartikels ''joa'' en ''neê'' weure "verboge" nao persoen, dat wèlt zègke: 't oonderwerp vaan de vraog boe-op antwoord weurt gegeve kump es [[enclitisch]] veurnaomwoord in 't antwoord trök, en wel zoe, tot 't neet gemekelek herkinbaar is. De vörm veur 't continentaol Wes-Vlaoms zien:<ref name=voskerck94>Devos en Vandekerckhove: pp. 93-4</ref>
* 1e persoen inkelvoud: ''joak - nink''
* 2e persoen inkelvoud: ''joag - nèg''
* 3e persoen inkelvoud: ''joaj/joan - nèj/nèn'' (mannelek), ''joas - nès'' (vrouwelek) en ''joat - nint - toet'' (oonzijeg)
* 1e persoen miervoud: ''joam/joaw - nim/nèw''
* 2e persoen miervoud: ''joag - nèg''
* 3e persoen miervoud: ''joa(n)s - nè(n)s''
Dit kinmerk weurt dèks geneump in opsomminge vaan wat 't Wes-Vlaoms bezunder maak. Vergliekbaar constructies koume evels ouch veur in väöl Oos-Vlaomse<ref name=voskerck94/>, Ziewse<ref>Van Driel (2004): pp.77-8</ref> en Hollandse<ref>Zuug o.a. Van Ginneken (1953)</ref> dialekte.
====Voogwoordverveuging====
[[Voogwoordverveuging|Dit versjijnsel]], wat in hiel väöl Nederlandse dialekte in einen of aandere vörm veurkump, hèlt in tot e voogwoord ziech aonpas aon 't woord wat denao kump, egaal of dat 'n oonderwerp of e veurwerp is. In de westeleke dialekte, dus ouch in 't Wes-Vlaoms, geit die verveuging nao getal: 't voogwoord pas ziech aon es 't oonderwerp in 't miervoud steit.<ref>Alles oontliend aon Devos en Vandekerckhove (2005): pp. 98-100.</ref>
* <i>'t Kiendje is gesturven, voerda de paster 't dopen kon.</i> <nowiki>'</nowiki>'t Kinneke is gestorve, ietot de pestoer 't kós duipe.'
* <i>'t Kiendje is gesturven, '''voerdan''' ze 't dopen konden.</i> <nowiki>'</nowiki>'t Kinneke is gestorve, ietot ze 't kóste duipe (ietot me 't kós duipe).'
In 't Kös-Wes-Vlaoms weure ouch bij ''ik'' miervoudsvörm gebruuk, conform de situatie bij 't [[#Werkwäörd|werkwoord]].
* ''Men oewers weêten, '''dan'k''' nar Italië goan.'' 'Mien awwers weite, tot iech nao Italië gaon.'
===Syntaxis===
====Werkwoordsgebruuk====
In gans Wes-Vlaondere euverheers ''goan'' es [[hölpwerkwoord]] veur de touwkoumenden tied: <i>'k Ga morhen Brugge bezoeken</i> 'Iech gaon/zal mörge Brugge bezeuke'. In 't westelek Wes-Vlaoms kump ''zullen'' zelfs neet veur. In de res vaan 't taolgebeed impliceert 't gebruuk vaan ''zullen'' affek, dus 'n betrokke haajding vaan de spreker. ''Je zult zieën, 't zal morhen rehenen!''<ref>Devos en Vandekerckhove (2005): p. 89</ref>
't Werkwoord ''worden'' 'weure' kump aamper of gaaroet neet veur westelek vaan de lijn Nieuwpoort-Kortijk. ''Worden'' es hölpwerkwoord veur de [[genus (werkwoord)|lijende vörm]] weurt vervaange door ''zien'', ''worden'' es [[koppelwerkwoord]] of aanderszins verdwijnt te geunste vaan ''komen'': ''Grevelinge is n eêle nieuwe stee ekommen'' 'Grevelingen is 'n echte stad gewore'.<ref>Ryckeboer (2004): pp. 64-5</ref><ref>Devos en Vandekerckhove (2005): p. 90</ref>
't Werkwoord ''doen'' kin weure gebruuk in e beperk aontal constructies die get aon 't Ingels herinnere. Dit kump beveurbeeld veur in oontkinnende antwäörd: <i>'k En doen</i> 'Nein, dat is neet', 'Nein, dat daon iech neet'.<ref>Devos en Vandekerckhove: pp. 91-2</ref> Umsjrievend ''doen'' is evels frequinter in 't Ziews.<ref>Van Driel (2004): p. 79</ref>
====Miervoudeg subjek====
Wie in 't Oos-Vlaoms en in sommege Braobantse dialekte kin in 't Wes-Vlaoms frequint 't persoenlek veurnaomwoord dobbel of zelfs drei kier optrejje.
In vraoge, veural in de twiede persoen, zèt me al gaw 't oonbeklemtoend en 't beklemtoend veurnaomwoord achterein: ''ku je hie'' 'kinstiech', ''kom je hie'' 'kumstiech'. Ouch bij de ierste persoen is dat gei probleem: ''komme'k ik'', ''kommen we wieder'' 'koume veer' (bij miervoudege wäörd, die langer zien, weurt dat wel liegfrequinter).
In bevestegende zinne, zeker die es positief antwoord op 'n vraog dene, kump algaw 't persoenlek veurnaomwoord nog ins achter de werkwoordsvörm: <i>'k Za'k zekers kommen</i> 'iech zal zeker koume'. Bij väöl naodrök, veural in de ierste persoen, kin 't zelfs gemekelek drei kier optrejje: <i>'k Wazze 'k ik joenk</i> 'iech waor joonk'.
Dit systeem kump in alle Wes-Vlaomse dialekte veur, oetgezunderd 't Land-vaan-Axels.<ref>Ganse paragraaf oontliend aon Devos en Vandekerckhove (2005): pp. 92-3 en Van Driel (2004): pp. 76-7.</ref>
====Dobbel oontkinning====
't Wes-Vlaoms en 't Oos-Vlaoms höbbe bekans exclusief - e paar awwere in Zieland bevestege es oetzundering de regel<ref>Woordenboek der Zeeuwse Dialecten (<sup>10</sup>1998): p. 221</ref> - de Aajdnederfrankische [[dobbel oontkinning]] ''en ... niet'' tot in dezen tied behawwe: <i>'t En is nie waar</i> <nowiki>'</nowiki>'t Is neet woer'. Dit kump nog ummertouw frequint veur, ouch al is 't in princiep facultatief.<ref>Devos en Vandekerckhove (2005): p. 95</ref><ref>Ryckeboer (2004): p. 83</ref>
Los daovaan steit de pleonastische dobbel oontkinning: ''W'een ier noôit heên polies gezieën'' 'V'r höbbe hei ech noets polies gezeen'. Constructies wie ''noôit nie'', ''noôit heên'' en ''niemand nie'' zien in 't Ziews, Hollands en Braobants ouch frequint en dene veural ter versterking.<ref>Devos en Vandekerckhove (2005): p. 96</ref><ref>Van Driel (2004): pp. 78-9</ref>
====Woordvolgorde====
't Nederlands en zien dialekte höbbe gemeinelek 'ne circulaire syntaxis. Dat wèlt zègke tot es 'n aander woorddeil es 't oonderwerp veuraon in 'ne zin kump te stoon, tot daan oonderwerp en persoensvörm umdrejje. In väöl Wes-Vlaomse dialekte is dat neet 't geval; wie wijer nao 't weste, wie minder 't veurkump.<ref>Devos en Vandekerckhove (2005): p. 100</ref> In Frans Vlaondere oontbrik 't zelfs gans. Dao is beveurbeeld opgeteikend<ref>Ryckeboer (2004): p. 82</ref>:
* ''Alle vuuf voet '''d'n triek is''' weg.'' 'Um d'n haverklap<!--völt mer in es geer e Limbörgs alternatief kint--> vèlt d'n èllentrik oet.'
==Vocabulair==
't Wes-Vlaoms [[vocabulair]] heet mie profiel es dat vaan de Hollandse en Braobantse dialekte. Dat heet twie complementair reies: aon d'n eine kant is de standaardtaol zjus op 't Hollands en Braobants gebaseerd, aon d'n andere kant waore 't zjus dees geweste boe, door economische veurspood, de cultuur en daomèt ouch de standaardtaol floreerde. Umtot Vlaondere (zeker 't weste) economisch wied achterbleef, had ze in dat gewes väöl minder invlood. De perifeer ligking vaan 't taolgebeed, aon de [[Germaans-Romaanse taolgrens|taolgrens]] en de zie, versterkde de isolatie (neet aon alle kante aander dialekgrope die invlood kóste oetoefene). Alles bijein zien 't dezelfde factore die de klaanklier zoe awwerwèts höbbe gehawwe, die ouch de woordesjat zoe bezunder make.<ref>Veur de ganse vocabulair-paragraaf is gebruuk gemaak vaan Devos en Vandekerckhove (2005): pp. 106-41.</ref><ref>Ouch veur de ganse paragraaf is gebruuk: Ryckeboer (2004): pp. 84-106 (veur de èrfwoordesjat) en 107-124 (veur de Fransen invlood).</ref>
===Oontstoon===
Door de extern historie lieke de Wes- en Oos-Vlaomse vocabulaires väöl opein, en gief 't ouch vrij väöl euvereinkómste mèt 't Ziews. In de vörming vaan de woordesjat zien grof-eweg drei stadia te oondersjeie. 't Aajdste echelon is 't Ingweoons. E zeker aontal wäörd vertuint nog dudeleke euvereinkómste mèt 't Ingels en Fries; sommege vaan die wäörd kin me ouch in 't Ziews en bepaolde Hollandse dialekte trökvinde. 't Twiede niveau liet ziech trökveure op 't Middelnederlands of [[Vreugmodern Nederlands]]: wäörd of woordbeteikenisse die intösse in de standaardtaol en/of de centraol gelege dialekte verlore zien gegaange. 't Derde niveau betröf [[lienwoord|lienwäörd]]. Alle Wes-Vlaomse dialekte höbbe wel e groet aontal Franse wäörd opgenome. Tot in de negentienden iew góng 't gemeinelek um Picardische wäörd, daonao waor 't Standaardfrans de bron. Natuurlek is veural in Frans-Vlaondere de Fransen invlood euverweldegend. In Nederland en 't Belsj raak 't dialek de lèste decennia ummer mier oonder invlood vaan 't Algemein Nederlands. Vaanoet Nederlandstaoleg perspectief beteikent dit tot de woordesjat vervlaak, minder bezunder weurt.
===Veurbeelde===
Veurbeelde vaan Ingweoonse wäörd zien oonder mie ''sjchreêmen'' 'sjreie' (vgl. Ingels ''scream''), ''letter'' 'wieneg' (vgl. Ingels ''little'', Fries ''lyts'', Hollands ''luttel''), ''wied'' 'oonkroed' en ''kobbe(spinne)'' '(kruus)spin'. ''Goeze'' beteikende vreuger 'gajs' (vgl. Ingels ''goose'', Fries ''goes'') meh weurt allewijl beter begrepe es 'fom', 'machochel', 'dik wief'. Oongeveer 'tzelfde gelt veur ''bul'', wat miestal 'hotskej', 'loompe mins' beteikent, meh zien oersprunkeleke beteikenis 'deur' (Ingels ''bull'', Fries ''bol'') in Frans-Vlaondere heet behawwe. ''Snake'' beteikende oets 'slang' (vgl. Ingels ''snake''); dat is noe nog zoe in [[Merkegem]] (''Merckeghem''). Op aander plaotse in Frans-Vlaondere kint 't me 't veur aander bieste: veur 'salamander' of 'bloodzókker' in [[Stene]] (''Steene''), veur 'herdis' in [[Volkerinkhove]] (''Volckerinckhove'') en aon de Belzje kant vaan de grens veur 't Hollands 'snuiter' (<i>'n rare snake</i>).
Typisch Vlaomse wäörd zien oonder mie ''aardig'' in de beteikenis 'hendeg', 'erreg', ''beien'' 'wachte' (vgl. awwerwèts AN ''verbeiden''), ''brimmel'' 'riep', ''bucht'' 'rommel' (Hollands ''bocht'' ieder 'vojl water'), ''keraafsch'' 'averechs', ''liek'' 'wie' (vgl. Ingels ''like''; zjus wie dit woord ouch gebruuk es stopwoord), ''sneukelen'' 'snóppe', ''uultje'' 'kapelke' en ''zeuren'' 'trichere'. In 2012 koze de sprekers vaan 't Wes-Vlaoms ''zurkeltrutte'' 'naïef vrouw' es sjoenste Wes-Vlaoms woord.<ref>[https://web.archive.org/web/20120512184754/http://kw.knack.be/west-vlaanderen/nieuws/algemeen/zurkeltrutte-is-mooiste-west-vlaams-dialectwoord/article-4000089380084.htm Knack.be - West-Vlaanderen - “Zurkeltrutte” is mooiste West-Vlaams dialectwoord]</ref>
Picardische lienwäörd zien soms al hendeg aajd en verbasterd. Zoe geit ''pimpampoentje'' 'slivvenierebieske' trök op ''papillon'' ('kapelke'). ''Karton'' 'knech' geit trök op ''carreton'', Picardisch veur 'peerdsknech'. De Franse/Picardische lienwäörd kinne in twie gróppe weure verdeild: de basterdwäörd en de echte vreem wäörd. In e corpus gesproke Frans-Vlaomse teks bleek 80% vaan de basterdwäörd ouch in Wes-Vlaondere veur te koume; bij de echte vreem wäörd waor dat evels mer 31%.<ref>Vandenberghe (1995)</ref> Oonder mie ''voyageren'' 'reize' en ''ombrasseren'' zien in groete deile vaan Wes-Vlaondere gebrukelek. Mie tot Frans-Vlaondere beperk zien evels ''dangereus'' (tegeneuver ''gevoarlik'') en ''usine'' (tegeneuver ''fabrik''). Nui wäörd weure sinds de twintegsten iew oonveranderlek oet 't Frans geliend. Vlaomse wäörd veur zake die neet dèks besproke weure zuut me 't snelste oet 't Frans Vlaoms verdwijne. Versjèlle in prominentie zuut me good trök bij biestenaome. ''Zwoan'' en ''sjchildpadde'' bleke bij naovraog neet bekind, allein ''cygne'' en ''tortue'' woorte gegeve. Veur 'koeleköpke' gaof me èlf kier ''têtard'' en veer kier ''pudejoenk'' en ''pudebottel'', veur 'eikhore' zès kier ''écureuil'' tege zès kier ''neutekraker'', veur 'herdis' zeve kier ''lézard'' en èlf kier ''akketesse'', ''snake'' etc. ('t bies heet in de streek versjèllende naome), veur 'fóks' mer veer kier ''renard'' tege èlf kier ''vosj'', veur 'stekelverke' en 'wezel' nog ummer ''everzwientje'' resp. ''wezel'' (noets ''hérisson'' of ''belette''). D'n otter, e bies wat neet mier in Frans-Vlaondere veurkump, weurt mèt ''loutre'' beneump, meh me kint nog wel de oetdrökking ''stienken liek en otter'' 'stinke wie 'nen otter'.
==Sprekers en vitaliteit==
Dao is neet al te väöl ziech op wieväöl lui nog Wes-Vlaoms spreke. Zjus wie bij aander dialekte vèlt lesteg oet te make wee me es spreker moot rekene en wee neet.
In Ziews-Vlaondere liek de taol neet direk bedreig. Väöl plaotse in dit gebeed hure binne de provincie Zieland tot de mies dialekvaste.<ref name=evenhuis>https://web.archive.org/web/20110511143141/http://people.zeelandnet.nl/evenhuis/info.htm</ref> In de plaots Terneuzen ligk 't gebruuk weer väöl lieger, vaanwege immigratie oet aander dialekgebeie.
De provincie Wes-Vlaondere heet binne Vlaondere de reputatie hendeg dialekvas te zien. Sjattinge vaan 't gebruuk loupe op tot 90 percint.<ref name=evenhuis/> Es verklaoring veur 't groeter dialekbehaajd in dees provincie gelle dezelfde reie boerum de taol in vreuger tije vaan Braobantsen invlood vrijbleef: geïsoleerde ligking, minder versteideleking en minder welvaort.<ref>Devos en Vandekerckhove (2005): p. 145</ref> Toch is ouch dao 't dialek in verval. In 1996 bleek in 'n enquête oonder studente oet Kortrijk (allemaol gebore in de jaore zeveteg) tot 75% vaan hun mèt de awwers dialek praotde, 85% mèt breurs en zösters en 80% mèt vrun.<ref>Geneump in Devos en Vandekerckhove (2005): p. 144</ref> Dat is väöl, meh minder es oonder de aw generatie. Bovedeen begint zjus dees generatie op te hawwe 't dialek aon de kinder door te geve. Jóng awwers oet hoeger sociaol klasse trèkke hun kinder allewijl dèkser op in de standaardtaol, zoetot 't Wes-Vlaoms laankzaamaon sociaol gekleurd raak.<ref>Willemyns (2000)</ref> Dat wèlt evels nog neet zègke tot de kinder in kwestie gein vleujende dialeksprekers zalle weure, zeker neet umtot hun awwers 't dialek es umgaankstaol oonderein aonhawwe.
In Frans-Vlaondere is 't dialek hendeg bedreig. Oet Duinkerke is 't al oongeveer 'nen iew verdwene, ouch in klein stedsjes wie [[Belle]], [[Hazebroek]], [[Sint-Winoksbergen]] (''Bergues'') en [[Kassel (Fraankriek)|Kassel]] (''Cassel'') waor 't al veur d'n Oorlog wijer in verval es op 't umringend platteland.<ref name=verschuren/> Op 't platteland spreke notabele 't neet oonderein; 't Vlaoms is 'n taol veur boere.<ref>Ryckeboer 92004): p. 33</ref> Bij oonderzeuk in 1984 gehawwe in [[Hondschote]] bleek tot de ierste generatie nog veur 64 percint gans of gedeiltelek Vlaomstaoleg waor, de twiede generatie veur oongeveer e kwart, de kinder zoeget allemaol Franstaoleg. Wel verstoont de helf vaan de awwers en e kwart vaan de kinder 't Vlaoms nog. Daobij bleke de kinder wiedoet 't positiefste te dinke euver de streektaol: 'n groete mierderheid voont 't belaankriek tot 't dialek zouw blieve bestoon.<ref>Ryckeboer en Maeckelberge (1987). Aongehaold in Ryckeboer (2004): p. 38-9</ref> Allewijl besteit 't dialek nog ummer en liek 't neet mèt oonmiddellek oetsterve bedreig, daankzij 'n klein gróp touwgewijde gebrukers.<ref>Ryckeboer (2004): p. 39</ref><ref name=evenhuis/> 'n Bekinde plaots boe me nog väöl Vlaoms kin hure is de merret vaan Sint-Winoksbergen.<ref name=ryckp36>Ryckeboer (2004): p. 36</ref><ref>http://www.bergues.fr/index.php?option=com_content&view=article&id=221:le-marche-de-bergues&catid=124:jour&Itemid=80</ref> Zelfs in Duinkerke höbbe väöl lui nog wel 'n passief kinnes vaan 't dialek; in 't modern (Frans/Picardisch) Duinkerks zitte hiel väöl wäörd oet 't aajd Vlaoms dialek.<ref>https://web.archive.org/web/20100121124851/http://kiek-reusche.ifrance.com/parler.htm</ref> Veural in 't sociolek vaan de vèssers is väöl Vlaoms blieve leve.<ref name=ryckp36/><ref name=ryckp50>Ryckeboer (2004): p. 50</ref> In Frans-Vlaondere weurt hei en dao de Nederlandse (standaard)taol op sjaol gelierd en es cursus oonderweze.<ref>Ryckeboer (2004): p. 37</ref><ref>http://mnl.bailleul.free.fr/frames.html</ref>
==Cultivatie==
===Zaank===
[[Plaetje:Flip Kowlier.jpg|thumb|Flip Kowlier]]
In Ziews-Vlaondere weurt hei en dao gezoonge in 't dialek. Artieste die dao bekind mèt zien geweure zien de band de Lamaketta's (Terneuzen)<ref>http://www.streektaalzang.nl/strk/zeel/zeellamn.htm</ref>, de blueszenger Ries de Vuyst (Oostburg)<ref>http://www.streektaalzang.nl/strk/zeel/zeelrivn.htm</ref><ref name=liedjes>''Liedjes van het Zeeuwse land''. Vlissingen/Goes, 1996</ref>, de cabaretier Adrie Oosterling (Groede)<ref>http://www.streektaalzang.nl/strk/zeel/zeeladon.htm</ref><ref name=liedjes/> en de countryzenger Piet Brakman (ouch Groede).<ref>http://www.streektaalzang.nl/strk/zeel/zeelpibn.htm</ref> Geine vaan dees artieste haolde landeleke bekindheid, allein de Lamaketta's woorte kort provinciaol bekind.
In Wes-Vlaondere begós de traditie vaan 't zinge in de streektaol in de jaore zesteg mèt [[Willem Vermandere]] (aofkumsteg vaan [[Lauwe]], gemeinte [[Menen]]). Later kaom volkszengeres [[Lucy Loes]] op, die al op leeftied bekind woort mèt Oostendse leedsjes euver 't vèsserleve. Op popmuziek in 't Vlaoms mós me wachte tot de opriechting vaan 't [[Hof van Commerce]], 'n [[hiphop|rapgróp]] die in 't Wes-Vlaoms rapde. Zij woorte al gaw boete Wes-Vlaondere bekind. Eine vaan hun, [[Flip Kowlier]], góng in 2001 solo. Zien debuutplaat ''Ocharme ik'' woort 'nen hit in Vlaondere en (in minder maote) ouch in Nederland. De zangeres-sjriefster [[Hannelore Bedert]], die in 2007 debuteerde mèt ''Wat als'', naom op dat album ouch e paar leedsjes in 't Wes-Vlaoms op.
===Literatuur===
[[Plaetje:Guido Gezelle.jpg|thumb|[[Guido Gezelle]]]]
In Ziews-Vlaondere weurt mer op beperkde sjaol in 't dialek gesjreve. De gediechte vaan Piet de Blaeij (Axel) versjijne aof en touw in 't blaad ''[[Noe]]''.<ref>https://web.archive.org/web/20060925102108/http://people.zeelandnet.nl/evenhuis/noe13.htm</ref>
De belaankriekste dialekdiechter vaan Wes-Vlaondere is [[Guido Gezelle]], es me zien taol teminste es Wes-Vlaoms wèlt zien. Heer gebruukde 'n gestileerde taol gesjreve in de algemein Nederlandse spèlling meh gebaseerd op 't Wes-Vlaoms, mèt euvereinkómstege grammairregele en woordesjat. Dat waor 'n ideologische keus, umtot heer meinde tot de Vlaominge neet 't Hollands dialek móste euvernumme. Heer völde zien taol evels aon mèt archaïsmes en neologismes, en leet eleminte droet die heer es 'boers' zaog, zoetot zien taol toch nog aonzeenlek vaan 't dialek aofsteit. In 't door häöm opgeriech tiedsjrif ''[[Biekorf]]'', wat nog ummertouw versjijnt<ref>Devos en Vandekerckhove (2005): pp. 150-1</ref>, zien in de aofgeloupe iew väöl stökker in 't Wes-Vlaoms versjene, beveurbeeld vaan K. de Wolf (Brugge), A. Mervillie (Kortrijk) en A. Bonnez. Allewijl publicere väöl dialeksjrievers op lokaol niveau, zoonder in de buurt te koume vaan 't succes vaan de dialekmuzikante.<ref>Devos en Vandekerckhove (2005): p. 155</ref>
In Frans-Vlaondere zien tot nog hiel laank nao de middeliewe - in de negentienden iew - de [[Rederiekers]]kamers actief gebleve. Zij sjreve gemeinelek in e soort algemein Nederlands, wat hei en dao, in principe oonbedoeld, regionaol trèkke droog. Mie bewös dialectisch waor de volksbuun. Tot 1931 versjeen in Frans-Vlaondere 'nen twietaolege catechismus. Echte dialektekste vint me veur 't iers bij De Coussemaker in 1859. Oonderzeukers in d'n twintegsten iew sjreve dèks volksverhaole in 't Vlaoms op.<ref>Ryckeboer (2004): pp. 125-131</ref> Allewijl is hei en dao 'ne dialeksjriever actief; 'ne vrij succesvolle, dee 'ne veur poëzie in dialek groete verkoup vaan 1.000 stökker haolde, is Jean-Noël Ternynck (Hazebroek).<ref>https://web.archive.org/web/20060925153321/http://people.zeelandnet.nl/evenhuis/noe10.htm</ref><ref>https://web.archive.org/web/20090330064117/http://www.sip.be/dialect/scholen/school9/poezie.htm</ref>
Neve gesjreve literatuur besteit in 't Wes-Vlaoms ouch 'n [[strip]]vertaoling: 't book ''l'Île noire'' (in 't Nederlands bekind es ''De zwarte rotsen'') vaan Tintin ([[Kuifje]]) is in 't Oostends versjene es ''Et doenker ejland''. De stripheld hèt hei ''Kuiftsje''.<ref>http://www.toerisme-oostende.be/modules/newsletterdetail.phtml?id=139&languageid=1</ref> Later versjeen 'n vertaoling in 't Kortrijks: ''Le crabe aux pinces d'or'' (''De krab met de gulden scharen'') kaom oet es ''De krabbe met de goudne skoar'n''. In lijn mèt 't taolversjèl tössen 't Oostends (e noordelek dialek) en 't Kortrijks (e continentaol dialek) hèt d'n titelheld in dees editie ''Kuifke''.
===Internèt===
't Wes-Vlaoms weurt op versjèllende sites gebruuk. De mies belaankwèkkende daovaan is de Wes-Vlaomse [[Wikipedia]], dee sinds miert 2006 besteit.<ref>http://vls.wikipedia.org/wiki/Specioal:Bijdragen/127.0.0.1</ref> Deze Wikipedia, dee in naovolging vaan oonder mie de Limbörgse en de Nedersaksische Wikipedia woort gestiech, had in januari 2010 um en bij 4.000 artikele.<ref>[http://vls.wikipedia.org/wiki/Specioal:Statistieken Statistieke vaan de Wes-Vlaamse Wikipedia]. Bezeen op 25 januari 2010.</ref>
===Kèrkdeens===
Kèrkdeenste in 't Wes-Vlaoms woorte verzörg door d'n excentrieke paoter Luk Brutin oet [[Zwevezele]] (gemeinte [[Wingene]]), dee evels in 2017 oet zien functie woort gezat.<ref>[http://www.standaard.be/cnt/dmf20170822_03029255 De Standaard online - Flamboyante pastoor aan de kant geschoven: ‘Hij beledigde overledenen op hun begrafenis’]</ref>
==Literatuur euver 't Wes-Vlaoms==
De literatuurlies is selectief: publicaties (veural losse artikele) die zier specifieke taolaspekte behandele of klein publicaties euver plaotseleke dialekte (beveurbeeld idiotica) zien eweggelaote, zoe good wie publicaties die gooddeils euver 't Ziews goon en de Wes-Vlaomse dialekte mer kort bereure.<!--Zuug veur 't ierste artikele euver regionaol en lokaol dialekte, nog te sjrieve, en veur 't twiede de bibliografie vaan 't Ziews, artikel later nog oet te breie.-->
* L.L. De Bo, ''Westvlaamsch Idioticon''. Gent, 1892; Handzame, ²1977
* E.J. van den Broecke-De Man, ''Dialect in het Land van Axel''. Terneuzen, 1981
* E.J. van den Broecke-De Man, ''Dialecten in West-Zeeuwsch-Vlaanderen''. Groede, z.j.
* J. Clinckemaille, ''Ool koett'n en ool doen: het dialect van Midden-West-Vlaanderen''. Aartrijke, 1996
* F. Debrabandere, "Het Kortrijkse Dialect" in ''Verhandelingen van de Leiegouw X'' (1986)
* F. Debrabandere, ''Kortrijks woordenboek''. Kortrijk, 1999
* F. Debrabandere, '' West-Vlaams etymologisch woordenboek''. Amsterdam/Antwerpe, 2002
* R. Desnerck, ''Oostends Woordenboek''. Handzame, 1972
* M. Devos, R. Vandekerckhove, ''Taal in stad en land: West-Vlaams''. Tielt, 2005
* G. Gezelle, J. Craeynest, ''LOQUELA, Taalkundig maandblad uitgegeven door G. Gezelle van 1881 tot 1895 en omgewerkt tot woordenboek.'' Amsterdam, 1909; Tielt/Amsterdam ³1946
* J. Jacobs, ''Het Westvlaamsch van de oudste tijden tot heden'', z.p., 1927
* W. Pée, "Het Westvlaams" in: ''West-Vlaanderen 1958'': pp. 289-301
* H. Ryckeboer, ''Het Nederlands in Noord-Frankrijk. Sociolinguïstische, dialectologische en contactlinguïstische aspecten'', Gent, 1997 (dissertatie)
* H. Ryckeboer, ''Taal in stad en land: Frans-Vlaams''. Tielt, 2004
* H. Ryckeboer, "Het Vlaams van de Franse Westhoek in het geheel van het Nederlandse taalgebied" in: ''De Franse Nederlanden/Les Pays-Bas Français, Jaarboek/Annales 4'' (1979): pp. 173-180
* H. Ryckeboer, L. Maeckelberghe, "Dialect en Cultuurtaal aan weerszijden van de rijksgrens in de Westhoek" in: ''De Franse Nederlanden/Les Pays-Bas Français, Jaarboek/Annales 12'' (1987): pp. 129-151
* R. Van Sint-Jan, ''Het West-Vlaamsch van Guido Gezelle''. z.p., 1931
* J. Taeldeman, "De dialecten van de Vier Ambachten. Een historische en geografische situering" in: A.M.J. de Kraker, H. van Royen en Marc E.E. de Smet (redd.), ''Over den Vier Ambachten". 750 jaar Keure. 500 jaar Graaf Jansdijk''. Kloosterzande, 1993: pp. 957-966.
* J. Taeldeman, "Op fonologische verkenning in Zeeuws-Vlaanderen" in: ''Taal en Tongval XXXI'' (1979): pp. 143-193
* A. Vallaeys, ''Woordenboek van het Poperings''. Poperinge, 1997
* R. Vandekerckhove, ''Structurele en sociale aspecten van dialect-verandering. De dynamiek van het Deerlijkse dialect''. Gent, 2000
* G. Will, "'Ben' en 'zijn' in de dialecten van Zeeuws-Vlaanderen" in: ''Taal en Tongval XLVI'' (1994): pp. 142-151
* G. Will, ''Zeeuws of Vlaams. (Morfo-)syntactische verschijnselen in de dialecten van Zeeuws-Vlaanderen.'' Oosterhout, 2004
* ''Woordenboek van de Vlaamse dialecten'', Gent/Tóngere, 1979-
==Referenties==
<small>
<references/>
</small>
==Extern links==
* '''[[:vls:|Wikipedia]] op 't Wes-Vlaoms'''
{{commonscat|West Flemish language}}
===Veurbeeldtekste===
* [http://www.meertens.knaw.nl/books/winkler/landvanaxel.html De geliekenis vaan de Verlore Zoon in 't Land-vaan-Axels (1996)] ([http://www.dbnl.nl/tekst/wink007alge02_01/wink007alge02_01_0052.htm 1874])
* [http://www.meertens.knaw.nl/books/winkler/aardenburg.html ...in 't Aardenburgs (1996)] ([http://www.dbnl.nl/tekst/wink007alge02_01/wink007alge02_01_0055.htm 1874])
* [http://www.dbnl.nl/tekst/wink007alge02_01/wink007alge02_01_0054.htm ...in 't dialek vaan Sluis] volges Winkler (1874) (vertaoling door [[H.J. van Dale]])
* [http://www.dbnl.nl/tekst/wink007alge02_01/wink007alge02_01_0056.htm ...in 't dialek vaan Eede en Heille] volges Winkler (1874)
* [http://www.dbnl.nl/tekst/wink007alge02_01/wink007alge02_01_0090.htm ...in 't Stadsbrugs] (idem)
* [http://www.dbnl.nl/tekst/wink007alge02_01/wink007alge02_01_0094.htm ...in 't Iepers] (idem)
* [http://www.dbnl.nl/tekst/wink007alge02_01/wink007alge02_01_0093.htm ...in 't Kortrijks] (idem)
* [http://www.dbnl.nl/tekst/wink007alge02_01/wink007alge02_01_0095.htm ...in 't Poperings] (idem)
* [http://www.dbnl.nl/tekst/wink007alge02_01/wink007alge02_01_0092.htm ...in 't Roeselaars] (idem)
* [http://www.dbnl.nl/tekst/wink007alge02_01/wink007alge02_01_0096.htm ...in 't Veurnes] (idem)
* [http://www.dbnl.nl/tekst/wink007alge02_01/wink007alge02_01_0100.htm ...in 't Duinkerks] (idem)
* [http://www.dbnl.nl/tekst/wink007alge02_01/wink007alge02_01_0099.htm ...in 't Winoksbergs] (idem)
* [http://lowlands-l.net/anniversary/westvlams3.php "'t Winterkeuninkske" in 't Oostends]
* [http://lowlands-l.net/anniversary/westvlams2.php ...Nieuwpoorts]
* [http://lowlands-l.net/anniversary/westvlams.php ...Roeselaars]
===Liermateriaol===
* [https://web.archive.org/web/20081227223815/http://www.gidsenkringbrugge.com/nl/westvlams.html Cursus Wes-Vlaoms veur beginners] bij de Gidsekrink Brugge
* [https://web.archive.org/web/20100513192917/http://www.hopinn.be/westvlams/ 't Idioticon vaan De Bo online]
* [https://web.archive.org/web/20061013015524/http://users.skynet.be/frans.eggermont/zwvlaams.htm Website euver 't zuidelek Wes-Vlaoms]
{{Nederlands}}
[[Categorie:Nederlands]]
[[Categorie:Provincie Wes-Vlaondere]]
[[Categorie:Tale in Belsj]]
[[Categorie:Tale in Nederlandj]]
kz03yc6jwqtf0tt6sc4xygvwzc3vpnj
Jo Cobben
0
20116
474054
434325
2024-10-30T09:27:02Z
Joorsm
30190
/* Zuug ouch */
474054
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Aelses}}
'''Jozef George Gerardus Cobben''' of [[Jo Cobben]] is 'ne Limburgstalige sjriever, dae gebaore is in [[Aelse]] ([[1938]]). Z'n moder waor aafkomstig van [[Mechele]]/[[Wittem]] en z'ne pa oet Aelse. Cobben haat ene broor en twié zösters. Z'n vrouw is aafkomstig van [[Stein]].
Nao de lièger sjoal in Aelse sjtudeerde Cobben aaf an de [[HBS]]-A ''St. Michiel'' in [[Gelaen]]. Jo Cobben haet ummer administratief werk gedaon op ’t [[Nederland|Holles]] meh ouch op ’t [[Duutsjland|Pruses]].
== Affiniteit mit ’t Limburgs dialek ==
Jo is in ‘t Limburgse groat getrokke. De pap en de mam kalde thoes plat mit de kènjer en ouch de vrunj van Jo kalde Aelsers plat. Es kèndj al vónj Jo ’t Aelsers (’t dialek van de Sajelère) sjoan.
Toen Jo in 1998 mit de VUT ging vónj hae in de bieb in Stein ’n beukske in ’t Zitterds. Dat haet zoa ‘ne indrök op ‘m gemaak tot ‘r ouch anger beuk in ’t plat is gaon laeze. Hae ging zich toen ouch ummer mieë realisere tot zoa väöl ouw weurd verlaore ginge. Bie zichzelf mirkde hae tot ‘r weurd waal nog koos meh ze neet aktief gebruukde. Bie zien kènjer en kleinkènjer zaog ‘r dat ouch. Dat verlaore gaon van die ouw weurd ging ‘m aan de prie.
Jo haet toen geprebeerd óm mit get anger geïntresseerde bie-einkomste te organisere óm in ’t plat en euver ’t plat te kalle. Dat is tot ziene spiet niks gewore. Toen is ‘r mer begoos mit get wat ‘r al langer wou doon: ’t make van ’n Aelsers woordebook. Dat leverde De Platte Aelsenaer op. Wie ‘r dat woordebook vaerdig houw vónj ‘r tot ‘r de weurd en de oetdrökkinge baeter tot laeve moos brènge in laevesechte situaties. Dat houw es resultaat ’t book De drie Engele van Aelse.
De reakties van de luuj oet Aelse en ómgaeving op De Platte Aelsenaer en De Drie Engele van Aelse dege ‘m zoa good tot ‘r aan ’n nuuj book begoos. Dat kump later mesjien nog oet.
Jo deit ’t noe allemaol get röstiger aan meh hae bliet ‘ne vechter veur ’t behoud van ‘t Limburgs en zeker veur ’t Aelsers.
==Kènnis van ’t Limburgs dialek==
Jo haet zich alles zelf eige gemaak. Hae haet väöl gelaeze en es ‘r aan ’t werk waor in en veur ’t Aelsers dan nóm ‘r zich ummer de tied óm dènger die ‘r neet wis op te zeuke.
Hae vónj väöl informatie bie [[Veldeke (vereineging)|Veldeke]].
===Spelling===
Jo kènt zich neet gans vènje in de Veldekespelling.
Veur de Platte Aelsenaer haet hae soms eige regels gemaak omtot hae vónj tot Veldeke tekort sjaot óm bepaalde Aelserse klanke op papier vas te lègke.
Veur De Drie Engele van Aelse moos hae van de oetgaever toch gebruuk make van de Veldekespelling. Dat haet ‘r ouch gedaon.
==Publicaties==
’t Ièste werk van Jo (tenminste ’t ièste oetgegaeve werk) is De Platte Aelsenaer, in feite ’n woordebook.
Daonao maakde Jo De drie Engele van Aelse. Dat is ’n prozawerk in ’t Aelsers.
Bie de drökker likt nog ‘ne nuuje roman in ’t Aelsers. Of dae ouch werkelik oetkumpt is nog neet zeker. Dat hingt aaf van geldj en ’t aantal geïnteresseerde. Jo kènt vanwaege contractueel verplichtinge mit de oetgaever neet gans zelf bepalen wat mit ’t manuscript gebäört.
*'''De Platte Aelsenaer''' Oetgegaeve door Stichting Streekmuseum Schippersbeurs, september 2007 ISBN 90-9014137-5
Dit woordebook is gedrök bie Drökkerie Knoben in Aelse. Jo houw es doel mit dit book eigelik allein mer ’t beware van Aelserse weurd en oetdrökkinge. Inspiratie veur dit book vónj Jo door ’n book in ’t Zitterds. De Platte Aelsenaer is gesjreve vanoet ’t Holles nao ’t Aelsers. Achterin haet Jo ’n apaart hoofstök gesjreve euver Aelserse weurd die volges häöm op ’t punt staon verlaore te gaon. Veurin haet ‘r ’n stök spelling opgenómme.
Jo haet óngevièr drie jaor aan ’t book gewirk, praktisch daag en nach. In 2007 versjeen de twiède drök (zónger wijziginge). Leuk óm te vermelje is dat de opbrèngs van ’t book gans nao ’t Streekmuseum in Aelse geit. D’r zin noe zoa ‘n 1300 exemplare verkoch.
Jo haet veur de Platte Aelsenaer van de Gemeinte Stein de Cultuurpries gekrege.
* '''De Drie Engele van Aelse''' Uitgeverij TIC Maastricht, 2003 ISBN 90-76043-62-0
Deze historische komische roman is eigelik ’n bunjeling van verhaole van oud-Aelsenaere. Jo haet väöl óngerzeuk veur dit book gedaon en hae haet hièl get gesprekke mit ouw luuj oet Aelse geveurd euver weurd en ouw gebruke. De hoofpersone höbbe neet ech bestange meh ze zin toch hièl herkènbaar es Aelsenaere. Jo haet óngevièr ’n jaor gewirk aan ’t book. De drökker maakde 500 exemplare en die zin zoa good es oetverkoch.
==Sjtäölke==
”Sjang keek Lewie èns aan en vroog of ‘r noe ‘r versjil veulde tösje de duip van róndj 1920, 1930 en de duip van 2000. “Jao, jao,” momelde Lewie. “Dat waor mich ‘ne ganse angere waereld. Dat de waereld in zwa ‘ne korte tioed zwaväöl kènt verangere houw ich nwats veur mäögelik gehouwe.”
”Mer get anges,”ging ‘r wiejer, “veer zitte hieje noe al oere en zeen nog neet boete gewaes. Laote veer noe ‘ns opstappe en gaon kieke wie ’t dao noe oet zuut.”
== Zuug ouch ==
{{Wikibrón|Jo Cobben|Jo Cobben}}
{{DEFAULTSORT:Cobben, Jo}}
[[Categorie:Laevende luuj]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
7f3lfh1o3e0gpb7jadjbwt9g1e3j090
Categorie:Historische vouker in Europa
14
20725
474031
384867
2024-10-29T17:29:00Z
Joorsm
30190
474031
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Historie van Europa]]
[[Categorie:Volker oet Europa]]
onh5hdanr7cqc9hrulatpgiyhikrhn2
Leonie Robroek
0
21288
474078
473675
2024-10-30T10:28:47Z
Joorsm
30190
/* Sjrieverie */
474078
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Sjeter}}
'''Leonie Robroek''' is 'n Limburgse dichteres en sjriefster die gebaore woort oppene Sjeet in [[1961]].
In 1991 bedach ze 't Heëlesj [[laesplenkske]] en doanoa in 1994 de plenksjkes veur de geminde [[Landgraaf]] in 't [[Sjeeter]], [[Waobichs]], [[Nuijenhager]] en [[Brókkelzer]] plat.
In 2007 kreeg Leonie de verseersele in de [[Orde van Oranje Nassau]]
==Functies==
Functies
* blingebieb Le Sage ten Broeck, coördinator Limburgproject;
* Wirkgroep [[Veldeke Literair]] bis 1991;
* hoofredakteur Limburgse Sjäör- en Sjpreukekalender en Limburgkalender;
* Wirkgroep [[Algemeen Geschreven Limburgs]]
* mitoprichter en vuurzitter [[Stichting Dialect- en Cultuuronderwijs Limburg]]
* redaktielid [[Cultureel Brabant]]
* Mitwirker [[Limburgish Academy Foundation]]
* Vanaaf 2010, co-oetgaever van de literair serie ''Hic enda Thu'', mit Hennie Jetzes
* Mitwirker Boek en Beeld
* Mitwirker Heerlense Lente en Vrienden van de Literatuur.
==Publicaties==
Robroek sjreef in Bent; Oostland; [[Veldeke]]; Natuurgids [[IVN]]; Haacht Literair, Kunst met een vleugje nostalgie; Limburgse Sjäör- en Sjpreukekalender; Limburgkalender; Volkskultur am Rhein und Maas, 1991; De Chinezen van Nederland, 1988; Stichting Kruisen en Kapellen, jubileumoetgaaf; Poëziekaarten; oetgaaf KVLS, Heerlens Schrijvers Café.
* 1999, Leedtekste gebundeld: ''Gen brebbelkes, gen brabbelkes''
* 2006 in: Limburg- Landschap en Letteren, oetg. Stichting Axhterland, Zeist
* 2007 in: “Bundel 2006”, oetg. Heerlens Schrijvers Café
* 2007 in: ''Zuidl’lijke Zinnen'', bundel, HSC
* 2008 in: ''Woordwandeling'', bundel 2008, HSC
Gedichte:
* 1981, 2005² ''Stilte, jij'', ISBN 90-807731-2-3
* 1984, ''Krassen in een blad van huid'', ISBN 90-9000687-7
* 1989, ''En langzaamaan spreek jij'', ISBN 90-8000390-1-2
* 2001, ''’t Presseert neet'', ISBN 90-76920-01
* 2009, ''Terwijl zij koffie zet''…, ISBN 978-90-76920-14-6
Verhaole:
* 1996, ''Eine assebak mit sjtoemmele''/''Een asbak vol peuken''/ mit Leo Henderikx, ISBN 90-5512-052-9
* 1997, ''Es de Onks kómme'', vertaling in De Komst van de Onks, Mastrini, Ron
* 1997, ''D’r Klinge Prins'', (vertaling Le Petit Prince), ISBN 90-803540-1-5
* 2000, ''Pinokkio zien Avventure'', ISBN 90-803540-2-3
* 2002, ''Tieske en Niske'', same mit [[Jo Vek]], Nederlandse vertaling in [[Bargoens]] verhaol
==Sjrieverie==
* 2006 publicatie op Cubra.nl, Transcriptie Hollandsche Gezelschapsliederen, W.Offermans (1867),
* 2004, ''Tru Ruezel en Betje Sjravel'', (Het Limburgs Scheldwoordenboek, deil 1), ISBN 90-76920-06-0
* 2006, Nondetonnaer! Tru! (Het Limburgs Scheldwoordenboek, deel 2), ISBN 978-90-76920-09-2
* 2007¹, 2007² Katteloog van oetgegaeve beuk in de [[Limburgs]]e sjpraok, Catalogus van gepubliceerde Limburgstalige werken, [[Stichting DOL]], ISBN 978-90-76920-11-5
{{DEFAULTSORT:Robroek, Leonie}}
[[Categorie:Limburgse Nederlandstalige dichters]]
[[Categorie:Limburgstalige dichters]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
[[Categorie:Laevende luuj]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
0s0trooqpogeruh5ex9td28m5v0ihj9
The Great Train Robbery (film)
0
21654
473899
450155
2024-10-29T13:25:26Z
Joorsm
30190
/* Cast */
473899
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
[[File:The_Great_Train_Robbery_(1903)_-_yt.webm|thumb|''The Great Train Robbery'']]
'''The Great Train Robbery''' is 'nen [[VS|Amerikaanse]] [[geluidloeze film]] oet [[1903]]. De film is gerezjiseerd door [[Edwin S. Porter]] en geproduceerd door [[Scott Marble]]. Heer is gesjreve door Edwin S. Porter en Scott Marbel, en gefilmd door Blair Smith. De film steit bekind es d'n ierste [[Western]].
==Cast==
De [[acteur|aktäörs]] die in de film speule zien oonder aandere:
* [[Broncho Billy Anderson]]
* [[Alfred C. Abadie]]
* [[Justus D. Barnes]]
* [[Donald Gallaher]]
{{sjtumpke}}
{{DEFAULTSORT:Great Train Robbery, The}}
[[Categorie:Sjtóm films|Great Train Robbery, The]]
[[Categorie:Films gemaak in de jaore 1900]]
[[Categorie:Films geproduceerd in Vereinigde Sjtaote]]
13h7c1sn2v9n7f3o2zm2ibvgrgm3zjq
Categorie:Mónjeling communicatie
14
21881
473936
222679
2024-10-29T14:44:08Z
Joorsm
30190
473936
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Communicatie]]
[[Categorie:Tale|*]]
923tp7f7fnvi1s9suvlq5j6cx9p7fpg
Luc de Rooy
0
22292
474079
357999
2024-10-30T10:30:07Z
Joorsm
30190
474079
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Aelses}}
'''Luc de Rooy''' is enne sjriever oet [[Aelse]]. Hae sjrif zowaal in het [[Aelses]] es in het [[Nederlands|Holles]]. Daonaeve vertaalt 'r oet het [[Sjpaans]] en [[Ingelsj|Aengelsj]], én is oprichter en oetgaever van Uitgeverij Karaat, gevestigd in [[Amsterdam]].
Veur zien Aelses literair wirk woort 'r veer kjèr genomineerd veur de [[Veldeke-literatuurpries]], tösje 2007 en 2010. In 2010 wón e d'r pries mit 't verhaol "Het zeuke", dat in [[Colombia]] gesjreve is.
Veur zien literair wirk in het Holles kreeg 'r ouch al versjillende literair pries.
{{DEFAULTSORT:Rooy, Luc de}}
[[Categorie:Laevende luuj]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
tbnse35i4vcl33zogk25eb1f894hxpd
474080
474079
2024-10-30T10:31:09Z
Joorsm
30190
474080
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Aelses}}
'''Luc de Rooy''' is enne sjriever oet [[Aelse]]. Hae sjrif zowaal in het [[Aelses]] es in het [[Nederlands|Holles]]. Daonaeve vertaalt 'r oet het [[Sjpaans]] en [[Ingelsj|Aengelsj]], én is oprichter en oetgaever van Uitgeverij Karaat, gevestigd in [[Amsterdam]].
Veur zien Aelses literair wirk woort 'r veer kjèr genomineerd veur de [[Veldeke-literatuurpries]], tösje 2007 en 2010. In 2010 wón e d'r pries mit 't verhaol "Het zeuke", dat in [[Colombia]] gesjreve is.
Veur zien literair wirk in het Holles kreeg 'r ouch al versjillende literair pries.
{{DEFAULTSORT:Rooy, Luc de}}
[[Categorie:Laevende luuj]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Limburgse Nederlandstalige sjrievers]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
5uzcrqy64ezotxgd63rp1ekmcgmolro
474081
474080
2024-10-30T10:31:43Z
Joorsm
30190
474081
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Aelses}}
'''Luc de Rooy''' is enne sjriever oet [[Aelse]]. Hae sjrif zowaal in het [[Aelses]] es in het [[Nederlands|Holles]]. Daonaeve vertaalt 'r oet het [[Sjpaans]] en [[Ingelsj|Aengelsj]], én is oprichter en oetgaever van Uitgeverij Karaat, gevestigd in [[Amsterdam]].
Veur zien Aelses literair wirk woort 'r veer kjèr genomineerd veur de [[Veldeke-literatuurpries]], tösje 2007 en 2010. In 2010 wón e d'r pries mit 't verhaol "Het zeuke", dat in [[Colombia]] gesjreve is.
Veur zien literair wirk in het Holles kreeg 'r ouch al versjillende literair pries.
{{Sjtumpke}}
{{DEFAULTSORT:Rooy, Luc de}}
[[Categorie:Laevende luuj]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Limburgse Nederlandstalige sjrievers]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
9hyt63nfbn2ksxgpnbee5a9m1mg1wwr
Henri Dunant
0
22410
474047
433965
2024-10-30T09:16:20Z
Joorsm
30190
/* Sjeep */
474047
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Gelaens}}
[[Plaetje:Henry Dunant-young.jpg|thumb|right|200px| Henri Dunant, róndj 1860]]
[[Plaetje:Jean Henri Dunant.jpg|thumb|right|200px| Jean Henri Dunant in zien later laevesjaore]]
'''Jean Henri Dunant''' ([[Genève (sjtad)|Genève]], [[8 mei]] [[1828]] - [[Heiden (Zjwitserlandj)|Heiden]], [[30 oktober]] [[1910]]), in zien later laeve in ‘t [[Éngelsj]] '''Henry Dunant''' geneump, waas eine [[Zjwitserlandj|Zjwitserse]] bankeer, oprichter van ‘’t [[Roaj Kruus]] en mede-auteur van ‘t [[YMCA]]-handjves. In [[1901]] óntving hae de [[Nobelpries veur de Vreje]].
== Biografie ==
Jean Henri Dunant woort gebaore op 8 mei 1828 in Genève, later zouw hae ziene naam verangere van Henri nao Henry, ómdat dit in ‘t Éngelsj mekkelikker waas óm oet te sjpraeke. Hae waas ‘ne Zjwitserse zakeman en eine sociale activis. Biej ein zakereis in 1859 waas hae getuige van eine veldjsjlaag tösje de Oasteriekersj en de Franse. De [[Sjlaag van Solferino|Sjlag óm Solferino]] besjreef hae later in ein book wo-in hae pleide veur ein gezóndjheidsinsjtituut dat gein grenze kènde. Later is häöm hiejveur de [[Nobelpries veur de Vreje]] toegekènd. Dunant waas de oprichter van ‘t [[Roaj Kruus]].
== Jeug ==
Dunant waas de eësjte zoon van eine Geneefse zakeman. Zien heel femielie waas sjtreng [[calvinisme|calvinistisch]] en hej eine sjterke invloed in Genève. Zien awwesj sjtreje veur ‘t behawt van sociale wirkersj en ware d’r fel op taenge wiej de gemeinte perbeerde dees luuj minder te betale. Zien vader heelp de weze en de kranke terwiel zien moder de gewónje en de erm luuj verzörgde. Dit verklaort waarsjienlik woróm Dunant later in zien laeve eine weldoener is gewore. Hae is d’r namelik al mèt opgegreujd. Henri greujde op in ein periood wo-in ‘t geluif ein ummer minder belangrieke rol sjpeelde. Hae richde wiej hae neugetieën jaor waas, de zoagenaamde ''Dónderdig Vereiniging'' op. Dit waas ein gezellige club die väöl sociaal werk deeg, de [[Biebel (christendóm)|Biebel]] besjtudeerde, en daoróm verbleef Dunant väöl biej luuj die häöm neuëdig hejje en die ‘t neet zoa good hejje es hae.
Wiej good ‘t werk waas dat hae deeg veur de erm luuj, zoa sjlech waas ‘t werk dat hae op sjoal aafleverde. Wiej hae veerentwintig waas, moosj hae ‘t Collège Calvin verlaote ómdat hae sjlechte punte hej. Hiejnao begoosj hae te wirke veur de wisselbank ''Lullin und Sautter''. Naodat hae ein aantal gooj zake veur de bank hej gedaon, woort hae aangenómme en bleef hae d’r wirke.
== Algerije ==
In 1853 besjloot Dunant óm noordelik [[Afrika]] te bezeuke óm te kieke of hae hiej zake koosj doon. Nao dees reis besjloot hae zien eësjte book te sjrieve ''Notice sur la Régence de Tunis'' euver zien ervaringe es accountant biej ‘t besjtuur van [[Tunis]].
Nao aanleijing van dees reis richde hae ein bedrief op dat zake deeg mèt kolonies, en naodat hae ein sjtök landj kreeg aangeweze in Algerije, richde hae dao ein graanhanjelbedrief op genaamp ''Société financière et industrielle des Moulins des Mons-Djémila'' wat in ‘t Limburgs ‘t bèste vertaald kènt waere es ''Financiële en industriële vereiniging van Mons-Djémila meules''. De landj- en waterrechte ware neet good op papier vasgelag en de lokale autoriteite ware ouch neet zoa behulpzaam. Daoróm verleet hae [[Algerije]] en besjloot hae óm de Franse keizer [[Napoleon III]] te helpe, dae in dae tied mèt zien leger in [[Lombardije]] verbleef. Frankriek voch aan de kantj van de Italiane taenge de Oasteriekersj, die doe väöl van ‘t hedendaagse Italië in henj hejje. Napoleon zien hoofketeer waas gevestigd in ‘t Italiaanse plaetske genaamp [[Solferino]]. Dunant sjreef eësj ein louvend book euver Napoleon III, mèt de intentie óm ‘t perseuënlikke aan häöm te gaeve. Naodat hae dit book aaf hej, besjlaot hae óm zelf nao Solferino te gaon en de keizer perseunlik te óntmoete.
== De sjlaag óm Solferino ==
Hae arriveerde in Solferino in de aovend van [[24 juni]] [1859], precies de daag dat d’r eine veldjsjlaag hej plaatsjgevónje. ‘t Resultaat daovan waas versjrikkelik. Meë es 38.000 mansluuj laoge gewóndj, sjtervend of doad op ‘t veldj, terwiel d’r mer wènnig medische verzörging waas. Henri waas hiejdoor zoa geshockeerd dat hae zelf ‘t initiatief naom en de bevolking opreep, sjpeciaal de vrouwluuj, óm sjnel hulp te verleëne aan de gewónje en de kranke. Dit wirkde, mer d’r ware te wènnig materiale en Dunant koch zelf alle materiale die neuëdig ware óm klein ziekehoeze op te richte. Hae reep de bevolking veural op óm allebei de kantje te helpe, dus zoawaal de Oasteriekesj es ouch de Franse. Hae deeg dit alles mèt de oetsjpraak ''Tutti fratelli'' of in ’t Limburgs gezag ''Veer zint allemaol broeders''. De bevolking loesterde nao Dunant en heelp de soldaote, zónger zich drök te make of ‘t viejande of vrunj ware. Daonaeve sjlaagde Dunant d’r in óm Oasteriekse dokters vriej te kriege die in gevangesjap genómme ware door de Franse. Dees dokters koosjte häöm van professionele hulp veurzeen, wonao de aantalle sjlachoffers sjnel minder woorte.
== ‘t Roaj Kruus ==
Naodat hae wegging oet Solferino, en truk ging nao Genève, besjloot hae ein book te sjrieve euver zien ervaringe in Solferino. Dit book, genaamp ''Un Souvenir de Solferino'', woort gepubliceerd in 1862 op Dunant’s zien eige koste. In ‘t book besjreef hae zien ervaringe van de veldjsjlaag en de ómsjtandigheje daonao. Hae besjreef ouch ‘t idee óm in de toekoms ein neutraal organisatie op te richte, die de gewónje verzörgde es d’r aorlog plaatsj vónj. Hae versjpreijde ‘t book veural ónger leijing gaevende politieke en militaire luuj in Europa. In de hoop dat zie ‘t mèt häöm eins zouwe zeen.
[[Plaetje:Committee of Five Geneva 1863.jpg|thumb|Ein aafbeelding van de vief oprichters van ‘t Roaj Kruus]]
Hiejnao begoosj hae door Europa te reize óm zien ideeje te promote. Zien book woort meistal positief óntvange en de president van de ''Genèvese vereiniging veur socialiteit en welvaart'', maakde ‘t book, en de suggesties die dao-in sjtóoge, ‘t thema op de biejeinkoms van de organisatie in 1863. Dunant zien suggesties woorte heel positief óntvange door de leje. Daoróm richde ziej ein viefkoppig comité op, wovan Dunant ein van de leje van waas, en ziej zörgde d’r veur dat zien ideeje oetgeveurd koosjte waere. De angere in ‘t comité ware [[Gustave Moynier]], generaal [[Guillaume Henri Dufour|Henri Dufour]], Louis Appia en [[Théodore Maunoir]], die allebei dokter ware. De eësjte biejeinkóms waas op [[17 fibberwarie]] [[1863]], dat noe woort gezeen es de datum wo-op ‘t Raoj Kruus is opgerich. De naam en ‘t embleem woorte aafgeleid van de [[Vlag van Zjwitserlandj|Zjwitserse vlag]]. Dees vlag, eine roaje achtergróndj mèt ein wit kruus, hej Dunant ómgedrèjd óm d’r ‘t Roaj Kruus embleem van te make. Dit ómdat Zjwitserlandj, net es ‘t Roaj Kruus, altied al neutraal ware gewaes in internationaal conflicte.
Vanaaf ‘t begin hejje Moynier en Dunant conflicte euver versjillende zake. Dunant wouw biejveurbeeld dat hulpverleëners altied neutraal ware en ‘t leefs neet aafkómstig oet ein van de lenj kaome die mètdege aan de aorlog. Moynier waas hiejop taenge, ómdat hae dach dat d’r angesj noats genóg luuj besjikbaar ware. Dunant aevel loesterde neet nao dees argumente en zètte zien ideeje door. Moynier begoosj hiejnao eine directe aanval op Dunant door d’r veur te zörge dat hae ‘t leijersjap van ‘t comité kroog. Dunant gaof hiejop ein deil van zien mach op en sjtóng noe op gelieke voot mèt de anger leje van ‘t comité, womit de ruzie waas opgelos.
In octwoaber 1863 naome veërtieën lenj deil aan ein biejeinkóms in Genève, die georganiseerd waas door t comité. Hiej praode ziej euver de verzörging van gewónje soldaote en wiej die verbaeterd koosj waere. Ein jaor later, op ein diplomatieke conferentie die georganiseerd waas door ‘t Zjwitserse parlemènt, woort de [[Eësjte Geneefse Conventie|eësjte]] zoagenaamde ''[[Geneefse Conventies|Conventie van Genève]]'' geteikend door twelf sjtaote.
== Vergaete periood ==
Ómdat hae zoaväöl aandach besjteejde aan zien ideeje, lèdde Dunant zoa wènnig op zien bedrieve dat dees d’r danig ónger leje. In april 1867 leijde ‘t bankroet van ‘t financiële bedrief Crédit Genevois tot ein sjandaal dat gevolge hej veur Dunant. Hae woort gedwónge zien eige bedrief failliet te verklaore en woort verbanne oet de Geneefse organisatie veur hanjel vanwaege zien bankroet. Door de väöle investeringe die zien femielie hej gedaon in zien firma raakde ouch zie erg betrokke biej ‘t bankroet. Ómdat hae ‘t zelf zoa sjlech hej gedaon, vónje väöl luuj dat hae moosj opsjtappe oet ‘t comité van de vief. Daoróm sjtapde hae oet ‘t comité en droog hae zien functie euver aan Moynier.
In fibberwarie 1868 sjtórf Dunant zien moder. Later in dat jaor woort hae ouch nog èns verbanne oet de [[YMCA]]. Hae besjlaot daoróm óm in 1867 Genève te verlaote en hae zouw d’r neet meë trukkómme. In de jaore daonao deeg Moynier zien bès óm d’r veur te zörge dat Dunant gein hulp kreeg van zien vrunj en van anger organisaties. Zoa ging biejveurbeeld de pries ''Sciences Morales'' neet nao Dunant zelf, mer nao ‘t comité, zoadat Dunant niks aan ‘t geldbedraag hej en d’r niks meë koosj doon. Napoleon III sjtèlde veur óm de hèlf van Dunant zien sjölje euver te numme es zien vrunj de anger hèlf zouwe doon. Ouch dit woort verhinderd door toedoon van Moynier.
Dunant vertrok nao Paries, wo hae in erm ómsjtandigheje laefde. Dit zörgde d’r aevel neet veur dat hae zien ideeje en planne opgoof. Ónger de [[Frans-Duutsje Aorlog|Frans-Pruusjische Aorlog]] richde hae de ''Allgemeine Fürsorgegesellschaft'' op en gaw daonao de ''Allgemeine Allianz für Ordnung und Zivilisation'' (AAOZ). Hae wouw d’r veur zörge dat waopes aafgesjaf woorte en maakde planne óm ein organisatie op te richte die euver conflicte tösje lenj zouw bemiddele. Later wekde hae veur de oprichting van eine waereldbibliotheek, ein idee dat nog ummer op de agenda sjteit van de [[United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization|UNESCO]]. Hae waas ouch veursjtander van de creatie van eine joodse sjtaot in ‘t gebied van [[Palestina]], dat destieds nog ónger Britse invloed waas. Doordat hae zoa opging in zien ideeje, negeerde hae zien perseuënlikke situatie en inkómme, wodoor hae d’r financieel ummer sjlechter veursjtóng. Dit ondanks ‘t feit dat hae beneump waas pes eërelid van de nationale Roaj Kruus vereiniginge van Oasteriek, de Nederlande, Zjwede, ‘t Pruusjes en Sjpanje, waas hae bienao eine vergaete persoan, ouch al breijde ‘t Roaj Kruus zich ummer wiejer oet nao anger lenj.
Hae laefde nog ummer in ermeuj en verhoesde tösje 1874 en 1886 nao versjillende plaatsje zoa-es [[Stuttgart]], [[Roame (sjtad)|Roame]], [[Korfoe (eilandj)|Korfoe]], [[Bazel (Zjwitserlandj)|Basel]] en [[Karlsruhe (sjtad)|Karlsruhe]]. In Stuttgart óntmoette hae Rudort Müller mèt wae hae later ein gooj vrundjsjap óntwikkelde. In 1881, same mèt ein paar vrunj oet Stuttgart, góng hae veur de eësjte keër nao ‘t Zjwitsers dörpke [[Heiden (Zjwitserlandj)|Heiden]]. Daonao reisde Dunant wiejer en kaom in Londen terech. Dao begoosj hae gifte van zien femielie te óntvange, wodoor hae d’r financieel weer baoveop kaom. Wie hae d’r weer ein bietje good veur sjtóng, verhoesde hae weer nao Heiden. Hiej zouw hae de res van zien laeve verblieve in ein doktershoes, geleid door Dr. Hermann Altherr, dae ouch ein van zien vrunj waas.
In Heiden óntmoette hae de jónge leëraar Wilhelm Sonderegger en zien vrouw Susanna. Ziej moedigde häöm aan óm zien laeveservaringe op te sjrieve. Sonderegger zien vrouw vestigde ein aafdeiling van ‘t Roaj Kruus in Heiden en in 1890 woort Dunant hiejvan de veurzitter. Same mèt Sonderegger hoopde Dunant zien ideeje wiejer te publicere door middel van ein nuuj publicatie van zien book. Later kaom hun vrundjsjap in ‘t nauw doordat Dunant dach dat Sonderegger bevrundj ware mèt Moynier. Hiejdoor geluifde Dunant Sonderegger neet meë, mer dit conflict woort al sjnel opgelos door Sonderegger zien vrouw.
Wilhelm Sonderegger sjtórf in 1904 op eine laeftied van twee-en-veërtig jaor. Óndanks hun lètste ruzie rouwde Dunant heel erg óm de doad van Sonderegger. De leefde van Wilhelm en Susanna veur ‘t werk van Dunant woort doorgegaeve aan hun kènjer. In 1935 publiceerde hunne zoon René ein compilatie van de breve die door Dunant gesjreve ware aan zien vader.
== De trukkeër van Dunant ==
In september 1895 sjreef Georg Baumberger, de hoofredacteur van de gezèt ''Die Ostschweiz'', ein artikel euver de sjtichter van ‘t Roaj Kruus. Dit sjreef hae nao aanleijing van ein óntmoeting mèt Dunant eërder dae maondj. ‘t Artikel, genaamp ''Henri Dunant, de sjtichter van ‘t Roaj Kruus'', versjeen in ‘t Duutsj geïllustreerde magazine ''Über Land und Meer'' en versjeen daonao al sjnel in anger waekblaje in gans Europa. ‘t Artikel zörgde d’r veur dat luuj weer aan Dunant ginge dènke en häöm de neuëdige hulp boaje. Hae kroog nao aanleijing van dit artikel de Zjwitserse Binet-Fendt Pries en eine breef van [[paus Leo XIII]]. Ouch kroog hae óngersjteuning van de Russische weduwe van de Tsaar, [[Dagmar van Denemarke|Maria Feodorovna]], die häöm väöl donaties sjtuurde, net es väöl anger luuj. Hiejdoor verbaeterde zien situatie aanzeenlik.
In 1897 sjreef ziene vrundj Rudolf Müller, dae noe eine docent waas in Stuttgart, ein book euver de beginsele van ‘t Roaj Kruus, die Dunant zien rol baeter nao veure brach en Moynier nao de achtergróndj verplaatsjde. In dit book sjtónge ouch alle tekste oet ‘t book ''Un Souvenir de Solferino''. Dunant begoosj hiejnao ein correspondentie mèt de Duutsje [[Bertha von Suttner]] en sjreef väöl artikele en breve aan häör. Hae sjreef veural väöl euver vrouwerechte en daoróm woort in 1897 ‘t Greun Kruus opgerich, dat zich veural bezig hilt mèt de vrouw.
== De Nobelpries veur de Vreje ==
In 1901 krooeg Dunant de allereësjte [[Nobelpries veur de Vreje]] oetgereik veur zien rol in de oprichting van ’t Roaj Kruus en de Conferentie van Genève. De Noorse militair Hans Daae, dae ‘t book van Rudolf Müller gelaeze hej, hej biej ‘t Nobelcomité d’r op aangedrónge deze pries aan Dunant toe te kènne. De pries woort gedeild gegaeve aan de Franse pacifist [[Frédéric Passy]], oprichter van de Vredesliga en same mèt Dunant actief in de AAOZ. De officiële raeje van ‘t comité óm Dunant deze pries te gaeve woort besjreve in eine breef dae hae thoes óntving, en dae Dunant zien reputatie besjreef:
“D’r is geine miensj dae meë eër verdeent, es dat geer ‘t waas, dae veërtig jaor geleje de beginsele sjöpde veur ein internationaal organisatie die zörgt veur de gewónje op ‘t sjlaagveldj. Zónger uch zouw ‘t Roaj Kruus, dat de groatste miensjelikke prestatie van de neugetieënde eëuw geneump maog waere, zeker neet meugeljk zin gewaes”.
Moynier en ‘t Roaj Kruus comité ware es geheël ouch genomineerd veur de Nobelpries. Mer ouch al woort Dunant in ‘t begin al es de winnaar gezeen, hae waas nog ummer eine controversiële kandidaat. Rudolf Müller sjreef in eine breef nao ‘t Nobelcomité dat daoróm de pries verdeild moosj waere tösje häöm en Passy. Dit moosj aevel waal sjnel gebeure, want Dunant hej al eine hoage laeftied bereik en hej eine sjlechte gezóndjheid.
Wiej ‘t geld nao Dunant woort opgesjtuurd, 104.000 Zjwitserse Franke, zètte Hans Daae ‘t geld op ein Noorse bank en zörgde d’r veur dat angere d’r neet biej koosjte. Dunant haet noats get van ‘t geld oetgegaeve.
== Doad en herinnering ==
[[Plaetje:Grab Henry Dunant02.jpg|thumb| ‘t Graaf van Henri Dunant]]
Naeve anger óngersjeijinge in dat jaor, woort Dunant in 1903 ein eëredoctoraat toegekènd aan de medische faculteit van de universiteit van Heidelberg. Hae laefde doe nog ummer in ‘t doktershoes in Heiden. In de lètste jaore van zien laeve leej hae aan depressies en woort hae paranoïde van de acties die Moynier oats hej oetgeveurd. Ouch begoosj hae ‘t geluif ummer minder serieus te numme en in de allerlètste jaore keërde hae zich zelfs aopelik taenge ‘t calvinisme. Volges ziene dokter waas zien lètste actie ‘t sjture van ein oetgave van ’t book van Müller nao de keuningin van Italië, mèt zien perseuënlikke toelichting.
Hae sjtórf op 30 octoaber 1910, precies tweë maondj nao de doad van Moynier. In zien testamènt sjtóng dat hae begrave wouw waere op de begraafplaatsj van Sihlfeld in Zürich. Ouch sjtóng gesjreve dat d’r altied ein ''vriej bèd'' moosj zeen in ‘t ziekehoes van Heiden, dat klaor sjtóng veur ein erm emes of baedelaer dae ‘t neet koosj betale. Ouch goof hae geldj aan organisaties in Noorwege en Zjwitserlandj, en betaalde hae al zien sjölje aaf.
Ziene verjaordaag, 8 mei, wirt nog ummer herdach es de Waereld Roaje Kruus en Roaje Hauve Maon daag. ‘t Doktershoes in Heiden deent noe es ‘t Henri Dunant museum. In Genève en väöl anger plaatsje zint d’r sjtraote en pleine nao häöm geneump. De Henri Dunant medaille, die jeder tweë jaor oetgereik wirt door ‘t comité van ‘t Roaj Kruus, is de hoagste óngersjeijing die emes kènt kriege veur zien deenste in de organisatie.
== Sjeep ==
In Nederland is ei sjeep van ’t Nederlandse Roaj Kruus verneump nao Henri Dunant; de [[Vakantiesjeep J. Henry Dunant|''J. Henry Dunant'']] is speciaal oetgerös es vakantieverblief veur kranke gehandicapte.
{{Commonscat|Henri Dunant}}
{{DEFAULTSORT:Dunant, Henri}}
[[Categorie:Persoene oet Zjwitserlandj]]
[[Categorie:Zakeluuj]]
[[Categorie:Luuj gebaore in de neugeteenden iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in d'n twintigsten iew]]
not94gvei5tahrz02x69y45uoi52obh
474048
474047
2024-10-30T09:17:29Z
Joorsm
30190
/* Sjeep */
474048
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Gelaens}}
[[Plaetje:Henry Dunant-young.jpg|thumb|right|200px| Henri Dunant, róndj 1860]]
[[Plaetje:Jean Henri Dunant.jpg|thumb|right|200px| Jean Henri Dunant in zien later laevesjaore]]
'''Jean Henri Dunant''' ([[Genève (sjtad)|Genève]], [[8 mei]] [[1828]] - [[Heiden (Zjwitserlandj)|Heiden]], [[30 oktober]] [[1910]]), in zien later laeve in ‘t [[Éngelsj]] '''Henry Dunant''' geneump, waas eine [[Zjwitserlandj|Zjwitserse]] bankeer, oprichter van ‘’t [[Roaj Kruus]] en mede-auteur van ‘t [[YMCA]]-handjves. In [[1901]] óntving hae de [[Nobelpries veur de Vreje]].
== Biografie ==
Jean Henri Dunant woort gebaore op 8 mei 1828 in Genève, later zouw hae ziene naam verangere van Henri nao Henry, ómdat dit in ‘t Éngelsj mekkelikker waas óm oet te sjpraeke. Hae waas ‘ne Zjwitserse zakeman en eine sociale activis. Biej ein zakereis in 1859 waas hae getuige van eine veldjsjlaag tösje de Oasteriekersj en de Franse. De [[Sjlaag van Solferino|Sjlag óm Solferino]] besjreef hae later in ein book wo-in hae pleide veur ein gezóndjheidsinsjtituut dat gein grenze kènde. Later is häöm hiejveur de [[Nobelpries veur de Vreje]] toegekènd. Dunant waas de oprichter van ‘t [[Roaj Kruus]].
== Jeug ==
Dunant waas de eësjte zoon van eine Geneefse zakeman. Zien heel femielie waas sjtreng [[calvinisme|calvinistisch]] en hej eine sjterke invloed in Genève. Zien awwesj sjtreje veur ‘t behawt van sociale wirkersj en ware d’r fel op taenge wiej de gemeinte perbeerde dees luuj minder te betale. Zien vader heelp de weze en de kranke terwiel zien moder de gewónje en de erm luuj verzörgde. Dit verklaort waarsjienlik woróm Dunant later in zien laeve eine weldoener is gewore. Hae is d’r namelik al mèt opgegreujd. Henri greujde op in ein periood wo-in ‘t geluif ein ummer minder belangrieke rol sjpeelde. Hae richde wiej hae neugetieën jaor waas, de zoagenaamde ''Dónderdig Vereiniging'' op. Dit waas ein gezellige club die väöl sociaal werk deeg, de [[Biebel (christendóm)|Biebel]] besjtudeerde, en daoróm verbleef Dunant väöl biej luuj die häöm neuëdig hejje en die ‘t neet zoa good hejje es hae.
Wiej good ‘t werk waas dat hae deeg veur de erm luuj, zoa sjlech waas ‘t werk dat hae op sjoal aafleverde. Wiej hae veerentwintig waas, moosj hae ‘t Collège Calvin verlaote ómdat hae sjlechte punte hej. Hiejnao begoosj hae te wirke veur de wisselbank ''Lullin und Sautter''. Naodat hae ein aantal gooj zake veur de bank hej gedaon, woort hae aangenómme en bleef hae d’r wirke.
== Algerije ==
In 1853 besjloot Dunant óm noordelik [[Afrika]] te bezeuke óm te kieke of hae hiej zake koosj doon. Nao dees reis besjloot hae zien eësjte book te sjrieve ''Notice sur la Régence de Tunis'' euver zien ervaringe es accountant biej ‘t besjtuur van [[Tunis]].
Nao aanleijing van dees reis richde hae ein bedrief op dat zake deeg mèt kolonies, en naodat hae ein sjtök landj kreeg aangeweze in Algerije, richde hae dao ein graanhanjelbedrief op genaamp ''Société financière et industrielle des Moulins des Mons-Djémila'' wat in ‘t Limburgs ‘t bèste vertaald kènt waere es ''Financiële en industriële vereiniging van Mons-Djémila meules''. De landj- en waterrechte ware neet good op papier vasgelag en de lokale autoriteite ware ouch neet zoa behulpzaam. Daoróm verleet hae [[Algerije]] en besjloot hae óm de Franse keizer [[Napoleon III]] te helpe, dae in dae tied mèt zien leger in [[Lombardije]] verbleef. Frankriek voch aan de kantj van de Italiane taenge de Oasteriekersj, die doe väöl van ‘t hedendaagse Italië in henj hejje. Napoleon zien hoofketeer waas gevestigd in ‘t Italiaanse plaetske genaamp [[Solferino]]. Dunant sjreef eësj ein louvend book euver Napoleon III, mèt de intentie óm ‘t perseuënlikke aan häöm te gaeve. Naodat hae dit book aaf hej, besjlaot hae óm zelf nao Solferino te gaon en de keizer perseunlik te óntmoete.
== De sjlaag óm Solferino ==
Hae arriveerde in Solferino in de aovend van [[24 juni]] [1859], precies de daag dat d’r eine veldjsjlaag hej plaatsjgevónje. ‘t Resultaat daovan waas versjrikkelik. Meë es 38.000 mansluuj laoge gewóndj, sjtervend of doad op ‘t veldj, terwiel d’r mer wènnig medische verzörging waas. Henri waas hiejdoor zoa geshockeerd dat hae zelf ‘t initiatief naom en de bevolking opreep, sjpeciaal de vrouwluuj, óm sjnel hulp te verleëne aan de gewónje en de kranke. Dit wirkde, mer d’r ware te wènnig materiale en Dunant koch zelf alle materiale die neuëdig ware óm klein ziekehoeze op te richte. Hae reep de bevolking veural op óm allebei de kantje te helpe, dus zoawaal de Oasteriekesj es ouch de Franse. Hae deeg dit alles mèt de oetsjpraak ''Tutti fratelli'' of in ’t Limburgs gezag ''Veer zint allemaol broeders''. De bevolking loesterde nao Dunant en heelp de soldaote, zónger zich drök te make of ‘t viejande of vrunj ware. Daonaeve sjlaagde Dunant d’r in óm Oasteriekse dokters vriej te kriege die in gevangesjap genómme ware door de Franse. Dees dokters koosjte häöm van professionele hulp veurzeen, wonao de aantalle sjlachoffers sjnel minder woorte.
== ‘t Roaj Kruus ==
Naodat hae wegging oet Solferino, en truk ging nao Genève, besjloot hae ein book te sjrieve euver zien ervaringe in Solferino. Dit book, genaamp ''Un Souvenir de Solferino'', woort gepubliceerd in 1862 op Dunant’s zien eige koste. In ‘t book besjreef hae zien ervaringe van de veldjsjlaag en de ómsjtandigheje daonao. Hae besjreef ouch ‘t idee óm in de toekoms ein neutraal organisatie op te richte, die de gewónje verzörgde es d’r aorlog plaatsj vónj. Hae versjpreijde ‘t book veural ónger leijing gaevende politieke en militaire luuj in Europa. In de hoop dat zie ‘t mèt häöm eins zouwe zeen.
[[Plaetje:Committee of Five Geneva 1863.jpg|thumb|Ein aafbeelding van de vief oprichters van ‘t Roaj Kruus]]
Hiejnao begoosj hae door Europa te reize óm zien ideeje te promote. Zien book woort meistal positief óntvange en de president van de ''Genèvese vereiniging veur socialiteit en welvaart'', maakde ‘t book, en de suggesties die dao-in sjtóoge, ‘t thema op de biejeinkoms van de organisatie in 1863. Dunant zien suggesties woorte heel positief óntvange door de leje. Daoróm richde ziej ein viefkoppig comité op, wovan Dunant ein van de leje van waas, en ziej zörgde d’r veur dat zien ideeje oetgeveurd koosjte waere. De angere in ‘t comité ware [[Gustave Moynier]], generaal [[Guillaume Henri Dufour|Henri Dufour]], Louis Appia en [[Théodore Maunoir]], die allebei dokter ware. De eësjte biejeinkóms waas op [[17 fibberwarie]] [[1863]], dat noe woort gezeen es de datum wo-op ‘t Raoj Kruus is opgerich. De naam en ‘t embleem woorte aafgeleid van de [[Vlag van Zjwitserlandj|Zjwitserse vlag]]. Dees vlag, eine roaje achtergróndj mèt ein wit kruus, hej Dunant ómgedrèjd óm d’r ‘t Roaj Kruus embleem van te make. Dit ómdat Zjwitserlandj, net es ‘t Roaj Kruus, altied al neutraal ware gewaes in internationaal conflicte.
Vanaaf ‘t begin hejje Moynier en Dunant conflicte euver versjillende zake. Dunant wouw biejveurbeeld dat hulpverleëners altied neutraal ware en ‘t leefs neet aafkómstig oet ein van de lenj kaome die mètdege aan de aorlog. Moynier waas hiejop taenge, ómdat hae dach dat d’r angesj noats genóg luuj besjikbaar ware. Dunant aevel loesterde neet nao dees argumente en zètte zien ideeje door. Moynier begoosj hiejnao eine directe aanval op Dunant door d’r veur te zörge dat hae ‘t leijersjap van ‘t comité kroog. Dunant gaof hiejop ein deil van zien mach op en sjtóng noe op gelieke voot mèt de anger leje van ‘t comité, womit de ruzie waas opgelos.
In octwoaber 1863 naome veërtieën lenj deil aan ein biejeinkóms in Genève, die georganiseerd waas door t comité. Hiej praode ziej euver de verzörging van gewónje soldaote en wiej die verbaeterd koosj waere. Ein jaor later, op ein diplomatieke conferentie die georganiseerd waas door ‘t Zjwitserse parlemènt, woort de [[Eësjte Geneefse Conventie|eësjte]] zoagenaamde ''[[Geneefse Conventies|Conventie van Genève]]'' geteikend door twelf sjtaote.
== Vergaete periood ==
Ómdat hae zoaväöl aandach besjteejde aan zien ideeje, lèdde Dunant zoa wènnig op zien bedrieve dat dees d’r danig ónger leje. In april 1867 leijde ‘t bankroet van ‘t financiële bedrief Crédit Genevois tot ein sjandaal dat gevolge hej veur Dunant. Hae woort gedwónge zien eige bedrief failliet te verklaore en woort verbanne oet de Geneefse organisatie veur hanjel vanwaege zien bankroet. Door de väöle investeringe die zien femielie hej gedaon in zien firma raakde ouch zie erg betrokke biej ‘t bankroet. Ómdat hae ‘t zelf zoa sjlech hej gedaon, vónje väöl luuj dat hae moosj opsjtappe oet ‘t comité van de vief. Daoróm sjtapde hae oet ‘t comité en droog hae zien functie euver aan Moynier.
In fibberwarie 1868 sjtórf Dunant zien moder. Later in dat jaor woort hae ouch nog èns verbanne oet de [[YMCA]]. Hae besjlaot daoróm óm in 1867 Genève te verlaote en hae zouw d’r neet meë trukkómme. In de jaore daonao deeg Moynier zien bès óm d’r veur te zörge dat Dunant gein hulp kreeg van zien vrunj en van anger organisaties. Zoa ging biejveurbeeld de pries ''Sciences Morales'' neet nao Dunant zelf, mer nao ‘t comité, zoadat Dunant niks aan ‘t geldbedraag hej en d’r niks meë koosj doon. Napoleon III sjtèlde veur óm de hèlf van Dunant zien sjölje euver te numme es zien vrunj de anger hèlf zouwe doon. Ouch dit woort verhinderd door toedoon van Moynier.
Dunant vertrok nao Paries, wo hae in erm ómsjtandigheje laefde. Dit zörgde d’r aevel neet veur dat hae zien ideeje en planne opgoof. Ónger de [[Frans-Duutsje Aorlog|Frans-Pruusjische Aorlog]] richde hae de ''Allgemeine Fürsorgegesellschaft'' op en gaw daonao de ''Allgemeine Allianz für Ordnung und Zivilisation'' (AAOZ). Hae wouw d’r veur zörge dat waopes aafgesjaf woorte en maakde planne óm ein organisatie op te richte die euver conflicte tösje lenj zouw bemiddele. Later wekde hae veur de oprichting van eine waereldbibliotheek, ein idee dat nog ummer op de agenda sjteit van de [[United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization|UNESCO]]. Hae waas ouch veursjtander van de creatie van eine joodse sjtaot in ‘t gebied van [[Palestina]], dat destieds nog ónger Britse invloed waas. Doordat hae zoa opging in zien ideeje, negeerde hae zien perseuënlikke situatie en inkómme, wodoor hae d’r financieel ummer sjlechter veursjtóng. Dit ondanks ‘t feit dat hae beneump waas pes eërelid van de nationale Roaj Kruus vereiniginge van Oasteriek, de Nederlande, Zjwede, ‘t Pruusjes en Sjpanje, waas hae bienao eine vergaete persoan, ouch al breijde ‘t Roaj Kruus zich ummer wiejer oet nao anger lenj.
Hae laefde nog ummer in ermeuj en verhoesde tösje 1874 en 1886 nao versjillende plaatsje zoa-es [[Stuttgart]], [[Roame (sjtad)|Roame]], [[Korfoe (eilandj)|Korfoe]], [[Bazel (Zjwitserlandj)|Basel]] en [[Karlsruhe (sjtad)|Karlsruhe]]. In Stuttgart óntmoette hae Rudort Müller mèt wae hae later ein gooj vrundjsjap óntwikkelde. In 1881, same mèt ein paar vrunj oet Stuttgart, góng hae veur de eësjte keër nao ‘t Zjwitsers dörpke [[Heiden (Zjwitserlandj)|Heiden]]. Daonao reisde Dunant wiejer en kaom in Londen terech. Dao begoosj hae gifte van zien femielie te óntvange, wodoor hae d’r financieel weer baoveop kaom. Wie hae d’r weer ein bietje good veur sjtóng, verhoesde hae weer nao Heiden. Hiej zouw hae de res van zien laeve verblieve in ein doktershoes, geleid door Dr. Hermann Altherr, dae ouch ein van zien vrunj waas.
In Heiden óntmoette hae de jónge leëraar Wilhelm Sonderegger en zien vrouw Susanna. Ziej moedigde häöm aan óm zien laeveservaringe op te sjrieve. Sonderegger zien vrouw vestigde ein aafdeiling van ‘t Roaj Kruus in Heiden en in 1890 woort Dunant hiejvan de veurzitter. Same mèt Sonderegger hoopde Dunant zien ideeje wiejer te publicere door middel van ein nuuj publicatie van zien book. Later kaom hun vrundjsjap in ‘t nauw doordat Dunant dach dat Sonderegger bevrundj ware mèt Moynier. Hiejdoor geluifde Dunant Sonderegger neet meë, mer dit conflict woort al sjnel opgelos door Sonderegger zien vrouw.
Wilhelm Sonderegger sjtórf in 1904 op eine laeftied van twee-en-veërtig jaor. Óndanks hun lètste ruzie rouwde Dunant heel erg óm de doad van Sonderegger. De leefde van Wilhelm en Susanna veur ‘t werk van Dunant woort doorgegaeve aan hun kènjer. In 1935 publiceerde hunne zoon René ein compilatie van de breve die door Dunant gesjreve ware aan zien vader.
== De trukkeër van Dunant ==
In september 1895 sjreef Georg Baumberger, de hoofredacteur van de gezèt ''Die Ostschweiz'', ein artikel euver de sjtichter van ‘t Roaj Kruus. Dit sjreef hae nao aanleijing van ein óntmoeting mèt Dunant eërder dae maondj. ‘t Artikel, genaamp ''Henri Dunant, de sjtichter van ‘t Roaj Kruus'', versjeen in ‘t Duutsj geïllustreerde magazine ''Über Land und Meer'' en versjeen daonao al sjnel in anger waekblaje in gans Europa. ‘t Artikel zörgde d’r veur dat luuj weer aan Dunant ginge dènke en häöm de neuëdige hulp boaje. Hae kroog nao aanleijing van dit artikel de Zjwitserse Binet-Fendt Pries en eine breef van [[paus Leo XIII]]. Ouch kroog hae óngersjteuning van de Russische weduwe van de Tsaar, [[Dagmar van Denemarke|Maria Feodorovna]], die häöm väöl donaties sjtuurde, net es väöl anger luuj. Hiejdoor verbaeterde zien situatie aanzeenlik.
In 1897 sjreef ziene vrundj Rudolf Müller, dae noe eine docent waas in Stuttgart, ein book euver de beginsele van ‘t Roaj Kruus, die Dunant zien rol baeter nao veure brach en Moynier nao de achtergróndj verplaatsjde. In dit book sjtónge ouch alle tekste oet ‘t book ''Un Souvenir de Solferino''. Dunant begoosj hiejnao ein correspondentie mèt de Duutsje [[Bertha von Suttner]] en sjreef väöl artikele en breve aan häör. Hae sjreef veural väöl euver vrouwerechte en daoróm woort in 1897 ‘t Greun Kruus opgerich, dat zich veural bezig hilt mèt de vrouw.
== De Nobelpries veur de Vreje ==
In 1901 krooeg Dunant de allereësjte [[Nobelpries veur de Vreje]] oetgereik veur zien rol in de oprichting van ’t Roaj Kruus en de Conferentie van Genève. De Noorse militair Hans Daae, dae ‘t book van Rudolf Müller gelaeze hej, hej biej ‘t Nobelcomité d’r op aangedrónge deze pries aan Dunant toe te kènne. De pries woort gedeild gegaeve aan de Franse pacifist [[Frédéric Passy]], oprichter van de Vredesliga en same mèt Dunant actief in de AAOZ. De officiële raeje van ‘t comité óm Dunant deze pries te gaeve woort besjreve in eine breef dae hae thoes óntving, en dae Dunant zien reputatie besjreef:
“D’r is geine miensj dae meë eër verdeent, es dat geer ‘t waas, dae veërtig jaor geleje de beginsele sjöpde veur ein internationaal organisatie die zörgt veur de gewónje op ‘t sjlaagveldj. Zónger uch zouw ‘t Roaj Kruus, dat de groatste miensjelikke prestatie van de neugetieënde eëuw geneump maog waere, zeker neet meugeljk zin gewaes”.
Moynier en ‘t Roaj Kruus comité ware es geheël ouch genomineerd veur de Nobelpries. Mer ouch al woort Dunant in ‘t begin al es de winnaar gezeen, hae waas nog ummer eine controversiële kandidaat. Rudolf Müller sjreef in eine breef nao ‘t Nobelcomité dat daoróm de pries verdeild moosj waere tösje häöm en Passy. Dit moosj aevel waal sjnel gebeure, want Dunant hej al eine hoage laeftied bereik en hej eine sjlechte gezóndjheid.
Wiej ‘t geld nao Dunant woort opgesjtuurd, 104.000 Zjwitserse Franke, zètte Hans Daae ‘t geld op ein Noorse bank en zörgde d’r veur dat angere d’r neet biej koosjte. Dunant haet noats get van ‘t geld oetgegaeve.
== Doad en herinnering ==
[[Plaetje:Grab Henry Dunant02.jpg|thumb| ‘t Graaf van Henri Dunant]]
Naeve anger óngersjeijinge in dat jaor, woort Dunant in 1903 ein eëredoctoraat toegekènd aan de medische faculteit van de universiteit van Heidelberg. Hae laefde doe nog ummer in ‘t doktershoes in Heiden. In de lètste jaore van zien laeve leej hae aan depressies en woort hae paranoïde van de acties die Moynier oats hej oetgeveurd. Ouch begoosj hae ‘t geluif ummer minder serieus te numme en in de allerlètste jaore keërde hae zich zelfs aopelik taenge ‘t calvinisme. Volges ziene dokter waas zien lètste actie ‘t sjture van ein oetgave van ’t book van Müller nao de keuningin van Italië, mèt zien perseuënlikke toelichting.
Hae sjtórf op 30 octoaber 1910, precies tweë maondj nao de doad van Moynier. In zien testamènt sjtóng dat hae begrave wouw waere op de begraafplaatsj van Sihlfeld in Zürich. Ouch sjtóng gesjreve dat d’r altied ein ''vriej bèd'' moosj zeen in ‘t ziekehoes van Heiden, dat klaor sjtóng veur ein erm emes of baedelaer dae ‘t neet koosj betale. Ouch goof hae geldj aan organisaties in Noorwege en Zjwitserlandj, en betaalde hae al zien sjölje aaf.
Ziene verjaordaag, 8 mei, wirt nog ummer herdach es de Waereld Roaje Kruus en Roaje Hauve Maon daag. ‘t Doktershoes in Heiden deent noe es ‘t Henri Dunant museum. In Genève en väöl anger plaatsje zint d’r sjtraote en pleine nao häöm geneump. De Henri Dunant medaille, die jeder tweë jaor oetgereik wirt door ‘t comité van ‘t Roaj Kruus, is de hoagste óngersjeijing die emes kènt kriege veur zien deenste in de organisatie.
== Sjeep ==
In Nederland is ei sjeep van ’t Nederlandse Roaj Kruus verneump nao Henri Dunant; de [[Vakantiesjeep J. Henry Dunant|''J. Henry Dunant'']] is speciaal oetgerös es vakantieverblief veur kranke gehandicapte.
{{Commonscat|Henri Dunant}}
{{DEFAULTSORT:Dunant, Henri}}
[[Categorie:Persoene oet Zjwitserlandj]]
[[Categorie:Activiste]]
[[Categorie:Zakeluuj]]
[[Categorie:Luuj gebaore in de neugeteenden iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in d'n twintigsten iew]]
a6xi3pk1eaipe1hmsfmdp5rkk5kuwh7
Bambi
0
23868
473997
425005
2024-10-29T16:09:22Z
Joorsm
30190
473997
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
{{Infobox film
| titel = Bambi
| plaetje = theatrical2.jpg
| óngersjrif = Original theatrical release poster
| regie = '''Supervising director'''<br />[[David Hand (animator)|David Hand]]<br />'''Sequence director'''<br />[[James Algar]]<br />Samuel Armstrong<br />Graham Heid<br />[[Bill Roberts (animator)|Bill Roberts]]<br />Paul Satterfield<br />Norman Wright
| producer = [[Walt Disney]]
| sjriever = '''Story direction'''<br />[[Perce Pearce]]<br/>'''Story adaptation'''<br />[[Larry Morey]]<br />'''Story development'''<br />[[Vernon Stallings]]<br />[[Melvin Shaw]]<br />[[Carl Fallberg]]<br />[[Chuck Couch]]<br />[[Ralph Wright]]
| based on = {{based on|''[[Bambi, A Life in the Woods]]''|[[Felix Salten]]}}
| sjpelersj = [[Bobby Stewart]]<br />[[Donnie Dunagan]]<br />[[Hardie Albright]]<br />[[John Sutherland (producer)|John Sutherland]]<br />[[Paula Winslowe]]<br />[[Peter Behn]]<br />[[Tim Davis (actor)|Tim Davis]]<br />[[Sam Edwards]]<br />[[Will Wright (actor)|Will Wright]]<br />[[Cammie King]]<br />[[Ann Gillis]]<br />[[Fred Shields (actor)|Fred Shields]]<br />Stan Alexander<br />[[Sterling Holloway]]
| meziek = [[Frank Churchill]]<br />[[Edward H. Plumb]]
| studio = [[Walt Disney Animation Studios|Walt Disney Productions]]
| distributäör = [[RKO Radio Pictures]]
| première = [[13 augustus]] [[1942]]
| lengde = 70 minute
| landj = [[Vereinegde State van Amerika]]
| taal = Ingels
| vervolg = ''[[Bambi II]]'' (2006)
}}
'''Bambi''' is 'ne [[VS|Amerikaanse]] [[film|animatiefilm]] oet [[1942]]. 't Waor ein vaan de populairste jäögfilms vaan 't jaor 1942, en woort geproduceerd door [[The Walt Disney Company|Walt Disney Productions]].
Stumme in de film woorte gedoon door [[Bobby Stewart]], [[Donnie Dunagan]], [[Hardie Albright]], [[John Sutherland]], [[Paula Winslowe]], [[Peter Behn]], [[Tim Davis]], [[Sam Edwards]], [[Will Wright]], [[Cammie King]], [[Ann Gillis]], [[Fred Shields]], [[Stan Alexander]], en [[Sterling Holloway]].
{{sjtumpke}}
[[Categorie:Animatie]]
[[Categorie:Films geproduceerd in Vereinigde Sjtaote]]
or03my4dzm6srodwd43xxnvuir806iz
Dumbo
0
24114
474000
425034
2024-10-29T16:10:48Z
Joorsm
30190
474000
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
{{Infobox film
| titel = Dumbo
| plaetje = Dumbo-1941-poster.jpg
| óngersjrif = Original theatrical release poster
| regie = [[Ben Sharpsteen]]
| producer = [[Walt Disney]]
| sjriever = '''Novel'''<br />Helen Aberson<br />Harold Pearl<br />'''Story'''<br />Otto Englander<br />[[Joe Grant]]<br />[[Dick Huemer]]
| sjpelersj = [[Edward Brophy]]<br />[[Herman Bing]]<br />[[Margaret Wright (actress)|Margaret Wright]]<br />[[Sterling Holloway]]<br />[[Cliff Edwards]]
| meziek = [[Frank Churchill]]<br />[[Edward H. Plumb]]
| première = [[23 oktober]] [[1941]]
| distributäör = [[RKO Radio Pictures]]
| lengde = 64 minute
| studio = [[Walt Disney Animation Studios|Walt Disney Productions]]
| landj = [[Vereinegde State van Amerika]]
| taal = Ingels
}}
'''Dumbo''' is 'ne [[VS|Amerikaanse]] [[film|animatiefilm]] oet [[1941]]. 't Waor ein vaan de populairste jäögfilms vaan 't jaor 1941, en woort geproduceerd door [[The Walt Disney Company|Walt Disney Productions]], onder regie van [[Ben Sharpsteen]].
Stumme in de film woorte gedoon door [[Edward Brophy]], [[Herman Bing]], [[Margaret Wright]], [[Sterling Holloway]], en [[Cliff Edwards]].
{{sjtumpke}}
[[Categorie:Animatie]]
[[Categorie:Films geproduceerd in Vereinigde Sjtaote]]
brhr4k3w0vax6d847jgim05ue7l3vn2
Cinema vaan Griekeland
0
24467
474024
442995
2024-10-29T16:27:08Z
Joorsm
30190
/* Filmcultuur */
474024
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
De '''Cinema vaan Griekeland''' is de verzamelnaom veur de [[film|films]] die in [[Griekeland]] weure gemaak. Me moot dit neet mèt [[Griekstaolege cinema]] verwarre. 'ne Film oet Griekeland in 'nen aander taol weurt ouch bij dees cinema mètgetèld.
==Historie==
===Begin 20e iew===
D'n ierste Griekse film waor geine speulfilm mer e kort verslaag vaan de [[Olympische Speule]] in [[Athene]]. De film woort gemaak door de breurs John en Miltiades Manakia. 't Woort geproduceerd door [[Fraankriek]] en gemonteerd in [[Centraol-Macedonië|Grieks Macedonië]]. De film waor veerdeg in [[1897]] en woort vervolges vertoend in 'ne kaffee vaan Athene. 't Ierste succes kaom evels pas in [[1920]], mèt [[Ο Βιλλάρ στα γυναικεία λουτρά του Φαλήρου]], dee in de res vaan [[Europa]] bekind stoond oonder d'n [[Ingels|Ingelsen]] titel: ''Villar in the women's baths of Faliro''. Griekeland heet evels daonao neet väöl films mie gemaak, door de ummer strenger weurende dictatuur vaan 't land. Wel kaome d'r väöl Griekse aktäörs en aktrices nao [[Noord-Amerika]], boe ze vervolges bekind woorte, mèt naome daankzij studio's in [[New York City]] en [[Californië]]. Hei oontstoond toen ouch 't succes vaan ''Dag-Film'': 'ne productiestudio dee ziech zedelde in New York en waor opgeriech door 'n gróp Griekse immigrante. Griekeland riechde ziech es volk 't mies op films boete Griekeland. In Europa waor dit veurde Grieke de [[Cinema vaan Italië]] en in mindere maote de [[Cinema vaan Rusland]]. Daoneve waore Amerikaanse films, zjus wie in de res vaan Europa, hendeg populair. 'n Klein succes woort [[O Drakos]], oet [[1956]]. 't Waor 'n persiflaasj op d'n Amerikaanse film [[Dracula]]. De film genoot evels allein bekindheid in Griekeland zelf.
===Nao de dictatuur===
Wie in [[1975]] de dictatuur veel, kraoge de Grieke weer de kans in vrijheid te filme. Nog datzelfde jaor, in 1975, kaom [[O Thiassos]] ([[Limbörgs]]: ''De Reizende Speulers'') vaan [[Theodoros Angelopoulos]] oet. Dit woort veur Grieks definities 'n hendeg groet succes. Neet allein in Griekeland, mer ouch in de res vaan de [[Balkan (sjiereiland)|Balkan]] zörgde de film veur zier väöl bezeukers. Evels zörgde dit neet veur mie creatief succes. In tegendeil: Griekeland woort same mèt Wes-[[Duitsland]] ein vaan de ''Europese Pornolen''. Griekeland woort op eint nao 't land boe de mieste erotische en pornografische films vaan Europa woorte gemaak. Allein de [[Cinema vaan Duitsland]] maakde 'n groetere aontal [[pornografie]]. Heidoor oontstoond 't genre [[Filos]] (Filos is Grieks veur ''-fiel'', 'n seksuele veurkäör, zoewie: heterofiel, homofiel, necrofiel, pedofiel, enzoewijer) in Griekeland, 'n struiming Griekse pornofilms dat ziech leet inspirere op de Griekse Aajdheid.
===D'n 21e iew===
Es v'r nao de filmische tiedperke loere vaan Griekeland, begos d'n 21e iew vaan de Griekse cinema op 't ind vaan de [[jaore 90]] vaan de 20e iew. 't Startsjot waor eigelek d'n [[tv-serie]] ''Safe Sex''. Dees serie waor 'n parodie op de Filos vaan de Griekse [[jaore 70]] en [[jaore 80]]. 'nen Aander reie veur 'ne bleuj vaan de Griekse cinema waor de film [[Mia aioniotita kai mia mera]] oet [[1998]], ouch vaan [[Theo Angelopoulos]]. Deze film waor veural e succes in 't land zelf ('r verkoch beter es d'n Amerikaanse [[Titanic]] deech in Griekeland), mer woort later ouch populair in de ''arthouse''-wereld vaan Europa). Aander successe waore ''Risotto'' oet [[2000]] en ''El Greco'' oet [[2007]]. Europees succes woort [[Kynodontas]] vaan [[Yorgos Lanthimos]], oet [[2009]]. Films wie ''Attenberg'' en [[Alpeis]] oet [[2010]] en [[2011]] verkochte good in Griekeland en de [[Balkan (sjiereiland)|Balkan-len]], mer beginne allewijl ouch op te duike in Wes-Europese filmhoezer. 't Is veural opvallend tot me beter films weer is gaon make in Griekeland sins de ikkenomische crisis ([[2007]], mer mèt es groet deeptepunt [[2009]]). Die nuij films presentiere ziech es oonaofhenkelek, polletiek én minselek kritische low-budget films.
==Filmcultuur==
De Griekse bevolking geit dèks nao de cinema, zjus wie in de res vaan Europa ligk de interesse in films oet de [[VS]] hei zier hoeg. Daoneve zien films oet [[Italië]] al sins de [[jaore 50]] hendeg populair. Tv-Series oet [[Portugal]], veural ''soaps'', zien sins d'n 21e iew opkoumend op de Griekse tillevisie. Films weure in Griekeland oondertiteld, zjus wie in [[Nederland]] en [[Belsj]]. Kinderfilms weure, zjus wie in de [[Benelux]], daorentege weldegelek vertaold. Titels vaan volwasse films weure wel ummertouw vertaold zoetot de Grieke begriepe wat d'n titel beteikend. Allewijl is de Cinema vaan Griekeland veural populair in de len [[Albanië]], [[Bulgarije]], [[Kroatië]] en [[Noord-Macedonië]]. In minder maote weure de films ouch bekeke in Italië, [[Spanje]], [[Törkije]] en Rusland. Daoneve weure Griekse films väöl bekeke door de Griekse emigrante vaan [[Duitsland]]. In de res vaan [[Europa]] heet de Cinema vaan Griekeland geinen hoege status en dat heet 't ouch noets gehad.
[[Categorie:Griekeland]]
[[Categorie:Films nao landj|Griekeland]]
4ymnwmrpp3gzkl9sbn5pjfftbz2nm8u
Categorie:Films nao landj
14
24468
474013
471119
2024-10-29T16:23:09Z
Joorsm
30190
Joorsm verplaatsde pagina [[Categorie:Cinema vaan land]] nao [[Categorie:Cinema nao landj]]
471119
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Films]]
4eyslq41a9ezaiwtj375pkbyafvrimd
474017
474013
2024-10-29T16:23:40Z
Joorsm
30190
474017
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Films| ]]
[[Categorie:Len| ]]
pk55j6b3h8isujxp5yioglxf5b55b32
474018
474017
2024-10-29T16:24:34Z
Joorsm
30190
Joorsm verplaatsde pagina [[Categorie:Cinema nao landj]] nao [[Categorie:Films nao landj]]
474017
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Films| ]]
[[Categorie:Len| ]]
pk55j6b3h8isujxp5yioglxf5b55b32
474027
474018
2024-10-29T16:32:55Z
Joorsm
30190
474027
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Films| ]]
[[Categorie:Cultuur nao landj| ]]
pcwtp6t5t6hia8qiim6rprr3gld89qt
Euverlèk categorie:Films nao landj
15
24470
474015
278756
2024-10-29T16:23:10Z
Joorsm
30190
Joorsm verplaatsde pagina [[Euverlèk categorie:Cinema vaan land]] nao [[Euverlèk categorie:Cinema nao landj]]
278756
wikitext
text/x-wiki
Neet lever ''cinema nao landj''? [[Gebroeker:Steinbach|Steinbach]] 18 sep 2011 18:28 (CEST)
45mqlyo187vpjceci1e1v86wyms46nb
474020
474015
2024-10-29T16:24:35Z
Joorsm
30190
Joorsm verplaatsde pagina [[Euverlèk categorie:Cinema nao landj]] nao [[Euverlèk categorie:Films nao landj]]
278756
wikitext
text/x-wiki
Neet lever ''cinema nao landj''? [[Gebroeker:Steinbach|Steinbach]] 18 sep 2011 18:28 (CEST)
45mqlyo187vpjceci1e1v86wyms46nb
Charlotte's Web (1973)
0
24492
473998
425022
2024-10-29T16:09:53Z
Joorsm
30190
473998
wikitext
text/x-wiki
{{Infobox film
| titel = Charlotte's Web
| plaetje = charlottes web poster.jpg
| óngersjrif = Original theatrical release poster
| sjriever = [[E. B. White]]<small> (book)</small><br />[[Earl Hamner Jr.]]
| regie = [[Charles August Nichols|Charles A. Nichols]]<br />[[Iwao Takamoto]]
| producer = [[Joseph Barbera]]<br />[[William Hanna]]
| distributäör = [[Paramount Pictures]]
| meziek = [[Richard M. Sherman]]<br />[[Robert B. Sherman]]
| cinematografie = Dick Blundell<br />Ralph Migliori<br />Roy Wade<br />[[Dennis Weaver]]
| montage = Larry C. Cowan<br />[[Pat Foley]]
| première = [[1 miert]] [[1973]]
| narrator = [[Rex Allen]]
| sjpelersj = [[Debbie Reynolds]]<br />[[Paul Lynde]]<br />[[Henry Gibson]]
| lengde = 94 minute
| studio = Hanna-Barbera Productions<br />Sagittarius Productions
| landj = [[Vereinegde State van Amerika]]
| taal = Ingels
| vervolg = ''[[Charlotte's Web 2: Wilbur's Great Adventure]]'' (2003)
}}
'''Charlotte's Web''' is 'ne [[VS|Amerikaanse]] [[film|Anematiefilm]] oet [[1973]] geproduceerd door [[Hanna-Barbera]] Productions en Sagittarius Productions.
{{sjtumpke}}
[[Categorie:Animatie]]
[[Categorie:Films geproduceerd in Vereinigde Sjtaote]]
e6it06r4ux9qzslo1jdfsagy1lzv66o
Jan Maas
0
24494
474066
357986
2024-10-30T09:53:08Z
Joorsm
30190
/* Werk */
474066
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Venloos}}
'''Jan Maas,''' gebaore (1938) en getaoge in [[Venlo]] en noow woeënend in [[Melik]], is 'ne Venlose dialekschriever. Jan Maas is lid van de dialekschrieverskrink Midde-Limburg en in dae groep schrief hae gedichte en verhaole, same met nog 12 andere Midde-Limburgse dialekschrievers.
==Werk==
* " 'ne Gas verhaole in 't [[Venloos]]"
* "Mien Venlo"
* "Venlostedjevanlolenplezeer"
* "Gedichte en verhaole in 't Venloos."
* In [[Platbook]] 5 'n biedrage
* In Platbook 6 'n biedrage
In 't [[Sjtandaardtaal|ABN]]:
* "Depressief...kiezen lukt even niet" Met det letste book wilt de sjriever mense, die las hebbe van ein [[depressie]], helpe dao met um te kinne gaon en flotter te kinne genaeze. 't Is gen wetenschaplik book, maar ein book geschreve met gemekkelike wäörd en met de kinnis die hae oet eige ervaring haet belaef.
* 2011 ein bukske euver wat d'r allemaol op emes aafkump as beej de echtgenote borskanker ondek wuurt. Hae beschrief zien eige ervaringe as echtgenoot in dudelike taal, in de haop andere te kinne helpe in dae zwaore tied.
{{DEFAULTSORT:Maas, Jan}}
[[Categorie:Laevende luuj]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
ezx4noc1a5j2j4crs1mmj9g47vmt6ug
Historie vaan Griekeland
0
25028
473931
468266
2024-10-29T14:09:22Z
Joorsm
30190
/* Allewijl */
473931
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
De '''[[historie]] vaan [[Griekeland]]''' hilt ziech bezeg mèt de gaanse historie vaan de [[Europa|Europese]] gebeije die allewijl in 't gebeed ligke vaan de ''Hellenistische Rippebliek'' (de officiële Limbörgstaolege benaoming vaan 't land). Ouch mot dudelek zien tot me ziech hei neet bezeg hilt mèt de historie vaan 't Grieks volk, dat zich 'ne langen tied verspreide euver Griekeland, [[Noord-Macedonië]], [[Törkije]], [[Rösland]] en [[Oekraïne]] en allewijl veural leef in Griekeland, [[Cyprus]] en es minderheid in [[Beiere]].
==Prehistorie==
De [[Brónstied]] is de ierste periode boe me spore vaan besjaoving kin vinde in Griekeland. De Brónse Tied begint in Griekeland in 2.800 veur Christus en indeg al roond 1.200 v.C. Me maak neet allein hoezer veur oonderdaak, mer 't gief ouch al tempels, allewel die nog hendig einvawweg zien in dees tied. 't Gief de mieste Griekse tempels oet de Brónstied op [[Kreta]]. De besjaoving op Kreta is veur us daan ouch de mies bekèndste besjaoving vaan de Griekse brónstied. Me neump dit de Minoïsche besjaoving. D'r kump in 1.200 v.C. 'n ind aon de Brónstied en de historie vaan Griekeland maak plaots veur ''de Duuster Tiej''. Dit kump door de bezètting vaan mierdere volker wie de Doriërs en Mycene. Zie hadde neet väöl mèt de Griekse kuns, religie en culture en veural gefocus op mach. D'r is daan ouch hendig wieneg te vinde euver dees tied, umtot d'r simpelweeg gein gebouwe en tekste euver zien oet de Duuster Tiej.
==Klassieken Tied==
De Klassieken Tied vaan Griekeland is, zjus wie de Griekelender prehistorie, te verdeile in de Atheense tiej (vaan [[776 v. Chr.]] tot [[323 v. Chr.]]) en d'n Hellinistichen tied (vaan [[323 v. Chr.]] tot [[146 v. Chr.]]). In de Atheense tiej steit de allewijle [[hoofstad]] van Griekeland centraol: [[Athene]]. Dees stad stoond bekind um häör [[democratie]] en had daomèt naom in 't gaans [[Mediterraonse Zie|Mediterraons]] gebeed. Door de vrijheid en relatief väöl vreij in de res vaan de Mediterraone, gief 't daodoor 'n opbleui vaan [[filosofie]] en [[weitesjap]] en de intreije vaan [[ethiek]]. In alledrei de terreine zien de Atheners die de meiste invlooi oetoefene, veural mèt de touwkoms vaan [[Europa]] in gedechte, [[Sokrates]], [[Plato]] en [[Aristoteles]]. De Atheense tiej indege wienie [[Alexander de Groete]] aon de mach kump in gaan Zuidoos-[[Europa]] en daomèt ouch in Griekeland. Heer maak 'n ind aon de Atheense democratie. D'n Hellinistischen tied, of simpelweeg 't ''Hellinisme'', begint wienie Alexander de Groete hiemelt. De Grieke begoste noe veur 't iers 'n samehuregheid te kriege. Die goof 't nog neet in de Atheense tiej, wienie d'r ummertouw spanninge waore tösse Athene en [[Sparta]]. Bij 't Hellinisme oontstoond d'r zelfs in soert vaan [[nationalisme]], get dat v'r normaal gesproke pas urges in de [[18e ièw|18e iew]] tege komme in de [[Historie vaan Europa]]. De benaoming Griekeland veur dit land gief op 't [[Grieks]] ''Ellada'' of, historisch gezeen en nog ummertouw toeristisch geriech, ''Hellas'' heet ziene naom daan ouch te daanke aon 't Hellinisme, dat op 't Grieks bekènd steit es ''Elliniki'', dat op zien beurt lètterlek ''Griekisme'' beteikent. Toch blijf Athene hendeg dudelek de staotus vaan hoofstad höbbe in 't land, al is dit vaanweeg polletieke en economische reijes en neet umtot Athene dit officieel zaw motte zien gewees. In d'n Hellinistischen tied maak Griekeland obbenuits 'n groete bleuj mèt. Allewel de democratie noe gaans vaan de kaart is, gief 't op 't gebeed vaan mach 'n groet greuj. D'n Hellinistischen tied kump tot e ind in [[146 v. Chr.]], 't jaor tot Griekeland weurt vereuverd door [[Roeme]]. D'r staon drei dinger centraol in de Klassieken Tied, dinger die vaan spraoke zien in zoewel de Atheense wie Hellinistische tiej:
* 't Gief 'n greuj in Griekse mach
* De Griekse cultuur bleujt wie noets vaan te veure op, veural op 't gebeed vaan filosofie (en welliech noets mie daonao)
* Athene steit nog ummer centraol in de Griekse cultuur
==Roemeinse bezètting==
Vaan [[146 v. Chr.]] tot [[395]] nao Christus, 541 jaor laank, waor Griekeland 'n pervincie die veel oonder 't [[Roemeins Riek]]. De ierste zèsteg jaor góng dat good, daonao kaom de keuning vaan [[Klein-Azië]] nao 't land touw en vermoordde dao doezende Roemeine. Heer woort opgevaange wie'nen held. 't Klein-Aziatisch Griekeland heet nog gein veer jaor stand gehawwe. Heinao woort Griekeland 'n oonderdeil vaan de Roemeinse pervincie [[Macedonië]]. Laankzaom oontwikkelde ziech e nuij centrum in Zuidoos-Europa. Naomelek Constantinopel, 't allewijl [[Istanbul]]. Laankzaom raakde Athene ummertouw mie zien bekèndegheid kwiet. Wie [[395]] 't Roemeins Riek woort opgesplits in e [[Wes-Roemeins Riek]] en e Oes-Roemeins Riek ('t [[Byzantijns Riek]]) waor Athene gaans in verval geraak. Oondertösse waor de lètste ech klassieke periode, die vaan de Romeinse bezètting, tot e ind. Griekeland kaom terech in de [[Middeliewer]]. Al waor de sfeer in de Middeliewe vaan Zuidoos-Europa neet zoe hel, duuster en, volges sommege, primmitief es wie de Middeliewe dat wel waor in Wes-, Zuid- en Oes-Europa.
==Middeliewer==
De Griekelender Middeliewer kenmèrke ziech mèt de Oesterse bezèttinge. De Griekse Middeliewer kinne weure opgedeild in twie periodes: Griekeland es pervincie in 't [[Byzantijns Riek]] en later Griekeland es [[Törkije|Törkse]] bezitting. Eigelek zien beij periodes Törkse bezittinge, umtot 't Byzantijns Riek eigelek Törks waor. Me kin dat vergelieke mèt de stèlling tot 't Roemeins Riek [[Italië|Italiaons]] is. Griekeland kaom hendeg in verval in dees ierste periode. 't Goof väöl invalle vaan boete aof. Evels heet dees tied ein belangriek kenmèrk dat invlood zaw blieve höbbe tot mèt 't allewijl Griekeland. Wie 't Byzantijns Riek veur good niks mie te make wèlde höbbe mèt Wes-Europa, besloot 't hun christendom los te koppele vaan de [[Katholieke kèrk]] vaan [[Roeme]]. Heidoor oontstoond de [[Griekse orthodoxie]]. Later woort Griekeland vereuverd door de Wes-Europese kruustochlui. Heidoor verloor Griekeland zien compleetheid. 't Bestoond noe oet mierdere dwergstäötjes. Dit maakde Griekeland e nog minder aontrèkkelek laand. 't Bleef evels mer zèsteg jaor bestaon, daonao kaom, in [[1440]], kaomde de Byzantijne weer aon de mach.
In [[1453]] vereuverde de Törke Istanboel en dat zaw veur altijd zoe blieve. Heidoor waore de Törke automatische de baas euver 't Byzantijns Riek, dat vaanaof noe 't Törks Riek ging hete. [[Anatolië]] (allewijl [[Azië|Aziatisch]] Törkije) koste ze gemekelek behawwe. Ze krege steun vaan aongrezende Oesterse lui wie de [[Arabië|Arabiere]] en de [[Iran|Perze]]. Ouch gief Anatolië gein extreme natuur boe 't bezètte volk zien veurdeil oet kos haole. In de [[Balkan (sjiereiland)|Balkan]] ging 't ze evels meuileker aof. Ze kraoge gein steun vaan de Europeane, die de Törke zaoge es gevierleke [[islam|Mohammedaone]]. Ouch de natuur heelt de Törke tege. De Balkanlui wiste hun weeg door de väöl, hoeg berg. De Törke waore dit soert natuur niet geweend. Oetindelek daorde 't oongeveer 'n iew totdat Griekeland gaans waor vereuverd. Veural de Italiane op [[Kerkyra]] hele hendeg laank vol. Zoen zèsteg jaor.
Pas in [[1827]] kaomde de Grieke in opstaand. De Törke reagierde hendeg fel. Ze moorde väöl Grieke aof. De [[Ingeland|Ingelse]], [[Fraankriek|Fraanse]] en [[Duitsland|Pruusje]] reagierde woedend. 't Waor de tied tot de Aw Grieke väöl woorte bewoonderd door de Europeane, boedoor ze dit es 't woere zoge es 'n aonval op ziechzelf. De [[Egypte|Egyptenere]] beslote te vechte aon Törkse kant. Oetindelek verlore de Törke en 't Törks Riek veel. Törkije had noe allein nog maar Anatolië en e klein westelek stökske Balkan euver. Dit mochte ze hawwe zoe tot ze neet Wes-Istanboel hoofde in te levere. Griekeland waor noe indelek weer 'n oonaofhaankelek laand. Vaanaof [[1830]] begos veur de Grieke de Vreugmoderne Tied pas; väöl later es de mieste Europeane. Ze keke trök op dees tied es de zoegenaomd Nuij Duuster Tiej. Dat waor 'n reactie op de eigelek Duuster Tiej, die ziech aofspeulde veur de Aajdheid. 't Waor ouch 'n teike tot de Grieke ziech weer begoste bezeg te hawwe mèt de Aajd-Grieksen Tied.
==Vreugmodern Tiej==
De Vreugmodern Tiej begoste laat in Griekeland, umtot de Middeliewer hei zoe laat waore aofgelaope. Ouch indegde 't gaans laat, naomelek pas in [[1914]], wie de Tied vaan de Wereldoorloge begoste. Dit kaom umtot Griekeland noets heet mèt gedaon mèt belaangrieke periodes veur de Europeane, wie de oontdekkingsreize nao [[Noord-Amerika|Noord-]] en [[Zuid-Amerika]], de kolonisatie vaan [[Afrika]] en [[Azië]], opbleuj vaan de [[democratie]] en de [[Industrie|Industriële Rivvelutie]]. Me kin ziech daan ouch aofvraoge of hei spraoke is gewees vaan Vreugmodern Tiej. Evels karakteriseert 't nationalisme en de einheid wel dees periode, zjus wie dees dinger dat ouch doen veur de Vreugmodern Tiej. De Vreugmodern Tiej vaan Griekeland, die ziech aofspeulde vaan [[1830]] tot [[1914]] stoonde bekènd es 'nen tied vaan keuninge. De veuraovend heivaan begos mèt de [[Griekse Oonaofhenklekheidsoorlog]] in [[1821]] en häör rizzeltaat in [[1832]] es oonaofhenkelek keuninkriek, los vaan 't Ottomaons Riek. Mierdere kiere is d'r geperbeerd 'n rippebliek te starte. Soms lökde dat veur eve, miestal kaom d'r niks vaan in. De monarchie waor hendeg stèrk en dat zaw weer obbenuits zoe zien nao de Tied vaan Wereldoorloge tot aon midde [[Jaore 70]]. 't Goof veer keuninge en twie mislukde staotsgrepe vaan 't volk.
==Modern Tiej==
===Tied vaan Wereldoorloge===
De Modern Tiej zien in 't algemein, ouch boete Griekeland te verdeile in d'n Tied vaan Wereldoorloge en d'n Tied vaan Media. Zjus wie in de res vaan Europa begint d'n Tied vaan Wereldoorloge in Griekeland oongeveer in [[1900]]. Hendeg exak is dat evels [[1914]], umtot daan simpelweeg de [[Ierste Wereldoorlog]] begint.
====Ierste Wereldoorlog====
't Grieks aondeil in dees oorlog begos eigelek pas in [[1915]], mer waor al geveulsmaoteg vaanaof 't begin bezeg. Griekeland späölde hei veural 'ne rol in de Balkanstrijd vaan de Ierste Wereldoorlog. [[Oesteriek]]-[[Hongarije]], dat in dees tied nog ein laand vörmde, waor de Ierste Wereldoorlog begos tege [[Servië]]. 't Perbeerde drei kier dit laand te bezitte, evels mislökde dat edere kier. In 1915 slote [[Törkije]] en [[Bölgarije]] ziech aon bij de Centraole. Dit "team" stoond achter de besluite vaan de Oesteriekers, Hongere en [[Duitsland|Pruusje]]. Heidoor kaom Servië oetindelek es nog in Duits-Oesteriekse han. Bölgarije mog [[Macedonië]] höbbe, umtot ze dit al de gaanse historie wilde. Volges de Bölgare zien de Macedoniërs eigelek Bölgare, dat historisch in prinsiep ouch zoe is, mer voonde daorum daan ouch tot ze rech hadde op dat laand. Evels waor dit neet genog veur Bölgarije. Ze wilde 't laand höbbe dat gaans historisch Macedonië besloog. Dat goof dus ouch de noordeleke regio's vaan Griekeland: [[Wes-Macedonië]], [[Centraol-Macedonië]], [[Oos-Macedonië en Thracië]]. De Serve kaomde in [[1918]] in actie en verklaorde ziech obbenuits oonaofhaankelek. Ze hadde gein ruizie mèt Bölgarije, mer zoge dit wel es 'ne poetentiële vijand. Wie de Grieke um hulp vroge bij de Serve, zoge ze dit es perfek excuus en vele dös Bölgarije, oondertösse al hendeg verzwaak, aon ''in naom vaan 't verdedege vaan de Griekse vrun, boe veer zoe'n sjoen band mèt höbbe''. Dit kleenk evels veur väöl historici vreemp. Servië en Griekeland höbbe mekaar emper gesteund of zelfs bevochte in de Europese historie. Oetindelek woort Griekeland weer in zien gaansheid trök gegeve vaan de Serve. 't Goof ziech vaan te veure wel 'n hel slaagveld in Grieks-Macedonië. De Serve mochte tot 't ind vaan de oorlog es daank de mach kriege in de belaangrieke Griekse handelsstad [[Thessaloniki]]. Dit zörgde veur väöl welveerd in Servië, umtot ze väöl cent verdeende in de handel dao. Alles te zuie vaan Grieks-Macedonië heet eigelek weineg las gehad vaan de oorlog. Behaave [[Attika]] mesjiens. Umtot Athene door 't pak mèt Servië tot [[1918]] gein vus mie kreeg verhandeld. In 't begin wilde de Serve neet ins weg gaon, wie de oorlog bekans tot zie ind waor. De [[Vereineg Keuninkriek|Britte]] höbbe d'r veur gezörg tot de Grieke oetindelek es nog Thessaloniki trök krege.
====Twiede Wereldoorlog====
Vaanaof [[1939]], wie Duitsland veur 't groets gedeilte de mach had euver Europa, waor Griekeland en de Balkan gaans aofhaankelek is vaan de Duitse [[ikkenemie]]. Oondertösse waor [[Albanië]] groondgebeed gewore vaan [[Italië]]. De Italiaone vele Griekeland in [[oktober]] [[1940]]. [[Hitler]] waor evels gaar neet blij mèt dees actie vaan Italië. 'r Waor bang tot dit de slumme, ikkenomische vreije tösse de Balkan/Griekeland en Duitsland/Italië zaw versture. Dit bleek ouch te kloppe. Metein kraoge de Grieke steun vaan de [[Vereinegd Keuninkriek|Britte]]. Mèt gemaak kraoge de Grieke de Italiaone oet hun laand. 't Succès vaan dees verdeijeging ging zelfs zoe wiet tot de Grieke 'n oestelek deil vaan Albanië vereuverde op de Italiaone. De Albeneze waor mer al te content heimèt. Ze waore nog lever oonder Grieks gezach, daan oonder 't [[fascisme]]. Hitler bereide ziech veur op 'ne nuijen aonval op Griekeland. Dit wiste de Britte evels neet. Die hadde gedach tot Hitler ziech hei noe wel stèl zaw hawwe.
De stratezjie waor tot Griekeland vaanoet [[Bölgarije]] binnegevalle zaw weure. [[Roemenië]] en Bölgarije sjikde ziech nao de wunse vaan Hitler, dewijl ouch [[Joegoslavië]] ziech mos aonsluite bij de nazi's. Heiop reagierde de Joegeslaove evels negatief. Ze zachte tot ze nog lever hiemelde daan slaof zawwe weure. Ze zochte iers hölp bij de [[Sovjet-Unie]]. Dit waor evels nog in [[1941]], wie de Sovjet-Unie nog 'n anti-aonvalspak had mèt de Pruusje. Op [[7 april]] begos de aonval op de Balkan. Nao tien daog waor de gaanse Balkan vereuverd.
De Balkan en Griekeland woorte opgedeild en verdeild oonder de Pruusje, Italiaone, [[Hóngarije|Hóngaore]] (die ouch hadde mèt geholpe mèt de nazi's) Bölgaore. Dat tèlde evels neet veur Bölgarije en Roemenië, die hadde mèt geholpe mèt de Pruusje. Griekeland en de Balkan woorte es volg opgedeild.
* '''Duitsland''': [[Štajerska]] (Noord-[[Servië]]) en [[Kroatië]]
* '''Italië''': [[Kranjska]] (Zuid-Servië), [[Montenegro]] en vaan Griekeland [[Ionische Eilen|de Ionische eilen]], [[Epirus]], [[Wes-Macedonië]], en [[Centraol-Macedonië]].
* '''Bölgarije''': [[Noord-Macedonië]] en vaan Griekeland [[Oos-Macedonië en Thracië]].
* '''Hóngarije''': De belaangrieke Servische handelsstad [[Szabadka]]
De gebeije die in Italiaonse han waore koste ziech nog 't mies gelökkeg prieze vaan ederein. Veural wie me Joeds waor. De Italiaone lete de Jäö mèt rös. De Bölgaore dede dit ouch, mer waore op dat nao wel hendeg hel en woort veur 't minste al iemes neer gesjote. De Serve hadde nog de groetste pech. Dit Jäö woorte hei zoe goed es gaans oetgereuid. In Kroatië woorte zjus alle Serve nao concentratiekampe gesjik. Euver Roemenië kin me veurziechteg zègke tot dao gewoen gein beleid waor. 't Gaans laand loog in puin en 't goof d'r in zekere zin 'ne vorm vaan [[anarchisme]]. In [[1943]] veel de Italiaonse Rippebliek en nomde de Pruusje alle gebeije in de Balkan euver. Dit bleef evels nog gei jaor zoe. In [[1944]] moste de Pruusje naomelek nao Hóngarije en [[Oesteriek]] vluchte, wilde ze neet in de han kaome vaan de [[Rösland|Rösse]]. De Britte landde in [[1945]] op [[Kreta]]. Zie zörgde same mèt de Sovjets d'r veur tot de gaanse Balkan bevrijd woort. Wie de oorlog veurbij waor, woort aofgesproke wat ziech zaw gaon aonsluite bij de [[kapiteel|kapitaolistische]] [[NATO]] en de [[communisme|communistische]] Sovjet-Unie. Oetindelek woort beslote tot de gaanse Balkan nao de Sovjet ging. Albanië, Joegoslavië, Roemenië en Bölgarije woorte daoin apaarte staote. Griekeland waor 't einegste land dat ziech aonsloot bij de NATO in plaots vaan de Sovjet. Evels wilde Roemenië dit ouch gere, mer dat kos neet door Rössische druk. 't Goof väöl te doen in Griekeland. 't Land loog veleijeg in puin. Ein stad waor zelfs gaans vaan de kaart geveeg door bombardemènte: [[Volos]]. Dees stad is evels allewijl weer gaans opgeknap. In tegedeil tot aandere Europese steij, besloot Griekeland Volos neet weer in zien origine te restauriere. Volos is daomèt de einegste hendeg modern uigende stad vaan Griekeland.
===Tied vaan Media===
Nao d'n Twiede Wereldoorlog loog Griekeland veleijeg in puin. Dit weurt daomèt es de groetste reije gezeen boeveur 't 'ne Griekse börgeroorlog goof in [[1946]]. Dit weurt door historici de ''[[Hellinistische Börgeroorlog vaan '46]]'' geneump. De oorlog oontstond wie de vraog op taofel kaom of Griekeland ziech communistisch of kapitalistisch mos neume. De kapitaliste wilde in eder geval ein kapitalistische plek euverhawwe op de Balkan. En dat leek allein mer te lökke in Griekeland. De communiste vonde 't evels te risicovol um 'n kapitalistisch land te höbbe op de Balkan. Heidoor oontstoond de oorlog tösse de Griekse Rippebliekijne (gesteund door 't [[Vereineg Keuninkriek]] en de [[Vereinegde Staote]]) en de Griekse Communiste (gesteunde door [[Joegoslavië]] en [[Bölgarije]]). Mèt de VS woort aofgesproke tot [[Rösland]] ziech d'r neet mèt zaw bemeuje (al zaw 't financieel Joegoslavië steune) um 'ne [[Kawwen Oorlog]] tege te gaon. De Rippebliekijne woorte aongeveurd door [[Aléxandros Papagos]] mèt 150.000 seldaote en de communiste door [[Markos Vafiadis]] mèt zoen 50.000 seldaote. Oetindelek won 't leger vaan Papagos in [[1949]] bij de Atheender Slaag. 15.000 rippebliekijne sneuvelde en zoen 32.000 communiste hiemelde. In [[1965]] nomme de fasciste 'n staotsgreep. Heidoor bleef Griekeland tot [[1973]] in e [[Kolonelsregime]]. Dit maakde 't land obbenuits hendeg erm. Daoneve had Griekeland ouch perbleme mèt zien broojersland [[Cyprus]]. De Grieke wilde geer tot Cyprus 'n regio woort vaan hun land, mer dat wilde de Törkse Cypriote neet. Die zochte metein hölp bij [[Törkije]] en heidoor oontstoond 'n Cypriotische börgeroorlog en 'n verdeild Cyprus dat nog ummertouw neet is hereineg. Veur mie infermatie euver dit oonderwerp, zuuch: [[Historie vaan Cyprus]].
==Allewijl==
Allewijl kemp Griekeland mèt perbleme mèt de [[EU]]. Zie troje in [[2001]] in de [[euro|Eurozone]] en behuurde daomèt tot de ierste Europese staote die de aw munt (in Griekelands geval, d'n [[drachme]]) verruilde veur d'n [[euro]]. In [[2011]] bleek evels tot Griekeland mèt de cijfers had gesjoemeld en eigenlek nog ikkenomisch gaar neet veerdeg waor veur 'nen euverstap nao d'n euro. Oonder aandere heidoor ontstoond de [[Eurocrisis]], die weer e gevolg waor vaan de kredietcrisis. Op dit momènt is 't neet zeker of Griekeland de euro behild of toch weer trök mot nao de drachme. Zeker is tot Griekeland 'n nog meuizaomere ikkenomische crisis tegemoot geit.
[[Categorie:Historie van Griekeland| ]]
crxi6b3xbho0b2rursapkjllv909rc5
Categorie:Historie van Nederlandj
14
25695
473920
470924
2024-10-29T13:54:16Z
Joorsm
30190
473920
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Nederland]]
[[Categorie:Historie van Europa| ]]
[[Categorie:Historie nao landj|Nederlandj]]
se6cz1p411p0g2rtglne1pyu8gl50ar
Categorie:Historie van Belsj
14
25698
473916
471058
2024-10-29T13:51:03Z
Joorsm
30190
473916
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Belsj]]
[[Categorie:Historie van Europa| ]]
[[Categorie:Historie nao landj|Belsj]]
rfsznltz5yf1fkg6synpgv70w1cjs9i
Annie Schreuders-Derks
0
26217
474090
430871
2024-10-30T10:46:56Z
Joorsm
30190
/* Werk */
474090
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Zösters}}
'''Annie Schreuders-Derks''' ([[Zöstere]], 24 december 1943) haet häör laeveslang interesse in de Limburgse volkscultuur geconcretiseerd in häör volkskundig bureau “NostalNu” (heimwieë nao vreuger mit ein eigetieds kleuërke). De door häör bieeingebrachde collectie geuf ein good beeld van ’t laeve van de Limburgse vrouw in al zien facette in de lètste óngerhawve ieëw. Vanaaf [[1988]] woor ze mitwirker van ’t [[Limburgs Volkskundig Centrum]] in [[Lömmerich]] (Limbricht). In [[1994]] begoos zie mit ein eige volkskundig bureau en museum in häör woonhoes in Zöstere. In 2003 wórt det verplaats nao ein nuje rumer locatie in [[Ech]]. Dao wórt ‘t “[[Museum van de Vrouw]]” opgerich. Dao is Annie es conservator aan verbónje gebleve tot häör pensionering 01-01-2011. Daonao haet zie häör bureau, weer opgepak en trèk zie mit häör verhaole door de ganse provincie. Annie ies lid van de [[Commissie Veldeke-Volkscultuur]].
==Óngersjeiinge==
Op 19 november 2013 kreeg ze de [[Jo Hansenprijs]] oetgereik door gouverneur [[Theo Bovens]] vanwege häör beteikenis veur de Limburgse volkscultuur.
Ouch is Annie óngersjeije es [[lid in de orde van Oranje-Nassau]].
Op 21 jannewarie 2018 kreeg Annie oet henj van wèthauwer [[Peter Pustjens]] van de [[gemeinte Ech-Zöstere]] de cultuurpries oetgereik. Deze gemeintelikke pries, dae besjtóng oet ein oorkonde en ein beeldje van brons, kreeg Annie veur häör inzet veur de cultuur in de [[gemeinte Ech-Zöstere]].
Van de provinciale ómroop [[L1]] kreeg zie op 26 april 2018 nog ein “alternatief” lintje, aangedragen door [[Bjorn Hoex]], veur häör inzet veur ‘t behauwte van de Limburgse volkscultuur.
==Werk==
Annie is 'n sjriefster oet Zöstere die sjrif in 't [[Nederlands]] en in 't [[Zösters]]. Thema's en óngerwerpe zeen volkscultuur, fieësdaag, gebroeke, aetgeweuëntes en ander Limburgse tradities. Ze sjrif ouch verhaole en gedichte in 't Zösters dialek.
* Verhaole in “Limburgs dierbaar Woord”, 1987.
* 1992, Uit Anna’s Santenkraam: (Nederlands) Volksgebroeke róndj heilige. Ootgegaeve door Stichting [[Charles Beltjens]], [[Zitterd]]
* 2011, Susteren weerspiegeld: Zoa zagte ze in Zöstere. Verhaole in ’t Zösters. Oetgegaeve door Heemkundeverenigig “de Natuurvrienden” Zöstere.
* 2012, (Nederlands) De 4-deilige serie: ''De hele Santenkraam''. Limburgse Almanak euver tradities en heilige in lente, zomer, herfs en winter. Oetgegaeve door [[TIC]] Mesjtreech
* In ènkel nummers van serie [[LiLiLi]].
* Biedrages in [[Platbook]] 6, 8, 9,10,11, 12, 15
{{DEFAULTSORT:Schreuders-Derks, Annie}}
[[Categorie:Laevende luuj]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
i3fpwhaqf7jj0gz8fh2thcx9p5tvyza
Categorie:Kunstale
14
26383
473938
343578
2024-10-29T14:45:18Z
Joorsm
30190
473938
wikitext
text/x-wiki
Kunsmaotige tale, bewös óntwikkeld mit welk doel dan ouch.
[[Categorie:Tale|*]]
65le6ziszi9la8ufj17w30m6s75knk3
Austronesische taole
0
26464
473943
408162
2024-10-29T14:55:15Z
Joorsm
30190
/* Zuug ouch */
473943
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
[[Plaetje:Migraciones austronesias.png|thumb|De verspreiing vaan de Austronesiërs en hun taole nao gaankbaar theorieë.]]
[[Plaetje:Malayo-Polynesian.svg|thumb|Versjèllende Austronesische taolfemilies in Zuidoos-Azië.]]
De '''Austronesische taole''' zien 'n [[taolfemilie]] boevaan de versjèllende leie weure gesproke in [[Oos-Azië]], [[Zuidoos-Azië]] en [[Oceanië]]. De allermieste taole vaan dees femilie weure gesproke op eilen, wat me ouch in de naom trökzuut ([[Latien]]s ''auster'' 'zuiewind', [[Aajdgrieks|Grieks]] νῆσος ''nèsos'' 'eiland'). Aofgoonde op de oonderling diversiteit heet me geconcludeerd tot de Austronesische taole aofkumsteg zien vaan [[Taiwan]], boevaandan de [[Austronesiërs]] nao aander eilen (en hei en dao 't vasteland) zien oetgezwermp. Väöl Austronesische volker waore zoe'n gooj zieveurders, tot ze hoonderde, jeh doezende kilometers kóste vare. Zoe zien de mies aofgelege (en dèks ouch kleinste) eilen in bezit genome. De extreme vaan hun woengebeed zien [[Madagaskar]] (westelek), [[Paoseiland]] (oostelek), [[Hawaï]] (noordelek) en [[Nui-Zieland]] (zuielek).
't Aontal aofzunderleke taole is bezunder hoeg: [[Ethnologue]] hèlt 't op 1257, wat allein weurt euvertroffe door de [[Niger-Congotaole]] (1532), en wied veursteit op de [[Sino-Tibetaanse taole]] (449), de [[Indogermaanse taole]] (439) en de [[Afro-Aziatische taole]] (374).<ref>[http://www.ethnologue.com/family_index.asp Taolfemilies bij Ethnologue]</ref> 't Totaol aontal sprekers bedreug oongeveer 386 mieljoen; de groetste Austronesische taol is 't [[Maleis]] (mèt zoe'n 180 mieljoen sprekers, twiedetaolsprekers in Indonesië mètgerekend) of 't [[Javaans]] (76 mieljoen, veural mojertaolsprekers). Daotegeneuver evels stoon versjèllende täölkes vaan atolle en aander klein eilendsjes mèt mer e paar hoonderd sprekers.
Me dink tot de femilie roond 3000 v. Chr. moot zien begós oeterein te greuje, dewijl de ierste golf vaan emigratie, nao de [[Filipijne]], doezend jaor later plaotsvoont. 't Bestoon vaan de Austronesische taolfemilie liet ziech vrij gemekelek mèt de [[vergeliekende methode]] aontuine; dit deeg ind [[negentienden iew]] d'n Duitse gelierden [[Otto Dempwolff]]. Ziene landgenoet en collega [[Wilhelm Schmidt]] bedach de naom ''Austronesisch'' veur dees femilie.
==Vörmingshistorie==
De historie vaan de de Austronesische taolfemilie en de volker die ze spreke liet ziech mèt zoewel taolkundege es [[archeologie|archeologische]] middele reconstruere, zoewie soms aon de haand vaan gesjreve bronne (veural vaan aander volker wie de Chineze). Wie gezag zien taolkundege 't wel ins tot de femilie häören oersprunk op Taiwan heet. Dit eiland is de zoegeneumden ''Urheimat'' vaan de Austronesische taole. De ierste Austronesiërs zalle vaanaof 't vasteland zien gekoume; archeologisch oonderzeuk wijs op 'nen euversteek vaanoet Zuid-China roond 't jaor 6000 veur Christus. Dat beteikent neet tot de Austronesiërs aon de Chineze verwant zien; de mieste taolkundege data (zuug [[#Meugeleke macrofemilies|oonder]]) wieze dao gaaroet neet op.
Daonao mote de oersprunkeleke bewoeners dus vaanaof Taiwan zien oetgevare nao aander eilen. 't Steit neet vas tot dit in eine golf is gebäörd; in de millennia die volge kinne gemekelek mierder volksverhoezinge zien gewees. Zoewiezoe liet ziech de taolkundege historie neet wijer trökveure es oongeveer 3000 v. Chr.: mie tied achte taolkundege neet nujeg veur d'n aofstand tösse de inheimse taole die noe op Taiwan weure gesproke. Sommege taolkundege lègke die grens nog get minder wied in 't verleie. Natuurlek kinne ieder aofgesplete tek al laank geleie zien oetgestorve.
De ierste eilen die vaanoet Taiwan woorte gekoloniseerd, waore de [[Filipijne]]. Ouch dit vèlt aon te tuine mèt taolkundege arguminte, meh 't ligk ouch veur de hand um de rillatief korten aofstand vaan 't oersprunkelek toesland. Dit zouw um 2000 v.Chr. kinne zien gebäörd. 't Gief speculaties tot de Austronesiërs ouch [[Japan]] höbbe bevolk, meh die beröste op arguminte die de mieste gelierde neet oondersjrieve. Nao de Filipijne volgde al vrij snel [[Borneo]], en daovaandan woort de res vaan [[Indonesië]] in bezit genome. Hei liekent d'n opmarsj evels neet vaanzelf te zien gegaange: ze mote sterke tegestand vaan de [[Papoea's]] höbbe oondervoonte. De Papoeavolker hadde oersprunkelek mesjiens wel de ganse Indonesisiche arsjipel in hen, en bleve veural in 't ooste weerstand beie.
In plaots daovaan zochte de volker, die intösse allezeleve oetzunderlek gooj zievaarders mote zien gewees, 't wijerop. De [[Fiji]]-eilen kaome al roond 1500 v.Chr. in beeld, al ligke ze doezende kilometers oostelek vaan Borneo. In 't weste zochte de Austronesiërs 't vasteland op: in [[Maleisië]] wiste ze ziech naodrökkelek te vestege, al mote ze ouch dao tegestand vaan de oersprunkeleke bewoeners, de ''[[Orang Asli]]''. Ouch in [[Vietnam]] zien hun taole te vinde; zij 't tot die numeriek väöl minder belaankriek zien. De res vaan 't territorium mós wachte tot nao 't begin vaan eus jaortèlling. Vaanoet Fiji woort laankzaamaon de ganse [[Stèllen Oceaan]] ingenome, boebij de [[Polynesiërs]] veur de lèste en mies oetgewejjerde migratie zörgde. Hawaï woort mesjiens zoe roond 500 bereik, [[Nui-Zieland]] pas roond 1100. 't Is neet oonwoersjijnelek tot de Polynesiërs ouch 't vasteland vaan [[Zuid-Amerika]] höbbe bezoch; dit zouw kinne verklaore boeveur dees volker produkte wie de [[zeuten eerappel]] kinne. In d'n tössetied staoke lui oet Borneo de ganse [[Indischen Oceaan]] euver um op Madagaskar aon te koume.
Hei en dao zien tenao de Austronesische taole weer verdwene of in de verdrökking geraak. Dit is veural zoe op Taiwan, wat sinds de zèstienden iew door de Chineze is gekoloniseerd. De oersprunkeleke bevolking leef veural nog deep in 't binneland en zelfs dao zien de mieste lui op ein vaan de versjèllende Chinees dialekte euvergegaange. Op aander plaotse höbbe de Austronesische taole hoegoet concurrentie vaanein: groete taole wie 't Maleis of Javaans bedreige kleinekes. Oonder mie in [[Oos-Timor]] breie ziech de Austronesische taole ummertouw nog oet te koste vaan de Papoeataole.
==Indeiling==
Versjèllende indeilinge zien veurgestèld. Ouch noe nog zien taolkundege 't neet ins euver versjèllende dinger. 't Aontal gróppe binne de '[[Formosaanse taole]]' (de Austronesische taole die zien achtergebleve op Formosa/Taiwan), zoewie hun oonderling verhajding is punt vaan discussie. Euver de verdeiling vaan de taole boete Taiwan, de zoegeneumde [[Malayo-Polynesische taole]], is minder gepubliceerd (aofgezeen vaan diverse publicaties die allein kleinder gróppe behandele en neet alle Malayo-Polynesische taole).
===De Formosaanse taole===
<!---
[[Plaetje:Formosan languages 2005.png|thumb|De Formosische taole veur de Chinese kolonisatie; volges Li (2008).]]
--->
De oonderstoonde verdeiling baseert ziech op [[Paul Jen-kuei Li|Li]] (2008). Wie gezag gief 't aander indeilinge, sommege daovaan ech gans aanders. Wel is me 't treuver ins tot de taole in 't binneland (hei: Rukai en Tsouïsch) 't sterkste versjèlle en tot d'n diaspora dinkelek in gaank is gezat vaanaof 't ooste vaan 't eiland.
*F0: <big>'''Formosaans'''</big>
**<big>'''[[Rukai (taol)|Rukai]]'''</big>
***Mantaurisch
***Maga–Tona, Budai–Labuan–Taromak
**F1
***<big>'''[[Tsouïsche taole|Tsouïsch]]'''</big>
****[[Tsou (taol)|Tsou]]
****Zuid-Tsouisch
*****[[Saaroa (taol)|Saaroa]]
*****[[Kanakanabu (taol)|Kanakanabu]]
***F2
****<big>'''[[Noord-Formosaanse taole|Noord-Formosaans]]'''</big>
*****Noordwestelek (veld)
******[[Saisiyat (taol)|Saisiyat]]–Kulon–[[Pazeh (taol)|Pazeh]]
******Westelek
*******[[Thao (taol)|Thao]]
*******Weskös ([[Papora (taol)|Papora]]–[[Hoanya (taol)|Hoanya]]–[[Babuza (taol)|Babuza]]–Taokas)
*****[[Atayalische taole|Atayalisch]]
******[[Atayal (taol)|Squliq Atayal]]
******[[Atayal (taol)|Ts'ole' Atayal]] (= C'uli')
******[[Seediq (taole)|Seediq]]
****<big>'''[[Oos-Formosaanse taole|Oos-Formosaans]]'''</big>
*****[[Kavalan (taol)|Kavalan]]–[[Basay (taol)|Basay]]
*****[[Siraya (taol)|Siraya]]–[[Amis (taol)|Amis]]
****? '''<big>Zuielek</big>''' [oonzeker]
*****[[Bunun language|Bunun]]
******Isbukun
******Noord en Midde (Takitudu en Takbanuaz)
*****[[Paiwan (taol)|Paiwan]]–[[Puyuma (taol)|Puyuma]] [oonzeker]
****** [Malayo-Polynesisch]
Veur de zekerheid: in alle bestaonde indeilinge is 't begrip 'Formosaanse taole' negatief gedefinieerd: alle Austronesische taole die neet Malayo-Polynesisch zien. 'n Sletende verwantsjap (eine gemeinsjappeleke veurawwer veur allein dees taole) weurt neet aongenome.
===Malayo-Polynesische taole===
Dees numeriek wiedoet belaankriekste subgróp (nao Ethnologue 1235 vaan de 1255 taole) besteit oet e groet aontal lokaol erkinde clusters. 't Is veurluipeg neet gans dudelek wie ziech die oonderein verhawwe, meh 't ligk veur de hand tot de ieder gekoloniseerde gebeie (Filipijne, Borneo) 'n rillatief groete variatie höbbe.
De indeiling die Ethnologue devaan gief is neet probleemloes meh zoe good wie eder aander. Hei-in weure de volgende gróppe op gelieke huugde gezat (de indeiling is alfabetisch en wijer dus wèllekäöreg):<ref>[http://www.ethnologue.com/subgroups/malayo-polynesian Ethnologue.com - Malayo-Polynesian]</ref>
* [[Balinees]]-[[Sasak (taol)|Sasak]]-[[Soembawaas]]
* [[Baritotaole]] (boe-oonder [[Malagasy]] en zien dialekte)
* [[Celebisch]]
* [[Centraol-Oostelek Malayo-Polynesisch]]
* [[Chamorro]]
* [[Filipijnse taole]]
* [[Javaans]] en aonverwante
* [[Lampoengs]]
* [[Landdayaktaole]]
* [[Madurees]]
* [[Malayo-Tjamees]] (boe-oonder [[Maleis]])
* [[Moken (taol)|Moken]]-[[Moklen (taol)|Moklen]] (taole vaan de '[[Ziezigeunders]]')
* [[Nasal (taol)|Nasal]]
* [[Noord-Borneotaole]]
* [[Noordwes-Sumatra-Barrière-eilentaole]]
* [[Palauaans]]
* [[Rejang (taol)|Rejang]]
* [[Soendanees]]
* [[Zuid-Celebestaole]]
Ethnologue veug dao nog twie taole bij die nog gein classificatie höbbe oontvaange: [[Gorap]] en [[Katabaga]].
Sommege gelierde meine tot sommege vaan dees gróppe welzeker aonein te knoupe zien. Zoe zien Adelaar en Himmelmann (2005) 't Soendanees, Madurees en Malayo-Tjamees same es ein discrete gróp, de Malayo-Soembawataole.
====Centraol-Oostelek Malayo-Polynesisch====
Vaan al dees Malayo-Polynesische gróppe is dees weer de groetste, mèt volgens Ethnologue 718 taole. Daobinne gief 't weer de Oostelek Malayo-Polynesische taole mèt op hun beurt 552 leie; daobinne vint me weer de [[Oceanische taole]] (511 stök). De sprekers zien euver e groet aontal eilen oetgewejjerd en hun taole kinne vrij gemekelek in wijer gróppe weure verdeild.
* Centraol Malayo-Polynesisch: 12 gróppe die oonderein neet speciaol verwant zien
* [[Oostelek Malayo-Polynesisch]]
** [[Zuid-Halmaheira-Wes-Nui-Guineataole]]
** [[Oceanische taole]]
*** [[Admiraliteitseilentaole]]
*** [[Centraol-Oostelek Oceanische taole]]
**** [[Aofgelege Oceanische taole]]
***** [[Centraol-Pacifische taole]]
****** [[Oos-Fijiaanse taole|Oos-Fijiaans]]-[[Polynesische taole|Polynesisch]]
****** [[Wes-Fijiaanse taole|Wes-Fijiaans-Rotumaans]]
***** [[Loyaliteiseilandstaole]]
***** [[Micronesische taole]]
***** [[Nui-Caledonische taole]]
***** [[Noord- en Midde-Vanuatutaole]]
**** [[Zuid-Vanuatutaole]]
**** [[Zuidoos-Salomonstaole]]
*** [[Sint-Matthiastaole]]
*** [[Temotutaole]]
*** [[Wes-Oceanische taole]]
**** [[Midde-Melanesische taole]]
**** [[Noord-Nui-Guinese taole]]
**** [[Papoeapunttaole]]
*** [[Yapees]]
===Meugeleke macrofemilies===
Bepaolde taolkundege höbbe gemeind de Austronesische taole te verbinde mèt aander taolfemilies tot e nog groeter verband. Zoe'n [[macrofemilie]]s zien bij definitie umstreje meh weure dèks wel serieus oonderzoch. 't Algemeinste de [[Austrische taole|Austrische hypothees]], boe-in de Austronesische taole weure verboonde mèt de [[Austro-Aziatische taole]] (ouch bekind es Mon-Khmertaole, boe oonder mie [[Khmer (taol)|Khmer]] en [[Vietnamees]] oonder valle) en soms ouch mèt de [[Tai-Kadaitaole]] en de [[Hmong-Mientaole]]. De euvereinkomste zien veural typologisch; op lexicaol en fonetisch gebeed ligke zoe'n verbindinge minder veur de hand. Sommege meine evels tösse conservatief taole vaan de [[Nicobare]] (Austro-Aziatisch) en de Filipijne (Austronesisch) mie trèffers te zien.
'n Verbinding tösse Austronesisch en Tai-Kadai zoonder de aander gróppe is ouch wel ins veurgestèld. Eve zoe good kin me neet oetslete tot de taolgróppe oonderein invlood opein höbbe gehad (beveurbeeld es [[substraot]]- of [[superstraot]]taol). Nog 'n aander meugelekheid is 'n verbinding mèt de [[Zuid-Andamanese taole]] (op de [[Andamane]] gesproke). Tot slot zien inkel taolkundege euvereinkomste mèt de [[Japanse taole]] ([[Japans]] en Ryukyu) opgevalle. Es zoe'n verbinding evels al besteit, zal 't ieder um indirekte verwantsjap goon: de Japanse taole zouwe 'n [[Koreaans]]e [[creooltaol]] op 'n Austronesisch substraot kinne zien.
==Klaanklier==
De [[klaanklier]]e vaan de versjèllende Austronesische taole vertuine dudeleke euvereinkomste. Zoe höbbe de taole miestal 'n euverziechtelek aontal klaanke, gein toene en euverwegend syllabe vaan 't soort CV ([[consonant]]-[[vocaol]]). In de mieste taole kin e woord wel op 'ne consonant indege (de Polynesische taole zien dao 'n oetzundering op). Wijer nump de diversiteit in consonante aof naomaote de taole extremer en wijer 'oontwikkeld' zien: de Formosaanse taole höbbe rillatief väöl, de Polynesische taole wieneg klaanke. De klaankinventaire vaan 't [[Proto-Austronesisch]], 't [[Maleis]] en 't [[Hawaiaans]] kinne heivaan e beeld geve.
;Proto-Austronesisch
De reconstructie vaan Wolff (2010) hèlt 't op 19 consonante en veer vocaole.
{| class="wikitable"
|+
|-
!
! colspan="2" | [[labiaol]]
! colspan="2" | [[alveolaar]]
! colspan="2" | [[palataol]]
! colspan="2" | [[velaar]]
! colspan="2" | [[glottaol]]
|- align="center"
! [[plosief|stumloes plosieve]]
| colspan="2" | p
| colspan="2" | t
| colspan="2" | c
| colspan="2" | k
| colspan="2" | q
|- align="center"
! [[plosief|stumhöbbende plosieve]]
| colspan="2" | b
| colspan="2" | d
| colspan="2" | j /ɟ/
| colspan="2" | g
| colspan="2" | ɣ
|- align="center"
! [[nasaol]]e
| colspan="2" | m
| colspan="2" | n
| colspan="2" |
| colspan="2" | ŋ
| colspan="2" |
|- align="center"
! [[fricatief|fricatieve]]
| colspan="2" |
| colspan="2" |
| colspan="2" | s
| colspan="2" |
| colspan="2" | h
|- align="center"
! [[lateraol]]e
| colspan="2" |
| colspan="2" | l
| colspan="2" | ɬ
| colspan="2" |
| colspan="2" |
|- align="center"
! [[approximant]]e
| colspan="2" | w
| colspan="2" |
| colspan="2" | y /j/
| colspan="2" |
| colspan="2" |
|}
Daobij koume veer vocaole: a, i, u, e /ə/.
Blust (2009) oondersjeit mie consonante (25) meh kump tot dezelfde veer vocaole.
;Maleis
Dees taol kint 'n aontal klaanke die allein in lienwäörd veurkoume; de klaanklier is daorum verteikend. De klaanke boevaan me meint tot ze later zien oontliend stoon tösse häökskes.
{| class="wikitable" style="margin:autmargin:auto;"
|+
|- align=center
!
! labiaol
! alveolaar
! palataol
! velaar
! glottaol
|- align=center
! nasaol
| m
| n
| ɲ
| ŋ
|
|- align=center
! plosief
| p b
| t d
| tʃ dʒ
| k ɡ
| (ʔ)
|- align=center
! fricatief
| (f v)
| s (z)
| (ʃ)
| (x)
| h
|- align=center
! approximant
| w
| l
| j
|
|
|- align=center
! [[vibrant]]e
|
| r
|
|
|
|}
't Maleis heet intösse zès vocaole: a, e, ə, i, o, u. De /e/ en /ə/ weure allebei es <e> gesjreve.
;Hawaiaans
Dees taol heet mer 13 klaanke: ach consonante en de vief 'Italiaanse' vocaole (allemaol mèt 'ne korte en 'ne lange variant). De consonante zien:
{| class="wikitable"
|+
!
!labiaol
!alveolaar
!velaar
!glottaol
|- align=center
!nasaol
| m
| n
|
|
|- align=center
!plosief
| p
| colspan=2|t ~ k
| ʔ
|- align=center
!fricatief
|
|
|
| h
|- align=center
!sonorant
| w ~ v
| l
|
|
|}
't Hawaiaans maak dus gei versjèl tösse /t/ en /k/.
==Grammair==
[[Typologie (taolkunde)|typologisch]] kinne de Austronesische taole rouw-eweg in drei gróppe weure opgedeild: taole vaan 't Filipijns typ, vaan 't Indonesisch typ en vaan 't pos-Indonesisch typ.
De ierste gróp kinmerk ziech door 't bestoon vaan 'n rillatief oetgebreide [[morfologie]]. Zoe kinne dees taole [[naomval]]le, die op 'n bezunder meneer georganiseerd zien: eine naomval (casus directus) kin zoewel 't subjek (oonderwerp) es 't objek (lijend veurwerp) aongeve; al nao gelaank 't aander woord in de zin in d'n [[accusatief]] of d'n [[ergatief]] steit. Taole wie 't [[Tagalog]] höbbe daomèt e systeem boe-in zoewel de nominatief benaodering (wie in de Indogermaanse taole) es de ergatief benaodering (wie in oonder mie 't [[Baskisch]]) meugelek en daobij gans umkierbaar zien. Boete de Filipijne kump dit systeem, dèks minder geprononceerd, ouch veur in de Formosaanse taole en in väöl taole vaan Borneo. Me nump algemein aon tot 't ouch in 't Proto-Austronesisch veurkaom.
In taole vaan wijerop, wie 't Maleis en 't [[Aajd-Javaans]], vint me hei en dao wel relikte vaan dit systeem. In 't algemein evels zien dees taole zjus flexieloes: ze valle oonder de [[isolerende taole]]. Neve naomvalle oontbreke ouch flexie vaan wèrkwäörd en miervoudsvörm. Toch kinne dees taole wel miervoude make door [[reduplicatie]]: (beveurbeeld Maleis ''orang'' 'mins' > ''orang-orang'' 'lui'). Reduplicatie is algemein in de ganse taolgróp, zij 't laank neet ummer mèt 't doel um miervoudsvörm te make (Hawaiaans ''wikiwiki'' 'snel'). 'n Oetzundering op de regel vaan gein verbuiging vörme de persoeneleke veurnaomwäörd. Die kinne neve inkelvoud en miervoud dèks zelfs nog mie [[getal (grammair)|getal]]le: 'nen [[dualis]] is algemein, 'nen trialis kump hei en dao veur. Uniek is 't [[Sursurunga]], wat wel vijf getalle heet (gesproke in Papoea Nui-Guinea).
==Vocabulair==
Wie gezag vèlt vrij gemekelek oet te make tot de Austronesische taole aonein verwant zien. Genóg wäörd zien euver versjèllende gróppe verspreid. Zoe kump 't woord ''mata'' 'oug' vaanaof Taiwan gans tot in Nui-Zieland veur. Natuurlek zien [[cognaot]]e oonderworpe aon [[klaankwèt]]te, zoetot de mieste gedeilde wäörd sterk vaanein versjèlle. De oonderstoonde tabel gief e good idee vaan zoewel de klaankwètte es vaan de maot boe-in basaol wäörd al daan neet weure gedeild.
{|class="wikitable"
|-
! style="background:#efefef;" | Mestreechs
! style="background:#efefef;" | ein
! style="background:#efefef;" | twie
! style="background:#efefef;" | drei
! style="background:#efefef;" | veer
! style="background:#efefef;" | mins
! style="background:#efefef;" | hoes
! style="background:#efefef;" | hoond
! style="background:#efefef;" | kokosnoet
! style="background:#efefef;" | daag
! style="background:#efefef;" | nui
! style="background:#efefef;" | veer
! style="background:#efefef;" | wat
! style="background:#efefef;" | vuur
|-
! style="background:#efefef;" | '''[[Tagalog]]'''
|isa
|dalawa
|tatlo
|apat
|tao
|bahay
|aso
|niyog
|araw
|bago
|tayo
|ano
|apoy
|-
! style="background:#efefef;" | '''[[Bikol (taol)|Bikol]]'''
|saro
|duwa
|tulo
|apat
|tawo
|harong
|ayam
|niyog
|aldaw
|ba-go
|kita
|ano
|kalayo
|-
! style="background:#efefef;" | '''[[Cebuano (taol)|Cebuano]]'''
|usa/isa
|duha
|tulo
|upat
|tawo
|balay
|iro
|lubi
|adlaw
|bag-o
|kita
|unsa
|kalayo
|-
! style="background:#efefef;" | '''[[Waray-Waray|Waray]]'''
|usa
|duha
|tulo
|upat
|tawo
|balay
|ayam/ido
|lubi
|adlaw
|bag-o
|kita
|anu
|kalayo
|-
! style="background:#efefef;" | '''[[Hiligaynon]]'''
|isa
|duha
|tatlo
|apat
|tawo
|balay
|ido
|lubi
|adlaw
|bag-o
|kita
|ano
|kalayo
|-
! style="background:#efefef;" | '''[[Aklanon]]'''
|isaea, sambilog, uno
|daywa, dos
|tatlo, tres
|ap-at, kwatro
|tawo
|baeay
|ayam
|niyog
|adlaw
|bag-o
|kita
|ano
|kaeayo
|-
! style="background:#efefef;" | '''[[Kinaray-a]]'''
|sara
|darwa
|tatlo
|apat
|tawo
|balay
|ayam
|niyog
|adlaw
|bag-o
|kita
|ano
|kalayo
|-
! style="background:#efefef;" | '''[[Tausug (taol)|Tausug]]'''
|hambuuk
|duwa
|tu
|upat
|tau
|bay
|iru'
|niyug
|adlaw
|ba-gu
|kitaniyu
|unu
|kayu
|-
! style="background:#efefef;" | '''[[Maranao (taol)|Maranao]]'''
|isa
|dowa
|t'lo
|phat
|taw
|walay
|aso
|neyog
|gawi'e
|bago
|tano
|tonaa
|apoy
|-
! style="background:#efefef;" | '''[[Kapampangan (taol)|Kapampangan]]'''
|metung
|adwa
|atlu
|apat
|tau
|bale
|asu
|ngungut
|aldo
|bayu
|ikatamu
|nanu
|api
|-
! style="background:#efefef;" | '''[[Pangasinan (taol)|Pangasinan]]'''
|sakey
|dua, duara
|talo, talora
|apat, apatira
|too
|abong
|aso
|niyog
|ageo
|balo
|sikatayo
|anto
|pool
|-
! style="background:#efefef;" | '''[[Ilokano (taol)|Ilokano]]'''
|maysa
|dua
|tallo
|uppat
|tao
|balay
|aso
|niog
|aldaw
|baro
|datayo
|ania
|apoy
|-
! style="background:#efefef;" | '''[[Ivatan (taol)|Ivatan]]'''
|asa
|dadowa
|tatdo
|apat
|tao
|vahay
|chito
|niyoy
|araw
|va-yo
|yaten
|ango
|apoy
|-
! style="background:#efefef;" | '''[[Ibanag (taol)|Ibanag]]'''
|tadday
|dua
|tallu
|appa'
|tolay
|balay
|kitu
|niuk
|aggaw
|bagu
|sittam
|anni
|afi
|-
! style="background:#efefef;" | '''[[Yogad (taol)|Yogad]]'''
|tata
|addu
|tallu
|appat
|tolay
|binalay
|atu
|iyyog
|agaw
|bagu
|sikitam
|gani
|afuy
|-
! style="background:#efefef;" | '''[[Gaddang (taol)|Gaddang]]'''
|antet
|addwa
|tallo
|appat
|tolay
|balay
|atu
|ayog
|aw
|bawu
|ikkanetam
|sanenay
|afuy
|-
! style="background:#efefef;" | '''[[Tboli (taol)|Tboli]]'''
|sotu
|lewu
|tlu
|fat
|tau
|gunu
|ohu
|lefo
|kdaw
|lomi
|tekuy
|tedu
|ofih
|-
! style="background:#efefef;" | '''[[Maleis]]'''
|satu
|dua
|tiga
|empat
|orang
|rumah/balai
|anjing
|kelapa/nyiur
|hari
|baru
|kita
|apa/anu
|api
|-
! style="background:#efefef;" | '''[[Javaans]]'''
|siji
|loro
|telu
|papat
|uwong
|omah
|asu
|kambil
|dina
|anyar/enggal
|dhewe
|apa/anu
|geni
|-
! style="background:#efefef;" | '''[[Soendanees]]'''
|hiji
|dua
|tilu
|opat
|urang
|imah
|anjing
|kalapa
|poe
|anyar/enggal
|arurang
|naon
|seuneu
|-
! style="background:#efefef;" | '''[[Atjehs]]'''
|sa
|duwa
|lhèë
|peuët
|ureuëng
|rumoh/balèë
|asèë
|u
|uroë
|barô
|(geu)tanyoë
|peuë
|apuy
|-
! style="background:#efefef;" | '''[[Lampoengees]]'''
|sai
|khua
|telu
|pak
|jelema
|lamban
|kaci
|kelapa
|khani
|baru
|kham
|api
|apui
|-
! style="background:#efefef;" | '''[[Boeginees]]'''
|sedi
|dua
|tellu
|eppa
|tau
|bola
|asu
|kaluku
|esso
|baru
|idi
|aga
|api
|-
! style="background:#efefef;" | '''[[Batakees]]'''
|sada
|dua
|tolu
|opat
|halak
|jabu
|biang
|harambiri
|ari
|baru
|hita
|aha
|api
|-
! style="background:#efefef;" | '''[[Tetum]]'''
|ida
|rua
|tolu
|haat
|ema
|uma
|asu
|nuu
|loron
|foun
|ita
|saida
|ahi
|-
! style="background:#efefef;" | '''[[Maori (taol)|Maori]]'''
|tahi
|rua
|toru
|wha
|tangata
|whare
|kuri
|kokonati
|ra
|hou
|taua
|aha
|ahi
|-
! style="background:#efefef;" | '''[[Tuvaluaans]]'''
|tasi
|lua
|tolu
|fá
|toko
|fale
|kuri
|moku
|aso
|fou
|tāua
|ā
|afi
|-
! style="background:#efefef;" | '''[[Hawaiaans]]'''
|kahi
|lua
|kolu
|hā
|kanaka
|hale
|'īlio
|niu
|ao
|hou
|kākou
|aha
|ahi
|-
! style="background:#efefef;" | '''[[Bandjarees]]'''
| asa
| duwa
| talu
| ampat
| urang
| rūmah
| hadupan
| nyiur
| hǎri
| hanyar
| kami
| apa
| api
|-
! style="background:#efefef;" | '''[[Malagasy]]'''
|isa
|roa
|telo
|efatra
|olona
|trano
|alika
|voanio
|andro
|vaovao
|isika
|inona
|afo
|-
! style="background:#efefef;" | '''[[Dusun (taol)|Dusun]]'''
| iso
| duo
| tolu
| apat
| tulun
| walai
| tasu
| piasau
| tadau
| wagu
| tokou
| onu/nu
| tapui
|-
! style="background:#efefef;" | '''[[Rungus (taol)|Rungus]]'''
| iso
| duvo
| tolu/tolzu
| apat
| tulun/tulzun
| valai/valzai
| tasu
| nizuw
| tadau
| vagu
| tokou
| nunu
| tapui/apui
|-
! style="background:#efefef;" | '''[[Sungai (taol)|Sungai]]'''
| iso
| duo
| tolu
| opat
| lobuw
| waloi
| asu'
| niyow
| runat
| wagu
| toko
| onuh
| apui
|}
==Bronne==
''Dit artikel is veur e groet deil gebaseerd op, meh (op de tabelle nao) neet vertaold oet, 't corresponderend Ingelstaoleg artikel, en wel in [https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Austronesian_languages&oldid=596310382 dees versie]; wijer koume bittekes informatie vaan [[:en:Proto-Austronesian language]], [[:en:Malay language]], [[:en:Hawaiian language]] en [[:en:Austronesian alignment]].''
===Rifferenties===
<references/>
== Zuug ouch ==
* [[Lies van Austronesische spraoke]]
[[Categorie:Austronesische tale|*]]
b2ier0gbwusvcxwu8bvizb4b18gk42i
Cinema vaan Cyprus
0
27442
474023
348404
2024-10-29T16:26:30Z
Joorsm
30190
/* Filmcultuur */
474023
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
De [[Cinema vaan Cyprus]] is de collectie [[film|films]] die zien gemaak en/of geproduceerd door lui aofkomsteg of woenechteg op 't eilaand [[Cyprus]], dat officieel allewijl gaans en al besteit oet 't gelieknaomeg laand, meh in 't noorde in praktiek ouch besteit oet [[Noord-Cyprus]]. Zie betaomt ziech bis de tien kleinste cinema's vaan [[Europa]]. Allein de [[Cinema vaan Malta]] en de [[Cinema vaan Monaco]] zien kleiner. De veer dwergstaote [[Andorra]], [[Liechtenstein]], [[San Marino]] en [[Vaticaanstad|'t Vatikaon]] staon alle veer op 'n gedeilte ierste plaots, sumpelweeg umtot ze de einegste len in 't continènt zien mèt überhaup geine cinema. De drei len mèt 'n get groetere cinema zien, vaan klein nao groeter, de [[Cinema vaan Zweitserland]], de [[Cinema vaan Luxembörg]] en de [[Cinema vaan Kosovo]]. Heer betaomp ziech dèks bis de [[Griekstaolege cinema]].
==Financieel Cypriotisch==
De mieste Cypriotische films zien mer deils-Cypriotisch, umtot ze 'n stök mètfinanciere. Bis de vreuge [[Einentwintigste iew]] waor Cyprus 'N ikkenomisch slum laand um films te producere, umtot 't bekind stoond es e belastingparadies. Door de mach vaan de [[EU]] begos dat vaanaof [[2004]] al minder te weure, meh veural de crisis heet vaanaof [[2007]] 'n hendeg groet litteike achtergelaote op Cyprus' cinema. Cyprus heet veural dèks mèt geproduceerd aon Griekse films, meh ouch 't [[Vereineg Keuninkriek]] en [[Italië]] höbbe väöl te daanke aon Cypriotische studio's.
==Cultureel Cypriotisch==
Cypriotische films die daodwèrkelek geregisseerd zien door Cypriote, gespäöld zien door Cypriote en ziech in Cyprus aofspäöle zien d'r eigelek meh weineg. Films die Europees succes höbbe gehad zien zelfs op einen hand te tèlle. En ouch daan is 't edere kier allein in de Europese underground bis erkènning gekomme. De oorlogsfilm ''Kato apo t'astra'' ([[2001]]) is d'r eine en 't drama 't drama ''Fish n' Chips'' oet [[2011]] is e bekind veurbeeld. Wijer zien 't veural documentaires, meistens euver de Cypriotische börgeroorlog of de eurocrisis, die bekind zien gewore. Cyprus heet eigelek meh twie bekinde filmstare: de rezjissäör [[Michael Cacoyannis]], dee mèt ziene Britse film [[Zobra the Greek]] oet [[1964]] hendeg populair woort in Europa en daonao in [[Griekeland]] góng hoje, en de compomis [[Nicolas Economou]], dee vaanoet [[Dusseldörp]] meziek maakde veur hendeg bekinde films, wie [[Die Geduld der Rosa Luxemburg]] oet [[1986]].
==Filmcultuur==
'n Groet deil vaan de Cypriotische bevolking zal woersjijnlek, zjus wie in de res vaan Europa, häör veurkäör geve aon de [[Cinema vaan de Vereingde Staote vaan Amerika]], meh ouch is, door historische reijes, de [[Cinema vaan 't Vereineg Keuninkriek]] hendeg populair. Wijer zien umwille vaan cultureel, taolköndeg reijes respectievelek de [[Cinema vaan Griekeland]] in 't zuie en de [[Cinema vaan Törkije]] in 't noorde populair. Es de eige cinema daan urges wel aondach krijg, is dat veurnaomelek in [[Griekeland]]. Films weure in Cyprus, zjus wie in de [[Bènelux]], oondertiteld. Allein kinderfilms weure vertaold, meh daan meistens door Grieke, umtot 't veur synchronisatie gein ikkenemie gief in Cyprus. Ingelstaolege films weure evels dèks überhaup neet oondertiteld, umtot de Cypriote zoe good es ummertouw good Ingels praote en verstoon.
[[Categorie:Cyprus]]
[[Categorie:Films nao landj|Cyprus]]
jmyd7fd0vwqmdrxujwqg0jp4pij4d8k
Ronald Reagan
0
28301
474129
470006
2024-10-30T11:31:09Z
Joorsm
30190
474129
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
[[Plaetje:Ronald Reagan 1981 presidential portrait.jpg|thumb|right|180px|Ronald Reagan (1981)]]
'''Ronald Wilson Reagan''' ([[Tampico, Illinois|Tampico]], [[Illinois]], [[6 februari]] [[1911]] – [[Los Angeles]], [[California]], [[5 juni]] [[2004]]) waor de 40e [[Presidente van de VS|president]] vaan de [[Vereinegde State]] tösse [[1981]] en [[1989]]. Heer behuurde tot de [[Republikeinse Partij (VS)|Republikeine]].
Reagan woort gebore in Tampico, Illinois meh greujde op in [[Dixon, Illinois|Dixion]], Illinois. Nao zien iervol oontslaag in [[1928]] studeerde heer twie jaor aon 't [[Eureka College]].
{{Sjtumpke}}
{{Presidente Vereinigde Sjtaote}}
{{DEFAULTSORT:Reagan, Ronald}}
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in d'n einentwintigsten iew]]
[[Categorie:Acteurs]]
[[Categorie:Gouverneure]]
[[Categorie:Militaire]]
[[Categorie:Persoene oet Twiede Waereldoorlog]]
[[Categorie:Californië]]
[[Categorie:Illinois]]
i7yrg68sylyso6gdbc3vx5qqbzj434b
Oeastelik Abenaki
0
28627
473970
355841
2024-10-29T15:23:51Z
Joorsm
30190
/* Brón */
473970
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mofers}}
't '''Oeastelik Abenaki''' is 'n [[Algische spraoke|Algische spraok]], specifieker 'n vorm van 't [[Algonkische spraoke|Algonkische]] [[Abenaki (spraok)|Abenaki]], die gekaldj wuuertj inne staot [[Maine]] vanne [[Vereinigdje Staote]], in 't Androscoggin-Kennebec- en 't Penobscot-daal. 't Is neet bekèndj of 't nag luuj mit 't Oeastelik Abenaki es moderspraok guuef. De litste spraeker stórf in 1993. De etnische bevolking is 90 (2000) en de spraok haet de ISO 639-3 code ''aaq''.
't Guuef versjillige dialekte worónger 't Penobscot, det toet inne late twintjigsten ieëf veurtlaefdje inne buurt van [[Bangor]].
De spraokstatus veur dees spraok is slaopendj (9); det beteikentj det de spraok deens duit es 'n herinjering aan irfgood en deil is vanne identiteit van 'n etnische gemeinsjap, mer 't guuef nemes mieë dae mieër es symbolische vaerdighejen inne spraok haet.
== Classificatie ==
* [[Algische spraoke|Algisch]]
** [[Algonkische spraoke|Algonkisch]]
*** Oeastelik Algonkisch
**** [[Abenaki (spraok)|Abenaki]]
== Brón ==
* [http://www.ethnologue.com/language/aaq Ethnologue].
[[Categorie:Algonkische tale]]
[[Categorie:Tale in Vereinigde Sjtaote]]
mdrxduyou94f7flcjv3u7gnthmtpsqk
474110
473970
2024-10-30T11:10:22Z
Joorsm
30190
/* Brón */
474110
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mofers}}
't '''Oeastelik Abenaki''' is 'n [[Algische spraoke|Algische spraok]], specifieker 'n vorm van 't [[Algonkische spraoke|Algonkische]] [[Abenaki (spraok)|Abenaki]], die gekaldj wuuertj inne staot [[Maine]] vanne [[Vereinigdje Staote]], in 't Androscoggin-Kennebec- en 't Penobscot-daal. 't Is neet bekèndj of 't nag luuj mit 't Oeastelik Abenaki es moderspraok guuef. De litste spraeker stórf in 1993. De etnische bevolking is 90 (2000) en de spraok haet de ISO 639-3 code ''aaq''.
't Guuef versjillige dialekte worónger 't Penobscot, det toet inne late twintjigsten ieëf veurtlaefdje inne buurt van [[Bangor]].
De spraokstatus veur dees spraok is slaopendj (9); det beteikentj det de spraok deens duit es 'n herinjering aan irfgood en deil is vanne identiteit van 'n etnische gemeinsjap, mer 't guuef nemes mieë dae mieër es symbolische vaerdighejen inne spraok haet.
== Classificatie ==
* [[Algische spraoke|Algisch]]
** [[Algonkische spraoke|Algonkisch]]
*** Oeastelik Algonkisch
**** [[Abenaki (spraok)|Abenaki]]
== Brón ==
* [http://www.ethnologue.com/language/aaq Ethnologue].
[[Categorie:Algonkische tale]]
[[Categorie:Tale in Vereinigde Sjtaote]]
[[Categorie:Maine]]
porzpe8pylrtcqrf4nown4hgzpoku8y
Wèstelik Abenaki
0
28664
473973
355641
2024-10-29T15:25:47Z
Joorsm
30190
/* Brón */
473973
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mofers}}
't '''Wèstelik Abenaki''' is 'n [[Algische spraoke|Algische spraok]], specifieker 'n vorm van 't [[Algonkische spraoke|Algonkische]] [[Abenaki (spraok)|Abenaki]], die gekaldj wuuertj in 't Odanak-rizzervaot ane Saint-François-reveer inne [[Canada|Canadese]] staot [[Québec]] en aan 't naordènj van [[Lake Champlain]] inne [[Vereinigdje Staote|Amerikaanse]] staot [[Vermont]]. De spraok wuuertj gekaldj door zoea 14 luuj, wovan 10 in Canada (1997) and 4 inne Vereinigdje Staote (2007). De spraok haet de ISO 639-3 code ''abe''.
Twieë alternatieve name veur 't Wèstelik Abenaki zeen ''Abenaqui'' en ''St. Francis''.
In Canda wuuertj de spraok allein nag meh door ajer luuj gekaldj, mer in drie gemeinsjappe guuef 't heroplaevingspoginge.
Inne Vereinigdje Staote guuef 't veer erkèndje stamme. In Vermont guuef 't pogingen ómme spraok te heroplaeven en 't te óngerwiezen in 't sjoealsysteem van die staot.
In 1844 woorte deiler vanne Biebel ómgezadj nao 't Wèstelik Abenaki. De spraok wuuertj in 't Letiens sjrif gesjreven en gebroek veur brónmatterjaal veur spraokkóndig óngerzeuk en spraokheroplaevingsprogramma's.
De spraokstatus veur dees spraok is bao oetgestórve (8b); det beteikentj det de spraok allein nag gekaldj wuuertj door luuj vanne groeateljergeneratie of ajer die weinig meugelikheje höbbe veur de spraok te gebroeke.
== Classificatie ==
* [[Algische spraoke|Algisch]]
** [[Algonkische spraoke|Algonkisch]]
*** Oeastelik Algonkisch
**** [[Abenaki (spraok)|Abenaki]]
== Brón ==
* [http://www.ethnologue.com/language/abe Ethnologue].
[[Categorie:Algonkische tale]]
[[Categorie:Tale in Vereinigde Sjtaote]]
[[Categorie:Canada]]
lt05zlqcnvepj71sq75ohvsrpqcgkp8
474113
473973
2024-10-30T11:12:52Z
Joorsm
30190
/* Brón */
474113
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mofers}}
't '''Wèstelik Abenaki''' is 'n [[Algische spraoke|Algische spraok]], specifieker 'n vorm van 't [[Algonkische spraoke|Algonkische]] [[Abenaki (spraok)|Abenaki]], die gekaldj wuuertj in 't Odanak-rizzervaot ane Saint-François-reveer inne [[Canada|Canadese]] staot [[Québec]] en aan 't naordènj van [[Lake Champlain]] inne [[Vereinigdje Staote|Amerikaanse]] staot [[Vermont]]. De spraok wuuertj gekaldj door zoea 14 luuj, wovan 10 in Canada (1997) and 4 inne Vereinigdje Staote (2007). De spraok haet de ISO 639-3 code ''abe''.
Twieë alternatieve name veur 't Wèstelik Abenaki zeen ''Abenaqui'' en ''St. Francis''.
In Canda wuuertj de spraok allein nag meh door ajer luuj gekaldj, mer in drie gemeinsjappe guuef 't heroplaevingspoginge.
Inne Vereinigdje Staote guuef 't veer erkèndje stamme. In Vermont guuef 't pogingen ómme spraok te heroplaeven en 't te óngerwiezen in 't sjoealsysteem van die staot.
In 1844 woorte deiler vanne Biebel ómgezadj nao 't Wèstelik Abenaki. De spraok wuuertj in 't Letiens sjrif gesjreven en gebroek veur brónmatterjaal veur spraokkóndig óngerzeuk en spraokheroplaevingsprogramma's.
De spraokstatus veur dees spraok is bao oetgestórve (8b); det beteikentj det de spraok allein nag gekaldj wuuertj door luuj vanne groeateljergeneratie of ajer die weinig meugelikheje höbbe veur de spraok te gebroeke.
== Classificatie ==
* [[Algische spraoke|Algisch]]
** [[Algonkische spraoke|Algonkisch]]
*** Oeastelik Algonkisch
**** [[Abenaki (spraok)|Abenaki]]
== Brón ==
* [http://www.ethnologue.com/language/abe Ethnologue]
[[Categorie:Algonkische tale]]
[[Categorie:Tale in Vereinigde Sjtaote]]
[[Categorie:Canada]]
[[Categorie:Vermont]]
rqzgg7w3tdirmcsd22z278zrcj52bbl
Abenaki (spraok)
0
28665
473967
355639
2024-10-29T15:21:40Z
Joorsm
30190
473967
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mofers}}
't '''Abenaki''' (of ''Abnaki'') is 'n bao oetgestórve [[Algonkische spraoke|Algonkische spraok]] in [[Québec]] en [[Vermont]]. 't Guuef twieë variante: 't [[Oeastelik Abenaki]] en 't [[Wèstelik Abenaki]], die versjillen in vocabulair en fonologie en sómtieds es twieë versjillige spraoke gezeen waere.
Oeastelik Abenaki woort gekaldj door versjillige vouke, wovanne litste 't Penobscotvouk van köstelik [[Maine]] woor. De litste spraeker stórf dao ouch inne 1990'er jaore. Anger dialekte van 't Oeastelik Abenaki, wie 't Canabi en 't Aroosagunticook, woorte gedocumenteerdj in Fransspraokige brónne vanne kolonialen tied.
In 1991 woort 't Wèstelik Abenaki nag gekaldj door 20 luuj langse Saint-Lawrence-reveer tösje [[Montréal]] en [[Québec (stad)|Québec]], veurnamelik bie Odanak, die plaats wo 't veurmaolig missiedörp Saint Francis loog, en door 50 luuj die gans dore staot [[New York (staot)|New York]] en [[Connecticut]] laefdje. Taenge 2006 woorte nag meh vief spraekers gevónje.
[[Categorie:Algonkische tale]]
[[Categorie:Tale in Vereinigde Sjtaote]]
[[Categorie:Canada]]
1oi87fsvrpgffuyhs49ks6nrp43pk0y
474096
473967
2024-10-30T10:58:37Z
Joorsm
30190
474096
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mofers}}
't '''Abenaki''' (of ''Abnaki'') is 'n bao oetgestórve [[Algonkische spraoke|Algonkische spraok]] in [[Québec]] en [[Vermont]]. 't Guuef twieë variante: 't [[Oeastelik Abenaki]] en 't [[Wèstelik Abenaki]], die versjillen in vocabulair en fonologie en sómtieds es twieë versjillige spraoke gezeen waere.
Oeastelik Abenaki woort gekaldj door versjillige vouke, wovanne litste 't Penobscotvouk van köstelik [[Maine]] woor. De litste spraeker stórf dao ouch inne 1990'er jaore. Anger dialekte van 't Oeastelik Abenaki, wie 't Canabi en 't Aroosagunticook, woorte gedocumenteerdj in Fransspraokige brónne vanne kolonialen tied.
In 1991 woort 't Wèstelik Abenaki nag gekaldj door 20 luuj langse Saint-Lawrence-reveer tösje [[Montréal]] en [[Québec (stad)|Québec]], veurnamelik bie Odanak, die plaats wo 't veurmaolig missiedörp Saint Francis loog, en door 50 luuj die gans dore staot [[New York (staot)|New York]] en [[Connecticut]] laefdje. Taenge 2006 woorte nag meh vief spraekers gevónje.
[[Categorie:Algonkische tale]]
[[Categorie:Tale in Vereinigde Sjtaote]]
[[Categorie:Canada]]
[[Categorie:Vermont]]
0pczxgh5m79d54v6004m3zpyknjjqq2
Abenaki
0
28666
474029
355564
2024-10-29T17:25:12Z
Joorsm
30190
474029
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mofers}}
De '''Abenaki''' (''Abnaki'', ''Wabanaki'', ''Waponahki'') zeen 'n [[Indiane|indianestam]] en [[First Nations|First-Nationsvouk]], ein vanne [[Algonkische spraoke|Algonkisch]] spraekendje luuj in 't naordoeaste van [[Naord-Amerika]]. De Abenaki wonen inne regio [[New England]] vanne [[Vereinigdje Staote]]n en [[Québec]] enne [[Zieëprovincies]] van [[Canada]], 'n regio die in 't Oeastelik Abenaki ''Wabanaki'' geneump wuuertj, det ''dawlandj'' beteikentj. De Abenaki zeen ei vanne vief leje vanne Wabanaki Confederatie. ''Abenaki'' is 'n spraokkóndige en geografische groep; historisch gezeen goof 't gein sterke centraal autoriteit, mer e groeat aantaal versjillige kleinder stamme die väöl cultureel gedraginge deildje.
De Abenaki kallen 't [[Abenaki (spraok)|Abenaki]], det verdeildj wuuertj in twieë variante: 't [[Oeastelik Abenaki]] en 't [[Wèstelik Abenaki]]. Allewiel kalle de meiste Abenaki aevel [[Ingels]] of [[Frans]].
[[Categorie:Vereinigde Sjtaote van Amerika]]
[[Categorie:Canada]]
[[Categorie:Volker]]
8f5lv4ku8fixuh4yty4pdb71tvim1bc
Wiyot (spraok)
0
28813
473972
355843
2024-10-29T15:25:22Z
Joorsm
30190
/* Brón */
473972
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mofers}}
't '''Wiyot''' is 'n [[Algische spraoke|Algische spraok]] die gekaldj wuuertj door 't [[Wiyot (vouk)|Wiyotvouk]] in 't naordwèste vanne staot [[Californië]] vanne [[Vereinigdje Staote]]. 't Is neet bekèndj of 't nag luuj mit 't Wiyot es moderspraok guuef. De litste spraeker stórf in 1962. De etnische bevolking is 450 (2000) en de spraok haet de ISO 639-3 code ''wiy''.
't Wiyot wuuertj gesjreven in 't Letiens sjrif. Huuj wuuertj verzóch ómme spraok te laoten heroplaeve.
De spraokstatus veur dees spraok is slaopendj (9); det beteikentj det de spraok deens duit es 'n herinjering aan irfgood en deil is vanne identiteit van 'n etnische gemeinsjap, mer 't guuef nemes mieë dae mieër es symbolische vaerdighejen inne spraok haet.
== Classificatie ==
* [[Algische spraoke|Algisch]]
** Ritwan
== Brón ==
* [http://www.ethnologue.com/language/wiy Ethnologue].
[[Categorie:Algische tale]]
[[Categorie:Tale in Vereinigde Sjtaote]]
p57tbjzto6t2bn1vwzp69ylxabcdmh1
474114
473972
2024-10-30T11:13:44Z
Joorsm
30190
/* Brón */
474114
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mofers}}
't '''Wiyot''' is 'n [[Algische spraoke|Algische spraok]] die gekaldj wuuertj door 't [[Wiyot (vouk)|Wiyotvouk]] in 't naordwèste vanne staot [[Californië]] vanne [[Vereinigdje Staote]]. 't Is neet bekèndj of 't nag luuj mit 't Wiyot es moderspraok guuef. De litste spraeker stórf in 1962. De etnische bevolking is 450 (2000) en de spraok haet de ISO 639-3 code ''wiy''.
't Wiyot wuuertj gesjreven in 't Letiens sjrif. Huuj wuuertj verzóch ómme spraok te laoten heroplaeve.
De spraokstatus veur dees spraok is slaopendj (9); det beteikentj det de spraok deens duit es 'n herinjering aan irfgood en deil is vanne identiteit van 'n etnische gemeinsjap, mer 't guuef nemes mieë dae mieër es symbolische vaerdighejen inne spraok haet.
== Classificatie ==
* [[Algische spraoke|Algisch]]
** Ritwan
== Brón ==
* [http://www.ethnologue.com/language/wiy Ethnologue].
[[Categorie:Algische tale]]
[[Categorie:Tale in Vereinigde Sjtaote]]
[[Categorie:Californië]]
j4f004ar6m72qlguzu3klhirzqvu75p
Achumawi (spraok)
0
31272
473968
360269
2024-10-29T15:22:14Z
Joorsm
30190
/* Brón */
473968
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mofers}}
't '''Achumawi''' of '''Achomawi''' is 'n [[Palaihnihaanse spraoke|Palaihnihaanse spraok]] die gekaldj wuuertj in 't naordwèste van [[Californië]] inne [[Vereinigdje Staote]]. De spraok wuuertj gekaldj door zoea 10 luuj (2007) oet 'n etnische bevolking van 1.000. De spraok haet de ISO 639-3 code ''acv''.
'nen Alternatieve naam is ''Pit(t) River''. Oearsprunkelik goof 't neuge dialekte. Alle spraekers die nag euver zeen kalle de spraok meh deils of höbben allein passieve kènnis. Dees spraekers zeen allemaol ajer vólwassene.
Zowaal Achumawi es [[Atsugewi]] zeen irfgoodspraoke vanne Pit-Riverstam.
De spraokstatus veur dees spraok is bao oetgestórve (8b); det beteikentj det de spraok allein nag gekaldj wuuertj door luuj vanne groeateljergeneratie of ajer die weinig meugelikheje höbbe veur de spraok te gebroeke.
== Classificatie ==
* [[Palaihnihaanse spraoke|Palaihnihaans]]
== Brón ==
* [http://www.ethnologue.com/language/acv Ethnologue].
[[Categorie:Palaihnihaanse tale]]
[[Categorie:Tale in Vereinigde Sjtaote]]
r2vxlij6sjaimg15t76cn9g11419lft
474108
473968
2024-10-30T11:08:45Z
Joorsm
30190
/* Brón */
474108
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mofers}}
't '''Achumawi''' of '''Achomawi''' is 'n [[Palaihnihaanse spraoke|Palaihnihaanse spraok]] die gekaldj wuuertj in 't naordwèste van [[Californië]] inne [[Vereinigdje Staote]]. De spraok wuuertj gekaldj door zoea 10 luuj (2007) oet 'n etnische bevolking van 1.000. De spraok haet de ISO 639-3 code ''acv''.
'nen Alternatieve naam is ''Pit(t) River''. Oearsprunkelik goof 't neuge dialekte. Alle spraekers die nag euver zeen kalle de spraok meh deils of höbben allein passieve kènnis. Dees spraekers zeen allemaol ajer vólwassene.
Zowaal Achumawi es [[Atsugewi]] zeen irfgoodspraoke vanne Pit-Riverstam.
De spraokstatus veur dees spraok is bao oetgestórve (8b); det beteikentj det de spraok allein nag gekaldj wuuertj door luuj vanne groeateljergeneratie of ajer die weinig meugelikheje höbbe veur de spraok te gebroeke.
== Classificatie ==
* [[Palaihnihaanse spraoke|Palaihnihaans]]
== Brón ==
* [http://www.ethnologue.com/language/acv Ethnologue].
[[Categorie:Palaihnihaanse tale]]
6hgvd5i3aostldw80sixwz4ykxivfiu
Categorie:Palaihnihaanse tale
14
31273
474106
360270
2024-10-30T11:08:02Z
Joorsm
30190
474106
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Tale in Vereinigde Sjtaote]]
[[Categorie:Californië]]
r2ybx6z7swonvw9nhjyqvqb9jkbkndz
Atsugewi
0
31281
473969
360278
2024-10-29T15:22:43Z
Joorsm
30190
/* Brón */
473969
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mofers}}
't '''Atsugewi''' is 'n oetgestórve [[Palaihnihaanse spraoke|Palaihnihaanse spraok]] die gekaldj wuuertj in 't naordoeaste van [[Californië]] inne [[Vereinigdje Staote]]. De spraok haet de ISO 639-3 code ''atw''.
Dao zeen gein spraekers bekèndj die 't Atsugewi nag es moderspraok höbbe saer 1998. De etnische bevolking is 200 luuj (1977), 't gans [[Achuwami (vouk)|Achuwamivouk]] haet 1.350 leje (2000).
De ethnische bevolkingsgroep haet op 't memènt gein revitalisatieperjèkte opgezatj (2007).
't Atsugewi is de irfgoodspraok van twieë vanne èlf stamme vanne Pit-Riverstam.
De spraokstatus veur dees spraok is slaopendj (9); det beteikentj det de spraok deens duit es 'n herinjering aan irfgood en deil is vanne identiteit van 'n etnische gemeinsjap, mer 't guuef nemes mieë dae mieër es symbolische vaerdighejen inne spraok haet.
== Classificatie ==
* [[Palaihnihaanse spraoke|Palaihnihaans]]
== Brón ==
* [http://www.ethnologue.com/language/atw Ethnologue].
[[Categorie:Palaihnihaanse tale]]
[[Categorie:Oetgesjtorve tale]]
[[Categorie:Tale in Vereinigde Sjtaote]]
0bym17i2uvvgaackh51wbyvtpn96pei
474028
473969
2024-10-29T16:49:37Z
Joorsm
30190
/* Brón */
474028
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mofers}}
't '''Atsugewi''' is 'n oetgestórve [[Palaihnihaanse spraoke|Palaihnihaanse spraok]] die gekaldj wuuertj in 't naordoeaste van [[Californië]] inne [[Vereinigdje Staote]]. De spraok haet de ISO 639-3 code ''atw''.
Dao zeen gein spraekers bekèndj die 't Atsugewi nag es moderspraok höbbe saer 1998. De etnische bevolking is 200 luuj (1977), 't gans [[Achuwami (vouk)|Achuwamivouk]] haet 1.350 leje (2000).
De ethnische bevolkingsgroep haet op 't memènt gein revitalisatieperjèkte opgezatj (2007).
't Atsugewi is de irfgoodspraok van twieë vanne èlf stamme vanne Pit-Riverstam.
De spraokstatus veur dees spraok is slaopendj (9); det beteikentj det de spraok deens duit es 'n herinjering aan irfgood en deil is vanne identiteit van 'n etnische gemeinsjap, mer 't guuef nemes mieë dae mieër es symbolische vaerdighejen inne spraok haet.
== Classificatie ==
* [[Palaihnihaanse spraoke|Palaihnihaans]]
== Brón ==
* [http://www.ethnologue.com/language/atw Ethnologue].
[[Categorie:Palaihnihaanse tale]]
[[Categorie:Oetgesjtorve tale]]
[[Categorie:Tale in Vereinigde Sjtaote]]
[[Categorie:Historie van Vereinigde Sjtaote]]
fovxc0mhexury9fx4fo42m0zr91uko9
474109
474028
2024-10-30T11:09:06Z
Joorsm
30190
/* Brón */
474109
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mofers}}
't '''Atsugewi''' is 'n oetgestórve [[Palaihnihaanse spraoke|Palaihnihaanse spraok]] die gekaldj wuuertj in 't naordoeaste van [[Californië]] inne [[Vereinigdje Staote]]. De spraok haet de ISO 639-3 code ''atw''.
Dao zeen gein spraekers bekèndj die 't Atsugewi nag es moderspraok höbbe saer 1998. De etnische bevolking is 200 luuj (1977), 't gans [[Achuwami (vouk)|Achuwamivouk]] haet 1.350 leje (2000).
De ethnische bevolkingsgroep haet op 't memènt gein revitalisatieperjèkte opgezatj (2007).
't Atsugewi is de irfgoodspraok van twieë vanne èlf stamme vanne Pit-Riverstam.
De spraokstatus veur dees spraok is slaopendj (9); det beteikentj det de spraok deens duit es 'n herinjering aan irfgood en deil is vanne identiteit van 'n etnische gemeinsjap, mer 't guuef nemes mieë dae mieër es symbolische vaerdighejen inne spraok haet.
== Classificatie ==
* [[Palaihnihaanse spraoke|Palaihnihaans]]
== Brón ==
* [http://www.ethnologue.com/language/atw Ethnologue].
[[Categorie:Palaihnihaanse tale]]
[[Categorie:Oetgesjtorve tale]]
[[Categorie:Historie van Vereinigde Sjtaote]]
ftoa67z2v4hz8nfr1ld35gqvvxmo0e5
Palaihnihaanse spraoke
0
31282
473971
360291
2024-10-29T15:24:21Z
Joorsm
30190
/* Brónvermeljing */
473971
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mofers}}
De '''Palaihnihaanse spraoke''' vörmen 'n femielje mit twieë leje die gespraoke waeren in 't naordoeaste vanne [[Vereinigdje Staote|Amerikaanse]] staot [[Californië]], wovan eint oetgestórven is en 't angert zieër bedreig is.
De Palaihnihaanse spraoke zeen 'n óngerdeil vanne ómstri-jje [[Hokanhypothees]].
== Indeiling ==
Hie-ónger volg de indeiling van 't Palaihnihaans<ref>[http://www.ethnologue.com/subgroups/palaihnihan Ethnologue]</ref>:
* '''Palaihnihaans'''
** [[Achumawi (spraok)|Achumawi]]
** [[Atsugewi]]
== Brónvermeljing ==
<references/>
{{Sjtumpke}}
[[Categorie:Palaihnihaanse tale|*]]
[[Categorie:Tale in Vereinigde Sjtaote]]
5z8m3fyks3dy39cy0a7otn9i1kbdjk2
474107
473971
2024-10-30T11:08:27Z
Joorsm
30190
/* Brónvermeljing */
474107
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mofers}}
De '''Palaihnihaanse spraoke''' vörmen 'n femielje mit twieë leje die gespraoke waeren in 't naordoeaste vanne [[Vereinigdje Staote|Amerikaanse]] staot [[Californië]], wovan eint oetgestórven is en 't angert zieër bedreig is.
De Palaihnihaanse spraoke zeen 'n óngerdeil vanne ómstri-jje [[Hokanhypothees]].
== Indeiling ==
Hie-ónger volg de indeiling van 't Palaihnihaans<ref>[http://www.ethnologue.com/subgroups/palaihnihan Ethnologue]</ref>:
* '''Palaihnihaans'''
** [[Achumawi (spraok)|Achumawi]]
** [[Atsugewi]]
== Brónvermeljing ==
<references/>
{{Sjtumpke}}
[[Categorie:Palaihnihaanse tale|*]]
q7ggh32ci8h162098nhrkxou7bgxxah
Categorie:Historie van Griekeland
14
31972
473932
361274
2024-10-29T14:10:48Z
Joorsm
30190
473932
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Griekeland]]
[[Categorie:Historie van Europa| ]]
[[Categorie:Historie nao landj|Griekeland]]
0fu2bqt3cdl6icnwbh199x8r37xhcfd
Cats Don't Dance
0
34519
473996
425021
2024-10-29T16:08:43Z
Joorsm
30190
473996
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Remunjs}}
'''Cats Don't Dance''' is 'ne geteikendje comedy film oet 't [[musical|musicalgenre]] oet [[1997]]. De film woort gedistribueerd door [[Warner Bros|Warner Bros. Family Entertainment]] en is d'n ènsigste film die gans geteikend is door Turner Feature Animation. Dees studio waerd tiedes de posproductie van de film samegeveug mit Warner Bros.
{{sjtumpke}}
[[Categorie:Animatie]]
[[Categorie:Films geproduceerd in Vereinigde Sjtaote]]
lve1lj6ruk1kl03aewzvs33lwawmybu
The Pebble and the Penguin
0
34520
474011
425150
2024-10-29T16:20:32Z
Joorsm
30190
474011
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Remunjs}}
'''The Pebble and the Penguin''' is 'ne geteikendje comedyfilm oet 't [[musical|musicalgenre]] oet [[1995]]. De film is gebaseerd op de paringsrituele vanne [[Adéliepingwing]] op [[Antarctica]]. De film is geproduceerd en geregisseerd door Don Bluth en Gary Goldman en woort oetgebrach in [[Naord-Amerika]] op [[11 april]] 1995 door Metro-Goldwyn-Mayer en internasjenaal door [[Warner Bros|Warner Bros. Family Entertainment]].
== Casting ==
{| class="wikitable"
|-
! style="background-color:" | Rol
! style="background-color:" | Ingelse sjtum
|- style="background-color: #FFFFFF" |
| height="10" | Hubie || [[Martin Short]]
|- style="background-color: #FFFFFF" |
| height="10" | Marina || [[Annie Golden]]
|- style="background-color: #FFFFFF" |
| height="10" | Rocko || [[Jim Belushi]]
|- style="background-color: #FFFFFF" |
| height="10" | Drake || [[Tim Curry]]
|- style="background-color: #FFFFFF" |
| height="10" | The Narrator || [[Shani Wallis]]
|- style="background-color: #FFFFFF" |
| height="10" | Timmy || [[Kendall Cunningham]]
|- style="background-color: #FFFFFF" |
| height="10" | Petra || [[Alissa King]]
|- style="background-color: #FFFFFF" |
| height="10" | Beany || [[Michael Nunes]]
|}
{{sjtumpke}}
{{DEFAULTSORT:Pebble and the penguin}}
[[Categorie:Animatie]]
[[Categorie:Films geproduceerd in Vereinigde Sjtaote]]
j3em53gkag3h5ulm6i9rv1kbxnq9zwl
Abraham Lincoln
0
37587
474146
469903
2024-10-30T11:48:12Z
Joorsm
30190
474146
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mofers}}
[[File:Abrahamlincoln.jpg|thumb|Abraham Lincoln.]]
'''Abraham Lincoln''' ([[Hodgenville]], [[12 fibberwarie]] [[1809]] - [[Washington D.C.]], [[15 april]] [[1865]]) waas de zèstieëndje president vanne [[Vereinigdje Staote]]. Hae deendje van [[1861]] toet aan zien doead in [[1865]]. Lincoln waas d'n ieëste president vanne Vereinigdje Staote dae tiejes zien ambsperiood woort vermaord.
Lincoln wuuertj betrach es eine vanne grótste Amerikaanse presidente. Hae wuuertj gepreze veur zien leiersjap tiejes d'n [[Amerikaanse Börgerkrieg]], de aafsjaffing vanne [[slavernie]], de versterking vanne nasjenaal euverheid enne modernisering vanne ikkenomie.
{{Sjtumpke}}
{{Presidente Vereinigde Sjtaote}}
{{DEFAULTSORT:Lincoln, Abraham}}
[[Categorie:Avvekate]]
[[Categorie:Militaire]]
[[Categorie:Luuj gebaore in de neugeteenden iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in de neugeteenden iew]]
[[Categorie:Maord]]
[[Categorie:Kentucky]]
rrevn5wekkehh87kj56n5xxvdd8g7a8
Jo Caris
0
38265
474045
434312
2024-10-29T21:40:30Z
Joorsm
30190
/* Literatuur */
474045
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
:''Dit artikel geit euver de Mestreechse dialekoteur. Veur d'n Almeerder gelierde zuug [[Jo Caris (bedriefspsycholoog)]]''
----
'''Jo Caris''' ([[Sint Pieter (Mestreech)|Sint Pieter]], [[21 augustus]] [[1927]]) is 'ne Mestreechse [[Limburgse literatuur|dialeksjriever]]. Heer wèrkde jaorelaank es [[sjemie]]ker bij de [[DSM]], meh góng ziech op gevorderde leeftied touwlègke op 't sjrieve in zien moojertaol. Vaanaof de jaore 1980 brach heer werke oet in diverse genres. Veural bekind woorte zien [[jäögliteratuur|jäögbeuk]] ('n [[fantasy]]-tetralogie en e sprookjesbook) en zien ''Ierste Mestreechter Kookbook''. Zien beuk weure vrij väöl geleze.
==Bibliografie==
*'n Hamfel kestaanjele 1982
*'t Mysterie roond Zwarten Tum (jäögroman) 1984
*'t Rieker Roomser Leve (Kritiese poëzie) 1987
* La bonne femme 1992
* Mooswiever vaan Sint-Pieter 1993
*'t Mysterie roond Kamiel en Marjan 1993
* Traone mèt vastelaovend (vastelaovendsroman) 1993
* De rink vaan Katali (jäögroman) 1994
* De amulet vaan Yor (jäögroman) 1996
* Zèt uuch ins 1996
* Ierste Mestreechter Kookbook 1997
* POT! .... 'n Hamfel späölselkes 2003
* Keersvertèllinge 2004
* Mestreechter vertèlsel en vertèllinge. Ierste Mestreechter sprookjesbook
Publikaties
in tiedsjrif VELDEKE
1986 nr. 6 Duel
1987 nr. 3 Wouter,
Sjöpping, Mien poes
1988 nr. 4 Vraak
nr. 6 De preek
1989 nr. 3 Bio-college,
Zinnestreling
nr.
4 Nette buurt
1998 nr. 4 Otozegening
1999 nr. 4 Sjèlderijj:
Geziech op Fort Sint-Pieter
2000 nr. 6 ‘t
Bookjesspros of bosjessprook
2001 nr. 6 Gebed
veur de Sterre der Zee
2006 nr. 1 Toch?
==Literatuur==
* Ben Salemans en Flor Aarts: ''Taal in stad en land: Maastrichts'', Den Haag 2002: p. 140
{{DEFAULTSORT:Caris, Jo}}
[[Categorie:Laevende luuj]]
[[Categorie:Limburgstalige dichters]]
[[Categorie:Limburgstalige sjrievers]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
setse08sdh5aqkhb8akh2ym20ovls25
The Birth of a Nation
0
40711
473897
450131
2024-10-29T13:24:28Z
Joorsm
30190
/* Brónne */
473897
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
'''The Birth of a Nation''' ([[Limbörgs]]: ''<nowiki>'</nowiki>t Oontstande vaan 'n Natie'') is 'nen [[VS|Amerikaanse]] [[stomme film]], [[Drama]] en [[oorlogsfilm]] vaan [[D.W. Griffith]] oet 't jaor [[1915]], mèt oonder mie [[Lillian Gish]], [[Mae Marsh]] en [[Henry B. Walthall]]. Heer däört zoen 190 menute.
De productie vaan de film loog bij Griffith, 't [[scenario]] woort gesjreve door [[Frank E. Woods]] en Griffith, nao versjèllende wèrke vaan [[Thomas F. Dixon Jr.]]. De meziek woort gecomponeerd door [[Joseph Carl Breil]] en Griffith. 't Camerewèrk loog bij [[G.W. Bitzer]].
Heer weurt veural es zoene belaangrieke film gezeen umtot heer zoe controversieel is, veur zienen tied mer ouch veur allewijl. 't Goof fel veur- en tegestenders gedäörende zien populariteit. De film waor oonder aandere gebasseerd op 'n expliciet [[racisme|racistisch]] [[toneel]]stök vaan Dixon, mer Griffith sjeen achteraof gans oonversjilleg te staon tegeneuver de kwestie en 't verhaol veural te höbbe gebruuk um te experimentere mèt de nog jonge filmtechniek vaan deen tied. Allewel d'n inhaajd vaan de film dus nog ummertouw veur väöl aofsjui zörg, is bekans ederein d'r 't mèt eins tot 't technisch gezeen geit um e "meesterwèrk". Väöl lui stèlle zelfs tot Griffith gebruuk maakde vaan bepaolde techniek die me nog noets had gebruuk in cinema en daonao 'n gigantische invlood zaw höbbe op de filmwereld, beveurbeeld: de dramatische close-ups, de "rijer" en aander camerabeweginge, parallelle actieshots, kruiselingse montage, enzoewijer. Ouch gebruukde heer veur 't iers in 'ne film orkestraol begeleiing. ''The Birth of a Nation'' weurt gezeen es 't ierste groete [[propaganda]]projek in de filmhistorie, boe-in weurt gestèld tot de VS hun einheid allein kin garandere door de [[Ku Klux Klan]].
== Brónne ==
* Schneider, Steven Ja, ed. (2008). ''1001 Movies You Must See Before You Die.'' Quintessence Editions (5th Anniversary/3rd ed.). Hauppage, New York: Barron's Educational Series. p. 31. [[ISBN]]: 978-0-7641-6151-3.
* [http://www.moviemeter.nl/film/2537 pagina vaan de film op Moviemeter (Nederlands)]
{{DEFAULTSORT:Birth of a Nation, The}}
[[Categorie:Sjtóm films]]
[[Categorie:Films gemaak in de jaore 1910]]
[[Categorie:Films geproduceerd in Vereinigde Sjtaote]]
pdqdpppi6mk766hke16hdmef55fmbos
The Great Mouse Detective
0
42749
474010
425148
2024-10-29T16:19:32Z
Joorsm
30190
474010
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Remunjs}}
'''The Great Mouse Detective''' is 'nen [[VS|Amerikaansen]] [[film|animatiefilm]] oet [[1986]], geproduceerd door [[Walt Disney Animation Studios|Walt Disney Feature Animation]] en oorsjprunkelik oetgebrach inne bioscoop op [[2 juli]] 1986 door [[Walt Disney Pictures]]. 't Is geregisseerd door Burny Mattinson, David Michener, en 't team van [[John Musker]] en [[Ron Clements]].
{{sjtumpke}}
{{DEFAULTSORT:Great Mouse Detective}}
[[Categorie:Animatie]]
[[Categorie:Films geproduceerd in Vereinigde Sjtaote]]
0nvqodvap1nqmobpmrxulr6omox91jc
Illyriërs
0
43118
474032
436467
2024-10-29T17:30:20Z
Joorsm
30190
474032
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Sint-Joasters}}
De '''Illyriërs''' zint 'n historisch [[Indo-Europeane|Indo-Europees]] vouk det 't wèste van de [[Balkan]] bewoandje. Ze kaldjen 't [[Illyrisch]]. De sreek die ze bewoandje wuèrtj ouch waal [[Illyrië]] geneump.
De [[Dalmatië|Dalmatische]] Illyriërs vestigdje zich in de [[brónstied]] in dit gebied; de Venetische Illyriërs in 't gebied rónjelóm 't hujig [[Venetië]]. In de gebiede t'n naorde van de [[Sava]] mingdje de Illyriërs zich mit de [[Kelte]] en in [[Thracië]] nome sommige Illyrische stamme de plaatsjelike gewuèntes euver.
De Illyriërs kwièkdje gewasse en verhanjeldje viè, paerd en produkte vervaerdig oet plaatsjelik gewónne [[kaoper]] en [[iezer]]. 't Laeve van de Illyriërs woort bepaoldj door krieg en Illyrische pirate woren 'n waor plaog op de [[Adriatische Ziè]]. 'ne Raod van eljere koos de leiers oet die veuraan stinge van de taalrieke Illyrische stamme.
Sómtieds wólle zölche stamhoufdje häör mach laote gelle euver anger stamme en stifdje klein keuninkriekskes die aevel e kórt laeve ware besjaore. Sómtieds migreerdje Illyrische stamme de Adriatische Ziè euver, nao [[Italië]], wo zich 't [[Japygië|Japygisch]] gebied van de Illyriërs vörmdje.
[[Categorie:Historische vouker in Europa]]
pu6zyx49k6eqn9yfxwszerev4ptav35
Categorie:Duutsjtalige dichters
14
43169
473946
379905
2024-10-29T14:58:44Z
Joorsm
30190
473946
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Dichters nao taol]]
[[Categorie:Duutsjtalige literatuur]]
krwov18dzqf4lf77fkdomvrmmrvzoi1
Verdraag van Versailles
0
48782
473927
471279
2024-10-29T14:04:08Z
Joorsm
30190
/* Anger verdraeg */
473927
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Sint-Joasters}}
't '''Verdraag van Versailles''' of de '''Vraej van Versailles''' waas ei van de vief vraejesverdraag die nao d'n aafloup van d'n [[Ièrste Werreldkrieg]] tót standj kome in de Periese veurstej. 't Woort geteikendj op [[28 juni]] [[1919]].
In dit verdraag woort [[Duutsjlandj]] verplich tót zwaor herstèlbetalinge, gebiedsaafstandj aan versjillige buurlenj (mit naam [[Frankriek]], [[Belsj]] en [[Pole]]) en demilitarisatie van 't [[Rienlandj]].
't Waas neet toegestange aan Duutsjlandj óm e leger of 'n lóchmach te bezitte. Slechs e paramilitair kórps van huègstes 100.000 sóldaote veur de grensbewaking waas toegestange. De marine moogdje gein sjeper grótter es 10.000 ton höbbe, wobie 'n oetzunjering woort gemaak veur inkel pre-Dreadnought type pantsersjeper. De ganse slaagvlaot (''Hochseeflotte'') mós waere euvergedrage aan de euverwinners.
Veural Frankriek hammerdje op hièl zwaor straofe. De Duutsje aafgevaerdigdje moogdje bie de bespraekinge neet aanwaezig zeen.
't Verdraag woort in Duutsjlandj, det zwaor leej ónger de financieel verplichtinge, algemeint opgevatj es e dictaot en woort later dankbaar gebroek veur 'ne nuje krieg mit te motivere.
In wirkelikheid haw Duutsjlandj tót ane begin van d'n [[Twièdje Werreldkrieg]] slechs 'n fraksje van de opgelagdje herstèlbetalinge gedaon.
== Anger verdraeg ==
Anger verdraag of vraejes van Versailles zint:
* Ièrste [[Verdraag van Versailles (1756)]], op 1 mei, vestigdje 'n verdeidigendje ónziejigheid tösse [[Frankriek]] en [[Oasteriek]];
* Twièdje [[Verdraag van Versailles (1757)]], op 1 mei, verangerdje 't ièrste in 'n oetdrökkelik bóndjgenoatsjap;
* Derdje [[Verdraag van Versailles (1758)]] herroop de euvereinkóms [[Belsj]] es apaarte staot euver te drage;
* [[Verdrag van Versailles (1768)]], womit [[Genua]] 't eilandj [[Corsica]] euverdroog aan Frankriek;
* [[Vraej van Versailles (1783)]], ówwel de [[Vraej van Paries (1783)]], die 't ènj van de vieënjigheje tösse de Frans-Spaanse Alliantie en [[Ingelandj]] en 't ènj van d'n [[Amerikaansen Ónaafhenkelikheidsoorlog]] mèndje.
[[Categorie:Historie van Frankriek]]
[[Categorie:Historie van Duutsjland]]
[[Categorie:Historie van Vereinigde Sjtaote]]
[[Categorie:Historie van Azië]]
[[Categorie:Historie van Europa]]
[[Categorie:Verdrage]]
c73gprh9um721f7p8cxohqbnf4eca3j
Country
0
52037
474147
454016
2024-10-30T11:50:28Z
Joorsm
30190
474147
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
'''Country''', ouch '''country & western''' geneump, is 'ne stijl vaan oersprunkelek [[vereinegde Staote|Amerikaanse]] [[volksmeziek|volks]]- en [[popmeziek]]. De meziek is veural populair op 't platteland vaan de Vereinegde Staote, meh heet ouch daoboete 'ne groeten aonhaank. Häören invlood op de mainstream-pop is beslissend gewees.
==Historie==
[[Plaetje:Johnny_Cash_Promotional_Photo.jpg|thumb|Johnny Cash vreug in zien carrièr.]]
De meziek oontstoont gestiedegaon in de vreugen twintegsten iew oet e groet aontal awwer mezieksoorte. Vaan belaank zien [[Britse volksmeziek|Britse]] en [[Ierse volksmeziek]] (spoere in sommege leedvörm), Midde-Europese volksmeziek ([[polka]]ritme zoewie [[gejodels]] in väöl awwe countrymeziek), [[christeleke meziek|christeleke hymnes]], [[Spaonse volksmeziek|Spaonse of Latiens-Amerikaanse volksmeziek]] (gebruuk vaan de [[gitaar]]), Afro-Amerikaanse volksmeziek (gebruuk vaan de [[banjo]]), de [[blues]] (blue notes, ouch twelfmaotege bluesvörm in awwe countrymeziek) en [[hawaimeziek]] ([[slidegitaar]]). Country kaom in de [[jaore 1920]] op de radio in de vörm vaan blaanke volksmeziek oet de [[Appalache]] en oet de [[Zuieleke Vereinegde Staote]], in de merret gezat es ''old-time music'' of mèt de geuzenaom ''hillbilly music'' ('boeremeziek'). Dèks zaote dao ouch bluesleedsjes bij; door de zier sterke [[segregatie]] in deen tied (zeker in 't gebeed boe de meziek woort gemaak) woort evels consequint 'n sjeiing gemaak tösse ''hillbilly music'' aon d'n eine kant en ''race music'' ('zwarte meziek') aon d'n aandere. Groete stare in deen tied waore oonder mie [[Jimmy Rodgers]] en [[The Carter Family]].
Nao d'n Twiede Wereldoorlog begós de meziek ziech te civilisere; ze woort väöl professioneelder en oondergóng dudelek d'n invlood vaan diverse steideleke mezieksoorte. In [[Nashville]] ([[Tennessee]]) zouw 'n ganse [[meziekindustrie|industrie]] roond de country oontstoon. De nuie naom ''country & western'' (later dèks zoonder de touwveuging ''western'') góng ouch veur e specifieker geluid stoon, neet mie veur alle blaanke volksmeziek. Deze meziek góng me in 't vervolg ''[[folk]]'' neume, dewijl country in d'n akoestische stijl vaan veur d'n oorlog bekind kaom te stoon es ''[[bluegrass]]''. Kinmerkend waor 't gebruuk vaan de [[elektrische gitaar]] zoewie de slidegitaar. Zier invloodriek waor de meziek vaan [[Hank Williams sr.]] 't Werk vaan Williams en verwante waor ouch vaan belaank bij 't oontstoon vaan de [[rock 'n roll]]; zoewel [[Elvis Presley]] es [[Chuck Berry]] (''Maybellene'') höbbe country-echtege leedsjes opgenome. Soms is de grens tösse rock 'n roll en country neet mie te trèkke; me sprik daan vaan [[rockabilly]] ([[The Everly Brothers]]).
In 't spoer vaan de al zier evangelische Carter Family naome vaanaof de jaore 1950 hiel väöl artieste christelek gekleurd werk op. Miestal is deze meziek allein vaan belaank veur 'ne specifieke, regionale merret; 't werk vaan oonder mie de [[Louvin Brothers]] kraog evels ouch mainstreambekindheid en -waardering. Groete maan in de country is vaanaof de [[jaore 1960]] evels [[Johnny Cash]], dee internationale bekindheid haolt (en dèks tot de rockabilly weurt gerekend). In datzelfde decennium goon ouch diverse tegeculture de vaanajds mèt conservatisme geassocieerde meziek claime. [[Gram Parsons]] en zien [[Flying Burrito Brothers]] vereinege 't hippie-imago mèt de zuieleke identiteit. [[The Byrds]] hole veur hunne [[psychedelische rock]] dudelek inspiratie oet de country. Ouch [[Bob Dylan]] maak countrymeziek, veural in zienen tied mèt [[The Band]]. [[Emmylou Harris]], korten tied mèt Gram Parsons same, trèk vaanaof de [[jaore 1970]] sterk de aondach. In dit verband moot me ouch de [[southern rock]] neume ([[Lynyrd Skynyrd]], [[Hank Williams jr.]]), rock mèt get country-invlood en 'n sterke regionaol thematiek (soms mèt e "[[redneck]]"-imago).
De verminging mèt de popmeziek zèt door en weurt ummer mie mainstream. Dit beteikent tot de country gestiedegaon achter de popmeziek aonlöp, zeker boe 't de mainstreamcountry oet Nashville betröf. [[Dolly Parton]] haolt in dezen tied nog wel bekindheid boete de eige doelgróp. Ind [[jaore 1990]] kump de Canadese [[Shania Twain]] op, meh häöre meziek steit wel hiel wied aof vaan 't countrygeluid. Dit bringk 'n tegebeweging op gaank, oonder mie vaan [[Hank Williams III]], dee zier awwerwètse meziek (tege de bluegrass aon) combineert mèt e punkimago. Gemaotegder zien de [[Dixie Chicks]], die op d'n door ouch in de linksen hook gezat weure. Roond 2010 haolt country weer eve mainstreamsucces, oonder mie mèt [[Lady Antebellum]].
[[Categorie:Popmeziek]]
[[Categorie:Vereinigde Sjtaote van Amerika]]
j2u5o8ch9degyygmiddyu3pqkss2lns
Donald Trump
0
60308
474127
470001
2024-10-30T11:28:58Z
Joorsm
30190
/* Brón */
474127
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
[[Plaetje:Donald Trump official portrait.jpg|thumb|Donald Trump (2017)]]
'''Donald John Trump''' ([[14 juni]] [[1946]], [[New York City]]) is 'nen [[VS|Amerikaanse]] zakemaan, tillevisiepersoenlekheid en waor vaan [[2017]] bis [[2021]] de [[Lies van presidente van de Vereinigde Sjtaote|president vaan de Vereinegde Staote vaan Amerika]] naomes de [[Republican Party]]. Heer naom 't presidentssjap euver vaan [[Barack Obama]] (vaan de [[Democratic Party]]) en zou later weure verslage door Obama's partijcollega [[Joe Biden]].
Sinds [[1971]] is heer de baas vaan [[The Trump Organisation]], d'n eigeneer vaan al 't landgood wat behuurt bis de Trump-femilie en 'n groet aontal aander zake. Tijdens zien zakecarrière bouwde Trump 'n groet aontal kantoertores, hotels, casino's, golfbaone en aander faciliteite euver de ganse wereld. Zien kapitaol woort in september 2016 gesjat op zoen 3,4 mieljard dollar (oongeveeer 3,17 mieljard euro). Heer woort verkoze es de 45e [[president]] vaan de Vereinigde Staote op [[8 november]] [[2016]] es vertegewäördiger vaan de [[Rippeblikeine (VS)|Rippeblikeine]]. Heer versloog daomèt de kandidaot vaan de [[Democrate (VS)|Democrate]], [[Hillary Clinton]]. Bij de verkezinge vaan 2020 stèlde heer ziech weer kandidaot. Heer woort toen evels verslaoge door zienen Democratischen oetdager [[Joe Biden]].
Trump zie presidentsjap waor vaanaof 't begin controversieel, door zie gebrek aon politieke ervaoring, zien oongenuanceerde populistische oetspraoke en zie regelmaoteg geleegs. Heer woort algemein bekritiseerd um zien aonvel op democratische instèllinge wie de media. Zie verlees vaan de verkezinge weigerde heer te erkinne; in plaots daovaan vuurde heer zienen aonhaank aon tot 't oetindelek tot 'ne mislökde staotsgreep kaom.
== In aonluip nao presidentsjap ==
In de [[polletiek]] leet heer ziech al vaan vreugsaofaon hure. Heer wisselde dèks vaan polletieke veurkäör. Véúr [[1987]] identificeerde heer ziechzelf mèt de Democrate. In '87 woort heer Rippeblikein en bleef dat bis [[1999]]. Daonao riechte heer ziech bis de polletieke beweging [[Reform]] mer stapde oet dees beweging in [[2001]]. Daonao waor heer lid van de Democrate bis [[2009]]. Tösse 2009 en [[2011]] waor heer obbenuits 'ne Rippeblikein en vaan 2011 bis [[2012]] waor heer oonaofhenkelek. Sinds dat lèste jaor waor heer weer lid vaan de Rippeblikeine en dat zal heer nao alle woersjijnelekheid blieve bis tenminste jannewarie [[2021]] umtot daan zien ierste presidentstermijn aoflöp. Echte polletieke ervaring heet Trump evels neet. Boete de kleinsjaolege conferenties die Trump hei en dao bijwoende in zie leve, heet Trump ziech noets bezeg gehawwe mèt werkeleke polletieke handelinge. Daomèt weurt Trump d'n iersten Amerikaanse president zoonder werkeleke polletieke ervaring.
In juni [[2015]] maakde Trump bekind kandidaot veur 't Amerikaans presidentssjap te zien veur de Rippeblieke. Daonao stoond heer al hiel gaw veurop in de peilinge es populairste Rippeblikeinse kandidaot. In mei 2016 gaove de Rippeblikeinse rivale hun campagnes op en in juli woort Trump formeel genomineerd veur presidentskandidaot veur de Rippeblikeinse partij. Trumps campagne oontving enorm väöl kritiek vaanoet de media en kraog väöl negatieve, mer ouch positieve, attentie vaan de res vaan de wereld. Väöl vaan zien stèllinge in interviews, op [[Twitter]] en in campagne-rallies waore controversieel of incorrek volges väöl deskundege. Zien rallies gónge dèks gepaard mèt proteste tegen häöm. Trumps polletiek program umvat oonder aandere 'n veraandering vaan de verdrage tösse de VS en [[China]] boebij de VS ziech mie zal tröktrèkke (zuuch: [[isolationisme]]), oppositie tege bepaolde verdrage wie [[NAFTA]] en de [[Trans-Pacific Partnership]], strengere immigratiewètte die gepaard mótte goon mèt ’t bouwe vaan 'n moer dee ziech euver de ganse grens vaan de VS en [[Mexico]] mót strèkke, hervörming vaan de veurdeilege gezoondheidszörg die [[veteraon]]e genete en groete [[belasting]]vermindering. Trump stèlde tot de VS 'n tidjeleke ban op [[islam|Mohammedaonse]] immigratie mót zètte nao de [[Terreuraonsleeg in Paries]]. Later veranderde heer die stèlling in extreme ethnische profilering op Mohammedaonse immigrante. Bis 't momint tot heer verkoze woort es president leet Trump wete [[Obamacare]] (de wet die Amerikane verpliech verzekerd te zien) zoe snel meugelek aof te sjaffe - hei is 'r evels deils op trökgekoume; zoe wèlt heer tot de wèt touwpasbaar blijf veur lui die ernstege krengdes höbbe en veur jäög oonder de 26 jaor.
== Verkezinge==
Allewel op dinsdeg [[8 november]] [[2016]], d’n daag tot de Amerikane veur hunne nuie president koste stömme, op force vaan bekans alle [[peilinge]] de [[Democrate|Democraatse]] [[Hillary Clinton]] nog 'n klaore veurspronk had um 12 aor ’s middegs, bleek tot later Trump toch zaw winne. De veurspellinge zachte tot Trump allein meh kos winne es heer e groet aontal [[swing state]]s (staote die traditioneel wissele vaan polletieke veurkäör) binne moos kriege en ouch [[Florida]] veur ziech moos winne. Daodoor leek de kans gaaroet neet groet tot Trump kós winne. Op goonsdeg [[9 november]] um veer aor 's nachs bleek evels tot e groet aontal swing states ziech inderdaad achter Trump sjaarde. Heidoor begóste väöl media, wie [[The New York Times]] hun verwachtinge euver de wins vaan Clinton bij te stèlle. De beurzen reageerde hendeg op dees veraandering – de [[dollar]] kantelde en de Aziatische koerse kläörde doonkerroed in de vreuge mörge.
Um vief aor 's mörges bleek ou'nog tot Florida 'nen Trump-staot waor gewore. Volges de media begós de sfeer bij Clinton-aonhengers op dat memint um te slaon. Väöl Amerikane raakde in paniek, zoe bleek wie de Canada immigratiewebsite plat góng in e paar minuut. Oonderwijl goof 't ouch [[referendum|referenda]] in de staote [[Californië]], [[North Dakota]], [[Arkansas]] en [[Florida]] roontelum de regulering vaan [[kemp]]. Wijl in deen ierste staot kemp woort gelegaliseerd, woort in North Dakota en Arkansas kemp touwgestoon op groond vaan medische reijes. In de lèste staot woorte de reigels oetgebreid. In [[Arizona]], [[Colorado]] en [[Maine]] goof 't referenda euver de meugelek verhoeging vaan ’t minimumsloen; in alledrei de staote woort d'r véúr die touwpassing gestömp. Oonderwijl bleek um zeven aor ’s mörges tot de presidentiële oetslaag aonkaom op e paar staote. Op dat memint had Clinton nog ummertouw de kans te winne es 'n aontal swing states nao de Democrate zawte goon. 't Goof in dees verkezinge ouch ’n stömming euver 't [[Senaot]], wat oeters belaangriek is veur de president umtot ’t häöm logischerwies mie mach geef es de Senaot häöm polletiek gestömp is. Um zeven aor bleek tot de Rippeblikeine hun mierderheid in 't Senaot zawde hawwe en tot de [[Hoeggerechshof]] daorum 'n mierderheid aon [[conservatisme|conservatieve]] (dus euver ’t algemein Rippeblikeins-gestömde) [[rechter]]s zaw kriege mits Trump president zaw weure. Um ach aor ’s mörges bleek tot Trum ouch [[Pennsylvania]] achter ziech kraog. Heidoor leek ’t al klaor tot Clinton häöm neet mie zaw kinne inhaole. Clinton zelf leet op dat memint al via de campagneleier weite tot zie neet mie zaw speeche. Oonderwijl leet de [[China|Chinese]] staotsumroop weite tot de verkezinge vaan Donald Trump bis president 't bewies is tot [[democratie]] neet functioneert.
Um 8.30 reep [[Peersbureau AP]] oet tot Donald Trump president is. Allewel Clinton de populaire stömming won, mèt 48,01% vaan de stömme contra Trumps 47,03% vaan de stömme, haolde Trump mie electoraole stömme mèt 306 contra Clintons 232. [[Gary Johnson]] vaan de [[Libertarian Party]] (''Libertarische Partij'') won mèt mie es 4,3 miljoen stömme e persentaasj vaan 3,28. Dit waor 't hoegs aontal stömme veur 'nen daarde kandidaot sinds [[Ross Perot]] mètdeej aon de verkezinge vaan [[1996]] en ’t hoegs aontal stömme wat de Libertarische Partij oets won. [[Jill Stein]] vaan de [[Green Party]] won 1,3 miljoen stömme (1,02%). Dit waor 't hoegs aontal stömme wat dees partij won sinds [[Ralph Nader]] mètdeej aon de verkezinge in [[2000]]. D'n oonaofhenkeleken [[Evan McMullin]] won 21% vaan de stömme vaan zienen eige staot [[Utah]]. Dit waor de hoegste wins gehaold in 'ne bepaolde staot door iemes aander es 'nen Democraat of Rippeblikein sinds [[Ross Perot]] in [[1992]]. McMullin won evels nationaal minder es 550.000 stömme (meh 0,41%) – heer waor evels ouch meh verkeesbaar veur 15% vaan de stömmers. [[Darrell Castle]] vaan de [[Constitution Party]] waor veur 39% vaan de stömmers besjikbaar mer won meh 190.000 stömme (0,14%). ''The New York Times'' en ''NBC News'' stèlde tot de stömming in de VS gedäörende de weeg nao de verkezinge de “koedste” en “sjókkerendste” verkezinge veur Amerikane waor sinds de verkezinge vaan [[1948]] tösse [[Harry S. Truman]], [[Thomas E. Dewey]] en [[Strom Thurmond]]. Ouch waor 't d'n ierste kier sinds [[1984]] tot [[Wisconsin]] veur 'ne Rippebliek góng. 't Zelfde gold veur [[Pennsylvania]] en [[Michigan]] sinds [[1988]]. De stömme in [[Maine]] woorte veur d'n ierste kier gesplits sinds [[1828]]. Volges de meiste peilinge waore beij kandidaote historisch oonpopulair mèt 'n haat tege Clinton vaan 54,4% en tegen Trump vaan 58,5%.
===Publieke reacties op euverwinning Trump===
Al metein nao de verkezinge leet de [[Iran|Iraanse]] regiering weite te hope tot Donald Trump ziech es president zal hawwe aon de Amerikaanse verpliechtinge die hure bij ’t akkoord euver de bepèrking vaan ’t Iraans kernprogramma geslote mèt Trumps veurgenger [[Barack Obama]]. Trump had dèkser laote weite tijes zien campagne tot heer vaan dit verdraag aof wilde komme. Ein vaan de ierste reacties oet polletiek [[Nederland]] waor de [[Mestreechse]] Minister vaan [[Handel]] en Oontwikkelingssamewèrking [[Lilianne Ploumen]]. Zie zach tot Trump ''op zien dade mót weure beoordeild''. Kort daonao reep de [[NAVO]]-chef [[Jens Stoltenburg]] Trump op ''um te vereinige'' en tot veur de VS ''op eige initiatief'' doorgaon gein optie is. Daomèt reageerde Stoltenburg veural op Trumps opmerkinge tot de NAVO allein meh geld en bane veur de VS kos. Toch kaom d'r neet allein meh kritiek vaanoet [[Europa]]. De [[Rösland|Rössische]] president [[Vladimir Poetin]] waor vrij snel mèt ’t felicitere vaan Trump. e Paar daag later zörgde de [[Kremlin]] evels veur väöl commotie umtot häör woordveurders lete weite tot, integendeel bis wat Trump beweert, de Kremlin weldegelek contak had mèt Trumps campagneteam in aonlaop vaan de verkezinge. Trump woort dèkser gedäörende de verkezinge besjöldeg door Clinton en aandere tot heer geheim ban zaw höbbe gehad mèt de Kremlin. Zoe lete de [[EU]]-ministers vaan boetelandse affaires weite gein paniek euver de verkezing vaan Trump te höbbe – wel lete ze weite tot Europa bezörg is. De [[Duitsland|Duitse]] boondskanselier [[Angela Merkel]] leet op de maondeg nao de verkezinge weite d'r bij ’t Duits volk op aon te dringe 'n ''ope hawwing'' te höbbe nao Trump. Get later belde de Nederlandse premier [[Mark Rutte]] Trump op um häöm te felicitere veur zien wins in de verkezinge. Ouch leet Rutte publiekelek weite ’n rol veur Nederland te zien es brögkebouwere tösse de EU en de winnaar vaan de Amerikaanse verkezinge. De [[Fraankriek|Franse]] president [[François Hollande]] en [[VN]] secretaris-ginneraol [[Ban Ki-moon]] kaomde mèt ’n kritischere toon en repe op tot d'n aonkommenden Amerikaanse president ’t nuij klimaatverdraag geteikend in [[Paries]] te respectere. Nog kritischer geluid kaom oet [[Canada]] vaan de premier [[Justin Trudeau]]. Heer waor zag Trump bereid te zien 't vrijhandelsakkoord [[NAFTA]], wat Trump zelf dèks had bekritiseerd tijes ziene campagne, te veraandere. Trudeau kraog hei evels väöl kritiek op oet eige land. Aon d’n aandere kant vaan de oceaan, in [[Japan]], kaom positiever geluid vaan premier [[Shinzo Abe]] dee rekende op gooj betrèkkinge mèt de VS naotot heer e gesprek had gehad mèt Trump op d’n doonderdeg nao de verkezingsoetslaag.
Reacties die oetgeleech woorte in de media kaomte evels neet allein vaan polletiek figure. Ouch de Amerikaanse [[rap]]per [[Kanye West]] kraog väöl aondach naotot heer live bekènd maakde tot, es heer zaw höbbe gestömp, gestömp zaw höbbe op Trump en neet op Clinton. Heer had evels gei gebroek gemaak vaan zien stömrech. De actrice [[Amy Schumer]] had ierder laote weite de VS te verlaote es Trump president zaw weure. Later, naotot bleek tot heer ech president zou gaon weure, leet zie weite toch neet te emigre nao [[Spanje]], zoewie zie ierder had gezag. Dat zie dit ierder had gezag waor volges häörzelf 'n grap. De [[Mexico|Mexicaonse]] tak vaan ’t Amerikaans zonnebrillebedrief [[Hawkers]] plaotste op d’n daag vaan de presidentsverkezinge 'n [[Twitter|tweet]] boe-in 't stèlde tot de Mexicane ’n zonnebril móste opzètte um hun träönkes te verberge es Trump wèrkelek de nuie president weure zaw. 'nen Daag later, wie bleek tot Trump inderdaad president zaw gaon weure, leet de bekinde Mexicaanse [[Formule 1]]-couräör [[Sergio Perez]] weite zien contrak mèt ’t zonnebrillebedrief te höbbe versjäörd. Heer leet aon media weite tot heer de sponsor leet valle umtot heer 't neet touwsteit tot zie land belachelek weurt gemaak. Zengeres [[Kesha]] zag tot ze bekans de klöts kwiet waor: "Mer, same zulle veer 't redde, veer höbbe mekaar nog. Verlees dien reie neet. In 't benkeleks geval kinne veer nog nao [[Nui-Zieland]]". Zengeres en actrice [[Cher]] dach tot de wereld noets mie 'tzelfde zou zien mèt Trump aon de mach: "Iech veul miech verdreteg veur alle jong lui". [[Lady Gaga]] had dien deensdegnach kort geprottesteerd oppe stóp vaan de [[Trump Tower]] in [[New York City]]. Kort naotot klaor woort tot Trump bis de nuie president vaan de Vereinegde Staote waor gekoze, klom de zengeres op 'ne vrachwage mèt e bord boe-op de teks 'Love trumps hate' (''Leefde is sterker es haat''). Sjriever [[Stephen King]] leet wete d'r gans veerdeg mèt te zien. Ouch stopte heer "veurgood" mèt Twitter: "Gein bokenaonraojers, polletiek en sjattege hunfoto's op miene twitter. Iech haw d'r mèt op". "Iech dink tot mien nepwimpers d'r straks oetvalle," zach [[Katy Perry]]. [[Kristie Alley]] feliciteerde Trump mèt zien euverwinning: "Perfisia, president Trump. Tege alle verwachtinge in, zelfs die vaan väöl Rippeblikeine, höbs de 't veur mekaar gekrege". Ouch [[Steven Seagal]] zag blij te zien mèt de nuie president. "Perfisia, Donald Trump, mèt dien groets euverwinning. Iech kiek d'r nao oet um Amerika weer groet te make", leet d'n aktäör weite.
== Presidentsjap ==
=== 2017 ===
Op [[20 jannewarie]] [[2017]] woort Trump ingehuldeg es 45e President vaan de VS te [[Washington D.C.]]. In zienen ierste touwspraok maakde heer metein bekènd tot heer zien ''America First''-strategie ("Amerika op d'n ierste plaots") oet de [[campagne]] zou vashawwe tijes zien presidentssjap contra [[handel]] en boetelandse polletiek. In essentie góng 't dus um 'nen oproop um es VS trök te kiere nao 't Amerikaans [[isolationalisme]] vaan véúr d'n [[Twiede Wereldoorlog]]. De nuie sikkertaris nao de media touw, [[Sean Spicer]], oontkènde tot 't tijes Trumps inaguratie väöl minder bezeuker zou höbbe gegeve es tijes de inaguratie vaan Obama.
Op [[23 jannewarie]], wie Trump drei daog in 't [[Wit Hoes]] zoot, kaom heer zien belofte tegemoet in de campagne en trok heer de VS oet 't [[Trans-Pacific Partnership]]: e vrijhandelspak tösse de VS en 11 len in [[Oos-Azië]]. Op [[27 jannewarie]] besloot Trump de [[sjraom]] te slete veur reizegers en [[vlöchteling]]e oet zeve len boe [[Islam|Mohammedaone]] de mierderheid vörme. Critici vaanoet de [[media]] nömde dit besleet de ''anti-muslim ban'', al zou Trump en zien regering die wäörd noets zelf gebruke.
Op [[6 april]] authoriseert Trump lochaonvalle op 'ne [[Syrië|Syrische]] basis en riffereert daobij nao de theorieë tot de Syrische leier [[Bashar al-Assad]] sjemische waopes zou gebruke. Bij dees polletiek weurt klaor tot Trump in de [[Syrische börgeroorlog]] gein radikaol aander koers wil nömme es presidentsveurgenger [[Barack Obama]] deeg.
Op [[9 mei]] oontsleit Trump de chef vaan de [[FBI]], [[James Cmey]], dee de leiing had genomme in 'n oonderzeuk nao meugeleke ben tösse Trump en de [[Rusland|Rössische]] regering. Trump claimp tot Comey is oontslage umwille vaan slechten umgaank mèt informatie euver Trumps polletieke tegestender [[Hillary Clinton]].
Vaan [[20 mei|20]] bis [[27 mei]] geit Trump veur d'n ierste kier op reis naomes zien presidentssjap. Heer reis nao [[Saudi-Arabië]], [[Israël]], [[Italië]] (inclusief 't [[Vatikaon]]) en [[Breusel]] (um percies te zien, de [[Europese Unie]]).
Op [[1 juni]] trèk Trump de VS oet de [[Paries-Akkoorde]] oet [[2015]], de verdrage die waore opgeriech um globaol [[klimaatopwerming]] tege te gaon.
Op [[7 juni]] oontmoet Trump de [[Lies van sjtaotshuie van Róslandj en de Sovjet-Unie|President vaan de Rössische Fidderatie]], [[Vladimir Poetin]], wijl op 't zelfde momint nog ummertouw oonderzeuke bezeg zien nao meugeleke ben tösse Rösland en Trump tijes de presidentssverkiezinge.
Op [[8 augustus]] woersjouwd Trump op 't online platform [[Twitter]] [[Noord-Korea]] tot heer zal reagere mèt "vuur en colère" (''fire and furty'') es de Noordkoreaonse leier [[Kim Jong Un]] te väöl in de buurt vaan [[Zuid-Korea]] zal komme mèt zien oefeninge mèt nuclaire waopes.
Op [[15 augustus]] gief 't versjèllende relle in [[Charlottesville]] te [[Virginia]] (VS), boebij [[racisme|racistische]]-[[nationalisme|nationaliste]] en [[extreemrechs]]e gróppe same komme en in gevech rake mèt [[anti-fascisme|anti-fasciste]]. [[Neo-Nazi]]s, mer ouch minder extremistische gróppe, zien dao um te prottestere contra de verwijdering vaan e [[standbeeld]] vaan historisiche figure die rifferere nao de [[slavernij]]. Einen demonstrant oet 't anti-fascistisch kamp hiemelt umtot heer opzèttelek weurt euverreje door 'ne wage.
Vaan [[3 november|3]] bis [[14 november]] geit Trump op reis door [[Azië]] en kump heer langs [[Japan]], [[Zuid-Korea]], [[China]], [[Vietnam]] en de [[Filipiene]]. Hei introduceert heer e nui "Indo-Pacific plan" veur 't opveure vaan [[handel]] in deze regio.
Op [[6 december]] erkènd heer [[Jeruzalem]] es [[hoofstad]] vaan [[Israël]] - get wat in geit contra de algemein polletiek vaan de [[Vereinegde Staote]] in 't konflik tösse Israël en [[Palestina]].
== Privé==
Trump is drei kier getrouwd. In [[1977]] trouwde heer mèt de [[Tsjechië|Tsjechische]] [[Ivana Zelníčkova]] en sjeide in [[1991]]. In [[1993]] trouwde heer mèt [[Marla Maples]] en sjeide vaan häör in [[1999]]. In [[2005]] trouwde heer veur d'n derde kier, noe mèt de [[Slovenië|Sloveense]] [[Melania Knauss]].
Heer heet in totaol vief kinder en nege kleinkinder.
==Brón==
* ''Introductie'': Es brón zien versjèllende passages gebruuk oet de Ingelstaolege versie vaan dit Wikipedia-artikel vaan 15 november 2016 um 12:34. 'n Oetgebreide brónnelies kint me dao vinde.
* ''Verkezinge'': [https://web.archive.org/web/20161125095536/http://www.nu.nl/verkiezingen-vs/4348176/overzicht-bizarre-verkiezingsrace-kende-onverwacht-einde.html "Overzicht bizarre verkiezingsrace kende onverwacht einde" (Nederlands) vaan NU.nl] en [https://en.wikipedia.org/wiki/United_States_presidential_election,_2016 "United States presidential election, 2016" (Ingels) vaan de Ingelse Wikipedia]
{{Presidente Vereinigde Sjtaote}}
{{DEFAULTSORT:Trump, Donald}}
[[Categorie:Zakeluuj]]
[[Categorie:Laevende luuj]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:New York]]
sehulpy3uhe3m43au7dptnv9z572mf4
Lady and the Tramp
0
66743
474001
435388
2024-10-29T16:12:05Z
Joorsm
30190
474001
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Remunjs}}
{{Infobox film
| titel = Lady and the Tramp
| plaetje =
| óngersjrif =
| regie = [[Clyde Geronimi]]<br />[[Wilfred Jackson]]<br />[[Hamilton Luske]]
| producer = [[Walt Disney]]
| sjriever = Erdman Penner<br />Joe Rinaldi<br />[[Ralph Wright]]<br />[[Don DaGradi]]
| sjpelersj = [[Peggy Lee]]<br />[[Barbara Luddy]]<br />[[Larry Roberts (akteur)|Larry Roberts]]<br />[[Verna Felton]]<br />[[Bill Thompson (voice actor)|Bill Thompson]]<br />[[Dallas McKennon]]<br />Bill Baucom
| meziek = [[Oliver Wallace]]
| première = [[22 juni]] [[1955]]
| distributäör = [[Walt Disney Studios Motion Pictures|Buena Vista Pictures Distribution]]
| lengde = 76 minute
| studio = [[Walt Disney Animation Studios|Walt Disney Productions]]
| landj = [[Vereinegde State van Amerika]]
| taal = Ingels
}}
'''Lady and the Tramp''' is 'nen [[VS|Amerikaansen]] [[film|animatiefilm]] oet [[1955]], geproduceerd door [[Walt Disney]] en oetgebrach inne bioscoop op [[22 juni]] 1955 door [[Buena Vista Distribution]]. 't is de 15e animatiefilm van Disney.
{{sjtumpke}}
[[Categorie:Animatie]]
[[Categorie:Films geproduceerd in Vereinigde Sjtaote]]
rcq1ciq2dogl4z0bnsp2gqjnzcwbve2
Categorie:Persoene nao landj
14
67174
473921
471674
2024-10-29T13:56:02Z
Joorsm
30190
473921
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Persoene| ]]
[[Categorie:Len| ]]
3e11wu32g4c6f6xx227k35u7g60n204
Oliver & Company
0
67771
474003
435382
2024-10-29T16:13:38Z
Joorsm
30190
474003
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Remunjs}}
{{Infobox film
| titel = Oliver & Company
| plaetje =
| óngersjrif =
| regie = [[George Scribner]]
| sjriever = Jim Cox<br />Tim Disney<br />[[James Mangold]]
| sjpelersj = [[Joey Lawrence]]<br />[[Billy Joel]]<br />[[Natalie Gregory]]<br />[[Cheech Marin]]<br />[[Bette Midler]]<br />[[Robert Loggia]]<br />[[Richard Mulligan]]<br />[[Roscoe Lee Browne]]<br />[[Sheryl Lee Ralph]]
| meziek = [[J. A. C. Redford]]
| première = [[18 november]] [[1988]]
| distributäör = [[Buena Vista Pictures Distribution]]
| lengde = 73 minute
| studio = [[Walt Disney Animation Studios|Walt Disney Productions]]
| landj = [[Vereinegde State van Amerika]]
| taal = Ingels
}}
'''Oliver & Company''' is 'nen [[VS|Amerikaansen]] [[film|animatiefilm]] oet [[1988]], geproduceerd door [[Walt Disney Animation Studios|Walt Disney Feature Animation]] en oetgebrach op [[18 november]] 1988 door [[Walt Disney Pictures]]. De 27e animatiefilm van Disney, de film is geïnspireerd oppe klassieke roman ''[[Oliver Twist]]'' van [[Charles Dickens]].
{{sjtumpke}}
[[Categorie:Animatie]]
[[Categorie:Films geproduceerd in Vereinigde Sjtaote]]
oubq30mgvwpope9qzc46u4klxik4192
One Hundred and One Dalmatians
0
67772
474004
437200
2024-10-29T16:14:06Z
Joorsm
30190
474004
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Remunjs}}
{{Infobox film
| titel = One Hundred and One Dalmatians
| plaetje =
| óngersjrif =
| regie = [[Wolfgang Reitherman]]<br />[[Hamilton Luske]]<br />[[Clyde Geronimi]]
| producer = [[Walt Disney]]
| sjriever = [[Bill Peet]]
| sjpelersj = [[Rod Taylor]]<br />[[Cate Bauer]]<br />[[Betty Lou Gerson]]<br />[[Ben Wright (akteur)|Ben Wright]]<br />[[Lisa Davis (aktries)|Lisa Davis]]<br />[[Martha Wentworth]]
| meziek = [[George Bruns]]
| première = [[25 jannewarie]] [[1961]]
| distributäör = [[Walt Disney Studios Motion Pictures|Buena Vista Pictures Distribution]]
| lengde = 79 minute
| studio = [[Walt Disney Animation Studios|Walt Disney Productions]]
| landj = [[Vereinegde State van Amerika]]
| taal = Ingels
}}
'''One Hundred and One Dalmatians''' is 'nen [[VS|Amerikaansen]] [[film|animatiefilm]] oet [[1961]], geproduceerd door [[Walt Disney Animation Studios|Walt Disney Productions]] en gebasierd oppe roman oet 1956 ''[[The Hundred and One Dalmatians]]'' van [[Dodie Smith]]. Regie van [[Clyde Geronimi]], [[Hamilton Luske]], en [[Wolfgang Reitherman]], 't is de 17e animatiefilm van Disney. 't was oorsjprunkelik oetgebrach inne bioscoop op 25 jannewarie 1961 door [[Buena Vista Distribution]].
{{sjtumpke}}
[[Categorie:Animatie]]
[[Categorie:Films geproduceerd in Vereinigde Sjtaote]]
598vwsqp9w83hgpfv20swqq39wn7913
John F. Kennedy
0
68457
474105
469984
2024-10-30T11:05:04Z
Joorsm
30190
474105
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Remunjs}}
[[Plaetje:John_F._Kennedy,_White_House_color_photo_portrait.jpg|thumb|John F. Kennedy]]
'''John Fitzgerald Kennedy''' ([[29 mei]] [[1917]] - [[22 november]] [[1963]]), verkort toet '''JFK''', waas 'nen [[Vereinigde Sjtaote|Amerikaanse]] politicus van de [[Democrate]]. Hae waerde in [[1960]] de viefendertigste [[president]] van de Vereinigde Sjtaote; hiebie wón d'r mit 'n klein meerderheid van de [[republikeine|republikein]] [[Richard Nixon]]. Zien presidentsjap is ein van de sjpraokmakendste van d'n [[twintjigsten eeuw]], neet allein door zien perseunlikheid, mer ouch door de maord op dem in [[Dallas]] op 22 november 1963. [[Lee Harvey Oswald]], wae waerde besjöljig van de maord, waerde inkel daag later neergesjaote.
Kennedy koom oet 'n van oorsjprónk [[Iere|Ierse]] [[katteliek]]e femilie. Ziene pap, [[Joseph P. Kennedy sr.]], waas 'ne politicus en zakemiens. 't Gezin wo Kennedy opgruide is heel invloodriek gewaore, en weurt waal de ''Kennedyclan'' geneump.
Zien presidentsjap begós good in 'nen economisch gojen tied. Waal goof 't in de Vereinigde Sjtaote e paar sjtriedpuntje, worónger 't [[racisme]] det in 't zuje nog väöl veurkoom, mer wo 't verzit ummer sjterker waerde ónger invlood van [[Martin Luther King]].
In de tweede hèlf van zien presidentsjap waerde de internasjenaal sjpanninge grótter in de [[Kajen Oorlog]], waat oetmundje in de [[Cubacrisis]] en sjterker Amerikaanse inminging in de [[Viëtnamoorlog]].
John F. Kennedy is de president dae bekindj maakde det zie landj van plan woor 'ne miens op de [[man]] te zitte óm zo de ruumtewèdloup mit de [[Sovjet-Unie]] te winne ([[Apollo 11]]).
{{Presidente Vereinigde Sjtaote}}
{{DEFAULTSORT:Kennedy, John F.}}
[[Categorie:Journaliste]]
[[Categorie:Militaire]]
[[Categorie:Persoene oet Twiede Waereldoorlog]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Maord]]
[[Categorie:Massachusetts]]
7okgab5uhskfqx662qfrox26n46feel
Mongoolse tale
0
69340
473945
441169
2024-10-29T14:57:16Z
Joorsm
30190
473945
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Heëlesj}}
[[Plaetje:Linguistic_map_of_the_Mongolic_languages.png|thumb|Keëtje mit de versjillende Mongoolse tale]]
Mit de '''Mongoolse tale''' weëd 'n gróp van dartieën tale gemind, gesjproake i [[Centraal-Azië]]. Soms weëde de Mongoolse tale same mit de [[Turkse tale]] en de [[Toengoezische tale]] gereëkend tot de [[Altaïsche tale|Altaïsche taalfamilieje]], mar doa besjteet evvel in de taalwetesjap ginne consensus uëver.
't Mongools, wat de modertaal is van de mieëtste iwoeënere va [[Mongolië]], is de groeëtste taal binne de familieje.
==Óngerverdeling==
*Centraal Mongools
**[[Khalkha Mongools]], de officieel taal va Mongolië
**[[Ordos]] (Oerdoes)
*Wes-Mongools
**[[Kalmuks]] (Oirat)
**[[Darchat]]
*Noard-Mongools
**[[Boerjatisch]]
**[[Chamnigaans Mongools]]
*Noard-Oeës-Mongools
**Dagoer (Daoer)
*Zuud-Oeës-Mongools
**[[Monguor]] (Tu)
**[[Kangjia]]
**[[Bonan]]
**[[Dongxiang]]
*Zuud-Centraal-Mongools
**[[Oeës-Joegoerisch]]
*Zuud-Wes-Mongools
**[[Mogol]]
[[Categorie:Mongoolse tale|*]]
[[Categorie:Mongolië]]
1c21x7br9xk7nkub63kzmnpry59rdym
Richard Nixon
0
69457
474133
469990
2024-10-30T11:35:07Z
Joorsm
30190
474133
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mofers}}
[[Plaetje:Richard_M._Nixon,_ca._1935_-_1982_-_NARA_-_530679_(cropped).jpg|thumb|Richard Nixon.]]
'''Richard Milhous (Dick) Nixon''' ([[Yorba Linda]], [[9 jannewarie]] [[1913]] - [[Nuuj-York]], [[22 april]] [[1994]]) waas 'nen Amerikaanse politieker vanne [[Republikeinse Partie]]. Hae waas de zevenendertigste prizzendentj vanne [[Vereinigdje Staote]], van [[1969]] toet [[1974]].
Veur zienen tied es prizzendentj deendje Nixon es Aafgevaerdigdje van [[Californië]] van [[1947]] toet [[1950]] toe d'r waerdje verkaozen es senator veur Californië. In [[1952]] waerdje d'r door [[Dwight D. Eisenhower]] gekaozen es de ''running mate'' veure prizzendentjsverkeziginge van 1952, waat zie ouch wónne. Nixon naam doe aafsjied vanne Senaot veure zèsendertigste prizzendentj te waere. Nao twieë termienen es de viceprizzendentj van Eisenhower stal Nixon zich kandedaot veure Amerikaanse prizzendentjsverkeziginge van 1960. Dao wón d'r de nominaasje veure Republikeine, mer hae verloor de verkeziginge vanne senator veur [[Massachusetts]], [[John F. Kennedy]]. Naodet 'm ouch mislökdje goevernäör van Californië te waeren in 1962, tróch Nixon zich trögk oete politiek en noom d'r zien aad beroep es avvekaot trögk op.
In 1968 versjeen d'r oppernuuj op 't politiek tenieël doe d'r de nominaasje vanne Republikeine wón veure Amerikaanse prizzendentjsverkeziginge. Same mit ziene running mate [[Spiro Agnew]] versloog t'r de viceprizzendentj [[Hubert Humphrey]] vanne [[Democratische Partie]]. Nixon wón ouch de Amerikaanse prizzendentjsverkeziginge van [[1972]], doe d'r [[George McGovern]] versloog.
Kinmirkendj veur 't prizzendentjssjap van Nixon is de [[Viëtnamkrieg]] en 't greujendj verzèt daotaenge, 't veure van 'n óntspanningspolitiek mitte [[Sovjet-Unie]] en 't aangaon van betrèkkinge mit 't [[Vouksrippebliek Sjina]]. Ouch woorte tiejes zien prizzendentjssjap 't [[Environmental Protection Agency]] enne [[Drug Enforcement Administration]] opgerich en veurdje [[Apollo 11]] de ieëste [[maonlanjing]] oet.
Nixon trooj op [[9 augustus]] [[1974]] aaf toe zien peziesje ónhaajbaar waas gewore door 't [[Watergatesjandaal]]. Daomit waas t'r d'n ieëste prizzendentj vanne Vereinigdje Staote dae vriewillig aaftrooj. Hae woort opgevolg door zienen twieëdje viceprizzendentj, [[Gerald Ford]].
{{Presidente Vereinigde Sjtaote}}
{{DEFAULTSORT:Nixon, Richard}}
[[Categorie:Avvekate]]
[[Categorie:Militaire]]
[[Categorie:Persoene oet Twiede Waereldoorlog]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Californië]]
6vpixp0w2ec3qo0vtf94exa2tacdww2
Creooltaol
0
69970
473944
443516
2024-10-29T14:56:05Z
Joorsm
30190
473944
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
'n '''Creooltaol''' is 'n [[taol]] die is oontstande oet 't [[vocabulair]] vaan ein of mie awwer taole, zoonder evels de grammair euver te numme. Gemeinelek oontsteit ze in 'n siutatie boe lui mèt versjèllende [[moojertaol]]e biejeinkoume, en ziech oonderein vaan 'n [[prestiesjtaol]] of [[lingua franca]] bedene. Zoe oontsteit in ierste instantie e [[pidgin]] - 'n vrij beperkde taol die allein deent um ziech verstoonbaar te make. Es noe dat pidgin permanent weurt, en ouch de ierste taol vaan 'n gemeinsjap weurt (inclusief lui die hun kinder drin optrèkke), oontsteit 'n creooltaol. De grammatica is in 't gemein sterk [[isolerende taol|analytisch]], al kin me soms door väöl hölpwerkwäörd en modificeerders e groet aontal fijn nuances oetdrökke.
Wienie de brontaol nog neve de creooltaol gesproke weurt, beveurbeeld door de boveklasse, treujt dèks ''[[decreolisatie]]'' op: de creooltaol geit door de jaore heer mie op de brontaol liekene en verluis väöl vaan zien typische eigesjappe. Es evels aander taole de plaots vaan de brontaol innumme, kin de creooltaol ziech nog sterk differentiëre. Me zuut dat beveurbeeld bij 't [[Papiaments]], wat oersprunkelek op 't [[Portugees]] gebaseerd is meh allewijl sterker nao 't [[Spaons]] touw is gegreujd en ouch väöl [[Nederlands]]e wäörd heet. Ouch 't [[Sranantongo]] vèlt op umtot 't väöl minder op 't [[Ingels]] liekent es de aander Ingelse creooltaole in 't Caribisch gebeed (beveurbeeld [[Jamaicaans]]). Dit kump umtot de Ingelse al in 1664 't land verlete.
Creooltaole kinne ouch 'ne gemingde basis höbbe. Dat gelt beveurbeeld veur 't [[Aucaans]], 'n taol vaan de [[Marrons]] in [[Suriname]] die zoewel op 't Portugees es op 't Ingels is gebaseerd.
Creooltaole zien veural oontstande in 't Caribisch gebeed. In d'n tied vaan d'n [[Transatlantische Slaovehandel]] woorte väöl Afrikaone oet diverse len gedwoonge samegebrach; dèks woort hun ouch verbooje veur de eige taol te spreke, zoetot ze wel op de taol vaan de blaanke aongeweze waore. Ouch in d'n tied vaan 't [[Modern Imperialisme]] zien creooltaole oontstande, meh de mieste höbben 't minder good gehawwe: hun sprekers zien of trökgekierd nao de inheimse taole, of höbbe ziech 'ne neet-gecreoliseerde variant vaan de (pos-)koloniaol taol aongemete.
't Gief hei en dao twiefelgevalle euver wat al of gein creooltaol is. Väöl taole zien op e zeker memint versumpeld in hunne grammatica en dèks kaom dat ouch door migratie of aander taolkontak. Zoe höbbe sommege lui in 't [[Afrikaans]] 'n creooltaol wèlle zien. Dit is evels umstrejje umtot de vörmingshistorie vaan dees taol radicaol versjèlt vaan de 'echte' creole. Ouch twievelechteg zien taole die de grammatica vaan hun twie brontaole minge. In zoe'n gevalle (beveurbeeld 't [[Michif]] in Canada, of 't [[Cappadocisch]] in Turkije) sprik me liever vaan 'n [[mingtaol]].
[[Categorie:Creooltale|*]]
novqi38hjdekbtqroo1pt6o97j1bc2u
Vikinge
0
70051
474033
457651
2024-10-29T17:31:43Z
Joorsm
30190
474033
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mofers}}
[[Plaetje:Viking Expansion.svg|thumb|Kaart mitte Vikingsgebiede vanne achste (duusterroead), neugendje (roead), tieëndje (oraanje) en èllefdje (gael) ieëw. De greun gebiede woorte veural geteisterdj door rouftrèkke.]]
De '''Vikinge''' of '''Noormen''' wore de [[Scandinavië|Scandinavische]] beweuners van Zuud-[[Noorwaeg]], [[Daenemarke]]n en [[Zwede]]. De term ''Vikinge'' sleit veural op det deil det deej aan rouftrèkken enne term ''noormen'' wuuert gebroek veure ganse bevolkingsgroep; de gemiddeldje noorman waas aevel boer. De hujige [[Daene]], [[Zwede]], [[Nore]]n en [[Ieslenjers]] zeen gooddeils drekke naokómmelinge vanne noormen. De noormen kaldjen 't [[Aadnoors]] en hele de [[Noordse mythologie]] aan.
De ieëste vermeljing vanne Vikinge kump oet [[793]] wen zie 't kloeaster van Lindisfarne ane oeaskus van [[Ingelandj]] aanvallen en laegrouve. Inne twieëhóngerd jaor die dao-op volge stifte de Vikinge klonies, drieve zie hanjel en haje zie rouftrèkke. Me neump aan det de Viking-expansie aangedreve woort door bevölkingsdrök in Scandinavië. Doordet d'n aadste zoon irfrech haw, bleve väöl jóng men euver die anger inkómme zóchten en die zich aanslote bie hanjels- en plundertrèkke nao 't zuje.
Bie häören trèk door Europa maakdje zie gebroek van 't reverenèt veur zoea deep toet in 't binnelandj te kómme. Oetintjelik weite zie toet inne [[Middellandjse Zieë|Mediterranee]] en ouch 't gebied róndj de [[Kaspische Zieë]] te kómme.
In 't oeaste kómme de (Zweedse) Vikinge in 't hujig [[Róslandj]]. 't Waord ''Rós'' kump oet dezen tied en beteikentj "róssig". In dit gebied stifdje de Vikinge wichtige hanjelsstej wie [[Novgorod]] en [[Kiev]] en drieve zie hanjel toet in [[Constantinopel]].
De Daense Vikinge trochte veural nao 't zuje, nao plaatse wie Ingelandj, de [[Nederlandj|Nederlenj]] en [[Frankriek]]. 't Hujig [[Normandië]] dank ziene naam ane Noormen. In [[834]] woort de wichtige stad [[Dorestad]] ('t hujig [[Wijk bij Duurstede]]) euvervalle dore Vikinge. Bie 't Limbörgs dörpke [[Asselt]] sloge zie e laegerkamp op wovanoet rouftrèkke gehaje woorte. [[Knoet de Groeate]] wós vanaaf 1013 de Ingelse troean te vereuvere.
De Vikingen oet 't hujig Noorwaeg trochte nao 't wèsten en koloniseerdje de [[Faeröer|Faeröereilenj]], de [[Shetland|Shetlandjeilenj]], de [[Orkney-eilenj|Orkneyeilenj]], [[Ieslandj]] en [[Greunlandj]], en wósten e groeat deil van [[Ierlandj]] en 't Brits vastelandj te óngerwirpe. Wiejerop kwame zie aan in [[Amerika]], wo zie ouch verzóch höbben 'n klonie te stiften op [[Newfoundland]].
[[Categorie:Scandinavië]]
[[Categorie:Historische vouker in Europa]]
ephw72xeyg7rhny1si9c82m0hervq0f
Categorie:Ingels
14
70150
473934
444266
2024-10-29T14:37:54Z
Joorsm
30190
473934
wikitext
text/x-wiki
Alle categorieë euver de Ingelse taol.
[[Categorie:Germaanse tale]]
8hgbj92c50bbz9es8wklf89vih879s2
Michiganmaer
0
70241
473911
473859
2024-10-29T13:35:30Z
Joorsm
30190
473911
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mofers}}
[[Plaetje:Great_Lakes_Lake_Michigan.png|thumb|'t Michiganmaer mitte veer anger Groeate Maere.]]
't '''Michiganmaer''' ([[Ingels]]: ''Lake Michigan'') is ei vanne vief [[Groeate Maere]]n in 't naorde vanne [[Vereinigdje Staote]], det dore [[Straot van Mackinac]] in verbinjing steit mit 't [[Huronmaer]]. 't Maer ligk tösse de staote [[Illinois]], [[Indiana]], [[Michigan]] en [[Wisconsin]]. 't Haet 'n oppervlakdje van 57.994 km² en ligk es insigste vanne vief Groeate Maere gans op Amerikaans gróndjgebied, waat 't wiedoet 't grótste maer binne de Vereinigdje Staote maak.
Juus wie de veer anger Groeate Maeren is 't maer van glacialen oearsprónk. 't Haet 'n lingdje van 516 km en 'n maximaalbrèdje van 200 km. 't Deepste puntj is 265 m. Eder jaor is 't naordelik deil veur veer maondj lang toegevraore. Op regelmaot traeje zwaor störm op op 't maer. Tródsdet guuef 't hieël intensieve sjeepvaart.
De naam van 't maer kump oet 't [[Algonkische spraoke|Algonkisch]] ''michigama'' "groeat water" en haet ouch ziene naam verlieëndj ane gelieknamige staot. Ane waterkantj van 't maer ligke groeate stej wie [[Chicago]] en [[Milwaukee]].
[[Categorie:Maere in Vereinigde Sjtaote]]
[[Categorie:Illinois]]
[[Categorie:Indiana]]
[[Categorie:Michigan]]
[[Categorie:Wisconsin]]
pl12le300niiqsg5ejth0odshlld4xl
Huronmaer
0
70257
473910
473858
2024-10-29T13:34:16Z
Joorsm
30190
473910
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mofers}}
[[Plaetje:Great_Lakes_Lake_Huron.png|thumb|'t Huronmaer mitte veer anger Groeate Maere.]]
't '''Huronmaer''' ([[Ingels]]: ''Lake Huron'') is ei vanne vief [[Groeate Maere]]n in 't naorde vanne [[Vereinigdje Staote]] en 't zuje van [[Canada]], det dore [[Straot van Mackinac]] in verbinjing steit mit 't [[Michiganmaer]]. 't Ligk tösse Zuudwès-[[Ontario]] (in Canada) en oeastelik [[Michigan]]. 't Haet de op ei nao grótste oppervlakdje vanne Groeate Maere.
In 't maer ligk 't eilandj [[Manitoulin]]; mit 'n oppervlakdje van 2.766 km² is 't 't grótste eilandj in e maer oppe werreld. 't Eilandj sjèdj 't houfvolume van 't Huronmaer in 't zuje vanne smaaldere maerstriep in 't naorde, waat North Channel wuuert geneump, en ouch de groeate golf [[Georgian Bay]] in 't naordoeaste.
't Maer wuuert in 't wèste verbónje mit 't Michiganmaer dore Straot van Mackinac, dae zoea 8 km breid is en 37 m deep; de sjeijing tösse dees twieë maere wuuert gevörmp door 't [[Óngersjiereilandj van Michigan]] (''[[Lower Peninsula of Michigan]]''). De maere waeren ons samegenómmen es Lake Michigan-Huron. De grótsten instroum van 't Huronmaer is de [[St. Marys River]], 'n reveer van 119,9 km lank waat wuuert gevoord door 't [[Baovemaer]] en wovan de volstenjige lingdje de grens vörmp tösse Canada enne Vereinigdje Staote. De grótsten oetstroum is de [[St. Clair (reveer)|St. Clair]], waat ouch 'n grensreveer is, die oetmundj in 't [[St. Clairmaer]].
't Maer dank ziene naam ane [[Wendat]], 'n indianestam die dore Franse koloniste de Huron geneump woorte.
[[Categorie:Maere in Vereinigde Sjtaote]]
[[Categorie:Maere in Canada]]
[[Categorie:Michigan]]
01lb3z0cqpaa9yxsue1knr10wxfnym2
Eriemaer
0
70261
473909
473856
2024-10-29T13:32:53Z
Joorsm
30190
473909
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mofers}}
[[Plaetje:Great_Lakes_Lake_Erie.png|thumb|'t Eriemaer mitte veer anger Groeate Maere.]]
't '''Eriemaer''' ([[Ingels]]: ''Lake Erie'') is ei vanne vief [[Groeate Maere]]n in 't naorde vanne [[Vereinigdje Staote]] en 't zuje van [[Canada]]. Mit 'n oppervlakdje van 25.745 km² is 't 't op ei nao klènste maer vanne vief kwa oppervlakdje en nag waal 't klènste kwa volume. Op 't deepste puntj is 't maer 64 m deep. 't [[Ontariomaer]] is klènder kwa oppervlakdje, meh waal deper.
't Instroumendj water kump gooddeils oeten [[Detroit (reveer)|Detroit]], vanoet 't [[St. Clairmaer]] en 't [[Huronmaer]]. d'n Oetstroum van water geit meis euvere [[Niagara (reveer)|Niagara]], mitte [[Niagarawatervalle]] nao 't Ontariomaer. De sjeepvaart van 't Eriemaer nao 't Ontariomaer geit eiuver 't [[Wellandkenaal]].
't Maer is ómgaeve dore Canadese pervinsja [[Ontario]] in 't naorden enne Amerikaanse staote [[Ohio]], [[Pennsylvanië]] en [[Nuuj-York (staot)|Nuuj-York]] in 't zuje, en [[Michigan]] in 't wèste. Anen Amerikaanse waterkantj ligke de stej [[Cleveland]], [[Erie]] en [[Buffalo]].
't Maer haet dezelvendje naam es de Erie, 'n [[indiane|indianevouk]] det ane zuudkantj van 't maer laefdje.
[[Categorie:Maere in Vereinigde Sjtaote]]
[[Categorie:Maere in Canada]]
[[Categorie:Michigan]]
[[Categorie:New York]]
[[Categorie:Ohio]]
[[Categorie:Pennsylvania]]
9g3nb8rqtn5df8wmwin7022ii0xla5b
Ontariomaer
0
70265
473914
473860
2024-10-29T13:38:17Z
Joorsm
30190
473914
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mofers}}
[[Plaetje:Great_Lakes_Lake_Ontario.png|thumb|'t Ontariomaer mitte veer anger Groeate Maere.]]
't '''Ontariomaer''' ([[Ingels]]: ''Lake Ontario'') is ei vanne vief [[Groeate Maere]]n in 't naorde vanne [[Vereinigdje Staote]] en 't zuje van [[Canada]]. 't Maer haet 'n oppervlakdje van 19.009 km² en 'n uterste deepdje van 244 m. In 't naorde wuuert 't maer begrens door [[Ontario]] (Canada) en in 't zuje door 't Niagara-sjiereilandj en dore Amerikaanse staot [[Nuuj-York (staot)|Nuuj-York]]. Vanne Groeate Maeren is 't Ontariomaer 't klènste kwa oppervlakdje en 't op ei nao klènste kwa volume. Ouch is 't mit 75 m baove zieëspegel 't leegs-gelaenge maer vanne vief. 't Water wuuert aangeveurd vanoet 't [[Eriemaer]] dore [[Niagarawatervalle]], en daorop aafgeveurd via de [[Saint Lawrencereveer]] nao d'n [[Atlantischen Oceaan]].
De Canadese stej [[Toronto]], [[Kingston (Ontario)|Kingston]] en [[Hamilton (Ontario)|Hamilton]] ligken ane naordeliken en wèstelike waterkantj, dewiel de Amerikaanse stad [[Rochester (Nuuj-York)|Rochester]] ane zuudkantj ligk. De naam van 't maer kump oet 't [[Wendat (spraok)|Wendat]], wo 't "groeat maer" beteikentj. De Canadese pervinsje Ontario is verneump gewore nao 't maer.
[[Categorie:Maere in Vereinigde Sjtaote]]
[[Categorie:Maere in Canada]]
[[Categorie:New York]]
51hnzkw2wy18owc44ldgft9uvge11e9
Baovemaer
0
70269
473904
473855
2024-10-29T13:28:40Z
Joorsm
30190
473904
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mofers}}
[[Plaetje:Great_Lakes_Lake_Superior.png|thumb|'t Baovemaer mitte veer anger Groeate Maere.]]
't '''Baovemaer''' ([[Ingels]]: ''Lake Superior'') is ei vanne vief [[Groeate Maere]]n in 't naorde vanne [[Vereinigdje Staote]] en 't zuje van [[Canada]]. Gezeen de oppervlakdje is 't 't grótste zeutwatermaer oppe werreld; waal is 't [[Baikalmaer]] in [[Siberië]] grótter kwa inhaad. De [[Kaspische Zieë]] is ouch grótter, meh besteit oet zaatwater. 't Baovemaer haet 'n oppervlakdje van 82.000 kmå en is daomit grótter es [[Tsjechië]]. De grótste lingdje is 563 km enne maximaalbrèdje is 257 km. De gemiddeldje deepdje is 149 m, mit 'n uterste van 406 m. 't Baovemaer bevatj 12.232 km² water. De waterkantj, mit alle eilenj d'rin beraekendj, is 4393 km.
't Maer grens aan [[Ontario]] in Canada, en [[Minnesota]], [[Wisconsin]] en [[Michigan]] inne Vereinigdje Staote. 't Is 'n wichtige sjeepvaartverbinjing veur 't verveur van iezererts.
't Water van 't maer kump van mieër es 200 revere gedrieve, wovan de grótste de Nipigon, de St. Louis, de Pigeon, de Pic River, de White, de Michipicoten enne Kaministiquia zeen. 't Baovemaer zelf mundj via de [[St. Marys]] oet in 't [[Huronmaer]]. 't Grótste eilandj in 't maer is [[Isle Royale]].
Wichtige stej die ane waterkantj van 't maer ligke zeen [[Duluth]], [[Thunder Bay]], [[Sault Ste. Marie]] (zowaal in Ontario es Michigan]]) en [[Marquette (Michigan)|Marquette]].
De beneuming ''Baovemaer'' is toegekandj door Franse óntdèkkingsreizendje die 't ''Lac Supérieur'' neumdje. Det kump óm 't is 't hoogs-gelaenge maer vanne Groeate Maere. 't Landj rónjelóm 't maer is riek aan delfstóffe. Me vindj hie [[koper]], [[iezer]], [[zilver]], [[goldj]] en [[niekkel]]. Väöl stej zeen (aaj) mienstedjes of betroch bie 't ertsverveur. Wiejer wuuert 't maergebied bezóch door väöl toeriste veure netuur dao.
[[Categorie:Maere in Vereinigde Sjtaote]]
[[Categorie:Maere in Canada]]
[[Categorie:Michigan]]
[[Categorie:Minnesota]]
[[Categorie:Wisconsin]]
9dfm0rqs236m3lzc2km5d6l2sslqucc
St. Clairmaer
0
70276
473915
473861
2024-10-29T13:38:59Z
Joorsm
30190
473915
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mofers}}
[[Plaetje:Lake_st_clair_landsat.jpeg|thumb|'n Satellietfoto van 't St. Clairmaer.]]
't '''St. Clairmaer''' ([[Ingels]]: ''Lake St. Clair'') is e maer oppe grens van [[Ontario]] ([[Canada]]) en [[Michigan]] ([[Vereinigdje Staote]]), det ligk in 't gebied vanne [[Groeate Maere]], juus te naordoeaste vanne stej [[Windsor (Ontario)|Windsor]] en [[Detroit]]. 't Maer is verbónje mit 't [[Huronmaer]] en 't [[Eriemaer]] dore revere de [[St. Clair (reveer)|St. Clair]] ennen [[Detroit (reveer)|Detroit]],
't St. Clairmaer haet 'n oppervlakdje van zón 1.114 km². De grótste aafmaetinge zeen 42 km van naord toet zuud en 37 km van oeas toet wès; de gemiddeldje deepdje van 't maer is 'n ampel 3 maeter. Veure sjeepvaart haet me waal e deper kenaal mótten aanligken in 't maer, det deil oetmaak vanne [[Saint Lawrencezieëwaeg]], waat de verbinjing vörmp vanne Groeate Maere mitten [[Atlantischen Oceaan]].
't St. Clairmaer is in [[1679]] óntdèk gewore door René Robert Cavelier de La Salle oppe fieësdaag vannen hèlge [[Clara van Assisi]], wo 't maer ouch ziene naam aan dank.
[[Categorie:Maere in Vereinigde Sjtaote]]
[[Categorie:Maere in Canada]]
[[Categorie:Michigan]]
crud4vuncssrrwhnkoxilipqiuhwlis
Mississippi (reveer)
0
70375
474115
445048
2024-10-30T11:18:56Z
Joorsm
30190
474115
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mofers}}
[[Plaetje:Mississippirivermapnew.jpg|thumb|De Mississippi mitte wichtigste reveer die aafwateren in dem.]]
De '''Mississippi''' is mit 'n lingdje van 3.766 km oppe [[Missouri (reveer)|Missouri]] nao de langste [[reveer]] van [[Naord-Amerika]]. De reveer óntspringk in 't [[Itascamaer]] in 't naorde van [[Minnesota]] en struimp daonao door of langs de [[Vereinigdje Staote|Amerikaanse]] staote [[Wisconsin]], [[Iowa]], [[Illinois]], [[Missouri (staot)|Missouri]], [[Kentucky]], [[Tennessee]], [[Arkansas]], [[Mississippi (staot)|Mississippi]] en [[Louisiana]], veur oet te munjen inne [[Golf van Mexico]]. De naam ''Mississippi'' kump van 't [[Ojibwe]] waord ''Messipi'' "groeat water".
De wichtigste ziejreveer vanne Mississippi is de Missouri, dae in [[St. Louis]] samekump mitte Mississippi. Anger wichtige ziejreveer zeen d'n [[Ohio (reveer)|Ohio]], d'n [[Arkansas (reveer)|Arkansas]] enne [[Red River]]. Stej die ane Mississippi ligke zeen ónger anger [[Minneapolis]], [[Davenport]], [[Memphis (Tennessee)|Memphis]], [[Baton Rouge]] en [[New Orleans]].
De Mississippi is dinkelik óntdèk gewore dore Spanjool [[Hernando de Soto]] in [[1541]]. 't Jaor daorop stórf t'r bieje reveer. De luip vanne Mississippi woort veur e good deil in [[1673]] verkindj dore Fransmen [[Louis Joliet]] en [[Jacques Marquette]].
[[Categorie:Revere]]
[[Categorie:Vereinigde Sjtaote van Amerika]]
[[Categorie:Arkansas]]
[[Categorie:Illinois]]
[[Categorie:Iowa]]
[[Categorie:Kentucky]]
[[Categorie:Louisiana]]
[[Categorie:Mississippi]]
[[Categorie:Missouri]]
[[Categorie:Tennessee]]
[[Categorie:Wisconsin]]
61xcvq6ai4rdzma6z95cpkew2kd5pnb
Börgersjap vaan de Europese Unie
0
70398
474035
450205
2024-10-29T17:32:54Z
Joorsm
30190
474035
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
[[File:Reisepass_2017.jpg|thumb|e Duits paspoort mèt dao-op staonde de ''Europäische Union''. Alle paspoorte vaan EU-börgers höbbe verpliech de naom vaan de Unie op de veurkaf staon - zoe ouch de Nederlandse paspoorte (''Europese Unie'') en de Belzje paspoorte (''Europese Unie, Union Européenne'').]]
't '''Börgersjap vaan de Europese Unie''' weurt touwgedrage aon alle lui die gekwalificeerd zien um [[börger]]s vaan de [[Europese Unie]] (EU) te zien. Soms weure die lui sömpelweeg '''Europese börgers''' geneump. In informelere kring weure ze ouch '''Europeane''' geneump mer umtot dit lieket te zigke tot aander lui oet [[Europa]] gein Europeane zien, weurt dees beweurding noets gebruik in officiële situaties. Edere persoen dee 'ne [[börger]] vaan 'nen EU-lidstaot is (wie [[Nederland]], [[Belsj]] of [[Duitsland]]) is ouch automatische 'nen EU-börger.
EU-börgersjap kroog 'nen officiele status in 't [[Verdraag vaan Mestreech]] ([[1992]]), wie tegeliekertied de [[EU]] zelf woort opgeriech. EU-börgers genete, in tegendeil tot lui boete de EU, versjillende rechte binne alle EU-lidstaote en weure besjermp door 't [[Europees rech]] wat ouch mot gilde in al die lidstaote. Zoe mage zie euveral wèrke, nao reize, nao verhojze en deenste aonbeeje en aonnömme binne de EU. 't EU-börgersjap heet d'r daomèt veur gezörg tot 't [[juridisch]] versjèl tösse 'ne nationaole [[börger]] en 'ne [[boetelender]] neet mie zoe zwart wit is es veur de [[negeteger jaore]].
't Gief bekans gein situatie boe-in 'nen EU-lidstaot EU-börgers maag discriminere op basis vaan 'n aander börgersjap. 'ne Nederlandse börger in [[Belsj]] geneet dus vaan bijnao alle rechte wie 'ne Belzje börger in datzelfde land die ouch geneet. D'n [[Europesen interne merret]] zörg, op basis vaan Artikel 3 vaan 't [[Verdraag vaan Lissabon]], d'r veur tot de "veer vrijhede" vaan de EU en de bovegeneumde len gewaarborg weure: de vrijhede veur [[produk]]te, [[kapitaol]], [[deens]]te en [[arbeid]]. De veer vrijheide zörge d'r veur tot ederen Europese börger in 'nen EU-lidstaot vrij is zien produkte te verkaope nao en in te kaope via 'nen aanderen EU-lidstaot (produkte), vrij is zien kapitaol vaan d'n eine nao d'n aanderen EU-lidstaote te verplaotse (kapitaol), zien deenste aon te beeje in um 't eve welken EU-lidstaot (deenste) en te gaon wèrke in welken EU-lidstaot heer ouch meh wil wèrke (arbeid).
Ein vaan de wienege oetzoonderinge is 't stömrech in nationaal verkezinge: 'ne Nederlender maag neet veur fidderaole Belzje verkezinge stömme tenzij heer 'ne Belzje börger weurt. Umgekierd gilt dat ouch: 'ne Belzje börger maag neet veur Nederlandse nationaal verkezinge stömme tenzij heer 'ne Nederlandse börger weurt. 't EU-börgersjap gilt daan weer wel bij verkezinge op lokaol niveau (iemes oet [[Mestreech]] hoof meh nao [[Tóngere]] te verhojze um dao te mage stömme veur de gemeinteraod en umgedreid gilt 'tzelfde) en dit börgersjap gilt zoe-ouch op Europees niveau ('ne Nederlander in Belsj maag, es heer wil, tijes de EU-verkezinge ouch op 'ne Belzje, in plaots vaan Nederlandsen [[Europarlemintariër]] stömme).
[[Categorie:Europese Unie]]
[[Categorie:Sjtaotsrech]]
[[Categorie:Volker oet Europa|*]]
fd6i0avmg5c6f4qfjrbv9pdgj6p2gxa
Europeane
0
70400
474034
449164
2024-10-29T17:32:28Z
Joorsm
30190
/* Zuuch ouch */
474034
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
'''Europeane''' weure doorgaons gedefinieerd es alle lui die leve in [[Europa]]. Soms weurt d'r nao Europeane geriffereerd es Europees börgers; dit zien evels lui die 't [[börgersjap vaan de Europese Unie]] höbbe. Neet alle lui in Europa höbbe dat börgersjap. Soms weure Europeane gedefinieerd es 'n ras of ethniciteit. Dit is veural e begrip wat gebruuk weurt in neet-Europese len mèt 'n dominante gróp lui die 'n Europese achtergroond höbbe. Zoe weurt in de [[VS]] soms nao witte lui geriffereerd mèt 't begrip ''Europese Amerikane''. Evels is dao allewijl 't begrip ''witte Amerikane'' (''white Americans'') väöl gebrukeleker. In sommege weitesjappe (mèt naome de [[sociologie]] en de [[anthropologie]]) weurt 'nen '''Europeaan''' liever gezien es 'n identiteit. Zoe kin me d'r nao verwieze tot in sommege Europese len väöl mie lui ziech Europees veule (wie in [[Nederland]], [[Belsj]] en [[Duitsland]]) es in aander Europese len (wie in 't [[VK]], [[Rusland]] en [[Cyprus]]). In sommege historische contexte beteikene Europeane weer get aanders. Zoe kin 't [[christendom|christene]] beteikene of [[kolonialisme|blaanke koloniste]]. In aander historische en linguïstische contexte staon Europeane synoniem aon [[Indo-Europeane]]: 't volk boe de meiste Europeane vaanaof stamme. Dit is evels verwarrend, umtot in dat geval [[Este]], [[Finne]] en [[Hongare]] gein Europeane zien, wijl [[Indiërs]] dat daan wel zawwe zien.
== Zuuch ouch ==
* [[:Categorie:Volker oet Europa|Volker oet Europa]]
[[Categorie:Europa]]
[[Categorie:Volker oet Europa| ]]
ji51ngmozhcij0xcc0fhc2c1aez70lh
Joe Biden
0
70525
474126
470028
2024-10-30T11:28:24Z
Joorsm
30190
474126
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
[[Plaetje:Joe_Biden_presidential_portrait.jpg|thumb|Staatsieportrèt es president (2021).]]
'''Joseph Robinette (Joe) Biden Jr.''' ([[Scranton]], [[Pennsylvania]], [[20 november]] [[1942]]) is 'nen [[Vereinegde Staote vaan Amerika|Amerikaanse]] politicus. Sinds [[20 jannewarie]] [[2021]] regeert heer 't land es de 46e [[Lies van presidente van de Vereinigde Sjtaote|president]]. Heer zit bij de [[Democratische Partij (Vereinegde Staote)|Democratische Partij]].
Biden greujde op in Scranton en in de umgeving vaan [[Wilmington]] ([[Delaware]]). Heer studeerde aon de universiteit vaan Delaware en aon de [[New York]]se [[Syracuse University]], boe heer in 1968 aofstudeerde in de rechte. Al in 1972 woort heer veur Delaware gekoze tot [[Senaot (Vereinegde Staote)|senateur]]; heer is nog ummer eine vaan de joonkste lui die dat amb lendelek bekleide. In de Senaot specialiseerde heer ziech in boetelands beleid; oetindelek brach 'r 't tot veurzitter vaan 't Comité veur Boetelandse Relaties. In 1988 deeg heer veur 't iers mèt aon de Democratische kandidaotsverkezing veur 't presidentsjap. Heer verloor die verkezing, en ouch in 2008 lökden 't 'm neet veur de nominatie te behole. Heer sloot ziech toen es kandidaot-vice-president aon bij [[Barack Obama]], dee daonao de verkezinge won. Vaan 2009 tot 2017 waor Biden zoedoende [[vice-president]] vaan de Vereinegde Staote.
Nao aofluip vaan zien twiede termijn góng Biden trök de Senaot in. Bij de veurverkezinge vaan 2020 stèlde heer ziech evels weer kandidaot. Heer waor al vreug favoriet veur de nominatie, zoetot zien opponente (oonder wee [[Bernie Sanders]]) veurtijeg opgaove. Es ''running mate'' koos heer [[Kamala Harris]]. In november vaan dat jaor won heer de presidentsverkezinge vaan [[Donald Trump]]. In [[2024]] stèlde heer ziech same mèt ziene rivaal Trump obbenuits kandidaat veur de prizzedentsverkezinge. Biden trok ziech evels in juli dat jaor trök umtot 't twiefels goof euver zien gezoondheid in combinatie mèt ziene hoege leeftied.
== Presidentssjap ==
=== 2021: COVID-19, gegespelde transitie vaan Trump nao Biden en de bestörming vaan 't Capitool ===
Vrij kort naotot Biden president woort vaan de Vereinegde Staote (VS), creëerde heer 'ne [[COVID-19]]-taakforce in reactie op de COVID-polletiek vaan d'n aoftreiende president [[Donald Trump]] in tijje vaan de [[pandemie]]. Op force vaan Biden waor Trumps aonpak 'n "mislökking". Biden beneumbde op [[11 november]] [[2020]], veurtot heer officieel 't presidentssjap euvernaom, [[Ron Klain]] es stafchef vaan 't [[Wit Hoes]]. Heer kondegde aon gedäörende de jaorwisseling de nomitie vaan belaangriek ministers. Dao-oonder waor eine vaan zien oppositiekandidaote tijes de veurverkezinge vaan zien partij, de [[Democratic Party]], naomelek [[Pete Buttigieg]] - dee minister vaan [[transport]] woort. Zie [[kabbinèt]] is op [[seksualiteit|seksueel]] en [[etniciteit|etnisch gebeed]] 't meis diverse in de historie vaan de VS. Mèt 'n aontal primäörs, wie d'n ierste opeleken [[homoseksualiteit|homoseksuele]] minister (d'n ieder geneumde Buttigieg), d'n ierste minister vaan [[Indiane|Amerikaans-Indiaanse]] komaof en de ierste vrouw es 'ne minister vaan [[financie]]s. Wijers is dit d'n ierste kier in de nao-oorlogse historie vaan de VS tot 'ne president opeleke [[socialisme|socialiste]] hoege posities geef binne de Amerikaanse polletiek. Zoe is de socialis [[Bernie Sanders]] oonder Bidens presidentssjap veurzitter gewore vaan 't [[Commité]] veur 't nationaol [[budget]] (''United States Senate Committee on the Budget'').
Biden woort al oppe begin hel tegegewèrk door president Trump en zien regering die, zoonder 't wèrkelek lievere vaan bewies, d'n oetslaag vaan de verkiezinge bleve bevraoge. Op [[23 november]] [[2020]] goof de [[General Servies Administrator]] (GSA) Biden daan toch de [[moyen]] die touwkomme aon 'ne verkoze prizzedentskandidaot. Euvereges erk`ende de GSA Biden es d'n "hoegswoersjijneleke winner vaan de verkiezinge".
Tijjes d'n euvergaank vaan [[6 jannewarie|6]] op [[7 jannewarie]] [[2021]] goof 't 'n bestörming vaan 't [[Capitool]] (boe o.a. 't [[Parlemint]] zetelt) door aonhengers vaan Trump, wie Biden officieel oetgerope woort tot winner door 'n zitting vaan 't [[Parlemint]] en de [[Senaot]]. De Trump-aonhengers die 't Capitool bestörmde geluifde neet tot d'n oetslaag wèrkelek pro Biden waor. D'n oetindeleken oetslaag woort roontelum veer oor in de mörge (plaotseleken tied in [[Washington D.C.]]) door [[vicepresident]] [[Mike Pence]] veurgeleze ('ne rol dee normaal is weggelag veur de president, in dit geval [[Donald Trump]]) en bevestegde es 306 contra 232 in 't veurdeil vaan Joe Biden.
{{Presidente Vereinigde Sjtaote}}
{{DEFAULTSORT:Biden, Joe}}
[[Categorie:Avvekate]]
[[Categorie:Laevende luuj]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Pennsylvania]]
r0q524h5hhraq0rodoobsiquyvxwkew
Wereldtaol
0
70545
473940
446052
2024-10-29T14:48:37Z
Joorsm
30190
/* Rifferenties */
473940
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
'n '''Wereldtaol''' is 'n [[taol]] mèt wereldwij beteikenis es communicatiemiddel. 'n Perceis definitie vaan dit begrip gief 't neet, meh taole die zoe weure geneump voldoen in 't gemein aon de volgende vereisde: ze höbbe 'n oetzunderlek groet aontal sprekers (in de orde vaan hoonderde mieljoene), ze zien [[officieel taol|officieel]] in e groet aontal len en ze weure gelierd door e significant aontal lui die 't neet es moojertaol höbbe. 'n Wereldtaol in inge zin weurt daobij frequint gebruuk es daarde taol tösse lui oet versjèllende deile vaan de wereld die allebei die taol neet vaan hoes oet spreke. Allewijl (2020) is allein 't [[Ingels]] in die zin 'n echte wereldtaol; diverse aander taole koume evels ouch in aonmerking.
==Historie==
Allewel tot de volker ziech pas sinds de groete oontdèkkingsreize allemaol kinne, en me ziech dus kin aofvraoge of 't wel zin heet um veur 1500 vaan 'wereldtaole' te spreke, is 't idee dèkser in retrospectief touwgepas op taole vaan wezeleke beteikenis veur groete deile vaan de wereld. Oteur Holger Gzella neumde in [[2019]] 't [[Aramees]] 'de ierste wereldtaol', umtot de groete rieke vaan 't Midde-Ooste dit es officieel taol gebruukde.<ref>[https://historiek.net/aramees-eerste-wereldtaal-bijbel/71290/ Historiek.net - Het Aramees: de eerste wereldtaal]</ref> 't Aramees naom ouch de plaots vaan aander taole in 't gebeed, beveurbeeld 't [[Hebreeuws]], 't [[Fenicisch]] en 't [[Akkadisch]], die oetindelek allemaol es spreektaol verdwene.
Ouch 't [[Aajdgrieks]] weurt dèks es veurmaolege wereldtaol gezeen. 't Geit daan specifiek um 't [[Koinè]]-Grieks, de vörm dee ziech oontwikkelde in 't riek vaan [[Alexander de Groete]]. Wezelek veur dit idee is tot 't Grieks ziene status heel wie dat riek (al gans vlot) oeterein veel, en ouch later wie de diverse opvolgerstaote bij 't [[Romeins Riek]] woorte ingelijf. 't [[Latien]], de taol vaan de Romeine, kraog ouch status es wereldtaol, meh veural in 't westelek deil vaan 't Riek. De groete status vaan 't Grieks es communicatietaol, ouch oonder de Romeinse hiersjappij, bliek beveurbeeld droet tot 't [[Nui Testamint]] in 't Grieks is gesjreve.
Boete de westerse wereld maag me zeker neet 't [[Chinees]] vergete. 't [[Middelchinees]] waor de cultuurtaol veur gans [[Oos-Azië]], en 't aontal Chinese wäörd in 't [[Japans]], [[Koreaans]] en [[Vietnamees]] is neet te tèlle. Deze status zouw de taol hawwe tot in de negentienden iew, wie de Qingdynastie in verval kaom en d'n invlood vaan China op de naoberlen tot nul woort geridduceerd.
Bij 't invalle vaan de Middeliewe helen 't Latien en Grieks hunne status in respectievelek 't weste en 't ooste. Mèt de opkoms vaan d'n islam en de vlotte vereuvering vaan groete deile vaan Azië, Afrika en zelfs Europa kaom evels 't [[Arabisch]] bekaans oet 't niks es wereldtaol nao väöre. Korten tied waor dit de belaankriekste taol vaan de wereld, meh nao 't desintegrere vaan 't [[kalifaot]] emancipeerde ziech aander taole in d'n islamitische wereld, in 't bezunder 't [[Perzisch|Nuiperzisch]]. 't Arabisch bleef veural es liturgische taol vaan wereldbelaank.
In Wes-Europa bleef 't Latien langen tied de algemein sjrieftaol, ouch al woort 't neet mie gesproke. Pas mèt de opkoms vaan de hoofcultuur en de riddersjap in de hoeg middeliewe kraog de taol serjeus concurrentie, en wel vaan 't [[Aajdfrans]]. 't [[Frans]] zouw zien dominante positie iewelaank vashawwe en heet tot in euzen tied 'n beteikenis in 't diplomatiek verkier. 't Latien zouw vaan belaank blieve, veural es taol vaan de wetensjap; pas in de loup vaan de negentienden iew kaom dao veraandering in.
Mèt de koms vaan 't kolonialisme gónge bepaolde taole ziech ech euver de wereld verspreide. De Portugeze waore dao de ierste in; hun kolonies in Afrika, Azië en Amerika zien gooddeils [[Portugees]]taoleg gebleve. In Amerika waor nog get aanders. Umtot de inheimse bevolking dao massaol storf aon krenkdes oet d'n Awwe Wereld, kaome de Europese koloniste (en hun Afrikaanse slave) in de mierderheid. Zoedoende oontstoonte dao enorm gemeinsjappe [[Spaons]]-, Portugees- en Ingelstaolege, die oetindelek de sprekerspopulaties in Europa wied euvertroffe.
In de twiede fase vaan 't kolonialisme, bekind es 't [[modern imperialisme]], gónge Europese rieke ouch in d'n Awwe Wereld 't achterland inlieve. Zoedoende woorten 't Ingels en Frans in väöl Afrikaanse en Aziatische len es officieel taole ingeveurd. De Nederlanders waore dao minder strik in: in [[Nederlands-Indië]] woort de koloniaol taol neet es bindmiddel doorgeduid meh góng de communicatie veural in 't inheims [[Maleis]]. Zoedoende woort 't Nederlands gein wereldtaol. Oonderwijl waor in [[Midde-Europa]] de beteikenis vaan 't [[Duits]] hendeg touwgenome, tot 't punt tot ouch die taol door väöl lui es 'wereldtaol' weurt/woort gezeen.
Vaanaof 't ind vaan de negentienden iew begós 't Ingels 't dujelek te winne. 't [[Brits Riek]] waor immens groet en de beteikenis vaan de Vereinegde Staote naom snel touw. In d'n twintegsten iew góng dit land op eder gebeed (militair, cultureel, diplomatiek, ikkenomisch) dominere, zoetot 't Ingels feitelek neet mie um oonderoet te koume waor. De rol vaan 't Duits waor nao 1945 oetgespäöld; de rol vaan 't Frans naom in de westerse wereld hendeg aof meh woort deils gerèd door 't gebruuk es pos-koloniaol taol in groete deile vaan Afrika. 't [[Russisch]] kaom nog op es taol vaan de [[Sovjet-Unie]]; ouch wie dit riek oetereinveel, bleef [[Rusland]] 'ne rillevante machsfactor en bleef 't Russisch 'ne belaankrieke cultuurtaol in de veurmaolege Sovjetrippublieke.
==Wereldtaole allewijl==
De [[Vereinegde Naties]] höbbe zès werktaole:<ref>[https://www.un.org/ Vereinegde Naties - Veurblaad vaan de website]</ref>
* '''[[Arabisch]]''': zeker 300 mieljoen sprekers, officieel taol in vieftien soeverein staote en 't Palestijns gebeed
* '''[[Chinees]]''': mie es 1 mieljard sprekers, boevaan mie es 900 mieljoen vaan 't [[Mandarijn]]; officieel in [[China]] (land mèt de groetste bevolking op de wereld en permanent lid vaan de Veilegheidsraod) en 't neet-erkind [[Taiwan]]
* '''[[Frans]]''': zoeget 75 mieljoen moojertaolsprekers meh väöl mie twiedetaolsprekers; officieel in o.m. Fraankriek (permanent lid vaan de Veilegheidsraod) en diverse Afrikaanse len
* '''[[Ingels]]''': zoeget 370 mieljoen moojertaolsprekers en mieljarde twiede- en daardetaolsprekers euver de ganse wereld; officieel taol in tientalle len op zès continente, boeoonder [[India]] ('t twiede groetste land nao bevolking), de [[Vereinegde Staote]] en 't [[Vereineg Keuninkriek]] (allebei permanent lid vaan de Veilegheidsraod); de wereldwij [[lingua franca]] in zoeget eder meugelek domein
* '''[[Russisch]]''': zeker 160 mieljoen moojertaolsprekers, veural in [[Rusland]] (permanent lid vaan de Veilegheidsraod) meh ouch in de 14 aander veurmaolege Sovjetrippublieke
* '''[[Spaons]]''': mie es 400 mieljoen moojertaolsprekers, veural in [[Zuid-Amerika]] meh ouch in Europa (Spaanje)
Aander taole die in aanmerking zouwe kinne koume zien:
* [[Hindi]] daan wel [[Hindoestani]] (ein taol mèt twie standaarde, Hindi en [[Urdu]]): aofhenkelek vaan de defintie tot wel 500 mieljoen moojertaolsprekers in [[India]] en [[Pakistan]] en zoedoende de dominante (inheimse) taol in allebei de len
* [[Portugees]]: zoeget 220 mieljoen moojertaolsprekers, veural in [[Brazilië]], plus e significant aontal twiedetaolsprekers in [[Angola]] en [[Mozambique]]; wereldwij verspreiing is neet zoe groet wie 't Ingels meh de taol weurt wel op veer continente gesproke
* [[Bengaals]]: zoeget 200 mieljoen sprekers, hoofzakelek in [[India]] en [[Bangladesh]]; dees taol is neet zoe sterk es cultuurtaol
* [[Duits]]: zoeget 100 mieljoen moojertaolsprekers; zien vreuger beteikenis es twiede taol heet 't verlore
* [[Swahili]]: neet mie es 16 mieljoen moojertaolsprekers, meh door gans [[Oos-Afrika]] (tot in 't Congobassin) es handelstaol in gebruuk
Taole wie [[Japans]] en [[Punjabi]] höbbe ouch mie es 100 mieljoen sprekers, meh zitte al te zier vas aon ei land of zelfs ein regio um in aonmerking te koume.
Nog diverse aander taole koume in aonmerking es ''historische'' wereldtaol; sommege zien heibove neet geneump. Me kin daan dinke aon 't Nederlands en 't [[Italiaons]] es belaankrieke sjeepvaarttaole, 't [[Klassiek Tupi]] in 't huieg Brazilië (zoewel veur es in de koloniaolen tied), 't [[Aajd-Turks]] en [[Osmaans Turks]].
==Aander beteikenis==
't Woord ''wereldtaol'' weurt soms ouch gebruuk veur [[kunstaol]]e, perceizer gezag veur [[internationaol hölptaol]]e: taole die oontwikkeld zien um door de minsheid neve de moojertaol es oonderling communicatiemiddel te gebruke. Veurbeelder zien 't [[Volapük]] (wat lètterlek 'wereldtaol' beteikent), 't [[Esperanto]] en 't [[Ido]].
==Rifferenties==
<references/>
[[Categorie:Tale|*]]
lo0aiv4ia47uebw35k7faf0yvbxdrfp
Categorie:Films geproduceerd in Vereinigde Sjtaote
14
71183
473895
449398
2024-10-29T13:23:49Z
Joorsm
30190
Joorsm verplaatsde pagina [[Categorie:Films geproduceerd in de Vereinigde Sjtaote van Amerika]] nao [[Categorie:Films geproduceerd in Vereinigde Sjtaote]]
449398
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Vereinigde Sjtaote van Amerika]]
[[Categorie:Cinema vaan land|Vereinigde Sjtaote van Amerika]]
h5c1ko5i5x65fkr885ccy8a04z5myny
474022
473895
2024-10-29T16:25:21Z
Joorsm
30190
474022
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Vereinigde Sjtaote van Amerika]]
[[Categorie:Films nao landj|Vereinigde Sjtaote]]
3r6d6azi6vthq29cz28b6oz6gzg3mij
Intolerance (film)
0
71387
473900
450139
2024-10-29T13:25:53Z
Joorsm
30190
473900
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
[[File:Intolerance_(film).jpg|thumb|Poster vaan de film]]
'''''Intolerance''''' is 'ne [[stèlle film]] ('ne film boe-in inkel beeldsignaal veurkump) oet 't jaor [[1916]] door de [[rezjiseur]] [[D.W. Griffith]] en geproduceerd door [[D.W. Griffith]] in de [[VS]]. De film weurt gezien es eine vreuge klassieker in zien [[genre]], de [[drama]]-[[cinema]]. Belaangriek rolle woorte gespäöld door [[Vera Lewis]], [[Ralph Lewis]], [[Mae Marsh]], [[Robert Harron]], [[Constance Talmadge]], [[Lillian Gish]], [[Josephine Crowell]], [[Margery Wilson]], [[Frank Bennett]], [[Elmer Clifton]], [[Miriam Cooper]] en [[Alfred Paget]]. De film däört in zienen originele vörm 210 minuut.
't Verhaol vaan de film is gesjreve door [[D.W. Griffith]], [[Hettie Gray Baker]], [[Tod Browning]], [[Anita Loos]], [[Mary H. O'Connor]] en [[Frank E. Woods]]. Wijers woort de film gesjote mèt 't [[camera]]wèrk vaan [[Billy Bitzer]].
De film kaom oet op [[5 september]] [[1916]]. Nao sjatting kosde 'r in zienen tied zoe'n $385,907. 't Had op force vaan die sjatting 'n opbrings vaan $1 mieljoon.
[[Categorie:Sjtóm films]]
[[Categorie:Films gemaak in de jaore 1910]]
[[Categorie:Films geproduceerd in Vereinigde Sjtaote]]
9xflat05x6p669a15ae6ftovtmrh1g9
Broken Blossoms
0
71396
473898
450169
2024-10-29T13:24:58Z
Joorsm
30190
473898
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
[[File:Broken_blossoms_poster.jpg|thumb|Poster vaan de film]]
'''''Broken Blossoms''''' (vrij vertaold op 't [[Limbörgs]]: ''Gebrokene Bleuj'') is 'ne [[stèlle film]] ('ne film boe-in inkel beeldsignaal veurkump) oet 't jaor [[1919]] door de [[rezjiseur]] [[D.W. Griffith]] en geproduceerd door Griffith zelf in de [[VS]]. De film weurt gezien es eine vreuge klassieker in zien [[genre]], de [[drama]]-[[cinema]]. De film is evels controversieel en weurt allewijl bekritiseerd veur zien anti-[[Azië|Aziatisch]] [[racisme]]. Belaangriek rolle woorte gespäöld door [[Lillian Gish]], [[Richard Barthelmess]] en [[Donald Crisp]]. De film däört in zienen originele vörm 90 minuut.
't Verhaol vaan de film is gesjreve door rezjiseur Griffith zelf. Wijers woort de film gesjote mèt 't [[camera]]wèrk vaan [[G.W. Bitzer]].
De film kaom oet op [[13 mei]] [[1919]]. Nao sjatting kosde 'r in zienen tied zoe'n $88.000. 'r Had op force vaan die sjatting 'n opbrings vaan $600.000.
* Dit artikel is 'n vrij vertaoling vaan 't [https://en.wikipedia.org/wiki/Broken_Blossoms corresponderend Ingelstaoleg artikel]
[[Categorie:Sjtóm films]]
[[Categorie:Films gemaak in de jaore 1910]]
[[Categorie:Films geproduceerd in Vereinigde Sjtaote]]
anyyfc3y767b07pa45onj7vgks7rivg
Way Down East
0
71427
473902
450301
2024-10-29T13:26:44Z
Joorsm
30190
473902
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
[[File:Waydowneast1.jpg|thumb|Poster vaan de film]]
'''''Way Down East''''' (vrij vertaold op 't [[Limbörgs]]: ''Wiet in 't Ooste'') is 'ne [[stèlle film]] ('ne film boe-in inkel beeldsignaal veurkump) oet 't jaor [[1920]] door de [[rezjiseur]] [[D.W. Griffith]] en geproduceerd door Griffith in de [[VS]]. De film weurt gezien es eine vreuge klassieker in zien [[genre]], de [[romantische cinema]]. Belaangriek rolle woorte gespäöld door [[Lillian Gish]], [[Richard Barthelmess]] en [[Lowell Sherman]]. De film däört in zienen originele vörm 145 minuut.
In versjèllende staote vaan de VS, wie [[Pennsylvania]], woort ''Way Down East'' hendeg [[censor|gecensoreerd]] vaanwege Griffiths depictie vaan vrouwlui. Zoe leet heer vrouwlui sigerètte raoke en goof 't 'n scène boe-in 'n vrouw en 'ne maan dege esof ze gónge trouwe.
't Verhaol vaan de film is gesjreve door Griffith same mèt Anthony Paul Kelly en Joseph R. Grismer. Wijers woort de film gesjote mèt 't [[camera]]wèrk vaan [[G.W. Bitzer]].
De film kaom oet op [[3 september]] [[1920]]. Nao sjatting kosde 'r in zienen tied zoe'n $70.000. 'r Had op force vaan die sjatting 'n opbrings vaan $4,5 mieljoon.
* Dit artikel is 'n vrij vertaoling vaan 't [https://en.wikipedia.org/wiki/Way_Down_East corresponderend Ingelstaoleg artikel]
[[Categorie:Sjtóm films]]
[[Categorie:Films gemaak in de jaore 1920]]
[[Categorie:Films geproduceerd in Vereinigde Sjtaote]]
f4a1ej2wgpx63jh8548ilizru0pzkqy
Etniciteit
0
71932
474030
452900
2024-10-29T17:26:42Z
Joorsm
30190
474030
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
'n '''Etniciteit''' of 'nen '''etnische gróp''' is 'n grópering vaan [[mins]]e die ziech mèt mekaar identificere op groond vaan gedeilde attributes die hun oondersjeit vaan aander gróppe. Die attribute kinne gaon euver geliekenisse in [[traditie]], aofkoms en [[veurgeslach]], [[taol]], [[historie]], [[maotsjappij]], [[cultuur]], [[natie]], [[relizjie]] of sociaol meneere vaan doen in e bepaold gebeed. Etniciteit weurt dèks geliekgesteld aon 'n [[natie]] en e [[volk]], veural binne 't [[nationalisme]] en daan in 't speciaol 't [[etnisch nationalisme]]. Etniciteit weurt evels meistes es los gezeen vaan [[ras]], al höbbe de [[concep]]te väöl gemein.
Etniciteit weurt door sommege gezeen es get wat allein kin weure euvergedrage via [[erfenis]]. Aandere zien 't es 'n sociaol construk wat allein get meint umtot väöl lui d'r belaank aon hechte. Etnisch lidmaotsjap neig wel meistes nao 't idee vaan gedeild cultureel erfenis, [[mythe]]s (veural mythes euver de origine vaan de gróp), historie, [[heimat]], taol of [[dialek]], symbolische systeme zjus wie [[relizjie]], [[mythologie]] en [[ritueel|rituele]], [[cuisine]], [[kleierdrach]], [[kuns]] of fysiek versjèlle. Etnische gróppe kinne 'n nauw of zjus breid spectrum vaan [[genetica|genetische]] gemeinsjap hantere; de interpretatie ligk groetdeils aon individuë meh 't gief dèks ouch 'n bepaolde gebrukeleke cultuur binne 'nen etnische gróp um e bepaold spectrum te hantere. Zoe höbbe [[Jäö]] vaan ajdsher 'n ing bezej vaan genetische gemeinsjap: traditioneel is iemes 'ne Juud es de mam Juudse is en aanders neet. Wijl [[Nederlanders]] en [[Duitsers]] 'n breier spectrum hantere, en [[Belzje]] nog wijer gaon door dèks 't idee vaan 'n Belzje etniciteit te verwörpe. In bekans alle gevalle spreke etnische gróppe 'ne gezaomeleken taol of 'ne gezaomeleke gróp aon taole. Jäö zien dao-in 'n bekènde oetzoondering en deile hun etniciteit door cultureel, relizjieus en genetisch verwantsjap mer kinne mekaar dèks neet verstoon umtot zie aander [[mojerstaol]]e höbbe.
In versjèllende [[weitesjap]]pe weurt etniciteit gezeen es 'n interessant oonderwerp. In de [[antropologie]] kiek me dèks wie 'n bepaolde etniciteit es idee oontsteit en/of wat veur beteikenis weurt gegeve aon die etniciteit of aon etniciteit in 't algemein in 'n [[maotsjappij]]. Ouch in de [[sociologie]] en de [[polletieke weitesjappe]] oonderzeuk me etniciteite; veural wat veur rol etniciteite speult in de maotsjappij en hun invlooje op [[polletiek]].
Wat me percies 'n etniciteit maak en wat neet blijf in eder geval reie veur discussie. Zoe deile [[Limbörgers]] väöl dinger die 'nen etnische gróp ouch kin deile (zoewie taol/dialek, historie, traditie en geografie), mer weure zie bekans noets gezeen es 'n etniciteit.
[[Categorie:Antropologie]]
[[Categorie:Demografie]]
[[Categorie:Geografie]]
[[Categorie:Politicologie]]
[[Categorie:Sociologie]]
[[Categorie:Volker|*]]
3tu78muz45z1b7vt26hfo33okres17y
Champenois
0
72062
473990
472857
2024-10-29T15:54:06Z
Joorsm
30190
/* Waordesjat */
473990
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mofers}}
[[Plaetje:Langues d'oïl.PNG|thumb|'n kaart mit alle ''oïl''-spraoke]]
't '''Champenois''' is 'n [[langues d'oïl|''oïl''-spraok]] die gekaldj wuuert inne vreugere [[Frankriek|Franse]] regio [[Champagne-Ardenne]] ('t weste van de [[Grand Est]], mit de [[departemint]]e [[Ardennes]], [[Aube]], [[Marne]] en [[Haute-Marne]]) en in ein Belzje gemèndje: [[Vresse-sur-Semois]], in 't zuje vanne pervinsie [[Name (provincie)|Name]]. Zoeawaal Frankriek es 't [[Waolelandj]] erkinnen 't es 'n regionaal spraok. De spraok wuuert bedreig in zie doorbestaon. De spraok is verneump nao de aw provincie [[Champagne (provincie)|Champagne]].
== Grammatica ==
De dialekte van 't Champenois höbben e deil eige biezunjerheje, in versjeie vörm en maote.
; 't Bestump lidwaord
Väöl dialekte höbben 't inkelveljig mannelik lidwaord behaje mit 'n wiejer nao achter gelaegen of mieë geslaoten oetspraok, juus wie inne Middelieëwe. Kónkrieët wiltj det zègke de me vörm wie ''lo'' of ''lou'' vindj veur ''le'' in 't Standerdfrans: ''lo pus grand village'' "'t grótter dörp'' en ''lou vieux langaige champaignat'' "de aaj spraok Champenois".
Wiejer kump de vorm ''el'' of ''eul'' ouch väöl veur.
; 't Veurnaamwaord "lou" of "lo"
't Lidwaord ''lo'' of ''lou'' kump ouch veur es e veurnaamwaord in 't Champenois: ''je lo vois, lou faites taire!'' "Ich zeen 'm; laot dem zwiege!"
; De gebejendje wies in 't Champenois
De gebejendje wies of d'n [[imperatief]] kan m'n op twieë menere vörmen in 't Champenois. Me zaet zoeawaal ''montrez-lou-moi'' wie ''lou me montrez'' "Laot mich det zeen." en ''taisez-vous!'' of ''vous taisez!'' "Zwieg; bön stil!"
; Óntkinning
't Champenois haet get vörm vanne aaj óntkinninge behajen oete Middelieëwe, mer ouch zelf vernujinge doorgeveurd:
* ''ne ... mie'', wie in ''je ne sais mie'' "ich kin neet": 'ne väöl-veurkómmendje vorm;
* ''ne ...-me'', wie in ''je ne suis-me'' "ich bön neet": ''-me'' is 'nen ónbetuuendje vorm van ''mie'' dae gebroek wuuert es 'n óntkinning nao wirkwäördsvörm die oetgaon op 'nen aope lèttergreep (oetgespraoke sónger mitklinker);
* ''ne ... mais'', wie in ''je n'ai mais fait çou'' "det höb ich nannoeatj gedaon''.
== Waordesjat ==
* ''mout'' of ''moult'': "hieël", "väöl". Dit biewaord, det in 't Standerdfrans nimmieë gebroek wuuert, is nag ummer hieël laevetig gebleven inne Champagne: ''il pleut moult'' "'t raengert väöl", ''j'étois moult aise'' "ich veuldje mich hieël gemekkelik", ''il n'y a-me moult longtemps que je vous sers'' "'t is allang haer det ich uch gedeendj höb".
* ''tout-là'' "noe".
Väöl van dees wäörd waeren ouch gebroek in 't Frans zoeawie det inne regio gespraoke wuuert.
{{Sjtumpke}}
[[Categorie:Roemaanse tale]]
[[Categorie:Tale in Belsj]]
[[Categorie:Cultuur in Frankriek]]
[[Categorie:Provincie Name]]
k8hq5gkl35lqj2lr7cvlf9ywcshkie9
SE7EN
0
72305
473901
458379
2024-10-29T13:26:19Z
Joorsm
30190
/* Brón */
473901
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
'''SE7EN''' is 'ne [[film]] oet de [[VS]] dee oetkoum in [[1995]]. De film woort geregisseerd door [[David Fincher]] en waor gebasseerd op e scrip vaan [[Andrew Kevin Walker]]. Oonder aandere [[Morgan Freeman]], [[Brad Pitt]] en [[Kevin Spacey]] späölde d'r in. De film däört 127 minuut.
[[Darius Khondji]] waor verantweurdelek veur de fotografie en de meziek waor gecomponeerd door [[Howard Shore]].
== Brón ==
* [https://www.imdb.com/title/tt0114369/ IMDB.com, informatie euver de film]
[[Categorie:Films gemaak in 1995]]
[[Categorie:Films geproduceerd in Vereinigde Sjtaote]]
nh6m1uqdzkwpspvfudugp2d34nvym35
George Washington
0
73327
474140
473458
2024-10-30T11:43:05Z
Joorsm
30190
474140
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
'''George Washington''' (22 fibberwarie 1732 - 14 december 1799) waor de 1e President vaan de Vereinegde Staote vaan Amerika. Ziene vicepresident waor [[John Adams]]. Heer waor president vaan de Vereinegde Staote vaan 30 april 1789 bis 4 miert 1797.
{{Sjtumpke}}
{{Presidente Vereinigde Sjtaote}}
{{DEFAULTSORT:Washington, George}}
[[Categorie:Rivveluusjenaers]]
[[Categorie:Militaire]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n achteenden iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in d'n achteenden iew]]
[[Categorie:Virginië]]
ghkoa1x83l3rm5jgwp97wtwresh0m04
474143
474140
2024-10-30T11:44:23Z
Joorsm
30190
474143
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
'''George Washington''' (22 fibberwarie 1732 - 14 december 1799) waor de 1e President vaan de Vereinegde Staote vaan Amerika. Ziene vicepresident waor [[John Adams]]. Heer waor president vaan de Vereinegde Staote vaan 30 april 1789 bis 4 miert 1797.
{{Sjtumpke}}
{{Presidente Vereinigde Sjtaote}}
{{DEFAULTSORT:Washington, George}}
[[Categorie:Rivveluusjenaers]]
[[Categorie:Militaire]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n achteenden iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in d'n achteenden iew]]
[[Categorie:Virginia]]
qsoamjhwp3q9vga82hgu4sbbbxlc60n
John Adams (prizzedent)
0
73328
474145
469866
2024-10-30T11:46:56Z
Joorsm
30190
474145
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
'''John Adams''' (30 oktober 1735 - 4 juli 1826) waor de 2e [[President vaan de Vereinegde Staote vaan Amerika]]. Ziene vicepresident waor [[Thomas Jefferson]]. Heer waor president vaan de Vereinegde Staote vaan 4 miert 1797 bis 4 miert 1801.
De president waor lid vaan de polletieke partij Federalist.
{{Sjtumpke}}
{{Presidente Vereinigde Sjtaote}}
{{DEFAULTSORT:Adams, John}}
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n achteenden iew]]
[[Categorie:luuj gesjtorve in de neugeteenden iew]]
[[Categorie:Ambassadeure]]
[[Categorie:Avvekate]]
[[Categorie:Rivveluusjenaers]]
[[Categorie:Massachusetts]]
3zjsbkw8osub6kmr77lhw2q12fdqd34
Martin Van Buren
0
73334
474154
469878
2024-10-30T11:57:40Z
Joorsm
30190
474154
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
'''Martin Van Buren''' (5 december 1782 - 24 juli 1862) waor de 8e [[President vaan de Vereinegde Staote vaan Amerika]]. Ziene vicepresident waor [[Richard Mentor Johnson]]. Heer waor president vaan de Vereinegde Staote vaan 4 miert 1837 bis 4 miert 1841.
De president waor lid vaan de polletieke partij vaan de [[Democraote (Vereinegde Staote)|Democraote]] ([[Ingels]]: ''Democrats'').
Martin Van Buren waor d'n iersten Amerikaanse president dee neet vaan [[VK|Britse]] aofkomst waor. Zien femilie waor vaan [[Holland]]se komaof.
{{Sjtumpke}}
{{Presidente Vereinigde Sjtaote}}
{{DEFAULTSORT:Van Buren, Martin}}
[[Categorie:Ambassadeure]]
[[Categorie:Avvekate]]
[[Categorie:Gouverneure]]
[[Categorie:New York]]
c04qwyoabrjw41h8xatqd35do12r9uq
Theodore Roosevelt
0
73349
474153
469945
2024-10-30T11:56:40Z
Joorsm
30190
474153
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
'''Theodore Roosevelt''' (27 oktober 1858 - 6 jannewarie 1919) waor de 26e [[President vaan de Vereinegde Staote vaan Amerika]]. Heer waor president vaan de Vereinegde Staote vaan 14 september 1901 bis 4 miert 1909.
De president waor lid vaan de polletieke partij vaan de [[Rippeblikeine (Vereinegde Staote)|Rippeblikeine]] ([[Ingels]]: ''Republicans'').
{{Sjtumpke}}
{{Presidente Vereinigde Sjtaote}}
{{DEFAULTSORT:Roosevelt, Theodore}}
[[Categorie:Gouverneure]]
[[Categorie:Historici]]
[[Categorie:Militaire]]
[[Categorie:Óntdèkkingsreizigers]]
[[Categorie:New York]]
04n4azfbh5ix3itcvk9j4c2gxceieoc
Woodrow Wilson
0
73351
474149
469958
2024-10-30T11:53:46Z
Joorsm
30190
474149
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
'''Woodrow Wilson''' (28 december 1856 - 3 fibberwarie 1924) waor de 28e [[President vaan de Vereinegde Staote vaan Amerika]]. Ziene vicepresident waor [[Thomas R. Marshall]] . Heer waor president vaan de Vereinegde Staote vaan 4 miert 1913 bis 4 miert 1921.
De president waor lid vaan de polletieke partij vaan de [[Democraote (Vereinegde Staote)|Democraote]] ([[Ingels]]: ''Democrats'').
{{Sjtumpke}}
{{Presidente Vereinigde Sjtaote}}
{{DEFAULTSORT:Wilson, Woodrow}}
[[Categorie:Avvekate]]
[[Categorie:Gouverneure]]
[[Categorie:Politicologe]]
[[Categorie:Virginia]]
172zz5mwoma9cx9pum6dvq0uabhfdue
474150
474149
2024-10-30T11:54:22Z
Joorsm
30190
474150
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
'''Woodrow Wilson''' (28 december 1856 - 3 fibberwarie 1924) waor de 28e [[President vaan de Vereinegde Staote vaan Amerika]]. Ziene vicepresident waor [[Thomas R. Marshall]] . Heer waor president vaan de Vereinegde Staote vaan 4 miert 1913 bis 4 miert 1921.
De president waor lid vaan de polletieke partij vaan de [[Democraote (Vereinegde Staote)|Democraote]] ([[Ingels]]: ''Democrats'').
{{Sjtumpke}}
{{Presidente Vereinigde Sjtaote}}
{{DEFAULTSORT:Wilson, Woodrow}}
[[Categorie:Avvekate]]
[[Categorie:Gouverneure]]
[[Categorie:Politicologe]]
[[Categorie:New Jersey]]
[[Categorie:Virginia]]
ak9jr5k4jovdo0tx36xfeozece0spi3
Harry S. Truman
0
73359
474136
469980
2024-10-30T11:39:08Z
Joorsm
30190
474136
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
'''Harry S. Truman''' (8 mei 1884 - 26 december 1972) waor de 33e [[President vaan de Vereinegde Staote vaan Amerika]]. Heer waor president vaan de Vereinegde Staote vaan 12 april 1945 bis 20 jannewarie 1953.
De president waor lid vaan de polletieke partij vaan de [[Democraote (Vereinegde Staote)|Democraote]] ([[Ingels]]: ''Democrats'').
{{Sjtumpke}}
{{Presidente Vereinigde Sjtaote}}
{{DEFAULTSORT:Truman, Harry S.}}
[[Categorie:Militaire]]
[[Categorie:Luuj gebaore in de neugeteenden iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Missouri]]
8shd9xahomwawvvvv99c3buw0h10vt5
Dwight D. Eisenhower
0
73360
474135
469981
2024-10-30T11:37:01Z
Joorsm
30190
474135
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
'''Dwight D. Eisenhower''' (14 oktober 1890 - 28 miert 1969) waor de 34e [[President vaan de Vereinegde Staote vaan Amerika]]. Ziene vicepresident waor [[Richard Nixon]]. Heer waor president vaan de Vereinegde Staote vaan 20 jannewarie 1953 bis 20 jannewarie 1961.
De president waor lid vaan de polletieke partij vaan de [[Rippeblikeine (Vereinegde Staote)|Rippeblikeine]] ([[Ingels]]: ''Republicans'').
{{Sjtumpke}}
{{Presidente Vereinigde Sjtaote}}
{{DEFAULTSORT:Eisenhower, Dwight D.}}
[[Categorie:Militaire]]
[[Categorie:Persoene oet Twiede Waereldoorlog]]
[[Categorie:Luuj gebaore in de neugeteenden iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Texas]]
259eknlh2n2bjsfprxild58f66mzagx
Lyndon B. Johnson
0
73361
474134
469986
2024-10-30T11:36:05Z
Joorsm
30190
474134
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
'''Lyndon B. Johnson''' (27 augustus 1908 - 22 jannewarie 1973) waor de 36e [[President vaan de Vereinegde Staote vaan Amerika]]. Ziene vicepresident waor [[Hubert Humphrey]]. Heer waor president vaan de Vereinegde Staote vaan 22 november 1963 bis 20 jannewarie 1969.
De president waor lid vaan de polletieke partij vaan de [[Democraote (Vereinegde Staote)|Democraote]] ([[Ingels]]: ''Democrats'').
{{Sjtumpke}}
{{Presidente Vereinigde Sjtaote}}
{{DEFAULTSORT:Johnson, Lyndon B.}}
[[Categorie:Militaire]]
[[Categorie:Persoene oet Twiede Waereldoorlog]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Texas]]
8np6jzhgtilr6r26wiuacbpcpbl6xbw
Gerald Ford
0
73364
474132
469992
2024-10-30T11:34:13Z
Joorsm
30190
474132
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
'''Gerald Ford''' (14 juli 1913 - 26 december 2006) waor de 38e [[President vaan de Vereinegde Staote vaan Amerika]]. Ziene vicepresident waor [[Nelson Rockefeller]]. Heer waor president vaan de Vereinegde Staote vaan 9 augustus 1974 tot 20 jannewarie 1977.
De president waor lid vaan de polletieke partij vaan de [[Rippeblikeine (Vereinegde Staote)|Rippeblikeine]] ([[Ingels]]: ''Republicans'').
{{Sjtumpke}}
{{Presidente Vereinigde Sjtaote}}
{{DEFAULTSORT:Ford, Gerald}}
[[Categorie:Avvekate]]
[[Categorie:Militaire]]
[[Categorie:Persoene oet Twiede Waereldoorlog]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in d'n einentwintigsten iew]]
[[Categorie:Nebraska]]
kzhjcpkcdt71ogtj8v3p7dwazfw5s10
Jimmy Carter
0
73366
474131
473523
2024-10-30T11:33:16Z
Joorsm
30190
474131
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
[[File:JimmyCarterPortrait.jpg|thumb|Jimmy Carter (1978)]]
'''Jimmy Carter''' ([[1 oktober]] [[1924]]) is de 39e [[President vaan de Vereinegde Staote vaan Amerika]]. Ziene vicepresident waor [[Walter Mondale]]. Heer waor president vaan de Vereinegde Staote vaan 20 jannewarie 1977 tot 20 jannewarie 1981.
De president is lid vaan de polletieke partij vaan de [[Democraote (Vereinegde Staote)|Democraote]] ([[Ingels]]: ''Democrats'').
{{Sjtumpke}}
{{Presidente Vereinigde Sjtaote}}
{{DEFAULTSORT:Carter, Jimmy}}
[[Categorie:Activiste]]
[[Categorie:Gouverneure]]
[[Categorie:Landjboewers]]
[[Categorie:Laevende luuj]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Georgia]]
pml4cxmrr4ro2t3d44l68pf3p02swxq
George H.W. Bush
0
73367
474128
471073
2024-10-30T11:30:30Z
Joorsm
30190
474128
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
[[File:George H. W. Bush presidential portrait.jpg|thumb|George H.W. Bush (1989)]]
'''George H.W. Bush''' (12 juni 1924 - 30 november 2018) waor de 41e [[President vaan de Vereinegde Staote vaan Amerika]]. Ziene vicepresident waor [[Dan Quayle]]. Heer waor president vaan de Vereinegde Staote vaan 20 jannewarie 1989 tot 20 jannewarie 1993.
De president waor lid vaan de polletieke partij vaan de [[Rippeblikeine (Vereinegde Staote)|Rippeblikeine]] ([[Ingels]]: ''Republicans'').
{{Sjtumpke}}
{{Presidente Vereinigde Sjtaote}}
{{DEFAULTSORT:Bush, George H.W.}}
[[Categorie:Ambassadeure]]
[[Categorie:Militaire]]
[[Categorie:Zakeluuj]]
[[Categorie:Persoene oet Twiede Waereldoorlog]]
[[Categorie:Massachusetts]]
bj5ctfhpyzmsqr7buffk9td862whuj0
474130
474128
2024-10-30T11:32:05Z
Joorsm
30190
474130
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
[[File:George H. W. Bush presidential portrait.jpg|thumb|George H.W. Bush (1989)]]
'''George H.W. Bush''' (12 juni 1924 - 30 november 2018) waor de 41e [[President vaan de Vereinegde Staote vaan Amerika]]. Ziene vicepresident waor [[Dan Quayle]]. Heer waor president vaan de Vereinegde Staote vaan 20 jannewarie 1989 tot 20 jannewarie 1993.
De president waor lid vaan de polletieke partij vaan de [[Rippeblikeine (Vereinegde Staote)|Rippeblikeine]] ([[Ingels]]: ''Republicans'').
{{Sjtumpke}}
{{Presidente Vereinigde Sjtaote}}
{{DEFAULTSORT:Bush, George H.W.}}
[[Categorie:Ambassadeure]]
[[Categorie:Militaire]]
[[Categorie:Zakeluuj]]
[[Categorie:Persoene oet Twiede Waereldoorlog]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in d'n einentwintigsten iew]]
[[Categorie:Massachusetts]]
e3uerm3b7ddwdk9a0a18979mzccevx2
Lies vaan premiers vaan de Nederlen
0
73427
473892
473556
2024-10-29T13:09:23Z
Joorsm
30190
473892
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
Hei volg 'n '''lies vaan [[premier]]s ofwel minister-prizzedinte vaan 't [[Keuninkriek vaan de Nederlen]]'''.
* [[Gerrit Schimmelpenninck]] (Partijloes (liberaol), [[1848]]-[[1848]])
* [[Jacob de Kempenaer]] (Partijloes (liberaol), [[1848]]-[[1849]])
* [[Johan Rudolph Thorbecke]] (Partijloes (liberaol), [[1849]]-[[1853]])
* [[Floris Adriaan van Hall]] (Partijloes (liberaol), [[1853]]-[[1856]])
* [[Justinus van der Brugghen]] (Partijloes (anti-revolutionair), [[1856]]-[[1858]])
* [[Jan Jacob Rochussen]] (Partijloes (conservatief), [[1858]]-[[1860]])
* [[Floris Adriaan van Hall]] (Partijloes (liberaol), [[1860]]-[[1861]])
* [[Jacob van Zuylen van Nijevelt]] (Partijloes (liberaol), [[1861]]-[[1862]])
* [[Schelto van Heemstra]] (Partijloes (liberaol), [[1861]]-[[1862]])
* [[Johan Rudolph Thorbecke]] (Partijloes (liberaol), [[1862]]-[[1866]])
* [[Isaäc Dignus Fransen van de Putte]] (Partijloes (liberaol), [[1866]]-[[1866]])
* [[Julius van Zuylen van Nijevelt]] (Partijloes (conservatief), [[1866]]-[[1868]])
* [[Pieter Philip van Bosse]] (Partijloes (liberaol), [[1868]]-[[1871]])
* [[Johan Rudolph Thorbecke]] (Partijloes (liberaol), [[1871]]-[[1872]])
* [[Gerrit de Vries Azn]] (Partijloes (liberaol), [[1872]]-[[1874]])
* [[Jan Heemskerk Azn]] (Partijloes (conservatief), [[1874]]-[[1877]])
* [[Jan Kappeyne van de Coppello]] (Partijloes (liberaol), [[1877]]-[[1879]])
* [[Theo van Lynden van Sandenburg]] (Partijloes (anti-revolutionair), [[1879]]-[[1883]])
* [[Jan Heemskerk Azn]] (Partijloes (conservatief), [[1883]]-[[1888]])
* [[Æneas Mackay]] ([[Anti-Revolutionaire Partij]], [[1888]]-[[1891]])
* [[Gijsbert van Tienhoven]] (Partijloes (liberaol), [[1891]]-[[1894]])
* [[Joan Röell]] (Partijloes (liberaol), [[1894]]-[[1897]])
* [[Nicolaas Pierson]] ([[Liberale Unie]], [[1897]]-[[1901]])
* [[Abraham Kuyper]] ([[Anti-Revolutionaire Partij]], [[1901]]-[[1905]])
* [[Theo de Meester]] ([[Liberale Unie]], [[1905]]-[[1908]])
* [[Theo Heemskerk]] ([[Anti-Revolutionaire Partij]], [[1908]]-[[1913]])
* [[Pieter Cort van der Linden]] (Partijloes (liberaol), [[1913]]-[[1918]])
* [[Charles Ruijs de Beerenbrouck]] ([[Roomsch-Katholieke Staatspartij]], [[1918]]-[[1922]])
* [[Hendrikus Colijn]] ([[Anti-Revolutionaire Partij]], [[1925]]-[[1926]])
* [[Dirk Jan de Geer]] ([[Anti-Revolutionaire Partij]], [[1926]]-[[1929]])
* [[Charles Ruijs de Beerenbrouck]] ([[Roomsch-Katholieke Staatspartij]], [[1929]]-[[1933]])
* [[Hendrikus Colijn]] ([[Anti-Revolutionaire Partij]], [[1933]]-[[1939]])
* [[Dirk Jan de Geer]] ([[Christelijk-Historische Unie]], [[1939]]-[[1940]])
* [[Pieter Sjoerds Gerbrandy]] ([[Anti-Revolutionaire Partij]], [[1940]]-[[1945]])
* [[Willem Schermerhorn]] ([[Partij van de Arbeid]], [[1945]]-[[1946]])
* [[Louis Beel]] ([[Katholieke Volkspartij]], [[1946]]-[[1948]])
* [[Willem Drees]] ([[Partij van de Arbeid]], [[1948]]-[[1958]])
* [[Louis Beel]] ([[Katholieke Volkspartij]], [[1958]]-[[1959]])
* [[Jan de Quay]] ([[Katholieke Volkspartij]], [[1959]]-[[1963]])
* [[Victor Marijnen]] ([[Katholieke Volkspartij]], [[1963]]-[[1965]])
* [[Jo Cals]] ([[Katholieke Volkspartij]], [[1965]]-[[1966]])
* [[Jelle Zijlstra]] ([[Anti-Revolutionaire Partij]], [[1966]]-[[1967]])
* [[Piet de Jong]] ([[Katholieke Volkspartij]], [[1967]]-[[1971]])
* [[Barend Biesheuvel]] ([[Anti-Revolutionaire Partij]], [[1971]]-[[1973]])
* [[Joop den Uyl]] ([[Partij van de Arbeid]], [[1973]]-[[1977]])
* [[Dries van Agt]] ([[Christen-Democratisch Appèl]], [[1977]]-[[1982]])
* [[Ruud Lubbers]] ([[Christen-Democratisch Appèl]], [[1982]]-[[1994]])
* [[Wim Kok]] ([[Partij van de Arbeid]], [[1994]]-[[2002]])
* [[Jan Peter Balkenende]] ([[Christen-Democratisch Appèl]], [[2002]]-[[2010]])
* [[Mark Rutte]] ([[Volkspartij voor Vrijheid en Democratie]], [[2010]]-[[2024]])
* [[Dick Schoof]] (Partijloes, sinds [[2024]])
[[Categorie:Premiers vaan de Nederlen|*]]
[[Categorie:Lieste van politici|premiers, Nederland]]
bxw40a64bi3aa07tx8duspp7l7z32kc
Pieter Cort van der Linden
0
73479
473890
467250
2024-10-29T12:48:46Z
Joorsm
30190
473890
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
'''Pieter Cort van der Linden''' ([[14 mei]] [[1846]] bis [[15 juli]] [[1935]]) waor [[premier]] of [[minister-prizzedent]] vaan 't [[Keuninkriek vaan de Nederlen]].
Heer waor de lèste partijloeze premier vaan Nederland. Heer woort de regeringsleier (veurzitter vaan de [[Ministerraod]]) op [[29 augustus]] [[1913]]. Zien regeringsperiood indegde op [[9 september]] [[1918]].
{{Premiers vaan de Nederlen}}
{{DEFAULTSORT:Cort van der Linden, Pieter}}
[[Categorie:Luuj gebaore in de neugeteenden iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in d'n twintigsten iew]]
arwz1gos2cogsyutobdolw9tvu54eza
Categorie:Historie van Frankriek
14
74104
473919
470923
2024-10-29T13:53:44Z
Joorsm
30190
473919
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Frankriek]]
[[Categorie:Historie van Europa| ]]
[[Categorie:Historie nao landj|Frankriek]]
188pdyeclqq4rd1m9wt9o76dldda384
Categorie:Tale in Nederlandj
14
74241
473953
465431
2024-10-29T15:06:02Z
Joorsm
30190
Joorsm verplaatsde pagina [[Categorie:Tale van Nederlandj]] nao [[Categorie:Tale in Nederlandj]]
465431
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Cultuur in Nederlandj]]
7qubmzxvc9zlen1oo6iiy90obtn9gf4
473956
473953
2024-10-29T15:07:04Z
Joorsm
30190
473956
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Cultuur in Nederlandj]]
[[Categorie:Tale|+]]
f2m61tegh15nbe2mj0e1imxeige2nzu
473980
473956
2024-10-29T15:41:56Z
Joorsm
30190
473980
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Cultuur in Nederlandj]]
[[Categorie:Tale nao landj]]
g09de8l667q6kxdk1awts11mi6qwijn
473983
473980
2024-10-29T15:43:38Z
Joorsm
30190
473983
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Cultuur in Nederlandj]]
[[Categorie:Tale nao landj|Nederlandj]]
gw8j8z5joerqry2yqyo2u9hkz66r1uz
Sabaons-Ingels
0
74242
473960
465434
2024-10-29T15:09:14Z
Joorsm
30190
/* Bronne */
473960
wikitext
text/x-wiki
{{dialek|Mestreechs}}
't '''Sabaons-Ingels''' is 't [[Ingels]] dialek wat weurt gesproke op 't eiland [[Saba]] in [[Caribisch Nederland]]. 't Maak oonderdeil oet vaan de [[Carabisch-Ingels]]e dialekte. Oondaanks ziene koloniaolen oersprunk kin me 't gein creooltaol neume. Nao 't dialek is beperk oonderzeuk gedoon.
==Oersprunk==
De bewoeners vaan Saba zien deils vaan [[Ierland|Ierse]], deils vaan creoolsen oersprunk. Dat lèste bevolkingsdeil kump vaan de [[Maagde-eilen]]. 't Sabaons-Ingels is de facto 'ne [[decreolisering|gedecreoliseerde]] variant vaan 't [[Maagde-eilands-Creoolingels]], get wat me in de klaanklier nog trökhuurt.
==Klaanklier==
===Consonante===
't Sabaons-Ingels nump 'n middepositie in tösse de rotische en neet-rotische dialekte. Dat wèlt zègke tot de me aw ''r'' boe geine klinker op volg soms wel oetsprik (wie in 't Amerikaons-Ingels), daan weer neet (wie in 't Brits-Ingels). De historische ''r'' verdwijnt nao 'ne [[sjwa]] en nao 'ne veurklinker, meh blijf in stand nao 'nen achterklinker. Allein in de wäörd ''farm'' en ''more'' is de vörm zoonder /r/ gelexicaliseerd: sprekers zègke ze dao dus neet en veule ze ouch neet aon.
[[H-deletie]] kump algemein veur.
De hel ''th'' /θ/ weurt oetgesproke wie [ʔ] (de [[glottisslaag]]) wienie ze tösse vocaole of aon 't ind vaan 'n syllaab steit.
Wie in wel mie Caribische dialekte weure de /v/ en de /w/ neet of neet good gesjeie. Meugeleke realisaties zien [v], [w] en [β].
De /n/ weurt aon 't ind vaan e woord dèks wie ''ng'' [ŋ] oetgesproke. Zoe huurt me ''town'' es [taʊŋ]. Umtot clusters dèks geridduceerd weure, vèlt ''ground'' ouch es [graʊŋ] te hure.
In 'tzelfde leech weure rillatief oongewoen clusters wie /sk/ gemekelek umgedrejd ([[metathees]]): ''ask'' weurt ''axe'' [æks].
===Vocaole===
De korte ''i'' in ''kit'' weurt geopend en geit good de kant vaan [ɛ] op. Um ze oeterein te hawwe weurt de ''e'' in ''dress'' verlèngd oetgesproke: [dɹɛ:s].
De korte ''u'' in ''cut'' weurt neet a-echteg oetgesproke meh is 'n gerunde [ɔ]. Umtot de klinker in ''thought'' verkort weurt oetgesproke, valle de twie same. Ouch de oersprunkeleke /ɔ/ in ''lot'' kin häör weerde behawwe (en dus ouch demèt samevalle), meh dèkser huurt me dao 'n depe [ɑ] daan wel [ɒ].
De korte /u/-klaank is ''put'' of ''foot'' is zjus weer 'n [ʌ].
Wie in mie Caribische dialekte weure de /ei/ in ''face'' en de /ou/ in ''goat'' (weer) echte monoftonge: in dit geval [fɛ:s] en [go:t] (ouch [goət] kump veur). Veur 'ne nasaol vèlt de /ei/ same mèt /i:/, zoetot ''lean'' en ''lane'' allebei zoeget wie [le:n] klinke.
De wij diftonge /ai/, /oi/ en /au/ weure in 't gemein get inger oetgesproke. ''Price'' kin klinke wie [pɹɛɪs], ''choice'' wie [tʃʌɪs], ''mouth'' wie [mɔʊʔ]. Variante die beter op 't Standaardingels liekene koume ouch veur.
Wie gezag blijf de /r/ in väöl gevalle stoon. De klinkers deveur höbbe de neiging veur same te valle. Zoe klinke de ''a'' in ''start'', de ''o'' in ''north'' en de ''u'' in ''nurse'' allemaol wie [ɑ].
De sjwa weurt, op z'ch Caribisch, gemeinelek oetgesproke wie [a], of 'r noe wel of neet veur 'n historische /r/ steit.
==Bronne==
''Dit artikel is gebaseerd op 't corresponderend Ingelstaoleg artikel, en wel in [https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Saban_English&oldid=1140911178 dees versie].''
[[Categorie:Ingels]]
[[Categorie:Tale in Nederlandj]]
[[Categorie:Caribisch Nederland]]
a516xd7ifdrzwusf4xjdpuodykbzah9
Categorie:Sjrievers nao taol
14
74411
473984
467862
2024-10-29T15:46:11Z
Joorsm
30190
473984
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Sjrievers| ]]
[[Categorie:Tale| ]]
c40pwwr18snvk00li3fscra34hn3qaw
Categorie:Ingelstalige dichters
14
74544
473949
469728
2024-10-29T15:00:48Z
Joorsm
30190
473949
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Dichters nao taol]]
[[Categorie:Ingelstalige sjrievers|dichters]]
raetrsi5xa6dztvg7f9adz5s1bsrk2r
Categorie:Historie van Duutsjland
14
74656
473918
471259
2024-10-29T13:53:20Z
Joorsm
30190
473918
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Duutsjland]]
[[Categorie:Historie van Europa| ]]
[[Categorie:Historie nao landj|Duutsjland]]
jss70oz71ztfs71d9s821u2gmk5ey61
Maarten Tromp
0
74754
474046
473407
2024-10-30T00:43:44Z
ParkinsonProject
30418
"In 't Kanaal" toegeveug
474046
wikitext
text/x-wiki
[[Plaetje:Maarten_Harpertszoon_Tromp.jpg|thumb|Maarten Tromp]]
'''Maarten Tromp''' (23 april 1598 – 10 augustus 1653) waor ‘n prominente [[Nederland|Nederlandse]] marinecommandant in de 17e iew en ‘n sleutelfiguur in de strijd vaan de [[Rippubliek vaan de Zeve Vereinegde Nederlen|Nederlandse Republiek]] um marinesupremasie tiedens de [[Tachtigjaorige Oorlog]] en de Anglo-Nederlandse Oorloge. Tromp steit veural bekind um zien leiersjap tijdens versjèllende kritieke sjeepsjlaag die holpe bij ‘t veilig stelle vaan de maritieme mach vaan de Nederlandse Republiek.
Tromp, gebore in [[Brielle|Den Briel]], kaom oet ‘n zeefamilie. Heer ging op ‘n jonge leeftied bij de marine en verwerfde waardevolle ervaring door versjèllende marinegevechte, boebij heer in 1637 admiraal woort. Zien ierste groet succes kaom tiedes de Tachtigjaorige Oorlog, wie heer de Nederlandse vloot tege Spanje bevelde, veural in de Slaag bij Duins (1639), boe heer beslissend ‘n groete Spaonse armada in [['t Kanaal]] versloeg.
Tromp’s leiding bleef veurtgezat tot in de Ierste Anglo-Nederlandse Oorlog (1652-1654), boe heer tege de marine vaan ‘t Ingelse Gemenebest vechde. Heer behaolde versjèllende euverwinninge, boe-oonder de Slaag bie Dungeness in 1652, mèr woort oeteindelik op 10 augustus 1653 doedgemaak in de Slaag bie Scheveningen.<ref>https://www.britannica.com/biography/Maarten-Tromp</ref>
==Referensjes==
<references/>
{{Sjtumpke}}
{{DEFAULTSORT:Tromp, Maarten}}
[[Categorie:Persoene oet Nederland]]
[[Categorie:Militaire]]
[[Categorie:Luuj gebaore in de zèsteenden iew]]
[[Categorie:Luuj gesjtorve in de zeveteenden iew]]
0fqfngne7md2hr527cdciyzsehhxy0f
Franklin Graham
0
74758
473887
473886
2024-10-29T12:43:28Z
Joorsm
30190
473887
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
[[Plaetje:Franklin Graham 2016 (1).jpg|thumb|Franklin Graham (2016)]]
'''William Franklin Graham III''' ([[Asheville (North Carolina)|Asheville]] ([[North Carolina]]), [[14 juli]] [[1952]]) is 'nen Amerikaansen dominee en evangelis.
Heer is de zoon vaan [[Billy Graham]].
{{Sjtumpke}}
{{DEFAULTSORT:Graham, Franklin}}
[[Categorie:Laevende luuj]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Persoene oet Vereinigde Sjtaote]]
[[Categorie:Persoene oet prottestantisme]]
[[Categorie:North Carolina]]
mb2a231g7u8vdoddaxxzmfztnsbayfv
473888
473887
2024-10-29T12:46:00Z
Joorsm
30190
473888
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
[[Plaetje:Franklin Graham 2016 (1).jpg|thumb|Franklin Graham (2016)]]
'''William Franklin Graham III''' ([[Asheville (North Carolina)|Asheville]] ([[North Carolina]]), [[14 juli]] [[1952]]) is 'nen Amerikaansen dominee en evangelis.
Heer is de zoon vaan [[Billy Graham]].
== Externe link ==
* [https://billygraham.org/about/biographies/franklin-graham/]
{{Sjtumpke}}
{{DEFAULTSORT:Graham, Franklin}}
[[Categorie:Laevende luuj]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Persoene oet Vereinigde Sjtaote]]
[[Categorie:Persoene oet prottestantisme]]
[[Categorie:North Carolina]]
4rphs5e3lpao1x899wq1ahl0l1exbui
473889
473888
2024-10-29T12:47:18Z
Joorsm
30190
/* Externe link */
473889
wikitext
text/x-wiki
{{Dialek|Mestreechs}}
[[Plaetje:Franklin Graham 2016 (1).jpg|thumb|Franklin Graham (2016)]]
'''William Franklin Graham III''' ([[Asheville (North Carolina)|Asheville]] ([[North Carolina]]), [[14 juli]] [[1952]]) is 'nen Amerikaansen dominee en evangelis.
Heer is de zoon vaan [[Billy Graham]].
== Externe link ==
* [https://billygraham.org/about/biographies/franklin-graham/ Franklin Graham], Billy Graham Evangelistic Association
{{Sjtumpke}}
{{DEFAULTSORT:Graham, Franklin}}
[[Categorie:Laevende luuj]]
[[Categorie:Luuj gebaore in d'n twintigsten iew]]
[[Categorie:Persoene oet Vereinigde Sjtaote]]
[[Categorie:Persoene oet prottestantisme]]
[[Categorie:North Carolina]]
2qxhs5cbe3e4smfx7zk04zleb7yetol
Categorie:Films geproduceerd in de Vereinigde Sjtaote van Amerika
14
74776
473896
2024-10-29T13:23:49Z
Joorsm
30190
Joorsm verplaatsde pagina [[Categorie:Films geproduceerd in de Vereinigde Sjtaote van Amerika]] nao [[Categorie:Films geproduceerd in Vereinigde Sjtaote]]
473896
wikitext
text/x-wiki
#DOORVERWIJZING [[:Categorie:Films geproduceerd in Vereinigde Sjtaote]]
lcjxi0916saszse88v0cx0zhyx3drxv
473903
473896
2024-10-29T13:27:02Z
Joorsm
30190
Redirek nao [[Categorie:Films geproduceerd in Vereinigde Sjtaote]] eweggesjaf
473903
wikitext
text/x-wiki
{{Delete}}
ojdjkvlhcec6arpfgtwm59d2wkd8rvp
Categorie:Minnesota
14
74777
473905
2024-10-29T13:29:07Z
Joorsm
30190
Nuuj pazjena: [[Categorie:Sjtaote van de Vereinigde Sjtaote]]
473905
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Sjtaote van de Vereinigde Sjtaote]]
1hgz62mi1iucznqm6roodbec1gnz3c6
Categorie:Michigan
14
74778
473906
2024-10-29T13:29:19Z
Joorsm
30190
Nuuj pazjena: [[Categorie:Sjtaote van de Vereinigde Sjtaote]]
473906
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Sjtaote van de Vereinigde Sjtaote]]
1hgz62mi1iucznqm6roodbec1gnz3c6
Categorie:Indiana
14
74779
473913
2024-10-29T13:36:21Z
Joorsm
30190
Nuuj pazjena: [[Categorie:Sjtaote van de Vereinigde Sjtaote]]
473913
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Sjtaote van de Vereinigde Sjtaote]]
1hgz62mi1iucznqm6roodbec1gnz3c6
Categorie:Historie nao landj
14
74780
473917
2024-10-29T13:51:43Z
Joorsm
30190
Nuuj pazjena: [[Categorie:Historie| ]] [[Categorie:Len| ]]
473917
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Historie| ]]
[[Categorie:Len| ]]
a88uqfhk7c8yo44av3ue6l7k7hmosag
Categorie:Historie van Vereinigde Sjtaote
14
74781
473923
2024-10-29T13:59:10Z
Joorsm
30190
Nuuj pazjena: [[Categorie:Vereinigde Sjtaote van Amerika]] [[Categorie:Historie van Noord-Amerika| ]] [[Categorie:Historie nao landj|Vereunigde Sjtaote]]
473923
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Vereinigde Sjtaote van Amerika]]
[[Categorie:Historie van Noord-Amerika| ]]
[[Categorie:Historie nao landj|Vereunigde Sjtaote]]
lpd0ah23jq8janybglbiatgxvn37dog
Categorie:Dichters nao taol
14
74782
473947
2024-10-29T14:59:54Z
Joorsm
30190
Nuuj pazjena: [[Categorie:Dichters| ]] [[Categorie:Sjrievers nao taol| ]]
473947
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Dichters| ]]
[[Categorie:Sjrievers nao taol| ]]
ezksgempsbencs8gily6t2cfz0qn261
Categorie:Tale van Nederlandj
14
74783
473954
2024-10-29T15:06:02Z
Joorsm
30190
Joorsm verplaatsde pagina [[Categorie:Tale van Nederlandj]] nao [[Categorie:Tale in Nederlandj]]
473954
wikitext
text/x-wiki
#DOORVERWIJZING [[:Categorie:Tale in Nederlandj]]
ofqfaovfr4sqjsjrgncxdzvskur7dfh
473962
473954
2024-10-29T15:11:37Z
Joorsm
30190
Redirek nao [[Categorie:Tale in Nederlandj]] eweggesjaf
473962
wikitext
text/x-wiki
{{Delete}}
ojdjkvlhcec6arpfgtwm59d2wkd8rvp
Categorie:Tale in Vereinigde Sjtaote
14
74784
473966
2024-10-29T15:20:29Z
Joorsm
30190
Nuuj pazjena: [[Categorie:Vereinigde Sjtaote van Amerika]] [[Categorie:Tale|+]]
473966
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Vereinigde Sjtaote van Amerika]]
[[Categorie:Tale|+]]
1r4pgq87v8utgtc392p873j9tkm5h4k
473981
473966
2024-10-29T15:42:39Z
Joorsm
30190
473981
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Vereinigde Sjtaote van Amerika]]
[[Categorie:Tale nao landj|Vereinigde Sjtaote]]
h49or6q65ya712tp3avp3jxdkvh9b5a
Categorie:Tale in Belsj
14
74785
473978
2024-10-29T15:40:12Z
Joorsm
30190
Nuuj pazjena: [[Categorie:Belsj]] [[Categorie:Tale nao landj]]
473978
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Belsj]]
[[Categorie:Tale nao landj]]
13htyn486m2mzrirghre91hot24j9sc
473982
473978
2024-10-29T15:43:17Z
Joorsm
30190
473982
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Belsj]]
[[Categorie:Tale nao landj|Belsj]]
4fzmszljjep8jei7r284gg77spvuhp7
Categorie:Tale nao landj
14
74786
473979
2024-10-29T15:41:24Z
Joorsm
30190
Nuuj pazjena: [[Categorie:Tale| ]] [[Categorie:Len| ]]
473979
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Tale| ]]
[[Categorie:Len| ]]
9ofr9jgjihzcdf2t3wrywm5wk5225bk
Categorie:Cinema vaan land
14
74787
474014
2024-10-29T16:23:09Z
Joorsm
30190
Joorsm verplaatsde pagina [[Categorie:Cinema vaan land]] nao [[Categorie:Cinema nao landj]]
474014
wikitext
text/x-wiki
#DOORVERWIJZING [[:Categorie:Cinema nao landj]]
p1xht9cizya98gfb07vz4erz7vk88q6
474025
474014
2024-10-29T16:28:12Z
Joorsm
30190
Redirek nao [[Categorie:Cinema nao landj]] eweggesjaf
474025
wikitext
text/x-wiki
{{Delete}}
ojdjkvlhcec6arpfgtwm59d2wkd8rvp
Euverlèk categorie:Cinema vaan land
15
74788
474016
2024-10-29T16:23:10Z
Joorsm
30190
Joorsm verplaatsde pagina [[Euverlèk categorie:Cinema vaan land]] nao [[Euverlèk categorie:Cinema nao landj]]
474016
wikitext
text/x-wiki
#DOORVERWIJZING [[Euverlèk categorie:Cinema nao landj]]
4kt6c06773onm11qprxef6qcurkk1rr
Categorie:Vermont
14
74791
474098
2024-10-30T11:00:13Z
Joorsm
30190
Nuuj pazjena: [[Categorie:Nuuj Ingelandj]] [[Categorie:Sjtaote van de Vereinigde Sjtaote]]
474098
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Nuuj Ingelandj]]
[[Categorie:Sjtaote van de Vereinigde Sjtaote]]
fed8ey0tb53m3sbo7azdmai787mt0jr
Categorie:Maine
14
74792
474112
2024-10-30T11:11:23Z
Joorsm
30190
Nuuj pazjena: [[Categorie:Nuuj Ingelandj]] [[Categorie:Sjtaote van de Vereinigde Sjtaote]]
474112
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Nuuj Ingelandj]]
[[Categorie:Sjtaote van de Vereinigde Sjtaote]]
fed8ey0tb53m3sbo7azdmai787mt0jr
Categorie:Iowa
14
74793
474119
2024-10-30T11:22:43Z
Joorsm
30190
Nuuj pazjena: [[Categorie:Sjtaote van de Vereinigde Sjtaote]]
474119
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Sjtaote van de Vereinigde Sjtaote]]
1hgz62mi1iucznqm6roodbec1gnz3c6
Categorie:Kentucky
14
74794
474121
2024-10-30T11:24:01Z
Joorsm
30190
Nuuj pazjena: [[Categorie:Sjtaote van de Vereinigde Sjtaote]]
474121
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Sjtaote van de Vereinigde Sjtaote]]
1hgz62mi1iucznqm6roodbec1gnz3c6
Categorie:Missouri
14
74795
474123
2024-10-30T11:25:28Z
Joorsm
30190
Nuuj pazjena: [[Categorie:Sjtaote van de Vereinigde Sjtaote]]
474123
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Sjtaote van de Vereinigde Sjtaote]]
1hgz62mi1iucznqm6roodbec1gnz3c6
Categorie:Tennessee
14
74796
474125
2024-10-30T11:26:54Z
Joorsm
30190
Nuuj pazjena: [[Categorie:Sjtaote van de Vereinigde Sjtaote]]
474125
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Sjtaote van de Vereinigde Sjtaote]]
1hgz62mi1iucznqm6roodbec1gnz3c6
Categorie:Nebraska
14
74797
474139
2024-10-30T11:40:53Z
Joorsm
30190
Nuuj pazjena: [[Categorie:Sjtaote van de Vereinigde Sjtaote]]
474139
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Sjtaote van de Vereinigde Sjtaote]]
1hgz62mi1iucznqm6roodbec1gnz3c6
Categorie:Virginia
14
74798
474142
2024-10-30T11:44:00Z
Joorsm
30190
Nuuj pazjena: [[Categorie:Sjtaote van de Vereinigde Sjtaote]]
474142
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Sjtaote van de Vereinigde Sjtaote]]
1hgz62mi1iucznqm6roodbec1gnz3c6
Categorie:New Jersey
14
74799
474152
2024-10-30T11:55:10Z
Joorsm
30190
Nuuj pazjena: [[Categorie:Sjtaote van de Vereinigde Sjtaote]]
474152
wikitext
text/x-wiki
[[Categorie:Sjtaote van de Vereinigde Sjtaote]]
1hgz62mi1iucznqm6roodbec1gnz3c6